SUSAN SONTAG

'1933, New York doumlu. Arizona ve Los Angeles'da byd, henz

on be yandayken Berkeley niversitesi'ne kabul edildi. Daha sonra
Chicago niversitesi'nden mezun olup, Harvard'da doktora yaph. lk
roman The Benefactar'! 1960'h yllarda kaleme ald, daha sonra lm
Tnelfni yazd. Dnyaca tannm bir eletirmen. ykroman ya'zan
ve sinernac olarak, pornografik edebiyat, faist estetik, fotoraflk,
A1DS, devrim ve kamp yaam gibi konularda eitli dergilerde yazla
r

yaynland. 11 Eyll olaylanndan sonra kaleme ald "Katiller Kor

kak Deildi" balkl makalesi ABD'de nce yaynlanmad ve hararetli

bir tarbmaya yol at. Trke'de Alice Yatakfa (Nisan, 1999), Ben Vesai

re (Can, 1m), Yanarda Sevgi/im (Can, 2000), Amerika'da (Everest, 2(03),

Bakalarnn Acsna Bakmak (Agora Kitaph, 2004), Meta/or Olarak Has
talk: AIDS ve Metaforlar (Agora Kitapl, 2005), OlUm Tneli (Agora
Kitapl, 2006) ve Riiya/anl1ln Esiri (2006) adl kitaplan yaynland, e
itli makaleleriyle yazlanndan oluan bir seki (Sanat: Ornek Bir ile
ke, Metis 1991) hazrland. 2004 yl Aralk aynda hayata gzlerini yu
man Sontag, Paris'te Montparnasse mezarlna gmld.

OSMAN AKINHAY
1960, zmir, demi doumlu. 1976'da SBFye, 198O'de hapse girdi. e
ride evirmenlie balad, 90' akn kitap evirdi. Gn Aarmasa (2002)
ve lme Bakmak (2005) adl iki roman; Piyasa Sosyalizmi Tartmas
(1991) ve zcan zen'le birlikte hazrlad eenistan: YOk Say/an

Ike

(2002) ve Dnyann Btn Sokaklarisyanda (2003) balkl derlemesi,

Mehmet Uur'la yapt Mzakere/erden yelie: AB-Trkiye Gndemin

deki Sorun/ar (2005) adl bir sylei kitab var. Agora Kitaph ile Mesele
kitap dergisinin editr.

Susan Sontag
....

..

FOTOGRAF UZERINE
Trkesi: Osman Aknhay

a
agorakitapli!

Fotoraf 4
Fotoraf zerine
Susan Sontag
Eserin zgn

ad:

on Pholography

Anchar Books, 1990, New York

ngilizce' den eviren: Osman Aknhay
Kapak tasann: Mithat mar
Dizgi: Sibel Yurt

1973, 1974,

1977; Susan Sontag

C 2005; bu kitabn yayn haklar

Agora Kitapl'na aittir.
Birinci Basm: Eyll200s
ISBN: 978-605-103-016-6
Bask ve CiIt: dil Matbaaclk
Tel: (0212) 674 66 78

AGORA KiTAPllGI
Gmsuyu Mahallesi Osmanl Yokuu,
Muhtar KamilSokak No: 5/1 Taksim/iSIANBUL
Tel: (0212) 243 96 2627 Fax: (0212) 243 96 28

www.agorakitapligi.com
e-posta: agora@agorakitapIigi.com

Nicole Stephane'ye...

NDEKLER
Sunu

PIaton/un Maarasnda

Grteki Kahramanlk

Grnt-Dnyas

. .
.

Fotorafn Getirdii Mjdeler

.

Fotorafla lgili zl Szler

.ix

, ... . . . . . . . . . . . . .. . . . ....1

Fotoraflardan Baklnca, Puslu Grnen Amerika

Melankoli Nesneleri

..
.

. 31
.

.61

. .102
.

.137

, ......................180

(W.B:nin ansna)

215

SUNU
t;J

Her ey bir denemeyle balad; fotoraflanm grntle

re her yerde rastlamanm ninze kard baz estetik ve
ahlaki sorunlar hakknda yazdm bir denemeyle. "Ancak
ben, ondan sonra fotoraflarn ne olduu konusuna ne kadar
ok kafa yorduysam, yazdm metinler de o lde karmak
ve anlam ykl hale geldiler. Bu suretle, yazdm bir dene
me brn, br deneme (kendimi de aknlk iinde bra
karak) bir dierini dourdu ve bylece, bu konu hakknda ka
leme aldm ilk denememde kaba hatlaryla ortaya koydu
um, daha sonraki denemelerimde de iyi belgelerle destekle
diim ve konunun biraz da dna karak topladm arg
maru, daha teorik bir adan zetleyerek geniletebileceim
ix

derecede ileri gitmemi ve sonunda bir noktada durmam sa

layacak bir sre (fotoraflann anlam ve geliim seyri hak
knda bir dizi deneme) ortaya kt.
Szn ettiim bu denemeler ilk nce (biraz deiik bir bi
imiyle) The New

York Review of Books'ta yaynland ve saum

bu derginin editrleri olan ve kafay fotoraf sanalna takt

nu

iyi bilen yakn dostlanm Robert Silvers ile Barbara Epste

in'n tevikleri olmasayd, onlan yazmay aklma bile getir

mezdim. Dolaysyla, burada hem onlara, hem de bana sabrla

t verip yardmlarn esirgemeyen arkadam Don Eric Le

,.
, .

;
ii

vin'e duyduum minnettarl aka ifade etmek isterim.

$.$.
Mays 1977

t"

ii

,
,.

PLATON'UN MACARASNDA

nsanlk, alar ncesine dayanan alkanlyla hala

gerein basit grntleriyle ayalanarak, akl almaz bir
ekilde Platonlun maarasnda oturmaya devam ediyor.
Oysa fotoraflarla eitilmi olmak, daha eski, daha el
ernei demi grntlerle eitilmi olmaya benzemez.
Bir kere, etrafmzda bizi kendilerine dikkat etmeye zorla
yan ok daha fazla miktarda grnt var artk. Sz konu
su grnt envanteri ilk kez 1839'da olumaya balad ve
o zamandan beri hemen her ey fotoraflanm durumda
(ya da bize yle grnyor). Fotorafiayan gzn bu doy
mak bilmezlii, maaraya -dnyamza- hapsolmuluu
muzun koullarn deitirmekte. Fotoraflar, bize yeni
1

bir grsel ifre retmek suretiyle, baklmaya deer olan

eyler ile kendimizde onlar gzlemlerne hakkn buldu
umuz eylere ilikin grlerimizi deitirip genileti
yorlar. Fotoraflar bir dilbilgisi ve -daha da nemlisi- bir
grme etii oluturuyorlar. Son olarak da, fotoraf ekme
giriiminin en grkemli sonucunun, bize btn dnyay
-bir grntler antolojisi eklinde- kafamzn iine sd
rabileceimiz duygusunu kazandrmak olduuna dikkat
ekmek gerekiyor.
Fotoraf toplamak, dnyay biriktirmektir: Filmler ve
televizyon programlar duvarlar ve ekranlar aydmlatr,
onlara yansyan klar titretirir ve sonra da kaybolup gi
derler; oysa, duraan fotoraflarda rastladmz grnt,
ayru zamanda olduka hafif. ucuza retilen ve kolayca ta
np biriktirilerek saklanabilen bir nesnedir. Godard'n Les

Carabiniers'inde

(Jandarmalar, 1963) grdmz iki mis

kin lumpen kyl dman saflann diledikleri gibi ya

malayp istedikleri kadnlarn rzna geebilecekleri aklla
rna estii gibi nlerine kacak kiileri ldrebilecekleri ve
savatan zenginlemi olarak dnecekleri vaadiyle Kral'n
Ordusu'na katlmaya kandnlm kiilerdir. Gelgelelim, bu
iki lumpen kyl Michel Ange ile Ulysse/nin yllar sonra
muzaffer bir havayla karlannn yanlanna dndklerinde
getirdikleri ganirnet valizinde, Tarihi Antlar'a, Alveri
Maazalar'na, Memeli Hayvanlar'a, Doa Harikalar'na,
Ulam Vastalar'na, Sanat Eserleri'ne ve yeryznn drt
bir tarafndan toplanm olup dzgnce tasnif edilmi ba
ka hazinelere ait olan yzlerce kartpostaldan baka bir ey
gremeyiz. Godardln gln hikayesi, fotorafik grnt
nn

(photographic image)

zlmesi g bysnn canl

2

bir parodisidir. Fotoraflar belki de, bizim modern diye

bildiimiz evreyi oluturan ve koyultan btn nesnelerin
herhalde en esrarengiz olanlardr. Fotoraflar gerekten
de zaptedilrni deneyimlerdir; fotoraf makinesi ise, birik
tirmeye meyilli bilincin ideal kolu.
Bir eyin fotorafn ekmek, fotoraflanm olan o e
yi ele geirmektir. Baka bir deyile, bir eyin fotorafn
ekmek, dnyayla, insanda bilgilenme -dolaysyla, g
lenme- duygusu uyandran bir ekilde ilikiye girmektir.
Artk azlara sakz olan o ilk yabanclamaya srklen
menin, yani insanlar dnyay basl szcklerle soyutla
maya altrmamn, modern, inorganik toplumlarn ina
edilmesi iin gerek duyulan Faustvari enerji 'fazlas ile
ruhsal hasarn kaynan oluturduu dnlmektedir.
Ancak bask (print), onu zihinsel bir nesneye dntre
rek dnyay szmenin (imdilerde insanlarn, gemiin
grn ile bugnn kapsam hakknda sahip olduu
bilgilerin ounu oluturan fotorafik . grntlere kyas
la) daha az ihaneti bir formu olarak kendini gstermitir.
Bir kii ya da bir olay hakknda yazya aktarlan eyler, re
simler ve izimler gibi elle ilenmi grsel ifadelerde g
rld zere samimi birer yorumdur. Fakat fotoraflan
m grntlerin de dnyayla ilgili tespitter olmaktan zi
yade, dnyann paralar, fotorafa aktarlm grnt
ler, herkesin yapabilecei ya da edinebilecei gereklik
minyatrleri olduu bellidir artk.
Dnyann leiyle oynayan fotoraflarn kendileri de
boyut olarak klttr, bytlr, kenarndan kesin
den krplr, rtularur, mdahaleye ve stlerinde oyna
maya tabi tutulurlar. Kattan yaplm nesnelerin hepsin-

de genellikle olduu gibi fotoraflar da zaman iinde es

"

kirler, kaybolurlar, deer kazanarak alnp satlrlar, oal

tlp yeniden retilider. Dnyay ambalajlayan fotoraflar,
bir bakma ambalajlanmaya davetiye kaqr1ar. Albmle
re yaptrlr ya da albmlerde saklanr, ereveye yede
tirilerek masalara konur, duvarlara aslr, slayt eklinde
perdelere yanstlrlar. Gazeteler ve dergiler onlar basar,
polisler onlar arivler, mzeler onlar sergiler, yaynclar
onlar derler.
Onyllar boyunca kitap, onlara (lmszlk bahet
mese bile, nk fotoraflar hassas nesnelerdir, kolaylk
la yrtlabilir ya da nereye konduklar hatrlanmayabilir
ler) uzun mr garantisi salayarak ve daha geni kesim
lere ulatrarak fotoraflar dzenlemenin (ve genellikle
minyatrletirmenin) en etkili ekli olmutur. Bir kitaba
alnan fotoraf, akbr ki bir grntnn grntsdr.
Fakat o -her eyden nce- basl, yzeyi dz bir nesne ol
duundan, bir kitapta yeniden baslan bir fotoraf, asl
kalitesinden (bir resme kyasla) ok daha az ey kaybeder.
Yine de kitap, fotoraflan genel dolama sokma gerekli
liini tam olarak karlayan bir vasta deildir. Bir kitapt
fotoraflarn baklma srasru sayfalann nasl dzenlendi
i belirler, ancak okuyueuyu bu tavsiye edilen dzene
uymaya ya da her fotorafa bakmak iin ne kadar zaman
geireceine zorlayan bir kayt da yoktur. Her tr ve te
madaki fotoraf zerine zekice kotanm bir meditasyon
olan Chris Markern Si j'avais quatre dromadaires (Drt De
yem Olsayd, 1966) filmi, duraan fotoraflar ambalajla
mann (ve bytmenin) daha ustaca ve daha arpc bir
eklini aklmza sokar. O filmde her fotorafa bakmann
,
4

,o ,

sras ve kesin sres bize dardan dayatlmtr; bu yol

la, grsel okunurluk ve duygusal etki arttrlm olur. An
cak bir filme aktarlm olan fotoraflar, toplanp birikti
rilebiHr nesneler olmaktan da kmiardr (oysa kitapla
ra konan fotoraflar, toplanp biriktirilebilirlik zelliini
hala korumaktadrlar).
Fotoraflar bize kant tekil ederler. Hakknda bir ey
iitip d pheyle karladmz bir ey, onun bir foto
raf bize gsterildiinde kantlanm saylr. Fotoraf ma
kinesinin faydal olarak kullanld alanlardan birisi,
yapt kaytla sulayc bir nitelik tamasdr. Nitekim
fotoraflar, Paris polisinin Haziran 1871'de Komnarla
rm canice katledilmesinde kullanlmalarndan itibaren,
modern devletlerin giderek daha fazla, eylem yapan kit
leleri g;etleyip denetim altnda tutmasna yarayan
aralardan biri haline gelmitir. Bir grntnn fotoraf
makinesiyle kayda geirilmesinin baka bir zellii,
onun do.rulayc, hakl kanc ilevidir. Bir fotoraf, ve
rili bir olaym gereklemi bIduunun su gtrmez kan
tdr. ekilmi olan resmin arptlm olmas mmkn
dr, ancak her zaman iin, o fotoraftakine benzer bir e
yin mevcut olduuna ya da olmadna dair bir kanya
kaplmamz! salad da aktr. Tekil bir kii olarak bir
fotorafnn nndeki (amatrlkten kaynaklanan) s
nrlamalar ya da (sanatsal bir kayg gtmenin yol at)
abartl yorumlar bir tarafa, bir fotorafn -herhangi bir
fotorafn- gzle grlr gereklikle ilikisi, dier taklit
etme nesnelerine kyasla daha masumane ve bundan do
lay daha dorudur. Alfred Stieglitz ve Paul Strand gibi

onyllar boyunca ok kuvvetli etkisi oln unutulmaz fo

toraflara imza atan asil grnt virtzleri (tpk foto
raflar elverili, hzl bir not alma formu olarak gren Po
laroid marka fotoraf makinesi kullanan, veya, gndelik

;,.
,
,
"

hayattan bir hatra olsun diye ipak grnt alan Brow

nie makine sahibi hevesli bir amatr gibi) hala ncelikle
'oradaki' bir eyi gstermenin peindedirIer.
Herhangi bir resim ya da nesir formundaki bir tasvir
her zaman iin dar anlamyla seici bir yorum olmaktan

"

.
,

ibaret kalrken, bir fotorafa pekala dar anlamyla seici

bir effaflk gzyle baklabilir. Gelgelelim, ekilen btn
fotoraflara bir otorite kazandran, onlar ilgi oda haline
getiren ya da bir ayartclkla donatan 'gereklik' zannma
ramen, fotorafl.arn
da olduu dnlen ve genellikle aibeli alverie esas
ta bir istisna oluturmaz. Fotoraflarn en ok gereklie
ayna tutmakla uratklar durumlarda bile, beeninin ve
vicdann. sze dklmeyen buyruklar, onlarn stne bir
hayalet gibi km durumdadr. 1930'lu yllarn sonla
rndaki Tarm Gvenlii daresi'nin yrtt fotoraf
projesinin son derece yetenekli mensuplar (ki onlar ora
snda Walker Evans, Dorothea Lange, Ben Shahn ve Rus
sell Lee de bulunmaktadr), 'doru bak' filme kaydettik
lerinden emin olana (kiinin yznn, yoksullua, a,
vakarl durua, dokuya, smrye ve geometriye dair
kendi yaklamlarn destekleyen tam ifadesini yakaladk
larna inanana) dek, projeye dahil ettikleri iftilerin her
birinin onlarca fotorafn ekerlerdi. Fotoraf1ar, bir res
min nasl grnesi, hangi pozIamann tercih edilmesi
gerektiine karar verirlerken, daima kendi fotoraflarnn
6

nesnesi olan kii ve malzemelere uyulmas zorunlu belli

standartlar getirirler. Fotoraf makinesinin fiilen gerekli

i yorumlamakla kalmayp, ayn zamanda gereklii ya

kalad eklinde bir anlay sz konusuysa da, fotoraflar

-en az resimler ve izimler derecesinde- dnyann bir yo

rumududar. Fotoraf ekmenin pek ayrm gzetilmeden,

daha rasgele yapld ya da belli llerde kendini silik

letirdil hallerde de fotoraf ekme eyleminin didaktik

zelliinden herhangi bir ey eksilmez. Nitekim, fotora

fn 'mesaj'n; onun ne frlayp gze gelen tarafn,l da, fo

torafik kaydn bu edilgenlii ve her yerde rastlanyor ol
ma zellii oluturur.

Bir eyi (ou moda ve hayvan fotorafnda olduu gi

bi) idealletiren grntler, sadelii gzeten almalar

dan (snf fotoraflar, kasvetli bir hava yayan natrmort
lar ve vesikalk resimler gibi) daha az gz elici deildir.
Fotoraf makinesinin her trl kullanlnda rtk bir

ne kma zelliine rastlarur. Bu, fotorafn en aaal

onyllarn temsil eden 1840'lar ve 18S0'lerde (teknoloji
nin dnyaya bir dizi potansiyel fotoraf olarak bakmas

salayan zihniyetin gn getike yaygnlat daha

sonraki onyllarda olduu gibi) ok ak biimde grl

mektedir. Fotoraf makinesini sanki bir ressam elinden

km grntlerin bir vastas olarak kullanan David
Octavus Hill ve Julia Margaret Cameron gibi erken d
nem ustalar asndan bile, fotoraf ekmenin pf nokta
s, ressamlarn gttkler amalardan muazzam bir fark
llk gsteriyordu. Fotoraf, daha ilk kndan itibaren,

elden geldiince- ok sayda konunun yakalanmasn kap

samaktayd. Oysa resmin hibir zaman bylesine kapsa-

\
i

ye bir hdefi olmamt. Daha sonraki srete fotoraf

teknolojisinin endstrilemesi, en bandan itibaren fo
torafa ikin olan bir vaadin (onlar grntlere dnt
rerek btn deneyimlerin demokratikletiritmesi vaadi
nin) yerine getirilmesini temsil etmekteydi.

'1

Fotoraf ekmenin meakkatll ve pahal bir aygt ge

rekli kld (zeki, varlkl ve takntl insanlarn oyunca
olduu) a, herkesi resim ekmeye davet eden cep
kameralan andan gerekten ok uzak grnmektedir.
1840'h yllarn balarnda Fransa ve ngiltere' de imal edi

len ilk fotoraf makineleri, sadece onlan altrmasm

bilen mucitlerin ve heveskarlarn elindeyd. O devirlerde
henz hi meslekten fotoraf olmadndan, amatrler
den bahsetmek de mmkn deildi ve fotoraf ekme
nin berrak bir dille ifade edilebilecek bir toplumsal yara
n sz konusu deildi; fotorafla ilgilenmek bir bakma
keyfi bir urat, baka bir deyile, bir sanat olduu iddi
asndan ok az bahsedilebilmekle birlikte, sanatsal bir fa
aliyettL. Kald ki, fotorafa bir sanat olarak yerini kazan
.
dran etken de onun endstrilemesiydi. Endstrileme
fotorafnn faaliyetleri 'asndan birtakm toplumsal
faydalar ortaya koyarken, bu faydalara kar gzlenen
tepkiler de bir sanat olarak fotorafn kendine dnkl
n pekitirmekteydi.
Son dnemlerde fotoraf, neredeyse seks ve dans ka
dar yaygn biimde rastlanan bir elenceye dnm
durumdadr (demek ki, her kitlesel sanat formu gibi fo
toraf da ou insan tarafndan bir sanatm gibi Cra
edilmemektedir). Fooraf, esasnda bir toplumsal ritel,
8

endielere kar bir savunma siperi ve bir g sergileme

aracdr.
Aile fertlerine dahil edilen kiilerin (ve keza baka
gruplarn mensuplarnn) baarlarn anarak kaydet
mek, fotorafn en erken rastlanm olan popler fayda
sdr. En azndan bir yzyl boyunca nikah fotoraflar,
kalplam szl formlleri lsnde evlilik treninin
bir paras haline gelmitir. Fotoraf makineleri, aile ha
yatnn olmazsa olmaz cihazlardr. Fransa' da yrtl
m olan bir sosyolojik aratrmaya gre, evlerin oun
da bir fotoraf makines mutlaka bulunurken, ocuklu
ailelerde en az bir fotoraf makinesi bulunma ihtimali,
ocuksuz ailelerdekine gre iki kat daha fazladr. zel-o
likle kk yalardayken bir anne babann ocuklarnn
resmini ekmemesi -bir ergenlik isyanna denk gelen me
zuniyet treni resmi ektirmemye benzer ekilde- ebe
veynler adna ciddi bir ilgisizlie iarettir.
Her aile, fotoraflar vastasyla kendi familyasnn bir
portre-tarihesini karr (aile fertlerinin birbirine ball
na tanklk eden tanabilir bir grntler kutusu olu
turur). eitli vesilelerle ekilip aziz bir habra olarak sak
landklar srece nelerin fotoraflandrun pek bir nemi
yoktur. Avrupa ve Amerika'nn sanayilemekte olan lke
lerinde, aile kurumunun kendisinin kkten ameliyata
alnmasyla birlikte fotoraln da aile hayatnn bir riteli
ne dndn grrz. ekirdek aile ad verilen o klos
trofobik birim ok daha byk bir topluluu temsil eden
geni aileden koparlp karlrken, fotoraf da aile haya
tnn tehdit altndaki srekliliini ve sre iinde kaybol
makta olan geniliini hatralatrmaya, sembolik dz-

,
.

lemde yeniden oluturmaya yararnaktadr. te bu hayali

izler -fotoraflar-, drt bir yana dalm akrabalarn sem
bolik varlklarnn bir nianesidir. Bir ailenin fotoraf al
bm, genellikle geni aileyle ilgilidir ve ounlukla da
geni aileden geriye kalan tek eydir.

Fotoraflar, insanlarn gerekd bir gemie hayalle

rinde sahip olmalarna imkan tanrken, kendilerini iinde
gvenli hissetmedikleri bir mekan ellerinde tutmalanna
da yardmc olur. Bu yzden fotoraf sanat, modern faali
yetlerin en karakteristik olanlarndan biriyle -turizmIe
yan yana geliecektir. Bu dnemde tarihte ilk defa ok sa
yda insan, ksa srelerle hep bildikleri evrenin dna
gezmeye kacaklardr. te, zevk iin yaplan bu gezilere,
yannda bir fotoraf makinesi olmadan kmak kesinlikle
doal grlmeyecektir. Fotoraflar, klmak istenen gezi
nin yapldnn, belirlenen programn uygulandnn ve
arzu edilen elencenin yaandnn tarhma gtrmez
kantlar ilevini greceklerdir. Fotoraflar, ailenin, arka
da ve dostlarn, komularn baknn dnda yaplan t
ketimlerin sarih birer belgesidirler. Ne var kt insann tec
rbe ettii eyleri gerek klmaya yarayan fotoraf maki
nesine bamllk, insanlarn daha fazla yoleulua kma
laryla azalacak deildir. Fotoraf ekmek, nasl alt orta-s
nftan tatileiler Eyfel Kules{nin ya da Niagara elaleri'nin
ipak fotoraflarn ekmeye baylyorlarsa, kozmopolit
insanlarn yukar Nil'de dzenledikleri tekne gezilerinin,
ya da in'de geirilen iki haftann fotoraf-hatralarn bi
riktirmeleriyle de ayn ihtiyac karlarlar.
Deneyimi teyit etmenin bir yolu olarak fotoraf ek
mek, (onu fotojenik pozu aramakla snrlayarak, deneyi-

10

r
f

------

-_ ._---------- - -

mi bir grntye dntrerek, hatta bir hatra eya d

zeyine indirerek) deneyimi reddetmenin bir yoludur da.
Seyahat etmek, bir fotoraf biriktirme stratejisi halini al
mtr. Resim ekmek de yattrc bir etkinliktir ve gez
menin, arlatrmas muhtemel olan genel ynn kay
betme duygularn dindirmeye yarar. ou turistin iin
deki his, karlatklar kayda deer durumlar ile kendi
leri arasna hemen kameray koyuvermektir. Baka trde
nasl tepki vereceklerinden emin olmayan bir ruh haliyle
deklanre basarlar. Bu hareket, tecrbeye bir ekil bier:
dur, ek ve yr. Sz konusu yntem, bilhassa, nefes a1dnnayan bir alma etiinin engelli kld topluluklara
(Almanlar, Japonlar ve Amerikallar gibi) cazip gelmek
tedir_ Bir fotoraf makinesiyle dolamak, ie boulmu
insann tatildeyken almyor olmasnn ve kendisinden
elenmesinin beklenmesinin dourduu kaygy yattr
maya yarar. Dolaysyla o tr insanlar, almann dosta
ne bir taklidi saylabilecek olan bir harekete meylederek,
gnl ferahlyla fotoraf ekebilirler_
Gemileri ellerinden alnm olan ki:filer, ister kendi
lkelerinde olsunlar ister baka lkelerde bulunsunlar,
fotoraf eken insanlarn herhalde en atelileri olmular
dr. Sanayilemi bir toplumda yaayan herkes, zaman
iinde gemile balarn koparmaya mecbur hraklr,
ancak -Amerika Birleik Devletleri ve Japonya gibi- baz
lkelerde gemiten kopmak zellikle travmatik bir nite
lik tamaktadr_ 1970'li yllarn balarnda, 19S0'li ve
1960'l yllarn dolar zengini, dar kafal ve kstah Ameri
kal turist fabhnn yerini, yen'n mucizevi bir ekilde a
r deerlenmesi sayesinde ada hapishanesinden yeni tahII

---- -

liye edilmi olup, her arka cebinde birer tane olmak ze

r
f

re genellikle iki fotoraf makinesiyle silahlanm olarak

grup halinde harekt etme refleksine sahip Japon turisti

nin gizemi almtr.

Fotorafla uranak, bir eyi tecrbe etmenin, bir e

[.

ye katlm olma grnts katmann balca aralarn.

!
f
1
1:.,

dan birisi haline gelmitir. Bir tam sayfa reklamda, biri

dnda hepsi afallam, heyecanl ve gergin bir ekilde

bakan, iyice birbirlerine sokulmu ve fotoraftan kama

L,

telandaki kk bir grubu grrz. Grup iinde y

,;

znde farkl ifade okunan biri, fotoraf makinesini ken

di gzne tutmakta ve o haliyle kendine hakim gr

,
,

np, handiyse g!msemektedir. Grubun dier mensup

t
,,

lar edilgen, aka telaa kaplm seyirciler izlenimi ve

rirlerken, fotoraf makinesine sahip olmak o kiiyi etkin

birine, bir dikizciye dntrmtr; duruma sadece o

hakimdir. Bu insanlar neye bakarlar? Bilmeyiz. Zaten

buun pek bir nemi de yoktur. Bu bir Olay' dr: grme

ye deer, dolaysyla fotorafn ekmeye deer bir ey

dir. Bir teleks makinesinden akan haberler gibi fotora

fn alttaki koyu zeminli te birlik ksmnda beyaz harf
lerle sadece alt kelimelik reklam metni okunmaktadr:

"... Prag ... Woodstock . . . Vietnam ... Sapporo ." London

derry ... LEICA." Bea km umutlar, genlik delilikle

ri, smrge savalar ve k sporlar, hepsi birbirine ben

zerdir -fotoraf makinesi hepsini eitlemitir. Fotoraf

f,

\,
r
i

,
,

ekmek, dnyayla her trl olayn anlamn dzleyen

bir kronik dikizci ilikisi kurdurmaktadr.

Bir fotoraf, bir olay ile bir fotorafnn karlamas

nn sonucu deildir salt; fotoraf ekmek bal bana bir

12

r
r

olaydr, stelik daha da kati haklar (olup biten herhangi

bir eye karmak, istila etmek ya da grmezlikten gel
mek gibi) salayan bir olay. Bir duruma dair duygular
mz, bylece fotoraf makinesinin mdahaleleriyle belir
tilmi olmaktadr. Fotoraf makinesinin her yerde bulun
mas, zamann ilgin olaylardan -fotoraf ekilmeye de
er olaylardan- meydana geldii dncesine inanmay
kolaylatrr. Bunun beraberinde getirdii dnce de,
her olayn -eer balamsa ve nasl bir ahlaki nitelik ta
rsa tasn- sonuna kadar gitmesine izin verilmesi ge
rektiidir -bu suretle baka bir ey daha, yani bir foto
raf daha dnyaya getirilebilir durumda olacaktr. yle ki
sz konusu olay, her ne ise olup bittikten sonra da, eki
len resmin ona bir tr lmszlk (ve nem) katmas sa
yesinde varln korumu olur -'sayesinde' diyorum, zi
ra ekilen o resim olmasayd byle bir lmszlkten (ve
nemden) sz etmemiz asla mmkn olmazd. Orada
gerek insanlar kendilerini ya da yine kendileri gibi ger
ek olan baka insanlar ldrrlerken, fotoraf, maki
nesinin arkasnda durarak, baka bir dnyadan (mr
hepimizden daha uzun olmaya aday bir grnt-dnya
sndan) kk bir kesit yaratacaktr.
Fotoraf ekmek znde bir kanmama, yani mdahil
olmama eylemidir. ada haber-fotoraflnn baz r
neklerinde, mesela benzin. tenekesine uzanan bir Vietnaml
Buda rahibinin ya da eli kolu bal bir ibirlikiyi sngle
yen Bengalli bir gerillann resimleri gibi unutulmaz kareler
de yanstlan dehet, bir lde, fotorafnn bir fotoraf
le bir hayat arasnda seim yapma frsat varken fotoraf
ekmeyi tercih etmesinin ne denli makul bir davran tem-

13

!-

sil ettiinin bilincinde olunmasnn rndr. Gznn

nnde meydana gelen olaya mdahalede bulunan kii,
(fotorafla) kayt yapamaz; (fotorafla) kayt yapan kiinin
de herhangi bir olaya mdahalede bulunmas sz konusu
deildir. Dziga Vertov'un byk filmlerinden Film

Kamera

t
,.
,
,

l Adam (1929), srekli hareket halinde olan, birbiriyle taban

tabana zt zellikteki olaylar panoramas iinden, herhangi
bir mdahalede bulunmay akla bile getirmeyecek ekilde
eviklik ve luzla hareket eden ideal bir fotoraf grnt
s sunmaktadr seyirciye. Hitchcock' un Arka Pencere (1954)
filmindeki grntyse bunu tamamlayc niteliktedir: Ja
mes Stewart' n oynad fotoraf karakteri, srf aya krk
olduundan tekerlekli sandaIyeye mahkum biri olduun
dan, makinesi yznden bir olayla youn bir iliki kurar;
fotorafnn geici bir sre hareket edemez durumda ol
mas, onu gzlerinin nnde cereyan eden olaya kanmak
tan alkoymu ve grnt almay daha nemli kldran bir
sonu dourmutur. Fiziksel mdahaleyle ayn anlama gel
mese de, bir fotoraf makinesi kullanmak yine de bir kah
lm eklidir. Fotoraf makinesi bir gzlem istasyonu ilevi
grse de, fotoraf ekme edimi pasif gzlernde bulunmay
aan bir edimdr -cinsel dikizcilik gibi, halihazrda cereyan
etmekte olan olayr srdrmeyi tevik etmenin en azndan
rtk, genellikle de ak bir yoludur. Bir resim ekmek, ey
lere olduklan haliyle, statkolarn (hi deilse 'iyi' bir fo
toraf ekmeyi salayacak bir sre boyunca) deitirmeye

yeltenmeden ilgi duymak, ayrca, ilgin bulunan, fotoraf

r-

n ekmeye deer saylan bir eyle (bir baka insann acs

ya da talihsizlii olsa bile herhangi bir durum, olay, vb. ile)
su ortaklna girmektir.
,
,
,

"

14

;.
f

::----

------ --

Diane Arbus, "Ben fotoraf her zaman, yaplmas hay

lazik isteyen bir ey olarak dndm -fotoraf bana en
ok sevdiren eylerden birisi buydu ve ilk defa ektiim
de bunu ok sapknca bulmuturn," diye yazmt. Eer
fotoraf rezilane, tabu ya da marjinal grlen olay ya da
durumlarn peindeyse, profesyonel bir fotoraf olmak
-Arbus'un pop deyimiyle- haylazca bir i saylabilir. Fa
kat gnmzde bu haylazla uygun konular bulmak gi
derek zorlamaktadr: Hem fotoraf ekmenin sapkn
olan yan tam olarak nedir ki? Profesyonel fotoraflar
kameralarnn arkasnda cinsel fanteziler kurup duruyor
larsa, muhtemelen aradmz sapknlk, bu fantezilerin
hem akla yatkn hem de mnasehetsizce olma'larmda ya
tyordur_ Antomoni

Blow

Up'ta (1966), habire ak ak

eden makinesiyle Veruschka'nn vcudu etrafnda rp

nrcasna dolap duran bir moda fotorafsna yer verr.
Gerekten, haylazca! in asl, bir fotoraf makines kul
lanmak, bir insana cinsel yolla ulamann hi de

iyi

bir

yolu deildir. Fotoraf ile konusu arasnda mutlaka bir

mesafe bulunmaldr. Fotoraf makinesi, tamam, istismar
edebilir, zorlaya bilir, hak ihlal edebilir, arptabilir, sm
rebHir ve metatorun uzand en u anlamyla suikastta
bulunabilir (bunlarn hepsi, cinsel bir ama gderek itip
kakma davranlarna zt olarak, belli bir mesafe iinde ve
olaydan belli lde koparak ifa edilebilecek fiillerdir),
ama Tza gemez, hatta sahip bile olmaz.
Michael Powell'n bir 'dikizd'yi deil de, fotoraf maki
nesinde gizledii bir silahla, fotoraflarn ektii kadnla
n

ldren bir psikopat anlatt, olaanst etkileyicilik

teki

Peeping Tom

(Rntgenci Tom, 1960) filminde bundan

15

ok daha gl bir fanteziyle karlaabiliriz. Burada fil

min kahraman, fotorafn ektii kiilerle en ufak bir te
mas kurmaz. Onlann vcutlarn arzulamaz; kurban olan
kadnlarn varlklarn, sadece filme kaydedilmi halde onlar kendi lmlerini yaarken gsteren- ve daha sonra
evinde yalnz bana, srf zevk iin seyredecei grntle
riyle ister.

Rntgenci Tom filmi, iktidarszlk ile saldrganlk,

profesyonellemi bak ile zalimlik arasnda, fotoraf ma

kinesiyle ilintilendirilen balca fant.eziye iaret eden ba
lar bulunduunu varsayar. Bir fal1us, erkeklik organ ola

rak fotoraf makinesi, herkesin kendini:: bilincinde olma

dan kulland o karrnaz metaforun olsa olsa kyruk 'bir
eididir. Sz konusu fantezinin farknda oluumuz ne ka
dar mulak bir halde olsa da, filmi makineye 'takmak',
makineyi bir hedefe 'dorultrnak' ve deklanre 'J;:asmak'
gibi deyiler kullandmzda, bu fanteziyi hi de kurnaz
la yeltenmeden dile getirerek tarif etmi oluruz.
Eski model makineler daha hantald; onlara film tak
mak, gcr gcr bir Bess tfeini doldurmaktan bile zor
du. Gnmzn fotoraf makinesiyse sanki bir n ta
bancas evikliindedir. Geenlerde yle bir reklama
rastlamtm:

:
!

Yashica Eectro35 GT, ailenizin sevecei uzay a

fotoraf makinesi. Onunla gece gndz gzel resimler
ekersiniz . Otomatiktir. En ufak bir samala yer yok
tur. Sadece hedefi sein, oaklanan ve deklanre basn.
Gerisini GT'nin bilgisayar beyni ve elektronik perdesi
halletsin.

Bir araba gibi bir fotoraf makinesi de, olabildiince

otomatik, frlamaya hazr bir baskn silah gibi satlr. Hal16

kn beenisi kolay bir teknolojiye, gze grnmez bir tek

nolojiye y.neliktir. malat firmalar mterilerine, resim
ekmenin hibir beceri ya da uzman bilgi gerektirmedii.
makinenin her eyi bildii ve iradenin ufack bir tepkisine
bile uyum salayaca konusunda teminat verirler. Foto
raf ekmek, kontakt anahtan evirmek ya da tetie dokun
mak kadar basit bir ilemdir.
Silahlar ve arabalar gibi fotoraf makineleri de, mpte
lalk yapan fantezi cihazlandr. Ancak, sradan dille rek
lamcln her trl arlk1anna ramen ldrc bir yan
lan yoktur. Arabalar silahlarla ayn ekilde pazarlayan hi
perbolde, en azndan u derecede bir gereklik ya tar: Sava
dnemlerini saymazsak, arabalar silahlardan daha ok sa
yda insan ldrmtr. 'Fotoraf makinesi' silamysa l
drmez, dolaysyla bu uursuz metafor -tpk bir erkein
iki b.ca arasnda bir silah, b.k ya da alet tayor olduu
fantezisine benzer ekilde- bir blf olmaktan teye geme
mitir. Yine de, fotorafekme hareketinde hoyrata bir ta
raf bulunduunu yadsmak mmkn deildir. nsanlarn
fotoraflarn ekmek aslnda, onlara kendilerinin kendile
rine asla bakmadklar ekilde bakarak, onlar hakknda
kendilerinin asla sahip olamayacaklan bir bilgi edinmi
olarak hrmetsizlik etmek anlamna gelir;- yani, insanlarn
fotoraflarn ekmek, onlar, sembolik yolla sahip olunabi
lecek nesn"elere dntrr. Tpk fotoraf makinesinin si
lahn yceltilmi bir hali olmas gibi, birinin fotorafn
ekmek de yce bir cinayet (kederli, korku dolu bir zama
na yarar bir yumuak cinayet) ileme ayarndadr.
nsanlar sre iinde, gn getike daha fazla grnt
okuna uratlm bir dnyada yayor olmann bedelini
17

dercesine, saldrgan eilimlerini silaha sarlmaktan ziya

de, daha ok fotoraf makineleriyle da vurmay rene
bilirler. nsanlarn silahlarna kurun doldurmay brakp,
fotoraf makinelerine film makaras takmaya yneldikleri
durumlardan birisi, Dou Afrika'da fotoraf ekme safari
snn silahla avlanma safarisinin yerini almaya balamas
dr. Avclarn artk WinchesteI'leri deil, Hasselblad'lar
vardr; tfekle hedefi vurmak iin teleskopik gzden bak
mak yerine, bir fotoraf karesinin erevesini tutturmak
amacyla vizrden bakarlar. Yirminci yzyla girildii za
mann Londra'snda Samuel Butler, "Kimi yiyip yutsam
dercesine durmadan kkreyerek etrafna baknan aslanlar
gibi, her alln iinden bir fotoraf frlyor," ikayetin
de bulunuyordu. Fotoraf eken kii artk, etraf kuatl
m durumdaki ve ldrlmeye kylmayacak kadar nesli
tkenmeye yz tutmu gerek hayvanlarn peindedir.
'Ekoloji safarisi' ad verilen bu ciddinin ciddisi komedide
silahlar bakalama urayarak fotoraf makinelerine d
nmtr, doa da artk her zaman bildiimiz, ondan ko
runmaya ihtiya duyduumuz doa olmaktan kmtr.
imdi -ehliletirilmi, tehlikeyle yz yze getirilmi ve
lmll tanyan haliyle- doann, insanlardan korun
ma ihtiyac domutur asl: Biz insanlar korkunca ate
eder, nostalji duyunca fotoraf ekeriz.
u an iinde yaadmz zaman dilimi, nostaljik bir de
virdir; fotoraflar da etkin bir rol oynayarak nostaljiyi bes
lerler. Fotoraf, atl bir sanattr, bir bakma alacakaranlk
sanat. Fotoraf ekilen kii, olay ya da durumlann ou,
srf fotoraftannn ekilmi olmasndan dolay, pathos'la ku
anrlar. irkin ya da grotesk bir (fotoraf) rnalzeme(si), foIS

toraf eken kiinin dikkatine mahzar olunca, pekala doku

nakl bir etki salayabilir. Ayn mantkla, gzel bir malzeme
de eskimi, rm ya da ortadan kalkmsa pekala acma
s duygular uyandrabilir. Btn fotoraflar

memento mori

nitelii tar, yani lm akldan kannamaya yarar. Bir fo

toraf ekmek, baka bir nsann (ya da eyin, durumun,
vb.) lrnllne, incinebilirliine ve dnebilir haline
dahil olmaktr. Sz konusu an dilimleyerek donduran b
tn fotoraflar, zamann amansz eriyiinin tandrlar.
Fotoraf makineleri dnyay kopyalamaya, insann orta
ya koyduu manzara ba dndrc bir hzla deimeye
yz tuttuu bir dnemde balamtr -says bilinemeyecek
kadar ok miktardaki biyolojik ve toplumsal hayat formu
ksa bir zaman dilimi ierisinde tahribe urayp yok olur
ken, kaybolmakta olan eylerin kaydn tutan bir cihazn be
llrmesidir sz konusu olan. Atgernin ve Brassa'nin kapris
li, nak gibi ilenip dokurunu Paris'i byk lde yok ol
du gitti. Fotoraflar aile albmnde muhafaza edilen, by
lece fotoraf olarak varlklaryta sonsuzlua yitip gitmeleri
nin uyandrd endie ve vicdan azabru bir lde yumu
atan lm akrabalar ve arkadalar gibi bugn enkaza
drun haldeki mahallelerin, oraklam krsal alanlann
fotoraflan da, gemile onu cebimize sdran bir iliki ku. ruImasru salamaktadrlar.
Bir fotoraf, hem sahte bir varl hem de orada bulun
mamay yanstan bir gstergedir. Bir odada yanan odun
atei gibi fotoraflar da -zellikle de insanlarn, bizden
uzak yerlerdeki manzaralarn ve ehirlerinf kaybolup git
mi gemiin fotoraflar- hayale daldrrlar insan. Foto
raflarn uyandrabilecei ulalamazlk duygusu, arada

19

var olan mesafenin arzu edilebilirlik tutkusunu ateleme

si suretiyle, dorudan erotik hisleri besler. Evli bir kadnn
czdannda saklanan an fotoraf, bir gencin yatann
stn ssleyen bir rock yldznn afii, bir semenin ya
kasna ilitirilmi olan bir kampanya rozetindeki politika
c yz, bir taksi ofrnn ocuklarnn bann stnde
ki gnelie yaptrlm ipak resimleri -hepsinde fo
toraflann bir tlsmla kullanl, hem duygusal hem de
iten ie byl bir duygunun ifadesidir: O tr fotoraf
lar, bir baka gereklikle temas kurmay

ya da o gerekli

i sahiplenmeyi amalayan giriimlerdir.

Fotoraflar -tpk bir insann masturbasyon yaparken
bakaca ve hibirinin smni cismini bilmedii kiilerin
tahrik edici fotoraflarn toplamasna benzer ekilde
arzuyu en dolaysz, faydac yollarla ateleyebilirler. Fo
toraflarn ahlaki drtleri uyarmak amacyla kullanl
malar halinde durum iyice karmak bir hal alr. Arzu
nun tarihi yoktur; en azndan arzu, her defasnda hepten
ne frlam, dolaymsz bir duygu younluu eklinde
yaanr. Arzuyu arketipler uyandrr, bu anlamyla da so
yuttur. Oysa ahlaki duygular, kiilerin orada somut var
lklaryla bulunduu, durumlannsa her zaman zgl ol
duu tarihe yerlemitir. Dolaysyla, fotorafn arzuyu
ve bilinci uyandrmak amacyla kullanlmasnda nere

i
i

deyse birbirine taban tabana zt niteHkteki kurallar ge

erlidir. Kurallar ne kadar geerliyse, etkili olma ihtimal
leri de o denli azdr.
Hi akla gelmeyen bir sefalet blgesinden haber veren
bir fotorafn, mnasip bir duygu ve tutum balamna

20

oturtularak sunulmad mddete kamuoyunda ufack

bir iz brakmas dahi mmkn olamaz. Matthew
Brady'yle meslektalarnn muharebe alanlarnn deheti
ni gzlerimizin nne seren fotoraflar, insanlarn Sa
va'a katlma heveslerini pek kramamt. Andersonvil
le' de tutulan ve st ba paralanm, iskelete dnm
esirlerin fotoraflarysa, Kuzey' deki kamuoyunu G
ney'e kar kkrtan bir sonu vermiti. (Andersonville
fotoraflarnn etkisi ksmen, o devirde fotoraflara bak
mann ok yeni bir ey olmasna balanmaldr.) Birok
Amerikalnn 1960'l yllarda edinmi olduklar siyasal
anlay, onlarn, Dorothea Lange'n 1942'de toplama
kamplarna tanan Bat Sahili'ndeki Nisei'de ektikleri

(;
1
"

fotoraflara bakarken, bu resimlerin malzemelerinin ie

riinin (hkmetin genie bir grubu oluturan Ameri
kan yurttalarna kar iledii bir suun) farkna varma
larn salyordu. Sz konusu fotoraflar 1940'l yllarda
greE. ok az insandan, bu konuda kararl bir tavr gster
meleri beklenebilirdi; zira, genelde sava taraftar bir
konsenss buluI).mas, bylesi bir yargda bulunmann te
melini yok ediyordu. Fotoraflar kendi balarna ahlaki
bir konum yaratamazlar, ancak mevcut tutumlardan biri
ni glendirebilir ve yeni ekillenmeye balayan baka

bir tutumun olumasna da katkda bulunabilirler.

Yine, bir ak deil de kesin bir zaman dilimini yans
tyor olmalarndan dolay fotoraflarn hareketli grn
terdeh daha fazla ak1da kalmas mmkndr. Televiz
yon, her yeni grntnn bir ncekini silip yok ettii ve
rastgele konan grntlerin akdr. Fakat her fotoraf
karesi, muhafaza edilip tekrar baklabilecek olan ince bir
21

nesneye dnm durumdaki ayrcalkl bir An temsil

eder. 1972' de dnyann ou gazetesinin n sayfasnda
yer alana benzer trdeki fotoraflar (daha yeni Ameri
kan napalnma maruz kalm, kollar ak vaziyette ve
acyla feryat ederek anayolda fotoraf makinesine doru
koan plak Gney Vietnamh ocuun resmi gibi), hal
kn savatan tiksinmesine, herhalde televizyonda gste
rilen yzlerce saatlik barbarlk manzaralarndan ok da
ha fazla katkda bulunmutur.
yle bir mantk yrtlebilir: Amerikan halk bir on
yl sonra Vietnam' da ilenen caniliklerden baz alardan
daha da sert ve kapsaml. bir evre krm (eeoeide) ve soy
krmla biten Kore'nin ykma uratlmasnn fotorafik
kantlarn grm olsayd eer, Kore Sava/n suskun
lukla karlamakta bu denli fikir birlii iinde olmazlar
d belki de. Gelgelelim, byle bir faraziyenin fiili bir kar
l da yoktur. Amerikallarn bu fotoraflar grmeme
lerinin sebebi.. ideolojik bakmdan o grntlere yer bra
klmam olmasdr. Dmann da bir insan ehresine sa
hip olduunu ortaya koyacak ekilde hi kimse (Felix
Grene ve Marc Riboud'un Vietnam'dan Hanoi fotoraf
larn geri getirdiklerine benzer ekilde) Pyongyang'daki
gnlk hayatn fotoraflarn alp getirmeyi dnme
miti ki. Amerikallar Vietnamhlarn straplarn gste
ren fotoraflara -ki onlarn pek ou askeri kaynaklar
dan elde edilmiti ve olduka farkl amalarla ekilmiti
bakabilmilerdi, nk gazeteciler, nemli miktarda in
sann vahi bir smrgeci sava diye niteledii bir vahe
ti yanstan bu fotoraflar yakalama abalarnn destek
grdn biliyorlard. Kore Sava'ysa olduka farkl

22

i
,
i

,. .

alglanm, Hr Dnya'nn Sovyetler Birlii ve in'e kar

.'
?

;;,

I hakl mcadelesinin bir paras olarak yorumlanmt;

btn bir sava bu kapsamda niteleninee, Amerika/nn

snrsz ate gcnn zalimliini sergileyen fotoraflarn

da yeri ve gerei yoktu.

Bir olay fotoraf ekilmeye deer bir ey anlamna gel

meye balamsa eer, o olayn neyden olutuunu belirle

yen ey hala (en geni anlamyla) ideolojidir. Bir ad verile

ne ve nitelii tarif edilene kadar bir olayn fotorafik ya da

baka trl bir kantnn varlndan da sz edilemez. Kal

lirlemeyi- salayan ey, asla fotorafik kantlar deildir.

;
t;
;

i
$

d ki, olaylar kurmay -daha dorusu, onlarn niteliini be

Fotoraflarn ahlaki dzlemde etkileme ihtimali bulunma
sn belirleyen etken de, durumla Bintili bir siyasal bilincin

varldr. Ona denk den bir siyaset olmadan, tarihin ka

saplrn gsteren fotoraflar en iyi ihtimalle gerekd
bulunacak ya da onlara moral bozucu bir duygusal darbe
indirme giriimi gzyle baklacaktr.

Dolaysyla, insanlarn ezilenlerin, smrlenlerin, a

lktan lm tehlikesiyle yz yze olanlarn ve katllama

urayanlarn fotoraflarna tepki olarak hissedebilecekle

ri duygulann -ahlaki fke dahil olmak zere- nitelii de,

bu tr grntlereo ne denli aina olduklaryla llebilir.

Don McCullin'ino 1970'lerin balarnda bir deri bir kemik

haldeki Biafrallar gsteren fotoraflar, baz insanlarn

nezdinde Werner Bischofun 19S0'lilerin balarndaki alk

kurban Hintli fotoraflarndan daha az etkiliyken; 1973'te

dnyann her kesindeki dergilerde boy gsteren ve G

ney Sahra'da alktan lmeyi bekleyen Tuareg ailelerinin

fotoraflar, pek ok insann gznde artk bildik hale gel-

23

mi bir vahet sergisinin katlanlmaz bir tekrarn andr

m olmaldr.
Fotoraflar yeni bir eyi gsterip yansttklar srece,
bakan oka uratrlar. Ne yazk ki masaya srlm olan
peyin miktar -ksmen de bu tr dehet grntlerinn
yaygnlap her taraf kaplamasndan dolay- giderek o
almaktadr. Herhangi bir insann vahetin en amansz
boyutlarn gsteren fotoraflarla ilk defa karlamas, bir
tr ifadr, prototipik adan da modern ifad.r: bir nega
tif epifani. Berum kendi payma bu ifay yaadm an
Temmuz 1945'te Santa Monica'daki bir kitapda tesad
fen grdm Bergen-Belsen ve Dachau fotoraflaryd.
O gne dein -fotoraflarda ya da gerek hayatta- grm
olduum hibir ey iimi bu denli keskince, derinden ve
annda dememiti. Gerekten de, tam olarak ne hakknda
olduklarn kavramam yllar alsa bile, hayatm o foto
rafIan grdmden nceki dnemm (o zaman henz On
iki yandaydm) ile sonraki dnemim olarak ikiye ayrd- '
m sylersem abartya kam olmam. Onlar grmem
neye yaramt? Kald ki. fotoraftan baka bir ey deildi
onlar -o gne dein hemen hi haberim olmam ve etki
lemek iin de hibir ey yapamayacam bir olayn, he
men hi tasavvur edemeyeceim ve dindirmek iin de
elimden en ufak bir ey gelmeyecek olan bir shrabn fo
toraflan. Fakat o fotoraflara baktmda iimde bir ey
krlmtt. Bir snra dayanmhm ve bu salt dehetin sn
n

deildi; tesellisi mmkn olmayan bir kedere dm,

yaralanmtm, ama duygularmn bir ksmnn katlama

ya baladn da hissetmiyor deildim; iimde bir ey

lrken, bir ey de hala feryat edip duruyordu.

24

r
i

I
'.

Istrap ekmek bir eydir, o strabn -bilinci ve efkat

duyma yeteneini arttrmas gerekmeyen- fotoraf grn
tleriyle yaamak baka bir ey. Hatta o grntlerin var
ln bilmek, szn ettiimiz trden yetileri bozabilir
de. ylesi grntlere bir kez baktktan sonra, daha fazla
sn -sonra daha da fazlasn- grmenin yolu da alm
olur. O grntler insan olduu yere nuhlar. O grnt
ler insan uyuturur. Fotoraflara bakarak renilmi bir
olay.

fotoraflarn hi grlmedii bir duruma gre ke

sinlikle daha gerek bir ekle brnr -bu noktada akln

za Vietnam Sava'n getirin. (Kar bir rnek olarak da,
elimizde tek bir fotoraf bile bulunmayan Gulag Takma
dalan'm hayal edebilirsiniz.) Ancak bu grntlere tekrar
tekrar maruz kaldktan sonra da ayn olayn giderek daha
az gerek haline geldiini unutmamakta fayda vardr.
Pomograli iin olduu kadar ktlk iin de geerli ol
duunu syleyebiliriz ayn kuraln. nsann ilk defa bir
pomo film seyrettiinde yaad aknlk ve hayret duy
gusu birka defa sonrasnda nasl azalp yok oluyorsa, fo
toraf halindeki vahet gruntlerine bakmann yaratt
ok duygusu a birka tekrardan sonra azalp yok olacak
tr. Bizi fkelendiren ve zntye sevk eden tabu duygu
su da, neyin mstehcen olduunu belirleyen tabu duygu
sundan daha kuvvetli deildir. Kald ki son yllarda her
iki duygunun da fazlasyla zorlandn syleyebiliriz.
Dnyann drt bir kesinde muazzam byklkteki bir
katalogu oluturan sefalet ve adaletsizlik fotoraflar he
men herkesi vahetle aina hale getirmi, 'dehetengiz'
olan daha sradanlatrm ve onu bildik, uzak ('o sadece
bir fotoraf) ve kanlmaz bir kla sokmutur. Nazi

25

kamplarn gsteren ilk fotoraflar ortala yayldnda

bu grntler srad bir zellie sahipti, ancak aradan
otuz yl getikten sonra o tr resimlere dair bir doygunluk
noktasna ulalm olabilir. Son onyllarda 'kayg gzeten'
fotoraflk, bilinci ve vicdan uyandrd kadar ok onu
ldrmeye de katkda bulunmutur.
Bu fotoraflardaki etik boyut, krlgandr. Nazi kampla

r gibi, etik referans noktas stats kazanm dehetengiz

olaylarn fotoraflarn istisna sayarsak, ou fotorafn
yllar iinde duygusal younluunu koruyamad aikar
dr. ekildii zaman konusundan dolay etkileyici bir zel
lie sahip olan 1900 tarihli bir fotorafn bugn de bizi et
kilerne ihtimali bulunmasnn sebebi, onun 1900 tarihli bir
fotoraf olmasdr. Her fotorafn zellii ve ekilme ama
c, geip gitmi zamann genellemi pathos'unda eriyip
yok olmaya eilimlidir. Estetik mesafenin kayna -ilk ba
kta deilse bile daha sonra, zamann geiiyle birlikte ke
sinlikle- fotoraflara bakma deneyimidir. Zaman, ou fo
toraf -en amatrce ekilmi olanlar bile- nnde sonun
da sanat katna karacaktr.
Fotorafln endstrilemesi, fotorafn topl.umu
idare etmenin aklc -yani, brokratik- usullerine hzla
adapte olmasn salamtr; Kimsenin oyuncak gzyle
bakanayaca fotoraflar, artk. etrafmzdaki evrenin ge
nel malzemesinin bir parasna dnmtr; bir bakma
da, gereki saylan indirgemeci gereklik anlaynn bi
rer ayrac ve dorulayc vastas haline gelmitir. Kald ki
fotoraflar, bu srete -sembolik nesneler ve bilgi parala
r olarak- nemli denetim kurumlarnn hizmetine koul26

,
,.

i'
i

t
t

mutur. Dolaysyla, brokras dnyay kataloglarken ok

sayda nemli belge de, srf stlerinde br yurtta resmi
yok diye geerli saylmamtr.

.
Brokrasiyle badar bir izgiyi yanstan 'gereki'

dnya gr, bilgiyi -teknikler ve enformasyon eklin

de- yeniden tanmlamaktadr. Bu kapsamda fotoraflara
deer kazandran etken, enformasyon aktaryor olmala
rdr. Fotoraflar bize ortada neyin olduunu anlatr ve
bir dkm, bir envanter karrlar. Casuslarn, meteoro
loglarn, soruturma grevlilerinin, arkeologlarn ve
meslei enformasyonla ilgili olan bakalarnn gznde
fotoraflar llmez; bir deere sahiptir. Ancak ou in
sann fotoraflara bavurduu durumlarda da, enfor
.
masyon tayan birer ara olarak fotoraflarn deeri
kurmacayla ayn ayardadr. Kltrel tarihin; herkesin
haber denen eyi edinmeye hakk olduu dnlen bir
kesitinde fotoraflarn aktarabilecei bilgi ok nemli
grnmeye balamaktad1r. Dolays1yla, bir sredir foto
raflara, okumay kolayca benimseyemeyen insanlara bil
gi aktarmann bir yolu gzyle baklmaktadr. Szgelimi
Daily News gazetesi, poplist kimliini nde tutmak
amacyla kendini hala 'New York'un Resimli Gazetesi'
diye nitelemektedir. Yelpazenin "teki ucunda duran ve
donanml, bilgili okurlar gzetilerek tasarlanm Le

Monde da sayfalarnda fotorafa hi yer vermez. Le Mon

de'un varsaym, hi"tap ettii okur kitlesinin nezdinde bir
fotorafn oynayabilecei tek roln, makalede yer alan
analizi desteklemek olabilecei ynndedir.
Fotorafik grnt, yeni bir bilgi anlay etrafnda ku
rulmutur. Fotoraf, zamann olduu denli mekann da in-

27

ce bir dilimidir. Fotorafik grntlerin idare ettii bir

dnyada btn snrlar ('ereveleme') keyfi ve yapay g
runr. Her ey birbirinden ayrlabilir, kesintiye uratlabi
lir: Bu dorultuda tek yaplmas gereken, konuyu ya da
malzemeyi farkl bir ereveye almaktr. (te yandan, her
hangi bir ey baka bir eyin yanna da iliiirilebilir, bu da
mmkndr.) Fotorafn besledii nominalist toplumsal
gereklik, grnte snrsz -herhangi bir eyin fotoraf
nn ekilebilecei lde snrslZ- saydaki kk birimler
den teekkl edecektir. Fotoraflar araclyla baktmz
dnya, birbiriyle alakasz ve serbest duran bir dizi para
cktan meydana gelmektedir -gemii ve bugn kapsa
yan tarih ise, bir dizi anekdot ve ksa haberden. Fotoraf
makinesi gereklii atomIatrr, idare edilebilir ve opak
hale getirir. Bu da, karlkl bamll, sreklilii yads
yan, ama her uraa da esrarengiz hava katan bir dnya
grdr. Bir fotoraf ok anlam tar; gerekten de, bir
eyi bir fotoraf eklinde grmek, potansiyel olarak by
leyiei bir eyle karlamak anlamna gelir. Fotorafik g
rntye atfedilen bilgelik de muhtemelen yle bir eydir:
"Buras, yzey. imdi, onun tesinde ne olduunu, gzn
ts bu ekildeyse gereinin neye benzemesi gerektiini
dnn -daha dorusu, hissedin, sezmeye gayret edin."
Kendi balanna herhangi bir eye aklama getiremeyen
fotoraflar, karrnda bulunmaya, speklasyon yrtme
ye ve .fantezi kurmaya yaplm, arkas kesilmek bilmez
davetiyelerdir.
Fotoraf, eer onu makinenin kaydettii haliyle kabul
edersek, dnyay tanyacamz izlenimini uyandrr biz
de. Gelgelelim bu, dnyay grnd haliyle kabullen-

28

Ff

memekle

yola kan 'anlama'nn tam zttdr. Anlamann

gizi, hayr diyebilmekte yatar. Kesin bir dille konuur

sak, bir fotoraftan asla herhangi bir ey anlalmaz. El
bette ki fotoraflar, imdiki zamana ve gemie dair zi
hinlerimizde var olan resimlerdeki boluklar doldurma
ya yararlar; rnein, lacob Riis'in 1880'li yllarda ektii
ve New York'taki sefaleti yanstan resimleri, on doku
zuncu yzyln sonlarnda Amerika'nn her tarafnda h
km sren kentsel yoksulluun Dickensvari bir manzara
arz ettiinin farknda olmayanlar iin iyi bir retmen
dir. Yine de, fotoraf makinesinin gzyle gereklik, her
zaman iin ifa ettiinden daha fazla eyi saklamak du
rumundadr. Brecht'in iaret ettii zere, Krupp fabrika
sn gsteren bir fotoraf o irket hakknda fiilen hibir
ey anlatmaz. Bir eyin nasl grndne dayanan a
kane bir iliki karsnda, anlamann temeli ilevsellii
dir. Zaten ilev grmek dediimiz olgu da zaman iinde
ekillenir. ye yine zaman iinde aklanmaldr. Anlama
mz, ancak anlatan ey sayesinde mmkn olur.
Dnyaya dair fotorafik bilgilerin snn, bilinci ve vic
danlar harekete geirmekle birlikte, nihayetinde hibir
zaman etik ya da siyasal bilgiyle llemez. Pozlanm fo
toraf kareleriyle edinilen bilgt mutlaka -ster sinike iso

terse hmanist bir boyutta olsun- bir tr duygusall ie

recektir. Dahas bu, pazarlkla edinilmi bir bilgi; bir bak
ma, bilginin bir sureti, bilgeliin sureti olacaktr; dolay
syla, fotoraf ekme eylemi sahiplenmenin bir suretiyse
bir yorumla rza gemenin sureti olarak da anlalabilir.
Fotoraflardaki -bir faraziye olarak- kavranabilir suskun
luk, onlarn cazibesini ve kkrtclnn kaynadr. Fo-

29

toraflarn her tarafa yaylm olmas, etik duyarllnz

llmez derecede etkilemektedir. Fotoraflar, zaten mu
azzam lde kalabalk olan dnyaya, bir de onun grn
tlerden oluan bir kopyasn eklediklerinde, dnyann
sahiden de olduundan daha fazla elle tutuJabilir bir yer
olduu duygusunu hissettirirler bize.
Gerekliin dorulanma ve tecrbe edilme ihtiyacnn
fotoraflarla pekitirilmesi, artk herkesin alkanlk
edindii bir estetik tketimciliktir. Sanayi toplumlar,
yurttalarn grnt-cankilerine evirir; kald ki bu, zi
hinsel kirlenmenin en kar konmaz eklidir. Gzellie,
yzeyin altndakileri demeye son vermeye, dnyann
bedeninin kefaretinin denip yceltilmesine. duyulan
mfik zlemler -erotik duygularn paras olan bu e
lerin hepsi, fotoraf ekerken duyduumuz hazla doru
lanr ve pekitirilir. Ne var ki ayn srete baka, daha az
zgrletirici duygularn ifade edildiine de tank olu
ruz. nsanlarn iinde gl bir fotoraf ekme

drls

bulunduunu, tecrbeyi bir grme biimine evirme ar

zusu duyduklarn sylemek yanl olmaz. Son kertede,
bir tecrbe edinmek, onun fotorafn ekmekle ayn ey
haline gelir; kamusal bir olay iinde yer almak da gide
rek Onun fotoraf ekilmi grntsne bakmakla eit
lenrneye balar. On dokuzuncu yzyl estetlerinden en
mantkls! olan Mallarme, dnyadaki her eyin bir kitap
ta sona ermek iin ortaya ktn sylemiti. Gnmz
deyse her ey bir fotorafta sona ermek iin vardr.

30

FOTOGRAFLARDAN BAKLINCA,
PUSLU GRNEN AMERKA

.,

Walt Whitman kltrn o demokratik manzaralarm

seyre dalmken, gzellik ile irkinlik, nemlilik ile alela
delik arasndaki farkn tesine bakmaya alyordu. En
cmerte olanlar dnda deerleri birbirinden ayrmak,
ona bayaca ve zppece gelmekteydi. Kltr devrimimi
zin bu en gzpek, en deli kahini, k saminiyette ar
yordu. Gerei kollarn kocaman aarak kucaklayan, fiili
Amerikan deneyiminin kapsaycl ve diriliini yrek
ten benimseyen hi kimsenin, gzellik il irkinlie kolay
kolay aldr etmeyecei kansndayd. Whitman'n .Ame
ri/snda -gereklerin kla ykanrken yayldklar ve ta31

rihin gerek kld o ideal mekanda- btn gerekler, en

vasat olanlar bile, bir kor gibi parldamaktayd.
Whitman'n imen Yapraklar'nn (1855) ilk basksna
koyduu nszde ilan ettii Byk Amerikan Kltr Dev
rimi henz patlak vermemiti ve bu durum pek ok kiiyi
hsrana uratrken, dorusu kimseyi de artmamt. Kal
d ki byk bir amn tek bana ahlaki iklimi deitirmesi
zaten sz konusu olamazd; azndan kacak bir emirle
milyonlan:a Kzl Muhafz' harekete geirecek konumda
olsa bile, bir airden byle bir ey beklenemezdi. Kltr
devrimini haber veren her k;lhin gibi Whihnan da, gerein
sanat oktan soHaclnn ve gizemini zm olduunun
farkndayd: "Esasnda Amerika Birleik Devletleri'nin
kendisi en byk iirdir." Ancak kltr devrimi olmayp da
en byk iir mparatorluk devrinde -Cumhuriyet dnemi
ne kyasla daha az grkemli bir ekilde- grnnce, Whit. man'n halk aknla, gzellik ile irkinliin, nemlilik ile
aleladeliin demokratik zeminde birbirlerine deer aktar
masna dayanan programn sadece baka sanatlar ciddi
ye alacakt. Gerekliin gizemlerini henz zemedii
Amerikan sanatlan -bilhassa da fotoraf- artk kendi gize
minin zlmesi zlemiyle yanp htumaktayd.
Fotorafn bulunduu ilk onyllarda fotoraflardan
beklenen, idealletirilmi grntleri sunmalaryd. Kal
d ki, gzel fotorah bir kadn gibi, gnbatm gibi gzel
bir eyin fotoraf sayan ou amatr fotorafnn ama
c halen budur. 19I5/te Edward 5teichen, bir apartmann
yangn knda duran bir st iesinin fotorafn ek
mi ve bylece ortaya olduka farkl bir gzel fotoraf
32

rnei koymutu. 1920'lerden beridir de, eserleri mze

lere alnan iddial profesyonel fotoraflar, lirik konu
lardan uzaklamaya ve kastl olarak dz, baya, hatta
tatsz konu ve malzemeleri ekmeye balamlardr. Fo
toraf son onyllarda gzel olan ile irkin olann tanm
n herkesin anlayabilecei ekilde -ve Whitman'n neri
si dorultusunda- gzden geirmeyi bir lde baar
mtr. Eer (Whitman'n szleriyle) "her somut nesne,
durum, bileim ya da sre bir gzellik sergiliyorsa", bu
eylerin bazlarna gzel deyip, bazlarnn gzel olma
dn sylemek iin yzeyselliine kamak demek ola
caktr. Eer "bir nsann yapt ya da dnd eyler
belli bir sonuca ynetikse", hayatn baz anlarna nem
li, baz anlarna da alelade muamelesi yapmak ayn e
kilde yzeysel kalacaklr.
Fotoraf ekmek, bir nem atfetmektir. Herhalde ha
yatta gzelletirilemeyecek hibir konu ya da malzeme
yoktur, diyebiliriz; ayrca, btn fotoraflarda ikin ola
rak bulunan, fotoraflarn konu ya da malzemelerine bir
deer tanma eilimini yok saymaya kalkmann da bir
anlam yoktur. Ancak deerin anlamnda deiiklik orta
ya kabilir, bu mIlkndr, tpk Whitman'n ltl
szlerinin bir parodisini temsil eden ada fotorafik
grnt kltrnde yapld gibi. Demokrasi ncesi
kltre sahip yerlerde, fotoraf ekilen kii ne kavu
mu kiidir. Whitman'n tutkuyla kataloglad, War
horunsa omuz silkerek lye vurduu Amerikan dene
yimindeyse, herkes nldr. Hibir an baka bir andan
daha nemli olmad gibi, hibir kii de baka bir kii
den daha ilgin deildir.
33

Walker Evans'n Modern Sanat Mzesi tarafndan ya

ynlanan bir fotoraf albmnn epigraf, Whitman'n
Amerikan fotorafnn en gz alc araylarndan birinin
temasn) gsteren bir pasajdr:
Dnyann hameti ve gzelliinin dnyann en kk
zerrelerinde sakl bulunduundan phe etmeyi aklm
dan bile geirmm... Dahas, dnyann hameti ve gzel
liinin alelade eylerde, bceklerde, kaba insanlarda, k
leIerde, ccelerde, erpte ve dknt eylerdeki yans
masnn, sandundan ok daha fazla olduundan da
phe etmem.

Whitman bu ekilde gzelli nosyonunu ortadan al

drmad, bilakis gzellii genelletirdii kansndayd.

Dolaysyla, en yetenekli Amerikal fotoraflar da, kuak

lar boyunca hep alelade ve kaba, ham olan eylerin peine

dmeleriyle ilgili tartmalarda ayn tutumu taknmlar

d.-Ne var ki, kinci Dnya Sava'nn ardndan artk belli

bir olgunluk dzeyine erimi olan Amerikal fotorafla

rn, gerek Amerikan deneyiminin mbalaal parlakln

btnl iinde kaydetme eklindeki Whitmanc buyru

a aldr etmemeye baladklar da bir gerektir. Ccelerin

fotorafn ekmekle bir hamet ve gzellik elde etmi 01-

mazdnz; sadee cceleri ekmi olurdunuz.

Alfreg Stieglitz'in 1903'ten 1917'ye dek yaynlanu ve

New York'ta 291 Fifth Avenue adresinde 1905'ten 1917'ye

dein am olduu (ve ilkine 'Kk Poto-Sesesyon Gale

risi', dierine sadece '291' adn verdii) galeride sergile
mi olduu, o muhteem

Camera Work dergisinde yeniden

baslarak lmszletirilmi olan resimlerinden itibaren

Amerikan fotorafl, Whitman'm programnn olum34

lanmasndan kp onu andrmaya balam, -daha sonra

da onun bir parodisi haline gelmitir. Bu tarih sz konusu
olduunda en aydnlatc sima, Walker Evans'tr. Evans,
Whitman'n vecdIe benimsedii hmanizminden kaynak
lanan bir ruh haliyle iine ciddiyet ve zgvenle sarlan
son byk fotorafyd; kendisinden nce kaydedilen
aamay (szgelimi, Lewis Hine'in hayranlk uyandrc
gmen ve ii fotoraflarn) bir noktada zetliyor ve
kendisinden sonra sergilenecek daha mesafeli, sert, as
vetli fotoraflk anlaynn ipularn ortaya koyuyor
du. Evans'n 1939 ile 1941 yllar arasnda gizledii bir fo
toraf makinesiyle ektii New York metrosu yolcularnn
'gizli' fotoraflarndan oluan kahince serisi buna bir r
nekti. Fakat Evans, Hine'e daha yakn duran Stieglitz'le
takipilerinin hevesle yaydklar Whitmanc grun ay
rlmaz bir paras olan kahramanca tarzla ban koparrru
durumdayd. Evans aka Stieglitz'in almalarn fazla
sanatsal bulmaktayd_
.

Whitman gibi Stieglitz de, sanat toplumla zdelemenn bir arac haline getinne' ile sanaty kahramans, ro
mantik, kendini dile dken bir ego olarak yceItme arasn
da eliki grmyordu. Paul Rosenfeld de tumturakl bir
slupla kaleme ald, ama. parlak bir denemeler kitab
olan Port of New York'da (New York Liman, 1924), Stieg
litz'i 'hayat olumlayan insanlardan biri saymt: "Bu ka
ra kutu ve kimyasal banyo ustas adamn,. dnyada kendi
ni onlar araclyla olduu kadar yaln, ereveli ve l

l bir ekilde anlatamayaca hibir ey yoktur." Fotoraf

ekmek, dolaysyla yaln, ereveli ve ll olan eyi ge
ri alm olmak da bireysel ifadenin yaratc bir yoludur. Ni-

35

tkim Rosenfeld, Stieglitz'den bahsederken, "Fotoraf e-

sinden nceki ya da kendisiyle ayn dnem yaayan dier

ken kii, sanatnn an, maddi dnyann stne, kendiinsanlarn hepsinden daha geni bir ekilde atmay bece-

ren kiidir," diye yazmtr. Fotoraf bir nevi mbalaadr,

maddi dnyayla kahramanca bir ifUemedir. Hine gibi

Evans da, daha gayri-ahsi trde bir olu:r:lamann, soyluca bir azskln kolay anlalr bir hafifsemenin peindedi. Dolaysyla Evan.s, ne kendisinin bayld Amerikan binalarnn cephelerinin gayri-ahsi natrmortlar ve
oda envanterlerinde, ne de 1930'larn" sonlarnda ektii
Gneyli marabalarn sabr i portrelerinde Uames Agee'yle birlikte hazrlad

Let Us Now Praise Famous Men

[Hadi, Mehur nsanlar veliml albmnde yer aln fo

toraflardr bunlar) kendini ifade etmeye kalkmtu.
Evans'm projesi, kahramanca kabar ve alallara yer
vermeden de Whitman'n anlayyla ayn soyun rn
dr. Onun projesindeki baat olgu da, gzel olan ile irkin
olan, nemli olan ile alelade olan arasndaki ayrrnlann
dzlenmesidir. Fotoraf ekilen her ey ya a kii, bir fo
torafa dnr -ve bylece, ahlaki dzlemde fotoraf
eken kiinin dier ileriyle eit bir yere oturur. Evans/m
kameras, 1936'da Alabama eyaletinin ehirlerindeki ana
caddelerinde sral maazalarn yan sra, 1930'1u yllarn
balarnda Boston' da grlen Viktoryen evlerin d cephe
lerinde de ayn ekilsel gzellii gzler nne sermekte
dir. Yine de bu, ayn gzelliin daha alt dzeyde deil, da
ha st dzeyde dzlendii bir yorumdu. Evans, kendi fo

toraflarnn 'dz, yetkin, akn' nitelikte olmasn istiyor

du. Arhk bizimkine hi benzemeyen 1930'lann ahlaki ev36

..'

reninde bu sfatlar, bugn iin en ufak bir inandrclk ta

mamaktadr. yle ki, bugn hi kimse fotoraflarn dz
olmas talebiyle ortaya kmaz. Herhangi bir kimsenin fo
toraflarn nasl yetkin olabileceini akl etmesi de mm
kn deildir. Hatta hi kimsenin, herhangi bir eyin hele
hele bir fotorafn- akn bir nitelik tayabileceini kavra
;

i
,

yamayacan rahatlkla syleyebiliriz.

Whitman her frsatta empatiyi ne karan, uyumsuz
luktaki uyumu, eitlilikteki teklii arayan bir yazard.
Her eyle ve herkesle psiik bir iliki (artl, mmkn oldu
unda tensel bir birlik) kurmak, nszlerde ve iirlerde
defalarca ortaya atlm olan o havai yolculuu ya.nstrd.
Btn dnyaya kar bir nerme ortaya koymya duyulan
bu zlem, Whitrnan'n iirinin formu ve tonunu belirleyen
etkendi ayn zamanda. Whitman'n iirleri, okura yeni bir

,.

olma halini (siyasa adna tasarlanm 'yeni dzen'in bir

mikrokozmosunu) syleten piik bir teknolojiye tekabl
eder; onun iirleri, mantralar gibi ilevseldir -enerji ykle
rini iletmenin yollandr. Tekrarlar, tunturakl ahenk, ara
vermeden devam ettirilen' dizeler ve aceleci diksiyon,
okurlar psiik anlamda uurmaya, onlar gemile ve
Amerikallara zg arzularda birleilmi bir cemaatle z
deleebilecekleri kata karmaya gre ayarlanm, bir di
zi d"nyevi esin kaynaklandr. Gelgelelim, baka Amerika
llarla zdelemeyi ngren bu mesajf bizim imdiki mi
zacmza da yabanc kalr.
Ulusun Whitmanc bir erotiklikle, fakat tmellemi ve
her trl talepten arndrlm bir ekilde kucakanmas
nn bu son evresi, 19S5'te, Stieglitz'il) ada olup Foto-

,
1
,

37

Sesesyon'un kurucular arasnda yer alan Edward Steic

henin dzenlemi olduu "Family of ManrI (nsanlk Ai- .

lesi) sergisinde hissedilmiti. 68 lkeden 273 fotorafnn

ektii 503 fotoraf, insanln 'tek' olduunu, insanlarn
-btn kusurlar ve alaklklarna ramen- ekici yaratk
lar olduklarn kantlamak amacyla bu sergide bir araya
toplanmt. Fotoraflarda grlen insanlar btn rkar,
yalar, snflar ve fiziksel tipleri temsil ediyorlard. lerin
den pek ou, muhteem denebilecek lde gzel vcut
luydular; bazlarnn da yzleri gzeldi. Whitman'n, iir
lerini okuyanlardan kendilerini onunla ve Amerika'yla
zdeletirmelerini istemesi gibi, Steichen de fotoraflara
bakan herkesin, pozu yakalanm insanlarn byk o
unluuyla (ve potansiyel olarak da, her fotorafn mal
zemesini oluturan Fotoraf Dnyas'nn btn yurttala
ryla) zdelemesinin mmkn olduunu gstermek
amacyla yola koyulmutu.
Fotoraf sanatnn bu derece byk kalabalklar tekrar
Modern Sanat Mzesi'ne ekmesi, on yediyl sonraya de
in mmkn olmayacakt: Hekleyii sona erdiren olay,
1972'de Diane Arbus'un almalarna alan retrospektif
sergiydi. Arbus sergisinde yer alan 112 fotorafn hpsi,
tek bir kiinin gzyle ekilmiti ve hepsi de birbirine
benziyordu;. yle ki bu resimlerde grlen herkes (bir
anlamyla) ayn ekilde bakyordu, Steichen'in fotorafia
d kii ve malzemelerin gven yaratc scaklna tama
men aykr den bir duygu uyandmyorlard. Arbus ser
gisi, gzel grnleri ve insana zg davranlaryla dik
kat eken kiiler yerine, sra sra canavar ve onlarn snr
da olma hallerini yan yana koymaktayd; fotoraflar eki-

38

lenlerin hepsi irkindi, grotesk ya da gze gelmeyen giysi

ler iindeydiler, durduklar yerler soluk ve tenha ortam

lard -poz vermek ve genellikle de kendini seyredecek

;

olan kiiye samimiyetIe ve gvenli bir bak frlatmak

amacyla bir an duraksayp kameraya bakn kiilerden
oluuyordu. Kald ki Arbus'un almalar kesinlikle, izle
yiciyi fotorafn ektii paryalarla ve sefil grnml in
sanlarla zdelemeye aryor deildi. Bu anlamyla n

sanlk, Arbus'un gznde 'tek' deildi.

Arbus fotoraflar, 19S0'lerde duygusal bir hma

nizmle avunup oyalanmay dileyen iyi niyetli kiilere,

1970'li yllarda huzursuzlukla karlamay itenlikle dile

yecekleri anti-hmanist bir mesaj iletmektedir. Bu iki d
nemin mesajlar arasnda tahmin edildii kadar nemli
bir fark sz konus.u deildir. Steichen sergisi kabar',
Arbus sergisi 'alal' temsil etmekle birlikte, her iki de
neyim de tarihsel bir gereklik kavrayn yok saymaya
ayn derecede gnll gibidirler.
Stekhen'in setii fotoraflar, herkesin ortaklaa pay
lat bir insanlk durumunu ya da bir insani doay
varsayar. Birey olarak nsanlarn her yerde ayn ekilde
doduu, alt, gld ve ldn serimlemeyi
amalayan "nsanlk Ailesi" sergisi, tarihin (gerek olan
ve tarihe yedirilmi farkllklar, adaletsizlikler ve at
malain) helirleyici arln yadsyan bir nitelie sahip
tir. Arbus'un fotoraflarysa, herkesin yabanCi, umutsuz
derecede tecrit edilmi, mekanik, ktrmletirilmi
kimlikler ve ilikiler a ierisinde hareketsiz brakld
bir dnya grnm ortaya atarak, siyaseti Steichen'in
sergisiyle kesinlikle ayn lde kulvar d brakmakta-

39

dr. Stekhen'in fotoraf antolojisinin katksz cokusu ile

Arbus retrospektifinin souk kaytszl, tarih ile siyase
ti gereksizletiren bir bakla donanmlardr. Stekhen'in
sergisinde bunu insanlk durumunun trnelletirilmesiy
le grmemiz mmkn iken, Arbus retrospektifinde ayn
olgunun dehetli olana indirgenip, atomlatrlmasyla
serimlendiini grrz:
Arbus'un eserlerinin en arpc yn, dikkatini kur
banlara, talihsiz insanlara younlatrarak, ama byle bir
projenin hizmet etmesinin beklendii gibi mfik bir
ama da gtmeden, sanat fotoraflnn en kuvvetli
giriimlerinden birine kalkan bir grnm sunmasdr.
Arbus'un almalar bize mitsiz, acnas ve iren in
sanlar gsterir, ama iimizde onlara kar sevecen duy
gular uyandrmaz. Bu fotoraflar, ayr ayr tanmlanma
s daha doru olabilecek bak alarna ramen, ak y
reklilikle ekilmi olmalar ve malzemelerine kar dUy
gusalla kaplmayan bir empatiyi yanstmalaryla vg
ye deer bulunmulardr. nsanlara kar fiilen bir saldr
ganl temsil eder grnen ynleri, yle ki, bakan kii
lerin fotoraflanan kii ve eylerle aralarna bir mesafe
koymalarna izin vermeyen zellikleri, fotoraflar adna
ahlaki bir baar saylmtr. Daha makul bir ifadeyle, Ar
bus'un fotoraflar (dehetengiz olan kabullendikleri
haliyle), mesafeye, ayrcala, izleyiciden grmesi iste
nen eyin gerekten de teki olduu eklindeki bir dUy
guya dayandklar iin, hem utangaa hem de tekin ol
mayan bir naiflik ortaya koyarlar. Bunuel, bir keresinde
kendisine o filmlerini niin yapt sorulduunda, "Bu
dnyann akln hayal edebilecei btn dnyalar iinde

40

en iyisi olmadn gstermek iin," demi. Arbu5 ise bel

li ki fotoraflann daha basit bir eyi, baka bir dnya ol
duunu gstermek amaayla ekmi.
teki dnyay -her zamanki gibi- bu dnyann iinde
aramak gerekir. Kendisinin de aka belirtti"i zere, sa
dece 'tuhaf bakan' insanlarn fotoraflarn ekmeye ilgi
duyan Arbus, oturduu yerin yaknlarnda bu amacna
uygun oka malzeme bulmutu. Kadn elbiseleri giyin
mi erkeklerin katld partileri ve yoksul barnaklaryla
New York" acayip nsanlar bakmndan olduka zengin
di. Ayrca Maryland'de, Arbus'un orada bir insan ineli
ine, kpekU bir hermafrodite, dvmeli bir adama ve k

!
,
,
,
,
,

l yutan ak sal insanlara rastlad bir karnava! dzen

leniyordu; "New Jersey ve Pennsylvania'da plaklar
kamplar kuruluyor, cansz ya da uydurma, insansz
manzaralaryla bir Holywood seti ya da Disneyland g
rlebi1iyor, Arbus'un en son -ve en rahatsz edici- foto
raflarndan bazlarn ektii, neresi olduu anlalma
yan bir akl hastanesine rastlanabiliyordu. Tabii bunlarn
hepsi, eer onlar grecek gze sahipseniz, bitmek bil
mez tuhaflklar sunan yanlaryla gndelik hayattan ke
sitler sunan fotoraflard. Fotoraf makinesi, normal di
ye adlandrlan insanlarn, onlar anormal hallerde gste
recek ekilde pozlarm yakalamak gibi bir ayrcala sa
hiptir. F:otoraf acayiplii seen, onu kovalayan, ere
veye alan, gelitiren ve adn koyan kiidir.
Arbus, "Sokakta birini grdnzde, onda asl dikka
tinizi eken ey genellikle kusuru olur," diye yazmt. Ar
bus'un almalarnda srarla kovalandn gzlemledii
miz aynlk, o prototip olarak saptad kiileri ne denli

41

geni bir yelpazede seerse sesin, kendisinin -bir fotoraf

makinesiyle silahlanm olan- duyarllnn, setii her.
kiiyle strab, tuhafl ve akl hastaln dolayl yolla da
olsa bir anlatma dntrebileceini gstermektedir.
Onun fotoraflarndan ikisi, alayan bebekler hakknda
dr; bu bebekler huzursuz, hatta delirmi gibidirler. Baka .,."
bir eye benzemek ya da onunla ortak bir yn tamak,
-Arbus'un kendine zg grme biiminin karakteristik
normlarna gre- uursuz olan srekli klan kaynan ta
kendisidir. Benzer ya da ortak ynlere sahip bu iki ey, Ar
bus'un Central Park'ta fotoraflarru ektii, birbirlerinin
tpatp ayn yamurluu giyen iki kz (kz karde deil
ama) da olabilir, birden ok fotorafta kendilerini grebi
leceirniz ikizler ve zler de. Baktmz birok fotoraf,
insanda mthi bir merak duygusu uyandrarak, iki insa
nn bir ift oluturduunu dndrtr; stelik bunlarn
hepsi tuhaf iftlerdir: heteroseksel ya da gey, siyah ya da
beyaz, eskimi bir evde ya da yapm yeni tamamlanm
bir evde olmalar br ey fark ettirmez. Bu insanlarn ek

santrik grnmelerinin sebebi, plaklar kampndakiler

gibi zerlerinde hibir giysinin bulunmamas, ya da p

laklar kampndaki nlkl garson kz gibi giyinmi olma
lar deildir. Arbus'un fotorafn ektii insanlarn hepsi
ucubeydi: banda bir hasr apka, elinde de "Hanoi'yi
bombalayn!" rozeti, sava yanls bir mitingde yrmeyi
bekleyen bir gen erkek; htiyarlar Balosu'nda zel kostmleriyle kral ve kralie rolndeki yallar; katlanr sandalyelerinde rahata dinlenen otuzlarnda bir banliyl

ift; dank yatak odasnda tek bana oturan bir dul ka-

dm, ve saire. "1970'de New York, Bronx'ta, evde ebeveyn-

42

i
i

i
i

F
.

leriyle birlikte oturan bir Yahudi dev"i gsteren fotoraf

taki anne baba da, dk tavanh oturma odalarnda, onla
rn yannda kamburunu kararak duran nsan azman
oul gibi yanl boyda, cce gibi grnmekteydHer.
Arbus'un fotoraflarnda grnen otoriter havann
kayna, yrek burkan kiileri ile sakin, doalm izlen
mi uyandran kendi dikkati arasndaki ztlktr. Buradaki
dikkat (fotorafnn gsterdii dikkat, resimdeki kiinin
fotorafnn ekilmesine kar gsterdii dikkat), Ar
bus'un yz yze gelerek, ama uzun uzun da dnm
esine ektii portrelerin ahlaki sahnesini meydana geti
rir. Onun bir casus gibi ucubelerle paryalarn peine d
t sylenemeyecei gibi, onlar kendilerine belli etme
den ekmemeye de zen gsteren fotoraf, malzemes
ni oluturan kiileri tanm ve onlarda gven salmt;
yle ki bu kiiler Arbus'a, Julia Margaret Cameron'n e
kecei stdyo portresi iin karsna oturan bir Viktorya
dnemi kodarnam kadar sakin bir halle ve dimdik dura

l
,
.

rak paz vermekten ekinmiyorlard. Dolaysyla Ar

bus'un fotoraflarndaki gizem, byk lde, resmi e
kilen kiilerin buna rza gstermelerinin ardndan nasl
duygular hissettiklerini gzler nne sermesinde d
Inl:nmektedir. izleyici unu aka merak eder: 'Onlar
kendilerini hakikaten b'yle mi gryorlar? Ne kadar gro
tesk olduklarnn farkndalar m?' Anlald kadaryla,
bu iki sorunun cevab da 'hayr' dr.
Arbus'un fotoraflarnn konusu, etkileyici Hegelci de
yii dn alrsak, 'mutsuz bilin'tir. Fakat Arbus'un Grand
Guignol'undaki karakterlerin ou, irkin olduklarn bili
yor grnmezler. Arbus, ektikleri fiili aclarn ve kendi ir-

43

kinliklerinin eitli derecelerde bilincinde olan, hatta hi

farknda olmayan insanlar fotoraflamtr. Bu da fotoraf
lamaya deer bulduu dehetengiz manzaralar ister iste
mez snrlamaktadr: rnein, kaza kurbanlan, sava ma
dur1an, alk ekenler ve siyasal baskya maruz kalan kii
ler gibi, strap ektiklerini bilme ihtimali bulunan kiiler
den uzak durmutur. Zaten o, kazalann, yani kendini bir
hayata aniden sokan ve hkmn zorla dayatan olaylarn
fotoraflarn ekmeyi asla dnmemiti; onun uzmanla
h kareler, ar ekimle meydana gelen zel arpmalard
(ve bunlar, ou rnekte, fotorafi ekilen kiinin lou
mundan itibaren yaad hayatn doal paras olurdu).
Fotoraflarna bakanlarn byk ksm bu insanlarn,
. yani gerek cinsel altdnyann vatandalarnn gerekse do
utan ucubelerin hep mutsuz yaadklarn tasavvur et
meye hazr olsa da, saylar az da olsa baz resimler haki
katen duygusal bir kederi yanstrlar. Sapkm insanlann ve
ucubelern fotoraflar o kiilerin ektikleri aclardan ziya
de, hayattan kopukluklarn ve hayat karsndaki zerk
liklerini ne karr. Soyunma odalarndaki kadn takliti
ler, Manhattan' daki otel odasndaki Meksikal cce, 100.
Cadde' de bir salona toplanm Rus cceler ve onlar gibi
s.ryle insan, resimlerde genellikle neeli, halleriyle bar
k ve olduklar gibi gsterilirler. Ac, normal insanlarn
portrelerinde daha belirgin ekilde okunabilen bir edir:
Bir parkta srada otururken kavgaya tutuan yal iftte,
hatra bir kpek biblosuyla banknda duran New Orle
ans'h kadn barrnende, Central Park'ta oyuncak el bomba
sn avularnn iinde skp duran bir olan ocuunda
acy daha rahat okuyabilirsiniz, demek istediim.

44

Brassa, fotorafn ekecei kiileri hazrlksz yakala

maya alan fotoraflan, onlarn zel bir yanlann ifa
etmeyi isternek gibi son derece yanl bir inanla haraket
etmekle sulamtr.* Arbus'un smrgeletirdii dnya
da, (fotoraflanan) insanlar zaten her frsatta kendilerini
ifa ederler. Hibiri bir karar ann yanstyor deildir.
Arbus'un be!limsedii, kendi kendini ifa etmenin kesin
tisiz, eit dalml bir sre olduu gr, Whitmanc
kural srdrmenin baka bir yoludur: her ana ayn de
recede nemliymi gibi yaklamak. Brassa gibi Arbus
da, fotorafn ektii kiilerin, ilerinde yer aldklar
olay (hareket, vs.) her ne ise onun farknda, onun mm
kn olduunca bilincinde olmalarn ister. Bu kiileri tat
l tatl konuarak ikna edip, doal ya da tipik hallerine
geirmeye almaktansa, olmadklar gibi durmaya, ga
rip grnmeye, yani poz vermeye tevik eder. (Bundan
dolay da, benliin da vurulmas acayip, tuhaf ve ar
pk olanla zdelemi hale gelir.) Ayakta dikilmek ya da
dimdik oturmak, bu insanlarn kendi grntlerine ben
zemeleri sonucunu verecektir.
Arbus'un resimlerinin ounda, fotoraf ekilen in
sanlar kameraya dorudan bakarlar. Bu da onlarn gr
nmlerini iyice tuhaflatrr, neredeyse deli klna sokar.
Lartigue'nin 1912'de ektii tyl apkal ve peeli bir ka) Gerekte-yanl deildir bu. nsanlarn yzlerinde, gzlendiklerini bilmedik
leri zaman bir ey olur, ki gzlendiklerini bildikleri hallerde de bu eye asla rast
layamazsruz. Walker Evans'n metro fotoraflanru nasl ektiini (kamerasimn
objektifini, paltosunun iki dmesi arasndan bakacak ekilde ayarlam bir du
rumda, New York metrolannda yzlerce saat ayakta yolculuk ettigini) bilmiyor
olsaydk bile, nmzdeki resimlere baktrmzda, yerlerine otunnu yolcula
rn, yzden ve tam cepheden pozlan almrken dahi fotoraflarnn ekildiini
bilmedikleri aka anlalrch; yolculann bu resimlerdeki yz ifadeleri ok zel
di, bilgileri olsa kameraya yanstmak isteyecekleri ifadelerle alakaS yoktu.

45

dm fotorafyla e'Racecourse at Nice" [Nice' de Yan Pis

tiJ), Arbus'un "Wornan with a Veil on Fifth Avenue, NYC

1968" (New York, 5. Cadde'deki Peeli Kadn) fotorafn

karlahrn. Tipik irkinlii bir tarafa (Lartigue'nin kad
m

ayn derecede tipik bir gzellie sahiptir) Arbus'un fo

torafmdaki kadn tuhaf gsteren ey, pozundaki cret

kar rahatlktr. Lartigue'nin kadn dnp ger baksayd,
herhalde o da dieri kadar tuhaf grnrd.
Portre fotoraflarnn olaan saylan retoriinde, kame
raya bakmak bir arballk, samimiyet ve iindeki z
aa karma eilimi iaretidir. Bunun iin, fotorafn tam
cephe<:ien ekilmesi trensel amal (nikah, mezuniyet, vb.)
resimlerde doru grnrken, seimlerde aday olan siya
setilerin reklam amacyla bilbordlarda kullanlan foto
raflarda ayn derecede uygun dmeyecektir. (Siyasetiler
asndan, eyreklik bak daha mnasip saylr -bu,
yz yze gelmekten ziyade dikkati ayarlayan bir baktr
ve onu kendisine bakan kiiyle, yani imdiki zamanla bir
iliki kurmak yerine, daha soylu bir durula ilgisini gelece
e ynelten bir baktr.) Arbus/un cepheden pozlar alma
sn dikkat ekici hale getiren eyse, malzemelerinin genel
likle kendilerini kameraya uysalca ve saf bir ekilde teslim
etmeleri beklenmeyecek insanlardan olumasdr. Dolay
syla, Arbus'un fotoraflarndaki cepheden grntler, fo
toraf ekilen kiinin en canh ibirliinin elde edildiini
dndrur bize. O pozIann verdirilmesi iin fotoraf
nn o insanlarnn gvenini kazanmas, zaman iinde on
larla 'arkada' olmay baarmas gerekmitir.
Tod Browning'in Freaks (Ucubeler, 1932) filminin her
halde en korku uyandran sahnesi, mankafa insanlarn,

46

sakall kadnlarn, Siyam ikizlerinn ve insan gvdeleri

nin, bn biri olan cce kahramanla daha yeni evlenmi
olan normal" boydaki ama akl ktcl fikirlerle dolu Kle
opatra'y kabul ederken dans edip ark syledikleri d
n yemeidir. "O bizden biri! Bizden biri! Bizden o!" di
ye ark sylerlerken bir ak kasesi de azdan aza btn
masay dolatrlmakta ve nihayet, nee iindeki cce tara
fndan o anda irendii her halinden belli olan geline tak
dim edilmektedir. Arbus burada, hilkat garibeleriyle kar
delik etmenin cazibesi, ikiyzll ve huzursuz edici
halini belki de ar basitletirilmi bir ekilde sunmutur.
Dolaysyla, kefetmenin kvancn,

insanlarn gvenini

kazanm onlardan korkmam, hissettii tiksinti duygu

sunun zerinden gelmi olmann getirdii bir heyecan ta
kip edecekti. Bu durumu kendisi de, hilkat garibelerinin
fotorafn ekmek, "Bana mthi bir heyecan verdi," diye
aklayacaktt: "Onlara hep taptm ben."
Diane Arbus 1971'de kendini ldrdnde, fotoraf
la yakndan ilgili insanlar'onun fotoraflarn oktandr
iyi biliyorlard. Ancak, Slyvia PIath'n durumunda oldu
u gibi, onun eserlerine lmnden sonra duyulan ilgi
de apayr bir nitelikteydi -bir nevi ilahlatrlmt. Ha
yatna intihar ederek kendi eliyle son vermi olmas, Ar
bus'un fotoraflarnn dikizcilik amacyla deil itenlik
le, souk bir bakla deil mfik bir yaknlkla ekildii
nin nihai kant saylmtr. Arbus'un intiharnn baka
bir sonucuysa, fotoraflarnn kendisi asndan bir tehli
ke tekil ettiini ispatlareasna, daha ykc bir anlamla
yklenmesi olmutur.
47

Byle bir ihtimali ilk ortaya atan kii Arbus'un kendi

siydi aslnda. /Her ey o kadar harika ve soluk kesici ki.
Sava filmlerinde grdmz sahnelerdeki gibi karns
t srnerek yol alyorum." Fotoraf normal koullarda
belirli bir mesafeden her eyi kontrol altnda tutan bir sey
ri yanstyorsa da, insanlarn fotoraf ekerken ldrl
dkleri durumlara da rastlanmtr: nsanlarn birbirlerini
ldrrlerken ektikJeri fotoraflardan bahsediyorum bu
rada. Sava fotoraflar, kameralaryla kayt dtkJer o
lmcl olaylarn iine karmamazhk edemezler; hatta"
omuzlarnda rtbe iaretleri olmasa bile askeri nitorma
giyerler. Hayatn "sahiden bir melodram" olduunu (fo
toraf ekerek) kefetmek, fotoraf makinesini bir saldr
silah olarak kavramak, bu yolda kayplar olmas ihtimali
ni de ierir. "Eminim bunun snrlar vardr," diye yazyor
du Diane Arbus, "Tanr biliyor ya, kardaki askerler ze
rinize doru yrmeye baladklarnda, pekala sizin de
ldriilebileceiniz eklindeki o feci duyguyu etinizde
hissedersiniz". ATbus'un bu szleri -gemie baktmzda
grrz ki- bir tr savata lm' tarifidir: Belirli snrlar
inemi olduu iin psiik bir tuzaa dm, kendi
akyreklilii ve meraknn kurban haline gelmitir.
Sanatnn eski devirlere ait romantik grnce, cehen
nemde bir mevsim geirme gzpekliine sahip herkes, .
oradan canl dnmeme ya da psikolojik hasarlarla geri ge
lecek olma riskini gze alru demektir. On dokuzuncu yz
yl sonu ve yirminci yzyl bandaki Fransz edebiyabrun
kahramans avangardizmi, cehenneme yapt yolculuklar
dan sa geri dnemeyen sanatlarla ilgili unurulmaz bir
panteon sunmutur hepimize. Yine de, bir fotorafnn her
48

zaman kendi isteine dayal faaliyetleri ile bir yazarn ayn

derecede istekli olmasn gerektirmeyen almalan arasn
da ciddi bir farkllk bulunduunu belirtmek gerekir. Her
nsann ektii aq.lar sze dkme hakk vardr; her ekilde
kendi tasarruftna bal olarak, her insan kendi iinde acla
nm

dile aktarma mecburiyeti hissedebilir. nsan, bakalar

nn aalarn arayp bulmaya gnlldr.

Demek ki, son kertede Arbus'un fotoraflarnn en zor
lu, en tedirgin edici taraf, fotoraflarna malzeme yapt
kiiler deil, fotorafnm bilincinin yaratt katmerli iz
lenimdir (bu izlenim, o fotoraflara bakan kiilere sunu
lan eyin mutlak anlamyla kiisel bir grten ibaret, ira
deyle yarahlan bir ey olduu duygusu eklinde somutla
r). Arbus, kendi acsn nakletmek amacyla kendi iine
dalan bir air deil, acl grntler

toplamak

amaqyla

kendini cesaretle dnyaya frlatan bir fotorafyd. Ac

nn yalnzca hissedilmekle kalmayp bir de peine dl
mesinin, mutlaka anlalr bir izahnn olmas da gerek
mez stelik. Reich'a gre, mazoistin acdan duyduu
zevkin kayna, acy sevmemesi deil, gl bir duygula
nmn -ac araclyla- yakalanabilecei umududur; duy
gusal ya da duyusal analjeziyle (ac yitimiyle) engellenmi
kimseler, ac ekmeyi hibir ey hissetmemeye tercih eder
ler. Gelgelelim, insanlarn niin acnn peine dtnn,
Reich'n yorumuyla taban tabana zt .,.ama ayn derecede
geerli- bir aklamas daha bulunur: nsanlar acnn pei
ne daha ok deil, daha az hissetmek iin derler.
Arbus'un fotoraflanna bakmak yadsnmaz biimde bir
ileyi gze almay gerektirdiinden, u dnemde kentli ne
zih insanlar arasnda da popler bir sanat tj.rnn (kendi

49

r
,
.
.

kendine koyduu bir sertlik ls olan bir sanat trnn)

tipik rnekleridir, diyebiliriz. Onun fotoraflar, hayatn
dehetiyle tiksinti duymadan da yzleebileceini gsterir
bize. Fotoraf bir noktada kendi kendine 'tamam, bunu
kabul ediyorum' demek zorunda kaldndan, seyirci de
ayn yorumda bulunmaya davet edilmektedir.
Arbus/un almalar, kapitalist lkelerde yksek sana
tn nde gelen bir eilimi (hayatn ahlaki ve duyusal a
dan mide bulandrc ynn bastrna, en azndan hafif
letme eilimini) temsil etmesinin iyi bir rneidir. Modern
sanatn nemli bir ksm, 'korkun olan ey'in eiini a1altmaya hasredi1mitir. Eskiden -ok fazla ok edici, ac
verici ya da sknt dourucu olduklar iin- grmeye ya da
duymaya dayanamayacamz eylere almamz sala
yan sanat, ahlak (yani, duygusal adan ve doas gerei
dayanlmaz olan eyler ile bu nitelikte olmayan eyler ara
snda belli belirsiz bir ayrm izen psiik gelenekler ve ka
musal yaptrmlardan oluan o yapy) deitirir. Tiksn
menin tedricen bastrlmas bizi olduka formel bir hakika
te yaklatrr, sanatn ve ahlakn yarath tabularn keyfi ol
duunu ortaya koyar. te yandan, (hareketli ve duraan)
grntlerde ve basl yaynlarda grotesk elerin giderek
artma eilimini sindirme yeteneimizin ar bir bedelinin
bulunduu belirtilmelidir. Uzun vadede bakldnda, bu
rada grdmz benliin zgrlemesi deil, benlikten
bir eylerin eksilmesidir: Baka bir ifadeyle, korkun olana
kar szde bir ainalk edinilmi olunmas, yabanclama
y pekitirerek, gerek hayatta tepki gsterme mld.nnuz
daraltacaktr. Dolaysyla, bugn yaadmz semtte ilk
defa bir porno film seyrettiimizde ya da akam televiz-

50

yonda vahet grntleriyle karlatmzda kapld

mz duygular, Arbus'un fotoraflarna ilk defa baktmz
da hissettiklerimizden ok da farkl olmayacaktr.
Szn ettiimiz bu fotoraflarn ierii, mfik duy
gular hissetmernizi tamamen devre d brakan bir etki
uyandrdar. Kald ki burada zerinde durduumuz nok
ta, o fotoraflarn bizi alt st etmesi deil, vahet manza
larn soukkanllkla karlayabilmemizdir. Ne var ki,
(esasen) mfik taraf olmayan bu bakn zel, modern
bir etik kurguyu temsil ettiinin; yani, katyrekli diyeme
yeceimiz, sinik olduunu da hi syleyemeyeceimiz,
sadece (ya da yanl bir ekilde) naife bulduumuz bir
bak yansttnn da alt izilmelidir. Arbus bu atmosfer
den kan strap verici ve kabusu andran gereklie,
'korkun', 'ilgin', 'inanlmaz', 'fantastik' ve 'heyecan
uyandra' gibi sfatlar takmtr ve bu sfatlar da akla, po
pler zihniyetin ocuka merakn getirmektedir. Fotoraf
makinesi (Arbus'un 'fotorafmm aray'na dair bilerek
naife tasarlad imgeye gre), o sfatlarla tarif ettii hal
lerin hepsini yakalayan, fotoraflad kiileri srlarn ifa
etmeye kkrtan ve bu anlamyla deneyimi genileten bir
cihazdr. nsanlarn fotorafn ekmek -Arbus'a gre- is
ter istemez 'zalimee', 'adice' bir eydir. nemli olan, bu
gerei bilmiyormu gibi davranmamaktr.
Arbus unu yazmt: "Fotoraf, benim dilediim yere
gidip, istediim eyi yapmam salayan bir izin belgesiy
di." Fotoraf makinesi, fotorafy fotorafn ektii in
sanlara kar duyabilecei her trl sorumluluktan kurtara
rak, ahlaki snrlar kaldlfan ve toplumsal engelleri yok
eden bir tr pasaporttur. nsanlarn fotorafn ekmenin

51

nemli olan taraf, sizin onlann hayatlarna herhangi bir e

kilde mdahale etmeyiiniz, sadece onlara misafirlie git
mi olmanzdr. Fotoraf, sper turisttir; yerlilerin yurtla
rm ziyaret edip,'onlarn egzotik usulleri ve tuhaf giysileriy
le ilgili haberlerle geri dnen antropoloun uzantsdr. Fo
toraf her zaman iin yeni deneyimleri smrgeletirme
ye ya da bilinen konulara bakmann yeni yollarn bulmaya
-skknl amaya- alr. nk sknt, bylenmenin
tam aksi yzdr: Aslnda bu duygularn ikisi de, bir eyin
iinde olmaktan ziyade dnda olmalan sebebiyle oluur
ve ikisi de birbirini andar. "inlilerin bir teorisi vardr,
bylenrneye giden yol slalmaktan geer/, der Arbus. Kor
kun haldeki altdnyay (ve ssz, plastik nitelikteki st
dnyay) fotoraflarken de onun, sz konusu alt ve st
dnyalann yurttalarnn teche ettii dehetengiz atmos
fere girmek gibi bir niyeti yoktu. O dnyalar egzotik, dola
ysyla 'korkun' olarak kalacaklard. Arbus'un bak her
zaman iin dardan baka odaklanmhr.
"Tannm insanlarn, hatta iyi bilinen konularn foto
raflarn ekmek benim ilgimi neredeyse hi ekmiyar."
diye yazmt baka bir yerde de Arbus. "Beni byleyen
eyler, haklarnda hemen hibir ey duymadklarmdr."
Sakat ve irkin insanlar fotoraflamaya ne kadar ok ilgi
duymu olursa olsun Arbus, doutan arpk dnyaya
gelmi bebeklerin ya da napaln kurbanlarnn (ayrca,
toplu dehet grntlerinin, duygusal ya da etik adan
sorun yaratan deformite, yani ekil bozukluu olan insan
larn) fotoraflarn ekmeye de hi yeltenmemiti. Etik
habercilie ilgi duymuyordu. Varlklarna herhangi bir de-

52

er atfetmeden bulunacana -ya da rastgelineceine

inand konula'n seiyordu yalnzca. Doallkla, bu konu
ya da kiiler de tarih-d eyler; kamusal patolojiden ziya
de zel sebeplerden kaynaklanan patolojiye sahip, ak ol
maktan ziyade gizli hayatlar sren kiiler olmaktayd.
Arbu.s'un grnce, fotoraf makinesi bilinmeyen
eyin fotorafn eker. Peki, ama kim(Ier)in nezdinde bi
linmeyen ey(!er)dir bu? Korumal hayatlar sren, ahlak
ve saduyuya dayal tepkiler verecek ekilde eitilmi
kiiler nezdinde bilinmeyen eyler, demek gerekir bura

,
;
!

da. Sakatlarn ve ktrmlerin byledii baka bir sa

nat olan Nathanael West gibi Arbu5 da, szel becerileri
stn, taknt derecesinde salna dkn, hakszlkla
ra kar fkelenmeye eilimli, aznla zg cinsel zevk
leri neredeyse farknda olmadan yaayan ve risk almay
Yahudi-olmayanlara mahsus bir lgnlk olarak grp
aalayan, hali vakti yerinde bir Yahudi ailesinden geli
yordu: "ocukke!l bana ac verdiini hissettiim eyler
den birisi, asla bir zorluk ekpemi olmamd. Bir gerek
dik duygusunun iine hapsolmutum sanki . ... Ayrca,
bakl bir hayat sryor olma duygusu da -ne kadar
gln grnrse grnsn- bana ac veriyordu." Ayn
huzursuzluklar fazlasyla hisseden Nathanael West de
1927'de, dknt bir Manhattan otelinde gece resepsi
yoneusu olarak bir i bulmutu. Arbus'un deneyim edin
me ve bu suretle gereklik duygusunu yakalama yolu,
fotoraf makinesiydi. Burada 'deneyim'le kastedilen
. eyse, maddi zorluklar yaamak deilse bile, en azndan
psikolojik zorluklar ekmi olmakt; baka bir anlatmla,
gzelletirilmesi mmkn olmayan oka deneyim edin-

53

-_

.. .. ...._.... _-----

mi olma; tabu sapkn ve kt saylan eylerle defalarca

yz yze gelme okuna uramakt.
Arbus'un hilkat garibelerin duyduu ilgi, sanatnn
kendi masumiyetini inemeye, ayrcalkl bir insan olma
duygusunu yok etmeye, gvenli bir hayat snneye kar
kzgnln da vurmaya ynelik bir arzuyu ifade eder.
West'in durumundan farkl olarak 193O'1u yllar, bu tr
den straplar eken ok az rnek karmtr. Burada daha
tipik olarak gzlenen durumsa, 1945 ile 1955 arasndaki
dnemde boy vermi olup, 1960'l yllarda tam olarak 01gunLatn greceimiz, eitimli ve orta snf kkenli bir
insann duyarlldr.
Arbus'un en ciddi eserierini verdii onyl, 1960'1ara denk
gelmektedir ve hilkat garibelerinin ortalarda grnp, sana
tn gvenilir, onaylanm bir malzemesi haline geldikleri o

onyldan ok ey alruhr. 1930'lu yllarda (Miss Lonelyhearts

[Bayan Yalnzkalpelr] ve The Day of the Locust'ta [ekergenin
Gn] olduu gibi) kederle baklan manzaralar, 1960'larda

tam bir kaytszlkla, ya da (Fellini, Arrabal, Jodorowski

filmlerinde, yeralti mizah dergilerinde, rock gsterilerinde
olduu gibi) honut1ukla karlanacakb. 1960'l yllann ba
lannda Coney Adas'ndaki baarl bir Hilkat Garibesi ovu
yasaklanrken, bugn iin de Tunes Square imenlerini tra
vestilerle fahielerden temizlerneye ve ayn yere gkdelen
ler dikmeye ynelik bir bask sz konusudur. Yeraltnn sap
km sakinleri -uygunsu,z hareketlerde bulunduklan, evrele
rine ba belas olduklar, ya da srf hibir ie yaramadklan
gerekeleriyle- zaten kstl olan mekananndan kovulurlar
ken sanatn malzemesi olarak da giderek daha fazla bilin
lerde yer ediyor, var olan mesafeyi daha da belirginletire54

rek dank bir meruiyet kazaruyor ve yine sanatn ileye

bilecei, metaforik bir yaknla sahip oluyorlard.
Kald ki, bu hilkat garibelerinin yaadklar gerekle
ri, esasen meslekten moda fotorafs (deyi uygun d
erse, i insann doutan, snfndan ve fiziksel grn
mnden gelen ve stesinden gelinmesi mmkn olma
yan eitsizlikleri maskelemek olan bir kozmetik yalan
fabrikatr) olan Arbus gibi birinden daha iyi kim takdir
edebilirdi? Fakat yllarn ticari sanat olarak geirmi
Andy Warhol' dan farkl olarak Arbus, raklnda - .
rendii 'gz kamatrc modeller estetii'ni gelitirmeye
ve bu yolda ilerlemeye gnl indirmedii gibi, bilakis,
srtn bu yola tamamen dnm bir sanatdr. Arbus'un
almalar tepkiseldir -kaynan asalete kar, onaylan
m olan ey(ler)e kar tepkisellikten alr. Onun gzn
de Vogue'ya, modaya, gzel olan eylere siktir ekmenin
yolu budur. Ayrca, bu tr bir meydan okumann, birbi
rine tamamen badar diyemeyeceimiz iki biimi bulu
nur. Sz konusu meydan okuma yollarndan birisi, Yahu
dilerin hiper derecede g!?:likin ahlaki duyarllklarna
kar bir isyandr. Ayn derecede ahlak saylabilecek
ikinci isyanm hedef ald eyse, baar dnyasdr. Ah
lak bir tutumun ykc ekirdei, 'baarl hayat'n pan
zehiri olarak onun karsna 'baarsz hayat' koyar.
1960'l yllarda kendine zg bir gereklik kazanm olan
estetin ykc ekirdeiyse, 'hayatn can sknts olarak
grlmesi'nin panzehiri olarak, onun karsna 'hayatn
dehetengiz bir ey olarak alglanmas'n koymaktadr.
Arbus'un almalarnn byk ksm Warhol estetii
iinde kalmaktadr, yani kendisini skclkacayiplik ikilili55

i erevesinde tanmlar, fakat WarhoYun slubuyla alaka

s da yoktur. Arbus'ta ne Warhol'un narsisizmini ve dahice
tanhm yeteneini grebilirsiniz, ne de yine WarhoYun aca
yip olandan ya da kendi duygusallndan yaltnasInI sa
layan kendini koruyucu yumuakl. i snf kkenli bir
aileden gelen Warhol'un, 1960'l yllarda st-orta snf Ya
hudi ocuklanna buiam olan baanya kar ikirdmli ba
ka herhangi bir ekilde sahip olmas mmkn deildir.
Warhol (ve fiilen etrafndaki hemen herkes) gibi Katolik
eitimiyle yetimi birinin gznde, kt olandan bylen
rnek, Yahudi yetime tarzna sahip birine kyasla ok daha
sahici bir eilimdir. Dolaysyla Arbus, Warhona kyaslan
dnda, gzle grr derecede daha incinir, masum -ve
kesinlikle daha ktmser- grnmektedir. Onun ehre (ve
d mahallelere) kar Dantevan baknda en ufak bir ironi
esi sakl deildir. Arbus'un kulland malzemelerin o
u, diyelim Warhol'un Chelsea Girls'nkyle (Chelsea
Kzlar, 1966) ayn olmakla birlikte, fotoraflar, iine g
ln eler katlp dehetengiz olanla oynamaya asla kalk
mazlar; ayn ekilde, dalga gemeye ak kap brakmaz,
Warhol ve Paul Morrissey filmlerindeki gibi hilkat garibele
rini sevimli gstenneye teebbs etmezler. Arbus' a kalrsa,

hilat garibeleri ile Orta Amerika ayn derecede egzotikti;

sava-taraftan bir gsteride yryen bir gen erkek ile Le
vittown'l bir ev kadn, birbirlerine bir cce ya da transves
ht kadar yabancydlar. Yine, orta-alt snflann yaadklar
kenar mahalleler Times Square, akl hastaneleri ve gey bar
lar kadar birbirine uzakt. Arbus'un almalan, sanatnn
kamusal (kendi tecrbe ettii ekilde), gelenekael, gvenli
ve emniyetli -ve skc- eyler karsnda, zel, gizli, irkin,
56

tehlikeli ve byleyid eylere kar duyduu eilimini ifa

de etmekteydi hep. Bu ztlklar imdi bize olduka tuhaf ge
liyor. Gvenli bulunan eyler.. halkn imgelemini tek bana
kaplamamaktadr artk. Acayip eyler de arhk ulalmas
zor, mahrem bir blgede deillerdir. Garip bulunan, cinsel
bakmdan rezike mIlere kalkan ve duygusal bakmdan
boluk iinde yzen hiIkat garibelerine artk her gn metro
istasyonlarnda, televizyanda ya da gazete bayilerinde rast
layabilirsiniz. 'Habbes'u insan', salarn parlatm, uluor
ta caddeler ve sokaklarda cirit atmaktad):'.
o bildik modernist yolda kendini gelitiren (ve yksek

sanat ile yksek ticaretin kofluu ve yapayl karsnda

tuhafl, naiflii ve samimilii tercih eden) Arbus'un ken
disini en yakn hissettii fotoraf ektii korkun su ve
kaza kurbanlar fotoraflar 1940'l yllarn tabloid gazete
lerinin ayrlmaz bir paras haline gelmi olan Weegee'dir.
Weegee' nin fotoraflar gerekten de altst edici nitelikte
grntleri yakalamtr, Onun kentsel bir duyarll var
dr, fakat her iki sanatnn,-yani Weegee ile Arbus'un a
lmalar arasndaki benzerliklerin bittii nokta da. buras
dr. Arbus, fotorafik ilerlemenin kompozisyon tr stan
dart elerini yadsmaya can atmakla birlikte, kendisi hi
de komplike ynleri olmayan bir sanat deildi. Keza,
onu fotoraf ekmeye gtren drtlerde gazetecilie z
g bir sebep de kesinlikle yoktur. Arbus'un fotoraflarn
da gazetecilie, hatta sansasyonellie dahil grnyor iz
lenimi uyandran yanlar, o fotoraflan srrealist sanatn
{grotesk olan seen beenileri, malzemeleri karsnda
aka ifade edilmi masumane yaklamlar ve ayrmsz

57

her trl konu ve malzemenin object trouves'den (bulun

mu nesnelerI ibaret olduu iddialaryla sanatn bu akm
nn) ana geleneine sokmaktadu.
Srrealist blfn azimli bir timsaH olan Arbus, "imdi
ye kadar fotorafn ektiim hibir konu ya da malzeme
yi, zerinde kafa yorunca bana bir mana ifade etsin diye
semedim," diye yazmt. Dolaysyla ve kendi payna,
fotoraflarna bakanlarn da resmini ektii kiiler hak
knda bu tr yarglarda bulunmalarn arzu etmemiti Ar
bus. Oysa biz elbette ki bu tr deenlendirmeler yapmak
tayz. Kald ki, Arbus'un konu ve malzemelerini kapsayan
o geni yelpazenin kendisi de bal bana bir yargy ie
rir. Arbus' un ilgisini eken trde nsanlarn fotoraflann
ekmeyi seven Brassa (bkz. onun 1932 tarihli almas,
"La Mme Bijou"), nl sanatlarn yan sra yrek par
alayc ehir manzaralarnn fotoraflarn ekmiti. Le
wis Hine'in "Mental Institution" ("Tmarhane", New Jer
sey, 1924) balkl almas, (imenler stnde poz veren
iki mongoloid ocuun fotoraflarnn cepheden yerine
profilden ekilmi olmasn istisna sayarsak) ge dnemi
ne ait bir Arbus fotoraf saylabilirdi. Ayn dorultuda,
Walke, Evans'n 1946'da ektii Chicago sokak fotorafla
n,

Robert Frank'n fotoraflar gibi Arbus'un dorudan

alanna giren malzemeleri kapsyordu. Aralanndaki fark

llklarsa, Hine, Brassa, Evans ve Frank'in fotoraflarnda

iledikleri baka konu ve malzemelerle, baka duygularda
grlr. Yanm yzyln ielerin natrmortlarn yapma
ya hasretmi bir ressam olan Giorgio Morandi'nin modem
Avrupa resminin tarihinde nasl zel bir yeri varsa, Arbus
da ayn erevede ve szcn en snrlayc anlamyla bir
auteur'dr. Arbus, ou iddial fotoraf gibi, setii ko58

-------_ ......-

.-_.--

nularn alanyla bir nebze olsun oynamamtr. Bilakis,

onun setii btn malzemeler birbirine denktir. Hilkat

garibeleri, kaklar, varo iftleri ve plak yaayanlar ara

snda denklikler kurmak da bal bana ok gl bir yar

gy (birok eitimli, sol-liberal AmerikaImm paylat

belli bir siyasal ruh haline e bir yargy) ierir. Birbirinden

farkl eyler arasnda bir zdeliin varlru (Whitman'n
demokratik hayalini) sergilerneye almak yerine, burada
herkesin ayn grnmesi amalanmtr.

Amerika adna daha umutvar beklentilerin yerine geti

rilmesi abalar, sert ve acl deneyimleri i ie geirmitir.

Amerika'ya dair fotorafik projelerde belli bir melankoli

sz konusudur. Ne var ki bu melankolinin, Stieglitz ile

onun Foto-Sesesyon evresinin temsil ettii ekliyle Whit

manc olumlamann en parlak zamannda oktan kaybo

lup gitmi olduunu da ayrca belirtmek gerekir. Makine

siyle dnyann kefaretini demeye ahdedmi bir fotoraf

olan Stieglitz,_ modern maddi uygarln kendisini u

ratt oktan bir trl kamamt. Nitekim, 19"1 0'larda

New York'u neredeyse dORkiotvari bir ruhla (gkde

len/yeldeirmeninin karsna fotoraf makinesi/mlZra
n kararak) fotoraflad. Paul Rosenfeld'e gre, 5tieg
litz'in abalar 'kesintisiz bir olumlama'yd. fakat bu"
Whitmanc arzular sonunda sofulat: Fotorafnn ken
disi, gereklik hamiliine soyunur hale geldi. 'Adna ABD
denen o donuk ve muhteem opaklk'taki modelleri gs
termek iin bir fotoraf makinesine ihtiya vard.
Besbelli, . Dnya Sava/ndan sonra Amerika kendini
daha cesurca admlarla byk i dnyasna ve tketimcili
e vakfedeli beri, (en iyimser grler dahil olmak zere)

Amerika hakkndaki phelerin gdkletirdii bir gre59

-_.

__.

vin ok gemeden batakla saplanmas kanlmazd. Ni

tekim, egolar ve ekim gleri Stieglitz'in yannda epeyce

snk kalan fotoraflar sre iinde mcadelenin ucunu

braktlar. Aslma baklrsa, Whitman'n esinlendirdii
atomcu grsel stenografiyi pekala uygulamay srdrebi
lirlereii, ancak Whitman'm neredeyse sayldamay andran

azimli sentez yetenei dnda, belgeledikleri eyler srek

sizlik, dknt, yalnzlk, agzllk ve ksrlktan teye
gitmiyordu. Materyalist uygarla kafa tutmak iin foto
rafla sanlan Stieglitz, Rosenfeld'in szleriyle, "tinsel
Amerika'nn bir yerlerde var olduuna, Amerika'nn Ba
h'nn meZan olmadna inanan adam"d. Oysa Frank ve
Arbus ile adalarndan birounun st kapal hedefle
ri, Amerika'nn Bat'nm mezar

olduunu gstermekti.

Fotoraf, Whitmanc olumlamadan epeydir kopmu

(fotoraflarn nasl aydn, yetkin, akn bir nitelik tama

sn amalayabileceini anlamaya almay da brakm)
olduundan dolay, Amerikan fotorafnn (ve Amerika
kltrndeki baka pek ok eyin) en iyi rnekleri, srre
alizmn avuntularyla oyalanr konumuna dmtr ve

bu srete Amerika, znde srrealist bir lke olarak ye

niden kefedilmitir. Gerek olann gerekstye indir

genmesinin tipik gstergesi olan ucuz bir ktmserlikle,

Amerika'nn salt bir hilkat garibesi gsterisinden, orak

topraklardan ibaret bir lke olduunu sylemek ok ko

laydr. Oysa Amerika'nn kefaret ve Janetleme mitlerine

yatkn oluu, hala bizim ulusal kltrmzn en enerji

katc, en ayartc ynlerinden birsn oluturmaktadr.
Whitman'n artk gzden dm haldeki kltrel devrim

hayalinden bize kalan, kattan hayaletler ile keskin bir

zekayla hazrlanm bir umutsuzluk programdr.

60

MELANKOL NESNELER

Fotoraf, mimetik sanatlarn en gereki, dolaysyla

kolay cra edileni olmak gibi sevimsiz bir ne sahiptir. As
lnda fotoraf, arada boy gstermi baka adaylarn ou
nefesi tketip yar d kalrken, modern dnemin duyar
llnn srrealistlern eline gemesinin sebebiyet verdii
devasa ve mazisi yz yla dayanan tehditleri, yklenerek
yoluna devam etmeyi baarm tek sanattr.
Resim sanatnn daha en bandan bir engeli vard:
Her rneinin esiz, elle yaplm bir zgn esere tekabl
ettii bir gzel sanatt resim. Resmi ykmllk altna
sokan baka bir etken, genellikle srrealist kanon iinde
saylan ve tuvali ancak ender durumlarda figratif-d
61

bir amala kullanan ressamlarn olaanst derecede

teknik bir virtoziteye sahip olmalaryd. Ustalarn re

simleri ince ince hesaplanm, ahsi slliba byk ky

met vererek yaplm ve diyalektik nitelii tamayan

eserlerdi. Ressamlar, srrealistlerin "sanat ile " hayat',

nesneler ile olaylar, maksatl fiiller ile maksatsz edimler,
profesyoneller ile amatrler, soylu olan eyler ile gste
risiz olan eyler, zanaatkarlk ile 'talihli hatalar arasn
daki snrlarn buland" dorultusundaki tartmal fi
kirleriyle aralarna geni, ihtiyatl bir mesafe koymular
d. Ortaya kan sonusa resimde srrealizmin, rastgele
doldurulmu bir hayal dnyasndan (birka esprili fante
ziden, ou slak ryalardan ve agorafobik kabuslardan)
pek teye geemediiydi. (Ressamlarn srrealist dam
gal eserlerinin nihayat kapsaml bir yaratc anlam ifade
eder hale gelmesi, ancak bu akmn zgrletirici retor
inin Jackson Pollock ile dier sanatlar yeni trde bir
soyutlamaya itmesi sonucunda mmkn olmutu.) Er
ken dnem srrealistlerin zellikle itigal ettikleri dier
sanat dal olan iirse, neredeyse aym derecede d krk
l douran sonular retmiti. Dorusunu sylemek
gerekirse, srrealizmin kendini bulduu sanatlar kurma
ca dzyaz (esasen ierik baklmndan, fakat resmin iddi
a ettiinden ok daha verimli ve tema olarak daha kar
mak bir boyut tad da atlanmadan), tiyatro, montaj
sanat ve -en muzafferane havasyla- fotoraftr.
Fotorafn doas itibariyle srreel nitelikteki tek sanat
olmas, yine de onun resmi srrealist hareketin kaderini
paylam olduu anlamna gelmez. Bilakis. Srrealizm
den bilinli ekilde etkilenmi olan fotoraflarn says (ki
62

bunlarn birou eski ressamdr), gnmzde neredeyse

on dokuzuncu yzyln Beaux-Arts (Gzel Sanatlar) resmi
ni taklit eden 'resimsel' fotoraflan kadar azdr. 1920'li
yllarn en ok tutulmu trouvaiI1es -taHhli bulular- bile
(Man Ray'in solarize fotoraflaryla rayagraflar, Laszlo
Moholy-Nagy'nin fotogramlan, Bragglia'run oklu ekim
leri, John Heartfield ve Alexander Rodenko'nun fotomon
tajlar), fotoraf tarihinin marjinal kazanlar arasnda say
hriar. Fotorafn szmona yzeysel gerekiliine mda
hale etmeye younlam, fotoraflar, fotorafn srreel
zelliklerini en dar kapsamyla iletmi olan sanatlard.
Srrealist fanteziler ve sahne dekorlar repertuan hzla
1930'lann yksek modasna girmeye baladka, fotoraf
ta srrealist miras nemsiz grnmeye yz tutmutu. Bu
nun zerine, srrealist fotorafn, srrealizmin baka sa
natlarda, diyelim resim, tiyatro ve reklamclkta getirdii
ayn dekoratif kalplar benimsemesiyle dikkatleri stne
eken, esasen yapmack bir portre shlbu sergiledii g
Iiild. Fotoraf ekme eyleminin ana damarnn gsterdii
kadaryla, gerek olann srrealist bir anlayla maniple
edilmesi ya da teatralletirilmesi -gerekten yersiz deilse
bile- gereksizdir. Srrealizm, fotoraf urann kalbinde
yatan bir eilimdir -kopya edilerek oalblm bir dnya
nn, ikinci dereceden bir gerekliin, doal grn algla
dndan daha dar ama daha dramatik bir ban yaratl
masnda gsterir kendisini. zerinde ne kadar az oynanr,
ne kadar az ilenirse, safiyetini o lde korur -bylesi bir
durumda da muhtemelen daha yetkin bir nitelie kavuur.
Srrealizm her zaman iin rastlant1ar aram, davetsiz
eleri benimsemi, dank grlen eyleri sevmitir.

63

Kendini -stelik asgari abayla- gerekten reten bir nes

neden daha srreel ne olabilir? Tesadten meydana gelen

eylerle gzellii, fantastik grnmleri, duygusal arl

iyice pekien bir nesneden di\ha srreel ne olabilir? Di
ki makinesi ile emsiyenin yan yana nasl duracam (ki

byk srrealst airlerden biri, bu iki nesnenin tesadfen

birlemesini 'gzel olann timsali' diye nitelemiti) gste

ren ara, fotoraf olmutur.
Demokrasi-ncesi alarn gzel sanat nesnelerinden
farkl olarak fotoraflar, bir sanatnn niyetleriyle esas
tan uyurnayabilirler. Dahas, fotorafn varlnn daya
na, fotoraf ile malzemesi/konusu arasndaki gevek
(yar-sihirli, yar-tesadfi) ibirliidir; stelik bu ibirli
ini mmkn klan arac, yorulmak nedr bilmeyen, hat

ta keyfinee kullanldnda dahi ilgin ve asla tamamen

yanl diyemeyeceimiz sonular retebilen, giderek da
ha bast ve Qtomatik hale gelen bir cihazdr. (1888'de ilk

Kodak rnnn sat kampanyasnn temeli, "Siz d

meye basn, gerisini dnmeyin" sloganyd. rnn

alcsna, ekecei fotoraflarn 'hibir hata barndrma

yaca' konusunda tam bir teminat veriliyordu.) Foto

rafn kendi masalnda, sihirli kutu doruluu salayp
hatay dlamakta, tecrbesizlii telafi edip masumiyeti
dllendirmektedir.
Bu mitin elenceli bir parodisin, 1928 tarihli bir sessiz
film olan, beceriksiz ve havai bir roIde oynayan Buster
Keaton'n krk dkk cihazyla sonusuz yere bouup
durduu, ayakl sehpay her eline alnda pencerelere
kaplara arpp, doru dzgn bir kare yakalayamad
ve en nihayet -tabii o da kazara harika (New York'taki

64

in Mahallesi'nde meydana gelen bir ete savann ha

ber-fotorafs gzyle anlatld) bir blm ekebildii
The Camerarnan' da (Kameraman) grebiliriz. Bu blm ka
zara ekilmitir, nk fotoraf makinesine makaray ta
kp onu ara ara altrmay baaran, kameramann kendi
si deil, maymunu olmutur!
Srrealist militanlann hata.s, srreeli evrensel bir ey,
yani psikoloji alanna giren bir olgu olarak tahayyl etme
yanlgsna dmeleriyd -oysa dorusu, srreelin en ye
rel, etnik, snfa ve bir kkene bal olguyu temsil ettii
anlalacakt. Dolaysyla, en eski srreel fotoraflarn, fo
toraflarn hayatn pozsuz dilimlerini yakalamak zere
Londra, Paris ve New York sokaklarnda dolamaya k
!ldan 1850'lerde ekildii sylenebilirdi. Somut, tekil du
rumlara ve anekdotvar (ama anekdotlarn silinmi oldu
u) grntlere dair olan, kayp zaman kesitlerini, kaybo
lup gitmi geleneklerden kesitleri yanstan bu fotoraflar,
imdi bizim gzmze, st ste ekim yapma, gn na
maruz brakma ve benzeri yntemler marifetiyle soyutla
hrlp iirselletirilen fotoraflardan ok daha srreel gel
mektedir. Peine dtkleri grntlerin bilindndan
kaynaklandna inanan srrealistler (ki sadk Freudular
olarak bu bilindnn evrensel ve zamand olduunu
varsaymaktayd1ar), en zalimane biimde hareketli, akl
d, zmsenemez ve esrarengiz olan eyi (yani, zamann
kendisini) son derece yanl kavramlard aslnda. Bir fo
toraf srreel klan e, onun gemiten gelen bir mesaj
olarak rtlemez pathosu ve sosyal snf hakknda sun
duu somut ipulardr.
65

Srrealizm, burjuvaziye zg bir memnuniyetsizlik

yoludur; srrealizm militanlarn.n bu akmn evrensel ol
duunu dnmelerinin sebebi bunun burjuvazinin tipik
tepkilerini yanstan iaretlerden biri olmasdr. Bir siyaset
kurma zlemi iindeki bir estetik olarak srrealizm, maz
lumdan yana saf tutar ve resmi olmayan bir gerekliin
dorularn savunur. te yandan, srrea1ist estetiin ne
kard skandallarn da genellikle, bujuva toplumsal
dzenin rtt sradan gizlerden (yani, seks ve yoksul
luktan) olutuu anlalmtr. Erken dnem srrealistle
rin rehabilite etmek amacyla peinde olduklar tabularla
rl gerekliin doruuna kardklar Bos, esasnda
toplumsal dzlemdeki gizemlerin bir parasyd. Eros,
yelpazenin aykr ularmda (doalar gerei sefih saylan
alt snflarda ve soylular arasnda) sefahat iinde serpilip
boy atarken, orta snftan insanlarn kendi cinsel devrim
lerini gerekletirmek iin byk aba harcamalar gere
kecekti. En derin gizem, snfn kendisiydi: zengin ve g
l olan snfn bitmez tkenmez gz kamatncl - yok
sullarla dlanmlarn youn aalanmalar.
Fotoraf makinesiyle silahlanm, iinin ehli avcnn
kovalayp yakalad egzotik bir dl olarak ektii ger
eklik grnts, fotoraf sanatna. daha en bandan iti
baren bir ekil vermitir ve srrealist kar-kltr ile orta
snf sosyal maceraclnn birletikleri noktay iaret et
mektedir. Toplumsal hayatn doruklar ve dip dernlikler
fotorafa her zaman ekici gelmitir. Belgeselciler (foto
raf makineli simsarardan ayr bir kesim olarak) toplumsal
hayatn dibine bakmay tercih ederler. Fotoraflar yz
yl akn bir sredir ezil.en kesimlerin etrafnda dolanm66

------- -----------

lar, iddet sahnelerine tanklk etmilerdir -stelik, takdi

re deer bir vicdani tavrla. Toplumdaki sefalet hali vakti
yerinde olan kiileri gizli bir gereklii, daha dorusu,
kendilerinden gizlenen bir gereklii belgeleyip kaydet
mek zere, sefaleti dorudan yaayan insanlar nezdinde
hoyrat denebilecek hareketlerden en yumuana bavu
rarak, fotoraf ekmeye esinlendirmitir.
Baka insanlarn fiilen yaadklar gereklie merakla,
uzaktan ve profesyonel bir drtyle bakan, her yerde hazr
fotoraf, bu yolla sanki kendi yapt snf karlarn a
yormu kendi perspektifi evrensel bir nitelik tayormu
gibi bir faaliyet gstermi olmaktadr_ Gerekteyse, fotoraf
ilk nce orta snf aylamn ([ldneur) -ki Baudelaire bu tipin
duyarllklarn ok doru zetlemitir- gznn bir uzan
ts gibi girmitir devreye. Fotoraf, yalnz bana yrye
rek kent cehenneminde kefe kru gibi dolanan, merak
n elen her keye sezdirmeden sokulan ve aklna esen
yerlere girip kan kiilerin, keza ehri ehvet dolu anlk
lann yaand bir manzaraym gibi kefeden dikizci gez
ginin silahl versiyonudur. Bakalarn seyretmenin ve em
pati kurmann ustas olan

fldneur,

dnyaya 'resimsel' bir

gzle bakar. Baudelaire'in fldneur'nn grp saptadIdar,

1890'larda Paul Martin'in Londra sokaklarnda ve deniz k
ysnda, Arthur Gentle'in San Francisco'daki in Mahalle
si'nde (bu fotoraflarn ikisi de makinelerini gizli kullan
rrulardr), Atget'in tan aarrken Paris'in dknt sokak
lar ve kargaa iindeki ticari hallerde, Brassal'nin Paris

nuit

de

(Gece Paris, 1933) kitabnda betimlenmi, dramatik

seks ve yalnzlk sahnelerinde, Weegee'nin ehri bir felaket

ler tiyatrosu olarak resmeden Naked City'sinde (plak
67

ehir, 1945) yakalayp ektikleri enstantane fotoraflarnda

rneklenmitir.

Fldneur'n asl ilgisini toplayan, ehrin res

mi gereklikleri deil, karanlk ve irkin keleri.. ihmal

edilmi insanlardr (bu manzaralar, fotorafmm -bir de
dektifin bir suluyu yakalamasyla ayn ekilde- 'yakalam
olduu', burjuva hayatnn n cephesinin ardna gizlenmi
bir gayri-resmi gerekliin parasdr).

Kameraman'a dnecek olursak: Yoksul inlilerin kendi

aralarndaki ete sava hurada ideal bir konuyu olutur
mutur. Bu tamamen egzotl,, .olaysyla fotoraflanmaya
deer bir konudur. Kahramann filminin baan kazanma
snn sebebi de, bir "liid konuyu hi anlamam oluu
-dur. (Buster Keaton'n canlandrd karakter hayatnn
tehlikede olduunu dahi anlamamtr.) Hep hatrlanan
bir baka srreel konu, Jacob Riis'in 1890'da bastrd
New York yoksullar albmne verdii masumane bal
n aktaracak olursak, How the Other Half Lives, yani te
ki Yar Nasl Yayor'dur. Toplumsal kapsaml bir belgele
me faaliyeti eklinde kavranan fotoraflk, znde orta
snfa zg olup, hmanizm denen ve hem evkle hem de
hogryle, hem merakla hem .de kaytszlkla takmlan
tutumun bir aracyd -ve bu tutuma gre, en byleyid
dekor yoksul kenar mahalleierdi. ada fotoraflar ko
nularn derinletirerek snrlamay elbette renmilerdir.
'teki yar'y leme cretkarl yerine bize, diyelim

East

l00th Street'i (Bruce Davidson'n 1970'de yaynlanan Har

lem fotoraflar albmn) sunmalan bu yzdendir. Ge
rekeyse ayndr: fotoraf ekmenin yce bir amaca hiz
met ediyor olmas: kaybolup gitmekte olan bir gemii
muhafaza ederek, sakl bir gerei ifa etmesi. (Hatta, bu
68

anlamdaki sakl gerek, genellikle, kaybolup gitmekte

olan gemile zdeletirilmitir. Varlkl Landrablar 1874
ile 1886 yllar arasnda, hi ekinmeden Eski Londra Ka
hnnlarnn Fotoraflanm ekme Dernei'ne ye olabili
yorlard.)

k noktas olarak kentsel duyarll benimseyen fo

toraflar, doann ehir kadar egzotik, tarallann da e

hirlerdeki gecekondu sakinleri kadar pitoresk zellikler

tadn ok abuk fark etmilerdi. Nitekim, engin sana
yici ve Birmingha'm muhafazakar milletvekili Sir Benja

min Stone, 1897' de, olp giten riteller olarak geleneksel

ngiliz trenleriyle ky festivallerini belgelemek amacyla,
Ulusal Fatografik Kayt Dernei/ni kuracakt. "Her k
yn," diye yazyordu Stone, "fotoraf makines marifetiy

le korunabilecek bir tarihi vardr". On dokuzuncu yzyl

sonlarnda kitap delisi bir adam olan Kant Giuseppe Pri
moli gibi soylu kkenden gelen bir fotorafnn gznde,
ayrcalksz kesimlerin sokak hayat, en azndan aristokrat
arkadalarnn uralar denli ilginti (bu noktada, Primo
li'nin Kral Victor Emmanuel'in dn fotoraflarn, Na

poli yoksullan fotoraflanyla kyaslayabilirsiniz). Ele al

nan konunun fotorafnn kendi ailesi ve snfnn tuhaf

alkanlklaryla snrlanmasnn benimsenmesi iin de,
Jacques-Henri Lartique gibi kk bir dahi ocuk foto
rafnn toplumsal dzlemdeki hareketsizlii temel alna
bilirdi ancak. Yine de znde fotoraf makinesi, herkesi
baka insanlarn -nihayetinde, kendi kendisinin- gerekli
inin turisti haline getirmektedir.
Hep aaya bakmay gsteren hrhalde en eski model,
Britanyal gezgin ve fotoraf John Thomson'n hazrlad69

Street Life in London'daki

(Londra'da Sokak Hayat,

1877-1878) otuz alt fotoraflk dizidir. Ancak yoksullarn

resmini ekmekte uzmanlaan her fotorafnn gznde,
egzotik gereklii daha geni bir kapsamda ele alan pek
ok kii daha gelecektir arkadan. Thornson'n kariyeri bu
modele uygun trdendi. Kendi lkesinin yoksullaryla il
gHenmeye balamadan nce, drt ciltlik

Ch;"a and its Peop/e'

IlIustrations of

0873-1874) hazrlamasn salayan

uzun bir seyahatle putperestlerin iinde yaamt. Lon

dral yoksullarn sokak hayatru iedii kitabrun ardn
dansa, Londral zenginlerin ev yaantlanna odaklanacak
t: 1880 yl civarlarnda gelien, ev ii portre fotorafl
modasnn ncs Thornson'd.
Profesyonel fotoraf. tipik olarak daha en bandan iti
baren, ou fotorafy nl kiilerin ya da ticari rnle
rin (moda, reklamclk) veya plak kadnlarn fotorafla
rn toplumsal sefalet grntleriyle birletiren daha geni

apl bir sruf turizmi anlamna geliyordu. On dokuzuncu

yzyln rnek gsterilebilecek fotoraf kariyerlerinden
birou (Edward Steichen, Bill Brandt, Henri Cartier-Bres
son, Richard Avedon'n mesleki hayatlar gibi), ilenen ko
nularn toplumsal dzeyi ve etik nemi bakmndan ani
deiikliklerle seyretmiti. Bu bakmdan herhalde en dra
matik kopu, Bill Brandt'n sava-ncesi almalar ile sa
va-sonras fotoraflar aralarnda gzlenir. Kuzey ngilte
re' de Byk Bunalm dnemi sefaletinin plak manzara
larndan stilize mehur kii portrelerine ve son onyllarn
yar-soyut plak fotoraflara atlamak, hakikaten uzun bir
yolculuu katetmeyi gerektiriyormu gibi gelir. Oysa bu
srecin ztlklarnda bilhassa zgn, hatta belki de tutar70

SlZca denebilecek hibir ey yoktur. Alaltc gereklikler

ile gz kamatrc manzaralar arasnda dolanp durmak,
ayet fotoraf son derece ahsi bir saplantya (Lewis
CarroIl'n kk kzlara, ya da Diane Arbus'un horHaklar
sTsne dkn!ndeki gibi) taklp kalmamsa, fo
toraftaki atlnun kaydettii ivmenin bir parasdr.
Yoksulluk, zengiplikten daha srreel deildir; iren
paavralar iindeki bir beden, bir balo iin zel olarak gi
yinip sslenmi bir prensesten ya da el dememi bir p
lak kadndan daha srreel deildir. Srreel olan, fotora
!n dayatt -ve kapatt- mesafedir: toplumsal dzlem
deki mesafe ile zaman iindeki mesafe. Fotorafn orta

51-

mf perspektifiyle deerlendirildiinde, hretli insanlar

paryalar kadar merak uyandrc gelir bize. Fotoraflarn,
klielemi konular/malzemelerine kar ironik, zekice

bir tutum sergilemeleri gerekmez. zellikle ou gelenek

sel konuda geerli olduu zere, inantan gelen, hrmet
kar bir hayranlk da pekala etkili sonular verebilir.
Bu adan bakldnda, hibir ey, diyelim Avedon'n
zekice ve incelikli almalarna, Mussolini ann nl
lerinin fotorafs, Macar asll Ghitta Carrell/m alma
larndan daha uzak dmez. Fakat Carell' n fotoraflar
da imdi Avedon'nkiler kadar eksantrik, yine ayn dne
me ait olan Cecil Seaton'm srrealist etki altndaki foto
raflannclan ise ok daha sneel grnmektedir. Cecil
Beaton, ileyecei konular (mesela, 1927'de ektii Edith
Sitwell, 1936'da ektii Cocteau fotoraflarna bakabilir
siniz) dsel, lks iindeki dekorlara yerletirerek, onla
r gereinden fazla ayrntl, inandrclktan yoksun tas

virIere evirmektedir. Fakat Carell' n ltalyan generalleri,

aristokratlar ve aktrlerinin istekleriyle girdii masum

su ortakl, onlara dair sert, dosdoru bir gerei gz
ler nne sermitir. Onlar fotorafnn saygl duruu
ilgin klarken, zaman da onlar zararsz, fazla insani bir
konuma getirrr:itir.
Baz fotoraflar bilimciler gibi, bazlarysa ahlaklar
gibi yola karlar. Bilimciler dnyann bir envanterini
karrken, ahlaklar zorlu davalara odaklanrlar. Bilim
olarak-fotorafa bir rnek, August Sandetin 91'de giri
tii projedir: Almanlan anlatan bir fotoraf katalou. Wei
mar Almanyas'ndaki toplumsal tiplerin ruhunu ve eit
liliini karikatrle zetleyen George Grosz'un izimlerine
karlk, Sanderin -kendi tabiriyle- 'arketip fotoraflar',
on dokuzuncu yzylda fkran frenoloji, kriminoloji, psi
kiyatri ve jenik gibi rtk bir tarafgirtii olan tipolojik bi
limlerin iddia ettiine benzer bir yar-bilimsel tarafszl
akla getirirler. Sander, bireyleri temsili karakterlerinden
dolay seiyor olmaktan daha ziyade, fotoraf makinesi
nin yzlerin birer toplumsal maske tadn gzler n
ne sermemezlik edemeyecei ynndeki doru bir varsa
ymla hareket etmektedir. Fotoraf ekilen her insan, be
lirli bir meslein, snfn ya da ticar kolun gstergesidir.
Sanderin btn malzemeleri temsili bir nitelik tauj veri
li bir toplumsal gereklii -kendi gerekliklerini- ayn de
recede femsil eden ilerdir.
Sanderin bak mtecaviz deildir; hatta an hog
riildr! yarglamaz. Mesela, onun 1930 tarihli "Circus Pe
ople" (Sirk Topluluu) fotoraflarn, Diane Arbus'un
sirkte alanlara dair fotoraflaryla, ya da Lisette Mo-

72

deYin kibar fahie portreleriyle kyaslayabilirsiniz. nsan

lar -Model'in ve Arbus'un fotoraflarnda grdmz
gibi- Sandetin kamerasna dorudan bakarlar, ancak ba
klan itenlikli deildir, hibir ey ele vermezler. Sander
de srlarn arda dm bir fotoraf deildi, tipik olan
rnekleri gzlemlemeye younlamt. Toplum, sr barm
drmaz. 1880'lerde yapt fotoraf alnalanyla, iledii
konudaki hareketleri belirgin ve yeterince uzun bir ekim
ler dizisi gibi alt blmlere ayrd iin herkesin her daim
grdkleri eyler (atlarn nasl doludizgin gittii, insanla
nn nasl hareket ettii, vb.) hakkndaki yanl anlaylan
silneyi baarm olan Eadweard Muybridge gibi Sander
de, toplumsal dzeni, saysz toplumsal tip eklinde atom
larna blerek aydnlatmann peindeydi. Nazilerin San
derin Ant/itz der Zeit (anzn Yz) balkl kitabnn
satlmam k.opyalarru 1934'te -yaymlannn zerinden
be yl getikten sonra toplatmalar ve matbaadaki kalp
lan paralayp imha etmeleri, sonuta sanatnn ulusal
portre karma projesini tek bir hareketle sona erdirmeler
artc deildi. (Nazi dnem boyunca Almanya'da kalan
Sanders, bu srete maiZara fotoraflna kaymt.)
Projesinin sulanmasnn sebebi, toplum-kart olmasy
d. Nazilerin toplum-kart saydklar ey de muhteme
len, Sanderin fotorafnn vurdumduymaz bir saym
memuru gibi davranmas gerektii, dolaysyla kaytlar
eksiksiz tutarsa hibir yoruma -hatta yargda bulunmaya
ihtiya kalmayaca eklindeki gryd.
ncelikle fotoraflanabilir malzemeler olarak grdk
leri yoksullardan ya da nllerden ziyadesiyle etkilenerek
ve belgesel nitelii tasn niyetiyle ekilmi ou fotoraf73

tan farkl olarak Sandetin toplumsal numuneleri, all

madk ekilde ve kasten geni kapsamda tutulmutur.
Onun malzemeleri iinde brokratlar ile kyller, uaklar '
ile sosyete leydileri, fabrika iileri ile sanayiciler, askerler
ile ingeneler, aktrler ile katipIer yan yana yer alrlar. Ne
ki, bylesi bir eitlilik snfsal kmseme etkenini devre
d saymaz. Sandetin eklektik slfbu onu ele verir. Baz
fotoraflar rastgele ekilip, dzgn ve doalc bir gii
nm tarken, bazlar naif ve acayip bir izlenim uyandrr.
Dz, beyaz bir zeminde paz verdirilerek ekilen birok fo
toraf, hviyet fotoraflar ile eski moda stdyo portrele
ri arasnda bir geit ilevi grr. Sander, ahsi slubunu,
fotorafn ekecei kiinin toplumsal mevkiine gre en
rahat haliyle ayarlamtr. Profesyonellerle zenginler i
mekanda ve herhangi bir dekor dzenlemesi yapmadan
fotoraflarn ektirmeye eilimli olurlar ve kendilerini
dorudan ifade ederler. Oysa emekiler ve sefil halde ya
ayan yalnz insanlar, genellikle onlarn durumunu do
rudan gsteren bir ortamda (daha ok da sokakta), sanki
orta ve st snflarn normal olarak edindikleri ekilde, ay
n

kimlikleri asla olamazm gibi fotoraf ektirider.

Sandetin -almalarnda herks doru yerindedir;

kimse kaybolmaz, bir yere sktrlmaz ya da kenara itil

mez. Miskin biri ile bir duvarc ustas, bacaklar kesilmi
bir Birinci Dnya Sava gazisi ile salkl, niformal .bir
gen asker, atk kal komnist renciler ile glmseyen
Naziler, sanayide alan bir ef ile bir opera arkcs ayn
yanszlkla fotoraflanrlar. Zaten kendisi de, "Benim ni
yetim bu insanlan eletirmek ya da betimlemek deil,"
demitir bir yerde. Onun, konu ald kiileri eletirmedi-

74

ini iddia etmesi kendisinden beklenebilecek bir tutum

ken, fotoraflarn ekerken onlar ayn zamanda betimle
mediini de iddia etmesiyse ilgintir. Sanderin "'akala
nyla yapt su ortakl, onlardan uzak durmas anlam
na da gelir. Dolaysyla, fotorafn ektii kiilerle girdii
ibirliinde (Carell' da saptadmz ekilde) br naiflik de
il, nihiliste bir tutum grmek daha isabetlidir. Sanderin
eserleri, .snfsal gerekilklerine ramen, fotoraf tarihi
nin en gerek soyut almalarndan saylr.
Bir Amerikahrun Sanderin kapsaml taksononisine e
deerde bir giriimde bulunacan farz etmek bile zordur.
Amerika'ya

dair byk

fotoraf portreleri

Evans'm 1938 tarihli American

Photographs

(Walker

lAmerikal Fo

toraflar] ve Robert Frank'in 1959 tarihli The Americans'

[Amerikallar] gibi), bilerek rastgele ekilmi; ama bu ara
da, lkenin unutulmu yurttalan olan yoksullarla mlk
szlerin hayatlanna bakan belgesel fotorafln gele
neksel eilimini yanstmaya devam eden serile(dir. Bu l
kede 1935'to Tarmsal Gvenlik Dairesi (TGD) tarafndan
Roy Emerson Stryker ynetiminde giriilmi olan en iddia
l kolektif fotoraf projesi, yalnzca ve yalnzca 'alt gelir
gruplar'na eiliyordu.'" Stykerin szleriyle "krsal blge.) Fakat bu durum -Strykerin 1942'de, kinci Dunya Sava'nn yeni moral
araynn yoksullar malzeme yapmaya elvermedii bir zamanda, perso
neline gnderdii bir resmi yazdan grlecei gibi- deimekteydi:
"ABD'ye gerekten inanyormu gzken erke!der, kadnlar ve ocuklann
resimleri: Bunlann hepsini bir arada ekmcliyiz. Insanlarn havalarna biraz
ruh katn. Bizim dosyamzdaki birok kii ABD'yi yallar yurdu, burada
yaayan insanlm da neler olup bittiini yakndan takip ede:;eyecek kadar
fazla yal ve kt beslenen kimseler gibi resmediyorlar. ... zeilikle fabri
kalanmuda alan gen erkeklerle kadnlarn resimlerine ihtiyacmz var.
... Ev kadnlarru mutfakta yemek yaparken, ya da bahelerinde iek yeti
tirirken ekin. Hallerinden memnun yal i/Ilere arlk verin..."

75

lerimizin ve bu blgelerdeki sorunlarmzIn resimlenmi

belgeleri" eklinde tasarlanan Tarmsal Gvenlik Daire- .
si'nin bu projes, Sttyker'in bu sorunlar nasl ileyecekleri
konusunda ekibini aka ynlendirmi olmas sebebiyle,
dpedz ptopagandif bir ama gtmekteycli. Projenin
amac, fotoraflan ekilen kiilerin deerini gstermekti. O
yzden, rtk bir bak asna sahipti: Bu, yoksullarn ger
ekten yoksul olduklarna ve yakarl davranlar sergile
diklerine fiilen ikna edilmeleri gereken orta snftan nsan
lara zg bir bak asyd. Tarmsal Gvenlik Dairesi/nin
projesinde sergilenen fotoraflan Sanderin fotoraflanyla
kyaslamanm retici bir taraf bulunur. Sanderin foto
raflarnda da yoksullar vakardan yoksun gsterilmezlerse
bile, bunun kayna, sanatnn onlara kar mfik bir ba
knn olmas degildir. Sanderin ilerindeki yoksullar, di
erleriyle ayn ekilde serinkanllk.1a bakld iin onlarla
yan yana konduunda vakarl durmaktadrlar.
Amerikan fotoraf ender olarak bu kadar mesafelidir.
Sanderinkini hatrlatan bir yaklam sz konusu oldu
unda, Amerika'nn lmekte olan ya da tmr bir par
asn belgeleyen sanatlann (1895 ile 1904 yllan arasn
da Arizona ve New Mexico'daki Kzlderililerin fotoraf
larn eken Adam Clark Vroman gibi) eserlerine bakmak
daha faydaldr. Vroman' n gsterili fotoraflarnda ne
ifade, ne horgr, ne de duygusallk bulursunuz. O foto
raflardaki kiilerin ruh halleri, TGD projesindeki fotoraf
larn tam ztbdr: Etkileyici eillerdir bir ey anlatmaz
lar,. sempati talep etmezler. Fakat KzlderitHer adna bir
propaganda nitelii de tamazlar. Sander, kaybolup git
mekte olan bir dnyann fotoraflarn ektiini bilmiyor76

r""
"

du, Oysa Vroman biliyordu, Vroman, kaydm kard

dnyann kurtulma ansnn bulunmadn da biliyordu.
Avrupa'da fotorafa " nemli lde u kavramlar yol
gstermitir: 'pHoresk' (yani, yoksullar, yabanclar, geen
"

zamann eskittii eyler), 'nemli' (yani, zenginler, nl

ler) ve 'gzel'. Fotoraflarda arlk verilen, tarafszln
vlmesi ya da tarafszla varma amac gdlmesidir.
Oysa, asgari toplmsal dzenlernelerin srekliliine asln
da daha

az

inanm durumdaki Amerikallar, deiimin

'gereklii' ve kaulmazlnda uzmanlam olarak, ge

nellikle fotoraf daha yanl bir konuma getirmilerdir.
Dolaysyla, ekilen fotoraflarla yalmzca hayranlk du
yulmas gereken eylerin gsterilmesi deil, ayn zaman
da yzlemeye, kederlerimeye ve dzeltilmeye ihtiya du
yulan eylerin ortaya konmas hedeflenmitir. Amerikan
fotorafnn tarihle ba daha stnkr, daha kararslZca
dr; corafik ve toplumsal gereklikle ilikisiyse hem daha
umutvar hem de daha hoyrat.
Amerikan fotorafnn umutvar tarafna rnek, fotoraf
lann yaygn bir ekilde bilin uyandrmak amaayla kulla
numasdf. Yirminci yzyln balannda Ulusal ocuk i
ler Komitesi'nin resmi fotoraflna getirilen Lewis Hi
,

ne'in pamuk fabrikalar, pancar tarlalan ve kmr maden

lerinde alan ocuk ii fotoraflar, milletvekillerini etki
leyerek ocuk emeinin yasad ilan edilmesi sonucunu
dourmutu.

New

Deal

(Yeni

Dzen)

dneminde

Stryker.in TGD projesi (Stryker, Hine'nin rencilerinden

di), gmen iiler ve ortak iftilerle ilgili bilgileri Was_

hington'a ulatrrru, bu sayede brokratlarn onara nasl

77

yardm edileceini gndemlerine almalanru salamt. Fa

kat en ahlak, belgesel nitelikli fotoraflarda bile baka bir
duygu daha seziliyordu. Gerek Thomson'n mesafeli gezgi
nin ileri gerekse Riis ya da Hine'in skandallarn zerine
gitme gayretleri, yabanc bir gereklie sahiplenme gd
snn birer yansmasdr. Kald ki, ne skandalvari (yani,
dzeltilmesi gereken) bir zellik tasm ne de salt gzel (ya
ni, fotoraf makinesi marifetiyle gzel gsterilebilir) olsun,
sahiplenilmeyecek hibir gereklik yoktur. deal bir yerden
bakldnda, 920'de Hine'le yapilan bir syleinin bal
ndan ("Emee Sanatsal Yaklam") rnek alabileceimiz
gibi, fotoraf iki gereklii birbirine yaknlatrahilirdi.
Fotorafn hoyrat taraf, -baka yerlerden daha nce
Amerika Birleik Devletleri'nde grld zere- foto
raf ile turizm arasndaki ittifakn znde grlr. 1869' da
Amerika'nn iki kysn birbirine balayan demiryolu a
nn tamamlanmasyla Bat'nn ulama almasn, foto
raf marifetiyle smrgeletirme dnemi izlemitir. Bu ko
nuda en vahi rnek Amerikan Kzlderililerinn durumu
dur. Vroman gibi ihtiyatl, ciddi amatrler Sava'n bit
mesinden itibaren"btn enerjilerini bu alana younlatr
mlard. Yzyln sonunda onlarn yaad blgeye ula
p, Kzlderili hayatn sergileyen 'iyi fotoraflar ekme'
arzusu iindeki turistler ordusunun ncleri onlard. y
le ki bu turistler, gerekirse onlara para teklif edip poz ver
melerini isternek ve daha fotojenik kareler yakalamak u
runa trenlerini tekrarlamalann dahi talep etmek suretiy
le kutsal nesneleri, ilahi danslar ve yerlerinin fotoraflar
n ektikleri Kzlderililerin mahremiyetini defalarca ihlal
etmekten ekinmeyeceklerdi.
78

'.

------ ---_ .__

...

Oysa, turist sn
erinin hayatlarna bodoslama dalID?
lanyla fiilen deimi olan yerli trenleri, herhangi bir e
hirde birinin fotorafn ekmesinden spnra tekrar eski ha
line getirilerek dzeltilen skandalvari bir deiiklikten
farkl deildir. Skandal haber peinde koanlar istedikleri
neticeyi elde ettikleri mddete, fotoraflarn ektikleri
eylerde deiiklik yapmakta en ufak bir saknca grme
milerdir; gerekten de bir eyin fotorafn ekmek,

eyde deiiklik yapma ileminin rutin bir ksmna dn

mtr. Burada aslnda simgesel bir deiim tehlikesi sz

konusuydu ve bu, fotorafn malzemesinin en dar haliyle
yorumlanmasyla snrlyd. Riis'in 18S0/1erin sonlarnda
fotoraflad New York'taki Mulberry Bend mahallesi,
sonradan, dnemin eyalet valisi Theodore Roosevelt'in
emriyle yklr ve bu mahallenin sakinleri yeni konutlara
yerletirilirlerken, ayn derecede rktc koullara sahip
dier kenar mahalleler olduu gibi braklmh.
Fotoraf yapt ile hem talan eder hem de muhafa
za, hem itham eder hem de kutsar. Bu lkede fotoraf,
Amerikallarn gereklie kar sabrslZlklarnn, bir ma
kine vastasyla sergilenen etkinliklerden alnan keyfin ifa
desidir. Hart Crane (]923'de Stieglitz hakknda bir eyler
,

karalarken) yle demitir: "Her eyin kknde hz vardr; saliselik bir grnt [fotoraf makinesiyle} yle kesin
bir ekilde yakalanr ki, fotoraftaki hareket sonsuza de
in kalclar ve o an ebedileir." Yeni yeni yerleilmeye
balanan bir latann dehetengiz genilii ve yabanlyla
karlaan insanlar, fotoraf makinelerini, gezip grdkle
ri yerleri sahiplenmenin bir arac olarak kull.anmlard.
Hatta Kodak, birok ehir ve kasabann giri yerlerine
79

_-

. ....__....

koyduu tabelalarla f9toraf ekilebilecek yerlerin bir lis

tesilli karmaya bile kalkmt. Ulusal parkIara konan ta
belalarda da ziyaretilerin fotoraf makineleriyle nereler
de durmalar gerektii gsteriliyordu.
Sander kendi lkesinde, yurdundayd. Amerikal fo
toraflar genell!kle kendilerini yola vurmu kimselerdi;
lkelerinin nlerine kardklar gerekst srprizlere
kar sayg nedir bilmeyen arszca bir merak iindeydiler.
Kendi topraklarnda yabanclar ve ocuklar olarak, ahl'k
lar ve vicdansz yamaclar olarak, kaybolup gitmekte
olan bir eyi kayda geirmekle meguldler -aslnda bu
hareketleriyle, fotoraflarn ektikleri eylerin kaybolma
sn da hzlandrm olduklarnn tabii farknda deillerdi.
Sander gibi ideal lekte eksiksiz bir envanter karma
derdiyle mtemadiyen numuneler almak, toplumun kav
ranabilir bir btnlk (totallik) eklinde tasavvur edilebi
lecei grn batan kabul etmeyi gerektirir. Avrupal
fotoraflara greyse, toplumda doann deimezliini
yanstan bir taraf vardr. Amerika' da doa, her zaman
pheyle yaklalp savunmadaym gibi braklan, ilerle
menin para para tamamlat bir ey gibi grlr. O
yzden Amerika' d her numune, bir yadigara dnr.
Amerika'daki manzaralar bilimle uraan kiilerin
nezdinde hep fazla deiken, geni lekli, esrarengiz ve
kap giden bir grnt sunmutur. Henry James The

American Seene' de (Amerikan Sahnesi, 1907) yle yazar:

O, olgu1an bilmez, onlan grnce bir ey syleyemez,
hatta bilm ya da sylemek de istemez; eyler onlan an
lamadan ok byk grnr gzne, hatta azn ap
tek kelime dahi edemeyecei kadar heybetli bir grn-

80

me kavuur: Sanki hecelerin says, okunup anlalr bir

kelime olururmay engelleyecek kadar okrur. Buna bi
naen, sorulann en manasz cevabn tekil eden okunup

anlalmaz kelime, o'nun tahayynde bilinen hibir dile

ait olmayan fantastik ve abrakdabravari bir ey olarak,
Amerikan semalannda ylece asl duran bir ey kalacak

br ve bu suretle kendisi, bu msait bandrayla yola kp

dncelere dalacak, uzun uzun kafa yaraeak ve elinden
geldiince bu srecin tadn karacaktr.

Amerikallar kendi lkelerinin gerekliini muhteem

ve hep dnm geirebilir bir duyguyla yaayp hisset

tiklerinden, ona snflandrc ve bilimsel bir adan yak.

lamalar herhalde akla gelebilecek en kt faraziye olur

du. Demek ki. Amerikan gerekliini hissetrnek ancak do
layl ekilde, kaamak yollara saparak -tuhaf paralar b
tn yerine sayabilecek bir bytmeyle- mmkn olacakt.
Amerikal fotoraflar (Amerikal yazarlar gibi) ulusal
gereklikteki tarn mmkn olmayan bir eyi (daha nce
hi grlp rastlanmam bir eyi) ortaya koyarlar. Jack
Kerouac, Robert Frank'in kitab Amerikallar'a yazd n
sze u szle balamtr:
Robert Frank'in (Guggenheim bursu sayesinde) eski
psk kullanlm bir arabayla dt ve hemen he
men krk sekiz eyaletin hepsini dolat yollarda ektii
o mthi fotoraflarnda yakalad duygu, Amerika' da
gnein sokaklar kasp kavurduu, kulanza hep bir
mzik kuhsunda ya da yakndaki bir cenaze treninde
alnan mziin geldii eklindeki delice histir; Frank bu
hissi, daha nce hi filme alnmam glgeli sahneleri kv
rakl, esrarengizlii, dahiyanelii, hznlt ve aca-

81

,
,

yip gizlilii iinde yakalamtr... Siz de bu fotoraflan

grdkten sonra, bir mzik kurusunun bir tabuttan daha
keder verici olup olmadnz bilemediiniz bir noktaya
gelirsiniz.

Her Amerika envanterinde kanlmaz olarak antibi

Iimsel bir taraf vardr; mzik kutularnn tabutlan andr
masna benzer ekilde, nesnelerin lgnca bir 'samalkla'
birbirine kart bir halclir bu. Henry James en azndan,
"eylerin yayln.asnn zel etkisinin, lkenin her tarafnda
sevinci dorudan ortadan kaldrmayan biricik etki oldu
u" eklinde alayc bir yargda bulunmay baarmtr. Ke
rouac a -ve Amerikan fotorafndaki ana gelenee gre-,
egemen olan ruh hali, hzndr. Amerikal fotoraflann
etraflanna ylesine, herhangi bir n fikir tamadan baktk
lan ve malzemelerini tesadfen bulup, buz gibi kaytsz bir
ruh haliyle onlar kaydettikleri yolundaki basmakahp iddi
alarnn arkasnda, kayba kar yasl bir bak yatar.
Fotorafn kayb etkili bjr ekilde ortaya koyabilmesi,
esrarengizlik lmllk ve fanilikten mteekkil o bildik
ikonografinin mtemadiyen geniletilmesine baldr. Da
ha geleneksel hayalet arclarysa, 1930'larn ortalarn
da aa Mississipi'nin yp gitmekte olan iftlik evle
rini, Louisiana'nn batakla dnm mezaryerlerinde
ki kasvetli antlar, Milwaukee ve Chicago'daki Viktoryen
tarz evlerin ilerini fotoraflamaya balam olup, 'ar
romantizm'in has temsilcilerinden saylan Clarence John
Laughlin gibi daha yal fotoraflardr; gelgelelim bu fo,
toraflann bavurduklar yntem, 1962 tarihli "Spectre
of Coca Cola" (Coca Cola Hayaleti) serisinden alnm bir
Laughlin fotorafndaki gibi, stne -o ok alldk- ge82

'" ,.

mi kokusu sinmemi malzemelereie de etkili olur. Foto

raf, gemie dair (ar olsun olmasn) bir romantizm hale
si kuanm olmasnn yan sra, imdiki zamana dair bir
anlk romantizm de sunar. Amerika' da fotoraf, salt ge
mii kaydeden kii deil, ayn zamanda gemii kat eden
kiidir. Berenke Abbott'n yazd ekilde: "Fotoraf, par
excellence* ada varlktr; imdi, onun [ada fotoraf
nn] gzleriyle gemi halini alr."
Abbott, Man Ray'in yannda geirdii raklk dne
minden ve Eugene Atget'in o zamanlar pek bilinmeyen a
lmalarn kefettikten (ve kurtardktan) sonra 1929'da Pa
ris'ten New York'a dndnde, hemen ehrin bir fotora
fik kaydn karmaya koyulmutu. 1939'da yaynlanan al
bm

Changing New

York'un (Deien New York) ns

znde bu niyetini yle aklayacakh: "Eer Amerika'dan

hi ayrlmam olsaydm, muhtemelen New York'u foto
raflama istei hi domazd iimde. Oysa onu kendi gzle
rimle grnce, onun

benim

lkem olduunu, onun foto

rafl kaydn karmam gereken bir yer olduunu kavra

dm." Abbott'un amac ("Ben New York'u tamamen dei
meden nce kayda geirmek istedim"), 1898 ile 1927'de
lm arasndaki yllar sabrla, Paris'in kenarda kede
kalm, zamann andrmasyla kaybolup gitmekte olan
ynlerini gizli gizli belgeleyerek geiren Atget'in yapmak
istedii eyle benzeiyor. Fakat bu noktada, Abbott'un ok
daha fantastik bir ie kalktn, ilgisini yeninin kesintisiz
bir ekilde eskinin yerini ald ynlerine younlatud
n belirtmek gerekiyor. 1930'lu yllarn New York'u Pa
ris'ten ok farkl bir ehirdi: "katlanarak artan agzl}.) (Lat.) esiz, mkemmeL. (.n.)

83

n krkledii yerli fantezileri kadar yer yoktu gzellie

ve geleneeN. Gemiin hatrasn yad etmekten ziyade on
yl boyunca Amerikan deneyiminin kronik bir hal alm
olan, yakn gemiin bile durmadan tketildii, spr!p
atld, andrld, skartaya karld ve terk edilip b
rakld o kendi kendini yok etme zelliini belgelerneye
younlatna baklrsa, Abbott'un kitabnn bal da
son derece isabetlidir. Artk kfl nesnelere, eski mobilya
lara, bykbaba ve bykannelerin anak mleine (Ril
ke'nin

The Duino

Elegies'de (Duino Atlar) 'insan manza

ralarnn vazgeilmez es' diyerek ycelttii, kuaklar

boyu deen insan elleriyle iimizi stan o kullanlm eya
lani ) sahip Amerikallarn says giderek azalmaktadr. Bi
lakis, imdi hepimizin kattan hayalleri, transistrl rnan
zaralanrnz var. Ty siklet portatif mze.
Gemii tketilebilir bir nesneye dndren fotoraflar,
birer kestirme yoldur. Her fotoraf koleksiyonu, tarihin
srrealist montaj ve srrealist ksaltlmnn birer egzer
sizidir. Kurt Schwitters'in ve -daha yakn zamanda- Bruce
Conner ile Ed Kienholz'un erpten parlak nesneler, tab
lolar, ortamlar yapmalar gibi biz de imdi kendi dknt
lerimizden bir tarih kartyoruz. Dahas, bu pratie, de
mokratik bir topluma zg kamusal bir deer atfediyo
ruz. Gerek modernizm, kabuuna ekilme deil, her ta
rafna pislik salm bir okluktur -Whitman'n asil rya
snn gln bir taklidi. Fotoraflar ve pop sanatlardan
etkilenen Robert Venturi gibi mimarlar, Las Vegas'tan bir
eyler renir, Times Square' Piazza San Mareo'nun gzel
bir devam olarak grrlerken, Reyner Banham da Los

84

Angeles'n 'aceleye getirilmi mimarisi ve ehir malZara

s'na, zgrce ortam yznden ve Avrupa ehirlerinin
gzellikleriyle sefaletleri ortasnda yeermesi imkansz
derecede 'iyi bir hayata sahip olmasndan dolay vgler
dzmekte; dolaysyla, bilinci zel bir ekilde vr zvrla
krntlardan ekillenmi bir toplumun salad zgrl
yceltmektedir. Amerika, o srreel lke, bulunmu
nesnelerle doludur. Bizim hurdalmz sanata dnm
tr. Bizim hurdalmz tarihe dnmtr.
Elbette fotoraflar birer yapntdr

(artijact). Ama onla

nn cazibesi de, ayn zamanda fotorafik enkazIa dolup ta

an bir dnyada, bulunmu nesneler (dnyann hibir n
dolayma maruz kalmam kesitleri) statsne sahip bir
grnme brnm olmalanndan kaynaklanr. Demek
ki fotoraflar, sanatn prestiji ile gerek olann sihrini eza
manl olarak barlannda tarlar. Fotoraflar fantezi bu
lutlar ve bilgi yumaklardr. Fotoraf, tam da varlkl,
msrii kuruntulu toplumlarn sanat haline gelmitir -bu
lkede Sava'tan sonra ekillenen, Avrupa'y ise ancak
kinci Dnya Sava'ndan sonra fetheden yeni kitle klt
rnn vazgeilmez vastalarndan birisidir (varlkl ke
simler arasnda daha I8SD'li yllarda, Baudelaire' in uur
suz betimlemesiyle, 'miskin toplumumuz"un, Daguerre'in
"ucuz bir yntem olarak yaylan tarih tiksintisi"yle nars
siste kendinden getii bir dnemde deeri bilinrneye
balam olmas bu durumu deitirmez).
Tarih zerindeki srrealist damga, yzey' dknl
ve zensizliin yan sra bir melankoli anaforu da ierir.
Fotorafn ilk ortaya kt devirde, yani 183D'lann sonla

nnda William H. Fox Talbat.. fotoraf makinesinin 'zama-

85

r
mn yol at hasarlara kar zel bir yatknl olduunu
saptamt. Fox Talbot bunu sylerken, binalarn ve antla
rm bana gelen tahribatlardan bahsetmekteydi. Bize g
reyse, tan anmas deil de tenin ypranmas daha ilgin
tir. nsanlarn nasl yalandklarn en mahrem, en rahatsz .
edici ekilde fotoraflarla takip ederiz. Kendimizin, tand
mz birinin ya da fotoraf ok fazla ekilen tannm bir
simarun eski bir fotorafna bakmak, her eyden nce bir
duygu uyandrr insanda:. o zamanlar ne kadar gen
miCim). Fotoraf, !mllerin envanteridir. Bir ana lm
sonrasnn ironisini katmak iin imdi bir parmak dokunu
u yeter. Fotoraflar insanlara, tersi kantlanamaz bir ekil
de orada ve hayatlarrun belli bir yanda olduklarn gste
rir; bir an sonra dalmaya, deimeye ve bamsz varlk
larn srdrmeye devam edecek olan kiilerle eyleri bir
araya getirir. Roman Vishniac'm 1938'de Polonya gettola
rndaki gndelik hayattan kesitler olarak ektii fotoraf
lara bakldnda gsterilen tepkilerden birisi, bu insanla
rn hepsinin ok ksa bir zaman dilimi sonrasnda tam bir
mahvoIu yaayacaklar bilgisinin aul altnda ezilecek
tir phesiz. Yalnz gezginin gzndeyse, Latin lkelerinin
mezarlklarnda cam arkasna yaptrlp mezartalarna
konan klie fotoraflardaki btn yzler, lmlerine dela
let eden bir iaret tayor gibidirler. Fotoraflar masumiye
ti sergiler, kendi ykmlarna doru ilerleyen hayatlarn za
yfln gsterir ve fotoraf ile lm arasndaki bu ba, bir
hayalet gibi btn insan fotoraflarnn stnde gezinir.
Robert Siodmak'n Menschen am Sonntag (Pazarlar n
sanlar, 1929) filminde grdmz ii snfndan Berlinli
ler, bir pazar gezintisinin sonunda fotoraflarn ektirmi
86

insanlardr. Birer birer seyyar fotorafnn kara kutusu

nun nne geer, orada srhr, kaygyla bakar, aklabanlk
yapar ya da gzlerini mercee dikerler. Film kameras, her
yzn hareketliliinin tadn karacak ekilde yakn e
kim pozisyonunda durur, sonra da biz, o yz ifadelerinin
donmu haldeki sonuncusunu tek bir karede mumyalan
nu gibi grrz. Fotoraflar, filmin ak iinde bir an iin
imdiyi gemie, hayat lme evirerek bizi oka uratr
lar. imdiye dein ekilmi olan en huzur kauc filmler
den Chris Markern La Jetie'si (Dalgakran, 1963), kendi
lmn nceden grp, onu tamamen duraan fotoraf
larla anlatan bir adamn hikayesidir.
Fotoraflarn byleyicilii bize lm hatrlattn
dan, bu ayn zamanda ar duygusalla karlm bir da
vetiyedir. Fotoraflar gemii, gemi zamana bakmann
genellemi pathasuyla tarihsel yarglar zararsz hale ge
tirmek ve ahlaki ayrmlar birbirine kartrmak suretiyle,
mfike baklan bir nesneye dntrrler. Son zaman
larda kan bir kitapta, birbiriyle hi uyumayan nl ki
ilerin bebeklik ya da ocukluk fotoraflarnn alfabetik
bir srayla dzenlendiini grdk. Kitabn iinde karlk
l sayfalardan bize bakan Stalin ile Gertrude Stein'n ikisi
de ayn derecede arbal ve kucaa almas bir sevimlilik
te grnyorlard; genlikteki halleriyle sayfa arkada
olan baka bir ift, Elvis Presley ile Pro.ust, hafiften birbir
lerini andryorlard sanki; yan yana yerletirilen Hubert
Humphrey ( yandayken) ile Aldous Huxley'in (sekiz
yandayken) ortak zellikleriyse, ikisinin de byyp ye
tikin hale geldiklerinde tannmalarm salayacak abartl
karakter zelliklerini o zamandan sergiliyor olmalaryd.
87

Bu ocuklarn bydkleri zamanki nl halleriyle ilgili

bilgilerimiz (ou iin de grr grmez tandmz foto
raflarn bildiimiz) dikkate alndnda, kitaptaki istisna
sz her resim bizim gzmze enteresan ve cazp gelir.
Srrealist ironide yeri olan bu ve benzeri giriimlerden
dolay, en etkili olanlar naif anlk resimler ya da en gele
neksel shidyo portreIeridir: Bu tr resimler bize daha da
tuhaf, etkileyici ve uyarc gelecektir.
Onlar yeni balarnlara oturtarak eski fotoraflar tek
rar ilgin hale getirmek, bugn bal bana bir kitap en
dstrisine dnm durumdadr. Bir fotoraf sadece bir
kesittir ve aradan zaman getike onun maziye demirli
halinden kopmas mmkn olur; her trl okumaya Cya
da baka fotoraflarla eletirilmeye) ak biimde, gide
rek daha gevek, soyut bir gemie ait hale gelir. Bir foto
raf, bir alnt olarak da nitelenebilir ve bu zelliinden do
lay bir fotoraf albm, pekala bir alntlar kitabna d
nebilir. Fotoraflar albm-kitap formunda sunmann
giderek daha yaygnlaan bir yolu, fotoraflar alntlarla
bir tutmaktr.
Bir rnek vereyim: Bob AdeImanm lkenin en yoksul
kasabalanndan olan Alabama'daki bir kasabann portresi
ni izen ve 1960'larda be yl akn bir zamanda tamam
lanm olan albm

Down Home (1972). Adelman'n, bel

gesel fotorafln hep kaybedenlerden yana saf tuttu

unun bir rnei olan bu kitab, belirleyici zellii malze
melerini nl kiilerden deil, unutulmu kiilerden se
mesi olan Hadi, Mehur nsanlar

velim le ayn soydan ge

'

lir. Fakat Walker Evans'm fotoraflar, James Agee'in oku

run renberlerin hayatlaryla kuraca empatiyi derinle-

88

tirme amacn gderek kaleme ald gzel ve etkileyici

(bazen de adah) szler.eliinde sunulmutu. Resimlerin
hibiri Adelman'n fotorafn ektii kiiler hakknda
herhangi bir fikir vermiyordu. (Yaptn hibir bak asna
sahip olmamas, yani kitaptaki fotoraflarn tamamen ta
rafslZ, en \.!fak bir empati kaygs gdlmeden ekilmi ol
maSi, onun kitabnn ieriini oluturan liberal sempatinin
karakteristik zelliidir.) Varm Home, August Sanderin
projesinin (bir halkn objektif fotorafik kaydn derIe
mek) minyatr halindeki, kasaba leinde tasarlanm
bir versiyonu saylabilir. Ancak buradaki numuneler, bu
rntevaz fotoraflara aslnda sahip olmadklar bir arlk
kazandraa bize bir eyler anlatrlar. O nsanlarn foto
raflan, szleriyle birletirildiinde, topraklarn savunma
ya ya da sergilerneye mecbur kiiler olarak Wilcox kasaba
sndaki yurttalann karakteristik bir portresini sunmu
olurlar ve bu suretle, burada yaayan insanlarn dz anla
myla bir dizi durutan ya da pozdan ibaret olduklar g
rn akla getirirler.
Baka bir rnee geeyim: Michael Lesinn fotoraflar
marifetiyle yine bir krsal blge kasabasnn portresini
kard

Wisconsin Death Trip (Wisconsin lm Yolculuu,

1973). Bu albmn temel ald zaman, gemitir; 1890 ile

1910 yllar arasndaki ar durgunluk ve ekonomik skn
tlar dnemidir ve Jackson County bu albmde, o onylla
ra ait bulunmu nesnelerle yeniden kurulmutur sanki.
Sz konusu malzemeler, kasabann balca ticari fotoraf
ls olan Charles Van Schaick'in ektii ve yaklak 3 bin
nin cam negatifi Wisconsin Eyaleti Tarih Dernei'nde sak
lanan fotoraflardan bir seki ile o dnemin kaynaklarn89

------

dan, daha ok yerel gazeteler ile iledeki akl hastanesinin

ski! kaytlarndan aktarlan szler ve bir de, Ortabat hak
kndaki kurgu eserlerden yaplan alntlardr. Geri szler
le alntlarn fotoraflarla yakndan alakas yoktur, ancak
bu cmlelerle fotoraflar arasnda, nasl John Cage'in ar
klannn szleri ve sesi Merce Cunningham'm koreografi
sini yapt dans hareketleriyle Uyuuyofsa, ona benzer .
bir rastlantsal, sezgisel bant olduu da aktr.

Down Home' da fotoraf ekilmi kimseler, kar sayfa

larda aklamalarn okuduumuz yazarlardr. Burada
beyaz ve siyah, yoksul ve varlkllar (snf ve rkla ilgili
meselelerde) birbirlerine taban tabana zt szler etmekte
dirler. te yandan, AdeImanm fotoraflarna elik eden
szler birbirleriyle elitikleri halde, Lesy'in toplad
szlerin hepsinde ayn ey ifade edilir: Yirminci yzyln
bandaki Amerika'da yaayan insanlarn hayret uyand
rc derecede nemli bir ksm, kendilerini samanlklarda
asarak intihar etmeye, ocuklarn kuyuya atmaya, eleri
nin grtIaklarn doramaya, anacaddelerde rlplak so
yunmaya, komusunun ekinini atee vermeye ve kendile
rini kodese ya da tmarhaneye tktran trl fiillere bula
m kiilerdi. Amerika'y umutlarn karard bir lke ha
le getiren etkenin Vietnam sava ve son onyum lke iin
deki korkun ve irkin ynelimler olduu eklinde d
nenler kacan bildii iin Lesy, bu ryann aslnda ge
en (on dokuzuncuJ yzyln sonunda (ve yalnzca nsan
lktan nasibini almam kentlerde deil, tannla geinen
topluluklar arasnda da) ktn, dahas btn lke
nin -hem de uzunca bir sredir- bir lgnla kaplm ol
duunu ileri srmektedir. Elbette

90

Wisconsin m Yolcu-

luu

fiilen hibir eyi kantlayan bir alma deildir. Bu

albmn ortaya koyduu tarihsel savn gc, kolajm g

cnde yatar. Lesy aslnda, Van Sclaick'in rahatsz edici ve
zamann andrc etkisine iyi direnmi fotoraflarnn
karsna pekala o dneme ait baka metinler (ak mek
tuplar, gncelerden pasajlar) koyabilir ve bu ekilde ba
ka, herhalde daha az umutsuzca bir izlenim uyandrabi
Hrdi. Lesy'nin kitab bir tarih metni olarak merak uyand
rc ve modaya uygun ekilde ktmser polemik ton ta
yan, acayip bir albmdr.
En dikkat ekicisi Sherwood Anderson olmak zere e
itli Amerikal yazarlar, kabaca Lesy'nin kitabnn kapsa
d dnemdeki kk kasaba hayatnn sefilce ynleriyle
ilgili bir sr polemie girmilerdir. Ancak,

m Yolcu/uu gibi foto-kurmaca eserler,

Wisconsin

pek ok hikaye

ve romandan daha az ey anlatr gzkmesne ramen,

bir belge olmann salad otoriteyle artk daha ikna edi
ci bir zellie sahiptirler. Fotoraflar -ve almtlar-, gerek
.lii paral olarak yansttklar iin, geni hacnIi edebi an
latlardan daha sahici grnrler. Bugn iin giderek da
ha ok sayda okura inandrc gelen tek dzyaz biimi,
Agee gibi birinin gzel yazs deil, ham kaytlardr (elden
geirilmi olsun olmasn, banda alnm konumalari ede
bi saylamayacak mahkeme zabtlar, mektuplar, gnlk
ler, psikiyatrik vaka kaytlar, vb. belgelerin eitli ksm
lar ya da tam metinleri; deersiz izlenimi uyandracak ka
dar stnkr iziktirilmi, ounlukla paranoid nitelik
teki birinci tekil ahs rportajlar). Amerika'da, az szl,
ok resimli/ fotorafi kitapara duyulan yeni istei ks
men aklayan bir durum olarak, genlerin zaten herhan-

91

gi bir ey -yabanc filmlerin altyazlar, p1ak kapaklannda

ki ksa aklamalar dahil olmak zere- okumaya giderek
daha gnlsz olmalar bir tarafa, edebi grnen eylere
ciddi ciddi di bilendii gzlenmitir. (phesiz fotorafn
kendisi, giderek daha ok kaba olan, deerini eksik gste
ren, geliigzel yaplan, disiplinsizce grlen eylerin 'anti-fotoraf n- prestijini yanstmaktadr.)
Anderson, ad ilkin 'The Book of the Grotesque' (Gro
tesk'in Kitab) eklinde dnlen Winesburg, Ohio'nun

(919) prologunda yle der: "Yazarn imdiye dein tan

d btn erkeklerle kadnlarn hepsi groteskletiler."
onra da yle devam eder: "Grotesklerin hepsi korkun
deildi tabii. Bazlar elendiricC hatta bazlar handiyse
gzeldi..." Srrealizm, grotesk olan genelletirmenin ve
daha sonra

onun

iindeki nanslar (ve cazip ynleri) ke

fetmenin sanatdr. Baka hibir etkinlik srrealist bakma

tarzn uygulamaya geirme asndan fotoraftan daha
donanml deildir, zaten bu yzden daha sonra hepimiz
fotoraflara srrealist bir gzle bakarz. imdilerde herkes
eski fotoraf bulacam diye kendi evlerinin atlarn
yokluyor, ehir ve eyalet bnyesindeki tarih derneklerine
akn ediyorlaz:, bu yolla her gn daha fazla, eskiden kp
gzden karlm ya da unutulmu fotoraflar yeniden
kefediliyor. Kitap formatndaki fotoraf albmleri her
gn oalyor, kayp gemii (dolaysyla, amatr foto
rafln baarsn) lp bugnn ateine bakmak ama
cyla birbiri stne ylyor. Fotoraflar sayesinde abuk
tarih, abuk sosyoloji, abuk katlm imkanna kavuuyo
ruz. Gelgelelim, gereklii ambalajlamann bu yeni form
larnda dikkat ekici derecede bir yattrc etkisi gzleni92

,
!

yor. Modern kltrn radikal eletirisi adna yeni ve heye

'
canl bir platform vadeden srrealist strateji, her trl ka
nt demokratikletiren, kantlarn tarih iindeki dalm
n eitleyen, ifade edilmesi kolay bir ironiye devredilmi
durumdadr. Srrealizm arhk sadece tepkisel bir yargda
bulunabilir ve tarihin iinden ancak bir yumak acayiplik,
bir espri ve lm yolculuu karal;tilir.
Alnt tad (ve birbiriyle badamayan-alntlan yan ya
na getirme keyfO srrealist ir tathr. Bu yzden Walter
Benjamin (ki bilinen kiiler iinde en derin srrealist du
yarllk ondadr), tutkulu bir alnt toplaycsyd. Benja
min zerine kaleme ald nefis denemesinde Hannah
Arendt unlar belirtir: "1930'lu yllarda Benjamin'i en iyi
tanmlayan zellii, hep yannda tad ve yorulmak bil
mez bir enerjiyle, gnlk hayatn ve okumalarn 'incile
ri'yle 'mercanlar eklindeki alntlar kaydettii siyah
kapl kk defterleriydi. Bazen onlan yksek sesle okur,
k ve kymetli bir koleksiyonun paralanym gibi etra
fndakilere gsterirdi." Alnh toplamaya basite (herhangi
bir kurban vermeden yaplan) ironik bir mimetizm gy
le baklabiHrse de, bundan Benjamin'in gerek olan eyi
onaylamad ya da gerek olann stne dmedii anla
m karilmamaldr. Kald ki, Benjamin'in inand ekliy
le, koleksiyoncunun eskiden geliigzel, kamlmaz ola
rak ykc bir nitelik tayan hizmetleri, gerekliin doa
snda zaten ieriliydi -ve gereklik tarafndan bir ekilde
dorulanyordu. Koleksiyoncu artk, her taraf kanlmaz
olarak snrsz bir madene dnmeye yz tutan bir dn
yada, kendini kymetli eyleri kurtarmaya vakfetmi biri-

93

-----.-

dir. Modern tarihin. ak ierisinde gelenekler oktan s

np tkenmi ve paha biilir nesnelerin bulunduklar yer
ler fiilen dalm olduundan, koleksiyoncu artk vicda
n szlamaclan daha seme, daha simgesel zellikli para
lar kazp kanna iine giriebilecek konumdadr.
Tarihsel deiim hzlannay srdrdke, gemiin
kendisi de (Benjamin'in syledii gibi, kaybolup gitmekte
olan eylere yeni bir gzellik atfetmeyi mmkn klarak)
en srreel malzemeye dnmtr. Fotoraflar daha en
bandan itibaren, kaybolup gitmekte olan bir dnyay
kayda geirme .grevini kendileri stlendikleri gibi, o
dnyann kaybolup gidiini hzlandran glerce de bu ie
biilmi kaftan saylyodard. (1842 gibi erken bir tarihte
bile, yorulmak bilmez ekilde kendfni Fransa'nn mimari
hazinelerini iyiletirip yenilerneye vakfeden Viollet-le
Duc, Notre Dame' restore etmeye balamadan katedralin
bir dizi daguerrotipini sipari etmiti.) "Eski dnyay ye
nHemek," diye yazyordu Benjamin, "yeni paralar topla
maya dkn koleksiyonuneun en derin arzusu haline
gelmitir". Oysa eski dnya yenilenemez -hele alntlarla
hi yenilenemez; ite bu da, fotoraf ekmenin ackl, don
kiotvari ynn temsil eder.
Burada Benjamin'in grlerini zikretmeye deer bul
maffilZn sebebi, onun (fotorafa baknda kendi srrea
list

duyarllnn,

yine

kendi

benimsedii

Mark

sist/Brechtyen grlerin karsna bir meydan okuma

eklinde kmasndan kaynaklanan i elikiye ramen, ve
bundan dolay) fotorafm en zgn ve nemli eletiricis
olmas ve Benjamin'in kendi ideal projesinin, fotoraf-
nn faaliyetinin artlm bir versiyonu gibi yorumlanmas-

94

dr, Benjamin'in ideal projes, btnyle alntlardan te

ekkl edecek (ve bu yzden empatiyi ele verebilecek hi
bir ey barndrmayan) bir edebi eletiri almasyd. Em
pati ku"rmaya almama, mesaj tayclndan uzak dur
ma, grnmez olma iddias -bunlar, profesyonel fotoraf
larn ounun onaylayp benimsedikleri stratejiferdir.
Fotorafn tarihi, tarafgiriik (partizanlik)

yetenei

konu

sunda uzunca gemii olan bir ikircimlilik geleneini yan

str: Burada taraf tutmarun, her trl konu ve malzeme
nin geerlilik tad ve ilgiye deer olduu eklindeki
varsaym temelsiz brakt iddia edilir. Oysa Benjamin'in
kendine dahi eziyet edercesne sergiledii ve aslna bakar
sanz, sesi soluu kmayanlann azndan -ne kadar iin
den klmaz bir karmaay yanstyor olursa olsun- ge
miin dile getirilmesini amalayan mklpesentlii, fo
toraf sz konusu olduunda genelletirildiinde yle
bir sonu douracaktr: Gemiin (tam da onu muhafaza
etmek iin harekete geildiinde) kmesine ve bir yan
dan onun komik ya da trajik tara.fnn manaszlru vur
gulayarak, maziyle aramzdaki her trl dolaym kald
ran, bylece, gemiin zgne snrsz bir ironi katp,
imdiki zaman gemie, gemii iyice maziye dntren
yeni, paralel bir gerekliin imal edilmesine yol aacakhr.
Koleksiyoncu gibi fotorafy da harekete geiren et
ken, imdiye aitmi. gibi grnd zaman bile gemie
dair olan duyguyla banbh bir tutkudur. Ne ki, tarihsel
bilinIe bal geleneksel sanatlar gemii dzene koymaya
alrken, bir bakma yeniliki eleri geriye gtrc
elerden, merkezde duran eyleri kyda kenarda kalan
lardan, ilintili olan ilintisiz ya da sadece ilgin olan ey-

95

lerden ayrmaya urarken, fotorafmn yaklam (ko

leksiyoncunun yaklam gibi) hibir sistematiklii ne
karmam, daha dorusu, anti-sistematik bir nitelik ta
mtr. Fotorafnm bir konuya dknlnn, o konu
nun ierii ya da deeriyle (onu snflandrlahilir ha.1e
tirecek ekilde) zsel bir ba yoktur. Bu durum, her ey
den nce, konunun oradalnn; koleksiyoncunun 'sa
hi'lik standardnn edeeri olan 'gerek'liinin (bir

yz

deki bir bakn, bir grup nesnenin dzenleniinin 'ger

ek'liinin); yani, konunun znn -klsacas, onu esiz k
lan zelliklerin- dorulamdr. Profesyonel fotorafnn
inat, hevesli bak, hem konularn geleneksel ekilde SI
mflandnlmas ve deerlendirilmesine kar koyan, hem
de bilinli biimde konular kenara itmeye, pasifletirme
ye alan bir baktr. Bu sebeple, profesyonel fotoraf
nn malzemesine yaklam, genel olarak iddia edilenden
bir hayli daha az tesadfidir.
lkesel olarak fotoraf, malzemesine kar uzlamaz de
recede eitliki bir tutum almak gerektii yolundaki sr
realist emri hayata geirir. (Her ey 'gerek'tir.) Aslnda fo
toraf, -esas srrealist beeninin kendisi gibi- erpe, g
ze batan irkin eylere, skarta mallara, kabuu soyulan
eylere, tuhaf maddelere ve ki sanat rnlerine evvelden
beri duyulan merak aa karm olmaktadr. O yzden
Atget, ucuz malzemeden yaplm tekerlekli vastalarn
zevksiz ya da fantastik maaza vitrinlerinin, dkkan tabe
lalar ve atlkarncalar zerindeki gsterii sslemelerin,
ilemeli kemerler ve stunlarn, tuhaf kap tokmaklaryla
demir zgaralarn dknt evlerin n cephelerindeki ss
lemelerin fazla dikkat ekmeyen gzelliklerinde uzman-

96

lamtr. Fotoraf -ve fotoraf tketicisi-, Baudelaire'in

modern iirdeki gzde figrlerinden birisi olan eskieinin
izini takip eder:
0, byk ehrin bir kenara frlatp att, kaybettii,
ayak alt}nda ezdii eyleri kataloglayp koleksiyonunu
yapar.... Toplad eyalan snflandrp, akllca seimler
de bulunur; bir hazinenin stnde oturan paragzler gi
bi, Endstri tannasnn dileri arasnda inenirken fay
dal ya da tatl nesnelere dnecek olan sprntleri
toplar.

Kasvetli fabrika binalar ve ilan panolaryla karmaka

rk bir grnme brnm olan meydanlar -fotoraf
makinesinin gz sayesinde- kiliseler ve kylk manza
ralar kadar gzel grnrler. Modern beeni lsne
vurulduundaysa, onlardan daha gzel saylrlar. Bu
noktada, nc beeninin tapna olarak ikinci el maa
zalarn kat edenlerin ve bitpazarlarna uramay estetik
bir hac ziyareti katna karanlarn, Breton ile dier sr
realistler olduunu hatrlamak gerekir. Srrealist eskici
nin keskin zekas, baka insanlarn irkin bulduklar ya
da ilgiye deer saymadklar eyleri (vr zvr ssleri, o
cuksu ya da pop nesneleri, ehrin erpn) gzel gr
meye odaklanmt.
Bir nesir-kurmaca'nn, bir resmin, bir filmin atsnn
alntlarla kurulmasnn, srrealist beeninin uzmanla
m bir rneini -Borges'i, Kitaj', Godard' dnn- tem
sil etmekte olmas gibi. fotoraflar eskiden resim pro
dksiyonlarmm asld- oturma odalar ve yatak odalan
nn duvarlarna asma eiliminin oalmas da srrealist

97

beeninin yaygnlamasnn bir gstergesidir. yle ki, ar

tk fotoraflar, her yerde kolaylkla bulunan, ucuz ve zel
bir cazibesi olmayan nesneler olarak srrealist onay lt
lerinin birounu bilfiil karlamaktadrlar. Bir resim sipa
ri edilir ya da satn almr; bir fotoraf ise (albmlerde ve
ekmecelerde) bulunur, (gazetelerden ve dergilerden) ke
silir, ya da kolaylkla ekilir. Fotoraflar yalnzca -resimler
iin ;nmkn olamayacak ekilde- oaltlan nesneler de
ildir, ayn zamanda -belirli bir anlamyla- estetik bakm
dan dayankl nesnelerdir. Leonardo'nun Milano'daki
"Son Akam Yemei" tablosu imdi eskisinden daha iyi
halde deir; bilakis, korkun grnmektedir. Fotoraflar
sa, bozulduklan, kirlendikleri, lekelendikleri, krlp s01duklarnda bile gzel grnrler; genellikle de daha gzel
grnrler. (Baka alardan olduu gibi bu adan da fo
torafn benzerlik tad sanat, eserleri zamann geiiy
le birlikte mthi deerlenen mimarlk sanatdr; yalnzca
Partenan tapna gibi dev antlar deil, baka binalar bi
le yknt halindeyken gze daha gzel grnrler.)
Fotoraflar iin geerli olan eyler, fotorafn merce
inden grlen dnya iin de geerlidir. Fotoraf, on seki
zinci yzyl ediplerinin harabelerden gzellik kefetme
eilimlerini gerekten popler bir beeni katna kartm
tr. Ayn zamanda fotoraf, gzellii de romantiklerin de
er verdii -Laughlin'iu fotorafn ektii gz kamatr
c gten kuvvetten kesilme halleri gibi- kalntlarn tesi
ne tam, modernistlerin ykntlarnn ayana, gerekli
e kadar getirmitir. Fotoraf, kendiliinden, gerekli
in eskiyip maziye karmasyla uraan biri durumunda
dr; bu yzden fotoraflarn da abuk antikalaan nesne-

98

ler olduklar rahatlkla iddia edilebilir. Fotoraf, romantik

karakteristikler tayan mimari trn modern karln
sunar bize: yapay harabeleri. Burada sz konusu olan, bir
manzarann tarihsel karakterini derinletirmek, doaya
-maziyi dndrtecek ekilde- akl elici bir klf geir
mek amacyla yaratlm bir harabedir.
Fotoraflarn her ihtimale ak olmas, her eyin mah
volabileceinin gstergesidir; fotografik kantlarn gelii
gzellii de gerekliin temelde snflandlIllamayacan
gsterir. Gereklii, tesadfi kesitler halinde sralanm
bir dizi -dnyayla boumann sonsuz derecede cazip, ac
verici derecede indirgeyid bir yolu- olarak zetleyebiliriz.
Fotorafnn kendisinin her eyin gerek olduunda lSrar
etmesi (gereklikle bu ekilde ksmen sevinle, ksmen bu
run kvrarak iliki kurmann -ki srrealizmin toplanma
alann burada grebiliriz- bir rneini olutururcasna)
gerein yeterli gelmeyecei dncesini de iinde tar.
Gereklie temelden honutsuzlukla bakan s.rrealizmin
peinde olduu ey, dnyann siyasal sistem olarak gl,
endstrilemi ve fotoraf makinesi kullanlan kelerin
de artk genel bir tutuma dnm olan yabanclama
pozudur. Yoksa gereklik, baka hangi sebeple yetersiz,
dz, ar dzenli ve s bir rasyonaliteye dayal bir ey
olarak dnlsn ki? Gemite, gereklikten honut ol
mamak, kendini baka bir dnya- zlemi eklinde ifade edi
yordu. Modern toplumdaysa, gereklikten honutsuzluk
duymak, kendini gl ve takntya dnm bir ekilde

bu

dnyay yeniden retme zlemi eklinde ifade etmek

tedir. Sanki gereklie ancak bir nesne formunda -fotora

fn sabitledii haliyle- baktmz takdirde onun hakikaten
99

gerek, yani gerekst (srreel) olduu bir durumla kar

karya kalrlZ burada.
Fotoraf kanlmaz olarak, gereklie belli bir ekilde
tepeden bakmay gerektirir. Dnya, 'bakn, orada' olduu
yerden kp, fotoraflarn 'ierisine' girer. Kafalarmz ar
tk, kayna Joseph eornell'n mr boyunca tek bir defa
olsun gidip grmedii Fransa olan, birbirinden acayip de
recede farkl nesnelerin doldurduu sihirli kutulara ben
zemektedir; ya da, Cornell'm ayn srrealist anlayla mu
azzam bir koleksiyana (orijinal film ekme deneyiminin
nostaljiyi kkrtan kalntlar olarak, aktrlerin gzelliini
hatra yerine saklamann bir yolu olarak) evirdii eski
film kareleriyle tepelerne dolu bir ambara dnmtr. An
cak bir duraan fotorafn bir filmle ilikisini kurmak, do
as gerei yanltcdr. Bir. filmden aktarma yapmak, bir
kitaptan alnt yapmakla ayn ey deildir. Bir kitab oku
ma sreS okura gre deitii halde, bir filmi izleme sre
s ancak montajn kurgulanna bal olarak hzl ya da
yava alglanabilir. Bu yzden, tek bir ann dilediince
uzamasru salayan bir duraan fotorafn filmin formuy
la elimes gibi, bir hayatn ya da toplumun iindeki an
lan donduran bir fotoraflar dizisi de onlarn formuyla,
bir sreci, zaman iinde ak temsil eden formuyla eliir.
Fotoraflanm dnya nasl gerek dnyayla znde yan
l bir iliki kurmusa, duraan resimlerin filmlerle ilikisi
de ayn ekilde yanltr. Hayat, bir an yakalanp ebediyen
sabitlenen nemli ayrntlardan ibaret deildir. Ama fo
toraflar yledir.
Fotoraflarn tuza, onlarn bizi eken yanlar, bir uz
mann

dnyayla

kurduu ilki ile dnyann

100

olduu

gibi

kabulleniliini bize ayn anda" sunmalardr. nk bu uz

mann dnyayla kurduu ilikinin -geleneksel estetik
normlara kar modernst bakaldrnn evrimi ierisinde
derinden kk sald yer, ki beeni ltlerinin ne ka
rlmasna baldr. Tek tek nesneler gzyle baklan baz
fotoraflar nemli sanat eserlerinin ac tatl ekim gcne
sahip olsalar da, fotoraflarn oaltlmas son kertede
ki'in olum1anmasna iaret eder. Fotorafm ar hareket
li bak, yanl bir her yerde rastlanrlk izlenimi uyand
rp, aldaha bir deneyime hakim olma duygusu doura
rak, izleyicinin gururunu okar. Kltrel adan radikal
-hatta, devrimci- olma zlemiyle yanp tutuan srrealist
ler, genellikle, son derece iyi niyetli bir ekilde Marksist
olabilecekleri -daha dorusu, olmalar gerektii- eklinde
bir yanlsamaya kaplmlardr. Gelgelelim, srrealist este
tizm, yirminci yzyln en ayamc ahlaklk ekliyle ba
daamayacak lde ironiye bulanm durumdadr. Marx
felsefeden, dnyay deitirmeye almaktan ziyade, yal
nzca anlamaya almasndan dolay yakruyordu. Sr
realist duyarlln erevesi iinde hareket eden fotoraf
lar ise, dnyay anlamaya almann bile abesle itigal
ehnek anlamna gelecei grn savunup, onun yerine,
dnyay biriktirmemiz gerektii nerisini yaparlar.

101

GRTEK KAHRAMANLIK

imdiye kadar hi kimse, irkinli fotoraflar vasta

syla kefetmi deildir. Ama birok insan, fotoraflar sa
yesinde gzellii kefetmitir. Fotoraf makinesinin bel
gelemek -ya da sosyal ritelleri gstermek- amacyla kul
lanld durumlar haricinde, insanlar fotoraf ekmeye
ynlendiren drt, gzel bir ey yakalama isteidir. (Fox
Talbot'un 1841'de fotoraf adna patentini ald bu isim,

kalas. gzel'den gelen bir terim olarak kalotip/ti.)

yle ki,

hi kimsenin azndan iAa, bu irkin deil mi, yleyse he

men onun fotorafn ekmeliyim' yolunda bir ey kt
n duyamazsnz. Biri kp da byle bir sz sarf etse bile,

102

onun demek istedii aslnda 'bu irkin eyi ... gzel bulu.
yorum' manasna gelecektir.
Gzel olan bir eyi bir anlna gren kimselerin, o g
rntnn fotorafn ekememelerinden yakndklarn
duymak olduka sk rastlanan bir durumdur. Fotoraf
makinesi, fotoraflann, dnyann kendisini deil de, 'g_
zel olan'n standard haline getirdii dnyay gzelletir
mekte ok baarl bir rol oynamtr. Evleriyle iftihar eden
ev sahipleri, misafirlerine evlerinin ne kadar ahane oldu
unu gstermek iin her kesinin fotoraflarn ekmeye
baylrlar. Bizler de ayn minvalde kendimize fotoraflar
araclyla bakmay reniriz; kendini ekici bulmak, ke
sinlikle bir fotoraf ta gzel km olmaya bal bir duy
gudur artk. Fotoraflar 'gzel'i yaratr ve -nesiller boyu
. fotoraf ekmeye devam edildii mddete- onu sonuna
kadar kullanp tketirler. Szgelimi, baz doa harikalar,
tamamen amatr fotoraf heveslilerinin yorulmak bilmez
ilgilerine mahzar olmutur. Grntyle fazla har neir
olanlar, gnbatm fotoraflarn artk klie buluyorlardr
muhtemelen; ne yazk ki bugn iin bu resimler 'fazla' fo
toraf izlenimi uyandrmaktadrlar.
Birok insan fotoraf ekilmek zereyken bir endieye
kaplr. lkel insanlarda grld ekilde kendi hayat
alanlar ihlal edildii iin duyulan bir korku deil, foto
raf makinesinin kendilerini onaylamamasndan duyulan
bir korkudur bu. nk herkesin arzusu, kendisinin ide
alletirilmi grntsn -kendilerini en gzel gsteren
fotoraf- elde etmektir. Fotoraf makinesinden kan ey,
kendilerini gerekten olduklarndan daha gzel gsteren
bir grnt olmadnda herkes bir ekilde azarlanm

103

duygusuna kaplr. Fakat az sayda nsan da 'fotojenik' ol

ma (yani, resmin yla oynanmad ya da yzlerine
makyaj yaplmad zaman bile, fotoraf ta gerek hayatta
olduundan daha gzel grnme) ansna sahiptir. Foto
raflarn genellikle tarafsz olmalarndan, grneni doru
ca yanstmalarndan dolay beenilmesi, ou fotorafn
-phesiz- tarafsz olmadnn gstergesidir. l840'larn or
talarnda Fox Talbot'un negatif-pozitif ileminin (pratikte
uygulanabilir ilk fotografik ilemin) daguerrotipin yerini
almasndan on yl kadar sonra, bir Alman fotoraf ilk
negatif zerne rtu yapma tekniini bulmutu. Bu foto
rafnn ayn portrenin iki (biri rtulu, dieri rtusuz)
versiyonunu karmas, l8SS'te Paris'te dzenlenen Expo
sition Universelle'ye (yani, esasen ikinci, fakat bir fotoraf
sergisinin yer ald ilk dnya fuanna) gelen insanlan
hayretten hayrete srklemti. Fotoraf makinesinin 'ya
lan syleyebilecei' haberinin duyulmas, fotoraf ektir
meyi ok daha popler hale getirip yaygnlatracakt.
Yalan sylemenin fotoraf asndan sonular, resim sa
natna kyasla daha temel bir neme sahiptir, zira fotoraf
larda doru olduu iddia edilen dz, genellikle dikdrtgen
grntleri resimin ayru ekilde ortaya. karmas asla
mmkn deildir. Sahte bi! resim (atfedilen kiiye ait olma
yan bir resim) sanat tarihini arptr. Sahte bir fotoraf (r
tulanm ya da zerinde oynanm, altyazs doru olma
yan bir fotoraf) ise gereklii arptr. Fotoraf tarihi, u iki
farkl buyruk araslldaki mcadele eklinde yeniden zetle

nebilir: gzelletirme, ki gzel sanatlarda.n gelir, ve doruyu

syleme, ki yaIruzca, bilimlerden miras kalma, nyargsz bir

hakikat nosyonuyla deil, ayn zamanda on dokuzuncu

104

yzyln edebi modellerinden uyarlanarak ahlakiletirilen

bir 'gerei anlatma' idealinin ve (o zamanlara gre) yeni
bamsz gazetecilik mesleinin lsdr. Romantizm d
nem sonrasnn romancs ve muhabiri gibi fotorafdan
beklenen de ikiyzlln maskesini indirmek ve cehalet
le savamakt. Bu beklenti, resim sanatnn fiili ir ilem ola
rak ok ar ve hantal kald bir greve karlk geliyordu
(birok on dokuzuncu yzyl yazarnn Millet'in ele beau

c'est le"vrai'

(gzel olan, gerektir) eklindeki inancn pay

lamalar bu durumu deitirmezdi). Akll gzlemciler, bir

fotorafn tad hakikatin -onu eken kii bakasnn ha
yatna burnunu sokmaya niyetlenmed.iinde bile- msteh
cen bir taraf bulunduunu fark etmilerdi. Hawthorne, The
House of the Seven Gb/es (Yedi Kalkanh Ev, 1851) kitabnda
gen fotoraf Holgrave'e, daguerreotip portreden bahse
derken unlar syletmitir: "Biz ona yalnzca yzeydekini
gsterdii iin rabet ederken, o aslnda gizli bir nitelii,
stelik hibir ressamn gstermeye asla kalk.amayaca,
buna niyetlense bile yakalamas kesinlikle mmkn olma
yan bir gereklik payyla gzler nne serer."
Srf fotoraf makinesinin herhangi bir eyi kaydebne s
resinin hizllndan dolay, hangi gntlerin yakalanma
ya deer olduu konusunda (ressamlarn yapmas gerekti
i gibi) uzun uzun dnp kl pay seimler yapmak zo
runda olmaktan kurtulan fotoraflar, 'grme'yi yeni tip
bir projeye dntnnlerdi: Sanki grmenin kendisinin,
hrsla ve kararllkla peine dlrse, hakikati yakalama
iddialan ile dnyay gzel grme uran badatrabie
cei gibi bir durum sz konusuydu. Eskiden gereklii ona
sadk kalarak yanstma kapasitesinden dolay harika bir 0105

--_. . . .

. . ._. ------ _._._-.-

haz saylan ve ilk elde her eyi olduu gibi gsterdii iin
kmsenmi olan fotoraf makinesi, artk grnmlerin
(fotoraf makinesinin onlar kaydettii ekliyle 'grnm
lerin) deerini korkun derecede artbran bir noktaya gel
mi durumdadr. Fotoraflar gereklii -gereki bir ekil
de- aktarmazlar. Burada kastedilen, fotoraflara sadakati
dolaysyla titizlikle incelenip deerlendirmeden geirilen
gerekliktir. Edebi gerekliin en nde gelen ideolou olan
Zola, 1901'de on be yl boyunca amatr fotoraflar ektik
ten sonra unu sylemiti: "Benim grmce, onun foto
rafn ekene kadar bir eyi gerekten grm olduunuzu
iddia edemezsiniz artk." Fotoraflar, salt gereklii kayda
geirmeItin tesinde, gereklik' fikrinin, gerekiliin ken
disini de deitirmek suretiyle, eylerin bizim gzmze
i

nasl grneceinin 'norm'u haline gelmilerdir.

lk fotoraflar, fotoraf makinesinden sanki o bir kop
ya karma cihazym, sanki insanlar fotoraf makineleri
ni kullanrken, kendileri deil, cihazn kendisi gryor
mu gibi bahsediyorlard. Fotorafn icad, o zamana de
in bir klfet saylan bilgi biriktirme ve izlenim uyandrr
ma ihtiyacn hafifletmenin bir yolu olarak sevinle kar
lanmt. Fox Talbot The Pencil of Nature (Doann Kalemi,
1844-1846) balkl fotoraf albmnde, fotoraf fikrini ilk
defa 1833'te, kendisi gibi mirasyedi zengini ngilizleri, Co
mo glnde manzara eskizleri yapmaya mecbur brakan
talya yolculuunda akl ettiini nakleder. Grnty kar
ta yanstan ama onu sabitleyemeyen bir cihaz olan camera

obscura marifetiyle izimler yapan Talbot, bu srete "fo_

toraf makinesinin cam merceinin karta drd do106

i:

a resimlerinin taklit edilemez gzellii stne" dn

meye koyulmu ve "bu doa grntlerinin silinmeden
kalmasnn mmkn" olup olmadum merak etmeye ba
lamt. Fax Talboeun gznde fotoraf makinesi, cazibe
si kesinlikle ahsi olmamasndan gelen yeni bir kayt sis
temiydi. Talboeun bu grnn dayana da, fotoraf
makinesinin 'doal' bir grnty, "sanatnn kaleminin
en ufak bir dahli olmadan, tamamen k vastasyla" orta
ya kan bir grnty kaydediyor olmasyd.
O zamanlar fotorafmn akll ama karmamay tercih
eden bir gzlemci (air deil, bir katip) olduu dnl
mekteydi. Ne var ki hi kimsenin ayn eyin ayn resmini
ekemedii abucak kefedildiinde, fotoraf makineleri
nin gayr-ahsi, objektif grntler salad varsaym,
fotoraflarn yalnzca orada grlen eyin deiL, ayn za
manda bir nsann grd eyin kant olduu, dnyann
salt kaydedilmekle kalnmad, ona dair bir deerlendir
menn de yapld grne brakacakt yerini." Dolay..) Fotorain gayn-ahsi bir 'grme'yle snrl kaldn savunanlar elbette
hep olmutur. Srrealistler arasnda mesela, fotorafn salt ahsi ifadeyi a
t lde zgrletirici bir tarafnn bulunduu eklinde bir gr yaygn
d: Breton, Max Emst zerine kaleme ald 1920 tarihli ;nakalesine, otoma
tik yazma pratiini 'gerek bir dnce fotoraf' diye niteleyerek, fotoraf
makinesinin, 'grnmlerin taklidini karma' konusundaki stnlyle
'gerek resimde gerekse iirde grlen eskimi ifade yoHanna lmcl bir
darbe indirmi', 'kr bir ara' olarak grld saptamasyla balar. Este
tizm anlaylan baknundan onun kar kampnda yer alan Bauhaus teoris
yenIeri de, fotoraf mimari gibi, tasanmm bir dal saydklan, yarato ama
gayn-ahsi, 'resmin yzeyi', 'ahsi dokunu' gibi gereksiz elerden azade
bir ey olarak deerlendirdilderi iin farkl bir gr savunmu deillerdir.
Moholy-Nagy de Painting, Phofography, Film (Resim, Fotoraf, Sinema,
1925) balkl kitabnda, fotoraf makinesine, "byk ressamlann hepimi
zin grme ekline esastan damgasn vurmu olan... resimsel ve tahayyle
bal armlar kalb"ru eninde sonunda kaldracak olan "optik olan ey
lerin temizlii"ni dayatmaslndan dolay vgler yadmr.

107

i
!

syla, bunun salt 'grme' denen (fotoraf makinesi saye

sinde kaydedilen) basit, tek bir faaliyet deil, gerek insan
larn bakmalarnn yeni bir yolu, gerekse ifa edip uygu a
yacaklan yeni bir faaliyet olarak 'fotografik grme'yi tem
sil ettii sonucuna varlmt.
Excursions daguerriennes: Vues el monumenls les plus re

marquables du globe un (Daguerre Gezileri: Yeryznn n

'

Kayda Deer Grunnleri ve Antlar) Paris'te yaynland

yl olan 1841'de, daguerrotip kamerah bir Fransz, Pasi
fik'te cirit atmaya balamt bile. 1850'ler, fotografik oryan
talizrnin byk ayd: 1849 ile 1851 yllar arasnda Flau
bertle birlikte Byk Ortadou Turu'na kan Maxime Du
Camp, fotoraf ekerken fellahlarn gndelik hayatna de
i!, Ebu Simbel Ant ve Baalbek Tapna gibi grlmeye
deer yerlere younlamt. Fakat aradan fazla uzun bir
zaman gemeden, hepsinin boynuna birer fotoraf makine
si aslm olan gezginler, nl yerler ve sanat eserlerinden
ok daha geni kapsam olan konulara yayldlar. Fotogra
fik grme, herkesin grd, fakat sradan bularak gz ar
d ettii eylerdeki gzellii kefetme yeteneinin bir ara
cyd. Fotoraflardan beklenen, zaten herkese alklanan
doal ve insan eli demi harika yerler dahil olmak zere,
salt dnyay olduu gibi grmekten daha fazlasn yapma
laryd: Yen grsel kararlar vererek, ilgi uyandracaklard.
Fotoraf makinelernin icadndan beri dnyada tuhaf
bir kahramanlk kol geziyor. Fotoraf -herkesin kendi
merebine uygun, atak bir duyarllk sergilemesine imkan
tanyarak- yeni bir serbest faaliyet modelinin nn a
mtr. Fotoraflar, kltrel, snfsal ve bilimsel safarilere
karak arpc grntler peine dtler; bu aktif, sahip108

lenici, deerlendirici ve karlksz gnne maceralaryla

-sabr ve sknt maliyeti ne olursa olsun- dnyay tuzaa
dreceklerdi. A lfred Stieglitz, 22 ubat 1893'te nl res
mi "Fifth Avenue, Wfnter" ("K, Beinci Cadde") ekme
den nce, iddetli bir kar hrtmasnda saatlerce yerinden
kmldamadan 'doru an bekledii'ni gururla anlatr.
Doru an, eylerin (zellikle de herkesin hep bakt ey
ler ve yerlerin) yepyeni bir bakla grlebilecei andr.
te, (doru an} arama, halkn zihninde fotorafmn a1a
met-i farikas haline gelmiti. 1920'lerde fotoraf artk
-havac ve antropolog gibi- modern bir kahramand, ste
lik mutlaka evinden ayrlmas gerekmiyordu. Popler ba
sn organlarnn okurlar, 'yukardan grlen dnya', 'b
yte altna alnm dnya', 'gnlk hayatn gzellikleri',
'evrenin grlmeyen taraflan', 'k mucizes', 'makinele
rin gzellii', 'sokakta yakalanabilecek gntle' gibi
yepyeni gzergahlara giderek 'keif yolculuumuz' da 'fo
torafmz'a katlmaya davet ediliyordu.
lahIatrlm gndelik hayat ve ancak fotoraf maki
nesinin aa karaca gzeIlik -maddi gerekliin g
zn hi grmedii, ya da grse bile, sanki ona uaktan ba
k.yormu gibi ayrt edemeyecei keleri: Fotorafnn
fetih serveninin ana hedefleri bunlardr. Bir sreliine
yakn ekim, fotorafn en zgn grme yntemi gibi g
rnmt. Fotoraflar gereklii ne kadar krpp daral
trlarsa, o kadar grkemli eyler yakaladklarn fark et
milerdi. Her ite parma grlen tam bir hnerbaz olan
Fox Talbot, 1840'lann balarnda, yalnzca resimden ald
trlerde -portre ev ii dekoru, kasaba sahneleri, manzara,
l doa- fotoraflar ekmekle kalmam, bunun yan sra

109

kamerasm bir deniz kabuu, (bir gne mikroskobu saye

sinde bytt) bir kelebein kanatlar, alma odasn
daki iki sra kitabn bir blm stnde deneyerek geli
hrmiti Ama onun malzemelerinin bir deniz kabuu, ke
lebek kanatlar ve rafndaki kitaplar olduu halen kolay
ca anlalabilecek durumdadr. Sradan bakla 'grme'
daha fazla ihlal edildiinde ve hedef seilen nesne, etra
fndan yaltlp soyutlatrldnda, neyin 'gzel' sayla
ca konusunda yeni kabuller benimsenecekh. Gzel olan,
gzn gremedii (ya da grmedii) eye dnmt:
yani, ancak fotoraf makinesi marifetiyle salanan o [b
tn1 paralarna ayrc, yerinden koparc grmeye.
1915'te "Abstract Patterns Made by Bowls" ("Kaselerden
Yaplan Soyut Kalplar") baln verdii bir fotoraf eken
Paul Strand, 1917'de makine formlannn yakn ekim foto
raflarna arlk verirken, 1920'lerde yakn ekim doa al
malarna ynelmiti. Anlalan yakn ekim (ki onun en gr
kemli gnleri 1920 ile 1935 yllan arasndaki dnemdi), s
nrslZ grsel haz vaat etmekteydi. Bu yeni yntem ev eya
larnda, n resimlerde (ressamlarn almalaryla fillen ru
ketilmi olduu dnlen bir malzeme olarak), doann
ufak kozmoIojilerinde ayn derecede aknlk uyandna bir
etki yapyordu. Fotoraf, muhteem rolne sanat ile bilim
arasnda kurduu kpde kavuacakt; bu aamada res
samlara verilen nasihat, mikro-fotoraflarn gzelliklerin
den ve Moholy-Nagy'nin kitab Von Material zur Architek

tu rda (Bauhaus tarafndan 1928'de yaynlanm ve ngiliz

ce'ye The New Vision [Yeni Gr] balyla evrilnltir) yer
alan havadan gntlerden bir eyler renmeleriydi. lk
ok-satar fOforaf albmlerinden biri olan ve ou yakn e
kim olup, konular tropik bir aa yaprandan bir mlek110

--------- ---- --

--- ------

'I'

i
l
,

inin ellerine kadar geni bir yelpazeyi kapsayan 101 loto

rafn yer ald Albert Renger-Patzsch'n

Die' Welt ist schn

(Dnya Gzeldir) balkl kitab da ayn yl krrun_ Resim

sanan, dnyann gzel olduunu kantlarna konusunda hi
bir zaman bu kadar utanmazca bir vaatte bulunmanutr.
Soyutlayan gz (ki iki byk dnya sava arasndaki
dnemde, Edward Weston ve Minor W hite'nkilerin yan
sra Strand'in baz parlak almalaryla temsil edilmekte
dir), ancak modernist ressamlarla heykeltralarn keifle
rinin ardndan mmkn olabilmitir. Her ikisi de kendi
grme biimleri ile Kandinsky ve Brancusi'ninkiler ara
snda bir benzerlik bulunduunu kabul eden Strand ve
Weston, Stieglitz'in grntlerinin yumuaklna tepki
olarak kbist sli1bun sert tarafna daha cazip gelmi ola
bilir. Fakat bu, ancak etkinin teki tarafa akm olmas ka
dar geerlidir. 1909'da Stieglitz,

Camera Work

dergisinde,

bu vesileyle yalnzca empresyonistlere -ki onlarn 'bulank

tanmlama' sllibu kendisine olduka esin vermiti- de
inmekle birlikte fotorafn resim zerindeki yadsnamaz
etkisine iaret etmektedir.... Moholy-Nagy de

Yeni Gr'te

) Fotorafn empresyorisUeri ok etkilemi olduu, sanat tarihinin klielerin

den birisidir. DoruSWlU isterseniz, Stieglitz'in yapt gibi, "empresyonist
ressamlann, kesinlikle fotografik nitelik tayan bir kompozisyon slbWla
bal kaldklan"ru sylemek fazla abarn olmaz. Fotoraf makinesinin gerek
lii ileri derecede polarize olmu aydmltk ve karanlk alanlara dntnnesi,
fotoraflarda grntnn dilediince ve keyfi olarak krplmas, fotorafla
nn mekan -zellikle arkaplanda kalan mekaru- anlalr klmay zerrece
umursamamalan -Empresyonist ressarnlann, -dz1etirilmi perspektif ve
alk olWlmayan alarla, aynca resmin kenanna dilim dilim yerletirilmi e
killerle yapt1klan deneyler dorultusWlda-n zelliklerine bilimsel anlam
da bir ilgi duyduklan grnn balca esin kaynak1an bunlard. (Stieglitz'in
1909'da gzlemledii gib!: "Onlar hayat krpp dilimler halinde resmediyor
lar.") Tarihsel bir ayrnt: nk empresyonist sergi Nisan 1874'te, Paris'te Baule
vard des Capucines'de Nadarn fotoraf stdyosunda almt.

,.. -

doru bir ekilde, "Fotorafn teknii ve ruhunun dolay

sz ve dolayl biimde kbizmi etkilediiuni saptamtr.
Ancak 1840'lardan itibren, ressamlarla fotoraflarn
birbirlerini karlkl olarak her yolla etkilemi ve birbirle
rinden usul-yordam alm olmalarna ramen, fiilen yap
tklar ilemler birbirlerine temelden zth. Ressam kurar
iken, fotoraf ortaya karyordu. yle ki, bir fotorafn
konusuyla zdelii her zaman iin bizim onu alglay
mz

belirlerdi; fakat bu, resimde mutlaka ayn ekilde i

lemek zorunda deildi. Weston'n 1931'de ektii "Cabba

ge Leaf" ("Lahana Yapra") fotorafnn konusu, buru
mu bir kuman dn andrr; o yzden, ne olduu
nu belli etmek iin bir bala ihtiya duyar. Demek istedi
im, grnt, amacna iki yolla ular. Biim gze ho ge
lir, kald ki bu (srpriz!) bir lahana yaprann biimidir.
Eer buruuk kuma olsayd ayn lde gze gzel g- .
ronmezdi. Biz 'gzellii', daha nce gzel sanatlardan
rendik Dolaysyla, sl1bun formeI zellikleri (resmin te
mel sorunu budur), fotoraf sz konusu olduunda en iyi
ihtimalle tali nemdedir, oysa fotorafta neyin fotoraf
nn ekilmi olduu her zaman iin asal nemdedir. Fo
torafn her trl kullanmnn temelini oluturan 'her fo
torafn dnyann bir paras olduu' varsaym, bir fo
torafa (eer grntde grsel bir belirsizlik varsa, diye
lim, ok yakndan veya ok uzaktan grlyorsa), dnya
nn

hangi ksmn gsterdiini anlayana dein nasl tepki

gsterileceini bilmediimiz anlamna gelir. Ayn ekilde,

sade bir taa benzeyen resim (Harodl Edgerton'n 1936'da
ektii nl fotoraf), onun bir st damlas olduunu an
ladmzda ok daha ilgin hale gelmektedir.

112

Fotoraf, genelde, eyleri tanmann bir arac olarak ka

bul edilir. Thoreau, "Grmeden daha fazlasn syleye
mezsinlz," dediinde, grmenin dier duyular arasnda
ncelikli bir yere sahip olduu kansndayd. Fakat Tho
reau'nun ayn deyii birka kuak sonra Paul Strand tara
fndan, bu sefer fotora.f vmek amacyla aktarldnda,
kulaIDzda farkl bir anlamla nlamtr. Fotoraf maki
neleri, 'grmek' suretiyle (mikrofotografi ve uzaktan sap
tamayla) daha derin kavramay mmkn klmad gibi,
'grme adna grme' fikrini benimseyerek, grmenin ken
disini deitirmilerdir. Gzlem yapmak o sralar ahlaki
bir dev katna kmaya balam olmasna ramen, Tho
reau hillil ok-duyuya dayal bir dnyada yayordu. 0,
baka duyulardan kopanhn bir 'grmek'ten deil, ba
lam ('Doa' dedii balam) dahilinde 'grmek'ten, yani,
grmeye deer olduunu dnd eyler hakkndaki
belli nvarsaymlarla ilintili bir grmekten bahsediyordu.
Strand, Thoreau'nun szn aktardnda, duyulara kar
baka bir tutumu (sanatlardaki btn modernist hareket
leri canlandran bir ynde, alglanmaya deer eyler hak
kndaki inanlardan bamslZ olarak, algnn didaktik bi
imde ilenmesi yolunu) benimsemi olmaktadr.
Bu tutumun en etkili versiyonunu, fotorafn en ban
dan itibaren insafslZca alanna tecavz edip, pervaszca
armalar yapt ve hala da onunla kyasya rekabet ettii
sanat olan resimde aramak gerekir. Genelgeer dnceye
gre, fotorafn yapt, ressamn 'gerekliin doru sure
ti olan resimler sunma' grevini gasp etmekti. "Ressam

bundan dolay kalpten minnettarlk duymaldr," gr

nde srar eden Weston'a baklrsa, kendisinden nceki

113

..,

ve sonraki birok fotorafnn benimsedii zere, bu

gasp fiilen bir kurtulu arayyd. O zamana dein resim
sanatnn tekelinde bulunan gereki grnt oluturma
grevini devralan fotoraf, resmi en byk modernist
iinden -soyutlamadan- kurtarmt. Fakat fotorafn re
sim zerindeki etkisi, ayn derecede keskin ve belirgin de
ildi. yle ki, fotoraf sahneye girdii zaman, resim zaten
ve kendi inisiyatifiyle, gereki temsilin alanndan uzun
ekiliine balam durumdayd (Turner 1775'te, Fox Tal
bot 18DD'de domulard); fotorafn hzla ve tam bir ba
aryla istila etmeye balad topraklar, muhtemelen za
ten terk edilmeye yz tutmutu. (On dokuzuncu yzyl
resminin temsil alanndaki yadsnamaz baarlarnn istik
rarszlnn en ak haliyle grld yer, portre resmi
nin yazgsdr. Ve burada, fotografik imgelerden ok ey
alan Francis Bacon ve Andy Warhol gibi parlak istisnalar
la, hemen hemen btn iddial ressamlarn ilgi alannn
dnda kalmaya balam ve giderek ressamn karsna
oturttuu modelden ziyade, resmin kendisine odaklan
maya yz tutmu bir trden bahsetmekteyiz.)
Resim ile fotoraf arasndaki ilikinin -standart yo
rumiarda atlanan- baka bir nemli yn, baz fotoraf
lann -ressamlarn ba edemeyecei- ultra-gereki zafer
leriyle yetinmeye yanamamalanna bal olarak, fotora
fn ele geirdii yeni topraklarn snrlannn hemen geni
lerneye balamasdr. Bu bakmdan, fotorafn iki nl
mucidinden Daguerre, natralist ressamn temsil alan
nn tesinden gemeyi asla tasarlamamken, Fox Talbot,
fotoraf makinesinin resim sanatnn hibir zaman akta
ramad ve normalde plak gzn ayrt edemedii
114

formlarla ayrntlar yakalama kapasitesine sahip olduu

nu derhal kavramt. Dolaysyla fotoraflar.. zamaf!.la
daha soyut grntler peine denlerin arasna katla
rak, modernist ressamlarn mimetik olan salt resim olu
turma diye grmezlikten gelmelerini hatrlatan bir karar
szlkla yola knulard. yle tercih ederseniz, buradaki
duruma 'ressamn c' de diyebilirsini. Birok profesyo
nel fotorafmm gereklii kayda geirmekten olduka
farkl bir ey yaptklar iddias, resim sanatnn fotoraf
zerindeki muazzam boyutlu kar-etkisinin en belirgin
gstergesidir. Fakat fotoraflar, algnn ikin deerine
ilikin olarak uygulanan ve malzemenin (greli) nemi
hakkndaki -yz yl akn bir sredir gelikin resme ege
men olduu bilinen- baz tutumlar ne kadar paylamaya
balam olurlarsa olsunlar, onlarn bu tutumlar hayata
geirme yollar resim sanatnnkilerle kesinlikle ayn e
kilde olamazd. nk, konusunu asla aamamas foto
rafn doasndan geliyordu, oysa resim kendi konusunun
tesine geebilirdi. Kald ki fotorafn, bir anlamyla"mo
dernist resmin nihai amac olan 'grsel'in snrlarn aa
bilmesi de mmkn deildi.
Modernist tutumun fotorafla en ilntili olan versiyonu
nu resimde aramamak gerekir -resim sanatnn ne o za
manki (fotorafn fethine -ya da, onu zgrlne kavu
turmasna- maruz kald devirdeki), hele hele ne de imdi
ki halinde. Sper-gerekilik (ki bu, salt fotorafian taklit
etmekle yetinmeyen, resmin daha da byk apl bir ger
eklie benzerlik yanlsamas yaratabileceini gstermeyi
de hedefleyen foto-gerekiliin canlanm halidir) gibi
marjinal fenomenleri saymazsak, resme yn veren hala b-

115

yk lde Duchamp'n 'yalnzca retinal' diye adlandrd

eyden duyulan phedir. Fotorafn ethosu (Moholy
Nagynin deyiiyle, bizi 'youn grme'ye alhrarak eit
mesi), resim sanatnnkinden ziyade modernst iirin etho
suna. daha yakn grnmektedir. Resim giderek daha kav
ramsal nitelik kazanrken iir (Apollinaire, Eliot, Paund ve
William CarIos Williams'dan beri) kendini giderek daha
fazla grsel olanla balantl ekilde tanmlamtr. (Willi
ams'n aka savunduu gibi, "eyler dnda bir gerek
yoktur".) iirin somutlua ve iir dilinin zerkliine bal
l, fotorafn 'saf grme'ye ballyla paralellik tar. S
reksizlik, kopuk kopuk formlar ve (onlara yepyeni bir a
dan bakmak iin eyleri balarolanndan baka ynlere ek
mek ve mecburi ama keyfi bir dorultuda, eyleri eksilterek
bir arada tutmak suretiyle) bu tr eksiklikleri telafi edici bir
birlik, hem iirin hem de fotorafn yapsnda ierilidir.
Fotoraf eken ou insan, genel kabul grm 'gzel'
anlayn sadece srdrmekle yetinirken, iddial profes
yoneller genellikle almalaryla bu tr bir anlaya mey
dan okuduklar kansndadrlar. Weston gibi cesur moder
rustlere gre, fotorafn.n abas elitist, kehanetvari, yk
c ve ifa edicidir. Fotoraflar Blake' ci 'duyular temizle
me' grevini, 'etraflarndaki canl dnyay bakalarnn
gzlerinin nne serme', hatta Weston'n kendi alma
snda belirttii zere, bakalarna gremedikleri eylerle
neleri kardklrn gsterme' iini kendilerinin stlen
dikleri iddiasndadrlar.
Weston (Strand gibi) fotorafn bir sanat olup olmad
sorununun kendisini pek ilgilendirmediini iddia etmesi-

116

ne ramen, onun fotoraftan beklentileri 'sanat olarak

fotoraf'ya dair ngrlen btn romantik varsaymlar
kapsamaktayd. 1920'lere gelindiinde, baz fotoraflar
nc bir sanat icra etmekte olduklar retoriini gvenle
sahiplenmitiler; fotoraf makinesiyle silahlanm olarak,
konformist duyarllklarla etin bir mcadeleye tutuuyor,
Pound'un 'Yenilenin!' arsn hayata geirmeye al
yorlard. Weston, muktedirlere has bir kibirle unu syl
yordu: "Gnmzn ruhunu tamaya en aday sanat, yu
muak ve yreksiz resim deil; fotoraftr.". Weston'n
1930 ile 1932 arasndaki gnlkleri, yani

Daybooks, foto

raflarn fiilen cra etmekte olduklar grsel ok terapinin

nemine dair aklamalarla ve eli kulalnda olan deiimi
haber veren heyecanl nsezilerle doludur. "Eski idealler
her ynyle atrdayp kyor; kesinlikle uzlamaz bir
yerde duran fotoraf makinesinin grii, hayatn yeni
den deerlendirilmesinde dnya apnda bir g haline
geldi ve belli ki bu konumu daha da pekiecek."
Weston'n fotorafnn yar bir zellik tadna da
r gr, D.H. Lawrence'm yaygnlat"rd 1920'lerin
'heroik dirimsel1ii'yle unlar gibi birok ortak temaya sa
hiptir: duyusal hayatn olumlanmas, burjuvazinin cinsel
ikiyzllne duyujan fke, manevi devlerin yerine
getirilmesinde bencilliin devreye sokulmas, doayla b
tnleme arlar, vb. (Weston'n fotoraf iin kulland
nitelerne, onun "kendi kendini gelitirmenin bir yolu, te
mel formlarn btn davuromlarn -kaynak olarak, do
ay- kefetmenin ve onlarla zdemenin bir arac" oldu
udur.) Gelgelelim, Lawrence duyulara dayal beeniye
eski itibarn yeniden kazandrmay arzularken, fotoraf

117

-tutkular Lawrence'nkileri fazlasyla hatrlatsa bile- ister

istemez tek bir duyunun -grme duyusunun- ne ktn
da srar etmektedir, Yine, Weston'm savlarna ters den
bir ekilde, fotografik grme (gereklie sanki o, potansi
yel fotoraflardan oluan bir seriymi gibi bakma) al
kanl, doayla birlik kurmak yle dursun, doadan iyi
ce yabanclap uzaklamaya sebep olacaktr.
Onu savunan iddialar iyice incelendiinde, fotografik
grmenin esasen bir tr ayrtrc grme pratii (fotoraf
makinesi ile nsan gznn odaklan ve perspektifi de
erlendirme yollar arasndaki nesnel ztlklarn pekitir
dii znel bir alkanlk) olduu anlalacaktr. Fotoraf
ekilmeye balanan ilk devirlerde bu ztlklar insanlarn
daha fazla dikkatini ekiyordu. Fakat ayn insanlar, foto
raflar vastasyla dnmeye baladklar andan itibaren,
fotografik arptmadan bahsetmeyi brakacaklard. (Willi
am Ivins, Jr.'n iaret ettii zere, artk insanlarn kendile
ri deli gibi bu arptmann peindeydiler.) Demek ki, fo
torafn kalc baarlarndan birisi, canl varlklar eylere,
eyleri de canl varlklara dndrme stratejisi olmutur.
Weston'n 1929'da ve 1930'da fotorafn ektii biberler,
yine kendisinin ektii plak kadn fotoraflarnn ok
ender uyandrd biimde ehvetle ykldr. Gerek
n'ler gerekse biberler, formlaryla oynanarak fotoraflan
mtr; ancak beden, tipik biimde kendi stne eilmi,
kol ve bacaklar krplm, teni olaan n ve odaklama
nn imkan verdii lde opak hale getirilmi, bu suretle
bedenin eklinin soyutluu derinletirilerek, duyusall
azaltlm iken, biberler, hepsini alacak ekilde yakndan
ekilmi, kabuu parlatlp yalanmtr. Ortaya kan 50-

118

,
,
,

nusa, olduka tarafsz bir ekle brnm erotik msteh

cen1iin kefi ve bu mstehcenlie grnte dokunulabi
lecei duygusunun younlatrlmasdr.
Endstriyel ve bilimsel fotoraflarda Bauhaus tasarm
clarnn gzlerini kamatran yan, formlarn gzelliiydi;
nitekim fotoraf makinesi, metalurjistlerin ve kristalagraf
larn ektiklecine kyasla, form bakmndan daha ilgin
olan ok az grnty kayda geirmitir. Fakat Bauha
us'un fotoraf yaklam da gzle grlr bir egemenlik
kuramamtr. imdi hi kimse, fotoraflarda gsterilen
gzellii, bilimsel mikrofotorafln temsil edebilecei
ni dnmez. Fotorafta 'gzel' ekseninde oluan ana ge
lenekte, gzellik fotorafa insani bir kararn damgasnn
vurulmasn (iyi fotoraf bu damgann salayaca, iyi fo
torafn belli bir yorumla ortaya kaca grunn be
nimsenmesini) gerektirir. Kald ki, Weston'n 1925'te Mek
sika' da ektii bir fotoraflar serisinin konusunu olutu
ran hela tann- zarif formunu gzler nne seren etme
nin, bir kar tanesi ya da kmr fosilinin iirsel boyutun
dan daha nemli olduu kantlanmtr.)
Weston'a gre, gzelliin kendisi ykcyd -kendisi
nin iddial n fotoraflarnn yol at skandaHa baz n
sanlarn incinmesi bu saptamann doruluunun bir gs
tergesiydi. (Aslna baklrsa, plak kadn fotorafln
saygn haline getiren sanat -Andre Kertesz ile Bill
Brandt'n peinden- Weston'd.) imdi fotoraflar, ek
tikleri karelere yansyan sradan insani izgileri vurgula
maya daha yatknlar. Fotoraflar gzellii aramaktan
hala vazgememi olsalar da, fotorafn artk -gzelliin
kanatlar altnda- psiik bir yenilik getirdii dnlme119

mektedir. Fotoraf gerekten yeni bir grme biimi (gr

menin kesin, zekice, hatta bilimsel bir biimi) olarak kav
rayan Weston ve CartierBresson gibi iddial modernist
Ier, Robert Frank gibi yeni grme standartlar koyduu
iddiasnda asla bulunmayan bir kuak sonrann fotoraf
larn ta cepheden karlarmda bulmulardr. Wes
ton'n "fotorafn dnyay yepyeni bir ekilde grmenin
penceresini at/? eklindeki sav, yirminci yzyln ilk
te birlik dneminde btn sanatlarda modernzme
balanan -boa kt oktan anlalm olan- ar iyim
ser umutlarn tipik bir rndr. Fotoraf makinesi psi. ik bir devrim gerekletirmi olmakla birlikte, bunun
Weston'n tasavvur ettii pozitif, romantik anlamda ol
duunu sylemek pek kolay deildir.
Fotoraf, allm grme biiminin kalbn krd l
de, baka bir grme alkanl yaratr (bu baka grme
biimini de hem youn hem serinkanl, hem merakl hem
mesafeli, hem nemsiz ayrntlara, hem aykn eylere d
kn diye tanlayabiliriz), Yine de fotografik grmenin..
alelade grmeyi at izlenimi uyandrmas iin, (ister ko
nu ya da malzeme.. isterse teknik bakmdan olsun) yeni
oklarla srekli olarak yenilenmesi gerekmektedir. Bunun
sebebi, fotoraflarn ortaya koyduklar eylerle meydan
okuduklar 'grme'nin, fotoraflara uyum salamaya yat
kn olmasdr. 1920'lerde Strand'in.. 1920'lerin sonlaryla
1930'larn balarmda Weston'm avangard ufku ok abuk
zmsenmiti. Bu sanatlarn bitkileri, kabuklar, yaprak
lar, zamanla kuruyan aalar, yosunlar, sularla srkle
nen aa dallarn, amm kayalar.. pelikanlarn kanatla
rm, toplam selvi kklerini ve boumlu ii ellerini ko120

nu alan titiz yakn ekim almalar, salt fotografik bir

grme biiminin klielerine dnm durumdadr. Eski
den ok zeki gzlerin grebildii eyleri artk herkes gre
bilmektedir. Fotoraf terbiyesi alm herkes, eskiden salt
'edebi alm'a dahil olan eyi, bedenin corafyasn zih
ninde canlandrabilecek durumdadr: Szgelimi, hamile
bir kadnn, bedenini bir tmsek olduu izlenimi uyand
racak ekilde fotorafn ekmek, bir rurnsei de hamile
bir kadnn vcudu gibi gstermek bunun en etkileyici r
neklerindendr.
Gzellikle ilgili belli kabullerin artk geersiz kalnn,
fakat baz kabullerin de geerliliini hala koruyor olmas
nn sebebini tamamen ainaln oalmasyla aklayarna
YIZ. Bu adan sz konusu olan ypranp anma, algsal ol
duu kadar ahlakidir. Strand ve Weston'n bu gzellik nos
yonlarnn neden bu kadar bayatatn tahayyl etme
leri mmkn deildi geri, yine de kusursuz bir gzellik
idealinde -Weston'n yaph gibi- pek fazla srar edilme
mesi kanlmaz grnmektedir. Ressam -Weston'a gre
daima "doay kendi mdahalesiyle iyi gstermeye alt
" halde, fotoraf "doann sonsuz saY,da kusursuz
'kompozisyonlar' sunduu"nu, her yere dzen koyduu
nu kantlamtr. Modernisterin militanca savunduklar
estetik arlk araylarnn arkasnda, dnyann hayret
uyandracak derecede cmerte kabullenilii yatar. Foto
rafla urat yllarn ounu Kalifomiya sahilinde Car
mel kysnda 0920'lerin Walden'j) geiren Weston'a gre,
gzellii ve dzen bulmak grece kolay bir ey iken;
Strand'den ve kariyerine mimarlk fotoraflar ve kentli in
sanlarn tr fotoraflann ekerek balayan bir New York'lu

121

ile sonraki kuan fotorafs Aaron Siskind'e gre, sorun

dzen yaratma sorunudur. Siskind yle yazmtr: "Bir fo
toraf ektiimde bunun, temel koulu dzen olan, tama
men yeni, eksiksiz ve kendine yeterli bir ey olmasn iste
rim." Cartier-Bresson'a gre, fotoraf ekmek "dnyann
yapsn bulmak, formun saf zevkiyle comak", "btn bu
kaosun ortasnda bir dzenin varl"ru ifa etmekti. (Biraz
yapmack konuulduu izlenimi vermeden 'kusursuz
dnya'dan bahsetmek mmkn olamayabilirdi nk.)
Ancak, dnyann mkemmelliini gzler nne sermek,
fotorafn tayamayaca kadar fazla duygusal, fazla ta
rih-d bir gzellik anlayna denk geliyordu. Strand'den
bile daha kararl bir ekilde soyutlamann, formlar kefet
menin peine dm olan Weston, Strand'e kyasla al
malarn ok daha dar bir alanda younlatrmb. Bu yz
den Weston, hibir zaman toplumsal bilin kaygs gden
fotoraflar ekmeye kalkmamt; 1923 ile 1927 yllar
arasmda Meksika'da geirdii dnem haricinde de ehir
lerden hep uzak durmutu. Fakat Cartier-Bresson gibi
Strand de kent hayatnn pitoresk ykntlar ve hasarl k
elerini ok byl buluyorlard. Ancak hem Strand hem
de Cartier-Bresson (ayn balamda Walker Evans'm da ad
anlabilir), doadan bucak bucak kamakla birlikte, hi
ila
her yerde dzeni yakalayan ayn mklpesent gzleriyle
fotoraf ekmeye devam ediyorlard.
Stieglitz ile Strand ve Weston'm gr (yle ki, foto
raflarn her eyden nce gzel olmas, yani, gzel bir ekil
de ekilmi olmas fikrD, gn'mzn dzensizlik gerei
karsnda ziyadesiyle tutarsz ve aptalca grnmektedir:
imdi, Bauhaus'eu fotoraf grnn arkasnda yatan bi122

lim ve teknolojiye iyimser bak bile neredeyse lmcl bir

etki yapmaktadr. Weston'n grntleri -ne kadar hayran
lk uyandrc, ne kadar gzel olursa olsun- birok insann
gznde ilgintiini giderek kaybederken, on dokuzuncu
yl ortas ngiliz ve Fransz ilkel fotoraflarnn ve -rne
in- Atget'in ektikleri her zamankinden daha byleyici
dir. Weston'n Daybooks'unda Atgefe atfen yazd 'iyi bir
teknisyen olmad' saptamas, Weston'n gleri ile a
da beenilerden uzakl arasndaki tutarll son derece
iyi yanstmaktadr. "Halasyan'" ok eyi skartaya kard,
renk dzeltmesi de iyi olmuyor," diye belirtir Weston; "At
get malzemesini keskin igdleriyle seerken, kaytta za
yf kalyor -kurgusu da balanamaz derecede... bu yz
den insanda, gerek olan yakalayamad duygusu brak
yor." Oysa an beenisi, Atgefin ve dier fotoraf usta
larnn halka mal olmu geleneklerinden ziyade, mkem
mel baskya atfettii an nemden dolay Weston' kusur
lu bulmaktadr. Kusurlu teknik, tam da Doa ile Gzellik
arasndaki dengeli denklemi bozduu iin benimsenmeye
balamtu. yle ki gerek Ansel Adams'm (Weston'n en
nl mridi) grkemli manzaralaryla gerekse Bauhau
geleneindeki son nemli fotoraflann sahibi Andreas Fei
ningerin The Anatomy of Nature'unun (Doann Anatomisi
1965), devrin kirletilmi doasn yanstan fotografik g
rntlerdeki beeni farkllklaryla ortaya konan ey
udur: Doa, zerinde kafa yorulan bir nesne olmaktan zi
yade, artk giderek bir nostalji malzemesi ve kzgnlk he
defi niteliine bnmeye balamtr.
) In makinenin arka yzeyine arparak yansmas ve yeniden duyarl
katmana -netliinikaybederek. dnerek filmi etkiiemesine verilen isim C.n.)
.

123

Geriye dnp baktmzda bu biimci gzellik idealle

rini belirli bir tarihsel atmosferle, modern an getirdii
iyimserlikle (yeni ufuk, yeni a) ilikilendirmemiz mm
kn gzkrken; hem Weston'n hem de Bauhaus ekol
nn temsil ettii fotografik anlk standartlarnn gerileme
si de son onyllarn ahlaki kyle birlikte gerekle
mitir. u an iinde yaadmz tarihsel kesitin 'inan yi
timi' atmosferine baktmzdaysa, formalist anlayn za
man-d gzellik gr giderek anlamn kaybedebilir.
imdi, gemiin fotoraflarnn yeniden deerlendirilme
sinin nn aan daha kasvetli, zamana bal gzellik
modelleri ne kmtr; 'Gzel' olana kar belirgin bir so
ukluk duyan son kuaklarn fotoraflar da, son kerte
de yattrc bir 'basitletirilmi form' (Weston'.n deyii)
yerine dzensizlii gstermeyi, ounlukla sarsc nitelik
teki bir anekdotu karp ayrmay tercih etmektedirler.
te yandan, hemen ve poz verdirilmeden ekilmi, genel
likle de kaba ierikli fotoraflarn gzellii deil, hakikati
ortaya karmay amalam olmasna ramen, fotoraf
hala -ektii eyi- gzelletirir. Gerekten, fotorafm en
kalc zaferi, mtevaz, sama ve ypranm eylerdeki g
zellii kefetme yeteneine sahip oluudur. En azndan,
'gerek' olan ey birpathos'a sahiptir.

O pathos da -gzel

liktir. (Szgelimi, yoksullardaki gzellik.)

Weston'n delicesine sevdii oullarndan birinin nl
fotoraf "Torso of Neil" (Neil'in Gvdesi, 1925), fotoraf
ekilen kiinin biimli vcudu cesurca kompozisyonu ve
titiz klandrmasndan dolay gzel grnmektedir -h
nerin ve beeninin rn olan bir gzelliktir bu. Jacob Ri
is'in 1887 ile 1890 yllar arasnda ekilmi, kaba flal fo-

124

toraflar, konularnn (kasvetli ve dank yerlerde yaa

yan belirsiz yalardaki New York'lu kenar semt sakinleri)
gcnden ve tonal deerlerin denetlenememesi sonucu,
'yanl' bir ereveye alnmalannn ve belirgin kontrastla
rnn isabetliliinden dolay) gzel grnmektedir -ama
tr!n ya da ylesine yaplm ekimlerin rn olan
bir gzelljJ<tir bu da. Fotoraflara biilen deer, her zaman
. bu tr estetik ifte standartlarla belirlenmez.

lk bata, ta

sarmn bilinle yaplmasn ve gerekli olmayan elerin

elenmesini gerektiren resim sanatnn normlaryla llen
fotografik grmenin zgn baarlarnn, son zamanlara
dein, uzun uzun kafa yorarak ve .gayret sarf ederek sanat
standartlarn tutturacak ekilde, fotoraf makinesinin
mekanik niteliini amann yolunu bulmu

grece az sa-

ydaki fotoraflann a.,malaryla paralel olduu d: .....

nyordu. Oysa imdi aa km olan durum, fotoraf

makinesiniri mekanik ya da naife kullanlmas ile ok st
dzeydeki biimsel gzellik arasnda hibir isel eliki
nin bulumnad, her trl fotorafta biimsel gzelliin

bir ekilde var olduudur .-ilevsel nitelikteki mtevaz

ipsak fotoraflar da grsel adan, en gzde gzel sanat
fotoraflar kadar ilgin, etkileyici ve gzel gelebilir insan
lara. Biime zg standartlarn bu ekilde demokratikle
mesi, fotorafn gzellik nosyonunu demokratikletirme
sinin mantksal karldr. Geleneksel bakmdan emsal
oluturacak modellerle birlikte anlan gzellik (ki klasik
Yunanllarn temsili sanat yalnzca genlii, bedenin en
kusursuz halini gstermekteydO, her yerde var olduu
haliyle fotoraflar vastasyla gzler nne serilmitir.
Kendilerini srf fotoraf makinesi uruna. gzelletiren in-

125

sanarn yam sra, irkin ve kederli kiiler de bu sayede

gzellikle tanm olacaklardr.
Fotoraflara baklrsa, dnyay ssleme abalar' ile
bunun karsnda dnyann maskesini indirme gayretle
ri arasnda nihayetinde hibir farkllk -estetik bir stn
lk lt- yoktur. ektikleri portrelerde rtu yapmay
kendilerine zul gren -Naclar dan sonraki iddial portre
fotoraflar iin bir onur meselesiydi bu- fotoraflar
bile, modellerini eitli yollarla, mercein grnty faz
la gze batrc bakndan korumaya alyorlard. Por
tre fotoraflarnn peine dt tipik konulardan bi
risi de, onlar gerekten ideal bir gzel-lie sahip hret
lern yzlerinden (mesela, Greta Garbo) koruyacak ekil
de 'gerek' yzler araydr (bu araya en uygun kme
ler de genellikle tannmam insanlar, yoksullar, sosyal
bir gvenceden yoksun kimseler, yallar, deliler, yani fo
toraf makinesinin mtecaviz ihlallerine aldr etmeyen
-ya da buna kar koyamayacak denli gsz- kiiler
olur). Strand'in 1916'da kent kurban iki portresi "Blind
Woman" (ifKr Kadn") ile "Man" ("Erkek"), yakn e
kimlerle srdrlen bu arayn ilk rnlerindendir. Al
manya' da yaanan buhrann en ar yllarnda HeIrnar
Lerski, 1931'de Kpfe des Allt_gs (Gnlk Yzler) bal
yla yaynlad acnas yzlerden bir albm yapmt.
Larski'nin (bsbyk gzenekleri, yzleri ve vcutlarn
daki krklklar ve lekeli derileriyle kabaca yanstlan)
'objektif karakter almalar' diye niteledii almann
cretli modelleri, i bulma kurumundan bulunmu isiz
hizmetliler, dilencHer, pler, iportaclar ve amarc
kadnlard.
126

------ --------_. _--- _ .

1
Fotoraf makinesi pekala rnfik olabilir; ama zalim ol
makta da uzmandr. Yine de fotoraf makinesinin zalimlii,
fotografik beeniye yn veren srcealist tercihlere baklrsa,
sadece baka troe bir gzellik ortaya karmaya yarar. Do
laysyla, moda fotorafl bir eyin bir fotorafta gerek
hayattakinden daha gzel olabilecei dsturuna. dayanr
ken, modaya hizmet eden baz fotoraflarn fotojenik-ol
mamay da cazip bulmalar artc deildir. Avedon'n pohpohlamaya ynelik- moda fotorafl ile The One
Who Refuses to FlaUer'da (Pohpohlanmay Reddeden Kii)
sergiledii (rnein, 1972'de lmekte oln babasn ektii
harika gzellikteki ama acmasz portreleri), birbirlerini ku
sursuz bir biimde tamamlarlar. Portre resminin -konusunu
oluturan kiiyi sslemek ya da ideal halini ortaya koymak
eklindeki- geleneksel ilevi, gndelik fotoraflar ile ticari
fotorafln amac olmaya devam etmektedir, gelgelelim
bu tr almalann, sanat olarak dnlen fotografik eser
lerdeki yerinin snrl kalaca aka ortadadr. Genel bir
ifadeyle, onur payesi Cordelia'larda* kalmtr.
Geleneksel dzlemde--gzel' olarak kabul edilen l
ye kar belirli bir tepkiyi temsil eden fotoraf. 'estetik be
eni'niyi oluturan ltleri muazzam derecede genilet
memze yaramtr. Bazen bu tepki 'hakikat' adna gste
rilir. Bazen de 'ince zevklilik' ya da 'daha gzel yalanlar
uydurma' adna: Demek ki, moda fotorafl, on yl a
kn bir zamandr, srrealizmin yanlmaz etkisini gsteren
sarsc jestlerden oluan bir repermar gelitirmektedir.
("Gzellik sarsc olur," diye yazyordu Breton, "ya da hi
olmaz".) En hogrl haber-fotorafl bile, ayn anda
') Shakespeare'in Kral Leurinde kraLn, babasna yaltaklanmad iin evlat
lktan reddettii ve 'iyi'nin timsaH olan bahtsz kk kZl. (.n.)

127

. ..

.._--

iki tr beklentiyi karlama basks altndadr: fotoraflara

byk lde srrealist anlayla bakmamzn sonucu
olan beklentiler ile, baz fotoraflarn dnyaya dair gerek
ve nemli bilgiler sunduu inancmzn dourduu bek
lentiler. W. Eugene Smith'in 1960'lann sonlarnda Japon
balk ky Minamata' da ektii fotoraflar (ki bu balk
kynn sakinleri ounlukla sakatt ve cva zehirlen
mesinden dolay yava yava lyorlard), fkemizi uyan
dran bir strab belgeledikleri iin stmzde sarsc bir
etki brakrlar -ve srcealist gzellik standartlarna uyan
bir ekilde, mthi birer Istrap fotoraflar olduklar iin
de bize uzak kalrlar. Smith'in annesinin kucanda kvra
narak can vermekte olan ocuk fotoraf, Artaud'nun mo
dern dramaturjinin asl konusu olarak gsterdii veba
kurbanlar dnyas asndan bir Pieta'dr*; gerekten de,
bu serinin btn fotoraflar Artaud'nun Zulm Tiyatro
su'na ok uygun gruntlerdir.
Her fotoraf ancak bir paray, bir kesiti temsil ettii
iin, onun ahlaki ve duygusal arl da onun nereye ek
lendiine baldr. Bir fotoraf, hangi balamda grilld
ne gre deiir: Bu yzden Smith'in Minamata foto
raflar, onlara bir kontakt baskda, bir galeride, bir siyasal
gsteride, bir polis dosyasnda, bir fotoraf dergisinde, bir
kitabn iinde, bjr evin oturma odasnn duvarnda bakl
dnda hep bir dierinden daha farkl grnecektir. Ben
zeri ortamlarn hepsi akla, fotoraflarn bambaka kulla
nmlarn getirir, fakat bu kullanm biimlerinin hibirin
den onun kesin anlanun kartmak gibi bir durum da sz
konusu deildir. Wittgenstein'n szckler iin ileri srd.) Ku<:anda l sa'y tutan Meryem Ana heykeli bu adla anlr. (.n.)

128

ne benzer ekilde, anlam oluturan, kullanmdr -bu

saptarna tek tek her fotoraf iin de geerlidir. Kald ki, fo
toraflarn varl ve oalmalar, 'anlam' kavramnn
anmasna, hakikatin modern liberal bilincin tartmasz
kabullendii greli gerekete ayrlmasna bu ekilde kat
kda bulunmaktadr.
Toplumsal kayglar gden fotoraflar, almalarnn
bir tr kalc anlam tayabileceini, hakikati ortaya kara
bileceini varsayadar. Fakat ksmen fotoraf -her daim- bir
balam dahilinde bir nesneyi temsil ettiinden, bu anla
mn ii mutlaka boalacaktr; yle ki, fotorafn dolaysz
biimde -zellikle de siyasal alanda- nasl kullanlacan
belirleyen balarnn yerini, kanlmaz olarak bu tr kulla
nmlarn giderek zayflad ve anlamm kaybettii ba
lamlar alabilir. Fotorafm balca karakteristik zelliklerin
den birisi, ilk bata kullanm biimlerinin deimesine se
bep olan, sonraki kullanmlarn -en dikkat ekicisi, her fo
torafn iine dahil edilebilecei sanatsal sylemin- gide
rek daha ar basmaya balad bu sretir. Kendileri de
birer grnty temsil eden fotoraflar, bandan itibaren
biz kah hayata kah dier grntlere ynlendirider. Bo
livya'daki resmi yetkililerin Ekim 1967'de dnya basnna
getikleri, etrafnda Bolivyal bir albay, ABD'li bir istihba
rat ajan, ok sayda gazetedyle askerin olduu halde bir
ahrdaki imento teknesinin stnde duran Che Gueva
ra'nn lm bedenini gsteren fotoraf, yalnzca ada
Latin Amerika tarihinin kat gerekliklerini zetiemekle
kalmaz, bunun yan sra, John Berger'n iaret ettii dorul
tuda, Mantegna'nn "Dead Christ'i ("l sa") ya da Rem
brandt'n "The Anatamy Lesson of Professor Tulp"yla

129

("Profesr TuIp'm Anatomi Dersi") -kastsz- bir benzerlik

sergiler. Che'nin fotorafnn bizi zorlayan yan, onun ks
men -bir kompozisyon olarak- yukarda anlan bu tablolar
la paylat zelliklerden kaynaklanr. Gerekten, fotora
fn ne lde unutulamaz bir nitelik tad, onun siyasal
boyutundan anndnlma, baka bir deyile, zamantesi bir
resim haline gelme potansiyelinin gstergesidir.
Fotoraf zerine en iyi yazlar, fotorafa gnl veren
ama fotorafn o hi deimeyen gzelletirme eilimin
den tedirginlik duyan ahlaklarn (Marksistlerin ya da
Marksist adaylarnn) kaleminden kmtr. Walter Benja
min'in 1934'te, Paris'te Faizm ncemeleri Enstits/nde
yapt bir konumada gzlemledii ekilde:
Fotoraf makinesi. dknt bir apartman ya da bir
p ynn, onlara bir ycelik katmadan fotoaf1aya
maz duruma gelmitir. Bu durumda bir nehrin stne
kurulan barajdan ya da bir elektrik kablosu fabrikasndan
sz etmeye bile gerek kalmaz: Bunlarn nne geldiinde
fotoraf ancak 'ne kadar gzel' diyebilir... Fotoraf, adi
sefillii bile modaya uygun, teknik bakmdan kusursuz
bir ekilde ileyerek, zevk alnacak bir nesneye evirmeyi
baarmtr.

Fotoraf seven ahlaklar, her zaman iin szcklerin

fotoraftaki resmi kurtarmasn umut ederler. (Bu, bir
haber-fotorafsnn eserini sanata dntrmek iin,
fotoraflar asl altyazlar olmadan gstermeyi tercih
eden mze kratrnn yaklamnn tam ztt yerde du
ran bir konumdur.) Zaten Benjamin de, bir fotorafn al
tna yazlacak doru yaznn, "onu modaya uygunluun

130

---

------ --_.._.- ..

tahribatlanndan kurtarp, devrmci bir kullanm deeri

kataca" kansn tamaktayd. Benjamin'e gre, yazar
lar bakalarna yol gstermek amacyla fotoraf ekmeye
ynelmeliydiler.
Toplumsal kayglar gden yazarlar hemen fotoraf
makinesine sarlan trde kiiler deillerdir, ancak foto
raflarn tanklk ettii gerei (James Agee'nin Walker
Ewans'm Hadi, Mehur nsanlar Velim albmndeki fo
toraflanna yazd metinlerde ya da John Bergerm l
Che Gu"evara fotoraf zerine denemesinde yapt gibi
-ki bu deneme, Bergern estetik bakmdan ziyadesiyle
doyurucu, ikonografik olarak da fazla mstehcen buldu
u bir fotorafn siyasal armlar ve ahISki anlamn
pekitirmeye alan bir ekilde, uzun bir altyaz ayarn
dadr) btn plaklyla ortaya dkmeye girimekten
de geri durmam, hatta buna gnll olmulardr. Go
dard ile Gorin'in ksa filmi A Letter to Jane (Jane'e Mektup,
1972), Jane Fonda'nn Kuzey Vietnam'a gittii srada e
kilmi bir fotorafnn sert bir eletirisi olarak, bir tr kar
-altyaz niteliindedir. (Bu 'film ayrca, bir fotorafn na
sl okunaca, fotbrafn erevesi, as, odaklannn
hi de masumca olmayan niteliini deifre etme konu
sunda ders karlacak denli iyi bir modeldir,) Jane Fon
da'y, kim olduu bilinmeyen bir VietnamImm Amerikan
bombardmanlarnn lmcl tahribatlarn ac ve efkat
dolu bir yz ifadesiyle dinlerken gsteren bu fotorafn,
Fransa'daki resimli dergi L'Express'te yaynlandnda ta
d anlam, o resmi basma datan Kuzey Vietnamlla
nn gznde tad anlam tamamen tersine evirmekte
dir. Yaynland ya da sergilendii ortamn bir fotorafn
131

anlamn nasl deitirdii konusunda daha da belirleyici

nitelikli "bir rnekse, L'Express'in uydurduu altyaznn,
Kuzey Vietnamllarn bu fotorafn kendi devrimci ama
lan nezdindeki kullanm deerini fiilen sabote etmesidir"
Godard ve Gorin una iaret ederler: ''Bu fotoraf, benze
ri her rneinde olduu gibi, fiziksel bakmdan dilsizdir.
Fotoraf, altnda yazl szlerin diliyle konuur." Aslna
baklrsa, szckler resimlerden daha yksek, daha gr
bir sesle konuurlar. Resim yazlarysa" gzlerimizin
nndeki kantlar bastrmaya eilimlidir; yine de hibir
resim yazs, bir fotorafn anlamn kalc olarak kstla
yamaz ya da sabitletiremez"
Ahlaklarm bir fotoraftan beklentisi, hibir fotora
fn hibir "yolla yapamayaca eyi yerine getirmesi, yani
konumasdr. Fotoraf yazs, eksik szdr; oysa onun,
hakikat adna konuaca umulmutur. Gelgelelim, tam
anlamyla doru bir resim yazs dahi, en fazla, altna ya
zld fotorafm bir yorumu olabilir, ki bu da ister iste
mez snrl bir yorum olarak kalacaktr. stelik altyaz el
diveni kolayca taklp karlan bir eydir; bir fotorafm
(ya da fotoraf serisinin) desteklerneyi amalad her
hangi bir argmann ya da ahlaki bir arnm, her foto
rafn barnda tad oul anlamla glgelenmesini ya
da fotoraf ekme -ve biriktirme- ediminde ierili sahip
lenme zihniyeti (btn fotoraflarn kanlmaz olarak
n"erdii, fotoraf ekilen eylerle kurulan estetik iliki)
karsnda silik kalmasn engelleyemez. zgl bir tarih
sel an adna yrtc bir dille konuan fotoraflar dahi, bir
tr ebediyet grnts altnda malzemelerine vekaleten
sahip ktklarna dair ('gzel' olanda somutlanan) bir

132

duygu iletirler bize. Che Guevara'nn fotoraf son tah

lilde ... gzeldir, insann kendisi kadar. Minamata'l ky
ller de gzeldider. 1943'te Varova Gettosu'nda insan
larn bir araya topland bir baskn srasnda fotoraf
ekilmi olan.. dehet iindeki ama sakince kollarn ha
vaya kaldrm Yahudi olan ocuu da gzeldir -Berg
man'n Persona'snn suskun kadn kahraman da, akl
hastanesi:e giderken, trajedinin zn gsteren bir hat
ra fotoraf olarak onun stne dnmek iin bu resmi
yanna almtr.
Bir tketim toplumunda, fotoraflarn en iyi niyetli ve
altyazlar doru yazlm almalar bile gzelliin kefi
ne vanr. Lewis Hine' in yirminci yzyln banda Ameri
kafdaki fabrikalar ve madenIerde altrlp smrlen o
cuklar gsteren fotoraflarnda kompozisyonlarn gzel,
perspektiflerin etkileyici olmas, konularnn doru seil
mi olmasndan ok daha isabetli'bir etki gcne sahiptir.
Dnyann daha varlkl kelerinde -fotoraflarn ounun
ekilip tketildii blgelerde- yaayan orta snfn koru
nakl mensuplar, dnyann dehetengiz ynlerini esasen
fotoraf makinesi araclyla renmektedirler: Fotoraf
lar ac verebilir, verir de. Oysa fotorafn estetik boyut ka
zandrc eilimi, bu acy ileten ortamn o duyguyu ntra
lize etmesi sonucunu da dourmaktadr. Fotoraf makine
leri deneyimleri minyatrletirir, tarihi seyirlik bir malze
meye evirirler. Sempati dourduklar kadar sempatiyi en
geller, duygularla araya bir mesafe koyarlar. Fotorafn
gerekilii, (uzun ve ksa vadede) duyusal bakmdan uya
nc nitelii bulunmasnn yan sra, ahlaki bakmdan (uzun
vadede) yattrc bir etkiye sahip 'gerek olan' konusun-

133

da bir kafa kankhna yol aar. Bu sayede de gzlerimizi

drt atrr. Herkesin szn etmekte olduu yepyeni g
r (vision) de bundan baka bir ey deildir.
Fotoraf adna ne tr ahlaki iddialar ortaya atlyor
olursa olsun, fotorafn esas etkisi, dnyay-fotoraf e
kilen her eyin bir meta derecesine indirildii, her ticar
mala estetik beeniye yatkn bir hava katld- bir maa
zaya veya duvarsz rnzeye evirmektir. nsanlar, foto
raf makinesi arachyla gerekliin -ya da, gereklik o
ul, byleyici ve her tarafa ikilebilir bir ey olarak d
nld iin, Fransz fotograf dergisinin isminin akla
getirdii biimiyle Realites'in- mterileri ya da turistleri
olurlar. Egzotik olan yakma getiren, bildik ve eve ait ola
n egzotikletiren fotoraflar, btn dnyay deerlendi
rilmeye elverili bir nesneye dntrrler. Kendi sap
lantlarn ektikleri resimlere yanstmakla snrl kalma
yan fotoraflara gre, her yerde gzel konulara, insa
nn nefesini kesen anlara rastlanr. En heterojen nitelikli
konular da daha sonra, hmanizm ideolojisinin salad
kurgusal birlikte bir araya getirilir. Dolaysyla, bir
eletirmene gre, Paul Strand'in hayatnn son kesiti
den -soyutlayan gzn parlak keiflerinden fotorafn
turistik, dnyann antolojisini karma grevine yneldi
i dneminden- alnm fotoraflarn bykln u
radan anlayabiliriz: "Bowery'li sahipsiz insanlar, Meksi
kal amele, New England'l ifti, talyan kyl, Fransz
zanaatkar, Breton'lu ya da Hebrides'li balk, Msrl fel
lah, kyn dehsi ya da byk Picasso -onun fotorafn
ektii insanlarn hepsinde ayn kahramanca zelliin
134

l
,

!',

(insanln) izi vardr." Peki, bu insanl nasl tanmla

mak gerekir? Bu, fotoraf olarak bakldklarnda insanla
rn ortaklaa paylat bir zelliktir.
Fotoraf ekme drts ilke olarak ayrm kaldrma
yan bir drtdr, nk fotorafn pratii artk, dnya
daki her eyin fotoraf makinesi marifetiyle ilgin klna
bilecei fikriyle zdelemi durumdadr. Ne var ki, bu
ilgin olma zellii, tpk insanl ortaya koyma hali gi
bi, bo bir niteliktir. Fotorafn gereklik zerne sonsuz
sayda notlar alnmasn salayarak dnyaya yaylmas,
her eyi birbirine benzer klar. Fotoraf, bir rportaj sra
snda ekildiinde gzel formlar aa kard zaman
kinden daha az indirgeyid deildir. Fotoraf, insanlar
daki ey-lii, eylerdeki insan-l ortaya kartarak, ger
eklii bir totolojiye evirir. Cartier-Bresson in' e gittii
zaman, in'de de insanlarn yaadn ve bu insanlarn
'
inli olduunu gsterir.
Fotoraflara anlayl ve hogrl davran kolay
latrmas amacyla da sk sk bavurulduu olur. Hma
nist jargonda, fotorafn en yce grevi- insan insana
anlatmaktr. Oysa fotoraflar hibir aklama yapmazlar;
sadece bildirirler. Robert Frank, "Hakiki bir ada belge
ortaya koymak iin, grsel etkinin aklama yapmay ge
reksiz klacak lde olmas gerekir" dedii zaman d
rst davranmaktan baka bir ey yapmyordu. Fotoraf
larn birer mesaj olduklarn sylyorsak, bu. mesajn
hem effaf hem de esrarengiz olduunu aklmzdan
karmamalyz. Arbus'un gzlemledii zere: "Bir foto
raf, bir sr hakkndaki bir srdr." "Size ne kadar ok ey
anlatrsa, o kadar az ey bilirsiniz." Anlamay kolaylat135

ryormu yanlsamas yaratmasna ramen, fotoraflar

araclyla grmenin bizi ard yer, estetik bilinci
besleyip duygusal mesafeyi arttracak ekilde, dnyayla
sahiplenici bir iliki kurmaktr.
Bir fotorafn gc, zamann normal ak ierisinde
hemen birbirihin yerini alan anlar incelemeye tabi hale
getirmesinde yatar. Zamann bu ekilde dondurulmas
(fotorafn zaman kstaha ve dokunakl bir ekilde clur
durmas), yeni ve daha kapsayc gzellik kanonlar orta
ya karmtr. Ne var k- kopuk anlar eklinde gsterilebi
len gerekler, hangi lde kayda deer ya da belirleyici
bir nitelik tayor olursa olsun, anlama ihtiyacmza ok az
katkda bulunabilirler. Fotoraf adna ortaya atlan hma
nist iddialarn akla getirdii dncelerin tersine, fotoraf
makinesinin gereklii gzel bir eye dntrme yetene
inin kayna, onun hakikat ileten bir ara olarak grece
zayf kalmasdr. Hmanizmin hrsl profesyonel fotoraf
larn hakim ideolojisi haline gelmesinin sebebi de -g
zellik araylar iin belirledikleri biimci mazeretIeri bir
kenara brakarak-, fotoraf ekme drtsnn altnda ya
tan gzellikle ve hakikate ulamakla ilgili kafa kanklk
larm maskelemesidir.

136

FOTOGRAFIN GETRDG MJDELER

Baka durmadan byyen alanlarda olduu gibi foto

raf da, belli bal uygulayclarna fiilen ne yaphklann ve
yaptklar eyin niin deerli olduunu tekrar tekrar akla
ma ihtiyac duyurmutur. Fotorafn (resim karsnda ak
raba katili, halkn gznde de yamac! muamelesi grerek)
geni saldnlara maruz kald a ksa srmru. Resim
sanat elbette" bir Fransz ressamn aceleci bir ngryle id
dia ettii gibi, 1839' da sona ermedi; isim ve sfat kondurma
da kh krk yararak davrananlarsa fotoraf 'adi kopyalama
ilemi'nden ibaret saymaktan ksa srede vazgetiler.
1854'teyse byk bir ressam, Delacroix, bylesine hayran
lk uyandran bir icadn bu kadar ge kalmasna nasl hayf137

landn samimiyetle dile getimUtir. Bugn gerekliin

fotoraf vastasyla yeniden kullanma sokulmasndan da
ha kabul edilebilir, fotorafn gnlk faaliyet ve yksek sa
nat dal olarak benimsenmesinden daha doal hibir ey
yoktur. Yine de fotorafn, birinci snf profesyonelleri hala
savunmaya ve nasihat yadrmaya sevk eden bir ynn
den sz edilebilir: u ana dein neredeyse her nemli foto
raf, fotorafn ahlaki ve estetik misyonunu yorumlayan
manifestolar ve amentler kaleme almtr. Yine, ne trden
bir bilgiye sahip olduklan ve nasl bir sanat Cra ettikleri
konusunda en elikili aklamalar da onlardan gelmitir.
Fotorafn ekilmesindeki artc rahatlk, fotoraf
makinesiyle elde edilen sonularn kanlmaz olarak ken
diliinden bir otorite kazanmas, 'bilme'yle ok zayf bir
iliki kurulduunu dndrtr. Fotorafn grmeyle il
gili bilisel iddialara mthi bir ivme kazandrdn hi
kimse reddetmez, nk fotoraf -yakn ekirole ve uzak
tan yakalama kapasitesiyle- 'grlebilir olan'n alann
muazzam lde geniletmitir. Bununla beraber, herhan
gi bir yardma ihtiya duyulmadan grme yetisinin men
zilinde kalan eylerin bir fotoraf sayesinde ne kadar da
ha fazla kavranabilecei ya da iyi bir paz yakalamak iin
insanlarn fotorafn ektikleri eyler hakknda ne kadar
ok ey bilmeleri gerektii konusunda bir gr birlii
yoktur. Resim ekmek birbirinden tamamen farkl iki e
kilde yorumlanmtr: ya bilmenin, bilinli akln belirgin
ve kesin bir eylemi olarak, ya da akla bavurmaya gerek
kalmadan, sezgisel drtlerle yaplan bir hareket olarak.
te Nadatn, Baudelaire, Dore, Michelet, Hugo, Berlioz,
Nerval, Gautier, Sand, Delacroix ve dier nl dostlarnn
138

saygyla and, anlatrnc fotoraflar zerinde dururken,

"En iyi ektiim portre, en iyi tandm kiinin portresi
dir,'" demesi, Avedon'n da iyi portrelerinin ounun, ilk
d.efa onlarn fotorafn ekerken tant insanlarnkiler
olduunu gzlemlernesi bu sebepledir.
Bu [yirminci] yzylda, yal fotoraflar kua, foto
raf kahramanca dikkat gerektiren bir ura, ileh bir disip
lin, fotorafnn bir bilinmezlik bulutu iinde dolanmas
n gerektiren dnyaya kar mistik bir duyarllk olarak ta
nmlamlardr. Minor White'a gre, "Fotorafnn yara
trken ... fotoraf ararkenki ruh hali, bo bir kada benzer.
Fotoraf kendini, bakt her eye yanstr, daha ok bil
mek ve kendini daha iyi hissetmek iin bakt her eyle
zdeleir." Cartier-Bresson kendisini, onu vurabilmek iin
kendisinin bir hedef haline gelmesi gereken bir Zen oku
suna benzetmitir; "dnme ii, nceden ve sonradan ya
plmaldr," der, "bir fotoraf ekildii srada asla akla ba
ka bir ey getirilmez". Burada dnme, fotorafnn bi
lincinin duruluunu bulandran, fotoraf ekilen eyin
zerkliini ihlal eden bir yere konmaktadr. Fotoraflarn
aslma uygun eyleri ortaya koymakla snrl kalmayabile
ceini -ve iyi fotoraflarn bunu her zaman baardJ.n
kantlamaya kararl olan birok ciddi fotoraf, fotoraf
akli bir paradoks olarak grmlerdir.. Fotoraf; bilmeden
bilmenin bir formu (dnyaya cepheden saldrmaktan ziya
de, onu aklla alt etmenin bir yolu) olarak ortaya kar.
Ne var ki, hrsl profesyoneller 'dnme'yi deerli bir
ey olarak grmediklerinde bile (ki 'akl'dan phe etmek,
fotoraf kr krne savunanlarn hep bavurduklar bir
temadr), bu zihinde canlandrma ileminin ne kadar titiz139

likle yaplmasn istediklerinden dem vurup dururlar. An

sel Adams u grte srar etmektedir: "Bir fotoraf ylesi- .
ne ekilen bir ey deildir, bir anlayn rndr. Foto
raf bir 'makineli tfek' olarak gren -ilerinden birisinin
naslsa iyi kacan umut ederek ok sayda negatif e
ken- yaklam, ciddi sonular douracak kadar vahim br
yanla iaret eder." Yaygnca inanlan bir sava gre, iyi bir
fotoraf ekmek iin, fotoraf ekilen o eyin daha nce
grlm olmas gerekir. Yani. grnt, negatif pozland
nld andan nce ya da o anda fotorafnn zihnine yer
lemi olmaldr. Fotoraf meru klma abalan ounluk
la, samaat

(scaUershot) ynteminin -bilhassa deneyimli

birince kullanldnda- pekala doyurucu sonular verebi

leceini kabul etmeyi engellemitir. Fakat ou fotoraf,
aka itiraf ebueye yanamasa da, ansm rolne dair her
zaman -ve geerli sebeplerle- batl bir gven duymutur.
Son dnemlerde bu sr aka kabul1enilmeye baland.
Fotoraf savunusu imdiki, gemie dnk evresine girer
ken, baarl fotoraflar ekmenin gerekli kld uyank zi
hin ve bilen ruh hali konusunda ortaya atlan iddialara kar
gvensizliin yerletii de gzlenmektedir. Sanatlarda
modernist dncenin basmakalp szlerine denk gelen fo
toraflarm anti-entelektel aklamalar, ciddi fotoraf
ln giderek kendi glerini pheyle sorgulamaya bala
masnn (ki bu da sanatlarda modernist pratiin bir kliesi
dir) yolunu demitir. Demek ki, bilgi-olarak-fotorafn
peinden, fotoraf-olarak-fotoraf skn etmitir. Gen
Amerikal fotoraflarn en etkili olanlar, otorite konu
mundaki her trl temsil idealine sert tepki gstererek, g
rntnn nceden zihinde canlandmlmasna kar koy-

140

makta ve kendi almalarn ancak fotoraflar ekilen ey

leri ok farkl gsterebildikleri zaman takdir etmektedirler.
Bilgiye sahip olma iddialanrun k! yerde, boluu
'yaratclk' iddialar doldurur. Birok enfes fotorafn cid
di ya da enteresan niyetleri olmayan fotoraflar tarafn
dan ekildiini tmek istercesine, .fotoraf ekmenin
ncelikle -makinenin odak ayarnn yaplmas ikinci plan
da kalmak zere bir mizacn netlenmesi olduu .grn
de srar etmek, her zaman iin fotoraf savunanlarn ba
lca temalar arasnda yer almtr. Bu, imdiye dein 'fo
torafa vg' eklinde kaleme alnm olan en gzel dene
me olan Paul Rosenfeld'in

New York Liman'nda

Stieglitz

zerne yazd blmde ustalkla ilenen bir temadr. Sti

eglitz, 'fotoraf makinesi'ni -Rosenfeld'in iaret ettii ze
re 'hi mekanik olmayan bir ekilde' kullanarak, fotoraf
makinesinin "ona kendini ifade etme frsat tanmakla kal
mad"n, ayn zamanda "elin izebilecei"nden daha ge
ni kapsaml ve "daha hassas" ayrnhlar yakalayabilecek
grntler saladn vurgulamtr. Benzer biimde,
Weston tekrar tekrar, fotorafn kendini ifade etme asn
dan muazzam -resmin sunduu imkandan ok daha s
tn- bir frsat olduunda srar etmitir. nk fotorafn
resimle boy lebilmesi, bir fotorafnn almalarn
deerlendirmenin nemli bir standard olarak zgnl
n devreye sokulmasna (zgnln biricik, zorlayc
bir duyarlln damgasyla e tutulmasna) baldr. Bura
da heyecan verici olan, "yeni tarzda bir eyler syleyenin
fotoraf olmas" dr, diye yazar Harry Callahan, "ama
farkl olmak adna deil, sadece birey farkl olduu ve bu

yolla birey kendini ifade ettii iin". Ansel Adams a gre,

141

"Byk bir fotoraf, fotoraf ekilen eyle ilgili olarak en

derinden hissediten duyguyu tam olarak yanstmaldr;
dolaysyla, btnl ierisinde hayata dair ol.arak hisse
dilen duyunun doru bir ifadesini vermelidir".
'Doru ifade' olarak kavranan fotoraf ile (daha yaygn
rastland zere) aslna sadk bir kayt olarak kavranan fo
toraf arasnda bir farklln bulunduu aka bilinmek
tedir. Fotorafn misyonuna dair ou yorumda bu farkl
ln st kapatmaya allsa da, fotoraflarn ektikleri
grntleri dramatize etmek amacyla bavurduklar ve
keskin bir kutuplamaya iaret eden terimlerde bu farkll
rtk biimde grebiliriz. Kendini ifade etme araynn
modern biimlerind.e sk sk gzlemlediimiz gibi, foto
raf, birbirine kkten kart olgular olan benlik ile dnyann
geleneksel usullerinden ikisinin de bir zeti gibidir. Fot
raf, bireysellemi 'ben'in (bunaltc bir dnyada yolunu
kaybetmi olan evsiz kiinin) plak bir davurumu olarak
grlr, ayrca dnyarun hzla grsel bir sekisini oluru
rarak gereklie hakim olma abasn yansIhr. Ya da foto
raf, araya belli bir mesafe koyma imkan yaratarak, benli
in devreye giren, kendini dayatan iddialarn bir tarafa
koyarak, (hala bunaltc, yabane bir olgu olarak deneyim
lenen) dnyada bir yer bulmann bir arac saylmtr. Ne
ki, fotorafn kendini ifade etmenin stn bir arac olarak
savunulmas ile fotorafm benliin gerekliin hizmetine
koulmasnn stn bir yolunu gsterdii iin vlmesi
arasnda, zannedilecei derecede byk bir farkllk da
yoktur. Her iki yaklam da, fotorafn esiz bir ifa sstemi
saladn -gereklii bizim onu aha nceden gnnemi
olduumuz haliyle gsterdiini- farz etmektedirler.

142

Fotorafn bu ifa edici nitelii, genellikle gerekiliin

polernik ismi saylr. Fox Talbot"un "fotoraf makinesinin
'doal grntler' rettii" grnden Berenke Ab
bott'un 'resimsel' fotorafl mahkum etmek istemesine
ve Cartier-Bresson'n, "En ok korkulmas gereken ey, ya
pay olarak kurgulanan fotoraflardr," eklindeki uyars
na kadar, fotoraflarn b:irbiriyle elien bu tr aklama
ve saptamalarnn ounun, 'olduklar haliyle eylere
sayg gsterme tutumunun dindarca onaylandnda bir
letiklerini grrz. Genellikle salt gereki bir gzle bak
lan bir ara

(medium) sz konusu olduunda, fotorafla

rn birbirlerine mtemadiyen gerekilie sadk kalma na

sihatinde bulunmalarna gerek olmad eklinde bir ge
nel kan vardr. Yine de bu tr nasihatler verilmeye devam
edilir -bu da, fotoraflarn, dnyay bir anlna sahip
lenmelerini salayan bu ilemin esrarengiz ve ivedi bir
ey haline getirilmesi gerekliliinin baka bir kertesidir.
Abbott' n yapt gibi, gerekiliin fotorafm tam
zn oluturduu savnda srar etmek, kendiliinden,
belirli bir prosedr ya da standardm dierlerinden daha
stn olmasn getirmez; ayrca bu, mutlaka foto-belgele
rin (Abbatt'n kulland bir terim) resimsel fotoraflar
dan daha iyi olduunu da gstermez.* Fotorafn gerek
ilie ball, her slbu, her yaklam konuya/ malze.) 'Resimsel'in asl anlam, elbette, on dokuzunru yzyln en nl sanat fo
toraflanndan Henry Peach Robinson'un Pictorial Effect in Photography'de
(Fotorafta Resimsel Etki, 1869) yaygulahrd ekliyle olumlu bir anlam
d. Abbott, 1951'de kaleme ald bir manifesto metni olan "Photography at
the Crossroads"da (Fotoraf Yol Ayrmnda), "Onun sistemi her eye yal
taklanmakt," demitir. Fotorafn ustalan olarak Nadar, Brady, Atget ve
Hine'ye vgler yadran Abbatt, 5tieglitz'i de Robinson'un mirass ve
yine "znelliin egemen olduu bir sper-resimsel eko["n kurucusu sayp
nemsememektedir.

143

meye uydurmay salayabilir. Bazen fotoraf, daha dar bi

imde, dnyaya benzeyen ve bizi dnya hakknda bilgi
lendiren grntlerin oluturulmas eklinde tanmlana
caklr. Daha geni yorumlandnd.a, yani bir yzyl akn
bir dnem boyunca resim sanatna ilham veren -salt ben
zerlie gvenmeyen haliyle- fotografik gerekilik, gn
getike daha fazla, 'gerekten' olan ey olarak deil, be
nim 'gerekten' algladm ey olarak tanmlanabilir. Sa
natn btn modern formlar gereklikle ayrcalkl bir
iliki kurduklar.n iddia ederken, fotoraf sz konusu ol
duunda bu iddia zellikle isabetli bir izlenim uyandr
maktadr. Yine de fotoraf, son kertede, modern aa z
g saylan ve gereklikle dorudan iliki kurmaya p
heyle bakan yaklamlara -dnyann gzlemlendii haliy
le kabul edilememesine- resim sanatndan daha bak
deildir. Abbott bile gerekliin doasnda bir deiim
meydana geldiini (gerekliin her zamankinden ok da
ha fazla fotoraf makinesinin daha seici, daha keskin g
zne ihtiya duyduunu) grmezlikten gelememitir. Ab
bott yle der: "Bugn, insanln grd en muazzam
lekeki gereklikle kar karyayz. Bu da fotorafnn
srtna daha fazla sorumluluk bindiren bir durumdur."
Fotorafa gerekilik program denirken fiilen ima
edilmek istenen ey, gerekliin gizli olduu inancdr.
Gizli olan bir eyin de stnden onu gizleyen rtnn
kaldrlmas gerekir. Fotoraf makinesinin kaydettii her
ey bir ifadr (ister hareketin gzle grlmez, uup gidici
ksmlar, ister doal grme yetimizin alglayamad bir
kat, ister -Moholy-Nagy'nin deyiiyle- 'younlatrlm
gereklik', isterse grmenin oval bir biimi olsun). Stieg-

144

litz'in tanmlamasyla onun 'denge ann sabrla bekleyi'i,

Robert Frank'in dengesizlii aa karacak an -gerekli
i savunmaslZ yakalayacak 'aradaki anlar- beklernesi gi
bi, gerek' olann aslnda gizli olduunu ngren ayn
i

varsaym besler.
Fotografik bakla bir eyi, herhangi bir eyi gstermek,
onun gizli kalm olduunu gzler nne sennek demektir.
Yine de fotoraflarn, egzotik ya da istisnai derecede ar
pc konularla bu gizemi koyultnalar art deildir. Dorot
hea Lange meslektalanna 'ana konular a younlatrma

y nerdiinde, gzettii anlay, fotoraf makinesinin du

yarl yorumuyla 'ana olan'a da gizem katlaca g
dr. Demek ki, fotorafmm gerekilie ball, fotora

fi -dierlerinden daha gerek bulunan- belli konularla snr

lamaz, ama bilakis, her sanat eserine sindirilmi olan for
malist anlayn rneklerini sunar: Viktor klovski'nin sz
leriyle, gereklik aina olmaktan karlmtr. Burada orta
ya atlan dnce, her trl konu veya malzemeyle atak bir
iliki kurmaktr. Makineleriyle silahlanm fotoraflar bo
yun emez bir g, sadece aldatarak var olan, gerek d
bir ey gzyle baktklar gereklie kar taarruza geecek
lerdir. Avedon aka yle dertir: "ektiim resimler be
nim gzmde insanlarda rastlanmayan bir gereklii tem
sil ediyor. Zaten insanlan da fotoraflar yoluyla tanyo
rum." Fotorafn gereki olmas gerektiinde srar etmek,
gnt ile gereklik arasndaki uurumu daha da derin
letinnekle badamaz deildir; fotoraflar sayesinde gi
zemli bir yolla edinilmi olan bilgi (ve gerekliin bu suret
le pekimes), gereklik karsnda nsel bir yabanclama
y ya da gerekliin deerinin drlmesini nvarsayar.

145

Fotoraflarn tanmlad ekliyle, resim ekmek hem

nesnel dnyaya sahip olmann snrsz bir teknii hem de
tekil benliin kendini kanlmaz bir tekbencilikle ifade et
me yoludur. Fotoraflar, onlar sadece fotoraf makinesi
ifa edebilecek kapasitede olsa bile, zaten var olan gerek
likleri yakalarlar. Keza, fotoraf makinesinin gereklii
krpmak yoluyla kefettii dorultuda, bireysel mizalar
gsterdikleri de vakidir. Moholy-Nagy'ye gre, fotorafn
dehas, 'nesnel bir portre' karma yeteneinde yatar; "bi
reyin fotoraf yle bir ekilmehdir ki, fotorafia elde edi
len sonu znel niyet engeline taklmasn". Lange, ekilen
baka insanlarn portrelerinin de fotorafnn 'otopartre
s' olduunu savunurken, "fotoraf makinesi araclyla

kendini kefetmeflye byk pay tanyan Minor White'a

gre de manzara fotoraflar aslnda 'isel manzaralar'dr.
Bu iki ideal aslnda birbirine zttr. ekilen fotoraf dnya
hakknda olduu (ya da olmas gerektii) mddete fo
torafnn fazlaca bir rol olmaz, fakat fotoraf gzpek,
aratrc bir znelliin vastas olarak dnld md
dete de fotoraf her eydir.
Moholy-Nagy'nin fotorafnn geri planda kalmas
gerektii grnn kayna, fotorafn nasl terbiye edi
ci bir etki yapabildiini iyi bilmesidir: Fotoraf bizim
gzlem yapma yetimizi korur ve glendirir, 'grme ye
teneimizde psikolojik bir dnm' gerekletirir. (1936
tarihli bir makalesinde Moholy-Nagy, fotorafn, 'soyut',
'kesin', 'hzl', 'yava', 'younlam', 'nfuz edici', 'eza
manl' ve 'arptlm' baklar eklinde sralanabilecek
sekiz ayr grme biimi yarattn ya da bunlar genilet
tiini belirtmitir.) Fakat geri planda kalmak, ayn zaman-

146

da tamamen farkl ve anti-bilimsel yaklamlarn arkasn

daki taleptiri bunun somut bir rneini Robert Frank'n
u amentsnde grebiliriz: "Fotorafta olmas gereken
tek bir ey vardr, 'o ana yansyan insanlk'." Her iki g
rn nermesi de, fotorafnn bir tr ideal gzlemci
olduu ynndedir (Moholy-Nagy'ye gre, bir aratr
mac mesafesinden grmei Frank'e gre, "basit, sokakta
ki insann gzleriyle" grme),
Fotorafy (ister Moholy-Nagy gibi gayri-ahsi, ister
Frank gibi samimi olarak) ideal bir gzlemci saymann ca
zip taraf, fotoraf ekmenin herhangi bir ekilde mteca
viz bir eylem olduu fikrini rtk olarak reddetmesidir.
Fotorafn bu kapsamda tanmlanabilmesi, ou profesyo
nelleri dahi tamamen savunmac bir izgiye eker. Cartier
Bresson ile Avedon, fotorafmn faaliyetlerinin smrgen
ynnden -zlerek de olsa- drste bahseden bir avu
kii arasndadrlar. Fotoraflar genellikle, yamac tutu
mun iyi bir fotorafla badamadn iddia edip, amala
nna uygun daha olumlu bir szlkenin benimsenmesini
umut ederek, fotorafn masumiyetine sahip kmaya
mecbur hissederler kendilerini. Bu tr laflarn en aklda
kalc rneklerinden birisi, Ansel Adams'm fotoraf maki
nesini 'ak ve ifa arac' olarak tanmlamasdIri Adams ay
nca, bir fotoraf 'ektiimizi' sylemeyi brakp, her sefe
rinde bir fotoraf 'yaptuza' dikkat ekmemiz gerektii
ni savunur. Stieglitz'in 1920'lerin sonlarnda yaph bulut
ekimlerine verdii isim (IJEdeerler", iindeki duygula
rn yansmas), fotoraflarn fotoraf ekmenin. 'hayrl'
tarafn ne karma ve 'yamac' armIarn bastrma
ynndeki kalc ve srarl abalarnn baka, daha ciddi bir

147

zeminidir. Yetenekli fotoraflarn performanslar, elbette

ya basite 'yamac', ya da basite -ve temelinde- 'hayrl'
diye nitelenemez. Fotoraf, benlik ile dnya arasndaki i
sel olarak ift tarafl baintnn (onun, bazen dnya kar
snda benliin geri ekilmesini dayatan, bazen de benlii
ne kartarak, dnyayla daha atak bir iliki kurulmasn
ngren gerekilik ideolojisi versiyonunun) paradigmas
dr. Bu ban iki taraf da her daim taraflarea yeniden ke
fedilmekte ve savunulmaktadr.
Bu iki idealin (gereklie taarruz etme ile gereklie
boyun etme tutumlarnn) bir arada bulunmasnn nem
li sonularndan birisi, fotorafn yordamna kar srekli
bir ikircimlilik iinde olunmasdr. Fotoraf resim sanat
na e, bir kiisel ifade ekli olarak gren iddialar bir tara
fa, fotorafn zgnlnn fotoraf makinesinin kapa
sitesine kopmaz biimde bal olduu gerei hala dei
mez: Harold Edgerton'n hedefini vuran bir merminin,
bir tenis manda topun fr! fnl dnerek gidiinin yk
sek hzla ekilmi fotoraflar, ya da Lennart Nilsson'n
insan bedeninin iini gsteren endoksokip fotoraflar gi
bi, cihazn kapasitesinin durmadan gelitirilmesinin so
nucu olan birok fotoraftaki biimsel gzellii ve bilgi
lendirici zellii hi kimse yadsyamaz artk. Fakat foto
raf makineleri daha sofistike, daha otomatik, daha -en
ufak ayrntlar dahi yakalayacak ekilde- isabetli hale
geldike, baz fotoraflar da 'silahsz' dolamann, ya
da gerekten bir 'silahla' donanm olmadklarn d
np, modern-ncesi dnemin fotoraf makinesi teknol0jisinin (yaratc tesadflere daha fazla alan tanyp/ daha
enteresan ya da izlenimci sonular verdii dnlen da-

148

ha az gelimi, daha az gl makinelerin) getirdii snr

lamalarla yetinmeyi tercih etmenin cazibesine kaplrlar.
Gsterili donanm kullanmamak birok fotoraf (Wes
ton, Brandt, Evans, Cartier-Bresson, Frank dahil olmak
zere) asndan bir onur meselesi halini almtr. Nite
kim bu fotoraflardan bazlar, kariyerlerinin erken d
nemlerinde edindikleri basit tasarmh ve hz dk mer
cekli eski makinelerinden asla vazgememi iken, bazla
r da birka kvet, bir ie ykama maddesi ve bir ie
saptama solsyonundan daha gelikin hibir zellii ol
mayan kontakt bask almay srdrmektedirler.
Fotoraf makinesi gerekten 'hzl grme' aracdr; sa
dk modernistlerden Alvin tangdon Coburn bunu
1918'de.l ftristlerin makineleri ve hz ilahlatrmalany
la benzer bir srete ilan etmitir. Fatorafn imdiki p
heci duruunun bir gstergesi, Cartier-Bresson'n yakn
bir zamanda yapt, fotoraf makinesinin

fazla hzl

ol

maya balad saptamasdr. Gelecek kt (giderek da

ha hzl grme tapnc), yerini daha zanaatkarca, daha saf
bir gemie -resimlerin hala 'elin dedii bir zellik ta
dklar, bir haleye sahip olduklar zamana- geri dnme
arzusuna brakmaktadr. Daguerrotiplere, stereograf
kartlarna, fotorafl kimlik kartlarna, aile fotoraflarna,
on dokuzuncu yzylla yirminci yzyl bann unutu
mu tara ve ticar fotoraflarnn almalarna duyu
lan cokunun altnda, fotoraf ekmenin O safiyane dne
minin nostaljisi yatar.
Gelgelelim, en yeni ve en gl aletleri kullanmaya pek
yatkn olmamalar, fotoraf1ann fotorafn gemie duy
duklar youn ilginin tek -daha dorusu, en ilgin- gster-

149

gesi deildir. Gnmz fotorafndaki beenileri belirle

yen primitivist zlemlern bir kayna, fotoraf makinesi
teknolojisinin kesintisiz biimde yenilenmesidir. yle ki,
kaydedilen gelimelerin bir ksm yalnzca fotoraf maki
nesinin kapasitesini ykseltmekle kalmaz, ayn zamanda
bu aracn (medium) daha eski, artk devre d kalm im
kanlarn da (daha ustalkla ama daha az zahmetle) zet
lemi olur. Dolaysyla, fotorafn gelimesi daguerrotip
ileminin, metal plakalara dorudan pozitifin yanstlma
s srecinin yerini, bir orijinalden (negatif) snrsz sayda
bask (pozitif) karlmasna imkan tanyan pozitif-negatif
ileminin almasna baldr. (1830'larn sonlarnda eza
manl olarak icat edilm olmalarna ramen, 1839'da b
yk bir tantanayla tantm yaplan ilem, Fox Talbofun
-genel kullanma alacak ilk fotografik sreci temsil eden
pozitif-negatif ilemi deil de, Daguerre'nin hkmet ds
tekli icad olmutu.) Yalnz imdi fotoraf makinesinin as
lna dnmekte olduu sylenebilir. Polaroid makine, her
basknn biricik bir fotorafa denk geldii daguerrotip ka
mera ilkesini canlandrmtr. Lazer kla salanan bo
yutlu bir grnt olan hologram da, 1820'lerde Nicepho
re Niepce'nin yapt ilk fotoraf makinesiz fotoraflar
olan heIyogramn bir eidi saylabilir. Fotoraf makinesi
nin slaytlar (srekli sergilenemeyecek ya da czdanlar ve
albmlerde saklanamayacak, sadece duvarlara ya da -i
zimlere yardmc olarak- kat stne yanstarak seyredi
lebilecek grntler) retecek ekilde kullanlmasnn
yaygnlamasysa, fotoraf makinesinin tarih-ncesine,
fotografik kamerann camera obscura'nn iini grd d
nemlere kadar uzanmaktadr.
150

------

r
i

--------_ ._-_..

"Tarih biz gereki bir an eiine srklyor," de

miti Abbett, fotoraflar bu sramay gerekletirmeyi
kendilerinin stlenmeye ard bir keresinde. Halbuki,
fotoraflar hep birbirlerini daha yrekli davranmaya
iterlerken gerekiliinin deerinin stne bir kuku gl
gesi dt de apak ortadadr; zaten bu kuku glgesi
dir ki, fotoraflarn basitlik ile ironi, kontroll davran
makta srar etmek ile beklenmedik frsatlar yakalayp i
lemek, bu aracn karmak evriminden faydalanmaya ok
istekli olmak ile fotoraf sfrdan yeniden yaratma arzusu
arasnda srekli mekik dokumalarna sebep olmutur. Fo
toraflar, periY9dik bir ekilde kendi kurnazlklarn
gemlerne ve yaptklar ileri hep yeniden mistifiye etme
ihtiyac duyar grnmektedirler.
Bilgiyle ilgili sorunlar, tarihsel dzlemde fotorafn ilk
savunma-hatt saylmaz. Bu alanda yaplan en eski tart
malarda" fotorafn grnmlere sadakati ve bir makine- .
ye baunllnn onu (sadece pratik bir sanat, bilimin bir
kolu ve bir ticaret alan olmann dnda) gzel sanat ol
maktan alkoyup alkoymad zerinde durulmutur.
(Fotoraflarn faydal ve genellikle artc bilgiler aktar
d daha en bandan bilinen bir eydi. Fotoraflarsa ne
bildikleri ve bir fotorafn derin anlamyla ne trden bil
giler salad konusunda kayg duymaya" ancak fotora
fn bir sanat olarak kabul grmesinden sonra balamlar
d.) Yaklak bir yzyl boyunca fotoraf savunusu" onu
bir gzel sanat olarak kabul ettirme mcadelesiyle paralel
yrmtr. Fotorafn gerekliin ruhsuz, mekanik bir
kopyas olmaktan teye gitmedii sulamasna kar to151

..

..

..._--

toraflar, fotorafn 'grme'nin sradan standartlarna

kar nc bir isyan temsil ettii, en az resim sanah aya
rnda bir sanat olduu savna sarlmlardr.
imdilerde, fotoraflar dile getirdikleri iddialarda da
ha semeci bir tutum taknyorlar. Fotoraf gzel sanatla
nn tamamen saygn bir dal haline geldiinden beri, artk
herhangi bir snaa, 'sanat' etiketinin fotoraf ekmeye
ara sra salad korumaya ihtiya duyulmuyor. Yaptkla
n ileri ve almalarn 'gururla sanatn hedefleriyle z
deletiren (Stieglitz, White, Siskind, Callahan, Lange, La
ughlin gibi) nemli Amerikal fotoraflarn karsnda,
bunun bir sorun oluturduunu bile kabul etmeyen ok
daha fazla fotoraf yer almaktadr. Srand 1920'lerde
yle yazyordu: "Fotoraf makinesiyle elde edilen sonu
larn Sanat kategorisi altna sokulup sokulmamasnn bir
ehemmiyeti yoktur." Moholy-Nagy de, "Fotoraftn 'sana
retip retmediinin benim gzmde bir nemi yok," di
ye yazacakt. Olgunluk evrelerine 1940'larda ya da ondan
biraz sonra gelen fotoraflar, daha cesur davranp ak
a sanat kmsemiler ve sanat sanatslkla bir tutmu
lardr. Bu fotorai1ar genel olarak kendilerini buldukla
r, kaydettikleri, tarafsz gzlemler yaptklar, tanklk et
tikleri, kendilerini kefettikleri iddiasndadrlar -yani, on
lara baklrsa, sanat dnda her eyi yapyorlardr. Foto
raf, sanata kar srekli ikircimli bir ilikide t':ltan etken,
ilk balarda fotorafn gerekilie ballyd; imdiyse,
onun modemist mirasdr. nemli fotoraflarn fotora
fn bir gzel sanat olup olmadem tartmaya artk gnl
sz davranmalar (onlarn almalarnn sanatla ilintisfol

madnt ilan etmenin dnda), modernizmin zaferinin da152

yatt sanat anlayni ('sanat ne kadar iyiyse, sanatn ge

leneksel amalar bakmndan o lde ykcdr' gr
n) ne lde tartmaslZca kabullendiklerini gsterir.
Kald ki, modernist beeni, neredeyse kendine ramen
yksek sanat olarak tketilebilecek olan bu mtevaz fa
aliyete memnuniyetle kucak amtr.
Fotorafn gzel sanat olduunun savunulmasna
aka ihtiya duyduu dnlen on dokuzuncu yz
ylda bile, fiilen izilen savunma hatt pek sabit deildi.
Julia Margaret Cameron'n 'fotorafn bir sanat vasfn
tad, nk -resim sanat gibi- gzeli arad' eklin
deki iddiasnn peinden, Henry Peach Robinson'un 'fo
torafn . bir sanat olduu, nk yalan syleyebildii'
yolundaki Wilde'c iddias gelmiti. Yirminci yzyln
balarnda Alvin Langdon Coburn'n grme'nin hzl,
gayri-ahsi bir yolunu temsil ettii gerekesiyle fotoraf
'sanatlarn en moderni' olarak vmesi, Weston'n 'birey
sel grsel yaratnm yeni bir arac' olarak fotorafa dz
d vgyle yarmaktayd. Son onyllardaysa bir pole
mik arac olarak sanat anlay hepten" tkenmi durum
dadr; gerekten de, fotorafn bir sanat formu olarak ka
zand mthi prestijin nemli bir ksm, bir sanat olma
ya kar ikircimli tutum taknnu olmasndan gelmekte
dir. Fotoraflar imdi ileriyle sanat eserleri rettikleri
ni reddettiklerinde, bunun sebebi. sanat eserinden de da
ha iyi bir i karmakta olduklarn dnmeleridir. Do
laysyla, fotorafn bir sanat olduunu kabul etmeyen
ler, bize fotorafn sanat olup olmad konusunda orta
ya atlan ypranm sanat anlaylarndan daha fazla ey
anlatrlar.
153

, -"
o

ada fotoraflarn sanat hayaletini kovma abalar

na ramen ortada hala gezinen bir hayalet olduunu sy
leyebiliriz. Szgelimi, profesyonel fotoraflar fotorafla
rnn kitap ya da dergilerde sayfann kenarndan taacak
ekilde silme kullanlmasna kar ktklarnda, baka bir
sanattan miras alnan bir modelden destek alm olurlar:
Nasl resimlerin ereve iinde sunulmas gerekiyorsa, fo
toraflar da beyaz bir zemin zerine erevelenerek yer
letirilmelidir. Baka bir rnek: Birok fotoraf, renkli
olandan daha zarif ve daha etkileyici (veya daha az dikiz
ci, daha az duygusal veya kabalyla hayata daha yakn)
olduklarn dnd iin siyah-beyaz resmi tercih et
meyi srdrmektedir. Oysa bu tercihin asl temeli, yine,
resim sanatyla yaplan st rtl kyaslamadr. Cartier
Decisive Moment (Karar An, 1952) balkl fo

Bresson The

toraf albmnn giriinde, renkli fotoraf kullanmakta

ki isteksizliini teknik snrlamalardan (odak derinliini
azaltan bir etkiyle renkli mmin hznn yavalndan)
dem vurarak mazur gstermeye almt. Oysa son yir
mi ylda renkli film teknolojisinde kaydedilen hzl ilerle
meler sonucunda, tonlamadaki ayrmlarn ve yksek
znr!n arzu edilen dzeye gelmesiyle birlikte Carti
er-Bresson da kendi duruunu gzden geirmek zorunda
kalmtr ve artk fotoraflann rengi ilke meselesi yap
maktan vazgemelerini nermektedir. Fotoraf ile resim
sanatlar arasnda -fotoraf makinesini icadndan itiba
ren- bir toprak paylam yapldn bildiren o kalc rru
tin Cartier-Bresson'n bakndaki yorumuna gre, renk
resmin topraklarna aittir. Cartier-Bresson, fotoraflann
her trl ayartma giriimlerine kar kararl davranmalar
154

-----

------------ _ . _ .

gerektiine dikkat ekip, pazarln kendi paylarna d

en ksmyla yetinmelerini ister.
Fotorah bir sanat olarak tanmlamaktan hala vazge
meyenler, her vesilyse bir hatt salam tutmaya alyor
lar. Oysa bu hatta daha fazla tutunmak mmkn grn
memektedir: Fotoraf belirli konular ya da belirli teknik
lerle kstlamaya ynelik her trl giriim, fiilen ne kadar
verimli sonu vermi olurlarsa olsunlar, alt edilmeye ve
kmeye mahkumdur. nk rastgele bir grme biimi
ve -yetenekli ellerde- yanlmaz bir yarat vastas olmak,
fotorafn doasnda vardr. (John Szarkowski'nin gz
lemledii gibi, "Hnerli bir fotoraf her eyin fotoraf
n iyi ekebilmelidir".) te, fotoraln, (son zamanlara de
in) grmenin seici ya da arndrlm bir yolunun ve sa
hici baar ltlerini ender rastlanr dzeye karan bir
araan

(medium)

sonularnn tand sanatta kalc bir

kavgaya tutumu olmasnn sebebini burada aramak ge

rekir. Anlalabilir bir ekilde, fotoraflar iyi fotoraf
daha dar kapsamda tanmlama abalanndan vazgemeye
hi gnll olmarulardr. 'Fotorafn tarihinde bazen
rastladmz bir durum, fotorafn sanatla ilikisi konu
sunda hepsi ayr ayr tartmalara tekabl eden bir dizi
dalistik tartmadr: rnein, dz baskya kar elle m
dahale edilen bask, belgesel fotorafa kar resimsel fo
toraf, vb. Son dnemlerde, bu tr' tartmalarn hepsinin
modasnn gemi olduu, demek ki tartmalarda bir
noktaya varld yolunda iddialara ok sk rastlanmakta
dr. Oysa, 'sanat olarak fotoraf savunusunun tam anla
ruyla rtlmesi kesinlikle mmkn deildir. Fotoraf
grmenn hem oburca bir biimi, ama hem de zeL, apay-

155

r bir biimi olduunun iddia ,edilmesi gereken bir yolu

olarak kald mddete, fotoraflar sanatn kirli ama
haJ.a prestijli yuvalanna snnay (ok aka savunarna
salar da) srdreceklerdir.
Resim sanatnda rneklendii gibi, sanatn gsterili ta
rafndan fotoraf ekerek kurtulduklarn dnen foto
raflar, aklmza, resmetme eylemiyle (yani. tuvali bir nes
ne olmaktan ziyade bir eylem alan gibi grerek) sanattan
-ya da byk harlle Sanaftan- kurtulduklarn larz eden
soyut ekspresyonist ressamlar getirir. Fotorafn son d
nemlerde bir sanat olarak kazand prestijin nemli bir
ksm da, kendi iddialarnn, daha yakn dnemlere ait re
sim ve heykel sanatlarnn iddialanyla yaknlamasndan
gelir.* 1970'li yllarda lotoraln grnte doymak bilmez
bir itah iinde olmas, grece ihmal edilmi bir sanat for
munu bulup kefetme hazzndan daha fazlasn yanst
yordu; bu itahlln kayna, 1960'lann pop beenisinin
ilettii mesajlardan biri olan, soyut sanatn arhk dikkate
alnmamas gerektii grnn pekitirilmesi arzusuydu.
Fotoraflara giderek daha ok dikkat atfetme, soyut sana
tn gerektirdii zihinsel abalardan yorgun dm, ya da
*) Fotorafn iddialar elbette ok daha eskiye dayanr.

le ki, bilerek re!

menin ya da uydurmann yerine bir eyle karlanca onun fotorabn ek
meyi getiren, yaplm (ya da yaptnim) olanlarn yerine bulurunu nes
neleri ya da durumlan, abann yerine karar koyan imdiki bildiimiz pra
tie gre, fotorahn bir makine dolaymyla ortaya koyduu haZlr sanat,
prototiptir. Sanat gebeliin ve doumun deiL, aslnda tanma rardevusu
nun (Duchamp'n 'randevu' teorisi) rettii fikrini ilk defa dolama sokan,
fotoraft. Ancak profesyonel fotoraf
lar, yerleik gzel sanatlarda Duc
hamp etkisiyle alan adalanndan ok daha gvensiz hissetmektedirler
kendilerini ve bu yzden, genellikle, bir karar Annn uzunca sreye dayal
bir duyarllk ve gz eitimini ngerektirdii gerekesine sanlrlarken, fo
toraf ekmenin herhangi bir gayret gerektirmemesinin yine de fotoraf
y bir ressamdan ziyade bir zanaatkara evirmediinde srar etmektedirler.

156

artk yle abalar gstermemeye istekli duyarllklar a

. sndan byk bir rahatlamadr. Klasik modernist resim,
'bakma'nn son derece gelikin becerilerini gerektirdii gibi, dier sanatlarla ve sanat tarihinin belli yorumlanyIa ili dl olmaya da ihtiya duyar. Fotoraf -pop sanat gibiizleyicilere sanatn zor -bir ey olmad konusunda teminat verir; bu bakmdan fotoraf, sanatla ilgili bir ey 01maktan ziyade, fotorafn ektii eylerle ilgilidir.
Fotoraf, gemiin yksek kltlnn foyasn ortaya
dkmeye can atan -hibir eyi atlamadan vr zvr eylere,
hurda malzemelere, acayip nesnelere meraklt- pop vers
yonuyIa modernist beeninin; vulgerlie ihtimamla kur
yapmann; ki'e efkatle yaklamann; avangard hrslan
ticariliin getirileriyle uzlahrma becerisinin; reaksiyoner,
elitist, zppece, samimiyetsizce, yapay, gndelik hayatn
genel gerekleriyle temasn kaybetmi diye grlen sana
ta kar szde-radikal, amirane bir iliki kurmann; sanat
kltrel belgeye dntrme gcnn en baarl vastas
dr. Ayn zamanda fotorafn, klasik modernist bir sanatn
btn kayglann ve bilinli. tutumunu da tedricen sahip
lenmi olduu sylenebilir. Zaten birok profesyonelin u
dnemdeki endiesi, bu poplist stratejinin fazla ileriye
gtrld, bu yzden halkn -her eyden nce- fotora
fn asil ve yce bir eylem -ksacas, bir sanat- olduunu
unutabHecei ynndedir. Zira modernist eilimin naif
sanata kar kollayc tutumu, .her zaman iinde bir jokeri
tar: Fotorafn gizli iddias olan 'gelimilie' byk rol
atfetmeye kesintisiz devam edilir.
Tam da fotoraflarn fotorafm bir sanat olup olma
dn tartmay braktklar bir cJ.nmd.e... fotf"l.Q-.r::f.u. "',157

1.
i

radan insanlarn yk.sek ilgisine mahzar olmas ve ayn

srete -zorla- mzelere girmesi bir tesadf saylamaz.
Mzenin fotorafa bir sanat hviyeti kazandrmasif mo
dernist beenininf ak ulu bir sanat tanm adna yz
yldan beri srdregeldii (ve fotorafn bu bakmdan
resim sanatndan ok daha uygun bir zemin sunduu)
kampanyann nihai zaferidir. yle kif amatr ile profes
yonet ilkel ile gelikin arasndaki izgiyi, resimde oldu
u gibi fotorafta da izmeye kalkmak hem daha zordurf
hem de pek bir anlam tamaz. Naif bir anlayla, ticari
mantkla ya da salt fayda salasn diye ekilmi fotoraf
larn, en yetenekli profesyonellerin uygulad fotoraf
lktan en ufak bir farklar yoktur: Hi kimselerin tan
mad amatrlerin yakaladklar yle enteresan, biim
sel olarak karmak kareler vardr ki, fotorafn karakte
ristik yeteneini temsil etmekle bir Stieglitz ya da bir
Evans fotorafyla rahatlkla boy lebilirler.
Her trden farkl fotorafln tek ir srekli ve ba

msz gelenek oluturmas, ada foto:af-beenisinin

altnda yatan ve bu beeninin snrsz derecede genile

mesini salayan varsayrna, eskiden artc grnp ar
tk hepimizce aina bulunan bir varsayma iaret eder. Bu
varsayrnn ortaya .atlmas, ancak fotorafn kratrler
ve tarihilerce dikkate alnp, mzeler ve sanat galere
rinde dzenli olarak sergilenmesiyle makul bulunmu
tur. Fotorafn mzedeki serveni zellikle belirli bir s
hlbu ne karm deildir; bilakis, fotorafn -ne kadar
farkl olursa olsun- birbirleriyle herhangi bir ekilde e
!imedii dnlen bir ezamanl niyetler ve sltiplar
koleksiyonu olarak sunulmasna hizmet etmitir. Ne ki,
158

fotorafn mzelerde sergilenmesi halk nezdinde muaz

zam bir baaryla talanrken, fotoraf profesyonelleri
nin bu konudaki tepkileri karktr. Fotorafn uzand
bu yeni meruiyet sahasn memnuniyetle karlam ol
salar bile, birok profesyonelin en iddial resimlerin dahi
artk (haber-fotoraflndan bilimsel fotoraflara ve
aile resimlerine kadar) her tr grntyle dorudan kya.slanarak tartlmaya balanaca, bu eilimin de fotoraf alelade, kaba.' sradan bir zanaat durumuna drecei tehdidini hissettiine phe yoktur.
levsel fot9raflann, yani pratik bir ama dorultusun
da, ticari amala ya da hatra olarak ekilen fotoraflarn,
fotorafn baarl goriild asl alana dahil edilmesinin
dourduu asl sorun, bu suretle, bir gzel sanat saylan
fotorafm deerinin dmesi deil, bu prosedrn ou
fotorafn doasyla elimesidir. Fotoraf makinesine ba
vurulan birok durumda, fotoratn najf ya da betimleyki
bir ilevi yerine getirmesine daha sk rastlanr. Fakat, m
ze ya da galeri gibi yeni ortamlarla birlikte dnldn
de fotoraflar, eskisiyle aynI" ekilde dolaysz .-ya da asli
olarak artk konular/malzemeleri 'hakknda' griilmez
ler; bilakis,. fotoraflarn tad imkanlar ve ihtimallere
dair birer incelemeye dnrler. Mzelern fotoraf be
nimsemesi, fotorafn kendisini (almalar esasen foto
raf makinesinin gereklii kavrama kapasitesini sorgula
maya younlaan bir avu bilinli fotorafmn yaad
biimde) daha problematik gstermektedir. Eklektik mze
koleksiyonlar, -en dolaysz biimde betimleyici nitelikte
olanlar dahil olmak zere- btn fotoraflarn keyfiliini
ve znelliini pekitiren bir etki dourmutur.
159

'

Fotoraf sergisi amak, ressamlarn kiisel sergilerinin

oalmas gibi nemli bir mze faaliyeti haline gelmitir.
Yine de bir fotorafyla bir ressam birbirlerine benzemez
ler; ciddi fotoraflarn ekiliinde fotorafnn rol geri
planda kalmak olduu gibi, sradan fotoraflar ekilirken
fotorafnn kim olduu dahi nemsenmez. ilgimizi asl
olarak fotoraf ekilen konuya/malzemeye ynelttiimiz
lde, fotorafdan sadece ar mesafeli bir konumda
kalmasn bekleriz. Dolaysyla, haber-fotoraflnn
asl baars, yetkin fotorafnn almalarn -belirli bir
konuyu fiilen tekeline alm olmad srece- bir dierin
den ayrmann glnde yatar. Bu fotoraflarn asl g
c de, tek.bir sanatnn bilincini deil, dnyann grnt
lerini (ya da suretlerini) yanstyor olmalarna baldr. Bi
limsel ve endstriyel amalarla, basn yayn organlar iin,
ordu ve polis uhdesinde veya ailelerce ekilmi olan fo
toraflarn ok byk ounluunda, fotoraftan bekle
nen asli faydann (kaydetmek, saptamak, bilgilendinnek,
vb.) stne muhakkak, vZrn arkasnda her kim duru
yor olursa olsun, onun kiisel grnn damgas der.
Bir resmin imzal olan makbulken, fotorafn da imza
SlZ olan anlamldr (ya da fotorafm imzalanm olmas,
sahibi adna bir zevksizlik rnei saylr). Fotorafn doa
s, auieur olarak fotorafyla iki' ynl bir iliki kurulmas
n ierir; yetenekli bir fotorafmn ileri ne kadar byk
ve deiken olursa, o lde, bireysel yazarlktan ziyade
bir tr kolektif eser nitelii kazanm grnr. Fotorafn
ert byk isimlerinin yaynladklar fotoraflarn bir ksm,
dnemlerinin baka yetenekli profesyonellerince de ekile
bilecek trde almalar olduklan izlenimi dourur. Bir

160

iin, bir resmin kimin -eseri- olduunun kolayca anlal

mas iin ya (Todd Walket'n soHrize fotoraflan, Duane
Michals'n seri anlat fotoraflan gibi) biimsel olarak z
gn, tuhaf bir fikir" ya da (erkek plaklna odaklanan Ea
kins, Eski Gneye kafay takm Laughlin gibi) tematik bir
taknt olmas gerekir. Fotoraflar kendilerini fazla snr
lamamalarna ramen, onlarn eserleri, dier sanat formla
nndaki grece deiken almalaryla ayn btnle ve
tutarWa sahip deildir. Dnem ve sl0p itibariyle en kes
kin kopular yaam sanatlarn (bu noktada Picasso'yu,
Stravinski'yi aklnza getirin) kariyerlerinde bile, bu ko
pular aan kayglarda bir birlik olduu sezilebilir, ayn
ekilde (ve gemie dnk dnldnde), bir dnemin
baka bir. dnemle isel ilikisi de grlebilir. Btn eserle
ri, almalar bilirseniz, La

Sacre du printemps'n, Dumbar

ton Oaks Konertosu'nun ve son dnem neo-Schoeen

betg'ci eserlerin nasl ayn besteci tarafndan bestelendikle
rini, bu kompozisyonlarn hepsinde Stravinsky'nin parma
nn bulunduunu da anlayabilirsiniz. Oysa, insanlar ve
hayvanlarn hareketlerini gsteren resimlerin, Orta Ameri
ka'daki fotoraf gezilerinden getirilen belgelerin" Alaska
ve Yosemite'deki devlet destekli fotoraf arahrmalarnn,
"Bulutlar' ve "Aalar# serilerinn hangi tek fotorafnm
(en enteresan ve orijinal fotoraflar dahil olmak zere)
eserleri olduunu bilmeyi salayacak isel bir kanttan sz
edilemez. O resimlerin hepsini Muybridge'in ektiini
rendikten sonra dahi" diyelim Atget'in Paris'teki maaza
vitrinlerini fotoraflama tarzna bakp onun aalan ek
me slfrbunu karabileceimiz, veya Roman Vishniac'n
Polonya Yahudilerinin sava-ncesi fotoraflarn 1945'ten

161

itibaren ekmekte olduu bilimsel mikro-fotoraflara ba

layabileceimiz ekilde, bu serileri (her serinin tutarl, tan
nabilir bir slilbu olsa bile) birbirleriyle ilikilendirmek
mmkn deildir. Fotoraf sz konusu olduunda, konu
her zaman ne frlar; tam bir fotoraf klliyahrun bir dne
miyle baka bir dnemi arasndaki kapanmaz uurumlar
yaratan farkl konular sz konusu olduunda, imzann
pek esamesi okunmaz.
Gerekten, btnlkl bir fotoraf slbunun bulun
mas (bu noktada Avedon'un portrelerinin beyaz fonlary
la dzgn klandrmalarru, Atget'in Paris sokaklarnda
yakalad kuruni pastorallii aklnza getirin), sanki ay
n cins malzeme kullanldn dndrtr. Kald ki, izle
yicinin tercihlerini belirlemekte en byk rol konu oynar
gibidir. Fotoraflar asl ekildikleri amacnn oturduu
pratik balamndan kopanldnda ve onlara sanat eserle
ri gzyle bakldnda bile, bir fotoraf karsnda ba
ka bir fotorafy tercih etmek, ender haller dnda -her
hangi bir- fotorafa formel adan stn deer biilmesini
gerektirmez; bu hemen her zama: iin sadece, daha rast
gele 'bakma biimleri'nde olduu gibi, izleyicinin belirli
bir ruh halini tercih ettiini, fotorafnn niyetine sayg
duyduunu, ya da o niyetin cazibesinden etkilendiini (o
sayede nostalji duygusuna kapldn) gsterir. Fotoraf
lanan ey(ler)il1 gcn ve belirli bir fotoraf karsnda
zaman ve kltr bakmndan bir mesafenin olmasnn ilgi
mizi younluunu etkileyebilmesini, formalist fotoraf
anlaylaryla aklayamayz.
te yandan, fotorafta amzn beenisinin byk
lde formalist bir stikamete ynelmesi mantkl grn162

mektedir. Fotorafta konunun doal ya da naH bir stat

tamas dier temsili sanatlara kyasla daha ke-sin olmak
la birlikte, fotoraflara baklan ortamlarn ok eitli tr
den olmas, konunun asli nemini zorlayan ve nihayetin
de zayflatan bir seqeptir. Nesnellik ile znellik, kantla
ma ile varsaym arasndaki kar atmasna kesin bir
zm bulunamaz. Bir fotorafn otoritesi daima bir konuy
la ilintisine (yani, bir

eyin

fotoraf olmasna) bal ol

makla birlikte, sanat olarak fotoraf adna ortaya atlan

btn iddialar 'grmenin znellii'ni vurgulamak duru
mundadr. Fotoraflarla ilgili her trl estetik 'deerlen
dirmenin znde bir karlkllk yatar; nitekim, fotogra
fik beeninin kronik savunma refleksini ve ar dei
kenliini aklayan da budur.
Ksa bir sre iin (diyelim, Stieglitz'den Weston'n tarz
nn egemen oduu dneme kadar), fotoraflarn deer
lendirmesinde lt alnacak (mkerunel klandrma,.
kompozisyon oluturma becerisi, konunun anlalrl,
odaklamada titizlik, bask kalitesinin kusursuzluu ve
benzeri etkenlerle) salam bir bak asnn olutuu gibi
bir tablo sz konusuydu. Ne var ki, genellikle Weston' CL bir
etiket taklan bu yaklam ('bir fotorafn iyiliini esasnda
teknik kriterlerle lme' anlay) artk iflas etmi durum
dadr. (Weston'n byk Atget'i 'iyi. bir teknisyen deil' di
ye aalamas, bu usuln snrlarn ortaya koymaktadr.)
Peki, Weston'n anlaynn yerini ne almhr: Deerlendir
merun adan, bitmi bir nesne saylan bireysel fotoraf
tan, 'fotografik grme'nn rnei gzyle baklan fotora
fa kaydran ltlerle, ok daha kapsayc bir anlay. 'Fo
tografik grme' derken kastettiim, Weston'n almalar-

163

nn tab ki dnda tutulamayaca, ama eskiden kompo

zisyondan yoksunlar diye dikkate alnmayan, mehul kii
lerin elinden km olup, pozsuz, kt klandrmal, asi
metrik ereveli resimlerin de dahil edilecei bir yaklam
dr, Yen anlayla hedeflenen, -sanat olarak- fotoraf tek-o.
nik kusursuzluun ezici standartla;tmdan kurtarmak, do
laysyla 'gzellik' ltlerinden de kurtarmaktr. Bu yak
lam bize, hibir konunun (ya da bir konunun olmamas
nn), hibir tekniin (ya da bir tekniin olmamasnn) bir
fotoraf fotoraf olma vasfmdan yoksun buakamayaca
dnya apnda bir beeninin kaplarn aacaktr.
ilke olarak btn konular fotografik grme biiminin
uygulanmasna deer saylyorsa da, fotografik grmenin
en duru haline srad veya nemsiz konularda ulald
konusunda bir genel fikir birlii olumutur. Konularn se
ilme sebebi, skc ya da adiyane olmalardr. Bylesi ko
nulara genelde kaytsz kaldmz iin, cihazlI.1 'grme' ye
teneini en iyi onlar gsterir. nl nsanlar ektii gzel
fotoraflar ve moda dergileriyle reklam kurulular iin
ektii yiyecek , resimleriyle bilinen Idving Penn iin

1975'te Modern Sanat-Mzesi'nde bir sergi yapma imkan

tanndnda, ondan istenen e)" sigara izmaritlerinin ya

kn ekim fotoraflarndan oluan bir seriydi. Mzerun fo
toraf blm direktr John Szarkowski bu durumu y

le aklamt: "Sanat [Penn] bu ekilde ok ender rastlao

mr

bir ansa, nomnal konulu resimlerine kar stnkr

bir ilgiyle baklmasndan daha fazlasn yaama ansna

kavumu olacaktr." Szarkowski baka bir fotorafdan
bahsettiindeyse, "son derece baya" bulunan "konudan
alnabilecek eyler" konusunda bir yorumda bulunacakt.
164

Mzelerin fotorafa yer vermeleri, nemli modernist fan

teziler olan 'nominal konu' ve" 'son derece baya' gibi ta
nmlarla sk skya ilikilidir. Ancak bu yaklam, konunun
nemini azabnakla kalmayaca gibi, fotQrahn onu e
ken tek bir fotorafyla olan ban da gevetir. Fotografik
grme biimi hala, mzelerin artk sklkla yer verdii tek
fotorafl sergiler ve retrospektiflerle tamamen ortaya
konabilmi deildir. Fotorafn bir sanat olarak merula
mas iin, auteur olarak fotoraf anlay ile ayn fototaf
nn ektii btn fotoraflarn tek bir 'klliya olutur
mas dncesini gelitirmesi gerekmektedir. Saydm bu
anlaylar baz fotoraflara uygulamak, baka fotoraf
lara uygulamaya kyasla daha kolaydr. Diyelim, sliibu
ve amac hem fotorafn hem de resim sanatnn normlar
na uyan Man Ray iin bu anlaylar uygulamak mmkn
iken, aynsn, almalar iinde soyutlamalar, portreler,
tketim maddeleri reklamlar, moda fotoraflar ve (iki b
yk dnya savanda askeri hizmetini grrken ektii)
hava keif fotoraflar yer alan Steichen iin sylyemeyiz.
Ancak bir fotorafn, tek bir 'klliyat'n paras olarak a
kldnda yklendii anlamlar, lln fotografik grme
olduu durumlara pek uygun dmez. Tam tersine, byle
bir yaklam ister istemez, bir resmin baka fotoraflarn
almalaryla -mze duvarlarnda ya da kitaplarda sergi
lenen ideal antolojilerde- yan yana konduu zaman kaza
naca yeni anlamlar gzetecektir.
Fotoraf antolojileri hazrlamaktaki ama, genelde fo
toraf beenisi konusunda bir eitim arac salamak, her
trl konuyu birbirine eitleyen bir grme biimini ret
mektir. Szarkowski benzin istasyonlar, bo oturma oda-

165

lar ve baka trde kasvetli konulan "[fotorafnn] ha

yal gcnn hizmetine sunulmu rastgele olgulardan
oluan modeller" diye tanmladnda, asl kastettii d
nce, bu konularn fotoraf makines asndan ideal bir
nitelik tadyd. Fotografik grmenin grnte forma
list diyebileceimiz, tarafsz kriterleri, aslnda konular ve
sluplar hakknda gl bir deerlendirme leidir. On
dokuzuneu yzyln naif ya da rastgele, zellikle de sra
dan kaytlar iin ekilmi fotoraflarnn yeniden deer
lendirilmesi, ksmen onlarn apak netlii gerektiren e
kim tarzlanna balanabilir (burada sz edilen, Came
ron'dan Stieglitz'e kadar, fotorafn bir sanat olma iddi
asnn getirdii 'resimsel' bulank ayarn pedagojik ama
la dzeltilmesidir). Bununla birlikte, fotografik grme
standartlar her seferinde keskin bir grnt netliine ih
tiya duymaz. Ciddi fotoraflk, sanatla ve gzel ol
makla modas gemi balar kurma anlaynn artk hi
benimsenmedii durumlarda, pekala resimsel fotoraf,
soyutlamay, sigara izmaritleri ve benzin istasyonlar ile
kameraya arkasn dnm srtlar yerine daha 'asil' konu
lar gzeten bir beeninin nn aabilmitir.
Fotoraflarn deerlendirildii diL, genellikle son dere
ce yavandr. Bazen resim sanatnn szlne (kompozis
yon, k, ve saire) bavuran asalak bir dil olur bu; daha
ok da, fotoraflara ustaca ekildikleri, ilgin bulundukla
r, gl ya da karmak sayldklar veya sadece basit, ya
da -en rabet greni- aldatc derecede basit olduklar iih
vgler dzld zamanlardaki gibi, en belirsiz ierikte
yarglardan oluur.
166

Bu dilin fakir kal sebepsiz deildir; rnein, zengin

bir fotoraf eletirisi geleneinin olmayma baldr. Bu
da, ne zaman bir sanat olarak grIse, fotorafm barnda
tad bir eydir. Fotoraf, muhayyilenin ileyiinin ve
beeni llerinin resim sanatnnkinden (en azndan ge
leneksel biimiyle kavranan resimden) farkl olmasn
nerir. Gerekten, iyi bir fotoraf ile kt bir fotoraf ara
sndaki farkllk, iyi bir resim ile kt bir resim arasndaki
farklha hi benzemez. Resimde geerli grlen estetik
deerlendirme normlar, gereklik (ve sahtelik) ve ustalk
gibi ltlere (fotoraf iin daha gevek ya da sz konusu
bile olmayan ltlere) dayanr. Resim sanatnda uzman
lk sahas deimez biimde bir resmin kend btnl
ierisinde bir 'klliyat'Ia, ekoller ve ikonografik gelenek
lerle organik iliki kurulmasn gerektirirken, fotorafta
bir kiinin btn ektiklerinin mutlaka slup asndan i
sel bir tutarlla sahip olmas ihtiyac duyulmaz ve tek bir
fotorafnn fotoraf ekolleriyle olan ilikisi ok daha y
zeyde kalan bir meseledir.
Resim sanat ile fotorafn ortaklaa paylatklan de
erlendirme ltlerinden birisi, yenilikiliktir; gerek re
simler gerekse fotoraflar, genellikle grsel dile yeni bi
imsel ereveler ya da deiiklikler empoze ettikleri l
de deerli bulunurlar. ki sanatn paylat baka bir l
t, Walter Benjamin'in sanat eserinin tanmlayc karakte
ristii sayd 'mevcudiyet' zelliidir. Benjamin, bir fo
torafn -mekanik biimde yeniden retilen bir nesne ola
rak- gerek bir mevcudiyetinin olamayacan dn
yordu. Buna ramen, fotorafta beeni sz konusu oldu
unda belirleyici bir nem tayan koulun, fotorafn
167

mzeler ve sergilerde sergilenmesinin, fotoraflarn bir

tr sahicilie sahip olduklarn aa kard da ileri s
rlebilir. Dahas, hibir fotoraf -bir resmin her zaman sa
hip olduu anlamda- zgn bir nitelik tamamakla birlik
te, orijinal eserler denebilecek rnekler (zamannda -yani,
fotorafn teknolojik evrimiyle ayn zaman diliminde e
kilmi- asl negatiften yaplm basklar le ayn fotorafn
sonraki klar) arasnda byk bir niteliksel fark bulu
nur. (ou nsann nl fotoraflar -kitaplarda, gazeteler
de, dergilerde, ve saire- grdkleri hali, fotoraflarn fo-
toraflardr; ancak bir mzede ya da galeride sergilenir
ken grlmesi mmkn olan asl kopyalar, yeniden reti
lemeyen grsel hazlar sunarlar.) Benjamin'in belirttii gi
bi, mekanik yeniden retimin sonucu, "asl olan kopyas
n,

orijinal iin dnlemeyecek konumlara getinnek"tir.

Ancak bu lde, diyelim bir Giotto'nun, asl balamn

dan koparld ve mze sergisi ortamnda bir hale tad
ve -fotoraf gibi- (Benjamin'in 'hale'yi kullannn en
kesin anlamyla, bu haleye sahip olmadan) "ona bakan ki
iyi yar yolda yakalad", yine bu lde, kendi kullan
d ve artk bulunmas mmkn olmayan kartlara basl
bir Atget fotorafnn da belli bir haleye sahip olduu ha
la sylenebilir.
Bir fotoraf ile bir resmin tayabilecekleri hale (aura)
arasndaki gerek fark, zamanla kurduklan farkl ilikide
yatar. Zamann yol at tahribatlar resmin aleyhine ili
yor gibidir. Oysa fotoraflara duyulan ilginin bir ksm ve
onlann estetik deerlerinin nemli bir kayna, tam da za
mann onlarda meydana getirdii ciddi deiimler ve fo
toraf eken kiilerin niyetlerinden syrlarak baka bir
168

havaya brnmeleridir. Yeterli zamana sahip olduu tak

dirde birok fotoraf kendince bir hale kazanacaktr.
(Renkli fotoraflarm siyah-beyaz fotoraflaria ayn ekil
de eskimemesi, renkli fotorafn ciddi fotografik beenide
ok yakn zamanlara dein elde etmi olduu marjinal
staty ksmen aklayabilir. Renkli fotorafn ona bakan
kiiyle kurduu souk yaknlk, fotoraf 'pasanmak'tan
alkoyan bir tIsmdr sanki.) Resimler ya da iirlerin eski-o
dike daha iyi, daha cazip. grnmeleri mmkn olmaz
ken, fotoraflar yeterinc eskiderse hem daha enteresan
hem daha dokunakl bir etki yayarlar. O yzden, kt fo
toraf diye bir ey olmadn (sadece daha

az

enteresant

daha az gzel, daha az esrarengiz fotoraflar olduunu)

sylemek tamamen yanl saylmaz. Mze kurumunun
fotorafa kucak amas, zamann herhangi bir yolla ilete
cei sreci hzlandrmann dnda bir sonu vermez -ve
btn eserlere deer kazandnr.
Mzenin an fotoraf beenisini oluturrnaktaki rol
kmsenemez. Fakat mzeler, btn fotoraflara bak
mann yeni koullarn yaratrken hangi fotoraflarn iyi
ya da kt olduu konusunda ciddi bir tayin edici rol oy
namazar. Mzelerin, resim sanatnda olduu gibi, gemi
dnemin fotoraf esereri asndan gvenilir bir kanon
oluturduklar da sylenemez. Belirli bir fotografik bee
niyi destekleyip hesliyar grnseler bile, mze kurumu
nun kendisi 'normatif beeni' fikrini kkten ykmaktadr.
Mzenin rol, sabit bir deerlendirme standard

n,

kanon oluturacak bir gelenek

olmayaca
bulunmadn ortaya

koymaktr. Kanonik bir gelenek fikri, mzenm kanatlar

altnda ereti durmaktadr.

169

-
"

Fotoraftaki Byk Gelenei daimi bir ak halinde tu

tan, srekli yeniden harmanlanan bir duruma getiren ey,
fotorafn yeni bir sanat olmas ve bu yzden pek yerle
memi sy'l-mas deildir; zaten fotoraf beenisi bir l
de buradan,doar. Fotoraftaki yeniden keif sreleri, di
er sanatlara kyasla ok daha hzldr. Bu beeni yasasn,
her nemli yeni eseri gemiin mirasna dair algrnz bel
li llerde mutlaka deitiren T.S. Eliot'un llerine vu
rursak, yeni fotoraflar da gemi fotoraflara bakmlZ
deitirirler. (Szgelimi, Arbus'un almalar, kendini
kurbanlarn yzlerindeki o donuk yakan grntlerneye
adam baka bir fotoraf olan Hine'in almalarnn
bykln grp takdir etmeyi kolaylatrmtr.) Yine
de ada fotoraf beenisindeki gelgitler, yalnzca bu ye
niden deerlendirme srecinin (benzer fotoraflarn bir
birlerini glendirdii) tutarllk ve de.vamllk arz eden
ynlerini yanstmakla kalmazlar, ayn zamanda ve daha
yaygn biimde, kart suplar ve temalarm birbirini ta
mamlayc ve eit deerlerini de ifade etmi olurlar.
Amerikan fotorab onyllardr Westoncla' (baka bir
ifadeyle, hibir belirgin sosyal aciliyet olmadan dnyann
bamsz bir grsel kefi olarak dnlen bir fotoraf ak
mna, contemplative fotorafa) kar tepkinin egemenli
inde kalmtr. Weston'.n fotoraflarnn teknik kusursuz
luu, White ve Siskind'in hesaplanp tasarlanm gzellik
leri, Frederick Sommerin iirsel kurguIan, Cartier-Bres
son'n isabetli ironileri -en azndan programatik adan da
ha naif, daha dolaysz olan, yani daha.mtereddit, hatta be
ceriksizce ekilen fotorafn kar koyup meydan okuduu
tarzlar bunlardr. Yine de fotorafta beeninin dorusal bir

170

seyir izlemedii aktr. imdilerde Weston'n gzle gr

lr biimde canlanmas sz konusu, fakat bu, gnmzn
informel fotoraflk yolunda, fotorafn bir sosyal belge
olarak yorumlanmas dorultusunda ilerleyiini herhangi
bir ekilde zaafa uratmadan gerekleen bir canlanma.
(Buradan karlabilecek baka bir sonu da u: Aradan ye
terli zaman getikten sonra artk Weston'n almalar za
mand bir grnm arz ediyo; fotografik beeniyi belir
leyen naifliin ok daha genel bir tanmna uyguladmz
da, Weston'm almalar da artk naif grnyor.)
Son olarak, herhangi bir fotorafy kanonun dnda
tutmak iin bir sebep bulunmadn vurgulamakta fayda
gryorum. Tam da u sralarda, Oscar Gustav Rejlander,
Henry Peach Robinson ve Robert Demachy gibi baka bir
an oktandr kymet verilmeyen resimsekilerine yne
lik ilgide ufak ufak kprdanlar var, mesela. Fotoraf b
tn dnyay kendi konusu sayarken, her eit beeniye de
yer ayor. Edebi beeni dlaycdr: iirde modernist ha
reketin baar kazanmas Donne'yi ykseltmi ama
Dryden'in deerini azaltmtr. Edebiyatta bir noktaya ka
dar eklektik olunabilir, ancak her ey de sevHemez. Foto
raftaysa eklektizmin snn yoktur. 1870'lerden itibaren
Londra'daki Doctor Barnardo's Home adl bir kuruma ka
bul edilen terk edilmi ocuklarn ('kayr amal ekilmi)
sade fotoraflar, David Octavius Hill'in 1840'larn sko
kodarri.anlarn ('sanat' uruna ekilmi) karnak portre
leri kadar etkileyicidir. Weston'n klasik modern sh1bu
nun temiz grn, diyelim Behno Friedman'n resimsel
bulankl ustalkla canlandrd son dnem almala
ryla rtlebilecek bir ey deildir.

171

Ayn dorultuda, her izleyicinin baz fotoraflarn

almalarn bakalarnnkinden daha ok sevdiini hi
kimse yadsyamaz; rnein, gnmzn en deneyimli iz
leyicileri Atget'i Weston'a tercih etmektedirler. Burada
kastettiim, fotorafn doas gerei, gerekten bir seim
yaptrmay mecbur brakmaddr; kald ki bu tr tepki
ler ounlukla basit bir tepkisellikten kaynaklanr. Foto
rafta beeni, dnya apnda, eklektik ve geni bakl ol
maya eilimlidir, hatta belki de ister istemez byledir ve
bu da, eninde sonunda fotorafn beenme ile beenme
me arasndaki farkll reddetmesi gerektii anlamn ta
r. Fotorafta polemie girienlerin bir kanon kurma y
nndeki her trl abalarn toyluk ya da cehalet kertesi
ne indiren ey budur. nk fotorafla ilgili btn tart
malarda sahte bir yan vardr; mze kurumunun fotora
fa gsterdii tevecch, bu ynn aka ortaya konmasn
da can alc bir rol oynamtr. Mze, btn fotoraf ekol
lerini dzler. Gerekten, burada ekollerden bahsetmenin
dahi pek bir anlam kalmaz. Resim 'tarihinde, hareketlerin
gerek bir hayat ve ilevi var iken, ressamlar, ait olduk
lar ekole ya da harekete bakarak anlamak genellikle ok
daha fazla mmkn olmaktadr. Oysa fotoraf tarihinde
ki hareketler gelip geici, arzi, bazen ylesine ortaya k
mlardr ve birinci snf fotoraflarn herhangi birinin
bir gruba mensup olmasna dayanarak daha iyi anlal
mas sz konusu deildir. (Bu noktada Stieglitz ve Foto
Sesesyon'u, Weston ve {64', Renger-Patzch ve Yeni Nes
nellik akmn, Walker Evans ve Magnum'u aklnza geti
rin.) Fotoraflar ekoller ya da hareketler eklinde grup
landrmak, (yine) fotoraf ile resim arasndaki kar ko172

nulmaz ama hep yanltc analojiye dayal bir tr yanl

anlamay andrr.
Fotografik beeninin olumasnda ve doasnn berrak
bir ekilde ortaya konmasnda imdilerde mzelerin oy
nad nclk rol, fotorafn girdii ve bir daha oradan
geri dnmesinin mmkn olmad yeni bir aamaya ia
ret eder gibidir. Mzelerin tamamen 'baya' olana kar
maksatl bir sayg gstennelerinin sebebi, btn fotoraf
tarihini hep desteklemi olan bir tarihsici gre yaygnlk
kazandrmalardr. Bu bakmdan fotoraf eletinnenleriy
le fotoraflarn endieli grnmelerinin merak edilecek
bir taraf pek yoktur. Son zamanlarda fotoraf savunan
grlerin pek ounun altnda, fotorafn imdiden g
ten kuvvetten kesilmi, ara ara sahte ya da cansz hareket
lerle sramaya alr gibi grnen bir sanat haline gelmi
olduu, dolaysyla artk bir grev olarak geride sadece
kratrlk ve tarihyazmna arlk verilmesi kald kor
kusu yatar. (Fakat te yandan, eski ve yeni fotoraflarn fi
yatla.r fahi rakamlara frlamtr.) Netice itibariyle, bu de
moralizasyonun fotorahn en fazla kabul grd bir u
rakta hissedilmesi artc deildir, zira fotorafn sanat
olarak -ve sanata kar- zaferinin gerek kapsam hala ger
ek boyutlaryla anlalabilmi deildir.
Fotoraf sahneye, itibarl bir sanat (resim sanatn) te
cavze ve onun deerini kltmeye yeltenen bir tredi
faaliyet olarak kmtr. Baudelaire'e gre, fotoraf, res
min 'lmcl dman'yd; ama sonunda bir uzlamaya
varld ve fotoraf sanatna resim sanatnn kurtarcs ro
l atfedildi. Weston, ressamlarn savurunac pozisyonlar-

173

n rahatlatmak amacyla en bilinen formle bavururken

1930'da unlar yazyordu: "Fotoraf, ou resmi boa d
rmtr, ya da eninde sonunda drecektir -ressam
da bundan dern bir minnettarlk duymaldr." Fotoraf
tarafndan aslma sadk bir temsili sanat olma klfetinden
kurtarlan resim, artk daha yce bir greyn (soyutlama
nn) peine debilir.... Gerekten, fotoraf tarihlerindeki
-) Valery, dilin "grsel bir nesne fikrini tam bir kesinlikle iletmek" eklinde
ki yanltc iddiasn vurgulayarak fotorafn 'yaz'yla ayn hizmeti grd
n iddia etmiti. Ancak yazarlar, diye devam eder VaIery "The Cente
nary of Photography" (Fotorafn Yzyl, 1929) balkl makalesinde, fo
torahn "son kertede yazma sanannn nemini kstlayabilecei ve onu ika
me edebilecei" korkusu duymamahdrlar:
Fotoraf betimleme hevesirnizi kryor olsa bile, bu bire, dilin smrlann
hahrlatr ve -yazarlar olarak- aletlerimm onlarngerekdoasna daha uygun
bir ekilde kullanma yolunu gsterir. Bir edebiyat, ok daha etkili bir ekilde
Ha etmesi gereken grevleri baka ifade ve retim tarzlanna birakr ve kendi
ni tek bana alnndan kalkbHecei hedeflere adarsa ve bunlardan birisisoyut
dnceyi kurup yorumlayan dilin kusuT$uzlatrlmas, birbakas da iitsel
kalplar ve yanklarn hepsinin kefedilmesi olursa, kendini anlatm.

Valery'nin argman inandnclktan yoksundur. Bir fotorafn kayt

yapt, gsterdii ya da sunduu sylenebilirse bile, dorusunu sylemek
gerekirse, asla 'belimlerne yapmaz'; sadece dil betimler ve bu da zaman
iinde gerekleen bir olaydr. Valery, argmanna 'kanf olarak bir pasa
porta baklmaslnl ister: "Orada aceleyle karalanm olan tarifle, onun yan
na yaphnlm olan fotoraf birbirine asla benzemez." Oysa bu, tarifin en
baya, en ucuz kullanmdr; Dickens'ta ya da Nabokov'da bir yz ya da
bedenin bir ksmn herhangi bir fotoraftan daha iyi betimleyen yzlerce
pasaj bulursunuz. Kald ki, Valery'nin yapt gibi, "Bir manzaray ya da
yz betimleyen yazarn, zanaatnda ne kadar mahir olursa olsun, okurla
r kadar farkl sayda gr ortaya atrn olrnas", edebiyatn betimlerne g_
cnn yetersiz olduunu gstermez. Ayn saptama tabiahyla bir fotoraf
iin de geerlilik tar.
Duraan fotorafn yazarlar betimlerne mecburiyetinden kurtardnn
sanld gibi, filmlerin de romanarun anlal oluturma ya da hikaye anlat
ma ykmlln ellerinden ald eklinde bir dnce vardr; bu yz
den bazlar, romancnn baka ve daha az gereki grevlerinde ellerinin
serbest kaldn iddia ederler. Argmarun bu versiyonu akla daha yatkn
grnebilir, nk sinema, zamana bal bir sanattr. Ancak bu yorumu, ro
manlar ile filmler arasndaki ilikiye tamak pek uygun dmez

174

ve fotoraf eletirisindeki en kalc fikir, resim ile fotoraf

arasnda salanan (ve her iki sanat da, bir yandan birbir
lerini yaratc yollarla etkilerlerken, br yandan, ayr
ama ayn derecede geerli grevler stlenmelerine imkan
tanyan) bu mtik anlamadr. Aslnda, bu efsane hem re
sim hem de -fotoraf sanatnn tarihinin byk ksmn
arptmaktadr. Fotoraf makinesinin d dnyann gr
nmn yakalama usul, ressamiara yeni resimsel kom
pozisyon modelleri ve yeni konular (kesitlerin tercih edil
mesi, sradan hayata duyulan ilginin artmas ve uup gi
den harekete ve n etkilerine younlalmas, vb.) ge
tirmitir. Resim, soyutlamadan ziyade fotoraf makines
nin gzn adapte etmeye arlk vermi, dolaysyla
(Mario Praz'm szlerini dn alrsak) teleskobik, mikros
kobik ve fotoskobik bir yapya brnmtr. Yine de res
samlar, fotorafn gereki etkilerini taklit etmeye al
maktan asla vazgememilerdir. Fotoraf da, kendini ger
eki temsille snrlamad ve soyutlamay ressamiara b
rakt iin, resim sanatnn btn anti-doalc fetihlerine
ayak uydurmay ve onlar zmsemeyi baarmtr.
Daha genel olarak bakldnda, bu efsane fotoraf ek
me eyleminde gzlenen doyumsuz arzuyu hesaba kat
maz. Resim ile fotoraf arasndaki karlkl ilikide stn
lk her daim fotorafn olmutur. Delacroix ve Turnetdan
Picasso ve Bacon' a kadar ressamlarn fotoraflardan gr
sel yardmclar olarak yararlanmalarnda artc hibir
yan yoktur, oysa fotoraflarn ressamlardan yardm al
malar hi kimsenin aklna gelmez. Fotoraflar resme da
hil ya da tahvil edilebilir (kolaj yaplabilir, birletirilebilir),
oysa fotoraf kendini sanatna kapatr. Resimlere bakma
175

.,. , ' "

deneyimi fotoraflara daha iyi bakmamz salayabilir.

Oysa fotoraf, resim deneyimimizi zayflatm durumda
dr. (Baudelaire birok adan haklyd.) imdiye kadar hi
kimse, bir resmin litografn ya da gravrn (mekanik
yeniden retimin daha eski popler yntemlerini) resmin
kendisinden daha doyurucu ya da daha heyecan verici
bulmu deildir. Oysa ilgin detaylar zerk kompozis
yonlara eviren, gerek renkleri parlak renklere dnt
ren fotoraflar, yeni, kar konulmaz doyum vastalar ya
ratrlar. Fotorafn serveni, bu sanatn ilk bata onunla
snrl kalacann sanld rol olduka geniletmi, ger
eklie (sanat eserleri buna dahildir) dair daha doru bil
giler aktarmaya yneltmitir. Fotoraf, gerekliktir; gerek
nesne genellikle bir hsrana dnr. Fotoraflar norma
hf olan, farkl bir ekilde. dolaymlanm, ikinci elden edi
nilen ve youn bir sanat deneyimi haline getirirler. (Birok
insann gznde resimlerin fotoraflarnn resimlerin ye
rini aldn saptamak, izleyiciye dolaynsz hitap eden
mistik bir 'asl' anlayn desteklemek anlamna gelmez.
Grmek, karmak bir edimdir ve hibir byk resim, gr
menin deeri ve' niteliini bir tr hazrlk ve eitim olma
dan gereince iletemez. Dahas, fotoraf 'kopyas'n gr
dkten sonra 'asl' sanat eserine bakmakta zorlanan insan
lar, genellikle eserin 'asl' halinde zaten ok az ey grebi
lecek yetenekte kimseleniir.)
Fotoraflar dahil olmak zere ou sanat eseri artk fo
toraf kopyalarnclan bilindii iin, fotoraf (ve fotoraf
modelinden gelen sanat faaliyetleri ile fotoraf beenisin
den treyen beeni tarz), geleneksel gzel sanatlar ile ge
leneksel beeni normlarn (sanat eseri fikri dahil olmak
176

zere) kesin bir ekile dntrm durumdadr. Sanat

,
eserinin biricik bir nesne.. tek bir sanatnn rettii tek bir
asl olma haline bamll gn getike azalmaktadr.
Gnmzde retilen resimlerin nemli bir ksmnda, o
altlabilir nesneler nitelii tamalar gzetiImitir. Niha
yet, fotoraflar o lde baat grsel deneyim haline gel
milerdir ki, imdilerde grdmz sanat eserlerinin he
men hepsinin, fotoraflanacak ekilde yapldklarn sy
leyebiliriz. Kavramsl sanatn nemli bir blmnde,
Christo'nun manzaraj ambalajlamasnda, Walter De Ma
ria ile Robert Smithson'un yeryz eserlerinde, artk sa
natnn eserinin esas olarak onlarn galeriler ve mzeler
de fotorail gsterileriyle aktarld bir duruma gelin
mitir; bazen de eserin boyutu, onun ancak bir fotorafla
(ya da bir uaktan baklarak) gsterilebitmesine imkan ta

nmaktadr. Artk fotorafn, grnte dahi olsa, bizi asl

deneyime geri gtrd dnlmemektedir.
te, fotorafn -nce gnlszce, sonra cokuyla .be
nirnsenerek- gzel sanat olarak kabul grmesi, resim ile
sanat arasndaki bu farazi anlama temelinde mmkn ol
mutur. Fakat fotorafn bir sanat olup olmad meselesi,
znde yanltc bir meseledir. Fotoraf sanat diye adlan
dmabilecek eserler ortaya koymasna (znellik gerektir
mesine, yalan syleyebirmesine, estetik haz vermesine)
ramen, fotoraf -her eyden nce- bir sanat formu deil
dir. Dil gibi fotoraf da, (baka eylerin yan sra) sanat
eserlerinin retiIdii bir aratr

(medium).

Dilden yola

karak bilimsel bir sylem kurulabilir, brokratik memo

randumlar hazrlanabilir, ak mektuplar yazlabilir, ma
nav listeleri karalanabilir ve BaIzac'm Pars'i anlatlabilir.
177

Fotoraflktan yola karak da pasaport resimleri, hava

fotoraflan, pomografik resimler, rntgen filmleri, nik''h
fotoraflar ve Atgerin Paris'i ekilebilir. Fotoraf, diye
lim resme ve iire benzer bir sanat deildir. Baz fotoraf
larn alma tarzlar geleneksel gzel sanat nosyonuna
uymakla birlikte, fotorafn ortaya kndan itibaren
kendi bana deerli bulunan apayr nesneler reten istis
nai derecede yetenekli kiilerin faaliyetleri, sanatn eski
mi bir ey olduunu ngren sanat nosyonundan g al
maktadr. Fotorafm gc (ve fotorafn bugnk estetik
kayglarda merkezi bir yer tutmas), onun her iki sanat fik
rini de teyit etmesine baldr. Ancak fotorafn sanat es
kitme eilimi -uzun vadede- daha gldr.
Resim ve fotoraf, potansiyel bakmdan birbirine ra
kip ve uzlama olsun diye doru bir toprak paylamma
gitmeleri gereken iki ayr grnt retme ve oaltna
sistemi deildir. Fotoraf baka dzlemde bir faaliyettir.
Fotoraf, bal bana bir sanat formu olmasa bile, her
trl konusunu sanat eserine evirme gibi zgl bir ka
pasiteye sahiptir. Fotorafn bir sanat olup olmad me
selesinin yerini, artk fotorafn sanatlara yeni hedefler
bildirmesi (ve yaratmas) gerei almtr. Gerek moder
nist yksek sanatlarn gerekse ticari sanatlarn bizm a
mzda tutturduklar istikametin prototipini burada g
rebiliriz: sanatlarn meta-sanatlara ya da iletiim arala
rna dnmesi. (Sinema, televizyon, video, Cage, Stock
hausen ve Steve Reich'm kaset mzii gibi gelimeler, fo
torafn yerletirdii modelin mantksal uzantlardr.)
Geleneksel gzel sanatlar, elitisttir: Geleneksel sanatlarn
karakteristik formu, tek bir kiinin elinden km tek bir

178

eserdir; ayrca bu eserlerde, baz konular nemli, derin

ve asil g"r1rken, bazlarnn nemsiz, deersiz ve ba
ya sayld bir konu hiyerarinin varl gzlenir. leti
im aralar

(media) demokratiktir; (tesadfe dayal reti

cileri, herkesin renebilecei mekanik teknikleri devre

ye sokarak ve toplu ya da ibirliine dayal abalar te
mel alarak)" uzman reticinin, yani auteu,'n roln za
yflatri onlara" gre btn dnya kendilerine malzeme
dir. Geleneksel gzel sanatlar, gerek ile sahte, asl ile
kopya, beeniten ile beenilmeyen arasndaki ayrmlara
dayanr; iletiim aralarysa bu ayrmlar -tamamen orta
dan kaldrmasa bile- bulandrr. Gzel sanatlar, belirli
deneyimler ya da konularn bir anlam tadn varsa
yar. letiim aralar znde ieriksizdir (Marshall McLu
han'n 'mesajn

medium,

ara, olduu'nu belirttii nl

sznn arkasnda bu gerek yatar); iletiim aralarnn

karakteristik tonu ironik, ruhsuz ya da parodiktir. Sana
tn gn getike daha fazla, sonunda fotoraf olacak e
kilde tasarlanmas kanlmazdr. Bir modernist, Pater n
'btn sanatlarn mziin" konumuna ulamay diledik
leri' ynndeki dsturunu batan yazmak zorunda kala
caktr. imdi btn sanatlar, fotorafn konumuna ula
may arzulamaktadr.

179

GRNT-DNYAS

Gereklik her zaman inr grntlerin. yanstt bilgi

lerle yorumlanmtr; filozoflar da Platon'dan beri, 'ger
ek' olan kavramann grntsz bir yolunu standart ha
le getirerek, grntlere bamllmz azaltan abalar
iine girmilerdir. Ne var ki, on dokuzuneu yzyln orta
lannda tam bu standart yakalanabilecek gibi grnrken
hmanistik ve bilimsel dncenin ilerleyii karsnda
eski dinsel ve siyasal yanlsamalarm gerileyii -beklendi
i zere- gerek olana doru kitlesel bir kaya yol ama
d. Tam tersine, yeni inanszlk a, grntlere ball
mz iyice kuvvetlendirdi. Eskiden grntler

biiminde

anlalan gerekliklere duyulan gvenin yerini, grnt180

ler, yanlsamalar

olarak

anlalan gerekliklere duyulan

gven alyordu, Feuerbach

The Essence of Christianity (H

ristiyanln z) adl kitabnn 1843'te yaplan ikinci ba

smna nsznde 'arnLZ' hakknda yle bir gzlernde
bulunmaktayd: "Bu a grnty eylere, kopyay aS11a,
temsili gereklie, grnm varla tercih eder" -stelik
ne yaptn ok iyi bilerek Feuerbach'n gelecei haber
veren bu yaknmalar, yirminci yzylda yaygn kabul g
ren bir tehise dnm durumdadr: Bir toplum ancak,
bata gelen faaliyetlerinden birisi grnt retip tket
rnek olduu; gereklie ynelik taleplerimizi belirlemekte
olaanst bir etki gcne sahip olup, birinci el deneyim
lerin yerini almaya balayan bu grntler, ekonominin
salkl ilemesi, siyasal yapnn istikrar kazanmas ve
ahsi mutluluklarn tadlmas asndan vazgeilmez bir
neme kavutuu zaman 'modern' olabilecektir.
Feuerbach'n -fotoraf makinesinin icadndan birka
yl sonra kaleme alnm olan- bu szleri, daha zgl bir
kapsamda, fotorafn yaygn etkisinin n habercisi ilevi
ni grmtr, yle ki, modern bir toplumda fiilen snrsz
otoriteye sahip olan grntler artk esasen fotografik g
rntlerdir ve bu otoritenin genilii, fotoraf makineleri
nin ektikleri grntlere has niteliklere baldr.
Bu tr grntlerin gereklii gasp etmelerinin asl se
bebi, bir fotoraln her eyden nce hem bir grnt (res
min de bir grnt olmas gibi), 'gerek' olan eyin bir yo
rumu, hem de bir iz, bir ayakizi ya da lm mask gibi
'gerek'i dorudan oaltan bir ey olmasdr. Bir resim
-fotografik benzerlik llerini tutturduu zaman bile- bir
yorumun ifade edilmesinden daha te bir eyi temsil ede-

181

mezken, bir fotoraf hibir zaman yaylarak ortaya kan

bir eyin (nesnelerin yayd k dalgalarnn) kayda gei
rilmesinden daha azyla yetinmez -hibir resmin yapama
yaca ekilde, bir bakma, konusunun maddi bir izini ta
r bize. Gen Holbein'n onun resmini yapacak kadar ya
am-olmas, ya da fotorafn bir prototipinin onun foto
rafn ekecek kadar evvelden icat edilmi olmas gibi iki
fantastik seenek sz konusu olduunda, Shakes:peare
hayranlar herhalde fotoraf tercih ederlerdi. Bu kurgusal
tercihi de sadece, Shakespeare'in fotorafta gerekte oldu
u gibi km olmasna balamazdk (yle ki, bu hayali
fotoraf arabuk solsa, neredeyse anlalmaz bir kle
brnse ve kahverengi glgelerle kaplansa. bile, yine de
onu anl erefli bir Holbein tablosuna tercih ederdik), Ne
de olsa Shakespeare'in bir fotorafna sahip olmak, sa'nn
gerildii armhn bir ivisine sahip olmaya benzerdi.
Gerek-dnyann yerini bir grnt-dnyasnn ald
yolundaki gncel kayglann ou, Feuerbach'n yapt
gibi. grntnn Platoncli anlamda gzden dmesine
iaret etmektedir: Grnt, gerek bir eye benzedii
mddete, hakiki; benzerlikten te bir eyi temsil etmedi
i mddete, uydurmadr. Yine de bu saygya deer naif
gerekilik, fotografik grntler anda bir para temel
siz kalacaktr, zira, grnt ('kopya') .le gsterilen ey

('asl') arasndaki (Platon'un her vesileyle bir resmi rnek

gstererek ortaya koyduu) ztlk, fotorafa o kadar basit
e uydurulamaz. Kald ki, bu [kopya ile asl arasndaki]
ztlk, resim-oluturmay kkenine inerek (pratik, sihirli
bir faaliyeti, bir ey zerinde g elde etmenin ya da bir
eye kar g uygulamann bir arac olduu devirlere gi182

derek) kavrama konusunda bize en ufak bir yardmda bu

lunmaz. E.H. Gombrich'in gzlemledii zere, tarihte ne
kadar gemie uzanrsak, grntler ile gerek eyler ara
sndaki ayrm o kadar bulanr. lkel toplumlarda, ey ile
onn resmi, ayn enerjinin ya da ruhun iki farkl -yani, fi
ziksel bakmdan ayr- davurumunu temsil ediyordu.
Gl varlklar yattrmakta ya da gl varlklar ze
rinde kontrol sahibi olmakta resimlerin faydal olduu id
dialar buna dayandqlabilirdi. Bu gler, bu varlklar hep
o

resimlern iindeydi.
Platon'dan Feuerbach'a kadar 'gerek' savunucularnn

gznde, resmi salt grnenle e rutmak (yani, grntnn

resmedilen eyden kesinlikle ayr bir ey olduunu varsay
mak), bizi, bir resmin gsterilen nesnenin gerekliine ka
tlmak anlamna geldii kutsal alann ve yerlerin dnya
sndan gerye dndriilemez biimde ayran kutsallatr
maktan-karma srecinin bir parasdr. Fotorafn zgl
ln tanmlayan e, resmin uzun, giderek seklerleen
tarihinin -tam da seklarizmin tam zaferini ilan ettii- bir
uranda, resimlerin ilkel statsne benzer bir eyi -tama
men sekler erevede- canlandrmasdr. Fotoraflama s
recinin sihirli bir ynnn olduu eklinde iimizde var
olan o bastmlamayan duygunun tabii ki gerek bir temeli
vardr. 'Fakat bir fotoraf. yalnzca konusuna/malzemesine
benzemekle kalmaz, ayn zamanda ona duyulan saygnn
bir nianesidir. Fotoraf, fotoraf ekilen eyin bir paras,
bir uzantsdr; bu anlamyla, onu ele geirme, onun zerin
de denetim kurma potansiyeline de sahiptir.
Fotoraf. ekilden ekle giren bir saklamay temsil eder.
En basit haliyle hepimiz, kalbimizde aziz bir yeri olan bir

183

kii ya da eyi fotoraf araclyla kendimize saklar, ei

bulunmaz saydmz nesnelerin karakterinin bir ksmm
tayan fotoraflar muhafaza ederiz. Fotoraflar vasta
syla baz olaylarla -gerek kendi deneyimlerimizin para
sn oluturan, gerekse bakalarnn deneyimlerine ait
olaylarla- bir tketici ilikisi de kuranz (iki deneyim tipi
arasndaki fark, alkanlk oluturan tketme eiliminin
bulandrd bir farkllktr). Saklamanm nc bir yolu,
resim-oluturma ve resim-oaltma makineleriyle, bir e
it bilgi (deneyimden ziyade' bilgi) toplama imkanmzm
olmasdr. Gerekten, gittike daha fazla olayn kendi de
neyim havuzumuza girmesini salayan fotografik grn
tlern nemi, son kertede, onlarn deneyimden kopuk ve
bamsz bilgilerin toplanmasnda arlkl bir paya sahip
olmalarmn bir yan rndr.
Fotografik saklamann en kapsayc ekli budur. Foto
raf ekilmi olan bir ey. bu sayede bilgi sisteminin bir
parasna dnr -burada sz konusu olan, aile albm
lerine kabaca kronolojik bir srayla yerletirilmi ipak
fotoraflardan tutun, fotorafm hava tahmini, astronomi,
mikrobiyoloji, jeoloji, polisin faaliyetleri, tp eitimi ve te-
his, askeri keif ve sanat tarihi gibi alanlarda kullanlmas
iin gerekli daimi arivlere ve titiz dosyalara kadar uza
nan, snflandrma ve sak1ama emalanna uygun bir sis
temdir. Fotoraflar, sradan deneyimlere ait malzemeleri
(insanlar, eyler, olaylar, ya da doal bakmzIa -farkl bir
ekilde, genellikle ise ylesine baktmzda- her ne gr
yorsak) yeniden tanmlamaktan daha te bir ilev grr
ve kendimizin hibir zaman gremeyeceimiz muazzam
miktardaki malzemeyi oaitrlar. Bu haliyle de gereklik

184

-sergilenecek bir para, dikkatle incelenecek bir kayt, g

zetlenecek bir hedef olarak- yeniden tanmlanm olur.
Dnyann deiik ksmlarnn. fotoraflama yoluyla ke
fedilip oaltlmas, pa'ralara sreklilik kazandrp onlan
sonu gelmez dosyalara doldurur ve bu yolla, daha nceki
bilgi kaydetme sisteminde (yani, yazl kaytlarda) ryas
bile grlemeyecek lde denetim imkanlar salar.
Fotografik kaybn potansiyel bakmdan her zaman bir:
denetim arac nitelii tamas, bu tr imkanlar henz be
bekleme

aamasndayken

fark

edilmiti.

Delacroix

1850' de GnKnde, Cambridge'de yaplan baz 'foto

rafl deneylerin, astronomlarn ektikleri gne ve ay fo
toraflaryla, Vega yldznun topluine ba bykln
deki bir grntsnn yakalanabilmesiyle kazand ba
ary not etmiti, mesela. Delacroix sonra da aadaki u
'tuhaf gzlemine yer verecekti:
Daguerrotipi ekilen yldzn nn, yeryzyle ara
sndaki mesafeyi kat etmesi yirmi yl srdnden, lev
haya yans1yan n, o gk cisminin bulunduu alandan
-Daguerre'in bu n zerinde denetim kurmamz sala
yan ilemi yakalamasndan- ok zaman nce aynm ol
maldr.

Delacroix'nnki gibi temeli pek salam olmayan bu tr

kontrol kurma anlaylarn geride brakm olan fotora
fn ilerleyii, bir fotorafn fotoraf ekilen ey zerinde
denetim kurmasn salayan duyular, her zamankinden
daha gerek biimde ortaya karmtr. Potorafyla ko
nusu arasndaki mesafeyi zaten en aza indirmi olan tek
noloji, grntnn netlii ve grkemliliini ciddi lte

185

etkilemi; yldzlar gibi akln hayal edemeyecei kadar

uzakta ve yine akln hayal edemeyecei kadar kk olan
eylerin fotorafn ekme yollar gelitirmi; resim ek
meyi (kzltesi fotoraflarla) n kendisinden bamsz
hale getirip, fotoraf-nesnesini iki boyutla snrl halinden
kurtarm (holografi); grntye baka ile onu ellerinde

tutma arasndaki sreyi ksaltm (banyo edilmi bir film

makarasnn amatr fotorafya geri gitmesi iin haftalar

gerektiren ilk Kodak rnnden, grnty birka sani
yede dar karan Polaroid'e gelinmesini salam); g
rnty hareket ettirmenin (sinema) yan sra, kaydet
meyle ezamanl olarak iletmeyi (video) baarmtu -ite
bu teknoloji, fotoraf davranlar deifre etme, davran
lar ngrme ve sonra da onlara mdahale etmede baka
hibir arala kyaslanmaz bir konuma ykseltmitir.
Fotoraf, daha nce baka hibir resim-oluturma siste
minin faydalanamad bir gce sahiptir; bunun sebebi
de, daha nceki aralardan farkl olarak, resmi olutura
cak bir

kiiye

baml kalmamasdr. Fotoraf, resim

oluturma srecinin koullarn belirlemeye ne kad.ar

zenle mdahale ediyor olursa olsun, ilemin kendisi op
tik-kimyasal (ya da elektronik) bir ilem olarak kalacak,
sre tamamen otomatik biimde ileyecek, buna uygun
makinelerde de aralksz deiiklik yaplarak, 'gerek' ola
nn hep daha ayrntl ve bundan dolay daha faydal hari
talarn karmaya daha uygun hale getirilecektir. Sz ko
nusu grntlerin mekanik yolla elde edilmesi ve maki
nelerin donand yeteneklerin dorudanl, grnt ile
gereklik arasnda yeni bir ilikiye tekabl etmektedir. Fo
torafa dair olarak, onun en ilkel ilikiyi (grnt ile nes-

186

nenin ksm zde1iini) yeniden kurduu sylenebiliyor

sa, demek ki gntiinn gizilgc artk ok farkl bir e
kilde deneyime tannaktadr. lkel alarda resimlerin et
kili olduunu ngren anlay, bu resimlerin 'gerek' ey
lerin vasflarna sahip olduunu varsaymaktayd, oysa bi
zim imdiki eilimimiz, gerek olan eylere bir griint
nn/resmin vasflarn atfetmekten yanadr.
Herkese bilindii zere, ilkel insanlar fotoraf maki
nesinin kendi varlklarnn bir parasn ellerinden alaca
korkusu duyarlar. Nadar 1900'de, ok uzun sren bir m
rn sonunda yaynladg hatralarinda, Balzac'm da foto
rafnn ekilmesine kar benzer ekilde 'belli belirsiz bir
rknt' hissettiinden bahseder. Balzac'm bu konudaki
aklamas -Nadara gre- yleydi:
Doal haliyle her beden, sonsuz kk zarlara sarl
m halde katman katman st ste bindirilmi bir dizi ha
yaletimsi grntden meydana gelir. ... nsan asla bir ey
yaratamam bir hayaletten, ele gelmez bir eyden mad
di bir ey yapamam, bi! nesneyi yoktan var edememi
tir -bu yzden her daguerre ilemi, odakland bedenin
katmanlanndan birine el koyacak, onu ekip karacak ve
tketecektir.

zellikle bylesi bir rkntye kaplm olmak Bal

zac'n mizacna son derece uygun grnmektedir. "8al
zac'n daguerrotip korkusu gerek miydi, yoksa uydur
ma m?" diye sormutur Nadar. "BaIzac'm korkusu ger
ekti... " -nk fotoraf ekilirken devreye giren prose
dr, onun bir romanc olarak ilettii prosedrn en z
gn yannn -deyi yerindeyse- maddileerek somut hale
gelmesini temsil ediyordu. Balzac'n kendi romanlarnda
187

uygulad yntem, fotografik bir ilem olan bytmede

olduu gibi ufak ayrntlar bytp abartmak, birbiriy
le badamaz zellikleri ya da eyleri fotografik bir d
zenlemede olduu gibi yan yana getirmek ve bu ekilde,
bir eyle kendisinden baka her ey arasnda ba kurula
bileceini gzler nne sermekti. BaIzac'a gre, gepgeni
bir ortamn ruhu, ne denli nemsiz ya da stnkr se
ilmi olursa olsun tek bir maddi ayrntyla ortaya kona
bilir, koca bir hayat bir anlk grnmle zetlenebilirdi....
Dolaysyla, grnmde meydana gelecek bir deiim,
kiinin kendisindeki bir deiime tekabl ederdi, zira o
insan bu yolla, bu grnmlerin arkasna 'gerek' bir ki
i yerletirmeye kar km olmaktayd. Nadara anlatl
d kadaryla, Balzac'n "bir bedenin sonsuz sayda 'ha
yaletvari grntler' den teekkl ettii" eklindeki fan
tastik teorisi, yazarn romanarnda ifade ettii, "bir insa
nn bir grnmler kmesi, yani doru bir odaklamayla
sonsuz sayda anlam katmanlarn da vurabilecek bir
grnmler toplam olduu" eklindeki gya gereki
teorisiyle rktc bir paralellik sergilemektedir. Ger.) Balzac'n gerekHiiyle ilgili yorumlanm iin Erich Auerbach'n Mime
sis'inden faydalandm. Bu adan, Auerbach'n Goriot Baba'run (1834) ba"
ksmndan seerek analiz ettii pasaj (Balzac orada, Vauquer Pansiyo
nu'nun sabah saat 7'deIci halini ve Madam Vauquer'in odaya giriini anla
hr) kadar daha aklayCl bir yer olamazd: "Pansiyonun onun kiiliine b
rrunesi gibi, onun kiilii de pansiyonu aklyordu . ... Nasl tifs bir has
tanede solunan nefeslerin rnyse, bu ufak tefek grnml kadnn
Icin karn dil ayn ekilde hayatn rnyd. Eski bir elbiseden bozularak
yaplm olup astan tararlanm kuma$n deliklerinden dan frlayan ve
eteinden daha uzun olduu her halinden belli rme yn jponu, pansiyo
nunun bekleme yeri, yemek odas ve kk bahesinin bir zeti ilevini g
riirken, o srada hangi yemein piirildiini de bildiriyor ve mterilere
pansiyona dair gerek ipular sunuyordu. Madam pansiyonda yerini al
msa. seyir balam demekti."

188

eklie birbirine ayna tutan sonsuz bir durumlar kmesi

gzyle bakmak, birbiriyle yakndan uzaktan alakas ol
mayan eylerden benzerlikler retmek, fotografik grn
tlerin uyard karakteristik bir alglama tarznn gele
ceini ngrmek demektir. Gerekliin kendisi artk, fo
tografik grnt1erin de ilk elde yazyla kyaslanmalar
gibi, ifresi zlmesi gereken bir tr yaz gibi kavran
maya balamtr. (Niepce'nin grnty plaka zerine
yanstan ileme verdii isim, heIyografiyd -gnete yaz
ma. Fox "ralbot, fotoraf makinesini 'doann kalemi' di
ye nitelendirmiti.)
Feuerbach'n 'asl' ile 'kopya'y birbirlerinin karsna
koymasndaki problem, gereklik ile grnty duraan
biimde tanmlamasyd. Bu tanma gre, gerek olan sa
bit, deimez ve dokunulmaz bir eyken sadece grnt
ler deimektedir; inandrclk bakmndan temeli olduk
a zayf olan grntler, nedense daha bir ayartc hale
blnmlerdir. Ancak yine de grnt ve gereklik nos
yonlar birbirini tamamlar, Gereklik nosyonu deiince
grnt nosyonu da deiir -bunun tersi de geerlidir.
'Bizim arnz'n grntleri gerek eylere tercih etmesi,
sapknlktan dolay deil, ksmen 'gerek' olana dair g
rlerin giderek karmaklamas ve zayflamasna gste
rilen tepkiden dolaydr -kald ki 'gerek'e dair glerin
bu ekilde bulannas, geen yzylda aydnlanm orta s
nflarn iinde be1iren ve gereklii bir d grn olarak
yorumla}'1p eletirmenin ilk rneklerindendir, (Elbette,
amalanan etkinin tam ztt ynde bir sonutu bu da.) Fe
uerbach'n dini 'insan zihninin ryas' diye nitelerken ve
teolojik fikirleri psikolojik yansmalar diye grp ciddiye
189

almazken yapt gibi, o zamana dein 'geree' dahil sa

ylan eylerin byke ksmlarn basit fanteziye indir
mek - ya da, Balzac'n roman formunda kaleme ald
toplumsal gereklik ansiklopedisinde gsterdii gibi,
gndelik hayatn tesadfi ve nemsiz ayrntlarn gizli ta
rihsel ve psikolojik glerin ifrelerine evirmek: te bun
lar, gereklii bir grnmler paketi, bir grnt olarak
tecrbe etmenin eitli yollardr.
Bu toplumda ok az sayda insan, fotoraln kendileri
nin maddi bir paras olduunu dnmekten kaynakla
nacak ilkel bir fotoraf makinesi korkusunu yaar. Gelge
lelim, sihrin baz izleri de olduu gibi durmaktadr: Sz
gelimi, sevdiimiz bir insann, zellikle de len ya da
uzaklara giden bir sevdiimizin fotorafn yrtmaya ya
da pe atmaya bir trl kyamamam.z gibi. nk by
le davranmak, onun hatrasna ynelik duygusuzca bir
hareket olurdu. Jude the Obscure'da (Adsz Sansz Bir Jude)
Jude'un Arabella'nn kendisinin ona nikah gn verdii
ve stnde kendi fotoraf olan akaaa ereveyi satm
olduunu anlamas 'karsndaki duygularn tamamen bit
tii'nin ve bu ekilde 'kendisindeki son duygu krntlar
n da tuzla buz etmi olduu'nun gstergesidir. Oysa ger
ek modern ilkekilik, grntye gerek bir deer atfet
mez; fotografik griintler de zaten o kadar gerek deil,..
dir. Bilakis, gereklik giderek daha fazla fotoraf makine
lerinin ektii karelere benzetilmeye balanmtr. Artk
insanlarn, iine dtkleri bir iddet olayyla (uak kaza
s, silahl atma, bombalama) ilgili deneyimlerinin 'bir
filme benzedii/nde srar etmeleri yaygn gzlenen bir tu
tumdur. Aslnda bunu da, baka trl betimlemelerin
190

r
hepsi yetersiz kalacandan, ne kadar gerek bir olayn
iinde kaldklarn vurgulamak amacyla sylerler. Sana
yilememi lkelerdeki birok insan fotoraflar ekildii
zaman hala bir tedirginlik hissederler, bunu bir tr mahre
miyetine girme, hrmetsizlik etme, kiiliin ya da klt
rn talan edilmesi olarak grrlerken sanayilemi lke
lerde yaayan insanlar, kendilerinin birer grntden iba
ret olduklar, fotoraflar vastasyla gerek hale geldikleri
zannyla, fotoraflarn ektirmeye can atmaktadrlar.
'Gerek' olana dair duygularn giderek karmakla
mas, kendine gre bunu telafi edici nitelikte bir evk ve
basitletirme arZusu da yaratmtr tq.bii -bu mekanizma
nn en alkanlk douran da fotoraf ektirmektir. yle
ki ortaya, fotoraflarn -gereklik duygusunun giderek
kurumasna karlk olarak- bir 'nakir peine dm ol
malar (yeni deneyimlere almalar, eski deneyimlerini
herhangi bir yolla tazelemeleri) gibi bir durum kar. Fo
toraf eken kiilere her tarafta rastlanmas, seyyarlin en
kkl ve en garantili versiyonil- gibidir. Bu suretle, yeni
deneyimler edinme drts, fotoraf ekme drtsne
tahvil edilmi olur, ki bu, deneyimin krize bakh bir yol
aramasyla da ayn anlama gelecektir.
Seyahate kan insanlar iin fotoraf ekmek neredeyse
mecburi bir eylem haline gelmiken, tutkuyla fotoraf
toplamak da kendilerini -ya tercihen, ya imkanszlktan,
ya da iradeleri dnda- i mekanlarda yaamaya kapatan
larn gznde zel bir meraka dnmtr. Fotoraf ko
leksiyonlar sayesinde, grntleri yceltmeye, grnt
lerle avunmaya ya da grntlerle bo umutlar dourma-

191

ya adanm bir kopya (ikame) dnya yaratlabilir. Bir fo

toraf bir romansn kvlcmn yakabilir (Hardynin kah
raman Jude, onunla yz yze gelmeden nce fotorafn
grerek Sue Bridehead'e ak olmutu), ancak daha yay
gn bir inan, erotik ilikinin yalnzca fotorafla yaratl
makla kalmayp, ayn zamanda onunla snrl kald ek
linde bir kavrayn olmasdr. Cocteaufnun Les Enjants
Terribles'nda (Mthi ocuklar), narsisist erkek ve kz
karde yatak odalarn, 'gizli odalar'm, boksrlerin, film
yldzlarnn ve katillerin resimleriyle paylarlar. Bu iki
ergen kii, ahsi efsanelerini gnlnce yaamak zere ken
dilerini yattklar odalara kapatrken, bu fotoraflan da
ahsi bir panteon katna karm olurlar. Jean Genet de
1940'larn balannda Fresnes hapishanesindeki 426 numa
ral hcresnn bir duvarna, gazetelerden kestii yirmi
sulunun (suratlarnda 'canavarln kutsal iareti'ni seti
i yirmi kiinin). fotoraflarn yaphrmt ve daha sonra
da onlarn erefine Dur Lady of the Howers'} (ieklerin
Meryemi) kaleme almt; bu sulu insanlar ona esin peri
lii, modellik etmiler, erotik hIsm ilevi grmlerdi.
Hayale daIma, masturbasyon yapma ve yazma huylarm
bir arada dnerek, "Benim kk alkanlklarm onlar
gzetiyor," diye yazmtr Genet ve yle devam etmitir:
"Benim ailem, biricik arkadalanm onlardr." Eve kapan
m, hapse ahlm ve ednk hayat sren insanlar a
sndan, cazibeli yabanclarn fotoraflar arasnda yaa
mak, yalnzla kar duygusal bir karlk ve kstaha bir
meydan okuma anlamna da gelmektedir.
I.G. Ballard'n roman Crash'n (arpma, 1973), cinsel
saplantya hizmet eden fotoraflarn nasl zel bir abayla
192

toplandn anlatan bir ksm vardr: Anlabcnn dostu

Vaughan, bir araba kazasnda kendi lmn sahne1eme
ye hazrlanrken, eitli araba kazalarnn fotoraflarn da
toplar. Beklenen, Vaughan'n gr olan bu erotik araba
kazas lmnn gereklemesidir; srekli olarak bu fo
toraflara bakmak da fantezinin erotik boyutunu iyice ko
yultacaktr. Demek ki, yelpazenin bir ucunda fotoraflarn
nesnel veriler ilevini grmesi yer alrken, dier ucunda
fotoraflar psikolojik bilim-kurgu malzemelerine dn
r. En rktc, ya da doal grnen gereklikte bile
cinsel zorlamaya rast1anabilir, ayn ekilde en sradan fo
toraf-belge de bir arzu simgesine dntrlebilir. Vesi
kalk fotoraf bir dedektifin gznde ipucu olarak ie ya
rarken, bir hrsz iin pekala erotik bir feti rol oynayabi
lir.

The Magc

Mountan'daki (Byl Da) Holrat Beh

rens' e gre, hastalarnn akcier filmleri birer tehis vas

tasdr. Kendini Behrens'in verem sanatoryumunda sre
siz bir mahkCimiyete hapsetmi olan ve gizemli, ulalmaz
Clavdia Chauchat'a akndan hasta dp perian olmu
Hans Castorp'a greyse, ,jClavdia'mn yzn deil de,
vcudunun st ksmnn narin kemik yapsn ve solgun
renkte, hayaletimsi et zaryla sarlm gs boluunda
ki organlan gsteren rntgen portresi", ganimetlerin en
deerlisidir. 'Saydam portre', Hofrat'n yapt Clavdia
resmine -Hans'm bir kere zlemle gz atmakla yetindii
'harici portre'ye- kyasla, onun sevdii kadnn ok daha
candan bir suretidir.
Fotoraflar, direngen ve ulalmaz saylan gereklii
hapsetmenin, gereklii olduu ekliyle sabitlemenin bir
yoludu"r.

193

men bozulduu ve uzaklat varsaylan bir gereklii

byterek nmze sererler. Nasl gereklii elde tutmak
mmkn deilse, grntleri de elde tutmak (ve grnt
ler tarafndan ele geirilmek) mmkn deildir. Gnll
mahkumlarn en iddiallarndan Proust'a gre, imdiki za
mana sahip olunamaz, fakat gemi zamana sahip oluna
bilir. Proust gibi bir sanatnn kendini hela edercesine
harcad emee, -tek bir hareketin, bir parmak dokunu
unun tam bir i karmaya ve genel onay gren sanat
eserleri retmeye yettii tek faaliyet olmas gereken- fo
toraf ekmenin zahmetsizliinden daha uzak hibir ey
olamaz. Proustvar emek, gerekliin uzaktaki bir ey ol
duunu dncesini nvarsayar.ken, fotoraf 'gerek' ola
na annda erime imkann iermektedir. Ne var ki, bu
annda erime pratiinin varaca yer de, mesafe dour
mann baka bir yoludur. Dnyaya 'resimle'le sahip ol
mak, 'gerek'in gerekdln ve uzakln yeniden tec
rbe etmek demektir.
Proust'un gerekiliinde ierili strateji, genellikle an
ak uzak ve glgeli bir ekilde bulunabilen eyi, -imdiki
zamann Proust'un duygusunda gerek halini ald- ge
mii yeniden canlandrabilmek iin, normalde gerek ola
rak tecrbe edilen eyle araya bir mesafe koyulmasn ge
rektirir. Tabii bu abada fotoraflarn hibir ie yaramaya
ca bellidir. Proust ne zaman fotoratn szun asa,
mutlaka hor gren bir dil kullanr; fotoraf gemile s,
sadece grsel, keyfe keder -ve rn, btn duyularla,
onun deyiiyle 'gayn iradi bellek'le elde edilen ipulanna
karhk vermekten gelen derin keiflerle kyaslandnda
hi dikkate alnmayacak- bir iliki kurmann ean1amls

194

sayar. Swann's Way'in (Swann'n Yolu) girizgahnn, geen

bahar gzler nne serecek ekilde ay batrlan bir di
lim madeleine ikolatasnn tad yerine, anlattcnn Com
bray'deki kilisenin ipak fotorafnn ekilmesiyle ve bu
grsel krntnn lezzetine vararak bitecei akla hayale bi
le getirilemez. Yalnz bunun sebebi de, bir fotorafn hah- .
ralar canlandramamas deil (fotorafn kendisi yerine
ekilen grntye bakan kiinin yeteneine bal olarak
bu mmkndr nk), Proust'un aka belirttii gibi,
yazarn -salt youn ve doru olmas anlamnda deil, ey
lerin dokusunu ve zn de yanstacak ekilde- hayal ku
rarak hatrlamaktan ne beklediinden kaynaklanr. Nite
kim, fotoraflar onlardan y-ararlanabildii lde, birer
hatrlama vastas olarak gren Proust, fotorafn ne oldu
unu bir bakma yanl (onu bellein bir arac olarak de
il, bellein bulunmas ya da onun yerini alan bir ey ola
rak) yorumlamaktadr.
Fotoraflarn dolaysz biimde erimemizi salad
ey gerekliin kendisi deil, grntlerdir. Szgelimi, bu
sayede btn yetikinler kendilerinin, anne babalarnn ve
bykanneleriyle bykbabalarnn ocukken nasl g
rndklerini renebilirler (bu, ocukluk resimlerini yap
trma alkanlna sahip kk bir aznlk dnda, foto
raf makinesinin kadndan nce herkes asndan mm
kn olmayan bir bilgiydi). Kald ki bu portrelerinden o
undan -ipak ekilen fotoraflara bile kyasla- daha az
izlenim edinilebiliyordu. En zengin kiiler bile kendileri
nin ya da atalarnn sadece bir tek ocukluk portresine -ya
ni, onlar ocuk halde gsteren tek bir resme- sahip olur
larken, bugn fotoraf makinesi her yata her trl eki-

195

me imkan tandndan, bir insann birok fotorafna sa

hip olmas sradan bir durumdur. On sekizinci ve on do
kuzuncu yzyllarn burjuva evlerindeki standart portre
lerin amac, poz vereri kiinin ideal bir halini karmakt
(bir deyile, sosyal konumunu ilan etmek, ahsi grn
n gzelletirmekti); bu ama gz nnde tutulduun
da, o resimleri yaptran ya da ektirenlerin niin bir tane
den daha fazlasna gerek duymadklar son derece anla
lr bir eydir. Fotoraf-kayln onaylad ey, daha mte
vaz bir kapsamda, fotoraf ekilen eyin/kiinin var ol
duudur; dolaysyla, varl kantlanan eyin/kiinin bir
den fazla resmine pek ihtiya duyulmaz.
ekilen fotorafn, bir konunun/kiinin biricikliini
ortadan kaldrmas korkusu, en sk ve youn bir ekilde
185O'lerde, portre fotorafl sayesinde fotoraf maki
nelerinin nasl smarlama modalar ve dayankl endstri
ler yaratabileceinin ilk rneklerinin sergilendii yllarda
dile getirilmitir. Ayn onyhn balarnda yaynlanan Mel
ville'in Pierre'ine bakalm:
Gnll inzivann hararetli savunucularndan biri
olan kahraman, eski devirlerde aslna sadk bir portreye
s ahip

olmaya ancak yeryznn en paral ya da kafal

aristokratlar g yetirebilirken, bugn daguerrotip saye

sinde herkesin aslna sadk portrelerinin ekilebileceini
kabullenmeye dnden hazrdr.

Fakat ayet fotoraflar kk dryorsa, resimler de

bunun tam ztt ir etkiyle arptr, yceltirler. Melville'in
sezgisi, i dnyasnn uygarlndaki her trl portrenin
aslnda bir uzlamann sonucu olduu yolundadr; en

196

azndan, bir yabanclam duyarllk timsali olan Pier

re'in gzne byle grnmektedir. Bir kitle toplumunda
bir fotoraf nasl ok az yer kaplyorsa, bir resim de ok
byk yer kaplamaktadr. Pierre'in gzlerniyle:
Bir resmin do as, yceltilmeye insandan daha yatkn

dr; portreyi kltecek hibir ey tasavvur edilemezken,

kanlmaz olarak aaJayan bir sr eyin insana do
kunduu varsayIabilir.

Fotrafn tam zaferini ilan etmesiyle bu tr ironlere

bir zm bulunabildii dnIse bile, portre sz konu
su olduunda bir resim ile bir fotoraf arasndaki esas
farkllk hala geerlidir. Resimler deimez ekilde bir
zet karrlar; fotoraflardaysa genellikle byle bir duru
ma rastlamayz. Fotografik grntler, sregitmekte olan
bir biyografi ya da tarihin ierisindeki kant dilimleridir.
Bir resimden farkl olarak, bir fotorafn varl bakalar
nn da olabilecei anlamna gelmektedir.
Lewis Hine, /imdiki zaman ile gelecei gemie bala
yan nsan Belgesi" nden bahsetmiti. Bunun yannda, fo
torafn bize salad ey, yalnzca gemiin bir kayd de
il, ayn zamanda, bu aa ait milyarlarca fotoraf-belge
nin tanklk ettii zere, imdiyle baa kmann yeni bir
yoludur. Eski fotoraflar zihnimizde gemie dair grn
tler labirentini doldururlarken, imdilerde ekilen foto
raflar da imdiki zamana ait olan eyleri, gemii andran
bir zihinsel resme dntrrler. Fotoraf makineleri, im
diki zamanla karsamaya dayal bir iliki kurarlar (gerek
lie onun izlerine bakarak ulalr), deneyime ilikin ann
da gemie dnk bir grnm sunarlar. Fotoraflar, sahip

197

- --- _

.
--

'-

olmann (gemie, imdiye, hatta gelecee sahip olmann)

alayc ekilleridir. Nabokov'un Invitation to a Beheading'n
de (infaza an, 1938) idam mahkumu Cineinnatus'a, sin
si Msy Pierre'in bakt bir ocuk 'fotohoroskop'u gste

rilir: Bu, kk Emmie'yi nce bebek, sonra kk ocuk,

sonra imdiki, ergenlik ncesi haliyle, sonra da -rtulayp

annesinin fotoraflanndan faydalanarak- ergen Emmie

olarak, gelin haliyle, otuz ve krk yalarndaki muhtemel
halleriyle ve nihayet lm deinde gsteren bir fotoraf
albmdr. Nabokov'un bu rnek alnas kurgusuyla orta
.
ya koyduu ey 'zamann ileyiinin bir parodisi'dir; ayr
ca, fotorafn ileyiinin bir paroq.isi.
Bu derece narsisist kullanmlar sz konusu olan fo
toraf, dnyayla ilikimizi ahsilikten karmann da
gl bir aracdr ve fotorafn bu iki kullanm biimi
bil"birini tamamlar. Doru ya da yanl taraf olmayan
ift ynl. bir drbn gibi fotoraf makinesi de egzotik
olan eyleri yaknlatnr, mahremiyet alanmza sokar;
bildik eyleriyse kltr, soyutlatnr, tuhaflatnr ve
bizden ok daha uzaklatrr. Fotoraf makinesi, kolaive
alkanlk yaratan bir faaliyetle kendi hayatmza ve ba
kalarnn hayatna hem katlma hem de uzaklama imka
n salar -bir taraftan uzaklanay, yabanclamay
mmkn klarken, dier taraftan katlmamz kolaylat
rr. Sava ve fotoraf artk birbirinden kopmaz ikili gibi
grnmektedirler; uak kazalar ve dier korkun olay
lar fotoraf makineli insanlara hep ekici gelmitir. Mah
rumiyet, baarszlk, sefalet, ac ve korkun hastalklar
iinde yaamay asla istememeyi norm haline getiren ve

198

,--.

lmn kendisinin doal ve kanlmaz bir son deil, za

limce, hak edilmemi bir felaket sayld bir toplumda,
bu tr olaylara kar mthi -ve ksmen fotoraf ekerek
giderilen- bir merak uyanmaktadr. Musibetlere bak
olma duygusu, ac veren resimlere bakma ilgisi uyand
nr ve onlara bakmak da bu musibetlerden uzak kalm
olma duygusunu hissettirip pekitirir. Bu duygunun k
k, ksmen, 'orada' deil 'burada' olmakta yatar; ksmen
de btn olaylarn grntlere dnrunde bir ka
nlmazlk halesine brnyor olmasnda. Gerek dnya
da bir eyler olur ve neler olacan hi kimse bilmez. G
rnt dnyasndaysa bir eyler olmutur ve olan eyler
ebediyen ayn ekilde meydana gelecektir.
Dnyada olup bitenler (sanat, felaket, doa gzellikle
ri) hakknda fotografik grntler araclyla ok ey
renen insanlar, 'gerek' olan eyleri grdklerinde genel
likle hayal krklna urar, akna dner ve olduklar
yerde kalakalrlar. Zira fotografik grntlerin eilimi, ilk
elden tecrbe ettiimiz eylerden duygu karma ynn
dedir ve bu grntlerin uyandrd duygular byk
oranda gerek hayatta yaadmz duygulardan farkldr.
Mesela, genellikle rastlanan durumlardan birisi, baz ey
lerin fotoraflanm halini grdmzde bizi -fiilen o
olaylar yaam olmamz ihtimaline kyasla- daha fazla
rahatsz etmesidir. Ben ahsen, 1973'te anghaydaki bir
hastanede, ileri derecede lseri olan bir fabrika iisinin
midesinin onda dokuzunun alnd, akupunktur aneste
ziyI. yaplan saatlik bir ameliyat (ki bu, plak gzle
izlediim ilk ameliyatt) midem bulanmadan izlemeyi ba
arabilmi, tek bir saniye bile gzlerimi uzaa karme: ih199

tiyac duymamtm. Aradan bir yl getikten sonra Pa

ris'te girdiim bir sinemada, Antonioni'nin in belgeseli
Chung Kuo'daki daha az kanl geen ameliyatsa, neterin
daha ilk dokunuuyla beni korkutmu ve filrnin operas
yon blm sona erene kadar defalarca baka tarafa bak
rnama sebep olmutu, Rahatsz edici olaylarn fotografik
grntlerine baktmz zaman hissettiimiz zayflk
duygusu, gerek bir olay karsnda hissettiimiz duygu
larn ayns deildir. Bu zayflk bir lde, iki kat seyirci
(daha nce meydana gelmi olaylar iikinde katlanlardan

biri, dierinde grnty ortaya karan kii olarak seyre

den biri olma) konumundaki birinin edilgenliinden gelir.
Az nce bahsettim gerek ameliyata katlmak iin nce

her tarafm titizlikle temizlernem, ameliyat nl giy

rnem, sonra da kendi rolm (duygulanm belli etmeyen
bir yetikin, nasl davranlacan bilen bir konuk, saygl
bir tank roln) oynayarak operasyonla megul olan cer
rahlarn ve hemirelerin yannda ayakta beklernem gere
kiyordu, Filnde izlediim ameliyasa, bu mtevaz kal
m batan engelledii gibi, seyircilikte etkin bir rol oyna
maya da izin vermiyordu. Ameliyat odasnda odak ayar
n gerektik deitiren, yakn ve

Ofta . plan

ekimleri ya

pan kii ben iken; sinema salonunda Antonioni, ameliya

tn hangi ksmlarn izleyebileceim konusundaki seim
lerini oktan yapm oluyordu. Burada film kameras be
nim iin bakar ve beni -geriye sadece bakmama seenei
ni brakarak- beyazperdeye bakmaya mecbur eder. Daha
s, sinema filmi saatler sren bir eyi birka dakikada yo
unlatrarak anlatr; yalnzca ilgin ksmlar ilgin bir e
kilde, diyelim heyecanlandrma ya da oka uratn::a niye-

200

tiyle gsterir. Dramatik olay, dzenleme ve montajn di

daktik yntemiyle dramatize edilir. Bir resimli dergide
sayfay evirdiimizde, yahut bir filmde yeni bir sekansa
geildiinde grdmz kontrast, gerek zamanda olay
larn birbirini izleyii srasnda hissettiimiz ztlktan ok
daha keskin ve belirgindir.
Fotograhn anlam konusunda en retici olay, 1974 y
lun balarnda in basnnda Antonioni' nin yukarda
anlan filmine -baka eylerin yan sra, 'gerek' olan bas
trmann bir yntemi olarak da- yneltilen saldrladr.
Buradaki saldrlar bir araya getirdiimizde, ister dura
an {fotoraO ister hareketli grnt (film) olsun, modern
fotorafn btn aralarnn negatif bir katalogu kar. Bi
zim gzmzde fotoraf, grmenin kesintili yollaryla ba
ntl (btn bir para -etkileyici bir ayrnt, arpc bir
kesit- araclyla grm'eyi amalayan) bir eyken, in'de
fotoraf yalruzca sreklilikle ilintilidir. Dolaysyla, foto
raf makinesine uygun konularn, bunlarn pozitif, ilham
verici (rnek oluturan faaliyetler, glmseyen insanlar,
ot) Bkz. 30 Ocak 1974 tarihli Renminh Rilxzo gazetesinde kan bir makalenin
(imzasz biimde) yeniden yayna hamlanm hali olan on sekiz sayfalk
bror: A Vicious Motive, DespiCllble Tnch -A Cntidsm of Antonioni's Anti-Chi
na Film 'China' (pekin: Foreign Language Press, 1974) ile, ayn ay yaynlanan
baka makalenin ksalhlrru versiyonlanm bir araya getiren, "Repudia
ting Antonioni's Anti-Chlna Film", Peking Review, No: 8 (22 ubat 1974). Bu
makalelerin kaleme alrunasndaki ama, elbette bir fotoraf gr ortaya
koymak deil (ki bu konudaki ilgileri ok stnkrdr), o dnemde sahne
lenen baka eitim seferberliklerinde grld gibi, model bir ideolojik
dman kurgulamaktr, Bu ama dikkate alndnda, 'Antonioni'nin in
Karlb Filmi'ni elet:inne k amacyla lkenin drt bir kesindeki okullar, fab
rikalar, ordu birlikleri ve komnlerde dzenlenen toplanbIarda seferber edi
len on milyonlarca kiinin Chung Ko'yu fiilen iZemeleri, 1976'daki 'Lin Pia
o'yu ve Konfys' Eletirme' kampanyasna,bhlanlann Konfys'n
herhangi bir metnini okumaya kalkmalan kadar gereksizdi.

201

parlak gkyz) ve dzenli olanlarnn varl gibi, foto

raf ekmenin de -fotografik grme fikrini engelleyen ahHi
ki mekan dzeniyle ilgili yaklamlardan gelen- uygun
yollar vardr. A ntonioni'ye de bu yzden, eski ya da mo
das gekin eylerin fotorafn ektii iin itiraz ediliyor
du -"zellikle yknt halindeki duvarlar ve oktan brak
lan karatahta gazeteleri arayp onlarn fotoraflarn ek
miti"i "tarlalar sren bykl kkl traktrleri gr
mezlikten gelip, ta silindir eken bir eei resimlemiti";
"insanlar talihsz anlarnda gafi! avlayarak yerlere sm
krrken veya helaya giderken filme ekmitiu; "fabrika
mzn ilkokulunda renim gren ocuklar snflarda fil
me almak yerine, disiplinsizce bir hareketle ocuklar bir
dersten sonra snftan koarak dar karken grntle
mitin. Aynca, fotorafn ektii eylerde doru uygula
malara ("solgun ve sknt bastrc renkler" kullanp in
sanlar "koyu glgeler"in ardna saklayarak; ayn malze
meyi ok .eitli alardan, "bazen uzaktan, bazen yakn
dan, bazen nden, bazen de arkadan ekerek", yani eyle
ri tek, ideal bir yere mevzilenmi bir gzlemcinin bak
asyla gstermeyerek; byk ve dk alar kullanarak,
yani "kameray kasten bir muhteem kpry en kt,
her an sallanp yklacakm izlenirni uyandran bir ekil
de gsterecek adan grntleyerek" i yeterince tam e
kim yapmaya tenezzl etmeden, "akln tamamen, insan
larn grnn arptma ve dingin hallerini irkinletir
me niyetiyle yakn ekim grntler" almakla bozarak")
dil uzatmakla knanacakt.
Saygn nderlerin, devrmci ki'in ve kltrel hazinele
rin topluca oaltlan fotografik ikonografisinin dnda

202

in' de zel trde fotoraflara da rastlanr. in'de de birok

insanda sevdikleri insanlarn fotoraflar bulunur, o foto
raflar duvara aslr ya da ifoniyerin veya bro masasnn
stndeki bir cam resimlie taklr. Bu resimlerin byk
blm aile toplantlannda veya seyahatlerde o anda e
kilmi olan fotoraflardr; fakat hibirinin zel bir grn
ty yakalamak iin gizlice ekildii sylenemez, hatta bu
toplumdaki en berbat fotoraf makines kullancsnn nor
mal bulaca trden resimler dahi deildir -demenin s
tnde emekleyen bir bebek, yapt hareketin tam orta ye
rinde fotoraflanan bir kii, ve saire. Spor fotoraflar tak
m bir grup olarak gsterir, ya da oyunun grse11ii etkile
yici, baleyi andnr anlaru yanstr; fotoraf makinesi on
lar ekmeye hazrsa hemen bir araya toplanr, tek ya da iki
sra halinde dizilip gzelce poz verirler. Burada bir hareket
iinde herhangi bir eyin yakalanmas kaygs gdlmez.
Bir gre gre bunun sebebi, ksmen, davranlar. ile g
rntler konusunda eskiye dayal geleneklerdir. Yani bu
anlay, fotoraf makinesi kltrnn ilk aamasnda -g
rnt/resim onu elinde tutandan veya sahibinden alma
bilecek bir eyolarak tanmlandnda- faal olarak ekim
yapanlarn karakteristik grsel beenisini temsil eder. Yine
Antonioni bu yzden, bir 'hrsz' gibi, "insanlarn istekleri
hilafna zorla ekim yapt" iin ciddi bir itirazIa karla
mtr. O lkede bir fotoraf makinesi sahibi olmak, nsan
larn houna gitsin gitmesin bizim toplumumuzda olduu
gibi, bakalarnn mahremiyetine girme yetkisi vermez
kimseye. (Fotoraf makinesi kltrnn besledii iyi dav
ran modeline gre, herkese ak bir yerde bir yabanc ta
rafndan fotorafnn ekildiini anlayan bir kii. fotoraf

203

."C

eken kii makul bir uzaklkta durduu mddete genel

likle bunu fark etmemi gibi yapar; yani burada beklenen
iyi tutum, fotorafnn ekilmesini fiilen engellemernek,
ama kendisinden poz vermesinin de beklenmemesini his
settirmektir.) mkan bulduumuz lde poz verdiimiz
ve mecbur kalnca boyun ediimiz kendi lkemizden
farkl olarak, in'de fotoraf ekmek her zaman iin bir r
.teldir; he; seferinde poz ver(dir)meyi ve mutlaka kar ta
rafn rzasn almay gerektirir. "Onlar filme alma niyetini
belli etmeyen kiileri aklrmadan izleyen" biri, bu hareke
tiyle insanlar en iyi halleriyle grnmek amacyla poz ver:
me haklarndan yoksun brakm oluyordur.
Antonioni Chung Kuo' daki, lkenin balca siyasal 'hac'
mekan olan Pekin'in Tiananmen Meydan'na ayrd se
kanslann hemen hepsini, orada fotoraflarnn ekilmesi
ni bekleyen 'hac'lara ayrmt. Antonioni'"nin bu temel
'ibadet'i -fotoraf makinesiyle belgelenmi bir ziyareti
yerine getiren inlileri grntlerneye duyduu ilginin
kayna aktr: Fotoraf ve fotoraf ekilmi olmak, fo
toraf makinesinin bu adaki en gzde malzemeleridir.
Fakat Antonioni'yi eletirenlere kulak verecek olursak:
Fotoraflt bir hatraya sahip olmak iin Tiananmen
Meydan'n ziyarete gelenlerin arzusu, ilerinde yatan
devrimci duygularm bir yansmasdr. Oysa Antonioni,
kt niyetini devreye sokarak, bu gereklii sergilemek
yerine yalnzca insanlarn giyimleri, hareketleri ve ifade
leri zerine ekimler yapm, bir yerde birinin karman
onnan salarn, bka bir yerde gnei: kamarnd
gzleriyle ayakta dikilen insanlar, birinin gmleinin ko
lu kvrk ellerini, bir dierinin pantolonlarn ekmi...

204

inliler, gerekliin fotografik yolla paralanmasna

kar koyuyorlar. Yakn ekime hi yanamadklar gibi,
mzelerde satlan sanat eserlerinin ve antik harabelerin
kartpostallarnda bile herhangi bir eyin sadece bir para
sn gstenneye hi kalknyorlar; orada eyler hep doru
dan, cepheden, dzgn kta ye btnl ierisinde fo
toraflanyor.
Bizse iniileri boyas atm atlak kapnn gzelliini,
dzensizliin pitoreskliini, tuhaf alarn ve dikkate de
er ayrntlarn etkileme gcn, arkasn dnmenin r
selliini alglamadklar iin naif buluyoruz. Bizim ssle
me konusunda modem bir grmz var;o yzden g
zelliin her eyde ierili olduunu dnmez, onun baka
bir grme biimiyle (ve fotrafn birok kullanm yolu
nun rnekledii ve gl biimde pekitirdii zere, daha
geni, daha kapsaml bir anlam arayyla) bulunacan
varsayarz. Bir eye dair eitlerneler ne kadar ok sayda
olursa, o eyden farkl anlamlar karma ihtimali de o ka
dar oalr ve zenginleir; kald ki bu, bugn Bat' da fo
toraftan sz aldnda -gnmz in'ine kyasla- daha
fazla geerlidir. Chung Kuo'da ideolojik bir meta kalemi
olarak (ki inliler bu bakmdan filmi beenmemekte hak
sz deillerdi) doru bir ekilde iaret edilen eylerin d
nda Antonioni'nin grntleri, inlilerin kendilerinin
uygun bulduklan grntlerden daha fazlasn anlatmak
tayd. inliler fotoraflann ok ey anlatmasndan ya da
ok ilgi bulunmasndan yana deillerdir. Dnyann bi
!inmedik bir bak asyla gsterilmesini, yeni eylerin
kefedilmesini de istemezler. Onlarn fotoraflardan bek
ledikleri, zaten bilinip tanmlanm olan eylerin sergilen-

205

-_._-----

mesidir. Bize greyse fotoraf. klie (bu, hem 'basmakalp

szler hem de 'fotoraf negatifi' anlamna gelen Fransz
ca bir szckllir) reten ve 'taze' grler temin eden, iki
taraf da keskin bir alettir. inli yetkililere greys, sadece
klieler vardr -ve inliler bunlara klieler gzyle deil,
'doru' grler gzyle bakarlar.
Bugnk in'de kabul gren yalnzca iki gereklik var
dr. Biz gereklii umutsuzca ve enteresan biimde 'oul'
grrz. in' deyse herhangi bir tartma konusu olarak
tanmlanan eyler, daima biri doru, dieri yanl olan 'iki
izgi'de ifade edilir. Bizim toplumumuz, bir yelpaze halin
de sreklilii olmayan seeneklerle alglamalar ortaya ko
yar. inlilerdeyse bir yelpaze grlmez; her ey tek, ideal
bir gzlemcinin etrafnda kurulmutur; fotoraflar da
kendi paylar lsnde bu Byk Monolog'. katkda bu
lunurlar. Bize gre, dank ve birbirinin yerine konabilen
'bak alar' vardr; fotoraf bir polilog'dur, oksesli bir
konumay temsil eder. in'n bugnk ideolojisi, gerek
lii -yapsn ana hatlar aka belirtilmi ve ebediyen tek
rarlanan dalizmlerin, ahlaki renkleri belirgin anlamlarn
oluturduu- bir tarihsel sre olarak tanmlar; gemi
-ounlukla- kt grlr. Bize greyse, korkun derece
de karmak ve bazen eliik anlamlar tayan tarihsel s
reler (deeri byk lde zaman -ve fotoraf- bilinIe
tarih olarak kavraymza bal olan sanatlar) sz konu
sudur. (Zamann geiinin fotoraflarn estetik deerini
oaltmasnn ve zamanin brakt lekelerin fotorafla
nn gzlerinde nesneleri ok daha fazla cazip klmasnn
sebebi budur.) Tarih fikrine yaslandffizda, mmkn
olan en fazla sayda eyi bilme arzumuzun nesnel dayana-

206

------ ---- -

n buluruz. inlilerin kendi tarihlerini anlatrken kullan

malarna izin verilen tek usul, didaktik yntemdir, onlarn
tarihe ilgisi dar, ahlak, deforme edici ve meraktan yok
sundur. Bizim yklediimiz anlamyla fotorafn onlarn
toplumunda bir yer bulamamas da bundan dolaydr.
in/de fotorafa konan snrlamalar, sadece onlarn
toplumunun (keskin ve bitmek bilmeyen atmalara da
yal bir ideolojinin birletirdii bir toplumun) karakterinin
bir yansmasdr. Bizim fotografik grntleri snrSlZca
kullanmamzsa, atmalarn reddine dayal toplumumu
zu yanstmakla kalmad gibi, ona kendi gc lsnde
bir ekil de verir. Bizim dnyaya (kapitalist yirminci 'yz
yln 'tek dnyas'na) bakmz, fotografik bir deerlen
dirmeyi andru. Dnya, birlemi olduu iin deil, onun
eitli paralannda bir gezintiye kmak, ahma yerine
sadece daha da hayret uyandrc bir eitlilii aa ka
raca iin 'birdir. Dnyann bu yapay birliini gerekle
tiren e", onu oluturan paralarn grntlere evrilmesi
dir. Onlarn gsterdii gereklikler o nitelii tamasa bile,
grntler/resimler her zaman iin badatnc -ya da
badatrlabilir- niteliktedir.
Fotoraflar 'gerek'i yeniden retmekle kalmazlar,
onu yeniden dolama sokarlar -bu, modern toplumun
anahtar deerindeki prosedrlerinden birisidir. eyler ve
olaylar, fotoraf grntleri halini aldklarnda, gzel ile
irkin, gerek ile sahte, beenme ile beenmeme arasn
daki ayrm izgilerinin tesine geen yeni kullanm bi
imlerine alm, kendilerine yeni anlamlar yklenmi
olurlar. Fotoraf, bu ayrmlar silen eylerle durumlara
atfedilen o nitelii ('ilginlii') ortaya karmann belli

207

bal aralarndan birisidir. Bir eyi ilgin klan zellik

onun baka bir eye benzer ya da baka bir eyi andnr
grnebilmesidir. B u bir sanattr ve eyleri onlar ilgin
klacak ekilde grmenin eitli usulleri bulunur; bu sa
nat, bu usulleri ortaya koymak da gemie dair beeni
lerle yapntlarn dzenli biimde yeniden dolama gir
melerine baldr. Yeniden dolama sokulmu haliyle
klieler meta-klielere dnrler. Fotografik grntle
rn yeniden dolama sakulnas biricik nesnelerden kli
eler karmaya, klielerden de zgn ve canl eyler
retmeye varr. inliler fotoraflarn kullanlma yollar
na yle s1nrlar getirmilerdir ki grntler arasnda
herhangi bir katman fark olmamasndan btn grn
tlerin birbirini pekitirip tekrarlamasndan baka bir
dertleri olmasn isterler. Gereklkte birbirinden ayr du
ran eyleri, grntler birletirir.* Zaten bu yzden,
.) inlilerin grntlerin (ve szcklerin) tekrarlayc ilevinden duyduk
lan kayg, iinde aka hibir fotorafnn grnerneyecei sahneleri gs
teren fotoraflarla yeni resimlerin dat:lmasuu gerektirir; bylesi fotoraf
lann srekli olarak devreye sokulmas da halkn fotografik grntlerle fo
toraf ekmenin nasl bir ey olduuna dair kavraylaruun ne denli zayf
kaldn dndrtmektedir. Simon Leys Chiuse Shadows (in Glgeleri)
balkl kitabnda, 196O'h yllarn ortalannda, Mehul Yurtta'n (yirmi ya
ndayken sradan bir kazada hayatn kaybetmi olan Lei Feng adndaki
bir askerin) ilahlat:rlmas yoluyla Maocu yurttalk ideallerini alama
amal kitlesel bir seferberlie dntrlen 'Lei Feng Gibi Olma Hareke
ti'nden bir rnek aktarr. Byk ehirlerde dzenlenen Lei Feng sergilerin
de, tabii ki kimsenin ''bu kadar alakgnll.. kaza geirene kadar kimse
ciklerin tanmad bir askerin bu deiik hareketleri srasnda nasl olup da
yannda bir fotorafnn bulunduu"nu sorgulamas ihtimaline pay brak
madan, "ihtiyar bir kadnn yoldan karya gemesine yardm eden Lei
Feng", "yoldamn amarlarm gizlice ykayan tei Feng", "len yemei
ni sefertasn yannda getirmeyi unutan bir yoldayla paylaan Lei Peng",
vb. gibi fotografik belgelere yer verilmitir. in'de bir grnty/resmi
doru gsteren ey, insanlann onu grmelerinin hayrl bir sonucu pekitir
diinin dnlmesidir.

208

atom bombas patlamas bir fotoraf halindeyken pekala

bir kasa reklamnda kullanlabilmektedir.
Bizim gzmzde, bireysel bir gz olarak fotoraf ile
nesnel bir kayt olarak fotoraf arasndaki farkllk te
mel bir ayrm gibi gzkmektediri yine bu farkllk, ge
nellikle ve yanl biimde, 'sanat olarak fotoraf 'belge
olarak fotoraftan ayran bir ey saylr. Oysa bunlarn
ikisi de, fotorafn tad anlamn (dnyada olup biten
her eye dair mmkn olan her adan bakarak not alma
potansiyelini tamasnn) mantksal uzantlardr. Devri
nin en fazla sz sahibi nllerinin fotoraflarn ekip, ilk
foto-rportajlar yapan Nadar, ayn zamanda ilk hava fo
toraflar! eken kiiydi. 1855 ylnda bir balona binip Pa
ris semalarnda idaguerre ilemi'ne giritiinde, fotora
fn gelecekte savalar karp yrtecek olan taraflara na
sl bir fayda salayacan hemen kavramt.
Dnyada olup biten ve var olan her eyin fotoraf ma
kinesi asndan bir malzeme saylmas grn besle
yen iki tutum sz konusudur. Bu tutumlardan birisine g
re, yeterince keskin gzn grebilecei ekilde her eyin
gzel -en azndan, ilgiye deer- bir taraf vardr. (Her eyi,
akla gelen her eyi fotoraf makinesinin alglayabilecei
bir nesneye dntrmek suretiyl gerekliin estetize
edilmesi, ayn zamanda her trl fotorafn -en pratik
amalarla ekilenlerin dahi- sanata dahil edilmesine im
kan tanr.) kinci tutumsa her eye u anda gelecekte kul
lanlacak, hesaplamalar, kararlar ve ngrler asndan
faydal bir malzeme muamelesi yapar. Bir tutuma gre,

grlmemesi gereken hibir ey yoktur; dier tutuma gre,

209

kaydedilmemesi gereken hibir ey yoktur. Fotoraf maki

neleri, nem, ilginlik ve gzellikle ilgili tarafsz yarglar
da bulunma seeneini herkese sunan bir makine-oyun
cak olarak, estetik bir gereklik grn uygulamaya
yanstrlar. ("Bundan iyi fotoraf kar.") Fotoraf makine
leri, olup biten eylere kar daha doru ve ok daha a
buk tepkiler vermemizi salayacak bilgileri toplayarak,
arasal bir gereklik grn de uygulamaya yanstrlar.
Kukusuz, bir nceki cmlede bahsettiim tepkiler, bastr
maya ya da kollamaya ynelik olabilir: Askeri keif foto
raflan can almaya hizmet ederken, rntgen nlar hayat
kurtarmaya yararlar.
'Estetik' ve 'arasal' diye nitelenebilecek bu iki tutum,
insanlar ve durumlar hakknda elikili, hatta birbiriyle
badamaz duygular uyandrr grnmekle birlikte, ka
musal olan ahsi olandan ayran bir toplumun yelerinin
paylamalan ve ona uygun bir hayat srmeleri beklenen
tutumlara dair tamamen karakteristik nitelikte bir eliki
dir burada sz konusu olan. Herhalde, iki tutumu da her
ynden besleyen fotoraf kadar, bizi bu eliik tutumlara
gre hayat srmeye hazrlayacak baka bir faaliyet de
yoktur. Bir yandan, fotoraf makineleri 'grme/yi iktida
rn (devletin, endstrinin, bilimin) hizmetine koarlar
ken; dier yandan, zel hayat diye bilinen o mtik alanda
'grme'ye anlatrnc bir ierik kazandrrlar. Estetik du
yarlln dile getirilmesi adna siyaset ve ahHikhk dn
da en ufak bir alann braktImad in'de, yalnzca belir
lenmi eyler -ve onlar da yalnzca belirlenmi usullerle
fotoraflanr. Bize kalrsa, biz siyasetten gn getikte da
ha fazla uzaklatmz iin, fotoraf maknelernn im210

kan tand derecede duyarllk egzersizleriyle doldura

bileceimiz fazlasyla -ve giderek oalan lekte- bo
alan vardr. Yeni fotoraf makinesi teknolojisinin (vide
olarn, hazr filmlerin) dourduu sonulardan birisi, fo
toraf makinelerinn zel hayattaki yerinin daha da fazla
snn narsisist amalara -yani, kendini gzetlemeye- ayrl
masdr. Gelgelelim, grntlerle 'geri besleme' halinin
yatak odasnda, terapi seansnda ve hafta sonu konferan
snda yaygn biimde kullalmas, videonun kamusal
mekanlarda gzetlerne arac olarak kullanlmas kadar
ciddi bir nem tamaz. Kald ki inliler de fotoraf sz
konusu olduunda eninde sonunda, hemen hemen biz
dekiyle ayn arasal yollara bavuracaklardr. Bizim 'ka
rakteri 'davran'la eitleme eilimimiz, fotoraf makine
lerinin sunduu dardan mekanik bakn hall.c nezdin
de yaygnlatrlmasn dala kabul edilebilir bir zemine
oturtur. in'in dzen konusunda ok daha baskc stan
dartlannn olmas, yalnzca davranlarn gzlenmesini
deil, bunun yan sra duygulardaki deiikliklerin izlen
mesini de gerektirmektedir. in' de gzetim, emsaline
rastlanmadk derecede iselletirilmi durumdadr -ki bu
durum, bir gzetleme arac olarak fotoraf makinesinin
byle bir toplumdakj geleceinin daha snrl kalacan
dndrtr bize.
in'in sunduu, ana fikri 'hayrl' olan ve ifadenin her
biimine (grntler dahil) insafszca snrlamalarn kon
duu bir tr diktatrlk modelidir. Gelecek ise bize, ana
fikri 'enteresan' olan, klielemi ya da egsantrik, her eit
grntnn oaltld baka trde bir diktatrlk geti
rebilir. Nabokov'un

nfaza

an'snda bylesi bir model

211

-.-.

ortaya atlmtr. Nabokov'un izdii totaliter devlet mo

deli tablosu, yalnzca tek ve her yere nfuz etmi bir tane
sanat tanr: fotoraf. Zaten kahramann lm hcres etra
fnda dolanan dost fotorafnn, romann sonunda asln
da onun cellad olduu da anlalacaktr. Fotografik g
rontlerin oalmasn snrlamann bir yolu (in'deki gi
bi, muazzam bir tarihsel amneziye uramak dnda) yok
gibi grnmektedir. Tek sorun, fotoraf maknelernn ya
ratt grnt-dnyasnn bundan baka wrde bir ilevi
nin olup olamayacadr. u andaki ilev yeterince aktr:
Fotografik grntlerin hangi balamlarda grld,
hangi trde bamllklar yaratt, hangi uzlamazlklar
yattrd -yani, hangi kurumlara destek olup fiilen han
gi ihtiyalara hizmet ettii- zerinde kafa yorulacak olur
sa bu hemen ortaya kar.
Kapitalist bir toplum, grntlere dayal bir kltre
gerek duyar; satn alma drtlerini kkrtp snf, r.< ve
cinsiyet gibi etkenlern yol at hasarlar bastrmak ze
re muazzam bir elence patlamas yaanmasn ster. Ayr
ca kapitalizmin, snrsz miktarda bilgi toplanmasna, do
al kaynaklarn daha iyi smrlmesine, retkenliin art
tnlmasna, dzenin muhafaza edilmesine, savalar ka
rlmasna, brokratlara i uydurulmasna ihtiyac vardr.
Fotoraf makinesinin. gereklii hem znelletirip hem de
nesnelletirmek ynndeki ikili kapasitesi, yukarda sra
lanan ihtiyalara ideal biimde hizmet eder ve onlar kuv
vetlendirmeye yarar. Fotoraf makineleri, gerekii, ileri
bir sanayi toplumunun ileyii asndan temel neme sa
hip iki ekilde tanmlarlar: (kitleler iin) bir seyirlik malze
mesi olarak, (egemenler iin) bir denetim arac olarak. G212

rnt retimi, ayrca bir egemen ideoloji salar. Toplum

sal deiimin yerini grntlerdeki deiim alr. Grnt
lerle mallar oul biimde tketine zgrl zgrl
n kendisiyle eitlenir. zgrce siyasal seimin serbeste
ekonomik tketimle snrl ekilde daraltlmas, grnt
lerin snrsz biimde retilip tketilmesini gerektirir.
Her eyin fotorafn ekme ihtiyacnn son sebebi de
tketim mantnn kendi iinde bulunabilir. Tketmek
demek yakp yok etmek, hepsini bitirrnek -ve bu yzden,
tazelenmeye gerek duymak- demektir. Biz grntler re
tip onlar tkettike daha da fazla grntye ihtiya duya
nz -sonra daha da fazlasna. Oysa grntler, onlara ula- .
ma uruna dnyann altnn stne getirilmesine dee
.cek bir hazine deildir; gzn grd her yerde zaten
. hazrdrlar. Bir fotoraf makinesine sahip olmak ehvete
benzer bir. duygu uyandrabilir ve ehvetin her inandrc
hali gibi bu duyguyu da tam tatmin etmek mmkn de
ildir: lkin, bir fotorafn getirdii imkan ve ihtimaller
sonsuz olduundan; ikincisi, projenin kendisi son kertede
kendi kendini batrdndan. Fotoraflarm tketilmi bir
gereklik anlayn ayaa kaldrma giriimleri bu tken
milie daha da katkda bulunmaktan baka sonu ver
mez. Her eyin geici olduuna dair bunaIhc yaklam
mz, fotoraf maknelernn bize akp giden an 'sabitleme'
imkan tanmasndan beri iyice derinlemitir. Biz grn
tleri!resimleri her zamankinden daha byk bir hzla
tketirken, Balzac'n fotoraf maknelernn bedenin kat
manlann tketmesinden kukulanmas gibi, grntler
de gereklii tketirler. Fotoraf makineleri hem panzehir
213

hem hastalktr; hem gereklii ele geirmenin, hem de

onu eskitmenin bir yoludur.
Fotoratn gc, fiilen gereklik anlaymz zerinde
ki Platoneu rty kaldrm ve bylece, deneyimlerimiz
zerine -grntler ile eyler, suretler ileasllar arasnda
ki ayrm dorultusunda- kafa yormay giderek daha az
akla uygun bir hale drmtr. Bu anlay, Platon'un
grntlere kar taknd ve onlar .glgelere (gerek
eylerin stne den, onlarn geici, asgari dzeyde bil
.
gilendirici, maddi olmayan, gsz yansmalarna) ben
zettii kmseyid tutuma olduka uygundur. Oysa fo
tografik grntlerin gcnn kayna, onlarn kendi
balarna maddi gereklikler olmalarndan; onlar yayan
eylerin arkalarnda brakt ve iinde zengin bilgilerin
yer ald tortulara benzemelerinden; gereklii tersy
etmenin, mesela onu glgeye dntrmenin gl bir
arac olmalarndan gelir. Grntler, tahmin edebildii
mizden daha gerektir. Keza, tketim savurganlyla di
bi kurutulamayacak kadar snrsz bir kaynak olduklar
iindir de, evre korumaclarn onlardan medet ummala
r olduka yerindedir. ayet gerek dnyann grntler
dnyasn iine katmasnn daha iyi bir yolu varsa, bu
yolda yalnzca gerek eylerin deil, grntlerin de eko
lojisine ihtiya duyulaca besbellidir.

214

FOTOGRAFLA LGL ZL SZLER

(W.R'nin ansna)

"nme serilen btn gzellikleri yafalamaya can atyor

dum ki, nihayet bu {izlemimi gidermeyi baardm."

(Julia Margaret Cameron)

"Dnyada azjz tuttuum her varlktim bir yadigarm olsun

ok isterim. Zaten byle durumlarda nemli olan ey sadece ben
zerlik deildir, ebediyen sabitlenmi gibi orada uzanan

glgesinin

..

kiinin

. uyandrd armlar ve yaknlk duygusudur!

Aklmdak portreleri bu ekilde kutsam olduumu dnrm

ben -ayrca, kardelerimin hiddetle kar kp feryad kopardk
lar bir durumda, imdiye kadar yaplm en soylu sant eserine
215

sahip olmaktansa yrekten sevdiim birinden byle bir yadigar

tamak bana kesinlikle korkun gelmez."
(Elizabeth Barrett, 1843,
Mary Russell Mitford'a mektup)

"Sizin jotora[lnz, yaadklarnzn bir kayddr -ger

ekten gren herkes asndan geerlidir bu durum. Baka insan
larn usulleriyle grp onlardan etkilenebilir, hatta kendi yolu
nuzu bulmak iin bakalarnn yntemlerini kullanabilirsiniz,
ancak eninde sonunda kendinizi onlardan kurtaracaksndr.
Nietzsche'nin, 'Schopenhauer'u yeni okudum, artk ondan kur
tulmalym: dediinde kastetmi olduu ey budur. Nietzsche,
baka insanlarn benimsedikleri usullerin, zellikle de kkl bir
deneyimin itkisiyle benimsenmi olanlann, kendinizle gr
nz arasna girmesine ses karmadnzda ne denli sinsice et
kiini gsterebileceini iyi biliyordu."
(Paul Strand)

"Dtald insann, iinin bir resmi, yznn de btn karak

terinin ifadesi ve aa vurulmu hali olmas, kendi bana g
zel saylabilecek bir varsaymdr, bu yzden gvenle ileri srl
meye devam edilebilir; insanlarn her zaman iin, ne kavumu
birini grmeye istekli olmasndan dolaydr ki Fotoraf ... me
rakmz eksiksiz gidermeye yarayan bir imkan salar."
...

(Schopenhauer)

"Bir eyi gzel halde tecrbe etmek, onu mecburen yanl ya

amak demektir."
(Nietzsche)

216

"imdi, sama derecede ufak bir mebla karlnda yalnz

ca dnyann en nl yerlerini deil, ayn zamanda Avrupa'da
gze arpan hemen herkesi de tanmamz mmkndr. Her yer
de fotoraf olmas harika bir durum. Man' amann zorluk
larna katlanmamza gerek kalmadan, hepimiz artk Alpler'i
grdmz, Chamonix'i ve Mer de Glace' ezbere rendii
mizi syleyebiliyoruz . ... Ayn ekilde hepimiz And da/arnda
dola/k, Temerife'e ktk, Japonya'ya gittik, Niagara ve Thou
sand Ada'lar'n 'grdk', (cameklinlarda) asilsadelerimizle sa
vaa katlmann sevincinden deliye dtindk, kudretli kiilerin
meclislerinde oturduk, krallar, imparatorlar, kralieler, prima
donnalar, balenin gzdeleri ve 'zarafet iindeki aktrler'le kucak
kucaa bydk. Grdmz,hayaletler bizi korkudan titret
medi, kraln huzuruna davet edildik ama reverans yapmadk; k
sacas u inlik mercek, sefil ama gzel dnyamzn en aa
al ve gsterili hallerinin hepsini gnnemizi salamaya yetti."
('D.P:, Once a Week'te ke yazar,
Londra, 1 Haziran 1861)
"Atget'in [bombo Paris sokaklann] su mahalleri gibi f>
torafIadn sylemek son derece yerinde olur. Bir su mahal
li de boaltlm bir yerdir nk, kantlarn elde tutulmasn
salamak amacyla fotoraflan ekilmitir, Fotoraflar, Atget'in
elinden ktnda, tarihsel olaylann standart kantlar-'haline
gelmekte ve gizli bir siyasal anlam yklenmektedir."
(W.lter Benj.min)
"Eer hikayeyi szcklerle anlatabilseydim, yanmda srekli
bir fotoraf makinesi tamaya ihtiya duymazdm."
(Lewis Hine)
21'

---;:-"

"Marsilya'ya gittim. Kk bir aylkla rahatlkla geindim

ve

keyifle altm. Leica'y daha yeni ke/etmitim. O benim gz

mn uzants oldu ve ele geirdiim andan itibaren onu hibir za
man yanmdan ayrmadm. Onunla, iim kipr Iapr ve her grd
m eye at/maya hazr bir ruh halinde, kendimi ve 'hayat' tuza
a drmeye -hayat, yaand gibi korumaya- kararl olarak b
tn gn sokaklarda dolandm durdum. Bunca zrpmp dunnamn
esas sebebi, gzlerimin nnde sereserpe uzanan bir durumun

zn yakalayp, tek bir fotoraf" erevesi iine sdrmakt."

(Henri Cartier-Bresson)
Sizin nerede devreden ktnz! ve
kamerann nerede devreye girdiini
sylemek zor.

Bir Minolta 35 mm. SLR, neredeyse klnz bile kprdat

madan etrafnzdaki dnyay zaptetmenizi salar. Ya da, ii
nizdeki dnyaya bir ifade kazandrmay. Minolta SLR elle
rinize tam oturur, parmaklannz nereye dokunacan ken
diliinden bulur. Her ey o kadar dzgn iler ki, fotoraf
makinesi sizn bir pararuz haline gelir. Ayadan deitinnek
iin asla gznz vizrden ekmeniz gerekmez. Bu saye
de, dilediiniz kareyi yakalamaya younlaabilirsiniz. ... Bir
Minota'ya sahip olunca hayal gcnzn snrlarn zor1a
manz da mmkndr artk. Mkemmel bir ustalkla retil
mi Rokkor-X ve Minolta/Celtic sistemlerindeki 40'tan faz
la mercek, mesafelerle aranza kpr kunnaruz ya da o ha
rika 'balkgz' panoramay yakalamanz salar...
MINOLTA
Siz fotoraf makinesiyken, fotoraf makinesi sizsiniz.
(bir ilan, 1976)

218

,.

'.

"Ben resmini yapmak istemediim eylerin fotoraftm eker,

fotorafn ekemeyeceim eylerin resmini yaparm."

(Man Ray)
"Fotoraf makinesini yalan sylemeye zorlamak iin olduka
ciddi bir aba harcamak gerekir: Esasnda fotoraf makinesi d
rst bir aratr; bu yzden fotoraf, doaya, kendine 'sanat'
diyen sanatlarn kasntlI kstahlklarndan ziyade aratrc,
paylanc bir bakla yaklamaya ok daha yatkndr. Zaten
ada gr, yeni hayat da," ister ahlak ister sanat alannda ol
sun, btn sorunlar drst bir yaklamla ele almay gerektirir.
Binalarn kusurlu cepheleri, ah/akta yanl standartlar ve her
trden dalavere ve maskaralk pe atlacaktr."

(Edward Weston)
"Ben ou almamda her eye -hatta 'cansz' denen nesne
lere- bir insan ruhuyla can katmaya almm. Sonra da kademe
kademe, bu son derece 'canllk kazandrc' projeksiyonun niha
yetinde, insan hayatnn mekaniklemesinin gittike hzlanmas
(ve insan faaliyetinin srd btn. alanlarda bireyselliin
bastrlmasyla sonulanan giriimler) karsnda, iimin en de
rinIerinde duyduum korku ve tedirginlikten kaynaklandnn
farklla vardm bir noktaya gelirim -beni korkuya ve tedirgin
lie srkleyen bu sre ayn zamanda, askeri-endstriyel top
lumumuzun baskn aklamalann temsil eder. " .. Yaratc fo to
raf nesnelerin

insani ieriini ortaya karr ve kendi etraftn

daki insanlk d dnyaya insanlk katar."

(Clarence John Laughlin)

219

"imdi her eyin fotorafn ekebilirsiniz."

(Robert Frank)

"Ben hep stdyoda almay tercih ederim. Stdyo, insan

evresinden kopartr; bir anlamyla ... kendisinin simgesi haline
gelir. Bana gelen insanlarn genellikle bir doktora grnmek ya da
bir faley dinlemek isteyecekleri ekilde fotoraf/ann ektinnek
amacyla kapm aldklar kansn tarm. Bu _yzden,_ onlarn
niyetlerinin gereklemesi bana baldr. Ben de mecburen onlara
bal olurum. Aksi takdirde ortada fotorafn ekecek bir ey bu
lamam. Konsantrasyon benden gelmeU, onlan da iine ekmeIidir.
Bazen bu yle bir ekim gc dourur i, stdyonun iindeki ses
leri bile duyamaz hale ge/inz. Zaman durur. Onlarla ksa sren,
youn bir mahremiyeti pmjlamz. Yine de bu aslnda pek adilane
olmayan bir paylamdr. Gemii ... gelecei olmayan bir payla
m. Oturduklar yerden kalktklarnda, yani fotoraf ekme ile
mi tamamlandnda da geride fotoraf (aslnda fotoraf ve bir tr
i sknts) dnda bir ey kalmaz. Sonra, bu insanlar ekip gider
ler ... onlarn hibirini tanmyorumdur. Anlathklar eylere bile
laf olsun diye kulak venniimdir. Diyelim bir hafta baka bir yer
dekarlarsak da beni fark etmemelerini beklerim. Bana soracak
olursanz, benliim o stdyoda deildir zaten. Veya, sadece bir
param orada olmutur ... imdi de fotorafia. Bakalar iin ol
mayabilir, ama benm g'zmde fotoraflarda bir gereklik vardr.
nsanlan da fotoraf/ar araclyla tanrm. Belki de fotoraf ol
mann doasndan gelir bu. Ben hibir zaman gerek anlamyla
araya ginnemiimdir. Gerek bilgilere sahip olmak zorunda da de
ilim. Bu tamamen farknda olmayla ilgili bir sorun."
(Rich"rd Avedon)
220

"Daguerratip [eski fotoraf teknii], basite doay izmeye

yarayan bir ara deildir . O, doaya kendini yeniden retme
gc de salar."
.

..

(Louis Daguerre," 1838, yatrmclarn

ilgisini ekmek amacyla datlan bir ilanda)

"nsan eseri olan ya da doan yaratt eyler hibir zaman

bir Ansel Adams fotorafndaki azamele sahip o/amam/ardr;
Adamsm grntleri izleyicinin diklatini, o grntnn ha
muru olan doal nesnenin ta/dndan daha gl biimde ya
kalayabilecek vas[tadr."
(Adams'n bir fotoraf albm
kitabnn tantm, 1974)

Bu Po/aroid SX-70 fotoraf,

Modern Sanat Mzesi koleksiyonunun bir parasdr.
Eserin sahibi, Amerika'nn nde gelen sanatlarndan
Lucas Samaras'hr. Dnyann en nemli koleksiyonlarndan
birisine aittir ve dnyann eL} hassas, annda ekim yapan
fotoraf sistemi olan poroid SX-70 Land'le ekilmitir.
imdi bu makine milyonlarca kiide vardr. 10.4 inten SOn
llerde poz alma yeteneine sahip, olaanst kalite
de ve ok ynl bir alettir. ... Samaras'n sanat eserleri, ba
SUZ

l bana bir sanat eseri olan SX-70'1e ekilmitir.

(bir ilan, 1977)

"Benim ektiim fotoraflarn ou efkat, nezaket ve ahsi

likle ykldr. Vaaz vermeyip, izleyicinin kendisini grmesini
salarlar. Sanat olduklar iddiasnda da deillerdir."
(Bruce Davidson)
221

"Sanattn yeni formlar douran, evresel fonnlann kcmon

Iamasdr."
(Viktor klovski)
" ...kendi inanc dorultusunda aptalla ve Fransz dehas
nn ilahi damarnn kalntlarn yok etmeye pek prim verme
yen yeni bir endstri bagsterdi. Tapnma merakls kalaba
/klar, kendilerine yarar ve mereplerine uygun bi,. ideal pe
indedirler -ve son derece anlalabilir bir durumdur bu. Re
sim ve heykel sz konusu olduunda, ncelikle Fransa'daki bil
gili kesimlerin imdiki aments ... yledir: 'Ben Doa'ya
inanrm, ben yalnzca Doa'ya inannm (ve bunun son dere
ce geerli sebepler{ bulunur). Ben, Sanat'n Doa'nn aynen
yeniden retilmesi olduuna -ve bundan baka bir anlama ge
lemeyeceine- inanrm . ... Demek istediim, bizim gzmz
de Doa'yla ayn sonucu retebilecek bir endstri, sanatta
mutlakiyetilii temsil etmek durum.undadr.' Buradaki okluk
nimetlerini bize, intikame! Tanr bahetfi. Daguerre, onun
Mesih'iydi. imdi de halk kendine unu fsldyor: 'Fotoraf
bize, arzulayabileceimiz tamln her trl garantisini sun
mu olduuna gre (aptallar buna gerekten inanyor/ar!), fo
toraf ile sanat ayn eydir.' u andan itibaren bizim sefil top
lumumuz, Nareissus'un yapt gibi, bir metal paras zer.i
ne yansyan alelade grntsn seyretmenin bysne ka
pld . . " Demokratik olduu sylenebilecek her yazar, burada,
halkn nezdinde tarihin ve resmin deerini alaltmann ucuz
bir yntemini gryor olsa gerektir."
(Baudelaire)

222

1
i
i

"Hayatn kendisinde gereklik yoktur. Taa topraa can ve

ren biziz."
(Frederick Sommer)
"Gen sanat, Strasbourg ve Rheims katedrallerini yz a
kn farkl baskda kare kare kaydetmi. Onun sayesinde an ku
lderine hepimiz trmanm olduk. ... Kendi gzlerimizle asla
kefedemeyeceimi eyleri bizim admza o grm. "" Ayn e
kilde, Orta alarn aziz sanatlarnm, heykellerini ve ta oy
matarn sadece kulelerin etrafnda uan kularn en ayrntl ve
kusursuz halleriyle glirp takdir edebilecekleri yerlerde ileye
rek, daguerrotipi alar ncesinden tasavvur etmi olduklarn
dnebiliriz. ... yle ki, gn , glgeler ve yamurun hari
ka etkilerini barndrarak, ka.t11Uln katman yeniden ina edilmi
btn katedraL. M. Le Secq de kendi amtm yapm."
(H. de Lacretelle, La Lumiere, 20 Mart 1852)
"eyleri uzamsal ve insani adan 'daha yaklatnna' ihtiya
c (onu jotoramak suretiyle yeniden reterek belirli bir olayn
esiz ya da geici niteliini yadsma eilimi gibi) bugn nere
deyse bir saplantya dnm durumdadr. Nesneyi fotorafik
olarak, yakn ekimle oaltma drts de her gn biraz daha
younlamaktadr..."
(Walter Benj.min)
,

"Fotorafnn bir fotoraf vas/ma ulamasnn, aslan ter

biyecisinin aslan terbiyecisi olmasyla ayn ekilde gerekleme
si tesadfi deildir."
(Dorothea Lange)
223

"Eer sadece merakl biri olsaydm, birinin karsna dikilip,

'Evinize gelip sizi benimle konuturmak, bana hayat yknz
anlattrmak istiyorum' demek benim amdan ok zor olurdu.
Sanrm, insanlar byle bir durumda 'sen delisn' derlerdi bana.
Ayrca, elden geldii/zce kendilerini kollarlard. Oysa fotoraf
makinesi, bir tr izin belgesidir. Birok insan dikkat/erin kendi
sine evrilmesini ister, ki b.u da makul karlanmas gereken bir
ilgi beklentisidir."
(Diane Arbus)
" .. .Anszn kk bir ocuk yanmda yere dt. Sonra, po
lisin uyar atei a.madm, dorudan kalabaln zerne ate
ettiini anladm. Vurulup yere den baka ocuklar da oldu .
... Dibimde can eekien kk ocuun fotoraflarn ekmeye
baladm. Azndan kan geliyordu, baz ocuklar da yanna
diz kmler, akan kan kesmeye alyorlard. Sonra ilerin
den biri bana doru barp, beni ldreceklerini syledi. ... Be
ni kendi halime birakmalarm istedim onlardan. Muhabirlik
ettiimi, olup bitenleri haber yapmak iin orada bulunduumu
syledim. Gen bir kz elindeki ta bama geirdi. Sersemle
mitim, ama hala ayaktaydm. Sonra, beni susuz grm ol
mallar ki birka koluma girip, beni oradan uzaklatrd. Tepe
mizde durmadan helikopterler tur atyordu, etyaftan silah ses
leri duyuluyordu. Ryada gibiydim. Asla aklmdan kmaya
cak olan bir ryada."
(Johannesburg Sunday Times'n siyah muhabiri
AIf Kumalo'nun, Gney Afrika, Soweto'da
patlak veren isyanlara dair haberinden
-The Obseroer, Londra, 20 Haziran 1976)
224

"Fotoraf, dnyann her kesinde anlalan tek 'dirdr ve

btn lkelerle kltrler arasnda kpr kurarak insanlk ailesi
ni birbirine balar. Siyasal etkilerden bamsz olarak -insanla
nn zgr yaadklar yerlerde- [otoraf, hayat ve olaylan do
rulukla ynstr, bakalarnn umutlanyla aresizliklerini pay
lamamza imkdn tanr, siyasal

ve

toplumsal koullar aydmla

tr. Bylece, insan trnn insani ve insani-olmayan ynleri

nin canl ahitleri haline geliriz...

"

(Helmut Gemsheim, Creative Photography, 1962)

"Fotorar bir grsel kurgu sistemidir. zne indiimzde,
i
bir insann -doru zamanda doru yerde dururken- gr ufku
nun bir ksmn bir ereveye alma meselesidir. Satran ya da
yazmak gibi fotoraf da, verili ihtimaller arasndan seim yap
makla ilgili bir. konudur, sadce fotoraf sz konusu olduunda
bu ihtimaller sayl deil, sonsuzdur."

(John Szarkowski)
"Bazen fotoraf makinemi odann bir kesine yerletirir,
elimde uzaktan kontrol cihazyla makineyle arama belli bir me
safe koyar ve Mr. CaldwelI'n kendisiyle konutuu insanlara
bakardm. O insanlarn yzleri ya da hareketleri bizim ifade et
meye uratmz eylen' yanstana kadar aradan belki bir saat
geerdi, fakat bu an gerekletiinde de onlar neler dndn
kavramadan o sahneyi bir film rulosuna kaydetmi olurdum."

(Margaret Bourke-WIite)
"New York belediye bakan William Gaynor'un 191'da,
tam suikasta urad anda ekilmi fotoraf. Amerika'da ya225

ynlanan bir gazetenin muhabiri yanna geldiinde belediye ba

kan Avrupa tatiline kmak zere bir gemiye binrnek zereydi.
Muhabir bakandan paz vermesini istedi ve makinesini kaldrd
anda kalabaln iinden iki el ate sesi geldi. Kargaann or
lasnda fotoraf sakin kalmay becerince, yardmclarndan bi
rinin kollarna devrilen belediye bakannn kanlar iindeki res
mi, fotoraf tarihinin ayrlmaz paralarndan birine dnt."
(bir resim yazs, Click": A Pictorial
II

History of the Photograph, 1974)

" Evde klozetimizin, muhteem gzellikteki o parlak emayeden
haznenin fotorafn ekiyordum. ... 'Kutsal insan figr'nn
btn bedensel kvrmlar buradayd, ama ortada bir ayp yoktu.
Yunanl/ar da kendi kltrlerinde asla bundan daha kayda deer
bir ama gtmemilerdi ve bu manzara bana bir ekilde, [Ege De
nizi'nde bir adann ad olan] Semadirek Zaferi'ni, nce hesaplar
la oluturulmu hatlarn ilerlemeye gemesini hatrlatt."
(Edward Weston)
"Teknolojik demokrasinin egemen olduu u ada beeni
sahibi olmann geldii ,okta, beenideki nyarglarn (itesine
gemez. Sanatn etkisi beenilen ya da beenilmeyen eser/er
yaratmaktan ibaretse, sanatn iflasna tanklk ediyoruz de
mektir. Beeninin zmlenmesi meselesinde, zevki ya da
zevksizlii evinizde bulunan buzdolab, hal ya da koltua ba
karak lmek ayn derecede kolaydr. yifotoraf sanatlarnn
imdilerde peinde koturduklar hedef, sanat salt beeni d
zeyinin stnde tutmakt". FotorafMakinesi (Kamera) Sana
t, mantktan tamamen soyutlanm olmaldr. Mantk bolu
u o derece hissedilmelidir ki, izleyicinin bu sreci kendi man-

-----.....

T
i
tyla ytinetmesi mmkn olsun ve eser de izleyicinin gzleri
nnde bir ekle kavusun. Bu suretle de fotoraf eseri, izleyi
cinin bilinci, mant, ahldk, etik ve beeni anlaynn doru
dan yansmasna dnsn. Yani burada eser, izleyicinin ken
disine dair ilettii model asndan bir geri-besleme mekaniz
mas ilevini grmelidir."
(Les Levine, "Camera Art"
Studio International, Temmuz/Austos 1975)

"Kadnlar ve erkekler -ite, bir cevab, zm olmad iin,

gerekletirilmesi imkiinsz bir fotoraf konusu. Bu uurda elde
edebileceimiz, kk kk ipularndan teye gitmez. Bu k
k porttalya da, zerinde almay arzuladmz bu konunun
en kaba eskizlerinden ibaret kalr. Belki de gnmzde, Jadmlar
ile erkekler arasnda daha drst ilikiler kurulmasnn tohum
[ann atyoruzdur."
(Duane Michals)
"nsanlar fotoraflan niin saklarar?"
"Nin mi? Bilene akalsun'! nsanlar btn vr zvr eyle
ri, krntlar, eri p ve te beriy de neden saklyarlarsa on
dan. Saklyarlar ite -var m tesi!"
"Br lde seninle ayn fikirdeyim. Baz insanlar saklamaya
dkndr. Baz insanlar da eyalarIa ileri biter bitmez bala
rndan def ederler. Evet, rniza meselesi. Ama ben mdi joto
raflardan bahsediyorum zel olarak. nsanlar niin, zellikle, fo
torafIar saklarlar?"
"SmJledim ya, abmyorlar da ondan. Belki de onlara bir ey
leri hatrlatyor... "
Poirot szn burasnda atld:
227

"Kesinlikle bu yzden. Onlara bir eyleri hatrlatyor. imdi

yeniden soralm: niin? Niin bir kadn genken ektirdii bir
fotoraf atmaya kyamaz? Bence bunun birinci sebebi? kendini
ar beenmesidir. Genken gzel bir kzdr ve ona her bakzn
da kendisine genken ne kadar gzel olduunu hatrlatsn diye
fotorafn saklar. imdi bakt ayna kendisine houna gitmeye
cek eyler sylerken, fotoraf. ona cesaret verr. Belki de bir ar
kada evine geldiinde fotoraf karp ona gsterecek, 'On se
kizimdeyken ne kadar gzeldim, bak,' deyip i geireeektir ve
kendini dorulatmak isteyecektir: 'yle deil mi?'"
'1Eh, galiba doru sylyorsun."
"te, sebep bu. Bir: kendini ar beenme. imdi de jkinci
.
sebebi syleyeyim: duygusal/k."
"kisi ayn ey mi?"
"Hayr, hayr, tam ayn diyernem. nk byle bir ey seni
yalnzca kendi fotorafn deil, bakalarnmkini de saklamaya
gtrr. ... Evli kzn/zm, siz onun salarn rerken minenin
banda otururken ekilmi ocukluk fotoraf, mesela... Foto
raf asndan ok skc bir konu olabilir, ama bu annelenn hard
houna gider. Oul/arla kzlar da annelennin fotoraflarn sak
lamaya merak/drlar, zellikle de anneleri gen yata lmse.
'Annem gen bir kzken byleydi, bak' demel severler."
"Nereye vannaya altn anlyor gibiyim imdi, Poirol."
"Muhtemelen bir nc kategori daha var. Kendini been
me deil, duygusal/k deil, sevgi de deil -belki de, nefret. Sen
ne dersin?
"Nefret mi?"
"Evet, nefret. alma arzusu diri kalsn diye. Sizi incitmi
olan birini unutmamak iin onun bir fotorafn saklamak -ola
maz m?"
(Agatha Christie, Mrs. McGinty's Dead, 1951)
228

"BiT gn afak vaktinde o ile grevlendirilmi bir heyet, An

tonio Conselheiro'nun cesedini buldu. ardan.bitiiindeki ku
lbeIerden birinin iindeydi. zerine rtlm ince toprak taba
kas kaldrlnca l bedenin baz dindar kimselerin stne birka
solgun iek koyduu eski pskii bir kefene -kirli biT arafa- sa
nld grld. 'Mehur

ve

barbar ajitatr'den kalan son iz ite

orada, sazdan bir hasrn stndeydi. ... Cesedi, o kymetli Imln

ty -bu savan getirdii tek sava ganimetin;, biricik dl!- dik
katle dim kardlar, paralara aynmamas iin zel bir aba
sarfettiler. ..' Sonra onun fotorafn ektiler, kimliini teyit eden
usulnce bir belge hazrladlar; nk btn lkenin, nihayet bu
korkun dmann tamamen ortadan kaldrldma kesin bir e
kilde ikna edilmeleri gerekiyordu."

(Euclides da Cunha, Rebellion in the Baeklands, 1902)

"nsanlar haa birbirlerini ldryorlar, nasl yaadklarn,
niin yaadklarn hala lawram deiller; siyasetiler dnyann
tek bir btn olduunu bir trl gremiyorlar, oysa televizyon
(TelehorJ bile icat edildi: 'Uza Gliren' dhaz -yarn, artk mil
yonlarca adet baslan resimli' kitaplar, gazeteler ve dergi/erIe
kardelerimizin yreine bakp, her yeri gnne imkdn bulacak,
ama yine de yalnz olacaz. Gndelik hayatta gerek olann, ha
kiki olann kesinlii btn snflardan insanlarn nezdinde ay
ndr. Optik olann hijyeni, grnr olann salkll, yava
yava szlp ortaya kmakta."

(Laszlo Moholy-Nagy, 1925)

"Projemde ilerleme kaydettike, f% raf/ann ekmeyi seti
im yerin bir neminin bulunmadn daha aka anladm. zel
olarak oray sernem bana i yapma gerekesi salamt yine de.

229

-.

... Hayatta yalnzca gnneye hazr olduunuz eylen' -o belirli an

da zihninizin aynasnda yansyan eyleri- grebilirsiniz."

(George Tice)
"Bir eyin fotoraf ekildiinde neye benzeyeceini gormek
iin fotoraf ekiyorum ben."

(Garry Winogrand)
" Guggenheim gezileri, gerek olanlarnn arasna yanl
ipularnn da kart, dikkatle pltnlanm define avlarra
benziyordu. Arkdalarmz bizi hep kendilerinin en ok sevdik
leri yerlere ya da manzaralam ynlendiriyorlardz. Bazen bu 15tikametler bize gerek Weston dlleri getirirken, bazen de tav
siyeler tam anlamyla fos kyordu ... Doru dzgn tek bir ka
re yakalayarnadan milleree yol katettiimizi hatrlyorum.

O s

rada ben, Edward'm kamerasma hitap etmeyen manzaralar

seyretmekten hi zevk aImama noktasna geldiimden, Edward
da koltuuna geri yaslamp fazla riske ginnemeye, "Uyumuyo
rum, sadece gzlerimi dinlendiriyorum," diye beni yattrmaya
almaya balamt. Aslnda benim gzlerimin onun hizmeti
ne koulduunu ok iyi bilmekteydi; 'Weston' bakn akla geti
recek herhangj bir manzarayla karlatmda hemen arabay
durdurup, onu uyandnrdm zaten."

(Charis Weslon, akl. Ben Maddow,

Edward Weston: Fifty Years, 1973)
Polaroid, SX-70. Durmanz engeller.
Baktnz her yerde annda bjr fotoraf grrsnz.

imdi krmz elektrik dmesine basn. Crt. . Zzt.

te, oldu. Fotorafnzn hayata geliini, daha canl, daha
.

230

..

"

'

ayrntl bir doku kazann izleyin, birka dakika iinde

de hayat kadar canl basl rneini elinizde tutun. ok
,
gemeden, yeni alar ya da baka rnekler ararken hzl
hzl -her 1.5 saniyede bir- ekim yapn. SX-70, siz hayatn
iinde akarken aba harcamanza gerek kalmadan vcu
dunuzun bir parasna dnr...
(bir ilan, 1975)

",.,biz fotoraf, duvara aslan resmi, orada betimlenen nes

nenin (kiinin, manzaramn, vb.) kendisi sayyoruz.
"Bunun mutlaka byle olmas gerekmez. Fotoraflarla byle
ilikiler kunnayan kiilerin de ayn trden fotoraflar duvarla
rna astklarn rahatlkla syleyebiliriz. Szgelimi, renksiz bir
insan yzn, hatta belki de boyutu kltlm bir yz in
sanlk d bulan kiiler, ylesi fotoraflar niin itici bulmasn1ard ki."
(Wittgenstein)

Acaba bu neyin anlk fotoraf olabilir? "

,
bir milin bozukluk testinin?,

bir virsn oalmasnn?

hatrlanmas zor bir laboratuar dzeneinin?
bir su mahallinin?
bir yeil kaplumbaa gznn?
stunlara ayrlm bir sat izelgesinin?
kromozom bozukluklarnn?
Gray/in Anatoroi/sinin 173. sayfasnn?
bir elektro-kardiogram ktsnn?
3 milyonuncu 8 sentlik Eiserihor pulunun?
drdnc omurda meydana gelmi hafif
_
_

231

bir atlan?
o yeri doldurulmaz 35 mm.'lik slaytm
bir kopyasnn?
yeni diyotunuzun 13 kat bYtlmeklinin?
bir vanadyum eliinin metalografisinin?
kltlm tipte bir makine gcnn?
bym bir lenf bezinin?
elektroforez sonularnn?
dnyann en kt ene bozukluu vakasnn?
dnyann en iyi ekilde giderilmi ene
bozukluu vakasnn?
Listeden grebileceiniz zere, insanlarn kaydetmeye
ihtiya duyduklar malzemelerin bir snr yoktur. Ne iyi
ki, aada listesini bulacanz Polaroid Land kamerala
ryla da, dilediiniz fotoraflar ekmenin nnde hemen
hemen hibir engel kalmayacaktr. Bu fotoraflarn hepsi
ni yerlerinde ektiiniz iin de, eer eksik bir ey kald
n dnrseniz, onu ayn yerde ekeceiniz baka bir fo
torafla rahatlkla tamamlayabilirsiniz...
(bir ilan, 1976)
"Nesnelerin kayboluunu, yok ediliini, ortadan kalkn an
latan bir nesne. Kendinden stiz etmeyen, bakalarn anlatan bir
nesne. Onlar da iine katacak m acaba ? "

(Jasper Johns)
"Belfast, Kuzey rlanda -Belfas! halk, ehirlerinin ektii ezi
yeti gsteren kartpostallarndan yzlerce satn alyorlar. En ok
tutulan kartpostal, bir ngiliz zrhl aracna ta atan bir ocuu
gstereni. ... Dierlerinde de yanp kl olmu evler, ehrin sokak-

232

lannda sava durumuna gemi askerler, tten dumanlann orta

smda oyun oynayan ocuklar grnyor. Gardener maaza
smda her lartpostal yaklak 25 sente temin etmek mmkn.
"Gardener maazalarndan birini idare eden Rase Lehane,
'nsanlar bu fiyata ramen her seferinde be-alt tane birden al
yorlar,' diyor. Mrs. Lehane'ye gre, drt gn iinde hemen he
men 1.000 Mrtpostal satlm.
"Belfasi'a ok az turist geldii iin de onlar alanlarn ou
nun gen, onlar 'hatra' olarak saklamak isteyen delikanllar ol
duklarn sylyor.
"Beltast'l olan ve iki takm birden alan Neil Shawcro,s un
lar sylyordu: 'Bana ilgin gelme/erinin sebebi, bu dneme ait
kilrtfar olmalar. Bydklerinde ocuklarmn onlara bakp bu
dnemi dnmelerini isterim.'
"Zincir maazann mdr/erinden Ala Gardener da, 'Bu
kartlar insanlara iyi geliyor,' diye aklad bu durumu. "Bel
fasfta ok sayda insan buradaki durumla gzlerini gelimelere
kapatarak ve sanki bu olaylar hi yaanmyormu gibi davrana
rak ba etmeye alyor. Boyle bir ey belki de onlarn yeniden
duruma olduu gibi bakmalarm salayacak'
"'Yaanan olaylardan, maazalarmzzn bombalanp yaklma
smdan dolay ok zarara girdik,' diye ekledi Mr. Gardener. 'imdi
bu ofuylar sayesinde cebimiz nzzck para grse neden kb"l olsun?'"

(New York Times, 29 Ekim 1974,

"Postcards of Belfast Strife Are Best-Sellers There")
"Fotoraf, herkesin hakknda bir eyler bildii, ama pek ald
r etmedii eylerle uramann iyi bir aracdr. Benim foto
raftaTIm szin grmediiniz eyleri gstermeyi amalyor. "

(Emmet Gowin)
233

"Fotoraf nukinesi, o baka gereklikle yz yze gelmenin

akc bir yoludur,"
(Jerry N. Uelsmann)
"Oswiecim, Polonya- Auschwitz toplama kampnn kapa
tlmasndan neredeyse otuz yl sonra ayn ,yerde kurulan he
diyelik eya standlar, Pepsi eola tabelalar ve turistik atmos
fer, burada yaanan dehetengiz olaylarn etkisini hafifletmi
e benziyor.
"tc gz yamur/anna ramen Polanyal ve baka l
kelerden binlerce insan her gn Auschwitz'i grmeye geliyor.
stelik gelenlerin ou, modaya uygun giyimli insanlar ve ak
as 2. Dnya Sava'n hatrlayamayacak kadar genler.
"Eski esir barakalar, gaz odalar ve krematoryumlarda dola
yor, SS'lerin kuma yapmakta kullandklar insan salaryla
dolu o korkun blm gibi tyler rpertici manzara/ar ilgiyle
sejrediyorlar. ... Ziyaretiler hediyelik eya stand/arndan, Po
lonyaca ve Almanca 'Auschwitz' yazl ineler alabiliyor, gaz
odalaryla krematoryumlar gsteren kartpostallarn resmini e
kebiliyor, hatta hatra olarak beraberlerinde, a tutulduunda
benzer resimler gsteren hediyelik AU5Chwitz tkenmezkalem.le
ri gtrebiliyorlar."

("At Auschwitz, a Diseardant Atmasphere of

Tourism", The New York Times, 3 Kasm 1974)
"Medya, eski dnyann yerini alm bulunuyor. Eski dnyay
geri getirmeyi ok istesek bile, bunu ancak medyann onu hangi
yollarla yuttuunu youn bir ekilde inceleyerek yapabiliriz."

(Marshall McLuhan)
234

---

. -------

-----

T
" .. .ziyareti/erin birou kylerden geliyordui hatta ehir
usullerini hi bilmeyen bazlar, saray hendeinin br tarafn
daki as/altm stne gazetelerini yaymlar, evde piirip getir
dikleri yemekleriyle ubuklarm kannIar ve yanlarndan ge
lip geen insanlara aldrmadan yemek yiyip ene almaya koyu/
mu/ard. Saray bahelerinil!- grkemli zemininde Japanlarn
ipak fotoraf ekme dknl ifrat derecesine varmt. Fo
toraf makine/erinden gelen kesintisiz akrtlara baklrsa, yal
nzca grdkleri her insan deil, aalardaki her yapra, hatta
imenlerin atlarn bile -stelik her adan ayr ayn- filme kay
detmekle meguldler."
("Japan Enjoys 3 Holidays of 'Golden Week'
by Taking a 7-Day Vacation from Work",

The New York Times, 3 Mays 1977)

"Srf pratik olsun diye gijrdm her eyin akhmdan foto
raftn ekerim."
(Minar White)

"Her eyin daguerrotipi korunuyor. ... Canl olan, var ol

mu her eyin baskl halleri, sonsuz uzarnn eitli blgelerine
yaylyor. "
(Emest Renan)

"Bu nsanlar, altm yl nce eski kuru plakalar zerne kay

dedilmi grntleriyle bugn de basklarda ayn younlukla
var kalmay srdryorlar. ... Ben onlarn sokaklarna dalyor,
odalar, sundurmalar ve atlyelerini inceliyor, pencerelerinden
235

ien' dar bakyorum.

O zaman

sanki onlarn da beni fark et

mi olduklar duygusuna kaplyorum."

(Ansel Adams, "nsz", lacob A. Riis:

Photographer and Citizen, 1974)

"Demek ki fotoraf eken kamerayla, nesnel grn balan

gcna dair en gvenilir yardmcya sahip oluyoruz. Bylece her
kes, znel bir konuma gemeden nce optik bakmdan doru,
kendi bana izah edilebilir ve nesnel olan eye bakmak zorunda
kalacaktr. Sonra da bunun sonucunda, YZ1jlllar boyunca a
lamadan gelen ve grmzn stnde byk ressamlarn
damgasn tayan resim kalplaryla, hayal gcne dayal mo
delleri ortadan kaldracaktr.
"Bu bakmdan -mazisi yz yllk fotoraf ve yirmi yllk sine
ma sanat sayesinde- mthi bir zenginlie kavutuumuzu
syleyebiliriz. Ayrca artk, dnyay tamamen farkl gzler

le baktmz! da vurgulayabiliriz. Yine de, bugn elimizde

olan toplam sonu, grsel bir ansiklopedik baandan ok teye
geebiimi deildir. Bu yeterli deildir. Yeni ilikiler yaratma
y srdrdmz hayat asndan nemli bir ey olduu iin
sistemli bir ekilde retmeyi dilemekteyiz. "

(Laszlo Moholy-Nagy, 1925)

"Alt snflar arasnda aile balarnn nasl kymetli olduu
nu

ve

bir emekinin mines zerine dizdii kk portreleri

gnnii olan herkes .. , her gn aile balarnn altn oymaya ya

rayan toplumsal ve endstriyel eilimleri denge/emek asn
dan, yoksullarn gznde kuruluk fotorafm, dnyann b
tn hayrseverlerinden daha byk anlam tad konusunda
herhalde benimle ayn kanda olacaktr,"
(Macmilla,,'s Magazine, Londra, Eyl1 1871)

236

"Onun fikrince, annda gsteren bir film kamerasm kim sa

tn almak ister? Dr. Land, bu konuda ev kadnlarnn iyi bir
profil sunduunu sylemiti. 'Onun [ev kadnnn} btn yap
mas gereken kamerasn hedefe dorultrnak, objektif kapan
ak tutmak ve birka 'dakika iinde ocuunun sevimli bir dn
n, belki de bir doumgn partisini filme alm olmaktr. Ayr
ca, fotoraflar cihazlara tercih eden ok sayda insan vardr.
Gol! ve tenis tutkunlar, hemen yeniden izleyerek vurularn
daha iyi deerlendirebilirler; kullanlmas kolay cihazlarla des
teklenen tekrar gsterme imkanlarnn kullanld endstn'de,
okullarda ve baka alanlarda da faydal sonular alnabilir. ...
Polavision'un snrlar haya gcnzle ayn geniliktedir. im
di ve bundan sonra Polavision knmeralar hibir adan snr ta
nmayaeakhr. "
(HA Preview of Polaroid's New Instant Movies",
The New York Times, 8 Mays 1977)

"Hayat yeniden reten modern aralarn ou, fotoraf ma

kinesi dahil olmak zere, gerekte hayat yadsmaktadr. Bizler
kty yutuyor, iyiyi grnce de nefessiz kalyoruz."
(Wallace Stevens)

"Sava, bir asker olarak beni, mekanik bir atmosferin tam

ortasna frlatt. Orada, 'para'nn gzelliini kefettim. Bir
makinenin ayrntlarnda, sradan nesnelerde yeni bir gerek
lii duyumsadm. Modern hayatmza dair bu paralarn plas
tik deerini bulmaya altm. Beni sarsm ve etkilemi olan
nesnelerin yakm ekimiyle onlar makinenin ekrannda yeni
den ke/ettim."
(Fernand Leger, 1923)
237

575.20 fotorafn kullanld alanlaT:

fono-fotografi
foto-grametri
foto-mikrografi
foto-spektrohelyografi
foto-tipografi
foto-topografi
fototipi
gk-fotorafl
glgegrafi
hava-fotorafl
helyo-fotografi
heykelkografi
kzltesi fotoraflk
kisto-fotografi
kromo-fotografi
krono-fotografi
kusurlar gizLemeyen fotoraflar
makrofotografi
mikrofotorafi
minyatr fotoraf
piro-fotografi
radyo-fotografi
radyografi
sinefotomikrograf
sinematografi
spektro-helyografi
spektro-fotografi
stroboskobik fotoraflk

238

tele-fotografi
urano-fotografi
X-n fotoraf

(Roget's International Thesaurus, 3. basm)

Szcklerin arl, fotoraflann oku.
(Paris-Match, ilan)
"4 Haziran 1857-

Bugn Drouot Oteli'nde ilk fotoraf sat

n izledim. Bu yzylda her eyin i{stne koyu bir glge der
ken, fotoraf da eylerin siyah kuman andryor."
"15 Kasm 1861- Bazen, btn modern lkelerin bir nevi

Amerikan tanrsna, insan gibi hayat srp popler basnda

hakknda ok ey yazlacak olan bir fannya tapaca gnn ge
leceini dnrm. Bylesi bir tanrnn grntleri kilise/e
re her ressamn hayal gcnn tasavvur edecei ekilde deil,
Aziz Veroni/m elbisesi stne durarak da deil, fotoraf tara
fndan ebediyen yerletirildii ekilde konacaktlf. Evet, ben ge
lecek iin fotoraf ekilmi, mesela gzlk takan bir tanr n
gryorum. "
(Edmond ve Jules de Goncourt, Journal)
"1921 ilkbaharnda, lke dnda yeni icat edilmi olan ve ay

n kiinin alt-on pozunu tek bir karta basan iki otomatik foto
raf makinesi Prag'da kuruldu.
"Bu fotoraf serilerinden birini Kafka'ya gtrrken glerek
unu sylemitim: ' krona insan ken4i fotorafn her adan
ektirebiliyor. Bu cihaz mekanik bir 'Kendini Bil' aygt.'"
239

"'Kendini-Yanlt' aygt demek istiyorsun galiba,' diye kar

lk verdi Kiljk, yznde hafif bir gWmseyile.
"Hemen kar koydum: 'Ne demek istiyorsun sen? Karnera
yalan syleyemez ki!'
'''Bunu sana kim syledir deyip, ban omzuna edi. 'Fo
toraf insan gzn yzeysel olana odaklar. Bu yzder.de, ey
lerin d izgilerinde bir k ve glge oyunu gibi panldayp s
nen gizli hayat perdeler. Onu en keskin merceklerIe bile grp
yakalaman mmkn deildir. Ancak hissederek yoklamaya al
abilirsin onu. : .. Bu otomatik fotoraf manesj insann gzle
rini oaltmaz, sadece inanlmaz derecede basitletirilmi bir s"
nek gz bak kazandrr."
(Gustav Janouch, Conversations with Kafka)
"Hayat her zaman, onun derisni rterek; o an sabitIerken,
ksa yorgun bir glmseyii, eldeki bir seinneyi, gnein bu
lutlann arasndan kaarcasna szln kaydederken fkr
maya hazr belirtilerle var olmutur sanki. stelik, fotoraf ma
kinesi dnda hibir aracn, karmak, gelip geici tepkileri kay
detme ve o ann gz kamatran taraftm ifade etme yetenei yok
tur. Gerekten, bunu hibir el baaramaz; ayn sebeple nhin de
bir ann hi deimemi hakikatini, ar ileyen parmaklarn ay
rntlanyJa nakledilen bilgi ktlelerini kada geinnesine im
kan tanyacak kadar uzun sre kendinde tutamaz. Empresyo
nistIer buna uygun bir iaretlerne sistemi gelitinnek iin nafile
yere urap durdular. yle ki, onlarn n etkileriyle gCister
meye aba harcadklar eyler, bilinli ya da bilinsiz olarak, O
anlarn hakikatiydi; empresyonizm her zaman iin burada ala
nn, imdi olann harika yanlarn yala.lamay istemitir. Gelge240

lelim, zmlemekle urarlarke, kla oynamann anlk etki

lerini elden karyorlard; dolaysyla onlarn 'izlenim'i de ge
nellikle birbiri stne bindirilmi bir dizi izlenim olarak kald.
Stieglitz kendine daha iyi bir yn izmiti. Stieglitz dorudan,
kendine en uygun arac buldu."
(Pa ul Rosenleld)
"Benim aletim, fotoraf makinesidir. Onun sayesinde etra
fmdaki her eyde bir sebep bulurum."
(Andre Kertesz)
"ifte bir dzey indirme, ya da kendi kendini
aldatan dzey indirme yntemi.
"Daguerrotip sayesinde herkes kendi portresini ektirebile
cektir -eskiden bunu yalnzca sekin insanlar yapabiliyordu; ay
n zamanda her eyin de hepimizi kesinlikle ayn ekilde gstere
cek bir ekilde gereklemesini salamalyz, yle ki bu yolla yal
nzca tek bir portreye ihtiyacmz olduu noktaya gelelim."
(Kierkegaard, 1854)
"Kaleydoskobun fotorafn yapn."
(William H. Fox Talbot, 18 ubat 1839 tarihli not)

241

i
,