"Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar", in: Modern Trkiye'de Siyasi Dnce: Kemalizm, Cilt 2 (stanbul:

letiim Yaynlar, 2001), pp. 44-55.

Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar
ErikJan Zrcher (Universiteit Leiden)
[August 2001]
1923ten sonra Kemalist cumhuriyeti rejimin ideolojik tavrna ait radikalizmin adalarn hayrete drmesinin ard
hi kesilmedi. Yirmilerde ve otuzlarda Trkiyeyi uzaktan izleyenlere, ya da (kylerini deil ama) ehirlerini ziyaret edenlere
gre, sadece Trkiyenin kurumlarn ve yasal sistemini deil; fakat, ayn zamanda Trklerin hayat tarzn etkileyen grkemli
bir dnm yaanyor gibiydi. Birok gzlemci Trkiyenin yakn tarihine ve ge Osmanl mparatorluunun modernleme
alanndaki baarlarna ok yakndan aina olmad iin, Kemalist cumhuriyetteki gelimeler tamamen cesur ve btnyle
yeni bir deneyin paras olarak grnyordu. Trkiye zerine popler yaznda bu imge srp gitmektedir; ancak, akademik
yaznda, Kemalist siyasalar Osmanl mparatorluunca balatlan reform politikalarnn son safhas olarak gren
zmlemeler oktan bunlarn yerini almtr. Kemalist devrimin kkenlerini ve Osmanl entellektel miras tarafndan nasl
etkilendiini bilimsel dzeyde snamak isteyenler iin, her eyden nce Kemalistlerin nerede radikal yenilikiler olup nerede
olmadklarn tam olarak saptamak nemlidir. Bunu yaparken, Kemalist partinin kendisi tarafndan belirlenen ideolojisindeki
asli unsurlarn, yani 1931deki parti kongresinde benimsenen ve 1937de Trkiye Anayasasna sokulan Alt Okun tanmn
balang noktas olarak almak en iyisi: cumhuriyetilik, laiklik, milliyetilik, inklaplk, halklk ve devletilik. Bunlardan
ikisinin, siyasann hedeflerinden ziyade aralaryla ilgili olduu sylenebilir: cumhuriyetilik ve devletilik. O yzden kalan
drd hep birlikte Kemalist ideolojinin zn oluturur. Bunlar ne lde yeni ve radikaldi? Bu drt unsura srasyla ksaca
bakalm ve Kemalist siyasalar kendinden nceki dnemin siyasalaryla ve kinci Merutiyet Dneminin bir dizi nde gelen
dnr ve yazar tarafndan gelitirilmi fikirlerle karlatralm.
Bereket versin, nde gelen Jn Trk dnrlerinin hepsinin eserlerine dair mkemmel akademik zmlemelerden
yararlanabilecek durumdayz. Ziya Gkalp, 1950 yl kadar erken bir vakitte yaymlanan Uriel Heydin Foundations of Turkish
Nationalism [Ziya Gkalp: Trk Milliyetiliinin Temelleri]* kitabnda ilk kez ilgi gren kiiydi. erif Mardinin 1964 tarihli
Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, nde gelen Jn Trk gmen dergilerinde, Ahmet Rza, Abdullah Cevdet ve Samipaazade
Sezai gibi yazarlarca ifade edilen fikirlerin ve yansra buradaki tartmayla ilgisi bulunmayan, 1912den bile nce Jn Trkler
arasndaki baskn ttihat hizip tarafndan reddedilmi olan Prens Sabahattin hizbinin fikirlerinin bir zmlemesidir.
Mardinin konusu, yetmilerden bu yana kr Haniolunun eserlerinde ele alnmtr; nce Bir Siyasal Dnr Olarak
Abdullah Cevdet ve Dneminde (1981) ve sonra Jn Trk hareketinin 1889 ile 1908 arasndaki tarihine ilikin iki ciltte: The
Young Turks in Opposition (1995) [Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (18891902)] ve Preparation for a Revolution (2001) [Bir devrim hazrl, n]. Osmanl mparatorluundaki Rus gmenler
arasnda nde gelen iki entellektel figrden Yusuf Akura ve Ahmet Aaolu, srasyla, Franois Georgeonun, Trkede
1986da Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura (1876-1935) adyla yaymlanan, 1979 tarihli doktora tezinde ve Holly
Shisslerin henz yaymlanmam Turkish Identity Between Two Empires: Ahmet Aaolu (1869-1919) [ki imparatorluk
arasnda Trk kimlii: Ahmet Aaolu (1869-1919), n] balkl doktora tezinde ele alnmtr.
Bunlara ek olarak, bireysel dnrlere deil, ama akmlara dair almalara da sahibiz: Fsun stelin Trk Ocaklar
hareketi almas ve Masami Arainin bu hareketin dergisi Trk Yurdunun ierik zmlemesi; Esther Debusun slamcmodernist Sebilrread dergisi zerine yapt alma ve Jacob Landaunun Pantrklk ve Panislamclk zerine
almalar. kr Haniolunun Garbclar** hareketine dair makalesinin [de], Kemalizmin kaynaklar zerine herhangi bir
tartmayla zel bir ilgisi vardr.
Kemalist ideolojiyi, bu etkili Jn Trk yazarlarnn (Ahmet Rza, Abdullah Cevdet, Ziya Gkalp, Ahmet Aaolu ve
Yusuf Akura) fikirleriyle mukayese ettiimiz zaman, elbette bunlarn bu hayati meselelere dair fikirlerinin zaman iinde
evrildikleri gereinin farknda olmalyz. Muazzam bir kargaa dneminde (anayasal devrim, Balkan Sava, I. Dnya Sava,
Rus devrimi, kurtulu sava ve imparatorluun sonu) yaadlar ve dnleri kendilerini saran, hzla deien koullar
yanstt. Herbirinin tek tek yazlarnda ztlklar bulmak zor deildir; fakat, laiklik, milliyetilik, halklk ve inklaplk
ilkelerine dair dnlerinin temel vasflarn anlamaya alabiliriz.

I.

Laiklik

Laikleme akmlarnn Osmanl mparatorluunda en azndan bir yzyldr varolmu olduundan phe duyulumaz.
Erken dnemdeki modern imparatorluk bile, kendisini Seluklulara uzanan kuramlara dayandrarak, din ve devleti (din u
devlet) farkl alanlar olarak tanm, fakat bunlar karlkl olarak birbirine baml telakki etmiti. Tanzimat devri ve
Hamidiye dnemi, idari ve eitsel kurumlarn Avrupa, bilhassa Fransz, dorultusunda dntne, baka bir deyile, devletin
modernlemesine tanklk etmiti. Sadece geleneksel ulema eitimine sahip olanlar, Fransz grandes ecoles modelinde alan
kurumlarda eitilen profesyonel brokratlara yer vermek zorunda kalm ve yksek makamlara gittike daha az gelir
olmulardr. Er ge, din de etkilendi. Devlet denetiminde eitsel kurumlarn ve Avrupal rneklerden alnan yasamann hayata
sokulmas, ulemann asli etkinlik alanlar olan ilim ve yasama zerindeki rolne tecavzde bulunmak anlamna geliyordu. Jn
Trk reformlar, bilhassa eyhlislamn, lkedeki en yksek dinsel otoritenin, kabineden ihra edildii ve medreseler ile
vakflar zerindeki yetkinin laik bakanlklklara aktarld 1916-17dekiler, Osmanl laikleme srecindeki son admlard.
Yasamann hala eriata dayanan ksm olan medeni hukukta yaplan deiiklikler, 1917de bunu da Avrupa uygulamasna
yaknlatrd.
stanbuldaki sava sonras rejim bu deiikliklerin bir ksmn tersine evirmeye alt, ancak Kemalistler
ttihatlarn brakt yerden devam ettiler. Kurtulu Sava kazanlr kazanlmaz, barn salanmasndan bile evvel, Mustafa
Kemal dinin rolne dair fikirlerini kamusal olarak ifa etmeye balad ve bunu da ok tutarl bir ekilde yapt. slama kar
olmadn vurgulad; tam tersi, onu dinlerin en rasyonel ve doal olarak savundu.[1] Ayn zamanda, gerek slamn
papazlk ya da Tanr ile kul arasnda herhangi bir tr arac kurum tanmadn syleyerek, ateli bir biimde ruhban snfn
rolne saldrd.[2] Bilhassa konumlar devlet tarafndan tannmayan din adamlar hususunda eletireldi. Sylevlerinin ulema
kart belagat ou kez dini siyasal amalar uruna kullanacak gericilerden gelen tehlike hakknda ikazlarla birlemiti. Jn
Trkler arasnda Nisan 1909daki kar devrim zaman yaygnlk kazanan bir terim olan irticaya, sylevlerinde ska atfta
bulunuluyordu.[3]
Ayn zamanda saf slam rasyonel ve ilerici olarak savunan bu ulema kartl, Jn Trk seleflerine aka ok ey
borludur. Meverette ve Pariste kald uzun dnem boyunca dier dergilerde baslan yazlarnda Ahmet Rza dinin eitim,
idare ve siyaset zerindeki nfuzundan vazgetii laique bir dzenin inanl bir savunucusu olarak kendini ortaya koymutur.
Aikar bir biimde, slamn vahyedilmi bir inan olarak onun iin ok cazibesi yoktu; ancak toplumsal bir birletirici olarak
nemliydi ve yansra ilerlemeye dier inanlardan daha elveriliydi.[4] slamn temel rasyonellii ve bilime akln savunan
mazur klc argmanlar yazlarnda byk bir yer igal eder. Rzaya gre, slamdan materyalizme, hatta pozitivizme gei,
Hristiyanlktan geiten ok daha kolayd. zel yazmalar bile, Ahmet Rzann (cahil imam ve softalar bilgisizlik
taraftarln [obscurantism] beslemekle sulayarak) ateli bir ekilde ulema kart olduunu gsterir gibidir, fakat, bilim ve
materyalizmle tamamen uyumlu gerek bir slamn varlna da inanr gibi grnmektedir.[5]
Tm Jn Trk yaynclar arasnda Abdullah Cevdet en radikal laikti. Sadece din ve devlet arasnda tam bir ayrmn
savunuculuunu yapmad, inal bir materyalist olarak mslmanlar tedricen dinsel dnya grlerinden vazgeirmenin ve
onlara sadece bilime dayanan bir dnya grne doru rehberlik etmenin yollarn arad. Cevdetin ulemaya ve eyhlere aleni
saldrlar, Ahmet Rzannkilerden daha akszl olmutur. (Her ne kadar Mardin dnnde gizemci bir unsura iaret
ediyorsa da[6]) eninde sonunda kendisini ateist olarak kabul ettiinden ok az phe duyulabilir; ancak, Ahmet Rza gibi,
arndrlm slamda toplumsal uyum ve ilerleme iin deerli bir ara olduunu kabul etti. Zamanla, Abdullah Cevdet
ilerlemenin arac olarak slamn olanaklar hususunda daha karamsarlam gibi grnr.
Din ve devletin kat bir ayrmna taraf olmak anlamnda Ziya Gkalp inanm bir laikti. ttihat ve Terakki meselesine
dair 1917 tarihli muhtras, Kemalistlerin 1924te eyhlislamlk ve medreseleri kaldrmalarnn yolunu at. Genliinde
kesinlikle slami gizemcilik tarafndan etkilenmi olsa da, taraftarlarna alam olduu kaderci zihniyet yznden dinsel
buyruklar hor grd. Btnyle dinsel bir halifeliin slam dnyasnda bir n vastas olduunu dnerek, halifeliin
kaldrlmasna taraf olmad; fakat baz alanlarda, bilhassa da evkafn kamu tarafndan denetlenen yerel idarelere devrini talep
etmesiyle, Kemalistlerden daha da ileri gitti.[7]
Ahmet Aaolu, bilgisizlik taraftar ulemann hkmet ilerine ya da dnce zgrlne mdahale etmelerine izin
verilmemesi konusunda Ziya Gkalple anlayordu. Bu anlamda laik ve ulema kartyd. Dier birok Jn Trk dnryle
birlikte, slamn bilime kar deil, tam tersine onunla uyumlu olduu ve slami toplumun Avrupa teknolojisi ve bilimini
benimsenerek yeniden canlandrlabilecei grn benimsedi. Gkalp ve dier birok slamc modernist gibi, slamn ebedi

ve ezeli gereklii ile belirli zamanlar ve belirli toplumlardaki uygulamas arasna bir ayrm koydu; fakat, (Gkalpin zaman
zaman yapar grnd gibi) Tanry cemaatin ya da ulusun ahlaki deerlerinin bir tezahr olarak grecek denli ileri
gitmedi.[8] (Akura gibi) smail Gaspralnn, Pantrk fikirleri slami diriliilikle birletiren, Usul-u Cedid hareketinden
kuvvetli bir ekilde etkilendi ve en azndan Jn Trk dneminin sonuna dek, her iki unsur da dnnde nemli bir yer igal
etti.
Yusuf Akura, burada ele alnan Jn Trk dnrleri arasnda dinsel konulara en az ilgisi olan gibi grnmektedir;
fakat, slam zerindeki fikirleri, Aaolununkiler gibi, Rus mparatorluundaki Usul-u Cedid hareketinden alnma benzer.
Gkalp gibi, Tanzimat reformlar tarafndan yaratlan Avrupa-slam ikiliini ve Tanzimat politikaclarnn slam bilgizlik
taraftar din adamlar ve eyhlere brakm olmalarn eletirdi. Gene Gkalp gibi, kendi durumunda dinsel dil olarak
Trkenin Arapann yerini almas anlamna gelen Trkletirilmi bir slama taraftard. Akura medreselerin kaldrlmalarn
deil, medreselerdeki slami eitimin esasl bir slahn savundu.[9]
Aikar bir ekilde, Kemalist laikliin lengeri konu zerindeki temel Jn Trk fikirlerinde atlmt. 1924teki Kemalist
reformlarn tm (Halifelik ve eyhlislamlkn kaldrlmas, eitimin laik bir bakanlk altnda birletirilmesi, din ileri ve
vakflar iin mdrlklerin kurulmas) Osmanl laikleme srecinin mantksal sonular olarak grlebilir. Kemalistlerin
seleflerinden ok daha ileri gittikleri alanlar, 1925te tarikatlarn yasaklanmas ve tekkelerin kapatlmas ile 1926da Avrupa
medeni hukukunun toptan kabulyd. Bu nlemler radikal olarak yeniydiler; nk, devletin artk kendine bal olmayan
dinsel kurumlara ve yurttalar aras kiisel ilikilere nceden grlmemi bir lde mdahale etmesi anlamna geliyordu. Bu
sadece kurumlar ve yasamay deil, ama sradan yurttan hayat tarzn da etkiledi. Bununla birlikte, yakn bir dinsel yn
bulunmayan ve Trk hayat tarzn Avrupallatrmaya ynelik nlemlerde bile, laiklik ve ulema kartl bir rol oynad:
Mustafa Kemal, kyafet reformu seferberliini balatt Kastamonudaki 1925 tarihli sylevinde ak bir ekilde, eyh ve din
adamlarnn kamusal alanlarda trensel giysiler giyerek sadece devlet tarafndan atanm memurlara ait olan otoriteyi
gaspettikleri gereine ve binilerin bu kullanmnn yasaklanmas gerekliliine iaret etti.[10] Kemalistlerin medreseleri (ve
daha sonra bir de imam okullar ile stanbuldaki ilahiyat fakltesini) kapatma kararlar da, ou slami eitimin
modernletirilmesini fevkalade nemseyen Jn Trklerin fikirleriyle ak bir krlma tekil etti.
II.

Milliyetilik

Avrupal akademik oryantalizmin ve smail Gaspralnn Usul-u Cedidinden etkilenen Rus mparatorluundan gelen
Trk entellektellerinin etkisi altnda, ayr bir kimlik olarak Trklkn bilincine varmak ve bundan gurur duymak, yzyl
dnmnde Osmanl ynetici eliti arasnda yaygnlk kazanyordu; ancak Osmanl Trk entellektelleri iin bu, Osmanl tebas
(ve ou kez Osmanl devletinin bir hademesi) ve Mslman olmann en azndan eit bir biimde nemli olduu karmak bir
kimlikte sadece tek bir unsurdu. Pantrk duyarllklar, Panislamc duyarllklar gibi, ttihat hkmet tarafndan siyaseten
kullanld, ancak inanm Pantrk evre ok dar kald ve bu evreye Rusyadan genler hakim oldular. ttihat ve Terakki
Frkas hibir zaman Osmanldan ziyade Trk olan bir devleti tercih etmedi ve Hasan Kayalnn gstermi olduu gibi,
Araplar ve Arnavutlar tarafndan onlara yneltilenTrkletirme ithamlar byk lde akland.[11]
Ahmet Rza, millet ve milliyetilik meseleleri hakknda hibir zaman ok fazla yazmad, ancak birok adannkiler gibi
fikirleri zamanla evrildi. 1890larda hala akca bir Osmanlcyd ve ona gre milliyet Fransz devrimi geleneindeki ihtiyari
ve kanuni bir kavramd. 1902den sonra, sadece Osmanl mparatorluunu savunmann deil, bunun iinde OsmanlMslman elitinin mevkiini savunmann da, Frka nderleri iin gittike daha nemli hale geldii tedrici bir deiim yaand.
1906yla birlikte bu deiim tamamlanmt.[12] Bu dnemde, Osmanl-Mslman oranll ile Trk milliyetiliini
birbirinden ayrmak zordur, fakat Mslman elit iinde baskn unsur Trk olduu iin, Trklk de daha fazla nem grd.
Bununla birlikte, Ahmet Rza hibir zaman ak szl bir Trk milliyetisi olmad.
Osmanl mparatorluunu tanmlamak iin Trkiye terimini dier Osmanl entellektellerinden daha nce kullanm
olsa da, Abdullah Cevdet tutarl bir biimde ittihad Anasr savundu. Osmanlclk teriminden holanmam olmas,
Osmanl yurtseverliini, monariye balla deil, farkl cemaatlerin ortak menfaatlerine dayanr grmesi gereine
baldr.[13] Btn Jn Trkler iinde Abdullah Cevdet belki de bir cumhuriyeti olmaya en ok yaklaand. I. Dnya
Savandan sonra, Osmanlclkn iflasn kabul etmek zorunda kaldnda gelimemi Krt milli hareketine dahil olarak,
Trk milliyetiliine deil, kendi Krt kkenlerine dnd. Paradoksal olarak, birok adan Kemalist programa en yakn olan
dnrn ta kendisi, atekes yllar boyunca benimsedii siyaset yznden cumhuriyeti rejim tarafndan siyasetten men
edildi.

Gkalp, ou kez, Trk milliyetiliinin babas olarak tanmlanmtr, fakat bu ancak ksmen dorudur. Franszca laique
olma manasnda sk bir laik olsa da, Gkalp slama Trk milli kimliinin kurucu bir unsuru olarak nemli bir yer verdi.
Hakikaten, baz yazlarnda milleti en yksek otorite olarak Tanryla eit sayar grnr.[14] slam ve milliyetiliin
badamaz olduuna dair geleneksel slami gr reddetti ve dirilmi Trk milli devletini hem slam, hem de Trk
dnyasnn siperi olarak grd. Gkalp (her ne kadar bu konudaki fikirleri olduka bulank kalsa da) slamn
Trkletirilmesini savundu ve hakiki bir popler dini, millet inas iin bir g kayna olarak kabul etti.
Aaolu, genlik yllarnda kendisini, siyaseten Rus mparatorluunun bir mslman, kltrel olarak da Farsi ya da ii
bir mslman olarak tanmlad.[15] Tedricen, Pantrk milliyetilik kendisi iin gittike daha nemli oldu, fakat en azndan
cumhuriyetin kuruluuna dek yaayabilir bir milli devletin temelini oluturmak iin gerekli olan milli kimliin birletirici bir
paras olarak dinin vazgeilmez olduu grnde olduu iin, devlet ve dinin tamamen birbirinden ayrlmasn reddetti.[16]
Yusuf Akura, Tarz Siyaset olarak bilinen mehur makaleler dizisinin 1904teki yaymnn sonrasnda, Trk Ocaklar
klpleri ve Trk Yurdu dergisi evresinde gelien Trk milliyeti akmnn tannm nderiydi. Temel tezi, Osmanl
mparatorluunun kendisini Trk milliyetilii ile tanmlamas ve kendisini Trk dnyasnn bana koymas gerekliliiydi.
Pantrk milliyetilii, bu dnemde henz rk yananlamlar tamayan ve daha uygun bir ekilde etnisite olarak
evrilebilecek olan, rk kavramna dayanyordu.[17] I. Dnya Savann (ve Rus devriminin) ardndan, byk lde siyasal
Pantrk tutkularn terketti ve bunun yerine, hem siyaseten, hem de akademik olarak Kemalist millet-inas abalarn
destekledi.[18]
Kemalist milliyetilik bu resme nasl oturuyor?
1923n bahar kadar erken bir dnemde, Lozandaki grmelere halen ara verilmi ve bar daha ok uzak
grnrken, Mustafa Kemal, (her ne kadar, o dnemde, hala cumhuriyeti bir rejimden tamamen farkl bir tr olduunu iddia
etse de) halefi olduklar Osmanl devletinden farkl, yeni ve Trk bir devlet kurmu olduklarndan bahsetti. Mustafa Kemal
tarafndan, en azndan 1919dan bu yana, arada srada Osmanl mparatorluunun muadili olarak kullanlm, dn alnm
bir kelime olan Trkiye artk lke iin yegane tanmlayc terim haline geldi.[19] Trk-Mslman ve Osmanl-Mslman
haklarndan ve Trk-Krt dayanmasndan dem vuran milli mcadele dneminin baskn sylemi bir gecede terkedildi. Halk
Frkasnn 1927 ve 1931 tarihli programlarnn da belirtecei zere, yeni milli devlet Trkt ve Trk kimlii dil, hars ve
mefkureye dayanyordu. Trk milliyeti syleminin, daha nce tartlan laiklik syleminden farkl bir ekilde, bsbtn
kendiliinden ak bir eymi gibi ierii tartlmadan ya da grlmeden 1923te kabul edilmesi arpcdr. Aslnda onbe
yl sonra, Tekin Alpin 1938deki Le Kemalismeine [Kemalizm] dek, Trk milliyetiliinin doasn ayrntlaryla tartmaya
ynelik bir teebbs grmyoruz.[20]
Jn Trklerin fikirleriyle karlatrldnda Kemalist milliyetiliin Akurann etnik milliyetiliinden ziyade,
Gkalpin kltrel olarak tanmlanm milliyetiliine ok daha yakn olduunu grrz. Gkalpin Tnniesden dn ald
hars ve medeniyet arasndaki temel fark, Kemalistlerce korunmutur ve Gkalp gibi, onlarn bir yandan Avrupa medeniyetine
geii desteklerken, te yandan Trk kltrnn diriliini savunmalarna el verir. Bununla birlikte, Kemalist milliyetilikte
btnyle eksik olan, Gkalp, Akura, Aaolu ve belirli bir lde Rza ve Cevdet tarafndan paylalan, slamn, milli
kimliin bir unsuru ve toplumsal bir birletirici olarak nemli bir rol olmas gerektii fikridir.
Kemalistlerin 1923ten balayarak radikal bir biimde laik ve Trk milliyetisi bir tavr almay semeleri dikkate
deerdir; nk, bu karar ya da kararlar dizisi tam da, ge Osmanl tarihinde siyasal sylemin dinsel renge en gl ekilde
brndne tanklk etmi olan dnemin hemen ardndan gelir. 1912de Balkan Savann patlamasndan sonra ve kesinlikle
Bab Ali Vakasnn (Ocak 1913 darbesinin) ardndan, ttihatlar halk Mslman dayanmas duyarllna mracaatla
seferber etmeyi denediler. 1912den sonra kurulan, adlarnda milli lafn tayan birok klp, komite ve cemiyet istisnasz
Osmanl Mslman mensubiyeti olan rgtlerdi. Milli ktisat Program yrrle konduunda, faaliyete geen tketici
kooperatifleri, retici kooperatifleri, firmalar ve bankalar, ayn ekilde genellikle adlarnda milli kelimesini tayorlard ve
Avrupa menfaatleriyle ibirlii iinde Osmanl iktisadnn modern sektrlerini ellerinde tutan Hristiyan aznlkla ak rekabet
halinde, Osmanl Mslmanlarnca, Osmanl Mslmanlar iin kurulmulard.
1914-18 yllar, etnik/dinsel gerilimlerin ve karlnda Osmanl siyasetinin dinsel tinnetlerinin younlamasna tank
oldu. Bu, dorudan doruya Ege krfezindeki Rum cemaatinin byk bir blmnn ihracyla ve elbette, 1915te Ermenilerin
tehcir ve krmyla sonuland. I. Dnya Savandan sonra Anadoludaki milli direni hareketi, milli mcadele, dinsel unsurlar

katkl siyasetin ulat en yksek mertebeyi tekil eder. Hareketin, Temmuz 1919daki Erzurum Kongresinin bildirisiyle
balayan ve Sivas Kongresi, son Meclis-i Mebusan ve ilk Millet Meclisininkilerle devam eden bildirileri (1910-1923), ayn
ekilde, Mustafa Kemal Paa gibi hareket nderlerinin sylevleri, Anadolu nfusunun ne lde Mslman dayanmas
temelinde seferber edildiini aa karr. slami sembolizm ve dinsel merasimler o denli grnrd ki ark Cephesi
Kumandan Kazm Karabekir gibi olduka muhafazakar birisi bile bunun hakknda yazmtr. Nihayet, 1923te Lozanda
mutabk olunan nfus mbadelesi, deitirilecek gruplar dinsel terimlerle tanmlad; Trkiyeden Rum Ortodokslar
karlnda Yunanistandan Mslmanlar.[21]
Bu balamda bakldnda, yeni cumhuriyetin siyasal nderliinin radikal laiklik ve (Osmanl-Mslman yerine) Trk
milliyetilii siyasetini tercih etmeleri daha da artcdr. Bu deiikliin nedenleri, tatminkar bir biimde, hala
aklanmaldr; fakat, en mantkl aklama, lkenin hayatta kalmasna ynelik tehdidin ortadan kalkmasyla birlikte, geni
lde seferberlik ihtiyacnn da kaybolmu olmas gibi grnmektedir. Osmanl reformcularnn iki kuaktr kendilerine
sormu olduklar Devlet nasl kurtarlabilir? sorusu, baka bir anlam kazand. Askeri ve siyasal olarak kurtarlmt. imdi
Kemalistlerin bir numaral ncelii, servet ve kuvvet bakmndan Avrupay yakalamak iin, toplumun ihya edilmesi ve
modernletirilmesiydi. Mustafa Kemal Paa ve onun evresinin gznde bu ancak laik bir milli devlet balamnda
baarlabilirdi.
Laiklik ve milliyetilik, phesiz, Kemalist ideolojinin zn tekil eder. imdi Alt Oktan setiimiz dier iki ilkeye
ksaca temas edelim.
III.

nklaplk

nklaplk teriminin doru tefsiri, Trkiyede uzun bir sredir hem akademik, hem de siyasal bir tartma konusu
olmutur; ancak, kanmca Mustafa Kemal ve taraftarlarnn bunu kullandklarnda kastettiklerinin devrimden ziyade reformizm
olduuna phe yoktur. Bu sadece bir etimoloji sorunu deildir. Fransz Devrimine yaptklar birok atfta kullandklar ihtilal
terimini kullanmaktan dikkatle kandlar. Jn Trkler ve benzeri bir ekilde Kemalistler iin Fransz Devrimi ilham verici bir
rnek olsa da, devrimci deildiler. Hakikaten, Haniolunun iaret etmi olduu gibi,[22] Jn Trkler arasnda, rejimin
devrim olmadan nasl deitirilecei sorunu, en nemli sorun addedildi. Jn Trk dnr ve siyasetilerinin tm bir kua
Gustave LeBonun kitlelerin psikolojisine dair fikirlerinden derinden etkilendiler ve sk bir biimde entellektel bir elit
tarafndan ynlendirilmeyen bir halkn irrasyonel davran tarzndan duyulan korku aralarnda derine kk sald. Kemalistler
iin, aadan ayaklanma deil, yukardan ynlendirilen dzenli bir dnm idealdi ve bu konuda ge dnem Osmanl
reformistleriyle hemfikirdiler. Monari kaldrld, ancak ynetici elitin hkmetme ve toprak sahiplerinin topra temellk etme
hakk hibir zaman sorgulanmad.
IV.

Halklk

Halklk kavram, Kemalistlerce kullanld biimiyle, her zaman belirsiz oldu. Bir yandan, I. Dnya Savann Halka
doru hareketine ve dolayl olarak Rusyadaki Narodnikiye bir eyler borlu olan, belirli bir halkn, bilhassa Anadolu
kyllnn, romantik olarak idealletirilmesi unsuru vard. Bunun daha nemli ve somut yananlam, Trkiyede snflarn
varlnn inkar ve toplumun her kesiminin oynayaca zgl bir role sahip olduu mutlak milli dayanma savunusuydu.
Mustafa Kemal 1922de partisini kurduunda, bunun solcu ya da hatta sosyalist bir parti olduuna dair endieleri giderebilmek
zere, Halk Frkasndaki Halkn bu anlama geldiini aklamak zahmetine girdi. Halklk terimi, halihazrda bunu
tenastlk ile deitirilebilir olarak kullanan Ziya Gkalpin gzdesi olmutu. Snf mcadelesini inkarlarnda, milli
dayanma arlarnda ve snf temelli rgtleri insafszca bastrmalarnda, ttihatlar ve Kemalistler arasnda dolaysz bir
devamllk vardr; fakat, sonrakiler (ttihatlar arasnda, I. Dnya Sava boyunca ve Ankaradaki ilk Millet Meclisinde belirli
bir poplarite kazanm olan) korporatizmi bile ok blc bularak reddettiler.[23] Dayanma kisvesi altnda, cumhuriyetin
sosyo-ekonomik politikalar, ttihatlarn 1913te uygulamaya koymu olduklar milli iktisat programnn bir devamyd.
Bunlar, Yusuf Akura ve Alman sosyalist silah tccar Alexander Helphandin (Parvus) fikirlerini tekrarlayarak, devletin
korumas altnda bir milli burjuvazi yaratmay hedefledi.
Jn Trk dneminin nde gelen dnrlerinin fikirleri ile Kemalist politikalar arasnda byk lde ortak yanlar olduu
sonucu, mantksal olarak ortak kaynaklar olup olmad sorusuna yol aar. Bunlar bulmak g deildir. arlk Rusyasndaki
Usul-u Cedid hareketinin, Rus mparatorluundan gelen, Aaolu ve Akura (ya da, hatta Hseyinzade Ali) gibi mslman
gmenlerin dn iin nemine halihazrda iaret ettik. Fakat (laicite manasnda) dnyevilik zerindeki vurgu ile ulema

kartl, ama ayn zamanda, bilime, eitime ve toplumu dntrmede entelletel bir elitin rolne duyulan inan, dzenli
reform ve ilerleme ile dayanmacla dayanan bir toplum tercihi; bunlarn tm, bizi neredeyse otomatik olarak Fransz
pozitivizmi dorultusuna sevkeder. Ve hakikaten, Jn Trk ideologlar zerindeki almalar, Fransz pozitivizmiyle
balantlandrlan birok ismin, bunlar en derinden etkileyen isimler olduunu ortaya koyar. Ancak Jn Trklerin kendileri,
ya da hatta onlar en derinden etkileyen Fransz dnrler gerekten pozitivist kabul edilebilirler mi?
Ahmet Rza, elbette, yle olduunu kendisi itiraf etmi bir pozitivistti. nde gelen Jn Trkler arasnda emsalsiz bir
ekilde, gerekten pozitivist kilisenin mensubu oldu ve Comteun 1857de lmnn ardndan, hareketin ounluk kanadnn
ba ve Dinsel, daha sonra Pozitivist, Kurulun Bakan olarak onun yerini alan Pierre Laffitte tarafndan derinden etkilendi.
Ahmet Rzann, bilimsel bir elitin aydnlanm rehberlii altnda, iblm dolaymyla dzenli ilerlemeye dayal ideal
toplum resminin Laffitteden devirildiine hi phe olamaz. Laffittenin pozitivizmin olduka ak fikirli bir biimini temsil
etmesi ve pozitivist inan sisteminin temel ilkelerini cmert saduyu dozlaryla sulandrmaya meyilli olmas[24] yardmc
olmu olmaldr. Ancak Haniolunun iaret etmi olduu gibi, iblm zerine kurulan dzenli, uyumlu bir topluma dair
fikirler, ayn zamanda kolaylkla toplumsal dzene dair eski Osmanl fikirleriyle de telif edildi.[25]
Dier Jn Trk yazarlarndan hibiri, rgtl pozitivizm iinde yer alan kimselelerle bu denli yakndan ilikili deildi.
Bunlar arasnda, pozitivistlerle temas halinde olan ve ou kez kendi kendilerini pozitivist olarak nitelendiren bir dizi insan
ok etkiliydi. Byle merkezi bir figr, felsefeci ve tarihi Ernest Renandr. Aaolu, Ernest Renanla dorudan ilikideydi ve
tarih ile din konularndaki fikirlerinde kesinlikle ondan etkilendi. Renan laik ve ruhban snfn kartyd, fakat gene de dini
temel bir insani ihtiya ve toplumsal ba olarak kabul etti.[26] Abdullah Cevdet Renanla temas halindeymi gibi grnmez;
fakat slam ve Muhammed peygamberi, Renann Vie de Jsusda [sann Hayat] Hristiyanl ve say ele alm olduu gibi
ileme abas olarak deerlendirilebilecek olan Dozynin Essay sur lHistoire de lIslamismeinin [slamcln tarihi zerine
deneme, n] Trke evirisi dolaymyla bir cause clbre [mehur bir dava, mehur bir ihtilaf, n] oldu. Renann, milleti
mehur bir ekilde gnlk plebisit olarak tanmlayan, fakat ayn zamanda tarihsel olarak gelimi bir Fransz milli
karakterini idealize ettii milliyetilik kavramsallatrmasnn da Jn Trkleri etkilemi olduu sylenebilir. Kemalist
milliyetilik kesinlikle benzer, ayn anda hem ihtiyari/kanuni, hem romantik olma vasfn sergiler. Ancak Renan bir pozitivist
miydi? lahiyat ve metafizii kabul etmedi, fakat 1848de yazlan ama ancak 1890da yaymlanan, pozitivizme en yaklat
kitab erken dnem lAvenir de la Sciencenda [Bilimin Gelecei] Comteu ak bir ekilde reddetti.[27] Littrnin (Pozitivizm
iindeki aznlk hizbinin nderi) yakn arkadayd ve Laffittein College de Francea atanmasna yardmc oldu, fakat
pozitivizmi entellektel bir deli gmlei olarak grdn yazd.
Ahmet Aaolu ve Yusuf Akurann her ikisi de Pariste 1874te kurulmu ve st dzey Fransz ynetici kuaklar
yetitirmeye devam eden, nl Ecole Libre des Sciences Politiquesde derslere devam ettiler. Burada entellektel iklime,
pozitivizm olmasa da, kesinlikle onunla ilikili fikirler ve insanlar hakimdi. Bunlar arasnda en bata gelen, okulun kurucusu ve
yneticisi Emile Boutmy idi. Aaolu ve Akura (dierlerinin yansra) onun rencisi oldular ve Abdullah Cevdet ayn
zamanda Boutmynin fikirlerinden derinden etkilendi ve eserlerinden (ngiliz halknn siyasal psikolojisi zerine olan) birini
Trkeye evirdi.[28]
Belki de hibir Avrupal dnrn Jn Trkler zerinde, birok eseri Abdullah Cevdet tarafndan evrilen, Gustave
LeBondan daha byk etkisi olmad. LeBonun katks iki ynl oldu. Bir yandan, rklarn geliimine dair bir kuram
oluturdu, te yandan kitle psikolojisinin temelleri att. Sanayilemi bir toplumda kitlenin, kitle psikolojisinin rolne
dair fikirlerinin kkeni, Paris Komnnn hayaletinin liberal burjuvazide yaratt korkuda yatyordu. Bu fikirler daha
sonra Mussolini gibi insanlarca benimsenecektir, fakat Jn Trkler iin de olduka ikna edici oldular. Bu ksmen
aralarndaki bir dizi askere (ya da en azndan askeri eitim alm insana) bal olabilir. Gruhu denetim altnda tutmak
iin kanun ve dzen ihtiyacna yapt kuvvetli vurgu, LeBonu Fransz subaylar arasnda da ok popler klmtr.
LeBonu pozitivist olarak kabul edebilir miyiz? phesiz LeBon pozitivizmden ilham almt. Kitle psikolojisi zerine
almas, bilime dayanan bir sanayi toplumunda demokrasinin uygulanamaz olduunu gsterme abas olarak
grlebilir ve bu anlamda Comteun otoriteryanizmiyle uyum iindedir. Fakat Comte ilham kaynaklarndan sadece
birisidir.[29] Darwinizm ve Herbert Spencerin fikirleri de dn iin en az bunun kadar nemliydi.
Nihayet elbette, Ziya Gkalp zerindeki kar konulmaz etkisi iyi bilinen Emile Durkheim anmalyz. Durkheim Pozitivist
olarak balad ve 29 yanda sosyoloji dalnda ordinarys profesr olarak atanmasn Pozitivizmin etkisine ve Comteun
sosyolojiyi bilimin bir dal olarak savunusuna borluydu. Alannda temel Komtu dogmay, sosyoloji metodolojisini ve faz
kuramn benimsedi. Bununla birlikte, 1895te yeni ufuklar aan Les Rgles de la Mthode Sociologiqueini [timaiyat

Usulnn Kaideleri] yaymladnda, Comtea kar tutarl bir biimde eletirel olmutu ve artk kendisini pozitivist deil,
rasyonalist olarak tanmlyordu.[30]
Elbette, bu figrler sadece Jn Trk dn zerindeki en nemli etkiyi yaratan bir avu insan temsil eder; fakat ilk
sonu yle grnecektir: Pozitivist yazarlarn etkileri balca Jn Trk dnrlerinin hepsinin fikirlerinde grlebilir,
ancak bu yazarlar pozitivizm iinde yle farkl akmlara aittirler ki ayn ve tek bir harekete mensup olduklar glkle
sylenebilir. Aslnda, Renan, Durkheim, LeBon ve Boutmyyi, daha uygun bir ekilde bilimcilik olarak anlan geni Avrupa
akm iinde telakki etmek muhtemelen daha iyi olacaktr.[31] Laffitte istisnas dnda, bunlardan hibiri aslnda tanmland
dar anlamyla Pozitivizme farkl biimleriyle, nsanlk Kilisesine mensup deildi. Ayn ey Jn Trklerin kendileri iin
de dorudur. Sadece Ahmet Rza pozitivist hareketin etkin bir mensubuydu. Ayn zamanda hepsi pozitivizme geni tanmyla
sadece tabiyat deil, ama ayn zamanda tarih ve toplumu, bunlarn geliimlerini belirleyen kanunlar ortaya karmak
amacyla, bilimsel modelleri uygulayarak aklamay gzeten entellektel akm balyd. Bu geni pozitivizm akmyla baz
temel tavrlar paylatlar: ruhban kartl, bilimcilik, biyolojik maddecilik, otoriteryanizm, entellektel elitizm, kitlelere
duyulan derin gvensizlik ve milletlere ve toplumlara bir btn olarak yanstlan belirli bir tr Darwinizm. Milliyetilik elbette
Pozitivistlerle ortaya kmad; ancak Jn Trklerin okuduu, alt ve entrika evirdii Fransann, 1870 malubiyetiyle
yaralanm ve Jn Trklerin hareket ettikleri muhafazakar liberal evrelerde militan ve rvanist bir milliyetiliin yaygn bir
toplum olduu unutulmamal.
Fin de siecle [yzyl sonu, n] Fransasndan sourduklar tm bu tavr ve fikirler bohas; ruhban kartl, bilimcilik,
biyolojik maddecilik, otoriteryanizm, entellektel elitizm, kitlelere duyulan gvensizlik, sosyal Darwinizm ve milliyetilik,
daha sonra Jn Trk dnr ve yaynclar tarafndan, devletlerine ve toplumlarna kendi fikirlerine gre kendilerinden
nceki Jn Trklerden ok daha fazla ekil verecek bir durumda olan Kemalist eylemcilere aktarld.
eviren: zgr Gkmen

Metinde anlan kitaplar, Trke olarak yaymlanmlarsa, keli parantez iinde ilk evirilerde kullanlan adlara yer
verilmitir. Dier eserlerin adlar n olarak Trkeletirilmitir [n].
**

kr Haniolu, Garbclar: Their Attitudes Toward Religion and Their Impact on the Official Ideology of the Turkish
Republic [Garbclar: dine yaklamlar ve Trkiye Cumhuriyetinin resmi ideolojisi zerindeki etkileri], Studia Islamica 86
(1997), s. 133-158. [n]
[1] Nimet nan (der.), Atatrkn Sylev ve Demeleri II (19-6-1938), Ankara: TTK, 1959, s. 90.
[2] Nimet nan (der.), Atatrkn Sylev ve Demeleri II (19-6-1938), Ankara: TTK, 1959, s.144-146.
[3] ErikJan Zrcher, Fundamentalism as an Exclusionary Device in Kemalist Turkish Nationalism [Kemalist Trk
milliyetiliinde dlayc bir ara olarak kktencilik, n], Willem van Schendel ve ErikJan Zrcher (der.), Identity Politics
in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century [Orta Asya ve mslman
dnyasnda kimlik politikalar: yirminci yzylda milliyetilik, etnisite ve emek, n] iinde, Londra: I.B. Tauris, 2001, s. 207220.
[4] erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1898-1908, Ankara: Bankas, 1964, s. 131.
[5] kr Haniolu, The Young Turks in Opposition [Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn
Trklk (1889-1902)], Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 200.
[6] erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1898-1908, Ankara: Bankas, 1964, s. 179.

[7] Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gkalp [Ziya Gkalp: Trk
Milliyetiliinin Temelleri], Londra: Luzac and Company, 1950, s. 91.
[8] A. Holly Shissler, Turkish Identity Between Two Empires: Ahmet Aaolu 1869-1919 [ki imparatorluk arasnda Trk
kimlii: Ahmet Aaolu 1869-1919, n], Yaymlanmam Doktora Tezi, ikago, 2000, s. 276-281.
[9] Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura (1876-1935), Ankara: Yurt Yaynevi, 1986, s. 89.
[10] Nimet nan (der.), Atatrkn Sylev ve Demeleri II (19-6-1938), Ankara: TTK, 1959, s. 215-216.
[11] Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918 [Jn
Trkler ve Araplar: Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918)], Berkeley: University of California
Press, 1997, s. 113.
[12] kr Haniolu, Preparation For A Revolution: The Young Turks, 1902-1908 [Bir devrim hazrl: Jn Trkler, 19021908], Oxford: Oxford University Press, 2001, s. 300.
[13] kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, Ankara: dal Neriyat, 1981, s. 216219.
[14] Bunda Durkheim izledii iddia edilebilir, fakat Heydin iaret ettii gibi, Gkalp Durkheimn toplum kavramn
millet kavramyla deitirmitir. Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gkalp,
Londra: Luzac and Company, 1950, s. 57.
[15] A. Holly Shissler, Turkish Identity Between Two Empires: Ahmet Aaolu 1869-1919, Yaymlanmam Doktora Tezi,
ikago, 2000, s. 110 ve sonras.
[16] A. Holly Shissler, Turkish Identity Between Two Empires: Ahmet Aaolu 1869-1919, Yaymlanmam Doktora Tezi,
ikago, 2000, s. 132.
[17] 1921 tarihli Redhouse Szlne atfen, ErikJan Zrcher, The Vocabulary of Muslim Nationalism [Mslman
milliyetiliinin lgatesi, n], International Journal of the Sociology of Language 137 (1999), s. 90.
[18] Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura (1876-1935), Ankara: Yurt Yaynevi, 1986, s. 106 ve
sonras.
[19] Nimet nan (der.), Atatrkn Sylev ve Demeleri II (19-6-1938), Ankara: TTK, 1959, s. 70, 92.
[20] ErikJan Zrcher, Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists: Identity Politics 1908-1938 [Jn Trkler,
Osmanl mslmanlar ve Trk milliyetileri: kimlik politikalar 1908-1938, n], Kemal H. Karpat (der.), Ottoman Past and
Todays Turkey [Osmanl ve Dnya: Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri] iinde, Leiden: Brill, 2000, s. 176.
[21] ErikJan Zrcher, Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists: Identity Politics 1908-1938, Kemal H.
Karpat (der.), Ottoman Past and Todays Turkey iinde, Leiden: Brill, 2000, s. 150-179.
[22] kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 207.
[23] Franois Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura (1876-1935), Ankara: Yurt Yaynevi, 1986, s. 109.
[24] W. M. Simon, European Positivism in the Nineteenth Century: An Essay in Intellectual History [Ondokuzuncu yzylda
Avrupa pozitivizmi: entellektel tarih zerine bir deneme, n], Ithaca: Cornell University Press, 1963, s. 63.
[25] kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 204.

[26] A. Holly Shissler, Turkish Identity Between Two Empires: Ahmet Aaolu 1869-1919, Yaymlanmam Doktora Tezi,
ikago, 2000, s.132.
[27] W. M. Simon, European Positivism in the Nineteenth Century: An Essay in Intellectual History, Ithaca: Cornell
University Press, 1963, s. 95.
[28] erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1898-1908, Ankara: Bankas, 1964, s. 131; kr Haniolu, The Young
Turks in Opposition, Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 233.
[29] Robert A. Nye, The Origins of Crowd Psychology: Gustave LeBon and the Crisis of Mass Democracy in the Third
Republic [Kitle psikolojisinin kkenleri: Gustave LeBon ve nc cumhuriyette kitle demokrasisinin bunalm, n], London:
Sage, 1975, s. 39.
[30] W. M. Simon, European Positivism in the Nineteenth Century: An Essay in Intellectual History, Ithaca: Cornell
University Press, 1963, s. 146.
[31] Robert A. Nye, The Origins of Crowd Psychology: Gustave LeBon and the Crisis of Mass Democracy in the Third
Republic, London: Sage, 1975, s. 9; W. M. Simon, European Positivism in the Nineteenth Century: An Essay in Intellectual
History, Ithaca: Cornell University Press, 1963, s. 3.