Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 7, Say 13, 2009, 67-80

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam

Aratrmalar
Ali Uzay Peker*

11-14. yzyllar arasndaki dnemi kapsayan Anadolu Seluklu mimarisini

konu alan yaynlar iki ana gruba ayrabiliriz. Bunlardan ilki, bu dnemin
mimarisinin sahip olduu niteliklerin dkm niteliindeki taksonomik
(anlam/yorum) almalar; ikincisi ise siyasetbilim, sosyoloji, teoloji, teosofi,
kozmoloji, mitoloji gibi alanlardan dn alnan kavramlar araclyla yaplan
hermentik (anlam/yorum) alma. lk grup almalar, mimar biim, yap,
malzeme, bezeme, kitabe, bn, mimar ve sanat gibi konular birer aratrma
nesnesi olarak ortaya koyar. Bu yaynlar, malzemeyi grsel olarak sergiler,
betimler ve tanmlar. Tanmlama aamasnda karlatrmal inceleme yntemini kullanr; benzerlikler ve kartlklar sergilenerek nesneye ait tekil nitelikler
belirlenir. Taksonomik aratrmalar mimar nesneyi modern sanat tarihi terminolojisi ile tanmlar. Bu tr almalarda kltrn rol ounlukla genel bir
tarih anlatm erevesindedir. Eer konu bn, mimar veya sanat zerineyse
alma, kiiler ve iinde bulunduklar ortama ynelik tarihi/biyografik bilgi
asndan daha zengindir. Anadolu Seluklu mimarisi zerine yaplan yaynlarn byk ounluunu bu ilk gruba girenler oluturur.1 kinci gruba giren,
ounlukla daha yakn tarihli olan anlam aratrmalarnda mimariyi ekillendiren eitli etki alanlarndan derlenen kavramlar kullanlmtr. Hermentik
tanm ile grupladmz bu almalar, aratrmaya Bunun anlam nedir?
sorusu ile balar, ya da bu soruyu aratrmann herhangi bir aamasnda sorup
* Do. Dr., Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Tarihi Bilim Dal
1 Anadolu Seluklu mimarisi zerine kaynaklar iin u bibliyografya almalarna baklabilir:
Oktay Aslanapa, Seluklu Sanat Bibliyografyas, stanbul: Yap ve Kredi Bankas, 1971; Aynur
Durukan ve Mehlika S. nal, Anadolu Seluklu Dnemi Sanat Bibliyografyas, Ankara: Atatrk
Kltr Merkezi, 1994; Aynur Durukan, Anadolu Seluklu Dnemi Sanat Bibliyografyas II
(1993-2005), Ankara: Atatrk Kltr Merkezi, 2007.

68

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

yantlamaya alr.2 Bu yaynlarda mezkur soruya verilen yantlar yle olabilir: u hkmdar veya hkmdarlarn siysetini yanstr; u din/felsef/
kozmolojik kavram somutlatrr; u dnemin toplum hayatn yanstr vb.
Bu makalede sadece ikinci gruba giren literatr konu alnmtr. Yukardaki
soruyu sorarak balayan yaynlar iin verebileceimiz rnekler snrldr.
Burada, gzmzden kam bir ka yayn da olabilir.
Anlama dair sonular karabileceimiz yazlar iki blmde inceleyebiliriz. Birinci blmde kltr balam ya da siyas dnce gelenei ve bunun
uygulamalar araclyla yaplan anlam aklamalar, ikinci blmde ise
Ortaa evren anlay araclyla yaplan anlam aklamalar yer alr. Doan
Kuban, J. M. Rogers, Scott Redford, E. S. Wolpern yazlar ilk blmde; Semra
gel, Gnkut Akn ve A. U. Pekerin yazlar ise ikinci blmde yer alabilir.
Recep Gnn aratrmasna ise dorudan mimar anlam zerine younlamasa da mimaride yaz ve anlam konusunda en kapsaml alma olmas
nedeniyle yer verilmitir.
Kltr Balam ile Siyasi Dncenin Gelenek ve Uygulamalarndan
Anlam Aktarm
Doan Kuban, editr ve baz blmlerinin yazar olduu, Seluklu
anda Anadolu Sanat adl kitabn nszne Seluklu sanat aratrmalarnn durumunundan yaknarak balar: Anadolu Seluklu a gibi, zerindeki
aratrmalar belge yaymlamak ve maddi dnyasnn rnlerinin betimlenmesini yapmaktan teye fazla gememi, sosyal ve ekonomik tarihi yeteri kadar
aydnlanmam bir tarih dneminin tmel bir sanat tarihini yazmann baz
eksikliklerini batan kabul etmek gerekir.3 Kubann burada yaknd, aslnda
yukarda belirttiimiz taksonomik aratrmalar grubuna aldmz almalarn
sayca okluu yannda, Anadolu Seluklu sanatn anlamaya ynelik almalarn yetersizliidir. Kuban, ayn kitaptaki bir makalesinde, sanat ve mimarinin bu dnemde egemenlii tamamlayc olarak varolduunu ifade eder.4
Anadolu Seluklu mimarisinin sultan, emir ve dier bnlerin egemenlik alannn rnleri olarak incelenmesi bu blmde deindiimiz almalarn zelliidir. Kubann almasnda, kltr ve siyaset tarihinin mimariyi anlamak iin
ana kaynak olarak alnd grlr. Kitabn ilk blmlerinin Tarih evre ve
2 Gadamer, sanat deneyiminin bir anlam deneyimi olduunu, bu deneyimin de anlama ile
ortaya ktn belirtir (Hans-Georg Gadamer, Gadamer in Conversation: Reflections and
Commentary, ev. ve der. R. E. Palmer, New Haven and London: Yale Un. Press, 2001, s. 7071). Burada hermentik almalar ile, Gadamerin ifade ettii gibi sanat eserinin syledii
mny anlama, kendimize ve bakalarna aklama gayretindeki almalar kastedilmektedir
(Hans-Georg Gadamer, Aesthetics and Hermeneutics, The Gadamer Reader, ev. ve der. R. E.
Palmer, Evanston: Northwestern University Press, 2007, s. 128).
3 Doan Kuban (der.), Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul: YKY, 2002, s.1.
4 A.g.e., Toplum Yaps ve Kltr, s. 37.

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

69

ardndan Toplum Yaps ve Kltr olmas bu eilimi da vurur. Kuban,

Seluklu Anadolusunu Vahi Bat ve insan pazar benzetmeleri ile tanmlayarak, sinkretik bir kent kltr olduunu syler.5 Kuban Divrii Mucizesi
balkl Seluklu mimar bezeme sanatna dair kitabnda bezeme motiflerinin
kaynaklarna deinir.6 Yazara gre, motifler, ger-yerleik simbiosisi iinde
yaayan Pagan Trk inanlar, Orta Asya Budizmi gibi kaynaklardan semeci
bir anlayla alnmtr. 7 Anadolu Seluklu kent ve kr kltr hakkndaki
yamal boha grnmndeki bilgimiz Seluklu mimarisi aratrmalarnn
kltr tarihi zerinden yaplmasn gletirir. deolojik ynelimler de baz
aratrmalarda pek ok etkenden birinin ne karlmasn getirmitir. Anadolu
Seluklu ynetim tabakasnn eilimlerini sadece ran gelenei, ya da sadece
Orta Asya Trk gelenei ile aklayan aratrmaclar bulunmaktadr. Oysa, bu
iki gelenek de etkili olmutur, fakat tek bana aklayc deildir. Kubann
almalar her iki alann da snrlamalarnn dnda olsa da Anadolu Seluklu
a iin kltrel kimlik veya kimliklerin tanmn yapabilecek aratrmalarn
yetersizlii nedeniyle kulland sinkretik kavram tahmin bir kltrel kozmopolitizmi gndeme getirmektedir. Byle bile olsa, bu kavram, kaynaklarn
yetersiz olduu durumlarda, 13. yzyl Anadolusunun ok farkl etkiler gsteren sanat ve mimarisinin ilikilendirilebilecei ok-ynl bir kltr yapsn
artrarak aklayc olabilmektedir.
Aratrmalarn anlam ieriinden yoksunluundan yaknan sadece Kuban
deildir. Scott Redford bir makalesinde, Seluklu binalarnda bulunan devirme malzemenin kataloglanp snflandrldn, fakat bunlardan anlam kartlmadn belirtir.8 Redfordun burada yaknd, Seluklu mimarisinde grlen devirme malzeme kullanmn anlamaya ynelik yayn olmamasdr.
Redford yazsnda, Anadolu Seluklu mimarisinde antik gelenekle kurulan
ilikiyi ksaca irdeler. Sultann, Alanya, Sinop ve Konya kalelerindeki devirme
malzeme ve kitabeler araclyla kendisini, gemiin hkmdarlar Sezar veya
Hsrev gibi, mitolojik bir balama yerletirdiini belirtir. Ona gre, kalelerde
Anadolunun slm-d antik dnemi ierildii gibi, rann hkmdarlk
geleneinden gelen kahramanlarn gerekletirdikleri eylemler, ehnme
hikyeleri ve bilgelerin szleri ile Hz. Muhammedin hadisleri ve ayetler de
kapsanmtr. Redford, slm dnyasnda siyasetname veya nasihatname
syleminin hkmdarlara davran ve ynetimle ilgili bilgi veren, taklit edecekleri ve saknacaklarn sunan bir hkmdarlk imgesi oluturduunu, bu
imgenin yukardaki kavram kaynaklarn kapsadn, Seluklu sultanlarnn
5 A.g.e., s. 33, 37, 74.
6 Doan Kuban, Divrii Mucizesi: Seluklular anda slam Bezeme Sanat zerine Bir Deneme,
stanbul: YKY, 1999.
7 A.g.e., s. 83, 87.
8 Scott Redford, The Seljuqs of Rum and the Antique, Muqarnas, 1993, sy. 10, ss. 148-156, s. 148.

70

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

bu imgenin etkisi altnda olduunu belirtir. ehir surlarnn resm trenlerde

misafirlerin karland yer olmas, zafer kutlamalarnn surlar nnde gereklemesi ve ihsanlarn burada datlmasndan hareketle Redford, surlara
hkmdar trenselliinin arkaplan olma rolnn verildiini syler.9 Devirme
malzeme Redford tarafndan hkmdarlk ideali ile ilikilendirilir. Bu yaklamla Redford devirme malzeme ve surlarn ne anlama gelebilecei zerine
ilk defa gr ne sren aratrmac olmutur.
Redford, Ortaa Anadolusunda Peyzaj ve Devlet balkl daha yakn tarihli
almasnda daha nce belirledii referanslar erevesini kullanm, ehnamelerle ve nasihatnme tr yaznla ulaan slm-ncesi hkmdarlk gelenekleri iinde Byk skender ve ran hkmdarlk idealinin etkisini zellikle
vurgulamtr. Redford, Aspendos gibi Roma binalarnn tekrar kullanlmasnn Anadolunun gemi yneticileri ile kurulmak istenen ba ile aklanabileceini belirtir.10 Refdord bu almada ilgin bir yorum yaparak, ynetici tabakaya ait ortamlarn veya meknlarn, yapnn adnn im ettii kat bir tipoloji
veya ilevden -ya da sadece leinden veya yerinden- ziyde tanabilir
simge, obje, renkli boya ile yaplm bezeme (zig zag) ve baheler ile anlam
kazandn belirtir.11 Ona gre, Rum Seluklularnn baheleri hanedanlk
alanlardr.12 Redfordun Seluklu peyzaj kullanm, bahe tasarm, kk ve
saray mimarisini hkmdarlk ideolojisi ile aklama eilimi baka makalelerinde de ana fikirdir. rnein bir baka yerde, Konya Kalesi duvarlarnda
bulunup nce Minareli Mzede korunan ift-bal kartal kabartmalar ile
es-sultn veya es-sultn yazlarn sultann hakimiyet alannn iaretleri olarak deerlendirir. Bu yazlar hkmdarln tura-benzeri davurumlardr.13
Redford, Seluklu hanedannn yksek saray kltrnn Dou slm dnyasndaki (merk) Trko-ran hanedanlklar tarafndan belirlendiini belirtip,
bu kltr ranl (Persianate) olarak adlandrdn ekler.14 Bu yaklamda ran
kltrnn ne karld aktr. Buna ramen eserinde, randaki Byk
Seluklu Devletinin nclnden hareketle rann bir etki alan olarak ele
alnmasnn getirdii almlar da bulunmaktadr. Redfordun zellikle
Ortaa Anadolusunda Peyzaj ve Devlet balkl almas, mimari, peyzaj ve
hkmdarlk ideolojisi zerine eilerek, Seluklularn Alanya-Kayseri-KonyaSinop arasnda, Anadolunun orta kuandaki araziyi nasl kullandklarn
kapsaml bir ekilde aklamaktadr.
9 A.g.m., s. 152, 154, 155.
10 Scott

Redford, Landscape and the State in Medieval Anatolia: Seljuk Gardens and Pavilions of
Alanya, Turkey, Oxford: Archaeopress, 2000, s. 60, 61, 86.
11 A.g.e., s. 95.
12 A.g.e., s. 110.
13
Scott Redford, Thirteenth-Century Rum Seljuq Palaces and Palace Imagery, Ars Orientalis,
1993, sy. 23, ss. 219-227, s. 221.
14 Redford,
Landscape and the State in Medieval Anatolia, s. 98.

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

71

Anadolu Seluklu mimarisinde grlen takap (portal) uygulamas zerine bir yorum denemesi Ethel Sara Wolper tarafndan yaplmtr.15 Wolpera
gre, Seluklu takaplar farkl simge sistemleri iermesi nedeniyle benzersizdir. Ona gre, Seluklular yeni bir gei yolu veya ehri aldklar zaman binalarnda Seluk-tarz bir takap ina ettiler. Ticaret yollar zerinde oluturulan
Seluk-tarz takaplar Seluklu lkesinden geenlere bir hkmdarn topranda bulunduklarn, seyahat eder ve ticar ilerini yaparken gvende olduklarn gsterirdi. Sultan kervansaraylarnda temel bir takap modelinin kullanm ile birlikte bu model, egemenlii gsteren bir aygt haline geldi. te yandan, atabeyler ve dier resmi grevliler bina ina ettikleri zaman farkl bir takap slbu setiler.16 Wolper 1205-1237 arasnda oluan Seluk-tarz takap
inasnn II. Gyaseddin Keyhsrevin 1237de tahta kmasyla deiim gsterdiini belirtir. Keyhsrevin takaplarnda artk mukarnasl kavsara olmamas
buna iarettir. Wolper bunu, Keyhsrevin Seluklu-Eyyb ittifakn bitirip,
Seluklu-Ermeni ve Seluklu-Grc ittifakn balatmasna, yani siyaset deiikliine balar. 1245ten sonra Seluklu Sultanlnn iki sultan arasnda
blnmesinin ardndan Seluk-tarz takaplar yerel yneticilerin binalarnda
grlmeye balar. Bunlar genellikle bamsz olarak hkm sren Fahreddin
Ali ve Muineddin Pervane gibi vezirlerdir.17 Wolpera gre, Seluk-tarz takaplar hkmranlk gsterisi olarak kullanlmtr. Seluklularn 1243te
Moollara yenilmesinden sonra da bu tarz gl bir simge olmaya devam
etmitir. Karaman, Eretna ve Osmanl beylikleri de Seluk-tarz takapy
uygulamtr.18 Wolpern yorumu ilgintir. Takapya siyas bir simge olma
rol ykleyerek anlam katmanlarn zenginletirir. Bu, simge-ilevini destekleyecek bir kaynak olmasa da zerinde dnlmesi gereken bir varsaymdr.
Wolpern Ortaa Anadolusunda kent meknnn dnm zerine
yapt bir alma bulunmaktadr.19 Bu kitap, Anadolu ehirlerinin 13. yzyl
ortas ile 14. yzyl ortas arasndaki deiiminde hanghlarn oynad rol
zerinedir. Bu dnem Seluklu merkez otoritesinin zlmesine tanklk
etmitir. Wolper, Baba Resl ve takipilerinin Amasyada bir hanghda toplanmalar gibi tarih bir olaydan hareketle hanghlarn siyas merkezler olarak
ortaya ktn ve Seluklu ynetimi tarafndan birer tehdit olarak grldn ne srer. Onun yorumuna gre Baba Resl ayaklanmas hanghlara yerel
bir anlam vermi, bu yaplar siyas anlamazlk ve silahl ayaklanma yerleri
haline gelmiti. Wolpera gre, medreseler yerine hanghlar destekleyen yeni
15 Ethel

Sara Wolper, Understanding the Public Face of Piety: Philanthrophy and Architecture in
Late Seljuk Anatolia, Msogeios, 2005, sy. 25-26, s. 311-336.
16 A.g.m.,

s. 318, 319, 320, 321.

17 A.g.m.,

s. 322, 323.
18 A.g.m.,

s. 324, 324.
19
E. S. Wolper, Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval
Anatolia, Pennsylvania: PSU, 2003.

72

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

siyas yapnn nderleri medreselerde eitilmi brokratik ve din elitlerin

yerini almaya balad. Yerel aristokrasiye mensup yneticilerin yaptrd
hanghlarn says artt. Bu binalar kullanan derviler yeniliki inan ve uygulamalar benimseyerek farkl toplum gruplarndan taraftar bulabildi. Bunlarn
arasnda Hristiyanlar da bulunuyordu. Deviler, yeni Mslman olanlara,
hatta Mslman olmayanlara da ekici gelen alternatif din uygulamalar
takip ettiler. Wolpera gre, byk oranda bamsz olan toprak sahibi yerel
aristokrasinin ina ettii binalar, yerel Hristiyanlarn ve pagan Trkmenlerin
din deitirmesi iin yaplm inziv yerleri olarak anlalsa da ncelikli olarak
karizmatik kiilerin etrafnda toplanan din topluluklarn destek, tannma ve
tanmlanma merkezleri olarak ilev grd. Dolaysyla, hanghlar kimlikoluumunda merkez roldeydi. Dervi hanghnn merkez ynetim yaps
veya tarikat dna konumlandrlmas onlar yerel bir peyzaja yerletirir. Bu
peyzaj, Baba Resl ile bir dizi Trkmen ayaklanmas ve gleri tarafndan tekrar tanmlanmt.20 Wolper, Amasyadaki Halif Gzi Klliyesinde olduu gibi,
baz hangh binalarnn eski Hristiyan yaplarnn olduu alanlarda ina edilmesi, Hristiyan inan rotalarn canlandrmas, bnyesinde devirme malzeme ve Grek yaztlar bulundurmas ve Danimendnmede sz edilen bir
Hristiyan yapsnn yklp yerine Halif Gzi Medresesinin yaplmasndan
hareketle Sivas, Tokat ve Amasyadaki dervi hanghlarnn Moollar, Trkler,
dervi tarikatlar ve Hristiyanlar arasnda kltrel bir ibirlii oluturan bir
gemi zaman tanmlayp sunduunu belirtir. Ona gre, 13. yzyl dervileri,
medreselerle irtibatl limlerin yapamayacan yapmay baard: bunlar paylalan inanlar ve uygulamalar oulluunu mmkn klan farkl din ifade
biimlerini baaryla zmsedi. Bu simgesel sistem, bina kalntlarnn kullanlmas, ve kendisini medreseden ayrarak onun yerine gemeye alan ortak
bir grsel szlk tarafndan temsil edildi.21 Wolpern yorumunda hanghlar
merkez-d siyas ve kltrel rgtlenmenin alan olarak deerlendirilir.
Michael Rogers, 70li yllarda, baz Seluklu antlarnn kitabelerindeki
es-sultn ibaresinden hareketle bu binalarn sultanlk kavram ile balantsn alt.22 Ona gre, es-sultn ibaresi, bir binann bakalar tarafndan sahiplenilmemesi iin sultan tapu senedi araclyla garanti altna alndn gsteriyor olabilir; es-sultn yazsnn yapnn Sultan tesisi olduuna dair bir iaret olmad sylenebilir.23 Rogers, epigrafik malzeme ve karlatrmal siyaset
tarihini ustalkla kulland makalesinde hem es-sultn yazsnn hem de
20 A.g.e., s. 11, 12, 13.
21 A.g.e., s. 92-98.
22
J.M. Rogers, Royal
Caravansarays and Royal
Inscriptions in Seljuk Anatolia, Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi in Memoriam Albert Gabriel, Ankara, 1978, ss.
397-431.
23 A.g.m.,

s. 402.

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

73

mimar bezemede grlen hayvan motiflerinin sultan veya arma armlarna sahip olduunu kantlayacak delillerin yetersiz olduunu belirtir.24
Rogersn aratrmasndan anlald gibi, siyas ortamn binalar ve zerindeki simgeler araclyla dorudan ifade edildii fikri, kaynaklarn yetersiz olduu durumlarda ki ou zaman byle bir eksiklikle kar karyayz- sabit bir
gereklik olmaktan ziyade bir yorum olarak deer kazanmaktadr.
Ortaa Evren Anlayndan Anlam Aktarm
Anadolu Seluklu mimarisinde yaz kullanm zerine bir doktora almas yaplmtr.25 Bu tez, nemli bir boluu doldurarak, yazlarn ieriklerini,
binalar zerinde bulunduklar yerleri ve anlamlarn aklamaktadr. Tezin,
erikleri Asndan Yazlar balkl blmnde yazlar yazar tarafndan
epigrafik yani yap kimliini verenler ile yet, hads, dua ve hikmetli szlerden oluanlar olmak zere iki grupta incelenmitir. Camiler iindeki yetler,
mihrab ve minberlerde yer alrken, medreselerde portal, eyvan, kubbe kasna
ve fener aklklarndadr. Bakara suresinin 255. ayeti olan Ayetl-Krsi
cami, medrese, trbe gibi hemen btn yap trlerinde mihrap, minber,
eyvan duvar gibi eitli geler zerinde bulunmaktadr. Yazar, bu ayetin, saltanat ve hkmdarln Allaha ait bulunduunun ve kinatn mutlak hakiminin Allah olduunu vurguladndan hareketle, ayetin inananlar tarafndan
hayat anlaylarn belirleyen bir dstur olarak alglandn, dolaysyla mimaride bezeme unsuru olarak deerlendirildiini belirtir.26 Yazarn deindii pek
ok rnekte bina ve zerindeki yazlar arasnda anlam ynnden daha ayrntl analiz ve yorumlar yaplabilir. Fakat tez, yaz kullanmn malzeme, konum,
yaz karakteri, biim, ekil gibi ok eitli ynleriyle ele almakta, yazlarn
anlam ve mimari ile olan ilikisine younlamamaktadr.27
Semra gel, Anadolu Seluklu mimarisi zerine kitap leindeki denemesinde biimlere aktarlabilecek anlamlar geniletir.28 Kitap iki ana blmden
olumaktadr: Mimar evre ve Yaratclar ve Evren Anlatm. lk blm,
kltr tarihine dayanr. Yazar, bnler, sanatlar, biim kullanm ve etkilenme
konularndaki bilgiyi zgn yorumlar ile harmanlar. Kitabn ikinci blmnde, mimarinin sahip olduu anlamlar aklanr. Yazar, burada tasavvuf evre24 A.g.m.,

s. 428, 429.
25
Recep Gn, Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaz Kullanm, Doktora tezi, Ondokuz Mays
niversitesi, 1999.
26 A.g.e., ss. 189-191.
27
Benzer bir yayn tek yap leinde yaplmtr. Bu yayn, Konya Karatay Medresesi i mekn
ve portalinde uygulanan yazlarn anlamlar zerinedir. Ayet ve hadislerden seilen yazlarn
bina iindeki yer ve ieriklerinin sergilenmesi asndan nemli olan bu kitap da mimar anlam zerinde durmaz: Mehmet Eminolu, Karatay Medresesi Yaz ncileri, Konya: Karatay
Mzesi, 1999.
28 Semra

gel, Anadolunun Seluklu ehresi, stanbul: Akbank, 1994.

74

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

si olarak bahsettii topluluu anlam retiminde nemli bir etken olarak

grr. gel, hayvan, gezegen ve aa gibi simgeler iin amanizmi kaynak olarak grrken, soyut geometrik ve bitki rneklerini tasavvufla ilikilendirir.29 Bu
blmde, Asyann eski evren imgeleri tanm genel bir bavuru kayna olarak kullanlmaktadr.30 Mandala ile drt eyvanl plan emas arasnda iliki
kurularak kullanm ve ynelimden doan anlamlar sergilenir. Yazarn kulland kozmik dzen kavramnn Kopernik-ncesi Ortaa kozmolojisine bir gnderme olduu tahmin edilebilir. 31 Yazar, hanlar balamnda evrenhkmdarlk imgeleri veya hkmdarlk prestij imgesinden bahsetmektedir.32
Burada gnderme yaplan kavramlar ile 13. yzyldaki uygulamalar arasnda
kurulan balar genel bir ereve izer. Kitap, kozmoloji konusuna cesurca eilen ilk yorum denemesi olarak dikkat eker. rneklerde Evren mgeleri bal
altnda geometrik bezeme ile ilgili blm, yazarn daha nceki Ta Tezyinat
zerine yapt kapsaml aratrmay temel alr. 33 Bu blmde, Eski Yunan
dnrlerine gndermeler ile say ve geometrik motiflerin sembolizmi, ayrca
mutasavvf bn Arabnin lem katlarn diyagramlarla anlatsna gnderme
ile yldz sistemleri olarak adlandrlan motiflerin anlamlar aklanr.34 Semra
gelin tasavvuf dncesi ile geometri motifli bezeme arasnda bir ba kurmasyla Anadolu Seluklu mimar bezemesi ilk defa kendi andan bir bilgi
kaya ile ilikilendirilmitir. gelin bu almasn, tasavvuf felsefesi ile
mimarlk, zellikle de mimar bezeme zerine karlatrmal almalara ynlendiren bir eser olarak grmek yerinde olur.
Gnkut Akn, doktora tezinde Dou ve Gneydou Anadoludaki evlerin
anlamlarn alm, ortaya kan anlam dnyasn Osmanl mimarisinde
grlen baz biimler ve olas anlamlar ile ilikilendirmiti.35 Bu almada
Seluklu mimarisine deinilmemi olsa bile eyvan ve tteklikli evin yer
almas, bu mimar birimler ve kapsadklar meknlar ile eyvanl ve kubbe aklkl Seluklu mimari eserleri arasnda bir ba oluturabilir. stanbul Teknik
niversitesi matbaas tarafndan baslan bu tezde mimar bir biim olarak
eyvann sembolizmi zerine aklamalar bulunmaktadr. Akn, nce eyvann
tarih kkenini aratrm, Anadoluda kaya eyvan olarak adlandrd
meknlarn nc olabileceini, fakat eyvann kkeninin nerede ve hangi
mekn biiminde olduunun kesin olarak bilinmediini ifade etmitir.36 Akn
29 A.g.e., s. 63.
30 A.g.e., s. 64.
31 A.g.e.., s. 85.
32 A.g.e., s. 82, 85.
33 Semra

gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, 2. bask, Ankara: TTK, 1987.

34 gel,
Anadolunun Seluklu ehresi, s. 95, 100.
35
Gnkut Akn, Dou ve Gneydou Anadoludaki Tarihsel Ev Tiplerinde Anlam, Doktora tezi,
.T.., 1985.
36 A.g.e.., s. 44, 45.

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

75

maara imgesi ile eyvan ilikilendirerek, su gesi ile ilikisinden hareketle

eyvan yeralt dnyasna alan bir bereket kaps olarak yorumlar.37 Ona
gre, eyvan bir g simgesi olarak feodal beyin veya kraln sahip olduu gc
temsil eder.38 Akn, bu aratrmasnda Gneydou Anadoludaki bindirme
kubbeli ve tteklikli evlerin ierdii anlamlar da yorumlar. Akn, ttekli evin
anlam kazanmasnda da maara imgesinin etkin olduunu belirtir. Tteklik
aklk ve ocak ieren bu evlerin gk, yer ve yeralt dzlemlerinden oluan bir
evren tasarmn yansttn, buradaki dnya ekseninin evi merkeze tadn belirtir.39 Akn, tteklikli evlerin Osmanl dneminin antsal merkez planl
camilerinin ilk rnekleri olma olasln da gndeme getirir.40
Anadoludaki tteklikli rt gelenei zerine bir makale de yazan Gnkut
Akn, krlang kubbe de denilen bu rt biiminin kkeni, yap zellikleri ve
anlam zerine bilgi verir.41 Makale, 13. il 19. yzyllar arasn kapsar. Fakat
13. yzyla tarihlenebilecek rnekler ya deitirilmi ya da yeniden yaplmtr.
te yandan, tteklikli evlerin veya cami, tekke ve hanghlarda grlen krlang kubbelerin Seluklu dneminden itibaren Anadoluda ortaya kt bir
gerektir. Makalenin, ou ge dnem rnekleri araclyla da olsa tteklikli
rt geleneinin ierdii anlamlar aklayc ifadeler iermesi, Seluklu
mimarisi anlam aratrmalarnda kaydadeer bir yer edinmesini salar. Akn,
tteklikli evin kkeninde, subarktik kuakta yaayan gruplarn amanist
trenler iin kulland yars topraa gmk meknlarn bulunduunu, dolaysyla, tteklikli evin, bir mikrokozmos kimlii tadn... ve st ste
dzlemden (gk/yer/yeralt) oluan amanist evren tasavvurunu yansttn
belirtir.42 Buna gre, tekke yapsndaki tteklikli rtde, keleriyle evrenin
tm ynlerini gsteren emerkezli kareler, merkezi vurgulayan bir tr tevhid
sembol olsa gerektir.43 Mandala benzetmesini de kullanan Akna gre,
kk bir evren modeli (oluturan) tteklikli ev kare plan ve tavan kostrksiyonunun vazgeilmez drt ke kiriiyle... bir mandala biimi iermektedir.44
Bu ekilde, Anadoluda slm dneminde ortaya kan bir konut tipinin mikrokozmik bir boyut ierdii Gnkut Akn tarafndan ifade edilmitir.
Doan Kuban yukarda sz geen Divrii Mucizesi adl kitabnda takaplardaki bezeme motiflerinin anlamlarndan hareketle takap sembolizmine
de ksaca deinir. Ona gre, bat takapsnda baka bir dnya ya da br
37 A.g.e.., s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 75, 78.
40 A.g.e. s. 79.
41
Gnkut Akn, Tteklikli rt Gelenei: Anadolu Cami ve Tarikat Yaplarnda Tteklikli rt,
Vakflar Dergisi, 1991, sy. 22, s. 323-354.
42
A.g.m. s. 327.
43
A.g.m., s. 339.
44
A.g.m., s. 341.

76

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

dnya imgesi bulunmakta, kuzey takaps ise Cennete referans

vermektedir.45
Anadolu Seluklu mimarisi ile ilikilendirilebilecek kozmolojik kavramlarn amanist, Budist, Maniheist, Zerdt v.b. kkenlerini tanmlamaktan ziyade biim ve motifleri anlamak iin, tasarmlarn uyguland dnemde yaygn
olan dnce akmlarn ortaya koymak gerekmektedir. Anadolu Seluklu
mimarisinin Ortaa evren anlay erevesinde ierdii anlamlar zerine
almalar yapp, sonularn yaymlarken zellikle bu konuya dikkat ektik.
lk yaynlarmzdan birinde Anadolu Seluklu mimarisinin nde gelen biimlerinden eyvann ierdii anlamlar anlamaya almak zere, maara tapnaklarndan kt dnlen eyvan biiminin kaya-eyvan eklinde uyguland Sasani dnemindeki sembolizmini Mithraizmin maara tapnaklar ile
karlatrp kozmik da (Ortaada Kaf Da) ile irtibatl olarak gk ve yeryz kaps olarak tanmladk.46 Bu yaynda, zellikle eyvann slm ncesindeki kullanm ve ierdii dnlebilecek anlamlar zerinde durulmutu. Bir
baka yerde ise Anadolu Seluklu anda retilmi bir metin olan bn
Arabnin (1162-1240) Risaletl-ittihadil-kevn... (nsanlk Aac ve Drt
Ruhani Kuun Huzurunda, Varln Mahedesinde Yaratl Ittihad [: birleme]) balkl risalesinin ierdii kozmik aa araclyla yaratln hiyerarik
dzeni ile Anadolu Seluklu mimari sembolizmini deerlendirerek, kmbet
yapsn evren katmanlar ieren bir kozmik da olarak yorumladk.47 Bir
dier bildirimizde Sadreddin el-Konevnin (.1274) evren katmanlar anlayn mimarinin ierdii dikey kademelenmeyi aklamak iin kullandk.48
Semra gel iin yaymlanan bir an kitabnda, Anadolu Seluklu mimarisindeki anlamlar kefedilirken veya onu oluturan paralara ya da btne anlamlar
atfedilirken kaynaklarmzn 11 il 14. yzyl arasnda Anadolu Seluklu dneminde yazlm veya tekrar retilmi olmas gerektiini vurgulam, Nasreddin
Muhammede atfedilen Kitbu Dakikil-hakik (1272-1273) iindeki minyatrlerle Seluklu mimarisi ve kentleri arasnda kurulabilecek anlam ilikisini
irdelemitik.49 Bu yaynda, amanizmin, Anadolu Seluklularnn evren anlayn ve bunun yansmas olan sanat ve mimar sembolizmini aklamak iin
doru bir kaynak olmadn belirttik. Avc-toplayclk yapan kabilelerin
45 Kuban,
Divrii Mucizesi, s. 150, 175.
46 A.

U. Peker, The Monumental Iwan: A Symbolic Space or a Functional Device ?, METU Journal of Faculty of Architecture, 1991, sy. 11, n. 1-2 (1991) s. 5-19.
47
A. U. Peker, Ortaa Trbe Mimarisinin erdii Anlamlar ve Kayseri Dner Kmbet rnei,
I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri: Erciyes niversitesi, 1997, s. 291-302.
48
A. U. Peker, Anadolu Seluklu Mimarisi konografisi Yazmna Doru, Seluk niversitesi
VII. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri (Konya, 30 Nisan-02 Mays, 1998) Bildirileri,
1998, s. 289-299.

A. U. Peker, Anadolunun Onnc Yzyln Anlamak, Semra gele Armaan: Mimarlk ve
Sanat Tarihi Yazlar, stanbul: Ege Yaynlar, 1999, s. 107-119.

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

77

evrensel dini olan ve kozmolojisi ancak 19. yzyldan itibaren Batl aratrmaclar tarafndan yazya aktarlan amanizmin tarihi yazlamamtr. Yakn
Douda, zellikle Trklerin ulamasndan sonraki dnemde, tabiat kltleri ile
ilgili herhangi bir genin kefedilmesi, bu genin amanizme, dolaysyla
belirsiz bir kkene atfedilmesi sonucunu getirmektedir. Yaynlarmzda bu
yaklam eletirdik.
Bir baka makalemizde, Anadolu Seluklu mimar bezemesinin ierdii
insan, hayvan ve bitki motifli bezemenin arkasndaki kozmolojik kavramlar
sergileyip, bunlar mimar biimler ile ilikilendirmi, her iki alanda da retilen anlamlarn ikili yn (yer/gk, mekn/lamekn, varlk/yokluk, zhir/
btn) nedeniyle Anadolu Seluklu mimarlk yaptlarnn bir yandan duyumsanabilir evreni ierirken (makrokozmos), ayn zamanda be duyu ile duyumsanabilir olmayan bir boyuta (aleml-gayb) gtren birer gei blgesi,
arac saha (mikrokozmos) niteliine de sahip olduunu ne srdk.50 slm
mimarisinde farkl blgelerdeki yaplara atfedilen anlamlar deerlendirerek
Anadolu Seluklu mimarisinde anlam konusunu genilettiimiz bir yazmzda, mimar eserler zerine uygulanan yazlarn st boyut-yeryz ilikisi
oluturma ilevini vurgulayarak, Sadreddin el-Konevnin (1210-1274) Varlk
Dairesi (Dairetl-vcd) ve kinatn be mertebesi kavramlarndaki duyumsanabilir (ehdet) ve duyumsanamaz (gayb) shalar ayrm ve mertebelerin
ierdii hiyerarik dzenleme araclyla Karatay Medresesi orta havuzundan
kubbenin ortasndaki akla uzanan dikey eksen zerindeki i-d mekn
ilikisinin anlamn zmledik.51 2006 ylnda Gregynogda ikincisi dzenlenen The Life and Times of F.W. Hasluck konferansnda sunduumuz fakat
henz yaymlanmayan bildirimizde ise simge ve anlam asndan son derece
zengin bir yap olan Divrii Ulu Cami ve Darifasn yorumladk. Bu bildiride, mimarinin kapsad i veya d (r. eyvan, takap) meknlarn Cennet
imgesinin da vurumu olarak yorumlanmasna kar kp, artk doruluuna
iyice kanaat getirdiimiz bir fikir olan binann madd ve akl alanlar arasnda
bir ara blge yani berzah temsiliyeti olduu fikrimizi genilettik. Yakn
tarihli bir yaynmzda, Plato (M.. 427-347) ve ardndan Plotinusdan (204270) beri sanat ve mimarlk kuramclarn megul eden taklit (mimesis) kavramnn Gazal (1058-1111) ve bn Arab (1165-1239) tarafndan nasl yorumlandn gsterip Anadolu Seluklu mimarisinde uygulanan baz zel biim
ve motiflerin hayal ara blgeyi (berzah) ve onun topografyasnn gelerini
somutlatrmasnn Eski Yunandan beri varolan bir gelenek iinde olutuu50
A.U. Peker, Ortaa Anadolu Trk Mimarisinde Anlam, Arkeoloji ve Sanat, 1998, sy. 20, n.
85, s. 29-38
51 A.

U. Peker, Evrenin Binas: Mimaride Yaz ve Kozmolojik Anlam, Seluklu Uygarl: Sanat
ve Mimarlk, der. Ali Uzay Peker ve Kenan Bilici, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 2006, s.
31-41.

78

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

nu gsterdik.52 Daha nce de belirttiimiz gibi bu yaynlarmzda Anadolu

Seluklular ile ada kaynaklar kullanmaya gayret ederek, kozmolojik
dnce-mimarlk balamn yakalamaya altk.
Sonu
Yukarda alntlanan yazarlarn aklamalarnda, Kubann sinkretizm;
Redfordun hkmdarlk imgesi, ran hkmdarlk ideali ve hanedanlk
alan; Wolpern Seluk-tarz portal ve ortak grsel szlk; gelin Asyann
eski evren imgeleri, kozmik dzen, evren-hkmdarlk imgeleri ve hkmdarlk prestij imgesi; Aknn maara imgesi, bereket kaps, evren tasarm, mikrokozmos kimlii, amanist evren tasavvuru ve tevhid sembol;
Kubann Cennet ve baka bir dnya ya da br dnya imgesi; Pekerin gk
ve yeryz kaps, kozmik da, ikilik, gei blgesi, arac saha ve hayal
ara blge (berzah) kavramlar ne kar. Bu kavramlarn hepsi Anadolu
Seluklu mimarisini anlama abasnn rn olarak gndeme getirilmilerdir.
Bu anlama gayreti, Gadamerin niyetleri anlama olarak tanmlad edimdir.
Bu, tarih ve biyografik ortamlarn iyzn kavrama ile ortaya kan bir anlama eklidir.53 Gadamere gre, niyetleri tanmlama giriimimiz tarih olarak
konumlandrlmtr. nk belli bir zaman aralndan yaplr. Dolaysyla
niyetleri anlaymz bir yorumdur.54 Fakat, Gadamere gre, bu durum niyetlerin tarihinin ilgisi dnda olmas sonucunu dourmaz; niyetlerin tasviri,
onlarn bir boyutunu ortaya koyabilir.55 Sonuta, Bunun anlam nedir? sorusuyla yola kld zaman verilen yantlar, Bu nedir? sorusuna verilen yantlardaki gibi sadece grece somut bilginin sergilenmesinden ibaret olmad,
niyetleri anlamaya ynelik olduu iin yorum ierikli olacaktr. Yukarda zetlediimiz Anadolu Seluklu mimarisi zerine yaplan anlam yorumlar, bu
mimarlk geleneinin anlam katmanlarn -veya Gadamerin deyiiyle boyutlarn- sergiler. Bu yorumlar, iveren, mimar ve sanatlarn niyetleri zerine
algmz genileterek, bu mimarlk geleneini, sadece barnma ilevini karlayan madd bir rn olarak deil, Orta ada yapl ve doal evreyi anlamlandrma eiliminin temsil alan olarak grmemizi salar.

52 A.

U. Peker, Taklidin Estetii: Anadolu Seluklu Mimarisinin Mimesis Kavram zerinden

Okunmas, Trkiyede Estetik: Trkiye Estetik Kongresi Bildirileri, der. Jale Erzen ve Pelin
Yoncac, Ankara: TMMOB, 2007, s. 563-571.
53
Georgia Warnke, Gadamer: Hermeneutics, Tradition and Reason, Stanford: Stanford University
Press, 1987, s. 7, 9.
54 A.g.e., s. 25.
55 A.g.e., s. 25.

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

79

Anadolu Seluklu Mimari Tarihinde Anlam Aratrmalar

Ali Uzay PEKER
zet
11-14. yzyllar arasndaki dnemi kapsayan Anadolu Seluklu mimarisini konu alan
yaynlar iki ana gruba ayrabiliriz. Bunlardan ilki, bu dnemin mimarisinin sahip
olduu niteliklerin dkm niteliindeki taksonomik (snflandrc, betimlemeci)
almalar; ikincisi ise siyasetbilim, sosyoloji, teoloji, teosofi, kozmoloji, mitoloji gibi
alanlardan dn alnan kavramlar araclyla yaplan hermentik (anlam/yorum)
almalar. kinci gruba giren anlam aratrmalarnda mimariyi ekillendiren eitli
etki alanlarndan derlenen kavramlar kullanlmtr. Hermentik tanm ile grupladmz bu almalar, aratrmaya Bunun anlam nedir? sorusu ile balayan, ya da
bu soruyu aratrmann herhangi bir aamasnda sorup yantlamaya alan almalardr. Anlama dair sonular karabileceimiz yazlar iki blmde inceleyebiliriz:
Birinci blmde kltr balam ya da siyasi dnce gelenei ve bunun uygulamalar
araclyla yaplan anlam aklamalar; ikinci blmde ise Ortaa evren anlay
araclyla yaplan anlam aklamalar yer alr. lk grupta, D. Kubann sinkretizm;
S. Redfordun hkmdarlk imgesi, ran hkmdarlk ideali ve hanedanlk alan;
E. S. Wolpern Seluk-tarz portal ve ortak grsel szlk; ikinci grupta, S. gelin
Asyann eski evren imgeleri, kozmik dzen, evren-hkmdarlk imgeleri ve
hkmdarlk prestij imgesi; G. Aknn maara imgesi, bereket kaps, evren tasarm, mikrokozmos kimlii, amanist evren tasavvuru ve tevhid sembol; D.
Kubann Cennet ve baka bir dnya ya da br dnya imgesi; A.U. Pekerin gk
ve yeryz kaps, kozmik da, ikilik, gei blgesi, arac saha ve hayal ara
blge (berzah) kavramlar ne kar. Aratrmaclarn Seluklu mimarisini anlama
gayreti, Gadamerin niyetleri anlama olarak tanmlad edimdir. Gadamere gre
niyetleri anlama abamz bir yorumdur. Sonuta, Bunun anlam nedir? sorusuyla
yola kld zaman verilen yantlar. Bu nedir? Sorusuna verilen yantlardaki gibi
sadece sabit bilginin sergilenmesinden ibaret olmad, niyetleri anlamaya ynelik
olduu iin yorum ierikli olacaktr.
Anahtar Kelimeler: Anadolu Seluklu, Anlam, Yorum, Siyas Dnce, Evren Anlay

Semantic Studies in Histogriography of Anatolian Seljuq

Architecture
Ali Uzay PEKER
Abstract
Publications on Anatolian Seljuq architecture might be divided into two groups. The
first is taxonomic studies (classification and description of things), which focus on
the inventory of architectural characteristics; the second is hermeneutical studies
(interpretation) which make the use of the concepts borrowed from political science,

80

TALD, 7(13), 2009, A. U. Peker

sociology, theology, theosophy, cosmology, mythology and the like. These realms
shape architecture, hence become intermediary in hermeneutical studies, which
starts with the question: What is the meaning of this? We may subdivide the latter
publications in two. The first is the studies into meaning through cultural contexts
and politics; the second is the studies into meaning through medieval understanding of cosmos. The first part covers concepts as such: D. Kubans syncretism; S.
Redfords expression of monarchy, sultanic domain and Persianate ideal of kingship; E. S. Wolpers Seljuk style portal and common visual lexicon. The second
part covers concepts as such: S. gels old cosmic images of Asia, cosmic order,
images of cosmos/sovereignty and image of royal prestige; G. Akns cave image,
gate of fertility, cosmic design, microcosmic character, Shamanist representation of cosmos and symbol of tevhid (unity); D. Kubans Paradise and image of
another world or after world; A.U. Pekers gate of earth and sky, cosmic mountain,
duality, area of transition, intermediary realm and imaginary intermediary region (berzah). Scholarly endeavor to understand Seljuk architecture actually is an aim
to understand intentions (from H.G. Gadamer). According to Gadamer, our attempt
to understand intentions is an interpretation. Hence, the response to the question
What is the meaning of this is based on an understanding of intentions; hence it is
interpretation-wise for the reason that it is not the demonstration of constant facts,
which is the response to another question What is this?
Keywords: Anatolian Seljuq, Meaning, Interpretation, Politics, Cosmos
Understanding.