T. G. Fraser, A. Mango, R. McNamara - Modern Ortadoğu-Nun Kuruluşu

T. G.
FRASER
ANDREW MANGO
ROBERT MCNAMARA
Modern
Ortadounun
Kurulusu
sm anl mparatorluunun k,
yeni Trkiye, Arap m illiyetilii, Siyonizm
ve gnm z hazrlayan tarihsel sre
MODERN
ORTADOUNUN
KURULUU
T. G. FRASER
A. MANGO - R. MCNAMARA
Modern
Ortadounun
Kuruluu
Trkesi
Fsun Doruker
Remzi Kitabeyi
M O D ERN O RTA D O U N U N K U R U LU U
/ T. G. Fraser - A. Mango - R. McNamara

zgn Ad: The Makers o f the Modem Middle East
2011 T. G. Fraser/A. Mango
ve R. McNamarann katklaryla
Trke yayn, Haus Publishing Limited
ile yaplan anlama uyarnca Remzi Kitabevi
tarafndan yaplm, yayn haklar
Kalem Ajans araclyla satn alnmtr.
Editr: Zlal Kalkandelen
Kapak: Murat zgl
IS B N 978 - 975 - 14 - 1467-0
BRNC b a s i m :
Kasm 2011
Kitabn basm 3000 adet olarak yaplmtr.

Remzi Kitabevi A.., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-stanbul
Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 2090
www.remzi.com.trpost@remzi.com.tr
Bask ve cilt: Remzi Kitabevi A.. basm tesisleri
100. Yl Matbaaclar Sitesi, 196, Baclar-lstanbul
indekiler
Sunu ve Teekkr
1
2
3
4
5
Milliyetiliin Douu
Sava Dnemi Vaatleri ve Beklentileri
Araplar ve Siyonistler Pariste
San Remo ve Sevr: Kusurlu Bar
Ortadounun syanclar ve Bar
Anlamasnm Yeniden Gndeme Gelmesi
6 Savatan Savaa
7 Sonu: Miras
Dizin
7
11
56
131
185
240
299
355
393
Sunu ve Teekkr
Tarihiler ok uzun zamandan beri Birinci Dnya Savann so

nunda yaplan pazarlklarn Avrupann tesine uzanan kollar
olduunu biliyorlard. H. W. V Temperleynin 1924te yaynla
nan A History of the Peace Conference of Paris adl muazzam a
lmasnn VI. cildinin byk bir ksm Ortadou olaylarma ve
Osmanl imparatorluu ve ardllaryla bir bar anlamas yapma
giriimlerine ayrlmt. Katkda bulunanlar Trkiye, Suriye, Irak,
Msr, Filistin, Iran ve Siyonist Hareket rgt idi.(I) O tarihten
bu yana 1914 ile 1923 arasndaki kritik yllarda blgenin nasl de
itii hakknda birok inceleme yaplm ve bunlarm bir ksm
klasik almalar arama girmitir.
Bu kitap sava sonras yeniden yaplanma sorununa birbirin
den ok farkl adan bakyor: Arap milliyetiliinin, Trk mil
liyetiliinin ve Siyonizmin henz ba gsteren ve zamanla s
rarc olan iddalar. Zafer kazanm Avrupal glerin emperya
list hedeflerine karm blgenin siyasi biimini yeniden ekillen
diren bu hareketlerin iinden kan lider, her anlamda a
da Ortadounun kurucusu oldular. Haimi Prensi Faysal,
(1)
(2)
H.W.V Temperley (ed.) A History o f the Peace Conference o f Paris, Cilt

VI, (Oxford University Press, Londra, New York, Toronto: 1924) Blm
1, Near and Middle East
rnein bkz. George Antonius, TheArabAwakening(HsLmish Hamil ton,
Londra: 1988) ve Leonard Stein, The Balfour Declaration (Vallentine,
Mitchell & Co. Ltd., Londra: 1961) Antoniusun kitab zerindeki tar
tma iin bkz. Blm 1.
MODERN ORTADOUNUN KURULUU
Ingilizlerin cesaretlendirmesiyle, Arap milliyetiliinin bayra

n yzlerce yllk Trk ynetimine kar ykseltti ama kendisi
ne Irak ve kardeine Transrdnde verilen tazminatlara karn
Arap krall umutlarnn yok edildiini grd. Ingilterenin ku
zeyindeki bir niversitenin nemsiz bir krssnden Rusya do
umlu Dr. Chaim Weizmann, Filistinde bir Yahudi vatan kur
mak iin nemli Ingiliz politikaclarn desteini alarak Balfour
Deklarasyonunu hazrlad; ardndan bu belgeyi Ingiliz Milletler
Cemiyeti, Filistin Mandasma evirip gerekletirdi. 1915 ylnda
anakkale savunmasyla adn duyuran Mustafa Kemal, muzaffer
mttefiklere kar lkesinin bakaldrsna liderlik etti, ada la
ik Trkiye Cumhuriyetini kurdu, Trklerin Atas Atatrk adn
ald. Onlarm hareketlerinin ulat ve ulaamad baarlar yak
lak yzyl sonra miraslarnn bir paras oldu.
Bu konuyu bana, Birinci Dnya Sava sonras Bar Konferansnm Ortadouyla balantl mzakerelerinin farkl a
dan incelenebileceini fark etmi olan Haus Publishing yayne
vinden Dr. Barbara Schwepcke nerdi. Profesr Alan Sharp edi
trlnde yaynlad TheMakers of the Modem World dizisinin
Andrew Mangonun From the Sultan to Atatrk: Turkey, Robert
McNamarann The Hashemites: The Dream ofArabia ve benim
imzam tayan Chaim Weizmann: The Zionist Dream adl kita
b bu yolu amt. Bylece bu kitap bu almay Ortadou ta
rihinin yeni gelien bir dneminin yks biiminde bir araya ge
tirmeyi amalyor.
Ortadou, hem byleyici hem de elikilerle dolu bir blge
dir. Krk yldan fazla Kuzey rlanda ve Amerika niversitelerin
de blge tarihini aratran ve reten bir tarihi olarak defalar
ca ziyaret etme ansn buldum. Yllar nce merhum Profesr L.
F. Rushbrook Williams, bana bir akademisyenin zerinde al
t toplumlar hissetmesinin ok nemli olduunu sylemiti.
Ortadou ve Gney Asya konusunda bir stajyer tarihi olarak be
nim almalarma gsterdii nazik ilgi daima sayg duyacam bir
an olarak kalacaktr. Ortadounun n kazand konukseverlii
SUNU VE TEEKKR
dnda bir muameleyle karlamadm ve oralarda tantm, be

ni olaylarla ilgili eiten kiilerin deerli anlarn hep saklayacam.
Bat dnyasnda yetienlerin Ortadou halklarnn dnya uygarl
na katklarna neler borlu olduklarn drste kabullenmeleri
ve takdir etmeleri gerektii fikrine tam anlamyla ikna oldum.
Ne yazk ki, dnyann bu blgesinin ayn zamanda hak ettiin
den fazla alkant ve trajediye gs germi olduu da kabul edil
meli ve alglanmaldr. On yllardr Ortadounun trajik olaylar
gazetelerin sradan manetleri biimini ald ve bylece onlara kar
duyarsz kalmak ya da daha kt bir yaklam srdrmek son de
rece ekici geliyor. Byle bir yol ne gereki ne de adildir. Bu kitap
Ortadou olaylarma kar iten ama ayn zamanda eletirel bir an
layn aydnlar iin sine qua non (olmazsa olmaz) olduu inancn
dan yola kmtr. Modern Ortadounun Kuruluu, tandmz
Ortadounun o dneme gre, gelecekteki eklini biimlendirip
odak noktasna oturtan, Paris Bar Konferansmn ncesinde, s
rasnda ve sonrasndaki bir dizi kritik olguyu incelemektedir.
Kendi yaptlar zerinde altm srece gsterdikleri ho
gr ve nerileri iin meslektalarm Andrew Mango ile Robert
McNamaraya kran borluyum. Haus Yaynevinden Barbara
Schvvepcke ve Jaqueline Mitchell, ayr yapttan tutarl bir ki
tap oluturmanm bence hi alldk olmayan deneyimi srasn
da byk bir sabrla beni yreklendirdiler. Janet Farren, kitab
baskya hazrlarken her zamanki yeteneklerini ortaya koydu. The
Makers of the Modern World dizisinin editr Alan Sharp tasla
okudu ve yorumlad. Akademik yaamnn bunca ncelii arasn
da, Ulster niversitesinden Dr. Leonie Murray ifade ve vurgula
ma hatalarndan beni korudu. Son olarak da karm Grace, her za
manki gibi eletirel anlayn ve destein sarslmaz kayna oldu.
T G. Fraser MBE
U lster niversitesi T arih ve atm a A ratrm alar
O n u rsal Profesr (Emekli)'
1 Milliyetiliin Douu
Savan arifesinde Ortadou

1900 ylnda Ortadou, eer Prens Mettemichin talyay km
semek iin kulland szckleri dn alrsak, bir corafya tan
m idi. 21. yzyln banda ise blgenin olaylar asla gzard edi
lemez. I. Dnya Savamn sonunda Ortadou tanm askeri ba
arlar nedeniyle blgeye egemen olan ngilizlerce kullanlmaya
balanmt ve bu tanm bugne dek Avrupamerkezcilii sulama
larna kar bir savunma olarak yaygn kullanma girdi. Blgenin
tanm zaman iinde deiiklik gsterdi ama bu kitap, o dnemin
Osmanl imparatorluu snrlaryla belirlenen topraklardan sz
ediyor. M. S. 8. yzylda Trkler, ulusal bir efsaneye gre bir bozkurtun rehberliinde Seluklular olarak Orta Asyada savaarak
toprak sahibi oldular. Seluklu ismi bugn Anadoludaki ada
Seluk kentinde yaatlyor. slamiyeti seen Trkler, Osmanl
hanedanlnn liderliinde antik Romanm varisi olan Hristiyan
Bizans imparatorluu ile 1453 ylnda karlatlar ve Fatih II.
Mehmetin ordular dnya tarihinde bir dnm noktas olutu
rarak, o dnemdeki adyla Constantinople kentini ele geirdiler.
Ykselme dneminde Osmanl imparatorluu Anadoludaki
anayurdundan Msra, Kuzey Afrikaya uzand, attl-Arap su
yoluna kadar Arap topraklarnn byk bir ksmn ele geirdi;
Avrupaya ilerleyip Balkanlar geip Viyana kaplarna dayand.(1)
(1)
Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fail of the
Turkish Empire (Perennial, New York: 2002), Blm 1-2 (Osmanl
mparatorluunun Ykselii ve k)
12
Resmi adyla Devlet-i Aliyye, hem bir Asya hem de bir Avrupa
imparatorluuydu, bakenti dnyann en stratejik su yollarn
dan biri olan stanbul Boaznn iki yannda uzanp iki kta
y da kapsyordu. Dnyann en grkemli kentlerinden biri olan
Constantinople ya da bugnk adyla stanbulun esiz ufuk iz
gisini Ayasofya, Sultanahmet ve Sleymaniye camileri belirli
yordu. stelik Ayasofya, blgedeki Roma ve Bizans mirasnn
da bir antyd. Hem imparatorluk bakenti hem de kozmopolit
bir kentti.(2) 1876 ylnda tahta kndan 1909 ylnda indiriliine kadar imparatorluu yneten II. Abdlhamit, tpk Habsburg
ve Romanov hanedanlar gibi bin bir eit halklar ve dinleri y
netmiti.
Yeni yzylda Osmanl mparatorluu

Abdlhamit dneminde lkedeki Trklerin nfusu yaklak 10
milyondu, imparatorluu yneten Osmanl Hanedanlndan ge
len Sultanlar, devlet ynetimini slam dininin koruyucusu olan
Halifenin grevleriyle birletirmiti.131 20. yzyla gelindiin
de, Osmanl imparatorluu nde gelen Hristiyan glerinin ve
Japonyanm hakim olduu bir dnyadaki tek slam devletiydi ve
bu nedenle Trkler, ayn topraklarda yaayan yaklak 7 milyon
nfusa sahip Araplara balanmlard. Bu gerek ayn zamanda
bata Ingiliz ynetimindeki Hindistan olmak zere, slam dn
yasnn geri kalan halklarna da ekici gelmiti, imparatorluun
nemli kentleri arasnda slamn kutsal kentleri Mekke ile
Medine ve dnyann en byk tektanrl dini olan Yahudilik,
Hristiyanlk ve Mslmanlk iin kutsal olan Kuds vard.
(2)
(3)
Avrupal diplomatlar Constantinople kentine eli olarak gnderiliyor

lard ama Trkler stanbul adn kullanyorlard. Tutarllk asmdan ki
tapta 1923 ylndan sonra Trklerin kabul ettirdii stanbul adn kul
landm.
Bkz. Encyclopaedia Britannica, H inci bask, Cilt XXVII, Turkey
(Cambridge University Press, Cambridge: 1911) sayfa 426-7.
MLLYETLN DOUU
13
mparatorluun snrlar iinde yaayan Mslmanlarn byk

ounluunu Snniler oluturuyordu; ama Dicle ve Fratn ta
rihi kentleri Necef ile Kerbela, igdsel olarak Osmanl yne
timiyle kendilerini zdeletirmeyen iilerin kutsal kentleriydi.(4)
slam inancnn aznln oluturan iiler, Hz. Muhammedin
gerek ardllarnn damad Hz. Ali ve onun soyundan gelenler ol
duuna inanyorlard. Hz. Ali, Necef te, bir atmada len olu
Hseyin Kerbelada gml olduundan, bu iki kent iiler iin
zellikle ok nemliydi. iiler, snrn te yanndaki Pers lkesin
de ya da 1935te ald adla randaki ana ii merkezine yaknlk
duyuyorlard. Dicle ve Frat blgesindeki iiler de Trklerin ve
Araplarn ounun Snni olduu bir imparatorlukta pek de ra
hat deildiler ve daha sonralar blge bamszlna kavuunca
sorunlar ortaya kacakt.
Ayrca Yahudi ve Hristiyan aznlklarn nfusu da olduka
yksek olduundan homojen bir Mslman imparatorluk sayl
mazd. Yahudiler ounlukla Kuds, Safed, Tiberias ve Hebron
gibi kendi kutsal kentlerinde ve M.. 6. yzylda Babillilerin
ele geirmesinin ardndan yerletikleri Badatta yayorlar
d. Kudsn zellikle Eski Kent kesimi hem Yahudiler, hem
Hristiyanlar hem de Mslmanlar iin nemli olduundan son
derece zgn bir yerdi. Kenti fetheden Romallarn ykmadklar
Tapnan batdaki Alama Duvar, Yahudiler iin ok derin dinsel
bir odak noktasyd. Kubbets Sahra ve Mescid-i Aksadan olu
an Harem-erif ise Mslmanlar iin Mekke ve Medineden
sonra en kutsal tapnakt. Yahudiler, bu blgeye Tapnak Da
adn vermilerdi. Ayrca Eski Kentte Hristiyanlarn kutsal say
d Kutsal Kabir Kilisesi de yer alyordu. Daha sonraki yllar
da Dou Avrupal Siyonist Yahudiler buraya yerlemeye bala
yacaklard. Lbnan Da evresine ise Fransa ve Roma ile yakn
balar kurmu olan Maruniler adl bir Hristiyan mezhebi yer(4)
Charles Tripp, A History ofIraq (Cambridge University Press Cambridge:

2007) s. 12.
14
lemiti. Constantinople Patrii Dou Hristiyan kilisesinin ba

kan olarak kabul edildiinden, blgenin Bizans miras da varl
n srdryordu, imparatorluun ikinci byk kenti olan Ege
kysndaki zmirin nfusunun yars Rumdu ve tahminlere g
re stanbulda yaklak 150.000 Rum yayordu. Snrn tesinde
1820li yllarda bamszln kazanm olan akrabalarna yakn
lk gstermelerinden kuku duyulmas kanlmazd.
Dier en kalabalk aznlk gruplar olan Krtler ve Ermenilerin
daha sorunlu olmasnn nedeni, baka lkelerde de byk saylar
da yaamalar deildi. Osmanl mparatorluu dnda Mslman
Krtler, komu rann kuzeybatsnda bir aznlk toplumu olu
tururken, Hristiyan Ermeniler Trkiye, ran ve Rusyaya yayl
mlard ama hibir lkenin yneticileri onlarn ulusal amalarn
desteklemiyordu. stelik Ermeniler, Hristiyan Slavlarn, Trkleri
Balkanlardan karmay baarm olduklarnn farkndaydlar.
1895-6 yllarnda Ermenilerin ldrlmesi rahatsz edici bir r
nek balatt. Daha kk saylardaki Alevileri, Keldanileri, Kuzey
Kafkas halklarn ve Drzileri de gz nne alnca, imparatorlu
un bu zengin eitlilii, eski rakibi Habsburg Hanedanlnn da
kefettii gibi milliyetilik duygularnn filizlendii bir dnemde
pek de avantajl bir durum saylmazd.
Kesinlikle bir Mslman devlet olmasna karn, dier tektanrl dinlere inananlarn varl millet sistemi araclyla onanm
t ve bu kural altnda kendi ilerini srdryorlard. Millet sta
ts Latin Katoliklere, Yunan Ortodokslara, Ermeni Katoliklere,
Ermeni Gregoryenlere, Suriyeli ve Birlemi Keldanilere, Marunilere, Protestan ve Yahudi toplumlarma verilmiti. Bu arada Yahu
diler, 15. yzyln sonlarmda Endls, Ispanyadan srldkleri
zaman Trklerin kendilerine sanma hakk tandn unutma
mlard. Millet sistemi imparatorluun zengin eitliliini kabul
ediyor ve sayg gsteriyordu.
imparatorluk iin en byk tehdit Balkanlarda yatyordu.
(5)
Turkey Encyclopaedia Britannica.
MLLYETLN DOUU
15
Sadrazam Kara Mustafa, 1683 ylnda Viyanay almay baara

maynca, nl komutan Prens Eugene liderliindeki Habsburg
ordular Trkleri srekli olarak Balkanlara doru geriletmiti.
Avusturyann genilemesi Osmanl eyaleti olan Bosna Hersekin
1878de alnmasndan sonra fiilen sona erdi. Geri hanedanlk
iin zehirli bir kadeh gibiydi ama bu tarihe kadar Balkanlarda
Trklere meydan okuma da srp gitti. AvusturyalIlar Trkleri
orta ve gneydou Avrupadan srme saldrsna nderlik ettiy
se de, bu grevi daha nceleri Yunanlara yaptklar gibi imdi de
Srplar ve Bulgarlar bamszlklarn elde etmek iin kkrtan
Ruslar stlenmiti/61
1878de Berlin Kongresi toplandmda Romanya, Srbistan ve
Karada bamszln kazanmt ve Bulgaristan da ksa bir s
re sonra onlar izleyecekti, imparatorluun Balkanlardaki uzun
sreli egemenlii 1912-13 Balkan Savalaryla sona erdi ve Dou
Trakyada bir toprak paras geri kald ama hl stanbul ken
ti, Karadenizi Ege, Akdeniz ve okyanuslara balayan stanbul
Boaz ile anakkale Boaz Osmanllarn elindeydi.
Ne var ki, artk bir Ortadou imparatorluu haline gelmi
ti denebilirdi. Osmanl imparatorluu verimli Nil Vadisi ve tari
hi Kahire ve skenderiye kentleriyle halen Msr zerindeki haki
miyetini brakmamt ama bu da artk masal biimini almaktay
d. 1882 ylnda Svey Kanalmn almasnn ardndan douda
ki topraklarna, zellikle Hindistan imparatorluuna balayan su
yoluna gsterdikleri ilgi nedeniyle lkeyi Ingilizler ynetiyordu.
Lord Cromer ve Lord Kitchener gibi valiler Sultana aldr etmi
yorlard. 1911-12 ylnda talya Trablusgarp lkesiyle Sirenayka
blgesini ele geirirken ilk kez olarak uaktan atlan bombalarm
kullanlmas bu yzyl iin zc bir rnek oldu.(7)
(6)
(7)
Justin McCarthy, The Ottoman Peoples and the End o f Empire (Londra:
2004) s. 51 ( Osmantiya Veda mparatorluk kerken Osmanl Halklar)
Alan Palmer, The Decline and Fail o f the Ottoman Empire (John Murray,
Londra:1992) s. 214 ( Osmanl mparatorluu: Bir kn Tarihi)
16
talyann smrgecilik maceras ayn zamanda Mustafa Ke

mal adnda gen bir Osmanl subaynn ortaya kna iaret et
ti. Aslnda Trkler, Avrupa gibi Kuzey Afrikadaki tarihi toprak
larndan da uzaklatrlmlard.
Jntrkler
mparatorluk corafi olarak geri ekiliyorsa da, yenilenmenin to
humlar yine de grlyordu. Osmanl devleti, 1914 ylnda Enver
ve Cemal adl iki gen muvazzaf subay ve Talat adl bir sivilin n
derliindeki maceraclarn korkusuz bir kumar giriimi olarak
Birinci Dnya Savanda ttifak devletlerinin tarafnda yer alm
t. 1914 ylnda Enver 33, Cemal 42 ve Talat 40 yandayd. Enver
Bakomutan unvann alrken (resmen bakomutan yardmc
syd; nk ismen padiah bakomutand), Bahriye Nazrln
(Donanma Bakanl) stlenen Cemal ayn zamanda Gney
Cephesi Komutan ve Suriye Valisi idi (Lbnan ye Filistin de bu
raya dahildi) ve Talat ise, nce Dahiliye Nazr (ileri Bakan) ar
dndan sadrazam (babakan) olmutu. ttihat ve Terakki Cemiyeti
ya da Batda bilmen adyla Jntrklerin liderleri olan bu gen
ler, 20. yzyln ilk on ylndan sonra Osmanl ynetimi altn
daki Makedonyada g ve n kazanmlard. Slav Makedonlar,
Bulgarlar, Yunanlar, Srplar ve sonunda Arnavutlar gibi dzen
siz Balkan askerleriyle arparak edindikleri deneyimlerle karak
terleri ekillenmiti. Dzensiz milliyeti gruplar Trkede komi
tac adyla biliniyordu ve bu tanm acmaszlk, iddet, ihanet ama
ayn zamanda pervasz cesaretin simgesi olmutu. okuluslu bir
imparatorluktan ulusal homojenlie sahip devletler yaratmak iin
byle insanlara ihtiya vard ve bu sre katliamlar, srgnleri ve
milyonlarca snmacnn kan ieriyordu. yeleri ttihat ola
rak bilinen ttihat ve Terakki Cemiyetinin liderleri olarak Enver,
Cemal ve Talat da tam anlamyla komitac saylrlard. Cemiyete
katlm, kutsal kitaplara ve silahlara el konarak yeminlerin edil
dii szde Masonlara zg trenlerle gerekleiyordu. Sultan II.
m il l iy e t il i in d o u u
17
Abdlhamitin mutlakiyeti ynetimine kar komplolar hazrla

dlar, 1908 ylnda merutiyeti tekrar ilan etmeye zorladlar, 1909
ylnda tahttan indirdiler ve 1913 ylnda bir darbeyle iktidar ele
geirdiler. Balangta merutiyetin Osmanl Imparatorluunun
tm etnik toplumlarm bartracana, zgrlk, kardelik ve
adalet bayra altmda hepsinin sadk Osmanl vatanda olacana
inanyorlard. Byk Devrim diye hayranlk duyduklar Fransz
Devrimini kendilerince byle yorumlamlard. Ama Napoleona
ve kendi fikrilerinin doruluunu onaylayan Alman ve Japon mi
litarist rneklerine daha fazla hayrandlar.
Dier gen subaylar gibi Mustafa Kemal de imparatorluun
kaderini deitirebileceini umduu devrim politikalarna ilgi
duyuyordu. Jntrkler, 1908de padiaha saldr dzenlediin
de o da bu hareketin iindeydi ama nemli bir konumda deil
di. Doumunda kendisine verilen isimle Mustafa, 1880-1881 k
nda o zamanki adyla kozmopolit Salonicada ya da gnmz
de Yunanistan'n Selanik kentinde dnyaya gelmiti. Babas Ali
Rza Bey, hem gmrk memurluu yaparak hem de keresteci
likle uraarak gen kars Zbeyde Hamma olduka iyi orta s
nf bir gelir salyordu. Babas ldnde Mustafa kk bir o
cuktu ve tekrar evlenmesinin ardndan bile annesine yaknl bo
zulmad. 1899 ylnda Mekteb-i Harbiyeye girdi, ardndan Harp
Akademisine devam etti. Yetenekli ve alkan bir renci olu
u daha sonraki mesleinde kendini gsterecekti. Ayn zaman
da politikaya ilgi duyduundan ksa sreli olarak tutukland ve
amdaki bir askeri birlie srld. Kendi anlatmyla buraday
ken devrim fikirlerinin Beyrut, Kuds ve Yafaya yaylmasna yar
dmc oldu.
Jntrk devrimini eitli terfiler ve grevler izledi ama kendi
ni kantlama frsat talya'nn, Trablusgarp vilayeti ile Sirenaykay
igal etmesiyle karsna kt. Ingiliz ynetimindeki Msr gizli
ce geerek ksa srede Italyanlara kar savaa katld. Kk bir
Trk birlii ve binlerce Arap askeriyle Italyan glerini sahilde
kstrmay baard. Ama yarar olmad. Italyan donanmasnn
M O K2
18
Beyrut ve anakkaleyi top ateine tutmas ve Balkanlarda orta

ya kan yeni tehdit nedeniyle imparatorluk 1912 Ekiminde iki
eyaletinden vazgemek zorunda kald. Trkiyeye dnnce erte
si yl askeri atae olarak Sofyaya atand ve yarbay rtbesine ter
fi etti. 1914 ylnda Osmanl ordusunun en nde gelen subaylar
arasnda deilse bile, ok iyi eitilmi, ciddi grl, modern bir
Avrupal dmana kar scak sava yaam bir subayd. Ayrca
son derece keskin bir siyasi zeks vard.(8)
Yenilgilere karn Osmanllar kendi arlnn zerinde vu
ruyordu. Bunun nedenlerinden biri, Trk askerlerinin cesareti ve
yiitliiydi. Sava srasnda bir Rus uzman, Trk kyls aske
re alnmamak iin annesinin eteinin altna saklanr ama nifor
may giydikten sonra bir aslan gibi savar, diye yazmt. (9)Ama
baka bir nedeni daha vard ve o dnemin Batl gzlemcileri bu
nu grmediler ve tarihiler daha yeni fark ettiler. Krsal kesim hal
k cahil ve ada dnyadan uzakt ama deneyimli ve iyi eitim
li subaylarn ve devlet grevlilerinin says olduka yksekti. 19.
yzyln Tanzimat reformlar Bat tarafmdan yetersiz ve dzmece
olarak knanmt; ancak 20. yzyln banda Osmanl ynetimi
ada dier imparatorluklarla kyaslandnda ok iyi durum
da olduundan, eski halklarnn ou dalmasndan piman ol
mulard. Yakn tarihli bir inceleme Birinci Dnya Savanm ar
dndan ngiliz ve Fransz mandasna braklan Arap topraklarn
da yerel Mslman halkn ortalama yaam sresi, eitimi, ileti
imi ve kamu dzeni asmdan ok az gelime yaanm olduu
nu ortaya kard.(10) Osmanl sivil ynetimi Fransz izgisi ze
rine dzenlenmiti ve II. Abdlhamit dnemi ve sonrasnda or
dunun Ingiliz ve Fransz danmanlarnn yerini Almanlar alma
ya balamt. Osmanl yneticilerinin ve komutanlarnn yetkin-
(8)
(9)
Andrew Mango, Atatrk, (John Murray. Londra: 1999) Blm 1-7

arlk dneminin pek soyrek rastlanan yaynlarndan birinde Rus
Trkolog V. A. Gordelevski yazmt.
(10) McCarthy, The Ottoman Peoples and the End ofEmpire, s. 171-92
19
ligini Batl eletirmenler genelinde grmezden geliyor ve yne

timi geri kalm ve rm olarak nitelendiriyorlard. Yabanc
gzlemciler zellikle Ege kylarnda yaayan Rumlarn ou
nun Osmanl ynetimi altndaki yaamn kendi lkelerinden da
ha iyi olduunu dnerek bamszln yeni kazanm olan
Yunan Krallndan buraya g ettii gereini de gzden ka
rmlard. Jntrkler, tek diplomatik baarlarm 1913 ylnda
Balkanlardaki mttefikler birbirine girince elde ettiler. Bylece
Enver Paa, Meri Nehrine kadar Dou Trakyay yeniden ele ge
irdi ve Osmanlnn Avrupa ktasndaki son tutunma noktasn
oluturdu.
Osmanl mparatorluu ve Arap nfusu

Savan arifesinde Osmanl imparatorluu genelinde bir Ortadou
imparatorluuydu ve gelecei Trkler ile en kalabalk toplumu
olan Araplar arasndaki ilikiye balyd. Birinci Dnya Sava pat
ladnda Trkler, gnmzde Suriye, Irak, rdn, srail, Suudi
Arabistan ve Arap Kuzey Afrikasndan oluan Arap dnyasnn
anavatanm drt yzyldr ynetmekteydi. Suriye, Irak, rdn ve
Filistin, Dicle ile Frat nehirlerinin bu blgeleri insana yerleimine
uygun duruma getirmesi nedeniyle Bereketli Hilal adyla anlyor
du. Byk bir imparatorluk kuran en son Mslman Trk kavmi
olan Osmanllar Arap topraklarn 1517 ylnda ele geirmi ve 20.
yzyln bana kadar ciddi bir direnile karlamadan ynetmi
lerdi. Ancak Osmanl ynetiminin son yllarnda Arap toprakla
rnda ilk milliyeti mcadeleler ortaya kmaya balamt.
slamiyet, balangta M. S. 7. yzylda ortaya knda Arap
olmakla eanlamlyd. Ne var ki, Arap topraklarnn fethedilmesini izleyen yz yl iinde etnik kimlik ya da milliyet yerine din
En stn ba biimini almt(u) ve bylece Araplar, Mslman
(11) C. Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism: The Origin o f an
Ideology, TheReviewofPolitics, Cilt 23, No. 3 (Temmuz 1961) s. 378.
20
Trk yneticileri iyi niyetle kabullenmilerdi. Baka bir neden ise

Osmanl ynetiminin yapsyd. Grnrde tm gcn padia
hn elinde bulunduu, dnyanm en merkeziyeti imparatorluk
larndan biri olmasna karn bu durum bir gzlemcinin belirttii
gibi yalnzca aldatmaca idi.(12) am, Halep, Musul ve Badat gi
bi byk kentlerin dnda hkmet denetimi olduka zayft ve
Bereketli Hilalde yaayan Araplar ailesel, kabilesel, etnik ve din
sel balara dayal gruplara blnmlerdi. <l3>
Trke konuan yneticiler kuramsal olarak Arapa konuu
lan blgelerde stn gce sahiptiler ama uygulamada dil engelle
ri ve askeri gcn olmamas en alt dzeydeki etkiyi korumak iin
bile, yerel kabile liderlerine, kentli zengin ve dinsel liderlere ba
ml olmalarna yol ayordu. Lider konumundaki bu gruplara
a yn ya da ileri gelenlerad veriliyordu. Bu kiilerin politikas,
19. ve 20. yzyln balarnda Osmanl Ortadousunun siyasi ya
amn baskn bir gereiydi.(w)
Filistin, Arap dnyasnn zellikle nemli olan bir blgesiydi.
Geri Filistin szc bu blgenin ad olarak biliniyordu ama
buras imparatorluun ynetimi altndaki tek bir eyalet deildi.
Kuzey kesimi Beyrutun vilayeti ya da idari blgesiydi, gney ke
simi Kuds sancayd ve rdn Nehrinin tesi ise Suriye vila
yetiydi. Filistinliler imparatorluun daha geni Arap toplumunu
oluturuyorlard. zellikle Hz. sann yaamyla balants olan
Beytlehem ve Nasra gibi kentlerde Hristiyan toplumlar ya
yordu ama halkn byk ounluu Snni Mslmand. Filistin
(12) Ingiliz Arap uzman, gezgin ve diplomat Gertrude Bell, David Fromkinin
A Peace to End Ali Peace yaptnda sz ediyor. (Andre Deutsch, Londra:
1989) s. 35. {Bara Son Veren Bart)
(13) Ira Lapidus, A History o f Islamic Societies, (Cambridge University Press,
Cambridge: 2002) s. 535.
(14) Albert Hourani nitelendirmesi, Ottoman Reform and the Politics of
Notables, William R. Plok ve Richard L Chambers (ed.) Beginnings of
Modemisation in the Middle East: TheNineteenth Century, (University of
Chicago Press, Chicago: 1968) s. 41-68.
MLLYETLN d o u u
21
Arap toplumu genelinde iftiydi. Yine de Nablusun sabun tica

reti nemliydi ama el sanatlar, dokuma ve inaat gibi sektrler
belirli bir biimde tarma balyd. Filistin tarmnn en nemli
engeli tarlalar iin gerekli olan suyun azlyd. lkenin en byk
akarsuyu olan rdn Nehri sulama ii iin uygun olmadndan,
kyller tarm yntemlerinin ve ekinlerinin bu geree uymas
gerekliliine dikkat ediyorlar ve sahip olduklar verimli toprak
larnn erozyona uramamasna gayret ediyorlard. K hasadm
buday ile arpa olutururken, yazn susam ve Afrika dans har
manlanyordu. Filistin incirleri ve zeytinleri nlyd ve koyunlarla keilerden oluan srler lkenin dalk i kesimine uyum
lu hayvanlard. (15)
Filistin nfusunun iskeletini oluturan iftilere fellahlar ad
veriliyordu. Ekip bitikleri topraklara tutkuyla balydlar ama
tarlalarn tapular en azndan Avrupa standartlarna gre gene
linde gvenilmezdi. eitli sistemlerin altnda ynetilen Filistin
topraklarnn durumu 1858 ylndaki Trk toprak yasasna gre
kararlatrld. Byk ounluu miri ya da devlet arazisi olarak
saptand ve ardndan srekli tarm yaplmas kaydyla kyllere
datld. Muaa sistemi altnda herkesin daha verimli arazilere
sahip olmasn salamak iin topraklar dnml olarak kullan
drld ama bu uygulama topraklarn bakmn ya da verimliliini
desteklemedi.(16) Filistin nfusunun nemli bir unsuru da gney
deki Necef lnde ve Galilede ger yaam sren Bedevilerdi.
Geri ky liderleri bulunduklar yerlerde nemliydiler ama Filistin
toplumunda g ve stat ayn zamanda byk arazi sahibi kentli
sekinlerin elindeydi. nde gelen a yn aileleri arasnda bulunan
Hseyniler, Naaibiler, Halidler, Jarallalar ve Nusayriler ncelen
mekte olan Arap Filistin dneminde liderlii elde tutacaklard.
(15) Frank Adams, Palestine Agriculture yazs, Palestine: A Decade o f

Development, TheAnnals of the American Academy ofPolitical and Social
Science (Kasm 1932) s. 72-83.
(16) A dam s.Palestine Agriculture, s. 72-83.
22
Hseyni ailesi, kentin belediye bakanln yrtt ve uzun bir

sre Kuds Mftln elinde tuttuundan, zellikle saygn bir
konma sahipti. Zaman iinde Hseyniler, Filistin Arap milliyet
iliinin ardndaki itici g olacaklard.07'
Arap milliyetiliinin ortaya k

Uzun yllar boyu Arap milliyetiliinin ilk aamalarnda Bat ile
srdrlen temastan ortaya ktna yaygnlkla inanlyordu.
Belirgin Arap milliyetiliinin ncelikle Avrupa ve Amerikan kl
tr ve eitim etkisinin 19. yzyln sonlarnda blgeye Bat politi
kasyla ekonomisinin giriiyle uyumlu olarak Osmanl Suriyesinin
kentsel blgelerinde ortaya km olmas hi de artc deil
dir. Avrupal ve Amerikal misyonerlerin almalar Filistindeki
Kutsal Yerlerle balantlyd ama zellikle Protestan cemaatler
arasnda din deitirip Mslman olma istei de bymt.
Aktan aa din deitirtmeye almak yaadyd ama Arap
Hristiyanlarn inanlarn Mslmanlara aktarmalar hakknda
belirsiz ve umutsuz bir giriim vard.(18) Lbnanda 19. yzylda
kurulmu olan Amerikan ve Fransz misyoner okullarnda ei
tim alm olan bir avu Suriyeli Hristiyan, szde-laik Arap mil
liyetiliini gelitirmeye balad. Yaplanlar arasmda klasik Arap
edebiyatn canlandrmak ve Bat edebiyatn Arapaya evirmek
de vard. 1860larda brahim el-Yazc adl bir Suriyeli Hristiyan,
Arap milliyetiliinin ilk vizyonunu dile getirdi. Osmanl fetihle
rini, teknik konularda ilerlemi, uygarl renmi bir toplumu
geri kalmla ittii ve bilim yerine dine ilgi duyulmasn sala
dndan Araplar iin bir felaket olarak gryordu. Osmanl bo
(17) Philip Mattar, The Mufti of Jerusalem: Al H ajj Amin al-Husayni and the
Palestinian National Movement, (Columbia University Press, New York:
1988) s. 6-7. {Kuds Mfts: Hac Emin El-Hseyni)
(18) M.E. Yapp, The Making o f the Modem Near East 1792-1923, (Longman,
Harlow: 1987) s. 132-3.
MLLYETLN DOUU
23
yunduruunu atmann Araplar eski renme ve ilerleme yolu

na gtrmesine izin vereceine inanyordu. Ne var ki Arap mil
liyetiliinin bu laik vizyonu, ounluu oluturan Mslman
Araplarn, Osmanl mparatorluuna bal ya da en azndan ta
rafsz kalmasna bir ceza gibiydi.(I9)
George Antonius 1938 tarihli belki de ada Arap milliyeti
liinin anahtar olan The Arab Awakering adl kitabnda, bu ha
reketin balangcnn Osmanl Suriyesinde 19. yzyln sonlar
na doru kk kltrel giriimlerde olduunu grmt. Ne
var ki kinci Dnya Savanm ardndan Antoniusun, Arap mil
liyetiliinin kkeni iddialar ve Birinci Dnya Sava srasndaki
Arap syammn yks gitgide artan bir kukuyla karlanmaya
balad.(20) itenlikle bakan bir gzlemci bile bunun yalnzca ta
rihi bir anlatm olmayp ayn zamanda siyasi bir taraf tutma ol
duunu grr.(21) Temelinde szel kantlara dayanarak Antonius,
1870lerin sonlarnda Osmanllara kar kkrtc afiler datan
Gizli Cemiyet adl kk bir Lbnanl grubun oynad rol an
lalan olduka bytmt. Bu kkrtmalar, Trklere kar Arap
milliyetiliinin balangcndan ok, Maruni Hristiyanlarn ka
rt yerel unsurlarla balantlyd.(22)
(19) Dawn, From Ottomanism to Arabism, s. 10-11.

(20) Antoniusa eletirel bakanlar arasnda aadakiler vardr: Sylvia
G.Haim, The Arab Awakening, A Source for the Historian?, Die Welt
des slams, Cilt 2, No.4, (1953), s. 237-50; Elie Kedourie, England and the
MiddleEast:TheDestructionoftheOttomanEmpire, 1914-1921, (Londra,
Boulder: 1987), s. 29-66, 107-41; Elie Kedourie, n the Anglo-Arab
Labyrinth: TheMcMahon-Husayn Correspondence and Its Interpretations
1914-1939 (Cambridge University Press, Cambridge: 1976) s. 64-136,
266-9; Albert Hourani, The Arab Awakening Forty Years Later, ad
l makale, Derek Hopwood (ed.) Studies in Arab history: The Antonius
Lectures. 1978-87, (Macmillan, Basingstoke: 1990) s. 21-40.
(21) Hourani, The Arab Awakening"; Forty Years Later, s.26.
(22) Antonius, The Arab wakening, s. 37,80,81; Zeine N. Zeine, ArabTurkish Relations and the Emergence o f Arab Nationalism (Khayats,
Beyrut: 1958) s. 56,57,68.
24
Yaklak 30 yl sonra gelimeye balayan Arap milliyetiliinin

daha somut iaretleri ortaya kt. 1908 ylndaki Jntrk devri
mi bu hareketin itici gcyd. Arap tepkisi balangta hevesliy
di. ttihat ve Terakkicilerin salad liberalizmin ilk aamas, im
paratorluktaki siyasi deiimlerin arasnda yalnzca Araplarn ye
olduu partilerinin kurulmasna da izin vermesiydi. Ne var ki ksa
sre sonra Jntrklerin liberalizm ve oulculuk ile flrt etmesi
nin yalnzca bir cila olduu, ardnda Osmanl mparatorluunda
zaten grlen, merkeziyetilik ve Trkletirme eilimini ieren
Trk milliyetilii gndeminin glendirilmesinin yatt anlal
d. Jntrklerin bu politikalar eski rejimden daha ileriye gtr
dkleri hakknda pek az kant vardr.(23) Yine de Osmanl siyase
tini biraz aralamakla, eski otoriter sisteme geri dnlmesini zor
latrdlar.
1912 sonrasnda reform dneminin sonuna tepki olarak
Suriyede Arap zerkliini gndeme getiren partiler ortaya k
maya balad. Antoniusa gre bunlarm en nemlisi Adem-i
Merkeziyet Partisiydi. Yine Suriyedeki dier nemli gruplar ara
larnda al-Fatat (Gen Arap Cemiyeti) ve al-Qahtanyiann da
bulunduu benzer manifestolara sahip gizli cemiyetlerdi. Daha
sonralar Antonius, bu gruplar 1916da Haimilerin Osmanllara
kar ayaklanmasna balamaya abalayarak, am sokaklarndaki
kent-temelli milliyetilikle Haimilerin ortaya kt kurak ller
arasnda bir balant kurmaya alacakt.
Eletirmenlere gre Antoniusun Arap milliyetiliinin kkeni
ve gelimesi hakkmdaki vizyonu abartl ve temelsizdi. Yakn ta
rihli yetkin bir aratrmaya(24) gre, Suriyede bamszlk taraftan
(23) Bkz. C. Ernest Dawn, The Origins o f Arab Nationalism, Rashid Khalidi
ve dierleri, The Origins o f Arab Nationalism (Columbia University
Press, New York: 1991) s. 18-19.
(24) Eliezer Tauber, The Emergence o f the Arab Movements, (Frank Cass,
Londra: 1993) s. 406; C. Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism:
Essays on the Origins o f Arab Nationalism (University o f Illinois Press,
Urbana: 1973) s. 152-3, bu rakam 144 olarak belirtiyor.
25
ya da zerklik isteyen Araplarn oluturduu aznlk grubundaki

lerin says yaklak 350 idi ve Haimilerin amalar ise Arap milli
yetiliine balanmak gibi bir yce gnll arzu yerine kendileri
ni yceltmekle ilintiliydi.(25)
Bugn Arap milliyetiliinin kkeninin en baskn bilimsel yo
rumu, C. Ernest Dawnn 20. yzyln bandaki ilk kmltlarn
Bat etkisindeki Hristiyan Araplar yerine, dinsel sekinler arasn
daki reform yanls Mslmanlardan ktn ileri sren varsay
mdr. Ayn zamanda zellikle am gibi byk kentlerin sekinleri
ve Arap ayanlar arasndaki atmadan da kmtr. Osmanl ko
rumas altnda olduundan kayrlan, toprak ve mevki sahibi olan
lar mevcut durumu desteklerken, bu ganimet sisteminin dnda
kalanlar sisteme kar kkrtlmaya balamlard.(26)
Bakaldranlar arasmda bile tmyle bamsz olmak iin pek
fazla istek yoktu. Araplarn ou Trk yneticiler onlarn uygun
mevkilerini kabul ettii srece Osmanl birlii erevesi iinde
kalmay isteyebilirlerdi.(27) stelik kentsel ve krsal kesimler ara
smda ok byk farkllklar vard. Yaklak 90 yl nce Arabistan
uzman ngiliz Gertrude Bell, 20. yzyln bandaki Arap milli
yetiliini yazarken belki de gereklere Antoniusdan daha yakn
d. Bir Arap ulusu yok; Suriyeli bir tccar ile bir bedevi arasnda
ki derin uurum, Osmanl ile arasmdakinden daha geni... diye
yazmt.(28) 20. yzyln banda Suriyenin ulusal politikas ky
(25) Efraim Karsh ile Inari Karsh, Empires of the Sand: TheStruggleforMastery
in the Middle East, 1789-1923 (Harvard University Press, Cambridge,
MA: 1999) erif Hseyin ve Haimilerin emperyalist hrslar gibi gr
dkleri konuya son derece hain davranyorlar.
(26) Dawnn otuz yl zerinde dnd konu yine onun The Origins of
Arab Nationalism adl yaptnda zetlenmitir, s. 3-31.
(27) Majid Khadduri, Political Trends in the Arab World: The Role ofldeas
and Ideals in Politics (Johns Hopkins Press, Baltimore: 1970) s. 19.
(28) Martin Kramerin kitabndan alnt: Arab Awakening and Islamic
Revival: The Politics o f Ideas in the Middle East (Transaction Publishers,
New Brunswick: 1996) s. 24.
26
lerin gereksinim ve isteklerinden ok uzakta kentsel bir oyun

biimindeydi/29'
Haimiler
Arap bamszlnn bayran Trklere kar ykseltenler, kent
li sekinler yerine hi beklenmedik bir kaynak olan, imparatorlu
un en uzak blgesi Hicazn nde gelen Haimi ailesiydi. Hicaz
blgesi bugn rdnn Akabe limanndan gneye doru inip,
Yemenin kuzey snrna kadar uzanan dar uzun bir toprak par
asyd. Geri o zamanlar Osmanl mparatorluunun bir vilaye
ti idi ama imdi Suudi Arabistan snrlar iinde kalyor. Aslnda
Arap Yarmadasnm Osmanl ynetiminin hkm srd tek
blgesiydi. orak ve ssz bir ky boyunca uzanan topraklarn
nemi slam dnyasnn en kutsal iki kentini yani Mekke ile Hz.
Muhammedi ilk kabul eden Medine kentlerini barndrmasyd.
Bakentten ok uzakt, yoksuldu ve nfusu ok azd. 19. yzy
ln sonlarnda Hicazn byk kenti olan Mekke, Medine ve
Ciddenin toplam nfusu 100.000 kadard ve krsalnda yaklak
400.000 ger yayordu.(30) Blgenin doal kaynaklar olmad
gibi kent halknn ou da yalnz din zerinde alyor ve dinsel
zorunluluklarn yerine getiriyordu.
Ana gelir kayna, slam dnyasnn drt bir yanndan din
sel grevlerini yerine getirmek, yaamlar boyunca en azn
dan bir kez hac olmak iin Mekkeye gelenlerden elde ediliyor
du. slam dnyasnn en kutsal kentlerinin Hicaz blgesinde bu
lunmas parasal adan olduka yararlyd. Halk askere alnma
d gibi Osmanllarn olaan vergilerinden de muaf tutuluyor
(29) Raymond A. Hinnebusch, Authoritariar Power and State Formation in
B a thist Syria: Army, Party and Peasant (Westview Press, Boulder, CO:
1990) s. 45
(30) W. Ochsenwald, Religion, Society and the State in Arabia: The Hijaz under Ottoman Control 1840-1908 (Ohio State University Press, Columbus,
OH: 1984) s. 17.
MLLYETLN DOUU
27
du. Ayrca hem devletten yardm hem de Msr gibi grece zen
gin Mslman lkelerden sbvansiyon alyordu. On dokuzun
cu yzylda Bat Arabistann [rnein Hicaz] sosyal, ekonomik
ve bir dereceye kadar siyasi tarihini dinin saptad iddialar ne
srlmt.131* adalamam, geleneklerine sk skya bal bir
toplum olarak kalmt. 19. yzylda bu blgeye yaylan milliyet
ilik ya da baka ada siyasi fikirlerinin varlnn pek bir ia
reti olmad gibi, 20. yzyl ncesinde Haimilerin byk siyasi
amalan olduunun da kant yoktu.(32)
Hz. Muhammedin lmnden yaklak 13 yzyl sonra so
yundan gelenlere erif unvann (nemli, saygm ya da soylu an
lamna gelir) kullanma hakk tanmd.(33) erif unvan kullanan ai
leler arasnda en nde geleni Beni Haim (yani Haimiler) ailesiydi ve peygamberin Kurey kabilesinden geliyorlard. Haimilerden
erif Hseyin bin Ali 1908den itibaren Mekke Emiri ve Byk
erifi olarak Hicazm en nemli konumuna sahipti. Haimilerin
Hseyinin mensup olduu kolu, 19. yzylda Msr yneten
Mehmet Ali Paa, Hicaz da ynetirken Hseyinin bykbaba
sn Mekke Emiri ve Byk erifi konumuna getirince birdenbi
re ortaya kmt.(34)
Bu konumun salad g siyasi olmaktan ok dinseldi ve
Arap olan Haimiler ayn zamanda Osmanl devletinin bir parasydlar. Byk eriflerin bamszl Medinedeki Trk vali
ve yaklak 7000 asker tarafmdan snrlanyordu. Ne var ki, 1908
ylnda Hicaz demiryolunun tamamlanmasndan nce, stanbul
ile iletiim olduka yava ve zor olduundan ve imparatorlu
un bakentinden ok uzakta bulunduundan Mekke Emiri be
lirli bir derecede zerklie sahipti. Yine de 19. yzyl yazarlarn
d)
Ochsenvvald, Religion, Society and the State in Arabia, s. 220.

(32) W. Ochsenwald, Ironic origins: Arab nationalism in the Hijaz, Khalmidi
ve dierleri, The Origins o f Arab Nationalism, s. 190.
(33) James Morris, The Hashemite Kings (Faber and Faber, Londra: 1959) s.
18.
(34) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 11
28
dan biri, Mekke Emirinin,, Babalinin bir kulu olduunu, pa

diahn keyfine gre yerinden alnabileceini, kendisine verilmi
olan blgenin dnda hibir siyasi ya da ruhsal etkisi bulunma
dm yazmt.<3S) Gerekten de Haimiler ve Hicaz zerindeki
Osmanllarn denetimi, blgenin nde gelen ailelerinin padia
hn zorunlu konuklar olarak bakente getirilmeleriyle sergileni
yordu.
Bu arada Osmanl ynetiminin ve Trk askerinin varl
nn Hicaz'n gvenliini saladn da unutmamak gerekir.
Etkilerini yaymak iin abalayan ok sayda kabilenin ve dinsel
rakiplerin (Yemen imam, Vahabiler ve 20. yzyln balarnda
Ibni Suudun ykselen gc) yaad Arap Yarmadas olduka
tehlikeli bir yerdi. 1800 ylndan itibaren ngilizler, kilit konum
lar ele geirmek ve yarmadann kylarndaki eitli Emirler ara
snda mttefikler yaratmakla urayorlard.(36)
Halifelik
II. Abdlhamit tahta ktktan sonra Osmanl Imparatorluunun
padiah olarak halife unvanm da elinde tuttuunu vurgulayn
ca, muhalif sesler ykselmeye balad. Arap milliyetiliinin taraf
tarlar bir Arap halifenin i bana getirilmesini istediler. Kkeni
kesin olarak belli olmayan baz gelenekler, halife unvanm ancak
peygamberin mensup olduu Kurey kabilesinden gelenlerin ta
yabileceini iddia ediyordu. Ingiliz hkmeti grevlileri de iti
raz etti. Hindistan Brosu ve Hindistan kamu hizmetlerinde a
lanlar, Osmanl padiahnn Ingiliz ynetimindeki Hindistan'n
yaklak 100 milyon Mslman nfusu zerinde etkili olmasm-
(35) Tufan Buzpnar, Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early

Years o f Abdlhamit II: 1877-1882, Die Welt des Islams, New Series Cilt
36, Say 1, (Mart 1996) s. 67.
(36) Bkz. Elizabeth Monroe, Britairs Moment in the Middle East 1914-1956,
(Methuen, Londra: 1963) s. 11-23.
29
dan holanmyorlard. Emekli bir Ingiliz kamu grevlisi Mekkede

Kurey kabilesine mensup olan Haimi Emirinin daha uysal bir
slam halifesi olacan nerirken, nk Hindistan yolu ze
rinde bizim tarafta yayor ve tpk Svey Kanal gibi tmyle
bizim denetimimiz altnda olacaktr aklamasn yapmt.(37)
ngrl bir yorumdu; nk Haimilerle Ingilizler arasndaki
iliki fikri Ortadou olaylarnn kritik bir noktasnda, halifelik ye
rine Arap milliyetilii balamnda tekrar ortaya kacakt.
erif Hseyinin Ykselii(38)

Hseyin bin Ali, 1853de stanbulda domutu. Yar erkez, ya
r Arap olan ailesinin Haimilerin Aoun kabilesiyle balants ne
deniyle peygamberin 37. kuaktan ardl olduundan nemli bir
kiiydi.(39) Bu kutsal soy iddias olan rakip Aoun ve Zaid kabile
lerinin yaklak 800 mensubu vard. eitli zamanlarda bir kabile
ya da dieri stn duruma geiyor ve Mekke Emiri ya da Byk
erifi unvann eline geiriyordu. 1880-1890l yllarda Zaid kabi
lesi baskn durumdayd.
Birinci Dnya Sava patlak verdiinde Hseyin 60 yanda ol
masna karn, siyah giysileri, trban ve neredeyse kar beyaz sa
kalyla gz alc bir insand. Arap isyannda kilit rol oynayacak
olan Ingiliz subay T. E. Lavvrence onu neredeyse zayf grnecek
(37) Buzpnar, Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of
Abdlhamit II. s. 80.
(38) Genel olarak R. Bakerm Kitg Husain and the Kingdom o f Hejaz adl ki
tabna dayanr (Oleander Press, Cambridge: 1979); Kedourie, n the
Anglo-Arab Labyrinth; A Susser ve A Shmuelevitz (ed.) The Hashemites
in the Modern Arab World: Essays in H om ur o f the Late Professor Uriel
Danr, (Frank Class, Londra: 1995); Morris, The Hashemite Kings; Joshua
Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom o f Arabia
(Hurst, Londra: 2001); Haifa Alangaria The Strugglefor Power in Arabia:
Ibn Saud, Hussein and Great Britain, 1914-1924 (Ithaca Press, Reading:
1998).
(39) Morris, The Hashemite Kings, s. 23.
30
kadar temiz ve kibard ama-bu grnt kurnaz bir siyaseti, derin

bir hrs ve Araplarda pek sk grlmeyen bir saduyuyu, gl
bir karakteri ve inatl gizliyordu biiminde tanmlayacakt.(40)
Hseyin birok adan karizmatik bir kiiydi, Arap edebiyatn
biliyordu, uluslararas diplomasinin entrikalarna yabanc deil
di. Osmanl tarz yetitirilmesi baz sevilmeyen niteliklerin geli
mesine de neden olmutu. Lawrencea gre, Hseyin genliin
de drst ve ak szlyd... [ama] yalnzca konumasn denet
lemeyi deil, asl amacn denetlemek iin konumasn da ren
miti. Bu sanata ar dknl kendini syramad bir kusur
biimini almt.(41)
Genlik yllar gizemli bir rtnn altndayd. Haimi ailesi
nin nde gelen bir olu olarak 1892/1893-1908 arasnda on be
yl padiahn zorunlu konuu olduunu biliyoruz. Eer byle
tanmlanabilirse, zorunlu ikameti son derece rahatt. Bir erife
kt davranmakla sulanmak istemeyen padiah Hseyini, ka
rsn ve Ali (1879-1935), Abdullah (1880-1951), Faysal (18831933) ve Zeid (1898-1970) adl drt olunu stanbul Boaz k
ysnda bir yalya yerletirmiti. Ali, Abdullah ve Faysal Osmanl
Imparatorluunun knden sonra ardl devletin krallar
olacaklard.
Hseyin bakentte nemli bir kii oldu ve birok ynden
Osmanl yaam biimini benimsedi. Arapa kadar Trkeyi de
rahat konuuyordu. Geri ar lde iradeli ve bamsz gr
lyd ve despot Padiah II. Abdlhamit tarafndan Hicaza dn
mesine izin verilen belki de en tehlikeli insand.(42) Ne var ki ba
ka olaylar araya girdi. Jntrkler 1908 ylnda iktidar ele geirin
ce, Abdlhamitin gc azaltld ve bir yl sonra tahttan indirildi.
Ayn zaman diliminde, bu mevkiyi elinde tutan erif Ali Abdullah
(40) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, (Wordsworth, Londra: 1997) s 86.

(Bilgeliin Yedi Stunu)
(41) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 86.
(42) Morris, The Hashemite Kings, s. 24-5.
m il l iy e t il i in
DOUU
31
bin Muhammedin yerinden edilmesi ve ardlnn ani lmy

le, Mekke Byk erifi mevki de boald. Hseyin bu konum iin
iyi bir adayd ve buraya gelebilmesi yalnzca bir formalite deildi.
Siyasi grlerinin ve kilit oyuncularn arasna kendini katabilme
yeteneinin yararn grd. Birok adan son derece gericiydi,
Jntrklere hayranlk duymuyordu ve belki de yeni hkmete
dmanca bak nedeniyle Abdlhamit, Hseyinin aday olma
sn olumlu karlad. Ayrca Britanya hkmetinin onu uygun
bir aday olarak grdnn baz kantlar da vardr; Hseyin,
stanbulda Britanya elisine tam zamannda yapt nerilerde
Hicazdaki Arap kabile reislerine Arap Yarmadasndaki ngiliz
karlarna ayrcalk gstermeleri iin yazdn iddia etmiti.(43)
Abdlhamit halifelii ve Mslman halk arasmda tkenmek
te olan bu sadakati, sa kalmasnn kilit unsuru olarak gr
yordu. Mekkenin Byk erifi gibi nemli bir konumdaki ki
inin Jntrklere kar olmas kendi karlarna uygundu. Olu
Abdullahn anlatmna gre Hseyin, eer ttihat ve Terakkiciler
yaam Abdlhamit iin zorlatrrlarsa, Hicaza iltica edebilece
ine de sz vermiti.(44)
erif konumundaki Hseyin ve Osmanllar

1908 ylnda Hseyin, erif konumuna getirildi ve Hicaza geri
dnd. Ne var ki, geri dnnce hedefini ykseltiinin, Osmanl
padiah yerine kendisinin halife olmas gerektiini dn
dnn baz kantlar bulunuyor. Olu Abdullah anlarn
da Hseyinin Osmanlya sadk olduunu ve yalnzca ttihat ve
Terakkinin laiklik reformalarma kar ktn anlatyor. Onun
bak asna gre Jntrklerin imparatorluun Halifelik yne
timini rksal bir anayasal hkmete evirmesi ve devletin Islami
ya da Arap denetimini Batl bir hukuksal denetime dntr
(43) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom ofArabia, s.41.
(44) Teitelbaum, The Rise and Fail of the Hashemite Kingdom ofArabia, s.41.
32
mesi doru deildi.(45) Buna karlk ynetime geldii gnden

itibaren Hseyin fena? ad verilen geleneksel slam hukukunun
kendisini ynlendirdiini aka belirtecekti.1465 Hicaza dnn
ce Hseyinin ilk adm g konumunu pekitirmek ve Trk va
liyi yok sayarak etkisini yaygnlatrmak oldu. Gerekten de 1911
ylnda Ingilizler, Hseyinin, blgeye gnderilen valileri manev
ralaryla yenilgiye urattn ve Mekke hkmetini tmyle eli
ne geirdiini bildirmilerdi. 1914 ylnda blgeye gnderilen
bir ngiliz deneti, 1908de Hicaza geliinden sonra Hseyinin
iyi bir izlenim braktn, zorba olmadn kantlayacann ve
Mekke evresindeki gvenlii salayacann umulduunu ra
por edecekti. Ekiyalm ilk kez olarak bastrlmasnn ardn
dan Hseyin buna hogr gsterir gibiydi. Mekkedeki Britanya
konsolosu, Hintli hacnn ldrlmesinin Byk erif ile ba
lantl olduunu rapor etmiti.(47)
Ne var ki, Hseyin valilere ve Osmanl ynetimine meydan
okumalarnda saduyulu davranmak zorundayd; nk faz
la ileri gittii takdirde konumunu yitirebilirdi. lk baarlarndan
biri Hicaz evresindeki gitgide artan Bedevi kabileleri kavgalarn
denetim altna almak olmutu. 1910 ylndan sonra Balkanlar ve
Libyada daha byk askeri sorunlar olan Osmanllar, Hseyini
gcn Dou Arabistana kadar yaymas, Ibni Suud ve Asirli
drisi adl iki bamsz kabile reisine kar Osmanl denetimini
savunmas iin desteklemilerdi. Ciddedeki Britanya konsolosu
na gre, Hseyin, bu giriimleri kendi gcn ve zerkliini pe
(45) Abdullah, Memoirs o f King Abdullah o f Transjordan, (Cape, Londra:

1950) s. 70.
(46) J Nevo, Abdullahs memoirs as historical source material, Susser ve
Shmuelevitz, The Hashemites in the Modern Arab World, s. 166.
(47) Sir Lous Malletden Sir Edward Greye, 18 Mart 1914 tarihli yaz, G.P.
Gooch ve Harold Temperley, British Documents on the Origins o f the
War, 1898-1914, C iltX, Ksm II (HMSO, Londra; 1938) s. 827. (Bundan
sonra ad British Docs olarak geecektir.)
33
kitirecei aralar olarak grmt.(48) Bu arada Osmanl ve Trk

denetiminin Hicaz zerindeki etkisi azalmak yerine geliiyordu.
19. yzyln sonunda telgraf hatlar bakenti Hicaza balad gi
bi, 1908 ylna gelindiinde Hicaz demiryolunun tamamlanma
s am, Medine ve dier Kutsal Kentlere balayarak iletiimde
devrim yaratmt. Demiryolunu Demir Eek olarak tanmlayan
Hicazn Bedevi kabileleri haclara rehberlik yapmak, ulatrmak
ve ara sra soymak gibi ana gelir kaynaklarna tehdit olarak g
rp dmanlkla karlamlard. Jntrkler ise demiryolunu ve
tamamlanacak Mekke balantsn Bat Arabistanda Osmanl y
netiminin salamlatrlmasnn bir keta olarak grmler
di. Gerekten de demiryolunun son bulduu Medine, 1914 ylma
dek Osmanl etkisi altnda daha fazla kalmaya balamt.
Hseyin, erif unvann aldktan sonra trenlere saldrlar des
teklemi, ve Jntrklerin demiryolunu kendi g merkezi olan
Mekkeye uzatma ricalarna kar koymutu.(49) Yine de Birinci
Dnya Sava ncesindeki yllarda Hseyinin zerklii gittik
e snrlandrlmaktayd. Olu Abdullah, 1912 ylnda Fransa el
isine Trklerin zorbal hakknda ikyet etmi ve belki de
Abdullah ile Ingilizler arasndaki ilk deneysel temaslar bu arada
balamt.(50)
Haimilerin konumunun knn kilit olay 1914 Nisannda Vehib Beyin vali olarak atanmasyd. Seleflerinden ok da
ha zorlu bir kii olan Vehib Bey, ksa srede Hseyinin kanatlar
n krpmaya balad. Hicaz zerindeki ifte denetimin son bulma
s ve dorudan Osmanl ynetiminin yerletirilmesi iin son dere
ce kararlyd. Ynetici kadrosundaki Haimi taraftarlar grevle
rinden alnd ve Osmanllar bu konumlara getirildi. Abdullah'n
1914 ubat ve Nisannda ngilizlerle Hicazda zerklik iin des
(48) Alangaria, The Strugglefor Power in Arabia, s. 63.

(49) Demiryolu yks iin bkz. James Nicholson, The Hejaz Railway,
Asian Affairs, Cilt 37, Say 3, (2006) s. 320-36.
(50) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom o f Arabia, s.69.
MOK 3
34
tek arayan temaslar, Vehib-Beyin babasna yapt basknn art

masyla drtlenmi olabilir.(51)
Arabistanda stnlk iin Hseyinin en byk rakibi olan
bni Suudun lkenin ortasndaki ssz Necd blgesinde daha faz
la zerklie sahip olduu aka belliydi.
Hseyinin Osmanllarla atmas temelinde kendini ycelt
me ve Osmanl yetkililerinin kendi gcne gittike artan tecavz
lerinden korunma isteine balyd. Arap milliyetiliiyle balan
ts sorgulanabilirdi.152'
Dorusu Hicazda nemli bir Arap milliyetilii basksnn
pek az kant vard. Blgenin sosyo-ekonomik yapsnda, dier
milliyeti grlerinin, eilimlerinin yaratlmasnda olmas gere
ken gazeteciler, ordu subaylar ve aydnlar gibi kilit gruplarn hi
biri yoktu.(53)
Bu nedenle Hicazda milliyetilikten sz etmek bir yanl ad
landrmadr. Buradaki Arap syan neredeyse yalnzca ayrcalk
lar ve zerklikleri tehdit altnda gren ve kendilerini sekin ka
bul eden Haimilerle, modern, merkezi bir devlet yaratmak is
teyen Osmanllar arasndaki g atmalarndan kmt. Eer
Osmanllar Hseyini idare etmekte daha yetenekli davranm ol
salard, onlara kar bir ayaklanmay balatmazd.
Uluslararas politikadaki devrim Birinci Dnya Savayla,
zellikle tm glerin dman topraklarndaki kii ve gruplarn
yalanmalarn ve ykc amalarn desteklemeye hazr olmasyla
ortaya knca, Hseyin gcn geniletmek iin son derece z
gn bir frsattan yararlanm oldu.
(51) Teitelbaum, The Rise and Fail oftheHashemiteKingdom ofArabia, s. 6970.

(52) A.I. Dawisha, Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph
to Despair (Princeton University Press, Princeton: 2003) s. 35 (Arap
Milliyetilii: Zaferden Umutsuzlua)
(53) Bkz. Ochsenwald, Ironic Origins: Arab Nationalism in the Hijaz, s.
189-203.
35
Siyonist hareket
Osmanl mparatorluu ile Arap politikasnn karmak ve gelien
dnyasna 1880lerden itibaren Dou Avrupadaki Yahudilerin
hareketi katld. lk nedeni Rus imparatorluunun Pale Yerleim
Blgesindeki dnyann en byk Yahudi toplumuna bask ve
ayrmclk yapmasyd.
Chaim Weizmann 1874de doduunda, 18. yzyln son
larnda Polonyann byk bir ksmn ele geirmi olan arlk
imparatorluu dnyann en kalabalk Yahudi nfusuna sahipti.
1772den sonra Yahudiler imparatorluun Yahudi Pale diye ad
landran bat blgesinde yaamaya zorlandlar. Nfusun oun
luu Vilnius, Odessa ve Varova gibi kentlerde ya da Pinsk gibi
byk kasabalarda yaarken bir ksm Dou Arupal Yahudilerin
konutuu Yidi dilinde shtetl olarak bilinen kk kasabalara
yerlemiti.
Yahudilerin Filistine g etmesine nclk eden Hibbat Zion
(Siyon Sevgisi) hareketi 1882de ortaya kt. Temelinde arlk
imparatorluunun yenilenen basksna kar bir tepkiydi ve asi
milasyondan ekinerek Filistine gitmeye karar verdiler.
1884 Kasmnda ilk konferans snrn tesinde Prusya'nn
Silezya blgesindeki Katowicede yapld.
imparatorluun siyasi ve ekonomik sorunlarnn ve Slav r
k sevgisinin artmasnn kamlad anti-semitik grler yksel
mekteydi ama harekete yeni bir hz veren olay ise St. Petersburgda
1881 Martnda kleleri pek de onlara yararl olmayacak biimde
azat ettiinden zgrlk ar ad verilen II. Alexandera su
ikast dzenlenmesiydi. Cinayetle sulanan alt devrimciden bi
ri Khasia Helfman adl gen bir Yahudi kadnd. Bu olay bir di
zi katliam balatt ve III. Alexandern ta giymesinin ardndan
Yahudi kart isyanlar Varovadan Odessaya kadar yayld. 3
Mays 1882de uygulamaya konulan Mays Yasalar Yahudileri
imdiye dek dayandklarndan daha fazla kstlama altna alyor
du. imparatorluk topraklarnda gittike dlanan Yahudilerin bir
ksm smr geip daha hogrl olan Habsburg topraklarna
36
yerleirken, bir ksm da Ingiltere ve zellikle Amerika gibi uzak

lkelere gitmeyi seti. 1882 ile savan patlak verdii 1914 yllar
arasnda 2.6 milyon Rus Yahudisi Amerikaya g etmi ve byk
ounluu New Yorka yerlemiti.
1882
ylnda kk bir Hibbat Zion grubu Filistine ulat ve
ilk olarak Rishon Lezion, Rosh Pina ve Petah Tikvahya, ardmdan
Rehovot, Hadera ve Metullaya yerletiler, ilk yerleimciler der
hal baarya ulaamadlar; nk hem yeterince zengin deildiler
hem de ifti olarak deneyimsizdiler. Filistindeki ada Yahudi
yerleiminin dikkat ekemeyen bir balangc oldu ve eer Fransz
bankaclk ve araplk hanedanlnn olu yardmsever Baron
Edmond de Rothschild olmasayd daha ilk engele taklp debi
lirlerdi.
Kk yerleim yerleri kurulmaya balarken nemli lde
parasal destek salayabilen Rothschild ajanlarnn yakn deneti
mi altnda olsa bile yardm etmeye ikna edildi. Onlarm desteiy
le bir arap endstrisi yaratld ardndan turungil retimi balad
ve bylece yerleim blgelerinin ekonomik taban olutu. Bunlar
siyasi Siyonizmin ncleriydi.
Siyonizmin tek bir k noktas yoktur. Yahudiler ok geni
bir alana yaylmlard ve durumlar birbirinden ok farklyd.
Geri 19. yzylda Yahudi aydnlar arasnda siyasi hareket fikirleri
yzeye kmaya balamt ama bu tanm ilk kez 1890 Nisannda
AvusturyalI Nathan Birnbaum tarafndan Selbstemanzipation
dergisinde kullanlmt ve Siyon szc elbette Kuds ia
ret ediyordu. Geri Siyonizm tanmn yaratmt ama daha son
ralar Birnbaum bu tanmdan uzaklaacakt. Yine de onun fikir
leri baka bir Viyanaly harekete geirdi. Theodore Herzl ya da
Ibranice adyla Benyamin Ze-ev Herzl, ada Siyonizmin ger
ek babas oldu.(54)
(54) Siyonizm tarihi iin bkz. Walter Laqueur, A History ofZionism (Schocken
Books, New York: 1972) ve Nahum Sokolow, History ofZionism 16001918,2 cilt, (Longmans, Green and Co., Londra: 1919).
37
Theodore Herzl
Herlzin kkeni doudaki s/fetflerden ok uzaklara, Habsburg
Imparatorluunun Almanca konuan orta snf Yahudilerine da
yanyordu.
2
Mays 1860 tarihinde Pete kentinde dnyaya geldi. Pete
kenti 1872de Tuna Nehrinin te yakasndaki ikiziyle birleip
Budapete adn alp imparatorluun Macaristan kesiminin ba
kenti oldu. 1878de, Avrupann en canl kentlerinden birinde,
Viyana niversitesinde hukuk renimi grrken buras Yahudi
dmanlnn ilk kaynat nokta olacakt. Geri kamu avuka
t olarak i buldu ama temel amac edebiyat dnyasna girmek
ti ve yazd oyunlar kabul ettirmeye abalarken basn iin ya
z dizileri hazrlayarak kendine bir ke edindi. Bu ksack, zen
li yazlara Viyanal aydnlar ok deer verdi ve 1888 ylnda ba
kentin nde gelen yayn organ Wiener Neue Freie Presse gazete
sinde ie alnd.
Herzlin temel asimilasyon taraftarln deitirecek iki olay
gerekleti. Birincisi Dr. Kari Lueger liderliindeki Hristiyan
Sosyal Partinin Viyana belediyesinin siyasetinde gittike artan
baarsyd. Partisinin ansm ilerletmek iin Yahudi kartln
kabullenmeye hazr olan Lueger, 1895de Viyana belediye baka
n seildi ve mparator Franz Jozef, atamasn onaylamay kez
reddetti ama kentte ylesine poplerdi ki, 1897de bu konuma
geldi ve 1910daki lmne kadar ayrlmad.
Daha sonralar Adolf Hitler, onun meziyetlerini Mein Kampf
(Kavgam) adl kitabnda yceltecekti. Eer Avrupadaki Yahudi
kartlnn ykselmesi hakknda kanta gereksinim varsa, Herzl
bunu 1894-5 tarihindeki Dreyfis olaynda gazetesinin Paris mu
habiri olarak grecekti. Asimile edilmi bir Yahudi olan Yzba
Alfired Dreyfus, daha sonra yanl olduu anlalaca gibi askeri
srlar Almanlara satmak sulamasyla tutuklanmt. 5 Ocak 1895
gn Dreyfusun Paristeki Ecole Militairein bahesinde resmen
rtbesinin sklmesini izlemiti. Bu zc gsterinin Herzli en
fazla rkten yn dardaki kalabaln Yahudilere lm, di
38
ye barmasyd.(55) Ayn yln mart aynda Luegerin partisinin ba

ars Avrupann en gelimi iki kenti olan Paris ve Viyanadaki
Yahudi dmanlnn derecesini daha aka gsterecek ve
HerzPn ertesi yl yaynlayaca kitabn temelini oluturacakt.
HerzPin kitab ya da kitap Viyana ile Leipzigde 14 ubat
1896da yaynland. Olduka uzun bal, Der Judenstaat: Versuch
einer modernen Lsung der Judenfrage genelinde Yahudi Devleti:
Yahudi Sorununa ada Bir zm Bulma Giriimi olarak evri
liyordu, ama daha doru bir evirisi Yahudilerin lkesi olmalyd.
Viyana ve Pariste yaad i karartc deneyimlere dayanan sa
v temelinde asimilasyonun yanl bir yol olduu hakkndaki ka
ramsar grt. Yahudilerin ekonomi, sanat ve bilime verdikle
ri katkyla lkelerini zenginletirme sadakatinin boa abalamak
olduunu anlatyordu. Yahudi dmanlnn Yahudileri bir dev
let kuracak duruma getirdiini iddia ediyordu. Bunun iin al
acak bir dernee gereksinim olduunu ngrp, yolu aacak bir
Yahudi Dernei ve ardndan projeyi yrtmek iin bir Yahudi
irketinin kurulmasn neriyordu. Byle bir devlet iin iki ola
s yer vard. Birincisi topra bereketli ve nfusu az olan Arjantin
idi. kincisi ise tarihi anavatan olan Filistin idi. Eer Osmanl sul
tan buna izin verirse, buras bat uygarlnn bir ileri karako
lu olabilirdi. Kitabn z byleydi ve mstakbel devleti roman
tik ve hayalci tanmlarla anlatyordu. Bir Yahudi devleti ve bunu
yaratmak iin bir organizasyon yaplmas fikri kamuoyunun ak
ima girmiti.<56)
Bat ve Orta Avrupanm asimilasyon yanls Yahudileri iin
gemite kaldn umut ettikleri Yahudi dmanl Herzlin ki
tabyla bir kez daha gndeme gelmiti. 19. yzylda Yahudiler e
(55) Alex Bein, Theodore Herzl, (The Jevvish Publication Society o f America,
Philadelphia: 1941) s. 112-16.
(56) Theodore Herzl, The Jewish State: An Attempt at a Modem Solution o f
the Jewish Question, (H. Pordes, Londra: 1972, dzeltilmi 6. bask, n
sz Israel Cohen tarafndan yazlm; orijinal bask 1896).
MLLYETLN DOUU
39
itli Avrupa lkelerinde nemli konumlara ykselmilerdi. Bu

arada her ikisi de Kralie Victoriann gzdesi olan Alman bes
teci Felix Mendelssohn ile ngiliz devlet adam Benjamin Disraeli
gibi bazlar din deitirip Hristiyanl semiti. Yahudi dinin
den ayrlmak istemeyenler ise tpk Katolikler, Anglikanlar ya da
Lutheryenler gibi dinsel bir cemaat olduklarn ileri sryorlard.
Siyonizme en byk kartlk asimilasyon yanls Yahudilerden
geliyordu. 1896/7 knda Herzl, her eye karn fikirlerini gerek
letirmek iin tek amala almaya balamt. Onun abalary
la 1897 Austosunda svirenin Basel kentinde Birinci Siyonist
Kongresi yapld. 197 delegenin katld tarihi kongrenin onayla
d program ksa ve zlyd. Siyonizmin amac Yahudiler iin
Filistinde bir yuva oluturmakt. Bunu baarmak iin Yahudilerin
oraya yerlemeye ikna edilmeleri; bir organizasyonun kurulma
s, Yahudilerin ulus duygusunun gelitirilmesi ve hkmet izni
nin alnmas gerekiyordu.(57) Belki Siyonist programn baarlma
s ok uzak bir d gibiydi ama yine de ilk adm atlmt. Geri
Herzl, Siyonistlerin, Filistini yneten stanbuldaki Osmanllarla
ve ardndan Filistindeki Araplarla pazarlk etmesi gerektiinin
farkndayd ama bu durum aklamasnda grlmyordu.
1904te balayan ikinci Aliya ya da ge, katlan kadn ve er
kekleri 1904-5 ylndaki Rusyann baarsz devrimi ve ardndan
tekrar ortaya kan katliam giriimleri harekete geirmiti. Onlar
bir nceki seleflerinden ayran nokta ise sosyalist grlerine g
re ulusal gelimenin bir paras olarak Yahudilerin kendileri iin
almalar gerektiine inanmalaryd, ikinci Aliya nm tarihi bir
giriimi brani dilinin uyarlanmas ve gelitirilmesiydi. O tarih
te gelenlerin ou Yidi dili konuuyor ve byk bir olaslkla
Rusa ya da Lehe biliyorlard. Orta Avrupann eitimli orta s
nf Yahudileri iin Almanca da seilen bir dildi. Ibraniceye kutsal
(57) The Basle Declaration, Walter Laqueur (ed.) The Israel-Arab Reader
(Pelican Books, Londra:1970) s. 28-9; Laqueur, A History o f Ziotism,
s.103-8; Sokolow, History o f Ziotism, Cilt I, s. 287; Cilt II, s. 81, 284.
40
metinlerin ve sinagoglardaki ayinlerin kutsal dili olarak sayg gs

teriliyordu. Dillerin yeniden canlandrlmas Avrupadaki ulusal
uyann bir parasyd ve Siyonizm de elbette farkl olmayacakt.
Bu gelimenin arkasndaki itici g 1882de Filistine yerle
en, yalnzca ibranice vaaz veren, bu dilin konuulmasn des
tekleyen, eski adyla Perlman yeni adyla Eliezer Ben Yehuda idi.
Ben Yehuda eer bir gelecekleri olacaksa bu eski dilin modern
aa getirilmesi gerektiine inanmt ve 1910 ylnda on ciltlik
Thesaurus Totius Hebraitatis adl branice szl yaymlamt.(58)
Bu grn yeni gmenler byk bir hevesle uygulamaya ba
ladlar ama kat kurall,Yahudilerin bir ksm iin ibranice kutsal
bir dildi ve gndelik iler iin kullanlmamalyd. Kuku ve ho
nutsuzlukla ile karlanmt.
Baka temeller de atlyordu. 1908 ylnda Dr. Arthur
Ruppin, toprak satn almna bir dzen ve hz getirmek amacy
la Yafa kentinde Filistin Ofsini at. Ertesi yl, eski Arap lima
n Yafann kuzeyindeki hi de umut verici grlmeyen kum te
peleri zerinde ileride geliecek bir Yahudi kentinin yeni ban
liy semti ykselmeye balad. Buraya ilkbahar tepesi anlam
na gelen Tel Aviv ad verildi. 1914 ylma gelindiinde nfusu
2000e ulamt. Ardndaki itici g 1910 ylnda Kent Meclisi
Bakan olan Rus Yahudisi Meir Dizengoff idi ve yaklak otuz
yl boyunca ad kentin gelimesiyle eanlaml olacakt. Geri sa
va yllarnda ciddi bir engel yaand ama Dizengoff un liderli
inde, Tel Aviv 1920li ve 1930lu yllarda byk lde genile
yerek Yafay glgedi.(59)
Birinci Dnya Sava ncesindeki yllarda Yahudiler Hayfaya
ve Kudsn yeni gelien banliylerine de yerlemeye balam
lard. Ksacas ne kadar gsteriten uzak olursa olsun, Siyonizm
(58) Sokolow, History o f Zionism, Cilt I, s. 287; Cilt II, s. 81, 284.
(59) Dr Yehuda Slutsky, Under Ottoman Rule (1880-1917) Israel Pocket
Library, History from 1880 (Ketel Publishing House, Kuds, 1973) s.
17.
41
daha sonraki kentleme iin bir temel oluturuyordu. Yerleik

Trk ve Arap toplumlarndan ok farklyd.
Chaim Weizmann: Bir Siyonist liderin kkeni

Ortadounun gelecei konusunda ok nemli bir rol oynayacak
olan Dr. Chaim Weizmann, neredeyse bandan itibaren Siyonist
olaylarn iinde olmasma karn, bunlarn merkezinden olduk
a uzaktayd. Motolun kk toplumu Weizmannn yaam
nn ilk 11 yln ekillendirmiti. ki sinagog dnda daha sonra
ki kuaklarn kentsel donanm diye adlandraca eylere pek sa
hip deildi. O dnemin Pale standartlarna gre Weizmannm ai
lesi drst ama alakgnll, aa orta-snf bir yaam sryor
du. Chaimin babas zer Weizmann, yerel ekonominin teme
li olan kerestecilikle urayordu. ilerinin kestii keresteler sal
lara yklenip Pina, Bug ve Vistl nehirlerinden Baltk kysnda
o zamanki adyla Danzig, gnmzde Gdansk limanma yollan
yordu. zerin kars Rachel Leahnm dourduu 15 ocuktan on
ikisi hayatta kalmt ve Chaim nc oluydu.(60)
Eer Weizmann ailesinin evi o dnemin standartlarna gre
rahat saylrsa, bunun bedelini zer ve Rachel Leahnm youn
abalan demiti; nk Paledeki Yahudilerin yaamnn her
zaman iin tehlikede olduunu biliyorlard. Chaim Weizmann
drt yandan 11 yama kadar cheder adl, branice eitim veren,
Yahudi yasalarn ve kutsal metinlerini reten kk okullar
dan birine gitmiti. Geri o, retmenlerini pek sevgiyle anm
samyordu ya da haklarnda iyi fikirlere sahip deildi ama ret
menleri evde edindii atmosferi pekitirerek kendi Yahudi kim-
(60) Chaim Weizmann, Trial and Error: The Autobiography o f Chaim

Weizmann, (Hamish Hamilton, Londra: 1949) s. 11 -27; Jehuda Reinharz,
Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader (Oxford University
Press, New York ve Oxford; 1985) s.7; Norman Rose, Chaim Weizmann:
A Biography (Weidenfeld andNicolson, Londra: 1986) s. 16-18.
42
ligini derinden hissetmesini salamlard/611 Zamanla kkenini

aacakt ama Rus Yahudisi olmann kazandrd deerler daha
sonralar Siyonizme ballnn temel unsurunu oluturacak ve
ounlukla Bat Avrupa ve Amerikadaki nde gelen Yahudilerle
kavgal olmasna yol aacakt. Kklerinin nerede olduunu bil
dii duygusu eitimini srdrmek iin Rusa eitmeni Sholomo
Sokolovskyye 1885te yazd ilk mektuplardan birinde apak
grlmektedir. Weizmann, asla Yahudilikten ayrlmayacana
eitmenine gvence vermi ve yeni Hibbat Zion hareketini iten
likle desteklediini ifade etmiti. stelik yaamnda oynayaca
nemli roln nda, Yahudilere iyi gzle bakacak tek Avrupa
lkesinin ngiltere olacandan daha o dnemde sz etmi olma
s ok ilgintir/621
Bildii Yidi ve braniceye ek olarak Rusa bilgisini de artt
rarak Motoldan ayrlm ve orta renimini 40 kilometre uzak
ta, Pinsk kentindeki Real-Gymnasiumda devam etmiti. O yl
larda gze arpan iki nokta gelecekteki mesleini ekillendirecek
ti. Srad yetenekleri olan bir retmen kadar gen bir ocuu
etkileyecek pek fazla ey yoktur ve Weizmannm da fen bilimleri
ve zellikle kimyaya duyduu ilgiyi Kornienko adl bir retmeni
fark etti ve gelitirdi/631
Gelecei asmdan daha nemli olan bir nokta ise, Weizmannn Pinsk kentinin kalabalk ve kark Yahudi toplumuyla
temas kurmasyd. Yahudiler kent nfusunun ounluunu olu
turduundan, o tarihe kadar tandndan daha geni ve eitici
bir karm karsna kmt. Kentin profesyonel ve iadam ke
simi ciddi biimde asimilasyon yanlsyd ama Weizmannn sos
yal gemiine sahip Yahudiler arasnda yeni Hibbat Zion hareketi
(61) Weizmann, Trial and Error, s. 13-14.
(62) Weizmanndan Sholomo Tsvi Sokolovskyy e , Motol, 1885 yaz, Leonard
Stein (ed.) The Letters and Papers of Chaim Weizmann, Seri A, Cilt I,
Yaz 1885-29 Ekim 1902 (Oxford University Press, Londra: 1968) s. 35-7
Bundan byle LPCW Cilt I.
MLLYETLN DOUU
43
yaylmt. Yrenin lideri olan Haham David Friedman, Katowice

Konferansnda da nde gelen bir isimdi. Kornienkonun kimya
dersinde yapt gibi Friedman da ergenlik andaki Weizmann
aka ateledi ve evinin bitiiindeki sinagogda ibadet eden gen
ocuk, akamstleri Pinsk sokaklarnda dolap bu dava iin para
bulmaya abalad. Daha sonralar ad vazgeilmez biimde ba
lanacak olan yeni Siyonist hareketiyle bylece tanm oldu.(64)
Geri sonradan Berlin gibi bir byk kent deneyimi yaaynca
Pinski kmseyecekti.(65)
Belki Pinsk sevimsiz ve kasvetli bir tara kentiydi ama yine de
onu ekillendirmiti.
Weizmann: Bilim insan ve Siyonist

19 yama basnca yksek renimini Almanyada srdrmeye ka
rar verdi. Pfungstadt kentinde tannm bir Yahudi yatl okulun
da branice ve Rusa retmeni olarak yar zamanl bir i teklifi
alnca arad frsat karsna km oldu. Anlalan olduka k
t bir dnemdi. Evini zlyordu, kt besleniyordu ve tant
Alman Yahudilerinin yaygnlkla asimile olmasndan nefret edi
yordu. ki dnem altktan sonra sal bozularak evine dnd.
Geri Pfungstadt ar bir hayal krklyd ama babasnn ileri
nin iyiye gitmesi 1893 ylnda Berlindeki sekin Charlottenburg
Polytechnikum okuluna yazlmasna olanak verdi.(66) 1895-6 y
lnda Pinskde verdii ara dnda, Berlinde 1897ye kadar
renim grd ve akl hocas Profesr Bystrzyckinin ardndan
sviredeki Fribourg niversitesine gitti ve 1899da stn ba
aryla doktorasn tamamlayp mezun oldu. Artk kimya daln
da akademik kariyer yapmasn salayacak belgelere sahipti ve ilk

(65) Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 35-6.
44
adm olarak Cenevre niversitesinde resmi bir maa olmadan

bir Privat Dozen t olarak almaya balad.(67)
Daha sonra piman olaca biimde, tarihi Basel Kongresine
katlmamt ama bunun anlam Berlinde bulunduu sre iin
de Siyonist hareketin balangcn tanmad ya da olaylar byk
bir ilgiyle izlemedii deildi. Pinskdeki ve Berlindeki ilerleyiinin
arasnda br simetri vard. Pinskde Kornienko ve Friedmandan
esinlenmiti ve Berlinde bilimsel geliimini Bystrzycki destekle
miti ve bir Siyonist olarak evrimini, Ahad Haam Halktan Biri
adm alacak olan yazar ve dnr Asher Zvi Ginsberg ile kurdu
u balantya borluydu. Weizmann zyaamyksnde devrim
ci Mazzini, Gen talya iin ne ifade etmise, kendisinin de Siyonist
renciler iin benzer biri olduunu yazacakt.(68) Siyonistlerin
byk ounluuyla tartma alkanlm edinmiti ama 1927de
Tel Avivde len Ahad Haam tartt kiilerden biri deildi. Ne
var ki, Herzldan farkl olarak, 1891de Filistini ziyaret etmi olan
Ahad Haam, Araplarn kolayca Siyonistlere teslim olmayacakla
rn biliyordu ve bu konuda bir uyar yapmt.(69)
Weizmannm grne gre Der Judenstaat hibir yenilik
iermedii gibi, Birnbaum ve benzerlerinin almalarm da gzard ediyordu. Bu grn gereklik pay vard ve Weizmann ay
n zamanda kitaba g verenin yazarn kiilii olduunu da kabul
ediyordu. Herzlin Siyonizme verdii byk armaan belki an
cak merakllar iin tarihi bir yapt olacak olan kitab yazmann
ardndan, Birinci Siyonist Kongresini dzenlemesi ve esin kay
na olmasyd: Aslnda Weizmann bir Pinsk delegesi olarak bu
kongreye katlacakt ama ayn yl babasmn ileri ktye gidince,
boya hammaddesini satmak iin Moskovaya gitmeye karar ver
di. Ne yazk ki bu giriimi baarsz oldu. Pale dnda kaldndan
(67) Weizmann, Trial and Error, s. 69, 76; Reinharz, Chaim Weizmatn: The
Making o f a Zionist Leader, s.51; Rose, Chaim Weismann, s. 44.
(69) Stein, The Balfour Declaration, s. 90-1.
45
Moskova teknik adan ona yasak blgeydi ve karlat zorluk

lar nedeniyle kongreye yetiemedi.(70)
1898 ylnda Baselde gerekletirilen kinci Siyonist Kongresine katld ve bundan sonra hibirini karmad. Bu srede
Odessadaki Hibbat Zion hareketinin ilk yelerinden biri olan
nde gelen Rus siyonist Menahem Mendel Ussishkin ile tant.
Yllar iinde bu yetenekli ve bazen kavgac adam, Weizmannn
gayretli bir ibirlikisi oldu, birlikte Paris Bar Konferansnda
sunum yaptlar ama 1930larn sonuna doru blnme konusun
da ayrla dtler ve Ussishkin 1941de ld.(71)
Weizmann 1901deki Beinci Siyonist Kongresinde hayal
dnyasn ele geirmi olan eitim konusuna zellikle bir Yahudi
niversitesi fikriyle damgasn vurmaya balad. 1901 araln
da genelinde Weizmanndan esinlenen bir genlik konferan
s sonrasnda Siyonizmin iinde Demokratik Grup adyla bili
nen bir grup oluturuldu. Ardndan dzenlenen Beinci Siyonist
Kongresinde bu grup bir Yahudi niversitesinin hazrlk al
mas iin bir neri getirdi. Herzl ile yaanan bir tartmaya kar
n, bu fikir gelitirildi.(72) Ertesi yl Herzl, Weizmanndan bir
Yahudi niversitesi iin plan yapmasn isteyince, iki adamn ara
snda kalc bir srtme olmad anlald.(73) Geri bu fikir iin
ok erkendi ama Weizmann gelitirmeyi srdrd ve bylece ok
nemli bir toplantnn yolu alm oldu. 1903 ylnda Hamursuz
Bayram iin Pinskdeki ailesini ziyaret ettikten sonra Varovaya
gidip nerilen niversite adna yerel bir komitenin bakanln
(70) Weizmann, Trial and Error, s .61-8.
(72) Profesr H ugo Bergmann, D r Weizmanns conception o f the Hebrew
University, Paul Goodm an (ed.) Chaim Weizmann: A Tribute on his
Seventieth Birthday, (Victor GollanczLtd., Londra: 1945) s. 94; Reinharz,
Chaim Weizmann: The Making of a Zionist Leader, s. 86-91
(73) WeizmanndanTheodoreHerlz,a,Viyana, 21 Mays 1902;Weizmanndan
Theodore Herzla, Viyana, 4 Haziran 1902; Weizmanndan Theodore
Herzla, Viyana, 25 Haziran 1902; LPCW, Cilt 1 ,204, 207, 209, s.263-9
46
yapan Nah um Sokolow ile grmesi(74) olaanst bir ortakln

balangc oldu. Rusya ynetimi altndaki Polonyada 1861 de do
an Sokolow, Ibranice ve Lehe yazan tanmm bir yazard. 1914
ylnda Londraya tanp Birinci Dnya Savann kritik pazar
lklarnda Weizmannm vazgeilmez yardmcs oldu, 1919da
Pariste davasnn sunumuna katld ve Siyonist hareketin klasik
leen tarihini yazd.
Bu dnemin daha nemli bir olay, Weizmannn 1900 Kasmnda Cenevredeki Yahudi Kulbnde tant, kendisinden
sekiz ya gen ve gzel Rus asll tp rencisi Vera Chatzmanna
gittike artan ilgisiydi. Ortak mzik sevgisiyle Cenevredeki Cafe
Landoltda sk sk ay imek iin bulumaya baladlar. Bu arada
Weizmann hl akademik dnyada kendine bir yer yapmaya a
balyor ve Siyonizm dnyasyla uralar gitgide younlayordu;
Veramn da tp diplomasm almak iin almas gerekiyordu.(75)
Uganda nerisi
Herzl, Judennotyani Yahudilerin yeni yzylda huzur bulmas ge
reksinimi kavramyla harekete gemiti ve yeni yzyln balama
syla arlk mparatorluunda yeni katliamlarn patlak verme
si bu gereksinimi teyit etmiti. Genelinde monarik toplumlarda Kara Yzler adyla bilinen olaylard. Weizmann da ksa s
rede kendini Siyonizmin ilk nemli krizinin iinde buluverdi.
1903 ylnn Hamursuz ve Paskalya haftasnda kalabalklar imdi
Moldovann Chisinau kenti olan Kishinevde saldrya geti, yak
lak 50 Yahudiyi ldrd, 1000 Yahudiyi yaralad ve 1,500 evi
yerle bir etti. Bir dizi saldrnn birincisi olan Kishinev katliam
Herzlin Yahudilerin gelecei konusundaki karamsar ngrleri
(74) Weizmann, Trial and Error, s. 103-5
(75) Weizmann, Trial and Error, s. 145; Vera Weizmann; The Impossible Takes
Longer: Memoirs by the Wife o f Israels First President as Told to David
Tutaev, (Hamish Hamilton, Londra: 1967) s. 1-3,12-13.
47
ni onaylad. 20 Mays 1903 tarihinde Jewish Chronicle gazetesinin

editr olan meslekta Leopold Greenberg, ngiliz Smrgeler
Bakan Joseph Chamberlain ile ok nemli bir toplant yapt.
Chamberlain, Kishinev olaylarnn, Herzlin Dou Avrupadaki
Yahudilerin buradan gitmesi gerektii konusundaki grlerin
de hakl olduunu kantladna inandn ama nereye gidebile
cekleri hakknda hibir fikri olmadn aklad. Siyonistler Sina
lndeki El Arish blgesinden ve Kbrs adasndan sz ediyor
lard ama Chamberlain bu nerileri beenmeyip, en azndan bir
milyon kiinin yerleebilecei Dou Afrikadaki topraklar nerdi.
Chamberlain ile yaplan grmelerde daha sonralar Kenya ad
n alacak olan verimli topraklara yerleme nerisi yinelendi ama
nedense her zaman iin Uganda nerisi olarak adlandrld.(76)
Herzl, elbette Dou Afrikann Filistin olmadnn farknday
d ama ksa bir sre nce ziyaret ettii Rus mparatorluunda ne
ler olduunu ve dnyann en byk imparatorluunun olas bir
kurtarma plan sunduunu da biliyordu. Bu fikre dayanarak 1903
Austosunda Baselde yaplan Altnc Siyonist Kongresinde bu
neriyi sundu. Kongre, olduka eziyetli bir karar iin bir komi
te saptamay ve bu komitenin seecei daha kk bir komitenin
Dou Afrikaya gidip bu olasl aratrmasn oylad ama herkes
esas tehlikede olann ilkeler olduunu biliyordu. Oylama sonun
da Herzl, 187ye karlk 295 oyla kazanrken, 132 ekimser oy
vard. nemli olan Weizmannm da tmyle katld muhalefe
tin yaps ve byklyd. Muhalefetin ilgin yn ise kalabalk
Rus delegelerinden gelmesiydi; zellikle Herzlin kaderlerini de
itirmek iin abalad Kishinev delegeleri de kar grteydi.
Halen Pinsk delegesi olan Weizmann, Rus delegelerle yaplan
bir toplantda Uganda projesini reddetti, konumasnn sonunda
ngilizlerin kendilerine daha iyi bir neri getireceini ne srd.(77)
Weizmannm babasyla erkek kardeinin de Herzli destekledi
(76) Bein, Theodore Herzl, s. 439-41.
(77) Weizmann, Trial andError, s.l 10-17.
48
i toplant olduka hararetli geti ve daha da ktye gidecek

ti. Kongre tarihinde Filistinde bulunan Ussishkin Rusyaya d
nnce Uganda projesine kar byk bir saldr balatt. Ardnda
Neinsager (hayr-diyenler) adyla bilinen Rus liderler Kharkovda
toplanp, hareketi Filistine gitmek ynnde etkileyen 1897 tarih
li ilk Basel Programn ihlal ettii iin Herzli knayan bir kara
r oyladlar. Kendi hareketi darmadan olan Herzl, 1903/4 kn
bir eit uzlama salamak iin abalayarak geirdi ama uzun za
mandr kalp sorunu yayordu ve 3 Temmuz 1904 tarihinde yal
nzca 44 yanda yaamn yitirdi.(78) Uganda nerisi Herzlden
sonra uzun sre gndemde kalmad ve 1905teki Yedinci Siyonist
Kongresinde reddedildi. Hareketin liderlii, Weizmannm, kiili
i ye vizyonu olmad gerekesiyle alayc bir tavrla kmsedii
Litvanya doumlu Alman Yahudisi David Wolfssohna geti.(79)
Geri o tarihte ngrlemezdi ama bundan sonra Siyonizmin
Berlinden ynetilmesi on yl sonra nemli sonulara yol aa
cakt.
Weizmann, Manchester ve Britanya politikas

1904 ylnda Weizmann, ngilterenin kuzeyindeki Manchester
niversitesine gitti. Geri gidi koullan pek ak deildir ama
Cenevrede artk bir gelecek grmyordu ve baarl doktoras
n destekleyen patentleri ve aratrma makaleleri vard. tiraz et
mesine karm Uganda nerisi Ingiliz politikaclarn Siyonizme
scak baktklarn gsteriyordu ve cebinde kimya fakltesinin iyi
bir n olduunu bildii Manchester niversitesinden Profesr
William Henry Perkine kendini tantan bir mektup vard. Perkin
ona bir laboratuvar kiralamaya hevesliydi ve pek de umut ver
meyen bu balang admnda Weizmann ngilizce renmeye
ve niversitede kendine bir yer edinmeye alt. Ocak 1905te ilk
(78) Bein, Theodore Herzl, s. 453-503.
(79) Weizmann., Trial and Error, s. 146.
MLLYETLN DOUU
49
kimya dersini ngilizce olarak vermesi azminin bir belirtisiydi ve

temmuz aynda kimya fakltesine asistan olarak atand.(80) Ertesi
yl Vera sviredeki tp fakltesinden mezun olunca, evlenmele
rinin nnde hibir engel kalmamt. VVeizmann, sk sk Siyonist
toplantlar iin evden uzakta oluyordu, bazen paralar suyunu
ekiyordu, bir evliliin balangc iin olduka zor bir dnemdi
ama yrtmeyi baardlar ve daha sonralar Vera kendi mesle
inde n kazand.(81) ilk ocuklar Benjamin 1907, ikinci oullar
Michael 1916 ylnda dnyaya geldi.
Manchester, kta Avrupasmn kargaa iindeki Siyonist poli
tikalarndan ok uzakt ama yine de geri kalm saylmazd. Son
derece politikayla ilgili bir kentti ve Muhafazakr Partinin par
lamentodaki yesi 1885ten bu yana Arthur James Balfour idi.
Yaam boyunca hi evlenmemiti; hem Iskoya Presbiteryan
Kilisesinin hem de Ingiltere Anglikan Kilisesinin szcsyd;
politikaclarndan beklenenin tesinde felsefeye ilgi duyuyor
du ve bu konuda saygn kitaplar yaynlamt. Sakin davran
lar elikten yaplm kiiliini gizliyordu. 1887-1891 yllar ara
snda rlanda ileri Bakan olmutu ve lkenin zellikle alkan
tl dneminde olaylar ynetme biimi nedeniyle Kanl Balfour
lakabn kazanm ve yllarca silahl dolamak zorunda kalm
t. 1902 ylnda Babakan olunca, gmrk reformu konusunda
kendini paralayan bir iktidar ynetmiti. 1905 ylnda konumu
nu Liberallere brakmak iin istifa edince genel seim yaplmas
na neden olmutu. Uganda nerisini yapan onun Smrgeler
Bakamyd ve Balfour, Siyonistlerin niin bu neriyi reddettikle
rini renmeye alyordu. Siyonistlerle ilikisini, ayn zaman
da Manchester Siyonist Dernei Bakan olan, Muhafazakr Parti
Manchester Bakan Charles Dreyfuss araclyla yrtyor
du. Uganda projesini itenlikle destekleyen Dreyfuss, bu neri
(81) Vera VVeizmann, The Impossible Takes Longer, s. 30-5; Rose, Chaim
Weizmann, s. 113.
M O K4
50
ye iddetle kar kanlardan biri olan Weizmann ile tanmasn

Balfoura nermiti. Weizmannm yaamndaki en can alc kar
lama olacakt.(82)
9 Ocak 1906 tarihinde Manchesterin Piccadilly semtinde
ki Queens Hotelde bulutuklarnda genel seim yaplmaktayd
ve sonunda Balfour parlamentodaki koltuunu yitirdi. Balfour,
destekledii ve ilerlemenin son derece pratik bir yolu olarak gr
d Uganda nerisinin niin bylesine tepki ektii konu
sunda olduka kayglyd. Weizmann, Siyonizmin ruhsal y
nn ancak Filistinin tatmin edeceini vurgulayarak yantla
d ve Londra yerine Parise nerirse Balfourun kabul edip et
meyeceini sordu. Balfour, zaten Londraya sahip olduu yan
tn verince, Weizmann bu kent henz bataklk durumundayken
Yahudilerin Kudse sahip olmu olduklarn belirtti. Balfour te
mas srdrmek iin hi aba gstermediinden bu toplantnn
gerek etkisini tahmin etmek olanakszdr ama yeeni ve yaamyks yazar Blanche Dugdale onun sk sk bu grmeden
ve Weizmannn brakt izlenimden sz ettiini kaytlara ge
ti. Balfour, Sokolowun History of Zionism adl kitabnn ns
zn yazarken, aralarnda geen grmenin eer Yahudiler iin
bir vatan bulunacaksa burasnn Filistin olmas gerektii fikrine
ikna olmasn saladn belirtti. Weizmann da bu noktann ok
nemli olduunun farkndayd.(83)
Balfour deneyimli bir politikacyd ama Weizmann ayn za
manda Muhafazakr Partiden ayrlp kuzey-bat Manchesterda
Liberaller iin seime giren gen Winston Churchill ile de gr
(82) Blanche E.C. Dugdale, Arthur James Balfour, First Earl o f Balfour
(Hutchinson, Londra: 1936) Cilt I, s. 325-6; Weizmann, Trial and error,
s. 142.
(83) Weizmann, Trial and Error, s.142-5; Dugdale, Arthur James Balfour,
Cilt I, s. 326-7; Introduction by the Rt Hon A J Balfour, M P 20 Eyll
1918 Sokolow, History o f Zionism, Cilt I, s. xxx-xxxv; Reinharz, Chaim
Weizmann: The Making o f a Zionist leader, s. 270-5.
MLLYETLN DOUU
51
yordu. Seim srecinde iki kez bulutular.1841 1921-2 yllarn

da Smrgeler Bakan olan Churchill, Filistin olaylarnda nemli
bir etken olacak ve daha sonraki kariyeri tarihe geecekti. Ksacas
Manchester, Ingiliz politikasnda Weizmanna tand zaman
hayal bile edemedii ama gelecekte paha biilmez deerde olacak
kaplar ayordu.
Ayrca Manchester ona bir Siyonizm merkezi de salad.
Herzla ve Uganda nerisine kar ktndan ]ewish Chronicle
editr Leopold Greenbergin gznde persona non grata (isten
meyen kii) olmutu ve bakentteki Siyonist toplantlarna da
vet edilmiyordu. Bu arada Weizmann, Ingilterenin kuzey kent
lerine dalm Yahudi toplumlarn ve bununla birlikte Glasgow
ve Edinburghu da ziyaret etmek iin Manchester bir s olarak
kullanyordu. Bu yoksul Yahudi gruplarnn ona verdii tepkiyi
sekin Britanya Yahudileri vermemiti. 1909 ylnda aralarnda
Leopold de Rothschild, Claude Montefiore, Sir Philip Magnus,
Robert Waley Cohen ve Osmond dAvigdor Goldsmidin de bu
lunduu nde gelen Ingiliz Yahudilerinin ou kendilerini dier
Ingilizlerden yabanclatran fikirleri knadlar. Yahudilerin bir
ulus deil dinsel bir cemaat olduunu belirten bir bildiri yaynla
yan Hahamba bu gr destekledi. 1917 ylnda Weizmann bu
ciddi muhalefet ile yzlemek zorunda kalacakt.1851
1907 ylnda Weizmannm ilk kez Filistini ziyaret etmesi, ya
amnn adeta zirvesiydi. Uzun sredir dlerinin oda olan top
raklar ilk kez tanyordu. zyaamyksne inanlacak olursa, bu
deneyim pek de olumlu deildi. zellikle Kudsden hi holan
mad; oradaki Yahudileri yaamlarn saygm olmayan bir biim
de yardmlarla geirdikleri iin eletiriyordu. Zaman iinde bu
fikri fazla deimedi ama kentin Yahudi mirasn yanstmak iin
Scopus Dana bir bina ina etmek potansiyelini de gzden ka
rmad. Kentte karlat kiiler, Avrupa sinagoglarmda topla
(84) Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Zionist Leader, s. 275-7.
52
nan Hallukah ya da yardm paralaryla geinen dindar, genelinde

yal ve yoksul Yahudilerdi. Geri bu sistem kuaklar boyu sre
gelmiti ama ada bir bilim insan olan Weizmann, bu sisteme
dayal yaayanlarn mstakbel Yahudi vatan iin hibir ey suna
mayacaklarn dnyordu. Daha yeni kurulan Yahudi koloni
leri de onu pek etkilemedi nk bunlarn da daha farkl bir yar
dmla varlklarn srdrdn dnyordu. Arap iileri a
ltrmalar hi houna gitmedi dorusu. Yine de 1904ten itiba
ren buraya gelmi olan Rus Yahudilerinin yerleim yerleri gelecek
iin daha umut verici gibi grnyordu, en azmdan Arap igcyle rekabet edebiliyorlard/861
Geri Paledeki gemiini hi unutmamt, kk kardele
rinin eitimine destek olmak iin dzenli olarak eve para gn
deriyordu ama artk ngiltereye iyice alm gibiydi, zellik
le 1911de babasnn lmnden sonra Pinsk ile balar gittike
azalmt. Bilim insan olarak n yaylyordu. 1913 ylnda ba
kalarn kskandracak bir patent ve bilimsel makale listesine sa
hipti. Perkin 1913 ylnda Oxford niversitesindeki kimya kr
ssne atannca, Weizmann, aratrmalarnn ve retmenlie
adanmlmn boalan konum iin kendisini iyi bir aday olarak
gstermeye yeteceine inanmt ama bu konum rakip bir ada
ya gidince, Biyokimya Okutman unvanyla kendini teselli et
mek zorunda kald. Geri o yllarda Ingiliz niversitelerinde pro
fesrlk kadrosu bugne oranla ok az olduundan bu krsye
getirilmemesinin utandracak bir yn yoktu ama hi kukusuz
olup biteni nemli bir engel olarak alglamt. Bir seenek ola
rak Berlindeki Siyonist Organizasyonda blm bakanl tek
lif edildi ve kapld hayal krkl nedeniyle kabul etmeye ha
zrland ama Vera gitmeyi kesinlikle reddetti. Weizmannm gu
rurunu iine atp Manchesterda kalmasnn Siyonizm iin hangi
nemli sonulara yol atn imdi biliyoruz.
(86) Weizmann, Trial and Error, s. 161-9; Reinharz, Chaim Weizmann: The
Making o f a Zionist Leader, s. 316-17.
MLLYETLN DOUU
53
Ksa srede hareketin zirveye kaca aka belliydi. Wolfssohn hl ileri Berlinden yrtyordu, Ussishkin, Sokolow ve
Haam gibiler tannm isimler olmulard, Israel Zangwill ve
Max Nordau gibi saygn yazarlar aydnlarn yaamnn nde ge
lenleriydi ve bu arada Amerikal Louis D. Brandeis oradaki co
kulu Yahudi toplumunun bana geecekti.(87) 1914 ncesinde
ki Siyonizm hareketi hakknda, Araplarn amalarna oranla ok
ey biliyoruz ama beklentilerinin sorunlu olduu gerei dei
miyor. Trkler, Filistindeki konumlarmdan Yahudiler ve nfu
sun byk ounluunu oluturan Araplar uruna dn vermek
niyetinde deildiler.
Osmanl diplomasisi ve Avrupa krizi:

Almanya ve Britanya
Tarihsel adan Osmanl mparatorluuyla ilgili meselelere en
yakndan ilgi duyan Avrupal gler Avusturya, ngiltere ve Rusya
idi; bu arada Fransa ile talya da Kuzey Afrikadaki topraklarn
almay baarmt. Bu lkelerden farkl olarak Almanya, impa
ratorluu yamalamaya kalkmamt ve 19. yzyln sonlarnda
Berlin, Osmanl olaylarna gitgide daha fazla ilgi gstermeye ba
lad. Kaiser II. Wilhelmin 1889 ve 1898 yllarndaki iki resmi zi
yareti bu ilginin bir iaretiydi, ikinci ziyaretinde am ve Kudse
de gitmiti ve bir sava at zerinde grkemli bir giri yapabilmesi
iin Yafa kapsndaki duvarda bir gedik almt. Hicaz demiryo
lunu ina edenler de Almanlard ve 1899da iddial demiryolunun
stanbuldan balayp Anadoluyu geerek, Badat ve Basraya
kadar gitmesi planlanmt. Badat Demiryolu irketinin koru
mas altnda inaat 1903te balad ama arazinin zorlu yapsn
(87) Weizmann, Trial and Error, s. 173-4; Vera Weizmann, The Impossible
Takes Longer, s. 39; Reinharz, Chaim Wrizmann: TheM akingofaZionist
Leader, s 359-67; David Vital, Zionism: The Crucial Phase (Clarendon
Press, Oxford: 1987) s. 120-1.
54
dan dolay hibir zaman tamamlanmad. Alman ve Avusturya

bankalar bakent stanbulu Orta Avrupaya balayan Oriental
Demiryolunu finanse etmilerdi ve bakentin elektrik ile telgraf
hizmetlerinin ardnda Alman paras yatyordu.
imparatorlua ekonomi yoluyla girmek Almanyaya zg
deildi.(88) Silahl kuvvetlerini Avrupal rakipleriyle ayn dzeye
getirmek isteyen Trkler iki adaydan yardm istediler: Donanma
iin Ingilizlere, kara ordusu iin Alnanlara bavurdular. Amiral
Arthur Limpus bakanlndaki bir Ingiliz deniz kuvvetleri mis
yonu 1912 ylnda imparatorlua geldi. Donanmay glendir
mek iin gereken para halkn balaryla saland ve vatansever
kadmlar para bulmak iin salarn bile sattlar. Sonuta 1911 y
lnda Tyneside tersanesinde Readiye adl sava gemisi ina edil
di. 1914 ylnda ise, Brezilya donanmas iin Ingilterede ina edi
len baka bir drednot denilen zrhl sava gemisi Sultan Osman
I adyla Osmanllara satld, iki gl gemi 1914 ylnda tamam
lannca, Trk donanmas zellikle bunlarla baa kabilecek Rus
gemileri bulunmadndan Karadenizde ve Yunanlara kar Ege
denizinde dikkate alnacak bir g biimine gelecekti.(89)
Kara ordusu zerindeki Alman etkisi Colmar von der Goltzun
bir askeri misyona bakanlk ettii 1883 ylma kadar geri gidiyor
du. 1916 ylnda Mezopotamyada komutanlk yaparken tifodan
lnceye dek imparatorlua mek bir hizmet sunmutu. 1913
ylnda Liman von Sanders bakanlnda yeni bir Alman mis
yonu geldi.(90) Almanyann imparatorluk zerindeki ekonomik
ve askeri etkisi belirgindi ama Devlet-i Aliyyenin gelecekte on
larn yannda herhangi bir atmaya gireceinin garantisi anla(88) Demiryolunun tarihi iin bkz. Sean McMeekin, The Berlin-Baghdad
Express: The Ottoman Empire and Germanys Bidfor World Power 18981918 (Ailen Lane, Londra: 2010); A.J. P. Taylor, The Struggle for Mastery
in Europe 1848-1918 (Oxford University Press, Londra: 1954) s. 383-5.
(89) Winston S Churchill, The World Crisis 1911-1918 (Odhams Press Ltd,
Londra: 1938 basks), Cilt I, s. 436-7
(90) Palmer, The Decline and Fail o f the Ottoman Empire, s. 170-1, 220-2.
55
mma gelmiyordu. Ekonomi alannda Ingiliz-Fransz etkisi vaz

geilmez biimde sryordu. Armstrong Vickers, Haliteki li
manlarn sahibiydi; Ingilizler ise ncelikle Dicle ve Frat Buharl
Navigasyon irketi, stanbulun telefon sistemi, Osmanl Bankas
ve deniz kuvvetleri gibi farkl alanlarda varln gsteriyordu.
Franszlarn da nemli bir ekonomik varl vard.(91) Ne var ki, 28
Haziran 1914de Avusturya-Macaristan tahtnn veliaht Aridk
Frank Ferdinand ile kars Sophie o dnemde Osmanl kenti olan
Saraybosnada ldrlnce, olaylar dizisi balad ve Ortadouda
drt yl sonra pek az kiinin daha nceden hayal edebildii dei
iklikler ortaya kt.
(91) W.W. Gottlieb, Studies in Secret Diplomacy during the First World War
(George Ailen & Unwin Ltd, Londra: 1957) s. 19-22.
2 Sava Dnemi Vaatleri ve Beklentileri
Eer dnya 1914 ylnda savaa girmemi olsayd, Ortadounun

geleceinin nasl olacan artk kimse syleyemez ama Birinci
Dnya Savamn blge zerinde dramatik bir etkisi olduu ke
sindir ve miras bugne kadar kalmtr. Savan balamasndan
ok ksa bir sre sonra mcadelenin destans boyutlarda olduu
anlald ve herkes bir bar anlamasnn nasl olabilecei zerin
de dnmek zorunda kald. Osmanl mparatorluunun sava
a itilaf Gleri tarafnda katlmas kanlmaz gibi grnyordu
ama 1914 Kasmnda Trkiyeyi ynetenler kaderlerini Berlin ile
Viyanaya baladlar. Trk Silahl Kuvvetlerinin teknolojik a
dan dier lkeler kadar ileri olmad gereine karn, Almanya
ile Avusturya-Macaristan byk bir kazan elde etmiti.
Trkler, Ortadounun iki kilit noktasnda Britanyay teh
dit ettiler. Birincisi, Ingilizlerin Hindistan, Avustralya ve Yeni
Zelandadan asker ve malzeme getirdii Svey Kanalyd. ikinci
nokta ise, Kraliyet Donanmasnm en gelimi Queen Elizabeth s
nf be hzl sava gemisinin yakt kayna olan Basra Krfeziydi.
Trk askerleri Iran snrnn hemen tesindeki Abadanda bulu
nan Ingiliz petrol iletmelerine tehlikeli.derecede yakndlar, itilaf
Devletleri iin baka bir tehlike de Trkiyenin halifelik nedeniyle
slam dnyasna ar yapmasyd. Fransa kendine ait olan Kuzey
Afrika topraklarndan byk miktarda asker toplarken, Britanya
imparatorluunun tek profesyonel yedek ordusunu oluturan
Hint Ordusu da yarmadann kuzeybatsndaki Mslman top
lumdan alaca askerlere dayanyordu. stelik Pencapn verimli
58
yaylalar Afganistan snrndaki alkantl Mslman kabile bl

gelerine ok yaknd. Britanyann ynetimini sekiz dzenli Ingiliz
taburu ve Pencap Snr Gcnn Hintli vatandalar denetliyor
du. Quetta ve Mardandaki karakollardan da geitlerini ve Inds
Nehrinin geilerini kontrol eden bu askerler Britanya yneti
mindeki Hindistanm gzcleriydi ama bir ou Mslmand.
Son olarak da Trkiyenin Rusya ile upuzun bir snr vard ve
Rus ordular Alman ve Avusturya ordularnn basks altndayd.
Osmanl imparatorluu son derece stratejik konumdaki stanbul
ve anakkale Boazlarn elinde tutuyor, Ingiliz ve Franszlarn
Karadeniz limanlarma Rus mttefiklerine yardm amacyla ge
melerini nlyordu. Trkiye ile yaplacak savan Avrupadaki
ana cephelerle kyaslannca ikinci sraya decei kukusuzdu
ama Petrograd, Paris ve zellikle Londra bunu grmezlikten ge
lemezdi. Bylesine bir tehlike gze alnamazd.
Trkiyenin savaa girii

Saraybosna suikastn izleyen alkantl diplomatik havada,
Trkler en iyi seeneklerin nerede yattm aratrdlar. Cemal
Paa, hi ilgi gstermeyen Franszlara yanat. Anlalabilir bi
imde Trklerin en byk sorunu Rusya idi. 22 Temmuzda,
Avusturya-Macaristann Srbistana can alc bir ltimatom ver
mesinden bir gn nce Enver Paa, Almanya ile pazarla balad.
Trkiyenin stratejik ve askeri nemini Almanya'nn etkili evrele
ri gayet iyi biliyordu. 1912de yaynlanan ve defalarca bask yapan
Germany and the Next War adl nl kitabnda General Friedrich
von Bernhardi, Trkiyenin Msrdaki Ingilizlerin konumuma
kar stratejik tehdidinin ve slamclk grnn Ingilterenin
Hindistan zerindeki basksn sarsabileceini belirtmiti.(1) 2
Austosta Avusturya-Macaristan ile Srbistan savaa girmiti ve
(1)
General Friedrich von Bernhardi, Germany and the Next War, (Edward
Arnold, Londra: 1914: orijinal bask (Stuttgart: 1912) s., 95-6.
SAVA DNEM VAATLER VE BEKLENTLER
59
Almanyann Rusyaya sava ilanndan ve seferberlik balatmasn

dan sonra Almanya ile Trkiye gizli bir ittifak anlamas imzalad.
Viyana ile Berlin arasnda yaananlara karn ok garip bir biim
de bu anlamayla Almanya ile Trkiye, Avusturya-Srbistan a
tmasnda tarafsz kalacaklarn taahht ettiler. Rusya tarafndan
aktif bir askeri mdahale yaplmas, Avusturya-Macaristan a
sndan Almanyaya bir casus foederis (harekete geiren neden) ve
recek ve bylece bu casus foederis Trkiye iin de uygulanacakt.
Almanyann Rusyaya sava ilan etmesiyle olaylar zaten bu duru
mu ap gemiti. Almanya ayrca askeri misyonunu Trkiyenin
kullanmna brakacan taahht etti ve Trkler de bu misyo
nun kendi ordular zerinde yararl etkisi olacan kabul etti
ler. Sonunda Almanya, Trk topraklarn savunmaya sz verdi.
ttifakn yrtlmesinde Rusyann kilit rol oynayaca korku
su aka grlyordu. Bu anlamann Trkiyeyi Almanya tara
fnda savaa girmeye balayp balamad pek aka belli deil
di; nk Ruslara kar savan balamas iin aradan iki ay ge
ecekti. Anlamann belirsizlii ve tutarszl Avrupadaki telal
diplomatik olgular srerken hazrlandn yanstyordu. Yine de
Trklerin ne ynde dnd bilgisini veriyor ve gelecekteki bir
askeri ilikinin gidecei yn iaret ediyordu.(2)
Bu anlamay bilmeyen ama Alman etkisinin farknda olan
Britanya zaman kazanmaya abalyordu. Bunun nedenlerinden
biri Sava Bakan Lord Kitchenerin grleriydi. Hindistan ve
Msr konusunda bilgili olan bakan, Avrupadaki cephelere gn
derilen Hint Ordusu Svey Kanalm geinceye kadar Trkiye
ile savaa gitmekten kanlmas gerektiini biliyordu. Birinci
Dnya Savanm bamda Britanya mparatorluunun tek pro
(2)
(3)
The Turco-German Treaty o f Alliance, 2 August 1914 , M.S. Anderson,

The GreatPowers and the Near East 1774-1923 (Edward Arnold, Londra:
1970) s. 157; Mango, Atatrk, s. 132-4.
Fallodon Vikontu Grey, KG, Twenty-Five Years 1892-1916 (Holder and
Stoughton, Londra: 1925) Cilt II, s. 165.
60
fesyonel yedek askerlerinin 3. Lahore ve 7. Meerut Tmenleri ve

eyll aynn sonunda gven iinde Fransaya ulam olan Hint
Ordusunun Secunderabad Svari Tugay olduunun unutulmas
ok kolaydr. Onlar olmasayd Ingilterenin sava gcnn nasil
olacan hayal etmek ok zordur.(4) Hindistann kuzey-bat sn
rndaki dalarda arpmak zere yetitirilmi Sihler, Dogralar,
Belciler, Jatlar, Pencap Mslmanlar, Garwhaliler, Pathanlar ve
Nepalli gurkalar imdi Fransa ile Belikann ok farkl ve yabanc
topraklarnda savayorlard. Britanyann sava gc iin en kri
tik nokta ise, Svey Kanalndan hibir engele taklmadan ge
meleriydi.
Trkiyeyi ynetenlerin, Amiral Limpus nderliindeki Ingiliz
etkisinin ok gl olmasma karn, itilaf Devletlerine kar sava
a girmesinin nedeni, kara ordusunun Almanyayla olan balan
ts deil, donanmay etkileyen bir olaylar diziiydi. Bu olaylar di
zisi 28 Temmuz 1914 tarihinde Bahriye Nazr (Deniz Kuvvetleri
Bakan) Winston Churchillin, tamamlanmakta olan iki sava ge
misini satn alma kararyla balad. Denize indirilmeye hazr olan
Sultan Osman I adl gemiye el konulacan Trklere bildirme
si Ingiliz eliliine sylendi. Churchill, hi kukusuz bu karar
verirken son derece gl iki geminin Kraliyet Donanmasnm
sava hattma kataca gc dnmt ama bu davran
Trkiyede hi umulmadk bir fkeye neden oldu.<5) Ne var ki du
rum beklenmedik bir yerden telafi edildi. Sava patlak verdiinde
Almanyann Akdenizde Amiral Wilhelm Souchon komutasmda
modern ar kruvazr Goeben ile hafif kruvazr Breslau gemile
rinden oluan kk bir filosu vard. Bat Akdenizde ksa bir a
tmann ardndan filoya Ingiliz komutanlarn tahminlerinin ak
(4)
(5)
Yarbay J.W. B Merewether, CIE ve Yarbay Sir Frederick Smith, Bart, The
Indian Corps in France, (John Murray, Londra: 1918).
Winston S. Churchill, The World Crisis, 1911-1918, Cilt I, s. 437. ay
rca bkz. Correspondence Leading to the Ruptre o f Relations with
Turkey. Cmd. 7628: 1914, The Times Documentary History o f the War,
Diplomatic, Ksm 3, (Printing House Square, Londra,: 1919) Cilt. IX.
sa v a d n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i
61
sine, Adriyatik Denizindeki Avusturyann Pola deniz ss yeri

ne stanbula gitmeleri bildirildi. Kraliyet Donanmasnn umar
sz kovalamacasndan kurtulan iki gemi 10 Austosta anakkale
Boazna girdi ve ertesi gn Trk hkmeti Ingilizlere Sultan
Osman I gemisine el konulmasna karlk bu gemileri satn al
dn bildirdi. Geri bunlar Ingilizlerin el koyduu gemilerin si
lah gcne sahip deildi ama Karadenizde etkili olacak kadar
modern gemilerdi ve Trk Bayra ile stanbulda bulunmalar
Almanya balantsn byk lde salamlatrd/6
29 Ekimde Amiral Souchon, hkmeti karar vermeye zorlad.
Yavuzve Midilli adlar verilen gemilerle Rusyanm Karadenizdeki
Odessa, Sivastopol ve Novorossisk limanlarn bombalad. Rusya,
Fransa ve ngiltere ile atmalar bunu izledi. 14 Kasmda pa
diah dman ordusuna kar cihad ya da kutsal sava ar
s yapt ama Bemhardi gibilerin umut ve beklentilerine karm
slam dnyasnda bu ar pek karlk grmedi. Hindistanda
Haydarabad Nizam, Mslmanlar itilaf devletlerinin taraf
na aran bir ferman yaynlad ve daha da nemlisi slamiyetin
kutsal meknlarmm koruyucusu olan erif Hseyinden bu a
r hibir destek grmedi.
Weizmann ve ngilterenin sava hedefleri

Artk Trkiyenin kaderi itilaf glerinin sava hedefiyle izilecek
ti. Bu, neredeyse en bamdan belliydi. 9 Kasm 1914te Britanya
Babakan Herbert Asquith, Londradaki Guildhallda yapt
konumada Osmanl Imparatorluunun geleceinden sz etti.
Erken bir atlmla Msrn Britanyann korumas altna alnd
ilan edilip Osmanlnn hakimiyet masal silindi. Filistinin ola
s kaderi Clevelanddan Liberal Partinin saygn parlamento ye
si Herbert Samueli de (1870-1963) heyecanlandrd. Anglikan
(6)
Mr. Baumontdan Sir Edward Greye, stanbul, 11 Austos 1914, The

Times Documentary History o f the War, Cilt IX, s. 94.
i
62
Benjamin Disraeliyi saymazsak, Oxford niversitesini snf bi

rincisi olarak bitiren Samuel, kabinede yer alan ilk Yahudi olarak
Ingiltere tarihine gemiti. Weizmannm igdsel olarak gven
medii asimile olmu sekin Yahudilerin temsilcisi olan Samuel,
itiraf ettii gibi Siyonizm hareketine pek katlmamt ama
Trkiye ile sava kmas bu konuyu dnmesine yol amt.(7)
Asquithin Guildhall konumasn yapt gn, Samuel kabine
deki meslekta Dileri Bakan Sir Edward Greyi ziyaret edip,
Trkiye yenilgiye urad takdirde Filistinde bir Yahudi devleti
kurulmas olasln dnmeleri gerektiini syledi.(8)
Bu arada svirede ailesiyle birlikte yapt tatilden zor bir
yolculukla dnen Weizmann yeni olaslklara akt ve bir kez da
ha Manchesterdaki balantlarnn deerini fark etti. Kentteki
Siyonist meslekta ve Manchester Guardian gazetesinin gen, par
lak muhabiri Harry Sacher ok yararl bir balant kurmutu.(9)
Manchestera dnnden ksa bir sre sonra Weizmann, gaze
tenin krk yldr editrln yapan ve Liberal Partinin st ka
demesine kolaylkla ulaabilen C. P. Scott ile akam yemeinde
bulutu. Scott, merakn uyandran yeni dostuyla Yahudi me
selelerini grmek iin Weizmann evine davet etti. Britanya
ile Rusyann ayn tarafta savamasna karn Weizmann, Rus
Imparatorluundan ne kadar nefret ettiini ona itiraf edince ve
Filistin iin umutlarndan sz edince, Scott, artk kabinede ba
ka bir Yahudinin de bulunduunu ve kendisini Maliye Bakan
David Lloyd George ile tantrmak istediini syledi.
Weizmann frsat karmadan grmenin ardndan 12
Kasmda Scotta bir mektup yazp, eer bir Britanya smrgesi
olarak Yahudilerin Filistine g etmesi desteklenirse, Yahudilerin
(7)
(8)
(9)
The Rt. Hon. Viscount Samuel, Memoirs (The Cresset Press, Londra:
1945) s. 139.
Samuel, Memoirs, s. 140-1; Vital, Zionism: The Crucial Phase, s. 92-3.
Jonathan Schneer, The Balfour Declaration: The Origirs o f the ArabIsraeli Conflict, (Bloomsbury, Londra: 2010) s. 116.
63
bunu gelitireceini ve Svey Kanalnn gvenliini salamaya

yardmc olacaklarn ne srd. Bundan sonraki birka yl bo
yunca bu sav ayrmtlandrd ve Bar Konferansndaki sunu
munun temelini bu gr oluturdu. Ayn ekilde hi kuku
suz Asquithin Guildhall konumasmn nemini kavrad ve ay
n gn Ahad Haama yazd mektupta bu konumann on
lar harekete geirmesi gerektiini ve zafer kazanld takdirde
Britanyann Filistinin denetimini eline alacan byk bir he
yecanla anlatt.(10)
Scott sznn eri olduunu kantlad. Lloyd George ile 27
Kasmda kahvaltda bulutuunda Filistinin gelecei konu
sunu at. Lloyd George, ksmen Yahudi devleti fikriyle ilgilen
di ve Samuelin ayn konuyu daha nce kendisiyle grm ol
duunu aklad. Scottm Weizmann ile bir grme yaplma
s fikrine olumlu bakt ve bu grmeye Samuelin de dahil ol
masn nerdi.*1 Geri grme bir ay sonra gerekleecekti ama
Lloyd George olaylarn gidiini ekillendirecek konumda bulu
nacandan, Scott nemli bir temas noktas ortaya karmt.
Lloyd George, daha imdiden Ingiliz siyasi yaammn ban e
ken ya da en kavgac isimlerinden biriydi. Galli bir ailenin o
lu olarak 1863de Manchesterda domutu ve 1908den bu ya
na srdrd Maliye Bakanl srasnda 1912-1914 yllarnda
rlanda uzlamasnda nemli bir rol oynamt, 1915-16 arasn
da Sava Gereleri Bakanlnda ve 1916da Sava Bakanlnda
kilit noktalarda bulunacakt. Ardndan ayn yln aralk aynda
Asquithin yerine gelerek Britanyay savata zafere tayacak ve
Bar Konferansnda nemli bir rol oynayacakt.
(10) Weizmann, Trial and Error, s.190-1; Weizmanndan Ahad H aama
Londra, 12 Kasm 1914; VVeizmanndan Charles P. Scotta, Manchester,
12 Kasm 1914, Leonard Stein (ed.) LPCW Seri A, Cilt VII, Austos
1914-Kasm 1917 (Oxford University Press, Londra ve New York: 1975)
32, 33 s. 37-9; bundan sonra LPCW, Cilt VII.
(11) TrevorW ilson, (ed), The PoliticalDiariesofC.P Scott 1911-1928 (Collins,
Londra: 1970) s. 113.
64
Weizmann, Samuel ile ilk kez 10 Aralk 1914 gn grt.

Samuel, bir sredir Siyonist hareketi sessizce izlediini ve Trkiye
sava girdiine gre, artk amalarn gerekletirme olasl
nn bulunduunu aklad. Weizmann ile iletiimi srdrmek
istiyordu.(I2) Lloyd George ile vaat edilen grme 15 Ocak 1915
tarihinde kahvaltda gerekletirildi. zyaamyksnde bu top
lantnn Aralk 1914te yapldn belirten VVeizmann, Samuel,
Scott ve i Partisi milletvekili Josiah Wedgwoodun da katl
dn sylyor. Weizmanndan dinledikleri Lloyd Georgeu ik
na etmiti ve asimilasyon taraftar Yahudi cemaatinin, zellik
le SamuePin kuzeni olan Liberal politikac Edwin Montagunn
muhalefet etmesinin beklendiini aklad. Weizmannn anm
sadna gre ayn toplantda Samuel, babakana verecei bir me
morandum hazrladn da aklamt.113*
Geri Samuel, Siyonist Organizasyona hi katlmad ama me
morandumu hazrlad, 1915 Ocak aynda meslektalar arasn
da dolatrd ve dzeltilmi halini martta ortaya kard. Svey
Kanal gibi ok nemli bir gei yoluna ok yakn bulunduun
dan Filistinin Fransa ya da Almanya gibi byk Avrupal g
lerden birinin denetimi altna girmesine izin verilmemesini bil
diriyordu. Bunun yerine Filistinin Britanyann korumas alt
na alnmasn neriyordu. Siyonizm konusunda ise Filistinde
bir Yahudi devleti kurulmas iin zamann henz gelmediini
ama Britanyann korumas altmda Yahudilerin g dzenlen
dii takdirde, zaman iinde Yahudi ounlua bir eit kendiniynetme hakk verilebileceini itiraf ediyordu. zellikle Asquith
bu nerileri gzard etti ama Yahudi amalarn yreklendire
cek olan Filistinde Britanya idaresi fikri politik sylemlere en st
(12) Weizmanndan Vera Weizmanna, Manchester, 10 Aralk 1914;

Weizmanndan Charles P. Scotta, Manchester, 13 Aralk 1914, LPCW,
Cilt VII, 65, 67, s. 77-80.
(13) Weizmann, Trial and Error, s. 192-3; Reinharz, Chaim Weizmann: The
Making of a Statesman, s. 24-5.
65
dzeyde girmi oldu. Daha zaman gelmemiti ama gelecekti ve

Samuel kabinedeki duygulardan Weizmann ile Scottn haberdar
olmasn salad.(14)
Weizmann kabinenin tepkisi hakknda Samuelden rendik
leriyle kendi dncelerini 23 Martta Scotta yazd uzun mek
tupta bir araya toplad. Kabinedeki havann Filistindeki Siyonist
amalara ve bunlarn bir Bar Konferansnda sunulmasna scak
baktn ama o devleti Britanyann sorumluluu biimine getir
meye niyetli olmadn gsteriyordu. Szn ettii nokta, ilhak
etme politikasna Liberal Partinin kart grleriydi. te yan
dan Filistinin baka byk bir gcn denetimi altna girmeme
si gerektii gr de hakimdi. Bylece Weizmann, Filistinin ge
ici olarak Britanya korumas altnda kalmasnn hem Ingilizlerin
hem de Yahudilerin yararna olaca sonucuna vard. Byle bir
dzenleme Msr snrn korumaya yardmc olacak, dnyann
drt bir kesindeki Yahudilerin Britanyaya kran duymasn
ve Dou ile Bat arasnda bir kpr gibi davranmasn salaya
cakt.
Weizmann ile Samuelin ayn dorultuda altklar ak
a grlyordu. 15 Nisanda Scott, Samuel ve Lloyd George ile
bir akam yemeinde yapt grmede Siyonizm konusun
dan sz etmi olduklarn aktarnca bu durum onaylanm ol
du. Samuel, Siyonizm hakknda olduka scak konumutu ve
Scottm Weizmanna anlattna gre daha sonraki olaylarn da
gsterecei gibi Lloyd George, Asquithten ok daha nemli bir
kiiydi/15)
(14) Weizmanndan Yehiel Tschlonew ve Nahum Sokolowa, Londra, 20

Mart 1915, LPCW, Cilt VII, 141, s. 178-9; Stein, The Balfour Declaration,
s. 107-11.
(15) VVeizmanndan Charles P. Scotta, Manchester, 23 Mart 1915; Weizmannden to Yehiel Tschlenow ve Nahum Sokolovva, Londra 15 Nisan
1915, LPCW, Cilt VII, 147, 154, s. 183-5,190-1.
MO K5
66
Osmanl imparatorluu savata

Londradaki olaylar Ortadouda balayan sava ve balangta
ki engellere karn Trklerin ok cesur savalar olduunu pek
hesaba katmyordu. 1914-15 knda Enver Paa, Kafkas cephe
sinde Osmanl ordusunu Dou Anadolunun karl dalarnda
yok olmaya srkledi. Bu cephe Osmanl demiryolunun en ya
kn son istasyonundan ok uzakt ama Rusyann geni rayl de
miryolu ana olduka yaland. Gneyde Cemal Paa birliklerinin
bir ksmn Svey Kanalndan geirdi ama Msrllar, Trkleri
tekrar Filistine doru geri sren ngiliz yneticilere kar ayak
lanmadlar. Saldrlarda baarl olamayan Trk ordusu savunma
atmalarnda iki nemli zafer elde etti. Gelibolu yarmadasn
dan stanbula ulamak isteyen Ingiliz-Anzak ve Fransz gleri
ni 1915te yenilgiye urattlar ve ertesi yl Ingilizlerin Basradan
Badata ilerlemesini durdurup bir ordunun Kutl Amarede
teslim olmasn saladlar. Osmanl ordusunun savama g
c itilaf Devletlerinin algsnda ok etkili oldu. Britanya ordu
su Johnny Trklere iyi savalar olduklar iin sayg duydu ama
itilaf hkmetleri ve diplomatlar intikam almaya yemin etti
ler: Trklerin Geliboludaki baarl savunmas ve Mezopotamya
ile Filistindeki inat direnii sava uzatm, can ve mal kayb
n arttrmt. Yanl hesaplar ortaya dklen itilaf devlet adam
lar, kendi imparatorluklarna kar Trklerin oluturduu tehli
keyi kesin olarak ortadan kaydrmaya kararlydlar. Askerlerin ve
sivillerin algs arasndaki fark, sava sonras gelimelerde nem
li bir rol oynayacak ve askerlerin Trklerin gc hakknda daha
gereki bir gre sahip olduklar kantlanacakt.
Her iki tarafn da eyrek milyon l ve yarals bulundu
u Geliboludaki kanl atmalar, gen ve hrsl Albay Mustafa
Kemalin mesleinin temellerini att. Kurmay Albay Mustafa
Kemal artk 34 yandayd. Ingiliz ve Anzaklarn 25 Nisan 1915te
ayak bast yarmadadaki yedek birliin komutasm biraz zorluk
la almt. Birinci Dnya Sava patlak verdiinde Enver Paay
ve Osmanl ordusunun Almanlara bamlln eletiren bam
SAVA DNEM VAATLER VE BEKLENTLER!
67
sz grl bir ttihat olarak tannyordu. Yine de tilaf gleri

nin ilk kartmalarn durdurmadaki giriimi ve kiisel cesareti,
Geliboludaki Osmanl ordusunun Alman komutan Feldmareal
Liman von Sandersi etkilemiti.116' Ingilizler Suvla Koyunda ikin
ci kez kartma yapnca, Mustafa Kemal onlar durduran birliin
komutanlna getirildi. Daha sonralar Mustafa Kemalin ykse
len yldznn dost ve dman tarafndan derhal fark edildii anla
tlacakt. Aslnda Ingilizler onu dier Osmanl komutanlarndan
farkl grmyorlard ve Enver Paa, Trkiyede onun tannmas
n engelliyordu. Ama ok nemli bir evrenin, dier Trk komu
tanlarn takdirini kazanmt. Mustafa Kemal, Almanlarn Trk
ordu ynetimine mdahale etmesine kar olduundan 1915 ara
lnda itilaf gleri geri ekilmeden nce alelacele Geliboludan
ayrld. Savata kazand en st rtbe olan Tugeneral rtbe
siyle Ruslarn ilerlemesini durdurmak iin byk bir zorlukla
Dou Cephesine gnderilmekte olan kolordunun bana getiril
di. atmalar ve ekonomiyi elinde tutan Ermenilerin gidii nede
niyle harabeye dnm bir blgeye ulat.
Ermeni Sorunu
Balangta Ermeni milliyetileri II. Abdlhamite kar Jntrklere katlmlar ama 1908de anayasann tekrar ilan edilme
sinden sonra yollar ayrlmt. Jntrklerin ideali merkezi bir
devlette eitlii salamakt ama tpk dier Hristiyan milliyetiler
gibi Ermenilerin de zerklikten, kendi toplumlar iin bamszl
a kadar deien zel haklar gibi istekleri vard. Osmanl Rumlar
ve Bulgarlarmdn farkl olarak Osmanl Ermenilerinin katla
bilecekleri ulusal bir devletleri yoktu. Ama Ruslar Kafkasyada
(16) Osmanl ordusuna atanan Alman subaylar bir rtbe daha alyorlard. Bu
nedenle general rtbesindeki Liman von Sanders, Erich von Falkenhayn
ve Colmar von der Goltz, Trkiyede komutanlk yaptklar sre iinde
Feldmareallie ykseltilmilerdi.
68
zellikle 1878de toprak kazannca, arn Ermeni vatandalar

nn says artt. Kafkasyada uzun zamandr yaayan Ermenilere,
Hristiyan Rus ynetimi altnda enerjileri iin daha geni bir faa
liyet alan bulan Trkiyeden giden gmenler de katld.
Ermeni kaynaklarna gre 1912 ylnda Rusya Ermenistan
nda (Kafkasya blgesi) yaayan 1.3 milyon Ermeniye karlk
Trkiyede 1 milyon Trk Ermenisi bulunuyordu.07* Monophysite Gregoryen Kilisesini yeleyen Ermenilere karlk ken
di Dou Ortodoks Hristiyanlk inancn stn tutan ve halkn
Ruslatrma politikas gden arlk ynetimi arasmda baz ger
ginliklerin olduu bir gerekti. Yine de Hristiyan olan Ermeniler,
Mslman Trklere oranla Ruslarla daha fazla ortak noktalar ol
duunu dnyorlard ama 19. yzyln sonunda gerek Osmanl
gerekse daha ileri ve daha fazla frsat tand dnlen arlk
imparatorluklarnda iyi durumdaydlar. Jntrklerin Ruslara
kar Almanlarn yannda yer alma karar, savaan iki taraf ara
smda kalan Ermeniler iin bir trajediydi. ounluu kendini belli
etmedi. Ama ilk terrist saldrlarm denetimi ellerine almak iin
kendi soydalarma kar gerekletiren milliyeti Ermeni devrim
ciler, ardndan Osmanllara ve ara sra da holanmadklar arlk
yneticilerine yneldiler; Osmanllarm felaketi Ermenilerin frsa
t olmutu.
,1915 ylnda Batl Mttefikler, Geliboluya kartma yaparken
bir yandan da Ruslar, Trkiyenin dousuna ilerlediinden fela
ketler Osmanl devletini bekliyordu. Ermeni devrimciler o gn
ler iin hazrlk yapmlard. Trkiyenin dou kesimlerine sa
va szdrmlar, silah depolamlar ve Rus ordusuna yardm
c olmak iin gnll birlikler oluturmulard. Ruslar ilerlerken,
Osmanl cephesinin gerisinde Ermeni milliyetileri isyanlara ve
(17) Justin McCarthy, Muslitns and Minorities: The Population o f Ottoman

Anatolia and the End o f the Empire (New York University Press, New
York: 1983) s. 50,52 {Mslmanlar ve Aznlklar: Osmanl Anadolusunda
Nfus ve mparatorluun Sonu)
69
sabotaj eylemlerine baladlar.(18) Bu yaklam Ermeni toplumunu bir btn olarak tehlikeye att. 1915 Nisaninda Jntrk lider
leri ve zellikle Talat Paa, tm Ermenilerin sava blgesinden ve
demiryollarnn evresinden uzaklatrlmasnn askeri bir gerek
lilik olduuna karar verdiler. Trklerin anavatannn bir parasn
daha yerel Hristiyanlara kaptrmak tehdidini kesin olarak orta
dan kaldrmak gerekiyordu. Yaanan deneyimler Hristiyanlarn
Mslman komularndan kurtulmak iin hakl haksz her tr
l yolu kullandklarn gsteriyordu. Yzyllarca Mslmanlar ve
Hristiyan Ermeniler olduka iyi ilikiler iinde yan yana yaam
lard. imdi ise her iki toplumu da nefret ve korku sarmt, o
u kii l ya da ldr gibi kat bir seenekle kar karya kald
n dnyordu.
Byk apl srgnler tarihte ok sk yaanmtr. Osmanllar,
yasalara boyun emeyen soydalar olan Trkmenleri Asyadan
yeni fethettikleri Balkanlara gnderdikleri gibi, stanbulu fethet
tikten sonra nfusu arttrmak iin Hristiyan Ermenileri baken
te yollamlard. lkeyi yabanclardan temizlemeyi amalayan reconquista (yeniden fetih) hareketi sonrasnda Ispanyadan srlen
Yahudileri ve Araplar kabul etmilerdi ve 18. yzylda yzbinlerce Mslman, Balkanlardan, gney Rusyadan ve Kafkasyadan
srlmt.09
19. yzylda Ruslar Kafkasyadan bir milyondan fazla er
kezi srmt. Srlenlerin yzbinlercesi Osmanl Imparatorluunda yeni bir yaam kuramadan lmt. Sa kalan
larn ou, Ermeni milliyetilerinin zerinde hak iddia ettii
Dou Anadoluya yerletirilmiti. erkezler sava insanlard.
(18) Justin McCarthy ve dierleri, The Armenian Rebellion at Van (University
o f Utah Press, Salt Lake City, UT, 2006) s. 162-4,180-5.
(19) Bkz. Justin McCarthy, Death andExile: TheEthnic Cleansing o f Ottoman
Muslims, 1821-1922, (Darwin Press, Princeton: 1995) Kafkasyadan s
rlen erkezler ve dier Mslman mlteciler iin bkz. S. 32-6, 47-9.
(lm ve Srgn: Osmanl Mslmanlanra Kar Yrtlen Ulus Olarak
Temizleme lemi 1821-1922).
70
Mltecilerin bir ksm yerleik yaayan Osmanllar taciz etmi,

bazlar ise Osmanl ordusunda ve jandarma kuruluunda i bul
mutu. 1915 ylnda Ruslar onlar yeni evlerinde tehdit edince,
disiplin duygusu erkez jandarmalar durdurmaya yetmemiti.
Srgn yollarnda Ermenileri korumak yerine bir ksmn ldr
mlerdi. ou zaman en iyi eitim alm jandarmalar cephele
re gnderildiinden, Osmanl topraklarnn krsalndaki grevle
ri, aralarnda hapishaneden salnm tutuklularm da bulunduu
acemilere kalmt.
Srgne gnderilen Ermeni gruplarna elik eden jandarma
lar bazen onlar Krt kabilelere satm ve Krtler de Ermenileri,
soymu, ldrm ve kadnlara tecavz etmilerdi. Disiplinsiz
jandarmalar, Krt airetler ve ordudan firar edenlerin katlmy
la says iyice artm her tr haydut, srgne gnderilenlere b
yk zarar vermiti. Bir ksm kt beslenme ve hastalk nedeniy
le yaamm yitirmiti.
Sivil Ermeniler gneye, Suriyeye doru gtrlrken, ilerle
yen Ruslardan ve onlara yardmc olan Ermenilerden batya do
ru kaan Trk ve Krt Mslmanlar da ayn nedenlerle yaamla
rn yitirmilerdi.
Anadoluda len Mslmanlarn says kesin .olarak Ermeni
lerden fazlayd ama tm nedenlerle yaamm yitiren Ermenileri
hesaba katnca toplumun te birinden fazlas yok olmutu.
Mslmanlar ise nfusun bete birini yitirmi ve sahip olduk
lar topraklarda kalmlard. stelik Ermenilerin skntlar ok
iyi belgelenmiti. ABD, Osmanl mparatorluuyla savata ol
madndan blgede Amerikal misyonerler ve konsoloslar var
d. Alman subaylar ve siviller de zulmlere tank olmulard. Ne
var ki Mslman halkn ektii strap Batl gzlemcilerin dikka
tinden kamt. Yine de Ermenilerin kaderi, tilaf propagandac
lar iin bir dl olmutu ve Avusturya-Macaristann, ayn ekil
de sava blgesinden yzbinlercesi uzaklatrlan Yahudilere kar
Ruslarn gaddarca davranlarn sulamalasma kar kullanla
bilirdi.
71
Britanya ve Haimiler
Gelibolu Savann yenilgisi ve Bat Cephesinin daha baskn ta
lepleri Ingilizlerin, Trklere kar potansiyel mttefik aray
na girmelerine neden oldu ve ans eseri baz balantlar vard.
1914 ubatnda, erif Hseyinin ayn zamanda Osmanl par
lamentosunun bir yesi olan ikinci olu Abdullah, Msrdaki
Britanya Yksek Komiseri Feldmareal Lord Kitcheneri ziya
ret etti. Nereden baklrsa baklsn, bir nezaket ziyaretiydi. Yine
de Abdullah, Hicazda erif ile yeni Trk vali arasndaki kri
zin gittike bydn Kitchenere aktarma frsatn karma
d. Babasnn makamndan indirilme giriimi olduu takdirde
Britanyann desteini talep ediyordu.
zellikle stanbul zerindeki etkilerini kullanmalarn ve
Trk askerlerinin Svey Kanalndan geirilmesini nlemeleri
ni istiyordu.(20)
Byle bir destein verilmesi pek olas deildi ve zaten gerek
duyulmad. Ksa bir sre sonra Hseyin ile Trklerin arasnda
ki meselenin dosta zld bildirildi.(21) Yine de Ingilizler,
Osmanl Imparatorluunun Arabistan topraklarndaki honut
suzluun bitmek bilmeyen sylentilerini duyuyorlard. 1914 Nisannda, Kahiredeki Britanya Rezidansnda Dou ileri Bakan
olan Ronald Storrs ile Hidivin saraynda yaplan grmede,
Abdullah, stanbuldaki pazarlklarn pek iyi gitmediini ve baba
snn Trklerin saldrlarn her ekilde nlemek iin, Britanya h
kmetinin Mekke Emiri ile grnrde bir koruma ilikisine gir
mesini istediini anlatt. 1914 Nisannda byle bir beklenti yok
tu. Britanyann Osmanl imparatorluu ile ilikisi belki eskisi ka
dar scak deildi ama temelinde kurallara uygundu. Kitchener ile
grm olan Storrs ertesi gn Abdullaha Ingilizlerden destek
beklememesini syledi ama Elie Kedourieye gre reddedilme g
(20) Lord Kitchenerdan Sir Edward Greye, 6 ubat 1914, British Docs, Cilt
X, s. 827. Ayrca bkz. Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 5.
(21) Kitchenerdan Greye, 14 ubat 1914, British Docs, C iltX , s. 827.
72
rnd kadar kesin dedi.(22) Yine de Storrs, Kitchener, Sudan

Genel Valisi Reginald Wingate ve ngiliz idaresindeki Msr Sava
Bakanl stihbarat Dairesi, eer Osmanllar tilaf devletlerine
kar savaa girerse, 1914te Arabistandaki durumun Britanya
hkmetinin yararlanaca frsatlar sunduunun farkndayd,
Trkiyenin ittifak devletleri yannda yer alaca belli olmaya
balaynca, Kitchener 1914 Eyllnde Storrsa, Abdullah ile te
masm canlandrmasn emretti, itilaf devletleriyle Trkiye ara
snda sava balad takdirde erif Hseyinin nasl bir tutum ta
knacandan emin olmak istiyordu. Abdullah temkinli bir ya
ntla, Haimilerin Britanyanm yannda olacaklarn ama on
lar Hseyinin bamszln snrlamak iin ilk darbeyi indir
medike, Osmanllara kar ak bir bakaldr olmayacam bil
dirdi. Ingilizler Hseyini saldrya kar koruyacaklarn akla
yp, savan sonucuna gre Osmanl padiah yerine halife ola
rak bir Arapn seilmesi gibi batan karc bir olasl da ortaya
attlar.(23) Yant aktarmas emredilen Storrs belki de Londradan
ald talimat aarak Hseyine ve Arap davasna bildirmesi gere
kenden ok daha geni bir destek verileceini aklam olabilir.(24)
Hseyin 8 Aralk 1914te verdii yantta, imdilik OsmanlIlardan
ayrlmayacan ve uygun zaman bekleyeceini bildirdi. Ayrca
bundan byle Osmanllarm ynetim keleri arasnda bir hali
feliin bulunmadn... davranlarnn dine aykr olduunu,
Halifeliin Allahn Kitabnda kurallarn uygulanmas demek ol
duunu ama onlarm bunu yapmadn aklad.*251
(22) Kedourie, in the Anglo-Arab Labyrinth, s. 7
(23) C. Ernest Dawn, The Amir o f Mecca Al-Husayn Ibn-Ali and the Origin
o f the Arab Revolt, Proceedings o f the American Philosophical Society,
Cilt 104, No. 1 (15 ubat 1960), s. 22; Kedourie, Englandand theMiddle
East, s. 19, 52.
(24) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 21-1.
(25) Joshua Teitelbaum, Sherif Hussein ibn Ali and the Hashemite vision o f
the post-Ottoman order: from chieftaincy to suzerainty, Middle Eastem
Studies, Cilt 34, No. 1 (1998), s. 106.
s a v a d n e m i v a a t l e r i v e b e k l e n t il e r i
73
Storrsun Londraya danmadan att yerel admlar, Britan

yay neredeyse tmyle Arap milliyetilii ve bir Arap halife
atanmas davalarna balamt. En nemli adm, 1914 Aralk
aynda Byk Britanya hkmeti adna Arabistan ve dier Arap
topraklarnda yaayan halka yaynlad geni kapsaml bir akla
ma oldu. Araplarn bamszlna destek verileceini taahht et
mi ve halifeliin Hz. Muhammedin soyu olan Kurey kabilesin
den gelen, rnein erif Hseyin gibi birinin hakk olduunu be
yan etmiti.(26) Bunu izleyen Nisan 1915 tarihli belge, Araplarn
bamszlnn destekleneceini ve Arap Yarmadasnn ya da
kutsal meknlarn dier Byk Gler tarafndan ilhak edilmesi
ne Britanyanm kar kacan belirtiyordu. Britanyanm bu g
venceleri Hseyini oyunda tutmak iin yeterli olmutu.
ngilizlerin Araplara kar politikasnn gelimesi

1915 ilkbaharnda Ingilizler, ciddi olarak Osmanl Imparatorluunun kaderini dnmeye balamlard. Mart aynda
Kitchener dikkat ekecek kadar ngrl bir yazda, Arabistanda
kuzeyde Dicle ve Frat vadilerinin snrlad ve Mslmanlarn
en nemli kutsal kentleri olan Mekke, Medine ve Kerbelay kap
sayan, ngilterenin korumas altnda bir Arap Krallnn kurul
mas bizim karmza olacaktr diye nerdi. Kitchener, zafer ka
zanmann sonrasmda Rusyann Ortadoudaki konumunun b
yk lde salamlaacan ve Britanyanm toprak sahibi olma
y ya da Hindistana giden yolu korumak amacyla Akdenizden
Basra Krfezine kadar etki alann geniletmeyi dnmesi ge
rektiine inanyordu. Akdeniz kysndaki skenderundan Iran
krfezinin ucundaki Basra kentine kadar bir demiryolu ina edip,
Hindistan garnizonlarn takviye etmek iin Britanya birliklerini
hzla ulatrmay tasarlyordu. Britanyanm neler yapmas gerek
tii konusunda kabinede genel bir fikir ayrl vard. Sir Edward
(26) Kedurie, It the Anglo-Arab Labyrinth, s. 20-5
74
Greyin blgesel dalm konusundaki huzursuzluunu paylaan

Asquith, eer Osmanl topraklar iin bir mcadele gerekleirse,
kendine bir eyler almad takdirde Britanyanm grevini ihmal
etmi olaca sonucuna varmt.127
1915 Nisamnda hkmet Sir Maurice de Bunsen bakanl
nda, Trklerin yenilgiye uramas durumunda, zellikle Fransa
ile Rusya hibir frsat gzden karmayacandan, Britanyanm
karlarnn nerede yattn aratrmas iin bir komite kurdu.
almalarn geri hibir pratik etkisi yoktu ama tartmalar sava
n henz bu aamasnda Ingilizlerin ne ynde dndn gs
teriyordu. Olaslklardan biri, Trklere, Araplara ve Ermenilere
ulusal kimliklerini ifade etme olana tanyan federal izgide
bir imparatorluk kurulmasyd. Avustralyada sergiledikleri gibi
Ingilizler federal planlar seviyorlard ama imparatorluun baka
yerlerindeki denemeleri baarsz olmutu. De Bunsenin komi
tesi Osmanl imparatorluu kt takdirde Britanyann Basra
Krfezinin balad noktadan Ortadoudaki petrol karlar
nn younlukla bulunduu Musula kadar Mezopotamyaya sa
hip olmas gerektiini neriyordu. Bu blge Hayfa limanna ba
lanacakt. Franszlar, am ve Beyrut evresiyle ilgilenirken, Ege
ve Akdenize alma hedefini uzun zamandr tayan Ruslar da
Boazlara sahip olacakt. Filistin, her nn de ilgisini ekti
inden Protestan, Katolik ve Ortodoks olan Hristiyan mt
tefik devlet arasnda zel bir anlamaya gerek gsterecekti.
Anlalan Mslmanlarm ve Yahudilerin karlarna pek nem
verilmemiti.(28)
Bu arada Ocak 1915te Kitchenerin ardndan Msr Yksek
Komiserliine getirilen Sir Henry McMahon, Araplar, Osman(27) Kitchenerin yazs Jukka Nevakivinin kitabnda yer alyor, Britain,
France and the Arab Middle East 1914-1920 (Athlone Press, Londra:
1969), s. 18: Asquithden sayfa 17de sz ediliyor.
(28) T. G. Fraser, The Middle East, Partition and reformation, Seamus
Dunn ve T. G. Fraser (ed.) Europe and Ethnicity: The First World War
and Contemporary Ethnic Conflict, (Routledge, Londra, 1996) s. 163
75
llardan ayrlmaya tevik etmek iin hafiften giriimlere balad.

Arabistan Yarmadasnn dousunda ve ortasnda ngilizler, da
ha kk Arap kabilelerinden destek almaya balamlard. 1915
ylnn ortasnda Kuveyt Emiri, o dnemde Necd blgesi yneti
cisi olan Ibni Suud ve Asirli drisi kesin olarak Britanyann y
rngesine girmiti. Hseyin ise, halifenin cihad arsna uy
mas iin Trklerden gittike artan bir bask altnda kalyordu.
Kuramsal olarak buna nemli lde destek veriyordu ama uygu
lamada birka kk gsteriden teye gitmiyordu. Bunun yerine
Hseyin, Ingilizlerin Msr ve Sudandan yapaca saldrlara kar
Hicaz sahilinin ne kadar krlgan olduunu vurguluyordu. Ne
var ki, gizliden gizliye ngilizlerle ittifak kurmak gibi daha cesur
admlar planlyordu. Bu fikrin motivasyonu aka bilinmiyor.
Hseyinin ana amacnn halife olmak olduu iddia ediliyordu
ama bu noktada Araplnn pek az kant vardr.(29) Osmanllara
kar kapld hayal krklnn belki de daha nemli bir unsu
ru Ocak 1915te ittihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan grevin
den alnma plann aa karmasyd. Savan patlamas bu fik
rin gerekletirilmesini nlemiti.
Hl Trklerle bir uzlama aray iinde olan Hseyin, 1915
Martnda olu Faysal, bir komplo giriimini gsteren sulayc
belgelerle stanbula sadrazamla grmeye gnderdi. Belki de bu
adm, Faysalm amdaki al-Fatat ve al-Ahd gibi Arap milliyeti
gruplaryla temas kurmas iin zenle hazrlanm bir bahaneydi.
Ne var ki Faysaln bu gruplardan edindii ilk izlenim, d gle
rin yardm olmakszn Osmanllara kar isyan edecek gce sahip
olmamalaryd.(30) amdan stanbula geen Faysal burada bir ay
kalp babasna kar kurulan komplo konusunda Trk hkme
tiyle bir karara varmak iin abalad. Hkmetin en nde gelen
kiileri olan padiah, sadrazam, Talat ve Enver paalar byle bir
komplodan habersiz olduklarn belirtip Trk valiyi deitirecek
(29) Kedourie, England and the Middle East, s. 48-56.
(30) Dawn, Ottomanism to Arabism s. 28.
76
lerine sz verdiler. Ayn zamanda Ingilizlere kar cihad ilan et

medii takdirde Hseyinin konumunu salamlatrmak iin da
ha ileri gitmeyeceklerini de akladlar. Faysal, padiaha sadakat
sz verip Svey zerine yaplacak Trk saldrsna destek ve
receini aklad. Aslnda Trklerden ok honutsuzdu ve mev
cut durumun daha fazla srdrlemeyecei hakkndaki gr
onaylanmt.
1915 Maysnda Hicaza dnerken bir kez daha ama urayp
milliyetilerle grt. Son grmeden bu yana Trklerin bask
syla bu gruplar iyice zayflamt. Bereketli Hilaldeki Arap asker
lerinden oluan Osmanl birlikleri blnm ve askerler Gelibolu
ve Kafkas cephelerine gnderilmiti. Suriyedeki muhalif subay
larn baarl bir ayaklanma yapma olasl neredeyse hi yok
tu ya da ok dkt. Milliyetiler, Haimileri Antoniusun am
Protokol adn verdii belgede kararlatrlan koullar zerin
den ngilizlerle anlamaya varmalar ve sultana kar aka isyan
etmeleri iin srar ettiler.(31) Bu belge Araplarn hangi koullarla
ngilizlerle ittifak kurup Trklere kar silahlanacaklarn gsteri
yordu. Osmanl imparatorluunun Arapa-konuulan tm top
raklarnda bamszlk isteyen geni kapsaml bir talepti. Faysal,
Ingilizlerin bunu kabul edeceklerinden emin deildi. Ayrca bir
isyann baarya ulaacam da pek umut etmiyordu. Kukularna
karn, bu belge, Hseyinin 1915 Temmuzunda McMahona
yazd ilk mektubun temelini oluturacakt.(32)
Faysal tm aamalarda iki tarafla da grmeyi srdrd:
Aralk 1914ten bu yana Suriyede Trk komutan olan ve sk sk
cihad ilan etmesi iin Hseyine ricada bulunan Cemal Paaya
Hicazm desteini sz verdi. Ayn aamada isyan taraftan oldu
undan zamanlama konusunda ok tedbirliydi. Babas ve kardei
Abdullah ile 1915 Hazirannda bir sava konseyinde toplandkla
r zaman, Araplarn sahay ele geirmeden nce, Trklerin nemli
(31) Antonius, The Arab Awakening, s. 79.
(32) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 174-6.
s a v a d n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i
77
lde zayflam olduunu grmek istediini aklad. Buna kar

lk Abdullah olabildiince hzl davranmak istiyordu. Araplarn
derhal harekete gemedikleri takdirde Bar Konferansinda tm
haklarn yitirecekleri korkusuna kaplmt:
Savan Araplar iin bir tek sonucu olabilir: Trkler,
Almanlar ya da Franszlardan kim kazanrsa kazansn, [zor
ba] bir hkmetin kskac iinde kalacaklardr; bu neden
le Arap hareketini ilan etmeli ve [bylece] yabanclarn bo
yunduruuna girme sonucuna katlanmamak iin savatan
kanlmaldr.133
Abdullah, Haimilerin isyana en fazla bel balam olanyd.
ddialarna gre Osmanl yetkilileri de bunu fark etmiti ve Yemen
Valisi gibi yksek makamlar nererek onu satn almak istiyorlar
d. Daha sonralar sava olmasayd bile, Hseyin Ve ibirlikileri
nin hac dneminde hac adaylarm rehin alarak isyan balatacak
larn T. E. Lawrencea itiraf edecekti. Byle bir adm aralarnda
Ingiltere ile Fransann bulunduu byk gleri bir uzlaya zor
layacak ve gelecekte Hseyinin Trk basksna kar korunmas
n salayacakt. Fazlasyla hayale dayanan plann 1915 ylnda uy
gulanmas tartld ama sava ertelenmesine yol at.(34)
Abdullahn sava sonrasndaki Bar Konferansinda yer al
mak iin harekete geme zamannn geldii fikrini Hseyin de
destekledi. am Protokolndeki talepleri kabul etmeleri karl
nda Ingilizlere ittifak nerilmesi kararlatrld. Hseyinin Sir
Henry McMahona imzasz bir mektubu ile birlikte Abdullahn
Ronald Storrsa yazd 14 Temmuz 1915 tarihli mektup ayn
zarfla gnderildi.
(33) Dawn, The Amir o f Mecca, Al-Husayn Ibn- Ali and the Origin o f the
Arab Revolt, s. 24.
(34) T. E. Lawrence raporu, 13 Mays 1917, Notes on Hejaz Affairs Arab
Bulletin (13 Mays 1917).
78
Baz tarihiler Hseyinin Arap milliyetiliini aniden benim

semesini kukuyla karlyorlar. rnein Mary Wilson, temelinde
kendi karlarna hizmet olarak gryor. Hseyinin temel soru
nu, ttihat ve Terakki Cemiyetinin laiklik ve merkeziyetilik g
rlerinden holanmamasyd.(35) Gerekten de stanbuldaki la
ik ittihat ve Terakki ynetimine duyulan kuku Hicazdaki o
u kiiyi harekete geiren unsurdu. Hseyin, Osmanllarn halife
lik zerindeki haklarn yitirdiklerine ve bu konum iin kendisi
nin en uygun aday olduuna inanyordu. Ne var ki, Osmanllara
kar ayaklanmann birincil nedeni olarak dinsel banazln ne
karlmas, imparatorluklarnda en kalabalk Mslman nfusa
sahip olan Ingilizleri Hseyini destekleme konusunu tekrar d
nmeye itebilirdi. Haimilerin davasn Arap milliyetilii bay
rana sarmak bu dnemde ngiliz karlarna tehdit oluturma
dndan daha gvenliydi. Efrahim Karsh, Arap isyan hakknda
daha ileri gidiyor:
Bu, Hseyinin bireysel bir imparatorluk kurma arzusuydu. erif, Arap Halknn Osmanl tutsaklnn zincirleri
ni krmak iin abalayan ulusal kurtulu kahraman deildi.
Kendi imparatorluunu Osmanllarn yerine geirmek gibi
zgn bir frsattan yararlanmak isteyen bir emperyalistti/36'
Tarihiler Hseyinin drtlerinin Arap milliyetiliiyle pek
balantl olmad noktasnda birleiyor. Yine de Hseyinin esas
amacnn ne olduu hakknda baz tartmalar var. Bireysel bir
imparatorluk kurmak m yoksa halifelii kazanmak m? Kantlar
ok belirsiz.
(35) Mary C. Wilson, The Hashemites, the Arab Revolt and Arab Nationalism, Khalidi ve dierleri, The Origins of Arab Nationalism, s. 214.
(36) Efrahim Karsh ve Inari Karsh, Myth in the Desert, or not the Great Arab
Revolt, Middle East Studies, Cilt 33, No. 2 (1997) s. 267.
79
McMahon-Hseyin Yazmalar
1915 Temmuzunda Britanyann Ortadoudaki konumu nem
li lde bozulmutu. Trkiyeye ldrc bir darbe indirmeyi
amalayan Geliboluya Ingiliz-Fransz saldrs aka baarszl
a uramt ve D Sefer Gc yl sonuna kadar geri ekilecekti.
Artk Hseyin, Trklere kar isyan balatmak iin Ingilizlerden
bir dl garantisi alabilirdi. Bunu gz nne alnca, Hseyinin
al oyunu olan 14 Temmuz 1915 tarihli ilk mektubu gerekten
de ok cesurcayd. (McMahon-Hseyin yazmalar adyla tanna
cak olan mektup dizisinin birincisiydi.) Aden dnda Arabistan
Yanmadasnn tmn kapsayan, kuzeyde Mersine kadar uza
nan, Akdeniz, Kzldeniz, Basra Krfezi ve Iran ile snrlanan bir
Arap devletinin kral olarak tannmay talep etti. Gnmzdeki
Suriye, gney Trkiyenin bir ksm, Israil-Filistin, rdn, Irak,
Suudi Arabistan, Krfez lkeleri ve Yemenin byk bir ksm
bu snrlar iinde kalyordu. Ayrca Britanyanm, bir Arap ha
lifenin ilan edilmesini onaylamasn da istiyordu.1371 Kahiredeki
Ingiliz yetkililerin Hseyinin isteini gereki bulmamasna a
rmamak gerekir. Dou leri Bakan Ronald Storrs daha son
ralar yle yazacakt: O zamanlar ve imdi hl, erifin azn
ve Britanya hkmetinin czdann gereinden fazla am oldu
u fikrine inanyorum. . isteklerinin trajikomik olduunu kendi
mizden (ve zorlanarak kendisinden) pek saklayamamtk.(38)
nemsiz bir Arap yneticinin mantkd taleplerini kesin
likle reddetmemek, Gelibolu yenilgisinin Britanyanm zgveni
ne ne kadar ar bir darbe indirdiini gsteriyordu. Britanya h
kmeti, Msr Yksek Komiseri Sir Henry McMahon aracly
la Hseyin ile yazmalar (yaklak on mektup) uzun sre devam
(37) Emir Abdullahdan Ronald Storrsa, 14 Temmuz 1915. Yazma Byk

Britanya Parlamento Belgeleri Kark. No. 3, 1939, Cmd 5957de bulu
nabilir. Bundan byle Cm d 5957.
(38) Ronald Storrs, Oriettations (Ivor Nicholson & Watson, Londra: 1939) s.
160-1.
80
ettirdi.(39) McMahon-Hseyin mektuplar Britanya ile Haimiler

arasnda 40 yldan fazla srecek bir askeri ittifakla son buldu. Ne
var ki, yaplan siyasi anlamalar hakkmdaki yazmalar daha be
lirsiz ve yoruma akt. Temelinde Araplarn bamszlnn de
recesi ve bu Arap devletinin topraklarnn genilemesi konularn
daki sorular zmlenmeden kald.(40) Niin byle olmutu? Elie
Kedourie, Ingilizlerin yantlarnn bilinli olarak belirsiz ve kast
sz olarak aprak olduunu ileri sryor.(41) McMahon grevi
nin, Arap halkn doru yola sokmak, dmanlardan uzaklatr
mak ve kendi tarafmza ekmek olduuna inanyordu.,(42) Belki
de mektuplar kendisine verilen deere oranla ok daha kurnazca
hazrlanmt. Aslnda sunulandan fazlasnn masada olduunu
Hseyinin dnmesi ngilterenin karmayd ve ayn zamanda
yazmalarm belirsizlii dardan bir okurun nelerin vaat edildi
inin ifresini zemeyecek kadar yoruma ak olmasyd. Belirli
bir dereceye kadar yadsnabilecek szckler seilmiti.
McMahonn ilk yant 30 Austos 1915 tarihinde gnderil
miti. Olduka kaamak yant Araplarn Trk ynetiminden kur
tulmasn ve bir Arap halifenin seilmesini desteklediini ak
lyordu. Yine de McMohan scak sava srerken, Trkiye halen
topraklan igal etmiken, Haimilerin Suriyedeki etkisinin git
gide zayfladnn belirtileri ortaya karken ve Suriyeli Araplar
Osmanllarla ayn tarafta olmay yelerken, snr ayrntlarm ko
numak iin ok erken olduunu dnmt. Hseyin, 9 Eyll
tarihli mektubunda varsaylan Arap devletinin snrlarnn kesin
(39) Yazmalar Cmd 5957 ya da Antoniusun The Arab Awakenirg adl kita
bnn 6. blmnde bulunuyor.
(40) Kedourie, n The Anglo-Arab Labyrinth, Bl. 2; Monroe, Britain's Moment in
the Middle East, Blm 2; Isaiah Friedman, The Question o f Palestine 19141918: British-Jewish-Arab Relations, (Routledge & Kegan Paul, Londra:
1973) Bl. 6; Briton Cooper Busch, Britain, India and theArabs, 1914-1921
(University of California Press, Berkeley: 1971) BL 2.
(41) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s.4.
(42) Kedoruie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 120.
81
olarak izilmesini talep etti. Bu konuyu ihmal etmenin aralarnn

bozulmas ya da benzeri bir ey olarak kabul edilecei gibi tehdit
ieren bir yant verdi.(43)
Yazmalar belki anlamazlkla bu noktada bitmi ya da
Ingilizler Hseyine kar daha sert bir tavr taknm olabilir.
Bu arada yeni gelimeler yaand: Osmanl ordusunda bir kur
may subay ve anlalan al-Ahd adl Arap milliyeti grupta lider
konumunda olan Muhammed erif al-Faruqi, Kahireye gizli
bir gndemle gitti. Kahiredeki Askeri stihbarat efi Tugeneral
Gilbert Clayton ile 1915 sonbaharnda yapt grmede Suriyeli
Arap milliyeti derneklerinin Ingilizlerin tarafnda silahlana
caklarn aklad. Buna karlk bamsz bir Arap devleti iin
Britanyann kesin desteini istediklerini bildirdi. Eer byle bir
gvence alamazlarsa, savata Trklere ve Almanlara tam destek
vereceklerdi.(44) imdi al-Faruqinin Arap milliyetiliinin gc
n ve Trkler ile Almanlarla kendi temasn abartm olduu ka
bul ediliyor. Trklerin Arap milliyetiliini bastrmaya niyetli ol
duklarnn hibir kant olmad gibi, Almanlar da kendi mt
tefiklerinin arkasndan yaplacak pazarlklar hafife almazlard.
Yine de, grmenin raporlar, Kahiredeki ngiliz yetkilileri ve
askerlerini erif Hseyinin kabul edecei bir anlamay olabildi
ince abuk masaya koymalar gerektii dncesine itmi oldu
unu gsteriyor. Londradaki Lord Kitchener, Araplar kendi ta
rafnda tutma fikrini destekliyordu. Araplarn ngiltereye olan
geleneksel sadakatinden vazgeilmesini nlemek iin elinizden
geleni yapmalsnz, demiti kesin bir dille.(45) Suriyedeki mu
halif ordu birliklerinin nderlik ettii bir Arap isyannn kme
noktasna gelmi olan Gelibolu kartmasn kurtarmaya yardm
c olacam dnm olabilirdi.(46)
(43)
(44)
(45)
(46)
MO K6
erif Hseyinden McMahona, 9 Eyll 1915, Cm d 5957.

Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 176-80.
Friedman, The Question ofPalestine 1914-1918, s. 72.
Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 177-8.
82
Araplara kur yapmak stratejisine olduka istekli olan Sir Edward Grey, bir yant hazrlamas iin McMahona olabildiin
ce geni yetki vermiti. Yine de Grey, Araplara ok fazla vaatte
bulunmann Hseyini Britanyann bir vekili olarak alglayabi
lecek Franszlarla srtmeye neden olmasndan ekiniyordu.
McMahon, Whitehall dileri bakanlndaki ilgili dairelere ve
zellikle nelerin nerildiini renince akna dnen Hindistan
Brosuna danmadan Hseyine mektubunu 24 Ekim 1915te
yollad. Araplarla ilikilerin geleceinde ve zellikle Filistin hakkndaki grmelerde kilit bir rol stlenecek olan bu taahhd
ylesine kritik bir nokta oldu ki, en nemli blmn aktaryo
ruz:
Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriyenin, am,
Humus (Homs), Hama ve Halep kentlerinin batsnda ka
lan kesimi tmyle Arap olmadndan, talep edilen snrlarn
dnda kalmaldr. Bu deiiklii gz nnde bulundurarak
ve Arap reisleriyle var olan anlamalardan nyargsz olarak,
bu snrlar kabul ediyoruz... Deiiklik hakk sakl kalarak,
Byk Britanya, Mekke erifinin talep ettii snrlar iinde
kalan blgelerdeki Araplann bamszln tanmaya ve des
teklemeye hazrdr.(47)
McMahon ne demek istemiti ve bu szcklerle neyi ima edi
yordu? Araplarn bamszln desteklemek cmlesi grnd
gibi algland. Bu nedenle sava sonras manda sistemi uygu
lannca, Araplar tarafndan szlemeden vazgemek olarak g
rld ve byle karland. Filistine gelince, McMahon 12 Mart
1922de Smrge Dairesine yazd mektupta, Filistini Hseyine
verdii taahhtlerin dnda tutmay amalam olduunu ak
lad. Olduka zayf bir iddiayla, tanmlamak iin baka bir nok
ta bulamadndan gneyde amda durmu olduunu bildir
(47) McMahondan erif Hseyine, 24 Ekim 1915, Cm d 5957.
SAVA DNEM VAATLER! VE BEKLENTLER
83
di. Bir yl sonra McMahonn mektuplarn yazmasna yardm

c olan Clayton, o tarihte Filistin Yksek Komiserliine getirilen
Samuele Filistini katma niyetinin olmad konusunda gven
ce verdi. 23 Temmuz 1937 tarihinde McMahon The Times ga
zetesine yollad yazda bamsz Arap krall olacak blgenin
Filistini kapsamadn aka onaylad.(48)
Bu mektuplara sayg gsterilmesi gerekir ve McMahon ile
Clayton tarafndan Filistinin geleceinin ciddi kayglara konu ol
duu bir dnemde yazld unutulmamaldr ama 1915 ylnda
durum bu deildi.
Eer blge szc vilayet ile eanlaml olarak alnrsa, Su
riye vilayetinin batsnda bulunduundan Filistin snrlarn d
nda kalmt. Ne var ki, bu gr Humus ve Hama vilayetle
rinin olmad, yalnzca skenderunu kapsayan Halep vilaye
tinin olduu gerei karsnda pek salam grnmyor. Eer
McMahon amn gneyinde hibir noktay dnememise,
Hayfa, Amman ve Akabeye giden demiryolunun kava olan
Daraa gibi yerleri tanmlayabilirdi. Elbette Filistin ve Kudsten
sz edilmemesi nemlidir. am, Humus, Hama ve Halep kentle
rinin batsndaki blgeleri tanmlayarak McMahonm gelecekte
Lbnan olacak Hristiyan ve byk bir olaslkla Drzi toplumlarnm yaad ve Ingilterenin mttefiki olan Fransann uzun s
reli karlarnn bulunduu blgeyi dnm olmas sonucuna
varlabilir.(49)
Filistinin Hseyine taahht edilen topraklarn bir paras
olup olmad tartmalar hi kukusuz srecektir ama nemli
olan nokta, Araplarn bu blgenin Ingilizlerden miras kaldna
inanmalaryd.
(48) Sir Henry McMahondan Sir John Shuckburgha, 12 Mart 1922, Martin
Gilbert, Winston S. Churchill, Companiot Volme IV, Ksm 3: Nisan
1921-Kasm 1922 (Heinemann, Londra: 1977) s. 1805, bundan sonra
Gilbert, Churchill Companion, IV, Ksm 3; Samuel, Memories, s. 172-3.
(49) Antonius, The Arab Awakenirg, s. 168-79.
84
Sykes-Picot Anlamas -veArap syan

Bu pazarlk srecinde Britanyann 1916 ylnda Fransa ile bir
anlama yaparak temelinde Ortadouyu aralarnda paylatkla
rn Hseyin bilmiyordu. Yazarlar Sir Mark Sykes ile Franois
Georges Picotnun adn tayan Sykes-Picot Anlamas, Bunsen
Komitesinin fikirlerinin bir ounu yanstyordu. Fransa, Acre li
mann kuzeyinde kalan Akdeniz sahiline sahip olurken, Britanya,
petrol zengini Mezopotamya ile Hayfa evresinde snrl bir yer
leim yeri edinecekti. Dier Arap topraklar Britanya ya da Fransa
korumas altnda kalacakt. Bu anlamann Arap bamszl iin
neler ierdiini aklamaya gerek yok ama ayn zamanda daha son
ralar gneydeki Necef ln kapsamadan, Britanya mandas
altna girecek olan snrlar iinde Filistin ad verilen bir blge
nin ortaya kacann iaretiydi. Britanya, Hristiyanlarn Kutsal
Meknlar konusunda Katolik ve Protestanlarn kayglarna du
yarl olduu gibi, Franszlar Svey Kanalndan uzak tutmay da
istediinden, Filistin uluslararas bir blge olacakt. Herhangi bir
birleik bamsz Arap krall fikrini bld iin, Sykes-Picot
Anlamasnn koullan Rusyadaki Bolevik devriminden sonra
aklannca Araplar tarafndan iddetle sulanacakt/50
Yalnzca be ay sonra, 5 Haziran 1916da Hseyin, isyan bay
ran ekti ama pek ses getirmedi. Hem kendisi hem Britanyann
Arap Brosu isyann boyutlarn ok fazla abartmilard. rnein
McMahona 16 ubat 1916da yazd mektupta Hseyin, Osmanl ordusundaki 100.000 Arap askerin isyanclarn tarafna ge
eceini ima etmiti. Arap Brosu da bu varsaym desteklemiti
Ne var ki, byle bir taraf deitirme gereklemedi. Arap askerle
rin byk ounluu Osmanl mparatorluuna drste sadk
kald.<51) Hseyinin ortaya srd babozuk Arap Bedevi as
kerlerinin says asla 15.000i gemedi. stelik Arap Isyannm s
nrlar da ok kstlyd. Cemal Paamn ordudaki Araplarn ara(50) Fraser, The Middle East: Partition and reformation, s. 166.
85
sndaki potansiyel blcleri nceden harekete geip bastrm

olmas nedeniyle Suriye ya da Filistinde isyan kmad. syann
srdrlmesi iin Ingilizlerin Araplara byk miktarlarda para
ve silah yardm yapmas gerekti. Britanya ordusunun dorudan
katks ise danman salamak ve ara sra deniz ve hava gcyle
destek olmann dna kmad.
Hseyinin balatt isyann snrl kalmas Ingilizler iin ha
yal krcyd ama yine en azndan bir bakaldrnn yaanmasna
memnundular. Balangta Mekkeyi ele geirerek elde ettikle
ri baarnn ardndan Arap gleri pek fazla ilerleme kaydetme
di. Taktik yeteneklerden yoksun olduklar ve Osmanl toplarnn
ateine maruz kalmaktan korktuklar iin Kzldenizdeki Cidde
limann Ingilizlerin deniz ve hava desteiyle ele geirdiler. Taif
ancak 1916 Eyllnde dt ve Trk ordusu savan bitimin
den aylar sonrasna, 1919 ylnn balarna kadar Medineyi elin
de tuttu. 1916 Temmuzunun ortasnda isyan iyiden iyiye zayf
lad. Disiplinli bir orduyu muhafaza etmek Hseyin iin ok zor
du ve firar edenlerin says olduka yksekti. Hseyinin oulla
r arasmda askeri adan en akll ve en cesur olan Faysal, 1916
Austosunda Albay Cyril Wilsona, saldrya getikleri takdirde
Trklerin baskn durumda olacaklarn itiraf etti. Ksa bir sre
sonra isyana yardmc olmas iin Britanyann Hicaz sahiline
kartma yapmasn istedi.(52) Gitgide ykselen askeri sorunlardan
rahatsz deilmi gibi grnen Hseyin, 1916 Ekiminde kendini
Arap Kral ilan etti. Ne var ki, Ingilizlerin kayglar iyice artm
t ve 1916 ylnn sonunda Hseyine verilen destein arttrlma
s kararlatrld. Parasal yardm miktar ayda 125.000 sterlinden
200.000 sterline karld. Hseyinin talep ettiinden fazla mik
tarda silah yardm da yapld. Para yardm ok nemliydi; n
k Bedevi kabilelerini silah altna almak iin vatanseverlik duygu
sundan ok datlan altnlar ie yaryordu. Yine de, Bedevilerin
disiplinsizliinin yan sra fiyat pazarlklar da ou zaman askeri
(52) Bkz. Karsh ve Karsh, Myth in the Desert, s. 295-7.
86
operasyonlarn zamannda.yaplmasn engelliyordu. Grnrde

mttefik olan kabilelerin srtmeleri nedeniyle atmalar yar
da kalabiliyordu ve hatta bir seferinde kahve imek iin bile mola
verilmiti. 1916 sonlarnda Araplarn askeri danman olan T. E.
Lawrence, Bedevi askerlerin hedefe ulamadan nce ganimetleriy
le birlikte evlerine gitmelerini eletirmiti.(53) Albay C. E. Wilson,
Hicaza giden Britanya askeri misyonunu ynetiyor, Clayton git
tike daha etkili roller stleniyor ve Arap Brosu araclyla Arap
syamna Britanya yardmnn byk bir ksmn koordine edi
yordu ve bylece isyann stratejik yn Hseyinin elinden kayp
gitmi oluyordu.(54)
Arap Brosu
istihbarat Dairesi Bakan William Reginald (Blinker) Hail,
1916da Yakn ve Ortadouda tannm bir ngiliz arkeolog
olan David Hogarth, Araplarla temas salayan Ingiliz subaylar
ve yetkililerle birlikte almas iin ie ald ve bylece gelecek
teki olaylar zerinde etkili bir rol oynayacak olan Arap Brosu
kuruldu. Daha sonra Hogarth, gzdelerinden biri olan T. E.
Lawrence ile Arabistan uzman Gertrude Belli yanma ald. 1916
Martnda Kahire, Arap Brosunun merkezi oldu. Bronun ba
nda Clayton vard ve Ronald Storrs da nemli bir rol oynuyor
du. Arap Brosu, Suriye, Arabistan ve Filistin hakknda Britanya
hkmetine bilgi, rapor ve gr sunuyordu. Arab Bulletin adl
gizli bir bilgilendirme kitab olan en bilinen yaym 1916 ilkbaha
rndan itibaren Ingiliz yetkililer arasnda dolamaya balad.
Arap Brosu genellikle ar derecede Fransa dman olarak
tanmlanyordu. Clayton, Hogarth, Lawrence, Bell ve Msra yeni
atanan Britanya Yksek Komiseri Reginald Wingate, Franszlarn
(53) Karsh and Karsh, Myth in the Desert s. 295-7.
(54) Howard Morley Sachar, The Emergence o f the Middie East, 1914-1924
(Ailen Lane, Penguin Press, Londra,: 1970) s. 134-5
87
Ortadoudaki amalarna kesinlikle antipati duyduklarn aka

sergiliyorlard. Haimileri, Franszlarn Suriye zerindeki etkisini
azaltmak ya da yok etmek iin potansiyel bir ara olarak gryor
lard. Baz tarihiler Arap Brosunu, Arap davas ve Haimilerin
etkisinde kalm, masum ve hevesli bir grup olarak grmeyi yeli
yorlar. En azndan koruduklar kiilerin ve inandklar davann sa
van ardndan Franszlarn aleyhine de olsa, baz hedeflerine ula
masna kararl olduklarn iddia ediyorlar. Bazlar bu grn,
Sykes-Picot Anlamas ile Hseyin-McMahon yazmalar arasn
daki elikiler nedeniyle bro yelerinin sululuk duygusundan
kaynaklandn ileri sryorlar. Ne var ki, Arap Brosunun en
fazla ilgilendii konu, Britanya Imparatorluunun Arap dnya
sndaki smrgeci karlarn geniletmekti. Bro yeleri, ismen
Hseyinin ynetimi altnda ama ngilterenin resmi olmayan de
netiminde gevek bir federasyonunu, bunu elde etmenin en iyi
yolu olarak gryorlard/555
T. E. Lawrence, savatan sonra yazd ve sklkla alntla
nan blmnde Britanya ile Osmanl mparatorluunun ard
l olan Arap devleti arasnda resmi anasayal ba buluynas ola
slndan sz etmiti: Benim arzum, Araplarm bizim ilk kahve
rengi dominyonumuz olmalar ama son kahverengi smrgemiz
olmamalardr .(56)
Faysal ve Lavvrence
Bir Ingiliz-Irlandal toprak sahibi babann evlilik d olu olan
gen astsubay T. E. Lawrence, belki de Arap Brosunun en
nemli ismiydi ve kesinlikle en tannm olacakt. Hem dn
(55) Bruce Westrate, The Arab Bureau: British Policy in the Middle East, 19161920 (Pennsylvania State University Press, University Park, PA: 19912)
s. 6-9.
(56) T. E. Lawrencedan Lord Curzona, 27 Eyll 1919, David Garnett (ed.)
The Letters of T E Lav/rence (Jonathan Cape, Londra: 1938) s. 291-3.
88
hem de hareket adam olarak stlendii rol, Birinci Dnya Sava

ncesindeki Ortadouda yapt gezilerden edindii bilgilere da
yanyordu. Geleneksel Arap kltrne yaknlam ve gerek Jn
Trkler gerekse Fransz misyonerler ya da eitimciler gibi mo
dernletirme abas gsterenlere dmanlk beslemeye balam
t. Arap Brosunun Fransz kart grleri elbette onu da etki
lemiti. 1916 ylnn bamda Mezopotamyaya gnderilip baar
sz Ingiliz seferine tank olduktan sonra 1916 Ekiminde Storrs ile
birlikte Arap Isyamm deerlendirmek greviyle Ciddeye yollan
mt. Bundan sonraki iki yl Arabistanda geirip isyanda nem
li bir rol oynayacakt.
Geldii zaman umarszca rpndna tank olduu isyanda
gerekten de nemli bir etki yaratt. 1916 Ekiminde Trklerin
askeri stnl ellerinde tuttuklar kesinlikle belliydi. Araplarn
Medineyi ele geirme olanaklar yoktu. Ayrca Hseyin, Bedevi
kabilelerinin darack snrlar dnda hibir yerden destek ala
myor, yalnzca Britanyann parasal yardmyla rvet datarak
destek toplamaya abalyordu.
Isyanm Hseyinin en dinamik yapl Faysal adl olu evre
sinde odaklanmas gerektii sonucuna vard: Arabistana arama
ya geldiim adamn bu kii olduunu ilk bakta hissettim - Arap
Isyann zirveye ykseltecek bir liderdi, diye yazacakt.(57) Yine
Faysaln kusurlu ynlerini de alglad, sadakat asmdan kabile
lere ar derecede yakn olduunu fark etti. Alternatif olarak di
er kardeinin durumu daha ktyd: Alinin sal bozuk
tu, Zeid ok gen ve toydu, gze en arpan seenek olan Abdullah
ise Lawrencea gre iyi bir politikacyd ama devlet adam ola
rak yetersizdi.(58) stelik Lawrence onun askeri adan beceriksiz
olduunu da dnyordu. Arap Brosunun bakan Clayton
tm kararszlna karn, bu durumun yararlar hakknda ikna
(58) Bkz. Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 51. Abdullahn drstln
sorguluyor.
89
etmeyi baard. Bronun grne gre Faysal lider olarak en po

pler kii deildi. Abdullah, isyan balatmak konusunda ok he
vesliydi ve ngilizlerle ilk temas o kurmutu. Buna karlk Faysal,
isyan konusunda en isteksiz olan kardeti. Ne var ki, isyan geliir
ken Osmanllara kar yaklam sertleti ve bir uzlama (aa
ya baknz) olaslna kendini ak tutarken bir yandan da kabul
edilebilir bir anlamann pek de mmkn olmadn gitgide da
ha fazla dnyordu/59'
Clayton, Arap syan ve kuzey Hicazdaki operasyonlar hak
knda bilgi konusunda gitgide Lawrencea daha fazla daya
nr olmutu ve Kahireye ulaan bilgileri denetleme becerisiyle
Law.rence nemsiz bir kii olmaktan etkili bir isim olmaya d
nmt. 1916 Kasmndan sonra Arap syanmn irtibat su
bay oldu ve bylece FaysaPn stratejisine karar vermekte nem
li bir rol stlendi. ngilterenin parasal yardm ve silah teslimat
larn kontrol etmesi ona gerek bir g kazandrmt. Zeksn
kullanarak Arap kltrnn duyarl ynlerine kendini baaryla
uyarlayp Faysal ve dier Araplarla ie yarayan bir ibirlii kurma
y baarmt. Becerikli ve diplomatik yaklamyla Ingiliz-Haimi
ittifaknn karsndaki baz ciddi sorunlarn halledilmesine yar
dmc oldu.
Lawrencem blgeye geliinin Arap Isyannda nemli bir iti
ci g olduu konusunda hi kuku yoktur. Taktik asndan en
nemli karar, Araplarn deve ve at zerindeki becerileriyle hzl
hareket edebilmek gibi en byk avantajn kullanmakt. En b
yk dezavantajlarysa, can kaybma kar savunmasz olmalary
d ve moralleri son derece krlgan olduundan kolay katlanabi
lecekleri bir durum deildi. Scak temas yerine ln ak alanla
rnda uzaktan savamann daha iyi olacan fark etti.(60) Araplar,
ancak avantajl konumda olduu zaman saldrya geebilirler(59) James Barr, Settirg the Desert on Fire: T E Lawrence and Britain's Secret
War in Arabia, 1916-18 (Bloomsbury, Londra: 2007) s. 102-3.
(60) Lawrence Seven Pillars ofV/isdom, s. 183-4.
90
di. Bylece Araplarn taktiklerini, stratejilerini, askeri kaynakla

rn ve becerilerini Hicaz corafyasna uyarlad. Trk piyadele
rine yaplan ak saldrlar genellikle felaketle sonulandndan,
saldrlarn demiryollar, altyap ve malzeme konvoylar gibi yu
muak hedeflere yneltilmesine karar verdi. Medine gibi Trk as
kerlerinin youn olduu blgelere saldr yapmann anlamszl
n fark etti. Araplarn top ateine kar duramamalar bu tip sal
drlar engelliyordu. 25.000 kiilik garnizonu sava boyunca k
eye kstrp hareketsiz brakmak daha iyi olacakt.(61) 20. yzy
ln balarnda Arap Yarmadasnda bar zamannda sk sk yaa
nan minik basknlar andran saldrlar Araplar hem iin iinde
tutacak hem de zgvenlerini arttracakt. Ayrca Araplarn sald
rlarda elde ettikleri ganimetlere sahip kmalarna da izin verdi.
Koullardan memnun kalmadklar anda ekip gidecek olan g
er Bedevilere Batl askeri disiplini uygulamaya abalamann an
lam yoktu. Aralarnda 1917 Temmuzunda Akabann ele geiril
mesi gibi kilit atmalarm da bulunduu saldrlarda Lawrence,
nemli taktik becerilerini ve askeri bir durumdan yararlanma ye
teneini ortaya koydu.
Faysal, artk kardelerden biri olmak yerine primus inter pares (eitler arasnda birinci) konumuna gelmiti. Byk aabeyi
Abdullah ve hatta babasn bile glgede brakacakt, isyann ar
dndaki itici Arap gc olmutu. ocukluk yllarn stanbulda
geirdikleri iin o da kardeleri de Bedevi deildiler. Aslnda
Araplarn ou onlar efendi yani soylu aileye mensup, modern
laik eitim alm, Batl giyim tarzn ve grlerini benimse
mi kii olarak gryordu. Ne var ki, Mekkeye dnnce baba
lar Bedevi gibi davranmalarnda srarc olmutu. Kklerine geri
dnmeleri iin hibir konfor iermeyen bir biimde yabanl do
ada yaamaya yollanmlard. Yine de yetitirilme biimi onlar
dier Bedevilerden ayryordu. Lavvrence, Hseyinin drt olu
nun, hibir lkenin vatanda olmadn, belirli bir toprak par(61) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, s. 215.
91
asn sevmediini, gerek srdalar ya da yardmclarnn bulun

madn, birbirlerine ya da karsnda huu iinde durduklar ba
balarna almadn anlatyor.(S2)
Arap Isyanmn yaad baarlarn ardnda Lavvrence ile
Faysalm ibirlii yatyordu. Emirleri her zaman Faysal verirken,
Lavvrence yalnzca danmanlk yapyordu. Lavvrencem Faysala
emir vermesi gereki olmazd; onu ikna etmesi ve adamlar
n ynetmesine izin vermesi gerekirdi. Bazen Faysal da babas
n da idare etmek ok zor oluyordu. Her eye karn Lavvrence ile
Faysal yararl bir ortaklk kurmutu. Bu yaknlamann neden
lerinden biri Lawrencen ngiliz politikasnn baz gizli ynleri
ni Faysala aklamaya yatkn olmasyd. 1917 ubatnda SykesPicot Anlamasnn, McMahon yazmalarn hkmsz kld
n ve sava sonrasnda blgede Fransann nemli bir rol oyna
yacam aklad. Franszlarn oradaki iddialarn nlemek iin
kuzeye doru ilerlemek ve isyan Suriyeye yaymak gerekiyordu.
Lawrencein aklamasnn Akaba limanna bir saldr dzenlemek
amacyla Hicaza kk bir Fransz askeri birliinin gnderilmesi
nerisine dayand varsaylyor. Bylece Araplarn Hicazda k
eye sktrlacana ve Fransanm elinin Suriyede serbest kala
cana Faysal ikna etti. Artk Faysal kuzeye gidip Suriyenin en
nemli kentlerinden am ele geirmesinin yaamsal nem ta
dn anlamt.(63)
Lawrencein nerdii taktiklerin ie yaradnn ilk iareti,
Cidde ve Mekkenin kuzeyinde yer alan ve Hicaz demiryoluna sal
drlarn yaplmas iin merkez olarak kullanlabilecek Wejh sahil
kentine yaplan saldrda grld. Ayn zamanda operasyonlarn
Hicazdan Suriyeye doru genilediini de gsteriyordu. Ingiliz
donanmasnn desteiyle kent 23 Ocak 1917de Faysalm adam
larnn eline geti. Araplar buradan Hicaz demiryoluna vur-ka
(63) Jeremy Wilson, Lawrence o f Arabia: The Authorized Biography of T E
Lawrence, (Heinemann, Londra: 1989) s. 361-2.
92
operasyonlar dzenlemeye. baladlar. Demiryolunu ak tut

mak iin Osmanllar daha fazla kaynak aktarmak zorunda kald
lar ve seferin sonuna kadar savunma konumunda kaldlar. Tpk
Lawrencein arzulad gibi Medinede skp kalmlard.
Lavvrence, 1917 ilkbaharnda ve yaz banda gzden kaybol
du. Arap syan iin kabile gruplamalarndan alnan destein bo
yutlarm kendi gzleriyle grmek iin Suriyeye gitti. Bu girii
mi Faysal kuzeye ynlendirme isteiyle de balantlyd. 1917
Haziramnda Hicaza dnnce, Akaba limanna bir operasyon
dzenledi. Limann ele geirilmesi Britanyann Ortadou g
lerinin komutan General Sir Edmund Allenbyyi Lawrencein
yetenekleri ve Arap syamnm ie yarad konusunda ikna etti.
Lawrencein gerilla saldrlaryla ok sayda Osmanl askerini be
lirli bir noktada tutabilmesi Ingilizlere pek pahalya patlamyor
du. Ertesi yl Akabadaki merkezden Lawrence ile Faysal, Maan ve
Amman kentlerindeki Osmanl birliklerine ve am-Medine de
miryoluna saldrlara nderlik ettiler ama aralarndaki balan
ty koparmay baaramadklarndan Medinedeki Osmanl gar
nizonu atekes ilannn sonrasna kadar zarar grmeden kald.
Allenby komutasnda ngiliz birlikleri 1918 yaznda ve sonbaha
rnda Suriyeye doru ilerlerken, Arap dzensiz ordusu kanatlar
da ie yaryor ve kar tarafn dikkatini datyordu ama etkisini
Lavvrence ile Arap liderleri biraz fazla abartyorlard/641
Siyonistler ve Britanya hkmeti

1916 ylna gelindiinde Ortadounun belirli kilit sorunlar bir
birinin iine girmiti, iin znde Osmanl Imparatorluunun
kanlmaz kaderi vard ve Britanya bununla balantl olarak ye
ni Haimi mttefikleriyle hatal tanmlanm anlamalara gir
miti ve bir yandan kendi amalarn gelitirmeye alrken bir
(64) Lawrence ve Arap syan hakknda iki yeni tarihli yk iin b k z .: Barr,
Setting the Desert on Fire ve Wilson, Lawrence o f Arabia, blm 13-26.
93
yandan da Franszlarn ve Ruslarn duyarllklarn hesaba kat

mak zorunda kalyordu. Bunlarn hepsi gelecekte sknt yarat
ma potansiyeli ieriyordu ve ilaveten Filistin konusunda Siyonist
umutlar da iin iine girmi ve Trkiyenin savaa girmesiyle bi
raz daha ykselmiti. Filistine yerlemi olan Yahudiler kendi ko
numlar asndan korku iindeydiler; nk yeni yerleimcile
rin ou Rusyadan gelmiti ve u anda Trkiye bu lkeyle sa
vatayd. Suriye ve Filistinin ynetimini elinde tutan Cemal Paa
Ermenilerin, Yahudilerin ve Arap milliyetilerinin siyasi ama
larn ayn kukuyla karlyordu. Arap halknn belleine Kasap
Cemal olarak yerlemiti ve I922de bir Ermeni tarafndan l
drlecekti. Amerikann stanbul elisi Henry Morgenthau sa
yesinde ve Almanlarn Yahudi toplumunun fikrini dlamak is
tememesi nedeniyle Filistindeki Yahudiler Cemal Paanm dik
katinden uzak kalyorlard. Yine de Cemal Paa Siyonist hare
ketler zerinde ok sert bask yapyordu. 1915 ylnn sonunda
11.000den fazla Yahudi Msra kam ya da srgn edilmi
ti. Baz Yahudiler Osmanl ordusunda grev yaparken 1917de
Cemal Paa Tel Avivdeki yeni yerleim yerinin boaltlmasn
emretti. Ekonomi kmeye balaynca hem Arap hem de Yahudi
toplumu alkla yz yze kald.(65)
Msra srgn edilen gen Yahudilerin yant Britanyanm ya
nnda yer almak oldu ve Siyonist Katr Bl (Zion Mule Corps)
adnda bir nakliye irketi kurdular ve 1915te Geliboluda baary
la hizmet verdiler. Maceraperest bir Irlandal Protestan olan ko
mutanlar Yarbay John Henry Patterson DSO, yaadklarnn y
ksn 1916 ylnda yaynlad With the Zionists in Gallipoli ad
l kitabnda anlatt. Patterson, komuta ettii insanlarn potansi
yeline ylesine inanmt ki, Londraya dnnce Yahudi taburla
rnn kurulmas iin arda bulundu ve daha sonralar tabur
onun komutasnda Filistinde savat. Gelecekteki srail Savunma
Gcnn kurucularndan biri olarak grlen Patterson, ya
(65) Slutsky, Under Ottoman Rule (1880-1917), s. 24-7.
94
amnn sonuna kadar Siyonizm ile ilgilendi/66' Siyonist Katr

Blnn ardndaki Yahudi itici gleri arlk ordusundaki ilk
Yahudi subay ve Rus-Japon Savann tek kollu gazisi olan Joseph
Trumpeldor ile Vladimir ya da Zeev Jabotinsky idi. Odessa do
umlu bir gazeteci olan Jabotinsky, sava ncesinde Siyonist kong
relerine konumalaryla damgasn vurmu ve brani niversitesi
konusunda Weizmann ile takmt. 1920 ylnda Weizmann ile
yapt ciddi bir tartmann ardndan Siyonist Organizasyondan
ekilip 1925 ylnda sa grl Revizyonist Siyonist grubunu kur
mutu. Siyonist sa grn kurucusu ve aydn beyni olarak ka
bul edilir. Bu hareketin miras 1977 seimini Menahem Beginin
kazanmasyla birlikte gnmze kadar srail politikasnda salam
bir g olarak varln srdryor.167'
Siyonizmin evrimini anlamak iin Jabotinsky ve esin kay
na olan gelenekleri ok nemlidir ama ayn zaman dilimin
de Msrda bulunan baka bir gen adam da kendi kaderinin
Weizmannn kaderiyle birbirine girdiini fark etmiti. David
Gryn adyla Rus imparatorluunun Polonya liman Plonskda
dnyaya gelen David Ben-Gurion, 1906 ylnda Filistine g et
miti. Siyonizme olan tutkulu sadakatleri dnda Weizmann
ile baka hibir benzerlikleri yoktu. Weizmann uzun boylu, ki
bar, Rusyann, Almanyann, svirenin ve Ingilterenin ei
tim sistemlerini tanyan bir kiiydi. Ben-Gurion ise ksa boylu
ve kavgacyd; yksek renimi sava nedeniyle kesilmeden nce
stanbulda ksa bir sre hukuk fakltesine devam etmiti. Belki
de Ben-Gurionun yal adama kar tavrnn ipucu, kendi yall(66) L.S. Amery, My Political Life Volme 2: War and Peace, 1914-1929
(Hutchinson, Londra: 1953) s. 117-8; John Henry Patterson, With the
Zionists in Gallipoli (Hutchinson, Londra: 1916). (anakkale Savanda
Siyonistler). Pattersonm en tannm yapt: The Man-Eaters o f Tsavo
(Macmillan, Londra: 1907). Afrika maceralar 1966 ylnda evrilen The
Ghost and the Darkness adl filmde anlatlmtr.
(67) Avi Shlaim, The Iror Wall: Israel and the Arab World (Penguin, Londra:
2000) s. 11; Rose, Chaim Weizmann, s. 131-3.
95
mda gzlemledii gibi, Galile bataklnn kurutulmasnn, Bat

Avrupadaki iyi giyimli Siyonistlerin lobi almalar kadar yarar
sz olduu grnde yatyordu.(68)
Ortadounun haritasn deitirecek olan bu olaylarla be
raber, Fransa ve Belikadaki ngilterenin ana cephesinde sa
va hayal bile edilmeyecek boyutlara ulam ve kk apl,
1914n nl Old Contemptibles (htiyar Reziller) adyla bili
nen Britanya D Sefer Gc, lke tarihinin ilk kitle ordusu bii
mine dnmt. Ama ordunun bymesi baz sorunlar da be
raberinde getiriyordu. rnein malzemeler ordunun gereksini
mini karlamaya yetmiyordu. zellikle topular iin sorun b
ykt ve 1915 ilkbaharnda Byk Mermi Skandali olarak bili
nen olay, Britanya politikasn sarsacak ve mays aynda yeni bir
koalisyon hkmetinin kurulmasnda nemli bir rol oynayacak
t. Sonuta David Lloyd Georgeun ynetiminde Sava Gereleri
Bakanl kurulacak ve ordunun gerek duyduu her eye sahip ol
mas salanacakt.(69)
Top ve tfek mermilerini atan dumansz barutun temel ham
maddelerinden biri olan aseton ok acil olarak gerekliydi ve
Weizmann fermentasyon aratrmalar srasnda bu madde ze
rinde alma yapmt. Bulgulan Ayrshire blgesinde Irvine yak
nndaki Ardeerde bulunan byk Nobel cephane iletmesinde
ki aratrmac bilim insanlarnn dikkatini ekti ama 1915 ylnda
fabrikadaki byk patlama nemli bir engel oluturdu. Bu arada
dumansz baruttan sorumlu olan Sir Frederick Nathan aracly
la deniz kuvvetleri zaten Weizmann ile iletiim kurmutu ve an
lalan bu yaklam Bahriye Nazr Winston Churchill ile yaplan
bir toplantda onaylanmt. nemli toplantlara ilikin kaytlar
belki biraz eksiktir ama Weizmann herhalde 1915 Hazirannda
(68) David Ben-Gurion, Recollections, (edi) Thomas R. Bransten (Macdonald

Unit 75, Londra: 1970) s. 60-1.
(69) David Lloyd George, War Memoirs, 2 cilt (Odhams Press Ltd, Londra:
1938) Cilt 1, s.112-17.
96
Scottun brosunda bir -kez daha Lloyd George ile grt ve

msrdan aseton retmesi iin yeil k yakld. Hkmet ad
na almaya balaynca Manchester niversitesinden izin alp
Londraya tanmak zorunda kald. retiminin Britanyann sa
va gcne nemli bir katks olduu kukusuzdur. Ayrca bu
iler ona yeni bir parasal gvence salad ve bylece kuzeydeki
unutulmu bir kentten Ingiliz siyasetinin merkezine giden yola
girdi.(70)
Weizmannn aseton zerindeki almasyla Siyonizm hakkndaki Balfour Deklarasyonu arasndaki balantya geerlilik
kazandran Lloyd George idi. Kendi anlatmna gre, alma
snn karlnda nasl bir eref payesi iin nerilmek istediini
Weizmanna sormutu. Bu soruya Weizmann kendisi iin hi
bir ey istemediini ama eski vatanlarna dnmek umudu ta
yan soydalan iin bir eyler yaplabileceini yantn vermiti.
Lloyd George geri bunun Balfour Deklarasyonunun balang
c olduunu iddia ediyordu ama durum grndnden farkly
d; nk iin dinamii ok daha karmakt ama yine de 1944
Kasmnda Weizmannm 70. yagnnde yaynlanan bir kitaba
nsz yazarken, ayn konudan sz etmiti.(71) Konunun en sradan
gerek yan ise, Weizmannn 1916da Britanya devletine nemli
bir hizmet vermesi ve hkmetin tepesindekilerin gznde artk
saygn bir kii konumuna gelmi olmasyd. Aralk 1916da Lloyd
George, Siyonizme fazla ilgi gstermeyen Asquithin yerine ba
bakan seilip Balfouru Dileri Bakan yapnca bu durum daha
da nem kazand. Ama Asquith ile birlikte Samuel de siyasi sr
gne gittiinden son derece etkili bir mttefik yitirilmi oldu.
(70) VVeizmann, Trial and Error, s 218-22; W ilson(ed) The Political Diaries of
C.P. Scott, s. 128: Lloyd George, War Memoirs Cilt I, s. 347-8; Reinharz,
Chaim VVeizmann: The Making of a Statesman, s. 40-72; Rose, Chaim
Vfeizmann, s. 152-8.
(71) Lloyd George, War Memoirs, Cilt I, s. 349: Rt. Hon Earl Lloyd George of
Dwyfor, OM, nsz , Goodman, Chaim Weizmann; Reinharz, Chaim
Weizmann: The Making o f a Statesman, s. 67-9.
97
Lloyd Georgeun koalisyon hkmeti sava kabinesine lke

nin en retken emperyalist dnrlerinden, Boer Savann ve
ardndan Gney Afrikann yeniden yaplandrlmasnn nde ge
len isimlerinden biri olan Alfred Lord Milneri getirdi. Siyasi de
iimlere duyarl olan Milnerin yaamdaki misyonu devlet birlii
ve federasyon ilkeleriyle Britanya mparatorluunu muhafaza et
menin yollarn ilerletmekti. 1910 ylnda Yuvarlak Masa adyla
bilinen yeni bir grubun kurulmasnda ve ayn ad tayan etkili bir
derginin yaynlanmasnda nc olmutu. Grubun yeleri arasn
da bulunan 1911den itibaren Gney Birmingham Muhafazakr
Parti Parlamento yesi ve Sava Kabinesi Bakan Yardmcs olan
Leo Amery ile 1916-1918 yllar arasnda Abluka Bakanl yapan
Muhafazakr Partinin merhum Babakan Salisbury Markisinin
olu olan Lord Robert Cecil, daha sonralar Balfour Deklarasyonu
adn alacak olan bildiriye gerekli destei vermek iin Milnera
katlmlard. Reginald Coupland ise, daha sonraki yllarda
Weizmannn dnme biimini etkileyecek ve Filistinin gele
cekteki kaderinin kararlatrlmasnda etkili olacakt.(72) 1917de
Milnerin Sava Kabinesi zerindeki etkisi zirveye ulamt ve
yardmclarm iyi yerlere getirmiti. Milner, Amery ve Cecil d
nda imdi sava abalarn yrten brokrasinin merkezinde
Weizmann ok deerli iki mttefik daha buldu. Bunlardan biri,
ok eitli yetenekleri ve tandklar olan, Muhafazakr Partinin
Denbigh milletvekili, 3. Baron Herlachm varisi ve Salisbury
Markisinin damad Right Honorable William Ormsby-Gore
idi. Kahiredeki Arap Brosunda istihbarat subay olarak alr
ken Ortadou hakknda nemli bilgiler edinmiti ve 1917 ylnda
Milnerin Parlamento zel Sekreteri ve Sava Kabinesi Sekreter
Yardmcs olarak etkili bir konumda bulunuyordu. OrmsbyGore yllar iinde Weizmannm gvenilir bir mttefiki olduu(72) Andrea Bosco ve Alex May (ed.) The Round Table, the Empire/
Commonwealth and British Foreign Policy (Lothian Foundation Press,
Londra: 1997) s. i-xv.
M O K7
98
nu kantlayacakt. kincisi ise yine kabine sekreteryas yesi olan

Sir Mark Sykes idi. Zengin bir toprak sahibi ve 6. Baronet olan
Sykes, Muhafazakr Parti Hull milletvekiliydi ve Trkiye olaylar
uzman olduu gibi Osmanlnn Arap, Ermeni ve Yahudi halkla
rnn destekisi olmutu. Sykes-Picot Anlamasn Britanya ad
na hazrlayan kiiydi ve 1917ye kadar Filistinle balantl belir
li bir grevi olmutu. Weizmann onu, Siyonizmin en byk de
erlerinden biri olarak tanmlayacakt.1731 Sykes, 1919 ubatnda,
39 yanda, Bar Konferansnn Britanya delegelerinden biri ola
rak gittii Pariste ne yazk ki gripten lecekti.
Balfour Deklarasyonunun gelitirilmesi

Balfour Deklarasyonuna doru giden pazarlklar incelemeden
nce Britanya ile mttefiklerinin 1917 ylnda kendilerini iin
de bulduklar durumu gz nne almak gerekir. 1916 ylndaki
Jutland Deniz Sava hi de Nelsonvari geleneksel bir zafer kazandrmamt; 1917de ise Almanyann uygulad snrsz de
nizalt sava stratejisi Britanyann temel malzeme gereksinimini
kesme tehdidi ieriyordu. Karada ise 1916 Temmuzunda byk
umutlarla balatlan Somme saldrs duracak noktaya gelmi ve
Fransz ordusu ancak byk bedeller deyerek Verdunda tutunabilmiti. Franszlarn 1917 ylndaki felaketle sonulanan sal
drs orduda isyana yol aarken, Britanyam Passchendaele at
mas da daha fazla baarl olmayacakt. arm 1917 Martnda
tahtmdan indirilmesi ve Rusyadaki olaylarn kasm ayn
da Boleviklerin iktidar ele geirmesiyle srmesi, deneyimli
Alman ve Avusturya-Macaristan ordularmn baka yerlerde sa
vamak iin serbest kalmalarma yol aabilirdi. talya cephesine
gelince ekim aynda Italyan ordusu Caporettoda Almanlar ve
AvusturyalIlar tarafndan neredeyse darmadan edilmiti. Tek
olumlu gelime 6 Nisanda Amerika'nn savaa girmesiydi ama
(73) Weizmann, Trial and Error, s. 229.
99
bu durum rnein Ktlk ve yakn tarihli Paskalya Ayaklanmasn

anmsayan Mandallar ya da Rusya ile ittifak kurmaya hibir des
tek vermeyecek olan Yahudiler gibi lkedeki byk etnik grup
larn sadakatini snavdan geirecekti. Ksacas Britanya her yer
den bulabildii destee muhta durumdayd. Weizmann, zel
likle Rusya ve Amerikadaki Yahudi toplumlarmda olup biten
ler gz nne alnnca, Ingilizlerin Balfour Deklarasyonunun ar
dndaki gerekelerinin idealizmle birlikte sava basks olduun
dan emindi.(74)
Ocak 1917de Sykes, ngiliz Siyonistlerle temas kurmak iin
istekliydi ama nce kim olduklarn ve ne istediklerini ren
mesi gerekiyordu. Araclk eden kii James Malcolm adnda
Ingilizletirilmi bir Ermeniydi ve Uganda mnakaalar sra
snda Weizmannn eski rakibi olan Jewish Chronicle gazetesin
den Leopold Greenbergi yoklad. Biraz artc gibi geliyor ama
Greenberg bir yl nce Londraya gelip Siyonizm ileriyle ilgilen
meye balayan Nahum Sokolow ile Weizmann nerdi. Malcolm
28 Ocakta, Sykes Weizmann ve Greenberg ile tantrd.(75)
Sykes temelinde Siyonistlerin konumu hakknda bir rapor isti
yordu ve Weizmann, Sokolow ve dierleri uzun zamandr za
ten bu konuda alyorlard. Sykesa verilen bildirinin bal
Siyonist Hareketin Arzularyla Uyumlu olarak Yahudilerin
Filistine Tekrar Yerletirilmesi Programnm Anahatlar adn ta
yordu. Ad henz verilmeyen ama ima edilen baka bir devletin
ynetimi altnda Filistinin gelecei konusuna deiniyordu. imdi
ve gelecekte Filistindeki Yahudi toplumunun tm vatandalk,
ulusal ve siyasi haklaryla birlikte Yahudi ulusu olarak tannma
sn istiyordu. Yahudi gmenler toprak satn almalar iin tevik
edilebilir ve hatta desteklenebilirlerdi. Bu lke zerinde hkm
sren devlet, Yahudi yerleimini desteklemek iin bir irket kur
(74) Bu konudaki tartma iin bkz, Schneer, The Balfour Declaration, s.
366.
100
malyd. Ayrca Sokolowun ilk kez ortaya att bir tanm olarak
Filistinin bundan byle Yahudi Ulusal Vatan olarak tannmas
n istiyordu.(76) ki yl sonra Weizmannn Bar Konferansna ya
paca sunumun anahatlar ite bunlard.
7 ubat 1917 tarihinde uzun sre nce Siyonistlere katlm
bir ngiliz olan Dr. Moses Gasterin evinde yaplan toplantda ke
sin bir adm atld. Herhalde hi kimseyi kandramad ama Sykes
grevi dnda olarak orada bulunduunda srar ederek arala
rnda Weizmann, Sokolow, Samuel, Lord Rothschild, James de
Rothschild, Joseph Cowen, Herbert Bentwich ve Harry Sacher gi
bi nde gelen Siyonistlerin de bulunduu grupla tant. Sykesa,
kendisine gnderilen bildirinin koullaryla ynetecek bir
Britanya korumas istediklerini anlatmaya abaladlar. lkenin,
temelinde Ingiliz-Fransz ortak egemenliinin ifresi olan her
hangi bir uluslararaslatrlma biiminin altna getirilmesini is
temiyorlard. Sykes onlara Filistinin Yahudiletirilmesine s
cak baktn, Ruslarla herhangi bir sorun kacan sanmad
n ama Franszlarn orada bir iddias olduuna inanmad hal
de amalarndan ekindiini aklad. talyanlarn Franszlarn
izinden gideceini syledi. Elbette Trk topraklarnn gelecekte
ki paylam hakknda Franszlarla ksa sre nce yapt anla
may aklamad.
Siyonist davasn Franszlarla Sokolowun grmesine karar
verildi. Sykes, aka Arap milliyetiliinin giderek glenmesi
nin Siyonistlere zorluk karacan dndn ama baka ko
nularda da tm Yahudilerin desteini aldklar takdirde Araplarn
idare edilebileceini belirtti. Bu nokta Wiezmannn daha sonrala
r Faysal ile yapaca pazarlklarn nemli bir unsurunu olutura
cakt. Ertesi gn Jabotinskyye gnderilen mektupta Weizmannn
bu toplantnn nemini ok iyi alglad ama Siyonistlerden ok
Araplara ncelik tanmasndan dolay Sykesa duyduu heyeca
(76) Weizmann, Trial and Error, s. 235-6; Stein, The Balfour Declaration, s.
368-9.
10 1
nn biraz azald anlalyordu/77 Bu tarihi toplantdan drt gn

sonra Weizmann, Ingiliz Siyonist Federasyonunun bakan sei
lerek bylesine nemli konular hkmetle saygn bir konumdan
pazarlk etme olanama kavutu.
Bu deneysel balangtan sonra 1917 ilkbaharnda ivme yk
seldi. Bu aamada Britanyay en fazla dndren nokta, her
halde Filistin zerindeki herhangi bir harekete kar Franszlarn
taknaca tavr oldu. Balfour, 22 Martta yaplan toplantda
Weizmann bu konuda uyard. Anlalan Balfourun, Filistinin
Britanya iin deerini anlamas iin ikna edilmesi gerekmiti.
Franszlarla bir anlamaya varamadklar takdirde Siyonistlerin
ngiliz-Amerikan ortak egemenliini hedeflemelerini ner
di ama bu fikir Weizmanna hi de cazip gelmedi. 3 Nisanda
Weizmann ve Scott ile kahvaltda buluan Lloyd George da ayn
konuya deindi/78 Bu toplantlarn en nemli yn Weizmann
ve Siyonizmin en st dzeyde ciddiye alndn gstermesiydi.
Byk apl bir Britanya ordusu Filistine yrmek iin hazrd
ve ayn zamanda Sokolowun nisan, mays ve haziran aylarnda
Paris ve Romada stlendii olduka uzun grevi de konuya da
hil ediyordu. Kesinlikle zaman kayb saylmazd; nk Fransz
Dileri Bakan Jules Cambon, 4 Haziranda ona yazd mek
tupta davasna sempati duyduunu belirtmiti. Elde bulunmas
son derece deerli bir belgeydi.(79) Sokolow uzun sre uzak kaln
ca, Londrada tm dikkatler Weizmannm zerinde topland.
(77) Weizmanndan Vladimir Jabotinskyye, Hazeley Down, 8 ubat 1917;

Weizmanndan C. P. Scotta, 20 Mart 1917, LPCW, Cilt VII, 306, 321,
s. 328-9; Weizmann, Trial and Error, s. 238-40; Stein, The Balfour
Declaration, s. 370-4.
(78) Weizmanndan C. P. Scotta, 23 Mart 1917, LPCW. Cilt VII, 323, s. 3467; Weizmann, Trial and Error, s. 240-1; Stein, The Balfour Declaration, s.
378-85
(79) Cam bonun 4 Haziran 1917 tarihli mektubundan sz eden yaptlar:
Sokolow, History o f Zionism, Cilt II, s. 53; Friedman, The Question of
Palestine 1914-1918, s. 161-2.
102
ite tam bu noktada Weizmann, Scottn dosta giriimi saye

sinde Sykes-Picot Anlamasnn haberini ald. Filistinin kuzeyi
ne Fransann sahip olmas ve geri kalann uluslararas klnmas
nerisi Siyonistlerin Britanya korumasna baladklar umutlarna
tmyle aykryd. Bunu aratrmak ve Siyonistlerin tavrn ak
a belirtmek artt. Weizmann, Amerikada bulunan Balfourun
yerine Dileri Bakanlna vekalet eden Lord Robert Cecil ile 25
Nisanda yapt toplantda bu konuyu aklad. Filistin iin
seenek bulunuyordu: srasyla Britanya ynetimi, Ingiliz-Fransz
ortak ynetimi ve uluslararas duruma getirmek. Yahudiler bi
rinci seenei istiyorlard. Ingilterenin, Yahudi toplumunun ge
limesine destek olacana ve zaman gelince kendini ynetme
sine izin vereceine inanyorlard. Fransa ile ortak ynetim kar
kla ve entrikalara neden olurdu. stelik Fransann smrge
politikas halk Fransz ve Katolik deerlerine asimile etmek ze
rine kurulmutu. Uluslararas duruma getirmek ise Msra kar
stratejik bir tehdit oluturacakt. Weizmann, ardndan SykesPicot Anlamasna dnd ve inanlmaz bir dorulukla anahatlarm izdi. Bu anlama, uluslararas duruma getirme ile ortak y
netimin tm kusurlarm bir araya getirdii gibi Filistinin bln
mesine de yol aacakt, ikna olmu gibi grnen Cecil, Britanya
korumasn destekleyen Yahudi fikrini dnya apnda harekete
geirmesini Weizmanna nerdi.!80)
Bu stratejinin anahtar kalabalk Amerikan Yahudi toplumunda yatyordu ve toplumun lideri Yarg Louis D. Brandeis kolayca
Bakan Woodrow Wilsona ulaabiliyordu. 1856da Kentuckyde
doan Brandeis, 1916 ylnda Yksek Mahkemeye atanan ilk
Yahudiydi. 1914te Genel Siyonist ilikileri Geici icra Konseyi
Bakanln kabul etmi ve Amerikan Siyonizminin lideri ol
mutu. Cecil ile bulumadan iki gn nce Weizmann, Brandeis
(80) Dileri Bakanlnda Robert Cecil ile grmenin notlar, 25 Nisan
1917, LPCW, Cilt VII, s. 375-8; Weizmann, Trial and Error, s. 241-2;
Stein, The Balfour Declaration, s. 392-3.
103
ile temasa geip Filistinin Britanya korumas altna alnmas

nn Siyonist gr asndan ok nemli olduunu vurgulamt.
Onu kayglandran baka bir konu ise, Amerikan ynetiminin il
hak kart grleriydi. Brandeisin Balfour ile grp bu konu
yu belirtmesi ok nemliydi. Amerikada bulunduu sre iinde
Balfour ile Brandeis birka kez grtler ve Filistinde ngiliz y
netiminin gerekli olduu konusunda gr birliine vardlar.(8I)
Weizmann 1917 Hazirannda bir Amerikan misyonunun
Ortadouya gelmekte olduu konusunda uyaran ve temas kur
masn syleyen Brandeis idi. Sykes ve Ormsby-Goredan ren
diine eski stanbul elisi Henry Morgenthau ve beraberindeki
ler Trkiye ile ayr bir bar pazarl yapmak zere geliyorlar
d. Osmanl Imparatorluunun toprak btnln bozmaya
cak bir anlama fikri Britanyaya olduu kadar Weizmanna ters
geliyordu ve Morgenthau ile Cebelitarkta karlap bu fikrinden
caydrmasn neren ise Balfour olmutu. Weizmann yanmda si
lahl bir istihbarat subayyla Cebelitarka gitti ama kayglanma
sna gerek kalmadan Morgenthau fikrinin yararsz olduunu al
glad. Ne de olsa Amerika Birleik Devletleriyle Trkiye savata
deildi. Bu olayn en nemli noktas ise hkmetin Weizmanna
ne kadar fazla gvendiini gstermesiydi ve grevini baaryla ta
mamlamas inamlrlna glge drmedi.(82)
Olaylar Weizmannn istedii biimde ilerlerken, ngilizYahudi sekinleri iindeki eski dmanlar arasnda alarm an
lar almaya balam ve Britanya Yahudileri Temsilciler Kurulu
ile Ingiliz-Yahudi Cemiyetini bir araya getiren Ortak Yabanclar
Komitesi tarafndan duyurulmutu. 24 Mays 1917 tarihinde The
Times gazetesinde Filistin ve Siyonizm - Ingiliz-Yahudilerin
Grleri baln tayan bir bildiri yaynladlar. Filistinin
(81) Weizmanndan Louis D. Brandeise, Washington, 23 Nisan 1917, LPCW,

Cilt VII, 351, s. 371-3; Dugdale, Arthur James Balfour, Cilt II, s. 169-70.
(82) VVeizmann, Trial and Error, s. 246-51; Reinharz, Chaim Weizmann: The
Making of a Statesman, s. 153-71.
104
Yahudiler iin ruhsal bir merkez biimine getirilmesi fikrini des

tekliyorlar ama Siyonizmin politik programna kar kyorlar
ve Filistin bir Yahudi vatan olarak kabul edilirse, Yahudilerin
kendi lkelerinde yaptklarnn deerini yitireceini ileri sryor
lard. Bu hareket, Britanya Yahudilerinin Siyonizm konusundaki
gizli gerginliini yzeye kard ve Weizmann ile Lord Rothschild
The Times gazetesine grleri rten mektuplar yollad
lar. Weizmannm 28 Maysta yaynlanan mektubu Yahudilerin
bir ulus olduunu kesin bir dille aklyor ve Siyonist hareketin
Filistinde ayrcalkl bir konum aramadn bildiriyordu/83* Bu
tartmann sonucunda 17 Haziranda Temsilciler Kurulundaki
oylamada az bir farkla bildirininreddedilmesi kabul edildi ve
Ortak Yabanclar Komitesi dald. Siyonizm yanls grlere
kar srdrlen kampanyann sonu gelmi demek deildi; n
k kararl bir dman, devletin nemli bir makamnda bekleme
durumunu srdryordu. Hindistandan Sorumlu Devlet Bakan
Edwin Montagunn Siyonizm dmanl konusunda yl n
ce Lloyd George uyarmt.(84)
Balfour Deklarasyonu
13 Haziranda Weizmann, Dileri Bakanlndan Sir Ronald
Grahama gnderdii yazda Filistindeki Siyonistlerin durumu
iin Britanya'nn desteini belirtmesinde srarc olurken, biraz
da abartarak bu konuyu son yldr pazarlk etmi olduklar
n ne srd. Ayrca etkili Alman ve Avusturya gazetelerinin son
zamanlarda Siyonizme verdikleri destee iaret etmeyi de ihmal
etmedi.(8S)
(83) Weizmannn The Times gazetesi editrne yazd mektup, Londra, 27
Mays 1917, LPCW, Cilt VII, 405, s. 418-19.
(84) Weizmann, Trial and Error, s. 252-5; Stein, The Balfour Declaration, s.
442-61.
(85) Weizmanndan Sir Ronald Grahama, Londra, 13 Haziran 1917, LPCW,
Cilt VII, 432, s. 438-42.
sa v a d n e m i v a a t l e r i v e b e k le n tile r i
105
Rastlantsal olarak Balfour da hkmetin Siyonizme s

cak bakt gvencesini veren bir aklama yapmas iin nere
deyse ayn tarihte bir talimat almt. Bu nedenle 19 Haziranda
Weizmann, Graham ve Lord Rothschild kendisini ziyarete geldi
inde anlayl bir havadayd. Destek bildirisini yaynlamann za
mannn geldiini kabul etti ve sava kabinesine iletecei bir tas
lak hazrlamalarn istedi.
Ayrca Ingiliz-Fransz ortak ynetim biimine kar olduunu,
ngiliz-Amerikan denetimini yelediini ama bu fikrin ne Lloyd
George ne de Amerikallar tarafmdan benimseneceine inand
n aklad. Meslektalaryla grrken Weizmann, taslan
Filistindeki bir Yahudi Ulusal Vatan tanmndan sz etmesi ge
rektiini nerdi ve sonunda sava kabinesi bu forml onaylad.(86)
Weizmann, Cebelitarka gittii zaman taslak SokoIow bakanl
ndaki bir komite tarafndan hazrland.
Aralarnda Manchester Guardian gazetesinin Yahudi olmayan,
sk bir Siyonizm yanls muhabiri Herbert Sidebothamm da ha
zrlad eitli taslaklar zerinde tartld. Sidebothamm olduk
a abartl tasla kabul edilmedi ama yine de nasl Ingilterenin
baskn ulusal karakter tanm Ingilizler ise, Yahudi devletinin
baskn ulusal karakterinin de Yahudilik olmas gibi dikkati e
ken tanmlar kullanmas asmdan deerlendirilmelidir. Bar
Konferansnda bir soruyu yantlarken Weizmannn bunun da
ha zl bir biimini kullanmasnn ima ettikleri yllarca yankla
nacak ama her zaman yararna olmayacakt. Sidebotham 1937de
yaynlad Great Britain and Palestine adl kitabnda bu olay
dan sz ederken, bu tanm yaratann kendisi olduunu belirt
mekten kand.(87) Harry Sacher da bildiri tasla almalarna
(86) VVeizmanndan Harry Sachera, Manchester, 20 Haziran 1917, LPCW,
Cilt VII, 435, s. 444-5.
(87) Filistin iin Esco Vakf, Palestine: A Study ofJewish, Arab and British Policies, 2 cilt, (Esco Vakfi. iin, yaynlayan Yale University Press, New Haven: 1947) Cilt I, s. 102-3. (bundan sonar Esco, Palestine). Herbert Side
botham, Great Britain and Palestine, (Macmillan, Londra: 1937) s. 65.
106
katld.(88) zerinde karara varlan taslak 18 Temmuz 1917 tari

hinde Lord Rothschild tarafndan Balfoura verildi. Hayran ka
lnacak kadar ksayd. Britanya hkmetini, Filistinin Yahudi
Halknn Ulusal Vatan olarak yeniden oluturulmas ve bunun
nasl yaplacann Siyonist Organizasyonu ile grlmesi y
nnde zorluyordu.(89) Eer Siyonistler erken harekete geilece
i umudunu tayorlarsa, Britanyann karar verme srecindeki
Bizansvari yntemlerini ya da taslan kkrtt muhalefeti dik
kate almamlar demekti.
Siyonist taslak dolarken birka dzeltme nerisi ortaya atl
d. Bunlarn en nemlisi Milnern Britanyay Filistinde Yahudiler iin bir yuva oluturmaya zorlama neriiydi. (90) Konu
Lloyd George ile Balfourun yokluunda 3 Eyllde sava kabi
nesine geldi. Cecil, Milner ve Gney Afrikal General Jan Smuts
destek verirken, gl bir muhalifin de toplantya katlmas isten
miti. Ksa bir sre nce Hindistandan Sorumlu Devlet Bakan
olarak atanan Edwin Montagu, hem kendi hem de Genel Vali
Lord Chelmsfordun adn tayacak bir refom plan hazrlamak
la grevlendirilmiti. Savan bu aamasnda Hindistann i
tenlikle katlm ok nemli olduundan. Montagunn gr
leri de deer tayordu. Askerlerin ou Hintli Mslman olan
Hindistan Ordusu, Filistin ve Mezopotamyadaki imparator
luk ordusunun byk bir blmn oluturuyordu. Montagu,
Yahudi Ulusal Vatan fikrinin bir Yahudi Ingiliz olarak kendi ko
numunu zayflatacana inanyordu ve bu duygusunu kesin bir
dille Mevcut Hkmetin Yahudi Dmanl balkl bir bildi
riyle aklad. Sava kabinesinin elinde imdi Lord Rothschildin
mektubu, Balfourun yant nerisi, Milnern alternatif yant
ve Montagunn tm fikre kar sert eletirileri vard. Montagu
bildirisinde sz ederken, byle bir nerinin baka yerlerdeki
(88) Bkz. Schneer, The Balfour Declaration, s. 334-5
(89) Stein, The Balfour Declaration, s. 470.
(90) Friedman, The Question o f Palestine 1914-1918, s. 257.
107
Yahudilerin konumunu da zayflatacana olan inancn vurgu

lad. Tartma srasnda Filistinde kurulacak bir Yahudi devle
ti fikrinin Britanya gibi lkelerde yaayan Yahudilerin konumu
nu etkilemeyecei; eit haklara sahip olmadklar lkelerde ise ko
numlarn glendirecei de ne srld. Cecil konunun ertelen
memesi gerektiini ne srerken, zellikle Amerikadaki Siyonist
Organizasyonun istekli oluundan sz etti ve onlarn tilaf dev
letlerinin tarafnda bulunmasnn nemini belirtti. Yine de dier
mttefiklere, zellikle Amerikallara danmann saduyulu bir
davran olduu dnld.*911
nerilen deklarasyon havada asl ,dururken, Weizmann ga
rantiye almak iin tm diplomatik yeteneklerini kulland, ilk
adm Lord Rothschildin taslan yaveri Albay Edward M.
House aracyla Bakan Woodrow Wilsonn nne koymak ol
du. Ald olduka souk yant, bir sempati aklamasnn yap
labilecei ama hibir ykmllk alnmayaca biimindeydi.
Wilsonm sorunu, kendi lkesinin Trkiye ile savaa girmemi
olmasyd. Weizmann, Housedan gelen souk yant renince,
derhal Brandeis ile temas kurup Wilsonm onaynn garanti alt
na alnmasnn ne kadar acil olduunu belirtti.
23 Eyllde House ile gren Brandeis, ertesi gn ektii
telgrafta Bakanm nerilen deklarasyona tmyle scak bakt
n bildirdi.1921
Montagunun etkisinden hsrana urayan ve biraz da aran
Weizmann, kendi lkesinde de lobi faaliyetine balad. 19 Eyllde
grt Balfour, babakan etkilemeye alacana sz verdi ve
bir hafta sonra Lloyd George ile ancak birka dakikalna grr
ken, konunun bir sonraki kabine toplantsnda masaya getirilece
i)
Sava Kabinesi 227, 3 Eyll 1917, CAB 23/4, Fraser, The Middle East
1914-1979, s. 13-14.
(92) Weizmanndan Louis D. Brandeise, Washington (?), 12 Eyll 1917,
LPCW, Cilt VII, 496, s. 505-6; Weizmann, Trial andError, s. 257-8; Stein
The Balfour Declaration, s. 504-7; Friedman, The Question o f Palestine
1914-1918,$. 261-3.
108
ine dair kesin bir talimat vermesini salad.(93) Konunun sava ka

binesine getirilmesinden birka gn nce, 3 Ekimde Weizmann
ile Lord Rothschild, Balfoura yazdklar mektupta adn verme
dikleri ama kim olduu kolayca anlalabilen, olduka etkili bir
Yahudinin nerilen deklarasyona kar kmasna duyduklar kor
kuyu akladlar. Vurgulamak istedikleri nokta, bu deklarasyonun
kendilerinin ulus olarak grlmesini istemeye hakk olan insanla
r temsil eden bir organizasyon adna sunulmu olmasyd.194'
Weizmannn mektubunun ulamasndan bir gn son
ra sava kabinesi konu zerinde gr bildirmeye tekrar balad.
Meslaktalarna Almanlarn Siyonistlere kur yapmay denedikleri
konusunda uyaran Balfour tartmay balatt. Baz zengin Ingiliz
Yahudilerin Siyonizme kar ktn itiraf ederken, Amerikal ve
Rus Yahudilerin desteini aldn da belirtti. Filistinde bir ulu
sal odak olmasyla baka lkelerde Yahudilerin asimile edilmeleri
arasnda bir eliki grmyordu. Deklarasyonu hakl gsteren y
n Yahudilerin kendi eski vatanlarn byk bir tutkuyla geri al
mak istemelerine dayanyordu.
Son olarak Cambonun Sokolowa verdii destek mektubunu
okudu, Wilsonm lehte yaklamndan sz etti ama toplantdakiler House ile Brandeisin telgraflar arasndaki ton farkn alglad
lar. Montagu kendisinin bir Yahudi Ingiliz olduunu, Yahudilerin
dinsel bir cemaat oluturduunu ileri srp, Britanya hkmeti
kendi ulusal vatanmm Trk imparatorluu snrlar iinde oldu
una inand takdirde Hintilerle nasl pazarlk edebileceini sor
du. Ingilterede doan Yahudilerin ounun Siyonizme kar k
tn te yandan Rusyada domu Weizmann gibi Yahudilerin
desteklediini ne srd.
(93) Weizmanndan Philip Kerre, Londra, 19 Eyll 1917; Weizmanndan

Nahum Sokolowa, Brighton, 30 Eyll 1917: LPCW, Cilt VII, 507, 513, s.
516,520.
(94) Weizmanndan Arthur J. Balfoura, Londra, 3 Ekim 1917, LPCW, Cilt
VII, 514, s. 521-2; Weizmann, Trial and Error, s. 257-8.
109
Eski Hindistan Genel Valisi, yeni Lordlar Kamaras Lideri

Kedleston Kontu George Curzon da muhalif grlerini aklad.
Ortadouda epey yolculuk yapm olan Curzon, Filistini tanyor
du ve Yahudiler iin gelecekte bir vatan olma potansiyeli bulunma
dn dnyordu. Daha da nemlisi lkenin Mslman oun
luu adn verdii kiilerin oradan nasl uzaklatrlacan soruyor
du. Hkmetin nerilen deklarasyonla hibir balants olmamas
gerektiini syleyerek konumasn sonlandrd. Tartmann ne
reye doru gideceini tahmin eden Milner, daha toplant ncesin
de imknsz baarmak iin abalamt. Sava kabinesi toplanma
dan nce Ameryden hem Yahudi hem de Arap-yanls eletirmen
leri tatmin edecek bir forml hazrlamasn istemiti. Amerynin
aceleyle hazrlad metin Milnern nceki taslana eklenince
Filistinin mevcut Yahudi-olmayan nfusunun ya da baka lke
lerdeki Yahudilerin haklarna zarar verecek hibir ey yaplmama
sn belirten bir konuma ortaya kt. Bu noktay hem Wilsona
hem de Siyonistlere ve kartlarna da belirtme karar alnd.(95)
Bu yeni ertelemeyle karlaan Weizmann, gerek duyduu des
tei gvenceye almak iin bir kez daha harekete geti; 9 Ekimde
nerilen deklarasyonun yeni biimini Brandeise telgrafla yolla
yp Amerikal Siyonistlerin ve Wilsonm onaynn alnmasnn
nemini vurgulad.<96) House zaten bu metni Balfourdan almt
ve Londradaki Amerikan elilii de dorudan Wilsona gnder
miti. 16 Ekimde House Ingilizlere, halka aklanmamas kou
luyla Wilsonn onaylad bilgisini verdi ve ertesi gn Brandeis
ayn noktay Weizmanna teyit etti. Amerikal Siyonistler neri
len metne iki deiiklik yapmay gndeme getirdiler. Baka lke
lerdeki Yahudilerin haklarna ve politik statlerine deinen ta
nmlardan kayglydlar ve Yahudi rk yerine Yahudi halk ta-
(95) Sava Kabinesi 245, 4 Ekim 1917, CAB 23/4, Fraser, The Middle East
1914-1979, s. 15-17; Amery, MyPolitical Life, Cilt 2, s. 116-17.
(96) Weizmanndan Louis D. Brandeise, VVashington, 9 Ekim 1917, LPCW,
Cilt VII, 516, s. 530-1.
110
mmnn kullanlmasn istiyorlard. Ayn sorunlarn zaten ngiliz

Siyonistler tarafndan gndeme getirildii grlyordu.*97 Bu
arada Weizmann, kendi lkesinde de Siyonist fikirleri harekete
geiriyor, yaklak 300 sinagog ve cemaatin deklarasyona destek
verdii kaydm alyordu.*98
Sava kabinesi bu konuda grmek zere son kez 31 Ekimde
toplannca Balfour kendisini eletirenlerle tartmaya girdi. Bu
lkelerdeki Yahudilerin ounun Siyonizmin arkasnda oldu
undan Rusya ile Amerikada yapabilecekleri propaganday vur
gulad. Bir kez daha asimilasyon yanllarnn ifte sadakat korku
sunu gzard etti. Montagu, Hindistana gitmek zere yola km
olduundan bu gre itiraz etmek iin toplantda bulunama
d. Curzonun Filistinin uygun olmad iddiasna gelince, dz
gn bir biimde gelitirildii takdirde ok daha byk bir nfu
su barndrabileceini syledi ve Weizmann bu sav yllarca kul
lanacakt. Ulusal Vatan tanm konusundaki aklamas ise daha
sonraki gelimelerin nda olduka ilgintir. nk erken ta
rihte bir Yahudi devletinin kurulmasn deil, Yahudilerin ulusal
yaam zerinde Britanyann, Amerikann ya da baka bir ko
rumac lkenin odamn bulunmas anlamna geldiini belirtti.
Filistini kendi gzleriyle gren tek kii olan Curzonun karam
sarl hi deimedi ama nerilenlerin siyasi deerini isteme
den de olsa kabul etmeye hazrd. Artk kabinenin deklarasyonu
onaylamasnn yolu almt ve bu konu 2 Kasmda Balfourdan
Lord Rotschilde yazlan mektupla akland:
Majestelerinin hkmeti Filistinde Yahudi halk iin bir
ulusal vatan oluturulmasn uygun grmektedir ve bu ama-
(97) Brandeisden Jacob de Haasa, 17 Ekim 1917, Melvin L Urofsky ve

David W Levy (ed.) Letters o f Louis D Brandeis, Cilt IV (1916-1921)
(State University o f New York Press, Albany: 1975) s. 318-19; Stein, The
Balfour Declaration, s. 528-32; Weizmann, Trial and Error, s. 261.
(98) Stein, The Balfour Declaration, s. 274.
111
cm gerekletirilmesi iin her trl abay gsterecektir.

Filistindeki mevcut Yahudi olmayan toplumun vatandalk
ve dinsel haklarn ya da baka lkelerdeki Yahudilerin hakla
rn ve siyasi statlerini zarara uratacak hibir eyin yaplma
yaca aka anlalmaktadr.*"1
Weizmann, toplantnn sonunda, Sykesun deklarasyonu ken
disine bir olu olduunu syleyerek getirdiini daha sonralar
anmsayacakt. Geri olanlar Weizmannn umutlarm tmy
le karlamyordu ama en azndan domu olmas bakalarna
oranla onun iin daha nemliydi ve tarihin yazlmakta olduu
nu biliyordu; Rothschilde yazd mektupta bundan Yahudilerin
Magna Cartas olarak sz edecekti.(100)
Kars daha sonralar o gece baz dostlaryla birlikte evde bir
ember oluturup kutlamak iin Yahudi dn dansn yaptkla
rn anlatacakt. Bir ay sonra da Yahudilerin minnetini anlatmak
amacyla Londrada yer alan byk gsteride Weizmannm yan
sra, Cecil, Samuel, Sykes ve Ormsby-Gore da konuma yaptlar.
Eer Britanya hkmeti Rusyadaki olaylarn ynn etkilemeyi
umut ettiyse, deklarasyon baarya ulat denebilirdi; nk Rus
Yahudileri bildiriyle heyecana kaplmlard ama ikinci devrim
tm gerek potansiyelini alp gtrd.000 Deklarasyonun ardn
dan Dileri Bakanlndan Stephen Pichon, 14 ubat 1918de
(99) Sava Kabinesi 261, 31 Ekim 1917, CAB 23/4, Fraser, The Middle East
1914-1979, s. 17-18; Filistin Kraliyet Komisyonu Raporu, Cm d 5479
(Londra: 1937) s. 22.
(100) VVeizmanndan Lord Rothschilde, Tring, 2 Kasm 1917, LPCW, Cilt
VII, s. 541-2.
(101) VVeizmanndan Jacobus H. Kanna, Lahey, 6 Aralk 1917, Dvorah Barzilay
ve Barnet Litvinoff (ed.) LPCW, Seri A, Cilt VIII, Kasm 1917-Ekim
1918, (Transaction Books, Rutgers University, Israel Universities Press,
Kuds: 1977) 21, s. 19-20, bundan sonra LPCW, Cilt VIII; Weizmann,
Trial and Error, s. 262; Vera VVeizmann, The lmpossible Takes Longer,
s.78; Sir Charles Kingsley Webster, The Founder of the National Home,
(Yad Chaim Weizmann, Rehovoth: 1955), s. 30-1.
112
Sokolowa gnderdii mektupta Filistinde bir Yahudi yerle

im yeri olarak olduka souk tanmlad konuda Franszlarn
Britanya ile ayn fikirde olduu gvencesini verdi ama bu tanm
sonralar tekrar yorumlanacaktk102)
Osmanl mparatorluunun k
Siyonistlerin bak asndan Balfour Deklarasyonu en iyi zaman
da ortaya kmt; nk Trklerin Filistin ve Suriyedeki mev
zileri Ingilizlerin eline dmek zereydi. 1917 ylnda Trk ordu
su hl savama azmini yitirmemiti ve Sir Archibald Murrayin
Msr D Sefer Gcyle Gazzeye yapt iki saldry savuturmutu. Ne var ki> 1917 Haziramnda donuk yapl Murrayin ye
rini Sir Edmund Allenby ald ve onun komutasnda Avustralya,
Britanya, Hindistan ve Yeni Zelanda birlikleri Arap ve Filistinli
Yahudi mttefikleriyle birlikte gcn gstermeye balad. 11
Aralk 1917de Gazze ve Beerebay ele geiren Allenby, Kaiserin
kullanm olduu ayn kapdan anlaml bir davranla yaya ola
rak Kudse girdi.(103) Bu tarihten sonra Filistinin kaderi zerin
de Britanya karar verici konuma girdi. Artk Trklerin sava gc
tm cephelerde sarslmaya balamt.
1917
ubatndaki ilk Rus Devriminin ardndan arlk or
dusu dalmt. Kafkas cephesinde Ruslar ele geirdikleri top
raklarda toplumlar aras katliamlar nlemek iin baz giriim
lerde bulunmulard ama imdi Ermeni milisler bu toprakla
ra el koymulard. Milisler iki yl nce srgne gnderilen soy
dalarnn intikamn yredeki Mslmanlardan almaya balad
lar. 1917 Kasmndaki Bolevik Devriminden sonra Sovyet h
kmeti bar istedi ve arlk Imparatorluunun bat kesimini
(102) Sokolow, History ofZionism, Cilt II, s. 127-8.

(103)Matthew Hughes (ed), Allenby in Palestine: The Middle East Correspondence of Field Marshal Viscount Allenby June 1917-October 1919,
(Ordu Kayt Dernei iin Sutton Publishing, Stroud: 2004) s. 7-11.
113
(Finlandiyadan Polonya ve Ukraynaya kadar) yitirirken, yap

lan referandumla 1878de OsmanlIlardan alman topraklan da b
rakmak zorunda kald.
Kasm 1918de Almanyann kmesinden tam bir yl nce
Rusyann kmesi zerine Enver Paa baka bir maceraya atl
d. Osmanl birlikleri daha nceden Ruslara kar AvusturyaMacaristan ordusuna destek vermek iin Galiyaya (imdi Po
lonya ile Ukrayna arasnda blnmtr) 'gnderilmiti. Filistin
ve Mezopotamyada Britanya ordularna kar duran Osmanllar
kmeye balarken Enver Paa bu cepheden olduka fazla asker
ekip 1878de Rusya ile izilen Kafkas snrnn tesine gnderdi.
Grcistanda bir kukla hkmet kurma ve Bakdeki (Rusyann
kmesinin ardndan bir Britanya birlii tarafndan zorlukla elde
tutulan) petrol yataklarn denetleme planlar yapan Almanlarn
itirazlarna aldr etmedi. Orta Asyaya doru uzanan bir Trk
imparatorluu dn kovalarken ve ne yazk ki hakknda yanl
bilgilendirildii topraklara gz koyarken, Enver Paa imparator
luun Trk ekirdei olan Anadolu ve Dou Trakyann savun
masn zayflatmt.
Yal, zayf iradeli Sultan V. Mehmet (Mehmet Reat) 1918
Temmuzunda ld. Ardndan VI. Mehmet unvanyla, 57 ya
ndaki kardei Vahdettin tahta kt. Bir yl nce birlikte Bat
Cephesini gezerlerken Mustafa Kemal, padiahn zerinde iyi bir
izlenim brakmt, ikisi de ittihat ve Terakki Cemiyetinin lider
liine ve sava yrtme biimine karyd. Vahdettin, Mustafa
Kemali kullanabileceini dnrken, Mustafa Kemal de yeni
padiah kendi tarafna ekebileceini dnyordu. Vahdettin
kararsz, kukucu, bilgisiz, akl kark ve tahtnn gvenliinden
korkan bir adamd. Mustafa Kemal ise, iyi dnen ve gerek
i bir insand. Bylece aralarndaki ilikiyi kendi lehine evirme
yi baard. Austos 1918de eski komutan Liman von Sandersin
nderliinde Suriye cephesinde grev aldnda Osmanllarn as
keri adan zayf ynlerini daha iyi alglamt. Bir yl nce ba
ka bir Alman komutan Feldmareal Erich von Falkenhayn liderMOK 8
1 14
liinde grev yapmay reddettii zaman, stanbuldaki Osmanl

yksek komuta merkezini Galiyadaki birliklerin geri ekilme
si, Enver Paann Kafkasya macerasnn sonlandrlmas ve tm
glerin Anadolunun savunmas iin bir araya getirilmesi ko
nusunda uyarmt. Vahdettinin tahta kndan bir ay sonra
Suriyeye dndnde, Osmanl birliklerinin konumu umarszlamt. Aralk aynda Kuds, General Allenbynin Britanya g
lerine kaybedilmiti ve zayf dm Osmanl ordusu Nasradaki
karargahtan kuzey Filistine doru ince bir hatt elde tutmaya a
balyordu. Mustafa Kemalin cepheye varndan bir ay sonra, ey
ll aynda Britanya ordusu savunma hattn yard. Bundan sonra
tek amac yakalanmaktan kanmak ve Anadolunun savunmas
iin olabildiince fazla askeri kurtarmak oldu.
1918 sonbaharnda Osmanl imparatorluu tarafndan sava
ta orduya alman 2.850.000 askerin ancak 560.000i silahlyd ve
bunlarm da yalnzca drtte biri atmalar iin hazrd. En iyi as
kerler -iyi silahlanm sekiz tmen- savan gidiini asla etkile
meyecei Kafkasyaya ve kuzey rana gnderilmiti. Ordudan ka
an yarm milyon asker Anadolunun ilerinde dolanyordu.004'
Askeri durum ktye giderken stanbulda ayr bir bar laf do
lamaya balad. Bakan Woodrow Wilsonn bar nerileri bir
kar yol sunar gibiydi. Ocak 1918de Kongrede yapt konu
mada Wilson bara esin kayna olacana inand ilkelerini ha
zrlamt. On drt madde olarak dzenledii ilkelerinin de kin
cisi yleydi:
Osmanl devletinin Trk kesimlerinin egemenlii gvence
altna alnacak, imparatorluk iindeki teki uluslara can g
venlii ve zerk gelime olanaklar salanacak ve Boazlardan
srekli gei zgrl uluslararas gvence altna alnacak
tr.
(104) Gwynne Dyer, The Turkish Armistice o f 1918, I, Middle Eastern Studies,
Cilt 8, No. 2 (Mays 1972), s. 144-6.
115
Savata keye skm Osmanllar iin hi de fena bir pa

zarlk nerisi deildi. Ayrca Bakan Wilson ile Jntrklerin ko
numalar nemli bir noktada akyordu: Jntrkler bir impa
ratorluu kurtarmak iin savatklar gereini bir yana braka
rak, kendilerini emperyalist glere kar Dou halklarnn tara
fnda gstermilerdi. Geri bu tarihte Amerika Birleik Devletleri,
Britanya ve Fransa imparatorluklarnn tarafnda savaa girmi
ti ama Wilson gururla, Bizler kendimizi, hatalarn dzeltilme
si ve haklarn savunulmas konusunda, emperyalistlere kar bir
araya gelen tm hkmetlerin ve halklarn samimi ortaklar ola
rak hissediyoruz, demiti.(105) Yaklaan felaketten kanmak iin
ou Osmanl vatanseverinin Wilsonm ilkelerine bir can simidi
gibi sarlmasna armamak gerekir. stelik Wilsonn on ikinci
maddesi, Lloyd Georgeun gn nce yapt konumay yans
tyordu. tilaf gleri lkenin bakentini, ya da genelinde Trk
rknn yaad Kk Asya ve Trakyann zengin ve kabul edil
mi topraklarn Trkiyenin elinden almak iin savamyorlar,
demiti.(106)
1918
ubatnda verilen ilk yantta Osmanl dileri bakan,
imparatorluun eitli uluslarnn kendi kurum ve yasalarna sa
hip olmalarna izin verilmesi gerektiini kabul etti.(107) Olaylarn
ters dnmesine ve moralin bozulmaya balamasna karn
Osmanllar hl inanlmaz bir pazarlk gcne sahiptiler. Ne var
ki, ttihat ve Terakki liderleri lkeyi srkledikleri ykc sava
nasl sonlandracaklar konusunda bir trl karar veremiyorlard.
Hl Almanlarn zafer kazanacana inanan Enver Paa, cephe
lerde gittike ktleen durum hakknda Talat Paann kabinesi
ne bilgi vermiyordu. 1918 Temmuzunda Bat Cephesindeki son
Alman saldrsnn yenilgiyle sonulanmas bile hkmeti karar
(105) < http://www.americanrhetoric.com/speechesAVilsonfourteenpoints.

htm>
(106) Dyer, The Turkish Armistice o f 1918, s. 342, n.2.
(107) Dyer, The Turkish Armistice o f 1918 s. 147.
116
szlndan vazgeiremedi. Uygun koullarla bar anlamas yap

ma frsat kamt.
15 Eyllde tilaf glerinin saldrs karsnda Bulgar ordu
su Makedonyada bozguna urad. Drt gn sonra Allenby, ku
zey Filistindeki cepheyi tutan Trk askerlerini datt. Talat Paa,
daha nceden ttifak glerinin Wilsonn koullarna ortak bir
yant vermesi grmeleri iin Berline gitmiti. Kendi aralarn
da anlaamayan ttifak devletleri ayr ayr bar anlamalar yap
may kararlatrd. lk ken Bulgaristan oldu. Geri dnerken
Bulgaristann bakenti Sofyadan geen Talat Paa, stanbula ba
tdan geli yollarn tutan ordunun dalmasna tank oldu. Oyun
bitmiti. Talat Paa her zamanki ak szllyle boku yedik
diye yorumlad.(I08) Drt yl sonra Osmanl bakentinin Britanya
Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold ayn imgeyi biraz daha ki
barca kullanacakt: Eer Yunanlar kerse, bol bol pislik yiye
ceiz ve bu beslenme biimi hibir zaman bana uygun olmad
ama Pelle [Fransa Yksek Komiseri] ve Garroni [talyan meslek
ta] bununla beslenebilir, diye yazd.(109) itilaf devletleri Birinci
Dnya Savandan zaferle knca hi kimse ve zellikle Lloyd
George ansm bylesine dneceini tahmin etmemiti.
Talat Paann kabinesi sonunda 13 Ekimde istifa etti. Ayn
gn Enver Paa tm Osmanl ordularna gnderdii mesajda
atekes imzalanmadan nce daha fazla toprak yitirilmesini nle
mek iin aba gstermelerini istedi.(no) ittihat ve Terakki sonun
da iktidardan ekilmiti. Ama hl parlamentoda ounluu el
de tuttuundan anayasa koullarna gre gcn kullanabilirdi.
Ayrca bakentteki gvenlik glerini denetledii gibi yerel kuru
lular araclyla blgeleri de ynetiyordu. nce muhalefette, ar
dndan iktidarda ve yine muhalefette ittihat ve Terakki modern
(108) Dyer, The Turkish Armistice o f 1918, s. 150.

(109) Martin Gilbert, Sir Horace Rumbold: Portrait o f a Diplomat 1869-1941,
(Heinemann, Londra: 1973) s. 249
117
lii temsil ediyordu. Milliyetilik dnyann baskn ideolojisi ol

mutu ve Wilsonm uluslarn kendini ynetme yanls oluu bu
grn hakllm desteklemiti. kmekte olan Osmanl devle
tinde Trk milliyetiliine dnmekte olan Mslman milliyet
iliinin savunuculuunu yapan ttihat ve Terakki idi. Politikada,
ynetimde ya da orduda Sultan Abdlhamite kar olanlarn ara
snda ttihatlarla ibirlii yapmam olan deneyimli kiilerin sa
ys olduka azd. Daha sonralar bu kiilerin ou ya ittihat ve
Terakki Cemiyeti yesi olacak ya da kurduklar hkmetlerde g
rev alacaklard. Bu koullar altnda liderleri ve zellikle savata
Almanyann yannda yer alma kararn veren ittihaty yenil
giye uratanlar yine parti iindeki muhalifler olacakt.
Bar pazarlklar
Talat Paanm yerini, lnn sava grlerine aka muhalif
olduu halde Rus Devriminden nce Kafkas cephesinde komu
tan olarak stn bir hizmet vermi olan Ahmet izzet Paa ald.
Arnavut kkenli, Makedonyada domu olan Ahmet zzet Paa
ak szl, Alman eitimli bir subayd. Almanlarla uzun sreli bir
likte oluunun etkisi Kaiser II. Wilhelm tarz byndan belli olu
yordu. Daha da nemlisi Arnavutlarn besa adn verdikleri, pat
rona tmyle sadk olma duygusuyla Osmanl hanedanlna ba
l olmasyd. 1913 ylnda Balkan savalarnda Osmanllar yenil
giye urayp Arnavutluk devlet olarak ortaya knca, Arnavutluk
Prensi unvanyla devlet bakanl teklif edilmiti. Ahmet izzet
Paa, Trkedeki attan inip eee binmek deyimine uygun ola
rak, Osmanl Sultannn bir hizmetkar iin bir basamak aaya
inmek olacan syleyerek reddetmiti.
Ahmet zzet Paann kabinesinde l gruba muhalif olan
ittihatlar yer alyordu: Maliye Bakan olarak Enver Paann
Alman mttefiklerinden olabildiince fazla para almay baaran
Cavit Bey; daha sonralar Okyar soyadn alacak olan, Mustafa
Kemalin erken tarihteki siyasi destekisi Fethi Bey ve Balkan
118
Savalarnda Hamidiye kruvazrnn kaptan olarak Balkan mt

tefiklerin sahillerinde dolap asla yakalanmayarak n kazanan
deniz subay Rauf Bey (daha sonralar Orbay). Kara ordusunda
Alman etkisi grlrken, sava ncesinde ngiliz danmanlarn
grev yapt Osmanl bahriyesi geleneksel olarak Britanya yanl
syd ve Rauf Bey, daha sonra kantlanaca gibi ngilizlerin iyi ni
yetine abartl bir gven duyulduunu hissediyordu.
Suriye Cephesindeki Osmanl ordusunun geri kalann dzene
sokmaya alan Mustafa Kemal, savan sona ermesi iin hk
metin deimesi gerektiini hissetmiti. Yeni padiah Vahdettin
ile dostluuna dayanarak Ahmet zzet Paay sadrazam yapma
sn nermi, kendisi de Sava Nazr olmay istemiti. Telgrafn
ulamas gecikmi ve Mustafa Kemalin nerisine gerek kalmadan
Ahmet izzet Paa sadrazamla getirilmiti. Meslei askerlik olan
yeni sadrazam Sava Nazr makamn da kendisine ayrmt.
Yeni Osmanl hkmetinin ilk grevi itilaf devletleriyle te
mas kurmak oldu. lkenin perian durumu, Ahmet izzet Paay
sadrazamla atayan fermanm marur Osmanl tarz yazmann
szcklerinden belli oluyordu:
Drt seneyi mtecaviz zemandan beri kemali iddetile de
vam eden harbi haznn memleketimizin muamelati umumiyyesine ve sayi ve inzibatna iras eyledii tesiratn izalesi
ve sunufi ehalimiz arasnda vifak ve muhadeneti samimiyyenin
tesisi ahss mekasdmz olduundan bu gayeye vusul in bir
taraftan icrasna ibtidar eylediimiz teebbsat siyasiyenin netayici haseneye iktiran esbabnn istihsaline ve dier taraftan
eru kanunun hakimiyetini temin ile emniyet ve sayiin is
tikrar ve ehalimizin esbab huzur ve rahatnn istikmali ve iae
muamelatnn bil ifatei vakt tanzimile ihtiyacat umumiyyenin
tehvirn in tedabiri kaviyye ve mssire ittihazna sarf mezidi
itina klnmas hamiyyeti msellemelerinden mntezardr.(111)
(111) Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, 2. bask
(stanbul, MEB: 1965) s. 2004.
119
Baka bir deyile; drt yldr ar iddetle sren sava nede

niyle lke anari ve kanunsuzluun penesinde, insanlar birbirini
grtlaklyor, alk ve yoksunluktan ldrmak zereler. Ltfen aci
len bir eyler yapn ve Mttefiklerin bizim siyasi giriimlerimize
karlk verdiinden emin olun.
Ekim aynn banda padiahn Berne gnderdii zel temsil
cisi, svirede bulunan Britanya Bakan Sir Horace Rumbolda
istedii bar koullarn aktarmas iin Osmanlmn ileri gelen
lerinden Ermeni asll Boos Nubar Paann aracln ayarlad.
Vahdettin, Arap blgelerinin kendi hakimiyeti altnda zerk ol
masn, Ege sahiline yakn Yunan adalarnn ve Balkan savalarn
da Bulgarlarn kazand topraklarn Osmanl devletine geri veril
mesini, ittihat ve Terakkicileri yok etmek ve kendisini tahtta tut
mak iin Ingilterenin yardmc olmasm istiyordu. Buna kar
lk Britanyaya ittifak teklif ediyor ve onlarn denetimi altnda re
form yaplacam bildiriyordu.*112) Baka bir deyile, Britanya eer
Osmanl imparatorluunun Jntrk ynetimi sresinde yitirdii
topraklar geri almasna yardm ederse, kendini onlarn koruma
s altna sokmaya hazrd. Vahdettinin fark etmedii nokta ise,
ismen toprak btnln korumak ve padiah olarak kalmak
karlnda lkesinin bamszln teslim etmeye hazr olduu
anda, halkn baka fikirlerinin bulunduuydu. Osmanllarm Arap
blgelerini zaten ellerinde bulunduran Ingilizlerin de farkl fikir
leri vard. Padiahn dostluk ilikilerine gvendii Nubar Paa da
ksa bir sre sonra tilaf devletlerinden bamsz bir Ermeni dev
leti kurmak iin Osmanl topraklarnn byk bir ksmn isteye
cekti.
Birka gn sonra bamsz fikirli Rahmi Bey adl bir ittihat
benzer bir neriyle Ingilizlere bavurdu. Rahmi Bey, sava sra
snda zmir ve evresini kendi derebeylii gibi ynetmi, o bl
gede yaayan, ticaret yapan kalabalk itilaf devletleri vatandala
rn korumu ve Ermenilerin blgeden srlmesini engellemiti.
(112) Dyer, The Turkish Armistice o f 1918, s. 153-4.
120
Rahmi Beyin baka bir istedii daha vard: Britanya, Trkiyenin

maalarn deyen resmi kii olarak Almanyann yerini almal ve
Osmanl parasn korumalyd. Yetkililere ulamak iin padiah
bir Ermeniyi kullanrken, Rahmi Bey de arac olarak bir Yunan
kullanmt.(U3) kisi de farkl etnik kkenlere dayanan Osmanl
devletinin gnlerinin sayl olduunu, yerel Hristiyanlar,
Osmanllar temsil etmek iin kullanmann itilaf devletlerini ya
da yerel Hristiyan toplumlarm artk sakinletiremeyeceini fark
etmemiti. Bar grmelerini balatma giriimlerinin ikisi de
baarsz oldu.
Ahmet izzet Paa daha anslyd. Bu kez arac olarak 1916
ilkbaharnda Mezopotamyann Kutl Amare kentinde alt ay
lk kuatmanm sonunda Trklere teslim olan Ingiliz General Sir
Charles Townshend kullanlmt. Teslim olan 3.000 Britanyal as
kerin yzde 70i ldeki yrylerde ve esir kamplarnn berbat
koullarnda lmt.(U4) Townshend ise Marmara Denizinde
stanbul yaknndaki Bykadada rahat bir villada kalyordu.
Hatta Enver Paa onu aya bile davet etmiti. Townshend, Ahmet
izzet Paann yeni bir kabine kurduunu duyunca, Osmanllarm
bar nerilerini karargah Ege Denizinde Yunanistana ait Limni
adasnda bulunan, Britanya Akdeniz Filosu Komutan Amiral Sir
Somerset Calthorpea iletmeyi teklif etti.
Askeri durum konusunda bir rapor alan Osmanl kabinesi 16
Ekimde ayr bir bar grmesi istemeye karar verdi. Osmanl
Genelkurmay Bakanl Ahmet izzet Paann kabinesine, Her
cephede (Suriye, Mezopotamya ve Trakya) yaklak alt ya da yedi
bin askerimiz kald. Durum o kadar kt ki, bir avu haydut bi
le lkeyi igal edebilir, bilgisini verdi/115) Askeri gereklerle yz-

(114) A J Barker, The Neglected War: Mesopotamia 1914-1918 (Faber and
Faber, Londra: 1967) s. 266, 296. Sava balarken mevcut olan 9,300
Hintli askerden 2,500 lmt.
121
lemeyi ertelemenin yaratt abartl karamsarlk Osmanl g

rmecilerinin elini zayflatmt. Ertesi gn Ahmet izzet Paa,
Townshend ile grt ve Limniye gitme teklifini kabul etti.
Ama ncelikle Osmanl heyetinin yapsna ve alaca talimatlara
karar verilmesi gerekiyordu. Pek kolay bir i deildi. Padiah her
zamanki korku ve kukularyla konuyu biraz daha karmak ha
le getirdi.
23 Ekimde Amiral Calthorpe, Osmanl hkmetine itilaf
devletleri adna atekes anlamas imzalamaya yetkili olduunu
bildirdi. Bunu duyan Ahmet izzet Paa, zmirdeki Osmanl or
dusu komutannn bakanlnda bir heyetin Limniye gitmesi
ni padiahtan onaylamasn istedi. Sultan bu neriyi kabul etme
yip heyet bakannm enitesi Damat Ferit Paa olmasmda srar
etti. (Ferit Paa, Sultan Vahdettinin babas I. Abdlmecitin k
z Medihanm ikinci kocas olduundan damat unvanm almt.)
Bu adam delirmi, diye itiraz etti Ahmet izzet Paa.(116) Bunu
syleyen ilk kii deildi.
Damat Ferit Paann Osmanl kamu hizmetinde ilk gre
vi Londradaki elilikte Birinci Katiplikti. 1888de Mediha, tah
ta oturan Sultan II. Abdlhamitten, (Vahdettinin en byk aa
beyi) Feriti Londraya bu kez eli olarak gndermesini isteyin
ce, Hemire, oras mektep deildir, pek mhim bir sefarettir.
mur siyasiyyede vukuf ve tecribesi olanlar tayin olunur ya
ntn almt.(117) Daha sonra ittihat ve Terakki Cemiyeti iktidara
gelince verek gklere karmt ama terfi edemeyince Hrriyet
ve itilaf Frkasna (Batda Liberal Birlik olarak tannr) katl
mt. Burada da ans yerinde deildi. Balkan Savalarnn ba
langcnda ittihatlar geici olarak iktidardan ayrldnda padi
ah, Ferit Paadan Londradaki bar grmelerine gidecek he
yete bakanlk etmesini istemiti. Ferit Paa, anayasay ihlal say
lacandan Osmanl topraklarnn herhangi bir parasn verecek
(116) Dyer, TheTurkish Armistice of 1918, s. 166.
(117) Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2034.
122
bir anlamay imzalamayacan syleyerek itiraz etmiti. Toprak

kaybnn kanlmaz olduunu bilen yal sadrazam Kamil Paa,
Bu adam deli demiti. Bundan sonra Damat Ferit Paa, kars
nn Boazii kysndaki yalsnda bo bo oturmaya balamt.
ngilterede politika ounlukla aristokratlarn kr evlerinde ge
litirilirken, Osmanl mparatorluunda prenslerin ve paalarn
Boazii kysndaki yallarnda siyasi kararlar alnr, komplolar
kurulurdu. Daha sonraki yllarda bu yallarn ou yand. Salam
kalan birka tanesi imdi i adamlarma ait. Damat Ferit Paann
(ya da daha dorusu karsnn) yals imdi niversite profesrle
rinin gittii bir lokanta.
Padiahn sraryla Ahmet zzet Paa, Damat Ferit Paay a
rp atekes anlamas hakkmdaki grlerini ald:
Amirali (Calthorpe) grnce, (Osmanl) devletin toprak
btnlne dayal bir atekes anlamas nereceim. Eer
amiral bunu kabul etmezse, derhal bir kruvazr arp do
ruca Londraya gideceim. Kralla grp Ben babanzn es
ki bir dostuyum. Benim isteklerimi kabul edeceinize inan
yorum diyeceim. nerilerimizin kabul edildii gvencesi
ni alnca, devletimiz, ttihatlarn iine att felaketten kur
tulmu olacak.
Ne var ki, giysilerini bavula yerletirmesi gerektiinden der
hal yola kamad. Hazr olunca padiahn yatyla yola karken
yanma Yunan Patriinin sekreterini ald.(118) Bir yl sonra Patrik,
Osmanl devletiyle tm balarm koparacak ve Osmanl bakenti
nin Yunan ynetimi altna girmesini talep edecekti.
Yukardaki sama szler, Ahmet zzet Paann, Damat Feritin
kapasitesi hakkmdaki tahminlerini dorulad. Padiaha son dere
ce sadk olduu halde bamzakereciyi kabinenin semekte z
gr olmasnda srar etti. Sultan Vahdettin, isteksizce izin verdi ve
123
Osmanl delegelerine verilecek talimatlarn Sultanlk ve Halifelik

hakk ile Osmanl hanedanlnn korunmas noktasn vurgula
masn istedi(U9) ve baz blgelere tannacak zerkliin siyasi de
il ynetsel olmasnda srar etti. Ahmet izzet Paa, bu konula
rn atekes yerine bar anlamasnda halledileceini bildirdi. Bir
kez daha Sultan raz oldu ama atekes anlamasnn en azndan
Libyada kalm olan bir Osmanl prensinin gvenlik iinde geri
dnmesini salamasn istedi.
Sonradan anlalaca gibi bir sreliine padiahn mdahale
sini savuturmu olan Ahmet izzet Paanm kabinesi bamzakereci olarak vatansever donanma subay Rauf Beyi seti. Kendisine
boazlarn gemi geilerine almasn ve Osmanl ordusunun ba
r zamanndaki boyuta indirilmesini kabul edebilecei sylendi.
Ne var ki, Osmanl ordusu tarafndan savunulacak olan Boazlar
Yunan gemilerine kapal olacakt. Ingiliz denetim subaylar ba
r anlamas yaplncaya kadar kalabilirdi ama Osmanllarm y
netimi altndaki topraklarda hibir itilaf askeri bulunmayacak ve
Osmanl ynetimine mdahale edilmeyecekti. Osmanl devleti
nin erefiyle uyumlu olmayan hibir koul kabul edilmeyecekti.
Alman ve Avusturya-Macaristan askerlerine ve yetkililerine lke
den ayrlmalar iin iki ay sre tannacakt ama bu lkelerin si
vil halk isterse burada yaamaya devam edebilirdi. Almanya ve
Avusturya-Macaristandaki yaklak 15.000-20.000 Osmanl
rencisinin bu lkelerden snr d edilmesi korkusuyla bu karar
alnmt.1120)
Osmanllarm Alman ve AvusturyalI mttefiklerine iyi davramlmasmda srarc olunmas, sava sresinde Trklerle Alman
danmanlar arasndaki srtmelere karn aralarnda pek faz
la dmanlk duygusu olmadn gsteriyordu. Askeri dzeyde
ittifak gayet iyi yrmt. Osmanl sava gcnde Alman ko
mutanlarn varlnn nemi ise ounlukla Ingiltere ve Fransada
124
abartlmt. Danmanlar en ok iletiim, personel ileri ve elbet

te malzeme konusunda yardmc olmulard. Almanlar Osmanl
demiryollarnn bakmn yapmak ve demiryolu am genilet
mek iin almlar, Avusturya-Macaristan ise Kafkas cephesin
de bir motorize ulam birimi oluturmutu.021 Trklerin halk
geleneklerinde Almanlar her konuda kesinlik, dakiklik rnei
olarak grlmt.
yi bilinen bir fkrada bir Alman subay Trk ordusunun bir
asna yi bir pilav nasl yaplr? diye sorar. Yeterince pi
rin, yeterince ya ve yeterince su gerekir ve pirinci yeterince pi
irirsiniz, diye yantlar a. Ama Alman subay kesin bilgi ister.
Yeterince derken ne kastediyorsun? diye sorar. Grdnz
gibi efendim, der a, iyi bir pilav yapmaya yetecek kadar.
Osmanl subaylarnn kaygsz tavrlar hakknda Almanlarn
da kendi ykleri vard. Filistinde Britanya birlikleriyle savar
ken Osmanl subaylarnn Gelibolu haritasm kullandn g
ren bir Alman subay dehete kapld. Yanl harita, diye ba
rd. Ne demek yanl harita? diye sordu Osmanl subay,
Galiya seferinde pekl iimizi grmt. Daha sonralar bu
neeli ykler yerini fkeli anlara brakt. Bugn birok Trk si
ze Birinci Dnya Savanda Almanlarn kendi yarallarn tren
lerle gtrp, Trkleri lde lme terk ettiklerini anlatacaktr.
Anlatlanlar dorudur ama hem Trklerin yaral says daha faz
layd, hem de Almanlar yabanc bir lkede savayorlard ve en
azndan Trklerin kuramsal olarak Araplarn arasnda yabanclk
ekmeyecekleri dnlyordu.
Almanlar, Osmanl imparatorluundan fazla gecikmeden ay
rldlar ama Osmanllarm atekes mzakerecilerine srar etmele
rini syledii dier koullardan dn verildi. Rauf Bey ve dier
delegeler Osmanl devletinin ne kadar zayf dtnn ve bar
(121)Edward Erickson, Ordered to Die: A History o f the Ottoman Army in
the First World War (GreenWood, Westport, Conn: 2001) s. 231-5. ( I.
Dnya Savanda Osmanl Ordusu)
125
n ok acil salanmas gerektiinin farkndaydlar. Arzulanan ko

ullar altnda ayr bir bar anlamas yapmak iin ok ge olma
sna karn yine de pazarlk etme frsatnn bulunduunu fark et
mediler. Almanya henz teslim olmamt ve tilaf devletleri g
neydou Avrupa ve Kafkasyadaki Alman askerlerinin balants
n kesmek iin donanmalarn Boazlardan geirmeyi her eyden
ok istiyordu. stelik Yakm Dou konusunda birbiriyle elikiye
den emelleri vard. Londra ve Paristeki zorlu grmelerden
sonra Amiral Calthoprea iletilen talimatlar pazarlkta ucu ak
bir konum yaratmt ve amirale Boazlarn almas, istihkamla
rn itilaf glerinin denetimine braklmas, Almanlarn snrd edilmesi ve Osmanl ordusunun terhis edilmesine karlk baz
dnler verebilecei de sylenmiti. Her art altnda Ahmet izzet
Paa hkmeti bunu kabul etmeye hazrd. Ama herhangi bir be
del karlnda bara raz olmaya hazr deildi. Koulsuz teslim
olmas iin lke iinden gelen bir bask yoktu. Yaygn zorluklara
karn Osmanl ynetimi altndaki blgelerde ne askeri isyanlar ne
de sivil alkantlar vard. stanbul hkmeti Sultann Mslman
vatandalarnn itaatsizliinden korkmuyordu. lkede yaayan
Hristiyanlarn ve zellikle bakentte says olduka yksek olan
Rumlarn ayaklanmas olaslndan ekiniyordu.
Trklerin gznde, Yunanistan itilaf devletlerine sonradan
katlan toy bir gen gibiydi. 1916 Ekiminde Fransann komuta
sndaki itilaf birlikleri Selanike girdiinde Yunanistan henz ta
rafszln koruyordu. Ancak itilaf devletlerinin korumas altn
da Yunan Babakan Eleftherios Venizelos kentte geici bir h
kmet kurmu, Bulgaristana ve ittifak devletlerine sava ilan et
miti. Bundan sonra Yunan askerleri Makedonya cephesinde
Bulgarlara ve Almanlara kar Franszlarn komutasnda savam
ve itilaf devletleri de Osmanllarla yaplan sava ilerletmek iin
Yunan topraklarn kullanmlard. Ama Osmanl ve Yunan as
kerleri arasnda hibir atma yaanmamt. Amiral Calthrope
Osmanl heyetiyle atekes pazarlklarna balarken Yunanistana
danlmamt. Ne var ki, Osmanl hkmeti Yunan milliyeti
126
lerinin Venizelosu bir kurtarc olarak grdklerini ve gzlerinin

stanbul, zmir kentleriyle yakn evrelerinde olduunu biliyor
du. Trkler kendilerini Yunanlarn deil Ingilizlerin yenilgiye u
rattn dndnden, Yunanlarn zafer kazanan tilaf gleri
arasnda ve zellikle imparatorluk bakentinin sokaklarnda bu
lunmasndan holanmyorlard.
Amiral Calthorpe ile Rauf Bey arasndaki pazarlklar 27 Ekim
gn Limni adasnn Mondros Krfezindeki doal derin su li
mannda demirli HMS Agamemnon gemisinde balad; delegeler
kaptann, ran hallaryla denmi, keyifli k balkonuna alan,
byk kamarasnda bulutular, iki taraf da kusursuz bir nezaket
le davrand. Calthorpe, Trklere baz dnler verdi ama bunlar
zerinde srarla durmas istenen koullar deildi. Yalnzca bir ta
nesinin ok nemli olduu anlalacakt. Balangta Trklerden
Kafkaslardaki arlk topraklarndan (ve sava srasnda iki ta
rafn da tarafszlm ihlal ettii kuzey randan) tm askerleri
ni ekmesi istenmiti ama son metinde Osmanl askerlerinin ge
ri kalannn itilaf devletlerince incelendikten sonra gerek duyul
duu takdirde ekilmesi isteniyordu. Enver Paanm Kafkasya
ve rana gnderdii askerler savan gidiini etkilememiti. Ama
arlk cephaneliklerinden ya da Almanlarn brakt silahlar
la donanm birlikler ertesi yl Kurtulu Sava balaynca Trk
ulusal ordusunun ekirdeini oluturacakt. Atekes anlamas
nn bir maddesi, Osmanl ordusunun byk bir ksm terhis edil
dikten sonra lke iinde dzeni salamak iin grevlendirilecek
Osmanl askerlerinin gc ve dalmnn Trk hkmetiyle g
rlmesi koulunu ieriyordu. Bu durum, Trk milliyetilerine,
Trkiyenin btnlnn blnmesi ve igal edilmesi diye ta
nmlanacak son felaketi nlemek iin, bu askeri ekirdein ko
runmas bakmndan olanak salad.
Bunun zerine itilaf devletleri, gvenliklerini tehdit edecek
bir durumun ortaya kmas halinde herhangi bir stratejik yeri
igal etme hakkna sahip olacaktr biimindeki 7. Madde anla
maya dahil edildi, igali hakl gstermek iin tehdidin ortaya k-
127
mas koulu Trklere kar bir dn olarak anlamaya eklenmi

ti. Ama tehdit edilip edilmediklerine tilaf devletleri karar vere
ceinden uygulamada hibir etkisi yoktu. 7. Madde, tilaf dev
letlerinin canlar istedii takdirde Trkiyenin tmn ya da bir
ksmn igal edebileceklerini sylyordu. Rauf Bey, bu madde
ye iddetle kar kt ama Calthorpe pazarl yarda kesmekle
tehdit edince, boyun emek zorunda kald. Atekes anlamas 30
Ekim akam ge saatlerde imzaland.
mzalar atlnca Calthorpe, Rauf Beye verdii mektupta yal
nzca Ingiliz ve Fransz askerlerinin Boazlar igal etmek iin
kullanlacan ve kalelere el konulunca az sayda Trk askerinin
orada bulunmasna izin verileceini belirten bir sz verdi. Verilen
bu sz tutuldu. Calthorpe, ayrca Trklerin isteine uygun olarak
Yunan gemilerinin stanbul ya da zmire gelmesine izin verilme
yeceini ve Trk hkmeti dzeni salad srece stanbulun
igal edilmeyeceini yetkililere bildireceine sz verdi. Gerekten
de bu konuyu ilgililere iletti ama itilaf devletlerinin bunu duy
mazlktan geldiini Trkler ksa bir sre sonra kefedecekti.
Calthorpe, son seremoniyi karsna yazd mektupta anlatt:
Her eyin yolunda gideceini bildiim iin ampanya i
esini buzun iinde beklettim ve tokalatk, birbirimize kadeh
kaldrdk, kibar konumalar yaptk. Rauf Bey, konukseverli
im ve dnceli tutumum nedeniyle bana teekkr eden k
sa bir konuma yapt ve [fotoraflar kamaray ssleyen] ikiz
ocuklarmzn bu tarihi olayda nemli bir rol oynadklarn
syleyerek beri sevindirdi. ocuklarn neeli glen yzlerinin
en zorlu ve kaygl saatlerde kendisine esin ve cesaret kayna
olduunu syledi. Sk sk kamaraya gelip resimlere bakyordu
ve ocuklar ona insanlk adna neler yapmas gerektiini sy
lemilerdi. Harika deil mi!(122)
128
1
Kasmda stanbula dnen Rauf Bey, Ingilizlerin gvenini
kazandn ve en iyi koullar saladna inanyordu, imzala
dmz anlamann sonucu olarak lkemizin haklar ve saltana
tn gelecei tmyle garanti altna alnd, dedi gazetecilere ve ek
ledi:
Birincisi, Ingilizlerin amacnn Trk ulusunu yok etmek
olmadn anladm. kincisi beklentilerimizin aksine lke
mizin igal edilmeyeceini rendim. Bir tek dman as
kerinin stanbula ayak basmayacana size garanti veri
rim... Evet, yaptmz atekes anlamas, umutlarmzn da
tesinde.(123)
Rauf Beyin elde ettii sonu, Sadrazam Ahmet izzet Paay
memnun etti. Rauf Beyin en nemli kaygs itilaf devletlerinin
Osmanl topraklarn igal etmesine bahane yaratacak toplumlar
aras atmalarn kmasyd. Bu nedenle Mslmanlar ve gay
rimslimler, zellikle Trkler ile Yunanlar arasndaki gerginli
i arttracak sorumsuz beyanatlarn yaplmamas iin srar etti.
Ahmet izzet Paa hkmetinin stanbuldaki Rumlar katletmeyi
planlad yolundaki byle bir aklamann Damat Ferit Paadan
geldii syleniyordu. Geri Damat Ferit Paa atekes anlama
s grmesine katlmad iin aka ksknd ama bu szle
ri Osmanl ynetici snfnn arasmda yaylan dmanlk duygu
sunun bir belirtisiydi, ittihat ve Terakki Cemiyeti, alt yllk ikti
dar dneminde olduka fazla dman edinmiti. Kendi iinde ol
duu gibi, saltanatn gelecei iin Sultan Vahdettinin destekledi
i Hrriyet ve itilaf Frkasnn temsil ettii yetersiz muhalefet ile
arasmda da ekimeler vard.
Rauf Bey, dner dnmez grevinin sonucunu rapor etmek
iin saraya gitti ama Vahdettin yorgun olduunu bildirip birka
gn sonra grebileceini syledi. Sonunda padiah kendisini
129
kabul edince, Damat Ferit Paann davranlarn ikyet etme

frsatn karmad. Vahdettin bir mddet dalgm dalgn dn
dkten sonra sze balayarak, Ferit Paay hemiremin iyi bir
zevci olarak severim. Fikirlerine taraftar deilim. Hussiyle siya
si dncelerinin aleyhindeyim. Bu yzden aramzda iddetli ay
rlk vardr, dedi ve hrn bir tavrla ekledi, Beyefendi, ortada
bir millet var, koyun srs, idaresi iin bir oban lzm. O da
benim.(124)
Yaanacak olaylar oban olacak niteliklere sahip olmadn,
itilaf devletlerinin Osmanl devletinin Mslman olmayan toplumlaryla dosta geindii, yabanclarn iletmelerine, okullar
na ve misyonerlerine hogr gsterdii takdirde yaamn sr
drmesine izin verecei konusunda Damat Ferit Paa ile Hrriyet
ve itilaf Frkasnm siyaset uzmanlarnn yanlsamalar paylat
n ortaya kard. Bu yanlsamalar, yabanclarn ve ounluu
nu Ermenilerin oluturduu yerel Hristiyanlarn zenginletii II.
Abdlhamit dnemi zlemiyle besleniyordu. Abdlhamitin altn
devrine geri dnmek, Ingiltere ile Fransay tehdit eden slamclk
grnden uzaklamak nerisi, Vahdettin ile Hrriyet ve itilaf
Frkasnn itilaf devletlerine sunduu bir yemdi. Ama itilaf dev
letleri bu yemi yutmad.
Jntrklerin Gidii
Daha bu durum akla kavumadan 1918 Hazirannda san
srden kurtulan stanbul basn fkesini aralarnda nce l li
der grubunu eletirip, artk kabine yesi olanlarn da bulundu
u ittihat ve Terakki Cemiyetine ynlendirdi, ittihat ve Terakki
liderleri Enver, Cemal, Talat, birka yakn dostlar ve baken
tin eski polis mdr, 1-2 Kasm gecesi bir Alman denizaltsy(124) Cemal Kutay, Osmanldan Cumhuriyete: Yzylmzda bir nsanmz
Hseyin R au f Orbay (1881-1964) Cilt 3, (Kazanc, stanbul: 1992) s.
174.
i
M O K9
130
la stanbuldan ayrlnca saldrlar ikiye katland.(125) Ertesi gn

Alman igali altndaki Krma ulatlar. Hibiri stanbulu bir da
ha gremeyecekti.
Ahmet zzet Paa hkmeti, muhalefet tarafndan bu ka
ta ibirlii yapmak ya da en azndan ka nlememekle sulan
d. Bu durum padiaha eski ttihat ve Terakki yelerinin hk
metten ihra edilmesi iin bask yapma frsat verdi. Ahmet zzet
Paa, bu basky padiahlk yetkisini ktye kullanma olarak g
rp boyun emektense, bir aydan az bir sre srdrd sadra
zamlk grevinden 11 Kasm 1918 tarihinde istifa etti.
Onun yerini alan daha yal Ahmet Tevfik Paa, Sultan Abdlhamitin son sadrazamyd. Rusyada, Avusturya-Macaristanda
ve Almanyada krallklarn yklmasna tank olan Vahdettin,
kendi bakanlarnn ihanetinden korkuyordu. Ahmet Tevfik
Paann olu kendi kzyla yalanda evleneceinden en azmdan
aile ii sadakatine gvenebileceini dnyordu. Bylece taht
ta korkulu ve kukulu bir padiahn yannda dnn adamla
rnn -Enver, Talat ve Cemal- yerini daha eski tarihin adamla
r alm oldu. Sultan Vahdettin onlarn eliinde, lmekte olan
Osmanl Imparatorluunu ynetmeye abalayacakt. Osmanl
mparatorluunun tarihi ynetimi yenilgiye uratlm bile olsa,
zafer kazanan ngilizlerin elinde onun yerini neyin alaca daha
sonra ortaya kacakt. imdilik Britanya, Ortadounun uzlat
rcs gibi grnyordu.
(125) Baz raporlara gre Almanlarn el koyduu bir Rus torpitobotuyla git
milerdi. Baz kaynaklar ayrl tarihini 8/9 Kasm olarak vermektedir.
Bkz. Andrew Mango, Atatrk, s. 190, n. 21.
3 Araplar ve Siyonistler Pariste
Britanya ve Osmanl imparatorluklarnn arasndaki savan res

men 31 Ekim 1918 tarihinde sona ermesi Ortadouya uzun
bir sre bar getirmedi. Gzlemcilere gre Britanyann g
c stnd; filosu stanbul Boaznda demirlemi toplary
la Trklerin bakentini denetim altna alyor, zafer kazanm as
kerleri Kuds, Badat, Kerbela ve am gibi tarihi kentlerde do
layordu. Britanyanm eski rakiplerinden Avusturya-Macaristan
mparatorluu dalm, Rusya devrim ve i savan penesine
dm ve Almanya yenilgiye uramt. Britanyann mttefikle
ri olan Fransa, talya ve Yunanistan, Osmanl Imparatorluunun
yenilgiye uramasndan yararlanp kendi emellerini gerekletir
meye niyetleniyorlard. Ne var ki, bu lkeler, Britanyann tm
imparatorluundan toplayp cepheye srd bir milyon askerle
kyaslannca, Osmanl mparatorluunun yenilmesinde nem
li bir rol oynamamlar demekti. Britanyanm emperyalist giri
imlerinin yeni bir a alyor gibiydi. u anda Ortadounun
en gl insan, savata says pek az olanlarn arasndan syrlan,
Britanyanm en baarl komutanlarndan Sir Edmund Allenby
idi. 1919 ylnda Feldmareal rtbesiyle dllendirilmi, Megiddo
ve Felbcstove Vikontu unvan verilmi ve Sudan ile savan ba
nda Britanyanm korumas altnda olduu ilan edilen Msr'n
Yksek Komiserliine getirilmiti. Ne var ki, ngiliz gcnn et
kileyici grntsnn ardmda baka gerekler yatyordu.
Uluslararas ilikilerde Britanyanm ncelii Ortadounun ge
lecei deil Almanya ile barn salanmasyd. Ayrca Rusyadaki
132
durumla da yakndan ilgiliydiler nk savan neden oldu

u endstri sektrndeki huzursuzluktan ok, devrim fikirleri
nin yaylmasndan korkuluyordu. zellikle Glasgow kenti kay
g odayd. 13 Nisan 1919da Jallianwala Bagh trajedisinin ar
dndan Hindistanda huzursuzluk artmaya balamt. Ocak
1919da Tipperary beldesinde iki silahsz Kraliyet rlanda polisi
nin ldrlmesi, rlanda'nn bamszlk savann balayaca
nn iareti veriyordu. Msrda da Allenby, Britanya ynetimin
den uzaklamak isteyenlerin yaratt huzursuzlukla kar kar
ya kalmt. Askerlerinin uzun yllar savatktan sonra evleri
ne dnmek istemeleri Allenbynin sorununu zorlatryordu.01
Bunca rahatsz edici gelimeden daha nemlisi Britanyanm sa
va srecinde katld anlama ve vaatleri yerine getirmesi ge
rektii gereiydi. Araplarn ve Yahudilerin beklentileri fazlasy
la ykseltilmiti ve savan sona ermek zere olduunu anlayn
ca kendi fikirlerinin nasl uygulanacan dnmeye balam
lard. Yenilgiye urayan Trkler bile, bata Mustafa Kemal ol
mak zere Osmanl Imparatorluunun ykntlar arasndan ile
riye gidecek bir yol bulmaya alyorlard. Ortadounun artk
ngilizlerin, Franszlarn, talyanlarn ya da Yunanlarn kendi ya
ylmac kurallarn yazacaklar ak bir defter olmad ortaya k
mt. Zafer kazananlarn ksa bir sre sonra renecekleri gibi,
olaylar 1914ten bu yana bir hayli deimiti.
Siyonist Komisyon
Daha sava sona ermeden Siyonistler, Balfour Deklarasyonunun
at olaslklar aratrmaya istekliydiler. Britanya hkmeti bir
Siyonist komisyonun 1917 Aralnda Filistine gitmesini nerdi
inde aradklar frsat karlarna kmt. Elbette komisyon ba
kanl iin en uygun aday Weizmann olacakt. Komisyonun ama
c Yahudilerle Britanya askeri yetkilileri arasnda balant kurma(1)
Hughes (ed.) Allenby in Palestine, s. 13-14.
ARAPLAR VE SYONST'LER PARSTE
133
nin yan sra oradaki Yahudi toplumuna yardmlar dzenlemek,

savan sonunda fazlasyla gereksinim duyulacak Yahudi kuram
larnn yeniden ina edilmesine yardmc olmak ve Araplarla si
yasi balantlar kurmakt. Referans noktalan daha sonralar
Weizmannm en sevdii proje olan bir Yahudi niversitesini de
kapsayacak kadar geniletilecekti. Bata komisyon yelerinin b
yk tilaf lkelerinin Yahudilerini kapsamas dnlmt ama
Rusyann durumu buna engel oldu ve Amerikallar da Trkiye
ile savata olmadklarndan reddettiler. talyan ye, bir donanma
subay olan Angelo Levi-Bianchini idi. Franszlar aslmda Siyonist
olmayan sekin College de France okulunda Sanskrite profesr
Sylvain Leviyi setiler. Weizmannn dier meslektalar kdem
li ngiliz Siyonist Joseph Cowen, Sigmund Freudun eski ren
cisi Dr. David Eder ve tannm kamu grevlisi Leon Simondan
oluuyordu. Eski dostu Ormsby-Gore irtibat subay olarak hare
ket edecekti. Bu yolculuk Weizmannm en az bir yldr zerin
de dnd, Filistinli Araplarla ilikileri aratrma frsatn
yaratyordu.
Weizmannm 1918 Martnm bamda Ortadouya gitmek
zere yola kmadan Kral V. George tarafndan kabul edilme
si 1914ten bu yana ne kadar yol katettiini gsteriyordu. Sava
koullar gz nne alnnca pek de kolay bir yolculuk olma
d; Filistine ulamak zere ayn sonunda Kahireye vard. Msr
Yksek Komiseri Sir Reginald Wingate ve Allenbynin ordusunun
Ba Siyasal Subay Clayton ile ilk temas, olas Siyonist amalar
na Araplarn tavr konusu gndeme geldii halde olumlu geti.(3)
Sonunda Weizmann, 4 Nisanda Tel Avive ulat ve yalandaki
karargahnda Allenby tarafndan karland. Geri Allenby onu
(2)
(3)
Weizmanndan Jacob de H aasa, NewYork, (12) Aralk 1917;

VVeizmanndan Sir Mark Sykesa, Londra 16 Ocak 1918, LPCW, Cilt
VIII, 23, 69, s. 20-1, 62-3; Weizmann, Trial and Error, s. 266-7; Stein,
The Balfour Declaration, s. 622.
Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra, 24-6 Mart 1918, LPCW, Cilt
VIII, 138, s 106-9.
134
etkilemiti ama askeri yetkililerin Balfour Deklarasyonunu tam

olarak anlamadklarn ve Araplarn konumu hakknda ok bi
linli olduklarn fark etti.(4)
Ordusu bir sonraki admm planlarken, Allenbynin srtnda
huzursuz bir Filistin istemedii aka belliydi ve Weizmann bu
nu fark etti. Ksa srede grecei gibi rahatsz edici belirtiler var
d. O tarihte Kuds Askeri Valisi olan Storrsun 11 Nisanda kent
te katld bir toplantda konumaclar Filistinin Arap kimlii
ni ne kardlar. Storrs daha sonralar Yahudi olmayan toplum
lar olarak snflandrlan ve siyasi haklarndan hi sz edilme
yen Araplarn Balfour Deklarasyonuna nasl tepki gsterdikleri
ni anmsayacakt/5'
Weizmann, Filistinli Araplarn siyasi havasm derhal fark etti
ve Siyonistlerin sylediklerini kabul etmeyeceklerini 16 Nisanda
Ormsby-Gorea bildirdi/6' ki gn sonra evine yazd mektupta
Veraya grdkleri hakkmdaki dncelerini aklad. Kuds onu
ilk kez grdnden farkl etkilememiti. Bir kez daha Yahudi ku
ramlarnn olmamasndan ve Yahudi halknn yapsndan yakn
d. te yandan baka yerlerdeki Yahudi kolonileri yl sren sa
van etkilerine karn, derin bir hayranlk uyandrd. Weizmann
esas kayglandran nokta Britanya ordusunun Arap yanls ol
masyd. Araplarn Britanya hkmetinin bir Yahudi hkme
ti kurup kendilerini buradan kovacan dndklerini ve bu
nun sonucunda da komisyona kukuyla baktklarn Brandeise
aklad/7' Filistinli Araplar hakkmdaki karamsar grleri bey
(4)
(5)
(6)
(7)
Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra, 6 Nisan 1918, LPCW, Cilt

VIII, 151, s. 118-20.
Weizmanndan William G A Ormsby-Gorea, Tel Aviv, 16 Nisan 1918,
LPCW, Cilt VIII, 161, s. 128-30; Storrs, Orientations, s. 366.
VVeizmanndan William G A Ormsby-Gorea, 16 Nisan 1918, LPCW,
Cilt VIII, 161, s. 128-30.
Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra, 18 Nisan 1918; Weizmann
dan Louis D. Brandeise, Washington, 25 Nisan 1918: LPCW, Cilt VIII,
163, 175, s. 131-3, 158-67.
ARAPLAR VE SlYONlSTLER PARSTE
135
nini kurcalarken, Claytonn Britanyann birincil Arap mttefiki

Faysal ile grme nerisine olumlu yaklat.
Faysalm Arap ordusunun kampna yaplan yolculuk ade
ta bir macerayd ve yolda Ormsby-Gore dizanteriye yakaland.
Weizmann Trk mevzilerine yaklamay baard, Faysalm ordu
sunu i banda izledi ve T. E. Lavvrencem Hicaz demiryoluna
basknlar iin yapt hazrlklara tank oldu. Faysal ile grme
iyi geti. Siyonist Komisyonun yapsn aklad, Araplarn kor
kularn yattrmak istediini ve Faysaln desteini beklediini
belirtti. Faysaln yantlar dinlediklerine scak bakt izlenimi
ni verdi; Filistine dnerken Arap milliyetiliinin gerek bir li
derinin desteini kazandn dnmeye balad. Veraya yazd
mektupta Faysalm Filistinli Araplar hakknda pek olumlu d
nmediini bildirdi.
VVeizmann, hi kukusuz bu toplantdan en azndan bir
likte alabilecei bir Arap lider bulduuna inanarak ayrld.
Daha sonraki olaylar hem hakl hem de haksz olduunu kant
layacakt. Faysal hakknda ok olumlu dnmesi Ocak 1919da
Faysal-Weizmann Anlamasnn imzalanmasn salad ve Bar
Konferansnda Weizmannm elini glendirdi. Ama baz olay
lar Arap ulusal hareketinin ve zellikle Filistinli Araplarm lideri
nin Faysal olmadn ve Weizmannn bu ilikiye ok fazla umut
baladn gsterecekti. 17 Temmuzda Balfoura yazd mek
tupta, Faysal ama girdii takdirde olabilecekleri hevesle anlatr
ken Filistinli Araplar yalnzca yerel nem tayan bir toplum ola
rak grd belli oluyordu.(9)
Filistinden ayrlmadan nce, yllardr bekledii bir projenin
gerekletiini grd. 24 Temmuzda, Allenbynin de katld,
(8)
(9)
Weizmanndan Vera Weizmann7a, Londra 17 Haziran 1918;

Weizmanndan Louis D. Brandeise, Washington, 23 Haziran 1918:
LPCW, Cilt VIII, 213, 215, s. 209-11, 212-3; Weizmann, Trial andError,
s. 290-5.
Weizmanndan Arthur J. Balfoura, Londra, 17 Temmuz 1918, LPCW.
Cilt VIII, 232, s. 228-32; VVeizmann, Trial and Error, s. 290-5.
136
brani niversitesinin Scopus Dandaki temel atma treninde

Weizmann bir konuma yapt.(10)
Haimiler, Balfour Deklarasyonu

ve sava sonras yerleim
Filistinli Araplarla herhangi bir uzlama potansiyelini her zaman
ki gibi gzard eden VVeizmann; Faysal ile grmeye ok faz
la gvendi. Ne var ki, FaysaPm ya da Haimilerin Filistinde bir
Yahudi devletini ngrdklerinin ya da onayladklarnn pek az
kant bulunuyor. Balfour Deklarasyonunun halka aklanmas
na erif Hseyin hibir yant vermedi. Suriyenin ileri gelenleri
Deklarasyon hakknda yksek sesle szlanrlarken Hseyin gze
batacak kadar sessiz kald. Daha dorusu oullarna Ingilizlerin
emelleri konusunda kendi taraftarlarnn korkularn yattrmala
rn emretti.(u) Kedourie, Arap Brosu Bakan David Hogarthn
4 Ocak 1918 tarihinde grt Hseyinin Filistine Siyonistlerin yerlemesini hevesle desteklediini ve Balfour Deklarasyonu
ile Siyonist amalar umursamadn anlatyor.(12) Bu gr ok
ilgin nk Hseyin, Filistinin bamszlk verilecek blgenin
bir ksm olduu iddiasn srdrmekteydi. stelik Hogarth bi
linli olarak Deklarasyonu Hseyine nemsiz gibi gstermi ve
Ingilizlerin Siyonistlere verdikleri mevcut Arap nfusunun eko
nomik ve politik zgrl ile uyumlu olmas sznn zerinde
nemle durmu gibi grnyor.03 Hseyinin bir Yahudi devle
ti kurulmasn hatta Yahudiler iin zerk bir anavatan oluturul
masn onaylamad iddia edilebilir. Ne var ki Hseyin, Balfour
Deklarasyonunun sonularna gzlerini kapatm gibiydi.
(10) Weizmanndan Vera VVeizmanna, 27 Temm uz 1918, LPCW, Cilt VIII,

236, 237-40; Weizmann, Trial and Error, s. 295-7.
(11) Antonius, The Arab Awakening, s. 269.
(12) Kedourie, In the Anglo-Arab Labyrinth, s. 190-1.
(13) Friedman, The Question ofPalestine 1914-1918, s. 328.
ARAPLAR VE SYONSTLER PARSTE
137
stelik Hseyin, sava sonras uzlamalarda Suriyenin y

netiminde Fransann byk bir rol stleneceinden habersizdi
ya da yle gibi grnmeyi yelemiti. Mark Sykes ile Picot 1917
Nisannda onu ziyaret edip anlamann baz ayrntlarn akla
mlard. Ona ne kadar bilgi verildii tartma konusudur.04*
Hseyinin anlama koullar hakknda kukusu varsa bile,
Rusyadaki yeni Bolevik hkmet maddeleri basma szdrnca
Manchester Guardian gazetesi 26 ve 27 Kasm tarihlerinde tm
n yaynlam ve Suriyenin Trk Valisi Cemal Bey gazeteyi da
tmt.
Bunca kanta karn Hseyin inkr durumunu srdryor
du. Wingate, Kral Hseyin Suriye hakkndaki kendi ilk iddia
larndan vazgemedii gibi, Majestelerinin Hkmetinin dost
luk ilikilerine dayanarak lkenin daha byk bir blmnn
en azndan grnrdeki yneticisi olaca yanlsamasn da sr
dryor, diye yazd. Wingate tahtm brakma olasl nedeniy
le Hseyinin hatal fikirlerinden uzaklatrlmasna iddetle kar
kmt.05*
Anlalan Hseyin, Ortadouda sava bitince geleneksel
ngiliz-Fransz rekabetinin tekrar ortaya kacana ve Ingilizlerin
Araplarn tarafnda olacana inanyordu. Lawrence Faysal ik
na etmiti:
Onun k yolu Ingilizlere olabildiince fazla yardm et
mek ve bylece bartan sonra utanca kaplarak kendisini ala
a etmelerini nlemekti: Eer Araplar benim istediim gi
bi davranrlarsa, tek tarafl bir konuma hi olmayacakt.
Babasndan farkl olarak bizim verdiimiz szlere deil kendi
gl performansna gvenmesi iin yalvardm.06*

(15) Teitelbaum, Sherif Husayn ibn Ali and the Hashemite vision o f the
post-Ottoman order, s. 109.
(16) Lavvrence, Seven Pillars o f Wisdom, s. 551.
138
Baka bir deyile savan sonunda Arap davasnn duyulma

sn garantiye almak iin Faysaln belirli bir askeri ilerleme gs
termesi ok nemliydi. Bu arada Cemal Bey, tngiliz-Haimi it
tifakn krmak iin Sykes-Picot Anlamasm Britanyann iha
netinin bir kant olarak kullanmaya kalkmt. Faysal, Cemal
Beyden mektup alnca Lawrence yant vermesini kabul etti.
Bu arada Lavvrence, Britanyann Trklerin lider kadrosundaki
muhafazakrlarla gizlice pazarlk yaptn bildiinden Faysaln
da ayn biimde davranabileceini dnyordu. Ayrca aralarn
daki iletiimin gizli olmas yerine kendi bilgisi dahilinde srd
rlmesini yeliyordu.
Faysal, Cemal Beyle temas konusunda ak davrand ve 1918
yazmda Cemal Beyin nerileri gitgide ciddileti. Araplarn ta
raf deitirmesi karlnda Arabistana bamszlk ve Suriyeye
zerklik vermeyi kabul edecekti. Faysalm Trklerle yaknlama
y salamak iin aralarnda Amman ve hatta Hicazn Hseyine
braklmas gibi koullarn da bulunduu anahatlar ieren mek
tuplar 1918 Haziramnda Lavvrence epey rktt.(17) Bu durum
karsnda Lavvrence kendisine bir uyar telgraf ekince Hseyin,
iletiimin kesilmesini emretti.
gal
Britanya hkmeti Allenbyye, askeri zorunluluklarn izin ver
dii kadaryla, Araplarn igal ettii topraklar tilaf glerinin
dost Araplarn bamsz bir devleti ya da eyaletler konfederas
yonu olarak grmesini... geici askeri igal altndaki dman
blgeleri olarak grmemesi talimatn verdi.(18) 1918 Ekiminde
amda Faysal ile gren Allenby, Fransa korumas altna gire
cek olan Suriyeyi onun yneteceini bildirdi. Ayrca Filistinden
skenderun Krfezine kadar uzanan sahil eridi dorudan Fransa
(17) Wilson, Lawrence of Arabia, s. 469-70, 511-12.
(18) WiIson, Lawrence of Arabia, s. 566.
139
tarafndan ynetilecekti. Faysal iddetle itiraz etti. Franszlarn

korunmasn ya da akl hocaln istemiyordu. Lawrence, SykesPicot Anlamasnn suya dtn sylemiti ama imdi kar
snda capcanl duruyordu/19)
Bu arada Franszlar Dou Akdeniz blgesine gelmeye bala
d. Yine de yaklak bir milyon Britanya askeriyle kyaslannca
birka bin askerin says ok dkt. Ortadouda Britanyanm
kararlar geerliydi. Bu durumun farknda olan Lloyd George,
1918 Ekiminde sava kabinesine, Ortadounun fethinde Bri
tanyann katksnn bykl nedeniyle koullar deitiin
den Sykes-Picot Anlamasnn geersiz olduunu bildirdi.(20)
Fransann Ortadoudaki etkisi yalnzca Britanyanm hog
rsne dayanyordu. Britanyanm Dou Akdenizi ele geirme
si ve Balfour Deklarasyonu, Fransann Filistindeki emellerinin
gereklemeyeceini az ok garanti etmiti. 1918 yaznda Fransa
Dileri Bakanlnda ve baz smrgelerde Filistinin yitirildii ve Franszlarn baka bir yerde tazminat aramas gerektii fikri
dolamaya balamt. stelik Fransa ve ngilteredeki ilhak yan
llar iin Bakan Wilsonn yeni ve korkutucu bir diplomatik di
li vard. Kendi kaderini belirleme ve ak diplomasi szleri, ar
tk Ortadouda gizli anlamalarn uygulanmasn ok zorlatr
mt.
Sonu olarak balangta Faysal, Suriyede gl bir konum
dayd. 30 Eyllde tilaf devletleri, igal ettikleri Trk topraklarn
da bir dizi blge ayrm yaptlar. gal Edilmi Dman Topra
Ynetimi Gney Blgesi Filistinden oluuyordu ve Britanyanm
denetimindeydi; gal edilmi Dman Topra Bat Blgesi, Suriye
ve Lbnann sahil kesimini kapsyordu ve Fransz gleri ynete
cekti; igal Edilmi Dman Topra Dou Blgesi ise, Suriyenin
i kesimleriydi ve Faysaln Araplaria bu blgeyi Britanya g
(19) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 566-8.
(20) Sava Kabinesi Toplants, 3 Ekim 1918, UK CAB 23181482, Ulusal
Ariv, Kew, Londra, (bundan sonra TNA)
140
leriyle ortak kontrol etme izni verilmiti.(21) Arya kaar bi

imde, neredeyse diktatrce blgenin de denetimi General
Allenbynin elindeydi. Askeri gleri Allenby elinde bulundur
duundan onun onay olmadka, Franszlarn ya da Faysalm
nemli bir adm atmalar olanakszd. Buna karlk Allenby de,
Araplarla Franszlarn birbiriyle rekabet eden emelleri nedeniy
le sorun kmasndan kayglanyordu. Kraliyet Genelkurmay
yeni bakan General Sir Henry Wilsona yazd. mektupta
Franszlar duyarl davrand takdirde Araplarn grlerini ya
ttrma umudu olacana inandn aklad, igal atndaki top
raklarda, zellikle Filistin ve Suriyenin siyasetinin,Yahudilerin,
Araplarn, Avrupal glerin ve teki aznlklarn iddialar bir
biriyle elitiinden zorlu olacam nceden tahmin etmiti.(22)
Bu mektuba Arap Brosundan Hogarthn bildirgesi eklenmiti.
Hogarth, Suriyeyi Franszlara brakmaktan mutlu gibi grnr
ken, Araplarm bu durumun siyasi bamszlkla uyumlu olmad
na inandklar ve Britanyay kendilerini slama ihanet etmek
(yani halifenin, Osmanl Sultan olmas) iin kandrmakla su
ladklar konusunda uyaryordu. Britanya ayrca kk devletle
rin kendi kaderini izeceini defalarca tekrarlarken ikiyzllkle
sulanmaya ak olacakt.(23)
ilk kriz ksa srede ortaya kt. Trklerin direnii ekim ay
nn banda kmeye balaynca Arap askerleri amdan Beyruta
ve dier sahil kentlerine kotular. Bu blgelerde bir Arap hk
meti ilan edildi. 30 Eyll 1918 tarihinde paylarma Lbnan d
m olan Franszlar fkeye kapld. Onlara gre bu davran sa
va zaman anlamalarnn ihlaliydi. Faysala ve ngilizlere kar
duyduklar kuku artt. Fransz-Arap atmasnn kma ola-

(22) John Fisher, Syria and Mesopotamia in British Middle Eastern Policy in
1919, Middle Eastern Studies, Cilt 34, No. 2 (Nisan 1998) s. 130.
(23) Fisher, Syria and Mesopotamia in British Middle Eastern Policy in
1919, s. 131.
141
siliini dnen Allenby, askerlerinin Beyruta ilerlemesini hz

landrmak zorunda kald. Faysal geri ekilmesi iin ikna etmeye
abalad. Faysal, geri ekilmenin geici olduu hakknda gven
ce verilmezse ve Lbnandaki Arap ve Haimilerin haklarndan
vazgeildii ortaya karsa, ynetimden ekilecei uyarsn yap
t. Bar Konferans kararn verinceye kadar igal edilen blgele
rin paylalmasnn geici bir zm olduu konusunda gvence
verildi. Bylece Faysal, Franszlara boyun edi ve Beyrut ile dier
sahil kentlerine el koymalarna izin verdi.(24)
Faysaln sorunlar yalnzca Byk Glerden kaynaklanm
yordu. gal ettii Suriye ile Lbnan savan son iki yl boyun
ca ok yaygn bir ktlk yaamt. Grg tanklar Beyrutta bir
deri bir kemik kalm, a ocuklarn yol kenarlarmda ldn
anlatyordu/251 amm etkili isimleri, Faysaln silah gcyle ken
dilerine bask yapmasna fke ve kukuyla bakyorlard. Lbnan
ve Suriyedeki kalabalk, aznlk gruplar Haimilere honutsuz
lukla bakyordu. Suriye hakkmdaki bir Amerikan raporu lke
nin Franszlar tarafndan derhal igal edilmesini isteyenler ile
Araplarn hzla siyasette ilerleyeceini ve Franszlarn korumasna
gerek duymayacan dnen, ou Mslman bir grubun ara
snda blndn gsteriyordu. Eer Franszlar dikkatli davran
mazsa, ikinci grubu oluturanlar Trklerin kucana debilirdi/261
Faysal ve yandalar Osmanlnn iyiletirme planlarn yeniden
uygulamaya koyarak krsal kesim halknn sevgisini ve akln ka
zanmaya abaladlar. Ayrca Suriyenin tannm isimlerini satm
almak iin Britanyanm parasal yardmnn bir ksmn harcadlar.
Buna karn Faysalm Suriyedeki otoritesi snrl kald.(27)
(24) Meir Zamir, Faisal and the Lebanese Question, 1918-20, Middle Eastern
Studies, Cilt 27, No. 3 (Temmuz 1991) s. 404-26.
(25) ZeineNZeine, TheStruggleforArabIndependerce: WestemDiplomacy and
the Rise and Fail ofFaisals Kingdom in Syria (Khayats, Beyrut: 1960) s. 33.
(26) Zeine, The StruggleforArab Independence, s. 213-14.
(27) James L Gelvin, Divided Loyalties: Nationalism andM ass Politics in Syria at
the Close ofEmpire (University o f California Press, Berkeley: 1998) s. 13.
142
Ingilizler, Faysala yerel politikayla ilgilenmek yerine aske

ri bir rol stlenmesini isteyerek ve Suriyeli siyasi lider Ali Rza
Paay igal altndaki tm topraklarn valisi yaparak sorunlarn
da pek yardmc olmadlar. Britanya, Fransa ya da Faysala sa
dakat duymayan, bamsz ruhlu Rza Paa, Lbnanda Fransz
igalindeki blgelere el uzatmaya balad. Bu durumun Suriye
halknn houna gittiini bilen Faysal itiraz etmedi. Ne var ki,
Franszlarla geinmek asndan kendi becerisi byk darbe ald.
Yaptklar hatay fark eden Ingilizler, ekim aynn sonunda Rza
Paay grevinden alp, yetkilerini Faysala devrettiler. Yine de,
Faysal, milliyeti organizasyonlarn kendi amalar uruna kul
landklar bir kukla olarak kald.(28) Gereinden fazla dn ver
mesi iin onun hareket sahasn daralttlar. stelik Faysal a
r miktarda sorumluluk yklenmiti. Yalnzca Suriyede kontro
l elinde tutmakla yetinmeyip, Bar Konferansnda da Araplar
temsil edecek ve 1919 ylnn byk bir ksmn Avrupada ge
irecekti. Suriyedeki adamlar siyasi gereklerin farknda olma
dklarndan, siyasi ilerlemeler peinde ok hzl koarak konu
munu baltaladlar.
1918
ylnn son aylarnda Ingilizler ve Franszlar Araplarn
huzursuzluunu yattrmay srdrdler. Belki de Sykes-Picot
Anlamasnn aklanmasyla ortaya kan ve sregiden uyu
mazlk ve Balfour Deklarasyonunun Arap dnyasnda yaratt
huzursuzluk nedeniyle ve zerklik hakkndaki yeni diploma
siye bal olduklarn Amerikallara gstermek amacyla 1918de
Araplar iin iki bildiri yaynland. Birincisi, Seven grubuna yaplan
bildiriydi. Seven grubu, Ingilizlerin iletiim kurduu Suriyeli mil
liyetilerin oluturduu kk apl bir komiteydi. Britanya h
kmetinin resmi onayyla 1918 ylnn ortasnda Mark Sykes ta
rafndan yaynlanan bildiri, Arabistan Yarmadasnda Araplarn
bamszlnn tannacan yineliyordu. Sykes, Franszlarn ona
(28) M S Anderson, The Eastem Question. 1774-1923, (Macmillan, Londra:
1966) s. 378.
143
y olmadan daha ileri gidemeyeceini hissetmiti.*295 Londra ve

Pariste yaplan grmelerin ardndan 9 Kasm 1918de yeni bir
Ingiliz-Fransz Deklarasyonu yaynland. Kesin olarak Franszlar
ve Ingilizleri, bunca zamandr Trkler tarafndan ezilmi insan
larn tamamen zgrletirilmesi ve yerel halklarn zgr seim ve
nceliklerinden kaynaklanan ulusal hkmetlerin ve ynetim
lerin kurulmasna bal klyordu.(30) Bamszlk gibi szckle
rin kullanlmamasna zen gsterilmiti. Bir yorumcunun dedi
i gibi bu bildiri, Sykes-Picot Anlamasyla elikiye dmyor,
yalnzca en nemli ayrntlar gizliyordu.(31) Aslnda bildiri, ulu
sal zerklik ilkesine dnten ok Britanyal bakanlarn gelenek
sel g dengesi diplomasisinde u yeni Wilsonvari dili kullanma
karar iin hazrlanmt. Bu durumda Ortadouda Franszlarn
toprak sahibi olma iddiasn zayflatmak iin kullanlacakt.(32) Bu
nedenle Faysaln Bar Konferansna katlmak zere yola kma
snn hemen ncesinde Arap davas ok gl bir konumda gibi
grnyordu. Bu vaatler tutulmaynca Araplar kolayca anlalan
bir aknlk ve ihanet duygusuna kapldlar.
Faysal Avrupaya gidiyor

Faysal, Haimilerle Arap davasn slamla ok yakndan ilikilendirdii takdirde Suriye ve Lbnandaki Hristiyanlarn sadakati
ni kazanamayacan fark etti. Avrupada atekesin ilan edildii
11 Kasm 1918 gn Halepte byk bir kalabala konuma ya
parken Osmanl ynetimini ktledi. nderlik ettii isyana sada
(29) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 341.
(30) Report o f a Committee Set Up to Consider Certain Correspondence
between Sir Henry McMahon and the Sherif o f Mecca in 1915 and 1916
adl raporda yer alyor, 1939, Cm d 5974, s. 50-1.
(31) Jukka Nevakivi, Britain, Fratce and the Arab Middle East, 1914-1920
(Athlone Press, Londra: 1969) s. 82.
(32) John Darvvin, Britain, Egypt and the Middle East: Imperial Policy in the
Aftermath ofW ar, 1918-1922 (Macmillan, Londra:1981) s. 155.
144
katin bireysel ya da ailesel ykselile balantsz olduunu bildi

ini ve kendisinin Batl Glerin bir maas olmadn aklkla
belirtti. ngiliz-Fransz Deklarasyonuna deinerek, eer Araplar
dzenli ve istikrarl bir hkmet kurabilirse, bamszln gele
ceini aklad. Konumasnn en nemli noktas, her eyden n
ce kendisinin bir Arap olduunu vurgulamasyd. Konumay iz
leyen on gn boyunca Suriye ile Lbnan dolat. Genellikle scak
bir biimde karland ama Hristiyan nfusun kalabalk olduu
Beyrutta yalnzca Mslmanlarn onu hevesle karlamas gele
cekteki sorunlara iaret ediyordu.(33)
21 Kasm 1918 tarihinde Faysal bir ngiliz sava gemisiyle
Avrupaya doru yola kt. Lawrencea kulak veren Britanya h
kmeti Faysal Bar Konferansna davet etmenin lkenin ka
rna olduuna inanmt.(34) Faysal, Araplarm kendi kaderini iz
me davasn gndeme getirecek ve bu dava Amerikallarn deste
ini ekebilecekti. Kral Hseyin, Faysaln Bar Konferansnda
yetkili temsilcisi olarak davranmasm kabul etmiti. Faysala e
lik eden Arap heyetinde Osmanl ordusunda subayken 1916 y
lnda Arap syamna katlm ve Faysalm kurmay bakanl ko
numuna getirilmi olan Arap milliyetisi Nuri el-Said de vard.
Lawrence da Faysalm ba danman grevini stlenmiti.
Ingilizlerin Faysal Bar Konferansna davet etmesi Fransz
larn houna gitmemiti. Faysalm Suriyenin tamamna sahip ol
mak istediini bildiklerinden onu darda tutmaya abalyor
lard. Ayrca Faysalm Amerikallarn ulusal zerklik kampan
yas iin ekici bir isim olacan da biliyorlard. Faysaln gelii
ni engelleme giriimi baarsz olunca, onu kandrmay denedi
ler. Marsilyaya ulanca eref madalyas takld ve ardndan Bat
Cephesinin sava meydanlarn dolamaya gtrld. Arap ulu
su adna konuma hakk olan yetkili bir temsilci yerine yalnzca
saygn bir konuk muamelesi yaplyordu.
(33) Zeine, The Struggle forA rab Independence, s. 49-51.
(34) YVilson, Lamence o f Arabia, s. 586.
145
tngiliz-Fransz centilmenlik Anlamas

Britanya hkmetindeki ou kii Fransay Suriyeden uzak tut
may kesinlikle istiyordu ve isteklilerin banda Meclis Bakan
Lord Curzon geliyordu. 1919 ylnda Arthur Balfour, bar g
rmeleriyle youn olarak ilgilendiinden Curzon Dileri Ba
kanln yrtyordu ve 1919 Ekiminde Dileri Bakan ola
rak atand. Curzon, hkmetin, Britanyann Hindistana ve
Uzakdoudaki imparatorluk topraklarna ulam yollarn Fran
sann kesmesine izin verilmemesi gerektii konusundaki yaygn
gr yanstyordu. Almanyann emelleri yok edildiine g
re Britanya ile Fransa arasndaki temel ba artk mevcut deil
di. Tam tersine Ingiliz-Fransz ilikileri 1898de Sudandaki s
mrge anlamazl nedeniyle neredeyse iki lkeyi savan eiine
getiren Fashoda Krizine geri dndrebilecek gibiydi. Franszlar
Ortadoudan uzak tutmak iin Araplar kullanma yanls olan
lar arasnda Kahiredeki Arap Brosu ve Arnold Toynbee gibi
Dileri Bakanl yetkilileri de vard.(35) Hepsine savlarn ne
srmek iin pek ok frsat verilmiti.
Ortadoudan dnnce T. E. Lawrence, Britanya Kabinesi
Dou Komitesine konutu. Sava sonrasnda Ortadounun
ynetimi iin ok cesur bir neri getirdi: Suriyenin idaresi
Faysala braklmal ve Mezopotamya Zeid ile Abdullahn yne
timinde ikiye ayrlmalyd. Sava Bakanl ve Dileri Bakanl
Lawrencem projesine destek verdi. Buna karn meslektalarmm
tavrn Haimi dknl olarak grp uzun sredir bkknl
a kaplm olan Hindistan Brosu iddetle kar kt.(36) Bu pla
nn ksaltlm biimi 1922de ortaya kacak ve bu tarihte Suriye,
Haimilere ve Arap milliyetiliinin daha geni apl davasna yi
tirilmi olacakt.
(35) Kedourie, In the Atglo-Arab Labyrinth, s. 213.

(36) Timothy J Paris, British Middle East Policy-Making after the First
World War: the Lawrentian and Wilsonian Schools, The Historical
Journal, Cilt 41, No. 3 (Eyll 1998) s. 773.
MOK 10
146
Bu sre iinde Ortadou adeta Lloyd Georgeun saplant

s olmutu. Blgeyi yeni bir dzenin izilebilecei bo bir tuval
gibi gryordu. Yunanlarn Kk Asyadaki iddialarnn ya
n sra Yahudilerin Filistinde bir vatan arzular onaylanabilirdi. Ermeniler ve Krtler ulus devletler kurabilirlerdi. Arap dev
letleri Britanyanm korumas altnda kurulabilirdi. Msr yine
Britanyann gzetiminde bir krallk yaplabilirdi. Yredeki yard
ma muhta devletler ok ucuza Britanyanm emsiyesi altna top
lanabilirdi. Byle bir senaryo blgede Britanyann gcn ve et
kisini srdrmek iin yalnzca ufak boyutlu askeri birliklere ge
rek gsterirdi. Bu planda Franszlarn nasl bir rol oynayaca ise
belirsizdi.
Aslnda Ingilizler Ortadou iin yapacaklar dzenlemelerden
Franszlar tmyle darda tutmay yeliyorlard. Ama bunun
kesinlikle olmayaca ortaya kt. Fransann neredeyse tm as
keri gcn Bat Cephesine odaklamas gerektiinden Douda
ilere younlamas kstl kalmt. Niin Franszlarn Almanlarla
Marne, Verdun ve Champangnede arprken yapt fedakar
lklar ngilizlerin Ortadouda greceli olarak daha kolay kazan
d zaferlerden daha az dle sahip olmalyd? Ingilizler, zellik
le Lloyd George, bu iddiann farkndayd ama Britanya 1917 yl
nn ortasndan itibaren Bat Cephesinde en iddetli atmalarn
ortasnda kaldndan, pek dikkate alnamazd. Yine de dnyann
huzuru Arap davasna hizmetten ok Britanya ile Fransa arasn
daki samimi ilikilerle salanacakt. 1919 ylnn ilk on ay boyun
ca Lloyd George, Ortadouyu Britanyann kurallaryla yeniden
dzenlemek arzusu ile Fransay bir mttefik olarak tutmak ge
reksinimi arasnda bocalayarak geirdi. Bazen hangi amacm n
celik tad pek aka anlalmyordu.
1 Aralk 1918de Lloyd George ile Fransa Babakan Clemenceau Londrada bir araya gelip, Fransa'nn Dou Akdeniz
ve Suriyedeki haklarn salamlatran bir centilmenlik anla
mas imzaladlar. Buna karlk Lloyd George, Britanya iin da
ha fazla kazanm elde etti. Bunca can ve mal kayb karlnda
147
Ortadoudan elde edilecek ganimetlerin lkesine den ksm

nn arttrlmasnda kararlyd. Allenbynin, Suriyeye girii sava
taki birka Britanya zaferinden biriydi. Lloyd George Filistin ve
Musul evresinde blgenin kontroln istediini Clemenceauya
aka anlatt. Petrol kaynaklar nedeniyle Musulu istiyordu, ge
lecekteki petrol kaynaklarna sahip olmak Britanya politikasnn
nemli hedeflerinden biriydi ve arya kat sylenemezdi.*37*
Clemenceau uysal davrand. Smrge lobisiyle yaayaca so
runlar bildii halde Lloyd Georgeun taleplerine soukkanl
lkla yant verdi. Sahip olacaksnz, dedi Fransz lider. Aslnda
Clemenceau Fransz mparatorluunu pek umursamyor
du. Belki de tek temel amac, Almanlara kar Fransz talepleri
nin gerekletirilmesinde Britanyann desteini almakt. Lloyd
Georgeun taleplerine boyun emesinin nedeni biraz da ngiltere
Babakammn Suriyeyi Fransann ynetmesini desteklemesine
dayanyordu. Ayrca Ortadou petrollerinin getirisinden bir pay
alnmas sz de vard. Bu centilmenlik anlamasnn anahatlarn izen hibir yazl belge yoktu. Clemenceau yeterince dn
vermiti. Artk Fransanm Ortadoudaki iddialarnn tmyle
engellenmeyeceinden emin olmak istiyordu.'381 Ne var ki, Lloyd
George ile Britanya hkmeti Faysal kartn oynamay srdre
cek, Franszlar uzak tutacak ve belki korumas altndaki Arap li
derini Franszlarla ilikilerinde aklc olmayacak kadar inat dav
ranmas iin cesaretlendirecekti.
(37) Bu konudaki tartmalar iin: Marian Kent, Oil and Empire: British
Policy and Mesopotamian Oil, 1900-1920 (Macmillan, Londra: 1976) s.
124-6; Darwin, Britain, Egypt and the Middle East, s. 258-65.
(38) Bu konumann hibir resmi kayd yoktur. Bkz. S W Roskill, Hankey,
Man o f Secrets, Volme 2: 1919-1931 (Collins, Londra: 1972) s. 28- 9.
1919 Austosunda Clemenceau Britanyay ihanetle sularken bu konu
maya dayanyordu: E L Woodward ve Rohan Butlar (ed.) Documents on
British Foreign Policy. 1919-1939, lk Seri, Cilt IV (1919) (Her Majestys
Stationary Office, Londra 1952) Belge 242 (Bundan sonra DBFP, Cilt IV,
referanslar belge numaralarm gsterir). Ayrca bkz. Lloyd George The
Truth about the Peace Treaties (Victor Gollancz, Londra: 1938) s. 1038.
148
4
Aralkta Dou Komitesinin toplantsna Lavvrence yi
ne katld. Curzon, yeni ortaya kan gereklerin tmyle h
kmsz kldna inand Sykes-Picot Anlamasna lanet etti.
Anlamann gelecekte Araplarn grleriyle ilgili sorun yarata
can dnyordu. Hi kukusuz Lloyd Georgeun Clemenceau
ile yapt gizli anlamay bilen Dileri Bakan Arthur Balfour,
Britanyann yeniden geri dnp Sykes-Picot Anlamasm dei
tiremeyeceini ileri srd. Yalnzca Amerikallar bask yapt tak
dirde anlamann yok edilecei grn savundu. Lawrencen
yaamyks yazar, bu toplantnn sonunda Britanya kabinesi
nin Faysala sempatiden baka bir ey sunmaya hazr olmad
yorumunu yapacakt.(39)
,
Hi kukusuz Britanya hkmeti, Bakan Wilsonn ulusal
zerklik ilkesini Franszlar Suriyeden uzak tutmak iin yarar
l bir ara olarak gryordu. En azndan Faysalm Britanya ye
rine Amerikadan yardm almas Britanyann politikasna im
dilik uygun dyordu. Britanya hkmeti Faysal ve Araplar,
Franszlar kstrmeyecek noktaya kadar elimizden geldiince
destekleriz politikasn gdyordu.(40) stelik Curzon, Haimileri
Mezopotamya ya da Filistin yerine Suriyeye ynlendirmenin,
Britanyann Ortadoudaki emellerini korumayacaksa bile yar
dmc olma potansiyeli bulunduunun farkndayd.(41) Bu arada
Fransann Suriye zerindeki tavr sertleiyordu. Suriye konusun
da Britanyann Faysal ile grmesini istemediklerini aka be
lirttiler. Onlara gre Suriye artk Fransanm sorumluluuydu ve
Bar Konferansnda gndeme gelmemeliydi. Faysal, 12 Aralkta
Balfourla grt zaman, bir byk gce kar baar kazanma
olasl dk olsa bile Araplarn Suriye iin Franszlarla sava
(39) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 591.
(40) Paris, British Middle East Policy-Making after the First World War s.
779. Ayrca bkz. Timothy J Paris, Britain, the Hashemites and Arab Rule,
1920-1925: The Sherifian Solution (Frank Cass, Londra: 2003).
(41) John Fisher, Curzon and British Imperialism in the Middle East 1916-19
(Frank Cass, Londra: 1999) s. xv.
ARAPLAR VE SlYONSTLER PARSTE
149
maya hazr olduu konusunda onu uyard. Balfour ise, Fransann

Suriye planlar hakkndaki kukularnn yersiz olduu konusun
da gvence verdi.(42)
Weizmann ve Bar Konferans iin

Siyonistlerin hazrlklar
3 Ekimde Filistinden dnen Weizmannn dinlenmeye hi za
man olmad; nk sava zellikle Ortadouda artc bir hzla
son aamasna doru ilerliyordu. Filistinin gelecei Britanya'nn
elinde gibi grndnden, bakanln Herbert Samuelin
yapt, Lloyd Georgeun hkmetinden Sir Alfred Mond ile
Sokolow ve kendisinin katld, Britanyann idaresi altnda, l
kedeki Yahudilerin konumunun ilerletilmesini planlayacak k
k bir grup kurdu. Ormsby-Gore da grubun almalaryla
balantlyd.(43) Weizmann, ayn zamanda Balfour, Cecil, Sykes,
Ormsby-Gore, Samuel ve etkili bir komutan olan General Smuts,
nde gelen politikaclar, Ingiliz istihbaratnn nemli isimleri,
Lawrence ve Hogarth ile bir dizi toplant yapt. Cecil, Lawrence
ve Hogarth ile yapt toplantlarn oda ok hassas bir dokunu
a gerek gsteren Faysal ile yakn ilikileri srdrmekti. Bu nem
li zaman diliminde ulat kiiler, bir kez daha Siyonist hareket
iin inanlmaz derecede deerliydi.(44)
Neler yapmakta olduu hakknda Amerikal meslektalarn
bilgilendirmek iin 29 Ekim 1918de Brandeise uzun bir akla
(42) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 592-3.
(43) Weizmanndan Aaron Aaronsona, Washington, (22-23) Ekim 1918;
Weizmanndan Gilbert F Claytona, Merkez karargah, Filistin, 27 Kasm
1918, Jehuda Reinharz (ed.), LPCW, Seri A, Cilt IX, Ekim 1918- Temmuz
1920 (Transaction Books, Rutgers University, Israel Universities Press,
Kuds: 1977) 1, 38, s. 40-4; bundan sonra LPCW Cilt IX.
(44) Weizmanndan Gilbert F Claytona, Filistin, 5 Kasm 1918;
Weizmanndan David Edera, Tel Aviv-Yafa. 5 Kasm 1918: LPCW, Cilt
IX, 7,8, s. 9-20.
150
ma yapt. Weizmannn en byk kaygs savata olaylar ok hz

l ilerlediinden Siyonizmin tilaf liderleri iin pek fazla nce
lik tamamasyd. Yine de Ortadoudaki durumun kendi ivmesi
vard. Weizmann, doal olarak Faysalm konumunun oturtulma
sn olumlu bir gelime olarak gryordu ve Brandeise Haimi
liderin Filistini Arap devletlerine teknik ve ekonomik konular
da yardmc olmak karlnda bir Yahudi mekn olarak grece
ini anlatt. Ortadounun Haimiler ile Siyonistler arasmda b
lnmesi olarak betimledii tablonun, imdi ortaya kan SykesPicot Anlamasnn ayrntlarnn Araplarca honutsuzlukla
karlanarak baltalanmasndan korkuyordu. stelik Filistinde
Araplarn Yahudilere kar dmanlnn artmas ve Orta ve
Dou Avrupada ken imparatorluklarda yaanan katliamlarn
boyutlar da onu kayglandryordu. Tel Avivdeki arkada David
Edera yazd mektupta Filistini garanti altna alamazlarsa, bu
toplumlarnn soyunun tkeneceinden korktuunu aklad.(45)
Amerikal Siyonistlerin bir Bar Konferansnda temsil edil
me hakknn ardnda tm arlyla durmalar gerektiinin ok
nemli olduunu Atekes Gnnde Brandeise yazd mesajda
yineledi. Bu tarihi gnde Lloyd George ile yedii le yemeini
anlalan eski dostu C. P. Scott ayarlamt.(4)
Bu arada herhangi bir bar konferasndan Siyonistlerin iste
dii biimde kacak bildirinin z ve hareketin farkl yaps e
itli yetki alanlarna yayldndan varsayld kadar kolay deil
di. Bu koullar altnda Siyonistlerin bu ok nemli geici dnem
de neler olmas gerektiini dndklerine bir iaret koymak ya
amsal nem tayordu. Balfour ve Cecil ile 1 Kasm 1918de g
ren Weizmann, bunu aklayan on maddelik bir belgeyi Cecile
(45) Weizmanndan Louis D. Brandeisa, Washington, 29 Ekim 1918;
Weizmanndan David Edera, Tel Aviv-Yafa, 26 Kasm 1918: LPCW, Cilt
DC, 4, 37, s. 2-8, 39-40.
(46) Weizmanndan Louis D. Brandeisa, Washington, 11 Kasm 1918:
Weizmanndan C P Scotta, Manchester, 1918; LPCW, Cilt IX, 11,18, s.
22, 26-7.
ARAPLAR VE SlYONSTLER PARSTE
151
sundu. Denetimin Britanyanm elinde olacan kabul eden bel

ge Siyonist Komisyonun almasn srdrmesine izin verilme
sini ve Yahudi yerleimcilerle balantl konularda askeri yne
timin komisyona danmasn istiyordu. Ayrca askeri ynetimin
Yahudi nfusunu dzene sokmak ve ynetime katlmasn sa
lamak konularnda Siyonist Komisyona yardmc olmas isteni
yordu.
Weizmannn en sevdii konu olan Scopus Danda bir brani
niversitesinin kurulmas iin komisyonun hazrlk alma
s yapmasna da izin verilmeliydi. Arazilerin kiralanma ve sahip
lenme durumunu gzden geirmek amacyla aralarnda Siyonist
Komisyon yelerinin de bulunduu bir toprak komisyonu ku
rulmas ve bu komisyonun arazi tapularm incelemesi ve mev
cut toprak yasalarnda gerekli deiiklikleri yapabilmesi ok
nemliydi.(47)
Bu bildiri ok nemliydi ama Samuelin komitesi Bar Konferansnda sunaca Siyonist hedefler zerindeki almasn biti
rinceye kadar yalnzca bir taslak belge saylrd. Kasm aynn so
nunda bir taslak hazrland ve onlarn neler nereceini merak eden
Weizmann kopyalarn Filistindeki Clayton ile Balfoura yollad.
Balfour ile 4 Aralkta grrken Bar Konferansmn Filistini
bir mtevelli altnda bir Yahudi lkesi olarak beyan etmesini ner
di. Ardndan bu mtevellinin Britanya olmasn istediklerini ve 25
yl iinde Yahudi nfusun 4-5 milyona ulaacam dndkleri
ni aklad. Grme olumlu geti ve Balfour nerilecek noktala
r genel olarak onayladn belirtip, Kasml917 Deklarasyonuna
aykr olmadna dair VVeizmanna gvence verdi.(48)
(47) Weizmanndan Lord Robert Cecil, Londra, 1 Kasm 1918: Ek 1:
Proposals submitted by the Zionist Organisation to the Secretary for
Foreign Affairs regarding matters affecting the Jewish population of
Palestine during the Military occupation o f that Country, LPCW, Cilt
IX, 5, s. 8, 389-90.
(48) Weizmannda,DavidEdera,TelAviv-Yafa,4Aralkl918;W eizmanndan
Nahum Sokolowa, Paris, 5 Aralk 1918: LPCW, Cilt IX, 52, 53, s. 53-6.
152
Bu szler ne kadar rahatlatc olursa olsun, Weizmann yi

ne de teki kanatlar, zellikle iddialarn Bar Konferansnda
ileri srmesi beklenen Faysal kendi tarafna almak zorunday
d. ki lider 11 Aralk 1918 tarihinde evirmenlik grevini st
lenen Lawrence ile birlikte Londrada bulutu. Faysaln SykesPicot Anlamasm knayarak balad konumasn Weizmann
da ayn duyguyla dinledi. Ardndan Siyonist programn anahatlarm renmek istediini aklad. Weizmann son derece d
rst bir yantla Bar Konferansnn ve Faysaln, Filistindeki
Yahudilerin haklarn kabul etmelerini beklediini syledi. lke
nin Britanyanm mtevellilii altna alnmasn ve hkmete
Yahudilerin katlmasn isteyeceklerini aklad. Yaklak 4-5 mil
yon Yahudinin yerleebilmesi iin toprak yasalarnn deimesi
ni isterlerken Arap kyllerin haklarn koruyacaklarn bildirip
Mslmanlarn kutsal meknlarna mdahale etmek gibi bir ni
yetlerini olmad konusunda Faysala gvence verdi. Buna kar
lk olarak Faysal, Siyonist ve Arap hareketlerinin uyum iinde
olduunu Bar Konferansna bildireceini ve Yahudilerin ko
numuna destek yereceini belirtti.1491 Bu grmenin z iki li
der tarafndan hazrlanp 3 Ocak 1919da imzalanan bir belgey
le somutlatrld. Faysal-Weizmann Anlamas adyla bilinen
belge, snrlar Bar Konferansmn ardndan belirlenecek olan
Arap devleti ile Filistinin yakn ibirliine iki tarafn destek ve
receini belirtiyordu. Filistinin anayasas ve ynetimi Balfour
Deklarasyonunun uygulanmasna olanak verecekti. Arap ifti
lerin haklar koruma altna alnrken, Yahudilerin Filistine b
yk apl gleri desteklenecekti. Din zgrl yasalarla sala
naca gibi, Mslmanlarm kutsal meknlar yine onlarn dene
timi altnda olacakt. Siyonist Organizasyonun Filistine gnder
dii uzman komisyon Arap Devletinin nasl gelitirilebileceini
rapor edecekti. Son olarak iki taraf da Bar Konferans ncesin
(49) Weizmanndan Sir Eyre Crovvea, Londra, 16 Aralk 1918, LPCW, Cilt
IX, 70, s. 69-71.
ARAPLAR VE SYONlSTLER PARSTE
153
de tm konularda birlikte almaya sz verdi. Ne var ki FaysaTn

ekledii nemli uyarnn iki farkl evirisi vard. Lawrencen ol
duka belirsiz evirisinde Faysal, Araplarn kuruluunda herhan
gi bir deiiklik yapld takdirde, anlamann uygulanmasnda
kacak kusurlardan sorumlu olmayacan sylyordu. 1938de
George Antoniusun yaynlad eviride ise, Faysal daha spesifik
olarak anlamann kesinlikle Araplarn bamszlna dayand
n sylyordu. Aslnda anlam ok aktr ve Faysaln Suriye ko
nusundaki umudunun daha sonra suya dmesi, anlamay an
lamsz klmt ama yine de bunu sylemi olmas ilgintir.(50)
Weizmann, yaklaan Bar Konferansnn beklentisiyle, hare
ketin iddialarn sunmak iin davet edilen Siyonist heyetle birlik
te Ocak 1919da Parise gitti ve Montaigne Bulvarndaki Plaza
Oteline yerleti.151 Olaylarn kendi lehinde ilerleyebileceinin er
ken bir iareti, bakann yaveri Albay House ile yapt toplant
da ortaya kt. Weizmann, toplantdan ayrlrken Amerikallarn
Siyonistlerin konumuna scak bakt izlenimini almt ve bunun
nedeni yalnzca Houseun bu konularda Balfour tarafndan ksa
sre nce bilgilendirilmi olduunu aklamas deildi. Karma
yazd mektupta tpk kendisinin konferansa sunaca biim
de, Amerikallarn, Britanya gzetimi altnda bir Yahudi Filistini
oluturulmas yanls olduunu belirtti. House, ayrca Bakan
Wilson ile bir grme ayarlayacana sz verdi ve anlan gr
me 14 Ocakta gerekleti. Weizmannn bu dzeyde ilikiler sr
drmesi ok nemliydi ve Amerikal Siyonistlerle arasndaki hu
zursuz ilikide gvenilirliine zarar vermedi.(52) eitli Siyonist
gruplarn ve Britanya hkmeti camiasnda temas kurduu kii
lerin farkl gr alarn hesaba katnca, konferansa sunulacak
(50) Feisal-Weizmann Agreement, 3 Ocak 1919, LPCW, Cilt IX, s 86-87
aras; Antonius, The Arab Awakening, s. 437-9.
(51) Rose, Chaim Weizmann, s. 200.
(52) Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra 8 Ocak 1919, LPCW, Cilt IX,
100, s. 92-4; Reinharz, Chaim Weizmann: The Makitg of a Statesman, s.
296.
154
gr bildirgesinin olabildiince gereki olmas Weizmannn

en nemli kaygsyd. Daha sonralar anlalaca gibi bu grle
ri uzlatrmak hi de kolay deildi.
Uzun bir sredir Filistindeki Britanya askeri ynetiminin
Arap yanls tavrlar Weizmann huzursuz ediyordu. Bu neden
le o tarihte Londrada bulunan Filistin Ba Yneticisi General Sir
Arthur Moneyin grn almak ok nemliydi. Money, zellik
le belge taslanda toprak dalmn ieren maddelere Araplarn
ters tepki vereceklerini syledi. Buna karlk Weizmann da bir
yurdun varl gvence altna alnmadka Yahudilerin, felaket
lerle yzyze kalacaklarn bildirdi.
Ayrca Yahudilerin tarihsel adan Filistin zerinde haklar ol
duunu, 2000 yl nce buradan kovulmalarnn bu gerei de
itirmediini ekledi. Toprak konusuna gelince aka sylemedi
ama Yahudileri ima ederek, byk arazilerin kk iftilerin le
hine datlmas savn ileri srd.(53) Her eye karn 3 ubat 1919
tarihinde belgenin son hali zerinde karara varld. Belgenin ie
rii Filistindeki Britanya mandasmn yapsn nemli lde des
tekleyecekti.
Filistin konusunda Siyonist Organizasyonun Bildirisi Lord
Rothschild, Weizmann ile Sokolow tarafndan Siyonist Orga
nizasyon ve Filistindeki Yahudiler, Israel Rosoff tarafndan
Rusya Siyonist Organizasyon, Julian Mack, Stephen Wise, Harry
Friedemvald, Jacob de Haas, Mary Fels, Louis Robison ve Bemard
Flexner tarafndan Amerikan Siyonist Organizasyonu adna im
zaland. Fransz Yahudilerinin adma hibir imzann olmay
dikkat ekiciydi. Belgenin nsznde konferansn, Yahudilerin
Filistin zerindeki tarihi hakkn ve orada bir ulusal vatan olu
turma hakkn tanmas isteniyordu. Yeni kurulan Milletler
Cemiyeti, Filistin zerinde egemen olacak ve manda yetkisiyle
Byk Britanya tarafndan ynetilecekti.
(53) Weizmanndan Sir Arthur Wigram Moneyye, Londra, 26 Ocak 1919,
LPCW, Cilt IX, s. 104-7.
ARAPLAR VE SYONISTLER PARSTE
155
Belgenin iddiasna gre, Britanyann seilmesi Uganda ne

risi ve Balfour Deklarasyonu ile kantlanan Siyonizm ile yakn ili
kisine dayanyordu. Ayrca Yahudiler Britanyann smrge h
kmetlerine yaklamndan honuttular. Belgeye gre, Britanya
ulusal bir vatann oluturulmas iin gerekli koullar yaratacak
t ama Balfour Deklarasyonunun tesine geen ilgin bir admla
gelecekte zerk bir devlet oluturulmasn istiyordu. Bunu sala
mak iin Britanya Yahudi gn destekleyecek, Yahudi olmayan
nfusun haklarm koruyacak, bir Yahudi konseyiyle birlikte al
acak, kamu hizmetleri ve doal kaynaklar sz konusu olduun
da konseye ncelik tanyacakt. Toprak dalm gibi kritik sorun
larda manda ynetimi Yahudilerin de temsil edildii, zorunlu.satm alma yapacak gce sahip bir komisyon atayacak ve bu komis
yon ayn zamanda hazine arazileri ve ilenmemi topraklarn da
tmyla da ilgilenecek ve bu srete var olan nfusun konumu
korunacakt. Irk ya da din ayrm yaplmayacakt. Filistinin sn
r rdn Nehrinin dousunda, Hicaz demiryoluna yakn izi
lecek ve kuzeydeki Hermon Da nehirlerinin kaynak noktalar
n ierecekti.
Belge Yahudilerin Filistin zerindeki iddialarn hakl kar
mak iin iddet kullanlarak kovulduklar ve bir gn geri dnme
yi umut ettikleri tarihi vatanlar olduunu vurguluyordu. Ayrca
Filistin, Dou Avrupann olumsuz koullar altnda yaayan
Yahudiler iin bir snak olacakt ama bu nfusun ancak aznl
n alabilecei de belirtilmiti.
Son olarak mevcut yerleim yerlerinin baarsyla kantland
gibi bu perian topraklarn ancak Yahudilerin giriimiyle geliti
rilebilecei belirtiliyordu. Yahudilerin Filistin zerindeki bu iddi
alar Balfour Deklarasyonunca kabul edilmi ve Fransz, Italyan,
Amerikan, Japon, Yunan, Srp, in ve Siyam hkmetlerince
desteklenmiti/541
(54) Statement o f the Zionist Organisation regarding Palestine, 3 ubat
1919, LPCW, Cilt IX, Ek II, s. 391 -402.
156
Bar Konferansnda temsil edilen

en saygn kiilerin ounluu
Konferans 18 Ocak 1919 tarihinde Clemenceaunun bakanl
nda Pariste balad. Geri saysz devlet temsil ediliyordu ama
Onlar Konseyi, savan galipleri yani Amerika Birleik Devletleri,
Birleik Krallk, Fransa, talyann hkmet bakanlar ve dile
ri bakanlaryla iki Japon temsilciden oluuyordu. Aslnda Filistin
gndemin ilk maddesi deildi ama konseyde Britanya adna Lloyd
George ile Balfourun yer almas Wiezmann ile Siyonistler iin bir
avantaj yaratmt. Konferansn en baskn kiilikleri Clemenceau,
Lloyd George ve Wilson idi.(55)
Trklerden ele geirilen Arap topraklarnn kendi ayaklar
zerinde duruncaya kadar manda ynetiminden, zarif bir deyi
le, neri ve yardm almas konusundaki Britanyann teklifi Onlar
Konseyi tarafndan kabul edildi. Yerel halklar hangi manda g
cn istediklerini seme hakkna sahip olacaklard. Manda siste
mi ayrca Milletler Cemiyetinin gzetimi altnda olacakt. Fransz
Dileri Bakan Stephen Pichon ubat aynda Fransann SykesPicot Anlamasyla belirlenen etki alannn ve dorudan de
netledii alann tek bir manda altnda birletirilmesini nerdi.
Fransann bu blgeyle uzun zamandr sregelen ekonomik, poli
tik ve kltrel balarnn en uygun manda yetkisini oluturduunu
ne srd. stelik Fransa, kendi hkmeti zerinde Franszlarn
denetimini kabul ettii takdirde, Faysal ile birlikte i yapmaya da
hazrd. Franszlar Fasta uygulanan smrge sistemiyle manda
sisteminin pek farkl olmayacana karar vermilerdi.
Faysal kendi grlerini 6 ubat 1919 tarihinde sundu.(56) Bu
tarihe kadar delegelerin ou zerinde olumlu bir izlenim brak
(55) Bkz. Temperley, A History of the Peace Conference o f Paris, C. I, s. 249-50.

(56) Farkl bir aklama olmadka sylenenler Papers Relating to the Foreign
Relations o f the United States, 1919: The Paris Peace Conference adl ya
pta dayanmaktadr, 13 cilt. Washington, DC: 1942-7), Cilt 3, s. 889-94;
bundan sonra FRUS PPC.
157
mt. Amerikan Dileri Bakan Robert Lansing birka yl son

ra yazarken vg yadracakt. Baka bir gzlemciye gre Faysal,
Bar Konferansna katlanlarn arasnda en saygn kiiydi.(57)
Lloyd George, Faysaln aydn grnmnn ve ldayan gzleri
nin her tr toplantda iyi bir izlenim brakaca grndeydi.*58'
Amerikal gazeteci ve Bakan Wilsonn zel evirmeni Stephen
Bonsal, Emir Faysal, Nuri Paa ve Lawrencen Quai dOrsay
sarayna gelmi olan en grkemli kiiler olduunu ne srd.
Faysal bir ricac olarak deil, halknn hakkn talep eden ve top
lant sona erince bazlarnn unutmaya eilimli olduu ciddi an
lamalarn uygulanmasn denetleyecek biri olarak gelmiti. (59)
Faysal, zellikle Amerikann sempatisini kazanmak iin da
vasnn ok gl olmas gerektiini biliyordu. Sava srasnda
tilaf devletlerinin Ortadou iin hazrladklar planlarn ulusal
zerklik hakkna zarar verdiini kantlamak zorundayd. Ayrca
Haimilerin Arap davasnn gerek liderleri olduunu da kantlamalyd. Bu noktada son derece katyd:
Babam en byk ailenin reisi ve Mekke erifi olarak Arap
larn arasnda ayrcalkl bir yere sahiptir. Blgenin Byk
Gler arasnda savan ganimetleri olarak blnmesiyle en
gellenmedii ya da yasaklanmad takdirde birlik beraberlik
idealinin zaferi olacana inanyor.(60)
Faysal savlarm 29 Ocak tarihli bir bildiriyle hazrlam, bl
genin antik a uygarlklarna ev sahiplii yaptn ve gelecek
iin potansiyele sahip olduunu belirtmiti. Talepleri son derece
akt: Iskenderun-ran izgisinin gneyinde kalan tm Araplarm
(57) Sir James Headlam-Morley, A Memoir of the Paris Peace Conference,
1919, (Methuen, Londra: 1972) s. 30-1.
(58) Lloyd George, The Truth about the Peace Treaties, s. 1038.
(59) Stephen Bonsal, Suitors and Supplicants: The Little Nations at Versailles
(Prentice Hail Inc., New York: 1946) s. 32.
(60) Bonsal, Suitors and Supplicants, p. 33.
158
zgrl sava srasnda tilaf devletlerinin sz verdii gibi ta

nnmalyd. Bu talebin temeli blgenin ulusal zerklik plan iin
ok uygun olmasyd. Burada yaayanlarn tm Arapa konu
tuu gibi tek bir Sami kkeninden geliyordu; bylesine homo
jen uluslarn says olduka azd. stelik Araplar tilaf glerinin
yannda savaarak pazarln kendi tarafma den ksmn yeri
ne getirmiti.(61) imdi sra tilaf devletlerine gelmiti. Ne var ki
Faysalm sunumunda biraz abart vard. ddia ettii gibi Araplar
cepheye 100.000 asker srmemilerdi. Lloyd George, Araplarn
askeri adan katks hakknda baz eksiklikleri ortaya kard ve
Britanya'nn bir milyon askeriyle kyas bile edilemeyeceini sy
ledi ama Faysal iyimserliini yitirmedi. Pichonun Ortadou.se
ferinde Fransann nemli bir rol oynad iddiasm Faysal en na
zik biimde blgede atan Fransz askerinin ok az sayda ol
duunu belirtip geri tepmesine neden oldu. Beyruttaki Suriye
Protestan Koleji Bakan Muhterem Howard S. Bliss, Faysaldan
bir hafta sonra Onlar Konseyine konuma yapt. Bliss, Suriye do
umlu ama Amerikan kkenliydi. Suriye halknn nasl bir hk
met arzulad, eer olacaksa hangi byk gcn mandas altna
girmek istei gibi konulardaki siyasi arzularm ve emellerini k
stlanmadan ifade edebilmesi iin derhal bir komisyon gnderil
mesini istedi.(62) Clemenceau dmanca davrand. Franszlar bir
Lbnanl Hristiyan heyetin konferansa katlmasn ayarlamlar
d ve bu heyet ilkel bir Bedevi emirin Suriyenin uygar rklarna
lider olmak giriimlerini kesinlikle knad. Fransz yanls Merkez
Suriye Komitesi Bakan kri Ganem, Suriyenin Fransann
korumasna gerek duyduunu savunmak iin ne karld.(63)
Ganem, Suriyenin kesinlikle Arabistanda ayrlmas gerektii
ni ileri srerken, tmyle farkl bir lke olduunu ve Suriyeyi
Arabistana ilhak etmenin tarihinin ve rknn yetitii toprakla
d ) FRUS PPC, Cilt 3, s. 889-90.
(62) FRUS PPC Cilt 3, s. 1016.
(63) FRUS PPC Cilt 3, s. 1024-38.
159
ra ihanet olacan belirtti.(64) Suriye heyeti fanatik dinci Hicazn

Suriye zerinde denetimi olmasnn yarataca tehlikeleri sayar
ken lkenin poplaritesinin Suriyeli Mslmanlara dayandn
belirtti. nk bunu banda Hicaz Hanedanlnn bulunduu
byk Mslman imparatorluunun (Arap mparatorluu de
il) ilk temeli olarak gryordu. Herhalde Ingilizlerin yararma
olmas iin baz Mslmanlarn slam imparatorluunu Afrika
ve Hindistana doru geniletmek arzusunda olduklar da iddia
edildi.(65) Ganemin hakl olduu bir nokta vard; Lbnanda yo
unlaan baz Hristiyan mezhepleri Haimi ynetiminden e
kiniyordu. Aslnda Faysalm yekpare Arap ulusu olarak gster
meye alt halk iddia ettiinden ok daha farkl yaplara sa
hipti. Faysal, am ele geirdikten sonra tannm Hristiyanlara
st dzey bakanlklar ve diplomatik grevler nererek Lbnanl
Hristiyanlara kur yapmaya balamt. Ne var ki, Lbnanl ve
Suriyeli Hristiyanlar kendi tarafna ekme abalar ie yarama
mt. ok kk bir grup Hristiyamn dnda kalanlar Haimi
davasna destek vermiyorlard.(s6)
Bu arada Franszlar bu aznl koruma greviyle yetinmiyor,
Suriyenin tamamn istiyorlard. Bu sunum srasnda Bakan
Wilsona Ganemin otuz yldan fazla bir sre Fransada yaa
m olduundan, nesnel bir gzlemci olarak pek de itibar edil
memesi bilgisi verildi. Wilson oday arnlamaya balayarak tep
ki gsterdi.(67) Arap davasnn ve zellikle Faysalm daha fazla et
kisinde kalmt. ubat aynn sonunda Emiri dinlerken, sanrm
zgrln sesini duyacam dndm ve korkarm Asyadan
gelen babo bir sesi duydum, dediine Bonsal tank oldu.(68)
(65) FRUS PPC, Cilt 3, s. 1030.
(66) Meir Zamir, Faisal and the Lebanese Question, 1918-20, MiddleEastem
Studies, Cilt 27, No. 3 (Temmuz 1991) s. 408.
(67) M MacMillan, Peacemakers: The Paris Peace Conference o f 1919 and its
Attempt to End War, (John Murray, Londra: 2001) s. 402.
(68) Bonsal, Suitors and Supplicants, s. 45.
160
Ingilizler, Franszlar ve Amerikallar arasmdan tartmalar s

rp gitti. Britanya Smrgeler Bakan Lord Milner, Franszlarla
yaplan pazarln byk bir ksmn yrtt ve Franszlar Faysal
ile pazarla ikna etmeye abalad. zerklik idealine dayal bir
Bar Konferans balamnda Suriye Araplar zerinde Fransz
mandasnn olanakszlna iaret etti. Fransz smrge lobisin
den olduka uzak duran Clemenceau, Faysal ile herhangi bir an
lama yapmaya yatkn grnyordu. Milner, 8 Mart 1919da
Lloyd Georgea, Britanyann konumunun, adil bir zm bulun
mas iin her iki tarafa bask yapacak duruma getirilmesi gerek
tiini aklad. Lloyd Georgea yazd mektupta Fransa ile Faysal
arasndaki krdm zmek iin bir neri sundu: Fransaya
Suriye zerinde manda yetkisi verilecekti. Ama bu en hafif bi
imli manda olacak ve yerel halk kendi gcne sahip olurken
Fransa d politika ve lkenin gelitirilmesi konularn denetleye
cekti. Yine de Milner, Franszlarn Suriyeye tmyle sahip olma
dnda bir neriyi kabul edeceklerinden emin deildi.(69)
Siyonistler Onlar Komisyonu nnde

Siyonist Organizasyon heyeti Onlar Komisyonuna sunumu
nu 28 ubat 1919da yapacakt ama 26 ubatta Weizmann ile
Sokolowa toplantnn bir gn ne alnd bilgisi verildi. Amerikal
Siyonistleri temsil eden Jacob de Haas, henz Londradayd ve
toplantya zamannda ulaamayacakt. Weizmanna gre daha
kts Fransz dileri bakanlnn Fransz Yahudi toplumunun iki temsilcisini davet ettii gibi kt bir haberi alm olma
syd. Andre Spire, Siyonistlere sempatisi olan, saygn bir kamu
grevlisiydi ama meslekta Sylvain Levi sorunlu bir kiiydi. Levi,
hem iddetli bir asimilasyon yanls kkenden geliyordu, hem
de bir yl nceki Siyonist Komisyonu konusunda Weizmann ile
kavga etmiti. Britanya ve Amerika heyetlerinin yeleri Levinin
(69) Lloyd George. The Truth about the Peace Treaties, s. 1048-9.
161
davet edildii konusundan habersiz olduklarn iddia ettiler ve

Weizmannn ona kar balatt lobi almalar baarsz ol
du. Weizmannm anlattklarna baklrsa kendisine gvenilmedi
i iin Levi zlmt ve Siyonizme ters decek hibir ey sy
lememeye sz vermiti.(70)
27 ubat 1919 leden sonrasnda Quai dOrsay saraynda
Onlar Konseyinin karsna kan Siyonist Heyet, Weizmann,
Sokolow, Ussishkin, Spire ve Leviden olumutu. Onlar dinle
mek iin Fransa Dileri Bakan Stephen Pichon, talya Dileri
Bakam Baron Sonnino, Japon Dileri Bakan Baron Makino
ve Amerika Dileri Bakan Robert Lansing hazr bulunuyor
du. Britanya Imparatorluunu sunulacak savlar nceden bi
len Balfour ile Milnerin yan sra bu toplant iin onlara katlan
Ormsby-Gore temsil ediyordu. Siyonistler Britanyal yelerin s
cak yaklamndan emindiler ve 14 ubat 1918 tarihinde Fansz
hkmetinin bildirisini imzalam olan Pichon da konuyu bili
yordu ve Sokolowa Britanya hkmetinin konumu iin kiisel
olarak destekleyecei gvencesini vermiti. Weizmann, zyaamyksnde Clemenceaunun da ksa bir sreliine toplantya
katldn belirtiyor.(71)
Siyonist grmesi alnca Sokolow geleneksel ciddiyetiyle
Konseye Filistin hakknda Siyonist Organizasyonun Bildirisi
belgesini vermeyi nerdi ve heyetin Yahudilerin srgn edilme
ncesinde uygarlklarnn kurmu olduklar Filistin zerindeki
tarihi haklarn savunacaklarn ekledi. Dinleyenlerin tmnn
bildii gibi Fransa, Ingiltere, talya ve Amerikadaki Yahudi toplumlarnn rahat konumunu itiraf ederken, bu topluluklarn bir
vatan oluturularak gereksinimlerinin karlanmas art olan da
ha byk Yahudi nfusunun yalnzca bir aznln oluturdu
unu ne srd. Ardndan datt bildirinin ana nerilerini yi
(70) Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra. 28 ubat 1919, LPCW, Cilt
IX, 123, s. 116-19.
MOKU
162
neledi: Yahudilerin Filistin zerindeki tarihi haklarnn ve orada

bir ulusal vatan sahibi olmalarnn kabul edilmesi; Britanya man
da yetkisine sahip olurken Milletler Cemiyetinin Filistin zerin
de egemen olmas; lkedeki Yahudi olmayan nfusun haklar ve
baka lkelerdeki Yahudilerin statleri gz nnde bulundurula
rak gelecekte zerk bir lke olabilecek biimde Filistinin ynetil
mesi. Weizmann, meslektann bu szlerle dinleyicilerin zerin
de gerek bir etki braktn anmsyordu.*721
Konuma sras Weizmanna geldi. st dzey Ingiliz politika
clar ve kamu grevlileriyle grmeye alknd ama ilk kez bylesine bir uluslararas dinleyici kitlesi karsna kyordu ama te
mel kaygs Siyonist giriimlerin uygulanabilirlii konusunda on
lar ikna etmekti. Filistine giden 1918 Siyonist Komisyonunun
bakan olarak deneyimlerini aktard. Sava ncesinde 6-7 mil
yon Rus Yahudisinin ektii strab anlatt ve her eyin yeni re
jim altnda sregeldiini de ileri srd. Bu durum Yahudi gn
kalabalklatraca ama Bat Avrupa ile ABDnin kabul edecei
gmen kapasitesini tahmin ederken gmenleri daha sk ince
leme altna alacan syledi. 1920lerin banda ok kesin etnik
kotalar koyan Amerikan gmen yasasnn alaca ekle bakln
ca, hakl olduu ortadayd. Ardndan ok kritik Filistin sorununu
ele ald. u anda 600.000-700.000 kiinin bulunduunu, bu he
sapla kilometrekarede nfus younluunun 10-15 kii olduunu
syleyip, bunu Lbnan'n kilometrekaredeki 160 kiilik nfus yo
unluuyla kyaslad. Sonu olarak mevcut nfusun haklar zarar
grmeden, 4-5 milyon kii yerletirilebilirdi. ne srd savla
rn z byleydi. Bu yerleimi gelitirmek iin manda ynetimi(72) M Dockrill (ed.), British Documents on Foreigt Affairs: Reports and
Papers from the Foreign Office Confidential Print, Part II: From the First
to the Second World War, Series I, The Paris Peace Conference o f 1919,
Kenneth Bourne ve D Cameron Watt (genel editrler), Volme 2:
Supreme Council Minutes, January-March 1919 (University Publications
o f America, Frederick; Maryland: 1989), s. 260-1, bundan sonra Dockrill,
Supreme Council Minutes; Weizmann, Trial and Error, s. 304.
163
nin Yahudi gn ve yerleimini desteklemesi ve ayn zaman

da mevcut halkn haklarn korumas gerektiini bildirdi. Filistin
ve baka lkelerdeki Yahudileri temsil eden bir konseyle birlik
te Ulusal Vatan oluturulmas iin allmalyd ve Filistinin do
al kaynaklarnn gelitirilmesi konusunda bu konseye ncelik ta
nnmalyd. Filistine gitmek zere bekleyen 1 milyon Yahudiden
sz ederek Byk Glerin bu ge destek vermesi gerektiini be
lirterek konumasn bitirdi.(73)
3 milyon Yahudiyi temsil eden Gney Rusya Yahudi Ulu
sal Meclisi Bakam olarak Ussishkin ksa bir konuma yap
t ve Sokolow ile Weizmannm szlerini desteklemekle yetindi.
Ardndan sz alan Spire, Fransz Yahudilerinin aznln olutu
ran Fransz Siyonistler adma konutuunu belirtti. imdilik dr
d de az ve z konumutu. Konseyin karsnda yaklak yirmi
dakika konuan Levi ise, tekilerin szlerini rtmek iin elin
den geleni yapt. Konumasna balarken Siyonist deil, Yahudi
olduunu ve kken olarak Fransz olduunu belirtti. Yine de ko
numasnn birinci ksm daha nce ne srlenlerle pek eli
kiye dmedi. Orta ve Dou Avrupadaki Yahudilerin ektii s
trab vurgulad ve Filistini ulus duygusunun geliebilecei tek
yer olarak dlediklerini syledi. Ardndan Siyonist hareketin,
Rothschildm de okullar aarak destekledii gibi Yahudi yerle
im yerlerinin daha fazla gelitirilmesi iin gerekli temelleri at
m olduunu belirtti. Siyonizmin grevinin Dou Avrupadan
Filistine g ynlendirmek olduunu ileri srd.
Tam bu noktada uysal konumasnn rengi birdenbire dei
ti. Uygulamadaki zorluklar bir tarihinin dobralyla ele alaca
n syledi. lk olarak Filistinin yzlmn oraya gitmeyi d
nebilecek olan milyonlarca Dou Avrupal Yahudiyle kyasla
d. lkenin bugnk nfusu 600.000-700.000 Araptan oluuyor
du ve ayn sayda Yahudinin Avrupada tanm olduklar yaam
standartna orada ulaamayacam ne srd. Olas Yahudi yerle
(73) Dockrill, Supreme Council Minutes, s. 261-2.
164
imlerine konuyu getirip, genel olarak bask altnda kaldklar l

kelerden geleceklerini aklad. Tehlikeli tutkularn da Filistine
tayacaklarn varsayarak, garip bir tanmlama getirip lkenin
Yahudiler iin bir toplama kampna dneceini iddia etti. Baka
bir sorun ise, bunca farkl lkeden gelecek Yahudinin tek bir ulu
sa dntrlmesiydi ve bunun zorluunu Bar Konferans her
halde biliyordu. Bu ikilem iin Siyonistlerin bulduu zm,
Filistinden sorumlu olacak bir Uluslararas Yahudi Konseyinin
kurulmasyd ama Yahudi kkenli bir Fransz olarak bu durumun
ima ettii ifte vatandalktan korkuyordu. Fransz Devriminin
ilkelerine deinip, Yahudilerin yaadklar lkelerde eit haklar
iin mcadele etmi olduklarn ve Filistinde ayrcalkl bir ko
numlar olmasnn herkesi oke edeceini ileri srd. Kabul ede
bilecei tek ey g dzenleyecek ve Filistindeki ekonomik ve
toplumsal ilerle ilgilenecek ama hibir siyasi ilevi bulunmayacak
bir Yahudi komitesinin kurulmasyd. Uzun konumasnn daha
nce sylenenleri rtecek kadar ileri gittiini gz ard ederek,
Yahudilerin uygarla katklarn Konseye anmsatp, Akdeniz k
ylarna daha fazla katkda bulunabileceklerini de ekledi.(74)
Hi kukusuz Levinin konumas heyetin geri kalannn akl
n kartrd ama aralarnda ksa bir grmeden sonra Konseyin
karsnda Levi ile tartmaya girmemeye karar verdiler.(75)
Weizmanna Yahudi Ulusal Vatan tanmnn zerk bir Yahudi
hkmeti anlamna gelip gelmediini soran Lansing, heyeti kapl
d ikilemden kurtard. Weizmann, zerk hkmet yerine man
da altnda Yahudi kuramlarm ina edecek bir ynetim istedik
leri yantn verdi. Zaman iinde ulus duygusu byynce nasl
Amerika Amerikansa ya da Ingiltere Ingilizse, Filistin de Yahudi
olacakt.
Lansingin sorusuna hazrlksz verilen bu yant bundan son
ra birka yl boyunca siyaset szlne girecek ama her zaman
165
VVeizmann'm lehine olmayacakt. Ardndan Weizmann, Levinin

iddialarn rtme frsatn yakalad. Uluslararas Yahudi Konseyinin siyasi ilevi olmayacana gre, Levinin ima ettii if
te vatandalk sorunu ortaya kmayacakt. Filistinin ok byk
nfusa yeterli olmayaca iddiasna da, lkenin Kaliforniya ya da
Fransz smrgesi T un us biiminde gelitirilebilecei karl ver
di. rnein Tunusta 1882de 45.000 zeytin aac vard ama imdi
aalarn says 8 milyona ulamt. Byle bir deiimi gerekle
tirmek zordu ama zorluklar Dou Avrupadaki Yahudilerin yaa
dklar kadar olmayacakt. Son olarak da Levinin byk gayretle
temsil ettii asimilasyon yanls konuma karlk kendisinin dn
yadaki Yahudilerin yzde 96s adna konutuunu belirterek son
darbeyi indirdi.(76) Heyet toplantdan ayrld. Balfourun sekreteri
gelip bakann tebriklerini iletti. VVeizmann, anlaml bir davranla
Levinin uzatt elini skmad ve ihanet etmekle sulad. ki adam
bir daha asla birbiriyle konumad.(77) VVeizmann cokuyla kars
na, bunun yaamnn en baarl an olduunu bildirdi/781
VVeizmannn Onlar Konseyine konuma yapmasnn ertesi
gn, mesajm pekitirmek iin Ingiliz gazeteci VValter Duranty
ile yapt grme, 3 Mart tarihinde The New York Times gaze
tesinde yaynland. Yahudilerin Britanyanm mtevellilii altn
da Filistinde ulusal vatan kurma haklar konusunda syledikleri
ni yineledi ve lkedeki Yahudi grnn gelecekteki biimi hak
knda Lansinge verdii yant sslemek iin bu grmeyi kul
land. Hemen bir Yahudi devleti kurulmayacan vurgulad; be
lirli bir sre Yahudilerin Filistinde aznlkta kalacan ve oun
luk zerinde kendi iradelerini zorla kabul ettirmeyeceklerini iti
raf etti.(79)

(77) Weizmann, Trial and error, s. 205
(78) Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra, 28 ubat 1919, LPCW, Cilt
IX, 123, s. 116-19.
(79) Esco, Palestine, Cilt 1, s. 161-2.
166
Genel olarak olup bitene gelen tepkiler olumluydu. Fransz

basn ar derecede destekleyiciydi ve Clemenceaunun ba da
nman Andre Tardieu, Fransann Filistin ya da Yahudi devleti
-ki bu tanm Siyonist heyet hi kullanmamt- iin Britanyann
mtevelliliine kar kmayacan aklayan bir bildiri yaynla
d. Weizmann ve meslektalaryla Lansing arasnda 29 ubatta
yaplan toplant olduka iyi geti. Tek atlak ses Faysalla yaplan
bir gazete rportajmdan geldi ve Weizmann ile beraberindekiler
buna kar kmaya abaladlar. Sonunda Faysal, 3 Mart 1919da
Amerikal Siyonist Felix Frankfurtere bir mektup gnderdi.
Weizmann ile daha eski tarihli temaslarndan sz edip, nerileri
ni alakgnll olarak tanmlad Siyonizme scak bakt konu
sunda Frankfurtere gvence verdi. Filistinde ba gsteren zorluk
lara deindi ama bunlar ilkeler yerine ayrntlarla balantl olarak
grp kmsedi. Yahudilere kucak alacan iddia etti.(80) iki
gn sonra Weizmann, Bar Konferansndaki grmelerin ayrn
tl yksn Londrada yer alan bir Siyonist toplantsnda ayrn
tlaryla anlatt. Levi ile aralarnda geen tartmadan sz ettii gi
bi, Lansingin Amerika nasl Amerikansa ya da Ingiltere Ingilizse,
Filistinin de ayn biimde Yahudi olaca eklindeki gre nasl
mdahil olduundan sz etti. Faysaln Frankfurtera yazd mek
tubu kelimesi kelimesine okudu. Genel olarak konumas gven
vericiydi, hatta sesi neeliydi; Yahudi Ulusal Vatannm bir oldu
bitti olduunu belirterek szlerine son verdi.(81)
Suriye iin bir soruturma komitesinin kurulmas

Wilson, Pichon, Lloyd George, Allenby ve Clemenceaunun
Suriye hakkmdaki sorunu sonulandrmaya altklar nihai
(80) At the Peace Conference: Report on March 5 1919 to the International

Zionist Conference held in London, Goodman, Chaim Weizmann, s.
158-9.
(81) At the Peace Conference Goodman, Chaim Weizmann, s. 155-60.
167
toplant 20 Mart 1919 tarihinde yapld. Franszlar Sykes-Picot

Anlamasmn hl geerli olduu hakknda ve hem Lbnan
hem de Suriyeye sahip olma konusunda srar ettiler. Faysal bu
dzen iine yerletirilebilirdi. Lloyd George, bu grn an
lamay. yanl yorumlamaktan kaynaklandna inanyordu.
Yalnzca Lbnan Fransann dorudan denetimi altna girecek
ti ve Suriyenin i kesimlerinde bamsz bir Arap devleti kurula
cakt. Fransann Suriyeyi tmyle denetim altna almasn Lloyd
George kabul edemezdi. Britanya gleri Ortadoudaki sava
onlarn yardmyla kazandndan, Suriyenin Araplara sz veril
mi olduunu aklad. Allenby, eer Franszlar Suriyeye el koy
maya kalkrsa Araplarn isyan edecei ve byle bu durumun
Britanyann Filistin, Mezopotamya ve Msrdaki konumunu
sarsaca konusunda uyard. Bu noktada Wilson mdahale etti.
Sykes-Picot Anlamasn imzalayan taraflardan biri olan Rusya
imparatorluu artk mevcut olmadndan, bu anlamann ge
ersiz olduunu aklad. Blissin nerisine uyup Suriye halk
nn nabzn tutmak iin itilaf devletleri arasnda bir komisyonun
gnderilmesinin doru olacan belirtti. Clemenceau neriyi ka
bul etmek zorunda kald. Amerikallar dlamann tehlikesi ok
bykt. stelik Wilsonn zerklik ilkesine samimi olmasa da
sayg gstermek zorundayd. Belki de Britanyallar biraz tedir
gin etmek amacyla komisyonun Mezopotamya ve Irak halklary
la grmek zere geniletilmesi iin srarc oldu.(82)
Ne var ki Clemenceau, Ingilizlere kar madur durumda kal
d ve ertesi gn Suriye hakknda ateli tartmalar yapld. Bir ara
Fransa Babakan, Lloyd Georgeu delloya davet etti.(83) Bu d
ello asla gereklemedi ama Ortadoudaki muazzam askeri g
(82) Lloyd George, The Truth about the Peace Treaties, s. 1057-73 ve FRUS
PPC Cilt 5, s. 1-14 bu toplanty aktaryor.
(83) Christopher M Andrew ve Alexander Sydney Kanya-Forstner, Fratce
Overseas: The Great War and the Climax of French Imperial Expansion
(Thames and Hudson, Londra: 1981) s.197.
168
cnn varl ve Fransann Britanya ile Amerikadan umarsz

ca gvenlik garantisi istemek zorunda oluu gibi iki nemli ko
zu elinde tutan Lloyd George sz dellosunu kazand, itilaf dev
letleri arasndaki soruturma komisyonunun referans tanmlar
25 Martta hazrland. Suriye halknn duygularnn ortaya ka
rlmas ile Suriye, Filistin ve Mezopotamyada bar ve gelime
yi destekleyecek biimde topraklarn nasl bllmesi gerektii
zerinde duruluyordu/841 Faysal, 29 Martta Housea, bu komis
yonun yaamnda imdiye dek duyduu en iyi ey olduunu itiraf
etti. Amerika Birleik Devletlerinin Suriyenin manda yneticisi
olmasnn mmkn olup olmadn sordu. House, Amerikann
manda yetkisini kabul edeceinden kukuluydu/851
FaysaTn Franszlarla ilikilerinin bozulmas

Mezopotamya ve Filistinde bulunmalarnn istenmediinin or
taya kabileceinden ekinen Ingilizler, soruturma komisyo
nundan memnun deildi. Gerekten de Mezopotamyadaki
Britanya Yksek Komiseri Sir Arnold Wilson, hem Arap milli
yetiliine hem de Haimilere kar dmanca davranyordu.
Geerlilii biraz kukulu bir anket yaptrm ve Britanyann do
rudan ynetiminin tercih edildii ve Mezopotamyada bir Haimi
kralnn istenmedii sonucuna ulamt. Lloyd George, bu ne
denle 27 Martta Mezopotamyay Soruturma Komisyonunun
kapsamnn dnda tutmak iin alt/861
(85) Albay House ile Emir Faysal arasmda 29 Mart 1919da geen konuma
nn notlan, Garnett, The Letters o f T E Lawrerce, s. 275.
(86) P Mantoux, The Deliberations of the Council o f Four, March 24-June 28
1919:NotesoftheOfficialInterpreter, PaulMantoux, Voli: To theDelivery
to the German Delegation o f the Preliminaries of Peace, Vol II: From the
Delivery o f the Peace Tertns to the German Delegation to the Signngof the
Versailles (Princeton University Press, Princeton, NJ: 1992) Cilt I, s. 4157.
ARAPLAR VE SYONST'LER PARSTE
169
imdi soruturmay gereksiz klmak iin Franszlar ile Faysal

uzlamaya varmak konusunda bask altndayd. Britanya,
Milnerin Mandann hafif biimi formln nerdi. Faysaln
Britanyann bir vekili olduu kaygsna karn Franszlarn pek
fazla seenei kalmamt. Ama Faysal talihsiz bir taktik hata
s yapt. Lawrence araclyla ve herhalde Britanyanm basksy
la Fransann mandasn kabul etmeye hazr olduunu Franszlara
bildirdi. Franszlarn yardmn, danmanlarn kabul edecek ve
d politikann denetimini onlara brakacakt ama Lbnannn
Suriye snrlar iinde kalmasn istiyordu. Bu istemin nede
ni, Lbnanl Hristiyanlarn gelecek olan komisyona Fransa ko
rumasn istediklerini syleyeceklerinden duyduu kukuydu.
Byle bir durumda denize smr olmayan bir krallkla kalacan
dan korkuyordu.
imdi Franszlar Faysal kullanabilecekleri bir yol grm
lerdi. Kendi taraflarnda yer almas Ingiliz-Fransz ilikilerini d
zeltecei gibi, Faysal, Fransann yalnzca sahil kesiminde deil
Suriyenin btnnde rol oynamasn istemiti. Franszlar bir kez
Suriyeye istedikleri biimde girdikleri takdirde buradan karl
malarnn ok zor olduunu hesapladlar. Fransz askerleri ko
nulandrlnca Faysal ya bir kukla olacak ya da Fransann iste
dii bir tarihte lkeden srlebilecekti. Fransa, Faysaln ismen
Suriyeyi ynetmesini kabul ederken, kabileler federasyonu ve e
itli dinsel toplumlar Fransz danmanlarn ve askerlerin neri
lerini yerine getireceklerdi/871 Franszlar lkedeki rakip kabile ve
mezhepleri parmanda oynatacan tahmin ediyorlard. Bl ve
fethet politikas uygulayacaklard.
Clemenceau ile Faysal, 13 Nisan 1919 tarihinde bir araya gel
diler. Clemenceau, Fransz askerlerinin ama girmesine izin ve
rildii takdirde Suriyenin bamszln kabul edeceini bildirdi.
(87) Jan Kari Tanenbaum, France and the Middle East, 1914-1920,
Transactions o f the American Philosophical Society, New Series, Cilt 68,
No 7 (1978) s. 29-30.
170
Faysal reddetti. Bunu daha sonra yerinden oynatlmas ok zor

olan bir askeri varln lke iine sokulmas iin bir hile olarak
gryordu. Ertesi gn Suriyeye dnmeye karar verdi. Suriyenin
bamszln korumak iin itilaf devletleri arasndaki komisyo
na gvenmek zorunda olduu sonucuna varmt. dn verme
si iin Ingilizler tarafndan bask altna alnmt ama Franszlara
da gvenmiyordu. Askerlerini ama yerletirince kendisine iha
net edebileceklerini dnmekte haklyd.
FranszlarhlFaysalnBritanyannkuklasolduufikrineinanyorlard. Bu gre bal kalmakta pek de haksz deillerdi, n
k eski mttefikleri Araplarn zerklik hakkn destekleme baha
nesiyle Aralk 1918 tarihli Ingiliz-Fransz Deklarasyonundan vaz
geiyordu. Britanyann kendi denetimi altndaki Ortadou bl
gelerinde buna izin vermeye pek de hevesli olmad Franszlarn
gznden kamad. stelik Franszlar, Faysaln kendine byk
bir Arap imparatorluu edinmek isteyen tehlikeli bir milliyeti
olduunu da dnmeye balamlard. Clemenceau, Faysaln
anlamay reddetme kararnda Lawrencein etkili olduunu ve
Suriyedeki Arap milliyetilerin Hristiyanlar katletmeyi planla
dn Albay Housea ikyet etti.(88) Amerikan delegelerinin gz
att Suriye hakkmdaki Fransz bildirisi, komisyonun Fransz he
deflerini desteklemesini ve Ortadounun Sykes-Picot Anlamas
uyarnca blnmesini beklediine iaret ediyordu. Bir Amerikali
yetkili, Yakndou savan en byk ganimetiydi. Blnme ve
manda konularndaki kavgalar burada, Pariste yaplmaldr; ne
kadar erken olursa, o kadar iyi olur, yorumunu yapt.(89) Ne var
ki, Bar Konferansnm Ortadounun dzenlenmesi hakknda
son kararn vermesi iin bir yl gemesi gerekecekti.
(88) Albay House Gnl, 14 Nisan 1919, W oodrow Wilson ve Arthur

Stanley Link, The Papers of Woodrow Wilsot, (Princeton University
Press, Princeton, NJ: 1986-92) Cilt 57, s. 334-5; bundan sonra Wilson
Papers.
(89) Westerman memo, c.17 Nisan 1919, Wilson Papers, Cilt 57, s. 444.
171
Filistinin ortaya kmaya balayan politikalar

Faysal ne kadar Frankfurtera gvence vermi olsa da, Filistinli
Araplarn, Siyonistlerin emelleri hakknda huzursuzlandklarnn belirtileri aka grlyordu. 1 Nisanda yaplan toplantda
ve ardndan yazd mektupta Balfour, Filistindeki Siyonistlerin
faaliyetlerinin Arap nfus arasnda gerginlie neden olduu ko
nusunda Weizmann uyard. Yant olarak Weizmann amdan
ynetildiini dnd olaylardan ve ayn zamanda baz
Siyonistlerin Ulusal Vatan hakknda sylediklerinden kayg duy
duunu belirtti. Faysaln sregiden destei ve Siyonist hareke
tin Yahudi olmayan nfusun haklarn koruyacana sz veren
1917 Deklarasyonuna sadk olduu konusunda Balfoura gven
ce vermeye alt. Manda seimine karar verilene dek lkedeki
huzursuzluun sreceini iddia etti. Ayrca Filistinde Balfour ve
Allenbynin Siyonist-yanls grlerini paylamayan Britanya as
keri yneticilerinin yaklamndan kayglandn belirtip deiti
rilmelerini istedi.(90) Filistindeki durum hakknda kaygya yalnz
ca Balfourun kaplmad 12 Nisanda Lloyd George ve nl dip
lomat Sir Eric Drummond ile yaplan toplantlarda teyit edildi.
Babakan, Weizmannm Filistine gitmesini nerdi. Drummond
ile yapt grmede Weizmann, Filistinin Araplardan ok
Yahudilerin lkesi olduunu iddia etti ve Balfourun da ayn g
r paylatn renince rahatlad ama yine de dikkatli olma
lar konusunda uyarld.(91)
Bunu izleyen haftalar ve aylarda tilaf liderlerinin akimda
Almanya ile yaplacak anlama ne ktndan Filistin konusu ka
nlmaz biimde geriye atld. Filistinin mandasnn Britanyaya
verilip verilmeyecei ve Britanya'nn bunu kabul edip etmeyecei
belli olmadndan VVeizmann iin hayal krkl yaratan bir d
(90) Weizmanndan Arthur Balfoura, Londra, LPCW, Cilt IX, 135, s. 128-32,
ve dipnot 1, 2, 3.
.
(91) Weizmanndan Israel SiefFe, Manchester, 12 Nisan 1919, LPCW, Cilt
IX, 136, s. 132-4.
172
nemdi. Blgede Franszlar kendi amalarna ulamak iin al

malarn srdryorlard ve nisanda ama dnm olan Faysal
da kendi konumunu salamlatrmaya abalyordu. Parisin din
ginlemi havasndan ok uzakta olaylar kendi ivmesini kazan
mt. Weizmann ile grnrdeki uzlamasnda atlaklar oldu
u ksa srede ortaya kt. 16 Maysta, amdaki Siyasal Subay
Yardmcs Yarbay Cornwallis, Faysaln Filistinliler ile Siyonistler
arasndaki iliki sorununun varsayd kadar basit olmad
n Faysalm fark etmeye baladn rapor etti. Cormvallis, ayr
ca Faysaln 9 Maysta Suriyenin ileri gelenlerine amda yapt
konumann evirisini de gnderdi. Araplarn bamszl iin
destek arayan Faysal, dierlerinin yan sra Filistindeki bir heyet
ten de dayanma duygularnn geldiini sylemiti.'921
Weizmannn Filistindeki Britanya askeri yetkililerinin
Araplara scak bakt ynnde kukular yersiz deildi. Clayton
5 Maysta Arthur Moneyin Bar Konferansna sunulmu olan
Siyonist programa kar muhalefetin derecesini vurgulayan rapo
runu aktard. Halkn bu nedenle Britanya yerine Amerikan ya da
Fransz mandasn tercih edecei belirtiliyordu. Moneyin deer
lendirmesini onaylayan Clayton, Siyonistlerin hedeflerine kar
korku ve gvensizlik gnden gne artyor ve ikna etme abalar
ya da propagandalar bunu yok etmeye yetmiyor diye eklemiti.
Raporu okuyan Balfour, Curzona, Siyonizm dmanlnn y
netim tarafndan nasl giderilebilecei konusunda Samuele dan
lmasn nerdi.(93)
Yeni ortaya kan alkantnn nereden kaynaklandn Kudsdeki Siyasal Subay Yardmcs Binba J. N. Camp Arap
Hareketi ve Siyonizm balkl, 12 Austos tarihli raporunda ak
layp Curzona gnderdi. Camp, Filistindeki alt Arap cemiyetin
den sz ederken yelerini haydutlar ve katiller olarak aalyor
ama dierlerinin zengin kiiler olduunu ileri sryordu. Geriye
(92) DBFP, Cilt IV, Belge 182.
(93) DBFP, Cilt IV, Belge 183 ve 196.
173
dnp baknca, Siyonizme iddetle kar kan Hseyni ailesi

nin banda bulunduu al-Nadi al-Arabi (Arap Kulb) hakkn
da anlattklar son derece ilgi ekiciydi. Ksa sre sonra n kaza
nacak olan Hac Emin el-Hseyni liderler arasnda olarak tanm
lanyordu ve Campn grne gre dierleri kadar iddet yan
ls deildi. Sonuta neredeyse Filistindeki tm Mslmanlarn
ve nde gelen Hristiyanlarn ac bir biimde iyonizm kart ol
duklarn belirtip Dr. Weizmannn Emir Faysal ile yapt an
lamann zerine yazld kt kadar bile deeri yoktur ve an
lamaya neden olan grme zaman kaybdr yorumunu ya
pyordu. imdilik Campin analizi, Weizmannm Britanyann
Filistindeki askeri yetkililerinin Arap yanls olduklar kukusunu
glendiriyordu ama Campin ulat sonular daha ince farkl
lklar ieriyordu. Yahudilerin usulca yerlemesi, Dr. Weizmann
ve dier resmi Siyonistlerin arzusunun aksine davullar alp ayr
calklar tannmadan sorunlar nleyebilirdi. Britanya Filistin iin
manda yetkisine sahip olabilirdi ama Siyonist bir Filistin iin ola
mazd. Britanya, gmenlerin yerletikleri topraklar onlara yeter
li olduka, her yl yenileri gelebilir grn ksa bir sre son
ra uyarlayacakt. Eer byle davramlrsa ve Yahudiler 20 ya da
30 yl iinde stnlk kazanrlarsa, Araplarn itiraz etmeyecei
ni dnyordu.'941
Faysalm endieleri
1919 Nisamnda Suriyeye dnmeden nce Faysal, Clemenceauya
mektup yazd. Smrge yanls grleriyle tannan st dzey
Fransz yetklisi Robert de Caix, Suriye halknn taleplerinin anahatlarn izen ve Fransa ile anlamaya varaca temelleri ieren
ilk mektubu reddetti.(95) Britanyaya gre, Franszlar Suriyede
kendilerine ihanet edildiini dnerek gittike fkelenmilerdi.
(95) DBFP, Cilt IV, Blm II, Giri Notu s. 253.
174
Curzon, Fransann Suriye bahanelerine iddetli bir tutkuyla sa

rlmaya niyetli olduunu zlerek bildirdi.(96) Faysaln endielen
mesi anlalabilirdi. Mays aynn sonuna doru Allenbyye ekti
i telgrafta uluslararas komisyonun iptal edildii ve kalabalk bir
Fransz ordusunun Suriyeye doru yola kt sylentilerinden
sz etti. Byle bir durumda oluabileceklerden asla sorumlu tu
tulamayaca ve ok kan dklecei konusunda uyard. Allenby,
Londradaki stlerine, komisyonun alacana dair Faysala g
vence vermedike, onun Franszlara ve Ingilizlere kar Araplar
kkrtacann kesin gibi grndn bildirdi. Byle bir olay
Suriye ve Filistindeki tm pozisyonu tehlikeye atard ve Allenby
elindeki askerlerle baa kmay baaramazd.(97) Kahiredeki
Claytondan Curzona gelen telgraf da bu kayglar dile getiriyor,
iddet ieren yerel huzursuzluklar genel bir Hristiyan ve yabanc
kart harekete dnebilir uyars yapyordu.(98) Britanya iga
lindeki Mezopotamyada manzara biraz farklyd. imdi komis
yon tehlikeli bir giriim olarak grlyor ve buraya geliinin as
keri durum ok salam olmadndan halkn duygularn ihmal
edemeyecek Ortadoudaki Avrupal glerin de facto konumu
nu zayflatacandan ekiniliyordu.(99)
Faysal Suriyenin tmnn denetimini kendisine braka
cana inanarak soruturma komisyonuna ok fazla bel ba
lamt. Kendisini Franszlardan korumak iin Ingilizlerin ve
Amerikallarn alaca riskleri de olabileceinden fazla hesapla
mt ve arasra hem kendi hem de Suriyenin kaderi konusun
da karamsarla dyordu. Ingilterenin mantksal olarak ken
disini olaylardan dlamamak iin elinden gelen her trl feda
karl yapmas gerekirken, Fransay gcendirmekten niin bu
(96)
(97)
(98)
(99)
DBFP, Cilt IV. Belge 173.

DBFP, Cilt IV, Belge 174.
DBFP, Cilt IV, Belge 183.
Badattaki Siyasal Subaydan Msrdaki Yksek Komisere, 30 Mays
1919, TNA F04I158 1191 30/3.
175
kadar korktuunu anlamadn sk sk yineliyordu. Bir Ingiliz

gzlemciye gre, Emirin akimda Araplarn satld kukusu
dolayordu.'100)
Allenby Faysal ile grmek zere 12 Maysta ama gitti.
Kente giriinde Suriye milliyetiliinin kitlesel poplaritesi hak
knda onu ikna etmek amacyla renciler ve vatanseverlerden
oluan gruplarn dzenledii gsterilerle karland. Faysal bir
grup Suriyeli ileri gelenin karsna kp konuma yapt. Bir ba
mszlk programn onayladlar ve Faysala tm yetkileri ver
meyi oyladlar. Faysal, Bar Konferansna deinmeden, bam
szln ilan ederek tm Suriyeyi birletirecek bir konferans d
zenlemeyi planlyordu. Allenby, bunu yapmamas iin ikna etti.
Britanyann siyasi irtibat subayna gre, politikaclarn yalnzca
iki inanc vard: ilk olarak bamszlk istiyorlard ve ikinci olarak
Fransay istemiyorlard. Sz geen kiiler arasnda Fransa kar
t duygular artc derecede iddetliydi ve istese bile Faysaln bir
uzlama getirmesine izin verilip verilmeyecei kukuluydu.000
King-Crane Komisyonu
Soruturma komisyonu neredeyse almaya balayamyordu. Kimin Suriyeye asker konulandraca konusunda kayg
lanan Clemenceau, komisyon oraya varmadan nce, Fransz as
kerlerinin ngilizlerin yerini almas iin srar etti. Lloyd George,
Suriyede yaygm skntlara yol aacan belirterek bu istei red
detti. Yine de Ingiliz-Fransz ilikilerinin tmyle kmesini n
lemek ve biraz da komisyonun Mezopotamyadaki Britanya y
netimini soruturmasn engellemek amacyla eer Fransa darda kalrsa, Britanyann da komisyondan ekilmesini kabul
etti.02) Bu fikri ilk ortaya atan Wilson, bir kaynaa gre tmyle
(100) DBFP, Cilt IV. Belge 189, Ek B.
(101) DBFP, Cilt IV, Belge 182, iliik. I.
176
unutmutu. 003' Faysal5dan bir .ar gelince, Amerikal komisyon

yeleri Ohiodaki Oberlin College Bakan Dr. Henry C. King ile
Chicagolu iadam Charles R. Crane ve adamlarna greve bala
malar talimatn verdi.
Daha raporunu vermeden nce bile Franszlar komisyonu de
ersiz gibi gryorlard. Picot, Kahiredeki Claytona, bu iin yal
nzca Suriyenin paylalmas dzenlenirken Faysal karanlkta
brakmak iin bir perde olduunu itiraf etti.(104) Daha sonralar
Faysala, bu komisyonun Bar Konferans iin geerlilii olmad
n ve Bakan Wilsonn bireysel bir giriimi olduunu syleye
cekti. Faysal bu yorumu kabullenmeyi reddetti.(105) King ile Crane
Franszlarn manda iddiasn destekleme yanlydlar ve Bakan
Wilsona, Britanya ile Fransa arasndaki uyumun Suriye halknn
arzusundan daha nemli olduunu sylediler.006'
Komisyon, nisan ve mays aylarn blge hakknda bilgi topla
yarak geirdi, 1919 Hazirammn ortasnda Filistindeki Yafa ken
tine ulat ve alt hafta boyunca Filistin ile Suriyeyi dolat. 21
Temmuzda stanbula gitmek zere yola ktlar.0071 Ingilizlere
nlerindeki sorunlar yeterli derecede inceleyecek kadar ksa ka
lacaklarm bildirdiler.008' Faysal ve Suriyeli mttefikleri Arap da
vasn komisyonu aklamak iin byk aba gsterdiler. Savan
sonunda Suriyede Arap hkmetinin kurulmasnn ardmdan,
kentin ileri gelenleri, orta tabaka aydmlar, subaylar ve profesyo
nellerden oluan milliyeti sekinler Faysaln Suriyesini ynet
mek iin kullanlyordu. King-Crane Komisyonuna bamszlk
iin hevesli ve hazr, gelimi bir ulus imgesi vermek altlar.
(103) James L Gelvin, The Ironic Legacy o f the King-Crane Commission,
David W Lesch, The Middle East and the United States: A Historical and
Political Reassessment (Westview Press, Boulder, CO: 1996) s. 16.
(106) Gelvin, The Ironic Legacy o f the King-Crane Commission, s. 16
(107) Yolculuk programnn tamam FRUS PPC, Cilt 22, s. 753-4.
177
Ne var ki, kitlelerin sadakatini kazanmakta baarl olamadkla

r ileri srld.009' Aceleyle hazrlanan Suriye Kongresinin ama
c Araplarn, Fransz ynetimini kesinlikle reddettiklerini gster
mekti. Olduka kusurlu ve yeterince temsil edilmeyen bir grup
tu. Franszlarn denetimi altndaki blgelerin delegeleri kongre
ye katlamad gibi ii ya da Hristiyan aznlklar yeterince tem
sil edilmedi.
Her eye karn King, Crane ve heyet yeleri Suriye ile Filistinin
krsal blgelerine dalp insanlarn grlerini aldlar. 30dan faz
la kasabay ziyaret ettiler, binlerce dileke topladlar, kylerden
gelen heyetlerle grtler. Komisyona sunulan kantlarda hibir
belirsizlik yoktu: Her ey Franszlara karyd. Lbnanl Maruni
Hristiyanlar gibi kart sesler genelinde rktlerek susturulmu
tu. Komisyon, sonunda Suriyede Fransz mandas iin hi istek
olmad kararna vard. Ayrca burada devlet oluturulmas iin,
bizim (ABD) Filipinlerde sahip olduumuzdan daha fazla belir
leyici etken var fikrini de kabul ettiler.'no) Bizim kararmza g
re Suriye iin bir Fransz mandas ilan etmek, Araplarla Franszlar
arasnda savaa yol aar ve Byk Britanyay daha tehlikeli se
eneklere zorlar diye aka belirttiler.(111} stelik Ingiltere, ar
ka planda Msr ve Hindistan olmak zere, Araplar ile Franszlar
arasnda bir seim yapmak zorunda kalacakt. Fransz manda
s iin tek destek Lbnann tmyle ayrlp Franszlarla ibirlii
iine girmesini isteyen Lbnanllardan geldi. Faysaln kilit isim
olduundan komisyonun hi kukusu yoktu:
Emir Faysal kstl eitimine karn, dnya barma en b
yk hizmeti verebilecek, zgn, nemli bir kii. slam dn
yasnn kalbi konumunda, inanlmaz itibar ve poplaritesi
var, Anglo-Sakson rkna inanyor; Hristiyanlar ok seviyor.
(109) Gelvin, Divided Loyalties, s. 35.
(110) Wilson Papers, Cilt 61, s. 442.
(111) FRUS PPC, Cilt 12, s. 749.
M0K12
178
Hristiyanlkla tslam uzlatrmak konusunda herkesten fazla

baarl olabilir ve bunu yapmak istiyor.(U2)
Faysaln kart grleri darda tutmak iin komisyonu maniple etmesinin bir taktik hatas olduu ileri srld. stelik
Franszlarla uzlamaya yanamayacak kadar komisyona bel ba
lamas, kart grl bir eletirmene gre, emperyalist d
lerini tmyle silip gtrd.(113) Faysaln komisyonun Bar
Konferansm etkileme gc olduuna duyduu inanc Ingilizler
krklemiti.(1I4)
Komite raporunu 28 Austos 1919da Bar Konferansna
sundu. nerileri Byk Glerin politikalar iin ciddi bir so
rundu. Akla gelebilecek en ak biimde Suriyenin ok kk bir
aznlnn Fransz mandasn istediini gsteriyordu. Fransa ye
rine Amerikan mandasnn uygulanmasn ve eer Amerika bu
ie istekli deilse, Britanyann seilmesini ngryordu. Ksa s
rede rafa kaldrlan rapor, belki Suriye ve Filistinin siyasi hava
sm yansttndan ufak bir dipnota deer bulanabilirdi. Balfour
Deklarasyonu ile Filistindeki Siyonist Komisyondan rendik
lerini kyaslayan iki komisyon yesi, Ulusal Vatanm Bir Yahudi
devletiyle ayn olmadn ve byle bir devletin ancak mevcut
Yahudi olmayan toplumlarn haklar inenerek kurulabilece
ini bildirdi. Siyonist temsilcilerin satn alma yoluyla Yahudiolmayan nfusu evlerinden uzaklatrmay beklediklerini akla
dlar. Wilsonn ad geen nfusun kabul etmesi halinde yerleim
yaplabileceini vurgulayan, 4 Temmuz 1918 tarihli konumas
na deinerek, var olan nfusun onda dokuzunun Siyonizme kar
olduunu belirttiler. Grtkleri Britanyal subaylar Siyonist
(112) FRUS PPC, Cilt 12, s. 750.

(113) Karsh ve Karsh, Empires o f the Sand, s. 278.
(114) Faysaln yanlsamalarnn ve bunlar krklemekteki Britanya'nn ro
lnn eletirileri iin bkz, DBFP, Cilt IV, Belge 178; Karsh ve Karsh,
Empires o f the Satd, s. 279,
179
programn ancak silah gcyle uygulanabileceini bildirmilerdi.

Ayrca Yahudilerin 2000 yl nce burada yaadklar iin Filistin
zerinde haklar olduunu noktasn da gz nne almadlar. ki
komisyon yesinin propaganda kurban olduu ne srlm
se de, hazrladklar rapor baka kaynaklardan duyulanlar genel
olarak teyit ediyordu.1ll5)
Filistin iin Britanya mandasnn gelitirilmesi

Bu soruturmalar srerken, Weizmann ile meslektalarnn nn
deki grev, Britanyann derhal harekete geerek Filistin mandasn
ve Balfour Deklarasyonunu uygulamaya kararl olduunu gster
mesini salamakt. 31 Maysta, Balfourun nerisini dikkate alan
Curzon, Samuel ile temas kurup Claytonn karamsar analizinin
zn aktarp Filistindeki ynetimin Siyonizm kartlaryla nasl
baa kabileceini dndn sordu. Samuel, Weizmann ve
Sokolowla grt ve 6 Haziranda Weizman, yantm Samuelin
ad altnda verdi. Filistindeki ynetimi Balfour Deklarasyonuyla
uyumlu davranmamakla suluyor ve sonucunda Araplarn kar
klk yaratarak Britanyay bundan vazgemeye zorlayacaklar
n dnmeye itiyordu. Konunun chosejugee (kesin karar veril
mi) olduuna ve karkln srmesinin lkenin zararna olaca
ve sonu getirmeyeceine Araplarm ikna edilmesi gerekiyordu.
Bylece hkmet yerel ynetime Britanyanm Filistin mandasn
kabul edeceini ve koullarnn Balfour Deklarasyonunun zn
iereceini kesin bir talimat olarak bildirmeliydi/I1S)
Daha nceleri temel bar anlamas koullaryla youn biim
de uraan Balfour yeni bir eyler yaplmas gerektiini imdi an
lam gibi grnyordu. stelik konferans sona ermek zereydi
ve Wilson ile Lloyd George ksa sre sonra Paristen ayrlacaklar
d. Balfour, 26 Haziranda, Versay Antlamasnn imzalanmasm(115) Esco, Palestine, C. I, s. 213-22; Antonius, The Arab Awakening, s. 443-58.
180
dan iki gn nce, Babakana.bilgi notu verip bir Trk yerleim

yeri hakkmdaki grlerini aklad. Bu belgeye gre, tm Arap
topraklar imparatorluktan ayrlmal ve manda altna alnmaly
d. Fransaya Suriye mandas, Britanyaya Mezopotamya manda
s verilmeli, Filistin ise Amerika Birleik Devletleri ya da Britanya
mandasnn altna girmeliydi. Curzon, Kongrenin herhangi bir
Amerikan mandasna izin vermeyeceini dnerek artl olarak
onaylad.(117)
Konferanstaki ileri sona eren Weizmann Londraya dnd
ve Whitehall (ngiltere Dileri Bakanl) zerindeki basksn
artrp 2 Temmuzda Graham ile grt. Szn saknmadan
Filistindeki ynetimi Arap yanls olmakla, Allenbyyi lkeyle il
gilenmemekle, Clayton zayf olmakla sularken, zellikle Kuds
Valisi Storrsu iddetle eletirdi. Curzon, Grahamn raporunun
tutanaklarndan, Siyonistlerin ektiklerini bimekte olduklarn
zlerek gzlemledi.1118)
Weizmann, bu arada manda konusunu ilerletmek iin Cecil
ile de gryordu. 24 Temmuzda, Manda Komisyonu Sekreteri
Philip Noel Baker byk bir aknlkla Cecil ile Weizmannm bir
manda taslann hazrlanp yaynlanmas kararn aldklarn d
ileri bakanlna yazd. Umursamaz gibi grnen Balfour, her
hangi bir taslak mandann kendisine aktarlmas konusunda ta
limat verdi.019) Yine de Weizmannn kampanyas baarl olmu
gibiydi; Curzon, 4 Austosta Ba Siyasal Subay Vekili Albay John
Frenche ynetim rehberi talimatn ieren bir telgraf ekti:
Majestelerinin Hkmetinin grleri Filistin iin Byk
Britanya Mandasn kabul etmeyi dnmektedir. Mandann
koullar 2 Kasm 1917 tarihli Deklarasyonunun zn ie
recektir. Araplar topraklarndan uzaklatrlmayacaklar ya da
(118) DBFP, CUt IV, Belge 213.
181
lkeyi terk etmeleri gerekmeyecektir. ounluun, aznl

nn ynetimi altna girmesi gibi bir durum olamaz ve Siyonist
program da bunu ngrmemektedir.
Samuel ile Weizmannn sunduu belgeyi yanstan talimat
lar, Araplara bir Yahudi Ulusal Vatannn kurulmasnn bir chose
jugee (kararlatrlm bir husus) olduunu ve karklk karma
nn yararsz ve zararl olduunun sylenmesini ieriyordu.020'
11 Austosta Balfour, Suriye, Filistin ve Mezopotamya olay
larnn nemli bir analizini kada dkme gereksinimi duydu.
Suriye zerinde Ingiliz-Fransz gr farkllklar onu aka si
nirlendirdiinden ana oda Filistin deildi. Yine de Filistin hak
knda syledikleri Siyonizm ve Araplar konusundaki gerek duy
gularn aa karyordu. Blgede yaayanlarn arzularn hesa
ba katmann, pek zerinde durulmayacan itiraf ederek, Drt
Byk G Siyonizme sadktr. Ve Siyonizm, doru ya da yan
l, iyi ya da kt, kkleri ok eskilere dayanan geleneklerdedir,
bugnn gereksinimlerindedir, gelecein umutlarndadr, eski
topraklarda imdi yaayan 700.000 Arapn arzu ve nyarglarn
dan ok daha derindedir, diye yazd. Byk Glerin, en azn
dan kada dklm grlerini ihlal etmeyeceklerini syleye
rek bitirdi/121)
Sonbaharda Weizmannlar Filistine gitti. Vera Weizmannm
ilk ziyaretiydi ve ac bir hayal krkl olarak grd. zellikle bir
doktor olarak nc Yahudi kadnlarn yaptklar karsnda deh
ete dt. Ar fiziksel alma hem salklarn hem de gelecekte
anne olma olaslklarn baltalyordu. Ulusal Vatan ina ederken,
kendi yuvalarn ve beslenmelerini feda ediyorlard. ngiltereye
dnmek zere yola kmadan nce konukseverliklerine teekkr
etmek iin kadnlara iek gnderdi.(122)
(122) Vera Weizmann, The Impossible Takes Longer, s. 91-2.
182
Trkler ve Avrupann emperyalist hrslar

Zafer kazanan gler Almanya ile yaplacak bar anlamas
nn yapsyla ve Avrupa'nn gelecekteki biimiyle urarken,
Ortadouda Faysal ve Weizmannm tasarmlaryla belirli bir ek
lin ortaya kmaya baladn fark ettiler. Trkiyede yaanan
lar Paris grmelerinde pek yer almad ama aslmda bir eyler
olup bitiyordu. talyan askerleri Trkiyenin Akdeniz kysnda
ki Antalya kentine Ocak 1919da karak kuzeye ve batya do
ru yaylmaya baladlar. Trk halk onlara direni gstermedi.
gal altndaki blgeler alkla yz yze kalmt ve tilaf gle
rinin ambargosunun kaldrlp yiyecek gelmesi rahatlama sala
d. Trklerin itiraz etmemesinin daha nemli bir nedeni vard.
Aralarnda nde gelen milliyetilerin de bulunduu Trklerin o
u, uygar Bat devletleri tarafndan yaplan igalin uzun srme
yeceini dnyordu. Batl itilaf glerinin geldikleri gibi gi
deceklerini gren tek kii Mustafa Kemal deildi. nl milliyet
i komutan Kzm Karabekir, anlarnda Trklerin Batl itilaf
devletleriyle deil, kendilerini anavatanlarndan srmek isteyen
Yunanlar ve Ermenilerle savamas gerektiini her zaman belirt
tiini yazd. Eski vatandalarnn kendilerini ynetmesi fikri ve
Balkanlard ldrlen ve srlen Mslmanlarn durumuna
dme kaygs Trklerin direniini glendirecekti. Trk kylle
rini kendi tarafna ekmeye alan milliyetiler, Sizin Rum ma
navn sizi ynetmesini ister misiniz? diye soruyorlard. Bu tehdit
1919 Maysnda somutlat.
Italyan sava gemilerinin zmire doru ilerledii ve sava
n bir dl olarak kendilerine vaat edilen kenti igal edecek
lerini renen Lloyd George, ncelikle Yunanlarm oraya ayak
basmasm onaylamalar iin Wilson ile Clemenceauyu ikna et
ti. Bu karar 6 Maysta Italyan heyetinin yokluunda Paris Bar
Konferansndaki Yksek itilaf Konseyi tarafmdan alnd. Pariste
itilaf liderlerini srekli bu konuda ilemi olan Venizelosa der
hal haber verildi. ubat aynda Venizelos, Yunanlarm Bat
Anadoluda Marmara kylaryla, nemli boyutlarda i blgeleri
183
ni ve stanbulun d semtlerine kadar Trakyann btnn kap

sayan toprak isteklerini belirtmiti. Yunan askerlerini zmire
karma yetkisi kendisine bildirildiinde zaten hazrd.
Yunan askerleri, 15 Mays 1919da gelien, kozmopolit zmir
limanna ayak bastlar. Kentte yaayan Rumlarn alklaryla kar
landlar ve elbette Osmanl vatanda olan Yunan Ortodoks
Bapiskopusu Hrisostomos tarafndan kutsandlar. lk asker s
ras Konak adyla bilinen hkmet konana doru yrrken bir
kurun sesi duyuldu. Yunan askerleri kk Trk garnizonunun
barakalarna lgncasna ate ederek saldrdlar ve askerlerin tes
lim olmaktan baka aresi kalmad. Yakalanan Trk askerleri tek
melenip snglediler. Ardndan yerel Rum apulcular Trk ma
hallesini yamalad ve orada yaayanlara eziyet ettiler. Yunan as
kerleri ieri doru ilerlerken ok daha kt olaylar yaand. Yerel
Trk direniiler kentin Rum mahallesini talan ettiler ve Aydna
doru yryen Yunan askerlerini kente sokmadlar. Daha kalaba
lk bir Yunan birlii kente girdi ve Trk mahallesini atee verdi.
Yunanlarn zmiri igalini yerel nfusun gvenliini sala
mak iddiasyla hakl gstermeye abalayan itilaf gleri, derin
bir aknla kaplp stanbuldaki Amerikan Yksek Komiseri
Amiral Bristol bakanlnda bir soruturma komisyonu kur
dular. Karaya ayak bastktan sonra olup bitenler iin kendile
rini sorumlu tutan komisyonunun bulgular Yunanlar asn
dan ok ktyd. Daha da nemlisi igalin her tr ilhak bii
mini aldn belirtiyor ve Yunan birliklerinin Kk Asyadaki
itilaf Gleri Yksek Komutannn yetkisi altnda itilaf birlikle
riyle deitirilmesini neriyordu. Komisyonun raporu 9 Kasm
1919da Paristeki Yksek itilaf Konseyi tarafndan ele alnn
ca, Clemenceau, Kk Asyada Yunanlarn varlnn arzulanr
olup olmadn sorgulad. Kukular dier yeler tarafndan gz
ard edildi. Yine de bu kukular itilaf devletleri arasndaki bln
menin ilk belirtileriydi.
Venizelos, gittike glenen Trk direniinin karsnda tek
bana kalmamak iin Trkiye ile yaplacak bar anlamasn
184
hzlandrmaya abalad. Ama itilaf liderlerinin baka ncelikle

ri vard. Geici bir nlem olarak Trkiyedeki Britanya gleri
nin komutan General George Milnein nerisiyle Yunan asker
lerinin tesine geemeyecei bir izgi izildi. Milne Hatt adyla
bilinen izgi, ayrca zmirin gneyine km olan Italyan birlik
leriyle Yunan birlikleri arasmdaki olas srtmeleri de nleme
ye ynelikti. Italyanlar, o dnemde Batda Scala Nova adyla bili
nen, imdi ise milyonlarca turistin Efes Antik Kenti kalntlarnn
yalannda Kuadas olarak tand kk limana kmlard.023'
Yunan ve Italyan askerleri arasmda kacak atmalar nlenmi
oldu ama zmir dln ellerinden karan Italyanlar, Trk mil
liyetilerine gizli yardm balatan ilk itilaf devleti olarak bunun
intikamn aldlar. Italyanlar balarn te yana evirince Trk
milliyetileri Scala Nova limanmdan lkeye girip kyor ve as
keri malzeme getiriyorlard. stanbulda diplomat olarak bulun
mu olan ve 1920 ylnda dileri bakanlna atanan, (iki yl son
ra Mussolini Romaya yrynce faistlerle almay reddeden)
Kont Carlo Sforza, Lloyd Georgeun Yunanlarn yaylma hrslar
n destekleyen (bazen de tevik eden) politikasn eletirdi. Aralk
1918 ile Mays 1919 arasnda stanbulda kalan Mustafa Kemale,
Ingilizler kendisini yakalamaya kalkt takdirde Italyanlar tara
fndan korunaca sz verildi. Araclk eden Madame Corinne
Ltfi, bir Osmanl bahriye subaynn dul eiydi ve gen Mustafa
Kemalin hem yakn dostu hem de Batl davran biimlerinde
akl hocas oldu. Ortadounun baka blgelerinde olduu gi
bi Trkiyede de muzaffer glerin hrslarna yerel siyasi emeller
meydan okumaya balamt.
(123) Michael Llewellyn Smith, Ionian Vision (Ailen Lane, Londra: 1973) s.
89-110.
4 San Remo ve Sevr: Kusurlu Bar
itilaf devletleri liderleri Pariste Avrupann dzeniyle yakndan

ilgilenirlerken, Ortadou olaylar, zellikle Trklerin ileri elle
rine almas pek uzun srmediinden, kendi ivmesiyle yryor
du. 1919 Maysnda Anadoluda yeni bir milliyetiliin kpr
tlar hissediliyordu; saduyulu Mustafa Kemalin liderliinde
Osmanlnn, Halifeliin ve Jntrklerin sonu gelecek, Ermeni ve
Yunanlarn yamac hrslar yok edilecek ve birka yl iinde daha
ncesine pek az benzerlik gsteren yeni bir ulus devlet ortaya
kacakt. Dnemin en olaanst dnmyd ve bunun tek ne
deni Trkiyenin, Orta ve Dou Avrupada birbirine ilitirilen ba
z devletlerden daha dayankl olmas deildi. Milliyetiliin oda
nn kozmopolit stanbul yerine Trklerin anayurdu Anadoluda
olmas nemliydi. Bu milliyetilik Parisin pazarlk salonlarnn
dingin havasndan uzakta geliirken, Avrupal gler blge iinde
kendi gndemleri zerinde younlamlard. Bu arada Arap mil
liyetilerinin bamsz bir devlet umudu hl Faysala balyd,
Filistinde Ulusal Vatan peinde koan Siyonistler de kendi ama
larn gelitiriyorlard.
Trk direnii
zmirin yeniden ina edilen Konak Meydamndaki Haan Tahsin
antnn evresinden trafik akp gider. Haan Tahsin, 15 Mays
1919 tarihinde zmire ayak basan ilk Yunan igal birliinde bay
rak tayan askeri vuran gazetecinin takma adyd (kendisi de he
186
men ldrld). Yunan bayrana ate etmek yerine Trk bayra

n yukar kaldrrken betimlenen Haan Tahsin heykeli, Kurtulu
Savann lk Kurun Ant olarak tannmaktadr. Meydandan
geenlerin pek az Haan Tahsinin gerilla sava yapmak zere
yetitirilmi ttihat ve Terakki zel Tekilatnn yesi olduunu
bilir. Haan Tahsinin ilk att kurun ise hedefini bulmamt:
1914 Ekiminde Bkrete Noel ve Charles Buxton kardelere ate
etmi ama vurmay baaramamt. ngiliz liberallerinin nde ge
lenlerinden olan kardeler, Londradaki Balkan Komitesiyle ba
lantlydlar, 20.yzyln banda Trklere kar Slav Makedonlar
kkrtm ve ardndan Bulgarlar tilaf devletlerinin saflarna kat
mak iin bo yere uramlard.
Ne var ki Yunan igaline kar ilk dzenli direni, 15 Mays
1919da zmirde deil, iki hafta sonra 29 Maysta Ege Denizinin
daha kuzeyindeki Ayvalk kasabasnda gereklemiti. O dnem
de ounlukla Rumlarn yaad Ayvalk, adn ald ayva aa
lar yerine tpk bugn olduu gibi zeytinyayla nlyd. 29
Maysta Yarbay Ali (etinkaya) kasabada konulanan askerleri
ne, blgeyi igal etmek zere ilerleyen Yunan birliklerine ate a
ma emri verdi. Yunan igali nlenemedii gibi etinkayann ala
y geriye ekilmek zorunda kald. Zaten pek fazla seenekleri yok
tu. Ordunun terhis edilmi olmas ve firar edenler nedeniyle alay
da yalnzca 1250 asker ve iki makineli tfek vard. Yunanlarn i
gal ettii zmir ve evresi 143 subayn komutasnda 4400 Trk as
keriyle korunuyordu.
Sivil Haan Tahsin ile asker Ali etinkayamn ortak noktas
ttihat ve Terakki Cemiyetinin faal yeleri olmalaryd. etinkaya
savatan sa olarak ktktan sonra renkli bir meslek yaam ol
du. Trkiye Byk Millet Meclisine seildi ve 1925 ylnda Deli
Halit olarak tannan Halit Paa adl milletvekilini ldrd. Dou
Cephesinde Ermenilere kar verdii savala n kazanan Halit
Paa daha sonralar Mustafa Kemali aka eletirmeye balam
t. Ertesi yl kt nl stiklal Mahkemesinin bakanlna getiri
len etinkaya, nl Jntrk politikac Cavit Bey iin idam karar
SAN REMO VE SEVR: KUSURLU BARI
187
verdi. Birinci Dnya Sava yllarnda Osmanlnm Maliye Bakan

olan Cavit Bey, Mustafa Kemali ldrmek amacyla komplo
kurmakla haksz yere sulanmt. Gnmzde etinkaya, Bat
Anadoluda yer alan, doup byd Afyonkarahisar kentinde
kendi adn tayan niversitede bu tartmalardan uzak olarak
anlmaktadr. Afyonkarahisar, 1922 ylnda Trk ordusu tarafn
dan Yunanlarn elinden kurtarlan ilk kenttir.
1926 ylndaki siyasi mahkemeler ve idamlar, Mustafa Kemal
ile ttihat ve Terakki Cemiyeti arasndaki ayrl pekitirirken,
Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl mparatorluu tarafn
dan Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra Trk mil
liyetilerinin direniinin organizasyonunda ttihat ve Terakki
Cemiyetinin oynad nemli rol glgede brakmt. Yakn ta
rihli aratrmalar ttihat ve Terakki liderlerinin Birinci Dnya
Savandan yenilgiyle kmay hesaplayarak, Anadoluda dire
ni planlar yapm olduunu ortaya karmtr. Geri sava son
ras Trkiyenin nde gelen milliyeti liderlerinin ou cemiye
tin faal yeleriydi ama aralarnda ok daha nemli bir ba vard.
Birou n saflarda savam olduundan Enver Paanm liderli
inin eksik ynlerini ve Almanya ile ittifak kurmanm zararlarn
kiisel deneyimleriyle renmilerdi, ittihat ve Terakki Cemiyeti,
Osmanl imparatorluundaki dier ulusal toplumlarn iddialar
na kar Trk milliyetiliinin bayram tayan kurulu olmu
tu. Yenik den ittihat ve Terakki liderleri gzden dp 1918
Kasmnda lkeden kanca, bu bayrak eski dostlarnn ve rakip
lerinin eline gemiti.
lkenin eitli blgelerinde Trk direniini hazrlayan milli
yeti subaylar atekes anlamasnn onurlu barn balangc ola
can umut etmilerdi. Yine de tedbirli davranarak askerlerini ve
silahlarn itilaf ordularnn uzana, Anadolunun i kesimlerine
ekmilerdi. atmalar sona erince, temel dnceleri, halen si
lahl olan bu birliklerin komutasm ellerinde tutmak ve itilaf g
lerinin silahszlandrma giriimlerini boa karmakt. Padiahm
ve itilaf glerinin gvendii bir kii olan Damat Ferit Paa 1919
188
Martnda sadrazamla getirilinceye kadar stanbuldaki Harbiye

Nezaretinin denetimini ellerinde tutmulard.
ttihat ve Terakki Cemiyeti 1908deki Jntrk devriminden ve
zellikle Balkan Savalarnda Osmanl ordusunun yenilgiye u
ramasndan sonra st dzey komuta kadrosunda byk bir te
mizlik hareketine girimiti. Ayrca Sultan Abdlhamitin ordu
nun sadakatini kazanmak iin srekli terfi ettirerek yaratt st
dzey komutan enflasyonuna da son vermilerdi. Cemiyetin te
mizlik hareketinden kurtulan subaylarn rtbeleri indirilmi ve
Birinci Dnya Savanda terfiler ancak liyakata gre kazanlm
ve ok yava ilerlemiti. Mustafa Kemal, Gelibolunun nem
li bir kesimine komuta ederken albay rtbesindeydi ve dou ile
gney cephelerindeki ordularn komutanlna getirildiinde ise
tugeneral olmutu. 1916da dou cephesinin kurmay bakan
olan smet nn, atekes anlamasndan bir hafta nce Harbiye
Nezareti Yardmclna atandndan halen albay rtbesini ta
yordu. Damat Ferit Paa sadrazamla getirilince bu politikay de
itirmeyi denemiti. Savatan nce ttihat ve Terakki tarafmdan
temizlenen baarsz yal generaller tekrar greve getirildi. En
gze arpan rnek 1912 ylnda Selanikte Yunanlara teslim olan
Osmanl komutannn, Yunanlarn kenti igalinin hemen nce
sinde zmire askeri vali olarak atanmasdr.
zmirin kaderi, Trk milliyeti subaylarnn Harbiye Nezaretini elde tutma ve bylece lkenin i ksmlarna yaplacak ata
malar denetleme kararm glendirdi, itilaf gleri stanbuldaki
Harbiye Nezaretinin nemli roln fark edip igal ettiklerinde,
Trk askeri direnii onlarn uzanamad yerlerde ekillenmiti.
gen general, Mustafa Kemal (Atatrk), Kzm Karabekir ve Ali
Fuat (Cebesoy) padiah ve sadrazam kandrp yeni Trk ordusu
nun ekirdeini oluturacak birliklerin komutanlklarn ele geir
diler. stanbuldan ilk ayrlan, Harbiye Mektebindeki yllarndan
beri Mustafa Kemalin yakn arkada olan Ali Fuat idi. Merkez ka
rargah, henz tamamlanmam stanbul-Badat demiryolunun
yan hattnn son istasyonu olan Ankarada bulunan Orta Anadolu
189
birliklerinin bana geti. Ali Fuatn ardndan Erzurumdaki do

u birliklerine atanan Kzm Karabekir de bakentten ayrld.
Terhisten sonra geri kalan Trk ordusunun en kalabalk blm
buradayd ve ancak 18.000 askerden oluuyordu.0'
Askerlerin Anadoluda toplanmas

Mustafa Kemal 16 Maysta, Yunanlarn zmiri igalinin erte
si gn stanbuldan yola kt. Trkiyenin dousundaki tm
Osmanl birliklerinin mfettii olarak kendisine verilen yetkiyle
Anadolunun igal edilmemi blgelerindeki askeri komutanlara
ve sivil yneticilere istedii emirleri verebilirdi. Birka gn son
ra donanmadaki grevinden istifa etmi olan Rauf Bey (Orbay)
Marmara Denizinin dou kysna gitmek zere stanbuldan ay
rld. Kafkas kkenli olan Rauf Bey, bat Kafkasyadaki toprak
larndan Ruslar tarafndan 19. yzyln ikinci yarsnda srlp
bakentin dousuna yerlemi sava erkezleri direni hareketi
iin bir araya getirdi. Blgede konulanm Trk tmeninin ko
mutan da erkezdi ve yabanclarn igaline kar durmaya her
an hazrd.
1918
Kasmnda Suriye cephesinden dnen Mustafa Kemal,
atekes anlamasndan sonra birbiri ardna kurulan hkmetler
de tm siyasi balantlarn Harbiye Nazr olarak atanmak iin
kulland. Katld toplantlarda savan son ylnda Almanyaya
yaptklar yolculukta padiahn kendisi hakknda edindii iyi izle
nimi glendirmeye alt. Geri ttihat ve Terakki Cemiyetinin
liderlerini eletirmekle tanmyordu ama kendisi de bu cemiyetin
yesi olmutu ve Damat Ferit Paa sadrazamla getirilince ikti
dar ele geiren Hrriyet ve itilaf Frkas yeleri ona tmyle g
venmiyorlard. stelik Mustafa Kemal son derece hrsl bir insan
d ve glkle iktidara gelmi olanlar iin tehdit unsuru saylrd.
(1)
Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, (Yap Kredi, stanbul: 2008) Cilt I, s.

24.
190
Parti yeleri ne kadar kukucu olurlarsa olsunlar, padiah ile sad

razamn Osmanl ordusunun kalntlar zerinde etkisi olan bir
komutana gereksinimleri vard. Unutulanlarn arasndan ekip
aldklar emekli generallerin, subaylarn padiaha sadakatini ga
rantilemeyi beceremedikleri aka grlyordu.
tilaf devletleri kamu huzurunun bozulduu blgeleri igal et
me tehdidini savurmulard. zmirin d kesimlerinde baz ek
yalk olaylar yaanmt ama bunlarn huzur bozmas Yunan i
galinin ardndan gerekleecek olaylarla kyaslandnda hi sa
ylrd. Ayrca Karadeniz sahilinin zengin kentlerinde kalaba
lk Rum toplumlar yaarken Mslmanlar i kesimlere yerle
miti. Pontus Rumlarnn (Antikada Karadenizin ad Euxine
Pontustan geliyordu) ou, Ruslar Kafkasyay ele geirince bl
geye g etmiler ve imdi de Boleviklerden kaarak geliyorlar
d. Bylece Karadeniz kysndaki yerel Rumlarn says birdenbi
re oalmt ve Osmanl Trklerinin ele geirdii son Bizans do
minyonu olan Komnenos Kralln yeniden kurmak iin rp
nyorlard. Gzlerini Ege kylar ve stanbula diken ve blgeden
srlm olan Ermenilerin geri dneceini dnen Venizelos
iin Trabzon evresinde bir Yunan-Ermeni devletinin kurulmas
lehine olacakt. Her koulda yerel Trkler tehdit altnda kalyor
lard. Karadeniz kysnn halk geri Laz olarak biliniyor ama as
lnda Lazlar, yalnzca kynn dou kesiminde yayor, Grc dili
ni andran anadillerini koruyor ve daha sonradan din deitiren
lerin tm gibi inanlarn tutkuyla savunuyorlard. Dalarla de
niz arasna skm darack bir toprak parasnda yaadklarn
dan enerjilerini denizci olarak harcadklar gibi dalarda gizlenen
haydutlar olarak da yaamlarn srdryorlard.
1919 Nisamnda padiahm hkmeti, farkl dinlere mensup
kiilerin huzur iinde birlikte yaamalarn salamak iin Osmanl
prenslerinin liderliinde Uyar Komisyonlar kurup Anadoluya
gnderdi. Boa krek ekiliyordu; nk Rumlar ve geri dnen
Ermeniler gibi Hristiyan toplumlar Osmanl devletinden ayrl
maya kesin kararl olduklarndan imparatorluun prensleriyle il
191
gilenmediler. Mslmanlarn da etkilendii sylenemezdi. Adeta

safariye kan prensler halka tepeden bakyorlard. Trabzona ula
an Prens Cemalettin, grlt eden rencileri okulun mdr
ne ikyet etti. Mektebinizin Yahudi havrasndan fark yok. Bu
grlt istikbalde sine-i vatanda kopacak isyann mukaddeme-i
ihzart mdr? Yoksa mdr bey sen mi mteyakkz deilsin.
Anlatsa da biz de anlasak diye yazd.
Prens ve efendisi padiah ksa sre sonra reneceklerdi.
Ama bu arada padiahla sadrazam, asi vatandalar uyarmak iin
prensleri gndermenin yeterli olmadn algladlar. Yalnzca or
du dzeni yeniden salayabilirdi ve saray bylelikle itilaf gleri
nin mdahale etmek iin bir bahaneleri olmayacan umuyordu.
Dou Anadoluya gidiinden bir gece nce Mustafa Kemali sa
rayda kabul eden padiah ona: Paa, Paa imdiye kadar devlete
ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir... tari
he gemitir. Bunlar unutun... Asl imdi yapacan hizmet hep
sinden mhim olabilir. Paa devleti kurtarabilirsin demiti.(3)
Sultan savunanlar, bu szlerin Mustafa Kemali dmanlarn l
keyi blme planlarna kar direnii dzenlemesi iin hzl (ve giz
li) grevle gnderdiine iaret ettiini sylyorlar. Srgne gn
derildikten sonra padiah, Mustafa Kemali sadakat yeminini
bozmak ve lke iin tanmaz bir dert yk karmakla sulayn
ca, bu iddia rtlm oldu.(4)
Bu sulama Mustafa Kemalin vicdanna ar bir yk ge
tirmedi. Ama meslekta olan komutanlarn ou Osmanl
Imparatorluunun yzyllardr sregelen geleneklerinden ayrl
makta zorland. Anadolunun Mslman halk da hkmdar
n terk etmeye hazr deildi. erkezler gibi bazlar iki tarafa e
kiliyordu. Kafkasyada yabanc devlet basks altnda kalmlard
ve yeni yuvalarnda bunu tekrar yaamak istemiyorlard. Yine de
(2)
(3)
(4)
Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, Cilt I, s. 21

Mango, Atatrk, s. 216. (Atatrk, s. 260)
Murat Bardak, ahbaba, (Pan Yaynclk, stanbul: 1998) s. 449.
192
Sultan-Halifeye sadakatlerinde tutkuluydular. Rusya, Almanya

ya da Avusturya-Macaristanda yaananlarn aksine monariye
kar yaygn bir isyan kmad. Mslmanlarn ou Jntrkler
iktidara gelince gc elinden alnm olan padiah sulamyor,
tam tersine lkeyi felaketle sonulanan bir savaa soktuklar iin
ttihat ve Terakki liderlerini suluyorlard. Genel olarak okumas
yazmas olmayan muhafazakr Mslman kitleler ile Bat klt
rnde eitim alm ynetici snf arasndaki blnme, 19. yzyl
da reformlarla balam ve Jntrklerin hatal hesaplaryla derin
lemiti. Mslman halkn gznde lkede ittihatlar olarak bili
nen Jntrkler dinsiz beceriksizlerdi. Dman igaline kar dire
ni ne kadar nemli olursa olsun, ttihat ve Terakki yneticilerin
ce balatld ok nemli gsterilmemeliydi. stelik Mslman
halk savata krlmt. Sa kalanlar a ve yoksuldu. Jntrk lider
lerinin ya da en azmdan dostlarnn lke strap ekerken zengin
letiklerine inanlyordu.
ittihat ve Terakki liderlerine gre bu sulamalar yanlt. Sava
a katlm dier lkelere oranla Trkiyede kendilerinin dn
da bile ok az sayda sava zengini vard. Mslman Trklerin
ticarete yabanc olmasnn bir nedeni imdiye dek bu sektrn
yerel Hristiyanlar ve Yahudilerin elinde olmasyd. Endstri
alannda Trkler sermayenin ve igcnn ancak yzde 15ini
oluturuyordu.(5) ittihat ve Terakki Cemiyeti ulusal ya da daha
dorusu milliyeti bir ekonomi politikasyla dengeyi dzeltmeye
abalamt. Ama henz daha ilk aamalarndayd. Jntrklerin
siyasi gc servete dnmemiti. Krsal kesimdeki servetler ise,
toprak sahiplerinin ve zellikle Krtlerin yaad blgelerde ba
zlar, Mslman cemaatlerinin eyhleri gibi davranan airet li
derlerinin elindeydi. Toplam tarm alannn yzde altm bei derebeylerine ve toprak aalarna(6) aitti ama yatrm ve i gc ek
sikliinden dolay topraklar pek byk gelir getirmiyordu.
(5)
(6)
Dou Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, (Tarhan, Ankara: 1981) s. 60

Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, s. 54.
193
lkenin blnmesine kar yaygn direni yalnzca Msl

manlarn dinsel duygularn canlandrmakta nemli olduu iin
ideolojik oluyordu. Yine de temel itici g, Mslman komula
rndan daha zengin olan Hristiyan aznln mlklerine el koy
mas korkusuydu. Savan hemen ncesinde ve srasnda ou
Balkan gmeni 113.000 Trk ailesi, zmir evresinde, blgeyi
terk etmi olan Rumlarn mlklerine yerletirilmiti. Yunan bir
likleri 1919 ylnda blgeyi igal edince, ilk sahipleri geri dnd
ve yaklak 80.000 Trk yerleimci lkenin ilerine doru kat.(7)
Venizelos ite tam da bunu istiyordu. Yunan Babakan, Lloyd
Georgea yazd mektupta Trkiyenin bat blgelerinin dnda
yaayan Rumlarn buraya g etmesinin desteklenmesini istedi.(8)
Hedefi Rumlarn ve Trklerin beraberce yaad karma bir top
lum oluturmak yerine yeni homojen uluslu devletler olutur
makt.
Dou Anadoluda savatan nce yaayan 860.000 Ermeninin
ou srgne gnderilmiti.*9' Onlarm arazilerine yerleen
Mslmanlar savatan dolay yoksullatndan eski durumuna
getirilmesine kar ktlar. Franszlarn 1918 sonunda igal ettii
Suriye snrna yakn blgelerden srlm olan yaklak 150.000
Ermeninin bir ksm geri dnmeye, mallarna sahip kmaya ba
lad. Bu gibi blgelerde tilaf devletlerinin igaline kar yaygn di
reni bir anda ortaya kt.
Milliyeti komutanlarn ynetimi ele almasndan nce bile
Mslmanlar yabanc ynetimin genilemesine kar kampan
yalar yapan dernekler kurmaya balamlard. Bunlarn birinci
si Aralk 1918de Dou Trakyada kurulan Mdafaa-i Hukuk-u
Milliye Cemiyeti (Ulusal Haklar Koruma Dernei) idi. in e
likili yn, Trklerin elindeki Dou Trakyada Bat Trakyaya
oranla daha fazla Rumun yaamasayd. Bat Trakya Trkleri ise,
(7)
(8)
(9)
Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, s. 65.

Llewellyn Smith, Ionian Vision, s. 71.
McCarthy, Muslims and Minorities, s. 77.
MOK 13
194
Osmanllardan Bulgarlara, ardndan Yunanlara gemiti. Dou

Trakyann en byk kenti olan Edirne, Osmanl sultanlarnn
ikinci bakentiydi; en grkemli antsal yaplarn ou hl ora
da bulunur. Trklerin tm burann yitirilmesine kar ka
cakt. Ege blgesinde ilk Yunan birlikleri Milne Hattnda dur
durulunca, Trk direnii hattn hemen dnda ekillendi ve il
hak kart demeklerin kongresinde fikirlerini aklad. Douda
da, yrede yaayan Ermeni ve Rumlarn gz diktii Trabzon ve
Erzurumda benzer dernekler kuruldu. Bu dernekler Vilayet-i
arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti ad altnda birleti
ve bu unvan lkenin drt bir yanndaki sivil milliyeti kurulular
tarafndan kullanlmaya baland.
Derneklerin ad Bakan Wilsonn ABD Kongresine yapt
bir konumada ilan ettii uluslarn hakk szcklerine daya
nyordu ama ayn zamanda daha derin, daha devrimsel bir yan
klanmayla Fransz Ulusal Meclisinin 1789da oylad nsan
Haklar Bildirgesinin nc maddesini yanstyordu. Bu madde
egemenlik ilkelerinin temeli esas olarak ulustadr diye ilan edi
yordu. Ulusal haklar slogan sivillerin kurduu kendini savunma
organizasyonlarnda ise Jntrklerin liderlik rolne iaret edi
yordu. Onlara tpk imdi olduu gibi Osmanl dneminde de ka
mu grevlisi olan mftler gibi din adamlar ve genelinde toprak
sahibi olan yrenin nde gelen tannm Mslmanlar da katl
d. Milliyeti komutanlar yabanclara kar direnii harekete ge
irme, insanlar silahlandrma ve gerekli malzemelere el koyma
abalar iin bu dernekleri yasal otoritenin saland bir temel
olarak gryorlard.
Aldklar tm yerel destee karn komutanlarn Osmanl or
dusunun kalntlarn bir araya getirmek ve yeterince silah temin
etmek iin zamana gereksinimleri vard. Silahl mcadelenin ye
nilenmesi iin hazrlanrlarken, silahl direni farkl bir geleneksel
yaplanmadan geldi. Tarihi boyunca ve zellikle merkezi yne
tim zayflaynca Anadolu, bana buyruklarn penesine dm
t. Birinci Dnya Savandan sonra nl asilerin evresinde e-
195
teler olumu ve dalara ya da ssz krsal alanlara snan onbinlerce firari asker de onlara katlmt.
Trkiyenin batsnda bu asiler zeybek ve liderleri de efe ady
la tannyordu. Son derece zgn giyim tarzlar vard - renkli ye
leklerin ve alvarlarn zerine fieklikler asarlard, kendilerine z
g bir halk dans gelitirmiler ve Hristiyan komularna da
retmilerdi. Bu danslar Yunanistanda zeybekiko mziinde hl
varln srdryor. Gnmzde halk kahraman olarak bilinen,
anlarna ant dikilen zeybekler ve efeler yerleik nfusu eit dere
cede korurlar ve yamalarlard. Yerel Hristiyanlar ve yabanc as
kerler (batda Yunanlar, Toros Dalarnn gneyinde Franszlar)
ve onlarla ibirlii yapan Osmanl Hristiyanlar, bu kiilere ete
ci adn vermilerdi.Trk milliyeti komutanlar ise, ulusal g ya
da kuva-y milliye adm verdiler. Onlar denetlemeye, dzenli or
du subaylaryla takviye etmeye altlar.
Grevlerini yitireceklerinden korkan yerel Trk yneticiler ve
topraklarn yitirmek istemeyen toprak aalar da milislere yar
dmc oldular. Toprak aalar daha nceleri de rakiplerine, ek
yalara ve vergi toplayclara kar kendilerini korumak iin hay
dutlar ie almaya ya da kendi milislerini yetitirmeye alknd.
Basknlar arasnda ou yaad kye dnp dier kyllerden
ayrlmayacak biimde yaamn srdrdnden milis gruplar
nn says hep deiiyordu. En tannm milis ya da haydut ete
si lideri Byk Menderes Nehri evresindeki dalk arazide yaa
yan Demirci Mehmet Efe idi. Emri altndaki yaklak 1800 kii
yi bir dzine birlie blmt.(10) Yerel Hristiyanlarn da kendi
milisleri vard ve en tannm zmit ve stanbulun dousuna ya
kn blgelerde i yapan Yunanl Mavri Mira (Kara Kader) adl e
teydi. Ama buralarda dzenli bir Yunan ordusu bulunduundan
milislerin rol olduka kstlyd.
Bylece sava sona erdiinde Trk direniinin yap talar ye
rine oturmutu. Ama ancak yerel Hristiyanlarn ve onlarn ya
(10) Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, s. 94-5.
196
banc koruyucularnn mallarna el koyma tehlikesi ortaya kn

ca bir araya gelebilirlerdi; nk Trk nfusu inanlmaz derece
de bunalmt ve bedeniyle ruhunu bir arada tutmak ncelii ol
mutu. Bu tehlike nce douda ve gneyde Ermeniler ilerleme
ye balaynca ve 15 Mays 1919da Yunanlar zmire ayak basn
ca vahim bir hal ald. Orta Anadoluda zellikle semazenlerin ve
dindarln merkezi olarak bilinen Konya ile evresi, Ankara do
laylar ve Krtlerin yaad baz blgeler dorudan doruya teh
dit altnda olmadndan, halk zaten pamuk ipliine bal yaam
larm milliyetilerin tehlikeye atabileceinden ekinerek padia
ha ve sadrazama bal kalmanm kendi alarndan daha yarar
l olacam dnyordu. Bu nedenle milliyetiler bulabildikle
ri yerlerden destek aryorlar, baz yrelerde isteksiz kylleri ik
na ediyorlar, bazlarnda kendilerine direnenlere bask yapyor
lard. Milliyeti komutanlar, Krtlere, ngilizlerle ibirlii yaptk
lar takdirde zerklik kazanmak yerine Ermenilerin eline de
ceklerini sylediler, ikna etme abalar ie yaramaynca milliyeti
liderler zorlayc basknlara ve istiklal mahkemelerinin iddetine
bavurdular. Tannan bir hkmetin korumas altnda olmayn
ca, ortaya kan direni hareketi birok cephede atmak, destek
almak ve korku salmak zorundayd. Ama her eyden nce lider
lie ve organizasyona gereksinimi vard. Mustafa Kemal ite bu
nu salad.
Mustafa Kemalin ykselii

Mustafa Kemal, 19 Mays 1919 tarihinde Samsuna ayak bast.
Geliini haber alan Kzm Karabekir, Vilayet-i arkiye Mdafaa-i
Hukuk-u Milliye Cemiyetlerinin toplant yapaca Erzurumdaki
kendi kararghna davet etti. Mustafa Kemal ise, darack bir ne
hir vadisine kurulmu, bir Trk alaynn konuland Amasyaya
gitmeyi yeledi. Osmanl Imparatorluunun ykseli dnemin
de veliaht prensler devlet ynetme sanatm renmeleri iin
Amasyaya vali olarak gnderiliyorlard. Mustafa Kemal, milliyet
197
i liderlerin toplantsna ev sahiplii yapmak iin buray semi

ti. Ankaradan gelen Ali Fuat ve Marmara Denizi kysndan gelen
Rauf ile bulutu. lkeye yaylm komutanlarla iletiim kuruldu;
stanbuldaki Osmanl hkmetinin ulusal karlar savunmada
yetersiz olduu aklamasna onaylar alnd ve lkenin kaderini
kendi ellerine almak zere Sivasta toplanacak kongreye tm bl
gelerden delege gndermeleri istendi. Bu arada milliyeti komu
tanlar ve sivil yneticiler grevlerini stanbul hkmetinin ataya
ca kiilere kesinlikle devretmeyeceklerdi. Anadoluda alternatif
bir hkmet kurmann ilk adm atld; komutanlarn hibiri kar
kmad ama bazlarnn ekinceleri vard.
Mustafa Kemal, Anadoluya padiahm temsilcisi olarak gel
miti. Britanya denetim yetkililerinin, Mustafa Kemalin Trk as
kerlerinin silahszlandrlmasn ve yerel Rumlara saldrlarn en
gellenmesini gzetmek yerine itilaf glerine kar Trk dire
niini organize etmeye baladn fark etmeleri uzun srmedi.
Britanya Yksek Komiserinin srar zerine Sultann hkme
ti Mustafa Kemali geri ard. Ama artk hkmet denetiminin
dndayd. Amasyadan Erzuruma giderken bir Osmanl tuge
neralinin niformas hl zerindeydi ve sultann yaveri olduu
nu belirten kordonu da taklyd. Padiah onu kovmaya hazr
lanrken Mustafa Kemal grevinden istifa etti. Geri kendisi bir
anda stanbulla balarn koparmaya hazr deildi ama Kzm
Karabekir onun tarafn tuttu ve nce Vilayet-i arkiye Mdafaa-i
Hukuk-u Milliye Cemiyetinin Erzurum Kongresinin bakanl
na, ardndan Anadoluda kurulacak alternatif hkmetin ekir
deini oluturan Temsilciler Heyetine bakan seilmesinin yo
lunu at. Erzurum Kongresi sonralar Misak- Milli adn ala
rak, 1918 Kasmndaki atekes anlamasnn izdii snrlar iin
de Osmanl topraklarnn bamszln ve blnmezliini ilan
eden ilk metni kabul etti.
Kzm Karabekiri Erzurumda brakan Mustafa Kemal, tm
lkeyi temsil ettikleri iddiasm hakl karacak sayda delegenin
topland Sivasa geti. Balangta ABD kongresinin hibir ekil
198
de yklenmek istemedii Amerikan mandasn kabul etmek ko

nusunda tutarsz bir grme yapld ve ardndan Sivas Kongresi
Misak- Milli kararlarn tekrar onaylad ve bar anlamas imza
lanmadan nce halkn grnn almmas, Bar Konferansnda
Osmanl hkmetini halkn gvenini kazanm kiilerin temsil
etmesi kararlar alnd.
Milliyetilerin kongresi srerken Hindistan ordusundan Ingi
liz Yzba Edward Noel, stanbuldan gneydoudaki Malatya
kentine gidip Trk milliyetilerine kar Krtleri kkrtma
ya alt. Bamszlk isteyen Krt airet liderleri stanbulda
Krdistann Gelitirilmesi Cemiyeti ad altnda bir dernek kur
mular ve istemlerini gerekletirebilmek iin Ingilizlerden des
tek istemilerdi. Yzba Noel, bu iddiayla yakndan ilgilendi ama
abalar Trk milliyeti direniini baltalamak yerine, Mustafa
Kemale bir propaganda silah salam oldu. Krtler birlikte ha
reket etmeyi beceremediinden Mustafa Kemal bir mfrezenin
Malatyaya gitmesini emredince, Yzba Noel ve kendisiyle g
ren Krtler Suriyeye kat. Mustafa Kemal, Damat Ferit Paa
hkmetini gzden drmek iin bu olay en geni biimde kul
land. Sadrazamn Krt airetlerini Sivasta toplanm vatansever
Trk Mslmanlarn zerine yrmeye ynlendirdii sulamas
Osmanl ynetici smfmda fkeye neden oldu. Yzyl kadar n
ce Kuzey Amerikann Britanyaya ait blgesinde Kral Georgeun
generallerinin Kzlderilileri kendi akraba ve soydalarna kar
kkrtmas kolonicilerin devrim ateini benzer ekilde krk
lemiti.
Osmanllar ve itilaf Devletleri

Yunanlarn zmiri igalinin ardndan Damat Ferit Paa istifa
etmiti. Padiah derhal ondan yeni bir hkmet kurmasn ve
eski sadrazamlar Ahmet izzet ile Tevfik paalar davet etmesi
ni istemiti. Sadrazam yeniden greve getiren ferman ok cid
diydi:
199
u ani mhimde balarnda milletin sinesinden tahassul

etmi altbuuk asrlk bir hanedann reisi bulunan ve nefsin
ce her drmu fidekrla made olan halifeleri ve padiahlar
bulunduu halde bilumum efrad milletin emeli yeganesi hu
kuki devlet ve milletin temamii mahfuziyetinden ibaret oldu
undan bu emeli kudsii millnin tatmini in son dereecede
fidakrane ve azm perverane sarf mesai etmenizi sureti katiyyede ihtar ve her hal krde tevfikat ilahiyyeye istinad ve ruhaniyeti risalet penahiden istimdam eylerim.(11)
(lkesinin btnln korumak gibi tek bir ama iin top
lanm halkn iinden km altyzelli yllk hanedann ba, sul
tan ve halifesi olarak her trl fedakarla hazr olduumuz u
nemli dakikada, sizin tm enerjinizi bu kutsal ulusal dava iin
harcamanz talep ediyoruz.)
Sultan gerekten de tahtndan feragat etmenin dnda her
trl fedakarla razyd.
Balangta tilaf devletleri kendi aralarnda anlama koulla
rn kararlatrmadan, Osmanl temsilcilerini Bar Konferansna
davet etmek niyetinde deildiler. Ama Franszlar, Damat Ferit
Paann himaye iin yalnzca ngilizlere yanamasn istemiyorlar
d. Pariste sesini duyurabileceine sz verip heyetiyle birlikte bir
Fransz sava gemisiyle yolculuunu planladlar. 17 Haziranda,
Yunanlarm zmire ayak basmasndan bir ay sonra Damat Ferit
Paa tilaf devletlerine, Trkiyenin savaa girmesi konusunda
ittihat ve Terakki liderlerini sulayan ve Hrriyet ve itilaf Frkasn
Boleviklere benzeten bir bildiri sundu. imdi itilaf devletleri na
sl Slavlar kurtarmaya alyorlarsa, ayn ekilde nezaket ve in
sanlk balamnda Trk halkna da yardm elini uzatmaldrlar,
dedi. Sralad nerilerini 23 Haziranda ikinci bir bildiriyle yaz
ya dkt, ilk pazarlk srasnda bile Damat Ferit Paann nerile
ri ok aryd. Osmanl Imparatorluunun toprak btnlne
(11) Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2040.
200
sayg gsterilmesinin yan sra Balkan Savalarnda yitirilen Bat

Trakya blgesini ve Trkiye snrlarna yakn olan Yunan adalar
n da istiyordu. Arabistandaki Mslman tapmaklarnn sahipli
ini srdrecek olan padiahn atayaca prenslerin gzetimi al
tnda Araplar zerklie sahip olabilirlerdi.
tilaf devletleri aknlkla gzlerini ovuturdular ve ykc bir
karlk verdiler. Trklerin baka rklar ynetmek asndan ye
tersiz olduunu kantladklarn sylediler. Gittikleri her yerde y
kma ve refah dzeyi ile kltrel canlln yitirilmesine neden ol
mulard ve bunlarn hepsi ancak onlarn ayrlndan sonra dzelebilmiti. itilaf devletleri slama sayglydlar ama Trkler uy
gun koullar altnda baka bir deyile biraz klerek, daha iyi
durumda olacaklard. Bu yant, aalayan genellemeleri ve ulu
sal tiplemeleriyle, Damat Ferit Paann beklentileri kadar sa
mayd. Ardmdan Damat Ferit Paaya ilgilenmeleri gereken da
ha nemli konular olduunu, kendisinin Pariste kalmasnn
hibir yarar bulunmadn bildirdiler. Trklerle yaplacak ba
r anlamasnn koullarna kendi aralarnda karar verince onu
bilgilendireceklerdi.*12* Mustafa Kemal, Trk milliyetiliinin ve
Mslman direniinin glerini Anadoluda bir araya toplarken,
Damat Ferit Paa eli bo, itibarn yitirmi bir halde stanbula
dnd.
tilaf liderleri Avrupadaki bar anlamasyla urarken ve
Yunan igal birlikleri Milne Hattmn gerisine yaylrken, padiah
Trk milliyetilerinin basksna boyun edi. Sivas Kongresinin
sona ermesinden yalnzca hafta sonra 2 Ekim 1919da Damat
Ferit Paa istifa etti ve yerine Balkan Savanda Osmanl Bat
ordusunun baarsz generali, 60 yandaki Ali Rza Paa getiril
di. Milliyetilerin basksyla padiah bar anlamas pazarlkla
r balamadan nce parlamento seimlerinin yaplacan akla
d. Yeni sadrazam bakentte Osmanl egemenliini yeniden teyit
(1/2) Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele (Cem, stanbul:
1992) Cilt I, s. 396-402.
201
etmek iin Osmanl vatanda olan yerel Rumlarn Yunan bay

ra asmalarn yasaklad. Mustafa Kemal ile hkmet arasnda
ki ilikileri dzeltmek iin Bahriye Nazr (baka bir emekli ge
neral olan) Salih Hulusiyi onunla grmesi zere gnderdi.
Giriimleri sonusuz kald. Rumlar, Aralk 1919da yaplan se
imlerle ilgilenmediler ve Trk milliyetileri seimi rahatlkla ka
zandlar.
Faysaln konumunun bozulmas

1919 ylnn sonlarnda Faysaln konumu zayflyordu. KingCrane Komisyonunun 28 Austosta Amerikan mandas iin
yapt ar siyaset dnyasnn kapsamnda yer almad. 1919
yaznn sonuna doru siyasi rakiplerinin dlamas sayesin
de Bakan Wilson, Versay Antlamasm, 1918 Kasmndaki se
imden bu yana muhalif Cumhuriyeti Parti tarafndan yneti
len Kongreden geirmesinin ok zor olacan anlamaya bala
mt. 1919 Temmuzunda Washingtona dnd ve hem Versay
Antlamas hem de Milletler Cemiyeti iin bir kampanya balat
t. 26 Eyll 1919 gn srdrd olaanst hzl kampanya tu
runda kendisini fel brakan bir beyin kanamas geirdi. Siyasi et
kisi sona erdi.
Ertesi gn King-Crane Komisyonu raporunun Beyaz Saraya
gelmesi ise olduka koniktir. Wilsonn raporu grd varsayl
myor. Wilson tarz uluslararasclk dalgas gerilemekteydi. 1919
Kasmnda ve 1920 Martnda Senato Versay Antlamasm red
detti. Ayrca Ermenistan mandasn yklenmeyi de kabul etme
di. Suriye iin Amerikan mandas konusu ABD Kongresinde hi
grlmedi. Bar Konferansnda ABD delegesi olan General
Tasker Bliss, 1919 Kasmnda Trkiye ve Ortadou sorunla
rnda Amerikann hakemliinin yararsz olduu sonucuna
vard.(13)
(13) Wilson Papers, Cilt 64, s. 27.
202
King-Crane Komisyonu raporunu Bar Konferans hi ele al

mad ve 1922 ylna kadar yaynlanmad.045
Faysal savunmak iin Britanyann kulland en gl koz
olan YViIsonm ulusal zerklik gr artk geersizdi. 1919 son
baharnda ve kmda Suriye zerindeki Fransz iddialar karsn
da Britanyann geri adm atmas hi de artc olmad. Bu du
rum Genelkurmay Bakan Sir Henry Wson, Dileri Bakan
Winston Churchill ve Lloyd Georgeun askeri alanda istedi
i gerekilik nedeniyle drtlendi.(15) Daha yaln bir anlatmla,
Britanya Suriyeyi igalini daha fazla srdremezdi. Balfour, da
ha 19 Austosta, King-Crane Komisyonunun nerilerinden bi
le nce, Britanyann Suriye mandasn kabul etmeyecei aka
belirtilmi olmasna karn, Ingiliz-Fransz ilikilerini kt etki
lediinden szlanmaya balamt.06* Fransz basn, yaz boyunca
Fransann Suriye zerindeki hakkn Britanyann yadsma aba
lar olarak grp knamay srdrmt.
Ayrca Faysal, Britanyann Filistin mandasn kabul edip
Balfour Deklarasyonunu uygulamaya koyaca kendisine bildiri
lince ok tedirgin olmu ve bu kararn 1916 ylnn haksz anla
masna yani Sykes-Picot Anlamasna geri dn olduunu ile
ri srmt.07* Araplarn ounluunun Mezopotamya ve Suriye
iin tek bir manda ynetimi istemi olduunu ileri srerek, Bar
Konferansnm bu isteme aykr ve lkenin blnmesini ieren
bir karar verme olasl varsa, kendisinin bugnk konumunu
srdremeyecei, nk lkesinin yklmasna raz olduu sula
masyla yzyze kalaca uyarsn yapmt.08
Britanya makul bir siyasi hesaba dayanarak kaybn azaltmaya
ve FaysaPa verdii destei geri ekmeye karar verdi. Yln bandan
(14) Harry N Howard, The King-Crane Commission: An American Inquiry in
the Middle East (Khayats, Beyrut: 1963) s. 258.
(15) Darwin, Britain, Egyptand the Middle East, s. 171.
(18) DBFP, Cilt IV, Belge 256
203
bu yana Britanya hkmeti iin en acil sorunlardan biri Avrupa ve

Ortadouda konulandrd yksek saydaki askeri glerin gi
derleriydi. Msr, Hindistan ve rlanda ile kyaslannca, Suriyenin
ncelii pek yoktu, ikinci olarak, Britanya Mezopotamyada
manda ynetimini almaya kesin kararlyd. yleyse Balfourun 9
Eyllde belirttii gibi Faysal, Franszlardan daha byk bir ba
mszlk nasl bekleyebilirdi? ikimiz de Araplarla hi kuku
suz (en azndan bizim amzdan) dosta ve dikkat ekmeyen
bir ibirlii iinde en iyi ekonomik ve siyisi denetimi srdr
mek istiyoruz ama buna karn son are olarak uygulanabilir
diye ekledi.(19) Lloyd George, 9-11 Eyll 1919 tarihleri arasmda
Allenby ve Muhafazakr Partinin en etkili devlet bakan Andrew
Bonar Law ile Deauvillede bir dizi grme yapt. Britanya asker
lerini Suriye sahilinden batya, Sykes-Picot Hattna ekme kara
r alnd. Faysala verilen parasal destek yarya indirilecek ve geri
kalann Fransa stlenecekti. Hepsi 1 Kasm 1919 tarihine kadar
tamamlanacakt. Faysala derhal Fransaya gelmesi sylendi.(20) 15
Eyllde yaplan toplantda bu bilgiler Clemenceauya aktarld.
Faysal drt gn sonra bu haberi Downing Soka No.lOdaki ba
bakanlk konutunda Lloyd Georgeun kendisinden ald ve sonu
cunda kan dklecei uyarsnda bulundu.(21)
imdi Faysal, Fransz igalinden kanmann bir yolunu
umarszca aramaya balamt. Britanyaya seenek ner
di: Askerlerin ekildii blgelerin denetimi Allenbyde kalsn;
Bar Konferans karar verinceye dek geici dzenlemeyi dn
mek zere bir uluslararas komisyon kurulsun; Bar Konferans
Suriyenin kaderi hakkmdaki kararn hemen versin. Bu arada
Amerikaya bir heyet gndermeyi de dnyordu. Britanya ra
porlarnn ouna ve King-Crane Komisyonuna gre Araplar,
Filistinde bir Yahudi yerleimine kar kyorlard ama Faysaln
204
bir kez daha grt Weizmann, Siyonist projeyi destekleme

sinin karlnda Siyonist hareketin Arap hkmetine danman
ve para salayabileceini syledi. Franszlara kar Araplarla birlik
olduklar takdirde Faysal bu anlamay kabul edeceini aklad
ama Franszlarla arasnn bozulmasn istemeyen Weizmann, on
larn daha sonralar Suriyenin ky kesimine yerletirilebilecekle
rini nerdi.(22)
Byk lde Britanya basks altnda kalan Faysaln bir
kez daha Franszlara yanamas kanlmazd. Lloyd George,
Clemenceauya Faysal ve Arap sorununu sertlikle halletmek
ten kanmalarn nerdi. Eer Fransz hkmetinin gr bu
yndeyse, Britanya hkmeti Arap topraklarnda kacak cid
di ve uzun sreli huzursuzluklarn kolayca tm slam dnyas
na yaylabileceinden kayglanyor diye fikrini belirtti.(23) Lloyd
Georgeun grlerini dikkate alan Clemenceau, Fransz hedef
lerini yumuatmaya balad. Ana ama Fransann smrgeci ta
sarlarn korumakt ama imdi Faysal ile tngilizleri tatmin etme
giriiminde bulunmalar artt. Clemenceau, Suriyede bulunan
Fransz komutan General Henri Gouraudnun Bekaa Vadisini
igal etmesine engel oldu.(24) Ne var ki, ekim, kasm aylarnda
Clemenceau ile Faysal grmelerinde Suriye zerindeki ege
menlik hakknda fikir birliine varlamad. Clemenceau, Fransz
askerlerinin Suriyeyi igal etmesi ve Fransz yneticilerin lkeyi
istedikleri gibi ynetmek iin kaytsz artsz yetkiye sahip olma
lar konusunda srarcyd. Faysal bu neriyi reddetti.
Sonunda Clemenceau ile Franszlar nemli dnler ver
me karar aldlar ve yeni nerileri Faysala 16 Aralkta sunuldu.
Fransann Suriye hkmetinden sorumlu olacak askeri ve sivil
danmanlar tek bana salamasnn karlnda Faysal bu lke
nin manda yetkisini kabul edecek, Suriyede vergi salp, yasa ya
205
pacak bamsz bir parlamento kurulacak ve Faysal yeni Suriye

devletinin bakan olarak tannacakt. Ayrca hkmetin ona
y olmadan Fransa, Suriyenin Araplarn yaad kesimine asker
konulandramayacakt. 6 Ocak 1920de Faysal bu koullar kabul
etti ama Lbnan onlara teslim etmeden nce Faysaln Suriyede
Fransz mandas iin halkn desteini kazanmas gerekiyordu.(25)
Anlama gizli tutuldu. Koullar Ingilizlere aktaran bir Fransz
yetkili Suriyeye dnnce FaysaPn konumunu koruyup koruya
mayacandan Franszlarn kayg duyduunu ve Faysal grnr
de baarya ulam gibi geri dnnceye kadar anlamann gizli
tutulacan bildirdi.(26)
Hi kukusuz, Faysal bu anlamadan son derece mutsuz ol
mutu. Suriye zerindeki etkileri gittike byyen radikal milli
yetilere anlamay aklamann ok zor olacann kesinlikle far
kndayd. te yandan Gouraud da yeni anlamay Fransa iin bir
yenilgi olarak gryordu. Araplarn anlamay Fransann hibir
etkisi olmadan bamszlklarnn tmyle kazanmak olarak yo
rumlayacaklarn ngrmt.
Suriyedeki durum
Faysalm Suriyedeki siyasi etkisi hibir zaman gl olmamt.
Milliyetiliin dip akntlar zerinde denetimi ok azd. 1919 y
lnn sonunda Avrupaya yapt ikinci yolculuk bu kstl etkisi
ni biraz daha azaltmt. Arap Brosunun bir yesi olan Gertrude
Bell, 1919 Ekiminde Suriyeyi ziyaret ederken bu sorunlarn bir
ksmn saptamt. Arap hkmeti Franszlarn yardm ve ne
rilerini reddederken, Franszlarla arasnn bozulmasndan eki
nen Britanya da hibir yardmda bulunamadndan, Belle gre
her ey paralanmaya balamt. Bu nedenle onlar kendi istedik
(25) Karsh ve Karsh, Empires of the Sand, s. 281; Sachar, The Emergence o f the
Middle East, s. 272-3.
206
leri yolda yryorlar ama bu yol iyi deil, diye kayda gemiti.
(27) Gcn ana merkezi milliyeti gruptu: Al-Nadi al-Arabi
adl Filistinli Arap Kulb, Arap Bamszlk Partisini (Hizb alistiqlal al-Arabi) denetleyen Suriye liderliindeki al-Fatat ve ta
raf deitirip Arap isyanna katlmak iin Osmanl ordusundan
ayrlm olan Irakl askerlerin ye olduu al-Ahd. Bu kurulular
bazen ayn dava iin birlikte alyor ama ou zaman kendi bl
gesel ya da kabilesel karlarna daha fazla sadakat gsteriyorlar
d. ylesine blnm bir hava vard ki, milliyetilik ateini ser
gilemek konusunda gruplar birbiriyle rekabet etmeye abalad
ndan, Franszlarla uzlaabilmesi iin Faysaln pek dar bir hare
ket alan kalyordu.
Faysalm denetim iin brakt ve kardei Zeide bask yapan
lar genelinde al-Ahd grubundand ve aralarnda en nemli ki
i Yasin Paa al-Haimi idi(28) Bellin grne gre iddet yan
ls milliyetilerdi ve hibir yabanc kontroln olmad bam
sz bir Suriye ile Mezopotamya istiyorlard.*291 amdaki durumu
zetlerken Faysaln gzden dmekte olduunu belirtmiti.(30)
Ziyaretinin sonunda gnderdii bir mesajda Suriye bakentinin
gelecei hakknda gittike artan bir umarszlk duygusunun do
latn yazmt:
am halk nlerindeki olaslklar hakknda son derece kay
gl. Yln sonunda erif e denen parasal destek kesilecek ve
Arap Hkmetinin parasal pozisyonu son derece kritik ola
cak ama varln srdrmenin bir yolunu bulsa ve aka g
rlen huzursuzluu nlemeyi baarsa bile, sahile yerleecek
(27) Gertrude Bellden ailesine, 12 Ekim 1919. Gertrude Bellin gnlkleri
ve mektuplar Newcastle niversitesince dijital ortama aktarlmtr ve
< http://www.gerty.ncl.ac.uk > adresinden ulalabilir. Bellin gnlk ve
mektuplarna yaplan tm alntlar bu kaynaktandr.
(28) Bell Gnl, 8 Ekim 1919.
(29) Gertrude Bellden aesine, 12 Ekim 1919.
(30) Bell Gnl, 13 Ekim 1919.
207
Franszlarn Arap devleti iinde propaganday srdrmesi

ya da kendi ynetimleri altndaki blgelerde Mslmanlara
kar kkrtc davranlarda bulunarak daha fazla rahatsz
la neden olmasyla huzurun bozulaca ve ilk belirtiler
de askerlerin dzeni salama bahanesiyle snr geecekleri
dnlyor.(31)
Faysal anlama koullaryla geri dnnce, milliyetiler arasn
da pek az destek bulduunu fark etti. Baka bir sorun da anlama
nn yrrle girmesinden ksa bir sre sonra Clemenceaunun
babakanlktan istifa etmesiydi. 1919 sonunda yaplan seim
Arap davasm yattrmakla pek ilgilenmeyen bir muhafazakr
ounluu ortaya kard. Yeni Babakan Alexandre Millerand,
Fransann zaten Faysala ok fazla dn vermi olduu grn
deydi. Suriyeli milliyetilerin ve balantsz haydutlarn Fransz
askerlerine saldrlarn arttrmas da Fransz hkmetini f
kelendiriyordu. Faysala hi gven duymayan Gouraud, onun
Suriyedeki en radikal milliyeti unsurlarn elinde olduuna ina
nyordu. Ingilizler anlamaya olumlu bakyorlard ama Faysaln
bunu uygulamaya koyacan pek olas grmyorlard. Lloyd
Georgeun 1920 ubatnda yaplan bir tilaf devletleri toplant
snda dedii gibi Faysal raz olacak bir ruh yapsnda deildi.1321
Gelien olaylar bu karamsar deerlendirmeyi dorulad. Faysal
Franszlarn ve Suriyeli milliyetilerin istemlerinin arasnda sk
mt. Milleranddan daha fazla dn almak iin umarszca aba
lad. zetle d politikada daha fazla bamszlk ve Lbnan dev
letinin boyutlarnn kltlmesini istedi ama Millerand bu yak
lamn reddetti. Tam tersine Fransa Babakan 6 Ocak kararla
rnn Fransaya Suriye zerinde daha fazla etki ve denetim ala
n amak iin deitirilmesini istiyordu. Suriyeyi etnik ve kabilesel izgilerden blp gc olmayan bir merkez brakmay yeli
(31) Syria in October 1919 Kasm 1919, TNA Fo371/4152.
(32) DBFP, Cilt VII, Belge 12.
208
yordu. Faysal, imdi gitgide azalan seeneklerle yzyze kalmt.

Ya dorudan Franszlara yanap Suriyeli milliyetileri kertmek
iin Fransz askerlerini kullanacak ya da onlarla tm ilikisini ke
sip aktif muhalefete gidecekti. Ar utaki partinin inanlmaz
basks altnda kaldn Britanya raporlar bildiriyordu. Belki de
olunun baarlarm kskanan babas Hseyin, Franszlarla Arap
bamszln gvence altna almayan herhangi anlamay redde
decei konusunda uyard.
Faysal zerinde ok etkili olan Yasin Paa el-Haimi, Fransz
larla yaplacak her tr anlamaya karyd ve Ocak 1920de
Faysal-Clemenceau Anlamasna kar kan sokak gsterile
rine liderlik etti. Faysaln lmllk yakarlarn herkes duymaz
lktan geldi. Milliyetilik davas tm milliyetilere olduu gi
bi tm haydutlara da zellikle sahil kesiminde saldr yapma iz
ni vermiti.(33) amdaki Hristiyanlar ve dier aznlklar ld
rlme korkusu iinde yayorlard. Faysal 6 Mart 1920 tarihin
de King-Crane Komisyonunun ziyareti iin oluturulmu Suriye
Ulusal Kongresini tekrar toplamak zorunda kald. Kongre milli
yeti grlerinden hi dn vermedi. Faysalm Franszlarla yap
t anlamay geersiz ve bo sayp, Devlet Bakan Faysal olmak
zere bamszln ilan etti. Filistin de yeni kralln bir para
s olarak ilan edildi. Bir sre sonra Faysaln aabeyi Abdullah
Mezopotamya Kral ilan edildi. Faysal, Ingilizleri daha nceden
uyard gibi, ya milliyetilerin yannda olacak ya da konumun
dan alaa edilecekti/341
lkenin tannmas iin baka hkmetlere arlar yapl
d. Franszlar, Suriye milliyetilerinin aklamalarm Faysaln
ar ularn grlerini onaylamasnn kant olarak alglad
(33) Malcolm B Russel, The First Modem Arab State: Syria under Faysal,
1918-1920, (Bibliotheca Islamica, Minneapolis: 1985) s. 166-8.
(34) Rohan Butler ve J P T Bury (ed.) Documents on British Foreign Policy
1919-1939, ilk Seri, Cilt VIII, (Her Majestys Stationary Office, Londra:
1958) Bundan sonra DBFP Cilt VIII, Belge 214.
209
lar. Lbnandaki Hristiyan gruplar, hi kukusuz Franszlarn

cesaretlendirmesiyle, yeni Suriye devletinden bamszlklarn
ilan ettiler. Britanya ayrca Faysaln, amdaki Hristiyanlar ve
Drziler arasndaki desteinin de zayf olduunu ileri srd.(35)
Millerand, Suriye Ulusal Kongresinin aklamalarnn geer
li olmamas konusunda kararlyd. imdi Britanya Fransayla ay
n grteydi; 1919 sonbaharndan bu yana dileri bakam olan
Curzon, bu aklamalarn Suriye Ulusal Kongresinin yakk
sz ve hogryle karlanmaz bir otorite uygulamas olduu
nu Franszlara syledi. Ayn zamanda halkn kendilerini iste
medii blgelere zorla girerek Ortadoudaki Ingiliz ve Fransz
konumlarm tehlikeye attklar iin Franszlar azarlama frsat
n da karmad.(36) Britanya zellikle Suriye Ulusal Kongresinin
Filistin ve Mezopotamya zerindeki iddialar konusunda kayg
duyuyordu. Lloyd George bu duruma olumlu bakarken, Allenby
Britanya ile Fransann Faysal Suriye, Filistin ve Mezopotamya
konfederasyonunun hkmdar olarak grmesinin ve bu blge
leri ynetim asndan Britanya ve Fransaya balamasnn doru
olacan iddia etti. Curzon, bu plann pek ak olmadn hisse
diyordu ve 1919da Mezopotamyada yaplan grmeler yneti
ci olarak bir erifin istenmediini gsteriyordu.(37)
te yandan Faysal, Ingiliz ve Franszlarn uyarlarna kulak as
myor gibiydi. Avrupaya doru yola kmadan nce Franszlara
Suriyenin bamszln tanmalar ve askerlerini Lbnandan
ekmeleri gerektiini syledi. Yzeysel olarak baknca Faysaln
konumu salam grnyordu. Franszlarn karada milliyetileri
bastracak sayda askeri yoktu. Britanya hl Faysal zerine bir sal
dr konusunda ekimserdi ve Franszlar bu arada Suriyenin ku
(35) DBFP, Cilt VIII, Belge 219.

(37) Martin Gilbert, Winston S Churchill, Companiot Volme IV, Ksm 2:
1917-1922, (Heinemann, Londra: 1977) s. 1050; Bundan sonra Gilbert,
Churchill Companiot, IV, Ksm 2; DBFP, Cilt XIII, Belge 217, 223, 224.
MOK 14
210
MODERN ORTADOU'NUN KURULUU
zeyindeki Kilikia blgesinde .(Adana) Mustafa Kemal ile milliyeti

glerinin tehdit etme tehlikesiyle baa kmak zorundayd. 1920
ylnn banda bir Fransz birlii blgeye gnderildi. Bu sorunlar
zlnceye kadar Faysala kar bir adm atma olasl yoktu.
Ne var ki aslnda Faysalm durumu grndnden ok daha
zayft. Kendi ifadesine gre bamszlk ilann kabul etmek ya da
tacn yitirmek tehlikesiyle kar karya kalmt. Bamszlk ila
nnn Suriyede kamuoyunu tatmin etmesini ve bylece Britanya
ve Fransa ile bir anlama pazarlna oturmas iin kendisine so
luk alacak bir alan amasn umut ediyordu. Suriye milliyetileri
arasnda Kemalistlerle ayn ama uruna beraber olmak isteyen
lerin says olduka yksekti.(38) stelik askeri ve ekonomik ko
ullar umarszd.(39) Bamszln ilanndan drt gn sonra Hama
kentinde yiyecek iin isyanlar kt.Yiyecek ktl, fiyat artlar
ve nakit para sorunlar gitgide iddetlendi. Siyasi adan Faysaln
konumu iyice zayflamt. Franszlarla uzlamay gerekten isti
yordu ama bu yaklam hibir dne izin vermeyen ar milli
yetiler tarafndan kstlanyordu.
San Remo Konferans

Amerikan Senatosu, 19 Kasm 1919 tarihinde tasdik etmedii
halde Versay Antlamas Ocak 1920de yrrle girdi. Anlama
Almanya ile yaplacak bar anlamasnn karmak koullar
n saptamt ama zellikle Ortadouda zmlenmesi gere
ken ok nemli konular kalmt. talyann San Remo kentin
de Trkiye ile yaplacak bar anlamas grmeleri ncesinde
Weizmann, Britanya Dileri Bakanlndan Robert Vansittarta
verdii mesaj glendirmeye alt. Yahudi Ulusal Vatan a
sndan Filistinin pozisyonunun Trkiye ile yaplacak bar anla
masna katlmasn istiyordu. Onu tedirgin eden nokta ise man
(38) Russell, The First Modem Arab State, s. 138-9.
211
da sisteminin olas yapsyd. Eski Trk imparatorluunun dier

blgeleri iin manda yetkileri halkn istei dorultusunda sapta
nacakt ama Filistin iin Siyonistler asndan nde gelen ama
Yahudi Ulusal Vatan kurulurken mevcut nfusun haklarnn
korunmasyd.(40) Anlalaca gibi kayglanmas iin bir nedeni
yoktu ama daha konferans toplanmadan nce yaad bir dene
yim gelecek konusundaki kayglarnn artmasna yol at.
Geri Weizmann uzun zamandr farkndayd ama Filistinde
Yahudi yerleimine Araplarn muhalefetinin gittike arttn
kendi gzleriyle grecekti. 1920 Martnda byk oluyla birlik
te Filistini bir kez daha ziyaret etti. Arap nfusunun fkesi e
itli nedenlerle ykseldiinden ziyaretin zamanlamas ktyd.
Bamszlk hakknda verilmi olan szlerin tutulmad inan
c Araplarn hayal krkln arttrmt. Balfour Deklarasyonu
byk boyutlu Yahudi gne yol at takdirde Araplarn
Yahudilerin emri altna girecei korkusu yaylmt. Son olarak
da Faysalm amdan ynetecei, Suriye ve Filistini kapsayan
bir Arap devleti umudu ortaya kmt.(41) Weizmann, Msrda
kald ksa sre iinde Filistinin baz blgelerindeki huzursuz
luun bakalaryla birlikte, Yahudi savunma gruplarn organi
ze eden Joseph Trumpeldorun lmne neden olduunu
rendi. 25 Martta Filistinin u andaki durumu hakkndaki izle
nimlerini son derece karamsar bir mektupla Londradaki Siyonist
yneticiye bildirdi. Askeri yetkilileri Yahudilere aka dman
ca davranp Arap yanls olduklar iin knad. Subaylar arasnda
ki en yaygn gr, Balfour Deklarasyonunun bir hata oluuydu.
Britanyann bu gibi yaklamlarnn Araplar cesaretlendirdiini
ve artk Faysala gvenini yitirdiini aklad.(42)
(40) Weizmanndan Robert Vansittarta, Londra, 1 Mart 1920, LPCW, Cilt
IX, 294, s. 320-2.
(41) Palestine Royal Commissior Report, Cmd 5479, Blm II, The War and
the Mandate.
(42) VVeizmanndan Siyonist Yneticiye, Londra 25 Mart 1920, LPCW, Cilt
IX, s. 325-30.
212
Bundan sonra olanlar korkuntu ve Filistinde olacaklarn

acmasz bir belirtisiydi. 8 Mart 1920 tarihinde Filistinlilerin de
temsil edildii Suriye Kongresince Faysaln kral ilan edilme
si, Filistinin eitli blgelerinde destek gsterilerinin yaplma
sna yol at ve Britanya bu gibi etkinlikleri yasaklad. Yine de
4 Nisanda Hristiyanlarn Paskalya ve Yahudilerin Hamursuz
Bayramyla akan Mslmanlarn Nabi Musa kutlamas sra
snda Kudste yine bir gsteri gerekletirildi. Gsteriyi dzenle
yenler arasnda Kuds Belediye Bakan Musa Kasm el-Hseyni,
gazete editr Arif el-Arif ve ksa sre sonra hem Yahudilerin
hem ngilizlerin nefret ettii kii haline gelecek olan Hac Emin
el-Hseyni vard. Hseynilerin ikisi de Kudsn en nde ge
len Arap ailesinin mensubuydu. Bir kez daha gsterinin oda
Faysala destekti. Ardmdan kan iddet olaylarnda 5 Yahudi l
drld, 200den fazlas yaraland ve 4 Arap ldrlrken 21i
de yaraland.(43) Weizmann Paskalya Bayramn, Rus devriminden sonra Hayfaya yerlemi olan annesiyle birlikte kutlad ve
oluyla Kudse dnnce kentin asker igalinde olduunu gr
d. Geri iddet olaylar patlak verdiinde Weizmann kentte de
ildi ama yaananlarn onu derinden sarst kesindi; nk Rus
katliamlar anmsatan grntler bu kez Britanya ynetimi al
tnda gereklemiti.(44) Araplarn dmanlk duygularn aa
kard gibi Britanyann askeri gcnn snrlarn da gster
diinden Yahudiler iin hi de gven verici deildi. Britanya as
kerlerinin Yahudileri silahszlandrma giriimlerini Weizmann
iddetle eletirdi. Ayrca Arif el-Arif ile Emin el-Hseyniye g
yabnda onar yl hapis cezas verilmesine karn gen Yahudileri
harekete geirmeye abalayan Vladimir Jabotinskynin 15 y
la mahkm olmas da Yahudileri korkuttu. Weizmann en faz
(43) Palestine Royal Commission Report, s. 50-1; Mattar, The Mufti of

Jerusalem, s. 15-18.
(44) Weizmanndan Lady Emma Caroline Schustera, Twyford, Montreux, 3
Mays 1920, LPCW, Cilt IX, 318, s. 343-4.
213
la kayglandran nokta ise, bu olaylarn, Ortadou mandalar ve

Trklerle yaplacak anlamayla ilgili kararlarn alnaca, yakla
an San Remo Konferansndaki grmeleri ve kararlar nasl
etkileyeceiydi.(45)
Konferansn kararlar Faysalm ve Weizmannn liderliini st
lendii hareketleri derinden etkileyecekti. Faysaln katlmay red
dedip, grmelerde hibir etkisi olmayan Kurmay Bakan Nuri
el-Saidi gndermesi ise ilgin bir durumdu. San Remoya heve
si krk, kaygl ve kendi ifadesine gre biraz zgn gelmi olan
YVeizmann ise durumun daha iyi stesinden geldi. 18-26 Nisan
tarihleri arasnda gerekletirilen konferansn grlecek son
maddelerinden biri Filistinin gelecei olduundan Weizmannn
yapaca pek bir ey yoktu. Ksa sre nce yaad olaylarn et
kisiyle Britanyaya duyduu gvensizlii San Remoya yapt
tren yolculuu srasnda Veraya aklad.(46) Londrada tand
ngilizlerle Filistinde grdkleri arasnda ok byk bir fark
bulunduunu alglamt. San Remoya ulamca kayglarn gide
ren birok eyle karlat. Balfour, Weizmannn en byk der
di olan Kudsteki olaylarn, Britanyann grn deitirme
yecei konusunda Curzonla fikir birlii iinde olduklarn akla
yarak onu rahatlatt. Ayrca Filistine gidecek ilk Britanya Yksek
Komiserinin Samuel olmasna Lloyd George ile Balfourun karar
verdiini de rendi.
Filistinin gelecei konusu, 24 Nisan 1920 tarihinde talya
Babakan Francesco Nittinin bakanln yapt Yksek Konse
yin nne geldi. Britanyay Lloyd George, Curzon ve Robert
Vansittart, Fransay Babakan Alexandre Millerand ile Dileri
Bakan Philippe Berthelot, Japonyay Matsui Keishiro temsil edi
yordu. Amerikann talya Elisi Robert Undervvood da onlara
katld. Grmeyi aan Curzon gururla ama belki de biraz hatal
(46) VVeizmanndan Vera VVeizmanna, Launay, 19 Nisan 1920, LPCW, Cilt
IX, 306, s. 336-7.
214
olarak Balfour Deklarasyonunun Filistini Dnya Yahudilerinin

Ulusal Vatan olarak grdn ve byk gler tarafndan bu
nun kabul edildiini aklad. Deklarasyonun olduu gibi anla
maya gemesini isterken, Siyonistlerin baz koullarn geniletil
mesi giriimlerine kar durduunu anlatmak istemiti. Curzon,
Franszlarn hl baz ekinceleri olduu duyumunu almt.
Bethelot ile yapt uzun bir grme bunu teyit etti.
Berthelot, Curzonun baz iddialarn sorgulayarak karlk
verdi. tilaf devletlerinin Balfour Deklarasyonunun resmen ka
bul ettiklerinin hibir kayd olmadn belirtti. Franszlar geri
Britanyann Yahudilere Filistinde bir Ulusal Vatan verme arzu
suna engel olmayacaklard ama Berthelot bunun anlamn ren
mek istiyordu. Eer teki devletlerden farkl olacaksa, Mslman
ve Hristiyan dnyalarnda sorunlar yaratabilirdi. Fransann
Mslman Kuzey Afrikadaki byk karlar ile Suriye planla
rn dnmekte olduu aka belliydi. Konunun Hristiyanlk
boyutu, ardndan gelen uzun tartmada ortaya kacakt. Sorunu
Milletler Cemiyetinin zmlemesine brakmann en iyisi ola
can nerdi. Bunun zerine Curzon, Berthelotya ksa bir ta
rih dersi verdi. Balfourun ad geen deklarasyonu Siyonistler ad
na yaynlam olduunu sylemek tam doru saylmazd ve ste
lik deklarasyon o dnemde Fransa Dileri Bakan olan Pichon,
Bakan Wilson ve Yunanistan, in, Srbistan ve Siyam (imdi
Tayland) hkmetlerince kabul edilmiti. Pichonnun tam ola
rak neleri kabul edip neleri etmedii konusunda iki erkek uzun
sre tartt.
Nitti iki taraf bir anlay noktasna getirmeye alrken,
Millerand daha yumuak bir izgi izledi. Matsuinin kendi hk
metinin deklarasyonu kabul etmemi olduunu bildirmesine da
yanan Berthelot,' tilaf devletlerinin resmi gr olmadm sa
vundu. Franszlar ve belli bir noktaya kadar Nittiyi rahatsz eden
konunun Filistindeki Hristiyan toplumun durumu olduu orta
ya kt. Vatikan, Katolik karlarn koruyacak lkenin Britanya
yerine Fransa olmas ynndeki grn bildirdi. Lloyd George
215
Filistinde iki manda yetkisinin olmayaca fikrinde srarlyd.

Franszlar ayrca vatandalk ve dinsel haklar dnda Filistindeki
Yahudi olmayan toplumlarn siyasi haklarm ileri srmekte du
yarl oldular ama bu haklar Balfour Deklarasyonunda zaten be
lirtilmiti ve Millerand, kayda gemesinin kendisi iin yeterli ola
cam syledi.(47)
Ertesi gn konferans manda ve zellikle snrlar konusunu ele
ald. Bir gn nceki uzun tartmalar yinelenmedi. Filistinin s
nr Britanya ile Fransa arasnda tartmaya yol aan Musul blge
si olacak izgiye yerletirildi. Esas sorun Filistinin kuzey snrnn
nereden geeceiydi. Siyonistler rdn Nehrinin kaynam da
ierdiinde Litani Nehri boyunca izilmesini umuyorlard. Lloyd
George geri onlarn duygularm anlyordu ama bu blgenin hi
bir zaman Filistin saylmam olduunu kabul etmeye hazrd
ve snrn Dan kasabasmdan gemesini nerdi. Bu dn zerine
Berthelot, konferansn Mezopotamya ya da 1921den sonra tan
naca adyla Irak mandasna imdi karar vermesinin ve Filistin
Britanyaya verilirken Suriyenin Fransaya verilmesinin mm
kn olup olmadn sordu. Nitti kabul etti. Filistin hakkndaki
resmi karar, itilaf Gleri tarafndan seilecek bir lkenin man
dasna brakmak biiminde kt. Manda yetkisi alan lke Kasm
1917 tarihli Deklarasyonu uygulamaya koymakla ykml ola
cakt ve bu talimatn teki itilaf devletleri tarafndan benimsene
cei onayland.(48)
Konferans sona erince Lloyd George dar kp Weizmanna
Filistin mandasnn Britanyaya verilecei, temel ilke olarak
Balfour Deklarasyonunun uygulamaya konulaca, Samuelin
Yksek Komiser olarak atanaca ve Filistin ynetiminde ba
z deiikliklerin yaplaca haberini verdi. Weizmanna gre al
nan karar Balfour Deklarasyonu kadar nemliydi ve Veraya yaz
d mektupta yeni Filistinin douunun habercisi olduunu
216
bildirdi.(49) Balfour Deklarasyonuna dayal Britanya Mandasn

elde edince Weizmannn Siyonist hareket iindeki konumu z
gn ve tartlmaz hale geldi ya da yle grnyordu.
Franszlar, Konferans Faysala mdahale etmelerinin nn
deki engellerin kalkmas olarak gryorlard ve Britanya ile olan
sorunlarn byk bir ksm San Remoda zmlenmiti. Curzon
Faysaln lehine bir art koruma kavgas vermek istemiti. Faysal
Bar Konferansna gelir ve Fransa ile Britanyann uygun manda
nerilerini kabul ederek, Suriye ve Filistinin statsyle ilgili ola
rak onlarla fikir birliine varrsa, tilaf devletlerinin onu Suriye
Kral olarak kabul etmesini nermiti ama bu neri Millerand
iin kabul edilemezdi. Britanya Filistin ve Mezopotamyada da
ha geni bir hareket zgrlne kavuurken, Suriyede zayf bir
manda yetkisini kabul etmeye yanaamazd. Britanya sonunda
Fransann Suriye ile istedii gibi ilgilenmesini isteksizce kabul
lendi.
San Remo Konferansnn Osmanl sonras Ortadou iin ha
zrlad ablonun sonular on yllar boyunca yanklanacakt.
Fransa, Suriye ve Lbnan mandasn elde ederken, Britanya, Irak
ve Filistinden sorumluydu. Weizmann ile Siyonistler umut et
tikleri ve gereklemesi iin abaladklar gibi Filistinde Balfour
Deklarasyonunun uygulamaya koyacak Britanya mandasna ka
vumulard. Bundan sonraki olaylarn gsterecei gibi Faysal ve
Arap milliyetilii asndan sonu bundan daha fazla farkl ola
mazd.
FaysaPm krallnn sonu

San Remonun ardmdan Millerand, Suriye zerine bir saldr ha
zrlna giriti. General Gourauda lkede yerel zerkliin geli(49) Weizmanndan Vera Weizmanna, Londra, 26 Nisan 1920; Weizmann
dan Siyonist Broya, Londra, 27 Nisan 1920: LPCW, Cilt IX, 313, 315, s.
340-2; Weizmann, Trial and Error, s. 324-5.
217
meinin cesaretlendirmesi iin talimat verildi. Zaten kendisi by

le bir stratejiyi daha nce nermiti. Gouraud, ayrca Robert de
Caixyi Mustafa Kemal ile grmeye yollad. Mays aynn so
nunda atekes salannca Gouraud askerlerini Faysal ve Suriye
zerinde younlatrma frsatm yakalad. Franszlarn plan ok
yalnd. Faysala, Arap gruplarnca Franszlara yaplan tm sal
drlar durdurmas iin bir ltimatom verilecekti. Eer bu emir
derhal yerine getirilmezse, Fransz birlikleri am ile Halepi i
gal edecek, Suriye ordusunu silahszlandracak ve Faysal tahtn
dan indirecekti. Millerand Faysal sorununu sonsuza dek hallet
me frsatnn keyfini karyordu. Askeri bir zme ulamak iin
Lbnana byk miktarda yedek kuvvet gnderildi. Gouraud,
bu sahte sava sonlandrmak konusunda ayn derecede heves
liydi. Fransz ajanlar Suriyeliler arasnda mttefikler aryorlar
d. Suriyede Faysal ynetiminin sona ermesini isteyen ok say
da grup vard ve Franszlarn en nde gelen ibirlikileri arasnda
Drzi ve Hristiyan toplumlar bulunuyordu.
18 Maysta Curzon, Suriyeye yardm bahanelerinin tmn
den vazgeer gibi grnd. Geri Trk milliyetilerinin eline d
mesinden ekinerek Faysala lml davranmalar iin Franszlara
rica ediyorlard ama yredeki durum iin alnacak askeri nlem
lere en iyi karar verecek olanlarn Franszlar olduu ve bu n
lemleri almaya haklar bulunduu dnlyordu.(50) Ertesi gn
Fransz hkmeti Faysal ve Suriyeli milliyetileri g kullana
rak kertmeye karar verdi. Gerekli emirler General Gouraudya
22 Maysta verildi. Temmuz aynda askeri bir saldr iin nem
li miktarda yedek g gnderileceine sz verildi.(51) Fransann
Ortadoudaki dier tm hedefleri, Suriyenin denetimini elegeirme abasmn glgesinde kalmt. Mustafa Kemal ile 1 Haziranda
(50) DBFP, Cilt XIII, Belge 251.

(51) Dan Eldar, Francein Syria: The Abolition o f the Sharifian Government,
April-July 1920, Middle Eastern Studies, Citt 29, No 3 (Temmuz 1993)
s. 487-504, zellikle s 492-5.
218
atekes imzalandndan, Kilikiadaki Fransz haklarn gven al

tnda tutmak iin Trklere kar bulundurduu birlikleri geri ek
mesi Gouraudya bildirildi. Hazirann sonunda Franszlar, am
vurmak iin Dou Akdenizde yeterli g toplamt.
Franszlarn Suriye snrnn tesine ynak yaptn ve Su
riyenin nde gelenleriyle airet liderleri arasnda mttefik ara
dn Faysal fark etmiti. Uzlama arayna girdi ve gerilla sald
rlarn dizginlemeye balad. Ayn zamanda am basn ve siya
si partiler de daha sk gzetim altna alnd. Bu basknn nedeni
Franszlarn ama saldrmasna yol aacak bir bahanenin yaratl
masn nlemekti.(52) Faysal, ayrca Gouraud ile resmi bir gr
me yapmas iin Nuri el-Saidi gnderdi.
Askerlerini gerekli yerlere konulandran ve ii bitirmeyi
amalayan Gouraud, Faysaln amda tecrit edilmesini istiyor
du. Faysaln Parise gidip Franszlarla bir anlama yaparak ya da
Britanyann mdahale etmesini salayarak saldry nlemesin
den ekiniyordu. Her iki k da Gouraudnun arzulad son tah
minleri altst edebilirdi. 11 Temmuzda Nuriyi ama geri gn
derirken, Franszlarn Rayaq-Halep demiryolunu igal etmesi,
manda yetkisinin kabul edilmesi ve askere alnmann sona erdi
rilmesi gibi yeni ve kabul edilemez isteklerini de bildirdi. Faysal
bu istemleri reddetti. Araplarn Fransz blgesinin snrna as
ker ymasna karlk, Gouraud kendi birliklerini Rayaqa ta
d. 14 Temmuzda Faysala yollad yazl ltimatomda kendisi
nin ve Suriyeli milliyetilerin daha nceki anlamalara nasl uy
madklarn ayrntl olarak aklayp 11 Temmuz tarihli koul
lar kabul etmesini istedi. Faysalm yant vermek iin be gn
vard; aksi takdirde lkesi Fransz askerleri tarafndan igal edi
lecekti. Mdahale etmesi iin Britanyaya umutsuzca bavurdu.
Britanya, Franszlara saduyulu davranmalar iin srar etti ama
Dileri Bakan Daim Yardmcs Lord Hardingein belirttii gi
bi, San Remo anlamalar uyarnca Britanyann mdahale etmesi
219
olanakszd. Hardingee gre eer Franszlarn Faysala davran

lar ileride sorunlara yol aarsa, sorumluluun yalnzca onlara ait
olmas ve Britanyann ie bulamamas daha iyi olacakt.(53)
Sava atei Suriyenin igal edilmemi blgelerini saryordu.
Baz askerlerin firar etmesine karn Faysaln yaknndaki subay
larn ou sadk ve savamaya kararlyd. Ne var ki ordu yalnz
ca ismen vard. Ar silahlar ok azd, tfek says fazla olma
sna karn cephane yokluu ekiliyordu. Faysaln Gouraud ile
pazarlk giriimleri birka dn verilmesini salad ama Fransz
komutan aralarnda yksek rtbeli subaylarm da bulunduu a
r u kiilerin cezalandrlmasnda hl srar ediyordu. Faysal,
Franszlarn verdii ltimatomun neredeyse tmne raz oldu.
Franszlara tand ayrcalklara kesinlikle kar koyacaklarn
bildiinden, radikallere kar askeri bir operasyonunun hazrlk
larna balad. Franszlarn koullarn kabul etmesine kar kan
Suriye Kongresini bask altna alnca, am sokaklarnda kavgalar
kt ve Faysal kendisine sadk askerlerle ar g kullanarak s
tnlk salad.
Ne var ki, anlalan Gouraud bandan beri Faysal kandr
yordu. Umutsuz abalarna karn Faysaln Franszlarn istem
lerini yeterince karlayamadn 20 Temmuzda aklad. O ge
ce yars Fransz birlikleri Suriyeye yrmeye balad. Sonu ver
meyen son bir pazarlk giriiminin ardndan Faysal savama ka
rar ald. Arap birlikleri Franszlar am yaknndaki Maysalunda
durdurmaya abalad. Fransz ordusunun daha fazla askerinin
yan sra sava uaklar ve ar silahlar gibi stnl vard. Arap
birlikleri kanlmaz biimde bozguna urad.
Faysal ama geri dnd. Gouraud ve Franszlar iin artk ii
'bitmiti ve lkeden ayrlmas sylendi. 1 Austosta maiyetiyle
birlikte Hayfa yoluyla Avrupaya gitmek zere yola kt. Suriye
artk tmyle Franszlarn elindeydi. Gouraud, Fransz ynetimi
ne geii kolaylatrmak iin Suriye iinde kabilesel, dinsel ve et
(53) DBFP, Cilt XIII, Belge 284.
220
nik farkllklar ortaya karan zerk blgeler oluturup, bl ve

ynet stratejisini uygulamaya balad. Suriyede bir Arap krall
d sonsuza kadar bitmiti. imdi Faysal, Batl Glerin ar
tk varlna gerek duymad herhangi bir milliyetiden baka bi
ri deildi - unutulmaya mahkmdu.
Weizmann dorukta: Filistin mandas

Weizmannn San Remodaki tartlmaz baarsna karn,
1913ten sonra, ilk kez 1920 Temmuzunda Londrada gerek
letirilen, Uluslararas Siyonist Kongresi uyumlu olmaktan ok
uzakt. Weizmannm al konumas Britanyal liderler, Balfour,
Lloyd George ve San Remoda Siyonistlerin konumunu savun
duu iin Curzona vgler yadran bir kran konumas ola
rak tanmlanabilirdi. Dinleyicilere Ulusal Vatanm kurulmas
iin gerekli koullarn oluturulduunu ve Siyonizme scak ba
kan Samuelin Filistinin sorumluluunu stlendiini anmsat
t. Eer Filistini olabildiince abuk bir Yahudi lkesi biimi
ne getirmek istiyorlarsa, tm ilerin birka ylda tamamlanma
s gerekiyordu. Bunu yapmamak Siyonistlerin yatrmlarna kar
bir soru iaretini dourabilirdi. lk yl yaklak 30.000-50.000
Yahudinin yerleeceini umut ediyordu. Byle bir gmen say
s, Araplarn haklarn ihlal etmeden toprak satn alimim gerekti
recekti. Filistinli Araplarn iyi niyetini kazanmann nemli bir he
def olduunu, aksi takdirde tm abalarn boa kacan syle
di. Faysal ile daha nceki temaslarm yanstarak Yahudilerin uz
manlklarnn Arap dnyasnn gelimesine katkda bulunacan
iddia etti. Konumasnn sonunda Yahudi ulusunun yeniden ya
ratlmas iin tm koullarm gvence altna alnd temasma geri
dnd. Artk bunu baarmak Yahudilerin kendisine kalmt.(54)
(54) At the First International Zionist Conference after the San Remo
Decision held in London, July 7,1920, Goodman, Chaim Weizmann, s.
160-5.
221
Gzel konumasna ve yakn tarihte kazand zafere kar

n, konferans Weizmann iin hi de mutlu bir deneyim olma
d; dierlerinin yan sra uluslararas Siyonizmde kendine yeni
yeni isim yapmaya balayan Ben-Gurion da onu eletirdi. BenGurionun g merkezi Weizmanndan ok farklyd; 1919 ilk
baharnda kurulan Achdut ha-Avodah adl Sosyalist-Siyonist
Filistin Emekileri Birliine dayanyordu. Weizmanna yapt
saldr kiisel ve acmaszd, onu Filistinli Yahudilerle ynetim
arasna bir bariyer koymakla sulad. stelik verdii dnler h
kmetin dmanca tavrlarna yol ap Araplarn iddete ynel
mesini krklemiti. Son olarak da Yahudilerin, Ingilizler yeri
ne Trklerin ynetimi altnda daha iyi yaadklarn iddia etme
si Balfour Deklarasyonu gz nne alnnca ilgin bir yorumdu.
Weizmann, liderliine yaplan bu sert saldry geri pskrtmekte
zorlanmad ama hareketin baars iin ok nemli olan Filistinli
Yahudilerle olan ilikisinde pek iyiye iaret etmedi. Ben-Gurion
damgasn vurmutu ve aradan geen yllarda etkisi daha da ar
tacakt. ki erkein arasnda ac bir tartmayla son bulacak iliki
iin uursuz bir balang olmutu.(55)
O tarihte Weizmannn Londraya gelen Brandeis ve kalabalk
Amerikan heyetinin lider kadrosuyla yapt tartma daha cid
diydi. Washingtondaki Yksek Mahkemenin Olimpiyatlar a
rtran atmosferindeki merkezinde Brandeis her zaman iin hi
beklenmedik bir Siyonist lider olmutu ve titiz hukuku beyni
Londra Konferansnm dermeatma hazrlklar karsnda isyan
etmiti. Ama srtmenin temelinde iki erkein Siyonizmin ge
leceini nasl grdklerinin arasndaki fark yatyordu. Brandeis
yandalar Balfour Deklarasyonu ve Britanya mandas salandk
tan sonra Siyonizmin siyasi ama ve hedeflerine ulatn ve artk
Filistinin ekonomik gelimesine odaklanmas gerektiine inan
yorlard. Weizmann iinse, siyasi mcadele daha yeni balyordu.
(55) Shabtai Teveth, Ben-Gurion: The Buming Ground 1886-1948 (Robert
Hale Ltd, Londra: 1987) s. 161-4.
222
Brandeisin Siyonist Organizasyonun ekonomiye odaklanma

s nerisi konferansta yenilgiye urad. Ama Brandeis grnr
de hakl olarak Siyonist liderliinin yeniden organizasyonu iin
Weizmannn kendi fikirlerine kar lobi faaliyetinde bulunduu
na inanyordu ve iki lider bteye Amerikallarn ne kadar katk
da bulunaca konusunda tarttlar. ki yetenekli insan arasn
daki gedik asla onarlmad. Konferans Brandiesi Dnya Siyonist
Organizasyonu Onursal Bakan, Weizmann ise Bakam ola
rak atayarak sona erdi. Sonunda Weizmann harekete gemek iin
bir g merkezine sahip olmutu ama bunu hem Filistin hem de
Amerikada bedel deyerek salamt.(56)
Yeni unvanyla Sir Herbert Samuel, 30 Haziran 1920 tarihin
de Filistin Yksek Komiseri ve Bakomutan olarak greve bala
ynca Siyonist dlerinin gerekleeceini mjdeliyordu. Samuel,
Balfour Deklarasyonunun hazrlanmasn salayan nemli kii
lerden biri olduu gibi, yaklak iki bin yl sonra Filistin ilerinin
bama yine bir Yahudi geliyordu. Ama iler bu kadar basit deildi.
Siyonistlerin en azndan Weizmann araclyla gelien dleri iki
dsal koula balyd: Britanyann Ulusal Vatan fikrine bal kal
mas ve Araplarn, zellikle Filistinli Araplarn buna raz olmas.
Samuelin Filistine gelii her iki koul iin de rahatlatc deildi.
Suikast dzenlenecei sylentilerinin ardndan Yafadan Kudse
yapaca yolculuun gzergah deitirilmiti ve Kuds tren ga
rndan Zeytin Dandaki vali konana kadar zrhl aralar elik
etmiti. Zeytin Dandaki konakta grevi sona eren Ba ynetici
Tmgeneral Sir Louis Bols, Samueli Filistin iin bir makbuz im
zalamaya ikna etmiti. Geri 17 pare top at yaplmt ama pek
de zaferli bir giri saylmazd.(57)
(56) Weizmann, Trial and Error, s. 326-8: Laqueur, A History o f Zionism, s.
458-9; Reinharz, Chaim Weizmann: The Makitg o f a Statesman, s. 32733.
(57) Samuel, Memoirs, s. 154; Storrs, Orientations, s. 349; Norman ve Helen
Bentwich, Mandate Memories 1918-1948 (The Hogarth Press, Londra:
1965), s. 59.
223
Britanya ve yeni Trk milliyetilii

Bu arada Mustafa Kemal, Sivastan ayrlp stanbul ile demiryolu
balants olan Ankaraya gemiti. Seime katld ama yeni par
lamentoya seilince stanbula gitmeyi reddetti. Ne var ki Mustafa
Kemalin tpk Alman parlamentosunun Berlin yerine Weimarda
toplanmas gibi, stanbul yerine igal edilmemi Anadoluda top
lanlmas srarna karn, seimi kazanan arkadalar stanbula
gitmeyi setiler. Tek bana Anadoluda kalan Mustafa Kemalin
yeni parlamento yanls olanlar zerindeki denetimi pek ha
fif oldu. Geri baz fikir ayrlklar ortaya kt ama parlamen
to Misak- Milli kararn tasdik etti, Bat Trakya ve Osmanllarm
arlk Rusyasndan tekrar ele geirdii blgede halkn bam
sz bir Osmanl devletinin vatanda olmay isteyip istemedikleri
ni aratrmak iin referandum yaplmasna karar verdi. 17 ubat
1920 tarihinde parlamento, Misak- Milli tanmn tm itilaf dev
letleri parlamentolarna bildirme kararn oylad.
Ali Rza Paa hkmetinin hogrs altmdaki Osmanl par
lamentosunun milliyeti duruu, Britanyann igal gleri iin
kabul edilemezdi ve Ali Rza Paanm istifa edip yerine Mustafa
Kemali Osmanl grne geri getirmek iin seilen Salih Hulusi
Paann atanmas bile onlar yattrmad. 16 Mart 1920 tari
hinde dier itilaf devletlerinin isteksiz rzasyla Britanya askerle
ri Osmanl Harbiye Nezareti ve bakentteki Osmanl birlikleri
nin klasn igal etti. Alan ate sonucu baz Trk askerleri l
d. MakedonyalI bir gmen olan telgraf Hamdi, Britanya i
gali srrken Ankara balantsn ak tutmay baarp Mustafa
Kemalin karargahna haberleri aktarnca ulusal ne kavutu.
Hamdi Bey daha sonra Ankaraya gidecek ve yllar sonra soyad
kanunu knca Onaltmart adn alacakt.
Britanya askerleri nde gelen milliyetileri tutuklamak iin
yeni seilen parlamentoya yrynce bir sonraki toplantnn ta
rihi saptanmadan parlamento dald. Parlamento yesi olarak
stanbula dnm olan Rauf Bey, Maltaya srgne gnderilen
ler arasmdayd. Parlamentonun beii olmakla vnen bir lke
224
nin askerlerinin zgr seimle i bana gelmi Osmanl parla

mentosuna zorla girmesi Trk milliyetileri iin son derece ya
rarl bir propaganda silah oldu. Osmanl parlamentosu bir daha
toplanmayacakt. Padiah parlamentoyu datt ve yetkisi bakent
snrlarn amadndan kurduu hkmet yeni seim yapama
yacakt. Salih Hulusi Paa istifa etti ve lkeyi yannda toplamay
baaramayan Damat Ferit Paa tekrar ayn greve atand.
Britanya igalinin ve yeni kurulan hkmetin yaratt kar
gaada, tutuklanmayan Trk milliyetileri Ankaraya dndler.
Bu kez parlamento yelerine aralarnda Mustafa Kemalden son
ra en yksek rtbeli komutan olan General Fevzi akmak, yine
Mustafa Kemalin sadk, temkinli, adm atmadan nce iyi d
nen yardmcs Albay ismet (nn) gibi ordu komutanlar
da katld. Fevzi akmak daha nce Kzm Karabekiri Mustafa
Kemale kar durmas iin dndrmeye abalamt ama bundan
dolay sulanmad. Trk subaylarnn gznde Fevzi akmakn
ne kadar deerli olduunu bilen Mustafa Kemal, onu yeni Trk
ulusal ordusunun genelkurmay bakanlna getirdi.
itilaf glerinin stanbulu igali, Mustafa Kemalin Trk mil
liyeti hareketinin liderliine gemesini ve bir sonraki adm at
masn salad. Tam yetkili bir alternatif hkmet kurmadan n
ce atlacak adm Ankarada bir ulusal meclisin toplanmasyd.
Kendine Byk Millet Meclisi adm veren kurulu yrtme or
gann (bakanlar kurulu) Byk Millet Meclisi Hkmeti ola
rak tantt. Halen Osmanl ulusunu temsil ettikleri dncesiyle,
Trkiye szc daha sonra eklenecekti.
Mustafa Kemal iktidarda: Byk Millet Meclisi

Mustafa Kemal, parlamentonun ve hkmetin ister Trk ister
Mslman herkese, her tr insana hitap etmesini istedi. Bu meclis,
Ankaraya gelmeyi baaran son Osmanl parlamentosunun ye
lerinden geici olarak ya da Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerindeki
milliyetiler ve yrelerin ileri gelenleri tarafndan seilen ye
225
ni yelerden oluuyordu. Seimlerin yaplamad igal altnda

ki blgeleri ise yeni meclisin baz yeleri temsil ediyordu. Tm
yeler yabanc bir ynetime kar kma kararllnda birlemi
ti. Ama konu taktikler olunca fikir ayrlklar ortaya kyordu; i
ler ters gidince milliyeti liderleri eletirmek ve diktatrce hrslar
tadndan kukulandklar Mustafa Kemalin yetkilerini snr
lamak iin hazrlard.
Meclisin ilk oturumu 23 Nisan 1920 tarihinde hakimiyet ka
ytsz artsz milletindir slogan altnda ald. Bu devrimsel fikir
meclisin kendisine malettii yasama, yrtme ve yarg yetkilerine
de yansmt. Meclis Bakan seilen Mustafa Kemal, ayn zaman
da hkmetin de bakanyd. Hkmet yeleri meclis tarafndan
seiliyor ve istenirse grevden almyordu. 1789 Devriminden
sonra kurulan Fransz Ulusal Konseyinden olduu gibi Rusa ispolkom ksaltmasyla bilinen Bolevik icra Komitesinden de esin
lenilmiti. Mustafa Kemal ile bir dereceye kadar Erzurumda bu
lunan Kzm Karabekir, Bolevikleri hem lkenin dnda tutma
ya hem de desteklerini almaya abalyorlard, ideolojiler akp gi
diyor, yanl alglar geliiyor ve gerek ya da taktiksel nedenlerle
elikili grler ortaya atlyordu.
Meclisin al Osmanl standartlarna gre bile abartl bir
slam ayiniyle balad. Tm yetikin Mslman erkeklerin ca
miye gitmesi beklenen bir cuma gn ald. Ankarann en b
yk camisi olan Hac Bayram Camisinde cuma namazmdan
sonra meclis yeleri elinde Hz. Muhammedin sakaln tayan
bir din adamnn arkasndan yrdler, igal altnda olmayan
Anadoludaki imamlara Kuran batan sona hatmetmeleri bildi
rildii gibi, peygamberin syledii varsaylan szlerden uzun bir
vaaz vermeleri de istenmiti, ilahi takdis iin Ankarada ve evre
sinde kurbanlar kesildi.
n hazrlklarn ardmdan meclis, Jntrklerin eski bina
snda topland. Trkiyede ulusal mimari olarak bilinen tarz
da ina edilmi olan bina aslnda Fransz Kuzey Afrikasndan
Britanyanm Federe Malay eyaletlerine kadar Batnn smr
MOK 25
226
ge inaat stilinden esinlenmiti: Daha sonra bytlen ve yenile

nen bina uzun yllar Trk parlamentosuna hizmet ettikten sonra
Mustafa Kemalin kurduu Cumhuriyet Halk Partisinin merkezi
oldu ve imdi mzeye evrildi.
Meclisin ilk hareketi tilaf devletlerinin esiri olan ve evresin
deki kt niyetli bakanlan tarafmdan halknn kayglar kendi
sine aktarlmayan padiaha sadakat mesaj gndermek oldu. Bu
kurgu srdrlrken, Mustafa Kemal, Osmanl hanedanl
nn milliyetilere scak bakan mensuplarnn bile Anadoludan
uzak tutulmasma zen gsterdi. 1921 Nisannda veliaht Abdlmecitin olu Prens mer Faruk, tilaf glerinin kontrolleri
ni atlatp Karadeniz kysnda, milliyetilerin denetiminde z
gr Anadoluya girip klan nebolu limanna geldi. Mustafa
Kemalin talimatyla stanbula geri gnderilirken, hizmetlerin
den daha sonra yararlanlaca bildirildi.
Baarl bir taktik uzman olan Mustafa Kemal, gerektii za
man kurguya bavurmaktan kanmyordu. Bulabildii her yer
den destek aryordu. Boleviklerden ve yabanc Mslmanlardan
yardm alabilmek iin her iki dnyann emperyalizm adnda or
tak bir dman olduunu savunmu ve ikisinin belirli bir dere
ceye kadar uyumlu olduunu ne srmt. Yanl alglar ya
rarl kurgular glendiriyordu. Bir Bolevik eliyle konuurken
Mustafa Kemal, Trkiye byk ve mhim bir gayret sarf edi
yor. nk mdafaa ettii dava, btn mazlum milletlerin, b
tn Dounun davasdr, demiti.(58)
Rus i savamda Makhno adnda Yahudi dman bir ky
l haydutun ynettii, Yeil Ordudan esinlenmi silahl bir e
te vard. Islamm rengi yeil olduundan, Trk ulusal direnii
ni destekleyenlerin bir ksm, Yeil Ordunun Mslman kom
nistler tarafmdan kurulduuna inanyordu ve zgr Anadoluda
benzer bir organizasyon kurdular. Ad yine Yeil Orduydu ve
Mslmanlarn bile denetimine girmek istemeyen erkezlerin il
(58) Taha Akyol, Ama Hangi Atatrk (Doan Kitap, stanbul: 2008) s. 156.
227
gisini ekmiti. Disiplinsiz asi savalarn yan sra Trkiyede az

sayda Marksist grller vard; bunlar genelinde ynetici sn
fna mensup ailelerin Almanyadaki Spartakist hareketten etkile
nen ocuklaryd ve umutlarm Boleviklerin dillendirdii dnya
apndaki devrime balamlard.
Sevr Antlamas
Mustafa Kemal kendi glerini Ankarada toplarken, tilaf dev
letleri de aknlkla duralamay srdryorlard. Ama Trkiye
ile yaplacak bir bar anlamas sonsuza dek ertelenemezdi.
Almanyayla yaplan Versay Antlamasnm ardndan Avustralya,
Bulgaristan ve Macaristan ile anlamalar yaplmt. Yenik lke
lerin liderleri Nazi Almanyasyla ortak davada birleince, tm
anlamalarn brakt ac miras ikinci Dnya Savanda patlak
verdi. Trkiye ile yaplacak anlama en zoruydu ama gerek
letiinde daha kalc olduunu kantlad. Modern Trkiyenin
ykselii, bu kez Lloyd Georgeun hatal grlerinden ortaya
kan hedeflenmemi sonular hukukunun kusursuz bir tablosu
dur. Ne var ki yararlar ortaya kmadan nce, iddetli bir st
rap ekilip bir bedel denmesi gerekecekti. Britanya birliklerinin
Osmanl parlamentosunu basmasnn ardndan 5 Mays 1919
tarihinde kurulan Damat Ferit Paa hkmeti Anadoludaki
milliyeti hareketi daha domadan bomak iin elinden gele
ni yapt, iktidara geliinin daha ilk haftasnda stanbuldaki
eyhlislamdan, milliyetilerin din dman olduu ve grl
dkleri yerde ldrlmelerinin tm Mslmanlarn grevi ol
duu hakknda bir fetva ald. Milliyetiler Anadolu mftle
rinden kar gr aklayan fetvalar almakta geikmediler.
Balarndaki Ankara mfts, iyi Mslmanlarn grevinin ya
banc igaline kar kmak ve Sultan-Halifeyi yabanclarn esa
retinden kurtarmak olduu fetvasn yaynlad. (Osmanl tarihi
boyunca fetvalar adeta otomatlardan karcasna yaynlanyor
du: Jetonu atn fetvay aln.) Ankaradaki Millet Meclisi, yetkisi
228
ne kar gelenlerin vatana ihanetle sulanacan belirten bir ya

sa kard. stanbuldaki bir mahkeme Mustafa Kemal ve arka
dalarn idama mahkm etti.
Milliyetilerin elindeki blgelerde isyanlar ktka, szckle
rin sava yerdeki atmalara dnt. Milliyetileri bastrmak
iin Damat Ferit hkmeti Halifenin Ordusu adyla bilinen
bir kuva-y inzibatiye (disiplin gc) oluturdu. nerilen maa
miktar hevesli apulculara ekici geldi ama milliyetiler onlar
kolayca kamaya zorladlar. Milliyetilerin izdii snrlarn ge
risindeki isyanlar daha byk bir sorun oluturuyordu ama ge
nelinde milisler tarafndan bastrlyordu. Milliyetileri destekle
yen erkezler, sultana sadk olan soydalarn bozguna uratt
lar. Ayn ekilde Krt airetleri de birbiriyle atyordu ve mil
liyetilerin yannda yer alanlar, Millet Meclisinin yetkisini yer
letirmek iin henz gsz olan ulusal orduya yardm ediyor
lard. Yine de Mustafa Kemal, Ankarann dousundaki Yozgat
yresinde hakim olan airet, onun otoritesine kar ayaklannca
kiisel olarak tehdit edildiini dnd. Ordu bu ayaklanmay
bastiramaynca, Ankarann batsndaki erkezler aceleyle yar
dma arld. erkez svarilerin ve Yeil Ordunun komutan
olan Ethem, farkl fikirlere ve havaya kaplarak adamlaryla bir
likte Ankaraya gelince bir zorba gibi dolanmaya balad. Birka
ay sonra yeni dzenli ordu milislerin komutasn eline almca
Ethem, hak ettii cezay ald. Yeni milliyeti ynetimin disip
linine boyun emeyi reddeden Ethem ve geriye kalan adamla
r Yunanlara snd. Sonunda rdne ulat, Britanyanm y
netici olarak atad Abdullah'n muhafzln yapan erkezlere
katld.
1919
Maysnda Yunanlarn zmir ve evresini igalinden son
ra askeri durum bir yl kadar dondurulmu kald. Ama diploma
si arklar ar ar ilerlerken, yerel honutsuzluk karsnda itilaf
gleri askerlerini ekmeye balad. Paris Bar Konferans bala
ynca Lloyd George, Osmanl topraklarn igal etmek iin 1 mil
yondan fazla Britanyal askerin grevlendirildii gereini srar
229
la vurgulad.<59) Birka ay sonra asker says 300.000e dt ve k

k bir birlik Trk Boazlarn ve stanbulu tutarken, geri kalan
Mezopotamya ve Filistine gnderildi. Bu davran Anadolunun
paralanmasndaki bir sonraki adma yol at.
14/15 Haziran 1920 gecesi, Trk milliyeti birlikleri stanbula
doudan giden yolun zerindeki zmiti denetleyen Britanya
gleriyle att. Britanyal komutan General George Milne,
Londradan yedek kuvvet istedi. Yedek kuvvet bulunmaynca,
Kraliyet Genelkurmay Bakan Osmanl bakentini savunmak
iin bir Yunan tmeninin kullanlmasn nerdi. Yunanistan
Babakan Venizelos, Bat Trakyada konulanm bir tmeni
byk bir hevesle gndermeye hazrland. dl olarak Edirne
dahil olmak zere Dou Trakyay ve Milne Hattn geip bat
Anadolunun Marmara Denizinin gneyinde kalan blgesini i
gal etmesine izin verildi.(60)
Trkiye iin acmasz bar koullar dayatlmas gibi korkun
bir karara giden ilk admlar Londrada 12 ubat-10 Mart 1920 ara
snda yaplan tilaf devletleri toplantlarnda atld. 16 ubattaki
toplantda Venizelos, zmir ve evresinde yaayan Rumlarn sa
ysn ok yksek, buna karn Trklerin saysn ok dk gs
teren istatistiklere dayanarak blge zerindeki iddialarnda s
rar etti. Lloyd George onu destekledi. Londra Konferansnn ar
dndan 16 Martta stanbuldaki Britanya askerlerinin saysnn
arttrlmas karar alnd ama bu arada Osmanl bakentindeki
Britanya Yksek Komiseri korkularn yazl olarak dile getirmi
ti: Bu koullar hibir Trk asla kabul etmez, diye yazd Amiral
de Robeck. itilaf glerini byk bir savan yeniden balamas
na hazr olmalar konusunda uyard. stelik kendi ilan ettikle
ri ve deer verdikleri ilkeleri ihlal ediyorlard ve Yakn Douda
sonsuza dek kan dklmesine yol aacaklard.(s)
(59) Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 385.
(60) Llewelyn Smith, Ionian Vision, s. 123-5.
(61) Llewellyn Smith, Ionian Vision, s, 122.
230
Franszlarn da benzer ekineleri vard. Londra Konferansmn

ald 12 ubat 1920 gn, gneydoudaki askerleri yerel bir
ayaklanma yznden Mara kentini terk etmek zorunda kalmt.
Ayaklanmaya St lakabyla tannan bir imam liderlik etmi
ti. Bu olayn anlar hl canl tutulmaktadr. Gnmzde ken
tin ad Kahramanmara olarak deitirilmitir ve St mam
niversitesine sahip olmakla vnmektedir. Kenti terk eden
Fransz askerlerine elik eden Ermenilerin bazlar ldrlnce,
bir Ermeni katliam yaand raporlar dzenlenmiti. Trk dire
niini deneyimini yaam olan yeni Fransa Babakan Alexandre
Millerand, Versaillesda Bat Cephesinin nl komutan Mareal
Ferdinand Fochun bakanln yapt askeri komisyondan bir
rapor hazrlamasn istemeye tilaf devletlerini ikna etti. Foch ra
porunda Lloyd George ve korumas altndaki Venizelosn is
temlerini yerine getirmek iin en az 27 tmenin gerekli olduunu
bildirdi/625 Lloyd George yardm beklememesi konusunda kendi
sini uyard halde, Venizelos, hi dnmeden atlp kendi or
dusunun tek bana baarabileceini syledi. Byk dl kar
m olan Italyanlar da kukularn dile getirdiler. Her eye kar
n Trkiyenin nasl blnecei karar San Remo Konferansnda
alnrken, Mustafa Kemalin hkmeti Ankarada ekilleniyordu,
itilaf glerinin bar koullarm kabul ettirmesinin tek bir yo
lu vard. 21 Hazirandaki Boulogne toplantsnda itilaf liderleri,
Yunan ordusunun Dou Trakya ile Bat Anadolunun tmn i
gal etmesine izin verdiler.
Bar anlamasn imzalamak iin bir Osmanl heyeti Parise
arld. Sultann her iine koan yal Tevfik Paa bakanln
daki heyet 25 Haziranda itilaf devletlerinin San Remoda ald
lkeyi blme projesine yantm verdi. Tevfik Paa hkmete,
bamsz bir Osmanl devletinin varln srdrmesi iin bu ba
r koullarnn kabul edilemez olduunu bildirmiti. Verilen ya
ntta itilaf devletlerinin, koullarn yerine getirilmesini isterken,
(62) Llewellyn Smith, lonian Vision, s. 121.
231
Osmanl hkmetini bunu yapacak olanaklardan yoksun brak

tklar ne srlmt. Trklerin elini kolunu balama arzusu
sama boyutlara getirilmiti. Anlama koullarna gre stanbul
sekiz ayr yetki blgesine ayrlacakt: Sultann hkmeti, Boazlar
Komisyonu (kendi bayrana sahip olacakt), igal glerinin si
yasi otoritesi, Britanya, Fransa ve talya Yksek Komiserlerinin
siyasi otoritesi, uluslararas finans komisyonu, yabanclarn sahip
olduu Osmanl borlan kurulu ve kendi yasalarn uygulayan
yabanc konsolosluk mahkemeleri, itilaf devletleri mantn se
sini dinleyecek havada deildiler. Verecekleri yant nceden tah
min eden Tevfik Paa, heyete katlarak dier yelerin cann s
kan Sadrazam Damat Ferit Paaya dnd ve Bizim burada ika
metimiz lzumsuzdur. nk artk bizce yaplacak bir i kalma
d. Yalnz Reid Beyle bir muavin ve bir iki ktib burada kalsn
lar, biz gidelim. Hem fazla masraf ihtiyar edilmemi olur, hem de
iler daha iyi grlr, dedi.(63)
11 T emmuzda tilaf liderleri, Birinci Dnya Savanda Kaiser
in kararghnn bulunduu Belikann Spa kentinde bulutular.
Millerand, Curzon, talya temsilcisi Kont Sforza, Japonyadan
Vikont Chinda ve Venizelos toplantda hazrd. Sforza ironik bir
gzlemciydi; Japonlarn pek ilgilendii sylenemezdi; Curzon
ekincelerine karn Lloyd Georgeun izgisinden ayrlmad ve
Venizelos Osmanl hkmetine ezici bir yant gnderildiinden
emin olmak istedi. Ve baard. Kiisel dnceleri ne olursa ol
sun, itilaf devletleri liderleri dn vermeyen, onur krc bir me
tin zerinde karara vardlar.
Osmanllarn Almanyann tarafnda savaa girmesinin ihanet
olduunu beyan ettiler. Savan iki yl daha srmesine neden olup
itilaf glerinin milyonlarca can ve milyarlarca para kaybna yol
amt. 1914ten sonra Osmanllarn 800.000 Ermeniyi ldrd
n, 100.000 Ermeniyi ve 200.000 Yunan srgn ettiini hay
(63) Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 1731-2;
Baskn Oran, Trkiyenin Dt Politikas, Cilt I, s. 119-23.
232
krdlar. Boazlarn ynetimine gelince tilaf devletleri daha fazla

ihanete kar tedbir almak zorundaydlar. Sulamalar bir tehditle
son buluyordu: Eer Osmanl hkmeti anlamay imzalamazsa
ya da Anadoluda otoritesini kuramazsa, itilaf glerinin koullar
yeniden gzden geirme ve Trkleri sonsuza dek Avrupadan sr
gn etme haklar sakl kalacakt. Osmanl hkmetine yant ver
mesi iin 17 Temmuza kadar, on gn sre tannd.(S4) Trklere
kar bundan daha fazla nyarg olamazd. Bugn Britanyada bu
unutulmu metin Irk likileri Yasasna uygun dmyor. Ama
Trkiyede sregiden Trk kart nyarg olarak hatrlanmakta
dr ve d dnyaya tavr zerinde etkisini brakmtr.
itilaf devletlerinin ltimatomu stanbula ulatnda Ana
dolunun Karadeniz dndaki tm kylar yabanc glerin i
gali altma girmiti. Trk birlikleri Yunanlarn ilerleyiini dur
duramayacak kadar zayft. Dou Trakyada tecrit edilmi du
rumda kaldklarndan teslim olmaktan baka areleri yoktu.
Yunanlar zmir evresinde konulandklar noktadan kuzeye ve
batya doru ilerlediler. 8 Temmuz 1920de OsmanlInn ikin
ci bakenti olan, Marmara Denizinin gneyindeki eski ady
la Bithynia ovasndaki Bursay igal ettiler. Tpk Edirne gibi
Osmanl Imparatorluunun grkemini simgeleyen Bursa kenti
nin igali Trkler iin ok ar bir darbe oldu. Matem iareti ola
rak Ankaradaki Millet Meclisi krss siyah rtyle kapland.
Daha nceleri hkmet iin alp, Amerikan kamuoyunu
itilaf devletlerinin tarafna ekmek iin Ermenilerin vahet y
klerini Blue Book adl kitabnda toplam olan Amold Toynbee,
Londra Kings Collegedaki Orta ve Modern a Yunan Uygarl
profesr olarak srdrd grevini brakp, hem o dnem
de hem de imdi Britanya liberalizminin sesi olan Manchester
Guardian gazetesine Yunanlarn Anadoluyu igalini yazmaya
balad. stanbulun dousundaki varolardan, zmit Krfezinin
(64) Baskn Oran, Trkiyenin D Politikas (tetiim, stanbul: 2001) Cilt I,
s. 123.
233
dou kysndaki Yunanlarn yakt Trk kylerinin alevlerini

grebiliyordu. Bu deneyim Toynbeenin gr asn deitirdi.
1922de yaynlad The Western Questior in Greece and Turkey
adl kitabnda, Yunanlarn da, yabanclarn ounlukta ve ken
di halknn aznlkta kald karma bir toplumu ynetmek konu
sunda, en az Trkiye (ya da dier Batl lkeler) kadar becerik
siz olduu sonucuna vard.(65) Kings Collegedaki krsye para
sal destek salayan Yunanl armatrler fkeye kapld. Toynbee
grevinden ayrlmak zorunda kald. Kraliyet Uluslararas ilikiler
Enstitsnn gelitirilmesine ve on ciltlik Study of History ad
l kitab yazmaya kendini adad. Bu kitapta Bat uygarln ka
ramsar bir grle irdeleyip kuramsal olarak tm uygarlkla
rn bir tepkiye karlk ykseldiini ve sonunda hepsinin lmeye
mahkm olduu grn ortaya att. Tarihsel ve genelinde kl
trel olarak grecelik akm, Birinci Dnya Sava sonunda itilaf
glerinin zaferine bir tepkiydi. Zaman iinde Toynbee, kendi
sinden farkl olarak, uygarlk adna ne kadar ktlkler yaplm
da olsa, Bat uygarlklarnn deerleri hakknda hi kukusu ol
mayan Trklerin hayranln kazanacakt.
Trkleri sonsuza dek Avrupadan srgn etme tehdidi Ana
doludaki sava srdrmek iin Avrupa ktasndaki Trk toprak
larn geride brakm olan milliyetileri hi etkilemedi. Ama pa
diah stanbulda Mslmanlarn Halifesi iddiasyla belirsiz bir
hkmdarl srdrecek bile olsa, burada kalmak konusunda
dn vermemeye kararlyd. Buna karm, itilaf glerinin koul
larn kabul etmeden nce Divan- Hmayunu toplad. Sadrazam
Damat Ferit Paa, koullar reddetmenin intihar etmek gibi bir
gnahla edeer olduunu iddia etti. Osmanl hanedanl yal
bir aa gibiydi. Kkleri kendi topranda bulunduu srece ye
niden yeerebilirdi. Belirsiz bir sa kalm ve soyunun tkenme
si seenekleri arasmda kalan meclise arlan yksek rtbeli ye
ler korkun koullara karn bar anlamasn kabul etmeyi oy(65) Mango, Atatrk, s. 329. (Atatrk, s. 387)
234
lad. Bir tek muhalif oy kt. Emekli bir topu generali olan Rza
Paa kabul etmemiti.
Bir Osmanl heyeti Divan- Hmayundan ald yetkiyle itilaf
devletlerinin zorlad bar anlamasn imzalamak iin Parise
gitti. Bir diplomat ve bir senatrden oluan iki ye pek nemli de
ildi ama ncsnn n olduka tartmalyd. Filozof ady
la tannan air Rza Tevfik, stanbul niversitesinde felsefe ders
leri veriyordu. Hrriyet ve itilaf Frkasnda Damat Ferit Paaya
katlmadan nce ittihat ve Terakki yesiydi. Kendine zg libera
lizm ve vatanseverlik anlay olan Rza Tevfik, Osmanl devletini
oluturan tm toplumlarn huzur iinde birlikte yaamas ideali
ne inanyordu. Ve 1923 ylnda srgne gnderilen Yzellilikler
listesine alnd. Hayatta kalan srgnlerle birlikte 1938de ba
lanp Trkiyeye dnd ve bugn, kendi dnemiyle uyum sala
yamayan, egzantrik bir idealist olarak anlmaktadr.
10
Austos 1920 tarihinde Osmanl heyeti Paris dnda
ki Sevrde bar anlamasn imzalad. Eletirenler anlamann
Fransz saray iin retilen porselenler kadar krlgan olduunu
ama onlar kadar gzel olmadn sylemekte gecikmediler. Ayn
gn Britanya, Fransa ve talya, Trkiyenin geri kalan zerinde
kendilerine ayrdklar blgeleri belirten bir anlama imzaladlar.
Italyanlar gneybat Anadoluda, Franszlar gneyde ve Ingilizler
Irakm kuzeyine yakn olan gneydou blgesinde ayrcalkl yaa
mn keyfini karacaklard. Bu anlama Sykes-Picot Anlamasyla
kendilerine verilen Musuldan vazgeen Franszlara ve zmiri yi^ tirdikleri gibi savan hemen ncesinde ele geirdikleri Oniki
Aday ve Libyay da yitirmi olan Italyanlara Britanya'nn bir
rvetiydi. Durumdan memnun kalmayan Italyanlar, Trk mil
liyetilerle dostluk kuran ilk itilaf devleti oldu. Franszlar ken
di dzenlemelerini yapmadan nce, olaylarn gelimesini bekle
meyi yelediler. Yani daha iin banda itilaf devletlerinden iki
sinin, Lloyd Georgeun Sevr Antlamasna duyduu hevesi pay
lamad grld. Curzonun bile baz ekinceleri vard. Lloyd
Georgea, Anadolu ve Yunanlar hakknda ciddi olarak dnme-
SAN REM O VE SEVR: KUSURLU BARI
235
sini nerdi. Kendisinin Trklerin iyiliini isteyecek son kii ol

duunu ama yine de Kk Asyada huzur ortam istediini ve
Yunanlar ilerlerken bunun imknsz olduunu aklad.(66)
Sevr Antlamas, stanbuldaki Britanya eliliinin tercma
n Andrew Ryann szleriyle bozulmadan, tasdik olmayan b
tnlyle lmt.(67) Aslnda Yunanistan anlamay tasdik
eden tek devletti. Anlamann imzalanmasmdan alt ay sonra ba
z mantkd maddelerini deitirmek iin Londrada bir konfe
rans dzenlenmesi gerekti. Ama olanakszl ortaya kt.
Sevr Antlamas koullarna gre Osmanl Devleti, stanbul
snrlarna kadar uzanan Dou Trakyay Yunanistana braka
cakt. stanbul, ismen Osmanl egemenlii altnda kalacakt ama
Osmanl heyetinin daha nce belirttii gibi, bu durum kaybol
ma noktasma kadar sulandrlm olacakt. Yunan milliyetile
ri ve Batl Yunanseverler tarafndan lyonya klasik adyla bilinen
zmir evresi ismen Osmanl egemenlii altmda kalacakt ama be
yl sonra kaderinin izilmesi iin referandum yaplacakt. Yunan
igalinin ardndan Trklerin srlmesi ve kamas, referandum
da lyonyay Yunanistana balamak iin yeterli oy kacana n
ceden iaret ediyordu.
Gneyde Fransz mandas altndaki Suriyeye bitiik Trk to
paklarndan byk bir blm eklenecekti. Douda Krtler der
hal zerklik kazanacaklard ve ertesi yl eer isterlerse ve Milletler
Cemiyeti bunu yrtme kapasitesine sahip olduklarn d
nrse bamszlklarn da elde edeceklerdi. Daha kuzeyde deni
ze alabilen, snrlar Bakan Wilson tarafndan saptanacak b
yk Ermenistan kurulacakt. Kongrenin, Milletler Cemiyetinin
anlamasm onaylamay reddetmesinden sonra, ynetiminin son
gnlerinde, 22 Kasm 1920de Bakan Wilson dln aklad.
Bakanlk dnemi sona ererken Ermenilere Trabzon liman kenti
ni, Erzurumu ve Van Gl evresini armaan etti. Wilsonn ka
(66) David Gilmore, Curzon, (lohn Murray, Londra: 1994) s. 532.
(67) Andrew Ryan, The Last o f the Dragomans, (Bles, Londra:1951) s. 173.
236
rarm aklayan mektubunun iyimserlii dokunaklyd. En g

vendiim beklentim olarak, diye yazmt:
Ermeni mlteciler ve liderleri... her tr cezay vermek
ten kanarak, dnyaya, ulusal kuvvetin temelinde bulunmas
gereken yksek ahlaksal cesaret rnei olacaklardr... ynet
sel dzenlemelerinde zgrln tesine geecekler... hatta
Aznlklar Anlamasmn kapsamndaki Ermeni olmayanlar
ve dier dinsel gruplara ayrcalklar salayacaklardr. ..(68)
Woodrow Wilsonm inanc hatalyd. Yeni kurulan Erme
nistan Cumhuriyeti, atekesten sonra Trk ordusunun boaltt,
Rusyaya ait Kafkasya blgesinin snr boylarn Britanyadan aln
ca, Mslman kyleri atee verildi ve halkn ou ldrld. Sevr
Antlamasnn imzalanmasndan bir ay sonra 1920 Eyllnde,
Ankara hkmeti Kzm Karabekire, eski arlk Rusyas sn
rnn tesine geme yetkisini verdi. 20 Ekimde Karabekir, Kars
kalesini ele geirdi. Bu kez Ermeni siviller ya kat ya da ld
rld. 1914ten bu yana Dou Anadolu yaylasnda insan sefale
ti dalgas drdnc kez yaanyordu; 1915te Mslman Trkler
ve Krtler, ilerleyen Ruslardan kaarlarken Trk hatlarnn geri
sinde Ermeniler ya srgne gnderilmi ya da ldrlmlerdi.
1917 ubatnda grevi Ruslardan devralan Ermeniler nedeniyle
Trkler kamt. Ayn yln sonuna doru bu kez Ermeniler iler
leyen Trklerden kamlard. 1919-20 yllarnda ise iki kez etnik
temizlik yaanm, nce Mslmanlar kincisinde de Ermeniler
strap ekmilerdi. Snrn Trk tarafnda yalnzca Mslman
komularma snanlar ya da din deitirip Mslman olanlarn
dnda Ermeni kalmamt. Snrn Rusya tarafnda ise etnik te-
(68) < http:// Wilsonforarmenian.am//Report/007Letter.pdf> s. 10-11. Sevr

Antlamasnn tam metninin ve Wilson dlnn Yunan kaynaklan
iletiim anda ve Ermeni milliyetilerinin Wilson for Armenia adl or
ganizasyonunda bulunmas hi de artc deildir.
237
mizlie son verilmi, Boleviklerin ilerlemesi srasmda snf d

manlar temizlenmiti. Tekrar balayan etnik temizlik 70 yl son
ra Sovyetler Birliinin kmesiyle son bulmutu.
Ordular knce Ermeni hkmeti atekes istedi. 2 Aralk
1920 tarihinde Byk Millet Meclisi hkmeti Ermenistanla bir
bar anlamas imzalad ve Trkiye 1878de Ruslara kar kay
bettii snr blgesini geri ald. Ksa sre sonra Bolevikler,
Ermenistann geri kalann ele geirdi ve Moskovadan Ermenis
tan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak ynetildi. Armasnda
Ar Dann resmi var ama bu da artk Trk topraklarnda bu
lunuyor. Wilsonm verdii dlle tarihin alay etmesi fazla ge
cikmedi. Ermeni milliyetileri gnn birinde Wilsonn kendi
lerine vermi olduu dle herhangi bir yolla sahip olabilecek
lerini umut ediyorlar. Eer onlarn gznde kurtarlmam bir
Ermenistan varsa bile, hi kurtarlmam Ermeni yok ve 1980lerde Azerbaycandan ekip aldklar topraklarn nfusunu oalt
makta epey zorlanyorlar.
Sultan Vahdettin ve nefret edilen sadrazam Damat Ferit Pa
a, Sevr Antlamasn imzalamad. Anlamay yaparak muhale
feti bastrmak istediini iine geldii iin unutan Padiah, daha
sonralar tek amacnn d glerin Trkiye lehine dengeleyinceye dek zaman kazanmak olduunu iddia edecekti. Ankarada
Mustafa Kemalin nderliindeki Byk Millet Meclisi kaamak
davranmad. 19 Austosta, anlamann imzalanmasndan dokuz
gn sonra, imzalayanlar ve imzalanmas ynnde oy kullanan
Divan- Hmayun yelerini vatana ihanetle sulad.
e yaramad halde Sevr Antlamasnn brakt ac mi
ras bugne kadar etkisini srdryor. Anlamay hazrlayanlar,
Trklere, d gler tarafndan uygarlatrlmadka ilerlemeyi
beceremeyen kiiler olarak bakmlard. Demiryollar vagonla
rndaki fren dzeneinin salamlndan emin olmak istemiler
di (Madde 358); ancak diplomal arkeologlarn kaz yapmalarna
izin verilecekti (Madde 421, ek 7); beyaz kle ticareti yasaklanm
t (Madde 273/6); mstehcen yaynlar yasakland (Madde 273/7)
238
ve tarma yararl kular koruma altna aland (Madde 273/11).(69)

Eer gnmzde Trkle hakaret etmek su saylyorsa, bu
nun nedeni Sevr Antlamasnn brakt anlarda aranmaldr.
San Remo ve Sevr anlamalarnn etkisi

Sevr Antlamasyla son bulan 1919-1920 olaylar zafer kazanan
larn hrslarna dayal olarak Ortadou iin yeni, bir yol izmeyi
planlyordu ve bir sreliine bunu baarm gibi grnd. Arap
topraklar zerinde yzyllardr sren Trk egemenliinin sona
erdii aka grlyordu.
Bunun yerini Ingiliz-Fransz mandas altnda Filistin, Irak,
Lbnan ve Suriye olarak drt yeni devlet almt ve snrlar, b
rakn ekonomik ve corafi gerekleri, o dnemde yaayanlarn
istekleri bile sorulmadan izilmiti. Manda yetkileri Ingiliz ve
Franszlarn, 1916 tarihli Sykes-Picot Anlamasyla ortaya kt
gibi Trklerin yerini alma amacna iaret ediyordu.
Weizmannn rehberliinde Siyonistler en nemli hedef
leri olan Filistini Britanya mandas altna almay baarmlar;
Britanya da Balfour da Deklarasyonunu uygulamaya koymu
tu. Samuelin ilk Yksek Komiser olarak atanmas da byk ikra
miye saylabilirdi. Siyonist hareketin iinde hem Filistinde hem
de Amerikada kendisini eletirenler olsa da Weizmannn izledii
strateji zafere ulamt. Faysalm am merkezli Arap krall d
Fransann smrge hrsna kurban olmutu. Franszlar ger
i Allenbynin zaferlerine katkda bulunmamlard ama Britanya
Fransann bu isteine hogr gstermiti.
Bu arada hem Ingilizler hem Siyonistler, Arap milliyetiliinin
yalnzca Filistinde deil, tm Ortadouda gittike artan bir hu
zursuzluk yarattnn farkndaydlar. Zafer kazanan gler iin
daha byk bir meydan okuma ise Mustafa Kemalin nderliin
(69) rnekleri Murat Bardaknn ahbaba adl yaptnda bulunuyor, s.
162.
239
de, sesini 1919-1920 yllarnda karmaya balayan, hzla ykselen

Trk milliyetiliiydi. Sevr Antlamas Trkiyeyi aalamay de
nemise de, anlamay hazrlayanlar Mustafa Kemali ve u anda
ynettii kiilerin gcn hesaba katmamlard.
5 Ortadounun syanclar ve Bar

Anlamasnn Yeniden Gndeme Gelmesi
Mustafa Kemalin yetkisinin salamlatrlmas

Sevr Antlamas,Trkiyenin batsndaki sava meydanlarna g
mld. Bu savalardan 13.000 l ve 35.000 yaralyla kan ye
ni, dzenli Trk ordusunun can kayb greceli olarak ok azd.(1)
Yunan ve Ermeni ordularnn toplam kayb ise iki katyd. Ama
en byk acy sivil halk ekmiti; yzbinlercesi yaamn yiti
rirken, 3 milyon kii evinden uzaklamt. Bu kayplarn yerine
gelmesi iin aradan bir kuak gemi ve bu kez Sevrde tasarla
nan khne dlerin temelindeki hatal varsaym ortaya kmt.
Venizelosun ne srd toprak istemleri ve Bakan Wilsonn
kabul ettii Ermeni istemleri Trkiyeden el konulan topraklar
daki Ermeni ve Yunan nfusunun ok hzl ya da en azmdan
Trk nfusundan daha hzl artacan belirten demografik izd
mlere dayanyordu. Yunanlar ve Ermeniler daha nceleri Trk
komularmdan daha zengin olduklarndan elbette daha salk
lydlar. Ama bar ve salk hizmetleri iin ynn deitirdi.
Gnmzde Trkiyenin nfusu, Yunanistan ile Ermenistann
toplam nfusunun be katdr ama eski kafal milliyetilerin d
lerinde yaamakta olduunu fark eden Yunan ve Ermenilerin sa
ys ok azdr.
(1)
Mango, Atatrk, s. 345. 1914-15 knda Enver Paann Ruslara dzen

ledii tek saldrda Osmanl ordusu 110.000 askerini yitirmiti. (Hikmet
zdemir, The Ottomar Army 1914-1918 (Utah University Press, Salt
Lake City, UT: 2008) s. 52.
ORTADOUNUN SYANCILARI VE BARI...
241
Mustafa Kemalin nderliinde diplomasi ile silahl dire

ni elele yrd. Sevr Antlamasnm ardndan en acil grev,
stanbuldaki padiah ynetiminin, Trk milliyetilerinin dene
timindeki blgelerde krkledii isyanlarm bastrlmasyd. Bu
grev Austos- Aralk 1920 arasmda tamamland. Milliyeti ha
reketi yok etme giriimlerinin baarsz olduu gereiyle yzyze kalan Damat Ferit Paa, 15 Ekimde istifa etti ve bir din
lenme tedavisi iin kaplca kenti Karlsbada (gnmzde ek
Cumhuriyetinin Karlovy Vary kenti) gitti. 1922 Eyllnde k
sa bir sreliine stanbula geldi, kars Medihay (padiahn kzkardei), ailesinin dieri yelerini ve tayabildii kadar eyalarm
alp dnmemek zere gizlice Fransaya gitti. Bir sre sonra ken
disini izleyecek olan Sultan Vahdettine kiisel olmayan bir not
la bilgi verildi: Mediha Sultan burada kaldka romatizmasnm
artacandan ve tedavi iin Avrupaya gidilmesi hakknda zev
ci tarafmdan vaki olan srara mukavemet edemediinden iki sa
at evvel Avrupaya mteveccihen hareket eylediini yazmdr.
aran Padiah dokunakl bir sesle, apkn enite paa hem dev
leti bu hale koydu(!) hem gitti(!) yantn verdi.(2) Elbette ap
kn eniteyi defalarca iktidara getiren Vahdettinin kendisiydi. Sevr Antlamasnm imzalanmasnn ardndan Damat Ferit
Paay greve getirdiinde parlamento szc vekili bu atamanm
hem lke hem de hanedanlk iin felaket olaca uyarsm yap
mt. Vahdettin vazgememiti, Ben istersem Rum Patriini
de Ermeni Patriini de getiririm. Hahambabay da getiririm,
demesiyle Kazm Bey, Getirirsiniz amma faidesi olmaz, yant
n vermiti.(3) Damat Ferit Paanm apar topar gidiinden sonra,
srgne gnderilen padiah bir daha adm azna almad.
Damat Ferit Paanm ardndan greve getirilen deneyimli
Tevfik Paa, Osmanl mparatorluunun son sadrazam olacak
t. Tevfik Paanm olu padiahn kzyla evli olduundan, bir ak
(2)
(3)
Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2067.

Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2053.
MOK 16
242
raba olarak gven duyuluyordu. Yine de Mekkede srgndeyken

kendini temize karmak iin davranlarnn daima efkr- umu
miye veyahut gayr- kabil-i mukavemet, dier messirat olmu
tur diyerek halkn isteklerine ya da kar konulmayacak noktala
ra dayandn sylemi ve Bunun en briz delili, son Tevfik Paa
kabinesini srf aleyhinde efkr- umumiye tezhrt mehd ol
mad iin ahsm ve makamm hakknda siniyetleri zhir olan
Kemalcilerin stanbulda tesis-i nfuz etmelerine msid bulun
masna ramen, iki seneyi mtecaviz mevk-i iktidarda tutmak
lmda grlebilir,diye eklemiti (Tevfik Paa kabinesini, halk
ona kar olmadndan, benim kiiliime ve konumuma kar
olan, stanbulda kendi etkilerini oluturmak isteyen Kemalistlere
izin verdii halde iki yl akn bir sre tutmam bunun en ak
kantdr.)<4)
Sovyetler boyutu.
Mustafa Kemal, 1920 Temmuzunda, Sevr Antlamasnn imza
lanmasndan bir ay nce, Kafkas kkenli Dileri Bakan Bekir
Samiyi Moskovaya gnderdi. Ama tpk Batl dmanlar gi
bi Bolevikler de neler yapabileceini grmeden nce Mustafa
Kemale yatrm yapmak istemiyorlard. Balangta kabul edil
mez istekler ileri srdler. Verecekleri destek karlnda
Trkiyenin dousundan bir blgeyi Ermeniler iin istediler. Bu
arada Moskova altnlar iin baka Trk rakipler de ortaya k
mt.
Savan sonunda Almanyaya snan ittihat ve Terakki lide
ri Enver Paa, Alman dostlarnn yardmyla Moskovaya ula
m ve Britanyaya kar dnya apmda tm Mslmanlar si
lah altna almak iin Boleviklerden destek aryordu. Balarnda
Pariste eitim alm radikal gazeteci Mustafa Suphinin bulun
duu, Moskovaya itaat eden Trk komnistleri ona karyd
(4)
Bardak, ahbaba, s. 450.
ORTADOUNUN SYANCILARI VE BARI.
243
lar. Mustafa Suphi, Almanlarla ittifaka kar kp Rusyaya s

nm ve bir dman yabanc olarak tutuklanmt. Bolevik
Devriminden sonra serbest kalnca Kzl Orduya destek vermek
iin Rusyadaki kamplardan Trk esirleri kurtarm ve Komnist
Enternasyonele kabul edilen Trkiye Komnist Partisini kur
mutu. Bolevik desteini arayan grup - Ankaradaki Byk
Millet Meclisi hkmetinin delegeleri, Enver Paa ile berabe
rindeki srgnler ve Mustafa Suphi ile Moskova yanls Trk
Komnistleri 1 Eyll 1920 tarihinde Bakde yaplan Birinci
Dou Halklar Kurultaynda yzyze geldiler.
Ayn yln nisan aynda Kzl Ordunun igal ettii Azerbaycan
artk bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetiydi. Azerbaycann k
sa mrl milliyeti hkmeti Bakde iktidardan dmt
ama burjuva milliyetiler hl Ermenistan ile Grcistann ba
tsn denetliyorlard. arlk Rusyasnm eski Asya topraklarn
da Boleviklerin denetimi henz tamam deildi. arlk rejimi
nin kmesi Rus olmayan toplumlarda yerel devrimcileri orta
ya karmt. Ama Milliyeti Komnist olduunu ileri sren bu
kiiler nce milliyeti sonra komnisttiler. Moskovann gzn
de tpk daha sonra yok edilebilecek Batl Bolevik savunucula
r gibi, ie yarar aptallar olarak grlyorlard. Bak kurultaynn
amac Boleviklerin hedeflerini daha ileri gtrmek iin Moskova
yanls komnistler, Milliyeti Komnistler, radikaller ve eitli
grlerdeki antiemperyalistlerden oluan bir Dou Halklar cep
hesinin kurulmasyd.
rakip Trk delege grubu, bir yandan birbirini kukuyla s
zerken te yandan aralarndaki ilikiyi de srdryordu. Yalnzca
kendi hayal dnyasnda var olan bir slam htilal Cemiyetleri
ittihad kurmu olan Enver Paa, kuzey Afrikal Mslmanlarn
kendi kendini tayin etmi temsilcisi olarak bulunuyordu. Yap
t konumada eer Sovyetler 1914te var olsalard Kaiserin
Almanyas yerine onlarla ittifak kurmu olacan ileri srd ve
Birinci Dnya Savanda Boazlar itilaf devletlerine kapatarak
Rus Devriminin ilerlemesini hzlandrdn da ekledi. Ne var ki
244
Trk komnistleri Kurultaya deil, Halk mahkemesine barlar arasnda konumasn tamamlamasna izin vermediler. Daha
gereki olan Mustafa Kemal, Enver Paay slam Birlii hayale
tiyle Bolevikleri korkutmamas iin uyarmt.(5)
Mustafa Kemalin hedefine ulamas iin dikkatli yrmesi
gerekiyordu. Boleviklerden malzeme destei alrken, bir yandan
onlar hem lkesinden uzak tutmak hem de 1878de Ruslara yiti
rilen ve Boleviklerin sahip olmak istedikleri topraklar geri almak
istiyordu. Karlnda Trklerin Azerbaycanda, Ermenistann
kalan ksmnda ve biraz klm Grcistanda Sovyet ikti
darn tanyacan bildiriyordu. Bolevikleri biraz daha yat
trmak ve Trkiyenin kendi Marksist devrimcilerini ele geir
mek iin Ankarada bir halk hkmeti kuruyormu gibi dav
rand. Marksist szlnde halk hkmetinin anlam kapita
lizmden sosyalizme geiin kabul edilebilir bir aamasyd. Millet
Meclisini ayrntl bir slam ayiniyle aan, milliyetilerin sadaka
tini padiaha ilan eden Mustafa Kemal, yalnz bir kez kulland
ve bir daha asla kullanmad tanmla halk hkmetinin prog
ramn milletvekillerine sundu.(6) Trk ulusunu emperyalizmin
ve kapitalizmin basksndan ... Tanrnm yardmyla kurtarmay
amalayan program, 18 Ekim 1920 tarihinde Millet Meclisi tara
fndan oybirliiyle kabul edildi. Elbette hibir zaman uygulama
ya konulmad ama hem yurtiinde hem de yurtdmda amacma
ulat ve baz izler brakt.
Yurtiinde halklk program Mustafa Kemalin 60-70 mec
lis yesinden oluan ve Yeil Ordunun siyasi kanadn oluturan
Halk Zmresi zerinde denetim kurmasn salad. Kendi partisini
kurma zaman gelince Halk Frkas adn verdi ve Cumhuriyetin
ilanndan sonra Cumhuriyet Halk Partisi olarak deitirdi ve bu-
(5)
(6)
evket Sreyya Aydemir, Makedonya'dan OrtaAsyaya Enver Paa

(Remzi, stanbul: 1972) Cilt 3, s. 549, 574.
Taha Akyol, Ama Hangi Atatrk (Doan Kitap, stanbul: 2008) s. 27480.
245
gn hl ayn isim kullanlyor. Uzun bir sre tek parti olarak l

keyi ynetti ama serbest seimlerde tek bana iktidara gelemedi.
Yurtdnda elbette Boleviklerin gzn boyama olasl yoktu
ama Mustafa Kemalin Moskova ile temas kurmas itilaf devletle
rini komnizm hayaletiyle korkuttu.
Kzm Karabekir, Dou Anadoluda 1919 Maysnda komuta
y aldnda Britanyal denetim subay Albay Alfred Rawlinsonm
itilaf devletlerinin askeri yntemlerle Bolevizmin yaylmasn
nleyecek durumda olmadklarn; nk bunu baarmak iin
henz terhis ettikleri askerleri tekrar silah altna almalar gerek
tiini akladn anlarnda yazmt. Karabekir, Rawlinsonn
kendisinden Kafkaslarda komnistlere kar engelleyici bir ba
riyer oluturmasn istediini dnmt.(7) Mustafa Kemal,
Kafkasyay silip atarken, komnizmin Trkiyede yaylmasn da
nlemiti.
Aralk 1920de Trk milliyetileriyle Bolevikler Ermeni mil
liyetilerinin istedii topraklar bldkten sonra Moskovaya sa
dk Trk komnistlerinin lideri Mustafa Suphi Trkiyeye gel
mek zere Bakden ayrld. Karabekir, Erzuruma girmesine izin
vermeyince, Trabzona gitti. Yolda taciz edildi, baar umudunu
yitirdi ve tekrar Bolevik topraklarna ulamak iin bir tekne bul
du. Asla ulaamad. Gemiciler birliinin bakam tarafndan orga
nize edilen haydutlar onunla birlikte tekneye bindiler. Ak de
nizde Mustafa Suphiyi, karsn ve 13 arkadan ldrp cesetle
rini suya attlar. Daha sonra bu suu ileyenler de milliyeti yet
kililer tarafndan ldrld. Ankara'nn Moskovayla ilikileri bu
olaydan etkilenmedi.
Mustafa Kemal ve Yunanlar

Mustafa Kemalin diplomatik pozisyonu gelime gsterirken,
Yunanistann pozisyonu nemli lde zayflad. Venizelos
(7)
Karabekir, stiklal Harbimiz, Cilt I, s. 24.
246
Sevrdeki hayali kazanlarn somutlatrmak iin bir seim yap

ma karar ald. Seimden bir gn nce 25 Ekim 1920 tarihinde,
saray bahesinde bir maymunun srd Yunan Kral Alexandros
kan zehirlenmesinden ld. Babas Konstantinin ardl olarak is
teksizce tahta kan Alexander,Yunanistann tilaf devletleri ta
rafnda savaa girmesine karyd. lkenin sava ncesi snrlar
iinde yaayan halk zaten arpmaktan yorgun dmt. Bunu
bilen Venizelos seimi kazanmak iin tartlabilir taktikler uygu
lad. Yeni elde edilen Dou Trakyada yaayan Venizelos yanls
Yunanlara oy hakk tannd gibi ordu mensuplarna da oy hak
k tannd. Venizelos yanls subaylar meslektalarna bask yap
tklar gibi, sonularla da oynadlar. Atinada bir muhalefet lide
ri ldrld. Geriye dnp baknca Konstantinin tarafszlk g
r daha ekici gelmeye balad. Zorbalkla sulanan Venizelos
14 Kasm seimlerinde Konstantin taraftarlarnca yenilgiye ura
tld. 2 Aralk 1920de Fransann drtsyle, Britanya, Fransa ve
talya ortak bir uyar yaynlad: Sava srasnda itilaf devletleri
ne sadk olmayan, onlara zarar ve utan getiren bir kraln tekrar
tahta karlmas ancak Yunanistanm dmanca davranlarnn
onaylanmas olarak grlebilir. Bu uyarya karn gn son
ra Yunanistanda yaplan referandum Konstantinin geri gelmesi
iin adeta oybirlii salad.(8)
iktidar deiiklii en azmdan kuramsal olarak Yunanistana
Anadoludan geri ekilip Dou Trakyaya sahip kma abasna
girme frsat tand. Ama geri ekilme kolay bir seenek deildi.
Osmanl vatanda olan Rumlar, yaadklar lkenin dmanmn
tarafn tutarak kendi konumlarn tehlikeye atmlard. Dahas
Venizelos, bakentte yaayan Yunanlar, ulusal sorunu, baka
bir deyile lyonyann (Bat Anadolu) Yunanistana ilhak edil
mesi sorununu zdne ikna etmiti. Bu aslsz fikre kaplan
yeni iktidar, yarsna raz olma frsatn kard. Tarihin gidiatn
deitiren olay aslnda maymun sr deildi. Kral Konstantin ve
(8)
Llewellyn Smith, lonian Vision, s. 166.
247
yeni iktidarn yaylmaclk cokusunda Venizelosu alt etme kara

ryd. Gze aldklar riskler ksa srede aka ortaya kacakt.
Ermenileri yenilgiye uratmak ve Moskova ile uzlamak
Mustafa Kemale ordusunu Yunanlara kar Bat Cephesinde yo
unlatrmasna izin verdi. Karabekir Erzurumda kalrken, Bat
Cephesi Albay smete emanet edildi. Ocak 1921de Yunan bir
likleri igal ettikleri ky blgesinden ieriye doru ilerleme girii
minde bulundu. Esas saldr Bursann merkezi olduu Bithynia
ovasmdan Istanbul-Ankara demiryolunun ortasnda bulunan
Eskiehire doru yapld. Anadolu yaylasnn kenarmda, kk
nn tren istasyonunda smet nnnn askerleri Yunanlar
geri pskrtt. Kazand zaferin dl olarak Millet Meclisi
Ismetin rtbesini tugenerale ykseltti. Tek yldzl general ola
rak artk Paa unvann almt.
Yunanlar bu ilerleyiin Trk milliyetilerini yenmek iin sal
dr yerine bir keif manevras olduunu iddia ettiler. Yine de
geri pskrtlmenin siyasi sonular derhal ortaya kt, itilaf
devletleri drt ay nce tamamlanan Sevr Antlamasmn herkes
e kabul edilecek deiikliklerini grmek zere Londrada bir
toplant dzendiler. stanbul ile beraber Ankara hkmetini da
vet etmeleri artk onu tandklarm gsteriyordu. Konferans 21
ubatta alnca Osmanl heyeti bakan Sadrazam Tevfik Paa
geriye ekilip Trklerin iddialarm Ankara hkmetinin Dileri
Bakan Bekir Saminin aklayacan syledi. Tahmin edilece
i gibi konferans baarsz oldu: Yunanlar Sevrdeki kazanmlar
iin srar ederken, Bekir Sami, Misak-i Milli ya da 1918 atekes
anlamasyla izilen snrlar iindeki Trkiyenin btnl iin
srar etti. Konferans hibir sonuca ulaamad ama Bekir Sami
itilaf liderleriyle ayr ayr pazarlklar yapp Ankarayla anlama
ya vardklar takdirde baz ekonomik dnler olabilecei fikriy
le kkrtt. Geri dndnde pazarlklar Millet Meclisi tarafn
dan reddedildi ve Bekir Sami istifa etti. Ne var ki pazarlklar itilaf
devletlerinin glkle yaplandrlm birleik cephesindeki at
laklar geniletti.
248
Bekir Sami Londrada Batl mttefikleri batan karrken,

baka bir Trk heyeti de Moskovada pazarlk yapyordu. 16
Martta, Londra Konferansnm dalmasndan drt gn sonra,
bir Trk-Sovyet dostluk anlamas Moskovada imzaland.
Birka ay sonra yine taraflardan biri Trkiye, dieri hepsi de
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler biimini alm olan Grcistan,
Ermenistan ve Azerbaycan olmak zere imzalanan baka bir dost
luk anlamasyla birincisi pekitirilmi oldu. Trkiye, Grcistan
snrlar iinde zerk bir cumhuriyet olan Acaristann en byk
kenti haline gelen Batum liman dnda, 1878 ncesi dou snr
larna tekrar ulat. Trk devletinin dou snrn saptamann d
nda bu anlama Sovyetlerin altn ve silah olarak yardmn da
salad.
Trk milliyetilerinin askeri kapasitesini srdrebilmek iin
malzemeler ok nemliydi. 1.5 milyon altn ruble Aralk 1920de
geldi. Sevkyatlar dzenli aralklarla srd: 4 milyon altn ruble,
33.000den fazla tfek, 50 ar silah (bazlar ngilizlerden kalma),
300 ar makineli vs.(9)
Ayrntlara baklrsa, sevkyatlar Trklerin ikinci askeri baar
sndan sonra yaplmt. 23 Mart 1921 tarihinde Yunanlar nn
yaknlarnda bir kez daha geni apl bir saldr denediler. Ama
31 Marttaki Trklerin kar saldrs onlar elde ettikleri nokta
lardan pskrtt, ismet Paa haberi Mustafa Kemale ulatrd.
Metristepeden aadaki ovada kaan Yunanlar grebildiini
syledi.
Mustafa Kemalin ismet Paay kutlad Churchillvari szle
rini tm ilkokul ocuklar ezbere bilir: Siz orada yalnz dman
deil, milletin makus talihini de yendiniz.001
Ne var ki, lkenin kaderi dmanlar karsnda zafere ula
madan nce bir darbe daha yiyecekti.
(9)
Akyol, Ama Hangi Atatrk, s. 289-90. Farkl kaynaklarda rakamlar dei

iyor.
(10) Mango Atatrk, s. 311 (Atatrk, s. 367)
249
Haimilerin tekrar ortaya k: Irak ve rdn

Suriyedeki bozgundan sonra dnya bir daha Faysaln adn
hi duymasayd, pek de artc olmayacakt. Ama bir yl iin
de Britanya hkmeti atmalarla uraan Irak ynetmek iin
Faysalm en iyi aday olduuna karar verdi ve Irak kral olarak se
ilmesini ayarlad. Talihinin bylesine artc biimde dnme
sinin nedeni Britanyann Irakta etkisini daha ucuza srdrmek
iin lkede ynetimi yaplandrmaya gitme kararyd. Aa yuka
r ayn tarihte Abdullahn da kendini Transrdn Emiri ilan et
mesine izin verildi. Bunun nedeni yine Britanyanm parasal ksn
tlar ve Faysaln, rdnn dou topraklarn Suriyedeki kral
lnn bir paras olarak grm olmasyd. 1920lerin ortasnda
Faysal ile Abdullah Irak ve Transrdndeki Britanya mandasnm
yneticileri olarak atandlar. Buna karlk Ortadouda daha ge
ni bir Arap lkesinin kral olma dn srdren Hseyin, kral
ln tmyle kaybedecek ve srgne gnderildii Kbrsta yaa
mna son verecekti.
1916 Ekiminde Mekkedeki ulema snf, Hseyini, Arap
Ulusunun Kral ve Mslmanlar slam halifesinin kaderi hak
knda fikirliine varncaya dek, dinsel bakan olarak ilan etmi
ti. Hseyinin tm Araplarn lideri olma iddiasm, Araplarn o
u gibi ana sponsoru olan Britanya hkmeti de kabul etmiyor
du. Ingilizler onun kibirli iddialarndan tedirgin olmu ve yalnz
ca Hicaz Kral olarak tanmay yelemilerdi.
Arap isyan srasnda g merkezi Hseyinden Faysala kay
m ve olunun baarlar Hseyini kskandrmt. 1918 Austosunda aralarnda kan iddetli kavgada Faysal ordu komutanl
ndan istifa etme tehdidini savurmu ve ancak Lawrencem araya
girmesiyle byk bir krize dnmesi nlenmiti. Durumun ger
ek ynn grmez gibi davranan Hseyin, Faysalm Franszlarla
uzlama giriimlerini baltalamt.
Hicazn iinde de Hseyinin konumu pek salam deildi.
Arabistan Yarmadasndaki rakipleri ve zellikle Abdlaziz bin
Suud savata epey g kazanmlard. 1902 ylnda komuta ettii
250
birlikler Arabistann orta blgesinde Riyad kentini Ibni Raidden

alnca Ibni Suud nemli bir isim olmutu. Bu baar kendini Necd
Emiri ilan etmesini salamt. Srekli olarak topraklarn geni
letmi ve 1914 ylma gelindiinde Osmanllardan bamsz olan
Arabistann orta blgesinde en nemli g olmutu. Ibni Suud,
18. yzylda Muhammed bin Addlvahab (1703-92) tarafndan
kurulmu olan ve Suudlarla ittifak kurmu olan Snni Islamn
Vahabi mezhebine mensuptu. 1806 ylnda aralarnda Mekke ve
Medinenin de bulunduu Arabistan Yarmadasnn byk bir
ksm fethedilmiti. Daha sonra Msrdan gelen birlikler Suudlar
ve Vahabileri kertmilerdi. Ailenin talihi ancak 20. yzyln ba
nda Ibni Suud yeni fetih dalgalar yaratnca iyiye gitti.
Vahabilerin dinsel cokular Necd blgesinde nemli boyutta
toplumsal tutarllk salad. Hicazda ise Hseyinin parasal des
teklerini ve rvetlerini almak dnda herhangi bir tr tutarl
lk yoktu. Ibni Suud, ayrca lkesini yaplandrmak ve ordusunu
glendirmek iin ihvan ad verilen yeni bir szde askeri karde
lik unsuru oluturdu. Genelinde eski gerler olan ihvanlar Necd
blgesine yerleip medreseler kurdu ve topra ilediler. Ne var ki
istenilen dakikada Ibni Suudun i ve d dmanlarm korkut
mak iin bir anda harekete geirebilirlerdi.(11)
Hseyin ile Abdullah, Suudun gitgide artan tehdit unsuru
nun farkndayd. Ibni Suud Britanyanm parasal desteini dikkat
le harcarken, Hseyin kendisine gelen destei hem Arap Isyamna
hem de Ibni Suudun yrngesinden uzakta kalmak iin kabile
lere rvet olarak harcamt. Abdullah'n Arap Isyamna katl
mamasnn bir nedeni, Ibni Suudun, gcn arttrmak iin
Hseyinin isyana ballndan yararlanabilecei korkusu olarak
aklanabilir.02
(11) Ibni Suudun gemii iin bkz. Yapp, The Making o f the Modem Near
East, s. 60.
(12) Teitelbaum, The Rise and Fail of the Hashemite Kingdom o f Arabia, s.
103.
251
Hurma atmas ve Hseyinin k(13)

Ciddenin dousundaki Hurma blgesinde yaayan Utayba ka
bilesinin Emiri Halid, 1914te Vahabi mezhebine geti. Bu tarihe
kadar Hseyinin etkisi altnda kalm ve Arap syamna katlm
t. Ama 1917de Abdullah ile aras bozulunca, daha fazla savama
yacan ve vergi demeyeceini aklayp bamszln ilan etti.
Ibni Suuddan yardm istedi ama Suud destek vermekten kan
d. Hseyin ayrca Osmanllar destekleyen Ibni Raide saldrma
s iin Britanyann Ibni Suuda cesaret vermesini Araplarn ara
sndaki kendi stn konumuna bir tehdit olarak grp kaygla
nyordu. Sorunun temelinde Hseyinin Osmanllara kar sava
ta Ibni Suudun bulunmasn istememesi yatyordu. Britanya'nn
tmyle kendisine baml olmasn istiyordu ama Ingilizler bir
yandan Hseyine yanarken te yandan Ibni Suudu bir mtte
fik olarak grp gelitirmeyi srdryorlard.
Hseyin Hurmada kendi iradesini askeri gle dayatmaya ka
rarlyd. ilk giriimi 1918 Temmuzunda Halid ve yerel gler ta
rafndan durduruldu, ihvan savalar Hurmaya doru ilerle
yerek, ayn mezhebi paylatklar kiilere yardm etmeyi ve Ibni
Suud blgenin Hseyinden bamszln desteklemeyi srdr
d. 20.yzyln balarmda Arabistan Yarmadasnda liderlik si
lahla elde ediliyordu. Eer Hurmadaki Utaybalar gibi inat ka
bileleri bask altma alamazsa Hseyinin stnlk iddialar ka
nlmaz biimde baarsz olacakt.
1919
Maysnda Medinedeki Osmanl garnizonu sonunda
teslim olunca, Abdullah bir Hicaz ordusunun banda Hurmaya
bir kez daha gnderildi. Faysal ile birlikte kuzeye, Suriyeye git
meyen Abdullah, Haimilerin Arabistan Yarmadasndaki id
dialarn Suriye ve Mezopotamyadan daha nemli olarak g
(13) Bu blm J Kostinerin Prologue o f Hashemite Downfall and Saudi

Ascendancy: A New Look at Khurma dispute makalesi, Susser ve
Shmuelevitz, The Hasehemites in the Modern Arab World, s. 47-65 ad
l yapta dayanmaktadr.
252
ryordu. Osmanllarla atmalarn sona ermesini, Arabistan

Yarmadasnda bni Suud ile yaplan stnlk ekimesinde yal
nzca bir mola olarak alglyordu. Ne var ki 25 Mays 1919da
Abdullahn gl silahlarla donatlm 3000 kiilik ordusunu
Trabada kamp kurduklar gece nc ihvan savalar pusuya
drd. Ordu ar silahlar dahil olmak zere tmyle yok edil
di; Abdullah cann zor kurtard.045
Hseyinin Arabistan Yarmadasndaki gc artk hzla azal
yordu. Yalnzca Britanyann bni Suuda yapt bask daha faz
la avantaj kazanmasm nlyordu. Hatta Ingilizler beklenme
dik durumlara mdahale etmek iin plan bile yapyorlard. bni
Suud, her zamanki gibi vlecek biimde kendini snrlad ve as
keri avantajn sonuna kadar kullanmad. Britanya ile iyi ilikileri
ni srdrmeye istekliydi. Birka yl sonra yazlan bir Britanya bil
dirgesi eer isteseydi bni Suud hi kukusuz Mekkeyi ele geire
bilir ve Hicaz igal edebilirdi kaydn decekti.055 Bu tarihte Su
riyenin denetimini elinde tutan Faysal, babasnn yardmna ko
tuu takdirde Franszlarn bu frsattan yararlanp saldracandan
korktuundan yardm edememiti. Hicazn bamsz bir krallk
olarak geerlilii her zaman kukulu olduundan Traba bask
nndan sonra Hseyin, Suriyenin Hicaza balanaca kaygsna
kapld. Hurma olaynda Haimilerin gcnn ve Hseyinin li
derlik niteliklerinin ne kadar kstl olduu aka ortaya kmt.
Britanya hkmeti, bni Suud ile resmi grmeler yapma
yan Hseyinin, sorunlarn nedeni olduunu dnyordu. Lord
Curzon, Britanyann eski mttefikini artk mark ve kavgac
bir dert olarak gryordu.065
(14) Mary C Wilson, King Abdullah, Britain, and the Making o f Jordan,
Cambridge Middle East Library, (Cambridge University Press,
Cambridge: 1987) s. 37.
(15) Mezopotamya krall nerisi ve Emir Faysaln ilk kral olmasnn
avantajlar ve dezavantajlar zerine yazlan belge, Savunma Bakanl
32/5619.
(16) Busch, Britain, India, and theArabs, 1914-1921, s. 333.
253
Hseyinin oullarndan Faysal kazand baarlardan, Abdul

lah ise Traba felaketinin sonucundan dolay ondan uzaklam
lard. Mekkede babasnn yannda kalan en byk olu Ali ise,
sinirli davranlarnn babasn yalnzlatrdn ve Arap davas
iin gitgide daha tehlikeli olmaya baladn dnyordu.(17)
Turabadaki yenilginin kt sonular Hseyin iin gittik
e artan bir parasal krizle iddetlendi. 1916dan bu yana Hse
yin Britanyann parasal desteine tmyle baml olmutu.
Kabilelere datt rvetler ylesine abartl bir hal alm ve son
suza dek srecei beklentisi ylesine ykselmiti ki, bu parasal
destek Hseyinin yumuak karn olmutu. Verdii rvetler an
cak geici olarak sadakat salyordu. Britanya hkmeti sbvan
siyon miktarn azaltmca Hseyin, Hicaz ve Arabistann kom
u blgelerindeki kabileler zerindeki etkisini srdrmenin zor
latn fark etti.(18) Yaad kriz nedeniyle Hicaza destek olacak
geliri elde edebilmek iin Cidde ve Mekkedeki tccarlar vergiye
balamak zorunda kald. Hicaz halk OsmanlIlardan para almaya
alkt ama bedelini demeye alk deildi. Savan en hzl d
neminde Britanyadan ayda 200.000 altn sterlinden fazla alrken,
1920lerin ortasnda bu rakam 30.000 altn sterline dmt.
1920 Austosunda Britanya, parasal destein srmesi iin
Hseyinden Versay Antlamasm ve geen nisan aynda karar
verilen San Remo Anlamasm imzalamasn istedi. Hseyin s
rarla reddetti. Bundan sonraki drt yl boyunca Britanya iki ta
rafl bir anlamayla Hseyinle olan ilikisini resmiletirmek
iin abalad. 1912 Temmuz ve Austosunda onunla gren
Lawrencein grevi Britanyann koullarn kabul ettirmekti.
Hseyin her zamanki elikili kiiliine brnmt. Lawrence,
Yal adam bir dereceye kadar kstah, a gzl ve aptal ama
(17) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom o f Arabia, s.
198.
(18) Teitelbaum, The Rise and Fail o f the Hashemite Kingdom of Arabia,
s. 166.
254
son derece dost canls ve bizim karlarmza sadakat gsteri

yor, diye yorumlad.*19' Hseyin, sava sonras anlamalarda ve
bni Suud ile atmasnda Britanyann kendisini yzst brak
tna gitgide daha fazla inanr olmutu. Lawrencein yakarla
rna karn, Britanya kendisini Filistin ve Irak kral olarak tan
yp Arabistandaki dier yneticiler arasnda ayrcalk vermedi
i takdirde hibir anlamay imzalamayacan bildirdi. Sonunda
Lawrence oradan ayrld.
Anlamaya raz olmamas Hseyinin Britanyadan daha fazla
parasal destek almasma engel oldu. Aptalca bir karar ve lmcl
bir hatayd.(20) Ibni Suud Arabistann orta kesiminde toplumsal ve
askeri adan btncl bir devlet yaratrken, Hseyin kendi dip
lomatik yeteneklerinin hakllna ve uluslararas destek kazanma
becerisine dayanmt. Askeri baarszlklar, ynetim beceriksiz
lii ve Britanyann nerilerini reddetme olgusu bir araya gelin
ce ana sponsoru onun krallnn en byk dman Ibni Suudm
saldrlarna ak bir durumda brakmt.
Msr ve Irakta isyanlar

imparatorluun iletiimi asndan stratejik nem tayan M
sr, Britanya iin byk kayg nedeniydi ve Allenbynin 1919
Martnda karlat huzursuzluklar, Britanya ynetimine kar
muhalefetin ne kadar yaygn ve derin olduuna iaret ediyordu.
Britanyann stratejik karlarm gvence altna alrken, Msrn
milliyetilik amalar gereini kabullenmek iin anahtaryd ve
Lord Milnerin 1920 yazmda milliyeti liderlerle yapt pazar
ln altnda bu konu yatyordu. Ne var ki, ilerleme kaydetmek
ok zordu ve 1922 ubatnda Britanya, Msrn savuma ve d
ileri zerindeki denetimini srdrrken, bamszlm tektarafl olarak ilan etti. Sudan Genel Valisi Sir Lee Stackn 1924te
(20) Wilson, Lawrence ofArabia, s. 656, 657-61.
255
Kahirede suikaste kurban gitmesi Msrllarn fkesinin srd

n kantlyordu.121' ki lke arasnda 1928 ve 1930da yaplan
anlama pazarlklar baarsz oldu ve Ingiliz-Msr ilikileri tat
min etmeyecek biimde devam etti.
Mezopotamya ise daha kolay alevlenecek gibiydi. San Remo
Konferansnda Britanya mandasnn kabul edilmesinin ardndan
1920 Temmuzunda geni apl bir isyan patlak verdi. Bu isyann
nedenleri o dnemde biraz tartmalyd. Yetenekli ama zorba
Sivil Komiser Vekili Arnold T. Wilson, olaylar amdaki Faysal
hkmetinin kkrtmas olarak yorumluyordu ama manda kar
tl gereini de gizleyemiyordu. Wilsona hakszlk etmemek
iin, ii Araplarn ya da Krtlerin, Snni Araplarn etkin olduu
bir hkmetle anlaabileceinden kuku duyduunu sylemek
gerekir ve bu konu hl lkedeki sorunlarn kaynadr.(22) te
yandan Lawrence 23 Temmuzda The Times gazetesinde yayn
lanan bir mektubunda konuyu en ak biimiyle ortaya koymu
tu. Araplarn, Trklerle savamasnn nedeni efendilerini dei
tirmek deil bamszlklarn kazanmakt diye belirtmiti. 1921
ylma kadar sren ayaklanmada 8450 raklnn yaamn yitirdi
i tahmin ediliyor. Fazla yaylm Britanya ve Hindistan ordula
rnn da durumu zordu, isyann balangcnda 9800 Britanyal
ve 25.000 Hintli asker vard ve 1920 yaz boyunca Hindistandan
20 tabur daha gnderildi. Britanya ve Hindistan ordularmda 426
l, 1228 yaral ve 615 kayp ya da sava esiri vard. Irak manda
snn zehirli bir kadeh olduu kantlanyordu.(23)
(21) Yapp, The Making o f the Modern Near East, s. 340-345; Hughes, Allenby
inPalestine, s. 13-15.
(22) Sir Arnold T Wilson, MP, A Clash of Loyalties: Mesopotamia 1917-1920.
A Personal and Historical Record, (Oxford University Press, Londra:
1931) s.310-14.
*
(23) Keith Jeffrey, The British Army and the Crises o f Empire 1918-22
(Manchester University Press, Manchester: 1984) s. 150-1; John
Marlowe, Late Victorian: The Life o f Sir Arnold Wilson (The Cresset
Press, Londra: 1967) s. 212-31.
256
Mezopotamyada askeri giderleri ksma basks artk politika

deiiklii gerektiriyordu. Londra ya da Delhiden dorudan y
netim artk uygun bir strateji deildi ve lkede Britanyann gi
derlerini ksmasn salayacak gvenilir bir Arap iktidarna ge
reksinim vard.(24) Aralk 1920de kabine toplantsnda tekrar
Mezopotamya Yksek Komiserliine getirilmi olan Percy Cox,
milliyeti duygular tatmin etmek ve Britanya askerlerinin say
snda nemli bir indirime gitmek iin Faysalm Mezopotamya
Kral ilan edilmesini nerdi.(25) Suriyedeki felakete karn Faysal,
Britanya hkmetinin aralarnda Babakan Curzon ile Dileri
Bakan Daimi Yardmcs Hardingein de bulunduu st kade
melerinde epey sayg gryordu ve olduka fazla sayda destek
isi vard. Eer Franszlar itiraz etmemi olsayd gerekten de
Curzon, Mezopotamya Kral Faysal seeneini ok daha nce
harekete geirecekti.(26)
Bu stratejinin alternatifi ise daha tatszd. Bu seenek Britanya
askerlerini Basraya ekmek ve Mezopotamyann geri kalan
n Mustafa Kemalin Trk milliyetilerine ya da anariye terk
etmekti.(27) Churchill ise giderleri ksmak iin hava gcnden ya
rarlanmay nerdi. Uyarmak (daha dorusu terrize etmek iin)
amacyla ba kaldran kyleri bombalamann blgeyi tutmak iin
bulundurulmas gereken asker saysnda nemli lde azaltma
salayacana Lloyd Georgeu ikna etti. Coxun halkn sadakatini
kazanmak ve asker saysn azaltmak iin bir Arap hkmeti kur
ma nerisiyle birletirilince, byk miktarda gider kayb nlene
bilirdi.
Churchillin Mezopotamya iin ne srd tutarl, maliyeti
dren stratejisi Ortadoudaki Britanya mandalarnn sorunla
(24) D am in, Britain, Egypt and the Middle East, s. 39-40.

(25) Gilbert, Churchill Compation, IV, Ksm 2, s. 1279.
(26) Paris, British Middle East Policy-Making after the First World W ar\ s.
773-93.
(27) Darvvin, Britain, Egypt and the Middle East, s. 35-6
257
ryla uramak iin en iyi aday olarak grlmesine yol at. Bu ne

denle Milner, Smrgeler Bakanlndan alnmak istediini belir
tince, Lloyd George Ocak 1921de onun yerine Churchilli getirdi.
Ve Churchill derhal harekete geti. Irak ynetecek en iyi kiinin
Faysal olduu kararma vard. Ortadou iin karar verme olgusu
nu gncelletirmek iin hzl admlar tt. Smrge Bakanlnda
tek bir alt blm olmas yeterliydi aksi takdirde Churchille g
re beceriksizlik, baarszlk ve itibar kayb kesindi.(28) 1917den
bu yana Britanya Ortadou politikasn nasl srdrmesi gerekti
i konusuyla bouuyordu ve Mark Sykesa gre 18 farkl organi
zasyon ve gruptan veri topluyordu.(29) imdi ise Churchillin de
netimi altnda tek bir ses olacakt. Curzon bir yandan sinirlen
miti, Churchillin Ortadouda g avcs olduundan kukula
nyordu ve te yandan sorunlu blgenin sorumluluunun baka
birinde olmasndan dolay rahatlamt.
Smrge Bakanlnn Ortadou Blm 1 Mart 1922de ku
ruldu. Britanya mandalarndan, Arabistan Yarmadasndan ve
randan sorumluydu. Hindistan Brosundan gelen ilk Mstear
John Shuckburgh, Ortadouda deneyim kazanmt. T. E.
Lavvrence, Churchillin Ortadou danman olmay kabul etti.(30)
Lawrence ile yeni blmn siyasi ve idari kolunun bakan olan
Hubert Young Haimi yanls partizanlard.(31) Onlarn bu kuru
lua atanmas, Haimilere kur yapacak ve Britanyann yeni stra
tejisini uygulamaya koyacak grevlilerin bulunmas gerektiini
gsteriyordu.
Britanyanm Faysal ile en nemli balants olan Lavvrencen
bu durumu deimedi. Balangta Bar Konferansnda Araplara
ihanet edildii duygusuna kaplnca Britanya hkmetine yar
dmc olmak konusunda baz ekinceleri vard. Grlerini sap
(28)
(29)
(30)
(31)
Gilbert, Churchill Companion, IV, Ksm 2, s .1300,1303-6.

Monroe, Britains Moment in the Middle East, s. 35-6.
Wilson, Lawrence ofArabia, s. 641-2.
Karsh ve Karsh, Empires of the Sand, s. 308.
M OK17
258
tamak iin Faysal ile zel bir konuma yapt. Faysal babas ile
Abdullah'n itiraz edeceini dnerek kayglansa da, Britanya
ile almaya hevesliydi.(32) Stratejisinin baarl olacam d
nen Churchill, 1921 Martnda Kahirede Mezopotamya man
das konusunda neler yaplmas gerektiinin grlecei, tm
Britanyal Ortadou uzmanlarnn katld bir toplant dzen
ledi. Toplantnn amalar resmen yeni bir Arap ynetici belirle
mek; Britanya askerlerinin saysn bar zamanndaki daha eko
nomik boyuta indirgemek iin bir takvim hazrlamak; manda
ynetimi iin gelecekteki parasal yardm miktarm hesaplamak;
Mezopotamyann hangi blgelerinin elde tutmaya deer oldu
una karar vermekti.(33) Kahireye giderken karlat Franszlar,
Faysalm Mezopotamya Kral ilan edilmesine kar itirazlarn yi
nelediler. Ne var ki, Britanya artk bu konuda kendini Fransaya
fazla borlu hissetmiyordu.
Kahire Konferans(34)
Konferans, 12 Mart 1921 gn Semiramis Otelde topland. 12
gn boyunca 40tan fazla gizli oturumda aralarnda yksek ko
miserlerin, st rtbeli blge komutanlarnn, yerleik siyasetile
rin ve Somali gibi blgelerin valilerinin de bulunduu yaklak 40
Britanyal Ortadou uzman ve karar makam, Ortadouyu bu
gne kadar ekillendirecek bir gndem zerinde alt. Irak ismi
ni almasna karar verilen Mezopotamya iin en iyi ve en ekono
mik baar ansnn Faysal olduuna karar verildi. Percy Cox ile
Gertrude Bell de bu neriyi desteklediler ama Faysalm Irak hal
kna dayatlmas yerine kendi seimi gibi gsterilmesinin daha iyi

(33) Gilbert, Churchill Comparion, TV, Ksm 2, s. 1334.
(34) En iyi deerlendirme,. Aaron S Klieman, Foundations o f British Policy
in the Arab World: The Cairo Conference o f 1921 (Johns Hopkins Press,
Baltimore: 1970)
259
olacan bildirdiler. Fikir birliine varlan denkleme gre Faysal,

Irak kral olabileceini ilan edecek ve Britanya hkmeti bunu is
tein nnde durmayacan aklayacakt.*351
Konferans Filistin sorununu da ele ald. Hl Filistin ve
Trarisrdn kapsayan bir manda yanls olan Yksek Komiser
Herbert Samuel, Balfour Deklarasyonunun bunu belirttiini ve
ayr mandalar oluturulmas halinde Milletler Cemiyetiyle so
runlar kabileceini ne srd. Abdullahn Ammana doru
yrd haberi konferansa ulanca durum biraz daha ivedilik
kazand. Kararn artk kendisine kaldm Churchill aka an
lamt.
Konferans sona erince Churchill ile Lawrence kuzeye, Kudse
gittiler ve Emir ile bir toplant yaptlar. Churchill Abdullaha,
Transrdnn Filistinin bir paras olmayacam syledi ve ona
Transrdnde bir liderlik konumu ve parasal destek nerdi. Buna
karlk o da Franszlara saldrlara son verecekti. Ayrca kendisi
ne Ingiliz danmanlar verilecek ve bamszla doru ilerlemesi
salanacakt.*361 Ayrca Irak zerindeki iddialarndan vazgeme
ye de ikna edildi. Eer iyi davranrsa, Franszlarn ona amda bir
grev verebilecei de ima edildi ama Antonius bu nerinin onu
susturmak iin bir hile olduunu ne sryor.*371
Churchill, Kudste 30 Mart 1921 tarihinde Arap ve
Siyonist heyetleriyle grt. Filistinliler daha nceden Balfour
Deklarasyonunu reddetmesini ve gleri durdurmasm isteyen
bir bildiri sunmutu. Churchill iki istemi de yerine getiremeye
ceini aka syledi. Ama gelecek iin daha nemli olan nokta,
Balfour Deklarasyonu hakknda syledikleriydi. Balfourun her
hangi bir Ulusal Vatandan sz etmi olduunu anmsatp, bunun
bir Yahudi hkmetinin Araplara dayatlmas anlamna gelme
(35) Sachar, The Emergence o f the Middle East, s. 378.

(36) Sachar, The Emergence o f the Middle East, s. 402-3; Wilson, Lawrence o f
Arabia, s. 649; Fromkin, A Peace to End Ali Peace, s. 504.
(37) Wilson, King Abdullah, Britain, and the Making ofjordan, s. 52-3.
260
diini aklad. Ulusal Vatandan sz ederken Siyonistlerin asn

dan ktye yorulacak biimde ulusal merkez tanmn kullan
mas ksa sre sonra nem kazanacakt. Bu nitelemenin Siyonist
heyete verdii yantta yer almamas ilgintir. Britanya hkmeti
nin Balfour Deklarasyonuna ballndan sz ederken, lkenin
mevcut nfusuna hakszlk yaplmayacan vurgulad. Araplarn
gelecek korkusu tadklar konusunda heyeti uyard. Araplarn
gerek duygular ksa srede ortaya kacakt.(38)
Konferansn en nemli vurgusu Britanyann Ortadounun
yeni dzenini kurarken, stratejisinin erif ynetimi olmasyd.
Aaron Kliemann belirttii gibi, Bir pragmatizm denemesi ola
rak balayan ey Kahirede geniledi ve Mezopotamyadan bala
yp Arabistan ve Transrdne yaylacak, mmkn olan her yer
de uygulanacak bir ilke uygulamas biimini ald,(39)
Ingilizler plan uygulamaya koyarken olaylar hzla ilerleme
ye balad. Lavvrence, Faysala, Ortadouya gitmesini syle
di. 15 Nisanda yaptklar uzun grmede Faysal bundan sonra
Franszlara saldrmayacam ve Hicazda babasma saldrmama
s iin bni Suud ile uzlama yapacan bildirdi. Irak halk henz
kendini ynetmeye hazr olmadmdan Ingilizlerin neri ve des
teine gereksinimi olacam da kabul etti.(40) Ingilizler de onunla
ayn fikirdeydi. Churchill, Irakm bir Hindistan eyaleti gibi y
netileceini hayal etti.(41) Percy Cox ile Gertrude Bell, Faysalm
gelii iin hazrlklara balad. Gertrude Bell, Faysalm yolculuu
iin gerekli dzenlemelerden yeni devlet iin geici bir bayraa
kadar her eyi organize etti. Faysalm lke iindeki en nemli po
tansiyel muhalifi Basranm nde gelen ailelerinden birine men
sup, Trk parlamentosunun eski bir yesi olan Sayid Talib idi;
sava dnemini srgnde geirmiti ve belki de lkedeki en ta
(38)
(39)
(40)
(41)
Gilbert, Churchill Companiot, IV, Ksm 2, s. 1419-22.

Klieman, Foundations ofBritish Policy in theArab World, s. 124.
Wilson, Lawrence o f Arabia, s. 650.
Gilbert Churchill Companion, IV, Ksm 3, s. 1553-4.
261
nnm milliyetiydi.'421 Olaylarn gidiinden memnun olmad

n aklad duyulunca, tutukland ve dnmemek zere Seylana
srgne gnderildi.
Faysal 23 Haziran 1921de Badata ulat. Coxun talimaty
la Irak Bakanlar Konseyi Faysal aday olarak onaylad ve aus
tos aynda bir halk oylamas yaplmas karar ald. Yzde dok
san alts Faysalm yannda olduunu belirtti ama Faysaln ger
ekten bu kadar destei salam olduunu sylemek olanaksz
d. Mustafa Kemal ile yakn ilikiler srdrmek isteyen Trk yan
ls kalabalk gruplar, teokrasi isteyen iiler ve bamszlk arzula
yan Krtler vard. Ama herhalde Faysal ktnn iyisi bir seenek
ti. Phoebe Marrn bildirdii gibi, onun grnmne sahip ya da
onun kazand kadar oy alabilecek baka bir adayn bulunmas
kukuluydu.(43) 23 Austos 1921 tarihinde Faysal, Irakm ilk kra
l olarak ta giydi.
Siyonist harekette gerginlikler:

Weizmann ve Brandeis
Ortadouda bu olaylar geliirken, Weizmann, 1921 Nisamnda
Amerikaya ilk ziyaretini yapmadan nce ksa sreliine tekrar
Filistine gitti. Amerika yolculuunun grnrdeki nedeni halen
Scopus Danda bombo bir yer olan brani niversitesine il
gi ekmek ve Keren Hayesod olarak bilinen Filistin Kurulular
iin Amerikan Fonunu kurmakt. Arka planda ise Brandeis ve
Amerikan Siyonist Hareketinin destekileriyle yapt ve 1920
Kasmndaki Amerikan Siyonist Organizasyonunun (ZOA) yl
lk kongresinde daha belirginleen ateli tartma yatyordu. Bu
toplantda Brandeisin destekileri Keren Hayesodu etkili bir bi
imde kmsemilerdi. Bir bakma aslann inine girmek zerey
(42) Bkz. Wilson, A Clash ofLoyalties, s. 265-6.
(43) Phoebe Marr, The Modern History o f Iraq (Westview Press, Boulder,
CO: 2004) s. 25.
262
di ama Weizmann aralarnda Ussishkinin de bulunduu gl

bir heyetle gelmiti, Albert Einsteinin aktif desteini almt ve
kente gelii New Yorklu Yahudiler tarafndan sevinle karlan
mt.
ZOA lider kadrosuyla takmas uzun srmedi. ZOA Bakan
Yarg Julian Mack, onu karlamak iin gemiye kadar gelmi
ve Brandeis ile destekilerinin grlerini sunan bir bildiri ver
miti. Weizmanna gre neriler Siyonist hareketi oluturan
paralarna ayrmaktan baka bir ey deildi. Weizmann birle
ik Siyonizmin iin z olduuna inandndan bildiri koul
larn kabul edemezdi. Byle davranarak Brandeis, Mack, Felix
Frankfurter, Robert Szold, Jacob de Haas ve Stephen Wise gi
bi aklnza gelebilecek en gl Amerikal Siyonistlerden olu
an ZOA lider kadrosuna aka kar geliyordu. Bu kiilerle k
yaslaynca Weizmannn, Louis Lipsky gibi Amerikal desteki
leri nemsiz kalyordu. Ama Weizmannn igdleri Amerikan
Yahudilerinin duygularnn kendi tarafnda olduunu sylyor
du ve Ussishkin de Amerikan liderliine teslim olmamalar y
nndeki grn paylayordu.
Yine de uzlamaya varmak iin giriimler yapld ama sonu
suz kald. Nisan aynn sonunda Brandeis karsna ve Frankfurtere
yazd mektuplarda nefret etmeye balad Weizmanndan
ac szlerle bahsediyordu. Bu arada Weizmann, Dnya Siyonist
Organizasyonu Bakan olarak Amerikada Keren Hayesodun
kurulacan aklad. Bu davran iki grubun zorlu ilikileri
ni dorua kard ve yzleme 5-8 Haziran 1921 tarihleri ara
snda Cleveland kentinde yaplan 24nc yllk ZOA kongresin
de ortaya kt. Kongre ncesinde konumlar hakknda gren
ve kararlar aleyhlerine kt takdirde ne yapacaklarn belirle
yen Brandeis ile Mack derhal istifalarn sundular ve destekile
riyle birlikte ayrldlar. 19 Haziranda Brandeis, Dnya Siyonist
Organizasyonu Onursal Bakanlndan istifasm resmen sundu.
YVeizmann ve Amerikal destekileri, organizasyona sahip k
mlard ama dnyann en canl Yahudi toplamlarnn birinin li
263
der kadrosunda yaanan srtmenin yanklar yllar sonra du

yulmaya devam edecekti.(44)
Samuel, Arap direnii ve

Filistinde Britanya politikas
Churchillin uyard gibi Araplarn korkusunun yaps yle bir
boyuta ulat ki, 1920lerdeki iddet patlamas glgede kald.
Samuel, greve balamasnn daha ilk haftasnda ilkbahardaki hu
zur bozucu olaylara katlanlara af ilan ederken, serbest braklmas
iin Weizmannn srarla kampanya yapt Jabotinsky de serbest
kalanlar arasndayd. 1920 Austosunda affn kapsam geniletil
di ve Arif el-Arif ile Emin el-Hseyni adl iki Arap kaak da bun
dan yararland ve bylece Emin el-Hseyni aktif olarak Filistinin
siyaset yaamna girdi. Mart 1921de vey kardei Kuds Byk
Mfts Kamil el-Hseyninin lmyle arad frsat karsma
kt. Ingilizlere dostluunu srdrecei gvencesini verip vey
kardeinin grevine aday olmak iin kampanya balatt. Daha bu
i sonulanmadan hi beklenmedik bir biimde sorunlar ortaya
kt. 1 Mays Bayramnda Yafada komnist ve komnist olma
yan Yahudiler arasnda bir tartma kt ve Araplarn nedenle
ri aka bilinmeyen bir ekilde nce Yafann Yahudilerine ar
dndan be Yahudi yerleim yerine saldrmalarna yol at. iddet
olaylarnn sonunda 47 Yahudi ld, 146s yaraland ve polisler
ile askerler 48 Arabi ldrp 73n yaraladlar. Olaylarn ardn
dan Emin el-Hseyni, Mft olarak atand ve bylece Siyonizmin
en lmcl dmanlarmdan biri olma yoluna girdi.(45)
(44) Weizmann, Trial and Error, s. 326-36; Brandeisden Felix Frankfurtera,
26 Nisan 1921; Brandeisden Julian VVilliam Macke, 3 Haziran 1921;
Brendeisden Dnya Siyonist Organizasyonu icra Kuruluna, 19 Haziran
1921, Urofsky ve Levy (ed.) Letters o f Louis D Brandeis, Cilt IV, s. 553-4,
562-3, 567-8; Reinharz, Chaim Weizmann: The Making o f a Statesman,
s. 344-50.
(45) Mattar, The Mufti o f Jerusalem, s. 21 -7.
264
Mftnn aktivizmi gelecekte ortaya kacakt ama Weizmann

ve Siyonistler iin, iddetin boyutlar ve Arap kamuoyunun fik
ri hakknda akladklar daha nemliydi. Filistin Basavcs Sir
Thomas Haycraft bakanlndaki resmi soruturma, bu konuda
hibir kukuya yer brakmad. Ana neden glerle balantl ola
rak Yahudilere kar dmanlk ve Siyonist politikas hakknda
Araplarn algsyd. iddetin aslnda Britanya ynetimine kar ol
duunu ileri sren yzeysel Siyonist iddialarn bir yana brakan
Haycraft, temel nedeni Yahudi gmen says artnca, Araplarn
kendi ekonomik ve siyasi konumunu yitirme korkusu olarak sap
tad. Ayrca gen Yahudilerin yaam biiminin Arap yaam bi
imiyle elitiine de iaret etti. Yahudi dmanl, snf bari
yerlerini ve Mslman-Hristiyan blnmesini de amt. Her
art altnda Britanya iin ciddi, Siyonistler iin tedirgin edici bir
analizdi.(46)
imdi Samuel Araplar yattrmaya abalyordu. iddet olay
larnn ardmdan verdii ilk karar gleri askya almak oldu ve
bu davran Yahudiler arasnda anlalr bir aknla yola a
t. Bu kararn geici olduunu aklarken, Churchille ancak ye
ni gmenler ii baz projeler hazrlandnda, glerin tek
rar balatlmasnn iyi olacan bildirdi. nerdii zmlerden
biri Mslman, Yahudi ve Hristiyan yeler seerek Danma
Konseyini geniletip temsil edilen kurulular oluturmakt.
Ayrca Filistin halknn ounluunun gsterdii tepki karsnda
Siyonist liderlere politikalarnn olanaksz olduunun anlatlmas
gerektiini de Churchille aklad.(47)
San Remo Konferans srasnda Weizmann ile Siyonistlerin
Samuele baladklar umutlar artk azalyordu. Bir yl nce
ki Kuds isyanlaryla balants olan Hac Eminin Mft olarak
atanmas kesinlikle hogrlemezdi.(48) Britanya politikasndaki
(46) Palestine Royal Commission Report, s. 51 -2.
(47) Gilbert, Churchill Companion, IV, Ksm 3, s. 1459-93.
265
deiiklik zaten Samuelin Churchille yazd mektupta belliydi

ve 3 Haziran 1921 tarihinde Kudste yapt kraliyet doum g
n konumasnda Britanyann Yahudi olmayan ounluk zeri
ne bir Yahudi hkmetini uygun grdn yadsynca iyice be
lirginleti. Ayrca tantt ekonomik adan zmseme konseptinin gmen politikasn yneteceini iddia etti ve hkmetin
ksmen seime dayal bir yasama meclisi oluturmay dnd
ilan etti.
Britanyanm manda yetkisi daha Milletler Cemiyeti tarafn
dan resmen onaylanmadan, Balfour Deklarasyonunun nitelik
leri bylelikle ortaya kmaya balad. Samuelin konumasn
da Churchille danld belli olduundan Weizmann derhal
harekete geti.(49) Konumann ierii ve tonuyla panie kap
lan VVeizmann, Balfourun evindeki toplantya katld ve Lloyd
George, Churchill ve Maurice Hankeyye korkularm akla
d. Babakan ve Smrgeler Bakamna bu kadar kolayca ulaa
bilmesi, Siyonist hareket iinde kendisini eletirenlere kar ak
bir yantt; Brandeis ya da Ben-Gurion o dnemde bylesine
nemli kiileri bir araya getiremezdi. Amerikaya yapt ziyaret
ten sz edip, derhal sadede geldi, Samuelin konumasn Balfour
Deklarasyonunun bir yadsmas olarak knad. Churchill bu id
diasn aklamasn isteyince, iki belgeyi kyaslayp konuma
nn bir Yahudi ounluu oluturmay nlediini ama Balfour
Deklarasyonunun bunu onayladn ne srd. Churchill ile
Balfour sze karp deklarasyonun eninde sonunda bir Yahudi
devleti kurulmasn bekledii konusunda gvence verdiler.
Yahudileri savunmaya geen Weizmann, anlalan Filistine silah
getirmek iin gizli bir onay gvence altma almt. Ardndan ya
sama meclisi nerisini ele ald. Churchill bu uygulamann Irak ve
Transrdnde gerekletiini belirtince, VVeizmann Britanyanm
bunu zorlandndan, Filistin iin de nerildiini biraz da hak
l olarak ne srd. Lloyd George, Churchill ve Balfour kabul et
(49) Esco, Palestine, Cilt I, s. 274-5.
266
mek zorunda kald. Weizmann,.esas kaygsna geldi ve bir temsi

li hkmet kurulmasnn Filistini terk etmek anlamna geldiini
syleyince, Lloyd George, Churchille, lkede byle bir hkmet
kurulmamas gerektiini bildirdi. Smrgeler Bakam bu fikri ka
bineye gtreceini ama Yahudi Ulusal Vatannn kurulmasnn
grmelere alnmayacan aklad. Weizmann de byle bir e
yin olabileceini kabul etmedi.(50)
Filistin heyeti Londraya gidiyor

VVeizmannn Londradaki mdahalesi etkileyiciydi ama Araplarn
Siyonist hedeflerine saldrlarn durdurmad. 1921 Maysnda
bir Filistin-Arap kongresi, balarnda Kudsn gl ailelerin
den birine mensup olan Mslman Musa Kasm el-Hseyni ile
Hristiyan Shibly el-Cemalin bulunduu ortak bir heyeti Papa ile
grmek zere Romaya gnderme karar ald.
Heyet Romadan sonra Paris, Cenevre ve Londrada Balfour
Deklarasyonunun nerilen mandaya katlmasn nlemek
iin lobi faaliyetlerinde bulundu. Ziyareti bekleyen Churchill,
Filistindeki durum hakknda kendi deerlendirmesini kabineye
sunmak gereksinimi duydu. Yapt incelemeye gre lke alkan
t iindeydi ve Siyonistlerin politikalarn kendilerinden baka hi
kimse sevmiyordu.
Siyonistlere sayg olarak seimle oluturulacak kurulularn
reddedilmesinin sonucunda, Araplar, Filistindeki konumlar
n Irak ile kyaslamaya balamlard. Yine de eer kabinenin ka
rar bu dorultuda olacaksa Churchill, Balfour Deklarasyonu ile
San Remo kararlarn uygulamaya geirecekti. Bakann grle
rini pekitiren Smrgeler Bakanl, Araplarn Siyonist politi
kasna kendiliinden itiraz ettiklerini ve sonucunda Britanyann
Filistindeki hedeflerine, ancak Yahudi glerinin Araplarn mev
cut konumunu baltalamayaca gsterilerek ulalabileceini ile
(50) Gilbert, Churchill Compattion, IV, Ksm 3, s. 1558-61.
267
ri srd. Uygulanmas gereken taktik, Yahudi gn lkenin

zmseme kapasitesine gre ayarlamakt.(51)
Filistin heyeti Londrada bir yl kaldktan sonra Britanya hk
metinin, Balfour Deklarasyonunun reddetme ve Yahudi gn
durdurma, ve kendini ynetmeye izin verme istemlerini kabul et
meyeceini aka anlad. Churchillin araclyla Weizmann ile
yaptklar grme sonusuz kald.(52) Churchill kabinede iki se
enek bulunduunu aklad. Balfour Deklarasyonunu iptal ede
bilir, manday Milletler Cemiyetine brakabilir, bir Arap hk
meti kurabilir ve Yahudi gn azaltabilir ya da durdurabilirdi.
kinci seenek ise, mevcut politikay izlemek ve Yahudileri silah
landrmakt. Wiezmannn bu konudaki bir bildiri tasla destek
bulmad. Tatsz bir seenek olduundan, bakanlarn kabul etme
mesine amamak gerekir. Grmeler iki nokta zerinde odak
land: Britanyann, Balfour Deklarasyonunda gvence vermi
olduu gerei ve Filistin evresindeki topraklarda Araplarn g
kazanmas. Baz bakanlar kendileri gelitirmedii iin Araplarn
Filistin zerinde hibir hakk bulunmadn ne srerken, ba
zlar da Balfour Deklarasyonunda, bir yandan Yahudiler iin
bir Ulusal Vatan desteklerken bir yandan da Araplarn haklar
na da sayg gsterileceini belirten aklamann tutarszlna ia
ret etti.(53)
Samuel kendi asndan askeri garnizonun giderlerini ks
ma basks altnda bulunduundan, Filistindeki durum iin
ok kayglanyordu. 14 Ekim 1921de Churchille yazd mek
tupta Londradaki Arap heyetinin tatmin olmadan geri dn
mesi halinde oluacak tepkilerden duyduu korkuyu dile getir
di. ncelikle manda yetkisinin onaylanmas iin bask yapar
ken gecikmenin siyasi, ekonomik ve parasal zorluklara katkda
bulunduunu bildirdi, ikinci olarak, kritik nem tayan Arap(51) Gilbert, Churchill Companion, IV, Ksm 3, s. 1585-90.
(52) Esco, Palestine, Cilt I, s. 277-9.
(53) Gilbert, Churchill Companion, IV, Ksm 3, s. 1606.
268
Yahudi ilikileri sorununu ele ald. ou Arabn, 3 Hazirandaki

konumasnda ne srd Ulusal Vatan tanmn, Britanya
politikas olduu srece kabullenmeye hazr olduunu vurgu
lamaya abalad. Ne var ki, Weizmannn Bar Konferansnda
syledii Ingilterenin Ingiliz olmas gibi Filistinin Yahudi ola
ca fikrinin Filistin basnnda sklkla yer almas, ortak bir ge
lecek iin Araplarla Yahudilerin birlikte alaca fikriyle tu
tarl deildi. Araplar Balfour Deklarasyonunun iptal edilme
sini istemekten vazgemeliydi ama buna karlk Siyonistler de
siyasi adan ayrcalkl olacaklar bir devlet yerine demokra
tik bir ortak devlet ina etmeyi hedeflediklerini kabul etme
liydiler. Ingilterenin Ingiliz olmas gibi Filistinin Yahudi ol
mas tanm dzeltilmeli ve Filistinin ortak bir vatan olduu
dnlmeliydik545
Churchillin Beyaz Sayfasnn geliimi

Samuelin mektubunun zamanlamas yanlt; nk Londrada
gn nce bir rlanda Anlamas iin pazarlklar balamt ve
Churchill Britanya heyetinin en nemli yesiydi. rlanda ile k
yaslannca Filistin; Britanyann ilgi alannn kenarnda kal
yordu. 6 Aralk 1921de anlama imzalanmt ama Smrgeler
Bakan olarak Bamsz rlanda Devleti, bir dominyon olarak ilgi
lendii dosyalarn arasnda yer alyordu. Sinn Fein Partisi, anla
may imzalayan Arthur Griffith ve Michael Collinsi destekleyen
ler ile reddeden Eamon de Valeray destekleyenler arasnda ikiye
blnnce, rlanda olaylar tekrar tehlikeli bir boyut kazanm
t. 1922 ilkbaharnda Belfastta Katolik kart isyanlarn kma
s ve 28 Haziranda Bamsz rlanda Devletinde i savan bala
masyla bu konu Churchillin akimdan hi kmyordu. Ayn za
manda Kenyadaki Hint nfusunun haklar konusunda Edwin
Montagu ile ateli ve gitgide sertleen bir tartma srdryordu.
(54) Gilbert, Churchill Companiot, TV, Ksm 3, s. 1650-5.
269
Filistinin dikkat datc bir nokta olduunu sylemek belki biraz

ileri gitmekti ama sorunlarnn da zlmesi gerekliydi.
Eer Arap heyetinin amac hkmet politikasnn tersine ev
rilmesini istemekse, baarsz olduklar aka belliydi. Yalnzca
Filistinli Araplarn, Britanya politikalarna srarla muhalif ol
duklarn vurgulamlard ve bu nokta, mays ayndaki olaylar
la ilgili Haycroft Soruturma Komitesinin 1921 Kasmnda ya
ynlanan raporunda da onaylanmt. Araplarn baars zellik
le Lord Northcliffe ve Lord Beaverbrook gibi ok gl basn ba
ronlarnn gazetelerindeki Balfour Deklarasyonu kart yazlar
la llebilirdi. Bir kez daha olanaksz baarmaya soyunan John
Shuckburgh, 11 Nisan 1922de Churchillin adna heyete bir mek
tup yazp, Balfour Deklarasyonundan geri adm atlmayacam
ama hkmetin amacnn deklarasyonun Yahudi olmayan nfu
sun konumuyla balantl blmn uygulamaya koymak oldu
unu teyit etti.(55)
Samuel, manda yetkisinin onaylanma tarihi yaklanca, Bri
tanya politikasnn hedefi olduunu belirtmek iin, mays ayn
da baarl bir forml bulunmasna yardm etmek amacyla
Londraya geldi. Bu arada Weizmann; Balfour Deklarasyonuna
en byk muhalefeti yapan Vatikan ziyaret iin Romaya ve
ardmdan Berlin ile Parise gitti. Geri dnnce Lordlar Kama
rasnda yaplan oylamada Balfour Deklarasyonunun iptal edil
mesi karar gibi rahatsz edici bir gerekle karlat ama Siyonistlerin ansna Avam Kamaras ayn nergeyi reddetmiti.
Balfour, geri Lordlar Kamarasnm oylamasnn pek nemli ol
madna dair Weizmanna gvence verdi ama bu olay yine de
Britanyann desteinin kesin olduunu varsaymamak gerektii
nin bir iaretiydi.(56) Bu dnemde rlanda olaylarnn Churchillin
tm dikkatini ektii, Cumhuriyeti birliklerin Kuzey rlandann
County Fermanagh blgesinde Pettigo-Belleek Triangle ele ge
(55) Esco, Palestire, Cilt 1, s. 279-80.
270
irdii ve Lloyd Georgeun kurduu koalisyon hkmetine

Muhafazakr Parti desteinin azald gz nne almrsa, yazar
ne derse desin, Lordlar Kamarasnm Balfour Deklarasyonu iin
yapt oylama bunun ak bir belirtisiydi.
Son derece ateli siyasi bir ortamda 3 Haziran 1922 tarihinde
genelinde Churchillin Beyaz Sayfas olarak bilinen Statemert of
British Policy in Palestine (Filistinde Britanya Politikas Bildirgesi)
yaynland. Weizmannn Lansinge verdii yant geri dnp onu
vurmutu:
Yetkili olmayan kiilerin tmyle Yahudi bir Filistin
oluturulmas gryle balantl baz beyanlar olmutur.
ngilterenin Ingiliz oluu gibi Filistinin Yahudi olmas ben
zeri tanmlar kullanlmtr. Majestelerinin Hkmeti bu tip
beklentileri uygulanamaz olarak grmektedir ve byle bir hedefi-yoktur.
Arap heyetinin ifade ettii korkulara deinen bildirge, Araplara bask yapmak gibi bir niyetin asla olmadn, Balfour
Deklarasyonunun Ulusal Vatann lkenin tmn kaplamak ye
rine Filistinin iinde olacam belirttiini vurgulad. Siyonistlere
hitap ederken Balfour Deklarasyonunun pazarla ak olma
dn, Yahudilerin Ulusal Vatana antik adaki balantlar
n doruladn ve Filistinde bulunmalarnn hogr yerine
haklar olduuna dayandn bildirdi. Ne var ki, Weizmann ile
Siyonistler iin Ulusal Vatann tanm sorunluydu:
Filistinde bir Yahudi Ulusal Vatannn oluturulmasnn
ne anlama geldii sorulunca, bir btn olarak Filistin nfu
su zerinde Yahudi ulusunun dayatlmas olmad, daha ok
mevcut Yahudi toplumunun, dnyann baka yerlerindeki
Yahudilerin yardmyla gelitirilmesi ve bylece din, rk, kar
ve gurur zemininde Yahudilerin btnletii bir merkez ola
ca yant verilebilir.
2 71
Siyonistlerin cann skan ve rkten iki unsur daha var

d. Birincisi Araplarn istedii ama Siyonistlerin itiraz ettii ve
Weizmannm Lloyd Gorgeun izin vermediine inand bir yasa
ma meclisinin kurulmasnm kabul edilmesiydi. kinci unsur ise,
Filistine glerin lkenin zmseme kapasitesine dayal olarak
gerekletirileceiydi. Hoa gitmeyen bu kavram Samuelin n
ceki yl 3 Temmuzda yapt konumada tantlmt. Siyonistler
iin Ulusal Vatanm ekonomisinin ancak glerle gelitirilebilece
i inancnn yadsnmasyd.(57)
Weizmann hakl olarak bu tanmlar Balfour Deklarasyo
nundan geri adm atma olarak grd ama mandann onaylan
masnn Yahudilerin Beyaz Sayfay kabul etmesine dayand
kendisine bildirilmi olduundan, kabul etmekten baka are
si yoktu. Ekonomik zmsemenin Yahudilerin avantajna oldu
unu iddia etmeye hazrland ama daha sonralar byle olmad
n itiraf edecekti. Her eye karn 18 Haziran 1922de Siyonist
Organizasyon adna bildirgenin belirledii yeni politikann kabul
edildiini yazd. Araplar ise gelecekte de birok giriimi reddecekleri gibi, bir gn nce reddetmilerdi ve genel olarak bunun onla
rn aleyhine olduu ortaya kacakt.(58)
Artk Milletler Cemiyeti Konseyinin manday oybirliiy
le onaylamasnn yolu almt ve 24 Temmuz 1922 tarihin
de onayland. Katolikliin baskm olduu Ispanya ve Brezilya gi
bi lkelerin ekimser kalaca konusundaki Weizmannm korku
su yersizdi ve Papalk elisinin erteleme giriimi Fransa tarafn
dan engellendi.1(59) Birok adan manda koullar Siyonistlerin is
tedii ve Araplarn nlemeye alt gibiydi. nszn Balfour
Deklarasyonunu resmen manda yetkisine dahil etmi olmas ve
bir bakma daha ileri gidip, Yahudilerin Filistinle tarihi ba
(57) Statement o f British Policy in Palestine, 3 Haziran 1922, Cm d 1700

(Londra: 1922).
(58) VVeizmann, Trial and Error, s. 360-2; Esco, Palestine, Cilt I, s. 285-6.
272
larm tanmas ve bu nedenle Ulusal Vatanlarn orada kur

malarnn kabul edilebilir olduunu belirtmesi ok nemliydi.
Mandann 2. maddesi, Britanyanm Filistini nszde akland
ekilde, Yahudi Ulusal Vatannn kurulmasn salayacak bi
imde siyasi, ekonomik koullarla yneteceini ve kendini ynet
mesini salayacak kurulularn gelimesini salayacan ve rk
ve dinine baklmakszn Filistinde yaayan herkesin vatanda
lk ve dinsel haklarn koruyacan bildiriyordu. 4. ve 6. mad
deler bir Yahudi Ajansnn kurulmasn onaylarken, manda yet
kilisini Yahudi gn kolaylatrmakla ykml klyor ve di
er insanlarn hak ve konumlarna hakszlk edilmemesine zen
gsterilmesini istiyordu. Son olarak 25. madde, manda yetkilisi
ne rdn Nehrinin dousunda kalan topraklar iin 16 Eyllde
Milletler Cemiyetinin onaylad gibi ayr bir yasa yapmasna
izin veriyordu.(60) Filistinde Balfour Deklarasyonunun uygula
maya konmasn salayacak Britanya mandasma izin verilmesi
iin Weizmann be zorlu yl boyunca abalamt. Artk sonunda
bu temel ama gvence altna alnmt. Ama bu arada Filistinde
ve Ortadounun baka blgelerinde olaylar hz kazanyordu.
Trkiyenin Yunanistan ile sava

Her zaman olduu gibi, uluslararas politika, dnyadaki gle
rin dengesine karlk olarak hareket ediyordu. 1921 Maysnda
stanbuldaki Britanya, Fransa ve talya Yksek Komiserleri
Boazlarm tarafsz blge olarak kabul edileceini aklad. Sevr
Antlamas henz imzalanmadndan tilaf devletleri resmen
Osmanl devletiyle sava durumundayd. 1914te tilaf gle
riyle Trkler arasnda balayan atmalar, tilaf devletlerinin
Mustafa Kemal ile Konstantinin ordular arasndaki savata ta
rafsz kalacaklarn aklamasyla bir Trk-Yunan savama dn
d. talyanlarn nisan aynda Antalya ve zmirdeki Yunan mev(60) Palestine Royal Commission Report, s. 34-40.
273
zikrinin gneyinde bulunduklar yerden askerlerini ekeceklerini

bildirmesi bu karar vurgulad. Italyanlar yiyecek depolaryla gel
milerdi, Trk milliyetileriyle iyi geiniyorlard ve giderken mal
zemelerinin bir ksmn onlara braktlar. Bu yrelerde yaayan
Trkler onlar sevgiyle anmsyordu.
Franszlar da bir sre sonra talyanlar izledi. Ama tpk Bolevikler gibi onlar da Trklerin Yunanlarla yaptklar savata ba
arl olup olmayacaklarn grmek istiyorlard. Anadolunun
bat cephelerinde daha bu durum akla kavumadan n
ce Trkiyenin gneyindeki Fransz komutan 1920 Maysnda
20 gnlk bir atekes karar ald. Adanann kuzeyindeki Toros
Dalarnda bir demiryolu istasyonunu koruyan Fransz birlii
nin Trklerin dzensiz askerleri tarafndan yakalanmas bu ka
rara yol amt. Subaylarn komuta ettii Trk milislerle Sevr
Antlamasyla kendilerine verilen topraklar elde tutmaya al
an Fransz askerleri arasnda atmalar knca, Fransz hk
meti milliyeti yetkililerle bir uzlamaya varmak iin Ankaraya
resmi olmayan bir eli gnderdi. Senato D ilikiler Komitesi
Bakan Henri Franklin-Bouillon, 8 Haziran 1921de Ankaraya
ulat. Fransanm Suriyeyi ynetmesini tanmann karlnda
1918 atekes anlamasnn izdii snrlarn kuzeyine konulan
m askerlerini ekmeye hazr olduunu anlayan Mustafa Kemal
ile iyi anlat. Franszlar Karadeniz kysnda,Trkiyenin ana k
mr madenlerindeki Fransz yatrmlarn koruyan askerlerini
geri ekerek ilk adm attlar. Ama geni kapsaml bir anlama ya
plmadan nce, Fransa, Ankara hkmetinin batdaki Yunan sal
drsn atlatacandan emin olmak istiyordu.
Britanya, Fransa ye talyann arac olma nerilerini reddeden
yeni Yunan hkmeti Anadoludaki birliklerini glendirip ye
ni ve henz deneyim kazanmam Trk ordusuna kar bir sald
r balatt. Atinada iktidar yitirince Fransaya giden Venizelos,
ardllarnn itilaf devletlerinin nerisini reddederek lkeyi diplo
matik yalnzla ittiklerini iddia etti. Yunanistann bu topraklar
zerindeki iddialarna Britanyann desteini almak iin yorulM OK18
274
makszm alm olduunu syledi. imdi ise Konstantinin h

kmeti bu destei tehlikeye atyordu.(61)
Balangta Yunan ordusu parlak kazanlar elde ederken, bu
nokta nemli gibi grnmedi. smet Paa, stn taktie yank
dt. Yunanlarn yeni saldry batdan yapacaklarn varsaymt ama saldr gneyden gelip, Eskiehirdeki karargahyla balan
tsn tehlikeye att. Askerlerin morali bozuldu ve bir ksm firar
etti. Trk milliyetileri iin ok kritik bir and. kmekte olan
cepheyi dolaan Mustafa Kemal, ordunun ekirdeini kurtarmak
iin toprak feda etmeye karar verip, Ankaradan nceki son doal
bariyer olan Sakarya Nehrinin dou kysna ekilme emri ver
di. Yaz scanda Yunan birlikleri Eskiehirden aasz Anadolu
yaylasna doru hzla ilerledi. 23 Austosta Sakarya Nehrinin bir
kolunu geip, nehrin dou kysna yukardan bakan bir tepeden
Trk mevzilerine saldrdlar.
Ankarada henz olgunlamam milliyeti ynetim baken
tin kervansaraylarnda ve harap konutlarndaki dermeatma b
rolarm brakp douda akla gelen ilk kent olan Kayseriye tan
maya hazrlandlar. Millet Meclisinin vekillerinin aileleri de ken
ti boaltanlara katld. Gkte Yunan uaklar grnd ve Ankara
garm bombaladlar. Ama asi ve kavgac yapsna karn meclis
duruunu bozmad. Trk direni hareketine sadakati hl hatr
lanan sakall bir Krt airet lideri, Buraya savamaya m geldik
yoksa kadmlar gibi kamaya m? diye sordu.(62) Felaketle yz y
ze kalan vekiller Mustafa Kemalin evresinde topland. Onun ye
rinin cephede askerlerinin yannda olduunu sylediler. Mustafa
Kemal kabul ederken, bir bakumandann olaand yetkilerini
de istedi. Osmanl anayasasma gre bakumandan padiah oldu
undan, son derece radikal bir karard. Yine de istedii yetkiler
ay geerli olmak zere verildi; bu yetki, Millet Meclisinin kara
ryla yenilenebilirdi, ancak savam gidiini etkileyecek ama mec
(61) Llewellyn Smith, Ioniat Vision, s. 166
(62) < http://www.tarihogretmeni.net/tarih/diyab-aga-ti3218 . html>
275
lisin siyasi yetkilerini ihlal etmeyecekti. Mustafa Kemali alkan

lkla milliyetilerin en gl generali olarak gren tilaf devletle
ri gzlemcilerinin ou bu ayrntlar gzden kard.
Mustafa Kemal, Yunan tehdidini karlamakta hi gecikme
di. Yaynlad bildiride dmanm anayurdumuzun harim-i is
metinde boulacan syleyip, zaten yoksullua dm olan
halktan yiyecek, at, kan, giysi gibi malzemelerin toplanmasn
emretti.(63) ansna, Sovyetlerden gelen silahlar Karadeniz ky
snda milletilerin elindeki limanlara ok abuk ulat. Genelinde
kyl kadnlarn kulland kanlarla toprak yollardan cephele
re tamd. Trk rencilere lke savunmasna Trk kadnlarnn
kahramanca katlmn hatrlamalar retilir.
Birka ay nce milliyetiler Ankarada subay eitim kurslar
amlard. Ankarann batsnda kk Polatl demiryolu istas
yonundan Mustafa Kemalin komuta ettii atmalara kurslar
henz bitirmi subaylar ve renciler katld. Bir nceki baar
l manevray tekrarlayan Yunanlar, batdan basky arttrp ayn
zamanda gneyden saldrarak Trk askerlerinin balantsn kes
mek istediler. Trklere oranla daha iyi silahlarla donanmlard
ama ssz, yabanc bir ortamda savayorlard. Kurak yayla, sva
riler iin ideal bir aland ve Trkler Yunanlarn iletiim hatlarn
taciz ederken bu ortamdan fazlasyla yararlandlar.
Yunan ordusu iyi savat, sava meydanndaki nemli tepele
ri ele geirdi ve Ankaraya 48 kilometre kalncaya kadar yaklat.
Millet Meclisinde gerilemeyi aklayan Mustafa Kemal unutul
maz szler syledi: Hat-t mdafaa yoktur, sath- mdafaa var
dr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra vatandan
kanyla slanmadka terk olunamaz.(64) 14 Eyllde genel sefer
berlik ilan etti. Bylece 1918 atekes anlamasna son itiraz da ya
plm oldu. Mustafa Kemalin stratejisi ie yarad. Yunanlar sal(63) Mango, Atatrk, s. 318. (Atatrk s.375)
(64) Sami zerdim, Atatrk Devrimi Kronolojisi, (ankaya Belediyesi,
Ankara: 1996) s. 58.
276
diriyi srdremediler. Bunu hisseden Trk ordusu kar saldr

ya geti ve Yunan komutan Sakarya Nehrinin batsna geri ekil
meye zorlad. Trk askerleri kaanlar kovalamayacak kadar yor
gundu ve Yunanlar yollarna kan her eyi, kyleri, kprleri,
Ankaraya giden demiryolunu yakp ykarak Eskiehirdeki ba
lang noktasna geri dndler. Trkiyenin bat blgesinde yaa
nacaklarn bir ncs gibiydi.
Sakarya Sava
17 Eyllde Trklerin, Yunan saldrsn pskrtmekte baarl ol
duklar aka belli oldu. Ertesi gn Mustafa Kemal Ankaraya
dnd. 19 Eyllde minnettar meclis ona Mir (mareal) rtbe
sini ve Gazi unvann verdi. Szlk anlamnda slam dini iin sa
vaan olan Gazi szc artk savalardan sa kurtulmu olanlar
ve genelinde kahramanlk gsteren komutanlar iin kullanlyor
(savalarda lenler ise ehit olarak anlyor).
Trkiyede Sakarya Sava zabit muharebesi olarak anm
sanyor. Millet Meclisi ordusunda toplam 5000 subay vard ve
Eskiehirden geri ekilme srasnda morali bozulan askerlere ve
silah altna alman deneyimsiz kyllere komuta ederlerken i
lerinden 300 lm ve 1000i yaralanmt. Trklerin toplam
3700 l ve 18.000 yarals Yunan kayplarna hemen hemen
eitti.(65) Ama Mustafa Kemalin yedek gleri daha fazlayd, halk
keye kslmt ama birlikte abalyordu, buna karn Yunanlar
arasnda Anadoluyu igal etmenin yarar hakknda grler iki
ye blnmt.
Kral Konstantin, Ankara hkmetine kar sava amak politi
kasn gderken tahtn tehlikeye atmt. Daha saldr balamadan
zmire gelmiti. Ziyareti pek de baarl gememiti; suikast ya
plabileceinden korkan Yunan yetkililer hareketlerini kstlam
lar ve kral, eski lkeden gelen soydalarnn kendileri iin sava
(65) Mango, Atatrk, s. 321.
277
kazanmasn bekleyen yerel Rumlardan pek etkilenmemiti. Ama

Konstantinin en hain szleri Trklere ayrlmt. Ksa sre n
ce igal ettikleri ve kk kardei Prens Andrewun komuta ettii
(Edinburgh Dk5nn babas) Eskiehire ayak basnca Trklerin
bu kadar az uygarlam olmas son derece sra d. Bir kez daha
ortadan kaybolmalarnn ve geldikleri Orta Asyaya geri dnmele
rinin zaman gelmitir, diye yazmt.*661 Ama Trklerin ortadan
kaybolmaya hi niyeti olmad gibi, uygarlktan sz edilecekse, iki
tarafndan da inanlmaz bir acmaszlkla arptn Konstantin
de kendine itiraf etmek zorundayd. O dnemde henz etnik te
mizlik tanm icat edilmemiti ama Yunanlar igal ettikleri blge
lerdeki Trkleri yaadklar kylerden kovarken, Trkler de dene
timleri altndaki kylardan Yunanlar kovmulard. Yunan sava
gemilerinin Karadeniz limanlarn top ateine tutmas, Karadeniz
yresinde yaayan Rumlarn srgn edilmesi iin iyi bir mazaretti
ama srgnn uzun vadeli hedefi Pontus Hristiyan devletini kur
mak konusundaki Yunan-Ermeni planna kar nlem almakt.
Srgnler, meclisteki blge milletvekillerini kayglandryor
du. Refah iindeki Rumlar ve Trkler baz sahil kentlerinde yan
yana yayorlard. Bir milletvekili, Rum mlk sahiplerinin gidi
inden sonra kanlmaz bir biimde yaanan yama olaylarnda
Trklerin mlklerinin koruma altna alnmasn istedi. Osmanl
Imparatorluunun uzun sren yklma srecinde etnik dman
larn mlklerini yamalamak ve atee vermek ok yaygn bir dav
rant. Bugnk kuan eski Yugoslavyada tank olduu bilin
li ykmlarn tarihte rnekleri hep vard.
Mustafa Kemalin Sakarya arpmasndaki askeri baar
s savan dnm noktas oldu. Baka bir saldr dzenleyemeyen Yunanlar bir yandan birbirlerini sularken bir yandan da a
tmay ksa kesmenin yollarn aramaya baladlar. Kral yanls,
Almanyada eitilmi, gelecekte Yunanistann diktatr olacak
olan General Ioannis Metaxas, ilk gereki tany koyan kii oldu:
278
Grnrde Sevr Antlamasmn bir sorunu ama aslnda

Trkiyenin datlmas ve Trk topraklarnda bizim kendi
devletimizi kurma sorunu... Ve Trkler bizim ne istediimi
zi biliyorlar. Eer hi milliyeti duygular olmasayd, byle bir
politika yrtlebilirdi. Ama onlar dinsel deil milliyeti bir
duyguya sahip olduklarn kantladlar. zgrlk ve bam
szlk iin savaacaklar demektir.(67)
Siyasi adan Sakaryada elde ettii baar Mustafa Kemalin
konumunu yurtiinde ve yurtdnda salamlatrd. Sonu ka
rar verilirken, Enver Paa, Batumdaki snrn Sovyet tarafn
da, Mustafa Kemal gzden dt dt takdirde, Trk di
reniinin liderliine aday olmak zere bekliyordu. Sakarya
Savandan sonra Enver Paa Orta Asyaya gitmek umudunu yi
tirdi. Britanyaya kar Boleviklere katlaca yerde ne yapt
n fark etmeden, Orat Asyada Sovyet ynetiminin dayatlmasna direnen yerel Mslmanlarn oluturduu pek de dzeni ol
mayan Basmact adyla bilinen etelere katld. Son maceras buy
du. Gnmzde bamsz Tacikistan Cumhuriyeti olan blge
de Kzl Ordu eteleri yakalayp yok ederken, o da yaamn yi
tirdi. Milyonlarca vatandann yaamyla kumar oynayp kay
bettikten sonra bu kez kendi yaamyla kumar oynayp yine kay
betmiti. Gnmzde Trkler onun gsterili cesaretini ve yan
l ynlenmi vatanseverliini anmsyorlar. Ama Mustafa Kemal
iin Enver Paa, maceraseverliin tehlikelerini gzler nne se
ren bir rnek oldu.
Mustafa Kemalin slam birlii gibi fikirleri olmadn an
layan Moskova, kendi lkesindeki komnistlerden kurtulmas
na zorluk karmad. Mustafa Kemalin ordusunun nnde ka
zand baarnn ardmdan 1921 ylnda Anadoluda komnistle
rin tutuklanmas balad. Ayn yln ekim aynda, Mustafa Kemal
Sakarya Savandan sonra resmi Komnist Partisini kurdu ve
(67) LleweUyn Smith, Iottian Vision, s. 232.
279
baz generallerinden partiye ye olmalarn istedi. Resmi parti

Komnist Enternasyonale kabul edilmedi ama katlmayan Trk
komnistlerin ayklanmas iin ok yararl oldu.
En nls Trkiyenin en sevilen, en tanmm modern airi
Nzm Hikmet idi. Polonya kkenli, yksek mevkilerde bulun
mu bir ailenin oluydu. Ocak 1921de milliyeti harekete katld
nda Anadoluda bir kahraman gibi karlanmt. Ama roman
tik devrimci cokusu Ankaraya uyum salayamaynca, tarada
bir okula retmen olarak gnderildi. Hayal krklna kaplan
Nzm Hikmet, gizlice Moskovaya gitti ve Rus Devriminin airi
Mayakovskinin evresine katld. 1923te milliyetilerin zaferinin
ardndan Trkiyeye dnnce birka kez hapse atld. Sonunda
1951de Trkiye, Souk Savata Batl devletlerin yannda yer
alnca, Demir Perde lkelerine kat. Moskovada 1963te ld
nde, Trk iirini derinden etkileyen almalar brakt.
Sakarya Savann en nemli diplomatik sonucu 20 Ekim
1921de Fransa ile imzalanan anlama oldu. Trkiye ile Fransz y
netimi altndaki Suriye snrn izen bir n bar anlamas oldu
undan resmen szleme olarak tannd. Franszlarn Trkiyenin
gneyinden ekilmesine karlk, Trkiye de skenderun bl
gesini -daha sonra anlalaca gibi geici olarak- onlara verdi.
Szleme, o blgede Trke konuan nfusun haklarn koruya
cak zel bir ynetimin kurulacan kabul etmiti. Trk hkme
ti Suriyenin iilerine mdahale etmemek konusundaki kesin s
zne sadk kald. Mustafa Kemal, Trklerle Araplar arasnda ola
s bir ibirlii fikriyle Franszlar rkttkten sonra Araplara srt
n dnd. Arap milliyetilerin ihanetiyle karlaan son Osmanl
komutan olarak onlara ve zellikle Trkleri taciz etmek iin
tngilizlerin altnlarn kabul eden Haimilere hibir borcu yoktu.
Franszlar, ykmllklerini yerine getirme konusunda Trkler
kadar titiz deildi. Fransz kart Arap milliyetilerine Trkiyede
hibir kolaylk gsterilmezken, Trkiyeden kam Krtlerin bir
kabile hanedanl evresinde buluup Krt milliyetiliinin zayf
alevini Suriyede yakmalarna izin verildi.
280
Fransa, Suriyeyi istedii gibi ynetmenin yan sra stanbulda

Katolik retmenlerin grev yapt okul zincirini de korumak
istiyordu. Her zaman olduu gibi Fransann d politikasnda
Fransz kltrnn yaylmasna ncelik tannyordu ve bu kl
trle yorulmu olan Mustafa Kemal, bu istee kar kmad.
Hem onun hem de dostlarnn gznde Fransa yalnzca Bat uy
garln deil, insanolunun kurduu tek uygarl simgeliyor
du. Fransz kltr, bamsz Trkiyenin gelimesini engellemek
yerine destek oldu. Yine de Mustafa Kemal, Fransann ekono
mik ayrcalklar basksna kar koydu. Osmanl imparatorluu
dneminde aralarnda Britanyann ynettii Msr da dahil ol
mak zere en byk yatrmc Fransa idi ve yabanclara diplo
matik dokunulmazlk hakk tanyan kapitlasyonlardan vazge
memek iin elinden geleni yapyordu. Ankara Szlemesi kapit
lasyonlardan sz etmiyordu. Bu konu Trkiye ile tilaf devletleri
arasnda yaplacak son bar anlamasna braklmt.
Lloyd George ve Yunanlar

Bylece Trkiyede Yunanlar savunan tek lke Britanya oldu.
Ama Britanya ynetiminde de atlaklar ortaya kmaya bala
d. Lloyd George Yunan milliyeti davasna tmyle bal kalr
ken, talihsiz dostu Venizelos Atinada iktidardan dmesine kar
n, Curzon denetimindeki Dileri Bakanl Lloyd Georgeun
politikas nedeniyle Britanya karlarna verilmi olan zarar
lar azaltmaya abalyordu. Osmanl bakentindeki Britanya
Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Trkiye zerinde etki
kurmak iin gelecekte Fransa ile Britanyann mcadele edecei
ne inanyordu. Byle bir mcadele olursa, diye iddia etmiti,
Nedeni Ingilterenin att bir adm deil, Franszlarn kskanl
nn dolaysz sonucu olacaktr.(68) Londrada dolaan kukular,
Hindistan Brosunun, Hintli Mslmanlar kkrtp Britanya
(68) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 243.
281
egemenliine kar sadakatlerini yitirmesine neden olacak her

hangi bir adma kar cesur muhalefetini pekitiriyordu.
Sivil politikaclar kendi aralarnda mnakaa edip gizli iler
evirirken, askeri yetkililer Trk milliyetileriyle atma riskin
den kanmak iin dikkatli adm atyorlard. 1921 Hazirannda,
Trklerin Sakaryada zafer kazanmasmdan bir gn nce, tilaf
gleri Bakomutan General Sir Charles (Tim) Harington,
Karadeniz kysnda Trklerin elindeki nebolu limannn ana
demirlemi bir Britanya sava gemisinde Mustafa Kemal ile bu
lumay kabul etti. Bu plan ordudan terhis edilmi, Anadoluda
bir maden iletmesi izni almaya abalayan Britanyal Binba
James Henry yapmt. Trklere Britanyann bu toplant iin ok
hevesli olduunu sylerken Ingilizlere de Trklerin toplanty is
tediini sylemiti. evirdii dolap ie yaramad. Haringtonm
kendisiyle grmek istedii sylendii zaman Mustafa Kemal,
Britanyal general lke topraklarn tmyle serbest brakma
ya ve Trkiyenin siyasi, mali, ekonomik, hukuki ve dinsel ba
mszln tanmaya nceden hazr olduu takdirde gelecei
ni bildirdi/691 Her eye karn bu giriim baarsz oldu ama en
azndan Britanya askeri yetkililerinin Trk milliyetileriyle temas
kurmaya hazr olduklarn gsterdi.
1922 ubatnda Ankara hkmeti, Dileri Bakan Bekir
Saminin ardl Yusuf Kemali, konuyu doruca Britanya ve Fransa
hkmetlerine anlatmas iin gnderdi. Fransaya giderken Yusuf
Kemal, stanbulda Britanya Yksek Komiseriyle grt ve 1918
atekes anlamas snrlar iinde bamsz bir Trkiye egemenli
i dnda hibir eyin kabul edilmeyecei kararllyla etkiledi.
Sir Horace Rumbold, baz toprak dnlerinin gerekli olabilecei
ni syleyince, dnleri veren her zaman Trkiye olmayacaktr
yantn ald.(70) Mart aymn sonunda Pariste toplanan Britanya,
Fransa ve talya dileri bakanlar derhal bir atekes ilan edilme
282
sini ve ardndan yeni bir bar anlamas pazarlklarnn balama

sn nerdiler. neriyi duyan olmad: Trkler atekes anlamas
imzaland anda Yunanlarn ekilmesini istiyorlard; Trklerin
kendilerini zmir ve Dou Trakyadan kartmaya gc olmad
na inanan Yunanlar bu neriyi reddettiler.
Yunanlar Anadolu macerasn tehdit eden felaketten uzak kal
mak iin umutsuzca abalyorlard. Ama karar zorlama giriim
leri tm tilaf devletlerinin onlara kar birlik olmasna yol a
t. 1922 Temmuzunun ortasnda stanbula yrme tehdidini
savururken Osmanl bakentini ele geirmenin kendi koullar
n Trklere dayatmalar iin bir dayanak salayacana inanyor
lard.
Kral Konstantinin stanbulda Rumlara ait dkknlarn vit
rinlerini sslemeye balayan resimlerinin stnde tek bir szck
yazlyd Erchetai! Geliyor! Ama Konstantin 1453 ylnda ada
nn Trklere yitirdii kenti tekrar almaya gelemedi, ilk kez itilaf
devletleri tek ses olarak hareket edip, Yunanlar tarafsz blgeden
uzak durmalar iin uyardlar, Yunanlarn stanbula ilerlemesini
gerekirse zor kullanarak durdurmak iin sava gemilerini ve as
kerlerini hazrladlar. Bat Anadoluda Trklerle son bir arp
ma iin gerekli olan askerlerini bo yere baka yne evirmi olan
Yunanlar dona kaldlar.
Lloyd George, saduyulu olmay nermek yerine itilaf gle
rinin gecikmi kararllk gsterisinin etkisini bozmak iin hzla
harekete geti. 4 Austosta Avam Kamarasnda Yunanlarn tm
gleriyle sava amalarna izin veremeyiz, diye konutu. Byle
bir eyin sonsuza dek srmesine izin veremeyiz. Kemalistlerin,
ok fazla kayna olmayan u kck lkenin zaten on ya da on
iki yldr silah altmda olan askerlerini sonunda bitkin drebi
lecekleri fikrine kaplmalarn istemeyiz.(71) Ne var ki, aralarn
da Britanyann da bulunduu itilaf devletlerinin tam olarak izin
verdikleri ey de buydu. Henry Kissingerden alnt yaparsak, bir
(71) Llewellyn Smith, Ionian Vision, s. 283.
283
Byk Gcn aklsz bir mttefikini savunmak iin intihar etme

si (ya da kendi karlarn tehlikeye atmas) beklenemez.
Yunanlarn stanbula ilerlemesi durdurulunca, zmirdeki
Yunan Yksek Komiseri Aristeidis Stergiadis, yk hafifletmek
iin baka bir yol denedi. 31 Temmuzda yaynlad bildiride
zgrletirme almalarnn insanlar zgrletirerek srecei
ni syledi; baka bir deyile, ileri Yunan hkmeti yerine yerel
Rumlar yapacakt. Yunan askerlerinin denetimi altnda bulunan
blgede Sevr Antlamas koullar yeniden dzenlenecekti.'72 Ama
lyonya blgesi iin zerkliin hibir anlam yoktu. Klasik antikada iyonlar ad verilenler artk yoktu; burada yalnzca Rumlar
ve Trkler vard ve ayn at altnda yaayamyorlard. Yunanlar
kazandklarn yitirmemek iin dardan yardm ararken, Trkler
zgrletirme almalarn stlendiler. Stergiadisin giriiminin
tek etkisi, nasl olsa geri verecekleri topraklar iin savamalar is
tenen Yunan askerlerinin moralini biraz daha bozmak oldu.
Mustafa Kemalin zaferi ve Levanten zmirin kaderi

Mustafa Kemal, Ankarada saldrya gemesi iin gittike artan
bir bask altndayd. Yunanlarn Sakarya Savanda durdurulma
snn stnden neredeyse bir yl gemiti. Trk ulusal ordusu ye
ni rtbe alm subaylar ve silah altna alman erlerle yenilenmiti;
Rusyadan gelen malzemelere ek olarak Fransz ve talyanlarn ge
ride braktklaryla cephanelikleri dolmutu. Bakumandan im
di ne bekliyordu? Bu sorunun yant, Mustafa Kemalin yurtiindeki kaynaklarn son derece yoksullatnn farknda olduuydu.
Hkmeti, lkenin hibir endstrisi olmayan, pek az deerli be
ceriye sahip, en geri kalm blgesini ynetiyordu. Milliyetilerin
yeni gc, kt planlanm bir operasyonla kolayca harcanp yok
edilebilirdi. Mustafa Kemal, son darbeyi indirebileceinden emin
olmak isterken, amacna daha fazla ykm ve kan dklmesine yol
284
amadan ulamak iin tm yallar denemek istiyordu. ok tem

kinli ilerliyordu. Generalleriyle birlikte izledii iki ordu takm
arasndaki bir futbol ma bahanesiyle temmuz aynda cepheyi
inceledi. Ordusunun hazr olduuna inannca, Ankaraya dnp
saldr kararma bakanlarnn onayn almak istedi. Baarszlk
yalnzca askeri deil siyasi adan kt sonular dourabilirdi.
Her ikisine kar da nlem almak istiyordu. Gizlilii salamak
iin, bakumandann evinde bir ay partisine ev sahiplii yap
mak iin Ankarada kalaca ilan edildi. Ardndan Anadolu ile
d dnyanm tm iletiimi kesildi. Kuzeyde Marmara Denizi k
ysndan zmirin gneyindeki Byk Menderes Nehrine kadar
uzanan cephede 208.000 Trk askerine karlk, 225.000 kiilik
Yunan ordusu yer alyordu. Dier stn baarl generaller gibi
Mustafa Kemal de gcnn byk bir blmn dar bir blgeye
sktrp, cephenin geri kalann ak brakmak gibi stratejik a
dan saduyulu bir risk ald. Bu, daha sonralar blitzkrieg (yld
rm saldrs) adyla tannacak olan tek bir ldrc darbe stratejisiydi. Saldry stanbul demiryolu zerinde, Afyon kenti yak
nndaki tepelerde Yunan hattnn yn deitirdii noktaya hedef
ledi. Yunan cephesi kuzey-gneyden, dou-batya dndnden
Afyon d ada kalyordu ve iki taraftan saldrya akt. Esas dar
be gneydeki tepelerde Yunanlarn tahkim edilmi sa kanadna
indirildi. Saldrnn amac Yunan Genelkurmay Bakan General
George Hatzianestisin zmir aklarndaki bir gemide bulunan
karargahyla aradaki balanty kesmekti. Hatzianestis egzantrik,
sertlik yanls bir adamd ve sylentilere gre bacaklarnn cam
dan yapldna ve her an krlacana inanyordu. Ama krlan
ordusu oldu.
Mustafa Kemalin setii noktada karar klnd. 25 Austos
1922 tarihinde 1829 metre yksekliindeki Kocatepede at
ma karargahna ulat. Ertesi gn Trk askerleri kar tepelerdeki
Yunan pozisyonlarn top ateine tuttular. Ardndan Trk asker
leri ilerledi, kararl Yunan direniinin durduu tepelere trman
maya balad, ilk gn Yunan hatlar krlmad. Ama Trklerin ka
285
rarll sarslmad. Bir Trk albay, bir mevziyi sz verdii kadar

hzl ele geiremedii iin intihar etti. Bu misali, Reat Beyin o
hareketini takdir etmek iin sylemiyorum, dedi Mustafa Kemal
birka gn sonra olay parlamentoya aktarrken, Tabi yle bir
muamele ve yle bir hareket bizce ayan kabul deildir. Yalnz
ordumuzda zabitanm, kumandanlarn kendilerine verilen vazife
yi ifada gsterdii tehalk (istekle atlma) ve hiss-i namusu gs
termek istedim. (73)
Ertesi gn, 27 Austosta Trkler baarya ulat. Yunanlarn
morali derhal kt. Venizelos yanllar Kral Konstantin yanl
larn baltalamaya abalaynca, subaylar iki rakip kampa bln
d. Askerler savan yaylmac yaps hakknda komnistlerin k
krtmalarna maruz kalmlard. Askerler subaylarna gvenme
dii gibi subaylar da dier rtbelilere ve birbirlerine gvenmi
yorlard. Afyonu evreleyen tepelerden geri ekilen Yunan bir
likleri arasndaki iletiim koptu. Bir ou ele geirildi. Afyonda
balayan geri ekilme Marmara Denizine kadar uzanan cephe
nin tmne yayld. 1 Eyllde Mustafa Kemal nl emrini ver
di: Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir! lleri!(74) 2/3 Eyll gnleri
tuzaa dtklerini anlayan iki Yunan kolordu komutan teslim
oldu. General Trikopis teslim olduktan sonra tm cephenin ko
mutanlna getirilmi olduunu rendi.
Afyondan zmire 400 kilometrelik mesafeyi n cephedeki
Trk askerlerinin almas alt gn srd. Kyya kaan Yunanlar
yollarna kan tm kyleri, kasabalar atee verdiler. Kyya ula
abilen askerler arkalarndan dehete kaplm Rum, Ermeni ve
yabanc sivilleri brakp, biraz daha batdaki eme Yarmadas
aklarnda bekleyen gemilere bindiler. 9 Eyllde Trk askerleri
zmire girdi. Mustafa Kemal kente resmi giriini ertesi gn yapt.
gn sonra sava esirleri dnda Anadoluda bir tek Yunan as
keri kalmamt. Birka gn sonra da zmirin - ya da daha doru
(73) Mango, Atatrk, s. 340 (Atatrk, s.399)
(74) Mango, Atatrk., s. 332 (Atatrk, s. 401)
286
su Levanten Smyrnamn - Mslman olmayan nfusundan nere

deyse kimse kalmamt.
Trk askerleri Ingiliz ve dier Avrupal tccarlarn villalarnn
bulunduu zengin banliylerden kente girerken, mnferit iddet
olaylar yaand. Askerlere acmaszlyla nl Sakall Nurettin
adyla bilinen paa komuta ediyordu. 1915 ylndaki Mezopotamya
seferinde General Townshedin askerlerini Kut kentinde kuatm
ve bir sre sonra Ingilizler teslim olmadan nce, merkez kuvvet
ler komutan Alman General von der Goltz onun yerini almt.
Birinci Dnya Savann sonunda, Yunanlar igal etmeden, itilaf
devletleri deitirilmesini isteyene kadar zmirdeki Trk garni
zonunun komutanyd. Ankara hkmeti onu milliyeti gleri
denetleyen Merkez Ordusunun bama getirmiti. Karadeniz k
ysnda yaayan sivil Rumlar evlerinden uzaklatran ve ardndan
Krt ayaklanmalarm bastran bu orduydu. ylesine fazla kan
dklm ve ykm yaanmt ki, Byk Millet Meclisi, Paay
divan- harbe vermek istemiti. Ama yeterince komutan bulun
mayan Mustafa Kemal, onu meclisin gazabndan kurtarp Bat
Cephesinde ismet Paanm merkez kuvvet komutanln yapt
Birinci Ordunun bana getirmiti.
Ele geirilen kentin komutan olarak Nurettin Paa zmirde
kanun ve dzenin denetlenmesinden sorumluydu. Ama Yunan
Bapiskoposu Hrisostomos, cemaatinin gvenlii iin yakar
mak zere onu ziyarete gittiinde, Nurettin Paa, talihsiz adam
intikam almak isteyen Mslman bir gruba teslim etti ve lin
edildi. Kaan Yunanlarn gerekletirdii ykma tank olan,
yllarca sknt ve yoksulluk iinde yaadktan sonra kendile
rini zengin bir kentte bulan askerleri sakinletirmek ok zor
du ama intikam cinayetlerini ve yamalama olaylarn nlemek
iin hibir aba gsterilmiyordu. Her zaman olduu gibi, ya
macl yangnlar izliyor ve etnik dmanlarn canlar ve mal
lar yok ediliyordu.
Byk zmir yangn Ermenilerin yaad semtte balad.
Toplam olarak 20-25.000 bina yand ve 2,5 milyon metrekare
287
alan enkaza dnd.(75) Daha sonralar sorunun direni gsteren

Ermenilerden ve evlerine sakladklar cephanelerin patlamasn
dan kaynakland ne srld. Trkler ile Ermeniler arasnda
ki youn nefret duygular ancak ok sk nlemlerle bastrlabilir,
lmcl yzlemeler engellenebilirdi. Ne var ki Nurettin Paa, et
nik nefreti dizginlemek yerine krkledi. Cinayetleri ve yamala
may durdurmak iin hibir ey yapmad. Gc tkenmi itfaiye
kuruluunun kenti deniz kysna kadar saran yangnlar kontrol
altma almas olanakszd. Yalnzca kalenin evresindeki yksel
tilerde yer alan yoksul Trk semtleri, Yahudi mahallesi ve liman
yaknndaki Fransz konsolusluu evresine yangmn yaylmam
olmas, sultann sadakatsiz vatandalarnn bilinli olarak hedef
alndn gsteriyordu.
Dehete kaplan Rumlar, Ermeniler ve dier Hristiyanlar is
keleleri doldurup, limanda demirlemi tilaf devletleri gemileri
ne binmek iin yalvarmaya baladlar. Balangta itilaf subayla
r yalnzca kendi vatandalarn gemilere alarak bir dzen kurma
ya abaladlar ama kendilerini gemicilerin insafna atan mlteci
lerin says ok artnca aralarnda Osmanl vatandalarnn da bu
lunduu her lke vatandam almaya baladlar. Birka gn iin
de 213.000 kadn, erkek ve ocuk harabeye dnm kentten itilaf
glerinin sava ve ticaret gemileriyle gvenli blgelere tand.(76)
inanlmaz bir baaryd.
anakkale Krizi
zmirin Yunanlar tarafndan igali, Trk direniini itilaf devlet
lerinin lkeyi blme planlarna kar harekete geirdi. Bundan
sonra zmir, Trk milliyetilerinin zaferi kusurlatrmalarnda
nemli bir rol oynayacakt. Mustafa Kemal, Trk askerlerini ku(75) zmir Bykehir Belediye Meclisi, The City that Rose from the Ashes
(zmir Meclisi, zmir: 2003) s. 15.
(76) David Walder, The Chanak Affair, (Hutchinson, Londra: 1969) s. 177.
288
zeye, Boazlarn tarafsz blgesini evreleyen Britanya birliklerine

bask yapmak iin gndermeye zmirdeyken karar verdi.
Mustafa Kemal, Birinci Dnya Savanm sonunda Suriye
cephesinden geri dnn izleyen drt yl boyunca Britanyanm
koruduu lkelerle yurtiinde ve yurtdnda savarken, doru
dan doruya Britanya ile atmamak iin elinden geleni yapm
t. Ne kadar dolayl ve deneysel amal olursa olsun eitli arac
larla, lkesi hakkndaki Britanya politikasnn yanl ynlendiril
diini, eer Britanya Trkiyenin 1918 atekes anlamas snrla
r iinde tam bamszlm kabul ederse, blgede onlarm en iyi
dostu olaca mesajn defalarca gndermiti. Millet Meclisinin
resmi alndan bir gn sonra 24 Nisan 1920 gibi erken bir ta
rihteki gizli oturumda kendi pozisyonunu aklamt:
Milletimiz ngilizlere kar aleyhtar deildir. Bilakis mille
timiz ngiliz kavmini dnyann en byk bir milleti, en adil,
en medeni, en insani bir milleti kabul ve ona hrmet eder
di. Fakat Mtarekeyi mteakip ngiliz kuvvetleri payitaht
mza girdiler. Yakndan milletimizle temas ettikten sonra gs
terdikleri tavr ve hareket ve bilhassa Aydn [zmir] vilayeti
mizin ngilizlerin nezaretiyle himayesi altnda Yunanlara i
gal ettirdiini milletimiz anladktan sonra Ingilizler hakkndaki grlerini deitirdi. Dedik ki, milletimizin bu zan ve
anlaynn en son kabul ettii mahiyetiniz deilse bunu d
zeltmek iin bir hareket gsteriniz. Yine millet size mtevec
cih olur.(77)
Lloyd George, bu mesaja kulaklarn tkad ama Britanya as
keri yetkilileri daha kolay kavradlar. stanbuldaki Britanya (ve
itilaf gleri) Bakomutan General Haringtonm tutumu 1922
Eyllnde Ingiliz ve Trk askerleri arasndaki silahl atmay
nledi.
(77) Atatrkn Btn Eserleri (Kaynak Yaynlan, stanbul: 2002) Cilt 8, s. 83.
289
Mustafa Kemalin askerlerini, Boaza giriin Asya yakasn

daki kalenin bulunduu, anakkaledeki Britanya mevzilerinin
evresine gndermekteki hedefi, stanbul ve Dou Trakyann
kendi hkmetinin denetimi altnda 1914 snrna gelmesini
salamakt. Toros Dalarnn gneyinde resmi aklamada halk
direnii olarak yorumlanan Franszlarla yaplm olan atma
larn dnda, 1919 Maysndan sonra Mustafa Kemal ngiliz,
Fransz ya da Italyan askerleriyle arpmadan amalarna ula
may baarmt. imdi bir kez daha atmadan kanmak iin
tehdit gcn kullanyordu. Ve bir kez daha bu taktik ie yara
d. Britanyann politikas Mustafa Kemalin ok nceden ner
dii biimde deiti.
Britanya politikasnda sancl, grltl, karmak ama son
are olarak etkili- deiim, yalnzca 1922 ylnda eyll ortasndan
ekim ortasna kadar bir ay sren ve bu isimle tannan anakkale
Krizinin zyd. Ve deiim yalnzca Britanyann Trkiyeye
olan grnde yaanmad. Londra ve Atinadaki hkmetler de
deiti. Kriz ayn zamanda Londra ile dominyonlarn ilikisini de
etkiledi. Yeni Zelanda ile Newfoundland dnda kalanlarn yeni bir
atmay desteklemeyi reddetmesi, Britanya Imparatorluluunu
oluturan paralarda gitgide artan bamszla iaret ediyordu.
anakkale Krizinin sonucunda Ortadounun yeni dzeni or
taya kt ve bugne kadar varln srdrd. Dokuz ay sonra
Lozan kentinde imzalanan bar anlamas anakkale Krizinin
sonucunu teyit etti. Dnyanm ansna bu kriz, deiimin en b
yk dman Winston Churchillin meslek yaamm bitirmeyip
yalnzca kesintiye uratt.
Churchill, konumunu kendisine zg zarafetiyle tanmlaya
cakt:
Yenilgi mide bulandrc bir ilatr ve en byk savala
r kazananlarn bunu yutmalar kolayca kabul edilmemelidir.
yl boyunca Mustafa Kemal ile dosta bir bar salamak
iin elimden geleni yapmamn, Yunanlarn Kk Asyadan
MOK19
290
geri ekilmesinin ve dostum babakana bu konuda srek

li muhalefetimin sonrasnda, lanetlediim bir politikann so
nularna tm kalbimle kar koyarken, kendimi onun yann
da buluyorum.<78)
Churchill emperyalistti. Hindistann bamszlna kar dur
mutu. Britanya mparatorluunu ikinci Dnya Savann teh
likeleri arasndan geirmi ve Ingiliz Uluslar Topluluunun dei
im srecine bakanlk etmiti. Tpk Franszlarn kendi impara
torluklar iinde ve dnda uygarlatrmay kendilerine bir grev
olarak grmeleri gibi, Churchill de, imparatorluun varlm sr
drmesinin tm vatandalarnn yararna olduuna inanyordu.
Mustafa Kemal de Osmanl devletinin sadk bir hizmetkar olarak
snrlarn korumak iin ktada byk savalar vermiti. Ayrca
Bat imparatorluklarnn tm dnyaya yaymaya alt Bat uy
garlnn deerini biliyordu. Osmanl imparatorluunun ykn
ts zerine, Batl muhalefetin dileri arasna bir Trk devleti ina
ederken, henz uygar biimde kendini ynetme becerisine ulaa
mayan ve srdremeyen insanlar iin Ingiliz ya da Fransz yne
timinin deer tayan ynlerine gzlerini kapatmyordu.
zmiri perian eden insanlk felaketinin ardndan Osmanl
devletinin bakenti olan kozmopolit stanbulun gvenlii iin
kayglanmak doald. Mslman olmayanlar, zellikle Msl
man olmayan Osmanl vatandalar ve padiahn tarafn tutup
kaderini itilaf devletlerine balam olan Mslmanlar, Trk mil
liyeti ordusunun zorla kente girmesi olaslndan korkuyorlar
d. Geri stanbuldaki itilaf devletleri yetkilileri bu korkularn
farkndayd ama Britanya hkmetinin temel kayglar olduka
farklyd.
Elbette zafer kazananlarn itibar gz nne alnmaly
d. Ama jeopolitik konusu daha nemliydi. Boazlarn deneti
mi Birinci Dnya Savanda byk fedakarlklar karlnda el
(78) Walderin yaptndan alnt, The Chanak Affair, s. 191.
291
de edilmiti. Serbest gei Batmn byk tccarlar iin nem

liydi ama artk Bolevikler Rusyann kontroln ele geirdi
ine gre, Batmn nemli bir ticaret orta olmaktan kmt.
Artk Bolevizme kar bir savunma hattna gereksinim vard.
Venizelos, kar devrimci Beyaz Ruslara yardm iin Yunan asker
lerini Odessaya gnderirken, Mustafa Kemal Boleviklerin taraf
n tutmutu. zellikle Britanya hkmeti asndan Boleviklerin
ykselie gemesi, 19. yzylda Trklere destek verilmesini sa
layan politika deiimine yol aan Ruslarn yaylmaclna kar
duyulan korkuyu yeniden canlandrmt. Kaiserin Almanyas
hem Britanya hem Fransa karlar iin daha byk tehdit olu
turunca ve Jntrkler Almanlarn tarafn tutunca, bu politika
dan vazgeilmiti. Venizelos, Hindistan yolu zerinde bulundu
undan Britanya iin ok nemli olan Ortadounun kuzey s
nrn koruma konusunda Trklerin yerini alabileceine Lloyd
Georgeu ikna etmiti. stelik Arap topraklarnda yeni oluturu
lan Britanya ve Fransa ynetimlerinin de savunulmas gerekiyor
du. Ne var ki, Trk milliyetilerinin Yunanlar yenilgiye uratma
s Venizelosun iddialarn boa karmt. Lloyd Georgeun yap
t gibi, Yunanlarn urad yenilgi ve sonucunda kendi politi
kas iin Franszlar, talyanlar, askerleri, muhalefeti, yurtiindeki basky sulamak yararszd. Politikas baarsz olmutu ve ye
nisinin bulunmas gerekiyordu.
Trk askerleri tarafsz blgeye girip anakkale evresindeki
Britanya mevzilerine bastrnca, Britanya hkmetinin ilk tepki
si karadaki askerlerini ve Boazlarda devriye grevi yapan sava
gemilerini glendirmek oldu. Yedek asker olmadndan bin
lerce Anzak askerinin ld topraklara yeniden asker gnderil
mesi iin dominyonlara ar yapld. Ama Avustralya askerlerini
Geliboluya tekrar gndermek istemiyordu. Daha dorusu tilaf
devletlerinin hibiri Trklerle savamaya istekli deildi.
Curzon, Fransa Babakan Raymond Poincare ile grmek
zere Parise gidince bu konu aydnla kavutu. Eer ilerledilerse, Fransanm Trklere direnmesi ahlaksal ve fiziksel adan ola-
292
nakszdr, dedi Poincare ve ekledi, Fransz kamuoyu Trklere

bir tek el ate edildiini itiraf etmek istemez. Curzon gzyala
rna boularak szland, Yaamm boyunca hi byle bir konu
may dinlemek zorunda kalmamtm. Hibir fark yaratmad.
Trk askerlerinin anakkale evresine gelmesinden on gn sonra,
23 Eyllde Poincare, Curzon ve Kont Sforza, Mustafa Kemalin
amalarn karlamaya ok yaklaan ortak bir mesaj gnderdi
ler. tilaf devletlerinin Trklerin Edirne dahil olmak zere Dou
Trakyay tekrar elde etmek isteini uygun grdklerini bildi
ren not, bar anlamas imzalannca stanbulun Trklere bra
klacan da aklyordu. lk adm olarak tilaf gleri general
leriyle Mustafa Kemal arasnda Marmara Denizinin gneyinde
Mudanyada ya da stanbulun dousundaki zmitte bir toplant
yaplmasn nerdiler.(79)
Mudanya atekes anlamas

Mustafa Kemal, daha kesin bir anlama istiyor ve gereksinim du
yuyordu. tilaf glerinin ortak mesaj Mustafa Kemale gnder
dikleri 23 Eyll gn Atinada askeri darbe oldu. Kral Konstantin
tahtn brakmak zorunda kald ve Venizelos yanls albaylardan
oluan bir cunta iktidar ele geirdi. Nasl Konstantinin 1920de
tekrar tahta k Yunanlarn Anadoluyu igalini durdurmak
yerine daha fazla kaynak salamsa, imdi de devrimci albaylar
Trakyada birliklerini toplayp, Trkiyenin Avrupa ktasnda
ki el koyduklar topraklarna sahip karak vatanseverlik iddia
larn kantlamaya abaladlar. Bu koullar altnda tilaf devlet
lerinin Trkiyenin 1914 snrnn eski haline getirilmesini .uy
gun grdkleri eklindeki vaadi yeterli deildi. Mustafa Kemal,
tilaf devletlerinin Yunanlar buradan karmasn istiyordu. Baz
milliyeti politikaclar sava Avrupaya doru uzatmas iin s
rar edince, barl yollarla elde edebilecei herhangi bir ey iin
(79) Walder, The Chanak Affair, s. 232, 235, 242.
293
bir tek Trk jandarmasn feda etmeyeceini syledi. Askerlerinin

Mustafa Kemali ok sevmesi ite bu nedenledir.
Ayrca anakkale Krizi Mustafa Kemalin ok ada bir ye
tenein ustas olduunu da gsterdi. Mesleinin daha balan
gcnda basnn nemini fark etmi ve gazetecilerle dost olmak
iin elinden geleni yapmt. Birinci Dnya Sava srasmda lke
nin gerek askeri diktatr Enver Paa, onun kendini tantmas
n engellemiti. Atekes anlamasnn imzalanmasnn ardndan
1918 Kasmnda stanbula dnnce Mustafa Kemalin att ilk
admlardan biri nn ve grlerini aklayacak bir gazete ya
ynlamak olmutu. Mustafa Kemalin bakentteki en nemli siya
si mttefiki Fethi Okyarn ynettii gazete Minber adn tayor
du. Anadoludaki ok nemli grev iin iyi bir aday olarak onu
sunmutu.
Ankaraya gittikten hemen sonra bir basn ajans kurdu. Pro
fesyonel gazetecilerin alt Anadolu Ajans, milliyetilerin ye
ledii haber ve yorumlarn yurtiinde morallerin dzeltilmesi ve
yurtdmda grlerin bildirilmesi iin alyordu. Ama kendi l
kelerinde daha fazla inanlrl olan yabanc gazeteciler aracly
la kamuoyunu etkilemek iin onlarla dostluk kurmak gerekiyor
du. Bu noktada Mustafa Kemal setii kiiler asndan anslyd.
Fransz kadn gazeteci Berthe Georges Gaulis onu Ankarada zi
yaret etmi ve hakkmdaki dosta yazlarna Trkiye Millet Meclisi
teekkr etmiti. Gaulisnin daha sonra yazd kitaplar Mustafa
Kemalin reformlarn Batya tantmt. anakkale Krizi srasn
da ise The Daily Mail gazetesinden Ingiliz muhabir George Ward
Price ile dostluk kurmas zellikle yararl olmutu.
Ward Price, 1912-13 Balkan Savalarnda henz yirmili ya
larndayken sava muhabiri olarak adn duyurmutu. Mustafa
Kemal, onunla 1918de stanbulda tannca, Britanyaya kar
dosta duygular tadna ikna etmeye almt. Ward Pricein
Trkiyeden gnderdii raporlar Britanya brokrasisi iinde
kendisine dost kazandrmamt. stanbuldaki Britanya Yksek
Komiseri Yardmcs Neville Hendersonn yorumuyla, her ha
294
ber yksne gkten inen bir.yrtc ku gibi atlyordu.(80) Ama

nemli olan raporlarnn gazete editrlerinin grn etki
lemesiydi. Geri Ward Price, anakkalede Trklere kar du
ran Britanya askerlerinin tavrn vyordu ama The Daily Mail,
Churchillin Trklere kar dominyon askerlerini silah altna alma
giriimini deliliin snrnda olarak yorumlamt. 21 Eyllde
gazete anakkaleden kn manetiyle yaynland.
Britanya Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Trk milli
yeti davasn desteklediine inand basna fkeleniyordu. The
Daily Mail gazetesinin son derece aalk olduunu yazd. The
Moming Post ise, Trklerin canavarlna gzlerini kapatyor ve
bunu hi hak etmeyen Franszlara alamakl bir sevgi gsterisi
yapyordu. Fransz basnna gelince, herhalde uluslararas bir ya
trmc ya da Fransann parasal* karlarndan baka bir ey d
nmeyen bir Yahudinin elindeydi.(81)
Kendini beenmi diplomat bo yere fkeleniyordu. Mustafa
Kemalin basnla iyi geinmesi amalarna ulamasna yardmc
oluyordu.
29
Ekimde General Haringtona, Trk askerlerinin derhal
tarafsz blgeden ekilmesini emreden bir ltimatomu Ankara
hkmetine vermesi talimatland. Eer ekilmezlerse, Britanya
birlikleri onlara saldracakt. ok kr General Harington
da atma kmamas konusunda Mustafa Kemal kadar ka
rarlyd. ltimatomu ulatrmak yerine Trk milliyetileri
nin stanbuldaki temsilcisiyle pazarl srdrd.Yunan filo
sunun 27 Eyllde ok ar Britanya basks altnda Marmara
Denizinden ekilmi olduunu bildirdi. Fransann yorulmak
bilmez gayri resmi temsilcisi Franklin Bouillon, Ankara hk
metinin bar anlamasna doru gidecek bir atekes pazarl
iin hazr olduunu bildirdi. Harington geri ona kusursuz bir
ba belas diyordu ama eer Fransz temsilci iki taraf bir kon(80) Walder, The Chanak Affair, s. 176.
295
ferans masasna oturtmay baarrsa, yararl bir hizmet vermi

olacakt.(82)
1 Ekimde Ankara hkmeti tilaf gleri temsilcileriyle
Marmara Denizinin gneyinde Bursa kentine ulam salayan
kk Mudanya limannda grmeyi kabul etti. Ama daha n
ce kendi koullar kabul edilmedike Harington ile Karadenizde
bir gemide grmeyi reddetmi olan Mustafa Kemal yine bu
toplantya katlmayacakt. Trk tarafnn temsilciliini Bat cep
hesinin komutam, Mustafa Kemalin yakn dostu smet Paa
stlenecekti. Siyasi adan yurtiinde ve dnda yalnz kalm
olan Lloyd George ile Churchill, isteksizce bar lobisine izin
verdiler. Daha nce Trk milliyetilerine aktarmas istenen l
timatom konusunda emirleri dinlememi olan Haringtona s
k bir pazarlk yapmas talimat verildi. ki taraf da tatmin ede
cek bir ortak nokta bulmak iin Londrann nerilerine gerek
sinimi yoktu.
Konferans 3 Ekimde sava ncesinde Rusya fahri konsolosu
tarafmdan kullanlm olan, bir tccarn deniz kysndaki evinde
balad. Temelinde eitler arasnda askeri bir toplantyd: Bir ta
rafta stanbuldaki Britanya, Fransa, talya ve Yunanistan komu
tanlar ve kar tarafta Trk komutan ismet Paa. Tartlan konu
stanbul ve Dou Trakyann zaman iinde Trklerin denetimine
geirilmesiydi. Halledilmesi pek kolay deildi. Bakent ve evre
sinin nfusu ok karmayd, toplumlararas ilikiler bozulmutu,
Osmanl devletinin merkezinde Trklerin yerini itilaf devletleri
nin alacana inanmaya ynlendirilmi olan Hristiyan toplumunu bu korumay yitirme korkusu sarmt, yaklak 150.000 ya
bancnn ou bu blgenin vatandayd ve ayrcalkl statleri
ni yitirmek istemiyorlard. Birinci Dnya Savana girince Jntrkler yabanclarn kendi konsolosluklarna yarglama yetkisi
salayan kapitlasyonlar iptal etmilerdi. Sevr Antlamas ise on
larn ayrcalkl statsn yeniden dzeltmiti. Ankara hkme
(82) Walder, The Chanak Affair, p. 289.
296
tinin bu ayrcal ortadan kaldrmaya kararl olduu sr deildi.

Her taraf kukular ve korkular sarmt.
Bu koullar altnda delegeler bir hafta sren sk pazarlk so
nunda bir anlamaya vardklar iin kendilerini tebrik edebilir
lerdi. 11 Ekimde imzalanan koullar ok yalnd. Yunanlar 30
gn iinde Dou Trakyadaki askerlerini ekecek, sivil yetkilerini
Yunanlar ile Trkler arasndaki snra yerleecek olan tilaf g
lerine aktaracakt. Ardndan tilaf devletleri ynetimi Trk yet
kililerine brakacak ve 8000 Trk jandarmas bu konuda grev
lendirilecekti. Bar anlamas imzalanncaya kadar tilaf gleri
stanbul ve Boazlar igal etmeyi srdrecekti.
Yunanistan delegesi General Mazarakis imza trenine katl
mayarak kendini daha fazla utantan kurtard. Ama gn son
ra, 14 Ekimde Yunan hkmeti atekes anlamasnn koullarna
uyacan ilan etti. Baka seenei yoktu. Aslnda sava bir ay n
ce, son Yunan askeri Anadoludan ayrldnda bitmiti. imdi ise
Osmnl devletinin yenilgiye uramasndan drt yl, Almanyann
yanmda Birinci Dnya Savana girmesinden sekiz yl sonra sa
va resmen sona ermiti. 1918 Kasmnda yenik dm okulus
lu Osmanl mparatorluuna imzalatlm olan Mondros Atekes
Anlamasnn yerini zafer kazanm yeni Trk ulusal hkmetiy
le yaplan pazarlk sonucu imzalanan anlama almt. Mondros
sava bitirememiti ama Mudanya bitirmiti.
Bir ay iinde Yunan askerleri ve yrede yaayan siviller Dou
Trakyadan ayrldlar. Kyller eyalarn arabalara ykleyip, b
ykba hayvan srleriyle birlikte Meri Nehrinin bat kysna
doru yola ktlar. Snr kenti Edime de dahil olmak zere bl
ge kentlerinin yitirdii yetenekli vatandalarnn yerine yenilerinin
getirebilmesi yllar srd. stanbuldan ayrlmak isteyen Rumlarn
daha uzun sreleri vard. Bir yl iinde aralarnda toplumun en zen
ginlerinin de bulunduu yaklak 150.000 kii bakenti terk etti.(83)
(83) Alexis Alexandris, The Greek Minority o f stanbul and Greek-Turkish
Relations 1918-1974 (Centre for Asia Minr Studies, Atina: 1983) s. 104.
297
1914 ylnda Trkiyede 2-2.5 milyon Rum Ortodoks

yayordu.(84) 1927 ylnda Trkiye Cumhuriyetinde ilk resmi n
fus saym yapldnda Rum toplumunun says, tm stanbulda
olmak zere 150.000e dmt.(85) Bugn Trkiyede yaayan
Rumlarn says 5000den az.
Mudanya Atekes Anlamasnn imzalanmasndan sekiz gn
sonra Lloyd Georgeun Muhafazakr ve Liberal Partilerin koalis
yonundan oluan hkmeti dald. 19 Ekimde Carlton Clubda
buluan Muhafazakrlar hkmetten ekilip genel seime ba
msz bir parti olarak girme karar aldlar. Lloyd George ertesi
gn istifa etti ve yerine Muhafazakr Parti lideri Bonar Law geti
rildi. Curzon, d politikaya mdahalesine uzun zamandr kzd
Lloyd Geogeu terk etti ve dileri bakan olarak grevini sr
drd. 15 Kasmda Bonar Law seimi kazannca Curzon yine d
ileri bakan olarak kald. Hibir zaman pimanlk duymayan
Lloyd George bir daha iktidara gelemedi. Onun tarafn tutmu
olan Churchill, hi de aramad keyif atma dnemini 1940 y
lnda iyi bir frsat karsna kna kadar sava yklerini anlatt
kitabn yazarak deerlendirdi.
Yunanistanda hesaplar daha vahice kapatld. Cunta mahke
mesi lkenin yenik liderlerini yarglad. Gln bir mahkemenin
sonunda aralarnda Babakan Dimitrios Gounaris ve Bakomutan
General Hacianestisin de bulunduu alt kii 28 Kasmda ida
ma mahkm edildi ve derhal vurularak ldrld. Prens Andrew
Britanyann mdahalesi sayesinde ayn kaderi paylamak
tan kurtuldu. Srgn edilme karar ansl bir kurtulu yoluydu.
(84) Anadoluda yaklak 1.8 milyon Rum yayordu (McCarthy, The
Ottoman Peoples and theEndofEmpire, s.91) Yunan kaynaklan 1923 y
lnda stanbulda yaayan Rum saysn 250.000 olarak gstermektedir.
(Alexandris, The Greek Minority in stanbul, s. 104), 1928 ylnda yakla
k ayn sayda Dou Trakya gmeni Yunanistana gitmiti. (McCarthy,
The Ottoman Peoples and the End ofEmpire, s. 131)
(85) Alexandris, The Greek Minority o f stanbul and Greek-Turkish Relations,
s. 141.
298
Venizelos, uluslararas sahneye geri dnd ve Lozandaki Bar

Konferansnda Yunanistan temsil etti.
San Remo ile Sevr eer zafer kazanan devletlerin yaylmac
hrslarn dorua karmsa, 1921-22 olaylar onlar tekrar dn
yaya indirdi. Trkler Sevr Antlamasnn koullarn nleme yete
neklerini ortaya koyup Yunanlar bozguna uratrken bu srete
Britanyaya da bakaldrdlar. Lloyd George, uzun sre anakkale
Krizini atlatamad ve onunla beraber Weizmann ile Siyonistler
en tutarl koruyucularndan birini yitirmi oldular. Samuelin
Yksek Komiser olarak atanmasna karn Siyonistler Filistindeki
olaylarn gidiinden tedirgin oldular. Arap muhalefetinin sa
laml lmcl bir dman biimine gelecek olan Hac Emin elHseyninin Kuds Byk Mfts olarak ortaya kmasn sa
larken Churchillin Beyaz Sayfas, Balfour Deklarasyonu koul
larnn istenmeyen bir nitelii biimini ald. Araplar, Badat ve
Ammana Haimi yneticilerin getirilmesiyle rahatladlar. Eer
bunlar henz bamszlk deilse bile, rlanda Anlamas savunu
lurken sylendii gibi, en azndan bamszla ulamann yolu
nu am oldu.
6 Savatan Savaa
Ortadouda talyanlarn Libyay igal ettii 1911 ylndan iti

baren neredeyse hi kesintisiz sava yaanyordu. Birinci Dnya
Sava ve onu izleyen Trkiyenin Kurtulu Sava sekiz yl srd.
Ama 1922 Austosunda Trkiyenin zafer kazanmasndan sonra
olaylar hzland. On be gn iinde Yunan ordusu Anadoludan
ekildi. Bir ay sonra itilaf devletleriyle atekes anlamas imza
land.
Yedi yzyldr lkeyi yneten Osmanl hanedanln ortadan
kaldrmak yine iki hafta srd. Artk Ortadou bir bar dnemi
ne girmi gibiydi ve bu durum Lozan Antlamas geleceini ekil
lendirince Trkiye iin gerekleti ama blgenin geri kalan iin
ortam daha karkt.
Manda sistemleri altnda Arap dnyasnn huzursuzluu ar
tarken Araplarla Yahudiler arasndaki gerginliin ykselme
siyle Filistinin geleceinin sorunlu olaca ortaya kt. stelik
1933ten sonra Avrupada gittike ykselen uluslararas gerginli
e kar blgenin bakl yoktu.
Ortadounun stratejik bir merkez olarak nemi ve sahip ol
duu petrol kaynaklarna duyulan gereksinim nedeniyle, 1939da
sava tekrar patlak verince, kendi bama braklamayaca anla
ld.
Bu kez Trkiye savan neredeyse sonuna kadar tarafsz kal
ma politikasndan hi ayrlmad. Ne var ki, soykrmn kurban
olacak olan Avrupa lkeleri Yahudilerinin byle bir ayrcal ol
mad.
SAVATAN SAVAA
301
Osmanl ynetiminin sonu

Mudanya Atekes Anlamasnm imzalanmasndan bir hafta son
ra 19 Ekim 1922 gn Mustafa Kemalin Kurtulu Savandan
arkada General Refet Bele Dou Trakyann denetimini ele
alacak olan jandarma birliinin (aslnda birlik jandarma ni
formas giyen askerlerden oluuyordu) banda stanbula ula
t. Osmanl bakentinin Trk halk onu cokuyla karlad.
Ankara hkmetinin, itilaf devletleri yksek komiserlerinin g
rt bir temsilcisi uzun sredir zaten stanbuldayd. Ama
Refet Paann geliiyle ilikiler deiti ve eski bakentin yneti
mi itilaf yetkililerinin elinden kayd. Padiahn yaveri ve sadra
zam tarafndan karlanan Refet Paa, Vahdettini yalnzca ha
life olarak tandn, hkmdar olarak kendisini ve hkmeti
ni tanmadn aka belirtti. Geri bu konu Millet Meclisinde
ele alnmamt ama Mustafa Kemal monariyi ykmaya karar
lyd. Refet Paa, Yldz Sarayndaki Vahdettini ziyaret etme
den nce on gn bekledi. Padiah, bu grmenin bir akla
masn brakt:
Bu ufak tefek adam byk emeller arkasna saklanarak ve
hakiki maksadn da gizleyerek, bana, korunmasna hepimi
zin yemin ettiimiz Kanun- Esas ile belirlenmi merut h
kmdarlk yerine daraltlp snrlanm, sanki asl esas olma
yan ve sakat bir hilfeti kabul edersem ahsm ve vaziyetimi
kurtaracan ve bir telgraf ile de Tekilt- Esasiye Kanununu
ve Ankara Hkmetini tanyacak olursam Mustafa Kemali
ikna edebileceini syledi. Cevap olarak o gn iin zerinde
dnlp tartlmaya muhta bir teklif olduunu sylemek
le yetindim. Ertesi gn gazetelerde Mustafa Kemalin ahsmz
ve hanedanmz aleyhindeki ar szlerini grnce benim de
karar verecek zamanm geldi.
Refet Paa, daha sonralar Padiahn nnde ayak ayak stne
attm ve koltua o kadar yaslandm ki, nerede ise pabucum bur-
302
nuna deecekti, diye aklayacakt/11 Sadrazam Tevfik Paaya

gre Refet Paa padiaha Sarayn kaplarn kapattrnz, kim
seyi ieri almaynz. Mnasebetsiz demler gelir, sz olur. Zat-
ahaneniz de yalnz selmlk resmini icra iin cami-i erife k
nz, baka bir yere gitmeyiniz, demiti. Her eye karn padiah,
Ankarann nefret ettii ama kendisinin ok gvendii iki dan
mann saraynda kabul etti. Mustafa Sabri, Damat Ferit Paa d
neminde eyhlislam olarak grev yapm brokrat bir siyaset
iydi ve gazeteci Ali Kemal ise Anadoludaki direni hareketini
yeren ateli yazlaryla milliyetileri fkelendirmiti/21
Karar veren padiah deil tilaf gleri oldu. 27 Ekimde
Britanya, Fransa ve talyadan oluan itilaf devletleri hem stanbul
hkmetinin sadrazam Tevfik Paay hem de Mustafa Kemalin
Ankara hkmetini svirenin Lozan kentinde yaplacak Bar
Konferansna delege gndermeye davet ettiler. Tevfik Paa,
Mustafa Kemale bu konuyu grmelerini nerdi ama Mustafa
Kemal kabul etmedi. lkede bir tek hkmet bulduunu ve onun
da Millet Meclisi tarafndan kurulmu Ankaradaki hkmet ol
duu konusunda srar etti. Tevfik Paa ya da bakanlarnn yar
dm ya da nerilerine ihtiyac yoktu. Sultann hkmeti geerli
liini yitirmiti ve artk sadrazamla bakanlarnn sahneden ayrl
ma zaman gelmiti.
30 Ekimde Ankarada Mustafa Kemale katlmadan nce
ittihat ve Terakki Cemiyeti muhalifi olan kural tanmayan poli
tikac Dr. Rza Nur (daha sonra Mustafa Kemalle aras bozula
cak ve anlarnda onu ktleyecekti), itilaf gleri 16 Mart 1920
tarihinde zorla parlamentoyu kapattnda sultann hkmetinin
varlnn bitmi olduunu aklayan bir nergeyi meclise sun
du.
Bu tarihten sonra Osmanl hanedanlna tannm olan ege
menlik, Trk ulusuna geri verilmiti. Padiahlk kurumu ortadan
(1)
(2)
Bardak, ahbaba, s. 231

Mahmut Kemal inal, Osmanl Dneminde Son Sadrazamlar, s. 2097-8.
SAVATAN SAVAA
303
kalkmt ama hanedanlk Millet Meclisinin takdiriyle halifelik

grevini srdrebilecekti. Mustafa Kemalin aklnda da bir gei
dzeni vard ve daha zarif bir biimde aklad:
Bu suretle bir taraftan Trkiye halk asri bir devlet-i mtemeddine halinde her gn daha rasin olacak, her gn daha me
sut ve mreffeh olacak, her gn daha ok insanln ve ben
liini anlayacak, ehasn hyaneti tehlikesine kendisini mruz
bulundurmayacak ve dier taraftan makam- hilafet de btn
lemi islmn ruh ve vicdannn ve imannn nokta-i rabtas,
kulb-i islmiyenin badi inirah olabilecek bir izzet ve ulvi
yette tecelli edecektir.
(Bir yandan Trk halk ada ve uygar bir devlet ola
rak gnden gne glenecek, kendi insanlnn ve kimlii
nin farkna varrken, bireysel ihanetlerin eline dme tehlike
siyle karlamayacak ve bir yandan da hilafet kurumu slam
dnyasnn vicdan, ruh ve inancnn merkez balants olarak
yceltilecektir.)(3)
adalk ve uygarlk eanlamlyd.
Mustafa Kemal, dinleyenlere 10. ve 16. yzyllar arasmda slam
dnyasnda hkmet ileri padiah tarafndan yrtlrken, gl
ge halifeler olduunu anmsatt. Bu nedenle iki ilev birbirinden
ayrlabilirdi. Ve konumada ani bir deiiklik oldu. Millet Meclisi
23 Nisan 1920de alrken sultana ve halifeye sadk olacana sz
vermiti. imdi ise monariyi reddediyor ve glge halifelii v
yordu. Vekiller arasmda huzursuzluk olmas elbette kanlmaz
d. Acaba nergenin ierii deitirebilir miydi? Ertesi gn ayn
konu bir komisyonda gndeme gelince, Mustafa Kemal tartma
y sonlandrd. 1927 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu
hakknda yapt konumada, komisyon odasnda bir srann s
tne kp vekillere sylemi olduklarn aktard:
(3)
Mango, Atatrk s. 364 (Atatrk s. 425)
304
Hkimiyet ve saltanat hi kimseye ilim gereidir diye g

rme ve tartmayla verilmez. Hkimiyet, saltanat, kuvvet
le, kudretle ve zorla alnr. imdi de Trk Milleti bu saldr
ganlara isyan ederek ve artk dur diyerek, hkimiyet ve salta
natn fiilen kendi eline alm bulunuyor... Bu bir oldubitti
dir... Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi tabi ola
rak karlarsa, sanrm ki uygun olur. Aksi takdirde, yine ger
ek, usulne uygun olarak ifade edilecektir. Fakat belki de ba
z kafalar kesilecektir.
Bu szler zerine komisyon adna konuan biri sz alm ve
Afedersiniz efendim, biz konuyu baka bakmdan ele alyorduk;
aklamalarnzla aydnlandk, demi(4) 1 Kasmda meclis salta
nat ykma kararn oylad. Bir tek ret oyu kt.
Komisyon toplantsnn tutana asla yaynlanmad ama
Mustafa Kemalin kulland szckler ne olursa olsun, ama
c hakknda hibir kuku kalmamt. Sadrazam imay anlad. 4
Kasmda Tevfik Paa istifasn padiaha sundu. Onun makamna
geen Refet Paa, itilaf glerine, artk stanbulun ynetiminin
Ankara hkmetinin elinde olduunu bildirdi.
ilk sonu rahatlatmaktan olduka uzakt. Milliyetilerin nef
ret ettii gazeteci Ali Kemal (yine polemik yaratan bir gazete
ci ve politikac olan torununun olu Boris Johnson, 85 yl son
ra Londra Belediye Bakan seilecekti), kendisinin hatal, milli
yetilerin hakl olduunu syleyerek durumu dzeltmeye aba
lad. Kurtuluun itilaf gleriyle ibirlii yapmakta yattn d
nmt. Milliyetiler ise onlara kar durmann doru yol ol
duunu kantlamlard. Taktik belki farklyd ama ama ayny
d. itiraflar Ali Kemali kurtaramad. Milliyeti ajanlar tarafn
dan stanbulun Avrupa yakasmda gpegndz karlp Sakall
Nurettin Paann kararghmm bulunduu zmite gtrld.
Nurettin Paa, onu vatana ihanetle suladktan sonra ldresi
(4)
Mango, Atatrk, s. 364 (Atatrk, s. 425)
SAVATAN SAVAA
305
ye dven bir lin gruhuna teslim etti. Mustafa Kemal, rakibi

ne biilen kadere duyduu tiksintiyi gizlemedi. Ksa sre sonra
Nurettin Paa gzden dt. Siyasi adan muhalefet etmeye ba
lad. Mustafa Kemal, 1927 konumasnda onu knad ve misyo
nunu kmsedi. Bundan sonra i mahkemeye brakld.
Ali Kemalin ldrldnn haberi stanbulda itilaf gle
riyle ibirlii yapm olan Trkleri dehete drd ve bu devlet
lerin eliliklerine, konsolosluklarna sndlar. Ertesi yl bar an
lamas siyasi sulara genel bir af getirdi. Ayn zamanda Trk h
kmeti lkeden srgn edilecek 150 muhalifin listesini hazrla
d. Milliyeti davann nde gelen eletirmenleri bylece gvenlii
yabanc lkelerde araddar. Aralarnda sa kalanlar 1938de lke
ye geri dndler. Bu uzlama davran Mustafa Kemalin son si
yasi kararlarndan biri oldu. Ayn yl yaamn yitirdi.
Yeni rejim korkusu en fazla sultann Yldz Saraynda hisse
diliyordu. Sevr Antlamasm imzalayan Osmanl heyetinin ye
lerinden biri olan filozof Rza Tevfik, anlarnda Mustafa Kemal
Paa gelecek ve padiah tahtndan indirip idam ettirecek. nk
bu Trk ihtilli, Fransz Byk Ihtillinin tamamyla ayndr.
Franszlar 16. Louisye ne yaptlarsa Trkler de Vahdettine onu
yapacaklar!... ihtillciler baka trl davranmaz, dedikodusu
nun saraya ulatn anlatyor.<6) Padiahn zel dairesindeki ka
dnlar ve hizmetiler panie kaplmlard. Ne olacaksa olsun,
efendimizin kam salama almalyz, diye yakaryorlard. Ama
padiahn zmlemesi gereken bir sorunu daha vard.
Geleneklere gne taht boaltld zaman padiahn maiye
tinde bulunan herkes saraydan ayrlyordu. Haremdeki kadnlar
ya evlendiriliyor ya da akrabalarna teslim ediliyordu. Yalnzca
saray usullerini bilen yal hizmeti kadmlar geride kalyor
du. Vahdettinin aabeyi ve selefi Sultan V. Mehmetin (Meh
met Reat) hareminde 36 kadn vard. Tahta kmadan nce
(5)
(6)
Falih Rfla Atay, ankaya (Bate, stanbul: 1984) s. 342.

M O K20
306
Vahdettinin haremi yoktu ve aabeyinin hareminden 12 kadnn

kalmasna izin vermiti. Nevzat isimli kz, 1 Kasm 1922de 19.
ya gnn kutlad. Vahdettin lkeden ayrlmadan nce onunla
evlendi. Nevzat, padiahn nc karsyd. lk karsndan iki k
z ve ikinci karsndan 1922 ylnda on yanda olan olu ve vari
si Mehmet Erturul dnyaya gelmiti. Kadnlarn de talyaya
srgne giden Vahdettine elik ettiler.
Vahdettin her zaman gvenlii konusunda korku iinde ya
amt. Tahta kmadan nce bile cebinde bir tabanca tam
t ve yaamnn sonuna kadar bu alkanlndan vazgemedi. Bir
gn silah grltyle yere dnce yanndakiler armt. ou
konuda kararsz olan sultan anlalan keskin niancyd. Ama ar
tk gvenliini baka yollarla salamak zorundayd. 16 Kasmda
itilaf gleri Genel Komutan General Haringtona mektup yazd:
stanbulda hayatm tehlikede grdmden Ingiltere devlet-i
fehmnesine iltic ve bir an evvel stanbuldan mahall-i here
naklimi taleb ederim efendim.(7) Mektubu sultan olarak deil,
Mslmanlarn halifesi Mehmet Vahdettin olarak imzalamt.
Daha nceden uyarlan Harington, gerekli dzenlemeleri yapma
yetkisini almt. Ertesi gn afak skerken Yldz Saraynm ka
pma bir cankurtaran yanat. Vahdettin gizlice araca bindirildi.
Yolda lastiinin deitirilmesi gerektiinden limana var biraz
gecikti. Sonunda padiah, olu ve on saray grevlisi iskeleye ula
t. Bardaktan boanrcasna yamur yayordu.
Harington, son Osmanl sultann yolcu etmek iin bekliyor
du. Vahdettin altn bir tabaka karp titreyen elleriyle bir sigara
yakt. Haringtonm bir an olarak tabakanm kendisine verilme
sini bekledii sylenir ama son ana kadar anlarndan ayrlma
yan padiah tabakay cebine atp Haringtondan elerinin gemiye
bindirildiinden emin olmasn istedi. Ardndan limanda demir
lemi HMS Malaya adl Britanya sava gemisine bindi. Maltaya
gitmekten mutlu olup olmayaca sorulunca kabul etti. Maltadan
(7)
SAVATAN SAVAA
307
sonra, Osmanl devletine kar isyan balatan, Britanyann pek

de salam olmayan korumas altndaki Kral Hseyinin ynetti
i Mekkeye geti. Ksa sre sonra Mekke, bni Suudun eline ge
ecek gibi grndnden uygun bir ortam deildi ve Vahdettin
talyan Rivierasnda San Remoda bir villaya yerleti. 1926da l
dnde gen kars Nevzat yan bandayd. Yerel talyan mah
kemenin olaand bir adm atp borlarnn denmesine kadar
Vahdettinin tabutunu haczetmek karar ald sylenir. Her na
slsa alacakllaryla bir anlamaya varld ve tabutu gmlecei
ama gnderildi. HMS Malaya 1938 ylnda stanbulu bir kez
daha ziyaret edecekti. Gemide Mustafa Kemalin cenaze trenine
katlacak Britanya eref ktas bulunuyordu.
Batl inanl gzlemciler Vahdettinin kt talihi kendine ek
tiini sylediler. Romatizmas vard ve glkle yryordu. 1918
ylnda tahta kmak zere Topkap Sarayna geldiinde abanoz
aacndan bastonunu istemiti. Baka yerde kald bildirilince,
Ne felaket! demiti. ktidarm balangcnda syledii bu uur
suz sz, sonunda ona kt ans getirecekti. Vahdettin sarayndan
son kez ayrlrken yanma ald son eya abanoz bastonu oldu.(9)
Vahdettin lkesinden ayrlr ayrlmaz, Kamadm, hicret et
tim! aklamasn yapan bir bildiri yaynlad.(10) Hz. Muhammedin MS. 622 ylnda Mslmanlk dneminin balangc
na iaret eden hicret olarak anlan Mekkeden Medineye gidii
ni anmsatyordu. Vahdettin tahtn brakmadn ve Osmanl
tahtnda hl hakk olduunu idida ediyordu. Bo yere yakarmt. 18 Kasmda, kamdan bir gn sonra, Ankara hkmetinin
bir bakan gibi grev yapan ba mft kaak sultann tahttan in
dirilmesinin yasalara uygun olduunu belirten bir fetva yaynla
d. Millet Meclisi derhal bu karar uygulamaya koydu. Ardndan
(8)
Vahdettinin stanbuldan ayrl ve o gne kadar olanlar Bardaknn

ahbaba adl kitabndan alnmtr, s. 239-54.
(9) Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 2103.
(10) Bardak, ahbaba, s. 241.
308
Vahdettinin kuzeni ve tahtn varisi Abdlmecit, meclis tarafn

dan halife olarak seildi.
Vahdettin, selefi olan aabeyi V. Mehmet yerine en byk
aabeyi II. Abdlhamit gibi lkeyi ynetmek istemiti. Britanya
ile Fransann dostluunu isterken Abdlhamitin politikas
n izledii sylenir. Aslnda Abdlhamit, Britanyann politik ve
Fransann ekonomik gcn dengelemek iin Almanyaya da
yanm, Avrupa imparatorluklarn rktmek iin halife unva
nn kullanm ve ayn zamanda onlarn Mslman vatandala
rnn sadakati konusunda kayglanmt. Almanyann yenilgiye
uramas ve Rusyada Bolevizmin kazanmas g denklemini
deitirmiti. Britanya'nn ve bir dereceye kadar Fransann se
ebilecei Mslman kuklalar bulunduundan 1922 ylna gelin
ce, Vahdettinden gerek padiah gerekse halife olarak vazgeebi
leceklerine karar verdiler. Geri Osmanl hilafetinin Hindistanda
destekileri vard ama buradaki hilafet hareketinin hedefi
Trkiyenin Osmanl hanedanlnn devam yerine bamsz bir
Mslman devlet olarak ilerlemesiydi. Bu nedenle Trk direni
hareketine parasal yardm yaptlar ve Lloyd Georgeun yaam
n srdren en nemli bamsz Mslman lkeyi blme plan
na kar ktlar. Birinci Dnya Sava sonrasnda Avrupa impara
torluklarnn Mslman vatandalar arasndaki baskn ideoloji
slam birlii yerine smrgelerin bamszlatrmasyd. Osmanl
hanedanl iin geriye kalan tek kaynak nostaljiydi.
ideolojik havanm deitiini Vahdettin kavrayamamt.
1918de tahta kndan nce kendini geleneksel slam kltry
le eitmiti, ittihat ve Terakki Cemiyeti ise ilericiydi. Vahdettin
ada dnyaya srtn dnmt. II. Abdlhamit, fotorafla
meraklyd ve Yldz Saraynda bir stdyosu vard. Vahdettinin
ilgi alan ise slam hat sanat, klasik Osmanl iiri ve mziiydi.
Her ne kar becerisi vard ama olaanst bir yetenei yok
tu. Son halife olarak ardl Abdlmecit, Bat sanatlarm yeliyor
du. Batya zgn salon danslar mzii besteliyordu ve yetenek
li bir portre ressamyd, insan biiminin resmedilmesine kar
SAVATAN SAVAA
309
kan slami grlere aldr etmeden Beethoven Har emde, Goethe

Haremdeve Saraydaki Odalk adl konular tablolar iin seiyor
du. lgi alan onun gerek sekinler gerekse halk arasmda sevilmesi
ni salamad. Bat sanatlaryla ilgilendii halde kendini Avrupaya
kar Asyann savunucusu olarak gryordu. Alman igali altn
daki Pariste srgndeyken att son siyasi admlardan biri Pearl
Harbor basknndan sonra Japon imparatoruna ordusunun ba
arsn kutlayan bir telgraf gndermek olmutu.(1I) Kt kararlar
Osmanl hanedanlnn son gnlerinin zellii gibiydi.
Mustafa Kemal, hilafet kurumuna yapt taktiksel vgye
karn din konusunda duygularn gstermeye balyordu. 2 Ekim
1922de ordularnn kazand zaferi ilan etmek zere Ankaraya
girdiinde, Millet Meclisinin kapsnda cbbeli bir imam onu
karlayp Arapa dua etmeye balad. Mustafa Kemal, Burada
byle eylere lzum yoktur. Bunlar camide yapabilirsiniz. Biz sa
va dua ile deil, Mehmetiin kanyla kazandk! diyerek kar
lk verdi.(12) Yurtiindeki ve dndaki yabanc igalcilerle sa
vamak iin Mslmanlk duygusunu harekete geirmiti. Artk
bundan vazgeebileceine karar verdi. Ocak 1923te stanbul ga
zetecileriyle yazlmamak kaydyla yapt bilgilendirme toplant
snda hkmeti dinsiz olarak tanmlamamalarn istedi. Byle bir
yaklam halkn kendisine saldrmas iin davetiye karmak olur
du. insanlarn dinsiz olmadn, slam inancn uyguladklarn
syledi. Hi kimse, komnistlerin yapt gibi, dini inkr etmi
yor. Eer yeni Rusya komnistlik safsatasn brakrsa, arlktan
daha kuvvetli olacaktrdedi.(13) Bir gazeteci hkmetin dini olup
olmayacan sorduunda, yant pek ak deildi. Olacak m ol
mayacak m? Bilmiyorum. Bugn kanunlarda bunu engelleye
li)
Philip Mansel, Sultans in Splendour: The Last Years of the Ottoman

World, (Andre Deutsche, Londra: 1988) s. 125a.
(12) Taha Akyol, Ama Hangi Atatrk, s. 345.
(13) Mustafa Kemal, Eskiehir-lzmit Konumalar (1923), (Kaynak Yaynlar,
stanbul: 1992) s. 96.
310
cek bir ey yok, dedi ve bir cmle daha ekleyerek kendi konu
munu aklam oldu. Eer srar ederse, hkmete maddi de
meli, cisman demeli ve bu kelimeler varken ladini dememeli.(14)
Hoca adyla bilinen Mslman din adamlarndan holanmad
n hi saklamad. Onlarn deersiz olduunu syledi. Ders ver
dikleri medreseler Kurtulu Savanda askerden kaanlarn s
naklar haline gelmiti.*I5) Ayn yln sonuna doru Adanada es
naf ve zanaatkarlarla konuurken, bugne kadar Trkiyedeki la
ik sylemi etkilemi olan iddiay ne srd, Grrsnz ki, mil
leti mahveden, esir eden, harab eden fenalklar hep din kisvesi al
tndaki kfr ve melnetten gelmitir, dedi. Ulemaya danma
nn hibir gereklilii yoktu. Hangi ey ki akla manta, menfaati
mmeye muvafktr; biliniz ki o bizim dinimize de muvafktr. Bir
ey akl ve manta, milletin, slmn menfaatine muvafksa kim
seye sormayn. O ey dindir. Eer bizim dinimiz akim mantn
tetabuk ettii bir din olmasayd, hir din olmazd.(16)
Mustafa Kemal, daha nce Balkesirdeki bir caminin minbe
rinden dindarlara hitap etmiti. Vaizlerin herkesin anlayabilecei
bir dil yani Arapa yerine Trke kullanmalar gerektiini syledi.
Vaizler bilim, politika, toplum ve uygarlktaki gelimeleri izlemeli
ve vaazlar bilimsel gereklerle uyum iinde olmalyd. Ardndan
adm adm din kamusal alandan uzaklatrld. Gerekler yalnzca
ada bilimsel uygarlkta aranmalyd. Eer slam dini aklcla
eitse, o takdirde aklclk yeterliydi.
Yine de devletin tmyle laiklemesi biraz zaman alacak
t. Atekes Anlamasnn imzalanmasndan sonra ivedilikle Lo
zandaki Bar Konferans iin hazrlk yaplacakt. Mudanyadaki
ismet Paanm gerekletirdii pazarlk srecinden memnun ka
lan Mustafa Kemal, bar grmelerine gidecek heyete yine onun
(14) Mustafa Kemal, Eskiehir-lzmit Konumalar, s. 136,148.

(15) Mustafa Kemal, Eskiehir-lzmit Konumalar, s. 144.
(16) Atatrkn Sylev ve Demeleri (Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara:
1989), Cilt 2, s. 131.
SAVATAN SAVAA
311
bakanlk etmesine karar verdi. in dorusu smet Paa bir as

kerdi, diplomat deildi. Mudanyada itilaf glerinin komutanla
r karsmda kendi uzmanl dahilinde hareket etmiti. Lozanda
ise dileri bakanlaryla tartmak zorunda kalacakt ve ismet Paa
kendi nitelikleri asndan tedirgindi. Mustafa Kemal onun ekin
celeri bir kenara itti, ismet Paa sadkt ve liderinin vizyonunu t
myle paylayordu. Bu kadar yeterliydi.
Lozan Konferans
Lozan Konferans dileri bakanlar dzeyinde toplanacandan
ilk adm ismet Paay dileri bakan yapmak ve heyetin geri ka
lann semekti. Yanma iki asistan delege (biri, sivridilli Rza Nur)
ve 25 danman verildi. Danmanlarn bir ksm Millet Meclisi
yesiydi, dierleri ise Osmanl hkmetinde alm sivil kamu
grevlileriydi. Kanlmaz bir ekilde yeni kamu grevlilerinin
ou Osmanl brokrasisinden seilmiti. Danmanlardan biri
olan eski itilaf ve Hrriyet Frkasndan Cavit Bey, parasal konu
larda tannm bir uzmand. Ayrca garip ama saduyulu bir se
im daha yaplmt: Hahamba Hayim Nahum. Hristiyanlardan
farkl olarak Yahudi toplumu Osmanl devletine sadk kalmt
ve Ankaradaki yeni hkmetin karlarn ilerletmek iin Hayim
Nahumun yabanc lkelerdeki tandklarndan yararlanaca
na gven duyuluyordu. Siyonizme kar oluu da bir avantajd.
Yani sadakati blnmemiti. Konferansn resmi dili Franszca ol
duundan, Nahum, bir Franszca retmeni olarak tantlmt.
ismet Paa Lozana ulamca, Britanyadaki genel seimin so
nular beklendiinden aln birka gn ertelendiini
rendi. Ingilizlerin bir oyunu mu diye merak etmiti. Franszlar
onu rahatlatmak iin koturdular. Parise davet eden Babakan
Poincare, barn sonunda elde edilecei gvencesini verdi.(17)
(17) lhan Turan (ed.) ismet nn: Lozan Bar Konferans, (Atatrk Aratr
ma Merkezi, Ankara: 2003) s. 301.
312
Britanyada 15 Kasm seimini .Muhafazakrlar kazand. Lloyd

Georgeun srekli mdahalelerinden bkm olan Curzon, yeni
babakan Andrew Bonar Lawn kurduu hkmette dileri ba
kan olarak devam etti. Lozana gitmeden nce o da Poincare ve
talyann yeni ibana gelen diktatr Benito Mussolini ile g
rt. Ama Curzonun Trklere kar oluturmak istedii birleik
tilaf gleri cephesi olduka zayft.
Konferans 20 Kasm gn svire Bakan Robert Haab tara
fndan Mont Benon gazinosunda ald, ismet Paa, al konu
masnn ardndan toplantnn ertesi sabaha kalacan dnd
ama Curzon itilaf devletleri adna konumakta srar edince (ken
di tanmyla) okul Franszcasyla hi hazrlksz bir yant verdi.
Bar Konferans, zafer kazananlarn koalisyonu ile yenik dm
bir lke yerine, eitler arasmda yaplacakt. Curzonun asistan
olarak Lozana arlan stanbuldaki Britanya Yksek Komiseri
Sir Horace Rumbold, ismet Paann byk bir avantaj olduu
nu dnyordu. Son are olarak Trkler g kullanmaktan ka
nmayacaklardr ve atma dncesi bile Bonar Lawn akima
tiksindirici gelir, diye yazd.(18) Rumbold, atmalarm balamas
na Mustafa Kemalin de bu kadar kar olduunun farknda deil
di. iki taraf da blf yapyordu. Ama Mustafa Kemalin amac hak
knda daha belirgin bir fikri vard. Trkiyenin tam bamszl
n istiyordu ve bu nedenle iilerine yabanclarn mdahalesine
son vermek zorundayd. Sevr Antlamasnn koullar konu ister
ekonomi, ister adalet sistemi isterse kamu sal olsun Trklerin
kendi devletini ynetmeyi beceremeyecei zerine ina edilmi
ti, Mustafa Kemal bu grn Lozanda tersine evrilmesinde ka
rarlyd. lkesinin geri kalm olduunun farkndayd ama halk
nn ada dnyada baarl bir devleti ynetebilme kapasitesine
sahip olduundan emindi.
Bar Konferans ok geni alanlar kapsyordu Oniki ulusal
heyet konferansa katlmt. Ev sahiplii yapan drt itilaf lke(18) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 281.
SAVATAN SAVAA
313
si (drdnc lke olan Japonyann konuaca fazla bir ey yok

tu) ile aralarnda Trkiyenin bulunduu be lke tm oturum
lara davetliydi. Amerika Birleik Devletleri geri kendi karla
rnn peindeydi ama konularn taraf olmadn dnyor
du. Sovyetler Birlii, Boazlardan gei konusundaki grme
lere katlmak zere davet edilmiti. Belirli bir nedenle de Belika
ile Portekiz de davetliydi. Diplomatik ilikileri olmadndan
stanbulda Yunanistan temsil eden spanya ise davet edilme
miti. Son iki lkenin ancak baz konularda grleri alnd.
Curzon, bu ynetilmesi zor toplantya hakim olmaya karar
lyd. Poincare ile Mussolini al konumasnn ardndan salon
dan knca, Curzon kendini tilaf devletleri tarafnda bakan ilan
etti. Bu davran her zamanki gibi Britanyann desteine gve
nen Yunanlarn olanaksz isteklerde bulunmasna yol aabilirdi.
Ama Yunan heyeti bakan olan Venizelos dersini gayet iyi alm
t. Yreinin derinliklerinde her zaman Yunanlar ile Trkler ara
snda bir iliki kesme durumu olmas gerektiine inanyordu ve
bir Trk gzlemci buna toptan boanma adn vermiti. leri
kendi koullarnda gtrmeyi baaramad ama bunun anlam
iki halk arasndaki barn baka yollarla salanmayaca deil
di. Yunanistan yenik dm ve iflas etmiti. Ama Trkiye de zor
durumdayd: birok kent enkaz halindeydi, yoksuldu ve geri kal
mt. ki lkenin de bar yapmakta ortak karlar vard.
Trkiyenin Sovyetler Birlii ve Fransz mandas altndaki
Suriye ile olan snrlar iki tarafl anlamalarla daha nceden izil
miti. Geri kalan iin her zamanki uti possidetis (sahip olundu
u gibi) gr geerli oldu: Son bar anlamas mevcut durumu
yasallatracakt. Dou Trakya zaten Trklerin elindeydi; Musul,
Iraktaki manda yetkisine sahip olan Britanya tarafndan igal
edilmiti. Son Osmanl parlamentosu tarafndan oylanan Misak-
Milli, skenderun ve Musul blgelerini istemi, Bat Trakya ve
1878de Rusyaya kaybedilen Kafkasya blgelerinin gelecei iin
referandum yaplmasn ngrmt. Kurtulu Sava srasnda
Millet Meclisi tarafndan kabul edilen anlamalarla skenderun
314
Franszlara ve (daha nce Rusyaya kaybedilen blge dnda)

Batum, Sovyetler Birliine braklmt.
Mustafa Kemal gerekiydi: Trklerin baarl olamayacak
iddialar pazarlk iin kullanlabilirdi. Ama Millet Meclisindeki
muhalifleri milliyetilik kartn oynayp Lozandaki Trk heyeti
nin Misak- Milli snrlarn tmyle uygulanmas iin srar etme
sini istediler. Meclisteki muhaliflere 1918deki Mondros Atekes
Anlamasn imzalayan ve ardndan Mustafa Kemali destekle
yen ilkeli bir milliyeti olan Babakan Rauf (Orbay) da katld.
Aslmda Lozana giden heyetin bakanlna seileceini ummu
tu ve imdi de smet Paann yaamn zora komaya kararly
d. smet Paa doru davranp, kendisine verilen talimatlarn d
na kmadan nce hkmetten izin istedi. Ama raporlarnn
kopyalarn Mustafa Kemale gndererek Rauf Beyi fkelendirdi.
Raporlarn bakalarnn da okuduunu bilmiyordu: Ingilizler,
Trk heyetinin kulland ifreyi zmt ve taktiklerini iyice
renmiti, ismet Paa, baz szntlarn farkndayd ama bunlarn
Ankarada olduunu varsayyordu/19'
Britanya ile Trkiye, Musulun kaderini daha ileri bir tarihe
erteleyip sonunda Milletler Cemiyetinin kararma brakmay kar
lkl olarak kabul edince, snrlar sorunu temel tartma olmak
tan kt. Curzonun hayranlar Trklerin dnlerini Britanya d
ileri bakannn ansiklopedik bilgisiyle, Musul evresinde yaa
yan Krtlerin etnik adan Trklerden farkl olduunu iddia et
mesine balyorlard. Ama bu nokta ismet Paa iin yeni bir ha
ber deildi. Trklerle Krtlerin tek bir toplum olduunu, ortak
karlarla birletiini ileri srd. Krtleri Trklerden ayrmann
her iki tarafn karna olmayaca savn Curzon rtemedi.
Aslmda Krtler, Araplar yerine Trklerin ynetimi altnda
olmay yeliyorlard. Araplatrlm Iraka dahil edilmeye dire
nileri, Britanyann havadan bombalamasyla olduu kadar, yi
(19) Kemal Atatrk, N u tuk , (Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: 1989) s.
513.
SAVATAN SAVAA
315
ne Britanyann Krt haklar gvence altna alnncaya dek ora

da kalacana sz vermesiyle krld. Bunlar kuramsal olarak ger
ekleecekti. Gerekte ise Britanya, Irakta etkili olduka, Musul
Krtlerinin durumu Trkiyedeki soydalarndan ok daha iyiy
di. Bu etki sona erdii anda Araplar kendi ynetimlerini Krtlere
dayattlar ve Krtler direnmek iin byk bedeller dediler. Bu
atma gnmze kadar gelmektedir.
Musulun kaderi Lozanda askda braklrken, Trk Boaz
larnn stats karara baland. Boazlar askerden arndrlacakt ve
bir uluslararas komisyonun gzetiminde serbest gei salanacak
t. Sovyetler Birlii, boazlara snr olmayan lkelerin sava gemi
lerinin geiine srekli olarak kapatlmasn istiyordu, istei kabul
edilmeyince hayal krklna urad ve sonunda varlan karar im
zalamad. Her eye karm iki hkmetin de baka ncelikleri oldu
undan, Ankara ile Moskova arasnda dosta ilikiler devam etti.
Uzun ve yorucu pazarlklarn sonunda Britanya ile Trkiye
arasndaki siyasi sorunlar genel olarak zld. Sra daha nce
Trkiye ile bir balang anlamas imzalam ve esas anlamanm
ertelenmesine yol am olan Fransaya geldi. Fransa, artk geer
li olmayan Osmanl devletindeki yatrmclarnn karlar iin s
rarc oldu. Yabanclar kapitlasyon rejimi altnda olaanst ay
rcalklara sahip olduklar takdirde bu karlarn gvence altma
alnabilecei iddia edildi. Bunun anlam Trkiyenin egemenlik
bamszlnn snrlandrlmas demekti, ismet Paa, lkesinin
snrsz egemenlii iin srar etti. Ancak karl verilirse, yaban
clara (ve Trkiyedeki Mslman olmayan toplumlara) zel ko
laylklar getirilebilirdi. Ayn ekilde ekonomik istemler Trkiyeye
olanaksz ykler getirilerek zmlenemezdi.
Mustafa Kemal, belki de en nemli rakip olan ve hayranlk
duyduu Britanyay gznde bytmt. Bat kalplaryla ei
tim alm dier Trkler gibi Franszlar daha iyi anlyordu ve bylece iki byk itilaf gc arasnda bir gerginlik yaratabiliyordu.
Franszlarla daha nceki karlamalarnda incinmi olan Curzon,
ortak bir itilaf cephesini korumak iin elinden geleni yapt, ismet
316
Paa kapitlasyonlar, Osmanl borlarnn denmesi ve zellik

le Fransann zerinde durduu tazminat talepleri gibi konularda
geri adm atmay reddedince, Curzon kiisel karlar gndeme
getirerek kandrmaya abalad. Curzonun Trkiyenin koulsuz
bamszl konusuna kar k hakkndaki yky smet Paa
anlatmaktan ok holanrd:
Memnun deiliz Lozan muahedesinin mzakeresinden.
Hibir dediimizi yaptramadk. Reddettiklerinizin hepsi
ni cebimize atyoruz. Harap bir memleket alyorsunuz, bunu
kalkndrmak iin mutlaka paraya ihtiyacnz var. Bu paray
almak iin gelip diz keceksiniz. Cebime attklarmn hepsini
karacam size. Hepsini vereceim size...(20)
Belki Curzon bunu dnmt ama bu kadar kaba konuma
s olanakszdr. Tam olarak ne sylemi olursa olsan, nnnn
anlattklarna Trkiyede herkes sorgusuz sualsiz inanyor ve sk
sk Trk kaynaklarnn yabanclara satm ve kresellemenin
ktlklerini gndeme getiren milliyetiler tarafndan alnt ya
plyor.
smet Paanm inat direnii karsnda ilerleme kaydede
meyen Curzon ltimatom saylacak bir metin hazrlad. 30 Ocak
1923 tarihinde tilaf devletlerinin son kararn temsil ettiini iddia
ettii metni smet Paanm imzalamasn istedi. Ama Poincare,
basma anlamann ancak tartmann temelini oluturduunu
aklaynca, Curzonm yaklam baltalanm oldu. Bylece smet
Paanm imzalamay reddetmesi kolaylat. Britanya heyeti an
talarn toplad ama ismet Paanm fikrini deitirebilecei d
nlerek trenin kalk geciktirildi. Pazarl kesip konferans erte
lemekten baka seenek kalmamt.
Curzonun kendini stn gren havalaryla gizlice alay edili
yordu. Sarho uann, efendisinin tm pantolonlarn alp yata(20) Turan (ed.) ismet nn, s. 305.
SAVATAN SAVAA
317
nm altndaki bo iki ielerini saklamak iin kullanmas zeri

ne Curzonun akna dnd haberi tm Londra kulplerine
yaylmt. Asistan Sir Horace Rumbold alay edilmenin tesin
de eski kafalyd. Kibirli bir doulunun sevimsiz bir yaratk ol
duunu dnyor ve stanbulda Yksek Komiser olarak bulun
duu srece evine hibir Trk davet etmemekle gururlanyor
du. Ama meslektalarnn da paylat bu nyarglar karar verme
yeteneini etkilemiyordu. Lozan Konferans duraklamaya girince
yazd zel bir mektupta Trklerin anlamay imzalamayacan
ngrmt. Franszlarn pek honut kalmadn belirtip, bylece Ingilizlerin istediklerini elde ettiklerini ama Franszlarn um
duklar ekonomik karlara sahip olmadklarn da eklemiti.(21)
Haklyd ama bir unsuru gz ard etmiti.
Pazarlklara katlmayan Amerikallar kendi karlarna zel
bir ayrcalk tannd koullarn dmda, ak kap ilkesinin tm
lkelere uluslararas pazarlara erime konusunda eitlik tann
dndan emin olmak iin dikkatle gzlemliyorlard. zellikle
Birinci Dnya Sava ncesinde emekli Amerikal Amiral Colby
Chester tarafmdan hazrlanm bir projeyle yalandan ilgiliydiler.
Chester Projesi, Trkiyenin dousunda bir Amerikan irketinin
tm byk boyutlu demiryolu ve liman inaatlarn stlenmesini
ve karlnda yeni demiryollarnn her iki tarafnda 20 kilomet
relik alandaki yeralt kaynaklarn aratrma hakkna sahip olma
sn ngrmt.
Musul blgesindeki Kerkk petrolleri Amerikallarn gz dik
tikleri bir dld. Amerikallar ile blgenin denetimini srdr
mek isteyen Ingilizler arasndaki rekabet blgeye yeniden sa
hip olma abasna giren Trklere ok uygun gelmiti ve Millet
Meclisi 9 Nisan 1923te anlamay imzalad. Ama sekiz ay son
ra ABD kendini Yakn Dou bar anlamasndan uzaklatrn
ca, Musul ekimesine mdahale etmeyecei ortaya kt ve Millet
Meclisi kararn yrrlkten kaldrd.
(21) Gilbert, Sir Horace Rumbold, s. 282-3.
318
Henz tamamlanmam ok sayda konu masada kalmt ama

konferansa ara verilen 30 Ocak gn Trkiye ile Yunanistan iki
nemli anlamay imzalad. Birinci anlama, sava esirlerinin ve
gzaltna alnan sivillerin takasn salayan nemli bir insani ko
nuyu ieriyordu. Bylece binlerce Yunanl sava esiri zgrl
ne kavumak iin bar anlamasnn tamamlanmasn beklemek
zorunda kalmayacakt, ikinci anlamann ierii daha derin, daha
uzun vadeliydi. Yunanistandaki tm Mslmanlarla, Trkiyede
Yunan (Dou) Ortodoks dinine mensup olan Osmanl vatanda
larnn karlkl yer deitirmesini kapsyordu, iki topluma ayr
calk tannmt: stanbulda ve anakkale Boaznm giriinde
ki sonradan adlar Gkeada ve Bozcaada olarak deitirilen iki
adada bulunan Rumlar, Birinci Dnya Sava ncesinde bura
da yaadklarn kantlayabilirlerse kalabileceklerdi. Ayn ayrca
lk Yunanistann Bulgaristandan ele geirdii -savaa katlmas
nn tek dl olan- Bat Trakyada yaayan Mslmanlar iin de
geerliydi. Yaklak 150-200.000 olarak iki toplumun says birbi
rine eit gibiydi.
Bylece Yunan Patrii stanbulda kalabilirdi. Yunan Patrii,
tm Dou Ortodoks Hristiyanlar tarafndan Ekmenik Patrik
(baka bir deyile evrensel) olarak kabul ediliyor ve kilisenin en
st dzey din adam saylyor.
Ne var ki Trkler asndan patrik, yalnzca lkedeki Rum
Ortodoks cemaatinin dinsel lideri olarak tanmyor. Bylece
Lozanda patriin Trk vatanda olmas gerektiine karar veril
di. Bu durum gnmze kadar Trk hkmetinin resmi kara
r olarak srdrld, ismet Paa, karlkl g iin stanbul ve
Bat Trakyada yaayanlara ayrcalk tannmamasn, mbadele
nin toptan gerekletirilmesini istedi, isteinin uygulanmas gele
cek yllarda birok sorunu nleyebilirdi.
Ne var ki, kentin imparatorluk ve bylece oklu-etnik gemi
iyle en nemli ban korunmas da nemliydi. Belki yaam ko
laylaacakt ama stanbul yoksullaacakt. stanbulun kaderinin
bir dnya kenti olmasnn anisiydi. Kozmopolit gemiinin baz
SAVATAN SAVAA
319
izlerinin korunmas yeni temeller zerine yine kozmopolit bir ge

lecein ina edileceini vaat ediyordu.
Rumlarn ou zaten Yunan ordusuyla birlikte kap Trki
yeyi terk etmiti. Ama balants kesilmi olan iki Rum toplumu
bulunuyordu. Karadeniz kysnda yaayan Rumlarn ou lke
nin i taraflarna gnderilmiti ve imdi Yunanistana yerlemek
onlara zgrlk gibi geliyordu, ikinci toplum ise, Osmanl dev
letinin ykseliinden nce orta Anadoluya yerlemi, Karamanl
adyla tannan, Trke konuan Rumlard. Karamanllar y~
urtla vaftiz edilmi Hristiyanlar olarak alay edildiklerinden
Yunanistan yaamna kolayca uyum salayamadlar. Karlk ola
rak Yunanistanm yerli halkna Romence konuan obanlar anla
mna gelen Ulaklar adn taktlar. Balangtaki glkler sa ka
lm tekniklerinin gelitirmesini salad ve Karamanllarn soyun
dan gelenler yeni vatanlarnda nemli konumlara ykseldiler.
Yzyllarca Osmanl ynetimi altndaki Yunanistanda yaam
olan Mslmanlarn ou, zaten 1914 ncesinde, zellikle 1830da
Yunanistan bamszln kazannca, 1878de Osmanllardan
Tesalya alnnca ve 1913de Osmanl Makedonyasnn byk bir
ksm ele geirilince, Trkiyeye g etmiti. 1923teki mbade
le bu sreci tamamlad ve geriye yalnzca Bat Trakyada ve 19111945 arasnda Italyalarm ynetimi altndaki Oniki Adada yaa
yan kk Trk toplumlar kald.
30
Ocak 1923te konferansn yarda kesilmesi katlmclar iin
byk bir felaket deildi. Ama baz tehlikeleri vard. stanbuldaki
Yksek Komiserlik makamna geri dnen Rumbold, Trklerin
kenti zor kullanarak ele geirme korkularyla baa kmak zo
rundayd. Yaplsn bir olaslk plan stanbuldaki Britanya as
kerlerinin Geliboludaki tahkim edilmi blgeye ekilmesini n
gryordu. Kentin heyecanl havasnda, panie kaplm yerel
Hristiyan nfusunun varl da gz nne alnnca, Mustafa
Kemalin dikkatli ve sabrl bir devlet adam olduunu, askeri
maceralara kar durduunu, Britanya yetkililerinin fark etme
si olduka zordu.
320
Millet Meclisindeki, verdii dnler konferans kurtarma

ya yetmedii iin gereksiz bulan kartlar smet Paaya zor gn
ler yaatyorlard. Mustafa Kemal yaygn bir destek salamak iin
lkeyi dolaarak karlk verdi. Yeniden yaplandrma politika
sn zmir iktisat Kongresinde anahatlaryla akladktan sonra
Ankaraya dnd ve Bar Konferansnn yeniden balamas iin
mantkl kar teklifleri Meclisin onayladndan emin oldu.
itilaf devletleri heyetlerini Lozana geri gndermeyi kabul
edince, Mustafa Kemal, Meclisin kendini datmasn ve yeni se
im iin bir tarih saptamasn istedi. Ardndan bir parti manifes
tosu hazrlad ve yeni oluan partisinin ne srd tm adayla
r dikkatle inceledi. Trkiye Millet Meclisinin alndan tam
yl sonra, 23 Nisanda Bar Konferans tekrar baladnda Rauf
Bey yine dileri bakanyd. Britanyanm temel karlarn gven
ce altna alm olan Curzon, Lozana gelmeyip yerini Rumbolda
brakt, ismet Paa geri dnp Fransann ekonomik ve klt
rel karlar iin istedii zel muamele iin direnmesini gsle
di. Yine kapitlasyonlar en byk sorundu, iptal edilmesine ka
rarl olan ismet Paa, amacna adm adm yaklat. Anlarnda
Fransann hukuk danman Henri Fromageot ile yapt gr
menin yksn anlatyor:
Mesela bahsettim; kapitlasyonlarn kalkmasn kabul et
miyorlar. Promajo isminde bir Fransz hukukusu var, H ariciye
hukuk maviri imi. ok anlatr bana. Kapitlasyonlar mad
desini syleriz, Yazn, der, kapitlasyonlar maddesi:
Kapitlasyonlarn slah ve kaldrlmas iin zemine gir
mek zere... ite yle olur, byle olur..
Canm, kaldrlmas zeminine girmek falan yok! Kaldrl
mtr! Niye bunu demiyorsunuz?
Canm, hukuk dili bu, olmaz ki byle ey... Hukuk di
li...
Hulsa dokuz ay, hukuk dilini renemedim... Tali komisyonda uzun boylu konutuktan sonra olmad. Sonra bir
SAVATAN SAVAA
3 21
gn kapitlasyonlar maddesini yazmak iin Promajo bana

geldi:
Nasl istiyorsunuz? dedi
Yazn! dedim, kapitlasyonlar kaldrlmtr! Lavedil
mitir!
Daha bilmem ne falan... Bitti, yoktur byle bir mesele!
dedim.
Peki, byle yazalm, dedi.
Ne oldu, hukuk diline uydu mu? dedim.
Karar verdiler, dedi, kapitlasyonlar kaldrmaya karar
verdiler.
E, demek imdiye kadar karar vermemitiniz? dedim.
Vermemilerdi.. ,(22)
Teker teker teki zorluklar da ald. Franszlar daha nce srar
ettiklerinin aksine ellerinde senet bulunanlarn borlarnn altm
yerine gnlk kurdan frankla denmesini kabul ettiler. Osmanl
borlar ardl olan tm lkelere blnecekti. Yabanc okullar y
netmelii, daha nce yabanclara tanman dnler ve benzeri ko
nulardaki koullar ieren mektuplar takas edildi. Ara sra smet
Paa baz geici dnler verdi: Trkiye be yl boyunca gmrk
vergisini ykseltmeyecekti ve yine be yl boyunca adalet ve kamu
sal ynetiminde birka yabanc danman ie alacakt. Geriye
bir tek sorun kalmt. Yunanistan tazminat iin zorlamann an
lamsz olduunu smet Paa anlamt. Yunanistann byle bir
deme yapacak paras yoktu. Snrn deitirilip Edirnenin mer
kezden uzaktaki semti Karaaam ve kentin Meri Nehrinin ba
t kysnda (Yunanistana ait) bulunan demiryolu istasyonunun
geri verilmesi karlnda tazminat isteminden vazgeebileceini
syledi. Ama Ankarada Rauf Bey bunu duymak bile istemiyor
du. Sabr tkenen smet Paa, verdii dnler onaylanmazsa, pa
zarl kesip Ankaraya dnmekle tehdit etti.
(22) Turan (ed.), smet nn, s. 303.
MOK21
322
Telgrafn kopyasn yollad Mustafa Kemal bu konunun de

magojik smrye ak olduunu biliyordu. Rauf Bey, lkemizi
enkaza eviren Yunanlardan tazminat istediimiz vazgeeme
yiz. Byk zaferden sonra asla! diyebilirdi. Mustafa Kemal,
Rauf Beyin utanca kaplmasn nlemek iin dikkatle ilerlerken,
ismet Paa bar anlamasn imzalamak iin sabrszlkla bek
liyordu. Sonunda 19 Temmuzda ismet Paaya bir telgraf ek
ti. 18 Temmuz 1923 tarihli telgrafnamenizi aldm. Hi kim
sede tereddt yoktur, ihraz eylediiniz muvaffakiyeti en hr ve
samim hissiyatmzla tebrik etmek iin usulen vaz imza olun
duunun iarma muntazrz kardeim!(23) (Baarnz en scak
ve samimi duygularmzla kutlamak iin usulen imzaland
nn iaretini bekleriz.) Rauf Bey, tebriklere katlmad gibi ba
r anlamasn imzalayp Ankaraya dnen ismet Paay karla
mad. 4 Austosta istifa etti. Bir hafta sonra yeni seilen Meclis
ilk oturumunu at ve Mustafa Kemalin arkada Fethi (Okyar)
Babakanla getirildi.
Lozan Antlamas 24 Temmuz 1923 tarihinde imzaland. 143
maddesi, 20 eki ve balantl szlemeleri olan son derece ayrntl
bir belgeydi. Mustafa Kemalin ilk banda fark ettii gibi kararlar
kolayca verilmemiti. Lozan sulh masasnda mevzu-i bahs edilen
mesail, , drt senelik yeni devreye ait ve mnhasr kalmyordu.
Asrlk hesaplar ryet olunuyordu, demiti.(24) (Lozan bar ma
sasnda grlen sorunlar son , drt yllk dnemle snrl de
il. Yzyllar ncesine dayanan sorunlar zld.) Ama sonunda
salam bir i yaplmt. Birinci Dnya Savandan sonra tamam
lanan tm anlamalar arasnda yalnzca Lozan Antlamas var
ln srdrd. Trklerin tm taraflarca serbeste pazarlk edi
len bir anlama olmas konusundaki srar ie yarad. Yenilgisinin
onaylanmasna karn Yunanistan bile, komusu Trkiye olan
ilikilerinin kalc temelini oluturduunu kabul etti.
(23) Kemal Atatrk, Nutuk, s. 524
(24) Kemal Atatrk, Nutuk, s. 466.
SAVATAN SAVAA
323
Ne var ki, Lozana katlmayan iki taraf vard ve bunlar Orta

dou bar anlamas konusunda szlanmay srdrdler. Bun
lardan biri onaylanmayan Sevr Antlamasn imzalam olan
Ermenistand. Trkiye ile snr 1921 Kars Anlamasyla izilmi
olduundan Lozan Antlamas Ermenistandan hi sz etmedi.
Ama Lozan Antlamasna daha ciddi tehdidi oluturan taraf Krt
milliyetilii olacakt.
Lozan Antlamas sonrasnda Ortadou

Lozan Antlamasnm tamamlanmas Ortadou olaylarna be
lirli bir izgi ekti. Trkler iin 1911de talyann Sirenayka ile
Trablusgarp lkesini igal etmesiyle balayan kesintisiz sava d
neminin sona ermesi demekti. Tek dostu Alman imparatorluu
yenilgiye uradndan, kaderi hepsinin de Trkiyenin aleyhine
birtakm amalar olan szde ok gl dmanlarnn elinde bu
lunuyor gibi grnyordu. Hi de parlak grnmeyen koullar
arasnda Trkler kendi gayretleri ve Mustafa Kemalin saduyu
lu liderliiyle Anadoluda ve Dou Trakyadaki atalarnn toprak
larnn btnln baaryla savundular. Bu geiin bir para
s olarak Arap vatandalarn yitirmilerdi ama Ingilizlerin fark
etmeye balad gibi Arap milliyetiliinin ykselen temposunu
dnnce Trklerin durumunun pek kt olduu sylenemez
di. Sonunda kendi kaderlerini izip Mustafa Kemalin inand
gibi zamanla Avrupa lkelerinin ekonomik ve toplumsal eiti d
zeyine gelecek laik bir cumhuriyet kurdular.
1923 Maysnda Britanya, Transrdn Emirliinin bamsz
lk yolunda ilerleyen ulusal bir devlet olduunu tand ve bylece Abdullah'n konumu salamlat.(25) Bu anlamann imza
lanmas Kral Hseyini artk allm fke krizlerinden birine
soktu. Irak tacn kabul eden ve Ibni Suud ile atekes imzalayan
(25) Kamal S Salibi, The Modern History ofjordan, (IB Tauris, Londra: 1993)
324
Faysaldan zaten uzakta kalmt ve imdi Abdullah iddetle k

nyordu. Abdullahn Britanya ile ilikisinin Yahudilerin Filistin
zerindeki haklarn kabul etmek demek olduuna inanyor ve
daha da nemlisi kendine zg benmerkezci dnya grnde
Transrdn ynetme iddiasnn elinden alndna inanyordu.
Faysaldan ok farkl olan Abdullah babasnn etkisinde fazla kal
dndan Ocak 1924te grtklerinde ylesine zorbalkla kar
lam ve bask altnda kalmt ki, Ingilizler, Hseyinin uru
na Transrdndeki hakkndan vazgeeceinden korkmaya ba
lamlard. u anda byle bir eyin olmasn istemiyorlard.
Hseyin son bir hata daha yapt. Parasal ve askeri zayfl
na karn, 1924 Martnda Trkiye Millet Meclisinin hilafeti kal
drmas zerine bu frsattan yararlanp kendini halife ilan et
ti. Bu davran Suriyede ve babasnm adma Abdullah'n propogandasn yapt Transrdnde destek buldu. Ama Irak ile
Suudi Arabistanda itiraz ve fke baland. Ibni Suudun hvan
savalar ilk ve son kez Hicaza yrmek iin izin istediler. 1924
Austosunda Ibni Suud saldry balatt ve hzla Taif ile Mekke
kentlerini ele geirdi. Hseyin tahtn byk olu Aliye brakt
ve yerletii Akabadan mdahaleyi srdrd. Haimilerin elin
de yalnzca Medine ile Cidde kalmt. Ibni Suudun askerleri
Ciddeyi bir yl akn bir sre kuattlar. Hseyinin Britanya ile
ittifakndan vazgeme kararmm samal, Britanya birliklerinin
hvan basknna mdahalesi olarak balayan hareketin 1914te
Abdullah'n tahttan indirilmesiyle son bulmasna yol at.(26) Ali,
belki iktidarn koruyabilirdi ama 5 Aralk 1925 tarihinde Medine
teslim oldu ve Alinin Ciddedeki askerleri arasmda isyan kt.
Ciddenin nde gelenlerinin ou imdi Ibni Suuda teslim ol
mak istiyordu. Ali, kanlmaz kaderine boyun edi ve 19 Aralk
1925te tahtm brakt. Artk Hicaz Krall kalmamt. Ibni Suud
ile hvan savalar Transrdn ile Irak iin tehdit unsuru olma
(26) Avi Shlaim, Lion o f Jordcu: The Life o f King Hussein in War and Peace
(Ailen Lane, Londra: 2007) s. 17.
SAVATAN SAVAA
325
y srdrdler. Ancak 1928 ylnda bni Suud, Abdullahn lke

sinin snrlarn kabul etti ama Ortadounun nde gelen iki ha
nedanl arasnda kuku ve gvensizlik yllar boyu srp gitti.
Haimilerin ynetiminde Irakf27)

Faysal kesin olarak iktidara gelince, 1920li yllar Irakta hzl si
yasi deiimlere tank oldu. Parasal ykmlln azaltaca
ndan Britanya iktidarn devrini hzlandrmaktan memnundu.
1922 ylndaki ngiltere-Irak Anlamasnm ardndan 1924te ta
mamlayc bir anlama daha imzaland. Irakn btnlne tek
tehdit unsuru Trkiyenin eski Osmanlnm Musul vilayeti ze
rindeki hak iddiasyd. 1925 ylnda Milletler Cemiyeti komisyo
nu Irakm blge zerindeki denetiminin sreceini beyan etti ve
Trkiye bunu kabul etti. Milletler Cemiyeti komisyonu ayrca
Krtlere snrl zerklik tannmasn da nerdi. Ayn yl Britanya,
Hollanda, Fransa ve Amerikan petrol firmalarnn bir konsorsi
yumuna Musul evresinde petrol arama izni verildi. Irak kar
lan petrolden iletme hakk bedeli alyordu ama irketin orta ol
ma istemi reddedildi.1281 1930larda bu bedel hkmete gelir kay
na oldu ve 1958 ylma gelindiinde yllk gelir 84,6 milyon ster
line ulat.(29)
Irak liderlii ile Britanya arasndaki ilikiler manda ynetimi
nin sona ermesi ve zellikle 1926-1929 arasnda zorunlu asker
(27) IrakIn bamszlk tarihi Hanna Batutuun yeni ufuklar aan yaptn
da anlatlyor: Old Social Classes and the Revolutionary Movements o f
Iraq: A Study o f Iraq's Old Landed and Commercial Classes and o f Its
Communists, B a thists and Free Offtcers (Princeton University Press,
Princeton, NJ: 1978). Daha once sz edilen Marr, The Modem History
ofIraq ve Tripp, A History ofIraq kusursuz genel anlatmlardr.
(28) Marr, The Modern History o f Iraq, s. 30.
(29) William Roger Louis, Ends o f British Imperialsm: the Scramble for
Empire, Suez and Decolonization: Collected Essays ( I B Tauris, Londra:
2006) s. 862.
326
lik uygulamas gibi konularda gerginleti.'30' 1929da Britanyada

ii Partisi hkmetinin kurulmas Irakm bamszln hz
landrma abasna neden oldu. 1930da yeni bir Ingiltere-Irak
Anlamas imzaland. Askeri sler ile ekonomik ve petrol kar
larnn karlnda Britanya hkmeti manda ynetiminin sona
erdirilmesini ve Irakn Milletler Cemiyetine ye olmasn des
teklemeyi kabul etti. 1932 ylnda bunlar gerekleti ve Irak ba
mszln kazanan manda altndaki ilk lke oldu. Ingiliz da
nmanlar artk hkmetin alanlaryd ve hkmet politika
sn veto etme haklar yoktu. Resmen bamszln kazanld
dnemde babakan Nuri el-Said idi. Haimi, ynetimi altnda
ki Irakn gl insanlarndan biri olduunu kantlad, ilk ban
dan itibaren Britanyann devam eden etkisine kar kan muha
lefeti susturdu.(31)
Faysal, nfusun drtte birinden azn oluturan Snni Arap
larn lkenin ynetiminde bulunmasnn zayf ynlerinin farkn
dayd. Hem bu nedenle hem de daha geni kapsaml Arap milli
yetilii nedeniyle Faysal daha byk boyutlu Arap Birlii ama
larnn peinden komay srdrd. Eer Bereketli Hilalde ba
nda kendisinin bulunduu bir birlik kurulabilirse, iiler ve
Krtler aznlkta kalacakt. stelik danmanlarnn ve hk
metin nemli konumlarndaki kiilerin ou Iraka gelmi olan
Suriyelilerdi. Belki de en nemlisi Eitim bakan Yemen-Suriye
kkenli Sati-el-Husri idi. El-Husrinin gelitirdii yeni oluan
okul sistemi milliyeti duygular alamak iin bir ara olacak
t. (32) Yine de eski engelleri unutmam olan Faysal, Arap Birlii
kavramn fazla ileriye gtrmek konusunda dikkatli davran
yordu. rnein 1925 ylnda Suriyedeki Drzilerin nderlik et
tii isyan destekledii konusunda pek konumuyordu. Yine de
(30) Peer Sluglett, Britain in Iraq: Contriving King and Country, 2nci bask,
(IB Tauris, Londra: 2007) s. 108-20.
(31) Marr, The Modern History ofIraq, s. 34.
(32) Tripp, A History of Iraq, s. 61-2.
SAVATAN SAVAA
327
Ortadounun Arapa konuan lkelerinin birletirilmesini ier

mediinden, 1930 tarihli Ingiliz-Irak Anlamasnm koullarn
dan ikyetiydi. Britanya Yksek Komiseri Francis Humphys
1930da, Faysal hl Asyadaki tm Arap topraklarm kendi ha
nedanlnn ynetimi altna almay umuyor, bunun iin abal
yor ve amac nce Suriye ile Irak birletirme giriimi gibi gr
nyor, diye yazmt.(33) Irak siyasetinin zirvesindeki Snni se
kinler lkeyi Arap dnyasnn Piedmont ya da Prusyas gibi g
ryor ve Arap Birlii davasnn buradan ilerletileceim hayal edi
yorlard. En nemli siyasi sorunlardan biri zorunlu askerlikti ve
Kral ile Snni sekinler bunun etnik adan blnm lkeyi bir
ulus biimine getireceine inanyorlard. Ayn nedenle ii ve Krt
nfus iddetle kar kyordu ve Britanya da hem parasal hem et
nik adan istikrar bozduunu dnyordu.'341
Arap dnyasnn liderliine soyunan baka istekliler de var
d. 1920lerin sonunda Transrdndeki iktidarn salamlatr
m olan Faysalm kardei Abdullah, kendisi iin Suriyede bir rol
hayal ediyordu. Gerekten de 1920de Suriyede Franszlarla at
maya giderken Transrdnde durmu ve Suriye tahtna karl
may beklemeye balamt. Suriyedeki herhangi bir Haimi ha
nedanlnn yeni canlandrlmasnn lideri olarak kendini gr
yordu. Irak Kral I. Faysaln ksa bir hastalk sonrasnda 1933te
lm zerine umudu biraz daha fazlalat. Bu tarihte Iraktaki
Haimi monarisi aralarnda iiler, Krtler ve kk Asuri toplumunun da bulunduu, gittike artan mezhep sorunlaryla baa
kmaya abalyordu. Asuriler, 1933teki katliamda korkun bir
acmaszlkla bastrld. zellikle 1933te zorunlu askerlik bala
dktan sonra ordu sk sk gney Iraktaki ii blgelerindeki isyan
lar ayn iddetle bastrmas iin grevlendirildi. Bu durum ordu
liderlerine gittike artan bir siyasi etki kazandrd.
(33) Khaldun S Husry King Faysal I and Arab Unity, 1930-33 makalesi,
Journal o f Contemporary History, Cilt 10, No.2 (1975), s. 324.
(34) Sluglett, Britain in Iraq, s. 94; Tripp, A History of!raq, s. 61-2.
328
1936da Babakan Yasin el-Haimi otoriter eilimler sergile

meye balaynca, el-Haiminin dmanlan tarafndan cesaret
lendirilen General Bekir Sdk bir darbe yapt. Monari tehdit al
tnda olmad srece Faysaln kk olu ve ardl Kral Gazi,
darbeye itiraz etmedi. Aslnda Gazi, milliyeti subaylara yaknlk
duyuyordu ve babasnn siyasi gerekiliine sahip deildi. Darbe
Iraktaki anayasal ynetime indirilmi ar bir tokatt ve Snni
sekinler arasnda iddetli hizip atmalarnn kacam iaret
ediyordu.(35)
Sdk, 1937de bir suikastta ldrld ve Nuri el-Said ve Reid
Ali gibi eski isimler tekrar iktidara geldi. Ne var ki, 1937-1944
arasnda seimlerin yaplmasna karn Irakta iktidarn hakem
leri ordunun iinde Altn Kare adyla bilinen milliyeti grup ol
du. Bu grupta honutsuzluk uyandran sivil hkmetler derhal
dyordu. stelik Filistinde 1936 ve 1939da kan Arap isyan
lar, grubun Nazi yanls, Britanya dman grlerini iyice id
detlendirmiti.
Atatrk ve yeni Trkiye

Trkiyenin Lozandaki en byk kayb, Britanya mandas altn
daki Irakta braklan petrol yataklarnn bulunduu Musulu ge
ri alamamakt. Eer Trkiye 1923te Musulu alm olsayd da
ha iyi durumda olur muydu? Kerkk petrol yataklarnn gelirin
den btesi ok yararlanrd. Ama ayn zamanda ynetimi al
tndaki Araplarn ve Krtlerin says da ok artacakt. Osmanl
mparatorluu okkltrll srdrmt ama bu durum
kn hzlandrmt. Osmanl, Avusturya-Macaristan ve
Rusya imparatorluklarnn yklmasndan sonra Dou Avrupa ve
Balkanlarda ortaya kan lkelerin hibiri bugn nerilmedii gi
bi okkltrl politikalar izlemediler. Mustafa Kemal, bu soru
nun farkndayd ama baka ncelikleri vard. Trkiyenin mo(35) Marr, The Modem History o f Iraq, s. 44-6.
SAVATAN SAVAA
329
demetirilmesi daha nemliydi ve bunun urana Byk Glerle

iyi ilikiler srdrmeyi seti.
Yeni seilen Meclis 23 Austosta anlamann onaylanmasn
grrken, muhalefetin en nemli itiraz Musulun Trkiyeye
verilmemi olmasyd. Ne var ki, muhalefetin says bir avu mil
letvekiline indirilmiti ve anlama byk ounlukla kabul edil
di. Bundan sonra atlacak ilk adm onaylamann ardndan tilaf
glerinin stanbulu igaline son verilmesiydi. 2 Ekimde tilaf
birlikleri stanbuldan ayrld. Drt gn sonra, son tilaf birlik
leri Geliboludan lkeyi terk ederken Trk askerleri kente gir
di. 13 Ekimde Meclis Trk devletinin bakentini stanbuldan
Ankaraya tamay oylad.
Eski Osmanl bakenti artk bir tara kenti statsne indiril
miti. Brokrasinin Ankaraya tanmas gerekiyordu. Bolevik
devriminden sonra Rusyaya taman transit mallar ok azaldn
dan, ticaret yaam zor durumdayd. Yabanclarn ve Mslmanolmayan yerli halkn byk bir ksmnn ayrlmas kenti fakir
letirdi. Bunu hisseden Mustafa Kemal, en son 1919 Maysnda
grd eski bakentten uzak durdu. Ancak bireysel gcn
salamlatrdktan sonra 1927 Hazirannda stanbula ilk kez
gitti ve ardndan her yaz ayn yolculuu tekrarlad. Bu tarihte
Mustafa Kemalin ilk heykeli limann giriindeki Sarayburnuna
dikilmiti.(36)
Lozan Antlamas, Trklerin ulus devletinin kurulu belgesi
dir. Ancak sonulandmda devletin biimi, yaps ve kuramlar
na henz karar verilmemiti. smet Paa, anlamay Byk Millet
Meclisi Hkmetinin temsilcisi eklinde garip bir sfatla imza
lamt. Ksa sre sonra lke yeni adma kavuacakt.. 28 Ekim
1923 akam Mustafa Kemal baz dostlarn Ankarann dnda
ki ankaya semtindeki evine akam yemeine davet etti ve onlara
Yarn cumhuriyeti ilan edeceiz, dedi.(37) Ertesi gn Meclise bu
(36) Osmanlnm tarihi Topkap Sarayna yakndr.
(37) Mango, Atatrk, s. 394 (Atatrk, s. 458.)
330
konuda bir nerge verildi ve ksa bir grmenin ardndan kabul

edildi. lk cumhurbakan seilen Mustafa Kemal, smet Paay
babakan olarak atad ve Fethi Beyi parlamento szclne ge
tirdi. Aralarnda hkmetin temsilcisi Refet Beyin de bulunduu
stanbul halk Cumhuriyetin douunu 29 Ekim gn 101 pare
top ateiyle rendi.
Kurtulu Savanda Mustafa Kemalin evresine toplanm
olan dostlar zamanla daldlar. Lozan Antlamas koullar ko
nusundaki grleri nemsenmeyen Rauf Bey ilk uzaklaan ki.i oldu. Cumhuriyetin bylesine birdenbire ilan edilii daha n
ceden kendilerine danlmayan milliyeti komutanlarn dost
luklarna mal oldu. Hepsi Bizim Kurtulu Savamz adl des
tann ortak yazarlar olduuna inanyordu. Anadoluda Mustafa
Kemali karlayan ve sultan onu grevinden alnca yannda du
ran Kzm Karabekir anlarna Kurtulu Savamz adn ver
di. Bu nedenle devletin ekillendirilmesinde, hkmetin olutu
rulmasnda seslerinin duyulmasn demokrasi adna istiyorlard.
stanbuldaki muhalif bir gazetecinin dedii gibi, cumhuriyetin
ilan vatandalarn zgrln garanti etmek iin yeterli deil
di. Gney Amerikada olduu gibi cumhuriyetle ynetilen lke
lerden diktatrler kabiliyordu. Mustafa Kemal muhalif gazete
cileri stanbuldaki devrim mahkemesine vererek tepkisini gs
terdi. Eletirilerinin Mustafa Kemali setii yoldan dndrme
ye yeterli olmayaca konusunda uyarlan gazeteciler serbest b
rakld. 1927 konumasnda yolun bandaki destekilerinin ken
disini terk ediine bir aklama getirdi: Mill mcadeleye beraber
balayan yolculardan bazlar, mill hayatn bugnk cumhuriye
te ve cumhuriyet kanunlarma kadar gelen tekmltnda, kendi
fikriyat ve ruhiyatnn ihatas hududu bittike bana mukavemet
ve muhalefete gemilerdi.(38)
Gerekten de Mustafa Kemalin projesinin radikalliini kabul
etmeleri ok zordu. Onun tarafm tutan milliyeti komutanlarn
(38) Kemal Atatrk, Nutuk, s. 11.
SAVATAN SAVAA
331
padiaha ya da yerleik dine zel bir sevgileri yoktu. Haklarnda

ileri srlen iddialara karn gerici deillerdi. Onlar da Batmn
baarlarna hayranlard. Ama yine de gemile tm balarn
koparlp yaam biiminin tmyle deimesini istemiyorlar
d. Demokrat deillerdi ama hkmette seslerini duyurmak isti
yorlard. Mustafa Kemal herkesin fikrini dinlemeye hazrd ama
son kararn kendisine ait olmas iin srar ediyordu. Kendi irade
si yrrlkte olduu srece, lkenin ynetilmesine karmyor
du. Baarl bir ordu komutan olarak, emirlerini yerine getire
cek, grev datm yapabilecek niteliklere sahip astlarn seme
sini ok iyi biliyordu.
Mustafa Kemalin kararll saduyudan uzak deildi. Tr
kiyedeki kltr devrimini balatmadan nce ordunun kendi
sine sadk olduundan emin oldu. Egemenliin halka ait oldu
unu ve kylnn milletin efendisi olduunu syledi. Ama yi
ne de g namlunun uundayd. Mustafa Kemal ordularn ema
net edecei, gvenecei, saygn bir profesyonel komutan bulduu
iin ok anslyd. Almanyada eitim alm, savalarda deneyim
kazanm Mareal Fevzi akmak, balangta Mustafa Kemale
karyd ama onun tarafn tutmaya karar verince, hem Kurtulu
Savanda hem de Mustafa Kemalin yaam boyunca tmyle
ona sadk bir genelkurmay bakan oldu. Dindar bir Mslman
oluu aleyhine kullanlmad. Fevzi Paa, fanatik deildi ve or
du imamlarnn vatansever inancnn gereklerini uyguluyordu.
Mustafa Kemal lnce, smet Paann cumhurbakan olmas
na kar kanlar, ilk cumhurbakannn kendisini yelediini id
dia ederek aday gstermek istediler. Fevzi Paa, silahl kuvvetlerin
banda kalmay tercih ettiini syleyerek bu teklifi reddetti. Ama
sonunda 68 yanda emekliye sevk edilince ismet Paayla att.
Sonsuza dek ordudan ayrlmak istemiyordu.
15 ubat 1924te Mustafa Kemal ile ismet Paa ordu manevra
larn izlemek ve komutanlarla tanmak iin zmire gittiler. Bu
toplantda ayr bir kurum olarak belirlenmesinden bir yl sonra
hilafetin kaldrlmasna karar verildi. Monarinin yklmas dar
332
besini yumuatarak amacna ulamt ve kart fikirlileri ekece

inden yeni cumhuriyette yeri yoktu. Bir yl nce kasm aynda
Aa Handan gelen hilafetin korunmas iin yalvaran mektup, d
ardan mdahalelerin bir rneiydi. Ama Mustafa Kemalin ak
imda daha geni kapsaml bir plan vard. stanbulda halifenin
bulunmas, tantmaya kararl olduu laik Trkiye Cumhuriyeti
ile uyumlu deildi.
3 Mart 1924te din eitimi alm olan bir milletvekili hilafetin
kaldrlmasnn da tesine geen bir nerge sunmak iin seildi.
Halife Abdlmecit ile birlikte Osmanl hanedanlnn tm men
suplan derhal srgne gnderilecekti. Elbette nerge kabul edildi
ve ayn gece halife ve ailesi bir arabayla stanbul dndaki bir is
tasyona gtrlp kendilerini Avrupaya gtrecek trene bindi
rildi. stanbuldaki destekilerine gsteri yapma frsat verilmedi.
Abdlmecit lkesini bir daha gremeyecekti. 1944 Austosunda
Pariste ld. Hanedanln hayatta kalan kadn yelerine 1952,
erkeklere ise 1974 ylnda geri dnme izni verildi. Sosyal itibarla
rn koruyorlar ama siyasi adan ilgi ekmiyorlar. Cumhuriyetin
ilk yllarnda yerilen Osmanl dneminin baarlar artk yaygn
olarak tannyor. Osmanllk ya da Yeni Osmanl anlay g
zel sanatlarda, mimaride ve mutfak sanatnda moda oldu. Ama
Trkiyede monariyi yeniden kurmak isteyen hibir hareket or
taya kmad.
Hilafetin kaldrlmasnn yan sra kamu ilerinde tm din
sel etkiler yok edildi ve dinsel uygulamalar devlet denetlemeye
balad. Medreseler yasakland. Okullarda din eitimi kstland
ve sonunda tmyle vazgeildi. eyhlislam makamnn yerini
alan Islami eriat Hukuk Bakanl ve dinsel vakflar kapatld ve
Babakanla bal bir Diyanet ileri Bakanl kuruldu. Bu ba
kanlk cami grevlilerini ie alp gzetim altnda tuttu ve dinsel
uygulamalarn kurallarn koydu. Dinsel kurumlar hep Osmanl
devletinin denetimi altnda bulunmutu ama bir para zerklie
de sahipti ve kamusal politikalar etkileyebiliyordu. Cumhuriyetle
birlikteyse tmyle devletletirildi.
SAVATAN SAVAA
333
ktidarda yer almayan milliyeti komutanlar, gelimekte

olan kltr devrimine kar halkn huzursuzluuna scak bakt
lar. Politika ile askerlik meslei arasmda seim yapmaya zorla
nan Mustafa Kemalin baz eski dostlar grevlerinden istifa edip
bir muhalefet partisi kurdular. Padiah yanls, kar devrimci ya
da gerici olmadklarn kantlamak iin partiye, Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas adn verdiler ama parti programnda dinsel
inanlara ve duygulara sayg gstereceklerini belirtmeleri, toplu
mun radikal deiimine muhalefet edeceklerini ortaya koyuyor
du. Karlk olarak Mustafa Kemal daha yumuak bir yaklama
yneldi. Radikal projelerim itenlikle destekledii bilinen smet
Paann yerine daha uzlatrc bir yapya sahip olan Fethi Bey
getirildi.
Dinginlik dnemi ksa mrl oldu. 1925 ubatnda bir Krt
eyhi douda isyan bayran at, isyan yaylrken Fethi Beyin
kararsz ve ekingen davrand grld. Onun yerine tekrar
getirilen ismet Paa bu kez grevini on yldan fazla srdrd.
Krt isyannn bastrlmasnn ardndan, muhalif Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas kapatld ve Mustafa Kemalin reform prog
ram hzlandrld. Tm tekke ve zaviyeler kapatld. Birka yl bo
yunca adalama ile Batllama eanlaml oldu. okelilii ya
saklayan svire Medeni Kanunu, Almanya Ticaret Kanunu, talya
Ceza Kanunu gibi Avrupa lkelerinin yasalar toplu halde uygu
lamaya konuldu. 1925 Kasmnda yz yldr Mslman erkekle
rinin ban ssleyen fes kaldrld ve yerine Avrupa tarz apkalar
ve sivri tepeli kasketler getirildi. Ne var ki, namazda secdeye kapa
nan erkekler iin her ikisinin de kullanm olduka zordu. Bir ay
sonra slam takviminin yerini Avrupa saati ve takvimi ald.
akn muhalifler gizli planlar yapmaya baladlar. 1926
Haziramnda Mustafa Kemale zmirde suikast giriimi, ibirlik
ilerden birinin oyunu haber vermesi zerinde klpay nlendi. Bu
olay bir bask dalgasna yol at. Suikastilerle Mustafa Kemalin
liderliini kabul etmeyen eski ittihat ve Terakki Cemiyeti ye
leri arasndaki ba ortaya kt. Bunlardan biri sava srasmda
334
Osmanl Maliye Nazr olan ve Lozan Antlamas srecinde Trk

heyetine danmanlk yapan Cavit Bey idi. Geri Mustafa Kemali
eletiriyordu ama suikast giriimine katlmamt. Yine de suikastilerle beraber o da idam edildi. Devlet terrnn zirvesi ya
anyordu.
Mustafa Kemal, muhalifleri susturulup, lke sakinletirilince,
artk cumhuriyetin ilanna ve onu izleyen devrimlere doru gi
den olaylarn aklamasn yapabilirdi. O dnemde lkede var ol
masna izin verilen tek parti olan Cumhuriyet Halk Frkas kurul
taynda 1927 Ekiminde alt gn sren uzun bir konuma yapt.
Konumas 1919 yl Mays aynn on dokuzuncu gn Samsuna
ayak bastm, szckleriyle balyordu. Mustafa Kemalin yks
modern Trkiye tarihinin yks olmutu.
Ardndan daha radikal deiimlikler yapld. 1928 Nisannda
slamn resmi din olduu maddesi anayasadan karld. Ayn yl
kasm aynda Latin alfabesi Arap alfabesinin yerini alnca, lkenin
Mslman Osmanl gemiiyle son ba da koparlm oldu. Yeni
alfabe Trk diline fonetik olarak daha uygundu, nfusun byk
ounluu zaten okuryazar olmadndan, deitirmek kolayd.
Bylece Trklerin ou yeni alfabeyle okuyup yazmay rendi.
Dier deiimler daha simgeseldi: Trk kadnna seme ve seil
me hakk tannd, bazlar nce belediye meclisi yesi olarak se
ildi ya da atand, ardmdan anlamal bir ekilde tek aday olacak
seimlerde parlamentoya girdiler. Hkmetin kadnlarn meslek
sahibi olmalarn desteklemesi ok nemliydi. Uzun zamandr
kz okullarnda zaten kadm retmenler vard ama artk kadn
lar karma okullarda ve niversitelerde ders veriyorlar, hukuk ve
tp alanna giriyorlard. Meslek sahibi kadnlarn says hzla art
t ama gnmzde Trkiyede evinin dnda alan kadn says
Avrupa standartlarna gre ok dk kalyor. Fes ve dinsel giy
silerden farkl olarak kadnlarn peesine yasak getirilmedi. Ama
kullanmdan vazgeirilmeye aba gsterildi ve zamanla ortadan
kalkt. Pee yerine kentlerdeki ve genelinde krsal kesimdeki yal
kadnlar barts kullanmaya baladlar.
SAVATAN SAVAA
335
1934 ylnda Soyad Kanunu karlnca Mustafa Kemale

Meclis tarafndan Trklerin Atas anlamna gelen Atatrk ad ve
rildi. Soyad yalnzca ona aitti ve ne kz kardei ne de evlat edin
dii ocuklar kullanabilirdi. 1924 ylnda biten evliliinden ocu
u olmad.
Trkiyede reformlar tamamlanrken, Birinci Dnya Savann
sonrasnda uygulamaya konulan anlamalar Avrupada kme
ye balad. lk tehdit, talyan diktatr Benito Mussoliniden geldi.
1933te Almanyada Hitler iktidara geldi. D politikadaki ilkesini
yurtta sulh cihanda sulh olarak belirleyen Mustafa Kemal, sta
tkonun savunulmasnda Batl demokrasilerin yannda yer ald.
Bylece Trkiye, Lozanda verdii iki dn geri alma frsatn
kazand. 1936 Temmuzunda Montreuxde imzalanan bir anla
mayla Uluslararas Boazlar Komisyonu kaldrld; Trk birlikle
rine, askerden arndrlm blgeye girme izni verildi ve Trkiye
Boazlardan gei kurallarn uygulamak sorumluluunu stlen
di. kinci Dnya Savann hemen ncesinde Fransa ve Britanya
ile yaplan bir ittifak anlamas uyarnca, Trk birlikleri daha n
ce Fransz mandas altndaki Suriyenin bir blm olarak kabul
edilen skenderun blgesine girdi. in Seddinin dnda Trk ka
bilelerinin yaam olduu Cathay blgesinden esinlenerek bura
ya Hatay ad verildi ve Atatrkn 57 yanda 10 Kasm 1938deki lmnden alt ay sonra, blge Trkiye snrlarna dahil oldu.
Atatrkn modern Trkiyein temellerini atma almalar sona
ermiti. lkenin bundan sonraki tarihi, temellerin ok salam ol
duunu gsteriyor.
Filistin mandas
1922de Milletler Cemiyeti mandasnn resmen onaylanmasn
dan sonra Siyonizmin gelecei her eyden ok, Filistindeki Ulu
sal Vatanm nasl gelieceine balyd. 1922 ylnda Britanya
burada 589.000 Mslman, 83.000 Yahudi ve ounluu Arap
olan 71.000 Hristiyann yaadn hesaplamt. 1925 ylnda
336
SamueTin Yksek Komiser olarak grevi sona ererken Yahudi

nfusu 108.000e ykselmiti ama o yl bir gmen patlama
s yaanmt. 33.801 Yahudi Filistine gelirken, 2151 Yahudi bu
radan ayrlmt. lkenin ekonomik koullar hi kolay deildi
ve 1927 ylnda yalnzca 2713 Yahudi gmen gelirken 5071 ki
i aynlmt.(39) Yine de Ulusal Vatan gelime gsteriyordu. 1929
ylma gelindiinde Tel Avivin nfusu 46.000e ulamt ve bir
Yahudi kenti olarak byyordu.(40) Yahudi toplumunun or
ganizasyonu 1920 ylnda kurulmu olan Hisdatrut ya da srail
Emekileri Genel Federasyonu adl ok gl bir ii sendika
s hareketine dnmt. 1921 Kasmnda konseye seilen BenGurion, sendikann itici gc oldu ve Filistindeki Yishuv ady
la tannan Yahudi toplumunun arasnda baskn bir kiilik olarak
ortaya kt. Saygnl arttka, zamanla Weizmanna rakip ola
ca ve hatta ap geecei anlald.141'
'
Bu dnemde Weizmann iin herhalde en nemli olay, ey
rek yzyldr zlemle bekledii Scopus Dandaki brani niversitesinin 1925 Nisannda al trenine geliiydi. Weizmannlara
77 yandaki Balfour elik ediyordu. Admm yakndan balant
l olduu lkeye zavall adam ilk kez gelmiti. 1 Nisandaki a
l trenine aralarndan Dr. Judah Magnesin de bulunduu ok
sayda tanmm Yahudi katld. Dr. Magnes, niversitenin ilk
rektr ve bakan olacakt ama Filistin hkmeti bnyesinde
ki Arap-Yahudi ibirlii adna yapt almalar Weizmannm
ac sulamalarna neden olacak ve Siyonizmin temel grnden
dlanacakt.(42) Samuel ile Allenby de trendeydi ama sahne k
(39) Palestine Royal Commission Report, s.43, 46, 62.
(40) Hovrard M Sachar, A History o f Israel: From the Rise o f Zionism to Our
Time (Basil Blackwell, Oxford: 1976) s. 155.
(41) Teveth, Ben-Gurion, s. 187-8.
(42) Weizmanndan Felix M Warburga, New York, 24 Kasm 1929, Camillo
Dresner (ed.) LPCW, Seri A, Cilt XIV, Temmuz 1929-Ekim 1930
(Transaction Books, Rutgers University, Israel Universities Press, Kuds:
1978) 104, s. 103.
SAVATAN SAVAA
337
lan Balfourun zerindeydi. Beklendii gibi deklarasyonun yazar

Tel Avivde ve ziyaret ettii Yahudi yerleim yerlerinde 10.000 ki
i tarafndan karland. te yandan Filistinli Araplar Balfourun
geliini bir gnlk grevle protesto ettiler ama olduka dnce
siz bir davranla ama gitmeye kalknca ok daha kts ola
cakt. 6000 kiilik bir kalabalk oteline yaklat ve Fransz ordusu
kalabal datrken kiinin lmne neden oldu. Balfourun
Suriyeyi ziyareti adeta balar balamaz sona erdi. Mandallar gibi
Araplarn da onu sevmedii belliydi.(43)
1920li yllarda Filistini saran grece dinginlik 1928de birden
bire sona erdi. Samuelin Yksek Komiser olarak grevi 1925te
sona ermiti. Ardl Birinci Dnya Savanda Britanyann en ba
arl komutanlarndan olan Messines Lordu Feldmareal Plumer
idi. Samuel ile Plumer, siyasi ortam olduka sakin tutmay baar
mlard ama Msr, Irak ve Suriyedeki siyasi ilerlemeler Filistinli
Araplarn kendilerini geride braklm hissetmelerine yol ayor
du. 24 Eyll 1928 tarihinde Yahudilerin kefaret bayram gn
olan Yom Kippurda Alama Duvarnn evresinde gelien kar
mak anlamalar ve kurallardan ortaya kan gerginlik zirveye
ulat. Yzyllar boyunca Yahudilere kaldrma herhangi bir ey
ina etmedike duvara yaklama izni verilmiti ve Britanya da bu
pozisyonu korumaya kendini zorunlu hissetti. Yahudiler kadn
larla erkekleri ayrmak iin bir paravan yerletirince polisler zor
la sktler. Gitgide artan bir gerginlik havasmda iki taraf da olay
Milletler Cemiyetine protesto etti.(44)
Olduka rahatsz edici olan bu durum, ertesi yl yaanacak
daha ciddi olaylar dizisinin bir habercisiydi. Belki de ilk balan
g, manda koullar arasmda yer alan ve Weizmannn yllardr
urat daha geni bir Yahudi Ajansnn kurulma pazarlklar
nn sona ermesiydi. En sonunda 1929 yaznda Zrihte yaplan
(43) Weizmann, Trial and Error, s. 390-400; Dugdale, Arthur James Balfour,
Cilt II, s. 267-72.
(44) Palestine Royal Commission Report, s. 65-7.
MOK 22
338
Onaltmc Siyonist Kongresinde karar alnmt. Yahudi Ajans,

hem Siyonist hem de Siyonist olmayan Yahudileri temsil ede
cekti ve bakan Weizmann olacakt. Baka koullar altnda bu
olay mesleinde yeni bir zirve demek olabilirdi ama birka gn
iinde Filistinde kan olaylar kapld tatmin olma duygusunu
yok etti. 15 Austos 1929da Alama Duvarnda bir Yahudi t
reni yapld ve ertesi gn Araplar da aynsn gerekletirdi. 23-29
Austos tarihleri arasnda Filistinin eitli yerlerinde Yahudiler
saldrya uradlar. Toplam olarak 133 Yahudi lp 339u yara
lanrken, ounluu emniyet glerinin elinde olmak zere 116
Arap ld ve 232si yaraland. zellikle saldrlarn ounun an
tik Yahudi kutsal kentlerinden Safed ve Hebronda gereklemesi
ve 60 kiinin orada lmesi ok zcyd. Yahudiler bu kentlerde
kuaklar boyu taciz edilmeden yaamlard.
Sir Walter Shaw bakanlndaki Soruturma Komisyonu, bul
gularn 31 Mart 1930da akladnda, Weizmann birka gn
dr Balfourun lmnn yasn tutuyordu.(45) Aklanan rapor
Araplarla Yahudilerin gr alarndaki farkllklara iaret edi
yor ve saldrlarn ardndaki neden Araplarn, Yahudi gmen sa
ysndan ve satn alman toprak miktarndan korkmaya balama
s olarak gsteriliyordu. Shaw, hkmete Yahudi olmayan top
lumun haklarnn korunmas cmlesinin anlamn tanmlamas
n, ar olarak grd glerin dzeninin yeniden gzden ge
irilmesini, bunlarn nda toprak politikasnn dzenleme ve
gelitirme yntemlerinin soruturulmasn neriyor ve Siyonist
Organizasyonun, Filistin hkmetine katlamayacan bir kez
daha vurguluyordu.'46'
Weizmann, bir sredir Babakan Ramsay MacDonald hk
metinin Smrgeler Bakan Lord Passfieldin dmanca duygu
larnn farkndayd. Daha ok Sydney Webb adyla tannan Lord
(45) Weizmanndan Gerald Balfoura, Woking, 19 Mart 1930, LPCW, Cilt
XIV, 225, s. 252.
(46) Palestine Royal Commissior Report, s. 67-71.
SAVATAN SAVAA
339
Passfield, London School of Economicsi kurmu, eski bir sos

yalistti ve karsyla birlikte Stalin dnemi Rusyasna sempa
tiyle yaklaan bir kitap yazmt. Bu nedenle, ok tatsz olduu
halde komisyonun vard sonular Weizmann iin bir srp
riz. olmad. Raporu elde edince MacDonald ve Passfield ile bir
grme ayarlad ve bu grmeye nde gelen meslekta
Hindistan eski Genel Valisi Lord Reading, eski ad Sir Alfred
Mond olan Lord Melchett ve Amerikal banker Felix Warburg
da katld. Shawn haddini atna inanan MacDonald, Avam
Kamarasnda Britanyann Ulusal Vatan kavramna bal kald
n belirten bir konuma yapmaya sz verdi ve yapt konumay
Muhafazakrlar adna Baldwin, Liberaller adna da Lloyd George
destekledi,1!47) Weizmann, ayrca Baldwin ve Lloyd George ile te
masn srdrd ve Yahudi Ajans Bakan olarak Shawa yazd
uzun yant 11 Nisanda Manchester Guardian gazetesinde yayn
land. Yahudilerin byle bir haklar olduundan Filistinde bu
lunduklarn tekrar savundu ve glerle toprak almlarm kst
lanmasnn Ulusal Vatan yaratlmasna bir engel oluturacan
ileri srd.<48)
Shawn nerdii soruturmay ileriye gtrmek iin hkmet
Sir John Hope Simpson bakanlnda baka bir komisyon daha
kurdu. Aslnda Weizmann, komisyonun bakamnn grlerini
bildii Smuts olmasn yelerdi. MacDonald ve Passfield ile yap
t olduka sert geen toplantda Filistine doru yola kmadan
nce Hope Simpson ile kendisini grtreceine sz vermi olan
Passfield yalanclkla sulad.(49) Filistine glerin askya alnd
haberi olaylarn gidii hakknda sevimsiz bir iaretti ve bylece
(47) Weizmanndan C P Scotta, Manchester, 31 Mart 1093, LPCW, Cilt XIV,

233, s. 256-7.
(48) Weizmanndan Manchester Guardian gazetesi editrne, 11 Nisan 1930,
LPCW, Cilt XIV, 248, s. 266-8.
(49) Weizmanndan Vera Weizmann,a, Paris, 13 Mays 1930, LPCW, Cilt
XIV, 269, s. 281-3.
340
toprak yasalarndan deiikler yapld ve Yahudi Ajansnn al

malar da kstland.*501
Bu koullar altnda Weizmannn yapaca en iyi ey, Passfield
ile temas kesmeden hkmetin olas tepkisini beklemek olacak
t. Ekim aynn banda toprak almna be yl yasaklama getirile
ceine, Yahudi gnn kstlanacana ve toprak sahibi olmayan
Araplara kredi alacana inanmaya balad. Passfield hakkndaki karamsar gr, tpk ksa bir sre nce Kenyada Afrikallara
yapt gibi davranaca ve Araplar lkenin yerli halk gibi gs
terecei biimindeydi.<51) 13 Ekimde MacDonald ile Passfielde
yazd mektupta toprak aliminin yasaklanmasnn Ulusal Vatan
baltalayacan ve topraklar zerinde Araplarn Yahudilerden da
ha fazla hakk olduunu kabul etmek anlamna geldiini bildirip
protesto etti. Byle bir politikann Balfour Deklarasyonuna ve
manda koullarna aykr olduunu ne srd.(52)
Weizmannm daha nceden grd ve 21 Ekimde yayn
lanan Hope Simpsonn raporu, Siyonist platformun, Araplara
hakszlk etmeden Yahudilere yetecek kadar ilenebilir toprak bu
lunduu konusundaki ana dayanaklarndan birini rtme teh
didi ieriyordu. Hope Simpson, Yahudi topraklar gelitirilme
dike, Arap topraklar daha iyi ilenmedike, eer Arap iftilerin
yaam standard korunacaksa, daha fazla Yahudi yerleimci iin
yer olmadm dnyordu. Siyonistlerin bak asndan daha
iyimser olan yn ise krsal alann gelitirilmesiyle hem bugn
k nfusun barndrabileceini hem de 20.000 yerleimci aile
iin yer ayrlabileceini belirtmesiydi. Rapora elik eden Politika
Bildirgesi, Hope Simpsonm verdii rakamlar ve vard sonu
lar kabul ederken, gelitirilecek topraklarn daha fazla Yahudi
(50) Weizmanndan James Ramsay MacDonalda, Londra, 16 Mays 1930,
LPCW, Cilt, XIV, 275, s. 300-1.
(51) Weizmanndan Felix M Warburga, New York, 6 Ekim 1930, LPCW,
Ct XIV, 357, s. 376-81.
(52) Weizmanndan Lord Passfielde, Londra, 13 Ekim 1930, LPCW, Cilt
XIV, 359, s. 382-4.
SAVATAN SAVAA
341
yerleimciyi kaldrabilecei noktasn bilinli olarak gz ard

etmiti.(53) Passfeld Beyaz Sayfas adyla bilmen belge, Siyonistler
ve zellikle Siyonist stratejide sine qua non (olmazsa olmaz) bi
imde Britanya ile ibirlii yapm olan Weizmann iin ykc bir
darbe oldu. Beyaz Sayfamn Ulusal Vatan olaslklarna ciddi bir
darbe indirdiini ve 1922 tarihli Beyaz Sayfann ileri srd g
re tmyle kart olduunu aklad. Passfield ikyet eder
ken, bir Politika Bildirgesi yaynlayarak hkmetin pazarlklar
dladn syledi ve hem Siyonist Organizasyon hem de Yahudi
Ajans Bakanlndan istifa ettiini aklad. MacDonalda fke
yerine zntyle, Britanya hkmetiyle uyumlu alma politika
snn baarszlndan szland/54'
Weizmann Filistindeki Britanya yneticilerini ok uzun bir
sre nce Arap yanls olmakla knamt ama imdi Smrgeler
Bakanlyla da uramas gerekiyordu. Beyaz Sayfaya kar lobi
kampanyas balatrken, Passfelde oranla MacDonaldm bu ko
nuya daha scak bakt fikrinde herhalde haklyd. Yahudi evre
lerinden destek alrken, eski dostlar Amery ve Smuts ile Baldvvin
ve Austen Chamberlain gibi Muhafazakrlar da Beyaz Sayfay
eletirenler arasna katld.
MacDonaldn ortal yattrmak iin atad Filistin hakkndaki Kabine Komitesi, sorunu Yahudi Ajansna danarak ze
cekti. Bakanlktan istifa etmesine karn Weizmann 1930-31 k
boyunca ibirlii yapt, Ulusal Vatann u andaki dzeyinde kesi
lip braklamayacan ve 1929da Yahudilerin kurban edilmi ol
duklarn vurgulad.(55) dl MacDonalddan 13 ubat 1931de
gelen, Beyaz Sayfay geersiz klmad halde znde snrland
ran mektup oldu. Mektupta MacDonald, Beyaz Sayfamn man
(53) Palestine Royal Commissior Report, s. 71-3.

(54) Weizmanndan Lord Passfielde, Londra 21 Ekim 1930; Weizmannden
James Ramsay M acDonalda, Londra, 21 Ekim 1930: LPCW, Cilt XIV,
364, 368, s. 387-9, 391.
342
dann Yahudi halkna kar ykmllkleriyle tutarsz bir politi

kaya iaret ettii grn rtmeye almt. Manda koulla
rnn hem Araplara hem Yahudilere kar Britanyaya ykml
lkler getirdiini vurguluyor ve Yahudilerin toprak satn almas
na son verme niyetini yadsyordu. Daha can skc olan gmenlik
sorunu hakknda da uzun sredir varln srdren arazinin ta
ma kapasitesi konusunu tekrarlyor ve hkmetin Yahudilerin
g etmesini hibir ekilde durdurmay ya da yasaklamay dn
mediini belirtiyordu. Araplar asndan Beyaz Sayfann yerini
Kara Mektup almt.(56)
Weizmann, bir kez daha baarmt ama bu olay Britanyann
iyi niyetine duyduu gven hakknda soru iaretlerine yol a
mt. Onu eletirenler ve zellikle Jabotinskynin Weizmann
ile aras 1920lerde bozulduunda oluturduu Revizyonist or
ganizasyon, baka bir Beyaz Sayfa yerine bir mektup kabul etti
i iin saldryorlard. Bu sulama yanl olduu kadar hakszlk
t; nk MacDonaldm mektubu Avrupal Yahudilere, en faz
la gereksinim duyduklar bir dnemde Filistine g etme olas
ln ayordu. Sonuta 1931 Temmuzunda Baselde toplanan
Uluslararas Siyonist Konferansnda Weizmannn muhalifleri
ona kar gvensizlik nergesini geirmeyi baardlar. Meslek ya
amnn o ana kadarki en dk noktasndayd.(57)
Bylesine ac bir reddediliin ardndan Weizmannn tesel
li bulmak iin yaamndaki ikinci tutku olan kimyaya dnme
si hi de artc olmad. Geri kendini Siyonizmden tmy
le uzaklatrmad ama Londrada kk bir laboratuvar ina et
ti ve mesleini canlandrmas iin karsma bir frsat kt. Bu fr
sat, Weizmannn arkada Israel SiefFin olunun ansna spon
sorluunu stlendii Rehovothdaki Daniel Seiff Aratrma
Enstitsnn 1934 Nisannda alyd. Weizmann ailesinin
(56) J Ramsay MacDonald, Avam Kamaras, 13 ubat 1931; Palestine Royal
Commission Report, s. 74-7.
(57) Weizmann, Trial and Error, s. 4-20; Rose, Chaim Weizmann, s. 289-93.
SAVATAN SAVAA
343
Filistinde ina ettirdii modern stildeki evin mimari Almanyann

nde gelen mimarlarndan, ksa bir sre nce lkesini terk eden,
Erich (daha sonralar Eric) Mendelsohn idi.(58) Yaad alkan
tlardan sonra Weizmannm yaamnda, kendini yurtii sorun
larna ve bilimsel konulara verebilecei dingin bir ara gibi g
rnebilirdi ama Mendelsohnun lkesini terk etmesinin nedeni
ok nemliydi: Adolf Hitler, 30 Ocak 1933te Almanyada iktida
ra gelmiti.
Hitlerin etkisi ve Filistinde Arap isyan

1914 ncesi Viyananm Yahudi dmanl havasn solumu bir
AvusturyalI olan, Versay Antlamasnn szde hakszlklarn dili
ne dolayan Adolf Hitler iktidara gelir gelmez, aralarnda en vatan
sever Almanlarn da bulunduu Yahudileri sistemik biimde ulu
sal kamu yaammdan dlamaya balad. Bundan sonra yaanan
lar tekrarlamaya bile gerek yok: 1935 Nrnberg Yasalar, 1938de
Avusturya'nn ilhaknn ardndan Viyanal Yahudilerin katledil
mesi, 1938 Kasmndaki Reichskristallnacht (Kristal Gece), gi
bi olaylar Hitlerin 30 Ocak 1939da Reichstag (parlamento) ko
numasnda dorua km ve ksa sre sonra balataca sava
ta Yahudilerin kaderini nceden aklamt. Bunun sonucun
da Almanyadan ve Avrupa'nn dier blgelerinden Yahudilerin
ka balad. 1924 Gmenlik Yasasnn getirdii etnik kota
lar nedeniyle, ABD artk ou Yahudi iin bir seenek deildi.
Weizmannn MacDonalda zamannda mdahalesi Filistine g
etme seeneini sunuyordu. Rakamlar her eyi anlatyor. 1938 y
lnda 1.415.700 olan toplam nfusun iinde 401.600 Yahudi yer
alyordu.(59) stelik gmenlerin ou Orta Avrupann kltrel
deerlerini yannda tayan orta snf kentli Yahudilerdi. Tel Aviv
(58) Rose, Chaim V/eizmann, s. 294-300.
(59) Palestire Partition Committee Report, Cm d 5854 (Her Majestys
Stationary Office, Londra, 1938) s. 23.
344
artk 150.000 nfusuyla nemli bir kent olmutu. Yishuv nun

yapsnn simgesel deiimi, efsane Italyan orkestra efi Arturo
Toscanininin yeni oluturulan Filistin Orkestrasm ynetmek
iin geliiydi. Genelinde Almanyada ilerinden karlan mzis
yenlerin kurduu orkestra daha sonra srail Filarmoni adn ala
cak ve dnyanm en nde gelen orkestralarndan biri olacakt.
Konsere Weizmann da katld.(60)
Ulusal Vatandaki deiim Araplar harekete geirdi. 15 Nisan
1936da Nablus yalannda bir Yahudi ldrld ve Arap isyan
balad. 1939a kadar sren isyan, tam da Almanya, talya ve
Japonyann amalarnn gittike korkutucu bir hal ald dnem
de Britanya glerini buraya balamt. Artk aka Filistinlilerin
lideri olan Hac Emin el-Hseyni, Arap Yksek Komitesini kur
du. Hkmetin yant kanser hastas Lord Peel bakanln
da grevi her iki tarafn ikyetlerini yok edebilecek neriler ge
tirmek olan baka bir soruturma komisyonu gndermek oldu.
Komisyonun en dinamik yesi daha nce rlanda, Kanada ve
Gney Afrikada vatandalk sorunlarn incelemi olan Oxford
niversitesi Smrge Tarihi Profesr Reginald Coupland idi.
1935te Dnya Siyonist Organizasyonu Bakanlna geri dnm
olan Weizmann ile Coupland arasnda harika bir dinamik olu
tu. 23 Aralk 1936da Weizmann, Yahudi Ajans adna kantlar
sunarken, Coupland, Filistinde iki byk blge adn takt bir
neri getirdi. 8 Ocak 1937de Weizmanna blme fikrini sunma
dan nce bu kavram gelitirdi ve zaman iinde bamsz Arap ve
Yahudi devletlerinin kurulmasnn yolu ald. Couplandn d
nme biimini destekleyen nokta, Arap uygarlnn Asyaya ve
Yahudi uygarlnn Avrupaya ait olduuna ve bu nedenle ulu
sal amalarnn uyumadna inanmasyd. Couplandm szleri
nin nemini Weizmann derhal kavrad. nerilen oluum Ulusal
(60) Sachar, A History oflsrael, s. 586; Michael Jackson, ed. Janet Jackson, A
Scottish Life: Sir John Martin, Churchill and Empire (The Radcliffe Press,
Londra: 1999) s. 89.
SAVATAN SAVAA
345
Vatan yerine Filistinin bir blmnde bir devlet kurulmasyd.

Yahudilerin says artarken Arap nfusunun arttnn da farkn
dayd ve bir Yahudi ounluu olaslnn ok uzaklarda olduu
nu biliyordu. lkenin blnmesinin Siyonistler arasnda direni
e yol aacann da farkndayd; zellikle Transrdnn devlet
olarak ortaya kmas Ulusal Vatan zaten kesintiye uratmt.
Ocak 1937de sonunda iki erkek Nahalal tarmsal yerleim ye
rinde zel olarak grrken, Weizmann blnmenin en iyi iler
leme yolunu oluturduuna ikna oldu. Kraliyet Komisyonunun
7 Temmuzda Weizmannn eski dostu Smrgeler Bakan
Ormsby-Gorea verdii rapor blnme yanlsyd. Biraz Caesarn
Galyasma benzer bir biimde Filistin e blnecekti: Kyda ve
Galile blgesinde bir Yahudi devleti, i kesimde bir Arap devleti
oluturulacak ve Kuds kyya bir koridorla balanan, Britanyaya
ait bir blge olacakt. Grme srasnda deneyimli Siyonizm yan
ls Lloyd George, Churchill ve Samuel gibi konumaclar tarafn
dan blnmenin manda koullarna aykr olarak eletirilmesine
karn, neri kabine ve parlamentoda kabul edildi. Weizmannn
daha bamda tahmin ettii gibi onlarn ekinceleri Siyonist hare
ketin etkin kesimlerinde de yankland.
Siyonist hareket iindeki ekime 1903teki Uganda nerisi
krizinin yansmalarn apak bir biimde tayordu ama bu kez
Herzlin koltuunda Weizmann oturuyordu ve austos aynda
Zrihte yaplan Siyonist Kongresinde zirveye ulat. Avrupal ve
aralarnda balangta blnmeye kar olan Ben-Gurionun da
bulunduu Filistinli temsilcilerin byk ounluu Weizmann
destekledi. Muhalefete Ussishkin nclk ediyordu ama gerek
tehdit ABDden geldi ve Weizmannm Brandeis ile eski kavgas
dnp dolap onu zor durumda brakt. Brandeis kongreye ka
tlmad ama Fleix Frankfurter, Haham Stephen Wise ve avukat
Robert Szold ile yapt hazrlk grmesinde blnme neri
si reddedildi. Wisen Avrupaya gelince, Filistindeki Yahudilerin
gereklerini renip fikrini deitirmesi uzun srmedi. 10
Austos 1937de ABD Kongresinin kabul ettii, Siyonistlerin
346
Peel Komisyonu nerilerini reddetmesini ve daha uygun bir plan

iin Britanya hkmetiyle pazarlk etmesini gndeme getiren uz
lama stratejisinin mimar Wise idi. Geri bu forml blnme
iin ak kap brakyordu ama isteksiz bir onayd ve bu plan 11
Eyllde Suriyede toplanan Arap Ulusal Konferansnda tmyle
reddedilince, Bludan, Weizmanna pek yardmc olmad. ki taraf
da gerekten istemediine gre, Britanya hkmeti blnme pla
nn uygulayp uygulamamak arasnda ikilemde kald.
Ormsby-Goreun bir yl iinde bir Yahudi devleti kurulmas
iin hazrlklara balayaca gvencesiyle umutlanan Weizmann
Filistine doru yola kt ama Smrgeler Bakanl, Dileri
Bakanl ile kyaslannca kk bir oyuncu saylrd. Sava teh
didinin Avrupay ve Akdenizi sard bir anda, Dileri Bakan
Anthony Eden ile Babakan Neville Chamberlainin karlarn
da bir dman Arap dnyas istemedikleri kesindi. 22 Aralk
1937 tarihli kabine toplantsnda Sir John Woodhead bakanl
nda blnme plannm uygulanma olaslm aratrmak ze
re bir komisyon gnderilmesine karar verildi ama ayn zaman
da bu plana kar olduunu zgrce aklayabileceini belirten
zel bir mektup da yazld. 9 Kasm 1938de Reichskristallnacht
Alman Yahudilerinin mallarn mlklerini yok ederken sundu
u rapor tam da beklendii gibi plana kartt. Weizmannn ko
misyonu etkileme giriimleri boa kmt ve daha nceden aln
m bir karar hakl gstermek amacn tad konusundaki g
rleri doruydu.(61)
Eer Weizmann Britanya hkmetiyle ilikisinin en alt nok
taya ulatn hissettiyse, ok daha ktsyle karlaacakt. 1938
Maysnda, Siyonist yanls oluu sakncal bir hal alan Ormsby(61) Daha geni bilgi iin bkz. T G Fraser, Partitiot in Ireland, India and
Palestine, theory and practice (Macmillan, Londra ve Basingstoke:
1984) Blm 6, Palestine: the Peel Commission; ve T G Fraser, A
Crisis o f Leadership: Weizmann and the Zionist Reactions to the Peel
Commissions Proposals, 1937-8, Journal of Contemporary History, Cilt
23, No. 4 (Ekim 1988) s. 657-80.
SAVATAN SAVAA
347
Greun yerine Smrgeler Bakanlna merhum babakann o

lu Malcolm MacDonald getirildi. Daha Woodhead almasn
tamamlamadan MacDonald, Filistinin geleceini tartmak ze
re bir konferans dzenlemeye karar verdi. Konferans, St. James
Saraynda 7 ubat 1939da ald ve Hitlerin ekoslavakyann
geri kalann igal ettii 15 Martta sona erdi. Oysa Chamberlain,
o blgeleri bir nceki eyll aynda Mnihte kurtardna inan
yordu. Tahmin edilecei gibi konferans sonusuz kald ama bir
brokratik hata sayesinde Weizmann, MacDonaldn neler plan
ladn rendi. Bamsz bir Filistin kurulacak, be yl boyun
ca kstl sayda Yahudi gmene izin verilecek, bu tarihten son
ra ancak Araplarn rzasyla gmen gnderilecekti. Weizmann
ile Ben-Gurionun katlmad kapan oturumunda MacDonald,
Weizmannn daha nceden rendii nerisinin anahatlarm ayrntlaryla aklad. Buna gre Filistin on yl iinde bam
szln kazanacakt, be yl sresince 75.000 Yahudinin yerle
mesine izin verilecekti ve bu tarihten sonra ancak Araplarn ka
bul etmesi zerine gmenler gidebilecekti. Bunun anlam lke
de Yahudilerin her zaman aznlkta kalacayd.(62) Bu noktalar
MacDonaldn Mays 1939da aklad Beyaz Sayfamn zyd.
Beyaz Sayfa kendi lehlerine olsa da Filistinli Araplar bu nerile
ri reddettiler ama ikinci Dnya Sava boyunca Arap dnyasn
sakin tutarak, Britanyann dostu olan Transrdnde Abdullah,
Suudi Arabistanda bni Suud ve Irakta Nuri el-Saide destek ol
duklarn kantladlar.
Avrupa tam savam eiindeyken 16 Austos 1939da Ce
nevrede toplanan Siyonist Kongresi umutsuz bir iten baka bir
ey zaten olamazd. Savata Yahudilerin Britanyay destekleyece
i kesindi ama kongre yine de ac szcklerle Beyaz Sayfay kna
d. 24 Austosta kongre sona ererken Nazi-Sovyet Anlamasnn
haberi geldi. O tarihe kadar ideolojik dman olan iki lkenin
arasndaki karc anlama Hitlerin derhal Polonyaya saldr
(62) Weizmann, Trial and Error, s. 493-501; Rose, Chaim Weizmann, s. 344-6.
348
masnn yolunu at.(63) Almanyann 1 Eyllde gerekletirdii

saldr iki gn sonra Ingiliz-Fransz ortak.sava ilann tetikledi
ama bu giriim ne Polonyay ne de artk Hitlerin merhameti
ne kalm olan milyonlarca Polonyal Yahudiyi kurtarmaya yet
ti. Hitlerin Kta Avrupas zerinde kurduu bask ertesi yl Bat
Avrupaya yapt baarl saldr ve 22 Haziran 1941de Sovyetler
Birliini igaline kadar geniledi. 1941 sonbaharnda Almanya,
Pale Yerleim Blgesini denetimi altna almt ve Yahudi halkn
feci sonular bekliyordu.
Ortadou savata
talyann 1940 Haziramnda savaa girmesi Ortadounun
nemli bir kayg noktas biimine gelmesi demekti. Bu nedenle
Britanyann 1936 Austosunda Msrla yapt anlama, sava
dneminde kilit tesislerin kullanmn, Svey Kanalna ve Basra
Krfezindeki petrol kaynaklarna giden stratejik yollarn korun
masn salad iin ok anslyd. 1942 Haziramnda Alman ve
Italyan kuvvetleri skenderundan ancak 97 kilometre uzaktayd
ve General Sir Claude Auchinleck tarafndan Birinci El Alameyn
arpmasyla durdurulabilmiti. Ayn zamanda Almanlarn
Kafkasyaya ilerleyii Britanyann Ortadoudaki konumunu
kuzeyden tehdit ediyordu. Amerikan gleri tmyle iin iine
katlnca, Iran-Irak Komutanl, Sovyetlerin sava abalarnda
Mttefiklerin nemli bir malzeme merkezi olarak> ok tehlike
li Kuzey Kutbu yollarnn kullanlmasna bir alternatif olutur
du. Ne var ki, bundan nce Irakta belirli olaylarn oynanmas ge
rekecekti.
1939 ylnda Kral Gazi bir araba kazasnda ld. Ardl kk
olu II. Faysal tahta kt. Hicazn son Kral Ali bin Hseyinin
olu Abdullah naip olarak ynetimi stlendi. Abdullah, igd
sel olarak Britanya yanls olduundan ikinci Dnya Sava patlak
(63) Esco, Palestine, Cilt II, s. 928-31.
SAVATAN SAVAA
349
verince, kraliyet ailesiyle ordunun milliyeti subaylar arasnda

gerginlik balad. Britanyann, 1930 anlamas uyarnca, Iraktan
aralarnda Mihver Devletleri ile diplomatik ilikiyi kesmenin de
bulunduu ykmllklerini yerine getirip itaat etmesini iste
mesiyle gerginlik iddetlendi. 1941 ilkbaharnda aylar sren siyasi
atmalarn ardndan Abdullah kamak zorunda kalnca, Altn
Karenin gvenini kazanm olan milliyeti Reid Ali iktida
r ele geirdi. Kendilerini -Ortadoudan srmek iin Almanlarla
talyanlarn ortak bir plan yaptna inanan Britanya, blgedeki
pozisyonlarn gvence altna almaya karar verdi. 1941 Nisan ve
Mays aylarmda, Britanya gleri Basraya kt ve Reid Ali ikti
darn devirdi. Haziranda Suriyeye yryen birlikler Vichy h
kmetinin valisini kovdu. Irak ikinci kez igal edildi ve Kral nai
binin evresine Britanya yanls bir ynetim kadrosu yerletirildi,
ngilizlere kar km olan Reid Ali gibi kiiler kendilerini ik
tidardan uzaklatrlp srgne gnderilirken buldular. Ardnda
kalan destekileri ya idam edildi ya da hapse atld.(64) Britanyay
destekleyen Nuri el-Said, 1941 sonrasnda Irakta baskn bir siya
si kiilik oldu. lkedeki Haimi monarisi ve Ortadoudaki daha
geni amalar iin Britanya balantsnn nemli bir destek oldu
unu dnyordu.
evresindeki tm atmalara karn Trkiye bar iindey
di. Snrlarn Iraktaki Ingilizler, Suriyedeki Fransz Vichy h
kmeti, Hitlerin mttefiki Bulgarlar, Sovyetler Birlii, 1941de
Yunanistanm yenilmesinden sonra Alman ordusu evreliyor
du. Hl bir ulus devlet olarak kendini gelitirmeye abalayan
Trkiyenin zellikle 1939 aralndaki korkun depremden sonra
savaan glerle kyaslanabilecek askeri ya da ekonomik durumu
yoktu. Yine de Atatrkn eski dostu, meslekta Cumhurbakan
ismet nnnn (Yunanlar yendii kyn adn kendine soyad
olarak almt) bunca bask karsmda lkesinin tarafszln sr
(64) 1941 darbesi ve sonras iin bkz. Marr, The Modem History of Iraq, s. 536 ve Tripp, A History ofIraq, s. 99-106.
350'
drmesi byk bir baaryd. Bu,-rlandada Eamon de Valerann

baarsna benziyordu. Her iki lkede corafi gerekler pragmatik seimlerin yaplmas anlamna gelmiti ve de Valera, rlanda
topraklar zerinde Britanya uaklarnn umasna izin verir
ken, Alman gemileri de Boazlardan gei yapmt. Churchillin
Ocak 1943te yapt ziyaret, Trkiyenin aktif olarak savaa ka
tlmasn istediine iaret ediyordu ama ismet nn zaman ka
zanmaya alyordu. Trkiye lideri, de Valeradan farkl olarak
Hitlerin lm zerine basal dileklerini iletmedi. Tam tersi
ne 23 ubat 1945te Almanyaya sava ilan edip Birlemi Milletler
Organizasyonunun kurulaca ve sava sonras dnyasnn dip
lomatik eklinin belirlenecei San Francisco Konferansnda yeri
ni garantiye ald. Bylece Trkiye, kazananlarn tarafnda doku
nulmam, zarar grmemi olarak ortaya kt.(65)
Soykmm(66)
Hitlerin Yahudilere kar soykrma dnk niyetleri 1941 y
lnda aa kt. Bunun ncesinde Yahudiler igal altnda
ki Polonyada Genel Hkmet ad verilen blgelerde Yahudiler
Varova, Krakow, Loz ve Lublinde gettolarda yaamaya zorlan
dlar. 31 Temmuz 1941de, Yahudilerle ilgili ilerin sorumlulu
u verilmi olan Hermann Goering, SS rgtnden Reinhard
(65) Andrew Mango, The Turks Today (John Murray, Londra: 2004) Blm
1. {Trkiye ve Trkler)
(66) Soykrm konusundaki kitaplar listelenemeyecek kadar oktur ve aa
dakiler ancak yol gsterici olabilir: Lucy S Dawidowicz, The War
Against the Jews 1933-1945 (Holt, Rinehart and Winston, New York:
1975); Sybille Steinbacher, Auschwitr. A History (Penguin, Londra:
2005); Christopher Brovming, The Origirs o f the Final Solution: The
Evolution o f Nazi Jewish Policy 1939-1942 (Arrow Books, University of
Nebraska Press, Lincoln ve Yad Vashem, Kuds: 2005); Richard J Evans,
The Third Reich at War: How the Nazis Led Germany from Conquest to
Disaster (Ailen Lane, Londra: 2008; Penguin, Londra: 2009) zellikle s.
2-381The Final Solution.
SAVATAN SAVAA
351
Heydiche, Yahudi sorununa son zm getirmesi emrini

verdi. Yaanan olaylar bu emrin arkasnda Hitlerin bulundu
u konusunda kukuya yer brakmyor. Genel komuta SS rg
tnn bandaki Heinrich Himmlerin elindeydi. SS rgtnn
Einzatsgruppen adl Hareket Birlikleri, daha nceden Alman or
dusunun igal ettii Sovyetler Birlii topraklarnda almaya ba
lamt ve 1941 sonbaharnda yalnzca eyll aynda Kievde yakla
k 34.000 Yahudi ldrlmt. 1938 Kristallnacht katliamnn
sorumlusu olan Propaganda Bakan Joseph Goebbels, Gauleiter
(Nazi Blge Valisi) olduu Berlinden Yahudileri kovmakta ka
rarlyd. 1941 Kasmnda Alman Yahudilerinin bir ksm Riga
ve Kaunasda katledildii gibi, Chelmno ve Lelzecde Polonya
Yahudilerinin ilk blm gaz odalarnda ldrld. Eski Viyana
Gauleiter SS polis efi Odile Globocnik Lublindeki karargahn
dan Genel Hkmetdeki katliam ynetirken, yaklak 1.700.000
Yahudi yaamn yitirdi.
20 Ocak 1942de Heydrich Berlin dndaki Wannseede di
er yetkililerle yaplan toplantda olup bitenleri koordine et
ti. Avrupal Yahudiler almaya uygun olanlar ve uygun olma
yanlar eklinde ayrlacaklar ve uygun olanlar lesiye altrlr
ken, uygun olmayanlar ldrlecekti. Heydrichin Prag dnda
ki katliamlar olaylarn gidiini deitirmedi ve AvusturyalI SS su
bay Adolf Eichmannn gzetiminde her ey acmaszca ilerle
di. Chelmno, Belzec, Sobibor ve Treblinkadaki kamplarn yok
etmekten baka bir ilevi yoktu. Lublin dndaki Maidanek ile
Krakow yaknndaki Auschwitz-Birkenau kompleksi yok etme
nin yan sra ayn zamanda alma kamp grevini de stlen
miti. Auschwitz kampnda ounluunu Yahudilerin olutur
duu bir milyondan fazla insann ldrld tahmin ediliyor.
Mttefiklerin zaferi katliam sonlandrrken, 5.500.000-6.000.000
arasnda Avrupal Yahudi yaamn yitirmiti.(S7) Hitler, Himmler,
Goering, Goebbels ve Globocnikin intihar etmeleri pek teselli
(67) Evans, The Third Reich at War, s. 318.
352
edici deildi. Eichmann ise stlerinin kaderinden kurtulmay ba

arp Arjantine snmt ve 1960 ylnda sraile gtrlp mah
kemeye karld ve iki yl sonra idam edildi.
Filistin savata
Avrupal Yahudilerin kaderi, 1939 Austosunda Cenevrede top
lanan Siyonist liderlerin en kt korkularn hakl kard. Nasl
bir adm atacaklar hakknda hibir kuku yoktu. 29 Austosta
Neville Chamberlaine mektup yazan Weizmann, Yahudilerin
Britanyann yannda savaacaklarn bildirdi. Szne sadk kal
d ve Kraliyet Hava Kuvvetlerinde pilot olan kk olu Michael,
1942 ubatnda Biskay Krfezi zerinde kayboldu. 1943 ylma
gelindiinde 21.000 Filistinli Yahudi, Ortadoudaki Britanya
glerine katld, pek az scak atmaya girdi ounluu nakliye
ve inaat gibi sava d ilerde alt.(68)
Genelinde yedek rollerde tutulmalarndan dolay hayal krk
lna uraynca, aktif savaan Yahudi birliklerinin kurulmas is
temi ortaya atld ama Araplarn tepkisinden ekinen Britanya
hemen harekete gemedi. Bir Yahudi tugaynn kurulmasna an
cak 1944 Eyllnde izin verildi ve eitim srecinin ardndan er
tesi yln mart aynda talya cephesine gnderildi. Britanya'nn ii
ardan almas nedeniyle olduka ge kalnmt.*69
Her eye karm Yahudilerin Mttefiklere verdii destek
le kyaslannca, Hitler ile gren ve SS rgtne alman Bosnal
Mslmanlar incelerken fotoraflanan Hac Emin el-Hseyni,
savatan sonra Filistinli Araplarn durumuna pek yardmc
olmad.(70)
(68) Historicus, The Last Decade, Paul Goodman, The }ewish National
Home: The Second November 19-1942 (J M Dent & Sons Ltd, Londra:
1943) s. 90.
(70) Mattar, The Mufti ofjerusalem, s. 102-7.
SAVATAN SAVAA
353
Britanyanin Yahudi ordusu kurulmas nerisine souk yak

lam Beyaz Sayfa politikasn srdrmeye kararl olduu
nu gsteriyordu. Avrupada yaananlarn haberleri Filistin ile
Amerikadaki Yahudilere ulanca, Britanyann gmenlik so
rununu halletme biimine fke dodu. ki olay bu duyguyu da
ha da iddetlendirdi. 25 Kasm 1940 gn yasad mltecileri
Mauritiusa gtrecek olan Patria gemisi Hayfa limannda patla
d ve 257 kii ld. 1942 ubatnda Romanyadan 769 Yahudi ile
stanbula gelen Struma gemisi, Britanya yetkililerinin gmenle
rin Filistine kabul edilmeyeceini kesinlikle bildirmesinin ardn
dan Karadenizde neredeyse yolcularnn tmyle batt.(71)
1942 ylnda Nazilerin yok etme politikasnn haberle
ri batl Mttefiklere ularken, Siyonist etkinliin oda ka
rarllkla Amerikaya ynelmiti. Ayn yln mays aynda New
Yorkta gerekletirilen Biltmore Konferansnda, orijinal Basel
Programndan nemli bir deiiklie gidilerek Filistinin bir
Yahudi ulus devleti yaplmas iin organizasyon ykml tutul
du. Amerikal Yahudiler, Amerikan Siyonist Olaanst Komitesi
bayra altnda, siyasi glerini zellikle 1945 sonrasnda hareke
te geirdiler.<72) Filistinde Weizmann ile Ben-Gurionun gr
lerine kar kan sa-kanat, Irgun Zvai Leumi (Ulusal Askeri
Organizasyon) ve Lehi (srailin zgrlk Savalar) adl iki
yeralt organizasyonunun ortaya kma tank oldu: Lehi gru
bu, daha sonralar kurucusu Avraham Stemin admdan esinle
nilerek Stem, etesi adyla tannd. Stern 1942 ylnda polis tara
fndan ldrld ve etenin bakanln Nathan Yellin-Mor st
lendi. 1944 Kasmnda iki organizasyonun yeleri Britanyann
Ortadou Bakan Lord Moyneu ldrdler. Mahkemede cinayet
nedenini Britanyann gmenlik politikas olarak gsterdiler.(73)

(72) T G Fraser, The Arab-Israeli Conflict, 3. bask, (Palgrave Macmillan,
Basingstoke: 2007) s. 20-1.
MOK 23
354
1944 ubatnda Polonyal gen. Menahem Begin liderliin

de Irgun grubu Tel Aviv ve Kudsteki Gmenlik Dairelerini
bombalad.(74) Bu olaylar savatan sonra Britanya hl Beyaz Sayfa
gmenlik stratejisini srdrecek olursa nelerin yaanabilecei
nin rktc bir iaretiydi.
7 Sonu: Miras
ncekilerden farkl olarak ikinci Dnya Savanm ardndan bir

Bar Konferans yaplmad. Almanya koulsuz teslim olmutu ve
kaderi hepsinin kendisine ayrlm bir igal blgesi bulunan ABD,
Birleik Krallk, Fransa ve Sovyetler Birliinin askeri yetkililerindeydi. Uluslararas ilikilerin gelecekteki biimi, 1945 ilkbaharn
da Sari Franciscoda yeni Birlemi Milletler Organizasyonunu
yaratmak iin bir araya gelen zafer kazanm lkelerin toplant
snda kararlatrlacakt. Kurucularnn umudu bu kuruluun ge
lecekte dnyann baka bir atmaya daha katlanmasn nle
mekti. Bakan Franklin D. Roosevelt belki biraz topik ama ke
sinlikle hayranlk uyandran bir grle zafer kazanan glerin
Birlemi Milletler araclyla ibirlii yapp bar garanti ede
cei bir dnya hayal etmiti. Ne var ki, hayali gereklemeyecek
ti. Tam tersine 1949 ylnda Bat ile Dou krk yl sonra kom
nizmin kmesi ve Sovyetler Birliinin dalmasyla son bulacak
bir Souk Savaa kilitlenecekti. Ortadou halklarnn bu dnem
de elbette kendi kayglar vard ama dnyann hibir blgesi yola
getirilemez gibi grnen bu ideolojik atmann sonularndan
uzak kalamayacakt.
Sava sonunda Avrupann yaylmacl iin saat alma
ya balamt. Drt yllk igal sonrasmda Fransa artk Lbnan
ve Suriyedeki konumunu savunabilecek durumda deildi.
Amerikallar her zaman Avrupal imparatorluklar yeniden yap
landrmak iin savamadklarn belirtmi olsalar da, Ortadouyu
Britanyanm bir etki alan olarak kabullenmeye hazrlard. Ne var
356
ki, Britanyann sava nedeniyle parasal ve ekonomik ynden k

tn hemen fark etmediler. Ortadounun gittike artan ne
mini 1945 ubatnda Yalta Konferansndan dnen Roosevelt,
Msrda tbni Suud ile tant zaman fark edecekti. Suudi kra
la, Araplara kar Yahudilere destek olacak ve Arap halkna d
manca gelecek bir harekette bulunmayacan sylemiti.10 Bu
grme Filistinin geleceinin nemini kabullendiini gsteri
yordu. ki liderin bulumasndan nce Kzl Ordunun ocak ay
nn sonunda Auschwitz kampm boaltmas soykrmn korkun
gereklerini teyit etmiti. Yahudiler artk byle bir felaketin yine
lenmemesi iin bir devletin art olduuna ve bunu baarmaya ka
rar verdiler.
Trkiye ve Bat ttifak

Sovyetler Birliinin komusu olarak Trkiye, Moskovann Akde
nize ulamn Boazlar nedeniyle denetimi altnda tutuyordu.
1936da imzalanan Montreux Anlamas, Boazlardan geiin
koullarn uygulamakta Trkiyeyi ykml klmt. Bu neden
le Trkiyenin sempatisini kazanmak, hem Dou hem de Bat iin
yaamsal nem tayordu. Bu, Josef Stalin 1945 yaznda gerek
letirilen Potsdam Konferans kadar erken bir tarihte Boazlara
duyduu ilgiyi ve hatta bir s kurma niyetini akladnda ortaya
kmt. Sovyetlerin iddiasnn temelinde sava srasnda Mihver
Devletlerin gemilerinin gemesine izin verilmi olmas yatyordu.
Ingilizler ve Amerikallar, balangta Karadenizde bir g olarak
Sovyetler Birliinin gereksinimlerine scak baktlar ama bir s
kurulmas ii fazla ileri gtrmek olurdu. Ayrca Ermenistan ile
Grcistan konulan, Sovyetlerin Kuzeydou Anadoludaki Kars ve
Ardahan blgeleri stndeki hak iddialaryla birlikte tekrar gn
deme geldi. Her eye karn Potsdam Konferansnda halledilme(1)
T G Fraser, The USA and the Middle East since World W ar2 (MacMillan,
Basingstoke: 1989) s. xi.
SONU: MRAS
357
si gereken daha nemli konular olduundan Boazlarn gelecei

ni saptamak daha sonraki bir tarihe ertelendi.
1945-46 knda Moskova, sava srasnda konuland rann
baz blgelerinden askerlerini ekmeyip Amerikallar fkelendi
rince, Trk-Sovyet ilikileri bozulmaya balad. Amerikann ka
pld korku, 1946 Martnda Washingtonda len Trk by
kelisinin tabutunu, bir yl nce Japonlarn teslim olduu anla
mann imzaland USS Missouri gemisiyle gtrme kararyla iyi
ce aa kmt. Dokuz adet 40 santimlik topla donanm bu ok
gl geminin kendini gstermesi, Washington ile Moskova ili
kilerinin bozulduunu ve bu tarihe kadar Britanyann hakim ol
duu blgedeki Amerikan gcn simgeliyordu. 1946 yaznda
Ankara ile Moskova ilikileri ylesine ktye gitmiti ki, Sovyet
askerlerinin Kafkasya ve Bulgaristanda ymak yapt habe
ri zerine Trkiye genel bir seferberlik ilan etmiti 15 Austosta
Bakan Harry S. Truman, Boazlar hakkndaki Amerikan poli
tikasn gzden geirmek iin aralarnda genelkurmay bakanlarnn bulunduu st dzey danmanlarla bir toplant dzenle
di. Dileri Bakanl,Yunanistan ve Trkiye zerindeki Sovyet
basksnn Dou Akdenize hkmetmeyi amalad grndey
di. atma riski gze alnarak byle bir baskya direnmek gereki
yordu. inde milliyetilerle komnistler arasnda sren i sava
da gz nne alan Truman, Sovyetlerin amalarnn Amerika
tarafndan snanmasnn zaman geldiine karar verdi. Halen
stanbulda bulunan Missouri gemisine elik etmesi iin donan
mann en yeni ve en gl uak gemisi olan USS Franklin D.
Roosevelf in gnderilmesi karar alnd. Bylece hem Trkiyenin
egemenliine destek verilmi olacak, hem de Boazlar savun
ma sorumluluunun yalnzca Trklerde bulunduu aklanm
olacakt.
(2)
Walter Mills, (ed), The Forrestal Diaries (Viking Press, New York: 1951)
s. 192; Dean Acheson, Presert at the Creation: My Years in the State
Department (W W Norton & Company Inc., New York: 1969) s. 195-6.
358
1945ten sonra Trkiye ile Yunanistana esas ekonomik destek

Britanyadan geliyordu ama gittike tkenen kaynaklarna ok
byk bir yk getiriyordu. 21 ubat 1947 tarihinde Washingtona,
Britanyann artk iki lkeye yardm srdremeyecei bilgisi ve
rildi. Dou-Bat ilikilerinin iddetli bir gerginlik altna girdii bir
dnemde alman bu karar, Trumanm Amerikan d politikas
n yeni bir yola sokacak bir aklama yapmasna neden oldu. 12
Mart 1947de Kongrede konuup Trkiye ve Yunanistana yar
dm olarak 400 milyon dolar isterken, Amerikann bundan byle
zgr halklara destek olacan aklad ve bu konuma Truman
Doktrini olarak adlandrld. Washington ile Moskova arasnda
ki ilikiler son hzla bozulurken, Trkiyenin stratejik nemi ak
a ortaya kmt.(3)
Bu tarihten sonra Trkiye, kesin olarak Amerikann ve Batnn
yrngesine girdi. 1947 Martnda Trk Silahl Kuvvetlerinin
modernizasyonu konusunda nerilerde bulunmak zere bir
Amerikan askeri misyonu geldi. 1948 Temmuzunda yaygn ady
la Marshall Plan olarak bilinen Avrupa Kalknma Program uya
rnca salanan ekonomik yardmlar Trkiyeyi de kapsad. 1950
ylna kadar Amerika 108 milyon dolar dolaysz ve 76 milyon do
lar dolayl yardm yapt gibi, yaklak 200 milyon dolar tuta
rnda askeri yardmda da bulunmutu.(4) Bundan sonraki en
mantkl adm 1949 Nisannda kurulmu olan Kuzey Atlantik
Pakt Organizasyonuna (NATO) Trkiyeyi dahil etmekti. Geri
Trkiye, Kuzey Atlantik kysnda yer almyordu ama ilk imzala
yanlardan biri olan talya da bu blgede deildi. Corafya gz ar
d edildi. Trkiyenin katlmasnn yolunu iki olay at. 14 Mays
1950 gn gizli oyla yaplan seimden sonra Adnan Menderes
bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu. Birka hafta sonra
(3)
(4)
T G Fraser ve Donette Murray, America and the World since 1945

(Palgrave Macmillan, Basingstoke: 2002) s. 23-4
George Kirk, The Middle East 1945-1950 (Oxford University Press,
Londra: 1954) s. 42.
SONU: MRAS
359
Kore Sava patlak verince Menderes, Amerika komutas altnda

bir Trk tugayn Birlemi Milletler gcne katt. Trkiye 1952
ubatnda Amerikan savunma ve d politikasnn mihenk ta
olan NATO kuruluuna tam ye oldu, artk Bat savunma toplumunun tam yetkili bir yesiydi ve Lozandan sonra d politika
sna damgasn vuran ama 1945ten sonra srdrlmesi gittike
zorlaan tarafszlk grne son verilmiti.(5)
Sava sonras dnyada Araplar

Sava srasnda General Charles de Gaulle ynetimi altndaki
zgr Fransa, kabul edilebilir bir anlamann sonucunda Suriye
ile Lbnana zgrlk vaat etti ama Fransann o blgedeki g
c paramparayd. Gitgide artan kesin bir etki sahibi Amerika ile
Britanya, Fransz ynetiminin devamnn Bat iin pekkazanl ol
mayacana karar verdi. 1943te Suriyedeki milliyetiler Amerika
ve Britanya basksyla zgr Fransann dzenledii seimi ka
zandlar. Radikal bir Arap Birlii yanls olan kr el-Kuvvetli
bakan seildi. Fransa hl karlar garanti altna alnncaya ka
dar, bamszl nlemek iin kulland Les Troupes Speciale
(zel Birlikler) ad verilen yerel paramiliter birlikleri denetim al
tnda tutuyordu. lkeden ekilmeyi reddetmesi 1945 Maysnda
patlak veren Fransa kart isyanlarla son buldu. Dzeni ve de
netimi yeniden kurmak giriimlerini iddetle eletiren Britanya,
Fransadan askerlerini ekmesini istedi. Uluslararas baskya bo
yun eer Fransa, sonunda yenilgiyi kabul edip, 1946 Nisannda
askerlerini ekti.(6)
Lbnann bamszla giden yolu da sorunsuz deildi. 1943
seimleri Fransa kart gruplar iktidara getirince, Franszlar
Lbnan hkmeti yelerinin byk bir ksmm tutuklad.
(5)
(6)
Mango The Turks Today, s. 44-7.

Malcolm E Yapp, The Near East since the First World War: A History to
1995 (Longman, Harlow: 2007) s. 96-7.
360
Tpk Suriyede olduu gibi denetimi srdrmek iin umutsuz

bir giriimdi ve Britanya, geri adm atmas iin Fransay zorla
d. 1946da Fransa askerlerini ekti ve Lbnan Cumhurbakan
Biara Huri ynetiminde bamszln kazand. Ne var ki, ba
mszln kazanmak Lbnann siyasi sorunlarnn yalnz
ca bir parasyd. lke nfusu neredeyse yzde 50-50 olarak
Mslmanlar ve eitli Hristiyan mezheplerinin (en nem
lisi Marunilerdi) mensuplar arasnda blnmt. iiler ve
Snniler olarak blnen Mslmanlarn arasnda nemli bir
Drzi aznlk vard. Mslmanlar, genel olarak Suriye ile birle
me taraftaryd. Ulusal Anlama ad verilen szl bir siyasi uz
lama 1943 ylnda Mslman ve Hristiyan liderler arasnda ka
bul edildi. Siyasi karlar yine Hristiyanlarla Mslmanlar ara
snda paylald ve Hristiyanlar cumhurbakanl makamna sa
hip olurken, Mslmanlara babakanlk makam garanti edildi.
Parlamentonun alt Hristiyana karlk be Mslmandan olu
an oran da korundu. Hristiyanlar, Lbnann bir Arap devleti
olacan kabul ederek uzlatlar.
kinci Dnya Savanda Britanyann Ortadouyu tekrar i
gal etmesini en fazla destekleyen Transrdn Emiri Abdullah idi
ve Britanya eitimli Arap Lejyonuyla birlikte askeri yardmda bu
lundu. Artk Abdullah, Haimi ailesinin de facto reisiydi. Ne var
ki, Arap lkeleri arasnda en zayf ve Britanya desteine en ba
ml olann ynetiyordu. Transrdn, umutsuz derecede yok
sul ve geri kalmt. Nfusu ok azd, petrol ya da baka doal
kaynaklar yoktu. Bu nedenle Abdullah, Transrdn daha geni
bir Arap oluumuyla birletirmeyi Iraktaki akrabalarndan da
ha ok istiyordu. Manda sisteminin sona erecei varsaylan sava
sonras Ortadou dzeninde nde gelen bir role sahip olmak iin
hevesliydi. Abdullah ve Arap Birlii yanllarnn neredeyse hepsi,
Bereketli Hilaldeki (rak, Suriye, Transrdn ve Filistin) Arap
lkelerinin birlemesinin ilk adm olacana inanyorlard.
Transrdn, Suriye, Filistin ve Lbnan bamszlna kavu
madan Arap Birliinin gerekletirilecei konumalar srerken
SONU: MRAS
361
ve kendine bana birlemeyi yapamayacak kadar zayf olduun

dan korkan Abdullah, 1941den sonra kendisini Suriye tahtna
oturtacan umarak Britanya ile ibirliini srdrmenin baa
r ansn arttracana inanyordu. Esas plan, temelinde Suriyerdn federasyonu kurarak byk bir Suriye yaratmakt. Ne var
ki, Arap dnyasndaki milliyetiler onun bir Britanya yardak
s olduunu dnyorlard.(7) Fransz etkisinin son krntlar
srerken Faris el-Huri gibi Suriyeli milliyeti liderleri bu ie ka
tlmaya pek hevesli deildiler. Suriye Cumhurbakan kr elKuvvetli, 1946da Abdullahn giriimlerini kesin olarak reddet
ti. 1945 Martnda Msr, Suriye, Lbnan, rdn, Irak ve Suudi
Arabistan tarafndan kurulan Arap Birlii, Msra Araplarm
birlemesi tartmalarnda gittike nem kazanan bir rol verdi.
Abdullah Suriye konusunda desteklemek Britanyann da ilgi
sini ekmiyordu. Ortadoudaki en yararl mttefiklerinden biri
olarak gryorlard ama Abdullahn daha geni blgesel ama
larn kukuyla karlyorlard. Sadakatinin karlnda 1946da
rdne tam bamszlnn verilmesi ve Haimi rdn Krall
adn almasyla dllendirildi. Bylece Emir Abdullah, Kral
Abdullah unvanm kazand. Bu tarihte Filistinin geleceinin
Ortadounun en nemli sorunu olduu aka ortaya kmt.
Filistin: Yahudi isyan

Sava sona erince Weizmannn Siyonist olaylar zerindeki uzun
sreli hakimiyeti zayflamaya balad. 1945 yaznda iktidara ge
len ii Partisi hkmeti 1939 tarihli Beyaz Sayfanm koullarna
inatla bal kald ve sonucunda Dileri Bakan Ernest Bevin ile
Filistin konusundaki badanman Harold Beeley, Yahudilerin
hakaretlerine maruz kaldlar. Hitlerin korkun gaddarl t
myle aa ktktan sonra Yahudiler lkelerini gvence alt
na almaya kararlydlar ve Ingilizlere hogr gsterme havasm(7)
Bkz. Wilson, KingAbdullah, Britait and theMakingofJordan, s. 129-68.
362
da deillerdi. Bu koullar altnda AVeizmannn Britanyaya duy

duu gven baka bir dneme aitmi gibi grnyordu. 1 Ekim
1945te Filistindeki Haganah, Irgun ve Lehi adl grup, manda
ynetimine kar Yahudi Ayaklanmasm balatt. Siyasi cephe
de Weizmann tkenmi bir g gibi grnyordu. Ben-Gurion
ile 1942den bu yana gitgide huzursuz bir iliki srdrmt ve
Amerikan Siyonizminin yeni ykselen yldz Haham Abba Hillel
Silver yeni rakibi olarak karsna kmt. Her eye karn bln
me fikrine verdii destek sryordu. 1946da Baseldeki Siyonist
ynetim toplantsnda blnmenin bir zmn temeli olabile
cei kabul edildi. Filistinde srp giden krizden hsrana u
rayan Britanya, Londrada bir konferans dzenleme plann ilan
etti.
Siyonizmin iindeki fokurdayan kriz, Baselde 9-24 Aralk
1946 tarihleri arasnda yaplan Yirmiikinci Siyonist Kongresinde
zirveye ulat. 1939dan sonra ilk kez Weizmann al konuma
snda katledilen 6 milyon Yahudinin yasn tuttu. 1939 tarih
li Beyaz Sayfay knad, Filistinli Yahudi genlerin fkesini an
ladn ifade etti ama iddeti Siyonizme aykr bularak lanetledi
ve bastrlmas iin yakard. lerlemenin tek yolunun bir Yahudi
devletinin kurulmas olduunu iddia etti. Ama artk onun zaman
gemiti. Filistinli ve Amerikal temsilcilerin ar bast kongre,
eyll aynda kendilerinin ya da Araplarn katlm olmadan ba
lam olan Londra Konferansm boykot etmeyi oylad. Katlmay
savunmu olan Weizmann, bunu bir gvensizlik oylamas olarak
kabul edip, bakanlktan istifa etti. Bir daha Siyonist kongreleri
ne katlmad/91
(8)
(9)
Fraser, Partition in Ireland, India and Palestine, s. 156.

Presidential Address by D r Chaim Weizmann, Twenty-Second Zionist
Congress, Basle, 9 December 1946, (The Jewish Agency for Palestine,
Londra: tarihsiz); Weizmann, Trial and Error, s. 543-4; Vera Weizmann,
Thelmpossible TakesLonger, s. 211-13; GetzelKressel Zionist Congresses
Zionism, Israel Pocket Library (Keter Publishing House, Kuds: 1973)
s. 253.
SONU: MRAS
363
Siyonizm, Weizmann reddetse de onunla ii bitmemiti.

Londra Konferans, Ocak 1947de tekrar balaynca Filistinli
Araplar katldlar ve aralktaki oylamaya karn Yahudi Ajans bi
raz yanltc bir davranla resmi olmayan grmeler iin geldi
ini belirtti. Blnme konusu gndemin birinci maddesiydi ama
Araplar her zamanki gibi iddetle kar kyordu. Yahudi Ajans
da Britanyann bu yolda yrmesine kar kolayca anlalma
yan bir tutum izliyordu. lerleyecek bir yol bulamayan Britanya
hkmeti ubat aynda Filistinin gelecei konusunu Birlemi
Milletlere devretmeyi kabul etti. 15 Maysta Birlemi Milletler
Filistin zel Komitesi (UNSCOP) kuruldu. Guatemala, Uruguay,
Peru, Avustralya, Kanada, sve, Hollanda, ekoslovakya, Yugos
lavya, Hindistan ve ran temsilcilerinden oluan komitenin g
revi 1 Eylle kadar Filistinin gelecei hakknda nerilerde bu
lunmakt. Araplar komitenin kararlarn boykot etme karar al
d ama Yahudiler byle bir hataya dmediler. Siyonist liderle
rin nndeki ilk ii UNSCOPu Britanya mandasnn sona erme
si iin ikna etmekti. Mltecileri tayan Exodus 1947 adl geminin,
17 Temmuzda Kraliyet Donanmas tarafndan yolu kesilince bu
i baaryla tamamlanm oldu. ki gn sonra iki UNSCOP ye
si, Almanyaya dnmeden nce gemi yolcularnn Hayfa liman
na iniini izledi.
Siyonist hareket Filistinin gelecei hakkndaki daha nemli
bir sorunda hl 1942 Biltmore Programna balyd ama zel
olarak Ben-Gurion blnmenin daha gereki bir seenek ol
duu kararna varmt. Elbette Weizmann 1937den bu yana
bu fikri destekliyordu. Ben-Gurion 1947 Temmuzunda Yahudi
Ajansmn davasn Kudste UNSCOPa sunarken blnmeden
sz etmedi. Bu grev 8 Temmuz 1947de ifade veren Weizmanna
kald. Blnmenin Siyonistler iin bir fedakarlk olduunu ile
ri srd ama Filistinin tmne sahip olamayacaklarn bildik
lerini de kabullendi. Necef lnn Yahudi devletine eklene
rek Peel Komisyonunun nerdiinden daha cmert bir snr i
zilmesi arsnda bulundu. UNSCOP, Siyonistlerin neleri ka-
364
bul edeceini aka anlamt. Komiteyle grmeye tekrar a

rlan Ben-Gurion, Filistinin tmnden daha kk bir blgede
bir Yahudi devletini dnebileceklerini aklad ve zel gr
mede Necef l verildii takdirde blnmeyi destekleyeceinin
gvencesini verdi.'10)
UNSCOP 1 Eyllde raporunu verirken yeler, mandanm so
na erdirilmesini tavsiye ettiler. Filistinin gelecei hakknda ise
fikir birlii bu kadar kesin deildi. Hindistan, ran ve Yugoslav
temsilciler, ift uluslu federal devleti desteklerken, Avustralya hi
bir plan desteklemiyordu ve ounluk blnmenin lehinde oy
vermiti. Bir Arap devleti, bir Yahudi devleti, Kuds iin bir corpus separatum (ayr ynetim birimi) ve ekonomik birlik olacak
t. Weizmannm istedii gibi Necef blgesi Yahudi devleti snr
lar iinde yer alacakt. Ingilizlerin destekledii Araplar blnme
ye kar karken, Amerikallarn salam desteini alan Yahudiler
bunu elde etmek iin canla bala altlar. Amerikallar tasarla
nan Yahudi devletinde ok fazla sayda Arap bulunduunu ileri
srerek Bedevi nfusun youn olduu Necef blgesinin katlma
masnn bunu nleyeceini ileri srdler. Bu olaslkla yz yze
kalan Siyonistler bir kez daha kurt politikacya bavurdular.
19 Kasmda Weizmann Beyaz Sarayda Bakan Truman ile
grt. Necefin Yahudi devleti iin ok nemli olduuna ikna
olan Truman derhal Birlemi Milletlerdeki heyetine bu blge
nin Arap devletine verilmemesi talimatn gnderdi. Bu mdaha
lenin ok nemli olmasnn yan sra, Weizmannn Truman ze
rinde brakt izlenimin ne kadar deerli olduu ertesi yl anla
lacakt. Filistin Sorunu Geici Komitesi, blnme konusunda 25
Kasm 1947de oylama yapnca 25 olumlu oya karn 13 olum
suz, 17 ekimser ve 2 eksik sonucu ortaya kt. Ne var ki, ayn
29unda Genel Kurulda yaplacak oylamaya resmi neri olarak
gtrlmesi iin gereken ounluun te iki oyuna sahip deil
di. Bir kez daha Weizmann harekete geti, arkada Leon Bluma
(10) Fraser, Partition in Ireland, India and Palestine, s. 162-3.
SONU: MRAS
365
Fransann oyunu blnme yanls olarak deitirmesi iin telgraf

ekti. Beyaz Sarayn blnme yanls olmas yeterli sayda dev
letin bu ynde oy kullanmasna neden olunca 10 ekimserle 13
olumsuz oya karn gerekli olan 33 ounluk oyu saland. Birinci
Siyonist Kongresinden tam 50 yl sonra bir Yahudi devleti iin
izin verilmi oldu ve New Yorktaki bir toplantda Weizmann se
vin gsterileriyle karland.015
Weizmannin hizmetleri henz sona ermemiti. Araplar b
lnmeye iddetle karyd, Britanya uygulamaya koymamaya ka
rarlyd ve bylece Filistinin durumu belirgin bir biimde ktye
gitti. Truman ve danmanlar blnmeyi desteklerken Dileri
Bakanlnn kilit isimleri kart grteydi ve 1948 ylnn bala
rnda Filistinde yaananlar, blnmeye kar bir kampanya ba
latmalarna yol at. Eer Birlemi Milletler karar uygulanma
yacaksa Filistin sorununun Genel Kurula geri dndrlmesini
neriyorlard. Truman, ilke olarak bu neriyi kabul etti ama tm
konumalarn taslaklarn nceden grmek istedii uyarsn yap
t. Filistin hakknda bunca lobi faaliyetine maruz kaldna sinir
lenerek, Weizmann da dahil olmak zere hibir Siyonist liderle
grmeyeceini belirtti.
Diileri Bakanlnn blnme kart kampanyasndan ha
bersiz olan ve bu soukluun Beyaz Saraydan kaynaklandn
hisseden Siyonist liderler ambargoyu delmenin bir yolunu ara
dlar. in anahtarnn Trumanm ordudan eski dostu ve Kansas
Cityden i orta Eddie Jacobson olduu anlald. 13 Mart 1948de
Jacobson, Truman ile Beyaz Sarayda grt. Balangta isteksiz
olan bakan en sevdii siyasi kahraman Andrew Jacksonla k
yaslayarak Weizmann ile grmeye ikna etti. 19 Martta yaplan
toplantnn tutana tutulmad ve Truman blnmeyi hl des
teklediine dair Weizmanna gvence verdi. Ertesi gn bu geli
meden habersiz olan Warren Austin, Gvenlik Konseyine yapt
(11) Fraser, Partition in Ireland, India and Palestine, s. 179-82; Fraser, The
USA and the Middle East since World War 2, s. 31-4.
366
konumada ABDnin blnmeyi reddettiini syleyerek Yahudi

devleti olasln kukuya drd. Yine Beyaz Saray toplant
sndan habersiz olan Yahudi kamuoyu fkeye kapld ve tart
malar Beyaz Saray evresinde dnerken, bakann desteine g
venen Weizmann sesini karmad ve bylece Trumann iyi ni
yetini kazand. Weizmannm Siyonizme yapt hizmetlerin en
nemsizi bu deildi.02
srail Devleti: Bakan olarak Weizmann

Britanyann Filistin mandas 14 Mays 1948de sona erince BenGurion Tel Aviv Mzesinde srail Devletinin kurulacam ilan
etti; 11 dakika sonra Trumann resmen tand kaytlara ge
ti. New Yorkta bulunan Weizmann, bu tarihi olaylara tank ola
mamt. 17 Maysta Ben-Gurion bakanlndaki Geici Devlet
Meclisinin kendisini bakan setiini rendi ve srailde Ocak
1949da yaplan ilk seimle makam teyit edildi. srail Devletinin
ilk devlet bakam seilmek, Weizmannm kariyerinde baarl bir
final olmalyd ama hznl bir son perde olduu anlalacak
t. sraile dnmeden nce son bir hizmette daha bulundu. 23
Maysta Truman ile yapt resmi toplantda, Amerikann yeni
devlete 100 milyon dolarlk bir kredi aacan rendi. Ama evi
ne dndkten ksa bir sre sonra tablo karard.
Artk 70li yalarnn ortasna gelen, sal gitgide bozulan
Weizmann yine de belirli Avrupa lkelerinde olduu gibi bakan
olarak olaylarda aktif bir rol stlenmek istiyordu. Ben-Gurion
ise, bakann rolnn tpk Britanya monarisi gibi sembolik ol
masnda kararlyd. Bakanlk grevlerini Weizmanna tantr
ken Dileri Bakan Moshe Sharett tam olarak bu szc ol
duka aalayc bir drstlkle kullanmt. Ben-Gurion hk
meti devlet ileri hakknda ona danmad gibi, kabine toplant
larnn tutanaklarn okuma ricas da kabul edilmemiti. En z(12) Fraser, The USA and the Middle East since World War 2, s. 38-43.
SONU: MlRAS
367
c nokta ise, srail Devleti Kurulu Deklarasyonunda imzasnn

bulunmamasyd. Geri o tarihte Tel Avivde deildi ve bu tari
hi belgeyi 34 kii imzalarken, orada bulunmayan kiiye de im
za yeri alm ama kendisi atlanmt. En iyimser bakla devle
tin ilk bakan ve Siyonizmi nemli aamalarndan geiren kii
olarak garip bir ihmal olarak grlebilirdi.03' Elbette onur duy
mutu ama istedii bu deildi. 1949 ylnda artk kendi adm ta
yan ok sevdii aratrma enstits iin son kez Amerikay ziya
ret etti ama imdi kendini Rehovoth Mahkmu olarak gryor
du. Weizmann, yaamnn son ylnda tmyle yataa mahkm
oldu ve 9 Kasm 1952 tarihinde ld.(I4)
Birinci Arap-srail Sava ve Filistin iin al-Nakba(15)

Ben-Gurionun srail Devletinin kuruluunu ilan etmesinin ertesi
gn Msr, Suriye, Lbnan, rdn, Irak ve Suudi Arabistandan
oluan Arap Birliinin ordular saldrya geti ve balattklar sa
va 1949 ubatnda srailin zaferiyle sona erdi. srailliler snr
iindeki cephelerde modern silahlar olmayan, birleik bir amac
bulunmayan alt Arap lkesinin ordularna kar savayorlard.
1949 ylnda imzalanan atekes anlamalar srail iin, UNSCOP
plannn saptadndan ok daha geni ve gvenli snrlar olu
turdu. Artk srail, 1948 ncesi Filistinin yzde 78ine sahip
ti. Yine de ky eridi ok dard ve atekes anlamalar sava du
rumunu sona erdirmediinden potansiyel olarak saldrya ak
t. Yenilgi Arap dnyasnda radikallie yol anca tam tersi or
(13) Rose, Chaim Weizmann, s. 446.
(14) Weizmann, Trial and Error, s. 385-9; Vera Weizmann, The Impossible
Takes Longer, s. 237-52; R H S Crossman, The Prisoner o f Rehovoth,
Meyer W Weisgal ve Joel Carmichael (ed), Chaim Weizmann: A
Biography by Several Hands (Weidenfeld and Nicholson, Londra: 1962)
s. 325-6; Rose, Chaim Weizmann, s. 445-59.
(15) Bu paragraflardaki Arap-lsrail atmas Fraserm The Arab-Israeli
Conflict adl yaptndan alnmtr.
368
taya kt. 1952de Hr Subaylar Hareketi Msrdaki monari

yi ykt. Devrimci lider Albay Cemal Abdl Nasr, 1954te Msr
Devlet Bakan oldu ve gerek Bat gerekse srail ile atan yeni
Arap milliyetiliinin karizmatik sesi oldu. Gvenlik ya da g
venlik eksiklii srailin sregiden bir kaygs olacakt. srail, ayr
ca Bat Kuds elde etti ama Alama Duvarmn bulunduu Eski
Kentin almamay znt kayna oldu.
Artk srail Weizmannn eski meslekta ve bir dnem raki
bi olan Ben-Gurionun babakanlnda ulus ina etme iine gi
riebilirdi. 1960larn ortasnda Bat Almanya'nn dedii tazmi
natlarn desteiyle ekonomisi gney Avrupa lkeleriyle kyasla
nabilir dzeye ykseldi. Yeni devlete zellikle Ortadou ve kuzey
Afrikadan ok gmen gelmiti. Bu blgelerden gelenler o tarihe
kadar neredeyse tmyle Avrupa kkenli olan nfusun yaps
n deitirdi. Hitlerin soykrm nedeniyle artk Avrupadan ok
sayda gmen gelmesi olas deildi ama srail soykrmdan sa
kurtulanlar almaya hazrd. Avrupa kkenli Akenaz Yahudiler
ile Ortadou ve Afrika kkenli Sefarad Yahudilerin grle
ri arasndaki ilikiler her zaman kolay olmad. Laik ve dindar
Yahudiler arasnda da gerginlikler yaand ama sraillilerin o
unluu bir srail devleti idealiyle birleti ve baarlarndan gu
rur duydu.
Bu olaylarm tmnde kaybedenler Filistinliler oldu. Geri
1947de blnmeye iddetle kar kmlard ama Filistinin
hibir siyasi varl olumad. Bunun yerine manda altnda
ki Filistinin geri kalan yzde 22si ikiye ayrld. Bat eria ola
rak bilinen ve Dou Kuds kapsayan blm, Abdullahn Arap
Lejyonu askerlerinin denetimi altmdayd ve 1950 ylnda resmen
ilhak edildi. Abdullah, srailin oluturulmasna dier Arap l
kelerinden daha soukkanllkla bakt ve savatan sonra srail ve
rdnl yetkililer dikkat ekmeden temas srdrdler. Bu pa
zarlklarn ieriinde rdnn denize ulamas iin bir koridor
amasna izin verecek ekilde Filistinin tekrar blnmesi ve sal
drmazlk anlamas da vard. Ne var ki, gerek Abdullahn hk
SONU: MRAS
369
metinde gerekse daha geni Arap dnyasnda bu gre gl bir

muhalefet olutu. srail de anlamann ie yaramasn salayacak
gerekli toprak dnlerini vermeye yanamyordu. 20 Temmuz
1951 tarihinde Abdullah'n Kudsteki Mescid-i Aksa Camisinin
dnda radikal bir Mslman tarafndan ldrlmesi, bu gr
meleri aniden sonlandrd. Ksa bir aradan sonra 17 yandaki to
runu Hseyin baa geti ve 1999 ylnda kanserden lnceye ka
dar blgenin en uzun mrl, liderlerinden biri olduunu kant
lad. Bu srede Haimi hanedanln saysz engelden baaryla
atlatt.(16)
1948-9 ylnda srail ve Msr birlikleri arasnda iddetli m
cadelelerin yapld Gazze ky eridi Msr igali altnda yne
tildi ama Msra ilhak edilmedi. Kaderi ackl, gelecei bulank
t. Arazinin byk bir ksm kum tepeciklerinden oluuyordu,
para edecek hibir doal kayna yoktu ve atekes anlamalar
nn hatlaryla blnmt. 1948 ncesinde 70.000 olan nfusuna
200.000 mlteci katlmt.
1949 ylnda Filistinli mltecilerin toplam says yaklak
750.000 idi. Bazs kamt, bir ksm sava srasnda srgn edil
miti. Evleri, ileri, topraklar olmayan mlteciler rdn, Gazze,
Lbnan, Suriye, Irak ve sraildeki kamplara datlmlard ve on
yllar boyunca Aralk 1949da kurulan Birlemi Milletler Filistinli
Mltecilere Yardm ve alma Ajans (UNWRA) yardmyla ya
amlarn srdreceklerdi. Filistinliler iin 1948-49 olaylar, alNakba byk felaket olarak bilinecekti. Saylar yllar iinde ar
tan Filistinli mltecilerin sorunu Ortadounun yantlanmayan
en byk sorularndan biri oldu.(17)
(16) Avi Shlaim, The Irot Wall: Israel and theArab World (Penguin, Londra:
2001) s. 62-8.
(17) Fraser, The Arab-Israeli Conflict, s. 46-7, 54-8, 201; Benny Morris,
The Birth o f the Palestinian Refugee Problem 1947-1949, (Cambridge
University Press, Cambridge: 1987) s. 203-12. Yeni bir alma, Han
Pappe, The Ethnic Cleansing o f Palestine (Oneworld, Oxford: 2006)
M O K24
370
Arap-tsrail Savalar
1948-49 sava birok savan birincisiydi. 1955 ubatnda
Filistinden sraile yaplan basknlar srailin Gazzeye byk
apl saldrsyla sonuland. srail, Nasrn Svey Kanal irke
tini kamulatrmasna karlk olarak, ynak yapan Britanya ve
Fransa ile gizli anlamas uyarnca 29 Ekim 1956da Sina lnde
Msra saldrd. 5-6 Kasm tarihinde Port Saide kmak gibi kt
tasarlanm Ingiliz-Fransz plan, fkeye kaplan Bakan Dwight
D. Eisenhower tarafndan durduruldu. Yerine Birlemi Milletler
Acil Durum Gc (UNEF) getirildi.
Svey Krizi olarak bilinen giriim Britanyann Orta
doudaki rolnn sona erdiine ve Amerikann bundan son
raki on yllar boyunca byyecek stnlne iaret ediyordu.
1967 Hazirannda Sovyetlerin srailin Suriyeye saldraca hakkndaki aslsz mesaj zerine, Msr ve Suriye ordularn topla
maya balad. Nasr UNEFin ekilmesi iin srar edip, ardndan
Tiran Boaznn kapatldn duyurunca, srail daha nceden
byle giriimin bir casus belli (sava nedeni) olduunu belirtmi
olduundan, kriz kritik boyuta ulat. srail, bir yldrm hareka
tyla karlk verdi, birka gn iinde birlikleri Svey Kanalna
ulat ve Suriyeden stratejik Golan Tepelerini ald. Arap davas
na destek vermeye abalayan Kral Hseyin, Dou Kuds ile Bat
eriay yitirdi. Sava sonras dnyanm en dramatik askeri zafer
lerinden birini kazanan srail, artk 1948 ncesi Filistinin tm
ne ve ayrca byk boyutta Msr ye Suriye toprana sahip ol
du.
6 Ekim 1973de diplomatik ilerleme gremediinden hsra
na urayan Msr Devlet Bakan Enver Sedat ile Suriye Devlet
bakan Hafz Esad, Svey Kanal ve Golan Tepelerindeki srail
mevzilerine srpriz bir saldr dzenledi. Msr ve Suriyenin ba
langta Svey Kanal ve Hermon Danda elde ettii baarla
rn ardndan srail, youn bir Amerikan malzeme desteini arka
sna alarak kar saldrya geti. Amerikan Dileri Bakan Henry
Kissingerin diplomasisi sayesinde atmalar sona erdiinde,
SONU: MRAS
371
srail ordusu, Svey Kanalnn gney kesiminin bat kysna ko

nulandrlm ve Msrn nc Ordusunu sard gibi Golan
cephesindeki baarl operasyonlardan sonra am da tehdit et
mekteydi. Savan sonucu belirgin olmaktan ok uzakt. srail
birlikleri ilk baarszln ardmdan stnl ele geirdi. Ne var
ki, bu arada Msr ve Suriyenin askeri onuru ve zgveni yerine
gelmiti ve Sedatn umduu gibi diplomatik admlarn yolu al
mt. Bir atekes anlamasnn pazarlm baaryla tamamlam
olan Kissinger, bu sre iin de iyi bir seimdi.
Irak: Haimi krallnn sonu

Abdullah, srail ile bar yapmaya istekliydi ama Bat yanls y
nelimlerine karm Irak, bu yeni devletle herhangi bir uzlama
ya ar derecede karyd. 1948 yl lkede son derece alkant
l geti. Filistin atmas ve Portsmouth Anlamas adyla bili
nen yeni Ingiliz-Irak anlamas nedeniyle saysz isyan kt.
Filisintinle balantl isyanlarda Badatn Yahudi toplumu he
def alnmt ve artk Irakta bir gelecek olmayacan anlayan
Yahudiler 1950lerin banda mlklerini geride brakarak lke
den ayrldlar.081 Irakm ynetici snfnda nemli bir isim olan
Nuri el-Said, rdn Kral I. Abdullahn lmn frsat bilerek,
Bereketli Hilalde birleme planlar iin Irakn liderliini tekrar
ne srd. Ne var ki, 1952de Msrda ibana gelen yeni aske
ri rejim ona blgesel liderlik iin rakip olmutu. Nasrm ilk baa
rlarndan biri bar zamannda Britanyann Msrda s bulun
durma hakkn kaldran bir anlama imzalamak olmutu. Bu ey
lem Nuri el-Said ve Irak kraliyet ailesinin Britanya slerinin ve
balantlarnn srdrlmesi taraftarlyla elikiliydi. Britanya
Iraktaki hava slerini ve askeri tesislerini 1958deki devrime ka
dar muhafaza edecekti.
Ayrca Osmanl ordusunda bulunduu dnemden bu ya(18) Tripp, A History of!raq, s. 125-6.
372
na Ruslara gvenmeyen Nuri el-Said, Irak kesin olarak Bat

ittifakna sokmaya kararlyd. 1955 ylnn balarnda Badat
Paktyla Britanya, Iran, Trkiye ve Pakistan da kapsayan bir
blgesel savunma organizasyonu kurdu. Zaman iinde aralarn
da rdn ve Suriyenin de bulunduu dier Arap lkelerini de
bu ittifaka katmay umuyordu. Souk Savata Arap devletleri
nin tarafsz olmasm yeleyen Nasr, Badat Paktn ayrca blge
de kendi liderliine bir meydan okuma olarak grd. Msr lideri
gittike g kazanan propaganda makinesini Irak liderliine kar
iletmeye balad. Msrdan esinlenen isyanlar sonrasnda rdn
ittifaka katlmamay seerken, Suriye, Nasr tarz Arap milliyeti
liinin etkisinde kalmt. Haimilerin yzyze kald yalnzlat
rlma durumu, Ingiliz-Fransz-Israil birliklerinin Sveyi igaliyle
biraz daha iddetlendi.(19) 1957 yaz ve sonbaharnda Suriye hak
knda uluslararas bir kriz knca, Britanyann cesaretlendirme
siyle Nuri el-Said Irakn mdahalesi iin eitli planlar ortaya att
ama Msrn etkisini salamlatrmaktan baka bir ie yaramad.
Nasrin liderliinde 1958 ubatnda Birleik Arap Cumhuriyeti
ad altnda Msr ile Suriye bir araya geldi. Nuri el-Said umarszca
Irak ve rdnden oluan Arap Birlii nerisini ileri srd ama
pek yaygnlkla destek bulmad.
Yurtiinde rejimi istikrarl deildi. Gittike artan petrol ge
lirinden yararlanmayan kyl kitleleriyle servetleri srekli ar
tan mlk sahibi snflar arasnda Irakta ok derin sosyal bln
meler vard. Toprak sahipleri snf ayrca says artan orta sn
f g odaklarndan uzak tutuyordu. Petrol gelirinin harcama
sndan sorumlu Kalknma Kurulu ok ar davrand iin ele
tiriliyordu. Badat Pakt konusunda Nasr propagandas, Irakm
Bat-yanls d politikas hakknda yaygn siyasi huzursuzlua
yol at.(20)
(19) Louis, Ends ofBritish Imperialism, s. 860.
(20) Stephen Longrigg ve Frank Stoakes, Iraq, (Praeger, New York: 1959), s.
225.
SONU: MRAS
373
Hkmet en lml muhalefeti isyan olarak karladndan

yasal siyasi muhalefete pek az frsat brakyordu.'211
Ordunun iindeki daha geni siyasi huzursuzluk Msrn Hr
Subaylar modeli zerine dzenlenmi gruplarm bymesiyle
yansyordu. Bu gruplar rejime son vermeye gitgide daha kararl
oldular. Irak birliklerine oradaki rejimi desteklemek iin rdne
gitme emri verilince aradklar frsat domu oldu. Ordu Badata
yryp iktidar ele geirdi. Dehet verici sahnelerle aralarnda
gen kraln ve eski kral naibi Abdullahn da bulunduu krali
yet ailesi ldrld. Nuri el-Said sylentilere gre kadn giysileri
iinde dost bir yabanc lke eliliine snmaya alrken yaka
land ve ldrld. Tugeneral Abdlkerim Kasm ynetiminde
Irakta cumhuriyetin kurulduu ilan edildi.
El-Fet ve Filistin Kurtulu rgt

1948-49 olaylarnn ardndan Filistinde siyasetin canlanmas iin
on yl gemesi gerekti. On yl sonra savata arpm Gazzeli bir
mhendis olan Yaser Arafat ne kt. 1959da bir grup arkada
yla el-Fetih adm verdii Filistin Ulusal Kurtulu Hareketini
kurdu. 1967deki savata rdndeki Karamehde srail ordusu
na meydan okuyup, Bat eriada iletiim alar kurdu. 1964te
kurulan ama pek etkin olmayan Filistin Kurtulu rgt, (FK)
1968-69da el-Fetihin nderliinde yeniden yaplandrld ve
Arafat, 2004 Kasmnda lnceye kadar bakanln srdrd.
srail igaline kar silahl Filistin direnii eitli biimlerde g
rld. El-Fetih Bat eriada geleneksel biimde basknlar dzen
lerken, Filistin Halk Kurtulu Cephesi havayollarn hedef ala
rak Filistin sorununun dnya haberlerinin manetlerinden in
memesini salad. 1970 Eyllnde rdne giden uan ka
rlmas, bu aamanm zirvesi olunca Kral Hseyin Kara Eyll
(21) Bkz. George Lavvrence Harris, Iraq: ItsPeople, Its Society, Its Culture (HRAF
Press, New Haven: 1958) s. 83 ve Longrigg ve Stoakes, Iraq, s. 242.
374
adyla anlan bir operasyonla kendi- lkesindeki Filistin kampla

rna saldr dzenledi. Kara Eyll ifadesi, 1972 Mnih Olimpiyat
Oyunlarnda ayn adl bir organizasyon on bir Israilli sporcuyu
ldrnce tekrar gndeme geldi.
1973teki savatan sonra FK siyasi bir yol izlemeye bala
d ama srail onlara kar derin bir dmanlk beslediinden pek
kolay bir i olmad. El-Fetih FKnn iindeki saysz gruptan
yalnzca biriydi. Arafat, 1974 Kasmnda New Yorkta Birlemi
Milletler Genel Kurulunda konuunca en yksek noktasna
ulat ama bu ivmeyi srdremedi; nk Filistinliler ertesi yl
Lbnanda gelien ve lkede uzun sren bir i savaa yol aan kri
ze yakalandlar.
1970li yllara kadar Lbnan Ortadounun finans merkeziydi
ve Arap devletlerinin en baarls gibi grnyordu. Ne var ki, hu
zur ve refah grntsnn altnda ok nemli toplumsal gergin
likler yatyordu. Lbnan, kendini 1950lerde Araplarn arasnda
ki ekimelere, topraklarnda byk rakamlarda Filistinli mlte
ci bulunduundan Israil-Filitin atmasna ve ABD ile Sovyetler
Birlii arasndaki daha geni mcadelenin iine ekilmi buldu.
Lbnann Ulusal Pakt 1950lerin sonuna kadar varln srdr
d ve bu tarihte Araplar arasndaki mcadelelerin yaratt gergin
likler ile blnm bir toplum nedeniyle ksa sreli bir i savaa s
rklendi. 1960larm sonunda balayan Lbnan merkezli Filistinli
gerillalarnn sraile saldrlar daha byk srail tepkilerine yol
aarak, Hristiyan ve Mslman toplumlar arasndaki ilikilerin is
tikrarn bozdu. 1975te Hristiyanlarla Filistinliler arasnda byk
apl atmalar kt. Mslman-Hristiyan i savama dnt ve
1989a kadar srd ve sonunda Suriye, srail, ABD, Fransa, talya
ve Birleik Krallk eitli derecelerde iin iine kart.
Arap-srail bar anlamas giriimleri

1967 sava sona erince diplomatik bir anlama giriimi derhal
balarken kilit belge 22 Kasm tarihli Birlemi Milletler Gvenlik
SONU: MRAS
375
Konseyinin 242 numaral karar oldu ve bundan sonraki pazar

lklarn temelini oluturdu. znde srail silahl kuvvetlerinin
son atmada igal ettii topraklardan ekilmesini ngryor
du ama bu koul eitli ekillerde yorumlanabilirdi. Her eye kar
n blgedeki tm devletlerin egemenliini kabul ediyordu. Msr
ve rdn bu karar kabul edince, sraili tanmak zorunda kald.
Karar, mlteci sorununa adil bir zm getirilmesini de istiyordu
ama bu tanm Filistinliler kabul etmedi, iki yl sonra Amerikan
Dileri Bakan William Rogers, talihsiz bir bar plan ilan etti
ama herhangi bir ilerlemenin grlmesi iin 1973 savann ya
anmas gerekti. 1974-75te Henry Kissinger, srail ve onun iki
nemli dman olan Msr ve Suriye arasnda ok nemli ser
best brakma anlamalar pazarln yrtp mevcut tehlikenin
byk bir ksmn yattrd. Golan Tepelerinde bir atekes izgi
si kabul edildi ve Svey Kanalnn her iki yakas Msra geri ve
rildi. Buna karlk olarak Sedat, srail kargo gemilerinin Svey
Kanalndan geebileceini ilan etti.
Bundan sonraki en byk adm Bakan Sedat att. 1977
Kasmnda Kudsteki srail Parlamentosu Knessette konuma
yaparak tm dnyay artrken, yalnzca Msr ve srail arasn
da kalmayp Filistinlileri de ieren bir bar ars yapt. Bu arada
devletin kuruluundan bu yana srail politikasna damgasn vur
mu olan ii Partisi iktidar, banda eski Irgun lideri Menahem
Begin ve 1973te srailin Svey Kanaln gemesini nermi
olan General Ariel aronun bulunduu sa kanat Likud partisi
ne kaybetti. Onlarn seim zaferi, Ortadou kkenli Yahudilerin
gittike artan gcne yansmaya balad.
Sedatn dramatik mdahalesine karn, herhangi bir ilerle
menin ortaya kmas iin ABD Bakan Jimmy Cartern kararl
bir mdahalesi gerekti. 1978 Eyllnde Camp Davidde dzen
ledii zirve toplantsnda, Msr ile srail arasnda iki ereve an
lama, yapld. Birinci ereve anlama, iki lke arasnda bir bar
anlamasnn imzalanmasn ngryordu ve ertesi yl 26 Martta
imzalanan anlama, 1981de Enver Sedatm suikaste kurban git-
376
meinden sonra bile varln srdrd. srail, Sina Yarmadasm

geri vererek en gl Arap dmanndan gelen tehditleri orta
dan kaldrm oldu. Bat eria ile Gazzenin gelecei konusundaki
kinci ereve anlama, amacna ulaamad. Bat eria ve Gazzede
yaayanlara tam zerklik getiriyordu ama bunun anlam zerin
de fikir birliine varmak olanakszd.
Lbnanda sava ve ntifada

6 Haziran 1982 tarihinde srail birlikleri Lbnana girin
ce Galileye Bar Operasyonu balam oldu. Birka gn iin
de Beyrutun d mahallelerine, kentin Mslman semtlerine ve
Filistin mlteci kamplarna yaklatlar. Tartmal bir savat, hat
ta srailin iinde bile itirazlar vard ve kentin baz blmlerinin
srekli bombalanmas, Bakan Ronald Reagann ar basksy
la sona erdi. Sonuta Amerikan, Fransz, Italyan okuluslu ortak
gc Yaser Arafat ve FK glerinin kentten karlmasn de
netledi. Bakan Reagan, yeni bir bar plan yapt ama birka gn
iinde srailin umudunu balad Maruni lider Beir Cemayel
ldrld. ldrlen liderin Lbnanl destekileri, Beyrutun
batsnda, Cemayelin ldrlmesinden sonra srailin igal etti
i blgede bulunan, Sabra ve atila mlteci kamplarnda yzlerce
Filistinliyi katlettiler. Amerikan, Fransz, Italyan ve Ingiliz asker
lerinden oluan yeni bir okuluslu g, Beyruta gnderildi ama
grevi Lbnan atmasnn iddetinden ayrlamaz bir hal ald.
23 Ekim 1983te intihar bombaclar 241 Amerikan denizcisiyle
78 Fransz askerini ldrnce, kriz patlak verdi. Ertesi ilkbaharda
okuluslu g geri ekildi.
Olaylarm oda diplomatik ilerlemenin grlmedii iin hs
rann artt, 1980lerden bu yana srailin yerleme etkinlikle
rinin srekli fazlalat Bat eria ile Gazzeye evrildi. Aralk
1987de Gazzede balayan, Bat eriaya yaylan intifada ya da
Ayaklanma, srail igaline kar ei benzeri grlmemi ok ge
ni apl bir meydan okuma oldu, intifada eyleminden ortaya
SONU: MRAS
377
kan yeni hareket yalnzca sraili deil, el-Fetihi de hedef alyor

du. eyh Ahmed Yasinin kurduu Hamas ya da tslami Direni
Hareketi, bylece balam oldu. Bu hareket sosyal alma ile yo
un bir Islami dnceyi zzeddin el-Kassam Tugaylar adl aske
ri kanatla birletiriyordu. Hamas, laik el-Fetihe muhalefet olarak
byyecekti/22-1
Haimiler sonrasnda Irak

Haimi krallnn enkazndan ortaya kan Irak Cumhuriyeti,
elien siyasi hrslarn ve ideolojilerin penesine dt ve Kasm
1963te iktidardan indirilip ldrld. 1979 Temmuzunda g
venlik hizmetlerinde gl bir g merkezi ina etmi olan Baas
Partisinin nde gelen yelerinden Saddam Hseyin, devlet ba
kanlna getirildi ve ilk i olarak partisinin rakiplerini acma
szca temizledi.(23) Ksa srede gcn Snnilerin anavatannda
ki Baas Partisinden ve silahl kuvvetlerden alarak lkesini sm
sk avucuna ald ve macerac bir d politika srdrmeye bala
d. Saddam Hseyinin rejimi laikti ama olumasndan bu yana
lkenin baskn unsuru Snni Araplard. ahn 1979da tahtn
dan indirildii ii randa kurulmakta olan slam Cumhuriyeti
Saddam Hseyinin ilk hedefi oldu. Irakm tek ticari su yolu
olan attl Arap Nehri iki lke arasnda uzun sredir bir so
run oluturuyordu ve Iran devriminin yol at alkant hareket
gemek iin harika bir frsat yaratmt. 1980 Eyllnde Irak,
Iran topraklarna bir dizi saldr balatt. Ne var ki devrim yaa
yan Iran, gl bir rakip olduunu kantlad. 1988e kadar s
ren sava, Irak hi kazan elde etmeden byk bir bor yk
altnda brakt.*245
(22) Bkz. Beverley Milton-Edwards ve Stephen Farrell, Hamas, (Polity Press,

Cambridge: 2010).
(23) Tripp, A History o f Iraq, s. 213-14.
(24) Tripp, A History o f Iraq, s. 224-39.
378
ranla yapt sava, Saddam Hseyinin uluslararas durumu

son yanl okumas deildi. Bundan sonraki hedefi Kuveyt oldu.
Burada da eskiye dayanan snr ekimeleri vard ve Iran sava
nn 30 milyar dolarlk borcu sz konusuydu. 2 Austos 1990da
Irak ordusu hibir direni gsterecek durumda olmayan Kuveyti
igal ederken, Saddam Hseyin, bu saldrnn Ortadounun ge
ri kalan ve Washington zerinde yarataca etkiyi ok yanl he
saplamt. 5 Austosta Bakan George Bush, bu saldrnn kar
lksz kalmayacan ilan etti. Suudi Arabistan, Amerikan asker
lerine lkesine giri izni verirken, Britanya ile Fransa da destek
olacaklarn akladlar. Aralarnda Msr ve Suriyenin de bulun
duu eitli lkelerin birliklerinin katlmas, Irak liderinin hrs
larnn Ortadouda nasl yorumlandna iaret ediyordu. Trk
askerleri mdahaleye katlmad ama Trkiyenin gneyindeki
incirlik NATO hava ssnn operasyonlar iin kullanlmasna
izin verildi. 29 Kasm 1990 tarihinde Birlemi Milletler Gvenlik
Konseyi, Irakn 15 Ocak tarihine kadar Kuveytten ekilmesini
ngren bir karar yaynlad. Bu tarih alnca Iraka hava saldr
lar balatld. Koalisyon glerinin 24 ubatta 1991de balayan
kara saldrs, Kuveyti gn iinde kurtard. Gvenlik Konseyi
daha fazla harekata ve zellikle Badata ilerlenmesine izin ver
memiti. Yenilgiye urayan Saddam Hseyinin iktidardan indi
rilecei umutlar boa kt; nk hkmetinin temel bir daya
na olarak kendi Cumhuriyet Muhafizlarm zenle yetitirmi
ti. Gneydeki ii ve kuzeydeki Krt blgelerindeki ayaklanmalar
acmaszca bastrld ve Irak, Birlemi Milletlerin yaptrmlarna
maruz kald halde, Saddamn gc yara almad.(25)
New York ve Washingtonda El-Kaidenin 11 Eyll saldrla
rnn ardndan ABD, Saddam Hseyinin iktidardan alnmasna
karar verdi, iktidar 2003 ilkbaharnda ivedilikle yok edildi ama
bunu izleyen yllar boyunca iddetli ayaklanmalar ve geni ap
(25) Fraser ve Murray, America and the World since 1945, s. 248-54; Tripp, A
History of!raq, s. 244-50: Mango, The Turks Today, s. 90-1.
SONU: MRAS
379
l ykmlar yaand. Bu atmalarda onbinlerce Irakl yaam

n yitirdi. Amerikan askerleri Aralk 2003te Saddam Hseyini
yakaladlar. 2005 ylnda 148 ii kylnn ldrlmesiyle ba
lantl olarak mahkemeye karld, sulu bulundu ve 30 Aralk
2006da idam edildi. Bu arada Dawa Partisinin lideri Nuri elMaliki ynetiminde mays aynda yeni bir hkmet kuruldu,
Aralk 2005te seim yapld. 7 Mart 2010 tarihindeki 325 sandalyeli Temsilciler Meclisi seimi daha az belirleyici oldu; yine de
Malikinin Hukuk Devleti Koalisyonu 89 sandalye kazanrken es
ki Devlet Bakan Iyad Allawi liderliindeki muhalif Irak Ulusal
Hareket Partisi, 91 sandalyeye sahip oldu. Irakn siyasi gelecei,
bunca engelin arasndan ne kadar tereddtl olursa olsun, ortaya
kmaya balyordu.(26)
Belirsiz bir bar sreci

1993 yl boyunca srail ile FK temsilcileri arasnda Norvete
son derece gizli grmeler yrtld ve 9 Eyllde ilkeler
Deklarasyonu ad verilen mektuplar takas edildi. Bu dramatik ge
lime kapsamnda FK, srailin var olma hakkn tand, terriz
mi lanetledi ve srail de Gazzeden ve Bat eriadaki Eriha ken
tinden ekilmeye sz verdi. Son anlama pazarlklar srerken be
yl iin Gazze ve Bat eriay ynetecek bir Filistin Meclisi iin
seim yaplacakt. 13 Eyllde Beyaz Saraydaki trende Bakan
Clintonm gzetiminde Arafat ile srail Babakan Yitzhak Rabin
el sktlar ve anlamay imzaladlar. 1994 Maysnda Kahirede
gerekleen bir grmede, Arafat bakanlnda bir Filistin
zerk Blgesinin oluturmasnn yolu ald. Ekim aynda srail
ile rdn arasnda bir bar anlamas imzaland. Her eye karn
(26) Tripp, A History of Iraq, s.303-8, 313-14; ayrca bkz. Kenneth Katzmann,
Iraq: Politics, Elections and Benchmarks (Congressional Research Service,
The Library o f Congress, Washington, DC: 24 Austos 2010) <http: //
fjpc.state.gov/documents/organization/14288.pdf>
380
Oslo bar srecinin iki tarafta da kartlar vard. Hamas buna

kar bir kampanya balatt, Rabin, 4 Kasm 1994te Tel Avivde
bir mitingde gen bir srailli tarafndan ldrld, intihar bom
baclar srailin verecei destei engellediler.
Beyaz Sarayn Gl Bahesindeki grkemli tokalamaya kar
n, linton hkmetinin tm gayretlerini boa karan bar s
reci gelimedi. sraile kar bombal saldrlar ve Bat eriadaki
srail yerleimlerinin bymesi iyi niyeti gelitirmenin tam ter
sini ortaya kard. Filistin Meclisi seimi Ocak 1996da ya
pld. 1998deki Nye Vadisi konferansnda Bat eriann yz
de 40, Filistinlilerin gvenlik nlemleri almas kouluyla mec
lisin denetimi altna girdi ve Clinton bir konuma yapt. 2000
Temmuzunda Clinton Camp Davidde Arafat ile srail babaka
n Ehud Barak bir araya getirmek iin cesur ve yaratc bir gi
riimde bulundu. Gndem 1967 snrlar iinde bir Filistin dev
leti kurulmasyd. Toprak dalmnda yaplacak dzenlemeler
Yahudi yerleim yerlerini sraile aktarrken, Filistinlilere de srail
topraklarnn bir ksm verilecekti. Filistin, Kudsun dousun
da ve kentteki Harem-erif tapmanda gzetim haklarna sa
hip olacakt. Ehud Barak, Filistine Bat eriann yzde 91ini,
Harem-erif/Tapmak Dan, Kudsn bir blmnde ege
menlii vermeye ve mlteciler iin bir zm bulmaya hazr gibi
grnyordu. Arafat kabul etmedi.(27)
Zirve toplantsnn k derhal iddet olaylarna yol at.
Ayaklanmann gerek nedeni deilse bile yol aan olay, 28 Eyll
2000 tarihinde Filistinlilerin zellikle sevmedii, srail muhalefet
partisi Likudun lideri Ariel aronun Harem-erif i ziyaretiy
di. Ertesi gn polis Filistinli protestoculara ate ap drt kiiyi
ldrnce, el-Aksa Intifadas balad. Birinci Intifadadan daha
(27) Clinton abalarn kendi yazd My Life adl kitapta anlatyor

(Hutchinson, Londra: 2004) s. 911-16 ve Dennis Ross, The Missing
Peace: The inside Story of the Fightfor Middle East Peace (Farrar, Strauss
and Giroux, New York: 2004) s. 650-71 l.adl kitapta bulunuyor.
SONU: MRAS
381
fazla iddet ieriyordu ve intihar bombalaryla yaplan saldrlar

srailin tank ve sava helikopterleriyle karlk vermesine neden
oldu.(28) Clinton, Bakanlk dneminin sonunda, Ocak 2001de
anlama salamak iin son bir giriimde bulundu ama Arafat ikna
edilemedi. Kudsn Eski Kent blm ve Filistinli mltecilere
geri dn hakk tannmas iddialarndan vazgemedi. Ardndan
yaplan srail seimini aron kazand.
2002 ylnda Israil-Filistin ilikileri zc bir ekilde kanl in
tihar bombaclar ve srailin misillemeleri sarmalna dnt. 27
Martta Netanyada Hamursuz Bayram kutlamasnda patlayan
bir intihar bombas 28 kiiyi ldrp 140 kiiyi yaralad. Karlk
olarak aron, Bat eriada Savunma Kalkan Operasyonunu ba
latt ve Arafat Ramallahdaki karargahnda yalnzlatrd. Ope
rasyonun sonucunda zellikle Cenin mlteci kampndaki can ka
yplarnn says tartma yaratt. Badatn dmesinin ardndan
30 Nisan 2003 tarihinde Bakan George W. Bush, son anlamann
2005te yaplaca bir Israil-Filistin atmas Kalc zmne
iki lke Performansna Dayal Yol Haritas nerisi getirdi. Bu
giriim daha ncekilerden baarl olmad ama Amerikann iki
devlet zmne yaklam nemli bir noktayd.
Bat eria ile Gazzeyi etkisi altna alan kritik gelimeler orta
ya kt. Bat eriada srail, intihar bombal saldrlara kar bir
gvenlik duvar ina etmeye balad.rktc bir manzarayd
ve Kudste beton bir duvar eklini ald. Filistinliler bunu bir il
hak duvar olarak grdler; nk 1967 snrnn tesindeki yer
leim yerlerini iine alyordu, zellikle ekonomisi turizme daya
l Beytlehem gibi birok yerleim blgesine kt etki yapyordu.
Gazzede sregiden intihar saldrlar srailin Hamas liderliini
hedef almasna yol at. 22 Mart 2004te bu hareketin kurucu
su eyh Ahmed Yasin bir roket saldrsnda ld ve ardl da bir
(28) George Mitchell, Sharm El-Sheikh Fact-Findirg Committee Report,
(Washington, DC: 30 Nisan 2001) http://w w w .state.gO v/p/nea/rls/
ppt/3060.h tm
382
ay sonra ayn kaderi paylat. Bu saldrlar hareketin bymesi

ni engellemedi. Ramallahda Arafatn sal ktye gidiyordu.
Tedavi iin Fransaya gnderildi ve 11 Kasmda yaamn yitir
di. Ramallah karargahndaki cenaze treni uzun sredir davala
rm somutlatran kii olarak Filistinliler arasnda geni apl ya
sa yol at.
aronun artma kapasitesi ok yksekti. Kendi partisinde
ki gl muhalefete karn, Gazze iin bir serbest brakma pla
nn uygulamaya koydu. 2005 Eyllne kadar tm yerleim yer
leri ve askeri birimler ekildi. Bu adm dramatik bir siyasi hare
ket izledi.
Kasm aynda aron, Likud Partisinden istifa edip, Kadima
ya da leri adn verdii yeni bir merkezi parti kurdu. Yeni par
ti srailin gvenliini salarken iki devlete dayal bir bar sre
ci balatacana sz verdi. Kadima Partisinin aronun liderliin
de nasl ilerleyebilecei asla gzlemlenemedi; nk ocak aynda
beyin kanamas geirdi. 2006 Martnda yaplan seimde Kuds
eski Valisi Ehud Olmert bakanlndaki Kadima en byk par
ti olarak kt ve i Partisiyle bir koalisyon hkmeti kurdu.
Ocak ayndaki Filistin seiminden sonra Hamas, el-Fetihi glge
de braknca Olmertin hkmeti yeni gereklerle yz yze kal
d. Mart aynda Hamasdan smail Haniye, Filistin zerk Blgesi
Babakan oldu.
iki yeni hkmet arasnda gerginlik artarken Israil-Lbnan
snrnda Hizbllah slam militanlarnn yapt basknda sekiz
srailli lnce, Temmuz 2006da ciddi atmalar yaand. Kuzey
sraildeki byk apl atmalarda lkeye 4000 roket atlnca 14
Israilli, 1000den fazla Lbnanl ld.(29) Ayrca Hamas ve el-Fetih
arasndaki gerginliin zirveye ulat Gazzeden de sraile sald
rlar yapld. 2007 Temmuzunda iki grup arasndaki atmalar
sonunda Hamas Gazzenin, el-Fetih Bat eriann denetimine sa
hip oldu.
(29) Fraser, The Arab-Israeli Conflict, s. 191.
SONU: MRAS
383
Filistin zerk Blgesinin defacto blnmesi, Bakan Bushun

gzetiminde 27 Kasmda Annapolisde yaplan nemli bir kon
feransn baars iin pek hayrl olmad. Bu konferansta taraflar
2008 yl sonuna kadar iki devlete dayal bir anlamaya varmak
iin alma karar aldlar, istenilen gereklemedi. Tam tersine
srailin Gazze ile gittike ktleen ilikileri ortama hakim ol
du. Sregiden roket saldrlar sonunda srail, Ocak 2008de s
nr geilerini kapatt. Gazzenin durumu ktye gidince, Msr
snrnda delikler ald ve binlerce Filistinli Msr topraklarna
geti. Haziran aynda Msrn dzenledii atekes, srailin Gazze
ile Msr balayan tnellere operasyon yapmasyla aralk aynda
kt. srail roket saldrlarnn srmesi zerine 27 Aralk 2008de
hava saldrlar balatt. Dkme Kurun Operasyonu ksa sre
de byk boyutlu kara arpmalarna yol at ve 18 Ocaka ka
dar srd. Sona yaklalrken can kayplar ortaya kmaya bala
d ve aralarnda sivillerin de bulunduu 1000 Filistinlinin ld,
srailin ise 13 kayb olduu anlald.(30) Gney srail roket sald
rlarna ak kalrken, snr kstlamalar getirilen Gazzede yeni
den yaplandrma giriimleri kesintiye urad.
ada Trkiye
Sava sonrasnda Trkiye bir paradoks sergilemeyi srdrd.
NATO yelii vastasyla Batya salam balarla balanmt ama
kendisi gibi NATO yesi olan komusu Yunanistan ile ilikile
ri sk sk sertleti. Ege Adalar hakknda baz anlamazlklar
kyordu ama srtmelerin ana nedeni Britanyann 1878de
OsmanlIlardan ald ve o tarihte Trklerin nfusun yzde 20si
(30) Bkz. Jim Zanotti, Jeremy M Sharp, Carol Migdalovtz, Casey L Addis
ve Christopher M Blanchard, Israel and Hamas: Conflict in Gaza
(2008-2009), (Congressional Research Service, Library o f Congress,
Washington, DC: 15 Ocak 2009) s. 12, h ttp://fpc.state.gov/docu m en ts/organ ization /11 6 0 0 3 .p d f
384
ni oluturduu Kbrs idi. 1950li yllarda Kbrsl Rumlarn

Yunanistan ile birleme iin balattklar Enosis kampanyas ada
nn genelinde Trk nfusunun yaad kuzey kesiminde kor
kuya neden oldu. Kbrs 1960 ylnda bamszln kazand ve
Bapiskopos Makarios Devlet Bakam oldu. 1974 ylnda Ulusal
Muhafzlar, Yunanistan ile birlemeyi salamak iin Makariosa
kar bir darbe gerekletirdi ve Trklerin askeri kartma yap
masna yol at. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin kurulma
s aday ikiye bld. Kbrsn henz zmlenmeyen gelece
i, Trkiyenin d ilikilerini, zellikle Kbrs Rum Kesiminin
2004te tam ye olduu Avrupa Birliine katlma abalarn ol
duka karmak hale getirdi.
NATO yeliinin anlam, o dnemde Trkiyenin d poli
tikasnda Washington ile ilikilerinin ok nemli olmasyd ve
Akdenizdeki Amerikan Altnc Filosu gvenliini garanti alt
na alyordu. 1954 ylnda gneydouda alan incirlik hava s
syle Amerika nemli bir askeri tesisei sahip oldu. Bu nemli te
sis, NATOnun Sovyetler Birliini gney kanadndan tehdit etme
sini salad, iki lke arasnda 1980de imzalanan Savunma ve
Ekonomik ibirlii Anlamas, ssn kullanm koullarn sap
tad. Souk Savan sona ermesiyle incirlik ssnn ilevi dei
ti ve Amerikan uaklarnn Almanyadaki Rhein-Main hava ss
ne oranla Ortadouya biraz yaknlamasn salad.(31) Ayrca 1962
ylnda NATO yelii Amerika'nn Trkiye topraklarna Sovyet
Birliini hedef alan 17 Jpiter fzesi yerletirmesine izin verdi.<32)Bu
konulandrma Sovyetler Birlii iin nemli bir tehdit unsuru olu
turdu ama ekim aynda Bakan Kennedy, Kba Fze Krizi sonun
daki anlama uyarnca Jpiterleri geri ekmeyi kabul etti. Anlalan
(31) Carol Migdalovitz, Turkey: Selected Foreign Policy Issues and U.S. Views
(Congressional Research Service, Library o f Congress, Washington, DC:
29 Austos 2008) s. 16-17, < h ttp://fpc.state.gov/docu m en ts/organ ization /110 3 9 8 .p d f >.
(32) Robert Dallek, John F Kennedy: An Unfnished Life 1917-1963 (Ailen
Lane, London: 2003) s. 536.
SONU: MRAS
385
ABD, Moskova ile anlama pazarln Trk hkmetini ineyip

geerek srdrd. O dnemin reelpolitik olgusu byleydi.
1979daki Iran devrimiyle Ortadoudaki en gl mttefiki
nin birdenbire dman olmas, Amerika iin Trkiyenin dee
rini arttrd.(33) 1991 ylndaki Birinci Krfez Savanda Trkiye
incirlik hava ssnn kullanlmasna izin verdi ama 2003teki
ikinci Krfez Sava Amerikan ynetimiyle ilikilerinde nemli
bir krize neden oldu. Pentagon plan yaparken Irak iki koldan
igal etmeyi dnm ve kuzeyden ilerleyiini Trkiye zerin
den yapmay tasarlamt. Ne var ki, 1 Martta Trk parlamentosu
Amerikan askerlerinin konulandrlmasna izin vermedi.(34)
Kendini Atatrkn kurduu laik cumhuriyetin koruyucu
su olarak gren Silahl Kuvvetler, Trkiyenin ulusal yaamn
da ve politikasnda nemli unsur olarak varln srdrmektey
di. 1960 Maysnda Milli Birlik Komitesi ad altnda bir grup su
bay, Menderes hkmetini devirmiti. Ertesi yl devrik babakan
ile iki bakan idam edilmiti. Adnan Menderesin itibar iade edi
lip ad zmirin havaalanna verildi ama her yl zellikle blge
nin klasik miras olan Efes ve Bergamay gezmeye gelen, Ege k
ylarn dolaan binlerce turist bu adn nereden geldiini herhal
de bilmiyor.
Nfusun yzde 99.8i Mslman olan bir lkede laik bir dev
leti korumann getirdii gerginlikler 2002 Kasmnda Adalet ve
Kalknma Partisinin (AKP) iktidara geliiyle yzeye kt. Bir
yl nce kurulan partinin bakan, daha nce stanbul Belediye
Bakam olan Recep Tayyip Erdoan idi. Laik devlet anlayna ba
l olacan aklayan parti, byk lde tutucu zelliklere sahip.
2007de ekonomi eitimi alm olan Dileri Bakan Abdullah
(33) Feroz Ahmad, Turkey: The Quest for Identity (Oneworld Publications,
Oxford: 2005) s. 145-6.
(34) Jim Muir, The Northern Front and the Kurds Endgame, Sara Beck ve
Malcolm Dowling (ed.) TheBattleforIraq: BBCNews Correspondents on
the W aragainstSaddam an d aN ew WorldAgenda (BBC Worldwide Ltd,
Londra: 2003) s. 158-69.
MOK25
386
Gln cumhurbakan seilmesi partinin konumunu salamla

trd. Ertesi yl hkmet uzun sredir varln koruyan niversi
telerde kadn rencilerin ban balamasn yasaklayan kanunu
anayasadan karma giriiminde bulununca, laik kesimin korku
lar su yzne kt. Bu deiiklik, Anayasa Mahkemesince red
dedildi ama ayn mahkeme AKPnin kapatlmasn da reddetti.(35)
Trkiye devletinin istikrarna daha nemli bir tehdit unsuru ise
Krt milliyetiliiydi. Sevr Antlamas Krtler istedii ve sr
drebileceini kantlad takdirde bamsz bir Krdistan iin
Trkiyeden toprak verilecei koulunu getirmiti. Bylece Irakn
Musul evresindeki Krt blgesine de balanabilecekti. Lozan
Antlamas Krtlerden sz etmedi. Ama Krtlerin kltrel hakla
r Madde 39 ile dolayl olarak ele alnd:
Herhangi bir Trk uyruunun, gerek zel gerekse ticaret
ilikilerinde din, basn ya da her eit yayn konularyla ak
toplantlarnda, diledii bir dili kullanmasna kstlama ko
nulmayacaktr. Resmi dil mevcut olmakla birlikte, Trkeden
baka bir dille konuan Trk vatandalarna mahkemelerde
kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri iin uygun kolay
lklar salanacaktr/36*
Bu madde hl uygulamaya konulmay bekliyor. Krtenin
(ya da Krt dilleri) kullanmna getirilen kstlamalar, Krt k
kenli tm Trk vatandalarn rahatsz ediyor. Aralarndaki mil
liyetilerin istekleri ise daha fazla, zerklikten tam bamszl
a kadar deiiyor. 1984de PKK (Krdistan i Partisi) bir ge
rilla sava balatt ve 1991 Krfez Savandan sonra, Saddam
(35) Ahmad, Turkey, s. 181-2; Carol Migdalovitz, Turkey: Update on Crisis

o f Identity and Power (Congressional Research Service, Library o f
Congress, Washington, DC: 2 Eyll 2008) s. 2-3; < h ttp://fpc.state.gov/
docu m en ts/organ zation /1 1 0 3 6 7 .p df>.
(36) < http://w w w .hri.org/docs/lausanne/parti.htm l>
SONU: MRAS
387
Hseyinin askerlerinin uzaklatrld Kuzey Irakta merkezler

edinince savan iddeti artt. 1999 ylma gelindiinde liderleri
Abdullah calanm yakalanmasyla isyanlar genelinde bastrld
ama bir eit Krt zerklii istemi devam etti.(37)
Trkiye d ilikilerde blgedeki komularyla aktif balantlar
srecine girdi. ranla kurduu diyalog ise, nkleer madde zen
ginletirme program nedeniyle uluslararas honutsuzlua ne
den oldu. rann olas niyetleri, zellikle ABD ve srail iin kay
g kaynayd ama Trkiye, bu lkenin bar amal nkleer ener
ji program yapmaya hakk bulunduunu ileri srd.
Ankara bu politikay izlerken, Trkiyenin srail ile ilikileri
keskin bir inie geti. ki lkenin arasndaki askeri ibirliinin de
bulunduu olumlu ilikiler, srailin Gazze politikalarnn yol a
t olaylar nedeniyle deiti. Ocak 2009da srail Devlet Bakan
imon Perez, Dnya Ekonomik Forumunda Dkme Kurun
Operasyonunu savunurken Babakan Erdoann paneli terk et
mesi bu durumu gzler nne serdi. Gazzeye uygulanan am
bargoyu delmek amacyla, yardm malzemelerinin gnderilmesi
gndeme gelmiti. Malzeme ykl gemiler srail tarafndan n
ce Ahot Limanna ekiliyor ve inceledikten sonra Gazzeye gn
deriliyordu. 2010 Maysnda aralarnda MV Mavi Marmara adl
Trk gemisinin de bulunduu alt gemi Ahot Limamna gitme
yi reddetti. 31 Maysta srail komandolar gemilerin yolunu kes
ti. Mavi Marmarada sren atmalarda sekiz Trk ile bir Trk
kkenli Amerikal yaamn yitirdi. Trk kamuoyu fkeye kapld
ve srail bykelisi geri arld.(38)
(37) Carol Migdalovitz, Iraq: The Turkish Factor (Congressional Research
Service, Library o f Congress, Washington, DC: 31 Ekim 2002) s. 2-3, <
h ttp ://lp c.state.gov/d o cu m en ts/organ ization /1 4 9 5 7 .p d f> ; Mango,
The Turks Today, s. 214-25.
(38) Carol Migdalovitz, Israels Blockade o f Gaza, the Mavi M armara Incidett
and its Aftermath (Congressional Research Service, Washington,
DC: 23 Haziran 2010), http://fpc.state.gov/documents/organiza-
tion/145581.pdf >
388
Trkiyenin komularyla aktif balantlar, Avrupa Birliine

,ye olma abalaryla birlikte srp gitti. Britanyann bedelini
deyerek rendii gibi AB yeliinin ne kestirme yolu vardr
ne de nceden ngrlebilir. Adaylar, Avrupa Birlii mktesebatmn 35 blmnn karmak gerekelerini yerine getirmek
zorundadr ve son kabul anlamasn aday lke dahil tm 27 l
kenin imzalamas gerekir. Trkiyenin adayla giden yolu ok
uzatld. 1963 kadar erken bir tarihte bir Ortaklk Anlamas
imzaland, ilk kez 1987de bavurduunda yeni adaylar ka
bul edilmediinden beklemeye alnd. Daha sonralar Orta ve
Dou Avrupann birok lkesi gibi Malta ve Kbrsn Avrupa
Birliine katlmas Trkiyenin konumunun aykr grnmesi
ne yol at.
2005 Ekiminde Avrupa Birlii Ankara ile pazarlk srecini
balatmay kabul etti. Bu konuda AB iinde fikir ayrl yaan
d. Kbrs'n henz zmlenmemi durumu zorluk yaratyor
du. Yaklak 78 milyon nfusunun neredeyse tamam Mslman
olan Trkiye, yzde 2.4 Trk kkenli olan 82 milyon nfuslu
Almanyadan sonra en kalabalk lke olacakt. Trkiyenin ba
vurusunu destekleyenler, lkenin stratejik konumuna iaret etti
ler. Trkiyenin yelii, Avrupa Birliine Ortadou ve Kafkasya
lkeleriyle geni bir smr getirmesinin olumlu ve olumsuz ynle
ri asndan tartmalyd. yelik olursa AB, imdilik uzakta gi
bi grnen alkantl blgelerle daha yakndan ilgilenmek zo
runda kalacakt. Buna karn Trkiyenin ok gl silahl kuv
vetleri ABnin askeri potansiyeline katkda bulunacakt. Avrupa
Birliine ye olmas, 2lini yzylda slam ile Hristiyanln
uyum iinde alabilecei sinyalini verecektir.1139)
(39) Commission o f the European Communities, Commission StaffV/orkirg
Document. Issues Arisingfrom Turkeys Membership Perspective (COM:
2004, 656 Final, Brksel: 6 Ekim 2004) <http://ec.europe.eu/enlarge-
ment/archives/pdf/key_documents/2004/issues_paper_en.pdf>;
CIA, The World Factbook Turkey, < https:// www.cia.gov/library/
publications/the-world-factbook/geos/tu.html>; CIA, The World
SONU: MRAS
389
12
Eyll 2010da Trk semenleri, lkenin 1982 Anayasasnn
hkmetin istedii ve Avrupa Birliine girme abasn glen
direcek ama laik partilerin kesinlikle kar kt 26 maddesinde
deiiklik yaplmasn oylad. Avrupann Balkanlar ve Endls
blgelerinde slamn olduu kadar Hristiyanln da miras bu
lunduundan, stanbul 2010 yl Avrupa Kltr bakenti seildi.
Belki de Trkiyenin Avrupa Birliine kabul edilmesini Bakan
Barack Obama 6 Nisan 2009da Trk parlamentosunda konuur
ken ok zarif bir biimde aklayarak, Avrupa ile Trkiye arasnda
stanbul Boazndaki kprlerden daha derin balar olduunu
syledi. Avrupann eitlilik kazanm olduunu ve Trkiyenin
ye olmasyla bu eitliliin artacan da ekledi.(40)
stanbul, geri Osmanl dnemindeki gibi bakent ya da koz
mopolit bir kent deil ama dnyann en grkemli kentlerinden
biri. Boazm sularnn iki yakasyla Avrupa ve Asyay kucakla
mas ou kiinin umduu gibi gelecek iin bir simge olabilir.
Sonsz
2010 ylnda Ortadou, hem umut hem elikiler blgesiydi.
Osmanl, Britanya ve Fransa imparatorluklar oktan yok ol
mutu ve zaten son ikisi byk lde gmenlerden oluuyor
du. Dardan gelen en byk g Amerika idi ama 2003 sonra
s Irakta ortaya kan sorunlar, onun da snrlar olduunu gs
terdi ve 31 Austos 2010 tarihinde bu lkedeki Amerikann ak
tif atma rol sona erdi. Yeniden yaplandrmann sorunlar ve
oluumundan bu yana sregelen ii, Snni, Arap ve Krt toplumlar arasndaki blnmelere karn, dnyann en byk pet
Factbook,: Germany, < https://w w w .cia.gov/library/pu blications/

th e-w orld-factbook /geos/gm .h tm l>.
(40) Bakan Obamamn Trk Parlamentosunda yapt konuma, 6 Nisan
2009,< h ttp ://w w w . w h ite h o u se .g o v /th e - p re s s- o ffic e /re m a rk sp residen t-O bam a-turkish-parliam ent >
390
rol rezervlerine sahip olan Irak, gelecek iin olaslklar sunmak

tadr. Geri Haimiler oktan Badattan ayrld ama ayn aile
den Kral II. Abdullah hl rdn ynetiyor. srail, artk geli
mi biri demokrasiye ve gelimi ekonomiye sahip ama 1949daki
zaferinden bu yana lke gvenliiyle ilgili sorunlar hi bitmedi.
Amerikann diplomatik ilikileri, Israil-Filistin ekimesiyle on
yllardr yakndan ilgileniyor ama zmeyi baaramad. Filistinin
bir devleti yok ve yeni oluturulan Filistin zerk Blgesinin iki
unsuru olan laik el-Fetih Bat eriada, slamc Hamas Gazzede
ynetimi srdrerek blgeyi ikiye bld. Trkiye uluslararas ili
kilerde gittike gven kazanan blgesel bir g olarak ortaya kt.
Katlmay arzulad, her yl biraz daha yalanan Avrupa Birliine
karlk Ortadounun genelinde olduu gibi Trkiyenin nfusu
ok gen.
Iraktaki iki savan gsterdii gibi, Souk Savan sona erme
si, dnya ilikilerinde Ortadounun nemini azaltmad. IsrailFilistin krdmnn zlmemesinin, dorudan balant
l olanlar iin bir trajedi olduu kadar blgenin dnda da etki
leri var. Bakan Obamanm seildikten sonra yapt ilk yurtd
gezisine Trkiyeyi katm olmas ok nemlidir. Ardndan 4
Haziran 2009da Kahire niversitesinde yapt konumada ken
di lkesiyle slam Dnyas arasndaki ilikilerde yeni bir balang
aramaya geldiini syledi. Arlk sorunlar, nkleer silahlar, de
mokrasi, dinsel zgrlk, kadn haklar ve ekonomik gelime gibi
ok geni bir yelpazeyi irdelerken, Israil-Filistin anlamasnn ok
gerekli olduunu da vurgulad.
Obamanm Kahireyi semesi Msr'n kilit konumda bulun
duunu yanstyordu. Britanyanm vesayetini lkeden atmas
nn ardndan geen on yllarda nfusu 80 milyonu gemiti, ol
duka fazla doal kaynaktan yararland gibi son derece deer
li turizm geliri vard.(41) Svey Kanal yaamsal nemini koru
(41) Yararl veriler, CIA, The World Factbook, Egypt, https:// vww.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html adresinde...
SONU: MRAS
391
yordu. Eski bir hava kuvvetleri subay ve bakan yardmcs olan

Hsn Mbarek, 1981 ylnda suikaste kurban giden devlet ba
kan Sedatn yerine gemi, kurduu Ulusal Demokrat Parti ile
otuz yl boyunca lkeyi ynetmi, srail ile bar anlamasn sr
drm ve Washingtondan nemli miktarda parasal yardm al
mt. 25 Ocak 2011 tarihinde binlerce protestocu Kahirenin
Tahrir Meydanm, ardndan dier kentleri doldurup demokratik
reformlarn yaplmasn ve var olan rejimin deimesini isteyin
ce, grnrdeki istikrar paraland. Polis ve hkmet yanllary
la kan atmalar protestocular yattrmaya ya da caydrmaya
yetmedi. Protestonun boyutlar karsnda Mbarek, eyll ayn
da yaplmas planlanan bakanlk seimine katlmayacan ak
lad ve hkmet muhalif gruplarla pazarla balad. Buna kar
n protesto gsterilerinin iddeti azalmad. 10 ubatta Mbarek
televizyonda bir konuma yapt. Protestocularn umutlarn ve
beklentilerini ykarak, dnem sonuna kadar devlet bakanl
n srdreceini aklad. Ertesi gn leden sonra lkenin her
tarafnda kalabalklar toplanmaya balaynca bakan yardmcs
mer Sleyman devlet televizyonundan yapt ksa konuma
da Mbarekin devlet bakanln braktn, lkeyi silahl kuv
vetlerin yksek konseyinin yneteceini aklad. Yaam normale
dnmeye balarken ordu lkenin uluslararas anlamalarra ba
l kalacan ve iktidar seimle ibana gelecek sivil bir hkme
te brakacam aklad. Yeni bir dnemin balayacann iare
ti verilmiti.(42)
Bu kitap, 1914 ile 1923 yllar arasnda Ortadouyu etkileyen
karmak olaylar dizisinden Arap, Yahudi ve Trk toplumlarnn
nasl ortaya ktnn yollarn analiz etmitir. Sava ve onu izle
yen bar anlamalar, bu tarihi ve karmak blge iin yeni gn
demler oluturdu. 1914-18 sava Avrupadaki rekabetin ve hrsla
(42) Msr Protestolar: Huzursuzluun nemli dakikalar, http://www.bbc.
co.uk/news/world-middle-east-12425375 Kaynak- BBC News/bbc.
co.uk- 2011 BBC. BBC Credit.
392
rn rnyse, sonularnda biri de Faysal, Weizmann ve Mustafa

Kemal Atatrk gibi cesur ve yaratc liderlerin ok zor engellere
karn iinde bulunulan anda belirleyici olup, Ortadouyu na
sl deitirdiklerini gsteriyor. Bu liderlerin baarlar ve baar
szlklar bu kitapta izlenmitir. Doksan yl sonra onlarn mira
s hl yayor.
Dizin
A
Abdullah II. (Transrdn Kral), 303, 71-2, 76-90,145, 208,228, 24953, 258-9, 323-5, 327, 347-9,360-61,
368-69, 371, 373
Abdullah (erif Ali), 30
Abdlaziz bni Suud, 28, 32, 34, 75,
250-254, 260,307, 323-5, 347,356
Abdlhamid II. 12,16, 18, 28, 30, 67,
121, 129,130, 308
Abdlmecit 1., 121
Ahmed Yasin (eyh), 381
Ahmet izzet Paa, 117-8,120-5, 128,
130
Ahmet Tevfik Paa, 130
al-Ahd, 75, 81,206
al-Fatat (Gen Arap Cemiyeti), 24, 75,
206
Ali Kemal, 302, 304, 305
Ali Rza Paa, 142,200, 223
Allenby, Edmund, 92, 112, 114,116,
131-5, 138,140-1, 147,166-7,1715, 180, 203,209, 238, 254-5,336
al-Qahtaniya, 24
Amery, Leo, 94, 97, 109,341
Arap Brosu, 77, 86
Arafat, Yaser, 373-74,376, 379-82
Amerika Birleik Devletleri (ABD)
1J Eyll terr
1. Krfez Sava, 385,386
lrakn igali, 378-9
ve srail, 353, 362, 364, 370, 375
King-Crane Komisyonu, 175, 201
ve Lozan Konferans, 317
ve Marshall Plan, 358
ve Ortadou Bar Sreci, 373-4, 37983
ve Osmanlt/Trk, 93, 103, 133,198,
313, 317, 357, 358, 359, 384,385
ve Svey Krizi, 375

ve Versay Antlamas, 201, 210
ve Siyonizm, 102,110,166,366
Amerika Siyonist Organizasyonu, 261-2
Arap-srail Sava, 367-9
Arap isyan, 23, 34, 78,84,86, 88,89,
91-92, 144,249, 250-51,344
Arifel-Arif, 212, 263
Asirli Idrisi, 32,75
Asquith, Herbert, 61
Atatrk, bkz. Mustafa Kemal
Almanya
ve Nazizm/Yahudi soykrm, 227
ve Osmanl mparatorluu 58-61,
120,187, 231, 241
Avrupa Birlii, 384,388,389, 390
Avusturya-Macaristan, 55, 57, 58, 59,
70,98,113,123,124,130, 131,192,
328
Azerbaycan, 237, 243-4, 248
B
Baker, Philip Noel, 180
Balfour, Arthur James, 49,50,103, 106,
145,148,265,266, 337
ve Weizmann, 8, 96, 99,101-2, 1089, 135-6, 149, 151-3, 156,171, 178,
180,213,215-6,220,265,267-8,
271-2, 33, 338, 340
Balfour Deklarasyonu, 8, 96-99,104,
112,132,134, 136, 139, 142, 152,
155, 178,179,202,211,214,215,
216, 221, 222, 259,260,265, 266-272,
298, 340
ve San Remo Konferans, 210-216,
230, 255, 264
Barak, Ehud, 380
394
Beeley, Harold, 361

Begin, Menahem, 45, 94, 354, 375
Bekir Sami Bey, 242, 247, 248, 281
Bele, Refet, 301, 304, 330
Bell, Gertrude, 25, 86, 205, 258, 260
Ben-Gurion (David Gryn), 94,95,221,
265, 336, 345, 347, 353, 362-8
Ben Yehuda, Eliser, 40
Berthelot, Philippe, 213, 214
Bevin, Ernest, 361
Biltmore Konferans, 353
Birlemi Milletler (BM),350, 355, 359,
363-5, 369, 370, 374, 378
Birnbaum, Nathan, 36
Birinci Dnya Sava
ve Arap syan, 23
ve Osmatlt mparatorluu, 11, 16, 66,
187,
243, 293
ve Siyonizm, 40, 46, 337
Bliss, Muhterem Howard S., 158
Bliss, Tasker (General), 201
Boos Nubar Paa, 119
Bols, Louis (Sir, General), 222
Bonar Law, Andrew, 203, 297, 312
Bonsal, Stephen, 157
Brandeis Louis D., 53, 102-3, 107-10,
134-5, 149-50, 221-2, 261-3, 265, 345
Bristol (Amiral), 183
Bulgaristan, 15, 116,125, 227, 318, 357
Bunsen, Maurice de; 74
Bush, George H. W. (ABD, Bakan),
378
Bush, George W. (ABD, Bakan), 381
c
Caix, Robert de, 173, 217
Calthorpe, Somerset (Amiral), 120-7
Camp, J. N 172, 173, 375
CavitBey, 117,186, 187, 311,334
Cebesoy, Ali Fuat, 188
Cedi, Robert (Lord), 97, 102, 106,107,
111, 149,150, 151, 180
Cemal Paa, 58, 66, 76, 84, 93, 130
Cemayel, Beir, 376
Chamberlain, Austen, 341
Chamberlain, Joseph, 47
Chamberlain, Neville, 346, 352
Chatzmann, Vera, 46
Chelmsford (Lord), 106
Chester, Colby (Amiral), 317
Chinda (Vikont), 231

Churchill, Winston, 260,265-7,269-70,
289, 290, 294-5, 297-8, 345, 350
ve Kahire Konferans, 258-61
ve anakkale Krizi, 287-9, 293
ve Smrgeler Bakan, 257,268,290
Filistinde Beyaz Sayfa, 268-72, 298
ve siyonizm, 51, 95, 259-62, 267, 345
gal glerine kar rol, 186-7
Clayton, Gilbert Brigaidier (general),
81,88, 89, 135, 151, 172, 174, 176
Clemenceau, Georges,, 146-8, 156, 158,
160-1, 166-7, 169-70, 173, 175,182,
183, 203-4, 207, 208
Clinton, Bili (Bakan), 379, 380, 381
Cohen, Robert Waley, 51
Cornvvallis, Lieuterant (Albay), 172
Coupland, Reginald, 344
Cowen, Joseph, 100, 133
Cox, Percy, 256, 258, 260
Crane, Charles R, 176
Cromer (Lord), 15
Curzon (Lord), 87, 109-10,145, 148,
172, 174, 179-80, 209, 213-7, 220,
231,234-5, 252, 256-7, 280, 291-2,
297,312-20
Churchill, Winston, 50, 51, 54, 60, 83,
95, 202, 209, 256, 257, 258, 259,260,
263, 264, 266-9, 289, 344, 345, 350
akmak, Fevzi (Mareal), 224, 331

anakkale Krizi, 287, 289,293, 298
etinkaya, Ali, 186
D
Damat Ferit, 121, 122, 128, 129, 187,
188, 189, 198, 199,200, 224,227,
228, 231, 233,234, 237, 241, 302
Der Judenstaat (Yahudi lkesi), 38, 44
Disraeli, Benjamin, 39, 62
Dreyfis, Alfred, 37
E
Eden, Anthony, 346
Eder, David, 133,150
Eichmann, Adolf, 351, 352
Eisenhower, Dvight D. (Bakan), 370
El Fetih, 373-4, 377, 382, 390
El-Kaide, 378
Emir Abdullah, 79,361
d iz in
Enver Paa, 19, 58,66,67,75,113, 114,

115, 116, 117, 120, 126,130, 187,
240, 242,243, 244, 278,293
Erdoan, Recep Tayyip, 385
Ermeniler, 14,48, 69, 70, 146, 190, 196,
236, 240, 292, 287
Esad, Hafz, 370
Falkenhayn, Erich von, 67, 113

Faris el-Huri, 361
Faysal, Emir
ve Arap syan, 75,88,89,91,92
ve ngiltere, 76, 85, 87, 135, 137, 144,
147-8, 208, 260
ve Siyonizm, 100, 135-6, 156,152,
166, 171, 173, 182, 203,211,392
ve Suriye, 138-42,145, 153,159,168,
173-6, 202,204-5, 217, 219,255
ve Fransa, 139-41, 156, 158, 160, 16870, 173, 178, 202, 203, 204, 206,
207,208, 209, 217, 218, 219, 249
ve Paris Bar Konferans, 141,143,
144, 148, 152,157, 160, 175, 176,
178,216
ve rak, 213,249,257,258,261, 325-8
ve San Remo Konferans, 213,216,
238
Fels, Mary, 154
Ferdinand, Frank, 55
Fethi Bey (Okyar), 117, 330, 333
Filistin
Arap-Yahudi atmas, 171-2,23940, 264-5, 337-8
ve Arap syan, 344
ve Balfour Deklerasyonu, 101,103,
106, 132, 136,139,151-2,155,
171, 178-9, 214-6, 238, 266-72,
337
ve ngiliz mandas, 8,169,171,173,
179-80, 202-3, 215-6, 220-1, 238,
249, 255-7, 265, 272, 325-9,33563,366, 368
ve Churchillin Beyaz Sayfas, 268-72
ve Birinci Dnya Sava, 92-8,112-3
ve Hope Simpson Raporu, 339-40
ve Yahudi g, 155, 162-3, 211, 267,
272, 340
'de Yahudi syan, 351
'de blnme, 264, 345-6,363-72,383
395
ve kinci Dnya Sava, 347-8

ve BM Filistin zel Komitesi, 363-7
Filistin Kurtulu rgt, 373-4, 375-9
Filistinlilerin gc, 378-9
Filistin delegeleri, 154, 211, 267
Filistinli mlteciler, 369, 380-1
Frankfurter, Felix, 166,171,262-3, 345
French, John (Subay), 180
Franklin-Bouillon, Henri, 273, 294
Friedman, David (Haham), 43-4, 80-1,
101,106-7,136
Fransa
ve Faysal, 139-41,156-8,160,16878,
202-6
ve Skes-Picot Antlamas, 84, 102,
139,142, 156, 167,170, 238
ve Suriye, 148-9, 158, 160, 167, 169,
173-4, 180, 202-7, 215-7, 273, 280
ve Trkiye, 33, 57
ve Siyonizm, 166
Fromageot, Henri, 320
Gazi (Irak Kral), 328, 348

Ganem, kri, 158
George V. (Kral), 198
Goldsmid, Osmond dAvigdor, 51
Goltz Paa, 54, 67, 286
Gounaris, Dimitrios, 297
Gouraud, Henri (General) 204, 205,
207,216,217,218,219
Great Britain and Palestine, 105
Greenberg, Leopold, 47,51, 99
Grey, Edward (Sir), 32,61, 62, 71, 73,
82
Gl, Abdullah, 385
Grcistan, 113,243, 244,248, 356
Hail, William R., 86

Haas, Jacob de, 154, 160, 262
Hac Emin el-Hseyni, 173, 212, 263,
298, 344, 352
halifelik, 29, 28, 31, 57, 78, 123, 302
Halit Paa, 186
Hamas, 380, 382, 390
Hankey, Maurice, 265
Hardinge (Lord), 218,219
Harington, Charles (Sir), 281,288,
294-5
396
MODERN ORTADOU'NUN KURULUU
Haan Tahsin Bey, 185,186

Hacianestis, George, (General), 297
Haycraft, Thomas (Sir), 264
Herzl, Theodore, 36,37,38, 39, 44,45,
46,47,48,51,345
Hillel, Abba, 362
Hindistan, 12, 15, 28,29, 57-61, 73,
82, 104, 106, 109, 110, 112, 132, 145,
159,177, 198, 203, 255, 257, 260,
280,290,291, 308, 339,363, 364
History ofZionism, 36, 39, 40, 50,101,
112, 222
Hitler, Adolf, 37, 343, 351

Hogarth, David, 86, 136, 140, 149,222
House, Edward M. (Albay), 40,60, 107,
108,109, 153, 168, 170, 362
Hrisostomos (Bapiskopos), 183, 286
Hulusi Salih, 201,223, 224
Huri, Biara, 360
Hurma atmas, 251-4
Hseyin bin Ali (Hicaz erif), 27, 29,
348
ve Arap milliyetilii 33, 78
Arap syan, 76, 84, 85, 249, 250
Hicazda g istemeyii, 27, 32, 138,
ve Osmanl mparatorluu, 31, 32, 34,
71-2, 251
ve McMahan Hseyin, 76,79, 82, 87
Hseyin, Saddam, 377-79,386
Hseyin (rdn Kral), 369, 370-3
Hz. Ali, 13
Hz. Muhammed, 13,26-7,73,225,307
I
Irak, 7, 8, 19, 79,167,215-6,234, 238,
249, 254-5, 257-61, 265-6, 313-5,
323-8, 337,347-9, 360-1, 367, 369,
371-3,377-9, 385-7, 389, 390
ve Baas rejim, 377-9
ve Koalisyon gleri, 379
ve Haimiler, 254-8,325-8, 370-1
ve Irar-Irak Sava, 377-9
ve Kuveyte saldn, 378
ve petrol, 325, 326, 328,348
ve II. Dnya Sava, 348
bni Raid, 250,251

kinci Dnya Sava, 335-47
nn, smet, 248, 274, 286, 295, 3102, 314-6, 318, 320-2,329-31, 333, 349
ran, 7, 13, 14, 57, 73, 79,114, 126, 157,
257,348,357,363,364, 372, 377,
378, 385, 387
rlanda, 8, 49, 63, 132, 203, 268, 269,
298, 344, 350
smail Haniye, 382
talya, 11, 16-7, 44, 53, 98, 131,156,
161, 210, 213, 231, 234, 246, 2723,281, 295, 302, 306, 312, 323, 333,
344, 348, 352, 358, 374
ve Trkiyenin igali, 234, 272
ttihat ve Terakki Cemiyeti, 16,75, 78,
113, 117, 121, 128,129, 186, 187,
188,189, 192, 302, 308, 333
ve mdahaleleri, 129, 131-2
zmir, 14,119,121,126,127,182-6,
188-90, 193, 196, 198-9, 228-9, 232,
234-5, 272, 276,282-90,320, 331,
333, 385
ngiltere
ve Balfour Deklerasyonu, 8, 50, 96, 97,
98-112, 172, 179,260, 269, 270
vel. Dnya Sava, 18, 288, 308,
337
ve Ortadouda Fransa, 139, 142
ve Yunanllar, 132, 146, 182, 184,
232, 235, 273,280-92, 294,298,
313
veHaimiler, 136-143
ve petrol, 74,113, 325, 326, 328
ve Filistin, 181, 202, 215,259,266-7,
272, 337
ve Svey Krizi, 54,66, 71, 76,84,
372, 375
ve Trkiye, 53-5, 61, 123, 306
ve Siyonizm, 211, 213, 215,216, 220,
222, 259,265, 270,271
srail
ve el-Aksa Intifadast, 380
ve Arap-lsrail Sava, 367-9
ve Lbnan igali, 373-4
ve Ortadou bar sreci, 372-3,
376-7
ve Filistin intifadas, 377
ve lan, 366
ve Svey Krizi, 368
ve Trkiye, 387
397
DlZlN
Jabotinsky, Vladimir, 342

Japonya, 12, 213, 231, 313, 344
Jewish Chronicle, 47, 51, 99
Johnson, Robert Undenvood (Eli), 213
Jntrkler bkz. ttihat Terakki Cemiyet
355, 359, 360, 361,367,369, 374,

376,382
MacDonald, Ramsay 338, 339, 340, 341

MacDonald, Malcolm, 342-3, 347
Mack, Judge Julian, 154, 262
Malcolm, James, 99, 208, 347, 359, 385
K
Manchester Guardian, 62, 105, 137,
Kahire Konferans, 258
232,339
Kamil Paa, 122
Mazarakis (General), 296
Karabekir, Kzm, 182, 188, 189,191,
McMahon, Henry (Sir) 23, 74, 76, 77,
196, 197, 224, 225, 236, 245, 247, 330
79,
80-4, 143
Kennedy, John F. (Bakan), 384
McMahon-Hseyin
King, Henry C., 176
ve yazmalar, 79, 80, 87
King-Crane Komisyonu, 175-6, 20-8
Mehmet Ali Paa, 27
Kissinger, Henry, 282, 370, 371, 375
Mehmet V. (Sultan), 113, 305, 308
Kitchener (Lord) 15, 59, 71-4, 81
Memoirs of King Abdullah of
Konstantin (Yunan Kral), 246, 272,
Transjordan, 32
274, 276, 277, 282, 285, 292
Menderes, Adnan, 358-59, 385
Kuds, 12, 13, 17, 20, 22, 36, 40, 50Mezopotamya, bkz. Irak
1,53, 83, 111-2, 114, 131,134, 149,
172,
180, 212-3, 222, 259, 263-6, 298, Metaxas, Ioannis (General), 277
Msr, 7, 11, 15, 17, 27, 58-9,61,65,71336, 345, 350, 354, 362-4, 368-70,
5, 79, 86, 93-4, 102, 112, 131-3, 146,
375, 380-2
167, 174,177, 203, 211,250, 254Kuveyt, 19, 75, 378
5, 280, 337, 348, 356, 361, 367-75,
Krtler, 14, 70, 146,198, 235, 236,261,
378, 383
314,315,326,327,386
Arap-lsrail Sava, 367
Birleik Arap Cumhuriyeti, 372
L
srail ile bar, 371
Lansing, Robert, 157,161, 164-6, 270
Hr Subaylar Hareketi, 368
Lawrence T.E., 29, 30,77, 86-92, 135,
Svey Krizi, 370
137-9, 144-5, 148-9, 152-3, 157,169Milleder Cemiyeti, 154, 156, 162, 201,
70, 249, 253-5, 257, 259, 260
214, 235,259, 265, 267, 271, 272,
Levi-Bianchini, Angelo, 133
314, 325, 326, 335, 337
Levi, Sylvain, 133, 160-1, 163-6
Millerand, Alexandre, 207, 209, 213,
Liman von Sanders, Otto (General), 54,
214,215,216,217,230,231
67, 113
Milne, George, (General) 184, 229
Lloyd George, David,
Milner, Alfred (Lord), 97,106, 109,
ve Ortadou, 95, 139, 146, 158,160,
160, 161,169, 254,257
166-8, 175, 204, 207, 209, 291
Mond, Alfred (Sir) 149
ve Trkiye, 193, 227-34,295, 298, 308
Money, Arthur, 154, 172
ve Siyonizm-Filistin, 63-5, 96,101,
Montagu, Edwin, 64, 104-8,110, 268
106, 147-9, 156, 171,213,215,
Morgenthau, Henry, 93, 103
265, 271
Mudanya Atekes grmesi, 292-8,
Lozan Konferans ve grmeleri, 311,
301
312, 314-8, 320, 322-3, 328-330, 334
Mussolini, Benito,, 313
Lbnan, 13, 16, 22, 83,139, 140, 141,
Mustafa Kemal (Atatrk), 8, 16-17
142, 143, 144,159,162,167, 169,
ve Boleviklerle ilikisi, 225-6, 242,
177, 205, 207, 209, 216, 217,238,
244-5, 278
398
ve Gelibolu karmas, 66-8, 71, 188,

291
ve Byk Millet Meclisi, 224, 237,
286, 329
ve Yunanistanla sava, 189, 245-8,
272-9, 283-7
ve igal glerine kar direniteki,
rol, 189-90, 223-24
ve Trkiye Cumhuriyeti, 301-11,
328-35
Mustafa Suphi, 242, 243, 245
Musa Kasm el-Hseyni, 212, 266
Nasr, Cemal Abdl, 368

Nathan, Frederick (Sir), 95
Nzm Hikmet (Ran), 279
Nurettin Paa, 286, 287, 304, 305
Nuri el-Maliki 379
Nitti, Francesco, 213, 214, 215
Nuri el-Said, 144, 213, 218, 326, 328,
347, 349,371,372,373
O
Obama Barack, (Bakan), 390
Okyar, Fethi, 293
Olmert, Ehud, 382
Orbay, Rauf 118, 123, 124, 126, 127,
128, 189, 223, 314, 320, 321, 322, 330
Ormsby-Gore, William 97, 103, 111,
133, 134, 135, 149, 161, 345, 346
Ortadou bar sreci, 372-3, 376-7
Osmanl imparatorluu
ve Araplar, 12, 13, 19, 22,23, 25, 39,
80, 84, 90, 124
veErmeniler, 14, 67-70,93,119,129,
186, 236
ve Birinci Dnya Sava, 53-55, 56-67
ve k, 112-7, 198-201, 301-8
calan, Abdullah, 387

mer Faruk (Kral), 226
Paris Bar Konferans, 9, 45, 182, 228

'nda Faysal, 143,172,182,218
nda Siyonist delegasyon, 131-6
Passfield (Lord), 338, 339, 340, 341
Patterson, John Henry (subay), 93, 94
Peel (Lord), 344,346,363
petrol, 57, 74, 84, 113, 147, 299, 325,

326, 328, 348, 360, 372, 389
Pichon, Stephen, 111, 156-8, 161, 166,
214
Picot, F. Georges, 84, 137, 176, 203
Plumer (Lord, Feldmareal), 337
Poincare, Raymond, 291, 313,312, 316
Prens Cemalettin, 191
Portsmouth Anlamas, 371
R
Rabin, Yitzhak, 379
Rahmi Bey, 119, 120
Rawlinson, Alfred (Albay), 245
Reginald, VVililam, 72, 86, 97,133
Reat Bey, 285
Reid Ali, 349
Rza Nur, 302, 311
Rza Paa, 234
Rza Tevfik (Blkba), 234, 305
Rogers, William, 375
Roosevelt, Franklin D. (Bakan), 355-6
Rothschild, Edmond de (Baron), 36,
100, 104-8, 111, 154, 163
Romanya, 15,353
Rumbold, Horace (Sir) 116, 119, 280,
281,294,312,317,319, 320
Ruppin, Arthur, 40
Rusya, 8, 39, 46,48, 53, 62,68,69, 73,
74, 94, 98, 99,108,110,111,130,
131, 133, 137, 154, 163, 167, 192,
283, 295, 308, 309, 313, 314, 328
Bolevik Devrimi, 84,112,243,291,
329
ve Trkiye, 14, 58, 59, 61, 66, 93, 113,
130,223,236
Sakarya Sava, 276, 278, 279, 283

Samuel, Herbert, 61-5, 83, 96,100,111,
149, 151, 172, 179, 181,213,215,
220, 222, 238, 259, 263-5, 267-9, 271,
298,336, 337, 345
San Remo Konferans, 210-6, 230, 255,
264
Scott, C. P 62-5, 96, 101-2, 150, 339
Sedat, Enver, 370, 375
sraille bar, 371
Sevr Andamas, 234-41,247, 272-3,
278,283,295,298,305,312,323,386
399
DZN
Sforza, Carlo (Kont), 184, 292
Shibly el-Cemal, 266
Shuckburgh, John, 257
Srbistan, 15, 58, 59, 214
Simon, Leon, 133
Simpson, John Hope (Sir), 339,340
Siyonizm, 7, 36, 39, 40, 42, 44-6, 48,
50-53, 62, 64-5, 94, 96, 98-9,101105, 108, 110, 150, 155, 161, 163,
166, 172-3, 178-9, 181, 220, 221, 262,
263, 311, 335-6, 342, 345, 362, 363,
366, 367
Siyonizm Kongreleri, 39, 44,45, 47,
48,94,220,338,345
Yahudi kartl, 37-, 49-51,64, 1034,
106-12,157, 162-3
kkeni, 35-41, 43-6
Uganda nerisi, 46-8
Siyonist Komisyon, 132-36
Smyrna, bkz. zmir
Smuts, Jan, 106, 149, 339, 341
Souk Sava, 279, 355, 372, 384, 390
Sokolow, Nahum, 36, 39, 40,46, 50, 53,
65, 99, 100, 101, 105, 108, 112, 149,
151,
154, 160, 161, 163, 179
Sovyetler Birlii, bkz. Rusya
Soykrm, 350-352
Smrgeler Bakanl, 257
Spire, Andre, 160
Stack, Lee, 254
Stern, Avraham, 353
Storrs, Ronald, 71-3, 77, 79, 86, 88, 134,
180, 222
Suudi Arabistan, 19, 26, 79, 324, 347,
361, 367, 378
Suriye
ve Arap-srail Sava, 367-9, 370-1
ve Arap milliyetilii, 22-5, 145, 372
ve Faysal, 91, 138-45, 148, 153, 167,
169-76, 204-5, 207-12, 216-20,
249,251,256
veFransa, 91, 137, 138, 142,145, 148,
149, 158, 167, 169, 173, 174, 180,
202, 204, 205-7,209-10, 214-7,
273,
280, 335, 355, 359, 360, 378
ve Birleik Arap Cumhuriyeti, 372
Svey Krizi, 370
Sykes, Mark (Sir), 84,98,99, 100,103,
111, 133, 137,142, 149, 203, 257
Sykes-Picot Anlamas, 84, 87,91, 98,

102, 138, 139, 142,143, 148, 150,
152, 156, 167, 170,202,234, 238
Szold, Robert, 262, 345
aron, Ariel, 380, 381, 382

erif Hseyin, 25-9, 61, 71-3, 81-2, 136
kr el-Kuvvetli, 359, 361
T
Talat Paa, 69, 75, 115, 116, 117, 130
Tardieu, Andre, 166
Tevfik Paa, 230-1,241-2,247, 302, 304
The Daily Mail, 293,294
The Morning Post, 294
TheNew York Times, 165
The Times, 60, 61, 83, 103, 104, 255
Tikvah, Petah, 36
Toynbee, Arnold, 145, 232-233
Townshend, Charles (Sir, general),
120-1
Trkiye
ve gal gleri, 185-201, 240-2, 272298
ve Souk Sava, 356-7, 372, 384, 279
ve Kbrs, 384, 388
ve ABye giri, 388, 389, 390
ve Yunanistan, 245-8, 272-98
ve Krfes Sava, 385
ve srail, 387
veKrtler, 314-5, 328, 386
ve NATOya giri, 358, 359, 383, 384
ve kinci Dnya Sava, 227, 335
ve Sovyetler Birliine yaknlama,
242-5, 278-9, 356-9
ve Lozan Antlamas, 322-34
ve Sevr Antlamas, 227-38, 238-9,
241, 247, 272-3,278, 298, 305,
312,323,386
Truman, Harry S. (Bakan), 357, 365-6
Trumpeldor, Joseph, 94, 211
Transrdn, bkz. rdn
Trikopis (General), 285
Townshend, Charles (General), 13, 49,
63, 64,65, 111, 120, 176, 186, 281,
359
U
Uganda nerisi, bkz. Siyonizm
Underwood, Robert, 213
400
Ussishkin, Menahem Mendel, 45,48,

53, 161,163,262,345
rdn, 19,20, 21, 26,79, 155, 215, 228,
249, 272, 361,367,368, 369, 371,
372, 373, 375, 379, 390
UNSCOP (Filistin zel Komitesi), 36364,367
Vahdettin (VI. Mehmet, Sultan), 113,
114,118,119, 121, 122, 128,129,
130,237,241,301,305, 306,307,308
Vansittart, Robert, 210,213
Vehib Bey, 33, 34
Venizelos, Eleftherios, 125, 126, 1823, 190,193, 229-31,240, 245-7,273,
280,285, 291-2,298,313
Versay Antlamas, 179,201,210, 227,
253, 343
Weizmann, Chaim,
ve Byk Mermi Skandali, 95
ve Amerikan siyonistleri, 102, 110,
166, 366
ve Balfour, 49, 50, 101,102,149,151,
180, 213, 265, 336, 338
ve Faysal, 133-6,
ve ngiltere, 48-53,111,210, 265,
338-9, 341-2, 345-6
ve Filistin, 97,102, 105, 136, 162,
171,172, 181, 213,220-22, 265,
341,345
ve Siyonizm, 43-6, 94, 96,98, 101,

104, 108,110, 132-6,149-55,166,
261-3
ve Bat Konferans, 100, 166,268
srail devlet bakam, 366-7
ve Truman ile grme, 364-5
ve San Remo Konferans, 210-3, 220,
264
ve Balfour Deklerasyonu, 96, 99,10412,135-6,179,215-6,220-1,238,
271-2
Wilhelm II. (Kaiser), 53,112,117,231,
243,291
Wilson C. E. 85, 86
Wilson, Arnold T. (Sir), 168, 255
Wilson, Henry (Sir, General), 1403, 202
Wilson, Woodrow (Bakan), 107-9,
114-7, 130,148, 153, 156, 157, 159,
166-7, 176-9, 194, 201, 214, 2357,240
Wingate, Reginald, 72, 86, 133
Wise, Stephen (Haham), 154, 262,
345
Y
Yahudi kartl, 35
Yasin Paa, 206, 208
Yehuda, Eliezer Ben, 40
Yellin-Mor, Nathan, 353
Young, Hubert, 257
Yusuf Kemal Bey, 281
AT A T R K
CH AM VVEIZMANN
EM R FAYSAL
1914 ylnda, son drt yzyldr olduu gibi

Ortadou, Osmanl mparatorluunun egemenlii
altndayd. 1923 ylna gelindiinde ise Arap ve
Trk milliyetileri ile Siyonistlerin eylemleriyle
siyasal tablo tannmayacak kadar deimiti.
Bu kitap, liderin nclne odaklanarak bu
tarihi dnm inceliyor. Emir Faysal, bir Arap
krall d kurmutu ama Franszlar buna engel
oldu. Mustafa Kemal, Batl glerin yaylm ac
hrslarna bakaldnp yeni bir Trk milliyetilii
ortaya kard ve yenik den imparatorluun
kalntlar zerine laik bir cumhuriyet kurdu. Rusya
doumlu Chaim Weizmann ise 1917de
Siyonistlerin karna Balfour Deklarasyonu
frsatn karmad ve bunu uygulamak iin Filistin
zerinde Britanya mandas kurulmasn salad.
Bu giriimler, gnmzde tank olduumuz
gelimeler de dahil olmak zere Ortadou'da
yaanacaklarn modelini hazrlad. Geni
aratrmalara dayanan bu kitap, blgede Birinci
Dnya Sava ardndan oluan ve gnmz
anlamak iin gz ard edilmemesi gereken siyasal
dnmn yksdr.
T. G. Fraser, A. Mango ve R. McNamara, Ortadouda
sregelen atmalar tek bir gr asndan
sunmak yerine geni bir perspektiften ele alarak
ok ynl tarihsel bir zeminde inceliyorlar.
25,0 0 TL

T. G. Fraser, A. Mango, R. McNamara - Modern Ortadoğu-Nun Kuruluşu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

T. G. Fraser, A. Mango, R. McNamara - Modern Ortadoğu-Nun Kuruluşu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. G.

/ T. G. Fraser - A. Mango - R. McNamara

Kitabn basm 3000 adet olarak yaplmtr.

Tarihiler ok uzun zamandan beri Birinci Dnya Savann so

H.W.V Temperley (ed.) A History o f the Peace Conference o f Paris, Cilt

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Ingilizlerin cesaretlendirmesiyle, Arap milliyetiliinin bayra

dnda bir muameleyle karlamadm ve oralarda tantm, be

Savan arifesinde Ortadou

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Yeni yzylda Osmanl mparatorluu

Avrupal diplomatlar Constantinople kentine eli olarak gnderiliyor

mparatorluun snrlar iinde yaayan Mslmanlarn byk

Charles Tripp, A History ofIraq (Cambridge University Press Cambridge:

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

lemiti. Constantinople Patrii Dou Hristiyan kilisesinin ba

Turkey Encyclopaedia Britannica.

Sadrazam Kara Mustafa, 1683 ylnda Viyanay almay baara

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

talyann smrgecilik maceras ayn zamanda Mustafa Ke

Abdlhamitin mutlakiyeti ynetimine kar komplolar hazrla

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Beyrut ve anakkaleyi top ateine tutmas ve Balkanlarda orta

Andrew Mango, Atatrk, (John Murray. Londra: 1999) Blm 1-7

ligini Batl eletirmenler genelinde grmezden geliyor ve yne

Osmanl mparatorluu ve Arap nfusu

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Trk yneticileri iyi niyetle kabullenmilerdi. Baka bir neden ise

Arap toplumu genelinde iftiydi. Yine de Nablusun sabun tica

(15) Frank Adams, Palestine Agriculture yazs, Palestine: A Decade o f

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Hseyni ailesi, kentin belediye bakanln yrtt ve uzun bir

Arap milliyetiliinin ortaya k

yunduruunu atmann Araplar eski renme ve ilerleme yolu

(19) Dawn, From Ottomanism to Arabism, s. 10-11.

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

Yaklak 30 yl sonra gelimeye balayan Arap milliyetiliinin

ya da zerklik isteyen Araplarn oluturduu aznlk grubundaki

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

lerin gereksinim ve isteklerinden ok uzakta kentsel bir oyun

Ochsenvvald, Religion, Society and the State in Arabia, s. 220.

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

dan biri, Mekke Emirinin,, Babalinin bir kulu olduunu, pa

(35) Tufan Buzpnar, Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early

dan holanmyorlard. Emekli bir Ingiliz kamu grevlisi Mekkede

erif Hseyinin Ykselii(38)

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

kadar temiz ve kibard ama-bu grnt kurnaz bir siyaseti, derin

(40) Lawrence, Seven Pillars ofWisdom, (Wordsworth, Londra: 1997) s 86.

bin Muhammedin yerinden edilmesi ve ardlnn ani lmy

erif konumundaki Hseyin ve Osmanllar

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

mesi doru deildi.(45) Buna karlk ynetime geldii gnden

(45) Abdullah, Memoirs o f King Abdullah o f Transjordan, (Cape, Londra:

kitirecei aralar olarak grmt.(48) Bu arada Osmanl ve Trk

(48) Alangaria, The Strugglefor Power in Arabia, s. 63.

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

tek arayan temaslar, Vehib-Beyin babasna yapt basknn art

(51) Teitelbaum, The Rise and Fail oftheHashemiteKingdom ofArabia, s. 6970.

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

yerleirken, bir ksm da Ingiltere ve zellikle Amerika gibi uzak

MODERN ORTADOUNUN KURULUU

ye barmasyd.(55) Ayn yln mart aynda Luegerin partisinin ba