AYRINTIM

nceleme dizia:22
SESSZ YIINLARIN GLGESNDE
YA DA TOPLUMSALIN SONU
Jean BaudriUard
Franszca'dan (eviren
Ouz Adanr
Kitabn ezgin ad
A L'OMBRE DES MAJORITES
SH.ENCIEUSES OU LA FN DU SOCIAL
Cahiers d'Utopie, 1978
basmndan evrilmitir.
Kapak llstrasyona
GeorgeY.Abe
Kapak Dzeni
Arslan Kahraman
OM Batkya Hazri*
Renk Yapmevi, Bamusahip Sok. 3/3
Caj|alolu-lstarlbulTel:S26gi69
ISBN 975-539 - 004 -9
atk
Renk Basmevi
Birinci Batm
Haziran 1991

AYRINTI
Yaynevi
Bamusahip Sok. 3/4 Caalofilu-lstanbul Tel: 51170 09 Fac 522 83 97

Jean Baudrillard

SESSZ YIINLARIN
GLGESNDE YA DA
TOPLUMSALIN SONU

NDEKLER

SESSZ Y I I N L A R I N GLGESNDE....,
- Anlamn Zedelenmesi
- Politikann nemi ve k
- Sessiz ounluk
- Ne zne Ne Nesne
- Direnmeden Hiperuyumlulua
- Kitle ve Terrizm
- Patlayan Sistemler, in in Kaynayan Sistemler
YA DA TOPLUMSALIN S O N U
EK:

7
12
16
18
25
31
35
41
44

T O P L U M S A L Y A D A A R T I I N LEVSEL
DEERLENDRLMES

53

SONSZ/Ouz Adanr
Jean Baudrillard'la Sylei/Ouz Adanr

60
69

SESSZ YIINLARIN GLGESNDE..*

Toplumsal adl krdm, her eyi snger gibi emen bir gn

derene dnerek, ne olduu hem bilinen hem de bilinmeyen
kitlelerin etrafnda durmadan dnmektedir, istatistiklerin kristal
bir kte gibi kullandklar kitleler, madde ve doal elementler
gibi akmlar ve akntlar tarafndan' etkilenirler. Kitleler mk
natslanabilirler. nk toplumsal denen ey onlar statik bir
elektrik gc gibi sarp sarmalamaktadr. Oysa ou kez bu y
nlar yine de bir "kitle" olarak alglanrlar. Bir baka deyile
toplumsala ve politikaya ait olan btn elektrik akmn emerek
* Bu blme ait: "Anlamn Zedelenmesi", "Politikann nemi ve
k", "Sessiz ounluk" balkl alt blmler daha nce (G.S.F. Ajans
Tmer Yaynlar, Ekim 1988, zmir) "Metinler ve Syleilerde ya
ymlanmtr
7

ntralize ederler. Politikaya ve toplumsala ait iyi bir iletici ol

madklar gibi, daha genelde iyi bir anlam ileticisi de deildirler.
Her ey onlarn stnden kayar gider. Onlar her ey mk
natslayabilir. Oysa btn bunlar kitlelerin stnde hibir iz b
rakmadan uup gider. Sonu olarak kitlelere yaplan ar her
zaman yantsz kalmtr denebilir. Kitleler kendilerine yaplan
bu arlar birer k demetine dntrp dalga dalga yaymaya
kalkmazlar. Tam tersine Devlet, Tarih, Kltr ve Anlam'n
evresinde oluturulmu k demetlerini emerek ortadan kal
drrlar. Onlar tepkisizliktir, tepkisizliin, ntr olann gcdr.
te kitle bu anlamda, yani geleneksel hibir pratie ve te
oriye, belki de genel olarak hibir pratie ve teoriye indirgenemeyen bir olgu olarak, bizim modernliimizin belirgin bir
zelliidir.

Dnce yoluyla gndeme getirildiklerinde kitleleri edilginlikle,

vahi doallk aras bir yerde bulabilmek mmkndr. Oysa kit
lelerde her zaman iin gizli bir enerji vardr, ilerine depolanm
bir para toplumsallk, biraz toplumsal enerji vardr. Gnmzde
sessiz bir gnderen, yann bir tarih yapc ve sz ele ge
irdiklerinde de "sessiz bir ounluk" olmaktan kurtulacaklar
dnlen kitleler! -Halbuki kitlelerin ne gemite ne de ge
lecekte yazabilecekleri bir tarihleri yoktur, zgrletirilebilecek
gcl bir enerjjleri ve yerine getirmek istedikleri bir arzular
yoktur. Onlarn gc gnceldir. O g u anda, burada ve b
tnl iinde yan bamzdadr. Bu g ise onlarn ses
sizliklerinde yatmaktadr. imdiye kadar kendilerini et
kileyebilmi tm glerden ok daha etkili bir emme ve ntralize
etme gcne sahiptirler. Yok etme konusu da dahil olmak zere
dgcmzn stnde alt (ye etkinlii tm dier) retim,
yayma ve genileme emalarndan deiik olan zgn bir tep
kisizliin gc. Bu inanlmaz ve aklalmaz bir i dalgalanma bi
imidir, (onu hl bir "sre" olarak adlandrabilir miyiz?) sahip
olduumuz tm anlam sistemlerinin gelip kendisine tosladklar
ve ona kar btn gleriyle silahlandklar, stelik giderek
8

artan bir ekilde kendisini anlamla kaplayp, donattklar ve tm

gsterenlerin kertildii anlalmaz ve kabul edilmez bir g.
Toplumsal adl boluk lo bir beynin iinde durmadan dnen,
akan, boluklar dolduran nesneler ve kristal kmeler ta
rafndan ilenip geilmektedir, isterseniz havas alnm bireysel
taneciklerin, toplumsal artklarn ve kitle iletiim aralarna ait
itepilerin bir araya getirilmiine "kitle" diyebilirsiniz. Giderek
artan younluuyla evresindeki tm enerji ve k demetini
emen karabulut sonunda kendi arl altnda ezilecektir. Kitle:
Toplumsaln
iinde
kaybolduu
karanlk bir deliktir.
yleyse kitle "sosyolojik" bir tanmlamann tam tersidir.
nk sosyoloji toplumsaln ve aamalarnn yaygnlamasn
betimlemekten baka bir ey yapamaz. nk yalnzca olumlu ve
kesinlemi bir toplumsallk
varsaym araclyla ya
ayabilmektedir. Toplumsaln emilip dalmasn ve iten di
namitlenmesini anlayamamaktadr. nk toplumsaln lm
gibi bir varsaym kendi lmnn varsaymdr.
Kitle terimi bir kavram olamaz. Olsa olsa hamurlam, vck
vck ve lmpen-analitik bir "kavram" olabilir. Politik de
magojinin leitmotividir. iyi bir sosyoloji ise onu "daha bir incelik
isteyen" mesleksel, snfsal, kltrel stat vb. kategoriler ara
clyla ap gemeye alacaktr. Oysa bu bir yanlgdr. nk
akll ve eletirel bir sosyoloji asl bu hamur gibi ve eletirel ol
mayan kavramlarn evresinde dolanarak daha ileriye gidebilir.
Zaten geriye dnp baktmzda grdmz ey: "Snf, "top
lumsal iliki", "g", "stat", "kurum" ve "toplumsal" gibi; yasal
bilim dallarnn yzn aartan ak seik kavramlarn tm
gerekte her zaman iin karmak kavramlar olmulardr. Ancak
birtakm esrarengiz nedenlerle zerlerinde uzlalarak zmlenebilmeleri iin her zaman belli bir koda sahip ol
mulardr.
Kitle terimini zgnletirmeye kalkmak gerekten de ters bir
itir - bu, anlam olmayana bir anlam vermeye almak gibi bir
eydir. rnein "emekiler kitlesi" denilmektedir. Oysa kitle ne
emekilerin ne de bir baka toplumsal nesnenin kitlesidir. Ge
miteki "kyl kitleleri"de gerek bir kitle deillerdi. nk kitle
9

yalnzca onlar kapsayamad iin, sonuta istatistik artklar

reten ve simgesel zorunluklardan arnm olanlar tarafndan
oluturulabilir. Kitlenin bir ayrcal, bir yklemi, bir nitelii ve
bir gndereni yoktur. O n u n kesin bir ekilde tanmlanmasn ve
tanmlanamamasn salayan ey de budur. Kitlenin sosyolojik
bir "gereklii'de yoktur. Hibir gerek nfus kesimiyle ya da bir
meslek kurumuyla bir ilikisi olmad gibi toplumun btnyle
de bir ilikisi yoktur. Kitleyi nitelendirebilmek iin yaplabilecek
her trl giriim, onu sosyolojiye devretme abasndan baka bir
ey olamaz (sonsuz sayda edeerli birey: 1 + 1 + 1 + 1+ sos
yolojik tanm ite budur). Oysa tanm yaplan ey edeerli ola
nn deil
ntr ya da ne biri, ne de dieri olannkidir.
Kitlede her iki yne doru da bir kutuplama yoktur. Kitlenin
(ki ya da daha karmak sistemlerde daha fazla sayda) ku
tuplarn birbirlerinden ayrlmas ve uzaklamalar sayesinde ya
ayabilen btn sistemleri etkileyip kerten gc ve bu boluu
yaratan ey de budur. Anlam dolanmn olanaksz klan da
budur. Atomlarn bolukta dalmalar gibi onlar da annda kit
lenin iinde dalmaktadrlar. Ayn zamanda kitlenin yabanatomasn olanaksz klan da budur. Ntrlk ve edeerlik sz
konusu deildir. Anlatacak eyleri olmayan szclere karn sesi
kmayan (szsz) bir kitle vardr. Syleyecek hibir eyi ol
mayanlarla, konumayan kitleler arasndaki harika "birlik" ite
budur. Btn sylevlerin kkeninde yatan byk boluun ad
kitledir. Kitlede gizli bir faizm ya da gizli bir histeri yoktur. Yal
nzca btn yitirilmi gnderenlerin devrik simlasyonlan vardr.
Btn gnderen sistemlerinin, btn ayakta duramayan an
lamlarn, olanaksz tarihin ve artk var olmayan temsil etme sis
temlerinin kara kutusu kitle: Toplumsalla ilgili olan her ey
unutulduunda geriye kalan artktr.

Anlam dolandrma olanakszlna kar verilebilecek en iyi

yant Tanr rneidir. Kitleler'her zaman iin bir Tanr dncesi
yerine bir Tanr imgesini yelemilerdir. nk Tanr dncesi
hibir zaman iin resmi bir din kurumu olan Kilise'nin dna
10

kamamtr. Bunu ne gnah, ne de bireysel kurtulu umudu

gerekletirebilmitir. Tanr'dan kitlelere ehit ve aziz masallar,
kyamet gn ve lm dans hikyesi, byclk, kiliselerdeki
gsteri ve trenlerden baka bir ey kalmamtr - Btn bunlar
Tanr dncesinin aslanlna karn var olmulardr -. nk
kitlelerde ritelin ikinlii vardr. Kitleler putperest domu ve
putperest kalmlardr. Kyamet Gn onlar hi rahatsz et
medii gibi, bo inanlarn ve eytan gnlk yaantlarnn
iine sokmulardr. Tanr'ya inanmann ruhsal gcne karlk,
aalk gnlk uygulamalar? lginliini yitirmi gnlk ayinler
ve ruhani aldatmacalarla, her zaman katklar hogrsz ahlak
ve inanla yceltilmi anlam baarszla uratmlardr. Bunun
nedeni dinin yce na eriememi olmalar deildir. nk
o her zaman iin bilmezlikten gelmilerdir. Bir inan, bir
dava ve sevilen bir lider adna lmekten hibir zaman iin ka
mamlardr. Yadsdklar ey dinin vadesi dolmu aknlk, d
lanmlk, askda braklmak, bekleyi ve dnya ilerinden el etek
ekmek gibi ynleridir.
Kitleler iin Tanr'nn krall her zaman iin yeryznde,
imgelerin ok tanrl ikinliklerinde, Kilise'nin zenginliinde ve
yaay biiminde var olmutur. Bunun ad Din Yasas'na fan
tastik bir ekilde yn deitirtmedir. nk kitleler dini bir b
yc gibi gsterili bir ekilde kullanarak emmilerdir.

Akla ait tm byk emalarn benzer sonlar olduunu biliyoruz.

Bu byk emalar yollarn: Tarihin ipini, anlam (ve zellikle
toplumsal anlam) ellerinde tutan toplumsal snfn elinden
ekip alarak izmilerdir. Bu emalarn kitlelerin arasna giriiyle
dolayl ve radikal bir biim deiiklii grlmtr. Tarihsel
Akl, Politik Akl, Kltrel Akl, Devrimci Akl hep byle yap
mlardr r aralarnda en ilgin olan ve kitlelerin iinde yaayarak
geliim sreleri iinde onlar reten Toplumsal Akl iin de
ayn ey sylenebilir.
Kitleler "toplumsaln ayns mdrlar?" Hayr, kitleler top
lumsala ait olmadklar gibi, toplumsal yanstabilmekten aciz11

dirler - kitlelerin stne arparak krlan ey ise toplumsal adl

aynadr.
Bu imgenin yeterince iyi betimlenmi bir kitle imgesi olduu
sylenemez. nk hl tamamlanm bir kavramla, ne olduu
belli olmayan bir kar koyma dncesini birlikte a
rtrmaktadr. Oysa kitleler stlerine doru gelen k enerjisi ve
k dalgalarn yakalayarak een, bken ve yok eden muazzam
bir delie benzemektedirler. Bunu stndeki her boyutun kvrm
kvrm kvrlarak kendi stne sarlp skt ve bir nokta haline
gelerek yok oluncaya dek dnd ve uzamlar birbirine ba
layan izgilerin giderek kamburlat yava yava, iin iin k
t bir embere benzetebiliriz.

ANLAMIN ZEDELENMES
Bu konuyla ilgili olarak haber konusunda sylenen her ey yi
nelenebilir.
ster politik, ister eitici, isterse kltrel ierikli olsun sonuta
niyet anlam ileterek kitleleri anlamn egemenlii alanda tutmaktr.
Yani, kendini haberin srekli olarak ahlaksallatrlmas zo
runluluu biiminde da vur an anlam retimi zorunluluu. Daha
iyi haber verebilmek iin, daha iyi toplumsallatrmak iin, kit
lelerin kltrel dzeylerini ykseltmeye almak iin vb. vb.
Hepsi palavra. nk kitleler bu aklc iletiim zorlamasna in
san aptallatracak bir biimde kar koymaktadrlar. Onlar
anlam yerine gsteri istemektedirler. Hibir aba onlar ie
riklerin ya da kodun ciddiyetine inandrmada yeterince kandrc
olamamtr. Gsterge isteyen insanlara mesaj verilmeye a
llmaktadr. Oysa onlar iinde bir gsteri olmas kouluyla tm
ieriklere tapmaktadrlar. Yadsdklar ey anlamn "di
yalektiidir". Onlarn aldatlp kandrldn ileri srmek de bo
una uramaktr. Bu iki yzl varsaym anlam reticilerinin en
telektel bir rahatla kavumak iin ileri srdkleri bir
varsaymdr. Kitleler szm ona akln doal klarn ken-

ekliklerinden yutacaklarm! Oysa, kitleler, tam tersine ken

dilerine verilen anlam ltimatomuna kar gsteri istediklerini
belirtirken tam anlamyla zgrdrler. nk anlamn bu say
damlndan ve bu politik iradeden, lmden ekindikleri kadar
ekinmektedirler. Anlamn gerisinde yatan ideal hegemonyann
ileri basitletiren iddetinin kokusunu almaktadrlar. Kendi an
laylar dorultusunda, btn sylemleri tek ve temelsiz ir
rasyonel bir boyuta, gstergelerin anlamn yitirdii ve bynn
balad, bir noktaya, yani grlene indirgeyerek, ona kar gel
mektedirler.
Burada sz konusu edilen eyin yutturmaca olmadn bir kez
daha belirtelim. nk sz konusu olan ey, kitlelerin is
tekleridir. Annda ve olumlu bir ekilde oluturduklar stratejidir
- kltrn, bilginin, gcn, toplumsaln emilip yok edilmesi ii.
Bu, gnmzde btn boyutlaryla ortaya kan ok eski bir a
lma biimidir. Daha nceden bilinen btn senaryolar altst
olmaya zorlayan derin bir kartlk. Anlam artk toplumlarmz
srkleyip gtren ideal izgi olmaktan kmtr. Anlamdan
kaabilen artklar da elbet, bir gn zmseneceklerdir. G
nmzdeyse anlam tam tersine karmak ve herhangi bir uzants
olmayan bir olaya dnmtr. Belli bir zaman'diliminde
(Tarih, iktidar, vs) boyutlu, ideal bir uzam oyunudur. Te
melde bu olaylar bizim "toplumlarmzn" yalnzca uzamda kalan
kck bir blmn ilgilendirmitir. Bu olay bireyler iin de
geerlidir. Bizler ikinci derecede anlam tayclarz. Temelde
ou kez anlamn nnden ya da arkasndan giderek, geici bir
panie kaplan derinlerdeki dde biziz.
Bu ters varsaymsa her eyi deitirmektedir. Sessiz edilginlikler folkloruna ait olan anlam aalayan binlerce rnek
vardr.
Klaus Croissant adl avukatn Fransa'dan snrd edildii
gece; Fransa'nn Dnya Kupas'na katlmak iin oynad eleme
man naklen yaymlayan televizyon rneini alabiliriz. "Sante"
Hapishanesi'nin nnde gsteri yapan birka yz kii. Gece ya
rs kouan bir avukat ve geceyi ekran banda geiren yirmi
milyon insan. Fransa kazandnda atlan sevin lklar. Aydn
13

\
beyinlerin bu aptallatrc vurdumduymazlk karsnda duy
duklar utan ve aknlk. Le Monde gazetesi: "Saat 21.00.
Alman avukat, Sante" Hapishanesi'nden alnd. Birka dakika
1
sonra Rocheteau ilk gol atacak." Bir utan melodram . Ancak,
bu vurdumduymazln nedenini kimse aratrmaz. Yalnzca her
zamanki gibi tek bir neden gsterilin Kitleler iktidar tarafndan
gdmlenmi, futbolla uyutulmutur. Zaten byle bir vur
dumduymazln olmamas gerekir, dolaysyla bunun zerinde
dnmeye demez. Zaten olmamas gereken bu vur
dumduymazln bize syleyebilecei bir ey yoktur. Bir baka
deyile "sessiz yn" kendiliinden vurdumduymaz olamaz.
nk ona vurdumduymaz olma hakk ve yetkisi verilmemitir.
nk bu vurdumduymazlk kendisine ancak iktidar tarafndan
bahsedilebilir.
Bu yorumlamann gerisindeyse ne mthi bir aalama ya
tyor! Aldatldklarna gre, kitlelerin, kendilerine zg dav
ranlar olamaz. Onlara zaman zaman ilerinden gelen devrimci
bir "arzunun rasyonellii" bahsedilebilir. Btn bunlara evet de,
Tanr bizi yine onlarn sessizliklerinden ve tepkisizliklerinden
korusun. Oysa asl yaplmas gereken, bu duyarszl bir tr b
yye, insanlar devrimci yeteneklerinden saptran sihirli bir ya
banclamaya balamak yerine onu tm olumlu vahilii iinde
zmlemektir.
Zaten bu byl yabanclama, nasl oluyor da kitleleri dev
rimci yoldan ayrabiliyor? Bir yn devrimden, birka asrlk
politik deneyimden, gazetelerin, sendikalarn, partilerin, ay
dnlarn halk harekete geirmek ve eitmek iin harcad tm
abalardan sonra (bundan on ya da yirmi yl sonra da deien bir
ey olmayacaktr), nasl olur da gsteri yapan birka yz kiiye
karlk tam yirmi milyon insan "edilgin" kalr? stelik yalnzca
1. Ar olun sessiz yn konusundaki hayal krkl ve "akl" soukkanll
da bu utanta ayn kategoriye girmektedir. rnein Cnarlie-Hebdo: "Dnya,
sessiz ynn umurunda bile deil. Yeter ki akam feriklerini giyip enesini
aabilsin. Hi merak etmeyin sessiz yn enesini kapatmsa, onun dedii
olur. yi yaar, iyi yer ve yeterince alr. eflerinden istedi ise babalk ve
yeterince korunmadr. Ancak babalk ve koruma allm dozun miktann
amamaldr.
14

edilgin kalmaz, bir futbol man bilerek, isteyerek politik ve in

sancl bir drama yeler? Yaplmas gereken, bu soruyu sormaktr.
Yaplan zmlemelerin bu gzlem tarafndan etkilenmemesi
ok ilgin. Btn zmlemeler yalnzca iktidarn gdmlemeyi
btn gcyle elinde tuttuunu, te yanda ise anlalmaz bir e
kilde komaya girmi bitkin bir kitle olduunu ne sryor. Gerekteyse bunlarn hibiri doru deildir. Her iki bak as da
yanltr.
nk
iktidar
gerekte
kimseyi
gdmleyememektedir. Kitlelerse ne yollarn armlar ne de
gln duruma dmlerdir. ktidar, sorumluluu futbol ma
nn stne bu kadar kolay bir ekilde ykabildii iin mutludur.
Kitleleri futbol mayla uyutma sorumluluunu seve seve yk
lenmektedir. nk bu dnce kendisini rahatlatmakta ve ik
tidar, olduuna inanmasn salamaktadr. Bylelikle kitlelerin
duyarszlnn, gerekte onlarn tek, gerek yaam deneyimi ol
duu gibi rahatsz edici bir dnceyi, kitlelerin kendilerine su
nulan parlak idealleri kolektif bir ekilde reddederek misilleme
yapt vahice kar koyduu saptamasn gzard ede
bilmektedir. .
Oysa kitleleri ilgilendiren en nemli sorun bu deildir. Unu
tulmamas gereken bir^ey varsa o da bugne kadar her trl dev
rim umudunun, toplumsallama ve toplumsal deiim umudunun
bu biimleri bozma, bu fantastik yadsma araclyla var ol
duudur. Bunu anlayabilmek iin ise Freud'un yapt gibi ruhsal 2
adl u kalnty, u kr kabuu, u anlam artn, u
zmlenmemi ve belki de zmlenemeyecek olan (politik ev
renin u Kopernik'e zg bir ekilde bugne kadar altst edil2. zmleme asndan Freudla benzerliimiz ruhsal szcnde sona
ermektedir. nk onun dnce eylemi gizleme (refoulement) ve bilinalt
(inconscient) varsaymyla noktalanmaktadr. Bu sonuncular anlam retimi
ve anlamn blmlenmesinde (partition) arzunun ve bilinaltnn yeniden
topiumsallatnlmalarn da kapsamlar iine almaktadr, zgrleme yerine
gizlemeye yol aan ve lml arzu senaryosunun iine giren ve anlamn ka
nlmaz bir ekilde yeniden yorumland tek kiilik senfoni. Sonuta ar
zunun zgrieB'rilmesi kolaylkla politik devrimin yerini aldnda anlam at
lan genileteceine kapatacaktr. Oysa sz konusu olan ey libidinal
ekonomi terimleriyle kitlelerin yeniden yorumlanmas deildir. Birincil s
reteki (bilinalt) gizleme ya da lm itkisiyle beslenerek gizli bir iktidar ve
15

memi olmasnn bir nedeni olmal - nk bu deiim btn

politik dzenin altst olmasn ngrmektedir) yeni batan ele.
alp incelemek belki de en iyi zm yoludur.

POLTKANIN NEM VE K
Politik olanla toplumsal olan birbirinden ayrabilmek artk
imknsz bir eydir. nk Fransz Devrimi'nden bu yana eko
nomik adl (ister belirleyici olsun, isterse olmasn) gstergeyle
birbirlerine gbekten balanmlardr. Oysa bugn onlarn bir
likte klerine tank olmaktayz.
Politika, Rnesans dneminde din ve kilise emberinden
kurtularak Makyavel araclyla ldamaya baladnda, nce
hibir toplumsal ya da tarihsel "gereklikle" ilgisi olmayan saf bir
strateji ve gstergeler oyunu olmutur. Ancak daha sonra Cizvitlerin dnya ileri konusunda Tanr'nm yokluu stratejisini
gtmeleri gibi, o da gerekliin yokluu stnde oynayabilmitir.
Politik alan, Rnesans devri tiyatrosu ya da boyutlu resimden
daha deiik deildir. Biimi ise bir temsil etme sisteminin biimi
deil, bir oyunun biimidir. deolojinin deil gsterge sistemleri
dzeni ve stratejinin biimi-, kullanm biimi gerek bir kulbaskt arzusuna gndermesidir (ve gizli bir bilinalt yapsna sahip olduklar
sanlan kitlelerin tutuculuktan ve faistliklerinden sz edilebilmektedir).
Bugn kmekte olan Marksist zmlemenin karsna kartlabilen tek
seenek psikanalizdir. Gerekteyse bu seenek bir kez daha yeniden allanp
pullanm olan deimez seenektir. Bir zamanlar kitlelere cinsel esirliin
zorunlu kld devrimci bir gelecek (Reich) satlmaktayd. Bugn ise ayn
kitlelere bir yabanclama ya da esirleme arzusu ya da gcl zgrleme
arzusu kadar anlalmaz olan bir tr gnlk mikrofasizm satlmaktadr. Oysa
ortada ne faizm, ne iktidar, ne de bir devrim arzusu vardr. Bilinalt son
umuttur. nk kitlelerin bilinalt bir dayanak olarak gsterilerek, anlamn
orta gibi yeniden ilenecektir. Her yerde arzuya yeni anlamlar yklenmeye
allmaktadr. Arzu, politik umutsuzluun son gnderenler sistemidir. Arzu
stratejisi ise irketlerin pazarlama politikalarnda iyice ilendikten sonra
bugn kitlelerin devrimci gelimesine devredilmitir.
16

lanm biimi olmayp (Balthazar Gracian'n Sarayl Aaam'ndaki

kurnazla dayanan bir oyun ve onun sonucu gibi) ustala bal
bir kullanm biimidir. Makyavelci politikann edepsizlik ve ah
lakszl hl geerlidir. Bu edepsizlik ve ahlakszlk politikann
bir ara olarak kullanmnda deil, amalarndaki patavatszlndadr. Nietzsche ite burada her eyi btn ak
lyla grmtr. Bu toplumsal, psikolojik ve tarihsel
kmsemede, bu simlasyon snavlarnda maksimum bir politik
enerji vardr. O noktada politika henz bir mantk ka
zanmamtr, yalnzca bir oyundur.
XVIII. yzyldaki devrimden sonra, her nedense politikann
kesin bir trman aamasna getii grlmektedir. Toplumsal,
politik alann iine girmeye balamtr. Politika ayn zamanda
bir
gsteriye
dnmtr.
amzdaysa
gsteri
mekanizmalarnn egemenlii altna girmeye balamtr (ti
yatronun kaderi politikannkiyle bir paralellik gstermektedir.
nk politika bir gsteri alanna dnmtr - boyutlu bir
mekn olan sahne iin de ayn eyler sylenebilir. Balangta
yalnzca kurgulanm bir oyunken daha sonra yava yava oy
nanan yer ve temsil etmenin gerekliinin n plana kt ta
rihsel bir alan grnmn almtr. Politika sahnesi: Halk, halk
iradesi gibi temel bir gsterilenin canlandrld gstergelerin
yan sra anlam stnde de almaktadr. Elinden geldiince iyi
bir ekilde aklamaya alt gerei anlatmakla g
revlendirilmitir. Saydamlamas, ahlakl olmas ve iyi bir top
lumsal temsil gcne sahip olmas istenmitir. Oysa uzun bir sre
politik emberle onun stnde yansyan toplumsal, tarihsel ve
ekonomik gler arasnda bir denge aranacaktr. Bu denge ku
kusuz burjuva temsil sistemlerinin (Merutiyet, Anayasa, XVIII.
yzyl ngilteresi, ABD'si, burjuva devrimlerinin Fransas, 1848
ylnn Avrupas) altn ayla yattr .
Marksist dncenin yapt aamalarla hem politika, hem de
politikann sahip olduu enerji tkenmeye balamtr, ite bu
rada toplumsal ve ekonomik olann egemenlii balamaktadr.
Bu noktada politika (yasama, yrtme, uygulama) toplumsal
alann aynas olma zorunluuyla kar karya kalmtr. PoF 2 Sessi! Ynlarn Glgesinde

17

litikann zerklii toplumsaln hegemonyasyla ters orantldr.

Liberal dnceyse her zaman ikisi arasndaki diyalektik bir z
lemle yaamtr. Sosyalist dnceyse devrimci dncedir ve
aka, tarihsel adan politikann, toplumsaln saydaml iin
de yok olacan sylemektedir.
Bu savatan toplumsal galip kmtr. Ancak bu ge
nelletirme, bu beyin ykama ve toplumsaln politikann sfr
derecesine indirgendii bir dzeyde; salt bir gnderene d
nerek, her yerde hazr ve nazr olan, fiziksel ve zihinsel uzamn
tm boluklarn kapatan ayn toplumsaln hali ne olacaktr?
Btn bunlar toplumsaln sonunu iaretlemektedir. Toplumsaln
enerjisi azalmakta, zgnl elden gitmekte, tarihsel nitelii ve
ideallii buharlap umaktadr. Toplumsal, bir sistem uruna
adn yitirirken, politika da yok olmaktadr. Toplumsal artk
anonimlemitir. O artk KTLEDR. KTLELERDR.

SESSZ OUNLUK
Politika stratejik bir alan dzenlemesi olmaktan kartlarak,
nce bir temsil edilme sisteminin iine, daha sonra da gncel bir
yeniden biimlenme senaryosuna aktarlmtr. Bir baka deyile
ayn sistemin iinde ayn gstergelerin oullatrlmasyla uza
yp giden ve artk hibir eyi temsil etmeyen- belli bir "gereklik"
ya da toplumsal gereklik iinde hibir "edeerlisi"nin bu
lunmad bir eye dnmtr. Artk politik bir berat belgesi
yoktur. nk klasik anlamda etkin politik rgtleri glendirebilmek iin bir toplumsal tanm bile yoktur (bir halk, bir
snf, bir ii snf, nesnel koullar).
gprebilen tek gonderen'in ad yine sessiz ounluktur. Btn
gncel sistemler bu model stnde i grmektedirler. Varl
artk toplumsal deil, istatistiksel olan bu kaypak kavramn or
taya kabildii tek yer sondajlardr. Toplumsal adl gkyznn
ufuundaki hayal ya da toplumsaln zaten iinde bulunduu bir
ufkun simlasyonu.
18

Sessiz ounluun ya da kitlelerin dsel bir gnderen olmas,

onun var olmad anlamna gelmez. Bunun anlam sessiz o
unluun arak temsil edilemeyecek bir durumda bulunmasdr. Kit
leler artk bir gnderen olmaktan kmlardr. nk artk
temsil edilememektedirler. Ses vermeyen bu kitleler sondajlar
araclyla sk sk yoklanmaktadrlar. Dnceleri yanstlmamaktadr. Yalnzca ne dndkleri konusunda testler
yaplmaktadr. Referandum (kitle iletiim aralar da sonsuz bir
soru/yant referandumudurlar) politik gnderenin yerini al
mtr. Oysa sondajlar, testler, referandum ve kitle iletiim ara
lar temsil edici bir sistemin dzeni deil, simlatif bir sistemin
dzenidirler. Artk amalanan ey bir gnderen deil, bir mo
deldir. Klasik toplumsallamaya ait olan (bugn hl ondan arda
kalm seimler, kurumlar, temsil etme dzeni ve hatta bask)
dzenler araclyla bu balamda yaplan devrim btnseldir.
Diyalektik bir yap iinde yerini politik bir oyun ve kartlklara
brakm olan toplumsal anlam hl bir kutuptan dierine ge
ebilmektedir.
Simlasyon dzenindeyse her ey deiebilir, r n e i n son
daj/sessiz ounluk ikilisi iinde artk ne kutup, ne de ayrmlayc
terimler vardr. yleyse toplumsala ait bir elektrik enerjisi de
yoktur. nk bir embere dnm bulunan kutuplar birbirine
kartndan ksa devre yapmtr (aynen A.D.N.'nin iinde
uyarc toz ve molekllere komut vermeyle, genetik kod ko
nusunda olduu gibi). Bu ideal bir simlasyon biimidir. Ku
tuplarn kmesi ve modellerin yrngelemi dolanm (bu ayn
zamanda sesi kesilmi her trl srecin ana kalbdr.)
D etkiler, mesajlar ve testlerin bombardmanna urayan
kitleler artk kara bir maden ktlesi gibidirler. Bir yerde yalnzca
tayflarnn analizi araclyla tannabilen gaz kitleleri gibidirler
-istatistikler ve sondajlarla edeerli olan k demetleri tayf-.
Zaten baka bir ey beklemek de bounadr. Artk ne davurum
vardr ne de temsil edilme. Yalnzca ve yalnzca aklanamaz ve
aklanamam olan bir toplumsallamann simlasyonu vardr.
Onlardaki sessizliin anlam budur. Oysa bu sessizlik yanltcdr,
-nk bu konumayan bir sessizlik deildir. Yalnzca kendi adna
19

konuulmasn yasaklayan bir sessizliktir. Bu anlamda bir ya

banclama
biimi olmaktan
ok etkili
bir silahtr.;
Artk hi kimse sessiz ounluu temsil ettiini ileri sremez, i
Bu sessizlik bir anlamda kendini temsil edenlerden alma anlamna gelmektedir. Kitleler snf ya da halk gibi eskiden ken
dilerine bavurulan btnlere benzemezler. ine ekildikleri
sessizlik araclyla artk tarihin de ilgi alan dna kmlardr.
yleyse kitleler konusunda konuulamaz. Onlar birbirilerine
eklemlenemezler. Temsil edilemezler ya da politik "ayna evresi*
(nl Lacan kuram) ve dsel zdeleme aamalarndan ge
emezler. Sonunda nasl bir g olabildikleri ortaya kmaktadr.
Tarihin ilgi alanna giremediklerine gre -ne kendi dillerinde
(nk kendi dilleri yoktur) ne de olarn adna konutuunu ileri
srenlerde- yabanclama hastalna yakalanamazlar. Artk dev
rimci umutlar suya dmtr. Suya den umutlarsa ii snf
konusunda yapld gibi kitlelerin kendi kendilerini yadsma *
palavras stne kurulmutur. Oysa kitle ne bir olumsuzlarna ne
de bir patlama alandr. O bir emme ve merkezden d eperlere 1
doru dalga dalga yaytlm alandr.
>
zgrlk, devrim ve tarihsellik emalarnn eriemedikleri
kitle, bu durumu kendine gre bir savunma ve misilleme yntemi
haline getirmitir. Kendi stnde ne trden bir "iktidarn" etkin
olduunu bilmeyen kitle, hayali bir politik snfn elinde dsel \
bir gnderen ve simlasyon modeline dnmtr. Kitle ayn <
zamanda lmn ta kendisidir. Kendisini ynetmekle ykml w
olan bir politik srecin sonudur. Politika onun iinde bir irade 1
ve temsil etme gc eklinde eriyip gitmektedir.
1
Uzun bir sre iktidar stratejisi kitlelerin uyuukluu stne 1
kurulmu gibi grnmtr. Kitleler edilginletike de iktidar i
kendinden eminlemitir. Oysa bu mantk iktidarn yalnzca b- I
rokratik ve merkeziyeti olduu dnem iin geerlidir. Bugn' 1
iktidara kar kendi mant kullanlmaktadr. ktidarn tep- |
kisizletirdii ey (kitle) kendi lmnn gstergesine d^ j
nmektedir. te bu yzden sistem kendi stratejisinde deiiklik ]
yaparak, kitlenin edilgin bir konumdan ynetime katld bir i
konuma gemesi ve sessizliine bir son vererek konumasn is20

temektedir. Oysa i iten gemitir. "Tehlikeli kitle" ve top

lumsaln tepkisizlik ad altndaki gerilemesi artk bir engel ol
3
maktan kmtr .
Sistem, kitleleri ne ekilde olursa olsun konuturabilmek iin
elinden geleni ardna koymamaktadr. Onlara toplumsal, sen
dikal bir varlk olduklarn; elencelere ve zgr konumalara
katlmalar gerektiini anlatabilmek iin her yolu denemektedir.
Adn sylemesi iin bu hayalete kfr etmek gerekmektedir.
Gnmzde artk gerek sorunun kitlelerin ya da sessiz o
unluun sessizlii olduunu btn aklyla gsteren baka bir
olay yoktur.
Tm abalarn amac kitlenin yeniden sessizlie dnmesini,
tepkisizlemesini engelleyebilmek ve ynlendirilebilen bir
emlsiyon olarak kalmasn salayabilmektir. Artk kutsal ef ve
kilise dneminde yaamadmz iin kitlenin ne olduu tehisi
konmaya allrken sama sapan bir ekilde konuulmaktadr buradan da enformasyon ve istatistiin evrensel egemenlik d
nemine gemekteyiz. Bylelikle kitleyi yoklayarak neler ya
pabileceini hissetmeye alan ve onu batan kartp kendi
saflarna bir trl katamayanlarn fkesini anlayabilmek ko
laylamaktadr. nk bylelikle birtakm varsaymlara ve yn
hareketlerini ngren yanlsamalara varlmaktadr. "Fransz
halk byle dnyor... Alman halknn byk ounluunun
knad... Prensin doumu btn ngiltere'yi yerinden oynatt,
vs" - nn grmekten aciz ve kendisine uzatlan ayna stne
grntlerini dremeyen tm dnceler.
stelik gsterge bombardmanna tutulan kitleden bunlara
bir yant vermesi de istenmektedir. Bir "cyclotron" 4 iindeki e
kirdeklerin tanecikler tarafndan bombardman edilmeleri gibi,
kitle de benzer bir ekilde imge, ses ve k dalgalar tarafndan
bombardman edilmektedir. Haber denilen ey de budur. Haber
ne bir iletiim ne de bir anlam biimidir. Laboratuvarlarda ya-

3. Burada iin iin patlayan bir anlamda ele alnan "tehlikeli kitle" kavram,
genelinde da salan bir patlama sreci gibi alglanmaktadr.
4
- Ar tanecikleri yrnge eklinde hzlandrc.
21

plan atom bombardman deneyleri gibi hi durmadan inputoutput'larla dolup, boalan ve zincirleme bir tepkilenmeye u
rayan srekli bir emlsiyon biimidir. "Toplumsal" m olu
turulabilmesi iin kitlenin "enerjisi" emilerek alnmaldr.
Oysa bu tersine ileyen bir sretir. nk ister haber, isterse
gvenlik olsun btn bunlar "toplumsal iliki"yi younlatrarak
yaratacaklarna, "entropik" sreler olarak toplumsaln sonunu
belirleyen yntemlere dnmektedirler. Kendilerine haber ile
terek kitlelerin biimlendirilebilecei sanlmaktadr. Yine haber
ve mesajlarla toplumsal enerjinin yok edilebilecei sa
nlmaktadr. Artk toplumsallamay belirleyen ey kuramsal s
nrlar deil, haber miktaryla iletiim aralarnn karsnda ge
irilen saatlerdir. Ancak bu yanl bir dncedir. nk haber
kitlenin enerjisini yok etmek yerine, her zaman iin giderek b
yyen bir kitle yaratmaktadr. Haber, yaptn iddia ettii gibi
bilgilendirme ya da biimlendirme ve yaplandrma yerine,
"toplumsal olan" giderek daha bir ntralize edip, klasik top
lumsal kurumlarla, haberin ieriine kar duyarsz ve tepki gs
termeyen bir kitle yaratmaktadr. Simgesel yaplarn toplumsal
ve ona ait irrasyonel bir iddet tarafndan paralanmasndan
sonra sra toplumsaln kitle iletiim aralar ve haberin "ir
rasyonel" iddetiyle paralanmasna gelmitir - beklenen sonu
doal olarak kitlenin atomlatrlmas, nkleer bir hale sokulmas
ve moleklletirilmesidir. Sonu iki yzyllk hzl bir top
lumsallamann kesin bir hezimete uratlmasdr.
Kitle, sahip olduu toplumsal enerjiyi tketebildii lde bir
kitle olarak alglanabilmektedir. Kitle btn scak enerjileri
emerek ntralize edebilen souk bir depodur. Ayakta ka
labilmeleri iin kendilerine, rettiklerinden daha ok enerji
harcanan maden ocaklarna benzemektedirler. Toplumsal ger
eklik ilkesine zg bu salt zayflk ve yine szde ayakta tutulan
toplumsaln bir i patlama tehlikesiyle kar karya gelmesini
engelleyebilmek iin kademeli politik yatrm oranlarna mthi
bir enerji harcanmaktadr. Sistem bu enerjinin iine saplanp
kalmtr.
Gerekte ne kadar mal varsa o kadar da anlam vardr. Ser22

mayenin mal rettii dnemlerde tketim kendiliinden ger

eklemekteydi. Oysa bugn hem tketiciyi hem de talebi ret
mek gerekmektedir. Bunu yapabilmek ise mal retmekten ok
daha pahalya mal olmaktadr (toplumsallk byk lde u
1929 talep kriziyle birlikte domutur. Talep retimi byk l
de toplumsaltn s retimini de kapsamaktadr.) Bu yzden ik
tidar uzun bir sre politik, ideolojik, kltrel ye seksel anlam
retmitir. O n u talep izlemi ve sonunda arz emerek ap ge
mitir. Bylelikle anlam giderek azalm ve btn devrimciler
giderek daha ok anlam retmeyi ama edinmilerdir.
Bugn artk her ey deimitir. Bundan byle anlam bu
nalm yoktur. nk her yerde giderek daha ok anlam re
tilmektedir - yetersiz kalan artk taleptir. Sistemin asl sorunu da
bu anlam talebi retimidir. Talep, anlam arzusu ve anlama minimal
dzeyde katlma olmazsa iktidar bo bir hayal ya da anlamsz bir
perspektif olmaktan teye gidemeyecektir. te burada da talep
retimi anlam retiminden ok daha pahalya mal olmaktadr.
Sonuna kadar gidildiindeyse bunun olanaksz bir ey olduu
grlecektir. nk sistem btn enerjilerini bir araya ge
tirebilse bile bu ii baaramayacaktr. nk mal ve hizmet talebi
her zaman iin yapay bir ekilde retilebilir. Biraz pahal olmakla
birlikte herkesin satn alabilecei bir fiyata satlmas da mm
kndr. Bunun rneklerini grdk. Oysa anlam ve gerekliin
yokluu doldurulamaz. Anlam yokluuysa kesin bir ypranmlktan baka bir ekilde yorumlanamaz.
Kitle btn toplumsal enerjiyi yuttuu gibi, onu yeniden
yanstmamaktadr. Btn gstergeleri ve btn anlam yutup
5. Sz konusu olan ey artk toplumsaln retimi deildir. nk bu durumda
sosyalizmin hatta kapitalizmin bu i iin yeterli olmas gerekirdi. Gerekte her
ey talep retiminin mal retimine egemen olmasyla deimitir. nk
retimle tketim arasndaki iliki kopmutur. Artk yepyeni bir dnem ba
lamtr. Bundan byle ne retim ne de tketim vardr. Bu srecin tersine
dndrlmesiyle birlikte (simlasyon ya da ona dntrme) "simlasyon"
dzeni kurulmutur. Artk burada Attali'nin dnd gibi biraz daha sosyal
ve sosyalizmle desteklenmi gerek bir kapitalist "kriz" sz konusu deildir.
Bu dzen kapitalizm ya da sosyalizmle ilikisi olmayan "hipergerek" bir
dzendir.

geriye iade etmemektedir. Kendisine sorulan tm sorulara ayn

yuvarlak yantlar vermektedir. Hibir eye katlmamaktadr.
Akmlar ve testler araclyla yoklandnda bir kitleye ben
zemekte ve her trl akmla, haberin stnden gemesini sa
lamakta, (hangi trden olursa olsun) iyi bir norm ileticisi ilevi
grmekte ve bylelikle toplumsal, salt bir saydamlamaya u
rayarak yerini iktidar ve toplumsal oyunlara brakmaktadr.
Btn bunlar kitle adl ele avuca smayan ekirdein evresinde
dnp duran yldz kmecikleridir.
Kitle bir hayvan srs kadar suskundur. Kitleyi srekli ola
rak sondajlarla tartmak bouna uramaktr (te yandan srekli
olarak katlmas istenen haber olgusu araclyla kendisine laboratuvar deneylerinde hayvanlara yaplan ikenceye benzeyen
bir tr ikence yaplmaktadr.) nk dorunun solda m, yoksa
sada m olduunu sylemedii gibi devrimle, bask arasnda
hangisini yelediini de sylememektedir. O n u n iin doru ve
akl yoktur. Kendisine yaplan yaktrmalar umurunda bile de
ildir. Kitlede bilin ve bilinalt yoktur.
Kitle insan bezdiren bir suskunluktur. Politik denklemlerdeki bilinmeyendir. Bu bilinmeyen, btn politik denk
lemleri yok edebilmektedir. Oysa herkes bu sessizlii ko
nuturmaya almaktadr. Ancak kitlelerdeki yamtszlk gc
llemez. Hibir sondaj onu ortaya kartamaz. nk kitleler
onu annda yok ederler. Szn ettiimiz hipergereklik iinde
toplumsal ve politik alann altn stne getirirler. Politika kit
leleri yantlar alabilecei bir toplumsal simlasyon ve yan
klanma odasna sokmaya alrken (kitle iletiim aralar,
haber) kitleler tam tersine toplumsaln iinde simle edildii ve
yankland muazzam bir mekna dnmektedirler. Gdmlenme diye bir ey hibir zaman iin var olmamtr. Her iki
taraf da ayn silahlarla arpmtr. Bugn sava kimin ka
zandn syleyebilmek imknszdr. ktidarn kitleler stndeki
simlasyon gc m? Yoksa kitlelerin iktidar kerttikleri ters
simlasyon mu?

24

NE ZNE NE NESNE

Hipersimlasyon" araclyla btn modelleri yanstan kitle

(mizahn ikin bir biimi olan "hiperuyumluluk" araclyla),
onlar yok edebilecek bir gce sahip "simlasyon"un hem znesi,
hem de nesnesi olmak gibi ters bir ii baarmtr. Kitleyi, kitle
iletiim aralarnn dnda bir yerde aramak bounadr.
Kitle: Bir zne, bir zneler grubu ve bir nesne olmama ters
liini baarmtr. O n u gerek ya da mitik bir zneye d
ntrmek iin giriilen tm abalar bounadr. O n u bir nesneye
dntrerek ilenmi bir malzeme gibi inceleme ve zmleme
amacn gden tm abalar, nesnel yasalar uyarnca tam tersine,
kitlelerin gdmlenemezlii gereine ya da kendilerinden kor
kulan unsurlar, ilikiler, yaplar ve btnler gereine arp
maktadr. Denenen tm gdmleme giriimleri sonunda kitlenin
iinde boulmakta, emilmekte, yolundan evrilmekte ve baka
bir eye dntrlmektedir. O n u n neyi, nereye doru s
rklediini syleyebilmek imknszdr. En akla yakn zm, tm
gdmleme giriimlerini atlatarak sonsuza alan bir dnem
iinde tkenmeye baladdr. Hibir zmleme bu dar
madank, merkez d, molekler gereklii aklayamaz.
nk son aamadaki "z" zmlemesinde nesne kavram bu
harlap yok olmaktadr. Bylelikle ortada aklamas yaplacak
bir nesne olmad gibi, bu aklamay yapabilecek bir zne de
yoktur.
Kitle kavram bu durumu "toplumsal kavram" iin de geerli
klmaya almaktadr. Toplumsal da artk nesnel bir ekilde
aklanamaz (ya da politik terimlerle sylemek gerekirse artk
temsil edilemez). nk kendisini aklamaya alan herkesi
ortadan kaldrmaktadr. (Ya da yine politik terimlerle sylemek
gerekirse kendisini temsil edebileceini sananlar yok et
mektedir). Btn bunlar ancak sondajlar ve istatistikler ara
clyla saptayabiliriz. Oysa bu sondaj ve istatistik byleriyle,
25

meteorik olarak adlandrlan alkanlklarn gerek nesneleri

yoktur. zellikle de aklamaya altklar kitleler onlarn a
lma alan iinde deildir. Yaptklar tek ey eksiklii kolay
kolay balanamayacak olan bir kitle hayali yaratmaktr. Bu
hayali ise nceden bilinen yantlar, szm ona kitleyi ve ar
zularn belirleyen bir kapal devre gsterge sistemi araclyla
"retmektedir". Devingen, gdmlenebilmeleri'iin annda re
tilen, sonularna yer deitirtilebilen gstergeler - ite bunlar
sondaj'dr.- statistiklerin zerinde kol gezen derin belirsizlik
herkes tarafndan bilinen bir olgudur (olaslk hesaplaryla,
byk saylarda da bir belirsizlik olduu ve madde kavramndaki
"devingenliin" herhangi bir "nesnel yasa" kavramna uymasnda
glkler
kt
herkes
tarafndan
bilinmektedir.)

Pozitif olduu sylenen bilimlerde uygulanan deneylerin bile,

sondaj ve istatistiklerde kullanlan yntemlerden daha inandrc
olduunu syleyebilmek olduka gtr. Kodlanm ve yn
lendirilmi bir "nesnel" sorgulama biimi hangi alanda olursa
olsun bu ksr dngden kurtulamayan bir doruya sapland
gibi amalad konuyu da ortadan kaldrabilmektedir. Dn
yann nesnel belirsizlii konusundaki bu kararszlk her tarafa
yaylabilir. Doa bilimlerindeki maddeyle, cansz arasndaki
ayrm istatistik ve sondajlardaki kitleyle canl "toplumsal" ara
sndaki ayrmn aynsdr. Bilimlere gelince onlar da ayn iaret
ve ayn umut krc yantlar gndererek son aamada kitleler gibi
her trl tanmlamadan kamak istemektedirler.
"Madde"de ve bilimin ele ald tm konularda mthi bir
ironi vardr. Aynen susan kitlelerde olduu gibi. Kitlelerin istatistiklerdeki yantlar, sorulan sorulara o kadar uygun d
mektedir ki, Hegel'in szn ettii kadnlk ironisini anm
satmaktadr. Yalanc bir sadakat, ar bir ballk; sonuta,
lmsz Aslan Asker Schweik rneinde olduu gibi kendisini
yneten yasalara sfr tkettiren bir edilgenlik ve boyun eme
simlasyonu.
Szcn yazl anlamnda dsel bir zmler biliminin pa26

tafizif bir simlasyon bilimine ve oradan da nesnel, evrensel

yasalar ve onlar kendilerine gre yorumlayan lgnlarla birlikte
yaanan dnyann "hipersimle" bir aklamasna gnderecektir.
Kitlelerdeki bu bilinsiz mizah gc bizi toplumsal adl metafizik
beladan kurtararak bir patafiziin iine sokacaktr.

Oysa bu dnce imdiye kadar aklanm tm gereklik s

relerinin tersini sylemektedir. Bu belki de bir anlam yanlsamasdr. Bilim adamn, maddenin ya da canlnn "nesnel bir
ekilde" yant vermediine inandrmak gtr. Ya da sorduu
sorulara ald ajrn nesnel yantlar karsnda kukuya dmesi
beklenemez. nk byle bir varsaymn sama ve stnde du
rulmaya demez bir ey olduunu dnecektir. Zaten o bilim
adamnn baka trl dnemeyecei ve bunu hibir zaman
yapmayaca kesindir. O somlarndan ve yantlarndan mem
nundur.
Ayn varsaym her yerde geerlidir, bu herkesin bildii
inandrclk aksiyomu dur. Reklamc, insanlarn yapt rek
lamlara inanmadna inanmak istemez - en alt dzeydeki mi
nimum bir olaslk bile olsa mesajn amacna ulatn ve an
lamnn zldn dnmek ister. Bu alanda hibir kukuya
yer yoktur. Mesajn alc stndeki yansmasnn sfr olduu
gerei ortaya kt anda reklam kurumu o anda yok olacaktr.
nk yaam kendi kendine tand yaama hakkyla be
lirlenmitir (bilimin nesnel dnyaya yaklam da benzer bir
yaklamdr). Reklamc ters varsaymnn geerli olabilecei o
korkutucu dnce yznden reklam mesajlarnn hibir zaman
iin alcya btnyle varamadklarn, izleyicinin bu bolua
yansyan ierikler arasnda bir ayrm yapamadn ve iletiim
aracnn yalnzca bir zaman geirme, elendirme ve byleme
rol oynadn bir trl kabul edemez. Mac Luhan'n pey
gamberce laf: MEDIUM IS MESSAGE, iinde yaanan her
trl kitle iletiim arasal "cool" dnemi kapsayan tipik bir fbr-

6. Patafzik. Dsel zmler bilimi.

27

mldr. Bu dnem szde bir "ether"in btn mesajlar soutarak

ntralize ettii ve anlam bir buz kalbna dntrd d
nemdir. Eletirel dnce ise deerlendirmekte, semekte, ay
rmlar retmekte ve anlam konusunda bir seim yapmaktadr.
Kitleler ise hibir seim yapmayp, hibir ayrm retmedikleri
gibi tam tersine aldrmazlk retmektedirler - aracn b
yleyiciliini mesajn eletirel yanna tercih etmektedirler.
nk bylenmenin anlamla bir ilikisi yoktur. Bylenme
anlamn kullanlmamasyla doru orantl bir durumdur. Ara
yararna mesajn ve simlasyon yararna dorunun ntralize
edilmesiyle elde edilir. Kitle iletiim aralarnn i grd dzey
ite bu dzeydir. Onlarn ilkesi bylemedir. Anlama kar gi
ritikleri iddetli saldr; iletiimin, baka bir iletiim biimi ya
rarna anlama kar giritii olumsuzlayct bir saldr. Hangisi?
Anlamn kullanda aracn anda kalan ve iletiimdeki yo
unluun anlam
tarafndan
yutularak kmesiyle
so
nulanabilecek bir iletiim biimi bizce olanaksz bir var
saymdr. nk hoa giden ey ne anlam ne de art
anlamllktr. nsan byleyen ey anlamn ntralize edilmesidir
(Witz, nktenin ilemi, in L'Echange Symbolique et la Mort). Bu
ntralize etme iiyse bir lm gds tarafndan gerekletirilmemektedir. nk bu durumda yaamn bir anlam
olacaktr. Oysa tam tersine btn bunlar gnderene, mesaja ve
her trl dilbilimsel kategori giriimlerine kar bir alerji, bir
meydan okuma ve sonunda gstergenin bylenme iinde kay
bolmas yararna inkar edilmesiyle sonulanmaktadr (artk ne
gsteren vardr ne de gsterilen: Anlam kutuplar emilmitir.)
Hibir anlam bekisi bunlarn farknda deildir: Anlam ahlk
bylenmenin karsndadr.

Politika emberi de bir inanlabilirlik varsaym stne ku

rulmutur. Bu varsayma gre kitlelerin eylem ve sylevlere kar
geirgen olduklar, bir gre sahip olduklar ve sondajlarla, is
tatistiklerin somut verileri olduklar sylenmektedir. nk po
litikaclar ancak bu verilerin varlna inandklarnda po28

litikann da varlna inanabilmektedirler. Oysa politika uzun

zamandr yar sportif, yar elendirici bir zel elence programna
dnmtr. (Amerika'da seimler srasnda ekilen piyangolar
ya da seim akamlar radyo ve TV programlar). Btn bunlar
eski, komik ve byleyici tre gldrleri biiminde ya
plmaktadr. Halkn gznde seimler oktandr bir televizyon
oyununa dnmtr. Politikaya yataklk eden televizyon
oyunlar sonunda politika sahnesini ve oyunlarn oyatrolaararak intikam almaktadr. Halk seyircidir. Ma, film ya
da izgi roman, politika iin birer rnek alglama modeline d
nmlerdir. Eve getirilmi sinemada insanlar kendi kiisel grlerindeki deiiklikleri gnlk sondajlarla elenerek iz
lemektedirler. nk burada da sorumluluk isteyen bir ey
yoktur. Gerek politik, gerekse tarihsel adan kitlelerin hibir
zaman iin bilinli bir ynteme bavurmadklar grlmektedir.
Her zaman sorumsuz olmular ve her zaman aptalcasna l
mlerdir. Bunun anlam politikadan kamak deil top
lumsallamann, politikann, kltrn.ban eken kastla, biimsiz, kalntsal, anlamsz yn arasndaki onarlmaz
kartlktr. Bir taraf srekli olarak anlamn egemenliini kusursuzlatrmaya, bu alanda yatrm yaparak toplumsal anlaml
klmaya alrken, dieri btn bu anlam oyunlarna yn de
itirtmekte ve onlar ntralize edip alaa etmektedir. Bu kav
gann galibini syleyebilmek o kadar kolay deildir.
nk bu kavgann bir benzerini tarihsel olanla, gnlk olan,
kamusal olanla kiisel dnya arasnda da saptamak mmkndr.
1960'l yllara kadar tarih sesini ykselterek, kendini zorla kabul
ettirmitir; kiiye zel ve gnlk olansa politikann karanlk y
zn oluturmaktadr. kisi arasnda olsa olsa diyalektik bir iliki
bulunduu ve bireysel gibi gnlk olann da tarihin tesine
geip, evrensele ulaarak bir iek gibi aabilecei dnlebilir.
O gnlerin gelmesini beklerken kitlelerin kendi evlerine ka
panmas insan zebilir. Tarihi, politikay ve evrenseli yad
smalar ve aptalcasna bir tketimin gnlk sorunlar arasnda,
yitip gitmeleri (iyi ki alyorlar, iyi ki bu alma onlarn bi
linlenmelerini beklerken, kendilerine "nesnel" bir tarihi konum
29

salyor) ancak zc olabilir. Oysa bugn tarihin sesi kesilmi,

soluu kmaz olmutur. nk artk gnlk olaylar seslerini
kartmaya balamtr. Gnlk yaamdaki can skntsnn, tarihin
anlamsz ynn oluturmad dnlmeye balanmtr - daha
iyisi, zel yaamn kendi stne kapanmas politikaya bir meydan
okuma anlamna da gelebilir ve politik gdmlemeye kar etkin
bir direni biimi olarak gsterilebilir. Roller deimeye ba
lamtr. Yaamn can skctl, gnlk yaam, eskiden kk
burjuva olarak knanan, iren ve (cinsellik de dahil olmak
zere) apolitik olan her eyin n plana kmas, tarih ve po
litikay soyut bir olaylar btn olmaya doru itmektedir.
nsann gzn korkutan korkun bir varsaymdr bu. nk
buna gre depolitize edilmi kitleler politikann gerisinde deil,
ilerisindedirler. zel yaam, ismi konulamayan eyler, gnlk
olaylar, anlamszlklar, kk ayak oyunlar ve kk edep
sizlikler vs., temsil edilmenin nnden gitmektedirler, yoksa ar
kasndan deil. Kitleler o "safa" olarak adlandrlan gnlk ya
antlar iinde ("politikann sonu" ile ilgili zmlemelere
aldrmadan) politikann sonu konusunda oktan bir karar ver
milerdir. Kullandklar dilin dilbilimi amas gibi bu kararla
politikay amlardr.
Dikkat! Bir temsil etme diyalektiiyle her trl devrime kar
gelip, evrensele doru gidiin iine girmeyen bu zel ve asosyal
evreni, oyunu oynamay yadsyan bu kendi stne kapan, ki
mileri, tm sradanltna karn (zellikle cinsellik ve arzu ad
altnda), yeni bir devrimci enerji kayna olarak grp, kendisine
anlam vererek, tarihsel bir olumsuzluk gibi gstermeye a
lmaktadrlar. Kk ayrmlar, kr krne uygulamalar, ano
nim marjinallikler ve mikro arzularn cokusu. Anlamszl
canlandrarak anlam dzeyine yceltebilmek ve politikann he
sabna geirmek iin giriilen entelektel sramalar. Sradanlk,
tepkisizlik ve apolitik olmak bir zamanlar faist kkenliydiler -bir
anlam deiikliine uramadan ya da anlamlarn yitirmedenimdi de devrimci olmaya alyorlar. Arzu politikasnn te
sinde kalan sradanln mikro devrimi- yine bir "zgrlk"
numarasdr. nk anlamn yadsnmasnn bir anlam olamaz.
30

DRENMEDEN HPERUYUMLULUA
Sessiz ynlarn ortaya k olay, tarihselin, toplumsala kar
direni devresinin iine oturtulabilir. almaya direnme, tbbi
bakma kar direnme, okula direnme, sosyal sigortalara, habere
kar direnme gibi. Resmi tarih toplumsaldaki gelimenin s
rekliliini kaydeder. Gz kamatrc ve vgye deer olan ge
limenin dnda kalan her eyi barbarlk kalnts gibi karanla
doru iter. Oysa sylenenin tam tersine toplumsal kesin bir zafer
kazanmtr. Artk bu hareket deitirilemez (toplumsallk ko
nusunda herkes ayn dncede gibi), toplumsala kar direni
btn alanlarda toplumsaldan ok daha hzl bir ekilde gelimitir.
Deiiklik, ilkellik ve iddet, dzenin alp, geilmesiyle ba
lamtr (ki bunlar daha sonra toplumsal tarafndan zmsenmitir. Hi korkmayn toplumsaln sal olduka yerindedir,
teekkr ederiz. nk alanma ve gvenceden yalnzca deliler
kaar). Bu cephesel kar koymalar toplumsallamann cepheden
ve iddetle saldrd bir dneme rastlarken, direniin kkeninde
yine kendi kltrlerini ve orijinal yaplarn korumaya alan
geleneksel gruplar vard. Direniin kkeninde kitle diye bir ey
yoktu, tam tersine soyut ve trde bir toplumsal modele kar
gelen farkl yaplar vard.
Amerikan sosyolojisinin zmledii "two steps flow of com
munication" (iletiimin iki basamakl ak)da ayn trden bir
direnmeyle karlamaktadr. ster politik, ister kltrel, isterse
reklama zg olsun kitle, iletiim aralarnn mesajlarn kar
larken edilgin bir yapya sahip deildir. Tek anlaml, tek tip ve
zorunlu bir zme ilemine bavurmad gibi mesajlar da kendi
bildii gibi zmektedir. (Baka mesajlar araclyla) bu me
sajlar durdurmakta, yerlerini deitirmekte (bu ikinci bir d
zeydir), egemen olan koda kar zel alt-kodlar retmekte ve
aynen ilkel topluluklarn yaamna sokulan Bat parasnn (Yeni
Gineli Siyanlar) ya da Korsikallarn dman kabile stra
tejisinden yola karak gzden geirdikleri seim stratejileri gibi,
yeni simgesel anlamlara sahip olmalar sonucu, yeniden yorumlandklannda ilk anlamlarndan apayr ve deiik anlamlara
31

sahip olabilmektedirler. Egemen kltrn datt bu mal

zemenin alt-gruplar tarafndan ayartlmas, emilmesi ve eri
tilmesi adl kurnazlk gerekte evrensel bir kurnazlktr. "Az ge
limi" kitlelerde tbbn sihirli bir biimde kullanlmasn
salayan da ayn olgudur. Btn bunlar bir araya getirilip arkaik
ve irrasyonel bir zihniyete balandklarnda rasyonel tbbn a
t yaralara (bilinaltmdan) "bilmeden" ancak (grnr olana
kar) bilinli bir ekilde kar koyan, stelik ii rndan
kartarak olaya yn deitirten saldrgan bir uygulama biimi
grmek mmkndr.
Oysa bu bile oturmu bir yapya ve geleneksel anlamlara sahip
bir grubun iidir. Kitleden kaynaklanan toplumsallamay ba
arszla uratan g onun yapszl ve tepkisizliidir demek
baka bir ey sylemektir. Keza kitle iletiim aralar ko
nusundaki geleneksel direni mesajlarn gruba zg kod ve kendi
amalar dorultusunda yeniden yorumlanmasndan ibarettir.
Kitleler kendilerine gnderilen her eye, blok halinde ve bir
gsteriye dntrerek yn deitirtmektedirler. Bunun iin bir
baka koda gerek yoktur. Anlam gibi bir sorunlar da yoktur.
Direnmezler de. Her eyi anlamszlk adl biimsiz bir topan
iine sokmak yerine btn ynlere doru yaylan bir bylenme/gdmleme emberinin iine kaydrmay yelerler.
Kitle iletiim aralarnn her zaman kitleleri sarp sar
maladklar sylenmitir -bu zaten kitle ileitim aralarnn ideoloj isidir-. Gdmlemenin srlar gece gndz aralksz sr
drlen bir kitle iletiim aralar semiyoloj isinde aranmtr.
Ancak iletiimin bu saftoron mant iinde kitlelerin btn kitle
iletiim aralarndan ok daha gl bir iletiim arac olduklar unu
tulmutur - ya da en azndan hibirinin bir ncelie sahip ol
mad unutulmutur. Gerek kitle gerekse kitle iletiim aralar
ayn srecin iindedirler. Mass(age) is message.
Ayn ey sinema iin de geerlidir. nk bu arac yaratanlar
da balangta rasyonel, belgesel, haber yn gl, toplumsal bir
iletiim arac olabileceini dnrken, sinema ksa bir sre
sonra dselin alan iine girmitir.
Teknik, bilim ve bilgi iin de benzer eyler sylenebilir. O n 32

lartn kaderidir bu. Sihirli bir uygulama ve tketilen bir (elence)

gsteri olmak. "Gereksinim kuram" konusundaki ciddiyetlerine
ve yararllk sylevi konusunda ortak bir gre sahip olmalarna
karn, ekonomistler, tketimi hibir zaman iin rasyonelletirememi ve app kalmlardr. Oysa ok ksa bir sre
iinde kitlelerin gereksinimlerle hibir ilikileri (belki de hi ol
mamtr) kalmamtr. Bu sre iinde tketimi bir konum ve
prestij aracna dntrp, yararsz yarmalar ve yarr gibi
yapmalar ya da zaten kullanm deerini aan lmne bir gsteri
deeri gibi bir boyut iine oturtmulardr. Kitleye kar btn
cephelerden saldrlmakta (resmi propaganda, evreciler ve sos
yologlar), salkl ve hesapl tketim duygular ilenmeye a
llmakta, ancak hibir yant alnamamaktadr. Sistem a
sndan durum umutsuzdur. nk bir gsterge/deere atfedilen
ar deer ve gsterge deer araclyla (ekonomistler bile onu
bir deiken olarak ele aldklarnda ekonomik akln ipin ucunu
kardn grmektedirler) kitleler ekonomiyi baarszla u
rattklar gibi, gereksinimlerin amacna ve davranlarla, amalar
aarasndaki dengeye kar da direnmektedirler. Kullanm de
erine kar gsterge/deer . Ekonomi politii atlatmak iin bu
kadar bile yeterlidir. Sonuta btn bunlarn deiim deerine,
yani sistemin iine yarad gibi laflar edilmeye de kalklmasn.
nk sistemin bu iten kar salamas ve onu desteklemesi
("yabanclam kitleler") nemli deildir. nk uzun vadede
-daha imdiden- kitlelerin oynadklar oyun sonucu ekonomi,
ar derecede kullanlarak, trl rasyonel kullanm ta
nmlamasyla ilikisini kesmi, bir gsteriye hatta bir komediye
dnmtr. Btn eitim sistemleriyle, sosyalist eitim bi
imlerine kar direnen tplumd bir kullanm - kitlelerin (siz,
biz, herkes) artk ekonomi politiin te yakasna gemelerini
salayan bir kullanm. stelik kitleler bunu yapabilmek iin
"diyalektik" ve "zgrlk" kuramlarn ve gelecein devrimlerini
beklememilerdir. Kendilerini hibir eyin kurtaramayacan ve
bir sistemin ancak bir hipermanta sahip olabilecei bir dzeye
getirildiinde rahatszlnn son hadde ulaarak bir gn aniden
sona erebileceini bilmektedirler. "Tketmemizi isteyen siz deil
F3 Sessiz Ynlarn Glgesinde

33

misiniz? - Aln size, her eyi yararsz ve sama sapan bir ekilde
ve giderek daha ok tketeceiz".
Tp konusunda da benzer eyler sylenebilir. Cepheden gelen
direni (zaten btnyle yok olmu deildir) daha kurnaz bir
ykm biimine dnmtr. nk artk denetlenemeyen bir
ila* tketimi ayn dnceyi salk olayna da rngalamtr.
Sonu byk bir paniktir. Tbbn toplumsal ama ve ereklerinin
ayan kaydran korkun bir bakm ve ila tketimi trman
balamtr, iinde bulunduu durumda tbb yok edebilecek
daha iyi bir yol biliyor musunuz? Bundan byle hekimler ne
yaptklarnn ve ne olduklarnn farknda olmadklar gibi, gdmlediklerini sandklar bir srada gdmlendiklerinin farknda
bile deildirler. "Baklmak istiyoruz, ila istiyoruz, salk g
vencesi istiyoruz, salkl olmak istiyoruz, daha ounu istiyoruz,
her geen gn de daha ounu isteyeceiz, hem de sonsuza dek!"
Yoksa kitlelerde tbba kar bir yabanclamadan m sz etmek
gerekir? Hayr, kesinlikle hayr. Tam tersine kendilerine ait olan
sosyal sigortalar adl kurumu alaa etmek zereler. Bir mala
benzetilen toplumsallktan her geen gn biraz daha ok is
teyerek (Sisteme : "u toplumsaldan biraz daha versene, biraz
daha, biraz daha" dercesine taa onu yok edinceye kadar) onun
varln tehlikeye sokmaktadrlar.
I
1

Arz-talep konusunda olduu gibi gibi u toplumsaldan isteme

olaynn bireysel bir tketim maddesine indirgenmesi kadar
. byk bir delilik olabilir mi? Bunun ad komedi ve samalatrmadr. nk bu tepkisiz kitleler kendileri iin izilmi
toplumsal adl yolda yryerek onun. mantn ve snrlarn a
makta ve toplumsal adl btn binay kertmektedirler. Ykc
bir hipersimlasyon (baka bir yerde zmlemi olduumuz Beaubourg 7 rnei gibi), ykc bir hiperuyumluluk, galip bir mey
dan okuyuun btn grnlerine sahiptir - bu meydan oku
yuun ne boyutlarn ne de sistem stndeki hakkn geri aln
hi kimse lemeyecektir. Olayn can damar ite bu kanlmaz
olan kr dvnde yatmaktadr. Sessiz ounluklar kendilerine
7. L'Effet Beaubourg, Paris 1977, Edit. Galilee.
34

zorla onattrlmak istenen toplumsallamay ya da kendilerini

edilgin bir hayalete dntrmek isteyenleri hayalete d
ntrerek kendi mantklar dorultusunda ortadan kal
drmaktadrlar- yoksa bu ii ne bir snf kavgas ne de kendileriyle
ilikisini yana yakla kesmek isteyen aydn snf araclyla
deil.

KTLE VE TERRZM
Gnmzde artk kitlelerin anlam ve zgrle de sahip bir
toplumsallama ad altnda vaftiz edilmeyi yadsdklar ilgin bir
noktada bulunuyoruz. Onlar yeniden ele geirip, kullanma d
ncesinden artk vazgemeliyiz. nk kitle diye bir ey yoktur.
Btn iktidarlarn gelip iinde yok olduklar bu sessiz yn bir
sosyolojik btnlk ya da gereklik deildir. O, iktidarn srtnda
tad bir glge, iine dt dipsiz bir ukur ve bir emme bi
imidir. Bunu anlamak yeterlidir. Akkan^ devingen, uyumlu
hatta btn isteklere ar derecede uyan ve katlmann en ar
ucu olan bir hipergerek uyumluluk yuma. te iktidarn iinde
bulunduu gncel felaket. te devrimin iine dt iflas u
kuru. nk iin iin kaynayan bu kitle hibir zaman iin pat
lamayacaktr. stelik her trl devrimci sylev onun iinde yok
olacaktr. yleyse bu kitlelerle herkesin ba derttedir. Onlar bu
sylevlerdeki leitmotivdir. Btn toplumsal projelerdeki sabit
fikirdir. Oysa btn bunlar baarszla uratmaktadrlar.
nk hl toplum ve onun olumasnn kaynanda bu
lunduuna inanlan eskatolojik bir umut ve klasik bir kitle ta
nmyla snrlamlardr. Oysa kitleler toplumsala ait deildirler.
Onlar her trl toplumsallama ve sosyalizmin mal sahibidirler.
Oysa imdiye kadar pek ok kuramc, zgrlk tuza olan po
litikayla alay etme ve temsil etme biimlerinden dem vurarak
anlam stne konumulardr. Ancak kitleler: Anlam, politika,
temsil edilme, tarih ve ideolojinin iinden uyurgezer bir halde
ve hepsini yadsyarak, stelik btn radikal eletirilerin yapmak
istediklerini yaparak getiklerinde bu sonuncular ne sy35

leyeceklerini armakta ve gelecekteki bir devrimi -eletirici

devrim, pretij devrimi, toplumsaln ve arzunun devrimi- d
lemeye balamaktadrlar. Oysa u salyangoz gibi kendi iine
doru kvrlan devrim onlarn devrjmi deildir. nk eletirici
ve da doru patlayan bir devrim deildir, iten, kendi kendine
gdmlenen kr bir devrimdir, y l e canl kanl ve neeli bir
devrim deil, tepkisiz (hareketsiz) bir devrimdir, bu. Sessiz ve
kendi stne kapanan bir devrim - btn sz ele geirme ve
bilinlenme biimlerine ters den bir devrim. O n u n bir anlam
ve bize syleyebilecek hibir eyi yoktur.
Toplumsaln lmnn son perdesinin oynand bir ba
lamda kitleyle iliki kurabilen tek olay terrizmdir. Oysa kit
lelerden terrizm kadar kopuk bir ey yoktur. ktidarn onlar
kar karya getirmek istemesi de bounadr. Oysa toplumsaln
ve anlamn yadsnmasnda birbirlerine bu kadar benzeyen baka
iki ey yoktur. nk terrizm, kapitalizmi (dnyadaki em
peryalizmi, vs) hedef aldn sylemektedir. Ancak yanl yere,
kapitalin gerek dman olan toplumsala saldrmaktadr. Gn
cel terrizm ise toplumsaln-terrizmini hedef almaktadr. Top
lumsaln u anda retildii biimini -ya da bizi bir sessiz yn
olarak reten, her yanmzdan sarm olan bir denetleme ve ko
ruma, dokulam, nkleer ve bir yrngeye oturtulmu bir a
gibi ren toplumsal hedef olarak semitir-. Yasa ve bask yerine
model enjekte eden, iddet yerine ikna/caydrma yntemiyle igren hipergerek, alglanamayan bir toplumsallk - Terrizm ise
btn bunlar kendisi de hipergerek olan bir baka eylemle ya
ntlamaktadr. Daha balangcnda bu eylem ayn merkezden
ynetilen kitle iletiim aralarna ve bylenmeye mahkm
edilmitir. t e yandan bir temsil etme ve bilinli olma yerine,
bititirme yntemini yeleyerek zihinsel oaltma, byleme ve
panie mahkm edilmitir - kendisiyle dvt sistem kadar
anlamsz ve belirsiz olan ya da o n u n iinde patlayan kck bir
noktaya benzeyen terrizm -. Terrizm ne bir patlama olabilir,
ne bir tarihsellie sahip olabilir ne de politik bir eylem olabilir.
Buna karn iin iin kaynamakta, saydamlamakta ve a
rtmaktadr - bu yzden de kitlelerdeki tepkisizlik ve sessizliin
36

derinliklerdeki bir benzeridir.

Terrizmin herhangi bir eyi konuturmak, diriltmek ya da
harekete geirmek gibi bir amac yoktur. O n u n devrimci uzan
tlar yoktur (bu adan bakldnda sylenenlerin tam tersini
baard ve et\ ok eletirilen yan bu olmakla birlikte so
rununun bu olmad grlmektedir. O n u n amac sessiz ynlara
saldrmaktr. Oysa bu sessizlik haber tarafndan mknatslanm
durumdadr. u bizi sarp, sarmalayan toplumsal, haber, si
mlasyon, caydrma, anonim ve geici denetleme gibi sihirleri
gdmleyerek onlarn lmn amalamaktadr. Toplumsal so
yutlama adl by, kendisinden daha byk, daha anonim, daha
nedensiz ve daha geici olan terrist eylem adl by tarafndan
yok edilmeye allmaktadr.
Temsil edici olmayan tek eylem biimi terrizmdir. te bu
yzden temsil edilemeyen tek gerek olan kitlelerle uyum iin
dedir. Bunun anlam: Terrizm kitlelerin sessizlii ve sus
kunluunu ya da onlarn edilgin direniini iddete dayanarak
temsil edecek demek deildir. Bunun anlam udur: Terrizmin
kr krne giritii sama ve temsili imknsz eylemle edeerli
olabilen tek olgu kitlelerin kr krne, sama ve temsili
imknsz karakteridir. Her ikisi de her trl temsil sisteminin
yadsnmasnda en st noktaya ulam bulunan gncel bi
imlerdir. te bu kadar. Hi kimse bu temsil edilemeyen iki ele
man arasnda ne gibi bir ilikinin oluabileceini syleyemez. B
sorunu bizim bilgi felsefemiz bile zemez. nk her zaman iin
bir dile, konuyu iletecek olan bir araca ya da bir yeniden can
landrma aracna ilke olarak sahip olmak zorundadr. Oysa biz
yalnzca yeniden canlandrc zincirlemeleri biliyoruz. Analojik,
benzer, anndalatrlm, gnderensiz zincirlemelerle dier sis
temleri tandmz ileri srlemez. Hi kukusuz kitlelerle te
rrizm arasnda ok gl bir iliki vardr. Bu ilikinin tarihsel
kkenini daha nce var olan (temsil edilme, halk/meclis, ii s
nf/parti, marjinaller/grupuklar..) sistemlerde aramak bo
unadr. Toplumsal enerjinin herhangi bir temsil sisteminin iki
kutbu arasndan pozitif bir enerji gibi gemesine benzeyen bir
enerji tr kitleler ve terrizm gibi temsil edici bir nitelie sahip
37

olmayan kutuplarn arasndan ters bir enerji gibi gemektedir. Bu

ters enerji ise toplumsal bir ylma ve dnmle deil tam ter
sine toplumsal dalma ve toplumsaln datlmas ve politik ola
nn emilmesi ve yok edilmesiyle olumaktadr.

Bunun adnaysa terrizm "reten sessiz ynlar a* denemez.

artc olan ve bir olaya dnen ey bu ikisi arasndaki ayn
andalktr. Politikayla, toplumsaln sonunu belirleyen (bunun
vahice olan yann ister onaylayalm, ister onaylamayalm) tek
ey budur. Bizdeki btn temsil etme sistemlerinin iten bir id
detli patlamayla kar karya gelilerini gsteren tek ey ise bu
ayn andalktr.
Terrizmin amac Devlet* in baskc yann ortaya kartmak
deildir (iin bu yan daha ok kitlelerin gznde son bir temsil
edilme ansn bulan kkrtc kk gruplarn olum
suzluklarnda yatmaktadr). Temsil edilebilme (canavarlama ya
da bilinlenme anlamnda deil) olanandan yoksun oan te
rrizm yaratt zincirleme tepkilerle iktidarlarn da temsil edici
olamayacaklarn gstermektedir. te onun ykcl da bu
radadr. Temsil edilmeme olayn ok kk dozlarda ancak ok
somut bir ekilde iktidarlara enjekte ederek onlarn sonunu a
buklatrmaktadr.
iddetin kkenindeki gerekte, btn temsil edici ku
rumlarn (sendikalar, rgtlenmi hareketler, bilinli "politik"
mcadele, vs) yadsnmas yatmaktadr. Kendisiyle bir dayanma
iinde olanlar bile yadsmaktadr, nk dayanma onun id
detini bir modele, ambleme yleyse bir temsil edilmeye dntrebilmektedir. ("Onlar bizim iin ldler ve giritikleri ey
lemler bizim iimize yarad..."). Anlam yerinden oynatabilen,
terrizmin toplumsal yasalln hie ayan, onun hibir politik
uzantsyla hibir tarihsel sreklilii olmadn syleyen her ey
mubahtr. Terrizmin aynadaki "grnts" onun tarihi bir
uzants deildir. Aynadaki bu grnt ya da kitle iletiim ara
lar tarafndan ykletirilmesi insana bir saniye iinde ok ge
inebilen ses dalgalarna dnmektedir. Terrizmin politik bir
38

olay olmamas gibi bu yk de (radyo, televizyon ve ba

ndakiler) bir haber niteliine sahip, nesnel bir olay deildir.
Terrizm ve haber ayr eylerdir, ne anlam ne de temsil edilme
dzenine aittirler - belki bir lde mitlere benzedikleri sy
lenebilir ancak hi kukusuz bir simlasyon dzenine aittirler.

iddete dayal terrizmin bir baka yn de her trl be

lirleme ve nitelii yadsmasdr. Bu anlamda terrizmi "ekyalk"
ve komando eylemlerinden ayrmak gerekir. Komando eylemi
belli bir dman amalayan (bir treni havaya uurmak, kar
grl partinin binasna bombal saldr, vs) bir sava eylemidir.
Dieriyse cinayete dayal geleneksel iddettir (bir bankay soy
mak ya da fidye istemek gibi). Btn bu eylemlerin ekonomi ya
da savaa dayal bir "amalar" vardr. Rehin alma ve geciktirmek
lm oyunuyla ie balayan gncel terrizmin ise ne bir amac ne
de belli bir dman vardr (amac olduunu sylyorsa da bu ya
sudan nedenlere dayanmaktadr ya da gerekletirilmesi ola
naksz eylerdir). Zaten onlar gerekletirmeye yarayabilecek en
son zm yolu da terrizmdir. Filistinliler, srail'i aldklar re
hineler araclyla m tehdit etmektedirler? Hayr, asl ama
ladklar ey srail araclyla efsanevi bir dmandr. Hayr o
dman efsanevi bile deildir. Bu dman anonim, birbirine
benzeyen ve her yerde, her zaman var olan bir tr evrensel dzen
ve en "susuz" insana kadar herkestir. te bu terrizmdir. Her
kesi, her yerde, her zaman vurabilecei iin zlemeyen, ori
jinal bir yan vardr. Bu bakmdan askeri bir komando eylemi ya
da bir fidye isteme olayndan farkldr. Kr krne giritii bu
dv sistemin salt vurdumduymazhna kesin bir yantar. nk
sistem de uzun zamandan beri amalarla, aralar ve cellatlarla
kurbanlar arasnda bir ayrm yapmamaktadr. Rehin alma gibi
lm yaatan bir terrist eylemin hedefi btn sistemin en
zgn rn, btnyle anonim ve birbirinden ayredilemeyen
bireydir. Her insan bir dierinin yerine geebilir. Ters bir man
tktan yola kldnda susuzlar hibir ey olmadklar ve kader
izgileri bulunmad iin, kendileri gibi anonim bir sistemin en
39

canl rnei olmann bedelini lmle demektedirler. Bundan

byle onlar evrensellemi, soyut bir toplumsallamayla, top
lumsaln en son rn olarak dnlebilirler. Bu insanlar ite
hibir ey olmadklar iin terrizmin kurban olmaktan ka
amayacaklardr.

Anlama bu ekilde meydan okuyan terrist eylem doal fe

laketle ayn anlama gelebilmektedir. Guatemala'daki bir zel
zeleyle, Lufthansa Hava Yollar'nn bir Boeing uan yz
yolcusuyla birlikte karmak arasnda hibir fark kalmamtr.
Doa terristtir. Btn teknolojik sistemlerdeki esneklik ek
sikliinin yol at atlaklar gibi New York'taki elektrik ke
sintileri (1965 ve 1977) gerekten daha gerek ve dlenenden
daha dsel terrist hareketlere neden olmulardr. Daha iyisi, bu
byk teknolojik aksaklklar, byk doal felaketler gibi znesiz
bir radikal ykm olaslnn mmkn olduunu gs
termektedirler. 1977 ylnda New York'taki elektrik arzas ok
iyi rgtlenmi bir grup terrist tarafndan gerekletirilmi ol
sayd sonuta deien bir ey olmayacakt. Ayn iddet olaylar
ve ayn yamalamalarn, ayn ekilde bitmesi ve ayn toplumsal
dzene dn yine ayn ekilde olacakt. Buradan yola
kldnda terrizm bir iddete bavurma karar deil, her yerdeki
toplumsaln normallii iinde tersine dnen, sama ve de
netlenemez bir dnm anlamna gelmektedir. Doal felaketler
de ayn ynde gitmektedirler. nk ancak o zaman toplumsal
felaketin mieen damrumuna dnebilmektedirler. Ya da
doal felaket anlamsz ya da hibir eyi temsil etmeyen (ya da
Tanr'y temsil eden, nk Continental Edison irketinin bir
yetkilisi, New York'taki son elektrik arzas srasnda Tanr'nn
ie kartndan sz etmitir) bir servendir. Bylelikle top
lumsaln iinde bulunduu durum felaketin ya da kendisini des
tekleyen tm temsil edilme biimleriyle birlikte bir tr kn
simgesine dnmektedir.

40

PATLAYAN SSTEMLER,
N N KAYNAYAN SSTEMLER
Kitleler, kitle iletiim aralar ve terrizm arasndaki l iliki
bugn iin iin kaynayan egemen bir sreci betimlemektedir.
Btn bu sre henz yeni balayan bir iddet tarafndan et
kilenmitir. Bu iddet yrngesel ve nkleer bir iddettir. Esin
lenme ve bylenmeye dayanmaktadr. Bir boluktan kay
naklanan bu iddet btn bir sreci belirlemektedir (nk
bylenme ntrlemenin en youn eklidir). in iin kaynama ise
bizim iin ancak iddete dayanan bir felaket eklinde olabilir.
nk kkeninde birka yzyldan bu yana bize ait olan Bat
tipinde patlama eilimli ve ynlendirilmi bir yaylma sistemi
vardr.
Oysa iin iin kaynama zorunlu olarak bir felaket sreci an
lamna gelmez. Hatta egemen olunmu ve ynlendirilmi bi
imiyle ilkel ve geleneksel toplumlarn gizli belirleyicisi ol
mutur. Bu toplumlar genlemeyen ve merkezka olmayan
biimlere sahiptir - hibir zaman evrenseli amalamam, kendi
stne kapanma eiliminde olan, hibir st aama evresine sahip
olamayacak, ayrc kutuplardan yoksun ve btn bunlara karn
kmeyen (bizim iin aklanmas ok g olan, iin iin kay
namalarla snp gitmi ve bu kme konusunda hibir ey bil
mediimiz, grnr bir felakete uramam, sanki bir anda hibir
neden olmadan, hibir olay ve saldrya uramadan dalan)
tuhaf grupuklardr. lkel toplumlar ynlendirilmi iin iin kaynayan bir sre yaamlardr. Bu sreci denetleyemedikleri gn
yok olup gitmiler ve patlayan bir sisteme dnmlerdir (nfus
ya da indirgenmesi olanaksz bir tketim fazlas, kendisine hkim
olunamayan bir yaylma sreci ya da smrgeletirme sonucu
Batl sistemlerin iddet kullanarak merkezka ve genleen bir
norma altrd yeni sre).
"Modern" uygarlklar ise her dzeyde, pazarn evrensellemesi
grnm altnda bir yaylma ve patlama, hukukun ve zaferlerin
evrensellemesi ad altnda ekonomik ve felsefi deerler stne
kurulmulardr. H i kukusuz en azndan belli bir sre bir patlama
41

ya da denetlenebilen ve aama yanls bir enerjinin zgrletirilmesini yaamlardr. Bu dnemi onlarn kltrlerinin
altn a olarak adlandrabiliriz. Ancak belli bir hzlandrma ve
zorlama srecine gre bu patlama sreci denetlenemeyecek bir
hale gelmi ve lmcl bir hz ve genleme dzeyine erimitir.
Daha dorusu evrenselin snrlarna ulam ve yaylabilecei
alanlar tketerek aynen ilkel toplumlarn iin iin kaynayan
sreci denetleyememeleri sonucu, patlayan sre tarafndan y
klmalar gibi bizim kltrlerimiz de bu patlayan" sreci dengeleyememe ve ona egemen olamama sonucu yava yava yok
olmaya balamlardr.
in iin kaynama kanlmazdr ve gereklik, birikim, ev
rensellik ilkeleriyle yaylan sistemlerden kaynaklanan gelime
ilkelerini kurtarma abalar arkaik, gerici ve nostaljik abalardr.
Cinsel ve oul enerjileri, blk prk younlamalar, vs'yi
zgrletirmek isteyenleri de buna katabiliriz. "Molekler dev
rim" bizim kltrmzn yaylma alannn en kk noktalarn
(ya da paralarn yaygnlamas, vs) oluturan "enerjileri z
grletirmenin" yalnzca son dnemini kapsamaktadr. Sonsuz
kapitalin yerini alan sonsuz arzunun llemeyecek k
klkteki giriimi. eitli uzamlar ve toplumsaln tc gi
riiminden sonra molekler zm. Yaylma ve zgrletirme il
kesini kurtarabilmek iin patlayan sistemden gelen son k
huzmeleri artk kullanlamayacak bir durumda olan enerjiyi de
netlemek ya da enerjinin snrlarn geniletmek, ite bizim temel
leitmotiv'imiz budur.)
Ancak iin iin kaynama srecini hibir ey ortadan kal
dramayacaktr. Geriye kalan tek seenek iddetli ve felaket t
rnden bir iin iin kaynama ya da yumuak ve ie dnk bir
patlama ya da yava ekim trnden bir patlamadr. Bu so
nuncuyla ilgili birtakm izler bulmak mmkndr. Evrenselciliin ve temsil ediciliin kart olan, ilkel kabilelere
benzeyen, merkeziyet yanls, vb yeni itkiler vardr: Topluluk
haline gelmeler, evre sal, sfr gelime hz, uyuturucular bunlarn hepsini kukusuz ayn torbaya koyabiliriz - gibi yeni
denetleme giriimleri sz konusudur.
42

Oysa iin iin kaynama konusunda fazla dlemeye demez.

nk o geici ve baarsz olmaya mahkm edilmitir. irt iin
kaynayan sistemlerden, patlayan sistemlere geilirken gei
dengeli bir ekilde olmamtr. Her zaman iddete ba
vurulmutur. Bizim de iin iin kaynayan evreye geiimiz id
dete dayal ve felaket nevinden bir ey olabilir.

43

. YA DA TOPLUMSALIN S O N U

Toplumsal ak seik ve tek anlaml bir sre deildir. Modern

toplumlar gelime yanls bir toplumsallama ya da top
lumsallktan kurtulma srecini baarabilecek midirler? Her ey
bu dncenin tersine verilen anlama baldr. Oysa hibir te
rimin garanti verme olana bulunmad gibi, hepsi bir ba
kasna dnebilmektedir. "Toplumsal gelime'nin kilometre
talar iinde ayn eyler sylenebilir (kentleme, sanayi yo
unlamas, retim, i, tp, okuma-yazma, sosyal sigortalar, top
lumsal gvenceler, vb) en etkin toplumsallatrma arac Kapital
de dahil olmak zere btn bunlarn toplumsal ayn devinim
iinde rettikleri ve yok ettikleri sylenebilir.
Soyut yinelemelerin oluturduu toplumsaln daha nceki
44

toplumlarn simgesel ve ritel yap kalntlar stne kurulduu

dnlecek olursa, gncel kurumlarn giderek daha soyut yi
nelemeler rettikleri sylenebilir. Oysa bu tketici ve yok edici
soyutlamay toplumsaldaki en zengin tz iin harcayabilirler. Bu
bak asndan toplumsaln sahip olduu kurumlarn geliimiyle
orantl bir ekilde geriledii sylenebilir.
Kitle ileitim aralar ve haberle hzlanan sre en st yay
gnlama dzeyine ulamaktadr. Kitle iletiim aralar, btn
kitle iletiim aralar, haber, btn haberler iki ynde gidip gel
mektedirler. Grnte daha ok toplumsal retirken, top
lumsal ilikilerle toplumsaln kendisini derinlemesine ntralize
etmektedirler.
OysajojpUjmrsal retenler (kitle iletiim aralar, haber) ayn
zamanda onu ykmakta ve rettii kitleler tarafndan emilmekteyse sonuta toplumsal anlamsz bir tanma dnmektedir.
Bu terim btn sylevlerde evrensel bir kandrmaca ilevine sa
hiptir ve hibir eyi zmlemedii gibi, hibir eyi de belirlememektedir. Yzeysel ve yararsz olduu gibi - nk her
grnd yerde bir baka eyi gizlemektedir: Meydan okuma,
lm, ayartma, ritel, yineleme gibi - bir soyutlamayla, bir ka
lnt ya da toplumsaln bir sonucu hatta bir simlasyon ve bir
gz yanlsamas olduunu bile gizlemektedir.
"Toplumsal iliki" terimi karmak bir terimdir. "Toplumsal
bir iliki" ne demektir, "toplumsal ilikilerin retimi" ne de
mektir? Burada her ey bir simlasyona dnmtr. Toplumsal
annda tanmlam bir "iliki midir""? Byleyse toplumsal ciddi
bir soyutlama ve rasyonel bir cebir ilemine tabi tutulmu de
mektir - ya da "iliki" terimini zorla rasyonalize ettiinden baka
bir eye mi dnmtr? Belki de orada "toplumsal ilikinin"
baka ileri vardr. rnein yok edicilii yznden orada olabilir.
Belki de toplumsal denen eyin altna bir izgi ekmekte ya da
onun sonunu haber vermektedir.
"Sosyal bilimlerse" hem bu toplumsal ilikiyi hem de bu top
lumsaln sonsuzluunu aklamaya almlardr. Oysa oy
nadklar oyunu bozmak gerekmektedir. nk toplumsaln ya
amad toplumlar da vardr. Tarihsiz toplumlar da. Bu
45

toplumlarda simgesel zorunluluk alar ne "toplumsal"a, ne de

"iliki"ye dayanmaktadr. Oysa dier uta bulunan bizim "top
lumumuz" belki de toplumsal yok etmekte ve toplumsal top
lumsaln glgesi ad altnda gmmektedir. Toplumsal eitli e
killerde yok edilebilir - ne kadar yok etme ekli varsa, o kadar da
tanm vardr. Toplumsaln ok ksa bir sreyle bizim toplumumuz
iindeki simgesel biimlenmeler arasnda yaamay baard
sylenebilir. Oysa daha nce byle bir ey olmamtr. Daha
sonra da olmayacaktr. "Sosyoloji"den baka onun sonsuzluuna
tanklk edebilecek bir ey yoktur. Ve "sosyal bilimlerdeki" laf
kalabal ise o kaybolduktan sonra daha uzun bir sre devam
edecektir.

iki yz yldr bitip tkenmek bilmeyen bir enerjiye sahip olan

toplumsal, bu enerjiyi giderek yeri deitirilmi ve yo
unlatrlm yinelemelerden elde etmektedir. Sonsuza uzanan
bir perspektif stnde alan toplumsal (uzam ve zaman gibi
toplumsal da, sonsuza uzanan bir perspektiflemeye neden ol
mutur) her eye bir anlam vererek uyumlu klan, merkeziletirilmi bir perspektiftir. Toplumsaln tanmysa ancak bu
panoptik 1 perspektif dorultusunda yaplabilir.
ister politika ya da ekonomi, isterse resim ya da mimarlk
olsun perspektifin bir simlasyon modeli olduunu unutmamak
gerekir. zellii ise dier modellerde duyulmam, grlmemi
nesnellik ve gereklik yanlsamalarna yer vermesidir. Toplumsal
belki ok byk bir yanlgdr. nk toplumsal adl bu "or
taoyunu", belki de hibir zaman iin derinlemesine bir neme
sahip olmamtr. Yine derinlemesine bakldnda eyler hibir
zaman iin toplumsal bir ekilde deil, simgesel, sihirli ve ir
rasyonel bir ekilde yaamtr. Bunun altnda Kapital'in topluma
meydan okuma forml yatmaktadr. Bir baka deyile bu pers
pektifte panoptik, gereklik, rasyonellik ve reticilik makinesi

1. Gardiyanlarn hkmller tarafndan grlmedii ancak her gardiyann

hkmlleri grebildii bir cezaevi.
46

olan Kapital'in nesnel bir amac ve akl yoktur. O her eyden

nce bir iddettir ve bu iddeti toplumsal araclyla toplumsala
uygulamaktadr .Kart ve dayanma iindeki tanmlarndan yola
kldnda ne toplumsal toplumsaln umurundadr ne de ser
maye sermayenin (Kapital). Oysa toplumsal bir makine deildir.
Sonuta hibir zaman iin toplumsal bir anlama yaplmamtr.
Yasalara gre gemite de hibir anlama yaplmamtr - btn
bunlar hava civadr-. Uruna savalacak eylerle, meydan oku
malardan baka bir ey yoktur. Bir baka deyile iinde "top
lumsal ilikinin" bulunmad baka eyler vardr [meydan
okuma, olumu bir yapdaki iki kutup, iki terim arasndaki kar
lkl diyalektik iliki deildir. O, her terimin yapsal konusunu,
her kiiyle o n u n karsna geen herkesi ve zellikle de meydan
okuyan yok eden bir sretir. Bylelikle iinde yaad zamana
ters dtnden bir "ilikiye" neden olmas dnlemez.
Mantk artk deiim deerinin geerli olduu bir mantk de
ildir. Deer konumlaryla, anlam konumlarnn terk edildii bir
mantktr. Meydan okuyan kii ise her zaman iin intihar eden,
ancak zafer kazandran bir intihar biimini semi olan kiidir.
Deer anlamn yok edilmesini (kendi anlamnn demek is
tiyoruz) amaladndan karsndakini her zaman iin ayn de
erde olamayacak, abartlm bir yant vermeye zorlamaktadr.
Meydan okumann hi"bir zaman iin bir anlam, bir isim, bir
kimlikle edeerli olabilecek bir anlam, bir ismi, bir kimlii ol
mamtr - meydan okuma, anlama, iktidara, gereklie, iinde
yaanlan var olu biimine ve bu ekilde yaamaya kar bir
meydan okumadr. O n u n bu ilk sahibine dnmesi bile iktidara,
anlama ve deere bir son verebilir. Ne kadar uygun olursa olsun
hibir g ikisi ona bir son veremez. nk g ilikisi ku
tuplam, ikili ve yapsal bir iliki iine girdiinden yeni bir
a S m ve HTtdi^zanu yairatoalcra^iE

2. Ayrt ey ayartma (batan karma) iin de geerlidir. Eer cinsellik, iinde

buur^guj$vum3cThJselbr devrim tarafndan dettrttmlse, bu onun bir
cinsel ilikiler retim ve deitoku yntemi oluundandr. Ayartmaysa deitokuun tersine meydan okumaya daha yakndr.
47

Burada ileri srlebilecek pek ok varsaym vardr:

1 - Toplumsal diye bir ey hibir zaman varolmamtr. Toplumsal
bir "iliki" hibir zaman sz konusu olmamtr. Hibir ey toplumsal
denebilecek bir ekilde i grmemitir. te bu meydan okuma,
ayartma ve lm tablosu iinde yalnzca ve yalnzca simle edil
mi toplumsal ve toplumsal iliki vardr. Byle bir durumdaysa
"gerek", gizli ya da ideal bir toplumsall dlemek hibir ie
yaramamaktadr. Byle bir ey yapmak simlasyona yer de
itirtmek anlamna gelebilir. Toplumsal denen ey simle edil
mise bana gelebilecek en kt ey ani bir ekilde bu simlasyondan kurtarlma olacaktr. - Bylelikle. bir gnderen
(reference) alan olmaktan kan ve oyun oynamaya boveren
toplumsal bir anda iktidar, iktidarn oyununu ve onu yaatan
toplumsaln aynasn da ykmaktadr. Simlasyondan kurtarma
bylelikle bir meydan okumaya (kapitalin toplumsala ve top
luma meydan okuma biiminin tersi) dnmektedir. Kendi
zgn mantklarna gre kapitale ve iktidara bir meydan okuma
- oysa onlarn bir mang yoktur. Toplumsal uzamn simlasyonu
bozulur bozulmaz3 buharlap yok olmaktadrlar.
Bugn bu olaya tank olmaktayz. Toplumsal dncenin
paralanmas, toplumsaln iine kapanmas ve onun glgesinin
yok oluuna tank olmaktayz. Toplumsal oluturan ve reten
dnceye kar gerek bir meydan okumadr bu. stelik btn
bunlar bir anda olup bitmektedir. Sanki daha nce toplumsal
diye bir ey yokmu gibi. Bu bir gelime ya da devrime ben
zemekten ok bir felakete benzeyen bir ktr. Bir toplumsal
krizinden ok, rettii dzenin bir emiliidir. kmekte olan
toplumsal iin taze kan yerine geen (deliler, kadnlar, uyuCinseiliin "cinsel ilikiye" dnebilmesi ancak her trl ayartma biimi
unutularak rasyonelletiriimi deer ve deiim terimlerinden sonra oJmutur.Toplumsal da ancak her trl simgesel boyutu yitirdiinde "toplumsal
ilikiye" dnebilmektedir.
3. Toplumsala meydan okuma ancak toplumsaln simlasyonunun azmas,
toplumsal gereksinim ve toplumsal istemenin ters bir biimi olabilir. id
detlendirme, zorunlu klma, hiperuyumluluk gibi. Toplumsaln bir norm ve
sylev olarak daha bir bilmsellemesini salayan bir zorunluk.
48

turucu madde bamllar, sulular, yb) marjinal kalntlarla

hibir
ilikisi
yoktur.
Bu
sre
artk
yenidentoplumsallatnlamaz. Toplumsal gereklik ve rasyonellik ilkesi
gnein dousuyla yok olan hortlak gibi buharlap umaktadr.
2- Toplumsal diye bir ey her zaman var olumutur. stelik her
geen gn daha bir gelimektedir. Her eyin iine girmekte ve or
talkta toplumsaldan baka bir ey grnmemektedir. Yok ola
cana bir zafer kazanmtr. nk toplumsaln gereklii ken
dini her yerde kabul ettirmitir. nsann nesnel geliimi denen
nyargy bir olguya dntren toplumsala kar, kendisinden
geriye kalan her eyin bir artk, belki de toplumsaln bizzat ken
disinin bir arak olduu sylenebilir. nk toplumsal, gereklii,
ancak bu ekilde yenebilmitir. Giderek byyen ve neredeyse
evrensel bir boyuta sahip olan simgesel bir dzenin yay
gnlamas. Bir kalnt olarak gerein 4 yerini alan ey top
lumsaln ta kendisidir. Bu ok kurnazca bir lm biimidir.
Bu durumdaysa toplumsaln iine giderek daha bir battmz
syleyebiliriz. Bir baka deyile hep birlikte toplumsaln dna
pskrtlmekteyiz ya da lm bir alma biimi, l ilikiler ve
yinelenmeleri, l bir dil ve dizimler ("iliki" teriminin kendisi
zaten lmtr ya da lmek zeredir) stne kurulu terrist brokrasilerdeki gibi korkun bir karmaklk iinde yayoruz.
Bu durumda toplumsal lmtr diyemeyiz, nk toplumsal
bundan byle zaten bir lm depolaya anlamna gelmektedir. te
yandan biz zaten spersosyal bir uygarlk ya da andrlamayan,
yklamayan toplumsaln yaygnlamasyla birlikte genileyen bir
kalnt uygarl iinde yaamaktayz.
Artk ve yeniden ileme: "Toplumsal", amacn oktan yi
tirmi olan bir retim evresinden karak yumaklam ve (ta
rihsel) yazm btnyle durdurulmu, kendi ekseni etrafnda
dnerek betimledii her "devrimle" birlikte byyen bir top4. Baknz, L'Echange Symbolique et la Mort daki l kalnt: Deerin
ekonomik dzen iinde, anlamn dilbilimsel dzen iinde, fantazmn ruhsal
dzen iinde bir kalntya dnmesi, yleyse buna toplumsaln toplumsal
dzen iindeki kalntlamasn da ekleyebiliriz.
49

lumsaldr. Bylelikle toplumsaln tarih boyunca kalntlarn

"rasyonel" bir ynlendirilii olarak nasl byd ve yakn bir
gelecekte bu kalntlar tarafndan rasyonel bir ekilde nasl tiretiidii grlecektir.
1544 yl, Paris'te ilk dknler evinin ald tarihtir. Ser
seriler, deliler, hastalar, toplumun dlad ve bir kalntya d
nm olan herkes, o srada henz yeni domu bulunan top
lumsal tarafndan bakma alnmlardr. Bu bakm 19. yzylda
Sosyal Yardm, 20. yzylda da Sosyal Sigorta'ya dnecektir.
Toplumsaln gelimesiyle birlikte doru orantl olarak neredeyse
toplumsaln btn de kalntlam ve kendisine bir halka daha
katlarak boyutlar geniletilmitir. Artklar tm bir toplumu
kapsadndaysa kusursuz5 bir toplumsallamayla kar karya
kalnmaktadr. Herkes bunun hem dnda hem de iindedir.
Herkes h e m tmyle dlanm hem de toplumsallatrlmtr.
Simgesel btnleme, ilevsel btnlemenin yerine ge
mitir, ilevsel kurumlar, simgesel btnletirmeden kurtulan
kalntlaryla ilgilenmektedirler - bir ismi bile olmayan toplumsal
bir davann bir anda ortaya kt grlmektedir. Toplumsal
ilikiler bu btnletirmeden kurtarmayla doru orantl olarak
yeermeye, yaylmaya ve zenginlemeye balamtr. Sosyal bilimlerse bu btn talandrm ve sslemitir. Bu terk edilmilik
duygusunun bir sonucu olduu bilinen "toplumsal" adl dava
konusunda: "Toplumun zavall yelerine kar olan sorumluluu"
gibi bir deyimin tadna doyum olmamaktadr.
Le Monde gazetesindeki "Toplum" bal altnda her nedense
gmen iiler, sulular, kadnlar, vs'nin bulunmas, bir baka
deyile: Hibir zaman iin toplumsallatrlamayacaklarn bu
lunmas ve toplumsal bir "durum'un patolojik bir duruma d
nmesine neden olmalar olduka ilgintir. Yutulmas gereken

5. Guayaki ya da Tupi-Guaranilere baknz. Ortaya bir artk ktnda kabile

efleri onu Atlantik'e eskatolojik hareketlerle srkleyerek grubu bu "top
lumsal" kalntlardan korumaktadrlar. Yalnzca politik iktidar deil (P. Clastres) ayn zamanda toplumsal da bir toplum dna atlm/toplum dna atc
bir yinelemedir.
50

boluklar ve toplumsaln yaygnlamasyla birlikte yaltlan par

alar vardr. Toplumsaln ufuk izgisi stnde bulunan bu ka
lmalar bylelikle o n u n hukuki alan iine girmekte ve ge
niletilmi bir toplumsallk kavram iindeki yerlerini
almaktadrlar. Toplumsal adl makine de ite bu art i
leyerek yaygnlama alann geniletmektedir. Her ey toplumsallatnda ne olacaktr? Makine duracak, dinamik sis
tem tersine alacak ve toplumsal sistemin kendisi bir araa
dnecektir. Toplumsal kendi yolunda ilerlerken btn ar
tklar yok ettiinden sonuta kendisi de bir arta d
necektir. Kalnt durumundaki kategorileri "Toplum" ba
l altnda topladnda toplumsal bizzat kendisini bir arak
olarak gstermektedir.
Byle bir durumda zgn bir yap gibi grnmek yerine,
artk ve artklarn ynetimi gibi grnecek olan toplumsaln,
toplumsal szleme (Rousseau) ve toplumsal ilikiyle ilgili
rasyonelliine ne olacaktr? Bir a,rta dnt a n d a n iti
baren toplumsal, bir davarun ya da pozitif tarihin iinde yer
alamaz. O artk bir lm ynetimi ve ylm yeridir. Hibir
anlama sahip deildir. n k bundan byle baka ilerle il
gilenecektir ve yine umutsuz bir ekilde baka eylerle il
gilenmeye alacaktr. O artk dklamtr. Hibir ideal
perspektife sahip deildir. n k geride kalan alm bir
hiliktir. l m d e n geriye kalan ve kendisiyle uzlalamayandr. Bunun stneyse bir lm politikasndan
baka bir ey oturtulamaz. Zorunlu bir iine kapanma ve zo
runlu bir dlamadr. Toplumsal, retici akl gstergesi ad al
tnda artk bir ie kapanma meknna dnmtr. Belki de
gnmzde "toplumsal" bir mekn bile deildir.
tte bu kalntlarn ynetili perspektifi dorultusunda
toplumsaln da ne olduu sylenebilir. Bir hak, bir ge
reksinim, bir hizmet, yalnzca ve yalnzca bir kullanm deeri.
Dahas politik ve karmak bir yap. nsan misafir edip, ku
caklayan bir yap. Kullanm deeri olarak, toplumsaln eko
nomik deerinin sonuna kadar gidildiinde toplumsaln bir
ku yuvas olarak ekolojist bir deere sahip olduu gF 4 Sessiz Ynlarn Glgesinde

51

rlmektedir. Bireyin evreyle olan ilikilerinde "toplumsal"

6
bir denge biimi ya da cosystme olarak insan neslinin ho7
meostase ve sper biyolojisidir. -Bir yap olarak toplumsal:
Bir tz ya da besleyici bir tzdeki scak ve proteinli bir anonimliktir. Yaama glkleriyle dolu her alan bir ana gibi ko
ruyan ya da her trl sigortay yapan irketler gibi yaamn her
tarafta nitelikli olmasn salamaya alarak yitik bir yaamn
edeerlisi olmaktadr - temizleyici, sigortalayc, edilginletirici
ve mdahaleci toplumsalln gerilemi biimi -. Bu biim ise
toplumsal enerjinin en adi biimidir. Davranlarn ve evrenin
yararll stne kurulmutur. Bizim iin toplumsal byle bir
biime sahiptir (- bu entropik bir biimdir -) ya da bir l bi
imidir.

6. Ecosysteme: Canl evreyle, hayvansal ve bitkisel organizmalardan olu

an ekolojik temel birlik.
7. Homeostase: eitli yaplardaki canl organizmalar arasndaki denge.
52

EK: TOPLUMSAL YA DA ARTIIN LEVSEL

DEERLENDRLMES

Baka bir yeniden datm biimi bulunmad srece, top

lumsaln grevi, dzeni ktrerek dayanlmaz bir topik durum
yaratacak olan zenginliin fazlasn silip temizlemektir.
Eskiden dini bir nitelie sahip olan "artk" brakmayan, zen
ginliin ilk sahibine dn gibi bir dnce bizim toplumlarmz
iin dnlmesi g bir eydir. nk - bu anlamda her zaman
bir fazlalk, bir artk retebildikleri iin - demografik, ekonomik
ya da dilsel bir "toplum"a dnebilmektedirler - bu artk yok
edilmelidir (hibir zaman iin hayrl bir ite kullanlmamaldr,
nk bu ok tehlikeli bir eydir). Yalnzca ortadan kaldrlmas
yeterlidir.
Bu anlamda toplumsal: Artk retmek ve onu yok etmektir.
Btn zenginlikler hayrl iler iin ayrlabilseydi ihsanlar
53

byle bir gerein karsnda aptala dnerlerdi. Btn zen

ginliklere sahip olabilseler yararl ve yararsz olann bir anlam
kalmayacakt. 'Toplumsaln" grevi aran yararsz bir eklide t
ketilmesini salayarak bireylerin kendi yaamlarm yararl bir ekilde
ynetmelerini salamaya almaktr.
Kullanm ve kullanm deeri temel bir ahlak oluturucusudurlar. Var olma biimleriyse: Alk ve hesaplama simlasyonu stne kurulmutur. Sahip olduumuz zenginlikler
yeniden datlabilseydi kullanm deeri kendiliinden ortadan
kalkard (lm iin de ayn ey sylenebilir, eer lmn ye
niden datm ya da balangtan bugne yeniden d
zenlenmesi mmkn olsayd bir kullanm deeri olarak yaam
kendiliinden ortadan kaldrrd). Bylelikle bir anda kullanm
deerinin vahi ve mutsuz bir ahlaki szleme olduu ve her
eyde ilevsel bir hesaplamay zorunlu kld ortaya kard.
Oysa bizi lm ynetmektedir. Egemenlii altnda bu
lunduumuz kullanm deeri fantazm tarafndan zehirlenmi
olan bizler, zenginliklerin ve lmn yeni batan datlmas
felaketine tanklk etmeye dayanamayz. Oysa her eye yeniden
.hlama zorunluu yoktur. Geriye bir eylerin kalmas ge ekmektedir. Toplumsal da zaten bu geriye kalanla il
gilenmektedir.
Bugne kadar araba, ev ve dier "mallar" bireylerin fiziki ve
zihni isteklerini az ok yanttlayabilmilerdir. Ya btn zen
ginlikler yeniden paylalmaya kalklsayd o zaman ne olurdu?
I iep birlikte yok olurlard denebilir- lml bir ekonominin l
l gidii arplacak, yaplm olan hesaplarla amalar an
lamlarn yitireceklerdi. Deerler sistemindeki ani bir denge
bozukluu bir lkede (dvizlerin aniden artmas o lke parasnn
yklmasn salayan en hzl ve radikal zmdr). Sonu ola
rak ya hepsi bir ylma toplumunda olduu gibi kullanm de
erinin patolojik bir dalmna geri gnderilecek (3,4,n araba
sahibi olmak gibi) ve bu kullanm deeri de hipergereki bir
ilevsellik iinde yok olacaktr.
Her artk edeerlik sistemini yok edebilir. Eer lsz bir
ekilde yeniden datlrsa ayn zamanda bizim zihinsel e54

deerlikler sistemimizi de umutsuzlua sevk edecektir, yleyse

kurumlam toplumsaln zenginliklerin kayna olmas ve ya
ylmasnda ana kalp olmasyla, onlarn denetlenmi a
lnmasnda bir arac olarak ngrlmesinde bir tr bilgelik var
dr.
Her eyi yeni batan dzenlemekten aciz, bir kullanm de
erine indirgenmi bir toplumda toplumsaln kurumlamas ve
"nesnel" bir ekilde arur edilmesinin altnda bir tr zek ve
bilgelik yatmaktadr. Bunun ad: Prestij olaylar, Concorde
ua, aya gitme, uydular hatta aptalca vaatler nedeniyle kamu
harcamalar ve Sosyal Sigortalardr. Aptall ve kullanm de
erinin snrlarn da ieren bir zek. Gerek saflar, her trl
sosyalistlerle hmanistlerdir. nk onlar btn zenginliklerin
yeniden datlmasn ve yararsz bir ekilde harcanmamasn is
temektedirler. Kullanm deerini savunan sosyalizm, toplumsal
karsnda hepten arafa dolanmaktadr. nk toplumsaln,
insanlarn ve eylerin optimal kolektif bir yneticisi ola
bileceini sanmaktadr.
Oysa toplumsal hibir zaman byle bir ey olmamtr. Btn
sosyaliste umutlara karn o mantksz, denetlenemeyen kor
kun bir patlamaya benzemi ve optimal bir ynetimi hi g
znn yama bakmadan ykp harcamtr. Zaten byle olabildii
iin ilevseldir. Bylelikle (idealistlerin brmelerine aldr
1. Bu edeeriikler sistemi zorunlu olarak kapitalist ekonomi politie bal
deildir. Bir i ve cret, hak etme ve zevk alma arasndaki denge, her trl
burjuva ahlaknn tesinde bir kendini lme ve bir direni biimi olabilir. E
deerlisi olmayan bir eyin elimize gemesi onarlmaz bir iyilik olabilir. Top
rak ya da alma gibi insana zg bir edeertik tarafndan satn al
namad ya da yeri doldurulamad takdirde insan saran ve lmcl bir
etkisi olan u tanrlara zg savurganlk ve ltufkrlk Holderiin'i ldrtmtr.
Burada burjuva ahlakyla hibir ilikisi olmayan bir trl baka bir yasa vardr.
rnek olarak zenginlik ve mutlulua en yakn insanlardaki lmcl canskntsn verebiliriz - ya da byk bir maazaya girmi olan mterilere her
istediklerini bedava alabileceklerini sylediinizde ne olacan syleyelim:
Panik. Devletin, kendilerine sahip olduktan balar skmeleri iin bu ba
lardan kazanacaklar parann ok stnde bir para vermesi karsnda ba
clar bir bozguna uram gibi olmulardr.
55

etmeden) roln ok da iyi oynamaktadr: Bilinli olarak arur

etmeye yn vermekte, kullanm deerini kendine ramen ayakta
tutmakta ve gereklik ilkesini kurtarmaktadr. Toplumsal iyiyle,
ktnn ve her trl ahlaki dzenin ayrmlanmasndaki u zo
runlu ender bulunurluu imal etmektedir - Marshall Sahlins'in
betimledii "ilk bolluk toplumlarnda" bilinmeyen ender bu
lunurluk. Sosyalizm genellemi zenginlikten yararlanmayla bu
ender bulunurluu yok etmeye alrken ayn zamanda doruk
noktasna ulatrmaya alt toplumsal da yok ettiini g
rememektedir.
Bu bak asndan toplumsaln lm sorunu, iyice ya
lnlamaktadr. Toplumsal da dahil her ey kullanm deerine
dntnde, iinde yaanlan dnya, Marx'm dlediinin
tam tersine, hi tepki gstermeyen bir dnya olmaktadr. nk
Marx, gzele doru giden bir toplumsaln iinde emilmi olan bir
ekonomik yapy dlyordu. Oysa bamza gelen ey, top
lumsaln bir ekonomi politik iinde (sradanlatrlarak) emilmesidir. Bunun adna da ancak iletme denebilir.
Toplumu kurtaran ey sahip olduu zenginlikleri kt bir ekilde
kullanmasdr. Mandeville'in, "Anlarn Masal"ndan bu yana de
ien bir ey yoktur . Sosyalizmin de buna kar yapabilecei bir
ey yoktur. Btn ekonomi politik bu terslii, bu toplumsal i
leyiin uursuz karmakln zme amacyla icat edilmitir.
Ancak her zaman iin ikinci dereceden bir ileve sahip ol
duundan baarszla uramtr. Ya da politikann, toplumsaln
iinde eriyip, yok oluunu grdkten sonra baarya ulamak
zeredir. Yaadmz dnem toplumsaln ekonomik tarafndan
emildii bir dnem midir? - Daha da politiklemi, "Ubris"siz 2 ve
hl kapitalist dnemi belirleyecek olan lszlk ve arln
bulunduu ekonomik dzen.
3- Toplumsal diye bir ey vardr ancak u anda arak yle bir ey
kalmamar. nk o uyumlu bir uzam ve gereklik ilkesi olarak
2. "Ubris"= zellikle gurur konusunda her trl lszl belirleyen
Yunan kkenli bir ad (isim).
56

var olmutur. Toplumsal iliki, toplumsal ilikilerin retimi, di

namik soyutlama olarak toplumsal, tarihsel ztlklar ve kar
tlklar uzam olarak toplumsal bir yap, kazanlmas gereken bir
sava, bir strateji, bir ideal olarak hep var olmutur.
- Btn bunlarn bir anlam olmu ve bir eyler sylemek is
temilerdir. Toplumsal her zaman ne ilk varsaymdaki gibi bir
aldatmaca ne de ikinci varsaymdaki gibi bir kalnt olmamtr.
Oysa iktidar ve kapital olarak anlam kazanmaya balamas ayn
zamanda retime ait, ideal bir uyumlulua sahip snrl ve ras
yonel bir dalm alanna girmesiyle mmkn olmutur.
-Ksaca bu i ikinci dereceden bir simlasyonun dar alan
iinde olup bitmitir. Bugn nc dereceden bir simlasyon
tarafndan emilerek ldrlmektedir.
Artk toplumsala ait perspektif bir uzam yoktur. (Toplumsal)
Szlemenin rasyonel toplumsallyla, diyalektik toplumsallk
(Devlet ve sivil toplum, kamu ve zel kesim, toplumsal ve bi
reysel) yerlerini, iletmenin, kendilerini elektrikleyen binlerce
taktik kombinezon ve srekli dolanmn mknatslad (geici
bir yerekimi blgesinde tutulan milyonlarca molekl ve par
ack tarafndan transistorize edilmi) bir ebeke ve devrenin
toplumsallna brakmaktadr. Bunun adna hl socius de
nebilir mi? Los Angeles'ta toplumsallk denen eyin anlam
nedir? Ya daha ileride, gelecek kuaklar iin toplumsallk denen
ey hangi anlama gelecektir (nk Los Angeles bugn hl TV,
sinema, telefon ve otomobil an yaamaktadr).
inde yaayan bireylerin birer terminale dntkleri, artk
ne denetlenebilen ne de ortak bir ekilde kullanlabilen yanyana
konmu bir iletiim uzamndan ibaret parampara bir top
lumsallk. Oysa toplumsal ancak perspektifin bulunduu bir
uzam iinde var olabilir. Ayn zamanda bir caydrma uzam olan
simlasyon uzam iinde de lr.
Simlasyon uzam gerekle modelin birbirlerine kartklar
bir uzamdr. Gerekle rasyonel arasnda artk ne eletirel ne de
speklatif bir uzaklk vardr. Modellerin gerek iinde yan
stlmas diye bir ey de yoktur (Bu olay Borges'in bir yaptndaki
bir haritann gerek alann yerini almasna rerzeteTrilrzTr
57

Ancak burada dnm ayn alan iinde, u anda burada, ger

ekten de modele inilerek yaplmaktadr. Bunun ad korkun bir
ksa devredir. nk gerek, hipergerekletirilmitir. Ne ger
ekletirme ne de idealletirme yalnzca ve yalnzca hipergerekletirme vardr. Hipergerek ise gerein iddet yoluyla
deil modelin gc dzeyine ykseltilmesiyle yklmasdr. n
grme, caydrma, nleyici dnm, vs eklinde dnlen
model gerein yutulduu bir ember gibi i grmektedir.
Bunu, gerein gerekten daha gerekmi gibi grnd ve
yakalanmas ya da alglanmas ok g, ok gizli ve ok kurnazca
ekilmi izgiler araclyla grmek mmkndr. Btn iletiim
ve enformasyon aralarnn grevi (konumalar, canl yaynlar,
sinema, drst-televizyonculuk, vs) bu gerei ya da bu had
dinden fazla gerek olan retmektir. Oysa haddinden fazla
mstehcen ve porno denebilecek bir gerek sz konusudur.
Aynen pornografik filmlerde yaplan zoom'lara benzeyen, hibir
zaman iin bu ekilde var olmam olan ve aslnda ancak belli bir
uzakhktan bakldnda bir anlam kazanan geree bizler had
dinden fazla yaklatrlmaktayz. Her trl gerek olasln ku
sursuz bir duplikasyonla caydrma, makroskopik bir ar sadakat,
hzlandrlm bir yeniden ynlendirme, doyurma, gerekle ve
gerein canlandrlmas arasndaki uurumun kapanmas so
nucunda, gerein enerjisinin iinden getii ayrk kutuplarn
iten patlamasyla caydran bu hipergereklik, hem sistem hem
de gnderen olarak ortadan kaldrp model dzeyine ykselttii
gerei yok etmektedir.
Bu hipergereklik toplumsal da ayn ekilde yok etmitir,
ikinci dereceden bir simlasyon olmay baaran toplumsal,
nc dereceden bir simlasyona dnememektedir. nk
kendi mstehcenlii iinde umutsuzca ve oul bir biimde
kendi kazd ukura dmtr. Hipergerekletirilmi top
lumsaln gstergeleriyle her yerde karlamak mmkndr.
Bunlar toplumsaln zamanndan nce olumu ve kopya edilmi
gstergeleridir. Toplumsal ilikinin saydaml her yerde g
rlmekte, anlatlmakta ve tketilmektedir. Toplumsaln tarihi
hibir zaman iin bir devrime gtrmemitir. Olsa olsa top58

lumsaln ve devrimin gstergeleri tarafndan hzlandrlm ola

bilir. Toplumsal bizi hibir zaman iin sosyalizme gtrecek za
mana sahip olamamtr. nk kendisine hipersosyal ve hipergereklik tarafndan ksa devre yaptrtlmtr (Bunun ad
belki de sosyalizmdir?). Bylelikle proletaryaya "kendi kendini
yadsyacak" zaman bile brakmamtr. Snf kavram gln, ge
niletilmi "alanlar kitlesi" gibi bir benzetme ya da pro
letaryann gemie ynelik bir simlasyonu iinde zamanndan
ok nce ortadan kaldrlmtr. Bylelikle ekonomi politik, di
yalektik olarak alp geiliini, btn gereksinimlerin hal
ledilmesi ve eylerin optimal rgtlenmesini salamadan, stelik
btn bunlarn bir temeli olup olmadn grmeden nce, eko
nominin hipergereklii (retimin ar bir ekilde artmas, talep
retiminin mallar stndeki devinimi ve bitmeyen bir kriz se
naryosuyla) tarafndan yutulmutur.
Bundan byle hibir ey kendi yok oluuna tank ola
mayacaktr. nk hibir ey bu simlasyonun deviniminden
kaamamaktadr. Bu arada toplumsal srrn 3 bile aklayamadan
teki dnyaya gm olacaktr.

Oysa toplumsal ve sosyalist dncenin inanlmaz safl kar

snda bizi duygulandracak pek ok anmz var. Sosyalizm evrensellemek ve bu arada o evrenselliin iine ok karmak ve
elikili bir "gereklik" ideali sokmak istemitir. Kalntsal ya da
dsel,, daha da kts bundan byle simle edilmi ve yok edil
mi bir " toplumsal" n ansyla yaayacaz.

3. Drdnc varsaym: Toplumsaln kitleler iinde iten patlamas. Bu

varsaym bir baka biimde (simlasyon/caydrma/iten patlama) araclyla
nc varsayma gtrmektedir. Bu varsaym ise Sessiz Ynlarn Gl
gesinde balkl blmde gelitirilmitir.
59

SONSZ / Ouz Adanr

"Nihilist olmak, radikal bir alay ve
iddet yoluyla egemen sistemleri ta
hamml snrlarna kadar zorlayp, bu
meydan okumaya kendi lmleri ara
clyla yant vermelerini ihtar et
mekse, o zaman ben kuramsal d
zeyde bir terrist ve nihilistim.
Aynen bakalarnn silaha sarlarak
terrist ve nihilist olmalar gibi. Ger
ein kendisi deil, kuramsal iddet
bavurabileceimiz tek kaynaktr.
Oysa bu bir topyadr.... Sistemin
kendisi de bir anlamda nihilist'tir.
nk kendisini yadsyanlar da dahil
olmak zere her eyi ilgisizlik, ka
ytszlk kazanna boaltmaktadr."
J. BAUDRLLARD, "Simulacres et Simulation'
s. 235-236, Edic Galilee, Paris 1981.

Baudrillard bize iinde yaadmz ve algladmz sandmz

dnyann bir simlasyon dnyas olduunu sylemektedir.
nk tj^ujnal denen ey buharlam ve yerini kitleler al
mtr. Bu toplumsaln simasyonudur. Karlkllk ilkesine dayti iletiim ortadan kalkm ve yerini bir iletiim simlasyonuna
brakmtr. Politik arena ortadan kalkm yasak ve iddet bu
harlaarak yerini terrizme brakmtr. En azndan Batl top
lumlar iin durum budur.JBat artk politika-tesi bir dnemin
iine girmitir. Bu Kapitalizmin Baroklat aamadr. Kendi
stne kvrlp ortadan yok olmas gereken aamadr. Ancak u
anda bile ortadan kalkm olsa grnts uzun bir sre ortadan
kalkmayacaktr, ikili kartlktan biri olan Kapitalizm buharlatysa onun alternatifi olan bugnk Sosyalizm'in de bu60

harlamas kanlmazdr. Dolaysyla gelecek bir sentez a

olmak durumundadr.
"Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya Da Toplumsaln Sonu" ba
lkl bu yapt temelde: Kitle, haber ve terrizm stnde yo
unlamaktadr. nk yazara gre bu terim arasnda vaz
geilmez ilikiler vardr.
"...Terr'n ahlak yoktur nk bizim alk olduumuz yasak
ve iddet oyununa bir son vermitir. antajn bir ahlak yoktur
nk deitoku olayna bir son vermitir. Rehine'nin ahlak
yoktur. nk temsil ettii hibir ey yoktur (bu ayn zamanda
ahlakszln tanmdr) ...Rehine imgesi olmayan salt bir nes
nedir. O lmeden ortadan kalkm biridir..."
"Terrizmin bu tehirci yan, bu ahlakszl... o n u n med
yalarla olan yaknln aklamaktadr - medyalar haberin ah
lakszlk aamasdr. Medyalar olmasayd terrizm olmazd de
nilmektedir."
"Terrizm kendi bana politik bir eylem niteliine sahip
olamaz. Terrizm medyalarn rehinesidir aynen medyalarn onun
rehinesi olmas gibi. Bu zincirleme antajn sonu yoktur - herkes
herkesin rehinesidir, bu durum bizim "toplumsal" dediimiz ili
kinin sonudur. Zaten btn bunlarn ardnda yatan ve tm bu
zincirleme antajn kaynanda olan bir terim vardr: Kitleler.
Onlar olmadan ne medya ne de terrizm olabilir."
"Kitleler rehin alma olaynn tam bir prototipidir... Kitlelerin
kiilii yoktur, ancak dikkat! Nesne olarak kesinlikle deitoku
edilemezler. Onlar rehin alabilirsiniz ancak ne yapacanz bi
lemezsiniz. Onlardan nasl kurtulacanz bilemezsiniz. te re
hinenin unutulmaz rvan budur, kitlelerin unutulmaz rvan
budur. Gdmlemenin aresizlii budur nk hibir zaman bir
stratejiye dnemeyecektir" 1
Baudrillard'n dncelerini "Krfez'de Sava!" (War in the
Gulf) ya da Krfez Terrizmi'ne uygulamaya alalm. Sad
dam' n Kuveyt'i igali hi kukusuz terrist bir eylemdir ve bir
1. J. BAUORlLLARO, "Les Stratgies Fatales", s.58-62, Editions Grasset,
Paris 1983
61

ahlak yoktur. Kuveyt'i igal ederek Ortadou ve dnyaya antaj

yapmaya kalkmtr. Bu komando harekt bir ordu apndadr.
Bu rehin alma Kuveyt'ten ok petroln rehin alnmas anlamna
gelmektedir. Bu Bat'dan fidye istemektir. Borlara karlk Ku
veyt petrol yoksa Kuveytlilerin kendileri deil. Zaten onlar da
byk ounlukla lkeyi terk etmilerdir.
Saddam, Irak'n borlar karlnda Bat tarafndan bir an
lamda rehin alnmak istenmitir. Ancak onun tepkisi "rehin
alnma, rehin al" eklinde olmutur. Saddam yalnzca Kuveyt'i
deil, Irak'taki kitleleri de rehin almtr. Bunun kkeninde az
nce sylendii gibi Bat'nn yapt antaj vardr. Bylece ortaya
zincirleme denebilecek tepkiler kmtr. Bat'nn antaj Sad
dam' terrist bir eyleme itmi ve ayn Bat, Saddam'a ayn si
lahla: Terr'le yant vermitir. Dolaysyla Saddam'n terr ve
antajndan yine Bat sorumludur.
Bu durumda herkes herkesi rehin alm gibidir. Petrol (daha
dorusu onu reten lkeler) dnyay rehin almtr. Saddam ise
petrol rehin aldnda bu ayn zamanda dnyay da rehin ald
anlamna gelmektedir. Irak'taki yabanclar bu durumun sem
bolik dzeyde temsil edilmesini salamlardr. Buna karlk
dnya petrol karlnda Saddam' ABD'ye rehin vermeyi kabul
etmitir. Saddam'n rehinesi olmaktan bir lde kurtulmu olan
Irakl kitleler imdilik Saddam'a ve demokrasiye karlk eko
nomik adan Bat'nn rehinesi olmay kabul etmi gibidirler.
Gerekte bu savatan kazanl kanlar belki de yalnzca kit
lelerdir. rnein rakl kitleler Saddam'n savaa girmesine izin
vererek ondan kurtulmak istemilerdir. Dolaysyla ilk raund
Saddam'n deil onlarn olmutur. ABD ise (iktidar dzeyinde)
kazandn sand bir komando eyleminin rehinesi olmak ze
redir. Kuveyt ve Irak' igal edip petrol ele geirmi gibidir
ancak onu uzun bir sre yeniden retmeyi baarp ba
aramayaca belli deildir. Sava tazminat alabilmek iin g
lerinin nemli bir ksmn Kuveyt ve Irak'ta rehin olarak b
rakmak zorundadr. Bu arada onlan beslemek ve bakmakla
ykml olacaktr, t e yandan bu sre iinde ne trden terrist
eylemlerle kar karya kalabilecei henz belli deildir. Ayn
62

sre iinde komando harekatnda yitirdii askerin on kat, yz

kat daha ok asker yitirebilir. Bu ise iktidar asndan bir kazan
deil ancak bir kayp olabilir. Irak, A.B.D iin ancak bu aa
madan sonra bir tr Viet-nm olabilir. Bu olduu takdirdeyse
ABD bu sava batan yitirmi demektir. Saddam ise hibir
zaman kazanmamtr, yleyse kazananlar kimlerdir?
Kazananlar belki de Kuveyt, Irak, Suudi Arabistan ve Or
tadou'daki kitleler olacaktr. Demokrasi olacaktr. Uzak bir
olaslk gibi grnmesine karlk sonuta kazananlar kitleler
olacaktr? ABD ise belki de bir daha byle bir komando eylemine
kalkmayacaktr? Krfez'de Sava bir simlasyondu! Sonucu da
ancak bir simlasyon olabilir! Gerek olan Irak'taki kitlelerdir.
Ayrca Kuveyt'e ve Irak'a kar dzenlenen eylemler politik ey
lemler deildir. nk Baudrillard'a inanmak gerekirse:
"...Terrizm ve rehin alma ezilen, umutsuz insanlar tarafndan
gerekletirilseydi politik bir eyleme dnebilirdi." 2 Oysa Ku
veyt'i Irak halk deil, Saddam'm paral askerleri igal etmitir.
Bu yzden ABD, Saddam'a ahlaktan sz etmitir. Sonuta ayn
ahlakszla kendisi de bavurmutur.
Yazarmz: "Nasl terrizme ait bir alan varsa bir de rehine ti
careti vardr. Her rehin alma olay bir baka terrist olayn ya
ntdr. Dnya boyutlarnda terrizm'in politika-tesi (trans
politique) (oysa politika sahnesi insanda bir zincirleme tepkiler
izlenimi uyandrmamaktadr) eylemlerin zincirleme bir ekilde
olduu izlenimi vardr..." demektedir. 3
Gelimi lkelerin antaj Saddam' terre itmitir. Bu arada
Irak'ta yaayan pek ok Batly rehin alarak pazarlk mal
zemesine dntrmtr. Kitleler tarafndan yeterince ak
seik bir ekilde bilinmeyen bor antaj hari dier tm eylemler
sanki kendiliinden zincirleme bir ekilde olmutur. Baudrillard:
"Bizler hepimiz rehineyiz, hepimiz terristiz. Bu bant bundan
byle efendi-kle, egemen-baml, smren-smrlen ba
ntlarnn yerini almtr. Kle ve proleter takm yldzlar artk

2. A.g.y.s.58
3. A.g.y.s 55
63

snmtr. Bundan byle rehine ve terrist takm yldzlarndan

sz edebiliriz. Yabanclama takm yldz snmtr, artk terr
takm yldz parlamaktadr. Bu ncekinden beter bir durumdur.
En azndan bizi liberal nostaljilerden kurtarmtr. Balayan politika-tesi bir dnemdir...yalnzca 'politika' alannda deil ya
amn tm alanlarnda antaj takm yldznn iine girmi du
rumdayz demektedir." 4
Irak'ta artk kim terrist, kim rehinedir sorusunun yantn
kim verebilecektir. Irak halk rehine olmaktan bkarak terrist
olmay yelemi gibidir. Saddam artk kimin rehinesidir? Kimi
rehine alacaktr? ABD ordusu yukarda sylenmi olduu gibi
terrist midir, yoksa rehine midir? Bundan byle kim kime antaj
yapacaktr? Nasl yapacaktr? Bush'un bundan byle tehdit edip,
antaj yapabilecei bir Saddam yoktur. Bush artk aynadaki
yansmas tarafndan tehdit edilmektedir. nk kitleler Sad
dam ve Bush'u kendi yalnzlklarna itmilerdir. Kendilerine
kar ilgisiz ve kaytsz olanlara kar ayn ekilde yant ver
mektedirler: Saddam'a ve Bush'a kar ilgisizlikle.

Peki btn bu olan bitenlerin kkeninde olan medyalarn ko

numu ne olmutur? "Onlar haberin ahlakszlk aamasdr." Yal
nzca bu kadar m? Hayr onlar yalnzca terrist eylemleri aktarmazlar, bunun yan sra anlam retmek zorundadrlar.
Medyalar kitlelerin terrist eylemlere kar ilgisizliinin temel
unsurudur. nk kitlelerin arad ey gsteridir. Evet yalnzca
gsteri. Bir komando eylemi gsterisi. "Krfez'de Sava" kim
senin itahn kesememitir. Tam tersine dkknlar yamalanrcasna boaltlmtr. Bu diziyi izlerken kimse ikisinden
ve yemeinden vazgememitir. Kitleler bu gsteriyi, Bush ve
Saddam'a hazrlatmlardr. Sonu olarak olayn bir gsteriden
baka bir ey olmad tm dnyaya gsterilmitir.
nk kitleler medyalardan gsteri istemilerdir yoksa anlam
retmelerini deil. Her zaman yaptklar gibi! Bu adan ba4. A.g.y.s. 56-57
64

kldnda da kitleler yine amalarna ulamlardr. lgin g

rntler ortadan kalkt anda haber programlar izlenmez ol
mutur.
"inde yaadmz dnyada haber oran artt lde anlam
oran da azalmaktadr. Bu durumda varsaymdan sz edilebilir:
-Ya haber anlam retmekte (negantropik unsur) fakat btn
alanlardaki ani anlam yitimi an kapatamamaktadr ki, med
yalar araclyla istediiniz kadar biim ve ierii insanlara ye
niden enjekte etmeye alabilirsiniz ancak anlam boulmas ve
yitiminin yeniden enjeksiyondan daha hzl bir ekilde ger
eklemesini engelleyemezsiniz. Bu durumda gsz medyalarn
eksiklerini kapatabilmek iiri temel bir retime gereksinim du
yulmas normaldir. Bunun adysa zgr konuma ideolojisini, sa
ysz miktardaki bireysel program hcresi eklinde ortaya kan
oaltlm medyalar, hatta anti-medyalar (korsan radyolar, vs)
ideoloj isidir.
-Ya haberin anlamla hibir ilikisi yoktur. O zaman da onu
baka bir ekilde adlandrmak gerekecektir, rnein bir baka d
zeyde i gren ilemsel bir model. Bu durumda anlam ve anlam ti
caretinin dnda kalan bir eydir ki bu Shannon'un varsaymdr:
Yalnzca arasal bir nitelie sahip haber olgusu hibir anlam amac
iermeyen teknik bir aratr; yleyse bir yarglama tarafndan da
ierilmeyen bir olgudur. Genetik kod trnden bir ey. Neye
benziyorsa odur. Byle almaktadr o kadar. Anlam ise baka bir
eydir, rnein, Monod'un Raslant ve Zorunluk'unda olduu gibi
anlam arkadan gelen bir eye benzemektedir. Bu durumda haber
enflasyonuyla anlam azalmas (deflasyonu) arasnda anlaml hibir
iliki olamaz.
Ya da tam tersine haber dorudan anlam hem yok eden, hem
de ntralize eden bir olgu olduu lde ikisi arasnda kesin ve
zorunlu iliki vardr. Anlam yitmesi medyalar, mass-medyalar ve
haberin (dzene kar) ykc, ikna edici eylemine dorudan ba
ldr." 5

5. J. BAUDRLLARD, "Simulacres et Simulation" Edit. Galile, s.121-122,

Paris 1981
65

Birinci varsaymdan yola karak tm dnya televizyonlarnn

geceli, gndzl abalar dnya izleyicisini bu komando eylemi
konusunda ikna etmede yetersiz kalmtr. nk yalnzca bu
olay stnde younlamalar onlar dier konu ve alanlar gz
ard etmek zorunda brakmtr.
kinci durumda kitleler karlarna denk den bilgileri alp
gerisine bo vermilerdir. rnein hisse senetlerinin, petroln,
altnn, gayri menkuln fiyattan gibi. Dolaysyla "Krfez'de
Sava" ar haberle, anlam ya da anlamszlk arasndaki ilikileri
ok iyi bir ekilde ortaya koyan bir olaydr. Bu szde "sava" s
rasnda yzlerce uzman ve gazeteci gnler ve saatler boyunca te
levizyon ve radyo kanallarnda bir ey sylememe kouluyla konuturulmulardr. nk btn bu sylenenlerde anlam
yararna olan bir ey yoktur. T m o "szde bilgiler" haberin kap
samna girmektedir yoksa anlamn deil.
nc durumda haber anlam hem yok edip hem de nt
ralize ediyorsa ortada kitlelere iletilmi bir bilgiden sz ede
bilmek olduka g olacaktr. Doal olarak gerek bilgi ya da
anlam sz konusu olsayd o zaman, belki de "Krfez'de Sava"
diye bir ey olmazd. Sonu olarak haberin anlam ykl ol
mamas sistemin bir anlamda namluyu kendine evirmesi gibi bir
eydir. Kitleler uzun zamandr sistemin kendilerine gerek bil
gileri aktarmadnn bilincindedir. Dolaysyla gereklerin =
anlamn aklanmad bir olayda gsterinin tan olmak is
temeleri ok doaldr. Sistem kendi kendini kandrmaktadr
yoksa kitleleri deil.
"Krfez'de Savan" politik adan anlatabildii bir eyler var
mdr? Politika-tesi (transpolitique) bir dnyada iktidarlarn
varlklarn kantlayabiimelerini salayan tek ey terrizm'dir.
"Can gvenlii sorunu toplumlarmzn ba belas olmutur.
Zaten uzun bir sredir zgrlk sorununun yerini alm bu
lunuyor. Bu durum ne felsefi ne de' ahlaki bir deiimin so
nucudur. Bu durum sistemlerin nesnel konumlarndaki ge
limenin bir sonucudur;
- Sistemin rahat, darlara taan, yaylmac olduu bir konum
zgrl retmitir;
66

- Sistemin (daha youn) farkl olduu bir konum 'can g

venliini' (otoreglasyon, denetim, feed-back, vs) retmitir;
- Sistemin daha ileri bir konumu ya da oalma ve doyuma
ulama konumuysa panik ve terr retmekle meguldr."
"Bu aklamann metafizik bir dnceyle hibir ilikisi yok
tur nk bunlar sistemin nesnel konumlardr. Ara trafiine
uygulayn ve grn... zgrlk, can gvenlii, terr: Bu aa
may btn alanlarda gerekletirmi bulunuyoruz."
"zgrlk, hak ve verimlilik sistemimiz asndan, kabul
edilmesi mmkn olmayan kaza sonucu lmler skandalna bir
son verip bu yanl dzeltmek iin ortaya byk terr sistemleri
ya da (sistemli ve rgtl) kaza lmlerine kar bir sigorta sis
temi kartlm bulunuyor."
"inde bulunduumuz korkun ve mantkl durum ite budur.
Terrizm ise umutsuzca bir mcadeleyle sistemli lm yerine
silah zoruyla rehine almay geirmeye almaktadr. O n u n yk
maya alt mantk ite budur." 6
Buradaki terr terimini yalnzca silaha dayal bir kavram ola
rak alglamak yanl bir tutumdur. Baudrillard'm da altn izdii
gibi trafik, gnmzde terrist bir yapya sahiptir. Sigorta ir
ketleri evini, araban, iyerini, organlarn, yaptn yolculuklar
sigortalamazsan mahvolursun demektedirler. Sistem al, has
talanma, dinlenme, onu yap, bunu yap, salna dikkat et di
yerek bir terr havas estirmektedir. Sonu olarak "Krfez'de
Sava" politikann var olduu bir ortamda bu boyutlara ula
amazd. ABD ve tm Batl lkeleri artk kimse takmamaktadr.
Onlarn rettii politika kavram lmtr. Gnmzde szlerini
kabul ettirebilmek iin bavurabilecekleri tek g terr ve id
dettir. Onlar da zaten byle yapmaktadrlar. Dolaysyla bu sis
temlerin gerek yzleri ancak bu gibi durumlarda ortaya k
maktadr. Ne kadar uygar ve insancl olduklar ya da bu
kavramlara ne kadar deer verdikleri ancak bu gibi durumlarda
ortaya kmaktadr. Terrizm hi deilse bu ie yaramtr. Sis
temlerin gerek yzlerini sergilemelerini salamtr.

6. "Les Strategies Fatales", s. 53-54

F 5 Sessiz Ynlarn Glgesinde

67

Sonu olarak Baudrillard HER EYE evet HER EYE ye

niden balamak gerektiini sylemektedir. Doal olarak ge
miten gerekli dersleri alarak. Kendisi bu kitap araclyla bize
bu derslerin en zevkli ve neeli olanlarndan birini vermektedir.
Ondaki ironi ve umutsuzluk her zaman iin yeni bir umut ara
ynn sonucudur. Bize durmadan yeni, yepyeni sorular sor
mamz gerektiini anlatmaya almaktadr.
Ouz ADANIR
zmir, mart 1991

68

JEAN BAUDRILLARD'LA SYLE / Ouz Adanr

I
O. Adamr : Yntem olarak sosyo-semiyoi kullandnz ileri s
rebilir miyiz ?
J. Baudrillard : Bir yntem kullandm syleyemem. Benim
sosyoloji ile ilgilenmem biraz rastlantsal bir ekilde oldu
("zellikle de Henri Lefebvre araclyla"). O zamanlar ("1968
ncesi demek istiyorum") ben daha ok Barthes ile ilgileniyordum.
Ancak onun ilgilendiim yan semiyolog yan deil mitolog ya
ndr. Bir ey sylemek gerekirse genel antropolojiyle ve psi
kanalizle sosyolojiden daha ok ilgilendiimi syleyebilirim.
Benim sosyolojik bir yntemim yok, bu da herhalde yaptm i
lerde ortaya kyor... Semiyotie gelince onunla uzun bir sre il
gilendim. Hibir zaman semiyotiki olmadm ileri sremem. Az
* Bu syleiler daha nce "Metinler ve Syleilerde (G.S.F. Ajans Tmer
Yaynlar, Ekim 1988, lzmir)de yaymlanmtr.
69

nce szn ettiim btn dallarla enlemesine dp kalktm

syleyebilirim. Onlarn zgn alma yntemleriyle il
gilenmekten ok, bu bilim dallarn birbirlerine arparak, onlara
ksa devre yaptrarak ortaya nelerin kacan grmek istedim. Bu
dallar konusunda yalnzca sorular sormak, eylerin zlmesi iin
yeni oyun kurallarnn zellikle semiyotie getirecei yararlar
grmek istedim. Psikanaliz iin de ayn eyler sylenebilir. Ancak
ben sonuta yntembilim yerine sorunsal demeyi yelerim.. Drst
olmak gerekirse bir alma yntemine sahip deilim. Yaptm ey
varsaymlar, gidebilecekleri en u noktaya kadar gtrmektir.
Eer buna bir yntem denebilirse? Belki de en u noktaya kadar
kuramsal radikalletirme denebilir? Ben buna kuramsal bir iddet
diyorum. Tek yntem bu., ama buna bir yntem denemez.
O.A.: S?ce yntemsizlik de bir yntem deil midir ?
J.B.: Evet, oyunun kuraldr diyebiliriz.. Oyun byle oynanyor,
ben de bu ekilde kazanacama inandmdan byle oynuyorum.
O zaman da benim iin gerekli olan ey bir oyun kuraldr yoksa bir
hesaplama yntemi deil.
O.A. : Btn greceliine karn yaptlarnzda srekli olarak semiyofoji ile karlayoruz.
J.B. : Evet, semiyolojinin almalarmda olduka nemli.bir.
yere sahip olduunu ve beni uzun bir sre gdmlediini sy
leyebilirim. Ancak btn varlna karn yaklamn temelini
oluturan ey o deildir. Onun da fenomenoloji gibi bir olaslktan
ileri gidemeyecei sylenebilir. Hatta ona bir tr antifenomenoloji diyebiliriz. zellikle balangta Communications
dergisi, Barthes ve dierleriyle ilgilenirken olduka etkilendim.
Gerekten ok ekiciydi. Daha sonralar akademiklemeye ba
laynca o ilk ekiciliini yitirdi. Semiyoloji olaynn iine ger
ekten girebilmek iin bugn artk bir dilbilimci olmak gerekiyor.
nk ortaya o kadar ok ve yeni dilbilimsel perspektifler kmaya
balad ki. Onlarn asndan olaylara baktnzda gnmzde pek
ok semiyoloun gerilerde kaldn gryorsunuz. Ben bu farkll
deerlendirebilecek bilgilere sahip deilim. Ancak semiyolog
dostlarm ve nelerin olup bittiini bilenler yaplan eyleri parasemiyotik almalar olarak gryorlar ve onlara biraz elenerek
bakyorlar. Kimin ynteminin en iyi yntem olduunu sylemeye
70

gelince, dilbilimin hl ok salam ve ak bir aratrma alan ol

duunu syleyebiliriz. ok ey olup bitiyor. Semiyotikte de biraz
bunu gryoruz, ancak semiyolojiye gelince onu mahkm etmek
istemiyorum. Ben de oradan getim ve houma gitti. Hatta bir iki
deneme bile yaptm. Ancak semiyolojik bir ahlak ve arballn
iine girerek kapanmadm. ime yaramad gn onu da b
rakabilirim. Umurum da bile olmaz. Oysa insanlarn ba
lamadklar eylerden biri de bu. Bir bakyorlar onlarla ayn a
lma alan iindesiniz, bir bakyorlar baka yerlerdesiniz. O zaman
da sorunlar kyor.
O.A. : Gncel anlamlarnda: Neo-Kapitalizm'i Marksizm'i, Psikanaliz'i ve Yaznkuram'n ayn sepete koyuyorsunuz ve hibirine di
erinden daha ok acmyorsunuz- yleyse sizce eletirilecek iki sistem
ve bunu yapmann bir tek yolu mu vari
J.B. : Hangi sistemler?
O.A. : Neo-Kapitaiizm'le Psikanaliz ve Marksi?m'Ie Ya?mkuram?
J.B. : Bir eyler syleyebilmek olduka g. Yaammn bir d
neminde ben de Marksizm olaynn iinden getim. Hem de ok
ciddi bir ekilde. Belki de ideolojik bir anlamda deil ancak gerek
okuma gerekse varsaym asndan olduka nemliydi (Kapital'in
okunmas). Bu olayn iinden kmnn olumsuz bir ynde ol
duu sylenemez. Yaptm eletirilerde onu politik ve ideolojik
sonularna bakarak sulamadm. Marx'm varsaymlar bana doru
olanlar gibi grnd. Bugn hl eylerin onun syledii gibi olup
bitmesi gerektii dncesini yadsmyorum. Bunun yan sra baka
eyler de oldu doal olarak. Ancak onun dncelerini yadsmak
ve sonularna bakarak balamak yerine olaslatrmak (potentialiser) gerekiyor. Hatta bu dnceleri iinde bulunduklar
durumdan kurtararak radikalize etmek gerektii dncesindeyim.
nk ancak bu ekilde hem Marksist hem de Kapitalist sorunsal
alabilir gibi grnyor. Ancak onlan da pe atmamak gerekir.
nk bu ikisini de aan bir eyler oldu ve her ikisi de onun ya
nnda marjinal kaldlar. Beni ilgilendiren ey de zaten bu yeni de
iiklik oklu. Onu nasl adlandrabiliriz bilemiyorum... modern mi,
post modern mi, simlasyon mu nasl adlandrlaca da hi nemli
deil benim iin. Ancak iki sisteme gelince sistem olmak is
tedikleri lde onlarn eletirisi de olasdr.
71

O A . : Sonu olarak dogmalatrmalara karsn;?

J.B. : Btnyle.. Daha ok u (binaire) ikili kartlklara kar
ym, Marksizm-Kapitalizm gibi. Artk eylerin bu boyut iinde
okunabileceklerini sanmyorum. ster olumlama isterse olumsuzlama iinde olsunlar fark etmez. Artk gerek mantn di
yalektik mantk deil "olaslatrma mant" (logique de potentialisation) olduuna inanyorum. eyler artk yenilemekte,
etki alanlarnn snrna kadar gitmektedirler. Kapitalizmin u
anda hangi noktada olduunu syleyebilmek gtr. nk ye
nilendi (kendi kendini ama biiminde bir yenilenme) epey olu
yor. Artk Marksist tanmlamayla bile kapital eski kapital deildir.
Marksizm iin de ayn ey sylenebilir. Bana kalrsa olaylarn ge
limesinde bir tr abartma oldu ve bu yzden de diyalektik ya da
yntemsel, kartsal ikili terimlerle zmlemeler bana yetersiz gibi
geliyor ve zaten baaa gidenler de bunlar oldu. Marksist dnce
de kapitalist dnce de ayn ekilde alyor. Bir tr anlam reten
kavramlarn kullanm deeri ve ayrmlayc kartlklar, her eye
karn yine de olduka baarl saylrlar (gerekte hi de baarl
deiller ya! ). nk insanlarn kafasnda olduka iyi i gryorlar.
Btn bunlar bir lde ktler ve bu yzden de insan bir yerde
kurama oranla ok daha kt ve usa aykr etkilemeler olup ol
mad sorusunu soruyor kendi kendine. Benim iin rnein, akla
ilk gelen soru Tketim oldu. Bu yzden de ekonomik ve Marksist
bir zmlemeye giriince iin iinde baka eylerin de bu
lunabileceini grdm. ok byk bir ey saylmaz ancak yine de
bir eyler vard. Doal olarak Tketim terimini krp paralama ve
iinde neler olup bittiini grme kouluyla. Bu anlamda ele aln
dnda bir semiyolog olmadm syleyebilirim. Beni ilgilendiren
ey anlam retiminden, gstergelerden iyi yararlanmadan, onlarn
gerekten nasl ilediklerini anlamadan ok gstergelerin kt et
kileri, onlarn sapkn sonular olmutur. Ve bu anlamda kendimi
bir semiyolog olarak grmyorum. nk semiyologlar genelde iyi
bir gsterge antropologudurlar. Dediim gibi beni ilgilendiren ey
gstergelerdeki cokunluk ve taknlkt.
O A . : (Toplumsal) "Okuma Kodlarnn" deitirilmesine byk
nem veriyor ve 'Yeni okuma kodlan getirmek gerekir" diyerek New
York'taki Porto Rco'luiann ve Zencilerin hareketlerini rnek olarak
72

veriyorsunuz- Bu konuda neler syleyebilirsiniz!

J.B. : O sralarda (1976) kod'dan bu ekilde sz ettiim bir
gerek. Ancak bugn ayn eyleri syleyebilir miyim bilmiyorum.
stelik bu konu semiyologlarn alan iinde bulunuyor. O za
manlar Umberto Eco (Ak Yapt'ta yapt eyler, vs vard). Eer
var olan koda egemen deilsek yenisini bulmak gerektiine S a
nyordum. Eer kod terimini brakmak gerekiyorsa belki de ok
eskidii iindir., belki de yeni oyun kurallar bulmak gerekiyor...
Kod szc ayn zamanda semiyolojik okuma ve zmeye do
rudan baldr. Hangi kod olursa olsun ayn dnce geerlidir.
nk kodlatrmayla snrlandrmalar, belirlemeler olduunu sa
nyorum. Ancak bir yerde sistemletirmeler zorunlu, yoksa o zaman
da kod diye bir ey olmaz sanyorum. Bir kez daha yineleyeyim,
beni u anda ilgilendiren ey kodlarn neden oullatrlmayaca
sorusu ki, bu da 1970'li yllarn ideolojik konumundan kay
naklanmaktadr: Dncelerin oullatrlmas, eylerin mer
kezlerinin kaydrlmas, vs. Btn bunlar iyi, gzel ancak ben bu
oullatrmann eylerin merkezini paralayp databileceinden
pek o kadar emin deilim. nk o zaman alt-kodlar, altkltrlerden baka bir ey yoktur. Beni ilgilendiren ey., ancak.,
bu... belki de bir topya, her trl simgesel dzene boyun emeyen
her eydir. Benim simgesel olarak nitelendirdiim ey biraz da
budur. Her trl koda boyun emeyen eydir bu. Ancak simgesellik stne o kadar ok ey sylendi ki, artk o gnk simgesellik bugn ayn anlam tamyor. nk nce dilbilimsel ve
daha sonra Lacan'c bir terim oldu. Benim iin ise ayrmlayc
kartlklar ykan bir terimdi. yle ise ama eylerin her trl
kodlanm okunuunu bozmak ve bylelikle simgesel dzenin
kendisinde ani (brutal) bir zayflk olup olmadn grebilmeye
almakt. Yine ayn dorultuda devrimci eylemlere baktmzda
(her trl devrimci eylemin) bataki iktidara kar tarihsel olum
suzluk anlamnda bir kar koyma deil simgesel bir dzeni bozan
bir eylem olup olmadn sormak, bir tr gsterenlerin ege
menliini ykmakt. imdi bir kodu, bir dierine kar kullanmann
pek bir yerlere gtrebileceine inanmyorum. Btn bunlara
evet, ancak nemli olan bu deildir. nk olaylar gerekte acaba
kodlara boyun eiyorlar m? Acaba arada baka bir eyler yok mu?
73

Beni ilgilendiren ey az nce sylediim gibi her trl simgesel

dzene boynu ememe olaydr diyebilirim. rnein "Seduction"
adl yaptmda bundan sz ediyorum. nk "batan karma" her
trl simgesellie ya da onun olumasna kar geliyor.
O.A. : (zeikk "soyut sanat" konusunda) Sanat'm ldn
sylyorsunuz. Aklamanz biraz geniletebilir misiniz7.
J.B. : Orada (1976) Sanatn lm sorununu pek ok eyin
lm olduu anlamda ele alyorum. Bu zgn yanlsama alan yle
sanyorum ki artk eskisi gibi byk harflerle yazlma yasalln
(yitirme anlamnda) yitirdi (pek ok eyi yitirdi doal olarak) ve
bir tr aynen dier simlasyon uralarndan birine dnt. Bu
anlamda da moda'dan, iletiim aralarndan ve her trl anlam
retim biiminden ayrmann g olduu bir retim biimine d
nt. te yandan anlam retimi ve retim biiminin ileyi yn
temleri konusunda soru sormaya balad anda itibaren sanat da
benzer bir tuzan iine ve yaralar alabilecek bir duruma dt. O
andan itibaren artk kendisine sanat denemeyecei de ortaya kt.
Bunu syleyen ilk ve tek kii de ben deilim.
M A . : Sanatn gcn (autorite) yitirdiini sylediniz, acaba sa
natn gerekten bir gc var myd?
J.B.: Sylemek istediim g, iktidar anlamnda bir g deil,
bir tr bir "aura"dr. Onun bir yasall vardr, nk gerek belli
bir ekilde var olduu lde, sanat, imgeleri egemenlii altnda
tutuyor.. Ancak "Gerek" gerekliini yitirdii varsaymndan yola
karak onun yeniden canlandrlabilirlii sorunsalyla kar
lamaktayz. Ve bu andan itibaren sanatn (Cezanne'dan bu
yana, XIX. yzyldan sonra) kendi yok oluunu ve kendi yok oluu
stnde oynadn syleyebiliriz. Sanat artk klasik geleneksel
sanat iin sylendii gibi, yeniden canlandrma araclyla estetik
bir zevk alma deildir. Bir tr yok oluun bys gibi bir ey bu.
Ancak onun kendi kendini yadsdn Hegel ok daha nce sy
lemiti. Bunu Baudelaire de syledi.
O . A . : Sanat bence her zaman iin kendi varlna kar geldi. Sa
natn yok oluundan sz etmek gerekirse onun (Burjuvaiaym) kent
lemeyle birlikte yok olmaya baladn syleyebiliriz. Byle bh sanat
iin an sanat denebilir mi acaba7.
J . B . : yleyse byle bir sanat estetik bir zellie bile sahip de74

ildir.
M A . : Evet, doal olarak.
J.B. : Ben dtan bir gdmlemeye inanp inanmama ko
nusunda pheciyim (Pop Art, Hiypergerekilik, vs) ve sorun
artk estetik bir bak as deildir, gzel irkin, vb.. Yeniden
canlandrlmann ldrlmesini (lmn) yadsyc bir de
erlendirme anlamnda ele almamak gerekir. O, kendi lmn
oynuyor. Kendi lm stnde speklasyon yapyor.
O A . : Btn bir toplum gibi.
J.B.: Evet, arada byk bir fark yok.
O A . : Yaptlarnzn hemen tmnde srekli olarak u gsteren /
gsterilen arasndaki ayrc izgiyi ortadan kaldrmaya altnz ileri
srlebilir. Onlar "kalna" brakmamak iin kaynatrmaya alanz
sylenebilir mil
J.B.: Evet, gsteren / gsterilen ikilisiyle biraz uratm. Hatta
bir tablo bile yaptm. Dierleri arasnda bu ayrm da ortadan kal
drmaya altm. rnein yaznkuramnn zmnde ilgin bir
eydi.. nk bu engel bir psikolojik dzende olduu gibi gs
tergenin bilin altna itilmi yanyd. Evet, bir yerde kalntlarn
bulunmad, braklmad bir noktaya varmak istedim.
O A . : Sizce Batda bu (izgiler) engeller koyma saplants nereden
kaynaklanyor?
J . B . : Herhalde dnyann dzeninden kaynaklanyor. yi, kt
nereden geliyor? Tarihsel adan gsteren / gsterilen ikilisinin
varl XVII. yzyldan sonra sz konusu olmaya balad. Ancak
dilbilimciler bunun her zaman byle olduunu syleyeceklerdir.
Oysa bu doru deildir. nk zmlemeler bu terimlerle ya
plmaya baland anda ortaya kmlardr.
O. A . : Tribal toplumlarda byle btr aynmn bulunmadn zaten
biliyoruz.
J.B.: Evet, terimin byl bir anlamda kullanlmasnda bu tr
bir aynm yok. Gsterge neyse odur. Gc de bu zelliinden gel
mektedir. Bir anlama ya da bir baka eye gndermiyor. Bu engeli
ortadan kaldrmaya alarak gstergenin samal iindeki g
cn de gstermek istedim. Acaba anlam iletiminin dnda r
nein, yine gstergeler araclyla m iletiim kuruyoruz? Sz ko
nusu olan, anlam iletiminin tesine geebilmekti. Evet, iletiimin
75

bugnk anlamndan her yerde ve her eyde iletiimi bulmak olas.

Anlam yok ancak her yerde anlam retiliyor. Bylelikle de an
lamdan yola kmayan bir baka simgesel deitoku saylabilecek
bir iletiim biimi de btnyle bir kenara itilmi oldu. Olaya bu
radan baktnzda anlam olduu zaman, anlam olmayan kalnt
zellii kazanyor. Bilinaltna itilmi oluyor, kendisiyle biraz u
ralyor hepsi bu. Anlamn ipoteinden gemeyen bir ileyi bi
imindeyse bir kalnt olmuyor. Her ey geiyor. Gemesi ge
rektiine inanyorum. Bu belki de bir ideal, nostaljik bir topya,
ancak en azndan bir varsaymn yaplabileceini dnyorum.
Dil yetisini yalnzca bir iletiim arac olarak dnmeyle ye
tinmemek gerektii kansndaym.
O.A. : "Sessiz Ynlarn Glgesinde ya da Toplumsalm Sonu" adh
yapmzda bir toplum biiminin sonunu haber verirken ayn zamanda
yeni bir toplumu ya da yeni bir toplum biimini mjdelediiniz sylenebiln mil
J.B. : Burada syleyecek bir eyim yok. Bir baka toplum biimi
nasl olabilir bilemiyorum...
O.A. : Bu arnak iinde ya da mecaz anlamda 'lm' dediimiz
toplumdan kacak olan yeni bir toplum diyebiliriz belki ?
J.B. : Bir baka toplum biimi konusunda konumak is
temiyorum. Kukusuz kimi perspektifler elde edilebilir, ancak bu
daha nceden baka zmleme yntemlerine dayanldnda ya
plabilir. rnein Marksist bir yntem baka bir toplum tipi dletebiliyor. Bu konuda syleyebilecekleri ok kstl. Zaten temelde
bana yneltilen eletiri de bu. eyler konusunda ok ktmser ve
onlarn bir felaketle sonulanaca (catastrophique) grne
sahip olduum sylenir. Kesinlikle ktmser deilim, felaketle so
nulanma grneyse evet diyorum. Ancak bunu u anlamda
sylyorum, bu devinimde ortaya kmaya balayan bir erilik
(courbure) var. Dz bir izgi halinde sonuca gitme sz konusu
olamaz. Zaten bu gr bir eylerin ortadan kesinlikle kalkt, bir
hal gibi kendi stne yuvarlanan bir eye benziyor..
O.A. lYadabu toplum artik 'kapal' (halkalam) bir toplum oU
mutur diyebiliriz..
J.B. : Evet, u anda retim deil, bir yok olu sistemi iindeyiz.
O.A. : Evet, terimin eski deil, ancak yeni anlamnda bh "ge76

leneksel" toplumla kar karyayzJ.B. : Yeni toplum tipine dnecek olursak, bu toplumun nasl
bir toplum olabileceini sylemek, bu kayboluun getirecei yeni
iddet biimini belirleyebilmek olduka g. iyi bir radikal var
saymla kolay ideolojik bir peygamberce ngr ne srme ara
snda bence byk bir fark var ki bu sonuncu da insan bir bilim
kurgu kuramna doru srkler. Ben de zaten yeterince bilim
kurgu yaptmdan daha ileri gitmek istemiyorum. Sonu olarak
burada da sanat iin sylediklerimizi yineleyebiliriz. Sanatn bir
yok olu sreci iinde bulunmas ortaya kan eyin olumsuz, ni
teliksiz olduu anlamna gelmez. Bu, bir eyin ortadan kalkmas,
kendi yok oluunu ynetmesi anlamndadr. Bunun tesinde neler
syleyebilceimizi kestiremiyorum. nk "kalntlar" kuramna
inanmyorum. Eer bu kurama inanmak gerekirse rnein psi
kanalizde bilinaltna itilenler konusunda hemen karmza bir yol
kyor ki bu da bilinaltna itilenlerin zgrlemesi anlamna ge
liyor. Gelecein toplumu zaten daha imdiden bask altnda tu
tulma ve kar koyma (repousser) toplumu olarak grnyor. Eer
bu gz nnde tutulmazsa gelecein toplumu konusunda grler
ne srebilmek olanakszlaacaktr. Ancak her eye karn bu bir
ktmserlik deildir.
O.A. : Hereye ramen yabanclamann btnsel olamayaca gibi,
Ba'nm lm'de btnsd bir lm olamayacaktr, nk en azndan
"jirr " yaayan bir eydir.
J.B. : iir iin de az nce sylediklerimize benzer olan eyler
sylenebilir. Ben o yaptta da Saussure'n "anagramme" lan ara
clyla iiri incelemitim. Gerekte o da umurumda deil. u s
ralarda iir olarak yazlan her eye duyarszm.
O.A. : Yaptnzda (1976) iir konusuyla birlikte dncenizde bir
sapma grlyor o yzden bu konu stnde duruyorum.
J.B. : Bir tr oyun bu. Ya da ileitim dilyetisinin paralanmas
ve bu anlamda bir deney. Ancak kimi insanlarn ya da profesyonel
anlamda air olduunu syleyen kiilerin de ayn yanlla d
tklerini sanyorum.
O A . : "Yaznkuram" (Potique) adl nesneye Freudo-Marksist bir
adan yaklaan Tel Quel ileri acmasz bir ekilde eletiriyorsunuz,
neden ?
77

J.B. : u anda neler yaptklarn bilmiyorum, ancak o zamanlar

her eyi retilebitirlik (productivit) terimi altna yer
letirmilerdi. Dilyetisinin retilebilirlii ki, bu da bana ideolojik
bir biimin biraz ar genelletirilmesi gibi grnmt. Her eyi
retim gstergesi altna sokmak gibi. Sanki dilyetisi, retimden
yola kldnda bir devrime neden olabilirmi gibi. Barthes bile
birara bundan etkilenmi ve bu alanda onlarla flrt etmiti. Bak
alar bana ar pimi ve dogmatik grnyordu. Hepsi bu. s
telik Artaud, Bataille gibi ok sevdiim insanlarn stne ul
lanmalarn grmek canm skyordu. Kristeva'nn yapt eyler
iyi ancak olduka ar ve nesnesini ezip geen bir yntem. Ancak
Tel Quel'in insanlarna .kar kesinlikle nyargl deilim. Onlara
kar duyduum duygular, o kendilerinden emin olmalar ye en
telektel kksemelerini sevmememden ileri geliyordu. stelik
ok kurnaz bir ekilde rzgra uyarak yn deitirmelerine k
zyordum. Onlarla zel bir ilikim olmad. Kristeva'nn yaptklarn
P. Sollers'in yaptklarndan daha ok seviyorum. Sollers'in retim
biimini tatsz, tutsuz doallktan uzak ve yksek sosyete ii gibi
gryorum. Bu konuda kiisel bir deerlendirmem yok.
O.A. : yi bir iir (sz oyun gibi) kalma brakmyor. yleyse bu
konuda semiyolojik bir zmleme giriimi bouna olacana gre "ka
lma" brakan iirin, romann, filmin semiyolojik zmlemesi yaplabilir
1
diyebilir miyiz .
J.B. : Evet kalntlarn ilenmesi diyebiliriz buna. Byle bir
zmleme yaplabilir. Bugn artk kalnt brakmayacak biimler
bulabilmenin giderek gletiini sanyorum. Sz oyunu bir tr
topya ancak ondan yola klarak eyler zmlenebilir. rnein
szn ettiim grafiklerin biimi gibi. Onlar da kalnt brakmayan
biimler gibi grnyorlar bana. Sz dizimleri, sreklilikleri ol
mad lde kalnt da brakmadklar sylenebilir. Geici ey
lemler denebilir bunlara. Onlar iin de bir oyun kural sz konusu
doal olarak.
O.A. : Evet temizleniyorlar, siliniyorlar..
J.B. : Evet, ancak hemen arkasndan graffiti bir sanata dnt.
Daha sonra birtakm insanlara bu sanat yapmalar iin para ve
rilmeye baland. New York ada Sanat Mzesi'nin estetik zo
runluluklar koymasyla gerekletirilmeye baland hu i. Her
78

biim annda ele alnarak simle ediliyor. Ancak bu sanatn ori

jinal olabildii ksa bir an var doal olarak. Bir anlamda bu ortaya
k an oluyor. Bence ilgin olan iki an var: Biri eylerin ortaya
kt ve bir anlamlarnn bulunmad, ok gl, etkin ol
duklar, srekliliklerinin olmad an ve bir de ortadan kay
bolduklar an. O an dramatik ve trajik bir an. retildikleri an
benim daha az ilgimi ekmiyor. Ortaya k ve yok olu anlar
daha ilgin geliyor. Belki de eyler o anda daha iirsel bir nitelie
sahip oluyorlar. Yalnzca ortaya ktklar anda oluyor bu. Etkilerin
cokun olduklar ve nedenlerin henz ortaya kmad bir an bu
an. Belki de bir neden yok. Neden-sonu tarafndan dzenlenen
bir anlam yok o srada.
O.A. : Bir anlamda Henri Lefvre 'le birlikte Bat'h insanda kalm
insana yan ya da simgesel deitokuu kurtarmaya alyorsunuzBunun tersi olduu takdirde Ba'h ve Batllama yolunda bulunan
toplumlarn ortadan kalkacan syleyebilir misinizi
J.B. : "L'Echance Symbolique et la Mort" da antropolojiden,
Mauss'tan ve dierlerinden yararlanmtm. Burada da artk "sim
gesel deitoku" deyimini eskisi gibi kullanmayacam, nk
szcn tam anlamnda bir deitoku deil bu. Benim iin, eer
bu terimlerle konumay srdrecek olursak, artk simgesel de
itoku yok. Dier toplumlara gelince bilemiyorum. Ancak ey
lerin evrensel boyutlarda (ayn anda) gelieceine inanmyorum.
yle ki, toplumlarn kanlmaz bir ekilde Bat rneini ya
ayacaklarn sanmyorum. rnein, Meksika, Brezilya, Fas gibi
lkeleri biraz tanyorum ve bana gre bu toplumlar hibir zaman
Batllaamayacaklar. Bat deerler sistemine indirgenemeyecek
birtakm eyler var onlarda. Uzun bir sre yakndan inceleyince bu
aka grlyor. Bir ara Batllamann gerekleeceine ina
nlmt. Bu bir kapitalist dt. te yandan belki de geri kal
mlarn inand bir dt. Bana gre aradaki boluun dol
durulamayaca bir kesiklik vard, iyi ki vard. Bu da baka kart
modellerin olabileceini ve Bat rneiyle karlatrlamayacan
gsteriyordu. Bat ile karlatrld anda ise yitik rnekler ola
caklard. Bence baka bir eyler geliiyor. rnein slam dnyas
benim iin Bat rneine indirgenemez. Bu ak ve seik olarak
grlyor. Orada olan bitenler kt olabilir, bu konuda ahlaki bir
79

deerlendirme yaplabilir ancak btn bu olaylar Bat'nn kan

drma stratejisinin dnda kalyorlar. Brezilya'da neler olup bit
tiine baktmzda doldurulamayacak gedikler aldn g
ryoruz. yi ki alyor. Eer olaylarda (Bat'nn istedii anlamda
bir gelime olabilseydi) imdiye kadar bir gelime olabilseydi ok
tan olurdu sanyorum. Oysa beklenen gelime kesinlikle olmad.
Ya da tam tersi anlamda oldu. rnein slam dnyasnda or
taadan kalma bir kalmt ya da barbarlktan gelen bir gten sz
edilemez. Baka eyler var. Genellikle din ya da dier eski kurumlar
sulanr oysa bunlarn hibiri sz konusu olamaz. Onun da stra
tejisi ve zgn bir gc var. Bunlar kendi deerlerine sahiptir ve
Bat'nn deerleri kesinlikle umurlarnda bile deil. Bugn artk bir
tarafn dier taraftan daha gl olduu sylenemez. Yirmi yl nce
sylenebilirdi. Bat konusunda. Ancak olanaksz bir ey bu. r
nein Brezilya'da korkun bir teknolojik ve ekonomik gelime var.
Dierlerinin gerileyecei sanlyordu oysa yine tam tersi oldu. Ve
mthi bir ekilde gelimeye baladlar. Bu balamda bir Kltr'n
dierlerini etkisi alna alabileceini syleyebilmek olduka g.
Son sz henz sylenmi deil. nc Dnya'nm ne olduu belli
deildi, balangta esirletirilmi, bask altda tutulan ve sonuta
"beyaz" lamaya alan, bunu isteyen insanlardan sz edilebilirdi,
artk o da bitti. imdi baka eyler oluyor.
O . A . : Genel semiyoloji konusunda onun ldn syleyeceinin
sanmyorum ancak, belki de snrlan olduunu ve onlar asmamas ge
rektiini syleyeceksiniz.
J.B. : Ben daha ok kendi snrlarn aarak riskleri gze al
masn tleyeceim. Belki de bu riskleri gze aldnda yok olma
tehlikesiyle kar karya gelecektir. Ben eylerin ortadan kalk
masndan yanaym ancak felaketle sonulanabilecek bir yok olu
deil bu. Kendi yok olularn oynamallar (bilimler), kendi var
lklar konusunda sorular sormallar. Baarszla uramay kabul
etmeliler. nk bence ite bu andan itibaren olay ilginlemeye
balamaktadr. Oysa bilim dallarnn pek ou bu olanaklara sahip
deildir. rnein psikanaliz bir bunalm iinde bulunmakla bir
likte gerek anlamda bir patlama yapamad ve bu bunalmdan ya
rarlanamad ya da bunu ayp rtercesine yaparak eyleri den
gelemeye alt. Semiyolojiye gelince ona ne diyebileceimi
80

bilmiyorum. Sosyoloji derseniz ortadan kalkmaldr diyebilirim,

nk daha uzun bir sre ortadan kaldrlamayacan biliyorum.
Paris, Eyll 1982

II
O.A.: iinde yaadmz zaman diliminde nc Dnya ile Boa
karlatrmas hangi lde salkl bir karlatrmadr? te yandan
nc Dnya'dan gelimilie doru giden yol stnde bir gei d
neminden sz edilebilir mi ?
J.B. : Bu olduka tehlikeli ve yantlanmas g olan bir soru.
te yandan byle bir yantlama yetkisine sahip olduumu san
myorum. Ancak bireysel adan kendi dncelerimden sz ede
bilirim. yle sanyorum ki nc Dnya'dan Bat'l anlamda
gelimilie doru epey yol alnd gibi grnmekle birlikte, ger
ekte bunun her iki taraf iin de baarszlk olduu sylenebilir.
te yandan Bat'da iyi niyet diye bir ey yoktur. Allah'tan ki yok.
nk Bat, o kendine zg saflyla kolonize etmi olduu l
kelerin iyi niyetini kullanm ve ok byk paralar kazanmtr.
ok iyi smrd de saklanamaz. Bir baka anlamda Bat'da iyi
niyet bulunduundan sz edilebilir. Ancak teki taraftaki kltrel
kalntlar unutularak, gelimenin bu kalntlara nem verilmeden
gerekletirilebilecei sanlmtr. Bat'nn safl da ite burada
ortaya kmaktadr. nk kltrel direnilerle yerel kltrler
unutulmutur. Oysa bunlar deitirebilmek ya da dntrebilmek olanakszdr. Bu konuda Fas, Brezilya ve Mek
sika'dan baka bir deneyimim olmamakla birlikte arada ka
patlamayacak bir an bulunduunu sanyorum.
O.A. : nc Dnya ile Boa arasndaki ilikiler gelitirilmek is
tenirken gerek bilimsel, gerek kltrel, gerek ekonomik adan ne gibi
organ nakil ilemleri denenmitir ?
J.B. : Gerek anlamda bir nakil ilemi yaplamamtr. YaNot- Bu syleiye katld iin Sayn Mustafa Altnta'a teekkr ederiz.
81

plabilenlerse tepeden inme bir ekilde fantomlam burjuvaziler

ya da askeri diktatrlkler araclyla yaplmtr. Bat'nn bu
gnk duruma gelebilmesi iin bir tarih anlay, burjuvazinin
olumas ve burjuva devrimi gerekmitir. Onun gelitirmi olduu
gelime biimi ise var olanlardan yalnzca biridir. Ve Bat bunu
evrenselletirmek istemektedir ki asl yanld nokta da burasdr.
nk her iki taraf da olduu yerde saymaktadr. Bence "gelime"
miti artk ortadan kaybolmutur. nk bunu gerekletirmeyi
amalayan umutsuzca giriimler kmekte, borlar giderek art
makta ve hibir yere varlamamaktadr. Neler olabileceini bil
miyorum. Ancak gerek anlamda bir diyalog, bir ibirlii ya da
gelime hibir zaman iin sz konusu olmamtr. Ancak hibir
zaman nc Dnya tarafnda devrimci denebilecek bir kar
koyma da olmamtr. Sylemek istediim ey Marksist anlamda
bir devrim deil, bir tr meydan okuma eklinde bir eyler ol
mamtr. Bu anlamda yaplm tek eyin ran olayyla dier tslam
lkelerinde olup bitenler olduu sylenebilir. Bence gerek an
lamda bir kar koyma ran'la balad ve yine bir bamszlk bi
imini de onlar getirmeyi baardlar. nk bu yeni biimin
Bat'ya zg deer sistemiyle hibir ilikisi olmad
g
rlmektedir.
O.A. : Btn olan bitenlere kar nc Dnya'nn gelimilik
adl son treni karm olduu sylenebilir mi ?
J.B. : Hayr. Sanmyorum. Eer byle bir ey varsa bu ancak
btn dnyann treni karm olabilecei eklinde sylenebilir.
nc Dnya da bu dnyann ya iindedir ya dndadr. Ve eline
oynayabilecei baka kartlar da geebilir. Ancak bunlarn zorunlu
olarak dnya boyutlarnda olmas gerekmez. Ayrca Neo-Kapitalist
ya da devrimci terimlerle oynamas zorunluu da yoktur. yle sa
nyorum ki bir karlatrma yapabilmek olanakszdr. Belli bak
alarndan Bat, btnyle ve kesinlikle yadsnmtr. Bu din ara
clyla yaplm olabilir ama o kadar nemli deildir. nk bu
lkeler gerek yardm gerekse baka ekilde aalanmaktan bkp
usanmlardr. Gelime dncesinden de bkp usanmlardtr.
Artk oynanabilecek baka kartlar vardr. Bunun adna da kltr
m denir, yoksa baka bir ey mi bilemem. Bylelikle ortaya bu
anlamda ok daha zerk bir meydan okuma biiminin ktndan
82

sz edilebilir. Bu konuda bir eyler syleyebilmek o kadar g ki u

sralarda bu konuyla ilgilenen herkesin kafas karmakark bir du
rumda. Neo-Kolonyalizm, yardmlar vs'den sz edilip duruluyor
ama sonuta ne bir taraf ne de dieri bu ii bir sonuca vardramyorlar. Bat, kapitalin koloniler araclyla oluturulduu ve
yaad dncesini yadsmaktadr. nk bu unsurlarn yalnzca
biridir, olayn btn deil. Her eye karn Bat'nn gelimesinde
bir zerklik sz konusudur. te yandan gelecee dnk olarak ayn
eyleri nc Dnya iin de syleyebiliriz. Onlar diyalektikletirmeye ya da kartrmaya kalkmak bounadr. Bu hem
Bat'nn hem de nc Dnya'nn iine dt bir yanlgdr.
nk pek ok az gelimi lke bu ii hileli yollardan rasyonelletirilmi bir ekonomi ve bir ordu ile baarabileceklerini
sanmlar ancak baaramamlardr. Oysa bu iin iinde ylesine
deiik boyutlar var ki normal olarak buradan bir baka yere va
rlmas gerekmektedir. Ancak hunun nasl olacan bilemem.
stelik bunun bir Batl tarafndan sylenebilmasi olanakszdr.
nk imdiye kadar bu konuyla ilgili olarak o kadar ok sama
sapan ey sylenmitir ki, daha fazlasn sylememek gerekir.
O.A. : Bunun yan sra nc Dnya'nn, aklszl yznden
geri kaldn syleyenlerin saylar olduka kabark.
J.B. : nc Dnya'y ypratma iinin Bat tarafndan ba
latldn hi kimse yadsyamaz. Bunun gerisinde neler olup bit
tiini syleyebilmek kimin harc olabilir ki? Bat'nn "acculturation" (kltrszletirme) giriimi bence hibir eyi
deitirmemitir. Fas gibi bir Neo-Kolonizasyon rneini verecek
olursak zengin bir yerel burjuvazi, Batllam aydnlar vs'nin ge
risinde deien hibir ey yoktur. Belki de,"Allah'tan ki yok"
demek gerekir. Bence slamiyet btn gcyle yayor ve hi de l
bir hali yok. Yaam biiminde bir deiiklik yok. Bat'nn ban
alp gittii gnlerde dier lkelerin onun dmen suyuna girdikleri
sylenebilir. Oysa bugn Bat bir durgunluk aamasndadr.
Amalarn yitirmi durumdadr. Nereye doru gittiini bi
lememektedir. Belki de bu yavalama dierlerinin iine ya
rayacaktr. Belki de bu dinginlik, bu hz kesilmesi bir avantaj?
Belki de onun olumlu bir ey olduunu syleyebiliriz? Bat'nn ba
arszl bir yerde kendine ramen bir k yolu olarak kabul
83

edilebilir. Bu da umut verici bir eydir. nk baarszlk baka

yollarn varln haber verebilir. Belki de yeni modeller Bat kadar
hrsl ve gl olamayacaklar. nk Bat hl gldr. Ancak
bir rnek olarak grlmesi sona ermitir.
O.A. : Gnmzn en nemli konularndan biri ekonomik bu
nalm, renmek istediim noktalardan biri eer bu ite kaybeden biri
varsa bir de kazanan taraf olmal. Bu nc Dnya olmadna gre
kimi
J . B . : Herkes ayn anda kaybedebilir. Herkesin ayn anda kay
bettii oyunlar da bulunabilir. Sz konusu para oyunu olduunda
muhakkak kazanan bir tarafla kaybeden bir taraf vardr. Ancak sz
konusu olan ey deerler ise her iki taraf iin de kayplardan sz
edilebilir. Bu anlamda herkes birbirine meydan okuyarak sonunda
oyunu balad gibi bitirebilir. Komnistlerin kazandn sy
leyebilmek ise gtr. nk onlar oynamyorlar bile.Ya da ok
uzun vadeli oynadklarndan bize haber vermiyorlar. Ancak bunun
adna devrim denemez. leri gitmeler, geri kaymalar pek ok ba
arszlklar. rnein inliler bu ii az ok hallettiler. Japonya ise
kendine zg bir rnek. Batl bir toplum deil ancak teknolojik
organ nakli baarl olmu. Orada bir burjuvazi sreci sz konusu
olmad. Bu model ise uzayl bir model gibi, ne olduu an
lalamyor. nk Batllar bunu nasl gerekletirilebildiini an
layamyorlar. Ucuz emek ve ii altrld iin Japonya'nn
meydan okuyabildiini dnyorlar. Oysa bunlarn hibir anlam
yoktur. Burada da rahatlatc bir eyler var. nk Japonya bam
baka bir model, teknolojiyi riteletirmi olan bir model. Bu
yzden
kendi
kltrlerini
yitirmeden
meydan
oku
yabilmektedirler.
O . A . : Tekmlojinin bu ritelletirilmesinde bilinten hangi lde
sz edilebilir 1
J.B. : Doal olarak halkn btnyle bilinli olduu sy
lenemez. Ancak hem kltrlerine bal hem de teknolojik aamay
yapabilecek nitelikte bir lke olduklarn dnyorlar ki, bu
doru. Belli bir amalan olduunu sanmyorum. Yalnzca kl
trlerine gvenerek dierlerinden daha iyi bir ey yapmak gibi bir
sorunlar yok. Belki de bunun bilincine vardklar gn iler bu
kadar iyi gitmeyecek? Belki de bu st ste bindirme ii ok iyi bir
84

ekilde yapld. Teknolojiyle, kltrn birbirine yaptrlmas ok

iyi baarld, tinde bulunduumuz durumda birinin dierinden
daha gl olabildii bir strateji yoktur. Ne sper gler ne de
dnyay paylaanlar artk gerekten oynamay braktlar. Orijinal
olan hibir ey yok. Bu oyunu herkes biliyor ve dier btn oyun
lar engelliyorlar, doal olarak! Bence bu dengeyi bozan iki nemli
olayn ad Islamiyetle, Japonya. Biri hiperteknolojik, dieri ise
anti-teknolojik olan bu birbirine zt iki model egemen durumdadr.
Bu meydan okuma ise Bat'ya kar yaplan bir meydan okumadr.
Bir yandan Bat'nn denetlemedii teknolojik-retim alannda
meydan okumak nk artk her ey onun isteinin dnda olup
bitmekte ve bu ii yalnzca Japonya gerekletirebilmektedir. Ve
onun bu ii nasl baarabildiini ise biz anlayamyoruz. te yandan
teknolojiyi btnyle yadsyan bir slamiyet karsndayz. Btn
bunlarn yan sra kimi alanlarda spek teknolojik aamalar yapm
bulunan Brezilya gibi tuhaf lkeler de var. stelik kltrleri de
giderek yaygnlayor. Oysa teknolojinin zamanla bu kltr yok
etmesi gerekirken tam tersi olmaktadr. Teknoloji gelitike arkaik
kltr de giderek yaygnlamakta ve her eyi iine almaktadr.
O.A. : Bir almanzda altyapnn gelimeyi belirledii yksnn
artk bir masal olduunu ve bugn styapnn gelimenin altyaps
olarak alglanabileceini sylyorsunuz...
J.B.: Ancak bu anlamda Japonya modelinin evrensel bir model
olamayacan sanyorum. Batl kapitalistlerin onun ev
rensellemesini isteyecekleri muhakkaktr ancak bu imdilik
imknsz grnyor. imdilik slamiyet de evrensel-bir model sa
ylamaz. Bu ikisinin zel ancak ok gl rnekler olduklar sy
lenebilir.
O.A.: Bu dncenin sonuna kadar gidildiinde her lkenin kendi
modelini gerekletirmesi gerektii sylenemez mil
J.B.: Evet olabilir. Evrensel model yklmaya allarak zgn
model retilebilir. Ve stelik btn bu modellerin birbirleriyle
arpmalar iin bir neden yoktur. Evrensellemeleri iin de.
Herkes emperyalist olmayacak bir zgn model oluturmaya a
labilir. Japonya gncel konumu iinde emperyalist bir lke olarak
gsterilemez. Bir zamanlar olmutur. Ancak imdi deil. Bugn ise
dierlerinden daha iyi yapacan syleyerek meydan okumaktadr.
85

Altyap ile styap arasndaki ilikiye gelince bence styap alt

yapnn kendisidir. Japonda iin teknolojik olan bir styapdr.
Burada altyap, styap tarafndan zmsenmitir. Yap szcn
pek sevmiyorum. Ancak belli bir kltr dzeyinde bunun ok
nemli bir yeri vardr. Ekonomik altyap olay 19. yzyl Bat bu
luudur. Bunun doru olup olmad bile belli deildir. nk
modelle birlikte evrensellemi olan altyap kavram da k
mektedir. O n u n yerine ise styaplar, deerler dzeyinde, ok daha
zgn ve gl olarak ortaya kmaktadr. Ve devrimler de bu d
zeyde ortaya kmaya balamaktadrlar. Yoksa altyap dzeyinde
deil. Arkaik bile olsa gl bir kltre sahip olan lkeler bu iten
zgn birer modelle syrlma ansna sahip olacaklardr. nk
evrensel ekonomi olgusundan kaabileceklerdir. Burada bir ans
tan sz edilebilir. Nasl gerekleebileceini bilmiyorum ama ola
caktr. Bir yerde altyaplar ntralize edilmilerdir. rnein eko
nomik krize bal olarak dolarn dmesi gerekirken
ykselmektedir. Byk seenekler geride kalanlardan kacaktr ve
styaplara bal olacaktr.
O.A.: Bir anlamda kartlklarn ntralize edilmesi ya da politik iktidann ntralize edilmesi nc Dnya'nn iinde yaad ksr dn
gy daraltmyor mu? Ya da politikann ntralize edilmesiyle nc^
Dnya'daki ii snf gdecei strateji konusunda nasl bir karar ve
rebilecektir? nk nc Dnya ekonomik adan bamldr.
J.B.: ktidar kitlelere verilemez. Verilmek istense de verilemez.
Buna karlk kitleler tarafndan ntralize edilebilir. nk kit
lelerde yalnzca bu g vardr. Ve nc Dnya'nn bu anlamda
nemli bir rol oynadn sanmyorum. nk btn bu smrlen
ve kolonilize edilmi olan lkeler sonunda Bat'y ntralize ettiler.
O n u n hzn keserek arlatrdlar. Emdiler.
O.A.: Bu ekilde ntralize edilebilmek iin sizce Baa nerede, ne gibi
yanllar yapa ?
J.B. : nce u nokta zerinde durmada yarar var sanyorum.
Batl lkeler kendi toplumlarn gerek anlamda ve herkesin ka
tld bir demokrasiye dntremediler. Bu konuda ok baarl
olduklar sylenemez. Buna karn nc Dnya'y gelitirmeyi
ve sosyalletirmeyi baarmas gerekirdi. nk bu ekilde en azn
dan bir eyleri baarm olacakt. Kapitalistler bir ara bunu yapmay
86

ok istediler. Ancak baarl olabilmeleri olanakszd. nk o

sistemin ileyi biimi yapmak istediinin tersi saylabilecek bir
dorultuda gitmektedir. yi bir dnya stratejisi gdebilmek iin
byle bir ey yapmak istemeleri ok doal. Bu lkelerin gelime ve
ilerleme olayna katlmalarn istediler. Ancak baaramadlar. Bu,
Bat iin en byk baarszlk oldu. Neden baarl olamadklar
sorusuna gelince, bunu olanakszlk ya da aklszlk yznden deil
kar taraftan gelen mthi bir direnile karlatklar iin ba
aramadlar. Bir yerde nc Dnya gelimek istemedi, daha
dorusu Bat'nn istedii ekilde gelimek istemedi. Bu tarihi dav
ran ise Bat'y ntralize etti. nk Bat, kendi deerlerini evrenselletirmedii gn hap yutmu demektir. nk Bat sistemi
ancak evrensellemeyi kullanarak var olabilecektir. Bu yzden
eline bir g getiini syleyebilmek imdilik olduka g. Ancak
her eye karn Bat'nn nc Dnya karsnda yenilgiye u
rad sylenebilir. Bunun anlam udur: Kolonize edilmi lkeler
o eski zihniyetleriyle, Bat'ya kar edilgin bir ekilde kar koy
mamlardr. Tam tersine Bat'ya kar, kendilerine gre, bu ekilde
meydan okumulardr. Bat, avlanmaya giderken avlanan avcya
dnmtr. Bylelikle "beyazlatrlmaya" allanlar ya da
beyaz kltr baarszla uratlmtr. Tutuulan bahis kay
bedilmitir. Beyaz kltrn btn dnyay bembeyaz edebilecei
dnlrken bu i giderek yavalam ve giderek daha az baarl
olunmaya balanmtr. stelik Bat bunu baaramad gibi kendi
toplumlarnn da beyazl elden gitmeye balamtr. Bat iin
belli bir demokrasi ve sosyalletirmeden sz edilebilir ancak onun
hangi lde salkl alabildiini syleyebilmek g. En azndan
dnyay Batllatrma hrs imdilik snmtr. Durumu kur
tarmaya alacaktr ancak imdiden bir eyler syleyebilmek ol
duka g.
Olaya bir baka adan bakldndaysa Bat'nn "soft" (yu
muak) bir ekilde beyazlatrmay baaramad yerleri "hard"
(diktatrlkler) araclyla ele geirmeye alt sylenebilir.
Ancak byle bir giriim onun daha baarl olabilecei anlamna
gelemez. Ancak bunun sonsuza dek byle gtrlebilecei de sy
lenemez. ABD bu konuda uzun bir sre baarl olmutur. rnein
Latin Amerika'da askeri diktatrlkler yava yava sarslmaya
87

balamlardr (Brezilya, Arjantin gibi). Bir gn bunlar sona ere

cektir nk ekonomik bakmdan askeri diktatrlkler ABD'ye
olduka pahatya mal olmaktadrlar. Psikolojik ve politik ba
kmdan da ayn ekilde. Batl lkelerin ne aradklar bellidir: Bir
ortayol bularak sivil toplumu sivil bir ekilde ynetmek. Aksi
halde i sava ve daa kma olaylar giderek byme tehlikesiyle
kar karya kalacaktr. Bat'l ABD, nc Dnya'y srekli ge
rilla savalar ve dengesizlii dzen olarak benimseyerek idare
etmek istemektedir. Bu durumu dzeltmee bile almad g
rlmektedir. Bask ve iddetin srp gitmesini istemektedir.
nk nc Dnya ile artk baka trl baa kamamaktadr.
Bu arada aydnlar btnyle ortadan kaldrlabilse hi de fena ol
mayacaktr. Bu kiisel bir grtr, ancak bundan byle de
mokratik yoldan birtakm deiikliklerin olabileceine inan
myorum. Ynetimi bir taraf ya da dier taraf ani bir ekilde ele
geirecektir. rnein byle bir deiikliin olduu ran'da ah'n
bile byle bir eyin olabileceini dndn sanmyorum. Far
kna vardndaysa herhalde i iten gemiti. Brezilya'da da bir
gn byle bir deiikliin olmas beklenebilir. Kk lkeler
kolaylkla denetlenebilmektedir, ancak byk lkelerde ani ter
sine dnmelerin olabilecei dnlebilir. Ve byle bir tersine
dnme annda da btn toplum allak bullak olacak ve bu fr
tnadan hibir toplumsal kurum kurtulamayacaktr.
Paris, Aralk 1982

88