Atomal 11 Parack 1ar

bir keii serveni

S te v e n

W e in b e rg

AtomalU Paractklar / Bir K eif Serveni

The Discovery o f Subatomic Particles
Steven Weinberg
eviri: Zekeriya Aydn

Introduction Copyright 1990 by Steven Weinberg

Copyright 1983 by Louise Weinberg and tle Elizabeth Weinberg Tmst
Trkiye Bilimsel v e Teknik Aratrma Kunmu, 2001

Bu yaptn btn haklar: sakldr. Yazlar ve grsel malzemeler,

izin alnmadan tmyle veya ksmen yaymlanamaz.
Trke yaym haklan Kesim Ajans aracl ile alnmtr.

TBTAK Popler Bilim K ita p la n m n seim i W deerlendirilm esi

TBTAK Yayn Komisyonu tarafndan yaptlm aktadir.
ISBN 975 - 403 - 252 - 1
1. Basm
2. Basm
3. Basm
Basm

Nisan
Nisan
Mays
Mays

2002(2500 adet)
2002 (2500 adet)
2002 (2500 adet)
2002 (2500 adet)

Yayma Hazrlayan: Bar Bak

Grafik Tasarm: Cemal Tngr

TBTAK
Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06l00 Ankara
Tel: (312) 427 33 21 Faks: (312) 427 13 36
e-posta: kitap@tubitak.gov.tr.
nternet: kitap.tubitak.gov.tr

Semih Ofset - Ankara

A tom alt P aracklar

b i r k e if s e r v e n i

Steven Weinberg

eviri

Z e k e r iy a A y d n

C a v en d ish L ab oratuvari alanlar v e rencileri, 1933

D r d n c sra: J . K . R o b erts, P. H a rte c k , R . C . E v a n s, E . C. C hilds, R. A . Sm ith, G . T . P . T arrant, L . H , G ray,

s t sra: W . J . H en d e rso n , W . E. D u n c a n s o n , P. W rig h t, G . E . P rin g le, H . M iller.

k in ci sra: C. B . O . M o h r , N . F eath er, C . W . G ilbert, D . S h o e n b er g , D . E . L ea , R. W itty ,

J . P. G o tt, M . L. O lip h a n t, P . I. D e e , J . L. P a w se y , C . E. W y n n -W illia m s,

- H alliday,

H . S . W M asse 3 ', E. S. Shire.

n c sra: B. B. K in sey, F. W . N ic o il, G . O cc h ia lin i, E . C . A llb erry , B . M . C ro w th er, B. V . B o w d e n , W . B . L e w is,
P. C . I l(i, H. T, S. W a tso n , P. W . B rb id g e,

O t u r a n la r .------- S p a rsh o tt, J . A . R a tcliffe, G . S te a d , J . C h ad w ick , G . F . C . S ea rle, P r o fe s r S ir J . J . T h om son ,

P r o fe s r L ord R u therford, P r o fes r C. T . R. W ilso n , C . D . E llis, P r o fe s r K apitsa, P. M . S . B lack ett, -

Bitter,

D a v ie s .

K iza b eth e

indekiler

nsz

G iri ve G ncellem e

V II

evirenin N o tu

XV

I. B lm

P arack lar D n y as
II. B lm

11

E lek tro n u n Kefi

G eriye D n: E le k tri in D oas
E le k trik B oalm as ve K a to t Inlar
G eriye D n: N e w to n n H a re k e t Y asalar
K a to t In larn n S apm as
G eriye D n: E le k trik sel K uv v etler
K a to t Inlarnn E le k trik sel Sapm as
G eriye D n: M a n y e tik K u v v e tle r
K a to t In larn n M a n y e tik S apm as
T h o m so n n S o n u lar
G eriye D n: E n erji
T h o m s o n n D e n ey in d e E n erji B a n tlar
T em el P a r a c k la r O la ra k E le k tro n la r

14
22
28
33
38
45
48
57
60
64
71
75

III. B lm

83

A tom ik lek
G eriye D n: A to m A rlk la r
G eriye D n: E le k tro liz
E le k tro n Y k n n l m

87
99
105

IV. B lm

115

ek ird ek
R a d y o a k tiv ite n in K efi ve Y oru m lan m as
e k ird e in K efi
A to m S ay lar v e R a d y o a k tif D iz ile r
N tro n

125
141
153
163

V, Blm

181

B aka P arack lar

F o to n la r
N trin o la r
P o z itro n la r
D i e r K a rtp a r a c k la r
M o n la r ve P io n lar
A cay ip P a r a c k la r
Y eni H a d ro n la r
K u a rk la r

181
182
184
185
187
191
192
192

E k ler

197

A N e w to n u n ik in c i H a re k e t Y asas
B K atot Inlarnn E le k trik sel ve M a n y e tik S apm as
C E le k trik A lanlar ve E le k trik izgileri
D ve K in etik E nerji
E K atot In D e n ey le rin d e E nerji K oru n u m u
F G az z ellik le ri ve B oltzm ann S abiti
G M illik a n n Y a D am las D eneyi
H R a d y o ak tif B ozunum
1 A to m d a P o tan siy el E nerji
J R u th e rfo rd Salm as
K M o m e n tu m u n K o ru n u m u ve P a r a c k a rp m a lar

199
203
207

210
212

221
227
233
236
242

T ablolar

249

O k u m a N o tlar

253

Di 2

265

nsz

Bu kitap, 1980 ilk b ah arn d a H a rv a rd n iv ersitesin d e y e n i

ek ird ek ders p ro g ram n n b ir paras olarak anlattm ve
1981de T exas niv ersitesinde m isafir profesrken verdiim
b ir dersten filizlendi. D ersin am ac, ksaca belirtm em gerekirse,
d a h a nce m atem atik y a d a fizik renim i grm edii varsaylan
rencilere yirm in ci y zyl fiziinin b y k baarlarn ret
m eye girim ek, bylece onlara, d a b a y e n i gelim eleri anlam ala
r iin klasik fizik k o n u larn d a -m ekanik, elektrom anyetizm a, s
vs.- tem el bilgiler verm ekti. Sanrm d ersler ok 3 geti ve ders
notlarm bir d ers k itab n a d ntrm e fikrine kapldm ; fakat
t m d ers m alzem esini k itab a d n t recek zam anm y o k tu . W.
H . F reem an an d C o m p an y 'dan Neil P atterson, bu derste an lat
tm yirm inci yzyl fiziinin y ksnn ilk ksmn Scientific
A m erican o k u y u cu larn a yeni L ib rary S erisinin b ir kitab ola
ra k sunm am nerdi; bylece b u kitap o rtay a kt.
Bu kitap, t m olaan atom lar oluturan tem el paracklarn,
y a n i elektron, p ro to n ve n tro n u n kefini ele alyor. K itap a n a
batlary la tarihsel b ir kitap olm akla birlikte nem li bir fark var.
Bilim tarih i k itap larn n ou, y a o bilim e yab an c okuyucu iin
yazlm tr ve dolaysyla tarih i betim lem ede biraz k ab a ta slak ve
y zey sel olm ak z o ru n d ad r y a da bilimi zaten bilen o k u yucu
iin y azlm tr ve bilm eyenlere seslenm ez. B u kitap ise, klasik
fizik ile tanam am , fak at yirm inci yzyl fiziinin tarih in i
o lu tu ran zengin d n celer ve deneyler 3m m an anlayabil

m ek iin klasik fizik k o n u su n d a bir eyler bilm ek isteyen oku

y u c u y a sesleniyor. Bu tem el fizik bilgisi, elektriin doas,
N e w to n un h arek et yasalar, elek trik k u v v etleri ve m anyetik
k uvvetler, enerjinin korunum u, atom arlklar vb. gibi k o n u
lar zerine b iro k geriye dn" blm yle veriliyor; tarihsel
geliim de b ir sonraki noktay anlam ak iin gerekli olan h e r y e r
d e b u blm lerden birini bulabilirsiniz.
Aslnda, dier b lm lerin a ra sn a serpitirilm i olan bu ge
riye d n b lm lerinin ve tem el fizik bilgisi m alzem esinin, b u
k itab y azm am d ak i gizli gd leri gsterdiini b u ra d a aa v u
racam (nasl olsa kim se nszleri okum az). B en bilim sel ke
ifleri, dier b iro k bilim adam gibi, yirm inci yzyl k lt r
n n en nem li eleri arasn d a sayarm ve b ak a bakm lardan
o k iyi yetim i b iro k kiinin bilim in tem ellerini tanm ad
iin k lt r m z n bu ksm n kesip atm alar b ir trajedi gibi ge
lir bana. B u eitim boluu, gene de artm am aldr insan. G e
nel o larak k o n u u rsak , fizik k o n u su n d a bilgi sahibi olm ak iste
y e n b ir ren ci y a d a o kujm cuya sadece b ir te k y o l nerilir: Bi
lim adam k u ak larn n izledii geleneksel d ersle r dizisini izle
m elisin. .. nce daim a m ekanik gelir; genelde b u n u s, elektrik
v e m anyetizm a, k izler ve eni o larak d a b iraz m o d ern fi
z ik . Fiziki olmay planlayan renciler iin bu, ideal yo l ola
bilir; fakat b ak a b iro k kii bu sreci geilem ez b ir l gibi g
reb ilir. O n larn duygular d a anlalm az deildir. Biz fizikiler
tu h a f insanlarz; h esaplam alardan b y k zevk alarak sta n d a rt
fizik dersleri dizisi iinde eitim yapm ay, y a n i bilardo to p lar
nn arpm alarn, tellerde elektrik akm larnn akm , bir te
lesk o p ta k n larnn y o llarn hesaplam ay retiriz. T m
rencilerin y a d a okuyucularn b u n lard a n zevk alm alarn
beklem ek, piy an o alm ay asla dnm eyenlerin gam altrm a
s y a p m ak ta n holanabilecei sylem ekten hi de d ah a fazla
m an tk l deildir. B ana yle geliyor ki, fiziin tem elleri h a k k n
d a fen bilim ci o lm ay anlar iin y azm ay a alan b irin in nne
k a n en b 3rk engel, ite bu m otivasyon so ru n u d u r.

Benim b u so ru n la u rark en h arek et n o k tam u varsa 3 am d:

O k u 3ncu lar h ilard o toplarnn arpm alarm hesaplam aktan
zevk alsalar d a alm asalar da, genel olarak devrim ci bilim sel d
nceler ve g n m zd ek i keiflerle ilgili tem el b ir bilgi b irik i
m ine sahip olm ay m u tlak a isterler. Bu nedenle, bu k itab a tem el
k lasik fizik zerine u zu n b ir girile balam ak yerine, h er k o n u
y u , o konuyu an lam ak iin gereken k lasik fiziin k av ram larn a
ve yntem lerine b ir giri gibi kullanarak, h em en yirm inci yzyl
fiziinin b ir dizi tem el k o n u su n u n iine dalm aya davet ediyo
rum . ilk konu, tem el paracklarn ilkinin, y a n i elektronun ke
fidir. J . J . T hom son ve dierlerinin b u kefe y o l aan deneyle
rini anlayabilm ek iin, okuyucu, N evvton'un harek et yasalarm ,
en erjin in k o ru n u m u n u ve elektrik kuvvetleriyle m anyetik k u v
vetleri renm elidir. B ir sonraki konu, atom ik b yklklerin
lm dr; b u ra d a okuyucu m ekanik h ak k n d a d ah a fazla bir
eyler ren ir ve kim yann tad n a varr. Ve bu byle s re r gi
d e r ... Esas nokta, y irm in ci yzyl fiziinin geliimini anlam ak
iin hangi zel k av ram larn ve y n tem lerin g erekli o lduunu o r
ta y a k arm ak ve ok u yucudan, klasik fiziin ve kim yann sad e
ce o y an larn renm esini istem ektir.
uras b ir gerek ki, bu t r bir k itap ta tem el fizik ilkelerinin ele
alnm a sras, bir fizikinin ahkm olduu m antksal sradan fark
l olabilir. rnein, genellikle enerjiyle ayn zam anda anlatlan
m om entum kavram na, b u k itap ta atom ekirdeinin kefine ge
linceye k ad ar gerek duyulm ayacaktr; dolaysyla o zamcudan n
ce ele alnm ayacaktr. K onularn b u radaki gibi yeniden sralan
nn bir saknca yaratacan sanm yorum . K endi deneyim lerim
d en yola karak sylersem, fizik ve m atem atik h ak k n d a bildik
lerim in ounu, sadece kendi almam yap m ak iin b ir eyler
renm em gerektiinde ve b unun iin b a k a kar yol olm admd a renm itim . Ayn eyin birok bilim adam iin geerli oldu
unu sanyorum . D olaysyla b u t r b ir kitap, alan bilim adam
larnn eitiminde, fen bilim lerinde uzm anlaacak renciler iin
tasarladm z birok kitap ve dersten d ah a y ararl olabilir.

U m udum o ki, b u kitap, bilim in bilim adam olm^^yanlara a n

latlm as y o lu n d a b ir k atk salasn. Bu konudaki d n celeri
m in d o ru olup olm adm , zam an v e okuyucu syleyecektir.
H e r ey y o lu n d a g id er ve ben yirm inci y zyl fizii zerine bu
k itap dizisini s rdrm eye k arar verirsem , b ir sonraki kitap g
relilik ve k u an tu m k u ra m h ak k n d a olacak ve b u ra d a anlatlan
klasik fizie d ay an acaktr.
Bu kitap fen k o n u su n d a hibir birikim i olm ayan ve aritm etik
d n d a m atem atik bilm eyen o kuyucularn anlayabilecei biim
de yazlm tr. M etinde, soyut sim geler y erin e kelim elerle ifade
edilm i ok nem li b irka denklem verdim sadece. C ebirle bir
sknts olm ayan o k u y u cu lar iin, kitabn an a m etninde an lat
lan akl y r tm ey i tem ellendiren baz hesaplam alar U klerde v e
rilm ektedir.
Bu kitap esasen fen bilimci olm ayanlar iin yazlm olsa da,
fiziki ark ad alarm tarafn d an bile ilgin bulu nabilecek b ir y a
n var. B urada anlatlan b y k bilim sel baarlar, bizim son k e
iflerim izin fkrd topra;n b yk b ir parasn oluturuyor.
rn e in en azn d an ben. H a rv a rd v e T exasta d ersler verm eye
baladm da y irm inci yzyl fiziinin erk en gem ii zerine sa
dece bulank fikirlere sahiptim ; b iro k fiziki m eslektam iin
de ayn eyin geerli olduunu sanyorum . m it ederim ki, bi
lim adam lar b u h itap tak i (fizii deilse bile) tarih in b ir ksmn
aydnlatc bu lu r.
A yrca bilim tarih i rencileri ve uzm anlarnn d a bu k itap
tan zevk alacaklarn um uyorum ; fak at onlardan zel b ir zr
dilem eliyim . B u t r b ir k ita p ta yirm inci yz 3ulda fizik alannda
gerekletirilen devrim lere yol aan zengin etki y um am ze
re k b u n u n tam hak k m verm ek olanakszdr. B u rad a b t n y a
pabildiim , b an a k lasik ve m o d ern fiziin elerini anlatm a fr
sat verebilecek b irk a a n a deneysel ve k u ram sal keifler dizisi
ni o rtay a koym akt.
K ukusuz tarih sel h a ta la r y ap m ak ta n kanm aya altm ; fa
k at m alzem e seim i ve sunu sreis, tarihin olduu k a d a r bilim

sel an latn n d a d ik k ate alnm asyla dzenlenm eliydi. Bu kitabn

ta rih aratrm alarn a bir k atk olarak dnlm esini asla am alam yorum .Y azm sresince, T hom son, R u th erfo rd , M illikan,
M oseley, C hadw ick ve b akalarnn b iro k klasik m akalesini
o k udum ; fakat b iro k blm iin de, k itab n so n un daki k ay n a k
ad a belirtilen ikincil kayn ak lard an y ararlan d m . H er blm n
so n u n d a y e r alan n o tlard a, m etinde tartlan klasik m akalelerin
b azlarn a ve zel o larak gvendiim y e n i alm alara atflar
yap tm .
Basm aam asnda kitab ok u m ad a gsterdikleri d o sta ib ir
lii nedeniyle H o w ard Boyer, A ndrew K udlacik, N eil P atterso n
ve G e rard P iele gnl borcum var. Y aym a hazrlam adaki ze
ni ve birok y ararl nerisi iin A idan Kelly d e teekkr hak
etm itir. H a rv a rd d a bu dersi ilk kez o k u ttu u m d a Paul Bamb e rg den deerli y a rd m la r aldm. Bu kitabn deiik ksm lar
n okum a ve y o ru m lam a zahm etine k atlandklar iin 1. B ernard
C ohen, P eter G alisen, G erald H olton, A rth u r M iller ve Brian
P ip p a rd a iten teekkrlerim i sunm ak isterim . C an skc olabi
lecek b iro k tarih sel h ata onlarn y ard m lary la giderildi.

S teven W einberg
Austin, Texas
M ays 1982

Giri ve Gncelleme

Y ak n d a D allasn gney krlarnda yeni b ir bilimsel cihazn

kurulm asna balanacak. Bu cihaz periletken S per arptnc, veya S S C y a d a sadece S per arptnc olarak adlandrlryor. Bu yapnn lei olaanst. E er h er ey yo lu n d a gider ve
p a ra destei srerse, T exas'm Ellis C ounly beldesinin iftlikleri
ni ve k k kasabalarn b arndran A ustin C halk ve T aylor M arl
boyunca y aklak 60 kilom etre uzunluunda oval b ir tnel kaz
lacak. Bu tnelin iine boylu boyunca havas boaltlm b ir ift
b o ru denecek. S p er arptnc ilemeye baladnda, her
boru, tm atom ekirdeklerinde bulunan ve elektrike y k l olan
pro to n lard an oluan bir dem et tayacak. Bu iki proton dem eti zt
ynlerde oval y rngeyi dolanp dururken, elektrom anyetik dal
galar protonlar 20 trilyon elektron-voltluk ei grlm em i jiksek enerjilere hzlandracak. H avas boaltlm halkasal borular
saran binlerce gl m knats iki p ro to n dem etini odaklayacak ve
doru yrngeleri izleyecek ekilde onlar eecek. Tnelin iinde
eitli istasyonlarda dem etler kafa kafaya arptrlacak ve baz
lar sava gemisi bjtiiklnde olan devasa cihazlar arpm alar
da y aratlan p arack saanaklarn ajnklayacak. D eneysel fiziki
gruplar, retilen verileri inceleyerek m addenin y eni ekillerinin
iaretlerini, y en i kuvvetleri ve bizi tm fiziksel olaylar yneten
y asa la ra gtrebilecek ipularn aratracak.
S p er a rp tn c m n, alm aya h azr olduunda, b ir sre
d n y a b asnnn ilgi m erkezi haline geleceini syleyebiliriz. Fi-

ziksel bilim lere, yle y a d a byle, ilgisi olan herkes Ellis b eld e
sinden gelen en son h aberleri bilm ek isteyecek. Bu byle olm az
sa y azk olur. Bilim yirm inci yzyl k lt r n n en p arlak y a n
larndan b irid ir ve (en azndan, biz fizikilerin hissettii gibi)
h er aydn kiinin d ik k atin i ekm elidir. Ayrca, S p e r arptrcnm tu tarn n ounu A m erika B irleik D evletleri nin vergi
y k m l leri deyecek ve p aralarn n karln d a herhalde ala
caklardr. G ene de, halkn ilgisinin y en i bir bilimsel a ra c a bylesine ani b ir ekilde odaklanm asnda rahatsz edici bir ey var.
R ichard F ey n m an n bir zam anlar, halkn byk ksm nn d a
im a bilim h ak k n d a en son haberleri bilm ek istem esinin, fakat
d ah a nceleri neler olduunu renm e k o n u su n d a p ek istekli
olm am asnn nedenini anlam adna ilikin bir eyler syledii
ni hcitrlyorum. N e olursa olsun, bilimsel ilerlem enin yks,
h er eyden nce bir y k d r ve bir y k nn sonraki blm le
rini o kum ak d a d a h a nceki blm lerde olanlar hak k n d a b ir
eyler sylemeye yardm c olur.
S p er arptrc, bir s re d ir devam eden b ir ykye asln
da bir blm d a h a ekleyecek. B u arptrc, artk Tem el P a r
acklarn S ta n d art M odeli dediim iz b ir fizik kuram ndaki
boluklar do ld u rm ak ve d ah a nemlisi, S ta n d a rt M o d elin te
melini o lu turan d a h a derin bir k u ra m a yol aabilecek ipular
n salam ak iin tasarlanm tr. S ta n d art M odel y en i b ir ey d e
ildir; 1960 sonlar ile 1970 balar ara sn d a biro k k uram cnn
alm asyla esas o larak bugnk y a p sn a k av u tu ru lm u ve
70li y llar boyunca y ap lan deneylerle dorulanm tr. Bu y z
yln fiziinde ok gerilere uzanan kklere sahiptir.
S ta n d a rt M o d ele ayrntl bir giriin y e r i bu ras deil, k ita
bn konu su d a bu deil zaten. F a k a t k saca deinm ek y a ra rl
olabilir. S ta n d a rt M odel, m atem atiksel adan k u an tu m lu alan
kuram denen t rd en b ir k u ram o larak ifade edilir. B ir k u a n
tu m lu alan k u ra m n d a eitli t rd e n tem el p aracklar, bu p a r
ack lara karlk gelen alan t rlerin in enerji v e m om entum
d esteleri o larak o rta y a k arlar ve p a r a c k la r arasn d ak i tm

vm

kuvvetler, d ier tem el paracklarn alveriiyle retilir. T m

kuram , b ir gzlem erevesinde eitli deiiklikler y ap ld n
d a alan lar betim leyen denklem lerin deim em esini salayan
belli sim etri ilkeleriyle y n etilir. K uram n n gr gc oun
lukla b u ra d a n gelir.
Tem el paracklar. S ta n d a rt M o d e le gre, be geni sn f
o lu tu ru r. lki t m srad a n atom larn d ksm larn o lu tu ran
elek tro n larla aa be y u k a r elektronlara benzeyen, fakat
ok d ah a ar ve k ararsz olan dier parack lar ve g r n rd e
hi ktleleri olm ayan n trin o la n ieren leptonlarm o lu tu rd u u
snftr. Y ukar" ve aa k u ark olarak bilinen iki tryle, s
ra d an atom larn ek ird ek leri iindeki paracklar, y a n i p ro to n
lar ve n tronlar m ey d an a getiren k u a rk la r d a baka b ir snf
o lu tu ru r. D ier k u a rk t rleri k ararsz v e ok d a h a ardr. (K i
tab n son blm nde bu k u ark la r ve leptonlar h ak k n d a syle
necek ok eyim iz olacak). nc snfta aa y u k a r k p a r
ac (foton) gibi p arac k la r olan v e k t r bozonlar (hantal b ir
ad b u ) y e r alr. Bu snftan bazlar, W ve Z paracklar,
ok a r ve k ararszd rlar. D ierleri, y an i gluonlar ise, ktlesiz
olm akla birlikte, k u a rk la rla paylatklar gizem li b ir zellie
(b ir gluonu y a d a k u a rk d i er k u ark la rd an ve g lu o n lard an
a3n rm an n olanaksz olm as zelliine) sahiptirler. K u ark lar ve
lep to n lar arasndaki deiik t rd en iddetli, zayf k u vvetler ve
elektrom anyetik kuvvetler, bu v ek t r bozonlarn dei tokuuyla o rtay a kar. D rd n c snf iinde tek b ana ktleekim sel nm n ktlesiz parac, graviton, bu lu n u r; S ta n d a rt
M odel 'in d i er p aracklaryla p ek alverii y o k gibidir; an cak
t m p arack lar arasn d a etkin olan ktleekim i kuvvetlerini
aklam ak iin gereklidir. Son olarak, iyice gizemli beinci b ir
p arac k snf v a r ki, b u p arack lar arasndaki etkileim lerin.
S ta n d a rt M o d eld ek i t m p aracklarn ktlelerini retm ekten
so rum lu o ld u k larn a inanlyor, am a zellikleri hl tam olarak
bilinm iyor. ( ok tartlan fakat b u g n e dek gzlenem eyen
H iggs bozonu bu snfn bir yesi olabilir.) S p er arptrc nn

enerjisi iin 20 trilyon elektron-voltluk hedef deerin seilm e

nedeni, b ir bakm a, beinci snftaki p aracklarn etkilem e et
k ilerinin b u en ejilerd e o rtay a kacann kesin olm asdr.
F a k a t S p er arp tn c nm am ac sadece beinci snftaki
p arack larn gizem inin ve etkilem elerinin akla k av u tu ru l
m as deildir. T m b u n la r anlalsa bile, besbelli ki S ta n d a rt
M odel, tem el fizik y asalarn n son ifadesi olm ayacaktr. B ir ke
re, S ta n d a rt M o d elin n eden byle olduunu anlam alyz. N e
d en b u k a d a r ok k u a rk ve lepton v ar? M odel n ed en b ir W , b ir
Z ve bir foton ile tam sekiz t r gluonun v a r olm asn zorunlu k
lan sim etri ilkelerine u ym aktadr? G ravitonun t m b u n la rla ii
ne? V e n ih ay et k u ram n t m sabitleri, ktleler, 3nikler ve ben
zerleri, niin sahip olduklar saysal deerleri alm lardr?
G een on jn l b o y u nca kuram sal fizikiler. S ta n d a rt M odel e
tem el olutu rab ilecek d ah a derin v e d ah a basit kuram zihinler
d e can lan d rm ay a y ard m edeceini um duklar kurgusal d en e
bilecek b iro k fikirle boutular. Y eni sim etri ilkeleri, d ah a faz
la sayda boyut, nok tasal p arack lar y erin e sicim ler ve h a tta
uzay ve zam ann balantllnda dalgalanm alar ieren k u ra m
lar m atem atiksel o larak aratrld. G elecek on y lla rd a y^uarlanacam z zihinsel serm ayenin ounu b u alm alarn salaya
can sanyorum . zellikle sicim kuram lar, dier paracklar
betim lediim iz k u an tu m m ekaniksel terim lerle gravitonlar da
betim leyebileceim iz m atem atiksel bir ereve tem in ettiler so
nunda. F ak at u n u itiraf etm eliyiz ki, on yllk p arla k b ir m ate
m atiksel aratrm a, bizi doru iz zerinde olduum uza inand
racak, deneyle d o rulanm kesin saysal ngrler salayan
y en i h ibir ey retem edi henz. K ukusuz tem el parack fi
zikilerinin, an cak S p er arp tn c gibi yeni deneysel arala
rn verebilecei t rd e n y en i verileri elde etm enin kendileri iin
bylesine nem li old u unu hissetm eleri bundand.
Tm n o k sa n la n ve belirsizlikleriyle. S ta n d a rt M odel hl te
mel p arack lar k o n u su n d ak i yorum larm zn old u k a etkile 3uci
b ir ekilde birletirilm esini ve sadeletirilm esini sim geliyor. Bu

n o k tay a on y llarca s re n deneysel v e k u ram sal abalarn so

n u n d a ulald. Bu kitap d a h a ok yknn d ah a eski k sm lar
n ele alyor. G ene de, b alard a karlaacam z o y u n cu lar d e
iik ro llerd e bile olsalar. S ta n d a rt M odeld e karm za kacak
larla ayndr. 1911de E rn est R u th erfo rd u n nderliinde y a p
lan deneylerde varl anlalan p ro to n v e 1932de Ja m e s C h a d
w ick ta ra h n d a n kefedilen n tro n , y aln zc a atom ekirdekleri
n in iine hapsolm u "y u k ar ve "aa k u a rk la r iin kafesler
deildir; o n lar a y n zam anda bu k u ark la rn benzeleridir; n
k ayn t rd en iki-yeli ekirdeksel ailenin iindedirler. J . J .
T hom son tarafn d an 1897de kefedilen elektron, t m S ta n d a rt
M odel lep to n lan n n ilk rneidir ve d ah a tem el y ap talarn d an
y ap lm olabilecei y n n d e ipular verm eyi inatla geri evi
ren tem el p arac k la ra rn e k olm ay srdrm ektedir.
Bu kitabn tek am ac, elektron, p ro to n ve ntron gibi p a r a
cklarn fizikte ilk o rtay a klarm anlatm ak deildir; ayrca
b u g n n k u ram larn d a ve deneylerinde te k ra r te k ra r o rtaya
k an belirli k onular okuyucuya sunm aktr. Fizik dili, enerji,
elektrik y k , elek trik alan ve m anyetik alan, ktle, m om en
tu m ve b u n u n gibi k av ram larla uram ay s rd r y o r. B ugn
ou kii bu niceliklerin n e anlam a geldikleri k o n u su n d a en
azn d an k ab a b ir fikre sahip; fak at sz konusu niceliklerin a n
lam larnn d a h a iyi anlalm asnn b u g n n keiflerini anlam a
y a b y k y ard m olur. B unun iin Thom son, R utherford,
C h ad w ick ve onlarn adalarnn tarihsel deneylerinde bu
k av ram larn nasl o rtay a ktklarn incelem ek en iyi y o ld u r.
E tk in tesir kesiti y a d a ortalam a m r gibi biraz d a h a zo r a n
lalr k av ram lar d a var. Bu kitapta, R u th e rfo rd u n atom ekir
deini kefetm esinin, alfa p aracklarnn (helyum ekirdekleri)
altn atom lar tara fn d an salm asyla ilgili etkin tesir kesitini lab o ra tu v a rm d a lm esine dayandn greceiz; b ir ortalam a
m rn lm de ilk kez, o zam anlar to ry u m em anasyonu (sal
gs) o larak bilinen ra d y o ak tif gazn R u th erfo rd tarafn d an in
celenm esi srasn d a yaplm t. S p er arptrc ve benzeri

y k sek enerji lab o ra tu v arlarn d a y ap lan alm alarn b yk

blm , u n u n y a d a b u n u n te sir kesitlerinin ve o rtalam a m r
lerinin lm lerinden olum aktadr.
Bir hzlandrc k u rm a dncesi bile, tem el parack fizii
nin balangcna k a d a r geri gitm ektedir. Thom son, elek tro m an
y e tik dalg alar y e rin e olaan depolam a b atary alar ile 20 trilyon
elektron-volt deil d e sadece b irka bin elektron-voltluk enerji
salasa d a ve arpm alardan ok dem etin kendisiyle ilgilenm i
olsa da, onun dzenei de kendi b an a b ir parack hzlandrcsyd.
S p er arp trcnn 1998 o rtala rn d a ilemeye balam as
planlanyor; fakat biraz d ah a hzl allarak 1 9 9 7 y ey etitirilebilse, t m tem el paracklarn iinde ilk bilineni olan elek tro n u n
kefinin tam y z n c ylna ra stla r ki, bu d a m thi uygun olur!

A tom alt P aracklarn bu y e n i basks, b a n a eski basknn

eitli ksm larn gncelletirm e ans verdi.
4. Blm ek ird ek te, C am bridge L ab o ratu v arla rndan
birinin d u v arn a RutherCord'u sim geleyen b ir tim sah oydurulmas y n n d e P y o tr K apitsann k a ra rn a dair eitli y o ru m lar
aktarm tm . D a h a sonra, K apitsann vey ablasn tan y an
ngilterenin L eicester k en tin d en J . L. K offm and an ilgin b ir
m ektup aldm . K offm ana gre, bir tim sah h ak k n d a o lduka
m stehcen b ir a rk varm ; bu ark 1922-25 yllarn d a R us
y a d a ok poplerm i. arkda, b y k bir tim sah eitli m illet
lerden insanlarn v cu tlarnn baz ksm larn k ap a rak cadde
lerde aa y u k a r dolanrm . Sanyorum , R u th e rfo rd un g ad
darln genel an lam d a sim gelem esi iin tim sah kullanm a fikri
olum utu; y o k sa o n u n belirli huylarnn bir y o ru m u olarak de
il. .. N e olu rsa olsun, R u th erfo rd tim sahnn b u son y o ru m u n u
imdiye deh duym am tm .

 F resn o d ak i K a lifo rn ija E yalet n iv ersitesin d e n P rofesr

G eorge K auffm an, bilgi olarak, bu k ita p ta anlatlan n k leer fi
zikteki eitli gelim elere aslnda n l fiziko-kim yac W illiam
D ra p e r H a rk in sin (1873-1951) n a y a k o lduunu yazm bana.
T. F. Y o u n g 'm bir m akalesinde b u n u n dorulandn grdm ;
Y oung, hidrojenin helyum a dnm esiyle G n ete retileb ile
cek enerjinin ilk hesab ve C h ad w ick in n tro n u kefinden h e
m en sonra bilim sel deneylerde n tro n larn kullanlm as d a d a
hil, birok ilerlem eyi H a rk in s e m al ediyor.
5. Blm B aka P arack larda, kozm ik ntrinolarn asla
gzlenem ediini sylem itim . B yk P a tla m a m n ilk b irka d a
kik asn dan a rta kalm m uazzam sayda dk-enerjili n trin o
iin b u h l d o ru d u r; fakat O cak 1987de eitli y eralt laboratu v arla rn d a G n e sistem inin dndan gelen n trin o lar sa p
tanm tr. Bu n trinolar, dnyam zdan 150.000 k yl k a d a r
u z a k ta b u lu n an B yk M acellan B u lu tu ndaki b yk s p ern o v a patlam as, S N 1987Adan salnm tr. Bylesine u zu n b ir y o l
cu lu k tan so n ra n trin o larn h er birinin b irk a saniyelik aralk
larla d n yaya ulam as gsteriyor ki, farkl enerjilerine karn
t m esas o larak ayn hza sahiptiler; bu da, daim a k hzyla
y o l alan (foton gibi) ktlesiz p arack lar olm alar d u ru m u n d a
beklenebilirdi. B u olgu, hidrojenin ra d y o a k tif izotopu trity u m
d an kan n trin o lar zerine lab o ra tu v ar deneylerinde salanan
gelim elerle b irlik te n trino ktlesinin on elektro n-volttan y a
d a elek tro n k tlesinin elli binde birinden d ah a b y k olam aya
can gsterir.
Ayn blm de, 1982de kitabn yazm srasnda, fizikile
rin, hem a ra v ek t r b o zo n lar (y u k a rd a sz edilen W ve Z p a r
acklar iin b ir b^ka ad ) ve H iggs bozonlar denen p arac k
larn kefedilm esini, h em de b ir k u a rk t r n n d a h a b u lu n m a
sn beklediklerine deinm itim . O zam an d an beri, svirenin
C enevre kenti y a k n la rn d a k i C E R N L ab o ra tu v a rn d a y k se k
enerjili p ro to n ve k artp ro to n arpm alarnda W ve Z p a r a
cklar kefedilm iti. B u p arack larn k tlelerin in tam S ta n d a rt

M o d elin n g rd deerlerde km olm as ok sevindirici

dir: W ve Z ktleleri, srasyla 86,4 ve 98,5 p ro to n ktlesidir.
K ayp k u a rk t r ( s t k u a rk ) ve H iggs bozonu gzlem den
kam ay s rd rm ek ted ir.
Tem el parack larn aratrlm as tarih in d e nc roller
stlenen baz fizikiler iin b u kitabn ilk b ask sn d a verilen
y a a m y k s bilgilerine, aa d ak i fizikileri de z lerek
eklemeliyiz:
P y o tr L eonidovi K apitsa (1894-1984)
Paul A drien M aurice D irac (1902-1984)
Em ilio G ino Segre (1905-1989)
Bize b rak tk lar alm alarda onlarn dehalarm zleyeceiz.

S teven W einberg
A ustin, Texas
Kasm 1989

evirenin Notu

Tem el p arack lar fiziindeki gelim elerin b yk b ir hzla

s rd , h er y en i b ask y a y eni bir giri eklem e zo ru n lu lu u n
d an anlalyor. B u k itab n nc basks yapldnda, eminim
ki B ay W ein b erg in gzel b ir gncelletirm e d ah a yazm as g e
rekecek !
"Giri ve G ncellem e'de anlatlan 63 kilom etre evreli Speriletk en S p er arp trcnn yapm ne y azk ki gerekleem e
di. 199d sonlarnda, tnelin kazm na balanm ve toplam tu ta
rn y zd e onu harcanm ken, A m erika B irleik D evletleri S en a
tosu, A m erikan b tesin in b u a n m aliyeti kaldram ayaca g e
rekesiyle proje 3 d u rd u rd u . Bu d u ru m d a A m erikal deneysel
fizikiler de, o 3 n llard a A v ru p a lkelerinin o rtak hzlandrc
m erkezi olan C E R N d e yaplm as d len en L H C (L arge H adron Collider: B yk H a d ro n arptrcs) projesine parasal
d estek v ererek katldlar. B u projenin, 198Tden beri C E R N de
ilem ekte olan 2 7 kilom etre evreli L E P (B yk E lektron-P ozitron) arp trcsnn tneline, elek tro n ve pozitron dem etle
rinin h alk alar y e rin e gene zt y n lerd e dnecek iki p ro to n d e
m eti halkas y erletirilerek ve d rt d en ey n o k tasn a y a n y atrl
m o n a r katl b in alar b y k lnde dev ded ek t rler ina edile
rek gerekletirilm esi planland. 2000 yl son u n d a L E P kap atl
d; deney hangarlarn n yapm bitm ek zere; A TLA S ve C M S
adl dev d ed ek t rlerin d n y an n deiik lkelerinde y ap lan e
itli p aralarn n C en ev rey e getirilip birletirm e alm alar s
ryor. arptrcnn 2004 y ln d a tam am lanm asna kesin g
zyle baklyor. H edeflenen enerji, 20 trily o n elektron-volt de

ilse de, b u n a y ak n : 14 trilyon elektron-volt. inde T B

T A K n desteiyle T rk iy enin de b u lu n d u u 35 k ad a r lkenin
150 k a d a r en stit s n d en y ak lak 1500er bilim adam nn k atl
d h er b ir L H C deneyi, p arasal y n y le ve igc asndan
gerekten de "kreselleen dnyam zda m tbi b ir bilim sel i
birlii rnei olu tu ru yor.
2005 y ln d a veri alm na balanacak olan L H C deneylerinde
H iggs paracnn (ya d a paracklarnn), eer varsa, sap tan
mas kesin gibi g r n yor. D a h a nce belirtildii gibi. S ta n d a rt
M odel sadece b ir tan e y k s z H iggs paracnn varln n
g r y o r. S ta n d a rt M odelin "spersim etri denen ve y ak lak
o larak gerekleen b ir sim etri ilkesiyle biraz d ah a geniletilm e
si sayesinde elde edilen M inim al S persim etrik S ta n d a rt M odel
ise, y k s z H ig g se e k olarak art ve eksi y k l iki tane H iggs
parac d ah a ng r yor. Bu geniletilm i m odelde, ay rca bil
diim iz t m olaan paracklarn sper-elerinin de v a r olmas
sz konusu... E le k tro n u n ei sperelektron (ya d a ksaca, selek tro n ), k u ark n ei s p erk u ark (sk u ark ), gluonun ei gluino,
H ig g sin ei H iggsino vb... S persim etrinin an cak y ak lak ola
rak gereklem esi nedeniyle, sper-elerin ktlelerinin trilyon
elektron-volt basam anda olmas beklenm ektedir. D olaysyla
L H C deneylerinde, H ig g slerin y an n d a, sperparacklarn
aranm as d a sz k o n u sudur.
D i er hzlandrclardan gelen b irk a gelim eyi de eklem eden
gem ek istem iyorum :
2000 ylnn son aylarnda, L E P elektron-pozitron arptrcs k apatlm ak zereyken, yak lak 122 p ro to n ktlesinde b ir
y k s z H iggs bozonu ve yaklak 72 p ro to n ktlesinde y k l
H iggs bozonu olabilecek sinyallerin gzlendii d u y u ru ld u ve
C E R N y n etim in d en istatistiin iyiletirilm esi iin L E P d eney
lerinin 2001 y ln d a d a s rd r lm esi istendi; d estek iin a n k e t
ler datld; am a y n etim L H C 'n in balam asn erte ler endie
siyle bu istei g e ri evirdi.

 N ihayet, C hicagodaki F E R M IL A B H zlandrc M erk ez inde 1,8 trilyon elektron-volt enerjili p ro to n -k a rtp ro to n a r
p trcsnda son k u ark olduunu sandm z altnc k u a rk
( s t k u ark ) d a 1994 ylnda kefedildi. "G zlenm ekten s re k
li kaabilm esinin, altn atom u k a d a r ar (tam 174 m ilyar elektron-volt/c^ktleli, beinci k u a rk ta n tam 35 k at d ah a ar) olm a
sndan ileri geldii anlald.
S o n y lla rd a n trino fizii g erek k u ram sal gerekse d en ey
sel adan p arack fiziinin ok a k tif b ir dal haline geldi.
E lek tro n -n trin o su ve m o n -n trin o su srasyla 1955 ve 1962
y lla rn d a gzlendikleri halde, tau -n trin o su b ir t rl sap tan am yordu. N ih ay et 2000 yl Tem m uz ay n d a C E R N tau -n trin o su n u n d o ru d a n gzlendiini d u y u rd u . N trin o fizii alan n
d a d i er nem li b ir gelim e de, ntrin o salnm lar k o n u su n d a
ki son deneysel b aarlard r. N trin o lar, ok k k de olsa,
k tley e sahipseler, b u n larn farkl k arm larndan belirli ktle
zdeerleri k u ru lab ilir; b u d u ru m d a n trin o la n n b irb irlerin e
dnm eleri (salnm yapm alar) m m k n olur. Tm yle k u an tu m m ekanihsel kkenli olan n trin o sabnm lannm , rnein
G n e ten gelen n trin o akndaki azl aklayabilecei ne
s r lm ek ted ir. N trin o salnm lar zerine en gl deneysel
kan t, 1998d e J a p o n y a daki K A M IO K A N D E ibirliinden
geldi. Bu den ey d e atm osferik n trin o lara baklm akta; m onikn trin o saysnda sap tan an azlk, bu n trin o n u n tau -n trin o su n a (ya d a d rd n c bir steril-ntrinoya) salnm yap m asy la
ak lan ab ilm ek ted ir. N trin o sahnm larm n gzlendii y o lu n d a
b u g n lerd e d i er la b o ra tu v a rla rd a n d a h ab e rler gelm ektedir.
K tleli n trin o la n n yol aaca p e k ok fiziksel sonu v ard r.
A ncak h er eyden nem lisi udur: E e r n trin o salnm lar g er
ek ten gzlenebilirse, bu, p arack fiziinde bjnik b aa rla ra
im za atm olan M inim al S ta n d a rt M odeTin tesine geilm esi
gerek ti in e d air ilk deneysel k ant o lu tu raca k u r.

I. B lm

Paracklar Dnyas

cab a kam z, b ir avu k u m u n iindeki ufack ta p a r

acklarn inceleyerek, t m m ad d e biim lerini o lu tu
ra n ok k k ve ok sert ze rreleri kafam zda canlan-

drabildik? "M adde, atom (Y unanca tom os ((XT0|J,0(), y a n i

"blnem ez) dediim iz grnm ez p arack lard an o lu m u tu r.

ifadesinin kkeni, T ra k y a sahilindeki eski A b d era k asa b asn a
k ad a r uzanr. O ra d a, M beinci y zy ln so n larn d a Y u n an ftlozoflar, L eu k ip p o s v e D em okritos, t m m addenin, ato m lard an
ve b o u zay d an o lu tu unu dnm lerdi.
' A b d e ra im di y k n tlard an ib arettir. L e u k ip p o s n h i b ir s
z g n m ze ulam am tr; D e m o k rito s'u n y azlarn d an ise b i
ze sadece b irk a y a ra rsz k rnt kalm tr. G ene de, o nlarn
ato m d n cesi cap can ld r ve binlerce y ld r durm ad an a n la tJ-

m ak tad r. M ad d en in , kaplad uza_y d o ld u ran b ir sreklilik

gibi d nlm esi halinde ok artc grnebilecek b ir sr
olaan gzlem , atom dncesiyle anlam kazanr. B ir b ard ak
su3 m n iinde b ir p a r a tu zu n erim esini, tuzu o lu tu ran ato m la
rn su atom lar arasndaki bo u za y a yayldn v arsay arak
aklam aktan d a h a iyi b ir aklam a olabilir m i? B ir dam la y a
n su y z n d e belirli b ir alana (d ah a telere deil) yaylm as
n, y a tab ak asn n b irka atom kalnlnda olana d ek g enile
diini v arsay ara k aklam aktan d a h a iyi bir biim de ak lay a
bilir miyiz?
M o d ern bilim in d o u u n d an sonra, atom dncesi, m ad d e
nin nicel k u ram n a tem el olarak kullanlr d u ru m a geldi. O n y e
dinci y zy ld a Isaac N ew ton (1642-1727) gazlarn genilem esi
ni, gaz atom larnn bo u zaya saldrm as biim inde aklam aya
alt. O n d o k u zu n cu yzyln b alarn d a J o h n D alton (17661844) ise, o rtak bileikler oluturan kim yasal d em etlerin a r
lklarnn sabit o ran larn, bu elem entlerin atom larnn bal
arlklar cinsinden belirledi.
O n dok u zu n cu yz 3 nhn sonlarnda, atom dncesi birok
bilim adam tarafn d an biliniyordu -biliniyordu, fak at henz ev
rensel olarak benim senm i deildi. Ksmen N ew ton ve D allo n un m iras nedeniyle, Ingilterede atom kuram larn kullan
m a y n n d e b ir eilim vard. te y a n d a n , A lm anyad a ato m cu
lua kar d iren s r p gidiyordu. Bu tam anlam yla. Alm an fi
ziki ve kim yaclarnn ato m lara kesin ekilde inanm adklarn
gsterm iyordu. A m a V iyanah E rn s t M a c h n (1836-1916) e tra
fnda oluan am p irik felsefe o k u lu n u n etkisi altndaydlar ve o
u -atom gibi- d o ru d a n gzlenem eyen eyleri k u ram larn a
sokm aya ekiniyordu. D ierleri, rnein L udw ing B oltzm ann
(1844-1906) s ve b en zeri olaylarn kuram larn o lu tu ru rk en
atom varsaym larn kulland; fakat m eslektalarnca h o rlanm a
y a katlanm ak zo ru n d a kald. D ediklerine gre, 1906d a Boltzm an n n k en d in i ldrm esinde M a c h ta ra fta rla rn n B oltz
m annm alm alarna kar km alarnn d a pay v ardr.

T m b u n la r jirm in c i yzyln ilk eyreinde deiti. M a d d e

nin ato m lu y ap sn n y a y g n olarak benim senii alacak biim
de, an cak ato m u n yaptalar olan elektron ve ekirdein b u lu
nuuyla, y an i ato m larn blnm ezliini ieren eski dncenin
altn oyarak on u k e rten keiflerle oldu. K itabm zn konusu,
ite b u keiflerdir. B u keiflerin tarih in e girm eden nce, sz k o
n usu keifleri ve ato m u n y ap talar h ak k n d a u a n d a bildikle
rim izi anlatalm . Bu sadece ksa b ir zet olacaktr; kitabn gele
cek blm lerinde b u n lar tm ayrntlaryla anlatacaz.
H e r ato m u n k tlesinin ou, m erkezindeki kk, y o u n e
k ird ek te b u lu n u r ve b u ek ird ek a rt elektrik y k tar. e k ir
dein etrafn d ak i y r n g e d e bir y a d a d a h a ok elektron d o la
nr; b u n la r eksi elek trik y k ta rla r v e elektriksel ekim k u v
vetiyle y r n g e d e tu tu lu rla r. Bir elektron y rngesinin tipik
y ar ap 10' m etre (angstrm ad verilen bir uzunluk birim i)
k adardr*; o y s a k i ekirdek, 10"' m etrelik (ferm i ad verilen bir
birim ) tipik ap y la ok d ah a k k t r. eitli kim yasal ele
m entlerin h e r biri zel b ir cins atom dan oluur ve b ir elem entin
atom lar b ir d i er elem entin atom larndan ierdikleri elektron
saysyla ayrlr; H idrojende b ir elektron, helytm da iki... bu
bylece lavrensiyum a, 103e k ad a r gider. A tom lar elek tro n la r
n dn vererek, dei toku ederek y a d a o rtak laa k u llan arak
d ah a b y k k m eler -m olekller- o luturabilirler. H e r kim ya
sal bileik, zde m olekllerden m ey d an a gelir. N orm al k o u l
lar altnda, b ir atom y a da m olekldeki elek tro n lar uy arlarak
d ah a y k se k enerjili y rngelere yerletik lerin d e g r n r k
soururlar; d a h a d k enerjili y r n g e le re geri d t k lerin d e
ise k salarlar. E lek tro n lar atom lardan silkelenip k o p an lab ilir
de; bylece b ir m etal tel boyunca h a re k e t ederek u bildiim iz
elektrik akm n d o u ru rlar.
T m b u kim yasal, optik ve elektriksel o laylarda atom e k ir
dei tem elde d u rg u n kalr. B ununla b e ra b e r ekirdek, p ro to n
ve n tro n ad verilen kendi y ap talarn d a n olum u bir birleik
^ Bilimsel gsterim zerine ksa b ir deinm e iin, bu blm n sonundaki eke bakn.

sistemdir. P roton, elektronunkine eit ve zt bir elektrik y k ta

r; ntron ise elektrike ykszdr. P roton 1,6726 x 10"^^ kilog
ram lk b ir ktleye sahiptir; n tro n u n ktlesi birazck d ah a b
y k t r (1,6750 X 10^^ kilogram ); elek tro n u n ktlesi ise ok d a
h a k k t r (9,1095 x 10^ kilogram ). ekirdeklerin iindeki
p ro to n ve ntro n lar, ekirdekleri evreleyen elek tro n lar gibi
d a h a y k sek enerji d u ru m larn a uyarlabilirler; y a d a uyarlm
larsa d ah a d k b ir enerji d u ru m u n a geri debilirler. F a k a t
ekirdekteki b u paracklar u y arm ak iin gereken enerjiler,
atom un d ksm ndaki elektronlar u y arm a k iin g ereken en er
jilerin m ilyonlarca katdr.
Tm olaan m ad deler atom lardan yaplm tr; atom lar d a
proton, n tro n ve elektronlardan oluur. Ne v ar ki, b u rad an , te
mel elerin tam listesinin p ro to n , n tro n ve elektron olduu
so n u cu n a v arm ak y an l olur. E lektron, lepton denen ve im di
lik yarm dzinesi bilinen b ir p arac k la r ailesinin sadece bir
yesidir. P ro to n ve n tro n ise, hadron o larak ad lan d rlan ok
d ah a geni bir p arack lar ailesinin sadece iki yesidir; bu aile
den d ah a yzlercesi bilinm ektedir. E lek tro n , p ro to n ve n tro n
lar olaan m ad d en in h er y erd e ve h e r zam an b u lu n an ierikle
ri haline getiren tem el zellik, onlarn o lduka k ararl olular
dr. E lek tro n larn m utlak ekilde k ararl o ld u k larn a inanlm ak
tadr; pro to n ve n tro n lar d a (b ir atom ekirdeine balyken)
en azndan 10"y l varlklarn s rd r rler. B irka istisn a dn
da, tm d ier p arack lar ok k sa m rlere sah ip tirler ve bu
nedenle im diki ev rende ok az b u lu n u rlar. (V ar olabilen d ier
kararl paracklar, sfr y a d a ok az ktleye ve 3rke sahip p a r
ack lard r ve dolaysyla atom y a d a m olekllerin iinde tu tu la
m azlar.)
G nm zde p ro to n , n tro n ve d ier h a d ro n la n n k u a rk d en i
len d a h a tem el y ap talarn d a n yaplm bileim ler old u k larn a
inanlyor. Bilindii kadaryla, elektron ile lepton ailesinin b r
yeleri gerekten tem eldir. F ak at tem el olsunlar y a d a olm asn
lar, olaan atom lar m eydana getiren p arack lar b u n lard r

-proton, n tro n v e elektron- ve kitabm zda onlarla ilgilenece

iz. & k i A b d e ra n m bizim iin atom dncesinin d ouunu
sim gelem esi gibi, b ir b ak a y e r d e atom un yaptalarnn b u lu
n u u n u n sim gesi olm utur: C am bridge niversitesinin C av en
dish L abo ratu v ar. 1897de J o s e p h J o h n T hom son (18561940) b u lab o ra tu v a rd a k ato t n la n zerine deneyler y ap m
ve bu deneylerde, hem elek trik akm nn taycs hem de tm
ato m larn tem el y ap ta olan b ir p arac n -elektronun- v arl
n kantlam t. 1895-1898de E rn e st R u th erfo rd un (18711937^ radyoaktiviteyle ilgili alm alarna balad y e r gene
C av en d ish ti. R u th erfo rd atom ekirdeini k efettik ten so n ra
1919 d a T h o m so n u n y e rin e C avendish D eneysel Fizik P rofes
r olarak gene C av en dish'e geri dnm ve o rad a uzu n soluklu
sekin b ir n k leer fizik m erkezi k u rm u tu . J a m e s C h ad w ick 'in
(1891-1974) n tro n u kefetm esiyle, atom un y ap talarn n liste
si 1932de gene C av en d ish 'te tam am lanm t.
B en C avendish L ab o ratu v ar'n ilk kez 1962 ilkbaharnda,
B erk eley 'deki K aliforniya n iv e rsite sin d e n L o n d ra y a ok
gen b ir fiziki o larak b ir yllk izinle geldiim de ziy aret etm i
tim . O zam an L ab o ratu v ar hl F ree School L an e'deki zgn
gri ta b in alard a b u lu n u y o rd u . Bu binalar, 1786d a C am bridge
niversitesi tarafn d an botanik bahesi olarak kullanlm ak iin
satn alnm olan arazi zerinde 1874ten beri dim dik ay a k ta
du rm ak tay d . O ray , anlalm az m erdivenler ve k o rid o rlar ay
la b irb irlerin e bal k k odalardan oluan b ir tavan y u v as
gibi hatrlyorum . B erkeley tepelerinin gnele aydnlanan ta ra
fndan krfeze h k m edercesine b a k a n K aliforniya'nn o b y k
R adyasyon L ab o ratu v ar'n d a n ok farklyd. C avendish L aboratu v ar, d o ann gizlerine iddetli saldrlar y ap lan b ir y e rd e n
ok, balca silahlar y etenekli kiilerin zek ve kabadaylkla
rn d a n ib are t olan b ir gerilla harek etin in , snrl olan ak larla gi
riilen b ir u ran m erkezi izlenim ini veriyordu.
C avendish L aboratuvar'nn kkeni, C am bridge'de deneysel fi
zik iin b ir y e r oluturm a konusunu incelemek amacyla 1868-69

M axw ellden bu y a n a deim eyen C am bridge C avendish L abo ratu v arnn d. Bina
imdi niversitenin b ak a am alan iin kullanlyor; lab o ratu v ar ok d aha m odern bir
y e re tand.

knda toplanan b ir niversite kom itesinin raporuna da_yanyor.

D eneysel bilim lerin h ey ecan la k arland b ir dnem di. K sa
b ir s re nce B erlin d e byk, y en i b ir deneysel fizik laboratuvar almt; O x fo rd ve M a n c h e ste r'da niversite laboratuvarlar k u rulm aktayd. 17. y zyl Lucasiyen M atem atik P refesr
S ir Isaac N e w to n a k a d a r uzanan m atem atikte yetkinlik gelene
ine k arn (ya d a belki b u nedenle), C am bridge, deneysel bi
lim de nc b ir rol oynayam am t. F a k a t artk deneycilik rev a
tayd ve kom ite y e n i b ir deneysel F izik P rofesrl ile ders ve
den ey lerin yaplaca y e n i b ir b in a istiyordu.
, p a ra ve p ro fes r b ulm aya kalm t. B irinci gereksinim tez
elden karland. O zam anlar niversitenin onursal rek t r , y e
dinci D evonshire d k W illiam C av en d ish 'ti. D k, L aboratuv a r d a iki ktle arasn d ak i ekici ktleekim i kuvvetini ilk kez
len nl fiziki H e n y C avendishle (1731-1810) ayn aileden
geliyordu. D ev o n sh ire dk, C am b rid g ed e m atem atikte ok
baarl b ir lisans rencisi olmu; d ah a sonra L ancashire elik
endstrisin d e ok p a ra kazanm t. Ekim 1870de niversitenin
re k t r y ard m csn a y azarak, bina ve ara gere iin gerekli p a
ray -6.300 p o u n d k ad ar- verm eyi nerm iti.
In g ilterenin en tannm deneysel fizikisi olan S ir W illiam
T h o m so n un (1824-1907), sonraki adyla L ord K elvinin, ilk
C avendish P refes r olm as isteniyordu. B ununla beraber,
Thom son, G lasg o w d a kalm ay yeledi ve bylece C avendish
P rofesrl b ir b a k a skoyalya verildi: Ja m e s C lerk M axw elle (1831-1879). 39 yan d ak i M axw ell G len airdeki m alika
nesinde em ekliliini geirm ekteydi.
M axw ell ou n lu k a N e w to n la E instein arasn d ak i e n b
y k fiziki diye bilinir; fakat o n u b ir deneysel fizik p ro fes r
olarak d n m ek tu h a f kaar. G eri re n k le rin alglanm as (ay
n zam an d a m eslekta olan karsyla birlikte) ve elektriksel di
ren zerine o ld u k a nl deneysel alm alar yapm t; am a
on u n b y k l n erd ey se tm yle k u ram sal alm alarna d a
y an r. H e r eyden nce, elektrik ve m anyetizm a olaylarn a n la

ta n denklem leri tam am layan, so n ra d a b u denklem leri ku llan a

ra k elek tro m an y etik dalgalarn varlm ngren ve dola 3 Usyla
n doasn aklayan M ax w elldi. H e r ne k a d a r A laxw ellin
alm alar C av en d ish P ro fesrl'ne b y k prestij saladysa
da, o n u n g rev sresi boyunca C avendish L a b o ra tu v a n nde
gelen b ir deneysel fizik m erkezi d u ru m u n a ykselem edi. rn e
in, elek trom anyetik dalgalarn varl deneysel olarak C av en
dish L a b o ra tu v a n n d a deil de. A lm an deneyci H ein rich H e rtz
(1857-1894) tara fn d an K a lsru h e'd e gsterildi.
1879da M ax w ellin lm nn ardndan, C avendish P ro fe
srl gene W illiam T hom son a nerildi; T hom son b u neriyi
gene nazike geri evirdi. Bu kez profesrlk J o h n W illiam
S tru tta (1842-1919) verildi, ondan so n ra d a L ord R ayleigh'e.
H em kuram c (M axw ell dzeyinde olm asa d a), hem d e deneyci
olarak y etenekli biri olan R ayleigh ok eitli fizik problem leri
zerinde alm t. B ugn bile, hidrodinam ik y a d a o p tik te b ir
problem le karlalsa, zm aram ay a balam a y e ri o n u n d e r
lenmi alm alardr. R ayleigh'in liderliinde C avendish L aboratu v ar k k b ir k u rum olm aya devam etti; o rad ak i ^lmalarn ou, R ayleigh'in kendi alm alaryd, y in e de o dnem de
nem li iyiletirm eler yapld. Y eni ara la r satn alnd, eitim ve
aratrm a y en id en rgtlendi, bir atlye ald ve 1882'den itiba
ren kadnir erkeklerle ayn koullarla L a b o ratu v ra kab u l
edilm eye baland. 1884te R ayleigh C avendish P rofesrlnd en istifa etti v e k sa b ir sre sonra L o n d radaki K raliyet E-ntit s n d e d a h a az ekici olan prefesrlk k ad ro su n u kabul etti.
C avendish Prefesrl bir kez d a h a W illiam T hom son'a (ar
tk L o rd Kelvin) nerildi; Kelvin y in e G lasgow 'da kalma 3 Uyele
di. B u n u n ardm dan, k adronun, ders ve deneyler iin ara gere
hazrlam a ilerinin ounu yapm olan R. T. G lazebrook ile W .
N . S h aw 'd an b irine verilm esi gereldihi gn gibi ortadayd. F a
k a t profesrln, d ah a ok m atem atikteki yeteneiyle ne kan
gen bir adam a, J . J . T hom son'a verilm esi herkes iin srpriz ol
du. H er ne kad^u b u k^rar iin o dnem de iyi nedenlerin vir olup

olmad ak deilse de, seimin doru yapld ksa srede o r

taya kt. Thom son, R ayleighin d n dinleyerek, k ato t n
lar zerindeki r ac deneysel alm alarna balad. D ahas,
on u n ynetim i altnda Cavendish L ab o ratu v an na b ir canllk
geldi. 1895te gelen gen Y eni Zelandal D m est R utherford dahil,
birok yetenekli deneyci, abm ak iin oray a akn etti. A rtk ato
mun y ap talan n n kefi iin sahne kurulm utu.

Bilimsel ya da stel Gsterim

A tom lar ve atom alt p aracklar ok kktr; norm al b ir
m adde p arasnda, ok b y k s a y d a atom ve atom alt p arac k
v ard r. O n lard an b ah sederken, ok b y k ve ok k k saylar
iin u y g u n b ir "bilim sel y a d a "stel gsterim kullanm akszn
hibir y ere varam ayz. B u gsterim lOu n kuvvetlerini kullanr;
10, lOu n kendisidir; 10^ iki tan e 10un arpm dr, y a d a
lOOd r ve bu bylece srer. A yrca 10', 10''in tersi y a d a 0,1
dir; lOA 10^nin tersi y a d a 0,01dir ve bu bylece srer. (10", b ir
tane 1 ve sanda n tan e sfr dem ektir; 10" ise, ondalk v irgl
d en so n ra n1 tan e sfr ve b ir tan e 1 d em ektir.) A ada lOu n
baz k u v v etlerin in b ir listesi, T rke isim leri ve onlar belirtm ek
iin kullanlan n ek ler verilm itir.
lO 'un kuvveti
10'
10"
10^
10*
10
10'2
10-'
10-"
10-"'
10^
10-
10-'=
10-'=

T rke ismi
on
yz
bin
m ilyon
m ilyar
trilyon
o n d a b ir
3nizde b ir
bin d e b ir
m ilyonda b ir
m ilyarda b ir
trily o n d a b ir
k atrily o n d a bir

n ek
deka
h ek to
kilo
m ega
giga
te ra
desi
santi
mili
m ikro
nano
piko
fem to

 rn e in , 10^ gram 1 kilogram dr; 10"* m etre 1 santim etredir;

ve 10^ am p er b ir m ili;unperdir. Bu bilimsel gsterim in nem li
y an sadece bizi "k atrilyonda b ir ' gibi kelim eleri y az m a k tan k u r
tarm ak deil, aritm etii kolaylatrm aktadr. 1(P ile 10^i arp
m ak istersek, 23 tan e lOla 5 tane lO u arpm am z gerekir; ki bu
d a 28 tan e lOun arpm dem ektir, dolaysyla y a n t 10^'dir.
B enzer ekilde, 10^^' 10'ile arpm ak (ya d a KF^ lO'^a bl
m ek) istersek, o zam an 2 3 tan e lOu n arpm n 19 tan e lOun
arpm na bleceiz dem ektir; ki b u n u n sonucu d a KFtr.
Genel kural udur: lO'un kuvvetlerini arparken kuvvetleri
toplar, lOun kuvvetlerini blerken ise kuvvetleri karrz. Bu ku
rala gre, lO'un herhangi bir kuvveti bl lOun ayn kuvveti,
lOun slrnc kuvveti etmelidir; dolaysyla 10, 1 olarak alnr.
10 un basit bir kuvveti olm ayan saylarla urarken, byle b ir sa
yy daim a lOun b ir kuvvetiyle 1 ile 10 arasnda b ir saynn arp
m olarak yazarz: rn e in 186.324 says 1,86324 x lO'' ve
0,0005495 says ise 5,495 x 10 '' biiminde ifade edilebilir. Bu t r
saylar arp ar y a d a blerken lOu n kuvvetlerine elik eden say
lar arp ar y a d a bler ve lOun kuvvetlerini de eskisi gibi hallede
riz: B una gre, 1,86324 x lO ile 5,495 x 10 'n arpm, 1,86324
ile 5,495in arpm olan 10,238 kere 10' x 10''= 10'dir, bunu d a
1,0238

] 0^ olarak yazabiliriz. Bilimsel gsterim , bu gnlerde ol

duka yaygn bir ekilde kullanlm aktadr. Scientiic Am erican

dergisinin sayfalarndan tutun da, 20 D o lardan (2 x 10 D olar)
d aha ucuza satn alabileceimiz elektronik hesap m akinelerine ka
dar. D o lay sy la k itap ta bu gsterim i bolca kullanacam.

II. Blm

Elektronun Kefi

irm inci ^yzyl, t m m addenin b irka t r tem el p a r a

ck tan -d a h a fazla blnem eyen m inicik birim lerdeno lu tu u n u n y av a yava anlalm asna tan k oldu. Bu

y iiz y boyunca, y en i p arack lar b u lu n d u k a ve eskilerinin d a

h a tem el y ap talarn d a n olutuu anlaldka, tem el parack
cinslerinin listesi b iro k kez deiti. E n son listede, bilinen 16
k a d a r tem el p arack var. F ak at t m b u deim eler boyunca,
bir .parack h ep listede kald: elektron.
Kim lii ak biim de saptanm olan ilk tem el p arac k elek t
ro n d u . H i ktlesi olm ayan, elektrike y k s z b irka p arac k
t r b ir y a n a braklrsa, tem el p aracklarn b y k b ir fark la
en hafifi de e le k tro n d u r ve dier p arac k la ra bozunm ayan b ir
ka p arack tan biridir. Hafiflii, y k ve kararll nedeniyle.

elektron, fizik, kim ya ve biyolojide esiz b ir nem e sahiptir. Bir

telden geen elek trik akm , elektronlarn akndan b a k a bir
ey deildir. E lek tro n lar, G n ein ssn re te n ekirdek tep k i
m elerine k atlrlar. D a h a d a nem lisi, E v re n deki h er norm al
atom , elek tro n lard an oluan bir b u lu tla sarlm y o u n b ir g
bekten (ekirdek) oluur. Bir elem ent ile dieri arasn d ak i kim
yasal ayrm , neredeyse tam am en atom daki elektronlarn says
n a baldr ve h er m addede atom lar bir a rad a tu tan kim yasal
kuvvetler, b ir atom daki elek tro n larn d ier atom larn e k ird ek
lerini ekm elerinden ileri gelir.
E lek tro n u n kefi, genellikle ve hakl olarak Ingiliz fiziki S ir
.Joseph J o h n

T h o m so n a (1 856-19d0) atfedilir. T hom son

1876d a b u rslu bir renci olarak C am bridge U niversitesine

girm iti. 188 0 d e y arm a biim inde y ap lan m atem atik bitirm e
snavnda ikinci old uktan sonra, T rin ity de Isaac Nevvtonun
devam ettii eski C am bridge C ollegeta b ir hocalk elde etti ve
hayatnn sonraki 6 0 yl boyunca T rin ity nin hocas olarak kal
d. 'rh o m so n 'u n ilk alm alar m atem atikle ilgiliydi ve gze a r
pacak k a d a r nem li deildi. D olaysyla 1884te C avendish D e
neysel Fizik P ro fes rl ne seildiinde, b u n a biraz hayret e t
miti. T h o m so n un fizie yapt katklar, deneysel aratrm ala
rn d a ve 1884ten 1919a kad ar y r tt C avendish L aboraluv arnn liderliinde y atar. A slna baklrsa, deneyleri ekip e
virm ede becerikli deildi; ilk asistanlarndan biri unu anm s
yo rd u : J . J . T h o m sonun p a rm a k la n ok hantald, aletleri elle
mesine m eydan verm em ek gerektiini sezm itim ." O n u n y e te
nei -ki bu, hem kuram clar, hem de deneyciler iin ok n em
lidir- h er an, uralacak bir sonraki problem in ne olduunu b il
m esinde y aty o rd u .
O n u n h ak k n d a y azlanlardan unu anladm ki, T hom son
m eslektalar ve rencileri tarafn d an ok sevilm iti. B 3m k l
de o n u rla n d n id d a kesin:

1906d a N o h el O d l y le,

1908d e valyelikle ve 1915te R oyal S ocietynin bakanly

la. .. I. D n y a S avan d a B ritan y ad a ncelem e ve A ratrm a

K u ru lu n u n b ir iryesi olarak grev y ap t: 1918d e T rin ity C olle

g e 'm m d rl n e atan d ve lm nden ksa sre ncesine ka
d a r b u grevi y r tt . W estm inster A bbey e N ew ton ve R u t
h e rfo rd un y a k n m a gm ld.
C av en d ish P ro fe s rl n k a b u l n d e n ksa b ir sre sonra,
T hom son, seyreltilm i g az la rd a elek trik boalm asnn doas,
zellikle k a to t nlar olarak bilinen boalm a t r zerine in
celem elerine balad. Bu gsterili o lay lar k en d i b a la rn a y e
terin ce ilgintiler, am a o nlarn incelenm esi T h o m so n u ok d a
h a ilgin b ir p ro b lem e g t rd : E lek tri in kendi doas p ro b
lem ine. O n u n , elek triin, b u g n e lek tro n o lara k bilinen p a r a
cklarn b ir ak o ld u u n a ilikin y arg s, 1897de m akalede
y ay m lan d .' T h o m so n un a ratrm alarn ele alm ad an nce,
elek tri in d o asn an lam ay a y n elik d a h a nceki u ra la r
zetleyelim .

Geriye Dn: Elektriin Doas*

B ir k e h rib a r parasnn, b ir k rk e s rt ld n d e, k k sa
p aralarn ve b ak a m adde krntlarn ekm e gc kazand
eski zam an lard an beri bilinir. Platon Tim aios diyalounda
"k eh rib ar ekim iyle ilgili m ucizelere deinir.^ O rtaa n bala
rn a gelindiinde siyah k e h rib a r ad verilen sktrlm km r
ve b enzeri m addelerin de bu gce sahip olduu anlalm t. Si
y ah k eh rib a rn bu zellii ile ilgili en eski yazl kayt, sanrm ki
Aziz B e d ey e (673-735) aittir; bu ngiliz ra h ip ayrca gelgit
olaylarn incelem i, gelecek y zyllarn Paskalya tarihlerini h e
saplam ve d n y an n byk tarih kitaplarndan birini, /ngi/iz
Kilise Tariliin' yazm tr. Tarih k itab n d a Bede, siyah k eh rib a r
iin 'k e h rib a r gibi, srtnm eyle stldnda neye dedirilirse
ona y a p r d em ek ted ir. (B u ra d a Bede elektriksel ekim in n e
deni k o n u su n d a, srtnm enin kendisi ile onun d o u rd u u s
arasn d a b ir karklk sergiliyor -bu karklk on sekizinci y z
yla k ad ar ska y inelendi.) Cam , slf r, balm um u ve m cevher
gibi dier cisim lerin b enzer zellikleri. K raliyet C e rra h la r Y ksek o k u lu nun m dr ve I. B lizabeth ile 1. James'in saray d o k
toru olan ngiliz tp uzm an Williim G ilbert (1544-1603) ta ra
lndan bulu n d u . K ehribarn Y unancas olan elektron (r|XKtpov)
szcnden', elektrik (Latince kalem e alnan kitabnda, electrica) deyim ini o rtay a atan G ilb e rtti.
Elektriksel ekim in bu k ad ar ok farkl cisim de gzlenm esi,
doal olarak u dnceye yol at: E lektrik, cisim lerin kendile
rinin b ir i zellii olmayp, cisim lerin birbirlerine s rtnm esiy
le doan y a d a ak tarlan ve y ak n d ak i cisimleri ekm ek iin y a
ylan b ir t r ak k an d r (G ilbert'in deyimiyle, "grnm ez b u
h a r). B u betim lem e, S tephan G ray (1667-1736) tarafndan
elektriksel iletkenliin kefiyle desteklendi. G ra y 1729da,
L o n d radaki P aten t B ro su nun "fakir bir yesiyken, R oyal
* Bu ska anlatlan b ir yk d r; benim buradaki anlatm m neredeyse tam am en ikincil
kay n ak lara dayanyor. K ato t nlar zerinde deneyler yaplm aya baladnda, elekt
rik k o n u su n d a bil inenler ve bilinm eyenler hakknda iyi bir fikir verm ek iin yky b u
rad a zetliyorum .

Sociefynin baz yelerine yollad b ir m ektupta, s rt len b ir

cam u b u u n E lek trik zellii, y a d o ru d an tem as ile y a d a
on lar b irletiren b ir telle dier cisim lere iletilebilir, bylece on
la ra u b u u n sahip olduu zellik, y an i hafif cisim leri ekm e ve
itm e zellii v erilir diye yazyordu.* uras akt ki, elek trik ne
t r bir ey o lu rsa olsun, iinde olutuu cisim den ayrlabilirdi.
E lektriklenm i cisim lerin dier elektriklenm i cisim leri y a ek
tii y a d a ittii anlaldnda, b ir t r m y o k sa iki t r m elekt
rik v ar, so ru su o rtay a kt; bu d a elektriin doas so ru n u n u
d ah a d a k arm ak hale getirdi.
E lektriksel itmeyi ilk gzleyenler arasnda, N iccolo C abeo
(1586-1650)' ve L o n d ra Royal S ocietyde bilim sel deneylerin
u y g u lam a grev lisi F ran cis H au k sb ee (1666-1713) vard.
1706d a H au k sb ee, Royal S o ciety y e yle b ir ra p o r sundu: Bir
cam ubuk srtnm eyle elektriklendirildiinde, nce pirin
y o n g a krntlarn eker; fakat bu krntlar tple tem as ettikten
sonra, t p tarafn d an itilirler.
O n sekizinci yzyln ok y n l fen bilim cilerinden biri olan
C h arles-F ran co is d e C isternay D u F ay (1698-1739) tarafndan
F ra n sa da d ah a b ak a karklklar kefedildi. Bilim ler Akadem isinde kim yac ve J a r d in R oyal des P la n tesde ynetici olan
D u Fay, geom etri, y an g n tulum bas, y a p m a m cevherler, y a
kam oz, snm kire, bitkiler ve iy dahil hem en hem en akla
gelen her k o n u d a m akaleler yazm t. 1733te S tep h an C ra y in
deneylerini d u y d u ve elektrik zerine alm aya balad. Ksa
srede, elektriklenm i bir cam u b u a dedirilm i olan metal
krntlarnn (C abeo ve H auskbee tarafndan gzlendii gibi)
b irb irlerin i ittiklerini, fakat elektriklenm i b ir reine parasyla
tem as ettirilm i m etal krntlarn ise ektiklerini gzledi. D u
Fay, sonu o larak B irbirinden ok farkl iki elektrik t r v a r
dr; b u n lard a n b irin e cam s elektrik, dierine reinem si elektrik
d iy o ru m . diye yazd.^ Cam, kristal y a da m cevher gihi m ad d e
ler zellikle ipek ile srt ld k lerin d e cam s elek trik (L atince
vitreus) retilir. K eh ribar y a d a kopal gibi rein eler zellikle

k rk ile s rt ld k lerin d e ise reinem si' elek trik y aratlr. Ayn

zam anda, cam srtm ek iin kullanlan ipek reinem si elektrik
toplar; reineyi srtm ek iin kullanlan k rk ise cam s elektrik
kazanr. Cam s elektriin de, reinem si elektriin de olaan
m addeyi ektii ve cams elektriin reinem si elektrii ektii
varsaylm t. F akat cams elektrik tayan cisim ler birbirlerini
itiyordu, b en z er biim de reinem si elektrik tayan cisim ler de
birbirlerini itiyordu. Szn ksas, elektriin benzem eyen t rle
ri birb irlerin i eker, benzeyen trleri birbirlerini iter. S rt l
m cam u b u a dedirilen m etal paras, u b u u n cam s elek t
riinin b ir m iktarn alr ve bunun sonucunda u b u k tarafn d an
itilir. S rt lm k eh rib ar y a da kopal ubua dedirilen b ir m e
tal p a r 9isi da, ubuun reinem si elektriinden bir m iktar alr
ve bylece gene onun tara lin d a n itilir. F akat bu iki m etal p ara
s birbirlerini ekerler; nk iki farkl t r elektrik tarlar.
C ray ve Du Fay, elektriin bir akkan olduunu yazm adlar;
onu, m adde iinde m eydana getirilebilen b ir d u ru m olarak ifa
de ettiler. D u Fay'n iki t r elektriini, biri cams ve dieri rei
nemsi olm ak zere iki ayr elektriksel akkan olarak y o ru m la
y an, Fransz kraliyet ailesinin hocas ve Paris niversitesinin
profesr A bb Jea n -A n to in e N ollet (1700-1770) oldu.
ki akkan kuram , on sekizinci y zy ld a y ap lan tm d eney
lerle uyum aktayd. F ak at fizikiler, basitlik tu tk u lar nedeniy
le, k arm ak b ir k u ram la k arlatklarnda d ah a basilinin b u lu
nabileceini d n rler. K sa sre iinde elektriin iki akkan
kuram , nce Londral tp adam ve doa bilimci W illiam W atson (1715-1787) ve sonra d a h a kapsam l ve etkili olarak Philadephiah bilgin Benjam in F ran k lin (1706-1790) tarafn d an ne
rilen tek ak k an k uram yla boy lecekti.
F ranklin 1743te B ostona y ap t bir ziyarette, Iskoyal p o
p ler b ir ko n feran s olan D r. A dam S p en cer tara fn d an y a p
lan elektrik deneylerine b izzat ahit o lduktan so n ra elektrikle
ilgilenm eye balad. K sa s re iinde, L o n d ra d a tem silcilik y a
p an im alat ve do a uzm an P eter C ollinsond an baz cam u-

1762'de Benjam in F ranklin. A rkasndaki dzenee dikkat edin; iki topun durum u, y u
kard a bir y e rd e y k l b ir b u lutun olduunu gsteriyor.

b u k la r v e y n erg eler ald; kendi deneylerine v e k u ra m sa l ara

trm alarn a balad, b u n lar b ir dizi m ek tu p la C ollinsona bil
dirdi. K saca sylem ek gerekirse, F ran k lin elektriin a n d e
recede in ce p a r a c k la rd a n olum u, D u F ay in cam s elek trik
dedii eyle ilikilendirilebilecek te k t r b ir ak k an d a n ib are t
olduu so n u cu n a vard. (F ranklin, D u F a y n alm asn bilm i
y o rd u ve o n u n term inolojisini kullanm ad.) F ranklin, olaan
m ad d en in b ir cins snger" gibi elektrii tu ttu u n u varsayd.
Bir cam u b u a ipek bez s rt ld n d e b ir m ik ta r elektrik
ip ek ten cam a ak tarlr; bylece ipek bezde b ir elek trik eksiklii
o rtay a kar. D u Fay'in reinem si elek trik dediiyle ilikilendirilen de ite bu elek trik eksikliidir. B enzer biim de, bir kehri
b a r u b u u k rk e s rtt m zd e, b u kez u b u k ta n k rk e b ir
m ik ta r elek trik ak tarlr ve u b u k ta b ir elektrik eksii olur; ite
u b u k tak i bu elektrik eksii v e k rk tek i elektrik fazlas, sra
syla, D u F ay m reinem si ve cam s elektriiyle ilikilendirilir.
F ran k lin elektrik eksiine e k si elektrik v e fazlasna d a art
elektrik dedi; h erhangi bir cisim deki (art y a d a eksi) elektrik
m iktarna cism in elek trik y iiA adn verdi. B unlar, genelde h
l kullanlan deyim lerdir.
F ranklin, y k n k o runum u varsaym m d a o rtay a att. E lekt
rik asla y aratlm az y a d a y o k edilm ez; sadece aktarlabilir. D okysyla bir cam u b uk ipee s rt ld n d e, u b u k zerindeki
art elek trik y k ipek zerindeki eksi y k e saysal olarak tam
eittir; art ve eksi y k le r birbirlerini dengeler, bylece toplam
y k sfr kalr.
Peki y a ekm e ve itm e? F ranklin elektriin kendi kendisini
ittiini; fakat on u tu tan m addeyi ektiini varsayd. Bylece Cab eo nun s rt lm cam u b u a dedirilm i pirin y o n g alar a ra
snda gzledii itm e anlalabilirdi; nk b u m etal y o n g alarn
t m n d e elek trik fazlas vard. D i er taraftan, byle m etal y o n
galarla, s rt lm b ir reine u b u a dedirilm i y o n g alar a ra
sndaki D u F ay'n gzlem ledii ekm e de anlalabilirdi; nk
reine u b u a dedirilen y o n g a la rd a b ir elektrik eksii oluu

y o rd u , dolaysyla o n larla d i e r y o n g alarn elektrii arasn d ak i

ekm e b ask n olabilirdi. Bu, h e r biri cam s elek trik tay an iki
cisim a ra sn d a gzlenen itm eyi ve biri "reinem si dieri cam
s elektrik tay an iki cisim arasndaki ekm eyi ak seik b ir
ekilde aklard.
F a k a t o zam an, reinem si elek trik tayan iki cisim, rnein
s rt lm k e h rib a r u b u a dedirilm i m etal y o n g a la r arasn
daki itm e h a k k n d a n e denebilir? F ra n k lin in tek ak k an k u ra
m ndaki b u a, S t. P e te rsh u rg d aki astronom i gzlem evinin
m d r F ran z U lrich T heodosius A epinus (1724-1802) k ap at
t. F ra n k lin 'in d n c e le rin i re n d ik te n so n ra , A e p in u s
1759da, elektriin dengeleyici nicelii olm adnda olaan
m addenin k endi kendisini iteceini ileri srd*. Bylece rei
nem si elek trik tad varsaylan cisim ler arasn d ak i itme, k en
dilerine elik eden elektriin b ir m iktarn kaybetm i cisim ler
arasn d ak i itm e biim inde akland. Bu dzeltm eyle, F ran k lin
in tek ak k an kuram , D u F a y ve N o lletin iki akkan k u ra
m yla aklanm olan tm olaylar aklar hale geldi.
F ran k lin in m ektuplar, C ollinson tarafndan kitap haline ge
tirilerek ngilizce, talyanca, A lm anca ve F ranszca olarak b a
sld. 1776 y lm a gelindiinde kitap on baskya ulam t.'
F ran k lin nlendi, L o n d ra R oyal S ocietyy e ve F ransz Bilimler
A kadem isine ye seildi; alm alar, on sekizinci y zy ld a y a
plan d a h a so n rak i elek trik alm alarn etkiledi. G erekten de,
F ran k lin 'in n, bam szlk sava bo y u n ca F ra n s a d a A m eri
kan elisi o larak hizm et v erirk en , on A m erikan kolonisine
b y k y a r a r salad. B ununla birlikte, F ra n k lin in b y k n
ne karn, te k ak k an m, y o k sa iki m i? sorusu, o n d o k u z u n
cu yzyln o rtala rn a k ad a r fizikileri blm eye devam etti ve
an cak elek tro n u n kefiyle g erek ten zlebildi.
T ek ak k an kuram nn m y o k sa iki akkan k u ra m n n m
d o ru o ld u u n u renm ek iin elek tro n u n kefini beklem eye
sabr olm ayan o k u y u cu lar iin hem en syleye 3nm ki, iki k u ram
da d o ruydu. N o rm al koullar altnda, elektrik, elek tro n denen

p arack lar tarafn d an tanr; k i b u n W , F ra n k lin in varsayd

gibi, sadece b ir t r elektrie sahiptirler. F ak at F ra n h lin b u n u n
h angi t r elek trik olduu k o n u su n d a y anl kestirim de b u lu n
m utu. A slnda elek tro n lar D u F a y m reinem si dedii elekt
rik t r n tarlar, cam s" t r n d e il... (Fizikiler, cams
elektrii a rt ve reinem si elektrii ise eksi olarak ad lan d rarak
F ran k lin i izlem eyi s rd r y o rlar. Bylece, elektriin en genel
tai 3u clan eksi elektrik y k n e sahiptir dem ek gibi anssz b ir
d u ru m a tak lp kaldk.) N itekim , cam u b u k ipee s rt ld
nde, u b u k cams elektrii to p la r ve ipek de reinem si elek t
rik kazanr; n k u b u k tan ipee elektronlar ak tarlr. D i er
taraftan, k eh rib a r u buk k rk e s rt ld zam an, elek tro n lar
k rk ten u b u a aktarlrlar.
O la an m addenin atom larnda, elektronlar, ok y o u n olan
atom ek irdeklerine baldrlar; h er m addenin ktlesinin nere
deyse tm bu ekirdeklerden gelir ve norm al o larak k atilard a
ekirdek hareketsizdir. F ra n k lin in varsayd gibi, elek tro n lar
elek tronlar ite r ve elektronlarla ekirdekler birbirlerini eker;
A ep iu su n varsayd gibi de, atom ekirdekleri d i er atom e
kird ek lerin i iter. F ak at m addenin a r ty a d a cam s y k n sade
ce elek tro n larn eksiklii olarak dnm ek y erin e, b u y k n
bizzat ekirdeklerde bulun d u u n u varsaym ak elverilidir. G er
ekten de, k a tla n rnein tuzu, su d a eriterek atom ekirdekle
rini zg r b rak m ak (gene de neredeyse h e r zam an baz elekt
ro n larn eliinde) olasdr; b u d u ru m d a a rt (ya d a cam s)
elektrik tay an p arac k la n n akm gerekleir. stelik, pozitron d enen b a k a p arack lar d a v a rd r ki, b u n la r neredeyse h er
adan elek tro n la ra zdetir, sadece art elektrik y k tarlar.
D olaysyla, sim etrik iki t r elek trik y k d n m ek te D u F ay
b ir bakm a haklyd: A rt ve eksi (ya d a cam s ve reinem si)
elektrik eit d ereced e tem eldir.
O k u y u cu , n ed en k e h rib a r k rk e s rt l n ce elek tro n la r
k rk ten k e h rib a ra g eer de, cam ipee s rt ld n d e elek tro n
lar cam dan ipee g eer so ru su n a y a n t arayabilir. in tuhaf u

ki, y an t h l bilm iyoru 2 . S oru, ip e k y a d a t y gibi karm ak

k a tla n n y zey lerin in fiziiyle ilgilidir ve b u fizik dal, henz
kesin n g r ler yapabileceim iz b ir n o k tay a ulaam ad. T am a
m yla deneye day an arak, trib o -elek trik sra ad verilen b ir m ad
deler listesi gelitirildi; b u n u n b ir ksm aadaki gibidir:
tav an p o stu / akrilik reine / cam / kuvars / y n / k edi p o stu /
ipek / p am u k / o d u n / k eh rib a r / reineler / m etaller t teflon
Listenin ban a y a k n m addeler, elektronlar kaybetm e, liste
nin so n u n a y ak n m addeler ise elek tro n lar toplam a eilim i gs
terirler. Bylece, iki cisim b irb irlerin e srtlrse, listenin ba
n a d a h a y ak n olan art (ya d a cam s) elektrik y k , so nuna da
h a y ak n olan ise eksi (ya d a reinem si) y k to p lam ay a eilimli
olacaktr. T rib o -elek trik srada b irb irin d en iyice uzak cisim ler
iin elektriklenm e ok d ah a iddetlidir. rnein, k eh rib ar
tav an p o stu y la s rterek elektriklem ek, cam ipekle s rte re k
elek trik lem ek ten d ah a kolaydr. T ribo-elektrik sra kuram sal
o larak iyice anlalm am tr ve havann deim esi bile eitli
m ad d elerin greli yerlerini etkileyebilir.
S rtn m ey le elektriklenm e bilimsel olarak ele aln acak elekt
rik sel olaylarn b an d a gelm esine karn, onu h en z ayrntl
biim de anlayam am olm am z kad erin b ir cilvesidir. F a k a t bi
lim ou kez byle ilerler -doann sunduu h er p ro b lem i ze
re k deil de, nem siz k arklklardan m m kn old u u n ca a rn
m ve dola 3 nsyla fiziksel olaylarn altndaki tem el ilkeleri bu l
m a frsatlarn v eren problem leri se e re k ... S rtnm eyle re ti
len elektriin incelenm esi, elek trik den en b ir eyin v a r olduu
n u ve ekm e ve itm e kuvvetleri uyguladn renm em iz k o n u
su n d a bjrk b ir rol oynad; fa k at srtnm eyle elektriklenm eye
ned en olan g erek sre, elektriin nicel zelliklerini d ah a ijn
anlam ay salam a asndan a n k arm ak tr. O n sekizinci y z
yln so n larn d a fizikilerin dikkati, artk d ier elektriksel olay
lara odak lan m ay a zaten balam t.

Elektrik Boalmas ve Katot Inlar

F ra n k lin in elektriksel ekm e ve itm enin nicel ayrntlarm ve
elektriin m anyetizm a ve kim ya ile olan ilikisini ele alm asnn
ardndan, elek trik zerine alm alar yaygnlat. B u k o n u larla
d ah a so n ra uzun boylu uraacaz; fakat imdi, seyreltilm i
gazlarn ve bo uzayn iinde elektriin boalm asyla ilgili keif
ler dizisini inceleyelim .
E lektrik boalm asnn bilinen en eski ve en gsterili t r ,
ku k u su z im ekti. Bir elektrik akm olarak im ein doas
F ran k lin tara fn d an nerilen n l b ir deneyle 1752d e gsteril
mi olsa bile, im ek o k a d a r seyrek ve kontrol d b ir olaydr
ki, onun incelenm esi elektriin doas h ak k n d a ok az eyi or
taya karabilirdi. F ak at on sekizinci y zyl balarn d a elektrik
boalm asnn d a h a k ontroll bir t r bilim sel alm alar iin h a
zr bale geliyordu.
1709'da H auksbee, bir cam kabn iindeki havann, kabn ba
snc norm al basncn

m a ininceye dek d ar atlm as ve ka

bn b ir s rt n m esel elektrik kay n a n a balanm as halinde, ka

bn iinde aca 3 p b ir n oluabildiini gzlem lem iti. B aro
m etrelerdeki cvann zerinde y e r alan y a n bo lu k ta d a b enzer
k p arlam alarnn olu tu u n a d a h a nce d ik k a t ekilm iti.
1748de W atson, havas boaltlm yaklak 80 santim etrelik
bir t p n iindeki , p arlak b ir alev a rk olarak betim lem i
ti. B ak a gzlem ler de A bb N ollet tarafn d an , G ottfried H ein
rich G ru m m o n t (1719-1776) tara fn d an ve n l M ichael F a ra
d ay ta ra fn d a n yazlm t (F arad ay h ak k n d a d a h a so n ra ok
ey syleyeceiz).
Bu n doas b alangta anlalam ad; fak at b u g n biliyo
ruz ki bu k ikincil b ir o la y d r/ E lek trik akm b ir gazn iin
den geerken, elek tro n lar gaz atom larna a rp arak enerjilerinin
b ir ksm n o n lara verirler; ard n d a n bu enerji k o larak te k ra r
salnr. G n m z n floresan lam balar ve neon k la n ayn il
keye dayanr; renkleri de kullanlan gazn ato m larn m ncelikli
o larak saldklar n rengidir: neon p o rtak a l rengi, helyum

pem bem si-beyaz, cva yeilim si-m avi g ib i... B u n u n la birlikte,

elek trik bilim inin tarih i asndan b u olayn nem i, elektrik b o
alm alar sonucu o rtay a kan kta deil de, elektrik akm nn
k en d isin d e y atm ak tad r. B ir k eh rib a r ubuun zerinde elekt
rik to p lan d n d a y a da bir b ak r tel zerinden b ir elektrik ak
m getiinde, elektriin zellikleri k eh rib a r y a d a b akrn kat
k ab u u n u n zellikleriyle karr. rnein, belirli m iktardaki
elektriin arln, elektriklenm eden nce ve elektriklendikten
so n ra k eh rib a r ub u un arln lerek saptam ak bugn bile
olanaksz olabilir; elektronlarn arl, u b uun arlna
o ran la ar derecede k k t r. Y aplm as gereken, elektriin
kendisini, onu norm alde tayan sv y a da kat m addeden ayr
olarak elde etm ekti. G azlard a elektrik boalm alarnn incelen
mesi, d oru y n d e atlm b ir admd; fakat ^ atm o sfer basn
cnda bile, hava, elektronlarn akna, onlarn doasn kefet
meye izin verm eyecek denli ok m dahale ediyordu. G erek
ilerlem e, ancak gazn kendisi o rtad a n kaldnlabildiinde ve bi
lim adam lar neredeyse bo uzayda saf elektrik akn inceleyebildiklerinde m m kn olabildi.
E tkili b ava pom palarnn bulunm asyla dnm noktasna g e
lindi. lk pom palar, pistonlar etrafndaki co n talard an h av a sz
dryordu. 1885te J o h a n n H ein rich G eissler (1815-1879) pis
ton o larak cva s tu n lar kullanan bir po m p a icat etti ve bylece co n talara gerek kalm ad. G eisslerin pom pasyla b ir cam t
pn iindeki havay, deniz dzeyindeki n orm al h av a basncnn
on binde b irk an a k a d a r boaltm ak olanakl hale geldi. G eiss
lerin pom pas, 1858-59 y lla rn d a B onn U niversitesinin D o a
Felsefesi p ro fesr J u liu s P l c k er (1801-1868) ta ra ln d a n ok
d k basnl g az la rd a elek trik iletimi zerine y ap lan b ir dizi
deneyde kullanld. P l c k erin dzeneinde, b ir cam t p n iin
deki m etal lev h alar tellerle gl b ir elektrik k ay n a n a b a lan
dlar. (F a ra d a y n term inolojisine gre, u*t elek trik kay n a n a
balanan levhaya anot, eksi elektrik kaynana balanan levha
y a ise k a to t d en ir.) P l c k e rin gzledii uydu: T p n iindeki

h av a n ered ey se tam am en boaltldnda, t p n b y k blm

b o y u n ca k y o k oluyor, fa k at k ato t y a k n n d a cam t p zerin
de yeilim si b ir p arlt o rta y a kyordu. P a n itm n konum u,
an o tu n yerletirildii y ere bal grnm yordu. S anki k ato ttan
b ir eyler kyor, t p n iindeki neredeyse bo u za y boyunca
ilerleyip cam a a rp y o r ve so n ra a n o t tarafn d an toplanyordu.
B irka y l so n ra E gen G oldstein (1850-1930), b u gizem li olay
iin u ad o rtay a att: C athodenstrahlen, y a n i k a to t nlar.
A rtk b u nlarn elektron ak n d an b ak a b ir ey olm ad
n biliyoruz. E lek tro n lar elektriksel itm eyle k a to tta n frlatlyor
lar, neredeyse bo olan t p n iinde srkleniyorlar, cam a a r
pyorlar, cam ato m larn a enerjilerini v eriyorlar, b u enerji g r
n r k o larak te k ra r salnyor ve ard n d a n a n o ta ekiliyorlar;
bylece de elek trik k ay n a n a geri dnyorlard. F ak at bu, on
d o k u zu n cu y zyl fizikileri iin anlalr olm aktan uzakt. B ir
ok farkl ip u cu b u lu n d u ve u z u n c a b ir sre bun larn h e r b iri
nin farkl d o rultular iaret ettii sanld.
K atot p latin olduunda, cam am puln d uvarlar ze rin d e in
ce b ir p latin filmin olumas, P lcker'i y anl y e re y n eltti. In
larn, k k k ato t m addesi p aralarn d a n olum u olabileceini
d n d . im di biliyoruz ki, k a to t m alzem esi tara fn d an hisse
dilen elektriksel itm e gerek ten de k ato tu n yzeyinden kk
p aralarn y rtlm asn a neden olur; fakat b u n u n aslnda k ato t
nlaryla ilgisi y o k tu r. G erekten de 1870te G oldstein, k ato t
nlarnn zelliklerinin k ato tu n yapld m alzem eye bal ol
m adn gsterdi.
P lcker, t p n y a k n n a b ir m knats koyarak, t p n d u v a r
lar zerin d ek i p arltn n k o n u m u n u n y e r deitirebildiini de
gzlem ledi. Bu gzlem , greceim iz gibi, nlarn elek trik y k
l p arac k la rd an o lu tu u n u n b ir iaretiydi. P l c k e rin re n
cisi J . W . H itto rf (1824-1914), k k bir k a to tu n y a k nm a
y erletirilen k at cisim lerin glgelerinin t p n p arld a y an d u
v a rla rn a d t n gzledi. B undan, nlarn k a to tta n k a
ra k dz d o ru lar b o y u n ca ilerledii so n u cu n u kard. Ayn

olay, 1878-79clti ngiliz fiziki, kim yac ve ispiritizm ac S ir

W illiam C rookes (1832-1919) tara ln d a n d a gzlenm i ve bn
gzlem C ro o k esu u sonuca gtrm t: Bu nlar, katottan
eksi elektrik y k kapan v e so n ra onun tara ln d a n iddetle iti
len t p n iindeki gaz m oleklleridir. (C ro o k es'un g ru b u n d a n
bir fiziki ve ispiritizm ac olan C rom w ell Varley, bu nlarn
"eksi k u tu p tan elektrik zoruyla frlatlan inceltilm i m adde p a r
acklar olduklarn d ab a 1871de ileri srm t.) F ak at C roo k esun kuram , G oldstein tarafndan tam anlam yla r t l
m t; nk G oldstein norm al hava basncnn 1/100.000ine
k ad ar boaltlm b ir k ato t n t p n d e nlarn en az 90 san
tim etre yol ald k larn a d ik k at etm iti. O ysa bu basntaki h av a
da norm al bir m olekln tipik serbest y o lu n u n an cak 0,6 santi
m etre k ad a r olm as beklen iyordu-.A lm anyada, y etenekli bir deneyci olan H einrich H e rtz in
(1857-1894) gzlem leri zerine tem ellenen ok farkl bir kuram
gelitirildi: 1883 y ln da H ertz, B erlin Fizik L a b o ra tu v a rnda
asistanken, k a to t nlarnn elektriklenm i m etal lev h alar tara-

fndan pek sap tn lm adn gsterdi. Bu gzlem, k ato t nlar

nn elek trik jik l p arack lar olduklar olasln d ljo r gi
biydi; n k yle olsayd, n paracklar ayn y k tayan
lev h a tara fn d an itilir ve zt y k tayan levha tara fn d an sa e
kilirdi. B ylece H ertz, b u nlarn k gibi b ir t r dalga olduk
lar so n u cu n a vard. Byle b ir dalgann b ir m knats tara fn d an
neden saptrld ise ak deildi; fak at o zam anlar n d o a
s iyi anlalm olm ad iin, b ir m anyetik sapm a olanaksz g
rnm em iti. 1891de H ertz, k a to t nlarnn dalga kuram n
destek ler gibi g r n en b a k a b ir gzlem d ah a yapm t: Ik ca
m a nasl gire biliyorsa, bu nlar d a altn d an ve d ier m etaller
den yaplm ince levhalarn ilerine ileyebiliyordu.
F ak at katot nlar k y ap sn d a deildi. 1895te d o k to ra
aratrm alar srasn d a F ransz fiziki J e a n B aptiste P errin
(1870-1942), bu nlarn, k ato t n t p iine yerletirilen bir
yk

to p laycs ze rin e eksi y k le r to p lad n g sterd i.

H e rtz in, bu nlarn elektriklenm i levhalar tarafndan ekil

mesini y a d a itilm esini neden gzleyem ediini artk biliyoruz:
In paracklar ylesine hzl h arek et ediyorlard ve elektriksel
ku v v etler o k ad ar zayft ki, m eydana gelen sapm a gzlenem ey ecek k a d a r k k t . (H e rtz'in de fark n d a olduu gibi, levha
lar zerin d ek i elektrik y k , t p n ierisinde kalan gaz m ole
kllerinin etkisiyle ksm en y o k ediliyordu. Bu m olekller k ato t
nlar tarafn d an y k l p a rac k la ra paralanyor; b u n la r d a
zt y k l levha tarafn dan ekiliyordu.) F ak at G o ld stein n gs
terdii, gibi bu nlar y k l piiracklarsa, bu p arack lar n o r
mal m olekller olam azlard. yleyse o nlar neydi?
te b u n o k tad a ykye J . J . T hom son giriyor. T hom son il
kin b u nlarn hzn lm eye yeltendi. 1894te saniyede 200 ki
lom etrelik b ir d eer (k hznn 1600d e biri) buldu; fak at y n
tem i h atalyd ve d a h a so n ra b u sonutan vazgeti. T hom son
1897de H e rtz in b aaram adn baard: K atot nlarnn, bu
nlarla elektriklenm i levhalar arasn d ak i elektriksel kuvvetler
tarafn d an saptrldn o rtay a kard. B undaki baars, b

y k lde, k ato t n t p n n iindeki basnc, ierde kalan

gazn etkileri ihm al edilebilir b ir dzeye gelinceye k ad ar, d
ren d ah a iyi v ak u m p o m p a la n kullanm asndan ileri geliyordu.
(E lektriksel sapm ayla ilgili baz kan tlar aa y u k a r ayn z a
m an lard a G oldstein tara fn d an d a bulunm utu.) S apm a, Perrin in "bu nlar eksi }mk ta rla r biim indeki so n u cu n u d o
rulayacak ekilde, eksi y k l levhadan a rt y k l olan levhaya
doruydu.
A rtk problem , bu gizem li eksi y k l k ato t n p arac k la r
nn doas h ak k n d a nicel b ir eyler renm ekti. T hom sonun
y ntem i dolam baszd: Bu nlara elektrik ve m anyetik alanlar
uyguluyor ve bu alanlarn n lan sap trm a m iktarn lyor
du*. T h o m so n un bu lm leri nasl zm lediini anlam ak
iin, nce genel olarak kuvvetlerin etkisi altnda cisim lerin nasl
hareket ettiklerini ele alalm.

Geriye Dn: Newtonun Hareket Yasalar

Klasik fiziin h arek et yasalar, S ir Isaac N ew to n tarafn d an
b y k eseri P rin d p ia m n ilk sayfalarnda verilm iti." A n a ilke,
ikinci Y asa da, "ktlesi belirli b ir cism e belirli b ir ivm e verecek
kuvvet, ktle ve ivm enin arpm yla o ra n tld r eklinde b ir
nerm e o larak ifade edilir. Bu y asa n n n e an lam a geldiini k av
ram ak iin, nce ivme, ktle ve kuvvet ile ne dem ek istendiini
anlam alyz.
ivm e, hzn zam ana gre deim e m iktardr. Y ani nasl hz,
harek etli bir cism in k at ettii y o lu n h a re k e t sresince geen za
m an a o ran ise; ivm e de, hzicinan b ir cism in hzndaki deim e
nin h zlanm a sresince geen zam ana orandr. D olaysyla iv^ T hom son b ak a b ir deneysel yntem daha kulland: K atot n parac tarafndan
t p n k ar u cu n d a depolanan s enerjisini ve elektrik y k n lt ve bylece elekt
riksel kuvvetlerin yaratt sapm ay lm enin zorluundan kurtulm u oldu. B u yntem ,
gerekten de k a to t nnn elektriksel ve m anyetik sapm as zerine d ayanan y ntem den
ok d a h a salklyd. B urada, tarihsel adan d a h a nemli olduu iin deil de elektrik
sel kuvvetleri gzden geirm e olana verdii iin, nce elektrik/m anyetik sapm a y n
tem ini anlatacam ; elektrik y k n n tanm n yapm ak iin zaten elektriksel kuvvetlere
gereksinim im iz var. Enerji ve s kavram larn gzden geirdikten sonra d a T hom son'un
dier yntem ini anlatacam .

m enin birim i, zam an b an a hz _ya d a zam an b an a zam^Ln ba

uzaklktr. rn e in , Y e r'in y zejd n in y ak n larn d a cisim ler, sa
niye b an a saniyede 9,8 m etrelik ivm eyle derler. B u n a gre,
b o lu k ta d u rg u n halden braklan b ir cisim ilk saniyeden sonra
saniyede 9,8 m etrelik b ir hzla, ikinci saniyeden so n ra saniyede
19,6 m etrelik b ir hzla decek dem ektir.*
ekli, b y k l y a d a ierii ne olursa olsun; b ir cism in k t
lesi, kapsad m ad d e m iktardr. Bu, son derece belirsiz b ir ta
nm dr; fakat b u ra d a b ir m ik ta r belirsizlik kanlm azdr, nk
klasik fizikte k tlen in tanm lanabilecei d a h a tem el b ir ey y o k
tur. yle diyerek tanm biraz d a h a kesin hale getirilebilir: C i
sim ler b ir aray a getirildiklerinde birbirlerini deitirm edikleri
srece, bu cisim ler k m esinin ktlesi, tek tek cisim lerin k tlele
rinin toplam dr. D olaysyla k arm ak b ir sistem in ktlesini,
ou kez o n u n y ap talarn n ktlelerini birb irlerin e ekleyerek
hesaplayabiliriz. Tem el bilim lerde en ok kullanlan ktle b iri
mi g ram d r (g) ve balangta norm al atm osfer b asnc ve 4 C
scaklktaki sa f suymn b ir san tim etre k p n n ktlesi olarak ta
nm lanm tr. Bir kilogram (kg) 1000 gram , b ir m ihgram (m g)
ise 0,001 g ram dr. 1875 y ln d a n beri, kilogram , P aris y ak n n
d a Pavillion de B reteuildeki Ulusleraras A rlklar B ro su nd a saklanan p latin-iridyum alam b ir u b u u n k tlesi olarak
tanm lan m ak tad r. G ram da, b ir kilogram n b inde b iri o larak ta
nm lanr.
K u v v e t, etkim e s resine y a d a etkidii cism in doasna bal
olm ayan itm e y a d a ekm e m ik tard r. B u d a ar derecede b e
lirsiz b ir tan m d r. yle diyerek ok d a h a belirli hale getirilebi
lir: B ir cism e zt y n lerd e iki k u v v e t u ygulandnda cisim d u r
g u n keJyorsa, b u iki k u v v et eittir ve b ir cism e a3m y n d e ok
* H zn saysal de^eri, b ir u zu nluun ve b ir z 2unann saysal deerlerinin o ran ve b en
z e r ekilde ivm enin saysal deeri, b ir hzn v e b ir zam ann saysal d eerlerinin oran ol
duu n d an ; 'b an a' kelim esi y erin e bir bl iareti koym ak ve bzn birim i, uzunluk/zam an -rnein, m etre/saniye y a d a kilom etre/saat- ve ivm enin birim i, (uzunluk/zam an)/zam an y a d a uzunluk/zam an* -rnein metre/saniye* y a d a kilom etre/saat*- dem ek
uyg u n olur. B u n a gre, Y erin y z e 3rinin y ak n larn d a den cisim lerin ivm esi, 9,8 m et
re/saniye* y a d a k saca 9,8 m/s* olarak yazlabilir.

sayda eit k u v v et uygulanyorsa; toplam kuvvet, kuvvetlerin

saysyla te k b ir k uvvetin iddetinin arpm na eittir. K uvvet
birim i, sta n d a rt b ir y ay a uygulandnda onu sta n d a rt bir m ik
ta rd a u zatan ku v v et o larak tanm lanabilir. Bu durum da, kuvvet
birim i ile k tle v e ivme iin kullanlan birim ler arasn d a bir ilgi
olm ayabilecei iin, ikinci N ew ton Yasas, bir cisme belirli bir
ivme v erm ek iin gerekli kuvvet, cism in ktlesi ve ivm esinin
arpm ile o ran tld r eklinde ifade edilm elidir.
K uvvet birim inin tanm n ktle ve ivme birim lerine bala
m ak olas ve ok d a tia y a ra rld r. rnein, ivm eleri saniyede sa
niye ban a m etre ve ktleleri kilogram olarak lersek, o za
man kuvvet birim ini, 1 kilogram lk ktleye saniyede saniye ba
na 1 m etrelik ivme verebilecek kuvvetin b y kl olarak ta
nm lanan n evto n (N ) olarak almalyz. Bu birim sistem inde
kinci N ew ton Yasas u basit ekli alr;
b ir c ism e b e lirli b ir iv m e
v e rn e k iin u_ygulanmas = cism in k tlesi x cism in ivm esi

g e re k e n k u v v e t

1 kilogram lk b ir ktle ve saniyede saniye bana 1 m etrelik bir

ivme iin, bu tam o larak 1 nevtonun tanm dr. Form l tm di
er ktle ve ivm e deerleri iin geerlidir; nk N ew to n Y asa
s, kuvvetin hem ktle ile hem de ivm e ile orantl o lduunu sy
ler. rnein, ktle 2 kilogram ve ivme saniyede saniye b an a 3
m etre ise, o zam an kuvvet, 1 kilogram lik ktle ve 1 m/s^lik iv
me iin sz konusu olan k u v v etten 2 x 3 kez d ah a byk, yani
6 nevton olm aldr (E k A y a bakabilirsiniz.)
kinci N ew to n Y asasy la ilgili baz ek uyarlar;
K tle y a d a ivm e iin b a k a birim ler kullanldnda, ik in
ci N ew to n Y asasm gene 3m k ard a k i basit y apsyla k ullanm aya
devam edebiliriz; fak at k u v v et iin b a k a b ir birim kullanm alyvz. rne in , N ew to n Yasas, 1 gram lk (= 10~^ kg) bir ktleye
saniyede saniye b an a 1 santim etrelik (= 10'^ m/s^) b ir ivme
verm ek iin g erek en kuvvetin
(1 0 ^ k g )

(10-2 m/s2) = 102^ N

30

old u u nu syler. Bu kuvvet birim ine din (dyne) denir. vm ele

ri saniyede saniye bana santim etre, ktleleri gram ve ku v v et
leri din cinsinden ifade edersek, kuvvet hl ktle a rp ivm eye
eittir.
K tle ve arlk arasndaki ayrm vurgulam ak nem lidir.
A rlk b ir k u v v et t r d r; b ir cisim zerine yerekim i tara fn
d an u y g u lan an kuvvet. D a h a nce d e deinildii g ibi,Y er'in 3 zeyine y ak n cisim ler saniyede saniye bana 9,8 m etrelik bir iv
m eyle derler. D olaysyla N e w to n Y asas, 1 kilogram lk bir
k tlenin 9,8 n ev to n lu k b ir arla sahip olduunu syler. A yn
ekilde, N ew to n Y asas, m kilogram lk b ir ktlenin 9,8m nev
to n lu k b ir arla sahip olduunu syler. B una gre, tm ci
sim lerin ayn ivm eyle dm eleri olgusu, arln ktleyle o ra n
tl olduu anlam na gelir. (K tleekim inin bu tem el zellii,
E in stein 'a G enel Grelilik K uram 'nn y o lu n u aan ipucunu
salam t.) B ir cismi bir tarty a koyduum uzda, asln d a onun
arln lm oluruz, k tlesini deil; m kilogram lk b ir o k u
m a gerek te 9,8m nevtonluk b ir arlk dem ektir. C isim leri y e r
y z n d e n b ak a y erle rd e tartm ay dndm zde, bu ayrm
nem li hale gelir. rnein, 1 kilogram lk bir ktle Y e r 3m zeyinde 9,8 nev to n eker. A y y zey in d e ise bu k tle y in e 1 kilogram
dr; fak at d ah a zayf olan ay-ekim inde arl an cak 1,62 nev
ton gelir.
kinci N e w to n Y asas k u v v et birim im izi tanm lam ak iin
kullanlsa bile, bu y a s a salt b ir kuvvet tanm deildir. Bamsz
kesin b ir tan m olm adan da, ik in ci Y a sa y a ierik k atan sezgisel
b ir k u v v et k av ram n a sahibiz. rnein, b u y a sa sadece unlar
sylem ek iin k u ru lm u b ir tanm deildir; Gerilm i b ir y a y be
lirli b ir k tley e belirli b ir ivm e kazandrrsa, iki k a t ktleye bir
ncekinin y ars k a d a r ivme k azan d racak ve ayn y n d e etki
y en byle iki y a y b u ktleye iki k a t ivme k azan d racak tr. A yr
ca, b ir cism e etkiyen sabit b ir kuvvet, o n a sabit b ir ivm e k a z a n
dracak tr; bylece cism in hz h e r saniye ayn m ik ta rd a a rta
caktr. B u t r deneysel olgular ik in ci Y asa iin tem el salar.

 ik in ci N e w to n Y a sa sn n zel b ir hali olarak, sfrdan fark

l ktleli b ir cism e k u v v et uygulanm azsa, o cisim ivm elenm eyecek -yani sab it hzla h arek et edecektir. N ew ton, b u n u B irinci
H a rek et Y asas olarak ay rca ifade etti. nc H a re k e t Y asa
s ise etki tepkiye eittir yasasdr: B ir cisim baka bir cism e b ir
ku v v et uygularsa, ikinci cisim de birinciye zt y n d e eit b ir
ku v v et uygular.
A lnan y o lu geen zam ana blerek hz tanm lam ak, ancak
hz sabitse d o ru d u r. Ayn ekilde, hzdaki deim eyi geen za
m ana o ra n la y ara k ivm eyi tanm lam ak, ancak ivme sabitse do
ru d u r. Y oksa, bu oranlar, srasyla ortalam a hz ve o rtala m a iv
meyi verirler. Hz y a d a ivme deiiyorsa, herhangi b ir andaki
anlk hz y a d a anlk ivmeyi, b u ann dola 3 nn d a sfra y ak laacak
denli k k b ir zam an aralndaki o rtalam a hz y a d a o rtalam a
ivme deiim i o larak tanm layabiliriz. N ew ton Y asas gerekte
kuvveti anlk ivm eye balar.
H z, ivm e ve kuvvet b ire r v e k t rd r -yani hem b ir b y k
le, hem de y n e sahiptirler. ou kez byle nicelikleri belirli
d o ru ltu lard ak i bileenleri cinsinden betim lem ek kolaylk sa
lar. rn e in , b ir gem inin hzn, d o u y a d o ru 10 kilom etre/saatlik bir bileene ve kuzeye d o ru 15 kilom etre/saatlik bir bile
ene sah ip tir diyerek belirttiim izde, b ir sa a t iinde 10 kilom et
re d o u y a ve 15 kilom etre kuzeye gittiini an latm ak isteriz.
(Byle b ir gem i aslnda 18 k m /saat kadarlk b ir hzla kuzeye d a
h a y ak n kuzey d o u y n n d e ilerler.) B enzer ekilde, b ir gem i
nin ivm esinin, 2 km/saat^lik dou y n n d e bileene ve 1 km /saat^lik k u zey y n n d e bileene sahip olduunu belirttiim iz za
man; asl hz ne o lu rsa olsun, h e r sa a t boyunca b u hzn dou
bileeni 2 km /saat ve kuzey bileeni ise 1 km /saat a rty o r dem ek
isteriz. K uvvetler de b e n z e r biim de, belirlenm i d o ru ltu lard a
ki itm e y a d a ekm e m iktarlarn v eren bileenler cinsinden b e
tim lenebilirler.
V ektrlerin bileenleri art olduu gibi eksi de olabilir; rn e
in hzn dou bileeni 20 km /saat ise, gem i h e r saat bo 3m nca

20 km baty a h a re k e t ed e r ve ivm enin dou bileeni saatte 2

k m /saat ise, h er sat b o y u n ca bzn dou bileeni 2 km /saat k a
d a r azalr (ya. d a b at bileeni b u k ad a r a rta r). E ksi dou bileenli b ir kuvvet, g erekte batya d o ru b ir itm edir. (B u rn e k
lerde h arek et tam am yla yataydr; dolaysyla hz, ivm eyi y a da
kuvveti b elirtm ek iin sadece iki bileene gerek v ardr. G enelde,
bileene gereksinim d u y u lu r -rnein dou, k u ze y ve y u k a
r.) ik in ci N ew to n Y asas k u v v e t ve ivm enin h e r bileenine ayr
a3 rr uyg u lan r -herh angi b ir d o ru ltu d a kuvvetin bileeni, k t
leyle ivm enin ayn d o ru ltu d ak i bileeninin arpm na eittir.
B ir cism e eith k u v v etler uygulandnda, to p lam kuvvet,
tek tek bu k u v v etlerin toplam dr. D a h a kesin olm ak gerekirse,
toplam kuvvetin h e r bileeni, te k tek b u kuvvetlerin ilgili b ile
enlerinin toplam dr. rnein, b ir cisme, kuzey bileeni 3 nevton ve dou bileeni 1 nevton olan b ir k u v v et ile k u ze y bileeni
1 nevton ve d o u bileeni 6 nevton olan ikinci b ir k u v v et u y
gulanrsa; to p lam kuvvet, k u zeye d o ru 2 nevtonluk ve douya
d oru 7 n ev to n lu k bileenlere sah ip dem ektir.

Katot Inlarnn Sapmas

T hom son, k en d i dene 3unde eitli elektrik ve m anyetik k u v
v etler araclyla y a ra tt k a to t n sapm asnn lm lerini,
k a to t n p arac k la rn n zellikleri cinsinden y o ru m lam ay a
o lan ak salayacak genel b ir form l elde etm ek iin, kinci
N e w to n Y asas'm kulland. O n u n k ato t n t p n d e, n p a r
acklar, esas o larak y o llarn a dik alarda u ygulanan elektrik
ve m anyetik k u v vetlerin etkidii b ir blgeden g eer (bu blge
y e sap m a blgesi diyelim ) ve so n ra t p n u cu n a a rp m cay a de
in h ib ir k u v v etin olm ad b ir blgede (srklenm e blgesi)
gid erler. In p aracklar, t p n u cu n d a k i cam d u v a ra a rp tk
lar y e rd e p a rla k b ir k lekesi o lu tu ru rlar; dolaysyla k u v v et
ler v a rk e n ve y o k k e n oluan p a rla k lekelerin k o num lar arasn
dak i m esafeyi lerek, n parack larn n k u v v etler tarafn d an
sap trlm a m ik ta rn b u lm ak T hom son iin k o lay b ir iti.

 stte :
J . T h o m so n un elektronun ktic-yk orann lt tplerden biri.
Altta: T h o m so n 'u n dzeneinin em atik grnm . Katot, cam t p iinden bir tel ile
eksi elektrik y k siilayan bir retece baltli" anot ve ynlendirici ise b ir b ak a tel ile
retece balanm tr, yle ki eksi elektrik y k gerisin geriye retece akabilir. S aptr
m a levhalar g l b ir elektrik bataryasnn ularna balanm tr; dolaysyla levhalara
gl eksi ve art y k le r verilmi olur. G rnm eyen k a to t nlan k ato t ta ra ln d a n itilir;
bazlar an o t ve ynlendiricideki y ark lard an geer, b u y a n k la r zaten ince b ir n dem e
tinin gemesi iin yaplm tr. Inlar levhalar arasndan geerken elektrik kuvvetlerin
ce yo llarn d an saptrlrlar; dala sonra serbeste yol alrlar ve so nund a t p n duvarna
arpp b ir k lekesi olu tu ru rlar. (Bu izim T h om sonun "C athode R a y s, Phi. Aiag.
44 (1897) 295 m akalesinde y e r alan ekil 2'deki k ato t n tpUnUn birizim n e dayan
m aktadr. In lan m anyetik kuvvetlerle saptrm ak iin kullanlan m knatslar, ekil ka
rm asn diye gsterilm em itir.)

(T h o m so n u n dzeneinin em atik izim ine baknz). Thom so n 'u n form l yle ifade edilebilir:
n p a r a c n a
T p n k a r

e tk iy e n k u v v e t

s r k le n m e

sapm a

b lg esin in

b lg e s in in

u z u n lu u

u z u n lu u

u c u n d a n n
y e r d e i t ir m e s i

n p a r a c n n k tle s i x ( n p a r a c n n kz)^

F orm l az ok gereki olan saylarla aklam ak iin, n p ara

cklar zerine 10 ' nevtonluk kuvvet uygulandn varsayalm ;
sapm a blgesinin uzunluu 0,05 m etre, srklenm e blgesinin
uzunluu 1,1 metre, katot n paracklarnn ktlesi 9 x 10"' ki-

K atot

o k d a h a b ild ik b ir k a to t n t p o la n m o d e rn te lev izy o n t p n n e m a tik g r n

m . T h o m so n , t p n iin d ek i b o lu k b o y u n c a ilerley en g r n m e y e n k a to t n n n y o
lu n u s a p ta m a k iin t p n u c u n a a rp a n n n o lu tu rd u u p a rla k lek en in k o n u m u n d a n
y a ra rla n m t. T h o m s o n u n z a m a n n d a n g n m z e b u p a rla k leke, te le v iz y o n u n tem eli
o la ra k h ep im iz iin iyice ta n d k h a le g eld i. T e le v iz y o n t p , a sln d a g r n t a m a cy la
k u lla n la n b ir k a to t n t p d r. B u t p n iin d e, k a to t n e le k trik s e l k u v v e tle rle y
le sin e y n le n d irilir ki, t p n k a r u c u n d a n d z e n li o la ra k sa a so la g id ip gelir. Bu
n t p n u c u n d a k i zel o la ra k k a p la n m c am e k r a n a a rp t zam an , e k ra n d a b ir k
le k e si b e lirir. T e le v iz y o n sin y ali, e k ra n a a r p a c a k o la n k a to t n n n id d e tin i k o n tro l
e d e r; b y le c e e k ra n z e rin d e a r t a r d a kl v e k a ra n lk b ir d e se n o r ta y a k a r. G z ve
b e y in b u d e se n i a n lk b ir re sim m i gibi a lg la r.

logram ve k ato t n p aracklarnn hz saniyede 3 x 1 0 ^ m etre

olsun. Bu d u ru m d a t p n k ar u cu n a arpt zam an nn
yerd e itirm esi
(10-" N ) x ( 0 , 0 5 m ) X (1,1 m)
Y e rd e itirm e =

= 0,0058 m
(9 X 10-* kg ) X (3 X

lO'm/sy

olacaktr. 7 m ilim etreye yak n olan b u sapm ay lm ek hi de

zor deildir. (Y ant m etre cinsinden kt; n k tu ta rl b ir b i
rim sistem i kullandk; b u sistem de tm u zu n lu k lar m etre cinsin
den, tm zam an lar saniye, tm k tleler kilogram , t m hzlar sa
niye b an a m etre, tm k u vvetler nevton cinsindendir. B aka
b ir tu tarl birim sistemi de kullanabilirdik -yerdeitirm e b ir
u zunluk olduundan, o sistem de kullanlan uzu n lu k birim i n ey
se y a n t d a daim a o birim cinsinden kar.)
T hom son form lnn tretilii E k B de cebirsel olarak g ste
riliyor. B ununla birlikte, niin b u biimi ald n cebirsiz bile
grm ek kolaydr. A klda tutulm as gereken nem li n o k ta udur:
K atot n paracklar zerine uygulanan kuvvetler, o n lara t
pn eksenine dik b ir ivme kazandrr, yle ki p arac k la r sapm a
blgesinden geerken geli d o ru ltu su n a dik alard a k k b ir
hz bileenine sahip olurlar. Bu bileen, ivmeyle sapm a blgesin
de geen zam ann arpm na eittir. Anlalm ay kolaylatrm ak
iin ekilde gr ld gibi, t p y a ta y ve sapm a aaya d oru
olsun. S ap m a blgesinden so n ra n paracklar srklenm e
blgesine girer; o rad a zerlerine etkiyen hibir kuvvet olm ad
iin, y a ta y ve d ey hz bileenlerini korurlar. H e r b ir d o ru ltu
d a k a t edilen yol, o d o ru ltu d ak i hz bileeni ile geen zam ann
arpm na eit olduundan, t p n u cu n a v u rd u u n d a nn aa
ya y erdeitirm esi basite sap m a blgesinde oluan aaya
hz bileeni ile s r k lenm e blgesinde geen zam ann arpm
dr. (S ap m a blgesindeyken nn yerdeitirm esini nem sem i
yo ru z; n k bu blge srklenm e blgesine g re ok ksadr;
p arack lar o ra d a ok a.z zam an harcarlar; yle ki o ra d a o rtay a
kacak y erd e itirm e greli o larak ok k k t r.) T m n b ir

aray a getirirsek, t p n u cu n a v u rd u u n d a nn yerdeitirm esinin, sapm a blgesindeki aaya ivme arp sapm a blgesinde
geen zam an (bu arpm aaya hz verir) arp srklenm e
blgesinde g een zam ana eit olduunu grrz. In p arac k
larnn h er b ir blgede harcad zam an, blgenin u zunluu bl (sabit) y a ta y hzdr; T hom son fo rm lnn pa 3n n d a saptrm a
ve srklenm e blgelerinin uzunluklarnn o rtay a km asnn ve
p ay d asn d a ise n hznn iki kez (yani k aresinin) grnm esi
nin nedeni b u d u r. Son olarak, N ew to n 'u n ikinci H a re k e t Yasasn a gre, h erh an g i b ir d o ru ltu d ak i ivm e bileeni, b u d o ru l
tu d ak i k uvvetin ktleye blm ne eittir; bu nedenle Thom son
fo rm lnn p ay n d a ku v v et ve p aydasnda ktle o rta y a kar.
Bu deneyde, Thom son, n zerine etkiyen eitli elektrik y a
d a m anyetik kuvvetlerin neden olduu y erdeitirm eyi lt.
Bu, k ato t nlar h ak k n d a neyi aklar? T hom sonun form
lndeki niceliklerden sapm a ve srklenm e blgelerinin uzu n
luklar, k ato t n t p n n tasarm n d a belirlenm i bilinen nice
liklerdir. In p arack larn n ktlesi ve hz, bu paracklarn
saptanm as isten en zellikleridir. B iraz so n ra greceim iz gibi,
b ir p arac k zerine etkiyen kuvvet, paracn tad ykle
orantldr. T hom son form lne geri d n ersek g r r z ki, t
p n u cu n a a rp t n d a nn yerdeitirm esi, n p arac k la r
nn deikenlerinin zel b ir birleim iyle, y a n i paracklarn
elek trik y k lerin in ktlelerine ve hzlarnn karesine blm yle
orantldr. F a k a t bilm ek istenen gerekte y erd e itirm e deil
dir. A ran an nicelikler, n paracklarnn y k ve ktlesidir;
hz ise, belirli b ir k ato t n t p n d e olabilecek hzdr.
T hom son m anyetik kuvvetin neden olduu sapm ay d a le
re k bu gl alt edebildi. Az sonra, elektriksel kuvvetten
farkl olarak, b ir p arack zerine etkiyen m anyetik kuvvetin
paracn y k y le olduu k ad a r hzyla da orantl olduunu
greceiz. D olajnsyla m anyetik kuvvetlerin neden olduu y e r
deitirm e, elektriksel kuvvetlerin neden olduu y erdeitirm ey e gre n paracnn deikenlerinin farkl b ir birleim ine

baldr. E lek trik ve m aryetik kuvvetlerin neden olduu sap m a

lar lerek Thom son, n-parac deikenlerinin iki farkl
birleim inin deerlerini elde etti ve b u ekilde hem n p arac
nn hzn v e hem d e 3 ik ve ktlelerinin orann saptayabildi.
T h o m so n un sonular b u blm de d a h a so n ra ele aln acak
tr; fak at o n lara gelm eden nce elektrik ve m anyetik kuvvetler
h a k k n d a b ir eyler sylem em iz v e k ato t nnda y arattk lar
sapm ay hesaplam am z gerekir.

Geriye Dn: Elektriksel Kuvvetler

K atot n paracklarnn zelliklerini ren m ek am acyla
k ato t nlarnn elektriksel sap m a lm lerini kullanm ak iin,
T hom son bu parack lar zerine etkiyen elektriksel kuvveti h e
saplayabilm e! iydi. im di bu kuvvetleri tanm layan nicel k u ram a
ve nasl gelitiine b ir gz atacaz.
E lektriksel k u vvetler hakkndaki ilk dnceler, N e w to n un
ktleekim i kuvvetleri k u ra m n a ciddi yknm eler ierir. Principiii'nm so n u n d a N ew ton ktleekim ini, G ne v e gezegenler
zerine sahip olduklar kat m adde m iktarna bal olarak etk i
yen, h e ry n e doru snrsz uzaklklara k a d a r y ay lan ve daim a
uzakln karesiyle azalan bir etki olarak tanm lar. Yani
1. |)ai(,ac'ign

2. piiiaca

I . pariicm
ktlesi

2. paracn
U ilesi

uygulad
k tleekim i
kuvveti

(1. v e 2. p iir a c k la r a r a s n d a k i u z a k lk )^

B urada G tem el b ir sabittir ve deeri, kuvvetler, ktleler ve

uzaklklar iin kullanlan birim sistem ine baldr. Bu deer d e
neyle bulunm aldr. ( ada lm lere gre, k u v v etler nevton,
ktleler kilogram ve uzaklklar m etre ile lldnde, G =
6,672 X 10" o larak b u lunur.) N ew to n Y asasnn ou ayrnts
akla y ak n g r n r. B ir cism in dierini ekm e kuvveti doal
olarak cisim lerin ktleleriyle orantldr; bylece rnein k tle
lerden biri iki k atm a karlrsa, kuvvet de iki k atn a kar ve ci

sim ler b irb irlerin d en uzaklatrlrsa, doal o larak k u v v et de

azalr. E lek trik sel k uvvetin de b en z er b ir y a sa y a uyabileceini,
uzakln k aresiyle ters o rantl olacan, a n c ak ktleekim i
k u v v etinde k tlelerin oynad ro l bu kez elek trik y k n n
oynayacen d n m ek k ar konulm az b ir d u ru m d u r.
E lek trik sel kuvvetin uzaklkla ilikisini lm e y n n d e ilk gi
riim, 1760 3nlm da isvireli fiziki D aniel B ernoulli (17001782) tarafn d an yapld. B ernoullinin aygt ok ilkeldi; elekt
riksel ekm e v e itm enin ters-k are yasasn g erekten buldu mu
y o k sa sadece gzlem lerinin b u ngrlen y asay la ujm tuunu
m u snad, oras ak deil.
T ers-k are yasas, oksijeni bulan Ingiliz fiziki ve kim yac J o
seph P riestley (1735-180-4) tara fn d an olduka dolayl d a y a n a k
larla ng r ld . Priestley, elektriklenm i kapal b ir metal kap
iine yerletirilm i b ir cism in (kabn k en a rlarn a y a k n olsa b i
le) hibir elektriksel k u v v et duym adn gzledi. Bu, N ew ton
taraln d an bulunm u b ir sonucu anm satyordu: Ktleekim i
k u v v etlerinin uzakln karesiyle te rs orantl ln m b ir sonucu
olarak, ii bo kresel bir ktlenin iindeki bir cisim, krenin
k en arn d an hibir ktlesel ekim hissetm ez. F ak at bu iyi bir
k arlatrm a deildi. nk ktlesel ekim sz ko n u su oldu
u n d a k ren in iinde kuvvetin olm ay, can alc bir biim de
k resel sim etriyle ilikilidir: oysa m etal bir kab n iinde elekt
riksel k u v v etlerin olm am asnn nedeni bir bakm a elek trik y k
lerinin m etal y z e y zerine d alm alardr ve b u k a b n biim i ne
o lu rsa olsun geerlidir.
E lek trik sel kuvvetin te rs-k a re yasasyla ilgili d o ru d a n d e
neysel snam alar, 1769d a J o h n R obison (1739-1805) tara fn
d a n sadece itm e iin ve 1775te, baslm am b ir alm ada,
H e n ry C av en d ish ta ra fn d a n gerekletirildi. (T hom son un
C am b rid g edeki lab o ra tu v arn a d a h a so n ra C avendish ad veril
di). B u n u n la birlikte, gerek ten inandrc ilk deneysel testler
C harles A ug u stin e C oulom b (1736-1806) tara fn d an 1785te
yapld.

C oulom b b ir ask eri m hendisti; 1764-1772 ja lla r arasn d a

M a rtin iq u e 'de B o u rb o n K alesinin yapm m y n e tirk e n iini
rendi, am a salm kaybetti. F ra n sa y a geri dndnde, R oc
h efo rtd ak i tersan elerd e s rt n m e zerine ok ayrntl deneyler
y a p m a olana buldu ve 1781de Bilim ler A kadem isi'ne seildi.
Bu, ona P arise yerlem e v e zam annn ounu aratrm ay a
ayrm a frsat verdi. 1785 ve 1791 y lla n arasn d a elek trik ve
m anyetizm a zerine y ap t aratrm alan n n sonularn Akadem in in y e d i Bilimsel A n d a'n d a yaym lad.
Coulomb, kk m rver z topaklar arasndaki kuvvetleri
lmek iin, burulm a terazisi ad verilen ve kendi buluu olan ok
hassas bir aygt kulland. eitli y k le r ve uzaklklar iin ters-kare kuvvet yasasnn kesinlikle geerli olduunu, rnein topaklar
arasndaki uzaklk y arya indirildiinde aralanndaki kuvvetin 4
kat arttn grd. Ktleekimi yasasndan rneksem eyle bekle
nebilecei gibi. Coulomb, elektrik ykl cisim ler arasndaki kuv
vetin elektrik yklerinin (C oulom bun kendi deyiiyle "elektriksel
ktlelerin) arpm yla orantl olduunu d a ifade etm iti. Yani,
1 . p arac n
2. parcgu
uy g u lad

elek trik sel k u v v et

1. p arac n
e le k trik y k
( 1 . vc

2 . p arac n
e le k trik y k

. p a r a c k la r a ra sn d a k i uzaklk)^

B urada k^, G gibi, tem el bir sabittir ve kuvvet, y k ve uzaklk

lar tanm lam ak iin kullanlan birim sistem ine baldr, yine de
neyle saptanm aldr.
C oulom b elektriksel kuvvetin y k lerin arp m n a bal oldu
unu snam ak iin, elektrikle y k l iki m rv er z topa a ra
sndaki kuvveti belirli b ir uzak lk ta lt ve so n ra to p ak lard an
birini alp eit b y k l k te y k s z bir dier to p a a dedirdi;
bylece bu to p a n y k d i er to p ak la eit o larak paylalm ve
dolaysyla y k y ary a dm t. S onra bu to p ak te k ra r nce
ki k o n u m u n a yerletirildi; C oulom b Y asasn d an beklendii gi
bi, b u n u n la d i er elek trik y k l to p ak arasndaki kuvvetin y a
rya indii b u lu n d u .

K uvvet y n l t i r nicelik, y a n i v ek t rd r; bu nedenle elekt

riksel kuvvetin y n h ak k n d a d a b ir ey sylem ek gerekir.
C oulom b kesin o larak b u n u b elirtti mi bilm iyorum ; a m a elekt
riksel kuv v etin iki y k b irletiren izgi boyunca olduu nere
deyse aktr. (E tk i edeceini dnebileceiniz baka zel b ir
y n y o k tu r.) tici kuv vetin a rt ve ekici k u vvetin eksi olduu
y o lu n d ak i anlam ay benim serseniz, k^nin art bir say olduu
n u syleyerek D u F a y n b en zer y k le r ite r ve zt y k le r ek er
gzlem ini zetlem i olursunuz.
E lek trik y k iin hangi birim i kuUanm aljnz? P ra tik bir
elektrik birim sistem i vardr; bu sistem de tem el birim , elektrik
akm m iktar olan am perdir. A m perin asl tanm , elektrik
ak m lan arasn d ak i m anyetik kuvvetlere dayanr; fakat u an
iin am peri b ir am p erlik b ir sigortay a ttra n akm olarak d
nebiliriz. P ratik elektrik y k birim i couIombduT (C ) ve bir
am perlik akm tayan bir telin h erhangi b ir kesitinden b ir sani
y e d e geen elek trik y k olarak tanm lanr. (Y ani am per, sani
y e bana coulom bdur.) K uvvetler nevton, u zak lk lar m etre ve
y k le r coulom b cinsinden verildiinde, k^, 8,987 x lO Nm^/C^
lik llen deere sahiptir. (E le k trik y k birim ini elektrostatik

birim ya. d a statcoulomb olarak alm ak d a olasdr; bu birim , k^

sabiti 1 deerine sah ip olacak biim de tanm lanr. B ununla b ir
likte, bu, ok sk kullanlan b ir y k birim i deildir ve biz sade
ce p ra tik sistem i kullanacaz.)
C oulom b Y asasn, ilk kez J a m e s C lerk M axw ellin y ap t
gibi, ada terim lerle te k ra r ifade etm ek ok elverilidir. H e r
hangi b ir cisim zerindeki elektriksel kuvvet, daim a o cism in
elek trik 3ikyle orantldr. O ra n t a rp an n a e le k trik alan di
yebiliriz; bylece yasa.
B ir cisim z e rin d e k i
e le k trik se l k u v v e t

K u v v etin etk id i i
cism in e le k trik 3 m k

E le k trik
a la n

biim ini alr. B u ekilde tan m lan an elek trik alan, cism in y e r
letirildii y e re ve elektrik alann do u ran tm d i er cisim lerin

JTent:
m./.

F<f. S.

Fiy-4/\w!Fr

tM

T ? ifftuiK je-

C oulom b'un 1786'te resim lenm i burulm a terazisi. Colom b elektriksel ekm e iin tersk are yasasn bu teraziyle kantlam t.

elek trik y k lerin e ve uzaklklarna aka baldr; fakat kuvve

tin etkidii cismin d o asna ve tad y k e bal deildir. r
nein, bir cisim zerin deki elektriksel kuvvet b ir b a k a cisim ta
ra fn d an uyguland zam an, C oulom b Y asas aadaki gibi de
yo ru m lanabilir:

Y kl bir cismin neden

olduu elektrik alan

A lan d o u ra n cism in
ele k trik 3 / k
(A lan d o u ra n cisim den olan uzaklk)^

B u iki k u raln birletirilm esi, tam olarak C oulom b Y asasnn

zg n eklini v erir.
E lek trik alannn birim i, y k birim i b ana kuvvet birim idir;
y a n i nevton bl coulom bdur. K uvvet gibi, elek trik alan d a
y n l b ir niceliktir; cism in y k a rt ise b y k l cisim zerine
etk iy en elektriksel k u v v et alan ile ayn y n d e, cism in y k eksi
ise zity n d e d ir. B irden fazla y k tarafn d an d ourulan elektrik
alan, h er b ir y k n do u rd u u elektrik alanlarnn vektrel
toplam dr; y an i toplam elektrik alannn h e r b ir bileeni (k u
zey, dou, y u k ar), tek tek elektrik alanlarnn ilgili bileenleri
nin toplam dr.
E lek trik alan kavram nn o rta y a atlm as, N e w to n 'un b ir
cisim b a k a b ir cism e belli bir m esafeden d o ru d an d o ru y a et
ki e d e r biim indeki ku v v et dncesinden bizi u zaklatrr.
B u n u n y erin e, verilen b ir n o k tad ak i elektrik alan, uz.d.yn o
n o k tad ak i yle b ir zellii olarak d n l r ki; bu zellik o
n o k tad ak i h er y k l cism e d o ru d an etki ed er ve b ak a n okta
lard a k i tm y k le rd e n k a tk la r alr. A lanlar sadece p arac k la r
arasn d ak i kuvvetleri hesaplam ada bize y ard m eden m atem a
tiksel k u rn a zlk la r deil, k en d i gereklikleri olan fiziksel varlk
lard r -belki de E vrenim izin, p arac k la rd an d a h a tem el olan
sakinleri o larak m o d ern fizikte g n getike y erlerin i glendi
riyorlar.
E lek trik alanlar iin zgn o larak M ichael F ara d ay (17911867) tarafn d an tasarlanm b ir resim sel betim lem e, bu alanla
rn nasl d av ran d k lar v e h a tta basit d u ru m lard a, T hom son'un
k a to t n t p n d ek in e b en zer olarak, nasl hesap edilebilecek
leri h ak k n d a iyi b ir sezgisel kavra 3u olana v e rir (B aknz, E k
C ). U zayn h e r y erin e, h e r n o k tad a o nok tad ak i elektriksel ala- *
* B u birim , blm n so n u n d a aklanacak nedenlerden tr, d ah a yaygn ekilde volt
bl m etre olarak bilinir.

m n y n n g steren izgiler izin. Belirli b ir n o k tad a elektrik

alan n a d ik k k b ir 3 nizey iinden geen izgi sa3 nsm, bu
n o k tad ak i alann iddeti ile y z e y alannn arpm na eit olacak
ekilde aln.* B ir te k noktasal y k iin, izgiler h e r y e rd e y k
te n d ary a (ya d a y k eksi ise, 3ike doru) ynelm i olacak
la r v e 3ik n etrafn d aki b ir k re n in yzeyinden geen izgile
rin says, k re 3 ize 3 nnin alanyla elektriksel alann arpm na
eit olacaktr. K ren in 3nize 3 y arap n n karesiyle orantldr;
te y a n d a n , b iraz nce g rd m z gibi, m erkezindeki ykl
cism in b ir k re 3 nizeyi zerinde douraca elektrik alan y a r
apn k aresiyle te rs orantldr. D olaysyla, kre 3 m zeyinden
geen izgi sa3nsn hesapladm zda, y a r a p la r birbirini g t
r r: izgi says, k ren in y a r a p n a bal deildir. Y kl bir
cism in etrafndaki b ir k re y zey in d en geen izgi says, btn
k re le r iin ay n o ld u u n a gre, y k s z uzayda izgiler hibir
y e rd e n belam azlar y a d a hibir y erd e sonlanm azlar. stelik,
keyf b ir y k dalm nn alan, tek te k y k lerin o lu tu rd u u
alanlarn to p lam d r ve so n u ta alan izgilerinin bu zellii ge
nelde d o ru olacaktr.
B t n b u n larn am ac, bilinen b ir alan dzenleniini alp, b u
nu te k ra r alan izgileri cinsinden ifade etm ek deildir; d a h a
ok, eitli d u ru m lard a, alan izgilerinin sezgisel o larak akla y a
kn gelen zelliklerinden h arek etle elektrik alanlarnn nasl he
saplanacan renm ektir.

Katot Inlarnn Elektriksel Sapmas

T hom son u n deneyinde, elektriksel kuvvetler, paralel d u ra n
y k l m etal lev h alar tarafn d an retilm iti (54. sa3 d ad a k i ekle
b ak nz). D a h a nce g rd m z gibi, h erh an g i b i r 3 m kl cisim
ze rin d ek i elek trik kuvveti, genel olarak y k ile cism in b u lu n
* Bu tanm ile, ku v v et izgilerinin says, elektrik a l c n betim lem ek iin kullanlan biri
m e baldr. rn e in elektrik alanm statcoulom b b ana din, y a d a coulom b bana nevto n y a d a b ak a b ir ey cinsinden verirsek, izgi saylan ok farkl olur. Bu, alan izgile
rin in g erek olm adm , alan izgileri sa3 asna m utlak bir nem verilem eyeceini; sadece
y n lerin ve farkl noktalardaki bal sa 3 n lan n anlam l olduunu v u rg u lam ay ay arar.

duu nok tad ak i elektriksel alan deerinin arp u n eklinde ifa

de edilebilir. D olaysyla, k a to t n sapm asnn lm lerini k a
to t n parack larn n zellikleri cinsinden y o ru m lam ak iin
T hom son'un, levhalar arasn d a nn yolu boyunca elek trik ala
nn belirleyebilm esi gerekiyordu.
T hom son deneyinde m etal levhalarn uzu n lu u n u n ve geni
liinin levhalarn arasndaki uzakla gre ok ok b y k o ld u
u hesab a katlrsa, bu problem m thi basitleir. Sonuta, lev
halar arasn d ak i birok noktada, levha kenarlarnn etkileri gz
ard edilir. B ylece levhalarn k en a rlarn a y ak n y e rle r dnda,
levhalar arasn d ak i elektrik alan, 48. sayfadaki ekilde g r l
d gibi (art lev h adan eksi levhaya doru) levhalara dik ol
m aldr; nk ynelm esini bekleyebileceim iz bak a zel bir
dorultu y o k tu r. stelik, elek trik alan levhalar b oyunca konu
m a bal olam az: Z ira levha zerindeki h er n o k ta b ir dieriyle
ayndr (L evhalarn zerine d zg n olm ayan bir y k dalm
koysak bile; b y k le rin oluturaca elektrik kuvvetleri, d a
lm d zg n hale geliceye k adar, m etal levhalarn iindeki y k
leri o raya b u ray a h areket e ttirir). Son ve belki d e en artc
olan; levhalar arasn d aki b ir n o k tad a elektrik alannn, bu n o k
tadan levhalara olan uzakla da bal olm aydr. te bu,
elektrik alann, birim y zey d en geen alan izgilerinin says
olarik yorum lam am zn bir sonucudur. 48. sayfadaki ekle b a
k ar bakm az g r l r ki; levhalar arasndaki h er y e rd e (hangi
levhaya ne k a d a r y ak n y a d a uzak olursa olsun) alan izgileri
ne dik olarak yerletirildii dnlen belirli bir y zey d en ayn
sayda alan izgisi geer.
Bylece u so n u ca varrz: T hom son'un problem inde elekt
riksel kuvvet, g erekten de k ato t n t p n n eksenine diktir
ve bykl, elek tro nun y k ile b ir sabitin (yani elektrik ala
nnn) arp m n a eittir. 35. sayfada verilen so n u lan k u llan a
rak elektriksel kuvvetlerin, k a to t nn t p n b r u c u n d a aa
daki form l ile verilen m ik ta rd a b ir yerdeitirm eye u ra tt
n anlarz:

Y a ltlm b ir e k si y k n
e le k trik a la n izg ileri

B ir ift a r t y k n e le k trik a la n izgileri

Y altlm b ir a r t y k n
e le k trik a la n iz g ileri

-^

. +

-t--K

Ci i i i 1 I I 1)
Z t y kl bir iFt paralel metal levha arasndaki elektrik alan izgileri

E le k trik alam n m
y o l at k a to t
n n n

yerd eitir mesi

In p a r a c E le k tr ik
S a p m a blgesi
S r k le n m e
m n y k ^ a la n
^
u z u n lu u
^ blgesi u zu n lu u
In p a r a c n n
k tle si

In p a r a c n n
hz

In paracklar h ak k n d a b ir eyler renm ek am acyla bu

sapm a lm lerini ku llanm ak iin, y k l m etal lev h alar arasn
daki elektrik alannn deerini bilm ek gerekir. B unu bulm ann
b ir y o lu, elek trik y k bilinen b ir snam a paracn levhalar
iirasm a koym ak ve ona etkiyen kuvveti lm ektir; bu d u ru m d a
elektrik alan, bu kuvvetin snam a paracnn y k n e oran
dr. E lektrik alan, m etal levhalar y klem ek iin kullanlan ba
tary an n bilinen gerilim inden ve levhalar aras uzaklktan d a
saplanabilir. G erekte T hom son tarafn d an kullanlan y ntem
buydu; fakat buna, gerilim den ne kastettiim izi gzden geir
dikten so n ra geri dneceiz. im dilik elektrik alann, basite
herhangi b ir yntem le saptanm bir nicelik o larak dnelim .
G r ld gibi, elektrik kuvvetlerinin yol at k ato t nla
rnn sapm asnn lm , sadece n paracklarnn y k n n
bu p arack larn ktlesiyle hzlarnn karesinin arp m n a oran
n bulm am z salar. K atot n paracklar iin y k n ktleye
orann bulm ak, onlarn hzn bilmeyi g erek tirir. T hom son
1894te b u n u d o ru d an lm t; fakat lm hatalyd ve
1897 y e gelindiinde b u n a gvenm em ek gerektiine k a ra r v er
di ve hza farkl ekilde bal olan b ir kuvvetin m ey d an a g etir
dii sapm ay lt: Bu ku v v et m anyetizm a kuvvetiydi.

Geriye Dn: Manyetik Kuvvetler

M an y etizm a olg u su na ilikin bilgilerim iz en az elektrikle ilgi
li bilgilerim iz k a d a r eskiye dayanr. P la to n un T im a io su sadece

k e h rib a rd a n deil, H erak lit ta n d an d a sz ediyordu. B u bir

m anyetit ubuk, y a n i dem ir filizinin doal biim de m knatslan
m b ir parasyd, yle ki k k dem ir krntlarn kaldryor
ve o n lara d a ayn y eten e i v eriyordu.* M an y etit u b u k lar eski
inde de biliniyordu. S ihirbazlk am acyla pu su la o larak kulla
nllarna ait M S 83 ylndan kalm a gizem li k ay n a k la r var.**
K k b ir balk eklinde m knatsl dem irden y aplm suda
y ze n b ir m anyetik pusulann ayrntl betim lenii, 1084 tarihli
b ir in k itab n d a b u lu nm utur.*** M an y etit u b u k larn k k
m etal krntlarn k endilerine eken iki k u tb a sahip olduklarn
ve bu k u tu p lard a n birinin kuzeye doru ekildiini (kuzeyi
arayp b u lan k u tu p ), dierinin ise gneye d oru ekildiini ilk
kefedenler de gene inlilerdi.'^
M anyetizm a bilgileri B aty a g e geldi; fak at m anyetit ubuklarn k u tu p lu oluuna, 1269'da P ierre de M arico u rt (P e te r Peregrinus o larak d a bilinir) iaret etmiti.'^ M aricourt, u temel
gzlem de bulunm utu: B ir m knatsn kuzeyi arayp-bulan k u t
bu b ir b ak a m knatsn kuzeyi arayp-bulan k u tb u n u ite r ve iki
gneyi aray p -b u lan k u tu p arasn d a d a ayn ey olur; kuze 3
aray p -b u lan k u tu p , gneyi arayp-bulan kutbu eker.
M anyetizm ann bilimsel tem elleri, E lizabeth L o n d rasn d a
W illiam G ilbert tarafn d an atld. M aric o u rtun m knatslarn
k u tu p lu oluuyla ilgili gzlem ine gvenen G ilbert, d o ru olarak
b u nun, m anyetik p u su la iin b ir aklam a getireceini kestirdi.
D n y an n kendisi dev b ir m knatstr; g neyi-ara 3n p -b u lan
* Bu ilizin Y u n an ca ad X.l6 o(J MaTVTTlG, M agnesia tadr, bu ismi filizin karld
Bat A nadolu'daki M agnesia (im diki adyla M anisa) ehrinden alm tr. G nm z
deki ad m agnetit, y a da F e 3 0 4 t r. M agnesia ehri adn sadece m knatslara ve m agnetite deil, m agnezyum elem entine de verm itir: nk bu elem ent de m agnesia filizin
den elde edilm itir.
Bu, W ang C hong'un Lun H en g (rdelem eler) adl kitabdr. Needham*^ gneyi sapta
yan kak diyerek m anyetitten sz eder; nk bu kak Byk Ay takmyldz biimin
de oyulm u bir m anyetit parasdr. Cilal bir bronz tabak zerine konduunda, bu oyul
m u ta gneyi iaret edecek ekilde dner. in ilgin yan, in'de manyetik pusulalar be
tim lerken daima, gneyi gsteriyor derler; A vrupa'da ise k u zey i...
Bu kitap, N eedham '^ tarafndan alntlanan T seng K ung-Liang'n Wu Ching Tsung
Yau ( nem li A skeri T ek niklerin zeti) adl eseridir. Bu pusuladaki dem ir balk,
m anyetit ub u k ile v u ru la ra k m knatslanm am ; dem ir nce stlm ve soutulurken
kuzey-gney d o ru ltu su n d a sabit tutulm utur.

m anyetik k u tb u , corafi K uzey K u tb u n u n y a k n la rn d a b ir y e r

d ed ir ve p u su la o larak kullanlan herhangi b ir m knatsn kuze3 u-ara 3n p -b u lan k u tb u n u eker. Belki d e en nem lisi Gilb e r tin, elek trik ve m anyetizm ay, benzerliklerine karn farkl
olaylar o larak alglam asyd: B ir m anyetit u b u k sadece dem iri
eker, fa k at b u n u b ak a b ir eye siirtlm eksizin y a p a r; oysa
k eh rib a r h er m alzem e krntsn eker, fak at b u n u an cak bir
b ak a u y g u n m alzem eyle s rt l p elektriklendikten so n ra y a
par. B u n lar farkl olaylar olsa da, elektrik ve m anyetizm a ok
d erin d en ilikilidir. A rtk biliyoruz ki, b ir m anyetit u b u k y a da
U m knatsnn m anyetizm as, dem ir atom larnn iindeki elekt
rik ak m larn d an ileri gelir. Y erin m anyetizm as da, gezegenim i
zin iindeki erim i m alzem e ierisinde akan elektrik akm lar
vastasyla oluur. Bu k arm ak olaylar hl aratrlyor am a bu
aratrm alarn am ac, m anyetizm ann kendisi h a k k n d a bir ey
ler ren m ek ten ok, dem ir atom larnn k atilar iinde kendile
rini nasl dzenlediklerini y a d a m addenin Y erk rem iz iinde
nasl h arek et etliini renm ek... G ilb e rtten sonra, m anyetiz
m ann doasn anlam a y n n d ek i ilerlem eler, dem irin y a da
Y er'in m anyetizm asn inceleyerek deil de, elektrom anyetiz
may, yani k ontroll elektrik akm larnn do u rd u u m anyetiz
may inceleyerek gerekletirildi.
lilektrom anyetizraay bulm a o nuru, H ans C h ristia n O erste d e (1777-1851) aittir. Bu b u luun k ay n ak lar tam anlam yla
b errak deildir. B ir ykye gre, K openhag n iv e rsite sin d e
p ro fes r olan O ersted , 1820 b alarn d a bir dersinde gsteri d e
neyi y a p a rk e n y ak n n d ak i b ir telden elek trik akm geirildi
inde p u su la inesinin saptn fa rk etm iti. O e rs te d in akm
kayna, otom obil ak sne benzeyen b ir b atary ay d . (B atarya,
1800de K ont A lessandro V olta (1745-1827) ta ra fn d a n b u lu n
m utu; b u b u lu tm A v ru p a d a elek trik akm nn zellikleri
zerine y ap lan deneyleri b y k lde artrm t. N e tu h a f ki,
O e rs te d den nce kim se elektrom anyetik etkilere d ik k at etm e
di.) B alangta O e rste d in elindeki elektrik akm lar ok zayft.

Akm tayan bir tel, b ir pusula inesi zerine bir kuvvet uygular. Kuvvetin y n, a k
mn y n n e baldr. A lttaki ekil, okuyucudan sayfaya doru giden b ir elektrik akm
n a sahip bir telin yak n n d ak i kuvvetin y n n gsterm ektedir.

T em m uz 1820de o k d a h a g l b ir b a ta y a ile deneylerini

te k ra rla d n d a ise, so n u lar arpcyd. Akm tayan b ir telin
y a k n n a getirilen b ir p u su la inesi, tele ve pusulayla tel a ra sn
daki izgiye dik k o n u m a gelinceye k a d a r salnyordu. P u su la
inenin gsterdii d o ru ltu d a kesintisiz biim de h a re k e t e ttiri
lirse, telin etra fn d a b ir em ber iziliyordu. E lek trik akm nn
y n d e itirild i in d e ise, p u su la inesinin y n te rs d n y o r
du. P u su la ile telin arasn a cam, m etal y a d a ta h ta lev h alar k o n
d u u n d a bile etk iler s r y o rd u . O ersted , k sa b ir sre sonra,
etk in in karlkl old uunu gsterdi; Sadece akm tayan b ir
tel, b ir m k n ats zerine, rnein b ir p u su la inesi zerine k u v
v et uyg u lam ak la kalm yor, b ir m knats da, elek trik akm ta
y a n b ir bobin zerin e k u v v et uyguluyordu; yle ki bob in in b ir
u cu m k n atsn k u ze y k u tb u , d i er u c u ise g n ey k u tb u gibi

d av ran y o rd u . S o n u olarak, e lek trik v e m an y etizm a tam am en

ayr ey ler deildi.
am zda bilim alanndaki iletiim in ve bilim sel deiim in
nceki y z 3n llardan d ah a hzl olduu sylenir. F a k a t o dnem
de b irk a keif, O e rs te d in elektrom anyetizm ay bulu u n d an
hem en y ararlan m t. O e rste d in ilk sonulan, L atince yazlm
d rt sayfalk b ir m akaleyle 21 T em m uz 1820de d u y u ru ld u ve
hem en A v ru p adaki bilim sel akadem ilere gnderildi.*'' O y l b it
m eden m akalenin evirileri, ngiliz, Fransz, Alm an, Italyan ve
D an im ark a bilim sel dergilerinde km t bile.
O e rs te d in sonularnn 11 E yll 1820de P aristeki Fransz
E n stit s nde duyurulm as tarih i b ir nem tayordu. D inleyi
ciler arasn d a, Politeknik O k u lu n d a m atem atik profesr olan
A ndr M arie A m pre (1775-1836) de vard. A m pre derhal bir
d eney dizisine balad ve E n stit n n b ir sonraki toplantsnda,
ki sadece b ir h afta sonrayd, o k can alc yeni bir sonu d u y u r
du; S adece elektrik akm lan m k n atslar zerine v e m knatslar
elektrik akm lar zerine k u v v etler uygulam yor, ayn zam anda
elektrik akm lar d a birbirleri zerine kuvvetler uyguluyordu.
D a h a ak sylem ek gerekirse, ayn ynde akan elek trik akm
larna sahip paralel teller birbirlerini iter, zt y n lerd e elektrik
akm larn a sah ip paralel teller ise birbirlerini eker. B ir sre
so n ra A m pre, tm m anyetizm ann elektrom anyetizm a olduu
so n u cu n a vard; B ir doal m knatsa m anyetik zelliklerini v e
ren, m knatstaki paracklarn ilerinde dolanp d u ra n k
ck elek trik akm lardr.
E lek tro m an y e tiz m a n n ay rn tl zellikleri. A m p re ta ra fn
d an ve b iraz farkl b ir y a k la m la J e a n -B a p tiste B iot (17741862) v e F lix S a v a rt (1791-1841) ta ra fn d a n d a h a b a k a d e
n ey lere v e m atem atik sel zm lem elere d a y a n d rla ra k a r a
trld. E n b asit rn ek , e le k trik akm tay an iki u zu n paralel
tel den ey iy d i. A m p re 'in b u ld u u gibi, b ir telin d i erin e u y
gulad k u v v et, aa d ak i fo rm l ile verilen b ir b y k l e
sah iptir:

. te l ta ra fn d a n
1 . te le u y g u la n a n =
kuvvet

2k

1. te ld ek i
ak m

2. te ld ek i
ak m

T elle rin
boyu

T e lle r a ra sn d a k i u z a k lk

B u ra d a k^, kuvvetleri ve elek trik akm larn lm ek iin ku l

lan lan birim lere bal b ir b a k a evrensel sabittir.* A km birim i
olan "am p er, elek trik ak m lan am p er cinsinden ve k u vvetler
n e v to n cinsinden lldnde, k ^ = 10"^ deerini alacak biim
d e tanm lanr.** *
o k d ah a karm ak d urum larla ba edebilm ek iin, akm ele
m anlar arasndaki kuvvet iin b ir genel form l yazm ak yerine,
elektrikte kullanlan b iryaklam izleyerek m anyetik alan k av ra
mn o rtaya atm ak d ah a elverilidir. H erhangi b ir noktadaki
m anyetik alann yn, basite o noktadaki b ir m knatsn kuzeyiaray an -k u tb u tarafndan hissedilen m anyetik kuvvetin yn ola
rak tanm lanr. B ir m anyetit ubuk y a d a kalc m knatsn evre
sindeki m anyetik alan, kuzeyi-arayan k u tu p tan darya (nk
b en zer k u tu p lar birbirlerini iter), gneyi-arayan k u tb a doru
( n k zt k u tu p lar eker) ynelir. A yrca O ersted'in bulduu gi
bi, ekm tayan dorusal uzun b ir telin yaknndaki b ir no k tad a
m anyetik alan, tele ve bu no k ta ile tel arasndaki izgiye diktir**
* M adem ki k. bu form lle tanm lanyor; neden 2k ^ deerine sahip
gibi bir baka
sabit tanm lam adk diyebilirsiniz; bylece fazladan 2 arpann kuilanm akszn form l'
m z K cinsinden yazabilirdik. N edeni udur: B u rad a 2 arpann bu ekilde ortadan
kaldrsaydk. baka b ir y e rd e o rtay a kacakt. rnein, boylarna gre birbirlerinden
ok u zak ta olan iki ksa paralel akm teli arasndaki kuvvet, bu kez fazladan bir j ar
pan ierir.
** Bu, am perin zgn tanm dr; b ir bakm a uygulam ay kolaylatrm ak iin, elektroliz
le ilgili y ap lan bir tanm n y erini alm tr; ki bu 3. B lm 'de tartlacaktr. A b am p ery a
da elektrom anyetik birim (emb) denen bir baka birim daha vardr; bu birim , birbirlerin
den I cm uzaklkta d u ra n ve 1 abam perlik akm lar tayan ok uzun iki telin arasnda
uzunluk bana v a r olan kuvvet, 2 din/cm olacak ekilde tanm lanr (yani, kuvvetler din
ve akm lar abam per cinsinden lldnde k ^ l'd ir). B uradan kolayca 1 abam per =10
am p er sonucu karlabilir. B ir sre nce (bana gre y an la dlerek), santim etre, gram
ve saniyeye dayanan elektrom anyetik birim ler yerine, sanki daha kullanl birim lerm i
gibi, am p er ve bunu n la ilgili coulomb, volt gibi birim ler ortaya atlmtr.
**** A m pre, akm^tay^an u zu n dorusal b ir tel tarcdindan dourulan m anyetik alann
y n n saptam ak iin uygun b ir k ural verm iti: Tel boyunca akm y n n d e 30 izen ve
alann llecei n o k tay a b ak an k k b ir adam d nrz. Bu d u ru m d a alan, y z
c n n sol k o lu n u n y n n d e olacaktr. Bu kural anlatm ann b ir b ak a y o lu d a udur:
Sa elinizin baparm an akm n y n n gsterecek ekilde telin zerine koyarsanz, o
zam an d rt parm anz m anyetik alann y n n d e kvrlacaktr.

Bir u b u k m knatsn etrafndaki m anyetik alan izgileri

(51. sayfadaki ekle b aknz). Z aten d ah a nce deinildii gibi.

A m pre, ikinci paralel tel zerindeki m anyetik kuv v etin b ir tel
den dierine olan izgi b o y u n ca ve her iki tele de dik olduunu
bulm utu; b ir baka deyile, kuvvet, tellere ve m anyetik alana
diktir. Bu, genel k u ra ld r -akm tayan telin kk b ir paras
zerine m anyetik kuvvet, daim a hem m anyetik ala n a ve hem de
tele dik bir d o ru ltu d a etkir. (55. sayfadaki ekle baknz).
Belirli b ir m anyetik alan iinde bulunan b ir tel paras zerin
deki kuvvet, telin tad akm ile ve tel parasnn uzunluu ile
orantldr. Bu kuvvet, ayrca alan ve tel arasndaki aya d a ba
ldr; alanla tel paralel olduklarnda kuvvet sfra der, dik ol
d u k larn d a ise en b yk deerine ular. Bylece, m anyetik ala
n a dik ada tu tu lan bir tel paras zerine uygulanan kuvvetin.
T el z e rin d e k i
kuvvet

T e lin ta d

T elin

a k m

u z u n lu u

M a n y e tik
alan

form lyle verildiini belirterek, m anyetik alann b ykln

tanm layabiliriz. B u n a gre, m anyetik alanm birim i, akm ba
n a u zu n lu k ban a kuvvet, rnein nevton/am per.m etredir.*
** Bu birim , b u ra d a bizi ilgilendirm eyen nedenlerle, weber/m^ olarak d a adlandrlr.
M an y etik alan n b ir b a k a birim i olan gauss, fizikiler arasn d a ok kullanlm aktadr. 1
gauss, 10 nevton/am per.m etreye eit olacak ekilde tanm lanr. M anyetik alan birim i
olarak gaussun kullanm ylesine y ay g n d r ki; denizaltlarn y erin m anyetik alanndan
aldklar ok az mknatslcinmay grev dnnde giderm e ilem ine, A m erika Birleik
D evletleri D en iz K uvvetleri'nde 'g au ss-b o altm a (degaussing) denir.

Y erin m anyetik alan 5 x 10"' N /am p.m , yldzlararas uzaydaki

m an y etik alan genelde 1 0 N /am p.m kadardr; m odern laboratu v a rla rd a srekli olarak tutulabilen en iddetli m anyetik alan
ise y ak lak 10 N /am p .m dir.
E lek trik akm tayan dorusal bir telin d o u rd u u m anye
tik alan ifade edecek b ir form l karm ak iin, im diye dek
rendiklerim izi bir aray a getirebiliriz. B ir an iin iki paralel tel
rneine dnelim ; o ra d a bir telin dou rd u u m anyetik alan, di
er tele d ik y n d ed ir. B ir tele d i er teldeki akm tara fn d an u y
g u lan an kuvvetin (53. sayfadaki form lle verildii gibi), ikinci
telin o lu tu rd u u m anyetik alan tarafn d an uygulanan kuvvet
(54. sayfadaki form lle verildii gibi) olm asn istersek; ikinci
telin douraca m anyetik alann aadaki form lle verilecei
ni grebiliriz:
T eld ek i a k m n n e d e n
o ld u u m a n y e tik alan

2k^

A km

T e ld e n o lan u zak lk

rn e in , 15 am p er ak n tayan u zu n b ir telden 0,02 m etre

tede o luan m anyetik alan, b u form lden
2 X 1 0 ^ X 15

0,02

= 1,5 X 10 'N/amp.m

o larak b u lu n u r. B u deer, Y e rin alanndan d a h a iddetlidir;

dolaysyla b ir p u su lan n inesini iddetli b ir ekilde saptrr.
E lektrom anyetizm ann kefi, ksa srede sadece bilimi deil,
teknoloj 3 d e etkiledi. elik fabrikalarm da v e p arac k hzland
rclarn d a k u llandan gl m knatslar, elektrom knatslardr,
b u n larn iindeki m anyetik alan, m anyetit ta y a d a d i er kak
m knatslarn dem ir atom larndaki k k akm lar tarafn d an de
il de, b ir tel bobininden geirilen elektrik ak m lan tarafndan
o lu tu ru lu r, in san lk tarihi asndan elektrom anyetizm ann bel
ki de en nem li uygulam as telgraftr. A m prein hem en grd
gibi, b ir p u su la inesinin sapm as bize, a n a h ta r u z a k ta d a ol
sa, b ir tel zerin d en akm n getiini syleyebilir; bylece "al
m alar" ve "kapanm alar"dan oluan b ir diziye indirgenen b ir m e
saj, kullanlan tel yeterince gl bir akm tad srece uzak
lara yollanabilir. O e rsted in kefinden sonraki y lla rd a b u ekil
de birok telg ra f ilkrnei gelitirildi. 183dte G ttingen kasaba
snda G auss ve W eb er tarafndan laboratuvar ile gzlem evi a ra
snda b ir telg raf hatt iletim e ald. S onunda, A m erika Birleik
D evletlerinde Sam uel F. B. M orse (1791-1872) kullanl bir
telgraf gelitirdi ve 183dte K ongrenin desteiyle W ashington
ve B altim ore arasnda alan b ir hat dendi.
A m pre de O ersted de bilim alan n d a ne kavutu ve tm
A v ru p ad a bilimsel derneklere seilerek onurlandrldlar; fakat
bu ilgiye k ar y an tlar ok farkl oldu. A m pre o b y k m ate
m atiksel yeteneini som urtkan ve sklgan b ir tav rla birletirdi
-aslnda bu pek artc deil, nk babas F ran sz D evrim inde giyotine gnderilm iti. D algnlyla ilgili b iro k hikye y a
ylm t; rnein, b ir keresinde P a riste caddede d u ra n b ir a ra
b an n y a n tara fn a h esa p la r y a p m a a balad ve a ra b a gidince
h e sa p la n nasl kaybettii anlatlr. Y aam nn so n larn a doru,
t m y aam b o y u n ca sadece iki y l m utlu o lduun u sylem iti.
O e rste d ise tm yle en b ir g r n m sergiler. E lek tro m an 3 'etizm ay kefediinden so n ra k i y lla rd a bilim i y a y m a k iin bir

d e rn e k k u rd u ; D an im ark a, N o rv e ve A lm anyad a y ap t a

lm alar zerine k o n fe ran slar verdi. 1825te elek trik akm lar
k u lla n a ra k al m in a b ileiinden alm in 3m m elem entini ay r
trmadr b aard . 1847'de D a n n e b ro g u n B y k H a ryla d l
lendirilm i o lm ak tan zellikle m utluluk duydu. O e rste d i B
y k H a n s C h ristia n ve kendisini K k H ans C h ristia n d i
ye ta n ta n H a n s C h ristian A n d ersen ile ark ad alk etti. O e rs
ted, B rah e ve B o h r ile b irlik te en b y k D an im ark al bilim ci
o larak ulusal b ir k a h ra m a n haline geldi. 1954'te K o p en h ag d a
ki N iels B ohr E n s tit s nde lisansst renciliim srasnda,
b en i h e r g n en stit ye g t ren tram vay, D a n im a rk a dilinde
H. C. O e rste d Y o lu anlam na gelen uzu n ve ilek b ir c a d d e
den giderdi.

Katot Inlarnn Manyetik Sapmas

T hom son d en eyinde k ato t nlar, n d o ru ltu su n a dik a
d ak i d zg n b ir m anyetik alann b u lu n d u u b ir b lgeden gei
y o rd u . B ir nceki blm de anlatlan m anyetik k u v v etler k u ra
m, m anyetik alann belirli b ir akm tayan b ir tel parasn a u y
gulayaca kuvveti hesaplam ay olas hale getirir; fakat bizim
b u ra d a hesaplam am z gereken, m anyetik alann k ato t n iin
deki p arack larn h erh an g i birine uygulayaca k uvvettir.
Akm tayan bir telin zerindeki bilinen k u vvetten h a re k e t
le b ir te k y k l p araca uygulanan m anyetik kuvveti sap ta
m ann b asit b ir yolu, elektrik akm n y k l paracklarn ak
eklinde yo ru m lay an ilk fizikilerden biri olan W ilhelm W eb er
(1804-1890) tarafn d an bu lu n m u tu r. Tele dik b ir m anyetik
alann b u tel zerin d e o lu tu rd u u kuvvetin, telin uzunluu, te
lin tad akm ve m anyetik alann arpm na eit olduunu hatrlajnn. D olaysyla problem , telin u zunluu ile akm n arpm
n, teld ek i y k l p arack larn says ve hz cinsinden y en id en
yo ru m lam ak tr.
E lek trik akm tay an b ir tel dnn. B ir p aracn k a t et
tii uzaklk, tam tam n a paracn hz ile geen zam ann a r
pm o ld u u n a gre; telin uzunluu, telin iinde ak an parack-

larin hz ile bu p aracklardan herhangi birinin telin b ir u cu n

d an b r n e varn caya k ad a r geecek zam ann arp m n a eit
tir. Bu arpm ay rca elektrik akm ile a rp arsa k aadaki ba
nty buluruz;
T elin
u z u n lu u

E le k trik
1
=
a k m

Y k n tel
p a r a c k la rn
^
hz

u zu n lu u n u
x
kat edecei zam an

a k m

im di son iki a rp an n arpm na bakalm . Akm, zam an bana

3ik o ld u u n a gre; y k n telin u zu nluunu k a t etm esi iin ge

rekli zam an ile elek trik akm nn arpm , tam o larak teldeki
toplam y k e eittir. D olaysyla telin uzunluu arp akm , tel
d e ierilen y k arp y k l paracklarn hzna eittir.* Y ani u
banty yazabiliriz:
T elin
u z u n lu u

E le k trik
ak m

Y k l p a r a c k la rn
hz

T eldeki
e le k trik y k

Bu form l 54. sayfadaki form lle birletirirsek, bir tel p a r

as zerin e uygulanan m anyetik kuvvetin, telde h a re k e t eden
tm p aracklarn elektrik y k y le, hzlarnn ve m anyetik ala
nn arpm o lduunu g r r z. P aracklarn tm ayn y k ve
hza sahipseler, bu kuvveti eit olarak paylam alar gerekir.
Dolaysyla, h er bir paraca, paracn h arek et doru ltu su n a
dik b ir m anyetik alan tara ln d a n uygulanan k u v v et aadaki
bantyla verilecektir:
H a re k e tli b ir p arac a,
h z n a d ik b ir m a n y e tik =
I
I
- I
i
a la n n u y g u la y a c a k u v v et

ar a c n
e le k trik y k

P a r a c n

M a n y e tik

hz

a la n

rnein, G n eten frlayp Y e rin atm osferine arp an p a r a

cklarn elek trik y k leri 2 x 1 0 coulom b ve hzlar saniyede
5 X 10 m etre k ad ard r; dolaysyla byle b ir parac a Y er'in
* Bu form l, y aln zca elektrik ak^mIa4^ ve ykleriyle snrl deildir; rnein, 100 km
uzunlu u n d ak i b ir otoyol, h e r biri sa atte 50 km hzla giden saatte 1000 otom obillik bir
"akm tarsa, b u otoyolda 2 0 0 0 otom obil var dem ektir. ( 1 0 0 km x 1 0 0 0 otom obil/saat
= 2000 otom obil X 50 km /saat.

m anyetik alannn (ki 5 x 1 0 nevton/am per.m etre iddetinded ir) uygulayaca kuvvet yaklak
(2 X 10'^ C) X (5 X 10'm/s) X (5 X 10~* N/amp.m) a 5 x 10'N

d u r. B u b y k b ir k u v v et deildir, fakat b u p arac k la r k abaca

5x1 0 '^* kilogram lk b ir ktleye sahiptir; bylece paracklarn
m anyetik ivm esi 5 x 10' N bol 5 x 10 kg, y ani 10 m/s^ k a
d a rd r -ktleekim inin 9,8 m /s^lik ivm esinden ok d a h a b
y k ... P arack larn hz m anyetik alana dik deilse, kuvvet d a
h a azdr; m anyetik alan d o ru ltu su n d a hareket eden p arac k
lar iin kuvvet tm den sfr olur. G ne tarafndan salnan y k
sek hzl y k l p aracklarn Y e rin m anyetik alanm ca y n le n
dirilip alan y n n d e h arek et etm elerinin. Y e re m anyetik k u
tu p larn y ak n n d a arpm alarnn ve atm osfere girdiklerinde o
gzelim ku zey ve gney klarn y aratm alarn n nedeni budur.
W e b e rin alm asnda asl nem in, akm tayan tel zerin
deki m anyetik k u v v etten tek tek p aracklar zerindeki kuvve
te kaydrlm as, T h o m so n u n k a to t nlarn tek tek p arac k la
rn ak o larak dnm esine yardm c oldu. A rtk Thom son,
k ato t nnn kendi h arek et y n n e dik bir m anyetik alan nede
niyle yerd e itirm esin i hesaplam ak iin, 35. sayfadaki form lle
birlikte, h arek etli b ir p arack zerindeki m anyetik kuvvet iin
karlan y a k a rd a k i lorm l kullanabilirdi. Y u k ard ak i m anye
tik kuvvet ifadesinde y e r alan hz arpan, y erdeitirm e form
l n n p aydasndaki hzn k aresin d en birini g t r r; bylece u
yerd e itirm e 3 n buluruz:
iy ca
.In pjjcan r
M a n y e tik
S a p m a b lg esi
S r k le n m e
,
V
,
V
, .
M a n y e tik a la n
a n n y .1
k
alan
u z u n lu u
^ blgesi u z u n lu u
n ed en iy le n n ----------------------------------------------------------------------------------- ---------------

y e rd e i tirm e s i

In p a r a c n n k tle si

In p a r a c n n hz

T hom son iin nem li n o k ta uydu: M anyetik ku v v et hzla

o ran tl o ld u undan, m anyetik sapm a, elektriksel sapm adan
fark l olarak, n p aracklarnn y k n e, ktlesine ve hzna
b a k a b ir biim de balyd.

Thomsonun Sonular
K atot n p aracklar h ak k n d a b ir eyler renm ek iin,
nceki blm lerde gelitirilen k u ram ile T hom sonu n deneysel
sonularn artk b ir araya getirebiliriz. nce y u k a rd a elde et
tiim iz a n a sonular hatrlayalm . "Sapm a blgesin d e k ato t
nna dik alard a uygulanan elektrik y a d a m anyetik alanlar,
srklenm e blgesinin so n u n d a t p n cam d u v a rn a arpan
nda, aadaki form llerle verilen m ik tard a bir yerdeitirm e
m eydana getirecektir:
In p arac n n
{.lektriksel
sap m a

3^k

Sapm a

E le k trik
alan

In p a r a c n k tlesi

blgesi
u z u n lu u

S r k le n m e
blgesi
u z u n lu u

x (I n p a r a c n n hz)^

ve

Manyetik
sapm a

In p arac n n
yk

Sapm a

M a n y e tik
alan

n p a r a c n n k tlesi

blgesi
u zu n lu u
x

S r k le n m e
blgesi
u z u n lu u

In p a r a c n n Kz

T hom son t p iindeki elek trik alanlarnn ve m anyetik alan

larn deerleri ile sapm a ve srklenm e blgelerinin u zu n lu k la
rn biliyordu; elektrik kuvvetlerinin y a d a m anyetik kuvvetle
rin d o u rd u u sapm alar d a lt. Bu d u ru m d a k ato t n p a r
acklar h a k k n d a n e karabilirdi? B ak ar bakm az ak a g r
l r ki, k ato t n p aracklarnn 30 ik y a d a ktlesi h ak k n d a
ayr ayr bilgi edinm ek iin ne T hom sonu n ne de b a k a birinin
b u form lleri kullanabilm esinin hibir y o lu y o k tu r; n k h er
iki form lde d e b u niceliklerin sadece oran y e r alm aktadr. Z a
ra r y o k -bu o ran n zaten kendisi ilgintir. (E lek tro n u n ktle ve
y k n n ayr a y n llm esine 5. B lm de geri dneceiz.) Bir
b a k a so ru n d a udur: K atot n paracklarnn y k ile k t
lesinin orann bulm ak iin bile, b u form llerden hibiri kendi
ban a kullanlam azd, nk T hom son p arac k la rn hzn bil
m iyordu. G eri, d a h a nce deinildii gibi, elektriksel v e m an-

y etik sapm ann ikisini de lerek b u so ru n alabilir. rnein,

b u iki den k lem in orann aldm z d n n . B u du ru m d a, sa
ta ra fta ktle, y k ve h e r iki u zu n lu k b irb irlerin i g t r r, fakat
h zlar gtrm ez; n k b ir form lde hzn karesi, dierinde ise
sadece hzn k en d isi v ard r. Bylece u b asit sonu kar:
M a n y e tik sa p m a

M a n y e tik ala n

B le k trik se l sa p m a

B le k trik a la n

X Hz

H e r iki alan iddeti de bilindiinden ve b u n lara karlk gelen

sap m alar lldnden, T hom sonun hz bulm a olana vard.
B u d u ru m d a hz, b ilinen b ir nicelik o larak ele alp, nn y a
elektriksel y a d a m anyetik sapm asyla ilgili form llerin birinden
k ato t n p aracklarnn y k bl k tle (ya d a ktle blym k)
orann saptayabilirdi.
im di verilere gelelim . T hom son k a to t nlarnn elektriksel
ve m an y etik sapm alarn, elek trik alanlarnn ve m anyetik a la n
larn fark l deerleriyle, t p n iindeki farkl d k basnl
gazlarla, farkl k ato t m alzem eleriyle ve farkl k ato t n hzla
ry la tan m lan an b iro k farkl d u ru m d a lt. B ulduu so n u
lar T ab lo 2 .T d e g r lm ektedir; bu so n u lar P hilosophical A iag-azinede'^ 1897de kan m akalesinden alnm tr. B u d u ru m
larn t m n d e T hom son ayn k ato t nm kulland; bu nn
elektriksel ve m an y etik kuvvetlerin etkisinde ald y o l (yani
sap m a blgesinin u zu n lu u ) 0,05 m etre ve ondan so n ra t p n
k ar u c u n a v arn cay a k a d a r serbest olarak gittii y o l (yani s
r k len m e blgesinin u zu n lu u ) ise 1,1 m etreydi.
T ablo 2 .1 'in en sandaki iki s tu n u T hom son'un elektriksel
ve m anyetik sap m a lm lerinden hesaplad k a to t n p a r a
cnn hzn ve k tle/yk o ran d eerlerini gsteriyor. Bu nice
likleri h esaplam a form lleri E k B de ilenm itir. B urada, d oru
h esaplanp hesap lan m adklarn g rm ek iin, sadece b ir d u ru m
daki sonular k o n tro l edelim . rn e in , T ablo 2.1in ilk satrn
alalm . B u deneyde elektrik alanlar ve m anyetik alan lar coulom b b an a 1,5 x lO'' nev to n ve am per.m etre b an a 5,5 x lO'

T ab lo 2.1. K a to t m la n m n e le k trik se l v e m an y etik sap m alar zerin e T h o m so n 'u n

yapt; d e n e y le rin s o n u la n
Katot n K ato tu n E lek trik E lektriksel M anyetik M anyetik Hesapicinan T retilen
tpndeki malzealan
sapm a
alan
sapm a In parac- ktle/yk
gaz
mesi
(N /C )
(m )
(N /am p.m )
(m)
nn hz
oran
(m/s)
(kg/C)
Hava

Alminyum

1,5x10^

0,08

6,5x10-'

0,08

2,7xUF

1,4x10-"

Hava

Alminyum

1,5x10^

0,095

5,4x10 '

0,095

2,8x10'

1,1 x 1 0 "

Hava

Alminyum

1,6x1 0^

0,13

6,6x10

0,13

2,2x10"

1,2 x 1 0 "

Hidrojen Alminyum

1,6x10'

0,09

6,3x10 '

0,09

2,4x10'

1,6x10

"

Kcirbon- Alminyum
(lioksil

1,6x10'

0,11

6,9x10 '

0,11

2,2xUF

1,6x10

"

Havil

llatin

1,8x10'

0,06

5,0x10 '

0,06

3,6x10'

1,3x10"

I lava

Platin

1,0x10'

0,07

3,6x10 '

0,07

2,8x10'

1,0x10

'

"

Farkl d u ru m la rd a katot n hzicin fark ettii iin, ayn elektrik alan iin bile elekt
riksel sapm alar deiiyor. Burada m anyclik s}>maIar, elektriksel sapm alarla ayn gr
nyor; n k Thom son her b ir durm da nmyctik alan elektriksel stpmiiylii ayn m an
y etik s^pmay verecek biimde ayarlyordu. T hom sonun basl verilerini kullanarak son
iki stundaki sonulan ben de lynca besipladn. Bazlar, T hom son tarafndan hesap
lanan d eerlerden son ondalk basam akta bir birim fark ediyor. Sanyorum b u nun ne
deni u: T h o m so n un baslan deneysel verileri, gerek deerler yuvarlantrak yazlm,
oysa Thom son hesap larn d a gerek verlltM kullanm t.

nevtondu; k ato t n hznn hesaplanan deeri saniyede 2,7 x

1(F m etreydi ve parack ktlesinin y k e or^m coulom b bana
1,4 X 10 " kilogram (y a d a tersi olan y k n ktleye oran 7 x lO'"
coulom b/kilogram ) olarak bulunm utu. Bu blm n bandaki
form lleri k u llanarak, aadaki sapm alar buluruz:

E le k trik se l
sa p m a

(7 X 10'C /kg) X (1,5 X lO ^N /m ) x 0,05m x l , l m

(2 ,7 X lO'm/s)"*
! 0 ,0 8 m.

M a n y e tik
sa p m a

(7 X 10'C A g ) X (5.5 X lO^ N /a m p .m ) x 0,05 m x 1.1 m

2 ,7 X 1 O^m/s
s 0,0 8 m .

B u n lar, llm sap m alarla uyum iindedir; dolaysyla hzn

ve k tle/y k orannn d o ru olarak hesaplandn onaylam
oluyoruz. E lektriksel ve m anyetik kuvvetlerin ikisi iin de ayn
sap m a o rtay a kt (dier d u ru m lard ak i deneylerde de yle)
am a b u n u n b y k nem i yok, ayrca rastlant d a deil; nk
T hom son h er d eneyde elektrik alanyla ayn sapm ay verecek
b ir m anyetik alan ayarlam ay nedense d ah a uygun bulm utu.
T ablo 2. Tin son s tu n u y eterin ce tu tarl grnyor. K atot
n t p n d ek i gaz ve k ato tu n yapld malzeme deneyden d e
neye deise ve k ato t n p arack larn n hz neredeyse 2 kat
k a d a r fa rk etse bile; varsaylan k ato t n paracklarnn k t
le/yk oran h er d u ru m d a birbirlerine epeyce y akn kmt.
Bu, kato t nlarnn, salndklar k ato tu n yapld m alzem eden
bam sz, tek ktle ve y k deerli b ir cins parack tan olutuu
k o n u su n d a (en azndan T hom son iin) inandrc b ir kantt.
K atot n paracklarnn ktle/yk oran iin T hom sonun
sonularnn ortalam as, coulom b bana 1,3 x 10' kilogram lk
b ir d e er verir. T hom son h er bir lm nde olabilecek h atala r
la ilgili kestirim lerini yaym lcunad (bu eksiklik, b u g n olsayd,
m akalesinin h er iyi fizik d ergisinden geri dnm esine neden o lu r
d u ). B u n u n la birlikte, o n u n ktle/yk deerlerinde grlen y a
yltan bu deerlerin 0,2 x 10'" k g /C Iuk b ir istatistiksel belir
sizlie (h e r iki y n d e) konu olmas gerektiini karabiliriz.
T h o m so n un b y k olaslkla 1,1 x 10" ile 1,5 x 10'" kg/C
a ra sn d a olan k tle/y k oran sonucu, b u g n k 0,56867 x 10 "
k g /C deeriyle karlatrlabilir. T hom sonu n bu deere ok
yak laam ad aktr. K endi deerleri iinde o ld u k a iyi g r
n en tu tarll a baklrsa, T h o m so n un elektriksel ve m anyetik
alan larn lm nde tm deney te k ra rla rn a yaylm olan b30 ik b ir sistem atik h a ta y ap m olm asndan ku k u duyulabilir;

am a zerin d en seksen yl getikten so n ra b u n u kim kesinlikle

syleyebilir? T hom son aygt kullanm a k o n u su n d a iyi deildi.
B u n u n la birlikte, T hom son gerekte k ato t n paracklarnn
k tle/y k oran n sap tam ak iin sadece elektriksel ve m anyetik

sapm a lm lerine gvenm edi. T p n dier u c u n d a depolanan

s enerjisinin lm lerine d ay an an b ir baka y n tem de kullan
d. E n erji k av ram m gzden geirdikten sonra, b u y n tem e g e
ri dneceiz.

Geriye Dn: Enerji

H a rek etli cisim ler, arptklar nesnelere etki etm e erkine sa
hiptir. D eneyim lerim izden -yere arpan y a m u r dam lalarm dan
veya hedefe a rp an m erm ilerden y a d a katot n t p n n k a r
u cu n a arp an elek tronlardan- biliyoruz ki, b u etkiler, hare
ketli cism in ktlesi ve hz a rttk a a rta r. G erekte, tm bu t r
etkileri o rta y a k arm ak iin hareketli cisim lerin erkini olaa
nst y a ra rl b ir biim de lm eyi salayan ktle ve hzn basit
b ir birleim i v ard r. Bu birleim kinetik enerji olarak bilinir ve
u form lle verilir:
K in etik en erji =

^ K tle x (H z )

E nerji birok biim de o rta y a kar; fak at k in etik enerji, ta

nm lanm as en kolay olandr v e d i er t m enerji biim leri iin
ilk rn ek olanak alnr. Enerji birim i, m etre-kilogram -saniye bi
rim siste m in d e ,/u /d r ( J ) . rn e in , ktlesi 2 x lOk g v e hz sa
niyede 30 m etre olan bir otom obilin kinetik enerjisi
2

X (2 X 10^ kg) X (30 m /s)*

= 9 x 10^ J 'd r .

Ktle ve hzn bu zel birleim inin nem i, i e olan ilikisin

den ileri gelir. B ir kuvvet b ir nesne 3ri belirli b ir uzakla itm ek
iin kullanldnda, b u n u n ne k ad a r baarldnn ls itir.
A r b ir cismi kaldrdm z zam an yaptm z iin, hem y e r e
kim ine (yani, cism in arlna) k ar k ullanm ak z o ru n d a oldu
um uz ku v v et ile hem de cism in kaldrld y k se k lik ile o ra n
tl o ld u u n u n h ep farkndayzdr. B ir cism e b ir k u v v et u y g u
landnda ve b u kuvvet yerekim i gibi b ir b a k a ku v v et ile
dengelenm ediinde, cisim ivm elenir. Bu durum da, cism in k in e
tik enerjisindeki art, tam olarak jrapdan ie eittir. (B u sonu.

E k D de gsteriliyor.) rnein, b ir cisim 1 n ev to n lu k b ir k u v

vetle 1 m etrelik b ir yol b oyunca itilirse, cism in kinetik enerjisin
d ek i art tam 1 ju ld r. Bu bant tersine de alr: H areketli
b ir cisim b ir engeli iterse, cism in y ap t i, kinetik enerjisinde
k i azalm ay a eittir. B ir cisim tarafn d an kazanlan y a d a k ay b e
dilen k in etik en erjin in o cisim zerin d e y a d a o cisim tarafndan
y ap lan ie byle b asit b ir biim de bal olm as iin, kinetik
enerji tan m n a ^ arpan konulm utur.
K inetik enerji ve i arasn d ak i bant, bizi do sd o ru kinetik
en erjinin ikinci nem li zelliine g t r r: B irok d u ru m d a, k i
n etik enerji k o ru n u r. rn e in , b ir b ila rd o oy u n u n d a, istekayla
v u ru la n to p b ak a b ir to p a v u ru rsa ve to p la r hissedilir d e re c e
de sn m azlarsa y a d a a rp m a d a b a k a t rl deiim lere u
ra m a zlarsa o zam an -istek a to p u b iraz kinetik enerji k a y b e d e
cek ve d i er to p biraz k a z an ac ak olsa bile- iki to p u n kinetik
en erjilerin in toplam , a rp m ad an so n ra arpm adan ncekiy
le ay n olacaktr. B u n un nedeni udur: nc N ew to n Y asasn a gre, isteka topu tara fn d an d i er to p a u y g u lan an kuvvet,
sz k o n u su to p tara fn d an istek a to p u n a uygulanan kuvvete
b y k l k e eit ve y n ce zttr. A yrca, iki top dem e d u r u
m u n d a k aldklar srece ayn yolu alrlar. D olaysyla ikinci to p
zerinde y ap lan i, istek a to p u tarafndan y ap lan ie eittir.
Bu d u ru m d a, ikinci to p u n kinetik enerjisindeki artn , istek a
to p u n u n kin etik en erjisindeki azalm ay dengeledii grlr;
bylece toplam k inetik enerji k o ru n m u kalr.
K uk u su z, cisim ler b irb irleri zerin e u za k ta n etki ettik le rin
de - rn e in Y e rin ekim etk isi a ltn d a b ir to p d t n d e, k i
n etik en erji k o ru n m az. B u d u ru m d a, d en cisim ak a k in e
tik enerji kazan r; o y sa Y e rin kinetik enerjisi esas o larak d e i
m ez. F izik te en e rji k avram kullanldnda, bu, h ep k arla
lan b ir so ru n d u r. E n erji nce baz kstl b a lam lard a (rnein
b ilard o to p larn n arp m alarn d a) k o ru n a c a k biim de tan m
lan r ve so n ra d a d a h a geni b ir ba lam d a koru n m ad g r
lr. B u s o ru n a fizikte ok verim li old u u kantlanm b ir y a n t

Zplayan b ir g o lf to p u n u n b u ok-pozlu fotorafnda, ler b ir pozla b ir nceki arasnda

ksa zam an aral vardr. Fotoraf, dm e uzakl ile ulalan hz arasndaki ba
nty ve potansiyel ile kinetik enerjinin birbirlerine dnm n gsteriyor. H e r zp
lam ann zi*vcsinde topun enerjisi tm yle potansiyel, dibinde ise tm yle kinetiktir.

b u lu n m u tu r: E nerji k av ram ndan vazgem eyip onu tm e n e r

ji t rlerin in toplam deeri k o ru n a cak biim de geniletm ek, y e
ni enerji t rleri tan^mlam^k.
D en cisim ler rn einde, g erek ten de b ir b a k a t r enerji
-konum enerjisi y a d a p o ta n siyel enerji- tanm layabiliriz; yle
ki toplam kinetik art potansiyel enerji sabit kalsn. rnein,
Y e r y zey in in y ak n larn d ak i ktleekim i alan n d a b ir cism in
p o tan siy el enerjisini, cisim zerine ktleekim i tara fn d an u y
g u lan an sab it kuvvetle cism in yzeye olan yksek liinin a rp
m o lara k tanm ladm z varsayalm . Bu d u ru m d a, den b ir
cism in potansiyel en erjisindeki azalm a, ktleekim i tarafn d an
u y g u lan an kuvvetle d t yk sek li in arpm dr; 3m zeye
k a d a r h ep serb est d se d e dm ese de b u byledir. Bu, k tle
ekim i tara fn d an y ap lan iin ta kendisidir; dolaysyla cism in
k in etik en erjisindeki a rta eittir. P otansiyel enerjideki azal-

ma, k in etik en erjideki artla dengelenm i, bylece toplam k o

ru n m u tu r. G receim iz gibi, potansiyel enerjiyi, elek trik a lan
lar dahil, dier ku v v et alanlar iin de b e n z e r biim de ta n m la
m ak olasdr,
B ir alan tarafn d an uy g u lan an kuv v etin konum dan konum a
deim esi h alin d e bile, cism in belirli b ir konum daki potansiyel
enerjisini, cismi b u k o n u m d an sabit b ir referans n o k tasn a ( r
nein, Y er y zeyine) h arek et ettiren alan tarafn d an cisim z e
rin d e y ap lan i o larak tanm larz. B ir cismin bir k o n u m d an b ir
bak a k o n u m a h arek et ettii zam an kazand kinetik enerji,
tam o larak bu iki k o num daki potansiyel enerji farkna eittir;
bylece toplam m ekanik enerji, y ani kinetik art potansiyel
enerji toplam , sabit kalr.
E le k trik alan lar rneinde, y k l b ir cisim zerin e etkiyen
kuvvetin daim a cism in elektrik y k y le orantl old u u n u g r
m tk. D olaysyla elek trik alan la rn d a e lek trik p otansiyeli
ad verilen b ir nicelii, y k l paracn potansiyel enerjisini
y k n e b lerek tan m lam ak elverilidir. M etre-kilogram -saniy e sistem inde, potansiyel enerjinin birim i ju ld r; dolaysyla
elek trik potan siy elin in birim i coulom b bana jul olur, ki b u n a
volt ad verilir. B ir b a k a deyile, b ir coulom bluk e lek trik ta
y a n b ir cisim b ir k o n u m d an dierine b ir voltluk b ir elektrikpotansiyel fark y a ra ta ra k gittiinde, elektrik alan bu cisim
zerinde b ir ju ll k i y a p a c a k tr. Bu k avram n nem i u ra d a
dr: E le k trik potansiyelleri, elek trik y k lerin in h a re k e t ettik le
ri o rtam (y klerin k e n d i b y k l k lerin e baklm akszn) ta
nm lam ak iin k u llanlabilir. B ir elek trik bataryas, art ve eksi
ular a ra sn d a y a d a o n la ra b alanan teller arasn d a sabit bir
elek trik -p o tan siy el fark y a ra ta c a k b ir m akine o larak d n
lebilir. rn e in , 1,5 v o ltlu k b ir el feneri pili, b ir am p u l n filam an m d an 0,1 am p erlik b ir elek trik akm geiriyorsa, pilin b ir
ucu n d an d i erin e a k ta rla n elek trik y k , saniyede 0,1 coulom bdur. Pil ta ra fn d a n b ir coulom bluk h er y k zerine 1,5
ju ll k i y ap lac a n a gre, i y a p m a hz saniyede 1,5 ju ld r

(y a d a 0 ,15 vattr; n k v at, saniyede fcir jule eit b ir g b i

rim i o larak ta n m la n r).
K inetik enerji dncesi, H ollandal fiziki C hristian H u y
gens (1629-1695) tarafn d an , lm nden so n ra 1706'da baslan
b ir k ita p ta o rtay a atlm t. B u kavram , ounlukla vis viva L a
tin ce ad altnda, 18. yzyl boyunca m ekaniin gelim esinde
y a ra rl oldu. 19. y zy ld a k in etik ve potansiyel enerji d n ce
leri t m biim leriyle ok d a h a genel bir enerji dncesi iine
yerletirilince, b u k avram n yararll d a h a da artm oldu.
B u y en i ve iyice genel enerji anlaynn balangc, ounluk
la, bilim tarihinde d ik k ate deer kiiliklerden biri saylan ve
1792de Kutsal Rom a Im p arato rlu u nun R um ford K ontu olan
A m erikal Benjam in T b o m p so n un (1753-1814) hanesine y az
lr. T hom pson yle betim lenm itir: H a n ed an a bal, vatan ha
ini, casus, ifreci, frsat d k n , zam para, insancl, h ep kendin
den sz eden biri, paral asker, askeri ve teknik danm an, buluu, bakalarnn b u lu u n u alp kendine mal eden, s konu
su n d a uzm an ve bilimi halka sevdirm e am acn tayan d n y a
nn en b y k gsteri y erin in , y a n i K raliyet E n stit s n n k u ru
cu su

W o b u rn d a (M assachusetts, U S A ) dom u, 1776d a

A m erikan D evrim i patlak verdiinde In g ilterey e kam ve

so n ra A lm anyay a gem iti. B avyera o rd u su n u n ba olarak hiz
m et verirk en , oradaki to p u lu k alm alar onu, snn doas
h ak k n d a v ar olan kavram lar sorgulam aya yneltm iti. O za
m an lar genelde snn kalorik" ad verilen arlksz bir akkan
old u u varsaylyordu; fa k at T hom pson bu dnceyi, rnein
top nam lu su n u delm e srasn d a srekli m ekanik i tara fn d an s
nrsz m ik tard a s retilebilecei tem eline d ay a n d rara k redde
d iy ordu. T hom pson snn b ir h arek et biim i olduu sonucuna
varm t; fa k at bu d nceyi kesin terim lerle ifade etm em i ve
m ek an ik i ile s arasn d a herhangi b ir edeerlilie de dein
mem iti.
B ir so n rak i adm , 1840la rd a J u liu s M ay e r (1814-1878) ve
J a m e s P resco tt J o u le (1818-1889) tarafndan atld. O nlar, bir-

Jo u le , enerjinin koru n u m u n u gsterdii deneylerini ite bu aygt ile yapm t. D en

b ir arlk k an atlan d n d r r, kanatlar srtnm eyle suyu str; scaklktaki art l
lebilir.

b irlerin d en bam sz olarak, s ve m ekanik enerjinin b irb irleri

n e d n eb ilir olduu so n ucuna vardlar: belirli m ik ta rd a b ir i
daim a ayn m ik ta rd a sya yo l ayordu ve tersi de doruydu.
ada terim lerle sylersek, b ir kalorilik s retm ek iin g erek
li m ek an ik enerji 4 ,18d ju ld r. (K a/ori, bir gram su3mn scakl
n 3,5'den 4,5 C y e y k seltm ek iin gerekli s m iktar olarak
tanm lanr. Bu da, k ab aca herhangi b ir scaklktaki b ir gram su
y u n scakln b ir derece C elsius ykseltm ek iin gerekli sya
eittir.)* rn e in , d ah a nce deindiim iz gibi. Y e r yzeyinde
1 kilogram lk bir k tleye uygulanan ktleekim i kuvveti, 9,8
n ev to n d u r; b u n a gre, bu ktle 1 m etre derse, kinetik enerji
si 9,8 nevton.m etre, y an i 9,8 jul olacaktr. E er bu cisim b ir k o
v a su y u n iine derse, suya arpacak ve su h arek ete geirilm i
olacaktr; fak at b ir sre sonra dalgalanm alar snecek ve den
k tlenin tm kinetik enerjisi sya dnm olacaktr. Bu ekil
de retilen s m iktar
9 ,8 J

= 2,3 kalori

4,184 J / k a l

olacaktr. rnein, k o v a 10 kg (10'' g) su ieriyorsa, su3m n s

cakl 2,3 X 10

C k ad ar ykselecektir. Bu t r scaklk dei

im lerinin kkl, m ekanik enerji ile snn birbirlerine dnebilirliini anlam ann neden b u k a d a r uzun zam an aldm
an latm ay a yeter.
M adem ki m ek an ik enerji v e s b irb irlerin e dnebilm ek
tedir, yleyse enerji k avram sy d a k ap say acak ekilde geniletilebilir. Bir kalori, 4,184 jullk s enerjisine eit saylr. T op
n am lularnn delinm esinde olduu gibi, m ekanik enerji s
enerjisine d n t r ld n d e y a d a b ir b u h arl m akinede ol
d u u gibi, s enerjisi m ekanik enerjiye d n t r ld n d e,
toplam en erji k o ru n u r. B u d ncenin gzellii, doas tam
o larak anlalm am b iro k olay iin doru tah m in lerd e bulun-

^ B esin e n erjisin i l m e k iin k u lla n la n v e b a ze n s z n gelii k a lo ri d e n iv e re n kilogra m -k a lo ri, lOOO k e z d a h a b y k t r.

m am za izin v erm esindedir. rn e in , a r b ir nesn en in b ir k o

v a su iine dm esi, o ld u k a karm ak b ir s re tir ve bi kim
se arp m an n v e d alg ala rn t m a y rn tlarn inceleyem ez; fakat
en erjinin k o ru n u m u , su yun scaklnn artacan tam b ir g
v enle ngrm ek iin kullanlabilir. Sylendiine gre, Jo u le ,
suyun b ir alayan g etik ten sonra scaklnda bir art olaca
n a ilikin n g r y dorulam ak iin b alaynda ok zam an
h a rc a m t!

Thomsonun Deneyinde Enerji Bantlar

T hom son deneyinin tartlm asnda artk son eksikleri de ta
m am lam a aam asna geldik.
H e r eyden nce, k ato t n tpnde ykl alm inyum levha
lar arasndaki elektrik alannn deerini Thom son nasl bulm u
tu ? Yapt ilk be lm de, alan douran elektrik ykl levha
lar, 225 voltluk batary aya balanm t. Bu, herhangi bir elektrik
y k n n bir levhadan dierine tanrken yaplan iin coulom b
b an a 225 jul olmas dem ekti. Levhalar arasndaki uzaklk 0,015
m etreydi. , kuvvetle uzakln arpm olduuna gre; coulom b
bana elektrik kuvveti arp 0,015 m etre, coulom b bana 225
juld. U zakla blnce, coulom b bana kuvveti
2 25 J / C

= 1,5 X K f J /C .m = 1,5 X 10^ N /C

0,015m

o larak elde ederiz. (J u l n 1 nevton.m etre olduunu hatrlayn.)

B u coulom b ban a kuvvet. T ablo 2. Tin ilk be s tu n u n d ak i gi
bi, asln d a elektrik alandr. (S on iki lm deki farkl elektrik
alanlar, 225 volt y erin e 270 ve 150 voltluk b atary alarla elde
edilm iti).
Bu k k hesap, T hom son dene 3nin farkl bir y o ld an d a y a
plabileceini g steriyor. K ato t ve anot, gerilim deeri bilinen
b ir b atary an n y a d a jen erat r n ularna balanrsa, o zam an
k a to tta n an o ta geen k ato t n paracklar, tam o larak b u g e

rilim e eit, coulom b b an a belirli b ir kinetik enerji kazanrlar. *

K inetik enerji, p aracklarn ktlesiyle paracklarn hznn k a
resinin arpm nn y a n s o ld u u n a gre, b u n u y k e b lerek u
n u b uluruz:

K a to t ile a n o t
a ra sn d a k i g erilim

P a r a c k la rn
ktlesi

( P a r a c k la rn \ ^

h z

P a r a c k la rn y k

D ik k at ederseniz, b u rad a sa tarafta grnen n parac p a ra

m etrelerinin birleimi, 48. sayfadaki elektriksel sapm a form ln
de grlen param etrelerin birleim iyle b ir farkla tam am yla ayn
dr, yaln zca pay ve payda y e r deitirm itir. Bylece, ilke olarak,
elektriksel kuvvetlerin douraca sapm ann g olan lm y e
ri ne, kato t ve anot arasndaki gerilimin lm konabilir.
Bu ikinci yntem , 1896-98'de B erlin Fizik E nstits nden
W alter K aufm ann (1871-1947) tarafndan, k a to t nlarnn
** Bu t r bir deneye doal olarak uyarlanabilen bir enerji birim i vardr: eleklron-voll,
bir voltluk bir elektriksel-potansiyel Farkn geen bir elektron (ya d a ayn y k tayan
berhiingi b ir b ak a parack) tarafndan kazanlan y a da kaybedilen ener)!, rn e in ,
'rb o m so n 'u n y a d a Kaufm ann'n deneyindeki katot n tpnn katot ve anot, 500
voltluk b ir b ataiy an n eksi ve art ularna balanrsa katottan an o ta ivm elendirilen her
elektron 500 elektron-voltluk bir kinetik enerji kazanr. N e yazk ki, elektronun y k
n bilm eden elektron-voltu, jul y a d a e rg gibi sradan enerji birim lerine balam ak olas
deildir. V oltun tanm ndan biliyoruz ki. jul cinsinden i, gerilim le coulom b cinsinden
y k n arpm na eittir: b u n a gre jul cinsinden elektron-volt, tam olarak coulom b cin
sinden elektronik y k e eittir. M ilikan'n alm asndan (3. Blm 'de tartlacak) beri
biliyoruz ki, elektronik yk 1 , 6 x 1 0 '' coulonbdur; dolaysyla elektron-volt 1 , 6 x 1 0 *
(d ah a kesin olarak, 1,602 x 10 ju ld r). Tem el parack enerjileri iin istediim iz her
birim i kullanabiliriz; fakat elektron-volt (ksaca eV) geleneksel enerji birim i haline gel
m itir. T m Bzikiler hidrojen atom undan elektronu ekip kop arm ak iin gerekli en er
jinin 13,6 elektron-volt olduunu bilir, bir pro to n u y a d a n tro n u tipik o rta arlkl bir
ekirdekten ekip ayrm ak iin ise yaklak 8 m ilyon elektron-volt (M eV ) enerji gere
kir. 18 9 0 larn k a to t n tpleri y zlerce eV 'luk kinetik enerjili elektron dem etleri y a
rattlar. 1 9 3 0 lard a C ockcroft ile W alton u n C avendish L ab o ratu v ar'n d a ve E. O . Lawre n c e ln B erkeley'de gelitirdikleri ilk hzlandrcdar, 10^ - 10* eV dzeyinde kinetik
enerjiye sahip p ro to n la r rettiler. 10 eV 'un zerindeki enerjilere 19401ann sonlarnda
ulald; 10 eV a (G eV ) ise 1 9 50lerde varld. B ugn d n y ad a 10"eV 'un zerinde en er
jiye sahip p ro to n dem etleri reten iki hzlandrc var. B ununla birlikte, kozm ik nlar
d a b u lu n m u en y k se k enerjilerle b o y lecek insan yapm hibir hzlandrc yok.
Kozm ik nlar, yldzlararas belki de galaksileraras uzaydan gelip atm osferim ize a r
pan v e 10^ eV 'lara k a d a r enerji tayan p ro to n ve d ier p arack lard an oluur. N e y a
zk ki, y k se k enerjili kozm ik nlar ok seyrektir ve Y er'in atm osferiyle ok karm ak
biim de etkileirler; dolaysyla in sa n yapm h z l^ d rc la n n y erin i tutam azlar.

k tle/y k orann lm ek iin, kullanlm t. K tle/yk o ran iin

K au fm an n n sonucu 0,54 x 10" kilogram /coulom bdu -0,5687 x
10"" k g /C Iik b u g n k deer gz nne alndnda olduka iyi
b ir sonu! A ncak bu blm n sonunda greceim iz gibi Kaufm ann k ato t n p aracklarnn doasna ilikin sonular k ar
m ak tan kand.
Son olarak, T ho m sonun 1897d e en gvenilir ktle/yk o ra
nn elde etm ek iin kulland yntem e gelelim. B u yntem de,
k ato t n k k m etal b ir toplaycya yneltilm iti; b u toplay
c n p arack larn n elektrik y k n y ak alay acak ve kinetik
enerjilerini alp sya d n trecekti. Bylece bu toplaycda d e
p o lan an s enerjisinin toplam elektrik y k n e oran, h e r n
p arac n n k inetik enerji/yk orann verecekti:
P a r a c k la rn
D ep o la n a n s en erjisi
D e p o la n a n y k

ktlesi

( P a r a c k la rn

Kz

P a r a c k la rn e le k trik y k

S a tarafta n param etrelerinin birleimi, bir kez d ah a 48.

sayfadaki elektriksel sapm a form lnde y e r alan birleim le (pay
ve p ay d a y e r deitirm ek kouluyla) tam olarak ayndr. Bylece
elektrik alanlarnn yol at sapm ay y a d a katot ve anot arasn
daki gerilimi lm ek yerine, snn y k e orann lerek param et
relerin b u birleimi saptanabilir. Bu da, enerjinin korunum u ilke
sinin g c n gsteren bir b ak a rnektir. K atot n metal topla3ncya arptnda m eydana gelen ayrm tl fiziksel olaylar h ak k n

da T hom son un hibir fikri yoktu; fakat topla 3ncnn s enerjisin

deki artn kesinlikle, toplayc tarafndan d u rd u ru la n katot n
paracklarnn kinetik enerjisine eit olduundan em indi.
U fark l k a to t n t p iin T hom sonu n sonular T ablo
2.2de grlebilir, ik in ci stun, k a to t nnn sahnd sre
(yaklak b ir saniye) b o y u n ca llen s enerjisinin toplaycda
b irik en elektrik 3ikne o ran m verir. n c s tu n d a, ktley
le hzn arpm nn k ato t n p arack lan m n y k n e blnm e
si so n u cu n d a kacak d e e r y e r alr; b u deer, 59. sayfadaki

T a b lo 2 .2 K a to t n t a r a f n d a n d e p o la n a n s n n y k e o r a n v e n n m a n y e tik
s a p m a s k o n u s u n d a T b o m s o n u n y a p t d e n e y l e r in ^ s o n u la r

K ato t m
t p n d e k i gaz

l le n s
en erjisin in
d ep o lan m
y k e oran
(J /C )

K tle X Hz
tile k trik y k
(kg.m /s.C ,
m a n y e tik sap m a
ile llm )

H e sa p la n an
hz
(m /s)

H e sa p la n an
k tle /y k
oran (kg/C )

Tp I :

Hava
Hava
I lava
Hava
I lava
1lava
11ava
1lidiojen
11iclfojci
Karhan tlioksit
Kiirhon dioksil
Karbon tlioksil

4,6

1 ,8 X

10-
lo '

6,1 X u r
2,6 X K'
6,5 X 10"'
10'
10'

2,3
3,5
2,3
4,0
2,3
2,86

X 10
X

X
X
X
X

10 10 10 10 10 -

10"
10"

0,57
0,34
0,43
0,32

4 , 8 X 10"

0 ,4 8

X 10"
10

6,4

1 ,2 X

X
X

10 "
10

X 10 "
X 10
X 10

"
"
"
"

X 10"

0 ,4

X 10

0 ,4

X 10

0 ,3 5 X 1 0 "

X 10-

2 ,0 5 X 1 0 -

7 X 10"
6 X 10'

2 ,1 X 1 0 -

4 ,6 X 10 -

0 , 2 X 10"

0 ,5 X 1 0 "

8 ,4 X 1 0

2 ,6 x 1 0 -

0 ,4 X 10 "

1 ,4 7 X 10-

.3 ,4 X 1 0 -

8 .6

10"
10"

X 10-

4 ,8 X 10 -

13 X

lO"

0 ,.3 9 X 1 0

10"

0 ,5 3

.t

2 ,8 6 X 10

7 ,6 X

0 ,4 X 10 "

Tp 2 ;

Hava
I lava
I Fava

2 ,8 X

10'

1 ,7 5 X 1 0 -

.33 X

4 ,4 X

lO"'

1 , ) 5 X 1 0 -

4 ,1 X 10"

,5,5 X 1 0 '

1 ,8 1 X 1 0 -

,3 ,8 X 10"

1l i d r o j e n

2 , 8 X 10"'

1 ,7 6 X 1 0 -

,3 ,3 X

10"

0 ,5 3

X 10 "

Hava
Karbon dioksil
1lava
Hidrojen

2,5 X 10"
2 X 10"
1,8 X 10"
2,8 X 10"
4,4 X 10'
2,6 X 10'
4,2 X 10"

1, 6 0
1, 4 8

3 ,1

10"

0 ,6 1

X 10"

2.6

X 10"

0 ,5 4

X 10"

1 ,5 1 X 1 0 -

2 ,3

0 ,6 3

X 10"

1, 7 6
2,01
1, 7 6

,3 ,3 X

10"
10"

0 ,5 3

X 10"

0 ,4 6

X 10"

H id o jc n

I lava
I lava

X
X

X
X
X

10
10

10 10 '
10 -

2 X 1 0 -

4.4 X 10"
2,8 X 10"
4,1 X 10"

X 10 "

0 ,4 7 X 10 "
0 ,4 7 X 1 "

0,61 X 1 0 "
0,48 X 10"

Tp 5 :

1lava
I lava
1I k lr o je n

2,6 X 10'

2,2 X

,6,6 X u r

2 ,2 6 X

.6 X

10"

2 ,6

10 10 10 -

2,4

10"

3,2 X 10"
2,5 X 10"

0,9
0,7
1,0

X
X

10 "
10"

X 10"

denklem e gre, bir m anyetik alan tara ln d a n saptrlan k ato t

nnn llen sapm asndan bulunur. Son iki stun ise, nceki
s tu n lard ak i llm niceliklerden hesaplanan hz deerlerini
ve kato t n paracklarnn ktle/yk oranlarn verir. K tle/yk o ran n ve hz h esaplam aya y aray an form llerin nasl
karld E h E 'de gsteriliyor. im dilik sadece b ir sonucun d o
ru lu u n u snayalm : T ablo 2.2nin ilk satrn d a verilen h esa p
lanm hz deeriyle k tle/y k o rann kullanrsak, 73. sayfada
ki form l s enerjisinin y k e orann

olarak verir; ki bu g erekten de T hom sonun lt deerdir.

(T esadfe bakn ki, bu deneyde toplaycda biriken yk, b e k
lendii gibi, saniyede b ir coulom bun birka 3 iz b in d e biri k a
dard; yani b ir am perin b irk a y z binde biri kad ar. B u d u ru m
d a biriken s enerjisi saniyede b ir juln b irk a y zd e biriydi
-b u da, k k toplaycnn scakln saniyede b irka derece
C elsius ykseltm eye yeterliydi.)
Bu yntem , besbelli ki, hem elektriksel hem d e m anyetik sa p
m ay lm eye day an an yn tem d en ok d a h a iyi iliyordu. lk iki
k ato t n t p n e ait sonular, byk b ir benzerlik gsterm ek
te d ir ve ktle/yk oran iin 0,49 x 10'"k g /C 'lik ortalam a de er
ler verirler -0 ,5 6 8 7 x 10 " kg/C olan bugnk deerden pek
u zak deil. in tuhaf Thom son, neredeyse iki k a t b yk bir
de er veren nc tpyle elde edilen sonulan yelem iti.
T hom son belki de elektriksel ve m anyetik sapm a lm yle b u
lu nan sonu ile d ah a iyi uyutuu iin k tle/y k orannn byk
deerini yelem iti. Bu d o ru olabilir; n k T hom son uzun
y lla r k tle/y k orann, coulom b b an a 10 " k ilo g ra m olarak
sylem e alkanln s rd rm t .
K a to t n p arack larn n y k ve ktlesinin ayr ayr nasl l
ld y ksne 3. B lm 'de geri dneceiz.

Temel Paracklar Olarak Elektronlar

B u ray a k a d a r T h o m sonun tm yapt, k ato t nlarn olu
tu ra n p arack lar h e r ne ise, onlarn ktle/yk o rann lm ekti.
G ene d e bu paracklar, tm olaan m addenin tem el y aptala
rd r so n u cu n u n zerine atlad. K endi szleriyle yle diyordu:
... K ato t n larn d a m addenin y en i b ir haliyle k ar kary ayz, yle b ir hal ki, bu haldeki m addenin alt p aras ola
an gaz h alindekinden ok d a h a telere tanr: yle b ir hal

ki, bu halde h er m ad d e -yani hidrojen, oksijen ve benzeri

farkl k ay n ak lard an trem i m adde- b ir ve ayn cinstendir:
b u m adde kim yasal elem entlerin yapld zdr.'^
Bu ok ileri gitm ekti. T hom son ok d ah a sonralar unlar h a
trlayacakt:
B alangta ato m lardan d ah a k k olan b u cisim lerin
varlna inanan ok az kii vard. K raliyet E n stit s nde
ki konum am [1897] dinleyen sekin bir fiziki ok sonra
lar, "onlarn ayaklarnn altndaki zemini ek iy o rm uum
gibi hissettiini sylem iti'.
G erek ten d e T h o m sonun 1897d e yapt deneylerin tem elin
de, ato m u n iinde d a h a k k paracklarn olduunu do ru la
yabilecek h ibir ey y o k tu . T hom son d a zaten b u n u k antlad
n iddia etm edi; fak at T hom sonu ok telere u zanan bu sonukra ynelten birok ipucu vard.
Bu ipu larn d an biri, llen ktle/yk orannn genelliiydi.
K atot n p aracklarnn ktle/yk orannn deeri, llme
koullarnn hibirine bal g rnm yordu. rnein, nceki
blm de grd m z gibi, n hzlar ok farkl olduu halde,
bu orann deeri, alm inyum katodu karbon dioksit dolu bir
t p ile platin kato d u bava dolu b ir t p iin neredeyse aynyd
(T ablo 2 .T d e srasyla beinci ve altnc deerler). Thom son,
ay rca H ollandal spektroskop! uzm an P ieter Z eem an'n (18651943) ato m lard a n salnm asndan ve sourulm asm dan so
rum lu elektrik akm larn tanm layan b en zer b ir ktle/yk o ra
n n a iaret eden bir sonucunu d a aktarm t.
(Z eem an, b ir m anyetik alan iinde sodyum elem entinin spektru m u n u incelemiti. H e r elem entin spektrum u, o elem entin
atom lar tarafndan salnabilen y a d a sourulabilen n belirli
frekanslarnn b ir desenidir. rnein, belirli b ir elem enti ieren
b ir bileik b ir aleve tu tu ld u u n d a ve alevden kan k b ir priz-

ma_ya d a k n m m a ile bileen renklerine ayrtnidnda, renk

eridi, belirli zel ren klerde parlak izgilerle izilmi olarak g
rlecek tir -bu zel renkler, sz konusu elem entin atom lar ta ra
lndan salnan n frekanslarna karlk gelir. D eiik renkli
klarn arasndaki fark, sadece frekans farkdr; m or n fre
kans, krm z n frekansnn yaklak iki k atd r ve dier
ren k lerin frekanslar bunlarn arasndadr. Ayn ekilde, katk
sz b ir alevden kan k eer sz konusu elem entin atom larn
ieren b ir souk b u h ard an geirilir ve bileen renklerine ayrt
rlrsa; ren k eridi, nceki p arlak izgilerle tam am yla ayn ren k
lerde fak at b u kez k aranlk izgilerle izilir. Bu karanlk izgiler,
alev nn gaz atom lar tarafndan hangi frekanslarda soruld u u n u gsterir. S odyum un spektrum u, tu ru n cu renkli kta
b irb irin e y ak n frekanslarda, D izgileri diye bilinen belirgin bir
izgi ifti ierir. O toyollarm aydnlatm ada kullanlan sodyum
lam balarndan szlen n tu ru n cu renginden sorum lu olan i-

te bu D izgileridir! Zeem an, norm alde ok ince olan b u D iz

gilerinin kuvvetli b ir m anyetik alan d a genilediklerini ve fre
kanstaki bu genilem enin m anyetik alan ile orantl olduunu
gzledi. Bu orantllk bantsndaki sa3usal arpan kullanarak,
1896da, atom lardaki elektrik y k tayclarnn ktle/yk ora
n iin b ir deer hesaplayan kii ise H ollandal kuram c H endrick A ntoon L o ren tzdi (1853-1928). lx re n tz in b u hesab,
T hom son un elektronu kefetm esinden b ir yl nce, R utherford'un atom lar, evrelerinde elektronlarn doland b ir ekir
dek biim inde m odellenesinden on be yl nce ve B ohr'un
atom lar tarafndan salnan y a da sourulan n frekanslarnn
dolanan elektronlarn enerjilerine nasl bal olduunu ifade et
m esinden on y ed i yl nce yapm olmas gerekten de dikkat e
kicidir. I^rentz, Sir tloseph I^rm or larafndan o rtay a koyulan
b ir teorem den yararlanm t: Tm ayn ktle/yk oranna sahip
bir y k l p aracklar sistemi zerine bir m anyetik alann etkisi,
belirli b ir frekansla dnen b ir koordinat sistem inden bu ykl
paracklar sistem inin gzlenm esi d u ru m u n d a o rtay a kacak et
kiyle tam ol^^d< ayndr. G nm zde L arnor frekans ad veri
len bu frekans, m anyetik alan ile doru ve ktle/yk oranyla ise
ters orantldr; lak at bunun dnda paracklarn doasndan,
hareket d u ru m u n d an y a da zerlerine uygulanabilecek dier
kuvvetlerden biimszdr. rnein, sadece m anyetik kuvvetlere
m aruz kalan b ir parack, m anyetik alan izgileri boyunca Larm or irekansyla b ir spiral izer. Paracn zerine hibir kuvvet
uygulanm asayd, parack bir doru boyunca sabit hzla hareket
etseydi ve b ir gzlemci m anyetik alan izgilerinin dorultusu et
rafnda I^rm or frekans ile dnen b ir referans erevesinden
parac gzleseydi, grecei harek et tam olarak bu spiral hare
keti olurdu. Bir parack, bir m anyetik alan yo k k en , onu doal
b ir frekans ile periyodik olarak harek et ettiren b ak a kuvvetle
rin etkisindeyse; m anyetik alann d a uygulanm asyla paracn
hareketi, doal frekansa veya doal frekans art L arm or frekan
sna y a da doal frekans eksi L arm or frekansna eit periyo

dik hareketin st ste gelm esi eklinde olacaktr; b u n a gre fre

k an slarn ayrlm as L arm o r frekansnn iki kat olacaktr. Lorentz, atom lar tarafndan salnan y a d a sorulan n frekans
larnn bu h arek etlerin frekanslar olduunu varsayd; b u d u
ru m d a bir m anyetik ala n d a frekanslarn ayrlm as, bu alan iin
L arm o r frekansnn iki kat olacak ve dolaysyla b u n u atom lar
d a elektrik akm tayclarnn ktle/yk orann hesaplam ada
kullanabilecekti. Aslnda, atom lar tarafndan salnan y a da sogrulan n frekanslarna ilikin bu y o ru m d oru deildir; ancak
sodyum un D izgilerini ierm eyen baz zel d u ru m lard a iler.
L o ren tz anslyd; sodyum un iki D izgisinin Frekanslar bir
m anyetik alan d a aslnda h er biri iki frekansa ayrlm ayp srasy
la d rt ve alt frekansa ayrld ve hu frekanslar arasndaki ay
rlm alar Lorentz kuram yla verilm edii halde; Z eem an bu ayrk
frekanslar zem em iti, fakat ans eseri tm nn frekans yayl
mas yaklak olarak L arm or frekansnn iki katyd!)
Z eem an'm lm leri, ato m lard a elektrik akm larn tayan
h er ne ise onun k tle/yk orannn k ab a b ir kestirim ini sala
mt. T h o m so n un k ato t nlaryla ilgili alm as ise bu y k ta
yclarn sadece ato m u n m im arisinin b ir paras olm adklarn,
ayn zam an d a ato m u n iinde olduu k a d a r dnda d a kendi b a
na b ir varla sahip olduklarn gsterdi. Bylece olaan m ad
de b ak a neler ierirse iersin, en azndan bir o rtak yapta ie
riy o r gibi g r n y o rd u ; bu d a m etallerden k ato t n olarak sa
lnyordu. Ksa s re sonra, radyoaktif m addeler tarafn d an salnd gzlenen ve b eta nlar ad verilen nlarn da k ato t
n p aracklaryla ayn ktle/yk o ra n n a sahip olduklarnn
(T h o m so n 'u n k in e b en zer yntem lerle) bulunm asyla, b u p a r a
cklarn evrensellii d orulanm olacakt. T hom son 1899da,
fotoelektrik olayda salnan y a d a a k k o r haline getirilm i metal
y zey lerd en kan eksi y k l p arack larn d a k ato t nlaryla
ayn k tle/y k o ra n n a sahip olduunu gsterdi.
T hom son deneyinde bu paracklarn ktlelerinin k k k
mas, b u n larn atom alt p arack lar olduu dncesini de d es

tekledi. zeltilerde, rnein tuzlu su d a elek trik akm n ta

y a n iyonlarn farkl ktle/ 3rk o ran larn a sahip o lduklar T hom
so n un zam annda zaten biliniyordu; fakat Kf** kilogram /coulo m b d an d a h a k k o ra n a asla rastlanm am t. (Bu, gelecek
blm de b iraz d ah a ayrntl olarak tartlacak.) K atot nla
rn d ak i o ran iin T ho m sonun bulduu sonu, bu deerle k ar
latrldnda, hem en gze arp acak kad ar k k t . Bu, k u
kusuz, ne k ato t n paracklarnn ktlesinin iyonlarn ktle
sinden d a h a k k olduu ne de y k lerin in d ah a byk olduu
anlamnci geliyordu ve b ir sre iin T hom sonun dncesi her
ikisinin de d o ru olduu y olundayd. B ununla birlikte, iyonlar
birka birim lik elek trik y k kaybederek y a da kazan arak y k
l hale gelen olaan atom lar y a d a m olekller olarak dnm ek
d ah a doal gibi g r n y o rd u ve ayrca bu y k birim leri k ato t
n p arack lary la zde saylacak olursa, iyonlarn y k ka
to t n p arack larn n y k y le karlatrlabilir by k l k te
dem ekti. Bu d u ru m d a, k a to t n parack larn n ktlesi, iyon
larn ktlesinden (ve dolaysyla olaan atom larnkinden)
10" kg/C
=

10'

10" kg/C

iu'pan k ad a r d a h a kk olurdu. Thom son, k ato t n para

cklarnn ok hatif olduklar dncesinin Phillip L en ard n
(1862-1947) gzlem leriyle ok iyi u y u tu u n u fark etm iti. Le
nard, 1894te (G o ld steinn d ah a nce y ap t gibi) k a to t n
parack larn n gazlarn iinde olaan atom y a d a m olekller
den binlerce kez d ah a u zaa gittiklerini gzlem iti. M adem ki
katot n p aracklar citom lardan ok d ah a hafiftiler; yleyse
onlarn, atom larn y ap talar olm alar olasl vard.
Thom son, ta Leukippos, D em okritos ve D a lto n a kad ar uza
narak, gzlem lerini, atom cu gelenek erevesinde tem el para
ck lar cinsinden y o ru m lam aya da eilim gsterm iti. 1897 tarih
li m akalesinde Ingiliz kim yac W illiam P ro u tun (1785-1850)
kuram sal d ncelerinden alntlar yapm t. P ro u t 1815te, bili

n en kim yasal bileikleri oluturduklarna inanlan birka dzine

atom t r n n b ir tek tem el atom dan (ona gre hidrojen atom un
d an ) m eydana geldiklerini ne srm t. T hom sonun grne
gre, P ro u t haklyd; fakat tem el ato m , hidrojen atom u deil;
ok h afif olan k ato t n paracyd. P ro u t ve bakalar tem el
parack lar saygn hale getirm eselerdi, T hom son bu sonuca ula
abilir miydi? D aha nce d e deindiim iz gibi, Thom son ktle/yk orann lerken B erlinde de W alter K aufm ann tarafn
dan b en zer bir deney yaplm t. im di biliyoruz ki, Kaufm a n n n sonular gerekten de T hom sonunkilerden d ah a do
ruym u. F akat K aufm ann b ir tem el parack kefettii iddiasn
d a bulunm am t; nk H ertz ve Alm anya ile A v u stu ry adaki
b r fizikiler gibi, K aufm ann da, atom gibi dorudan gzlenem eyen varsaym sal varlklarla ilgilenilmesi bilim ddr diyen
Viyanal fiziki ve felsefeci E rn st M ach (1836-1916) ve evresi
nin bilimsel felsefesinden iddetle etkilenm iti. G nm zde
elektron adn verdiim iz katot n paracn T hom sonun
kefettiini sylem ekten kanm ak zordur; nk o, M ach ve
K au fm an n n tersine, tem el paracklarn kefedilm esini fiziin
b ir p aras olarak grm t.
Thom son, varsayd tem el p arack lar iin herhangi b ir zel
isim kullanm am t. D a h a nceki yllarda, Ingiliz-Irlandal fi
ziki ve gkbilim ci G eorge J o h n sto n e S toney (1826-1911),
ato m lar elektrike y k l iyonlar haline geldikleri zam an k a
zan dklar y a da k ay b ettikleri elektrik birim ine elektron denm e
li nerisinde b u lu n m u tu .'^T h o m so n un 1897 deneyinden y a k
lak on yl k ad a r sonra, onun tem el paracklarnn gereklii
yay g n olarak benim senir hale geldi ve h e ry e rd e fizikiler onla
ra elek tro n la r dem eye balad.

Notlar

1. J . J.T lio m so i, "C athode Ra_ys, Proceedings o f the Ro^a.1 Institution 15 (1897),
419; "C athode Rays", Philosophical Magazine-44 (1897), 2 9 5 ; "C athode R ays, N a
ture hh {1897),455.
2. Plato, Timacus, R. G. B ury tarafndan evrilm i (H arv a rd U niversity Press, 1929),
s. 215.
3. Bede, A H isiory of the English Church and People, L .Sherley-P rice tarafndan ev
rilmi (Penguin Books, 1955), s. 38.
4. W . G ilh e rl, I)e magnete inagnetisque corporibus, et de magno m agneto teikiro
5.

(L o n d o n , U-iOO).
"A L e tte r ...C o n ta in in g S e v e ra l E x p e rim e n ts C o n ce rn in g ' E lec tric ity ", Phi
losophical 7 Vvinst'ici/o n s o f ilw R oyal S ociety 57 (1 7 5 1 -3 2 ), 18.

S. G ra y ,

6.

N. C abeo, Philosophiii magnelicii in qua magnelis natura pen itu s explicatvr (F er

rara, 1629).
7. C. F. D u Pay, Richmoml ve Lenox D kne elektrikle ilgili m ektup, 27 Aralk 1733;
Philosophical Transactions o fth e Royal S ociety (\7 5 4 )'d e ngilizce olarak baslm.
8 . h. U. T. Acpinus, Testamen theoriae electricitatus et miignetismi (Si. Petersui'g,
1759).
9. B. ^Vmklin, experiments and O bservations on Electricity, m ade a t Philadelphia in
Am erica (Ivondon, 1751).
10. rnein, A. D . M oore, ed., Electrostatics an d its A pplications (W iley, N ew Y ork,
1973)e balcnz.
11. Isaac N ew ton, Philosophiac Nitturalis Principia Aathcmatica, A ndrew M otte tara
fndan ycvrilni ve 1". Cajori taraln d an gzden geirilm i ve notlar eklenm i (U ni
versity o f California Pres, 1966).
12. J o s e p h N e e d h a m , The G rand Titration: Science and S ociety in /asi an d W est (A l
len & U n w in , Ix m d o n , 1969).

13. Epistola P etri l^'ivgrini d e M^icourt a d Sygcnini dc Poiicaucourt, M ilitcm , D e

M iignctc (Ixitler on the M agnet o f P eter th e Pilgrim o f M a rico u rt to Sygerus of
F oucaucourt, Soldier").
'
14. M. C. O ersted , E.xpcrimenta circa cffectum conflictus eleclricili in acuin m agnetiCLtm (M anyetik Pusulaya b ir E lektriksel Akmn Etkileri zerine D eneyler), Ko
penhag, 21 T em m uz 1820. ngilizce evirisi iin, R. D lbner, O ersted an d the Disco
very o f Electromagnetism (Blaisdell, N ew Y ork, 1962)'de te k ra r baslm olan An
nals o f P hilosophy 16 (1820) m akalesine baknz.
15. J . J. Thom son, "C athode R ays. Philosophical M agazine 44 (1897), 295.
16. W . H. Brock, "The M an W ho Played W ith F ire [R um ford Kontu Benjamin
T hom pson h ak k n d a S am born B row n tarafndan yazlm m akale]. N ew Scientist,
M arch 27, 1980.
17- J . J . T hom son, "C athode Rays", Philosophical M agazine 44 (1897), 295.
18. J . J . T hom son, Recollections an d Reflections (G. Bell and Sons, London, 1936), s.
341.
19. G. J . Stoney, "O f the E lectron o r Atom o f Electricity", Philosophical M agazine 58
(1894). 418.

III. Blm

Atomik lek

hom son tara ln d a n elek tro n u n ktle/j^k oran ll

dkten sonra, geriye b yk problem olareik ktle ve y
kn ayr ayr saptanm as kalm t. B u rad a sadece elekt

ro n u n zelliklerini renm ek deil, en az o n u n k ad a r nem li

olan ok d a h a fazla bilgi sz k o nusuydu. O n d o k u z u n c u 3 izy1n fizikileri ve kim yaclar atom un zelliklerinin ok sayda
b a k a oran larn lm lerdi. B ir sonraki blm de greceim iz
gibi, J o h n D alto n ve ardllarnn kim yasal tep k im eler zerine
y ap tk la r alm alar, farkl elem entlerin atom larnn k tle o ra n
la n iin d e erler verm iti; rnein karb o n atom unun hidrojen
ato m u n d an 12 kez, oksijen atom unun hidrojen ato m u n d an 16
kez d a h a ar olduu biliniyordu. A yrca, bu blm de d ah a ile
ride greceim iz gibi, M ichael F ara d ay ve d ierlerinin elektro-

liz zerine y ap tk lar alm alar, atom larn ktlelerinin iyonla

rn elek trik y k lerin e v e sonuta elek tro n u n elek trik 3 ikne
o ra n la n iin o ld u k a kesin d eerler verm iti; hidrojen atom u
n un k tlesinin elek tro n u n 3m kne oran 1,035 x 10~kilogram /coulom b o larak b u lunm utu. A yrca, a to m la n n k atilard a
skk biim de b ir a ra y a paketlendikleri varsajnlyordu; bylece kat m alzem elerin y o u n lu k lm leri, atom larn y o u n lu k
lar, y an i ktlelerinin hacm e oran iin d e erler veriyordu. r
nein altn, m etrek p bana 1,93 x 10'* kilogram lk b ir y o u n
lua sahiptir; dola 3usyla b ir altn ato m u n u n ktlesinin hacm ine
oran, m etrek p b an a 2 x 1 0 '' kilogram civ arn d a olm alyd.
G erekli olan sadece, y a elektronun y k n n , elek tro n u n k tle
sinin y a d a h erh an g i b ir te k atom un ktlesinin veya hacm inin
iyi b ir lm yd. T m b u o ra n la r derhal elek tro n u n ktlesi ve
elektronun y k ve h e r t r atom un ktlesi ve hacm i iin deer
lere dnt r leb ilird i. Ksacas, o zam an t m atom olaylarnn
lei bilinebilirdi.
Y irm inci y zyln ilk yllarnda, ato m larn k tlelerin i tah m in
etm ek iin zaten ok sayda k ab a y n tem vard. B u y n te m le r
ok eitli fiziksel o lay lara d ayanyordu: g a z la rd a yaylm a, sl
nm , gn m avilii, y a film lerinin yaylm as, ra d y o a k tif
m ad d elerin ldam alar, p olen ze rreleri gibi k k parack la
rn m olekllerle arp m alar so n u cu n d a o rta y a kan B ro w n
h arek eti, m olekllerin sonlu hacm inin gaz zellikleri zerine
etk ileri v e b en z eri olaylar. D a h a 1874te G. J . S to n ey elek tro n
y k n tah m in etm ek iin, elektrolizden y a ra rla n la ra k b u lu n
m u lOkilo g ram /co ulom bluk k tle/y k o ra n ile birlikte b ir
h id ro jen ato m u n u n 10"'* kilogram lk k tlesin e edeer gaz
zelliklerine d ay an an k a b a b ir tah m in kullanm ; bylece 10'^
kilogram lOk ilo gram /coulom ba blerek ele k tro n u n y k n
y ak la k 10^ coulom b bulm utu. 1910la rd a (d a h a ok J e a n
P e rr in in B row n h arek etiy le ilgili alm alar araclyla) l
m lerin hassasiyeti, hid ro jen ato m u n u n k tlesin in y ak lak
1,5 X 10"''' kilogram olduu sap tan acak k a d a r gelitirilm i ve

b u n u n so n u cu n d a d a e le k tro n ik y k 1,5 x 10 coulom b o larak

b u lu n m u tu . (R a d y o a k tif p aralan m a sa3 n m la n n a d ay a n an b ir
b a k a y n tem de 4. B lm de tartrdacaktu-.)
Atom ktlelerinin eitli kestirim leriyle ilgilenm ek bizi k o n u
d an ok fazla u zaklatrabilir. N e o lu rsa olsun, b u ktlelerin
gerek ten de ilk kez kesin olarak saptanm as, 1906 ile 1914 y l
lar arasn d a A m erikal fiziki R o b ert A n d rew s M illikan (18681963) tara fn d an elek tro n ik y k n d o ru d a n llm esine d a
yan m ak tay d . M illikan lo w a d a dodu ve o ra d a b 3 nid; O b e r1in C ollegen d a lisans rencisiyken fizie ilgi du ydu. 1893te
d o k to ra iin C olum bia n iv ersitesin e gitti ve o ra d a kendisini
te k lisansst fizik rencisi o larak buldu. E itim i iin A v ru
p a y a gitmesi kanlm azd; bylece 1895te Paris, B erlin ve
G ttin g en de alm ak zere A m erikadan ayrld. A m a 1896d a
A. A. M ichelson ona o dnem de R ockefellern b y k m ik ta r
daki balaryla gelien C hicago niversitesinde, b ir asistanlk
nerdi. Bu i, y ar zam ann aratrm aya harcam asna izin veri
y o rd u ve M illikan ii istekle kabul etti. B ununla birlikte, so n ra
ki o n y l b o y unca n eredeyse tm zam ann d ers an latm ay a ve
d ers kitaplar y az m a y a harcad; aratrm ay a ok az zam an ay
rab ild i. 1906d a 58 y an d ay k e n ancak doentlie ykseltilm i
ti. N ered ey se m itsizlik ierisinde elektrik y k n n llm esi
problem ini ele ald ve onu nl y ap a n aratrm ay a balad.
T annm as b ird en ve m uhteem oldu -bilim akadem ilerinde
yelikler, 1916d a A m erikan Fizik D e rn e in in bakanl ve
1923te N obel d l . M illikan B irinci D n y a S avan d a ask e
ri a ra trm a ve gelitirm ede etkin rol ald; d a h a so n ra 1921de
K aliforniya T eknoloji E n stit s ne (C al T ech) ynetim k u ru lu
b ak an o larak gitti.
M illikan p a ra b u lm ak ta ve deerli am alarn reklam n y a p
m ak ta ustayd; Cal T ech o n u n nderliinde A m erika'nn nde
gelen bilimsel aratrm a m erkezlerinden biri haline geldi. Mlikan b irinci snf b ir b a k a deneysel alm a d ah a y ap t; fotoelekt
rik olayda salnan elektronlarn enerjilerini dikkatlice lerek,

E instein in k, h er birinin enerjisi frekansla orantl olan p a

k etler y a da k u an tu m lar halin d ed ir eklindeki tanm n d o ru
lad. Cal T ech'te d a h a so n ra yapt alm a d a h a az baarlyd.
Bilim ile dini u zlatrm a iiyle ok ilgilendi; kozm ik nlarn ve
elek tro m an y etik nm n m addenin k keninden a rta kald y o
lu n d ak i yanl gr ksm en dinsel tem ellere d ay an d rarak k a
n tlam ay a u rat d u rdu.
M illik an 'm elek tro nik y k lm , elektrolizden sap tan an
k tle/y k oran ile birlikte, 3nllarca atom ktleleri iin en iyi de
erleri verdi. Yntem i, C avendish L ab o ratu v arn d ak i Thom
son ve ark ad alarn n a n c ak k ab a b ir elek tro n ik y k tahm ini ve
ren alm asna dayanyordu. Bu blm n son ksm nda, ilkin
bu nc alm ay ele alacaz, d a h a so n ra M illikan tarafn d an
y ap lan lm e dneceiz.

Geriye Dn: Atom Arlklar

Atom larn varl genelde kab u l edilir hale gelm eden ok nce,
deiik elem entlerin ktlelerinin o ran lan biliniyordu. Bu oranla
rn lm , on d okuzuncu yzyln banda J o h n D alto n 'un
(1766-1844) alm alaryla balad. Fakir bir C um berland doku
m acsnn olu olan D alton, kynn Q u a k e r (b ir m ezhep) oku
lu n d a renim grm ve sonra 1793te M an ch estera tanp
okul m dr ve zel retm en olarak almt. M anchestern
pam u k fabrikalar o zam anlar endstri devrim inin odandayd
ve kasab a bilimdeki gelim eleri coku iinde izleyen genelde ni
versitede okum am insanlarla dolm u gibiydi. D alton 1794te
M an ch ester E debiyat ve Felsefe D ernei'ne seildi ve renk k r
lnden (D a lto n n kendisinin de m ustarip olduu ve gn
m zde D altonizm denen bir renk krl t r n d en ) gaz dinam i
ine k a d a r uzanan k o n u lar zerine dernek iin m akaleler yazm a
y a balad.
D a lto n un atom arlklaryla ilgili alm alarnn ilk kayd,
1802-1804 y llarn d ak i lab o ra tu v ar defterlerinde y e r alm akta
dr. D alton, belirli b ir kim yasal bileii olu tu rm ak iin gereken

kim yasal elem entlerin arlklarnn (kesin o larak sylersek,

k tlelerinin) daim a ayn o ra n d a olduunu gzlem iti. rnein,
su olu tu rm ak iin oksijen iinde hidrojen yakldnda, h er
g ram hidrojen iin 5,5 gram lk oksijen kullanlm as gerektiini
bu lm u tu . (B ir uyar: Bu D a lto n un deeridir. G erek oran b ir
gram lk hidrojene 8 gram lk oksijendir. D a lto n u n lm leri,
k endi zam annn stan d artla rn a gre bile o ld u k a yetersizdi.)
Bu, bildiim iz ala hi benzem ez. Bir k ek piirirken, y arm
kiloluk u n a biraz fa z la y a d a biraz az tereya katabilirsiniz, ge
ne d e b ir kek elde edersiniz -belki birazck fazla yal y a d a bi
razck fazla k u ru olur, am a gene de bir kektir. O ysa, h er b ir
gram hidrojen iin 8 gram lk oksijenden biraz d a h a fazlas y a d a
b iraz d a h a az kullanlrsa, oksijeni biraz bol y a d a oksijeni bi
raz k t su elde edilemez; gene bildiim iz su elde edilir ve biraz
oksijen y a d a hidrojen a rta kalr.
D a lto n un alm alarnn en nem li y an, epeyce hatal olan
lm leri deil; fakat onlar ato m lar cinsinden yorum layyd.
D alton yle d n y o rd u : E er su, h er biri b ir hidrojen atom u
ve b ir oksijen atom u ieren paracklardan (d ah a sonra bunla
ra iiolekl ad verilecekti) oluuyorsa, o zam an su iin hidro
jenin h er b ir g ram n a k arlk 5,5 gram oksijen reetesi ancak,
oksijen ato m u n u n h id ro jen ato m u n d an 5,5 kez d ah a a r olm a
s halinde aklanm o lu rd u . Bu yaklam la D alton, atom ar
lklarn T ablo 3 .T d e g r ld gibi hesaplam t. O n u n syle
m inde atom arl, b ir ato m u n hidrojeninkine gre arl y a
d a ktlesi dem ekti. K ukusuz, D alton herhangi b ir atom un
arlnn g ram y a d a kilogram gibi olaan birim ler cinsinden
ne olabilecei k o n u su n d a h ib ir dnceye sahip deildi.
T ab lo 3.1. A tom a rlk lar iin D a lto n un 1803 d e erleri
A tom arl

E lem ent
H idrojen
N itrojen (A zo t)
K arbon
O ksijen
S lfr

(tanm olarak)
4,2
4,3
5,5
14,4

D a lto n 'u n ta b lo su n d ak i atom a rlklarnn t m gerekte

yanlt; bu, b iraz o n u n lm lerindeki h atad an , a m a esas ola
ra k kim yasal bileiklerin m olekllerindeki atom larn d o ru
o ra n la rn bilm em esinden k aynaklanyordu. rnein, D a lto n
su m o lek l n n b ir oksijen atom u ile b ir h id ro jen ato m u n d an
o lu tu u n u varsaym t; oysa b u g n herkes biliyor ki, suyun
d o ru form l H jO d u r -yani h er su m oleklnde ik i h id ro jen
atom u ve bir oksijen atom u v ard r. (A lttaki saylar m oleklde
ki h e r b ir elem entin atom larnn saysn g sterir, altta say
y o k s a 1 anlalr). S u yu o lu tu ru rk e n D a lto n u n h er b ir gram
h id ro jen iin 5,5 g ram lk oksijen tketildiini lm esi, b ir oksi
jen ato m u n u n iki h id ro jen ato m u n d an 5,5 kez y a d a b ir h id ro
jen ato m u n d an 11 kez d a h a ar olm as anlam na geliyordu.
Bu, oksijenin g n m zd e yak lak 16 olduu bilinen gerek
atom arlna y a k n d r. K endi atom arlklar tablosunu h a
z rla rk en D a lto n u n k ulland eitli bileiklerin kim yasal fo r
m lleri, g erek fo rm llerle birlikte. T ab lo 3 .2 de verilm ektedir.
T ablo 3.5 ise, g n m zd ek i halleriyle kesin atom arlklarn,
D a lto n ta ra fn d a n b u lu n m u deerlerle ve T ablo 3.2d e listele
nen d o ru kim yasal form lleri bilmesi halinde bulaca d e e r
lerle birlik te v erm ek ted ir.
T ab lo 3.2. D a lto n ta ra fn d a n k u lia n la n ve b u g n b ilin en halleriyle, eitli b ileik
lerin k im y asal fo rm lleri
Bileik

D alto n un form lleri

G e r e k fo rm lle r

Su

HO

H2 0

COj
NH

CO2
NH3

SO 2

H 2S O 4

K arb o n dioksit ("karbonik asit)

A m onyak
Slfrik asit

C k arb o n , H hidrojen, N azot, O oksijen ve S slfrdr.

K im yasal bileiklerin d o ru form lleri, atom k u ra m n n d a

h a so n ra k i b ir gelim esi sayesinde karld. 31 A ralk 1808de
S o rb o n n e d a p ro fes r olan Jo s e p h Louis G ay-L ussac (1778-

ELEM ENTS
1 j

Slroiitian

Barytes

C a r b im

Ii-oii

Oxygen

Z in c

J if

C opper

S ii

L ead.

(>ff

Hydro^^en.

Q )

^1^

PKospKorus
S u ^ p im r

yj

S ilv e r

M a g iiE S ia

(^JP

L im e

G o ld

S od a

^8 ^

P la t in a

Potasli

M ercury /li/

K im y asal e le m e n tle r iin D a lto n 'u n k u lla n d sim g e ler. B u n la rn b a zlarm , e le m e n t

de il, bile ik o ld u u a rtk b ilin iy o r.

1850) S o ciete-P h ilo n ath iq u ee sunduu bildiride, t m ele

m en tlerin belirli a rlk oran lary la birlem esine k arn gazlarn
belirli hacim o ra n la rn d a b ir a ra y a geldiini belirtm iti. rn e
in, iki hacim h idrojen a rt b ir hacim oksijen, iki hacim su b u
har, b ir hacim az o t a rt hacim hidrojen iki hacim am onyak
v e rir (b u ra d a "hacim ile h erh an g i b ir hacim birim inin k aste
dildii anlalm aldr -b ir htre, y a rm litre, b ir m etre k p y a d a
neye sahipseniz o).
T a b lo 3 .3 D a lto n u n eld e e tti i d e e r le r v e d o r u fo rm lle ri b ilse y d i eld e e d e b i
lecei d e e r le r ile b irlik te , b e e le m e n tin a to m a rlk la rn n g n m z d e b ilin e n
d e e r le r i
lilem ent

H idrojen

G n m zd e bilinen
atom arlklar

1,0080

K arbon

12 ,0 111

Azot

140067
1.6,9994

O ksijen
S lf r

32,06

D alto n 'u n (1803)

D oru kim yasal

atom arlklar

form llerle D alto n un

atom arlklar

4,3
4,2

8 ,6

5,5
14,4

12,6
11

57,6

G n m z d e b ilin en ato m a rlk la r, k a rb o n a to m u n u n (y a d a d a h a k esin o la ra k

k a r b o n u n en bol izo to p u olan ^ C n in ) a rl n n 1/12'sine g re o lan a rlk la rd r;
Fakat b u , h id ro je n a to m u n u n a rl n a o k o k y a k n d r . B u a rlk la r h id ro je n e
g re alnsayd, a n c a k b in d e 8 k a d a r d a h a k k o lu rla rd .

H acim leri b irletirm e yasasnn aklam as, T u rin niversi

tesi fizik p ro fesr Q u a re g n a kontu A m adeo A vogadro (17761856) tarafn d an 181 l de ileri srld. A vogadro u v arsay m
d a b u lu n d u : B elirli bir scaklk ve basnta h e r gazn eit hacm i
daim a eit sayda g a z parac ierir. A vogadro bu p arack la
ra m o le k l adn verdi. rn e in , su o lu tu ru rk en iki litrelik
h id ro jen in daim a (ayn scaklk ve basnta) b ir litrelik oksijen
ile birlem esi gerei, hem en ak la b ir su m oleklnde hidrojen
ato m u sajnsnm oksijen atom u saysm dan iki k a t fazla olaca
n getirir; suyun H jO o lduunu b u yolla biliyoruz. B u ra d a k o
layca grlebilen b ir g l k var: H e r su m olekl b ir oksijen
ve iki hidrojen atom u ieriyorsa, b ir litre oksijen ve iki litre hid
rojen n eden sadece b ir litre deil de, iki litre su b u h ar verir?

A v o g ad ro n u n d n d y an t uydu: O la an koullar altn

da, oksijen m olekl ve h id ro jen m olekl (A vogadro b u n lara
tem el m olekller diyor) b ire r deil ikier atom ierir. Bu, lit
redeki hidrojen ve oksijen atom larnn saysn iki k atm a karr
ve dolaysyla belli hacim lerdeki hid ro jen ve oksijenden retilen
su m olekllerinin saysn ve su buh arn n hacm ini de iki k atn a
karr. B una gre, su ve am onyak retim i iin kim yasal tep k i
m eler 2 H 2 + O 2 > 2 H 2O ve N 2 + 3 H 2 > 2 N H j eklinde olur.
H e r m olekl iin kim yasal sem boln nndeki say, o kim yasal
bileiin ka m oleklnn tepkim eye katlacam gsterir; bylece A vogadro varsaym na gre, bu saylar, tepkim elerde ge
rekli olan gazlarn bal hacim lerini de verirler.
A vogadro varsa 3 um ok parlak b ir tahm indi. B ugn b u v a r
saym gazlarn kinetik kuram balam nda anlyoruz: B ir gazn
bir d u v ara uygulad basn, iyi bir y ak latrm la scakln, lit
redeki gaz m olekllerinin saysnn ve B oltzm ann sabiti ad v e
rilen evrensel b ir sabitin arpm na eittir; b u ra d a gaz m olekl
lerinin doas hi nem li deildir (E k F y e b ak n ). D olaysyla,
belirli scaklk ve basnta, litre b an a daim a ayn sayda m ole
kle sahibiz dem ektir. A vogadronun zam an n d a varsaym nn,
tam am yla deneysel olarak, yani iledii gsterilerek d o ru lan
mas g erekiyordu. B aka b ir deyile, A vogadro varsaym m b e
nim seyerek, suyun H 2O olduu so n ucuna vardm z gibi, fa rk
l gaz bileiklerinin kim yasal form llerini de bulm am z gereki
y o rd u . O zam an, deiik tepkim elere katlan elem entlerin ve b i
leiklerin arlk oranlarndan, tpk D a lto n un yapt gibi,
atom arlklar (diyelim ki hidrojene gre) saptanabilirdi. B e
lirli bir elem entin atom arlnn tm tepkim elerde a3m k
m as varsaym n d o ruluunu denetlem enin b ir yo lu olabilir.
A vogadro varsaym y an l olsayd, deiik bileikler iin yanl
kim yasal form ller v e dolaysyla farkl tepkim eler iin tutarsz
atom a rlk lar o rtay a kard.
T erm inoloji iin d e b irk a sz syleyelim : B ir kimycisal bile
iin m o le k l arl, bileiin b ir m olekln o lu tu ran ato m

larn atom arlklarm n toplam na eittir. rnein, b ir su m ole

k l n n m olekl arl 2 + 16 = 18'dir. M oleklleri b ir te k
ato m d an oluan b ir elem entin, rnein helyum un m olekl a r
l atom arlyla ayndr. D N A gibi b a 2 i m olekller ise, m il
y o n la rla ifade edilen m olekl arlklarna sahiptir. B azen k im
yaclar, m olekl arlna eit sayada gram olarak tanm lanan
m o i ktle birim ini k ullanrlar, rnein b ir m oi hidrojen gaz 2
gram , b ir moi su 18 g ram dr. Moi ok y a ra rl b ir birim dir; n
k h erhangi b ir m ad d en in b ir m ol daim a ayn sayda m olekl
ierir. Bu say, y an i moi bana m olekl says A vogadro says
o larak bilinir. A v o g adronun, ne yazk ki A vogadro sayasn h e
saplam as m m kn deildi, b u n u n iin aada anlatlan geli
m eleri beklem eliydi.
A vogadro, ok sayda atom arln o ld u k a d o ru biim de
sap tark en kendi varsaym na d ay anarak karlan kim yasal for
m lleri kulland. B u cJmalar d ah a so n ra bakalar, zellikle
S tockholm niversitesi kim ya p ro fes r J n s J a k o b B erzelius
(1779-1848) tarafn d an srdrld. B erzelius 1814, 1818 ve
1826 y llarn d a b iro k elem entin atom arlklar iin olduka
gzel deerler v eren tab lo lar yaym lad. O n dok u zu n cu y z y
ln sonlarnda, tm fizikiler ve kim yaclar atom larn varlna
in an m asa da, g n l k alm alarnda atom arl tablolarn
k u llanm aya alm lard.
A tom larn gerekliine inanm olan on dok u zu n cu yzyl fi
zikileri iin bile, atom arlklarnn y o ru m u n d a gene d e b yk
b ir belirsizlik vard. B ir elem ent u atom arlna sah ip tir d e
diim izde, bu, elem entin (diyelim ki hidrojene gre) tm ato m
larn n arl m dr, y o k sa sadece b u ato m larn o rtalam a a r
l m dr? G az b oalm alar zerine alan ilk kiilerden biri
olan S ir W illiam C rookes, 1886da, kim yaclar tarafn d an l
len atom arlklarnn gerekte ayn elem entin farkl ato m lar
nn arlklarnn o rtalam alar o lduunu savunm utu. B unun
d o ru olduunu im di biliyoruz. N eredeyse tm elem entler,
iz o to p ad verilen farkl ekillerde o rtay a karlcur. A yn elem en

tin farkl izotoplarnn atom lar kim yasal o larak n eredeyse ayrt
edilem ezler, fak at farkl atom a rk k la n n a sahiptirler.
zo top larn kefedilm e yks, bizi yirm inci y z y d fiziinin
iine alp g t r r. B u b ir geriye d n blm o lsa da, izo
to p larla ilgili ada anlaym zn nasl gelitiini biraz an lat
m adan atom arlklannn tartlm as tam olam az.
1897de rad y o ak tiv itenin kefinden hem en sonra anlald ki,
baz kim yasal elem entlerin kim yasal davran bakm ndan z
de, fakat ra d y o a k tif d av ran b akm ndan ok farkl deiik b i
imleri vardr. rn e in, k u ru n genelde radyoaktif deildir; fa
k at uranyum -tayan m inerallerle birlikte bulunan k u ru n u n
kendisi radyoaktivite g sterir ve k u ru n d a n kim yasal olarak ay
rlabilen tm elem entler ayrlsa bile, bu radyoaktivite devam
eder. Bir elem entin farkl rad y o ak tif davran gsteren bu t r
lerinin farkl arlkl ato m lard a n o lutuu k sa srede anlald.
1910d a F red e rick S oddy ayn elem entin t rlerin e izotop adn
verdi; nk b u n lar kim yasal elem entler listesinde ayn y e rd e y
diler (iso ayn, tope ise y e r dem ektir). B ununla birlikte, ra d y o
aktivite hl biraz gizem liydi ve izotop olgusu sanki a r ra d y o
a k tif elem entlerin bir zellii gibi grnyordu.
R ad y o ak tif olm ayan, srad an hafif elem entlerin de izotoplara
sahip old u u n a ilikin keif J . J . T hom son a aittir. O n u n k u l
land y n tem , b ir k ato t n t p n d e retilen nlarn -elekt
ro n lard an oluan srad an k ato t n deil, fakat art y k l ar
p arack lard an oluan nlar- elektrik ve m anyetik sapm asna
dayanyordu, ki bu hi de artc deil! K atot nlarnn isim
babas E-ugen G oldstein 1886'da, k a to tu n d a b ir delik alm
olan b ir k ato t n t p n d e, delikten o rtay a kan b ir nn t
p n iindeki seyreltilm i gazda bir g r n r k izgisi o lu tu ra
ra k an o ttan uzaklatn g rm t ve bu nlara kanal nlar
(K analstrahlen) adn verm iti. 1897'de W ilhelm W ien (18641928) kanal nlarn elektrik ve m anyetik alanlarla saptrm ay
baarm ; b u sapm ann y n ve m iktarndan bu nlarn art
y k l p arack lard an olutuu sonucunu karm t. A yrca b u

p arack larn k iitle/y k oranlarnn, T hom son u n k a to t m larnm k in d en binlerce k ez d a h a b 3riik ve elektrolizde llm
olan (b irazd an ele alnacak) elektrike y k l atom larn k tle/yk o ra n la rn a y a k n olduunu bulm utu. B u rad a n d a u so
n u c a varm t: B u k an al nlarnn paracklar, t p n iindeki
gaz atom lar ve m oleklleridir; k ato ttan anota d oru giden k a
to t nlan o nlardan elek tro n lar k o p a ra ra k onlar a rt y k l h a
le getiriyorlar; bylece de art y k l anot tarafndan itilip, eksi
y k l k ato ta d o ru ekiliyorlard. vm elenen bu art y k l p a r
acklarn (iyonlarn) ou k ato ta arpar; fakat belirli bir ksm
k ato ttak i delie d en k gelip geer ve d ier ta ra fta kanal nlar
o larak g r n rler.
K anal nlarnn incelenm esi zordu; n k baz k an al n
p aracklar k ato ttak i delikten getikten so n ra b ir gaz m olek
lne arpp fazladan b ir elektron kazan ab ilir y a d a k ay b e d eb i
lirdi. W ien tarafn d an llen ktle/yk o ran lan , aslnda elek t
rik y k n d e m ey d an a gelen bu beklenm edik deiim lerin nce
sindeki ve so n rasn d aki deerlerin ortalam alaryd. Thom son,
(n p arack lary la gaz m olekllerinin arpm a olasln en
az a in d irm ek iin) k a to tu n anota zt tarafn d ak i gaz basncnn
ok d k tu tu ld u u b ir t p k u llan arak bu gl yenm iti.
Bylece, farkl a rt y k l atom larn v e m olekllerin ktle/yk
o ran n o ld u k a iyi b ir kesinlikle lebilm iti.
1913te T hom son, neo n g aznda oluan k an al nlarnn iki
farkl k tle/y k o ra n n a sahip o lduunu gzlem ledi; biri tek
y k l hidrojen ato m larn d ak i oran n 20 k at v e dieri 22 k aty
d. E lek trik y k leri t m n n aynyck; bylece Thom son, n e
o n u n atom arlklar 20 ve 22 olan iki farkl izo to p u b u lu n d u
u so n u cu n a v ard . N e o n u n atom arl d a h a nce 20,2 olarak
llm t. Bu, o rtalam a atom arl old u u n a gre, sradan
(yani atm osferim izde b u lu n an ) neon b u iki izotopun karm
dr: Y zde 10 u d a h a ar olan N e izotopu ve y zd e 90 ^N e
izotopu. (D ik k a t ederseniz, 2 0 nin y z d e 90' a rt 22'nin y zd e
lOu gzlenen atom arlna, y a n i 20,2 y e eittir.) N e o n u n izo-

Francis Aston, C am bridge'deki C avendish L a b o ratu v an 'n d a kendi k tle spektrografinin banda.

toplarnn hibiri ra d y o a k tif deildir; bylece izotoplarn o rtay a

knn, radyoaktivitenin varlndan bam sz olduu gste
rilmi oluyordu.
T b o m so n un alm alar I. D n y a Sava n d an so n ra C aven
dish L ab o ratu v arnda b ir b a k a fiziki, savatan nce Thom so n un asistanln y ap an F rancis W illiam A ston (1877-1945)
tarafn d an s rd r ld . A ston, o sralard a bilinen b ir yntem i,
yani nlar elektriksel ve m anyetik alanlarla saptrm a y n tem i
ni, ktle sp ek tro g raf denen ok gelikin yeni b ir dzenekle b ir
letirdi. Bu d zen ek le sadece T hom sonun neon izotoplaryla il
gili so n u cu n u d o ru lam akla kalm ad; ayn zam anda k lo ru n iki
izotopu (C1 ve ^^Cl), silikonun izotopu

( Si, Si ve Si),

slfrn izotopu (^^S, S ve ''S) ve n eo n u n n c izotopu

(^N e) d a dahil, y en i b ir izotoplar ord u su kefetm e 3 baard.
G erekten de, h afif elem entlerin ou ra d y o ak tif olm ayan eit
li izotoplara sahiptir.

A ston tara fn d an izotoplarn atom arlklar zerine y ap lan

hassas lm ler arp c b ir o rtak zellii aa kard. A ston
b u n u 1919d a b ir tam say kurJi o larak ifade etti: A tom arkklar, O izotoponun arlm n 1/16sn a (ya da, b u g n k haliy
le, ^Cnin arhnn 1/12sine) gre ifade edilirler; b u d u ru m d a
sa f izotoplarn tm ato m arlklar tam saylara ok y a k n kar.
Bu, D a lto n u n alm asm m hem en a rd n d a n y ak lak b ir hesap
o larak dik k ati ekm i v e 1815te W illiam P ro u t (1785-1850),
t m kim yasal elem entlerin atom lannm , hidrojen atom u olduu
n u tah m in ettii b ir tem el paracn tam k atlarm d an olutukla
r y o lu n d a doal b ir so n u ca ulam t. B u n u n la birlikte, baz ele
m entlerin atom arlk larnn tam sajnlara hi d e y a k n olm am a
s, b u d n cey e u zu n b ir s re engel gibi grnm t. E n k t
rn e k de, atom arl 36,45 olan klordu. A ston b u atom ar
lnn, g erek ten de k lo ru n iki izotopunun (C1 v e ^'Cl) atom
a rlklarnn (srasyla y z d e 77,5 ve y zd e 22,5 o rannda) o r
talam as olduunu gsterebilm iti. T ablo 3.4'te, b irka yaygn
elem entin baz izotoplarnn atom arlklarnn g nm zde bi
linen deerlerini bulabilirsiniz. P ro u tu n varsa 3nm nn v e Asto n un tam saylar k u ram nn, zellikle o rta atom arlkl atom
la r iin g erek ten de ok iyi iledii besbellidir.
T a b lo 3.4. B irk a E le m e n tin B az z o to p la rn n A to m A rlk lar
E lem ent
H idrojen
Helyum

zotop
'H

1,007825

'H

2,01410

K arbon

'H e
12C

O ksijen

'C
I6Q

N eon

A tom Arl

4,0026
12

(tanm olarak)

13,00336
15,99491

'O

16,9991

Ne

19,99244

'Ne

20,99396

Ne

21,99138

K lor

* 01

34,96885

U ranyum

* 01
236(J

36,9659
235,0439
238,0508

B ugn biliyoruz ki, izotoplarn o rtay a k nedeni, atom e

k ird ek lerin in art y k l p ro to n larla birlikte 3rksz parack lar
d an -yani n tro n lard an - olum u olm asdr. P ro to n larn y k n
n tralize edeceine gre, atom daki elektron saysn belirleyen
ek ird ek tek i p ro to n saysdr. D olaysyla b ir elem entin kim ya
sal doas, tem elde ekirdeindeki p ro to n saysyla belirlenir.
T m hidrojen atom lar ek ird ek te bir p ro to n a, t m helyum
atom lar iki p ro to n a sahiptir; 103 pro to n lu lavrensiyum a k adar
b u byle s r p gider. Ayn elem entin t m izotoplarnn atom la
r ayn sa3a d a p ro to n ve elek tro n a sahiptir; fak at bunlarn n t
ron say lan ve dolaysyla atom a rh k la n farkldr. N tro n lar
ve p ro to n lar y ak lak olarak ayn ktleye (yaklak bir 'H ato
m unun ktlesine) sahiptir; elektronlar ise ok d a h a hafiftir. Bu
nedenle bir izotopun atom arl, ekirdeinde bulunan p ro
ton ve n tro n larn toplam saysna (ki h u k u k u su z b ir tam say
dr) neredeyse eittir. B u n u n la birlikte, ekirdek fiziinde yeni
ilerlem eler olm adan, b u n larn hibiri bilinem ezdi. 4. B lm 'de
b u gelim elere b ak tk tan sonra, A stonun tam say kuralnn k
k istisnalarnn yol at sonular d a anlayabileceiz -ki bu
istisnalar k u raln kendisi k a d a r nem lidir.
Son ek; Ayn elem entin farkl izotoplar kim yasal olarak n e
redeyse ay rt edilem ediklerine gre, srad an kim yasal yollarla
ay n lam azlar. I. D n y a S av an d an hem en nce, A ston, hafi!'
atom larn ince beyaz kil gibi gzenekli m alzem eler iine d ah a
hzl y ay n m alarn a (difzyon) dayanan b ir ayrm a yntem i g e
litirm iti. B ir neon gaz rneini birok kez byle m alzem eler
den geirerek, gaz rneinin hafif izotopa (^Ne) bir m iktar
zenginletiini grm t. B u n u n la birlikte, b ir elem entin bir
izotopunun dierlerinden hem en hem en tam olarak ayrlm as
1 9 32ye k ad ar, y a n i H a ro ld U rey (1893-1981) ve dierlerinin
neredeyse s a f ar su (^Hin oksidi) rneini hazrlam ay b a a r
dklar zam ana k ad a r gerekletirilm em iti.
II. D n y a S ava srasnda A m erika B irleik D evletleri, n k
leer silah y ap m n d a k u llan m ak iin u ra n y u m u n

izotopunu

ok bol olan

izoto p u n d an ayrm aya iddetle gereksinim

d u y d u lar. M an h a tta n P ro jesince benim senen yntem ler, tam

tam n a C avendisb L ab o ratu v arn d a gelitirilm i olanlard: W i
en, T hom son ve A sto n u n elektrom anyetik sap trm a yntem i ve
A sto n un gaz-ya 3nnm yntem i. S o n u n d a gaz-yaym m y n tem i
nin d a k a u y g u n olduu kantland ve H iro sh im ada p atlatlan
byle saland. (N agasaki bom basnda b ir b ak a elem ent,
pl to n y u m kullanld.) im di d ah a kolay yntem ler v ar ve p l
to n y u m u olduu k a d a r

izotopunu d a kolayca elde edebilen

b iro k lkenin v ar olduu b ir dn y ad a yaam n k o rk u tu cu y

zyle kar karyayz.

Geriye Dn: Elektroliz

A tom larn y k ^ z d e nemli olan b ir b ak a saysal zellii,
elek tro n larn y a d a atom ekirdeinin kefinden ok nce, on
d o k u zu n cu yzyln balarn d a llm t. D o ru su n u syle
m ek gerekirse, bu k eif sadece atom larla deil iyonlarla, y an i
p ek ok iletken svda elektrik akm n tayan elektrike y k l
m olekllerle de ilgilidir. Bu zellik, atom ktlelerinin iyonik
y k lere o ran d r ve T hom son un yapt gibi, elektrik akm n
elek trik y a d a m an y etik alanlarla sap trarak deil de, basite
elektroliz olarak bilinen elektrokim yasal srete retilen m alze
meyi ta rta ra k llm tr.
E lek tro liz N isan 1800de W illiam N icholson (1753-1815) ve
A n th o n y C arlisle (1768-1840) ta ra fn d a n neredeyse tesad fen
kefedilm itir. N ich o lso n ve C arlisle, elek trik b atary alarn n
ileyiini incelerken, elek trik sel tem as iyiletirm ek iin tel ile
b a ta ry a arasn d ak i b a lan t zerin e bir su dam las koydular.
T elin su y a dedii y e rd e gaz k ab a rck larn n o lu tu u d ik k a t
lerin i ekti. O lay d a h a ayrntl incelem ek iin b ir b atary an n
u larn d an kan telleri su dolu b ir t p e d ald rd k larn d a, eksi
u c a bal telde h id ro jen gaz ve art telde oksijen gaz re tild i
ini gzlediler. K sa s re d e d i er m ad d elerin de bu ekilde
kim yasal o larak ayrtrlabildii b u lu n d u . E n kapsam l den ey -

1er, R u m fo rd u n y e n i k u ru la n K raliyet E n stit s n d e kim ya

p ro fes r olan S ir H u m p y D av y nin (1778-1829) y ap t d e
n ey lerdi. D avy, erim i tu z la rd a n y a d a b u tu z la rn su d ak i
zeltilerinden e lek trik akm g eirilerek eitli tu z la rn a y n trlabildiini g rm t ; yle ki tu z u n ay ra n elem entleri ou
kez b atary an n eksi v e a rt u larn a b a lan p zeltiye d ald rl
m olan iletk en ler (ki b u n la ra e lek tro t deniyor) zerinde sra
syla, b ir m etal k ap lam a v e k a b a rc k la r halin d e b ir gaz eklin
d e o rta y a kyordu. rn e in , erim i so fra tu z u n u n elektroli
zin d e eksi e le k tro tta sod 3m m m etali ve a rt e le k tro tta klo r gaz
o rtay a k ar. D avy, sodyum v e potasyum elem entlerini bu
elektroliz den ey leri araclyla kefetm iti; biro k sradan bi
leikte b u lu n m ak la b irlikte, b u iki elem ent kim yasal olarak y
lesine tep k in d ir ki, h ib ir zam an serb est elem ent olarak b u lu n
m azlar.
Bu olaylarn ay rntd o larak anlalm as belirli bir sre ald
-bu b ir bkma, on d ok u zu n cu 3niz3 nl b alarn d a kim yaclarn
atom lar y a d a m olekller h ak k n d a ok az ey bilm elerinden ve
elek tro n lar h ak k n d a hibir ey bilm em elerinden, ayrca elekt
roliz srecinin ok k arm ak olm asndan kaynaklanm t. So
n u n d a esas olarak doru b ir kuram , 1830larda M ichael F araday (1791-1867) tarafn d an gelitirildi. F arad ay gndelikle a
lan bir cilti olarak hayata atld ve ciltledii kitaplar okuya
rak kendisini eitti. Bir lab o ratu v ar ii arark en , b ir m lakatta
D avy yi ok etkiledi ve 1812de kim ya deneylerinde alm ak
zere asistan olarak ie alnd. 1831de K raliyet E n stit s laboratu v arlarn n m d r o larak D av y nin y erin e geti ve elektrik
zerine olan alm alarna balad. F a ra d a y n elektrik alan iz
gilerinin yararlln 2. B lm de grm tk. M an y etik alan
daki deiim lerin elek trik alan y aratt n gsteren indksiyon
olgusunu kefeden de gene F a ra d a y d.
Esas o larak F arad ay tarafndan gelitirilm i haliyle elektro
liz, yle zetlenebilir: B ir svnn, rnein su3m n elektrike
y k s z m olekllerinin belirli b ir ksm norm alde art ve eksi

3 ^ k l alt-m olekiillere ayrlr; F ara d ay b u n lar iyon* olarak ad

landrm tr. rnein, norm al koullarda saf sudaki m oleklle

rin y ak lak 1,8 X lO^^u b ir art hidrojen iyonu (H^) ile b ir eksi
hid ro k sil iy o n u n a (O H

) (karm ak ned en lerd en dolay) ayr

lr. E lek tro n u n kefinden beri biliyoruz ki,

gibi art iyonlar,

b ir y a d a d ah a ok elek tro n u n u (H* iin sadece b ir) kaybetm i

m o lek llerd ir (H ^ rneinde, te k atom ) ve O H

gibi eksi y k

l iyonlar ise b ir y a d a d a h a ok elektron kazanm m olekller

dir. B u n u n la birlikte, F a ra d a y n k u ra m m d a bu bilgiye gerek
y o k tu r.
im di, b ir elektrik b ataryasnn art ve eksi ularna balanm
iletkenlerin (F arad ay b unlar elektro t olarak adlandrm t) bir
sv iine daldrldklarn varsayalm . Eksi elektrotun hem en y a
kn n d ak i art iyonlar b u elek tro ta d oru ekilecektir. D edikle
rin d e b atary ad an eksi elektrik y k alacaklar (a rtk y k n
elek tro n lar tarafn d an tandn biliyoruz) ve y k s z m olekl
ler o larak m addeleeceklerdir. rnein, suyun elektrolizinde, bu
tepkim e 2H^ + 2 e > H 2 biim inde gsterilir. B urada iki elekt
ro n ve iki hidrojen iyonu ie karr; nk, A v agadronun ke
fettii gibi, norm al hidrojen m olekl iki hidrojen atom undan
olum aktadr. B enzer ekilde, art elektrotta eksi iyonlar b atar
y a y a eksi y k lerin i (elektronlarn) verecekler ve onlar d a sra
dan m olekller o larak o rtay a kacaklardr. S uyun elektrolizin
de, b u tepkim e 4 O H

> 2HaO - O 2 + 4 e" eklindedir ve oksi

jen de, hidrojen gibi, elek tro tta k ab arck lar olarak g rnr. Bu
tepkim eler, eksi e lek tro tta bir art iyon eksiklii ve art elektrot
ta b ir eksi iyon eksiklii y aratacak , bylece elektrotlarn y ak n
n a y en i iyonlar ekilecek ve sre devam edecektir. A rt u ta b a
ta ry a y a verilen ve eksi u ta ondan geri alnan eksi y k , teller ve
b a ta ry a boyunca srad an b ir elektrik akm olarak akar; bu ak-*
** F a rad ay iyon ve elektrot terim lerinden baka, art ve eksi iyonlar iin anyon ve k at
yon ; art ve eksi elektrotlar iin de a n o t ve katot terim lerini ortaya atm t, am a bunlar
kendisi bulm am t. B unlar, F arad ay m istei zerine C am bridge'deki T rinity Collegen m d r D r. W illiam W hew ell tarafn d an Y unanca kklerden tretilm i ve d aha
son ra F arad ay tarafn d an yazlarnda kullanlm t.

Faraday'n elektroliz aygt

rain iddeti kolayca llebilir (rnein, sradan b ir am perm et

rede olduu gibi, akm n y aratt m anyetik ku v v et llerek).
Ayn ey dier m addelerin elektrolizinde de geerlidir. rn e
in, gm k lo r r n elektrolizinde A gC l m olekl Ag^ ve Cl
iyonlarna (Ag gm , C1 ise klordur) a3nrlr; eksi ve art elekt
ro tlard ak i tepkim eler srasyla Ag^ + e> Ag ve 2 Cl > 2 e" +
C2dir. Klor gaz olarak kar ve h er bir m olekl iki atom ierir;
gm ise eksi elek tro tta tek-atom lu b ir kaplam a olarak grlr.
T m bu tepkim elerde, tellerden ve b a ta ry a d a n belli m ik ta rd a
b ir elektrik akm getii zam an, h er t rd e n belli sayda m olekl
retilir. Kolaylk olsun diye, gm k lo r r n elektrolizinde b ir
g m atom u retm ek iin gerekli olan m iktar bir y k birimi
o larak alalm. Bu d u ru m d a, her bir klor m olekln retm ek
iin iki birim y k e gerek duyulur; suyun elektrolizinde retile
cek h er hidrojen ve h er oksijen m olekl (atom u deil) iin, s
rasyla iki ve d rt birim y k gerekir. B u rad a kullanlan birim in,
b ir elek tro n u n y k olduu iirtk biliniyor. Bu, F a ra d a y iin sa
dece belirli b ir indirgenem ez y k birim iydi, elektrolizde iyonlar
ve elek tro tlar arasn d a bu birim in katlar aktarlrd. S toney
1874te elektron terim ini, elektrolizde tem el elektrik birimi ola
rak, ite bu anlam da o rta y a atm t.
retilen eitli m alzem elerin greli m ik tarlarn n lm ,
F a ra d a y m aklna y u k a rd a anlatlan elektroliz tab lo su n u g etir
m iti. rn e in , su y u n elektrolizinde, elektrik akm daim a hid
rojen ktlesinin sekiz k at k ad a rh k bir oksijen ktlesi re te cek
tir. F arad ay 'in k u ram n tem el alarak beklem em iz gereken de
udur: H e r b ir oksijen m oleklnn retim i, d rt birim elekt
rik g erek tirir; oysa h er b ir hidrojen m oleklnn retim i iin
sadece iki birim g erekir. D em ek ki belirli b ir akm, hidrojen
m olekllerinin y ars o ra n n d a oksijen m olekl aa k ara
cak tr. B u n u n la birlikte, nceki blm de g rd m z gibi, h er
b ir oksijen m o lek l nn ktlesi hidrojeninkinin 16 katdr; o
halde h e r b ir g ram h id ro jen iin | x 16 = 8 g ram lk oksijen re
tilecektir.

D a lto n un kendi atom arl birim inin b y k l n olaan

birim ler, rnein g ram cinsinden bilem em esi gibi, F ara d ay m d a
kendi elektrolit y k birim inin b y k l n olaan birim ler, r
nein coulom b cinsinden bilm esinin bir yo lu y o k tu . B u n u n la
birlikte, bu birim lerin oran artk kolayca saptanabilirdi. T uzla
rn, rnein gm k lo r r n elektrolizinde eksi elek tro tlard a bi
riken gm m iktar llerek, bir saniyede b ir am perlik b ir
akm getiinde lO"" kilogram kadar, d ah a iddetli akm lar ve
d ah a uzu n zam anlar iin orantl olarak d a d a h a ok gm re
tildii grld. H e r birim y k iin b ir gm atom u retilir; do
laysyla 1 0 ^ kilogram lk gm teki gm atom larnn says,
bir am perlik akm da bir saniyede aktarlan y k birim lerinin sa
y sn a (ki bu da, b ir coulom bluk y k n tanm dr) eit olm aldr.
B uradan, gm ato m unun ktlesinin elektrik y k birim ine o ra
n, coulom b b an ay a k lak 10*kilogram k ad a r kar. G m n
atom arl hidrojeninkinin 108 kat k adardr; bylece hidroje
nin ktlesinin elektrik y k birim ine oran, gm nkinden 108
kat d ah a k k , y an i yaklak 1O ^kilogram /coulom bdr.
Uu, genelde biraz d ah a Farkl terim lerle ifade edilir. Ffer m ad
denin b ir mol daim a ayn sayda molekl ierdiinden (93. say
faya bakn), herhangi b ir m addenin b ir m oln retm ek iin g e
reken elektrik y k m iktar tam olarak, m olekl bana gereken
elektrik birimiyle (gm iin bir, hidrojen ve klor iin iki, o k
sijen iin d rt) /arac/ay olarak bilinen evrensel b ir sabitin a rp
m na eittir. F lek tro lit elek trik birimi b an a elek trik y k a r
p A vogadro saysna (mol bana m olekl says) eit olan faraday, on d o k u zu n cu yzyln so n larn d a 96.850 coulom b/m ol ola
rak belli b ir kesinlikle bilinm ekteydi. H idrojen atom u 1,008'lik
bir atom arlna sahiptir; dolaysyla hidrojen atom larnn b ir
mol 1,008 g ram y a d a 1,008 x 10- kilogram dr. B u n a gre, b ir
hidrojen atom u ktlesinin elektrik y k birim ine oran
1,008 X 10-V96.580 = 1,044 x lO"* k g /C

olarak biliniyordu.

T h o m so n un elek tro n u kefetm esinden sonra, elektrolit jm k

birim ini basite elek tro n y k olarak belirlem ek doald. B u ra
dan hareketle hidrojen atom u ktlesinin elektron y k n e oran
1,044 X lO"^ kilogram /coulom b olarak bilinm ekteydi. Elektroliz
ilem inden sab rla d e rle n en bu bilgi, T bom sonu n elektronlar
iin y aklak lO " kilogram /coulom b gibi bir ktle/yk oran
lm esiyle birlikte T h o m so n u u sonuca g t rd : Atom lar,
ierdikleri elek tro n lardan binlerce kez d ah a ardrlar.

E-lektron Yknn lm
E lek tro n u n y k , ilk k ez T hom son ile m eslektalar J . S. E.
Tow nsend (1868-1957) ve H. A. W ilson (1874-1964) ta ra fn
dan C avendish L ab v o ratu v arn d a y ap lan bir dizi deneyde l
lm t. Y ntem leri, T h o m so n un rencisi C harles T hom son
Rees W ilson (1869-1959) tara ln d a n C av en d ish te ksa sre n
ce kefedilen u olg u y a dayanyordu: iyonlar, nemli havada su
dam laeklarnm bym esini balatm aya y aray ab ilirler -genelde
toz taneciklerinin oynad b ir rol. W ilson'un alm as, sis o d a
snn gelitirilm esine yol at; sis odasndan geen y k l p a r a
cklar, ierdeki nemli ortam birdenbire geniletildiinde, sudan
oluan g r n r izler m eydana getirirler. Sis odas, herkesi
atom alli p aracklarn g erek olduklarna inandrm ak iin ok
ie y arad . B ununla birlikte, imdi bizi ilgilendiren, tek iyonla
rn etrafn d a bile su dam lacklarnn oluabilecei olgusudur;
yle ki bu dam lacklarn y k /k tle o ran n n lm , boyutlar
nn d a ay rea llm esiyle birlikte, b ir iyonun y k iin bir de
e r ve karsam a y o lu y la d a elektron y k iin b ir deer v ere
bilirdi.
T o w n sen d n yntem i, elektroliz araclyla retilen gazlarda
doal olarak v ar olan iyonlar kulland. Bu iyonlarn etrafnda
oluan su dam lacklarnn boyutlar do ru d an llem eyecek
k a d a r k k t ; bu nedenle T ow nsend den dam lacklarn hz
n a d ay an an b ir y n tem e bavurdu (bu, elek tro n 3 /knn ok
d a h a so n rak i lm lerinde tek rarlan acak olan b ir yntem di).

Bir su damlac, yerekim inin etkisi altnda, havann adalk

(viskozluk) direnci yerekim i kuvvetini tam o larak y o k edince
y e k a d a r ivm elenecek ve b u n o k tad an sonra sabit b ir hzla de
cektir. Ncvvtonun kinci Y asas'na gre, dam lack zerindeki
yerekim i kuvveti, dam lacn ktlesiyle (baka kuvvetlerle des
teklenm ezlerse, cisim lerin decei) 9,8 m etre/saniye^lik ivm e
nin arpm na eittir:
D am lack z e rin d e k i y erek im i k u v v eti = D am lacn k tlesi x 9,8 m/s^

D i er taraftan , havann adalk direnci hem dam lacn y a r

apna hem de hzna baldr. Sir G eorge S to k es'u n (18191903) 1851deki k u ram sal alm asndan, b u kuvv etin
D a m la c k z e rin d e k i
= 6 TCTl X D am lacn y a r a p x D ain lac n hz
d ire a k u v v e ti

form lyle verildii bilinm ektedir; b u ra d a 1] havann adaln

y a d a y ap k an l n v eren b ir saysal niceliktir ve eitli l
m lerden (rnein, boyutu bilinen bjrke cisim lerin dm e

hzm m lm nden) y ak la k 1,82 x 1 0 nevton.s/m ^ olduu

saptanm tr. K ukusuz adalk direnci dam lacn hareketine
k ar koyacak y n d e etkim ektedir; dola 3usyla hz belirli b ir d e
ere ulatnda, b u iki k u v v et b irb irin i y o k eder. O lan udur:
D am lack y erekim inin etkisi altn d a hzlanr; bu hzlanm a, a
dalk direncinin y erekim ini y o k etm e n o k tasn a k a d a r s re r ve
o n d an so n ra sabit b ir h zla dm eye devam eder. S abit dm e
hznda, y u k ard a k i iki denklem in sa taraflar eit olm aldr:
D a m la c n k tlesi x 9 ,8 m/s^ = 6 7CT| x D a m la c n y a r a p x S a b it d m e hz

D am lacn hzn lerek, T ow nsend, dam lacn ktlesi ve

y arap arasn d a b ir bant elde etm i oldu. D am lacn ktle
si hacm i ile suyun bilinen y o u n lu u n u n ( 1 0 kg/m ) arpm na
eit o ld u u n a gre; ikinci bant, k ren in hacm iyle ilgili m e
h u r form l k u llan arak, aadaki gibi b u lu n u r:
D a m la c n k tle si = ^

x (D a m la c n y^^ap)^ x S u y u n y o u n lu u .

A rtk k tle ve d a m la c n y arap gibi iki bilinm eyeni b irb i

rine balayan iki denklem e sahibiz; dola 3 nsyla h e r ikisini d e k o
layca zebiliriz. (B u ilem . Ek G de veriliyor.) T ow nsend bu
yolla, den su b u h ar b u lu tu n d ak i dam lacklarn ortalam a k t
lesini hesaplayabilm iti.
D a h a sonra dam lacklar b ulutu slfrik asitten geirilmi;
s lf rik asit suyu so urm u ve T ow nsend asit tarafn d an topla
n an elek trik y k n ve so urduu su nedeniyle arlndaki
art lm t. B u n larn birbirine blnm esi dam lacklarn
ykyktle o ran n verm i ve bu oran d a b ir dam lacn d a h a n
ce sap tan an ktlesiyle a rp arak b ir dam lack zerindeki y k
bulm utu. T o w n sen d in 1897 so n u lan yleydi: Y k, a rt iyon
lar iin 0,9 X 1 0 coulom b ve eksi iyonlar iin 1,0 x 1 0 coulom bdu; y zd e 1 0 l u k uyum azlk kolayca deneysel belirsizlik
lere y o rulabilirdi.
T h o m so n 'u n elektronik y k lme yntem inde iyonlar, h a
vann X nlarna m aruz braklm asyla retilm iti. Su dam la

cklarn slfrik asitte sourm ak yerine, T hom son dam lackla

rn toplam ktlesini ve elek trik y k n , havann elektriksel ilet
kenliinin ve su dam lacklarn m ey d an a getiren genilem e sre
since scaklk deiim inin lm lerini ieren ok dolayl yollarla
lm t. T ek b ir dam lacn boyutu, (T ow nsend deneyindeki
gibi) b u lu tu n dm e hz llerek bulunm utu. T hom sonu n
1898de ulat sonu, iyonik y k n yaklak 2 x 10" coulom b
olduu yo lu n d ay d . 190 Te gelindiindeyse yntem inde iyiletir
melerle, 1,1 X 10"' coulom b gibi b ir deere ulam t.
H. A. W ilso n u n y ntem inde, T hom sonunki gibi. K la la ry
la retilen iyonlar kullanlm ; fakat oluan su dam lacklar buluU kuvvetli b ir d ey elektrik alanna m aruz braklm t. Alan
y o k k en , dam lacklarn bo y u tu v e ktlesi, T ow nsend ve Thom
so n un den ey lerin d ek i gibi, b u lu tu n dm e hzndan llebilir
di. Alan uygulandnda, dam lacklar kuvvetin etkisindedir:
y erekim i ku v v eti (bu, d a h a nce llm olan dam lack k t
lesine baldr), h avann adalk diren ci (d a h a nce llm
olan dam lacklarn y ar ap n a ve onlarn gzlenm i hzna b a
ldr) ve dam lack zerindeki elektrik kuvveti (dam lacn
elektrik y k ile elektrik alannn arpm dr). Bu kuvvetin
dengelenm esi so n u cu n d a hzn sabit b ir deere ulam asyla b i
linmeyen tek nicelik, yani dam lacklarn tad elektrik y k
bulunabilir. (B u hesaplam a d a Ek G d e y ap lm ak tad r). 1903te
W ilson 1,03 X lO"'*coulom bluk b ir y k bildirm iti.
Bu sonular birbirleriyle y eterin ce uyum luydu, fakat ok
hassas o ld u k lar sanlm yordu ve aslnda ok hassas d a deildi
ler (greceim iz gibi, elek tro n u n g erek y k % 60 k ad a r d a h a
b y k t r). B u n u n la birlikte, elektriin atom larla ilikili oldu
u n a d a ir kant, ato m larn gereklii h ak k n d a k u k u d u y an la
r, rnein M ac h in andrm ak iin y eterin ce 3 nydi. H em I. B.
C ohen hem d e G . H olton, nde gelen bir atom culuk k art olan
W ilhelm O stw a ld m (1853-1932) G enel K im yann A n a H atlar
adl k ita b n n 1908 b a sk sn d a k i itirafn ah n tlam la rd :
A tom larn v arl n a ilikin varsaym n y zlerce v e binlerce yl-

d r arad, m addenin kesikli y a da taneli doasnn deneysel k a

n tn a an cak u sralard a sahip olduum uza artk inanyorum ."
O s tw a ld in deindii k an t, P e rrin 'in B row n hareketleri zeri
n e olan deneyleri ve T h o m so n un elektron y k lm yd.
N ih ay et M illikan'a geldik. M illikan'm elektron y k n C a
v en d ish te y ap lan d a n ok d a h a kesin olarak lm eye girim esi
1906y a rastlar. M illikan, ilk nce sadece H. A. W ilsonun y n
tem ini tekrarlam ; fak at b ir sre sonra ok nem li b ir iyiletir
m e gerekletirm iti.* N em li b ir o rtam dan yo u n laan su dam
lacklar y erine, b ir p sk rtele aygtnn iine p sk rtt m i
neral y a ("en ince sa a t y a ) dam lacklarm kullanm t. Bu,
** Bu k itap y azld k tan sonra, M illikan in b u deneylerdeki nc rol zerine kuku d
re n ilgin b ir an o rtay a kt. C hicago niversitesi h d e lisansst rencisi olan H a r
v e y F letch er (188-4-1981), M illikan'm n e risi,zerine do k to ra tezi iin elektron y k
n n lm kon u su n d a alm ve b u ko n u d a M illikan ile birka n m akale kalem e al
m t. F letch er lm nden son ra yaym lanm as isteiyle bir ark ad an a bir elyazm as b
rakm ; b u y az Physics Today, H aziran 1982, sayfa 43'te baslm t. Y azda, Fletcher,
y a dam lalaryla bu deneyi ilk y ap an n ve tek dam lacklar zerindeki y k ilk lenin
kendisi olduunu, h atta y a dam las kullanm n d a ilk kez kendisinin nerdiini iddia
ed iy o rd u . F letch er e gre, elektron y k n n lm n d u y u ran ilk nem li m akalede
M illikan ile o rtak y azar olm ay beklem i, fakat M illikan onu ism inin olm am as konu
su n d a ik n a etm iti.

dam lacklarn y zey in den buharlam ay azaltyor; dola 3asyla

deney b o y unca dam lacklarn k tleleri sabit kalyordu. D a h a
nemlisi, M illikan, b ir bulu tu deil d e b ir tek dam lac, dey
elektrik alann ap k ap a ta rak birok kez y u k a ry a ve aaya
s r k len irk en gzleyebileceini anlam t. D am lacn b irb irin i
izleyen y k selip dm eleri boyunca, tpk W ilso n u n y ap t gi
bi, ykselm e ve dm e hzlarndan elektrik y k hesaplanabi
lirdi (A yrntlar iin Ek G y e bakn).
Bir rnee ayrntl olarak bakalm : M illikanm 1911 m akale
sinden 6 num aral dam la.' E lektrik alannn kapatlm asyla,
dam la, 1 1 , 8 8 saniyelik bir ortalam a srede 0 , 0 1 0 2 1 m etre d
m t; dolaysyla dm e hz 0,01021 m /11,88 s, y ani 8,59 x
10 ''m /s y d i. H avann viskozluu M illikan tarafn dan 1,825 x,
10 ' nevton.s/m'^ olarak alnm t ve yan y o u n lu u 0,9199 x
10 kg/n^t. Bu verilerden, M illikan bu dam lann yarap n n
2,76 X 10 m ve dohysyla ktlesinin 0,9199 x 10^ arp At! 3
arp (2,76 x lO"* m ), y ani 8,10 x 10

kilogram a eit olduunu

hesaplam t. M illik an n dam la yarap hesabn kontrol etm ek

iin, nce ktlesel ekim kuvvetinin ktle arp 9,8 m/s^lk ola
an ivm eye eit, y an i
8 , l 0 x 1 0 '- 'k g x 9 , 8 m / s ' = 7 , 9 x l O N

olduuna ve adalk direncinin S tokes form lyle

6% X (1 ,825 X 10 'N.s/m'9 x (2,76 x I (t" m) x (8,59 x 10 tn/s) = 8 , 1 x 10 N

eklinde verildiine d ik k at edin. B uradaki k k uyum suzluk

d a h a ok, M illik an m aslnda S tokes Y asasnn dzeltilm i bii
mini kullanm olm asndan ileri gelir; dzeltm e (E k G de ta rt
lyor) gerekliydi; n k ok k k b ir dam lacn evresinde
ki h av a ak, tam o larak hom ojen b ir svdaki gibi b ir davran
gsterm ez.
3,18

10 volt/m etrelik b ir elek trik alannda, bu dam lacn

ilk ykselite 80,708 saniyede 0 , 0 1 0 2 1 m etre y u k a r kt g

rlm t y a n i 1,26 x 10"^ m /slik b ir hz. H l ayn dam la old u

 u n a gre, d iren k u vveti imdi ncekinden tam tam na hzla

rn oran k ad ar d a h a azdr:
Diren kuvveti

^ 8 ^ 9 x 1 0 m /sy

(8.1 X1 O-n )
'
'

1,2x10'* N,

F ak at dam la y k selm ekte olduundan, b u ku v v et im di yerekimiyle ayn y nde, y a n i aaya d oru etkim ektedir. B u d u ru m d a
y erekim i ve d iren kuvvetlerinin toplam (7,9 + 1,2) x 10'^nevton, y an i 9,1 x 1 0 n evtondu. Bu tam olarak, 3m kar doru y
nelm i, bilinm eyen y k arp 3,18 x lO volt/m etrelik elektrik
al-amna eit olan elek trik kuvvetiyle dengelenm elidir. D olaysy
la, y a dam las zerin deki y k
9,1 X 10

= 29 X 10

3,18 X 10"

o larak hesaplanabilirdi. Y uvarlanm am saylar k u llan arak ve

t m dzeltm eleri h esa b a katarak, M illikan, b u ykselm e sra
sn d a dam lann y k n 29,87 X 10^' coulom b olarak (d a h a d o
ru b ir deer) b u lm utu.*
te elek trik alan v ark en bu dam lack iin a rt a rd a y k seli
lerd e M illik an m, 10

coulom b cinsinden, b ulduu elektrik

y k le rin in listesi: 29,87, 39,86, 28,25, 29,91, 34,91, 36,59,

28,28, 34,95, 39,97, 26,65, 41,74, 30,00, 33,55. B u y k le r,
elek tro n y k n n o ld u k a b 3ik k a tla rd r v e b u n larn t m
nn, ayn tem el y k n tam say k a tla n o lduunu grm ek yle
p e k k o lay deildir. B u n u n la birlikte, b ir ykseU ten dierine
^ B u rad a M iHikann sonularn, d ah a ak olacan d ndm ekilde sunm a k o
n u su n d a kendim i biraz zg r braktm . Bir kere, M illikan y k leri elektrostatik birim
(statcoulom b) cinsinden ifade etmiti; ben ise, b u kitabn d i er ksm larnda kullanlan
birim olduu iin, onlar coulom ba evirdim . A yrca M illikan y a dam lasnn elektrik
alan iindeki h er y u k a r d o ru ykseliinde llen elektrik 3^ k iin gerekte bir h e
saplam a verm em iti. B u n u n y erin e, y k n h esabnda o rtay a kan ve b ir ykseliten di
erine deien belirli niceliklerin deerlerini verm i, zel b ir dam la iin sa b it kalan o r
ta k arp an lar b ir y a n a brakm t. O nlar hesaplasayd k endi verilerinden bulabilecei
gerek 3m k deerlerini eld e etm ek iin, ben bu arp an lar d a iin iine soktum . M illikan
h avann kaldrm asyla ilgili k k b ir dzeltm eyi de hesaba katm t; ben ise b u ra d a bu
dzeltm eyi ihm al ettim.

elek trik y k n d e k i deim eler d a h a k k t r. H e r b ir y k ile

b ir nceki y k selitek i y k arasndaki farklar alarak, gene 1 0"
coulom b cinsinden, aadaki y k deiim lerini bulu ru z: 9,91,
-1 1 ,6 1 , 1,66, 5,00, 1,68, -8 ,3 1 , 6,67, 5,02, -1 3 ,3 2 ,
-1 1 ,7 4 ,
10

15,09,

3,35. im di bu y k deiim lerinin y ak lak 1,665 x

coulom bluk b ir en d k y k n tam say katlar olduklar

neredeyse ap aktr. Bu en d k y k cinsinden, y a dam las

nn y k n d e b ir y k seliten dierine o rtay a kan deiim ler
5,95, -6 ,9 7 , 1,00, 5,00, 1,01, -4,99, 4,01, 3,02, 8,00, 9,06,
7,05 ve 2,01'dir. B unun y o ru m u eyledir: E lektron yaklak
1,665 X 10

coulom bluk b ir y k e sah ip tir ve dam la a rt arda

y kselm elerde nce alt tan e elektron y a d a alt tane eksi iyon
kaybetm i, so n ra y e d i kazanm , so n ra b ir kaybetm i, so n ra
kaybetm i, so n ra b ir kaybetm i, so n ra be kazanm ve bylece
s rm t r.
Bu deneyi b iro k y a dam las iin yineleyerek, M illikan
elektronik y k iin 0,003 x 10" h a ta ile 1,592 x lO coulom b
luk bir o rtalam a d e e r elde etti. Bu, o zam ana k a d a r elektron
y k n n d o ru d an y a da dolayl yaplm en kesin lm yd.
Belki d ah a d a nem lisi, deneyin yap m a yoluydu: Y a dam las
nn |)ek ok ykseliini ve dn izleyerek, M illikan dam la
nn az sayda elektron kazanm asn y a d a kaybetm esini gzleye
biliyordu. C avendish I^ b o ra tu v a r'n d a T ow nsend, Thom son ve
W ilso n 'in lm leri, gerekte su b uhar b u lutundaki dam lack
lar iin sadece o rtalam a iyonik y k saptam , tek tek iyonlar y a
d a elek tro n lar iin o lduka geni bir y k blgesi olasln ak
brakm t. M illik an 'm deneyinden sonra, artk bu bir olaslk
deildi; b ir y a dam las h e r defasnda daim a ayn tem el y k n
(yzde b ir y a d a ikilik h ata ile) bir tam sajn k at k ad arlk bir
elektrik y k kazan y or y a d a kaybediyordu. *
* Mil likanm defterlerini inceleyen H o lto n a gre, M illikan baslan alm asna alaca
dam lalarn seim iade o ld u k a tedbirli davranm t. Bir b ak a deneyci. V iyana niver
sitesin'den Felix E h ren h aft, srarla anorm al kk y k lere sahip baz dam lalar bulm u
tu. E hrenhaft lm ne dek k ukusunu srdrm se de, zam an M illikann kararn
hakl karmt.

M illik an k endi elek trik y k deerini k u llan arak atom la ilgi

li dier p aram etreleri h esaplam a k o n u su n d a aceleciydi. zellik
le, elektrolizde fa rad ay (A vogadro says a rp elektronik 3m k)
96.500 coulom b/m ol o larak llm t. B unu elektronik y k e
blerek, M illikan, A vogadro sa3nsn, 96.500 bl 1,592 x 10"'
y a n i 6,062 x 1 0 " m olekl/m ol olarak hesaplad. zde ve biraz
d a h a az soyut o larak unu diyebilirdik: Elektroliz, hidrojen iyo
n u n u n k tle/y k o ran iin 1,045 x lO"* kilogram /coulom bluk
b ir d e er verm iti, iy o n u n elektrik y k 1,592 x 10"* coulom b
o larak bilindiine gre, hidrojen iy onunun ktlesi r n olarak
hesaplanabilirdi: 1,663 x 10"^*' kg. E lek tro n u n k tle/yk oran
iin bilinen 0,54 x 10"" kilogram /coulom b deerinden, elek tro
n u n ktlesi de 0,54 x 10"" k g /C arp 1,592 x 10" C, yani 9 x
1 0 "'^' kilogram o larak hesaplanabilirdi.

A rtk atom larn b o y u tu n u kestirm ek kolayd. rnein, alt

nn atom arl 197 v e hidrojenin atom arl 1,008di; d ola
ysy la altn atom u, 197/1,008 arp hidrojen ato m u n u n ktlesi,
yan i 3,250 x 10"^^ kilogram lk b ir ktleye sahiptir. A ltnn y o
u n lu u m etrek p b an a 1,93 x 1 O"* kilogram dr; dolaysyla
m etrek p te 1,93 x 10V3,250 x lO"^ = 5,94 x 10^ altn atom u ol
m aldr. Yani h er b ir altn atom u 1 bl 5,94 x 10^ = 1,68 x 10^
m etre k p l k b ir hacim igal eder. B unun k p kkn alarak
an larz ki, eer altn atom lar skca bir a ra y a toplanm larsa,
a p la n 2 ,6 x 1 0 "' m etre olm aldr.
M illik an n elek tro n y k lm uzun y lla r atom ik lek
iin en d oru tem eli o luturdu. E n b y k deim e, 1930larda
h av an n adalnn lm nden kaynakland. u a n d a elek t
ron y k n n en iyi deeri, son iki b asam ak ta 4 6 hk b ir belirsiz
likle, 1,6021892 X 10"* coulom bdur. Bu, 1913te A lillikan ta ra
fndan elde edilen d e erd en y zd e l den bile d a h a az y k sek tir.

Notlar
1. R. A. M illikan, O n th e E le m e n ta ry Electrical C harge an d th e A vogadro C onstant",
Physica R e vi w 5 2 (1911), 349.

IV. B lm

ekirdek

tom lar elektriksel adan y k s z d r, fakat T hom son

tarafn d an kefedilen elektronlar b ir eksi y k tarlar.
A tom lar elek tro n lar ieriyorlarsa, o zam an elek tro n la

rn eksi y k n y o k etm ek iin art y k tayan b ir b ak a m ad

de de ierm elidirler. E lek tro n u n kefinden sonra, en nem li i,

bu a rt y k l m addeyi saptam ak ve o n u n la elek tro n larn atom
iinde nasl dzen len d iklerini tanm lam akt.
T h o m so n , 1903te Y a le d ek i S illim an K o n fe ra n sla rn d a
elektronlarn, b ir kek iindeki k u ru zm tan eleri gibi, a r ti 3nikl m ad d en in s rek li y ap s iine saplanm olduklarn ne s r
m t . N eredeyse ayn zam anda, T o k y o d a H a n ta ro N a g ao k a
(1865-1950) S at rn sel b ir m odel neriyordu; b u n a gre, ayn
S a t rn n etrafn d ak i h alk alar y a d a G n e in etrafndaki geze

g enler gibi, elek tro n la r d a m erkezi b ir art y k l cism in etrafn

d a y r n g e le rd e dolanyordu. B ugn biliyoruz k i N a g ao k a g er
ee d ah a y ak n d : A tom un a rt y k gerekten de k k y o
u n b ir ek ird ek te to p lan m tr ve elek tro n lar o n u n etrafn d a
d nerler. F ak at bu, deneylerle bulunm alyd.
Atom ekirdei, E rn e st R u th erfo rd u n nderliinde 1909-11
yllar arasn d a M an c h ester U niversitesinde y ap lan deneyler
d e kefedildi. R u th erford, Yeni Z ela n d ada B rig h tw aterda bi
raz keten ve ok say da ocuk yetitirilen gzel b ir vadiye y e r
lemi B ritan y ad an ilk gelen gm en ailelerden birinin olu
olarak 1871d e dodu. Y eni Z elan d ad a N elson C ollegenda
o kudu; kolejin renci Temsilcisi oldu ve C h ristc h u rc h de
C iin tcn b u ry C ollegen d a lisans rencisiyken fizik ve m atem a
tik te ereflistesin e girdi. E lektrom anyetizm a zerine aratrm a
lara o ra d a balad; b u aratrm alarn te k tarih sel nem i, o n ay ld a 150 ngiliz sterlinlik b ir b u rs kazandrm asyd; bu sayede
1895te C avendish L a b o ra tu v a n n a gelebildi.
R utherford C am bridgedeykcn, fizik dnyas, 1897d e Thom
so n un elektronu kefiyle d orua ulaan b ir dizi hzl devrimsel
gelime ile canland. Bu gelim elerin ilki, W rzb u rg d a Kasm
1895le W ilhelm K onrad R ntgen (1846-1923) tarafndan X
nlarnn kefiydi. Ksaca anlatm ak gerekirse. R ntgen katot
nlarnn, b ir k ato t n tpnn cam eperine arptnda o ra
dan esrarengiz ve nfuz edici nlar (R ntgen b u n lara X nla
r adn verdi) yaydn, bu nlarn fotoraf plakalarm puslan
drdn ve eitli m alzemeleri florl hale getirdiini buldu.
imdi, X nlarnn sadece ok ksa (grnr n d alga boyun
dan binlerce kez d a h a k k) dalga boylu k olduunu ve k a
to t n tarafn d an atom un yrngelerinden sklen elektronla
rn y erini do ld u rm ak iin, atom un d ksm larndaki elektronla
rn i yrngelere dm esiyle salndklarn biliyoruz. X nlar
nn kefi, y k m zn an a izgisinin biraz dndadr; am a b u ke
if o zam anki t m fizikileri, kefedilm emi b a k a nm biim le
rinin de v a r olabilecei k o n u su n d a uyank olm aya yneltm iti.

Bu d nem in olaanst keiflerinden b iri R u th erfo rd iin

can alcyd: 1896nn bcilannda H e n ri B ecquerel (1852-1908)
tarafn d an P ariste radyoaktivitenin kefi du y u ru lm u tu . Bu
kefin ay rn tlarn a ve radyoaktivitenin doas zerine ilk al
m alara gelecek ksm da deineceiz; b u ra d a ra d y o a k tif m adde
atom larnn, olaan kim yasal tepkim elere katlan atom larn sal
d en erjilerd en m ilyonlarca kez d a h a y k sek enerjili deiik
t rd e p arack lar saldn sylem ek yeterlidir.
T h o m so n u n lab o ra tu v arn d a alan b irin d en beklenebilece
i gibi, R u therford, nce radyoaktivitenin ve X nlarnn gaz
larda elektrik iletimi zerine etkileriyle ilgilenm iti. R adyoaktif
atom lardan kan y k sek enerjili p aracklar, atom lardan elekt
ronlar sker; d ah a sonra bu elek tro n lar elektrik akm larnn ta
ycs olm a grevini stlenebilir. X nlarnn gazlarda elekt
rik iletim ine etkisi zerine Thom son ile birlikte altktan son
ra, R utherford, 1898de X nlarnn ve radyoaktivitenin esas
olarak ayn ekilde davrandn gsterdi. Ayrca, en azndan iki
t r radyoaktivite o ld uunun ayrdm a vard ve b u n la ra alfa ve
b eta nlar adn verdi.
Bu alna R u th erfo rd 'a, M ontreal'de M cG ill niversitesine
yeni balanan M cdonald Fizik L aboratuvarn d a bir aratr
mac kadrosu kazandrd. Eyll 1898de gemiyle K an ad ay a do
ru y o la kt; ayrlm adan nce M ontreal'e, grev yapaca labora tu v a ra gnderilecek baz toryum ve uranyum rad y o ak tif tu z
laryla ilgilendi. M cG illde O x fo rd dan gelme gen b ir kimyac
olan F red erick S od d y (1877-1956) ile o rtak alt. M cG illdeki
y lla n boyunca, R u th erford ve Soddy, farkl radyoaktivite t rle
rinin doasn incelediler. (B ir sonraki ksm da bu aratrm a
zetlenecek.) R u th erford 1900de evlenm ek zere Y eni Z elan
d a'y a dnm ek, 1903te L o n d ra 'd a R oyal Societydeki B akerian
K onferansm verm ek ve 1905te Y alede Sillim an K onferans
konum acs olan T hom sonu izlem ek iin zam an d a buldu.
M cG ill'deki alm as beklediinden de iyi gittii halde, R u th er
fo rd kendisini A v ru p ad aki fizik aratrm a m erkezlerinden so-

Y e n i Z e la n d a d a C a n te rb u r 3/
C o lle g e m z e m in k a tn d a
R u th e rfo rd u n ilk la b o ra tu v a n

R u th erfo rd 1905le M c G ill niversitesindeki laboratuvarnda

yu tlanm gibi hissetm ektendi v^e 1906d a M an c h ester niversitesinde retim grevlisi olm as nerilince, Ingilterey e dnm e
ansn y akalam oldu. O sralarda M anchester ve C am bridge
ngilterede nde gelen iki fizik aratrm a m erkeziydi.
R u th erfo rd 1907de M an c h ester'd a y en i bir y aa m a balad;
orad a alm alarnn yn, radyoaktivitenin doasndan, bu b
lm n b an d a o rtay a atlan soruyu, ato m u n iinde m adde ve
y k dalm so ru su n u zm e arac o larak radyoaktiviteyi k u l
lanm aya d oru kayd. R u th erfo rd ile M a n c h e ste rdaki m eslek
talarnn b u so ru y a yaklam , o g nden b u gne fiziin vazge
ilmez b ir p aras haline gelm itir: Enerjili p arack lard an olu
an b ir dem eti ince bir metal levhaya gn d erd iler ve bu p a r a
cklarn lev h a tara fn d an eitli alarda salm a olaslklarna
bakarak, atom larn iindeki elektrik y k dalm n kardlar.
(Bu deneyleri, bu blm de d a h a sonra inceleyeceiz). G n
m zde byle d en eylerde sonda olarak kullanlan y k sek en erji
li paracklar, B atav ia (C hicago y ak n larn d a), C enevre, H a m
burg, S tan fo rd ve b ak a y e rle rd e b u lu n an dev hzlandrclar
araclyla elde ediliyor. Bu m akinelerin boyutlar kilom etreler
le ifade edilm ektedir ve b yke bir kentin kulland k ad a r
elektrik gc kullanrlar. Bu t r deneylerin am alar da, artk
atom un y ap sn n incelenm esinden teye, atom un iindeki p a r
acklarn h a tta b u p aracklarn d a iindeki paracklarn y a p
snn incelenm esine d oru kaym tr. B ununla birlikte, i y a p
nn aratrlm as am acyla salm ay incelem em izin ardndaki te
mel dnceler, R u th e rfo rd u n dnceleriyle neredeyse ayn
dr. K ukusuz, R u th erfo rd u n zam annda b y k hzlandrclar
yo k tu ; R u th erfo rd so nda olarak doal ra d y o ak tif cevherlerden
salnan enerjili paracklar kullanm ak d u rum undayd. A m a b u
n u nla ato m u n iinde yk lerin dzenlenii sorusunu zm t:
A rt y k k k bir ekirdekte toplanm tr ve elek tro n lar b u
nun etrafn d a d nerler.
R u th e rfo rd u n alm as, y an tlad k lar k a d a r zo r y e n i so ru
lar o rtay a karm t. A tom da e lek tro n la rn y r n g e le rin in bo-

y u tlarm ve en erjilerini ne b elirliyordu? N e d e n y r n g e le rin

de d n en e lek tro n la r dzenli olarak elek tro m an y etik d alg a y a
ynlam y o rlard ? E e r a rt y k l ek ird e in etrafn d ak i y r n
g ed e eksi y k l elek tro n lar, zt y k le r arasn d ak i olaan
elek trik ekim i tu tu y o rsa , ekirdein k endisini dalm aktan
alkoyan neydi? Bu so ru la r o zam ann k lasik kuram sal fizik
erevesi iinde y an tlan am azd ; fakat b u n u n zm ne d o ru
ilk adm , gen D a n im ark al k u ram c N iels H e n d rik D avid
B o h r (1885-1962) ta ra fn d a n atld. B ohr, M an cL esterda b u
lu nan R u th e rfo rd u 1912'de ziy aret etti ve d ah a so n ra 1 9M te
fizik o k u tm an o lara k M a n c h e ste r'a arld. B o b run alm a
s, d o ru d a n d o ru y a k u a n tu m m ekaniinin 1920lerdeki g e
lim esine (ki bu, k itab m zn alan d n d ad r) n ay ak olm utu.
R u th erfo rd , ne y a z k ki, inceledii deneysel gerekliklerden
ok u zak, a n k u ram sal bulduu iin, k u an tu m m ekanii k u
ram nn gelim esine y a k n lk gsterm em iti. S ir M a rk O lip han t, B ohr, C av en d ish L a b o ra tu v a rn d a belirsizlik ilkesi ze
rin e S cott K o n fe ran slarn verd ik ten sonra, R utherF ordu n
B ak B ohr, senin so n u larn , onlarn dayand nerm eler k a
d a r belirsizm i gib i g eliy o r bana." dediini anm satyor. Ve S ir
N evili M o tt yle b ir hikye anlatyor: 1920lerde k u an tu m
m ekaniinin gelitii heyecanl d n em d e bir m eslekta R u t
h erfo rd dostum , b u g n le rd e fizik nasl?" diye sorm u, R u th e r
fo rd d a yle y an tlam : "Fizik h a k k n d a sylenecek b ir tek
ey var; k u ram clarn ayaklar y e re basm yor, onlar aa in
d irm ek g ene bize d y o r." B ir kuram c olarak, benim bu t r
k u ra m k art d u y g u lar zntyle karlam am doaldr. F a k a t
g e r e k te k u ra m c la r ve deneyciler b irb irleriy le genellikle ol
d u k a iyi g ein irler ve biri o lm adan d i eri olam az. R u th e rfo rd u n tu tu m u h e rh ald e u nedene dayanyor: R u th e rfo rd en
b y k alm asn, e k ird ek h a k k n d a ylesine az ey bilindii
b ir d nem de y ap m t ki, zenle hazrlanm m atem atiksel bir
k u ra m a y e r y o k tu ; g erek en k u ram neyse, onu R u th e rfo rd un
k en d isi d e salayabilirdi.

R u th erfo rd

1919da, seim g n telg ra fla b a v u rd u ve

C am bridgede D eneysel Fizik C avendish P rofesr seildi,

bylece T hom son u n y erin e geti. C am b rid g ed e genlerden
oluan b ir g ru b u ynetti; b u g ru p 1930larda, zellikle Ja m e s
C hadw ick tara fn d an n tro n u n kefi ve J o h n D. C ockcroft
(1897-1967) ile F. T. S. W alton (1903-1995) tarafn d an y ap ay
ekilde hzlandrlm paracklarla ekirdeklerin paralanm a
syla y en i n k leer fizik an at. R utherford b ir bilim adam
nn kazanabilecei tm onurlar elde etti. R adyoaktivite zerine
alm alaryla 1908'de Kimya N obel dl; saysz o n u rsal d e
receler; 1914te vdyelik; 1925te Royal S ocietynin bakanl
; 1930da lo rd lar snfna ykselm e... K klerini anm sayarak,
"N elsonun B aron R u th erfo rd u unvann seti ve arm asna bir
kivi kuu ekledi. (H an ed an am blem inde R enklerin tacn d a bir
kaya zerin d e bir kivi soylusu yazy o rd u ). lm ne dek
(1937) C av en d ish in liderliini s rd rd .
R utherford, kendisini kiisel olarak tanm ayan benim de iin
de bulunduum fiziki kua zerinde sert, enerji dolu ve tu
tum lu bir izlenim brakm t. E m redici deildi, am a k ararlarn
da acm asz olabiliyordu. 1962de C am b rid g e'i ziyaret ettiim de,
bana bir d u v ara oyulm u bir tim sah figr gsterdiler ve bunun
R u th erfo rd 'u simgelediini sylediler. o cu k lar ile ok g u
ru r d u y u y o rd u ve onlarn srekli koruyucusuydu; bu ocuk
la r, C hadw ick, C ockcroft ve W a lto n la birlikte Blackett, F eat
her, K apitsa ve O lip h an t dahil C av en d ish 'teki gen deneycilerin
olu tu rd u u parlak g ru p tu . R utherford aralksz alt; M cGill,
M an ch ester ve C avendish'teki alm alar, farkl kiiye blnseydi; bu kiilerin h er birinin bilim de olaanst retken ol- *
** K itabn banda y e r alan Ibloraita bu tim sah figr grlebilir. Bu igr, K apitsann
ileiyle Eric Gill tarafin d an oyulm utur; bu sanat, oym alaryla olduu k a d a r cinsel
sorunlaryla da 1930'larda ok m ehurdu. B u tim sahn R utherford ile ilikilendirilm esi
hak k n d a eitli v arsay m lar duym utum . G erald H olton b an a G eorge G am ow 'un b ir
y o ru m u n u anlatm t: Peter P anda b ir tim sah tarafndan y u tu lan saatin tik taklarnn
K aptan H o o k 'u tim sahn onu izledii k onusunda uyarm aya yaram as gibi; R utherfo rd 'u n yk sek ve belirgin sesi de, rencilerine ve asistanlarna benzer b ir uyar hiz
meti g ryordu. D i er taraftan, 1. B ernard C ohen tim sahn ortaa lard a sim yann sim-

d u u sylenebilirdi. F iziin ip ve m h r m um u gibi snrl

kajm ak larlay ap lm as gerektii dncesini tayordu. B ir k ere
sinde ihtiyac olan dzenei alam am aktan y ak n an bir gen fi
zikiye N eden y ak n y o rsu n , dem iti R u th erfo rd , ben K uzey
K u tb u n d a bile aratrm a yapabilirim . B ununla birlikte, R u t
h erfo rd fo n lara olan gereksinim in tam am yla ayrdndayd;
1919'da C av en d ish e geldiinde, y en i aletler iin 2 0 0 .0 0 0 sterlin
to p lam a k o n u su n d a baarsz d a olsa ok uram t. D a h a son
rak i y llard a da paracklar gitgide d a h a y k se k enerjilere hz
lan d racak m akinelerin yaplm asn srarla istemiti.
N k le e r Fiziin G em iine B ak k o n u lu sem pozyum da
M a u ric e G old iiab er, e k ird ek fizii d en e y le rin in leindeki
b y m ey e deinm iti: ekirdei p aralay a n ilk kii R u th erfo rd du; k u ca n d a b u i iin kulland ay g tla ekilm i bir Fo
to raf var. S o n ralar B erkeleyde nl sik lo tro n la rd an biri
k u ru ld u u n d a ekilm i b ir b ak a fo to ra f d a h a hatrly o ru m ;
b u kez b y k b ir deneyci g ru b u bu sik lo tro n u n k u c a n d a
o tu ru y o rd u . G n m z d e tem el p a r a c k la r fiziinin lei
ise b u n d a n ok d a h a byk. F erm ilab d ak i hzlandrc, Illinois te z e rin d e b ir bizon s r s n n sakin sakin otlad b y k
e b ir ayrln altn d a, evre uzu n lu u y ak la k 6 kilo m etre
olan b ir h alk ad r. B azen u so ru lu y o r: R u th erfo rd b ir m asa
z e rin d e bu k a d a r o k ey b aard halde, b ugn fizikiler
n ed en y z m ily o n larca d o larlk dev h z lan d rclara g e re k si
nim d u y u y o r? S an rm b u n u n y an t, m ad d en in tem el doas
n a ilikin, ip ve m h r m um uyla y ap lab ilece k keiflerin n e re
dey se t m n n , b y k b ir ksm R u th e rfo rd ta ra fn d a n olm ak
zere, y a p lp b itirilm i olm asdr.
gesi olduuna ve R u th erlo rd 'u n d a kendisini sim yaclarla karlatrm aktan holand
na iaret etm ektedir; kitap larn dan birinin ad "Yeni S/m j'a"dir ve C avendishteki o d a
snda, sim ya dzeneinin zerinde asl doldurulm u b ir tim sah ile bir simj'-a laborafuvarnn resm edildii b ir aabask asldr. R utherford tim sahna deinen bulabildiim tek
basl ey, A. S. E ve tarafn d an y azlan kitaptadr. E ve e gre bu, belki de R uthetford un
ab u k kavrayn ve meslek hayatn sim gelem ektedir; n k tim sah asla geri dnm ez.
B rian P ip p ard b ak a b ir d n ce ortay a atyor: K apitsan n anadili R usada krokodil
(tim sah) arg o d a "patron" dem ektir. C onstance glndeki bir toplantda beraberken,
K a p itsa y a tim sahn anlam n sorm a frsatm olm utu. Sadece, o bir srdr, dem iti.

B u ray a k ad ar, atom daki elektrik y k n n dadm p roblem i

n e deindik; fak at M an c h esterd a R u th erfo rd g ru b u n u n al
m alar, T h o m so n u n elektronu kefetm esiyle o rtay a kan atom
d a k tle dalm nn nasl o lduuna ilikin b ir b a k a soruyu d a
yantlam t. 3. B lm de g rd m z gibi, o n d ok u zu n cu y z
yln b alarnda J o h n D alton ve dier kim yaclarn alm ala
ryla, farkl elem entlerin atom larnn greli ktleleri de sap tan
mt: rn e in k arb o n atom u hidrojen atom undan 12 kez d ah a
ar; oksijen atom u ise hidrojenden 16 kez d ah a ardr. A yrca
F ara d ay ve dierleri tarafndan elektroliz zerine y ap lan al
m alar, asit y a d a tu z zeltilerinde elektrik akm larn tayan
elektrike y k l atom larn (iyonlarn), hidrojen iin yak lak
lO ^kilogram /coulom h ve d ah a ar atom larn iyonlar iin o ra n
tl o larak d ah a b y k b ir k tle/yk o ra n n a sahip olduunu
gsterdi. E lek tro n u n kefinden sonra, bu iyonlarn b ir veya d a
h a fazla elektron kazanm (eksi y k l iyonlar iin) y a d a bir
veya d ah a fazla elektron yitirm i (art y k l iyonlar iin) atom
lardan b ak a b ir ey olm ad epeyce ak hale gelm iti. B u n a
dayanarak, hidrojen iyonunun elektrik y k , b y k l k e tam
tam na elektron y k n e eit olm aldr denebilir. Bylece elekt
ronun k tle/yk o ram hidrojen iyonlarnnkinin 2000'de biri ve
y k le r eit o ld u u n a gre, hidrojen iyonunun (ve atom unun)
ktlesi, elek tro n u n ktlesinden 2000 kez d ah a b y k olm aldr.
Bu, atom larp binlerce elek tro n d an olutuu anlam n m tar?
Y oksa atom un ktlesinin byk ksm , art elektrik ykyle ili
kili b ak a b ir y e rd e m idir?
D a h a so n ra greceim iz gibi, 1909-11 dnem inde y ap lan
M an ch ester deneyleri, sadece atom un art elektrik y k n n k
ck bir ek ird ek te toplandn gsterm ekle kalm ad; ayn za
m an d a ato m u n hem en hem en tm ktlesini de bu ekirdein
ierdiini kantlad. Bu d u ru m d a ekirdek nelerden olum akta
dr? D alton, atom larn genelde hidrojen ato m u n u n ktlesinin
k atlarn a y a k n k tlelere sahip olduklarn gsterm iti; b u n a g
re, atom ekirdeklerinin, hidrojen ekirdeiyle zdeletirilebi

lecek a r ve art y k l p arac k la rd an (R u th erfo rd 1920d e

b u n la ra p ro to n ad n verm iti) olutuklar dnlebilirdi. B u
n u n la birlikte, R u th e rfo rd un kendi sonular, b u n u n d o ru ol
m adn gsterm iti. rn e in , be3nm ekirdeinin ktlesi,
hidrojeninkinin d rt katd r; oysa R u th erfo rd helyum un elek t
rik y k n , h idrojenin ekirdek y k n n iki kat olarak b u l
m u tu . JMoseley 1913te d ier ekirdek 3rklerini lm ve ay
n so n u cu elde etm iti -rnein kals 3m m , hidrojenin 40 k a t
olan b ir atom arlm a sahiptir, fa k at ekirdek y k hidrojen in k in d en sadece 2 0 k a t d a h a b y k t r. 1910la r ve 19201er
boyunca, birok fiziki ekirdein elek tro n lar d a ierdiini d
n m t ; rnein helyum ekirdei, d rt p ro to n (ktleyi ak
layan) ve iki elektron (iki y k birim ini y o k eden) ierebilir. Bu
y a n h t ve d oru y a n t, son atom alt p arack olan n tro n u n
1932deki kefine k a d a r bulunam ad.

Radyoaktivitenin Kefi ve Yorumlanmas

R astlantyla yaplm olan bilimsel keiflerin oran, ou kii
nin sand k a d a r y k se k deildir. B ununla birlikte, yirm inci
3aizyl fiziinin kap larn aan b yk keiflerden birinin ra st

lantsal old u u n a d a ir hibir k u k u y o k tu r: radyoaktivitenin

kefi.
1896 u b atn d a P oliteknik O kulu fizik profesr A ntoine
H e n ri B ecquerel (1852-1908) gne nn kristallerden, b ir
ka ay nce R n tg en tara fn d an kefedilen X nlarna b en z er
n fu z edici nlar y aynlanm asna y o l am a olasln aratr
y o rd u . B ecquerelin yntem i basitti: S iyah b ir ktla sard fo
to ra f film lerinin y a k n n a eitli k ristaller koyu y o r ve film ile
k ristal arasn a b ak r teld en yaplm b ir a yerletiriyordu. G
ne kristalin X nlarna benzer nlar y ay m asn a neden
olursa, bu nlar film lerin sarl olduu siyah k ttan geer, fa
k a t an b ak r tellerin den geem ez ve dola 3 usyla film ler banyo
ed ildiklerinde b a k r an sileti dnda film lerin y an m o ld u k
lar g r l rd .

 ans eseri, B ecquerelin inceledii k ristallerden biri, b ir

u ranyum tu zu n d an , uranyum -potasyum bislfattan, olum utu.
(B ecquerel, arad etkinin fosform a ile ilikili olabileceini
tahm in etm iti ve bu uranyum tu z la n fosfonr olarak biliniyor
du.) stelik, gene ansna, tam o sralarda hava hi de iyi deil
di. te olanlar h ak k n d a B ecquerelin tu ttu u (ve d ah a so n ra
ayn yl aklad) notlar:
[26 ve 27 u b atta] gne sadece a ra a ra grnd, [bu n e
denle] tm deneyleri d u rd u rd u m ; uranyum tu z la n y e rin
de, h er ey h azr vaziyette kald; sadece kaplanm am film
leri b ir dolabn ekm ecesine yerletirdim . Bunu izleyen
g n lerd e g ne grnm edi. 3 M a rtta filmleri banyo ettim;
sadece silik ekiller bulm ay bekliyordum . A m a tersine, siletler ok k eskin grnyordu...
ki ay sonra. B ecquerel u notlar dm t:
3 M arttan 3 M aysa k ad a r tuzlar, karanlkta tutulan k u r
un duvarl b ir k u tu d a d urdu... Bu koullarda, tu zlar etkin
nm salm aya devam etti... Incelecliim tm uranyum tu z
lar, fo slo n r olsun y a d a olm asn, k altnda y a d a zel
tide, b an a h ep bu sonular verdi. Byle olunca ben d e u
sonuca vardm : Sz konusu etki, bu tu zlard a uran y u m ele
m entinin varlyla ilgilidir.
Becquerel bu nlar uranyum la ilikilendirm ekte haklyd ve
sonraki b irk a yl b oyunca bu nlar F ra n sa d a rayons uraniqe (uranyum nlar) olarak bilindi. B ununla birlikte, dier
elem entler d e byle nlar retebilirdi. 1898'de P a riste M arie
S kiodow ska C urie (1867-1934) to ry u m elem entinin b en zer
nlar yaydn kefetti. B unun ard n d an , o ve ei P ierre C urie
(1859-1906), u ran y u m d an m ilyonlarca kez d a h a aktif olan b ir
elem enti, rad y u m elem entini, kefettiler. O yl C urieler bu ol
g u n u n g n m zd ek i adn koydular: radyoaktivite.

P eki radyoaktivite neydi? Bu problem le u ra rk en b yk

b ir karklk sz konusuydu: R ad y o ak tif atom lar tara fn d an
farkl t r n salnyordu. Y u k a rd a deinildii gibi, R utherfo rd un 1895 ile 1898 arasn d a C avendish L ab o ratu v arn d a
radyoaktivite zerin e yap t aratrm a, alfa ve b eta nlar ad
n verdii en az iki farkl nm t r n n v ar olduunu g ster
miti. B eta nlan neredeyse X nlar k a d a r n fu z ediciydi, fa
kat alfa nlarnn nfuz etm e gc ok azd. ou 0,0025 san
tim etre kalnlndaki bir alm inyum levha tarafn d an d u rd u ru
luyordu. B ecquerel (ve bam sz olarak, F. Giesel) 1899d a
uranyum un yaynlad nmn b ir ksm nn (R u th e rfo rd u n
beta nm dedii t r n ) m anyetik alan tara fn d an k a to t nla
ryla ayn y n d e saptrldna d ik k at ekti. B ecquerel, T hom
son unkine benzeyen b ir yntem k ullanarak, b e ta nlarnn
ktle/yk o ran n lm ve bu oran, T hom sonun elek tro n lar
iin lt o ra n a y ak n bulm utu. (B u lm 1907'de K auf
mann tarafn d an d a h a hassas bir ekilde yapld.) B eta nlar
nn tastam am elek tro n lar olduu akt; an c ak b u elektronlar,
katot n elek tro n larn a gre ok y k sek hzlydlar.
Alfa nlarnn elektrik y a d a m anyetik alan larla saptrlm a
lar ok d a h a zo rd u ; fak at 1903te R u th erfo rd

(o zam an

M cG illdeydi) b u sapm ay lm eyi b aard ve b u n u k u llan arak

alfa parack larn n ktle/yk orann, elektrolizde hidrojen iyo
nu iin b u lu n an o ra n a k abaca eit gibi buldu. Bu deneyler
1906d a d a h a hassas o larak tek ra rlan d k larn d a R utherford, al
fa p aracklarnn k tle/yk oran n n gerekte hidrojen iyonununkinin yak lak iki kat olduunu grd. Bu u anlam a gele
bilirdi: Alfa p aracklar, hid ro jen iyo n u n u n k in e eit y k l ve
atom arl 2 (h id rojeninkinin 2 k at) olan iyonlardr. B u n u n
la birlikte, atom arl 2 olan b ir kim yasal elem ent bilinm iyor
du. R u th erfo rd ok gem eden u kestirim de bulundu: yleyse
alfa paracklar, hid rojenden so n ra e n h afif elem ent olan 4
atom arlkl he3mm iyonlardr; bu d u ru m d a ktle/yk oran
hidrojen iyonlarnn 2 kat ve ktle 4 k ez b y k old u u n a gre,

G ne sp ek tru m u n u n 5900 an g str m ve 4600 angstrm d alga b o y la n arasndaki k a ra n

lk so u rm a izgileri

y k , hidrojen iy o n u n u n y k n n iki k a tn a eit olm aldr -b

y k l k e iki elek tro n y k n e eit, am a iarete zt. R u th erfo rd ,
d a h a sonralar atom numa.ras adm alan niceliin ilk sap tam a
sn yapm t: Alfa nm nda salnan helyum iyonu, hidrojeniyon-yk birim i cinsinden +2'lik bir elek trik jm kne sahiptir,
nk bu, helyum ekirdeinin y k d r ve ra d y o a k tif m ad d e
lerden salnan alfa p aracklar tam olarak, norm al tam am lay
clar olan iki elek tro n u 3ntirilm i helyum ekirdekleridir.
A lla nlarnn helyum iyonlaryla zdeletirilm esini R uth erfo rd un ak ln a d ren , en azndan ksm en, helyum un ra d
y o a k tif m addelerle ilgili olduunun bilinm esiydi. A slnda h elyu
mu D n y a d a ilk o larak 1895te ngiliz kim yac W illiam Ram say (1852-1916) kefetm iti. R am say helyum u kristallem i
uran y u m m ineralinde bulm utu. "D n y a z e rin d e diyorum ,
n k helyum asln d a ilk kez G nete bulunm utu. G n eten
gelen ince b ir k dem eti b ir prizm adan getiinde ve b ir teles
kopla gzlendiinde, ok sayda parlak ve k aran lk izgiyle b e
zenm i b ir sp ek tru m g rlr; G n e in y zeyindeki atom lar b e
lirli d alg a boy larn d a k yaynlad y a d a so u rd u u zam an,
bu p a rla k ve k aran lk izgiler m eydana gelir. B u izgilerin o
u, d n y ad ak i lab o ra tu v arlard a eitli elem entler tara fn d an
m ey d an a getirilen b en z er izgilerle zdeletirilebilirdi; fakat
1868de ilk kez tu tu lm a dzlem inde gzlenen b ir sp ek tru m iz
gisi gizem li kalm t. G kbilim ci J . N o rm an L ockyer (18561920), b u n u n y en i b ir elem ente a it old u u n a k a ra r verdi; b u
elem ent Y u n an ca "g n e anlam na gelen "helios kelim esinden
h elyu m olarak adlandrld. A slnda helyum gnete ok b o ld u r
ve genelde E v re n d ek i jnidzlarn o u n u n ktlesinin d rtte b i
ri helyum dan oluur. H elyum atom u ok h afif ve kim yasal a

d an ok etkisiz o ld u u n d an D n y ad a ok az bulunur. A tm os
ferim izdeki heljm m atom lar h av a m oleklleriyle arpm alar
so n u cu n d a d n y an n ekim inden k u rtu lm ay a y etecek k a d a r
b y k hzlar kazan ab ilir ve hidrojen su d a tu tu ld u u halde, hel
y u m grece a r m olekllerde tutulam az.
R am say ve S od d y 1903te M cG illde helyum u radyum tu zla
rn d an kan b ir m adde olarak gzlediinde, artk helyum un
radyoaktiviteyleJLikili olduu son u cu n u karm ak kanlm az
olm utu. S o n u n d a R utherford, 1907-1908de M a n c h e ste rd a T.
D. Royds ile birlikte, b ir radyum rneinden y ay n lan an alfa
parack larn d an yeterli m ik tard a toplayabilm iti; bunlarda,
G n e teki helyum un saptand spektrum izgilerini gzlem i
ve bylece alfa p aracklarnn helyum iyonlar olduunu kesin
olarak dorulam t. R utherford o zam an, alfa paracklarnn
genellikle rad y o ak tif atom lar tara ln d a n yaynlanm asnn nede
ni ile, E v ren de helyum un yay g n olm asnn nedeninin ayn ol
duunu bilm iyordu; H elyum ekirdei, en hafif atom ekirdek
leri iinde, b yk b ir farkla, en sk bal olandr.
cins radyoaktiviteden ncs, olduka nfuz edici (be
ta nlar y a da X nlar gibi), fakat m anyetik alan ile kolayca
saptrlam ayan (alfa nlar y a ela X nlar gibi) nlard, ilk
kez 1900 y ln d a F ra n sa d a P. Villard tarafndan gzlendiler ve
1903'te R u th erfo rd tarafndan gam m a nlan olarak adlandrl
dlar. R u th erfo rd g am m a nlarnn, X nlar gibi, ok ksa
d alga boylu k olduunu tahm in etti; ta k a t bu, 1914 y ln d a
R u therford, E. N. da C osta A ndrade (1887-1971) ile birlikte,
gam m a nlarnn k ristallerden salm alarm gzleyerek d alga
boylarn lmeyi b aarn cay a k ad a r kantlanam ad. (G am m a
nlar, rad y o ak tiv itenin balardaki yksnde a lf a y a d a b eta
nlarna gre ok az nem liydi; bu nedenle b u ra d a onlar h ak
k n d a syleyecek fazla szm yok.)
D em ek ki alfa nlar +2 y k l helyum iyonlar (gerekte,
helyum ek ird ek leri), beta nlar elek tro n lar ve gam m a nla
r da k atm lardr. F a k a t atom larn bu nlar y aynlam asna

y o l aan n edir? R u th e rfo rd 1899d a M c G ilfe v arn d an hem en

so n ra nem li b ir ip u cu buldu. B undan b ir y l k ad a r nce to r3Aimdan gelen rad y o aktivitenin, zellikle toryum hava akm

iindeyken, bazen azalp oalyor gibi g r n d n gzlem le

m iti. T oryum rn e inin y zey i zerinden ince boyunlu bir i
eye d o ru h av a fley erek toryum em anasyonu (salgs) dedii
b ir gaz toplayabilm iti. (R adjnm dan d a b e n z e r b ir gazn k t
n R u th e rfo rd d an b ir sre nce F ried rich E rn st D o rn gzle
m iti.) Bu gaz iddetli b ir ekilde radyoaktifti ve toryum a atfe
dilen rady o ak tiv iten in bir ksm ndan sorum lu olduu akt.
(Sras gelm iken, M cG illdeki bu deneylerin t m n d e ra d y o
ak tiv ite m iktar, gazlar tarafn d an gerekletirilen elektrik ileti
mi zerin d ek i etkisi araclyla llm t -C am bridgede R u t
h erfo rd ve T h o m so n un birlikte zerinde altklar olgu.)
Bu kefin nem li yan, radyoaktivite olaynn karm akl
h ak k n d a aklad eyde y a ta r. T o y u m y a d a uranyum gibi
elem entlerle ilgili radyoaktivitenin ou, bu a n a elem entin (ya
d a an a elem entin radyoaktivitesiyle retilen dier m addelerin)
radyoaktivitesi so n u cu n d a oluan toryum em anasyonu y a d a
u ran y u m em anasyonu gibi ok kk m adde m ik tarlarn a ait
tir. rnein, 1903te R u th erfo rd ve S o d d y nin bulduu gibi,
to ry u m u n radyoaktivitesinin y zd e 5 4 ' (ve toryum em anasyon u n u n tm retim i), torjm m X adn verdikleri olduka ra d
y o a k tif b ir m addeye aittir. T oryum X b ir toryum tu zu n u n (to r
y u m n itrat) b ir zeltisinde, zeltiye am onyak eklenerek d e ri
ik hale getirilebilir; toryum , bir kelti (toryum hidroksit) ola
ra k zeltiden ayrlacak ve svda geriye to ry u m X kalacaktr.
T oryum X in bu ekilde ayrlm asyla kalan to ry u m keltisi ok
d a h a az ra d y o ak tiftir ve a rtk to ry u m em anasyonu verm ez. B u
n u n la birlikte, to ry u m X i alnm b ir to ry u m rnei 1901 N oel
tatili b o y u n ca bekletm eye braklm ve hafta sonra laboratuv a ra d n d k lerin d e R u th e rfo rd ve Soddy, toryum X in gene
norm al bolluuna geri geldiini grm lerdi. rn e k hem ra d
yo ak tivitesine kav u m u hem de toryum em anasyonu retim ine

gemiti. B u rad an u sonuca varld: T oryum X y aln zca doal

to y u m a elik eden b ir safszlk deildi; aslnda toryum tara fn
dan retilm ekteydi; to ryum em anasyonu d a to ry u m X tara fn
dan retiliyordu.
R adyoaktivitenin karm aklnn b u ekilde zlm esinden
de d ah a nem li olan, radyoaktivite tara fn d an retilen eitli
m addelerin aslnda zgn ra d y o ak tif elem entten farkl elem ent
ler olm alaryd. 192de R u th erfo rd ve S oddy to ry u m em anasy o n u n u n y e n i bir soy gaz" olduunu gsterdi, y an i R am say ta
rafndan ksa sre nce bulunan kim yasal olarak etkisiz ele
m entler snfnn bir yesi (bu snf, helyum , neon, argon, k rip
ton ve ksenon elem enllerini de ierir). Bu y en i elem ente nce
niton" ad verildi; fakat d ah a so n ra radon adn ald. R adyum
em anasyonu da rad o n un bir ekli olarak bulundu (G nm zde
kullanlan terim lerle toryum em anasyonu ve radyum em anas
yonu, rad o n u n iki farkl izotopudur: "Rn ve ^Rn. R adonun bi
linen yirm i k ad a r izotopu v ard r). Ayrca, toryum X de aka
toryum dan krkl bir kim yasal elem enttir; onun d a radyum ele
m entinin ayr bir rad y o ak tif ekli olduu d ah a sonra saptand.
(Toryum X, ^''Radur; sradan radyum ise ^^R ad u r.) D em ek ki
toryum rad y u m u n bir ekline dnr; so n ra o d a radonun bir
ekline dner.
1903 tarihli R adyoaktivitenin N edeni ve D o a s adl b ir
ift klasik m akalesinde R utherford ve Soddy, radyoaktiviteyi,
gerekte, bir kim yasal elem entin y k l b ir a lf a y a d a b eta p a r
ac salarak bir baka elem ente dnm esi eklinde y o ru m la
dlar. Bu ok iddial bir y o ru m d u -elem entlerin deim em esi
kim yann b ir aksiyom u olm utu. B unu izleyen yl R utherford,
L o n d rad a R oyal S ocietyde kukucu bir dinleyici kitlesi n n
de R u th erfo rd -S o d d y p aralan m a kuram "n anlatt. D inle 3nciler arasnda, d a h a so n ra rad y o ak tiv ite zerine b izzat b ir ince
leme yazs hazrlayan F ierre C u rie de vard. C urie, bu y azsn
da, R u th erfo rd ve S od d y nin p aralan m a k u ram n a deinm e
miti bile.

T o y u m em anasyonu, radyoaktivitenin doasna ilikin bir

b a k a can alc kavray d ah a salad. R u th erfo rd , to y u m em an asy o n u n u n rettii radyoaktivite iddetinin hzla azaldna
d ik k at etmiti: G azn belirli b ir m iktar, b ir d ak ik a k ad a r so n ra
balangtaki rady o ak tivitenin sadece y a rsn a sahipti; iki d a k i
k a so n ra sadece d rtte birine; d ak ik a sonra sadece sekizde
b irin e ve b u bylece sryordu. R u th e rfo rd un y o ru m u , S oddy
ile y azd m akalelerde izah ettii gibi yleydi: T oryum em an asy o n u n u n h er b ir atom u, ne zam andan beri v ar olduuna ve
atom m ik tarn a bal olm akszn, h er bir dakika iinde (aslnda,
h er 6d,5 saniyede) y zd e elli olaslkla b ir alfa parac salar ve
b ir alfa parac sald zam an, artk torymm em anasyonunun
b ir atom u olm aktan kar. (K ukusuz, alfa parac salm sa
dece 54,5 saniyelik aralk larla m eydana gelm ez, h er an olabilir.)
Belirli m ik tard a to ry u m em anasyonu ile balanrsa, 54,5 saniye
so n ra b u n u n yars gider; bylece rneinizin radyoaktivitesi
balangtaki iddetin y a n s n a inm i olur. kinci 54,5 saniyenin
so n u n d a kalan to ry u m em antsyonunun gene y ars yitm itir;
bylece rad yoaktivite balangtaki iddetin y an sn n yarsna,
yan i d rtte birine d e r ve bu bylece s r p gider. nem li n o k
talar unlard: T oryum em anasyonunun atom larnn alfa p a r a
cklar salm a hz d i er atom larn v arl n a bal olm adna g
re, bu, sradan b ir kim yasal tepkim eden farkl olarak tek-atom
sreci olm aldr ve b u hz atom un gem iine bal olm adna
gre, alfa parac salm, yiz-tura 03Ainu gibi, olaslkla ilgili
bir sre olm aldr. B ir m adeni p a ra b irok kez atlr ve hep y a
z gelirse, b ir sonraki a tta tu ra gelm esi d a h a olasdr d n c e
si y an l bir inantr. Bu byle deildir - p ara kusursuz biim
de sim etrikse, y a z gelm e olasl h e r a tta y zd e ellidir; iki
atta d a yaz gelm e olasl y zd e 25, a tta y zd e 12,5 ...
ve bu da bylece s r p gider. B ir to ry u m em anasyonu ato m u
n u n rad y o ak tif b o zu n u m u n d a, sanki h er 54,5 saniyede b iry a z tu ra atlyorm u v e sadece yaz geldii srece atom v a r olm aya
devam ediyorm u gibidir. (F ak a t ra d y o ak tif bozunm a, y az-tu -

ra atm ak tan farkl olarak, h er a n m eydana gelebilir.) B u ra st

lantsal d av ran n nedeni, k u an tu m m ekaniinin n k leer fizie
uyguland 1 9 2 0 lerin sonlaryla 1930'larm b alarn a d ek tam
anlalam ad.
B enzer b ir b o zu n m a y asas izleyen d ier ra d y o a k tif elem ent
ler de ksa s red e bulundu. H e r biri iin, kendisine zg bir
r- m r vardr; bu, b ir atom un y zd e 50 olaslkla ra d y o ak tif
dnm e u rad sredir, y a da edeer olarak, b ir elem ent
rneinin radyoaktivitesinin y arsn yitirdii sre.'* T oryum
em anasyonu iin yar-m r, grdm z gibi, 54,5 saniyedir;
radyum em anasyonu iin bu sre 3,823 gn, to y u m X iin ise
3,64 g n d r. (B u y ar-m rler, 3. B lm 'de tarttm z izo
toplarn kefine yol aan ipularndan birini salam tr. T o r
yum em anasyonu ve radyum em anasyonu ayn elem enttir; yani
her ikisi de ra d o n d u r; fakat ok Farkl y a n - m rle re sah ip tir
ler.) T oryum , u ran jam y a da ra d y u m d a radyoaktivitenin azal
m asnn gzlenem em e nedeni, bu elem entlerin (ya da, d a h a ke
sin ifadeyle, o n larn en yaygn izotoplarnn) a n u zun-m rl
olm alardr: R adyum un (^^R a) y a r- m r 1600 yl, toryum unki
c m ) 1,41 X 10"'yl ve uranyum unki ( U) 4,51 x 10 yldr.
R adyum , toryum y a d a uranyum rn eklerinde gzlenen radyo
aktivitenin, b y k o ran d a toryum X gibi ok ksa-m rl ve
^ lle (le y a n ^ /a (iay ztic 50 dem ek gerekm iyor; pekl te b ir-m r de denebilirdi:
Belirli b ir elem ent rneinin radyoaktivitesinin, ilk iddetin ^ 'ne d t zam an ara
l y a d a edeer olarak bir tek ato m u n 3oizde 66 | olaslkla rad y o ak tif paralanm aya
urad sre ^

olduundan, te b ir- m r, 1,58 yan- m rdiir. Aslnda, rad

y o a k tif paralanm ay y ar- m rler (ya d a te bir-m rler) cinsinden tanm lam ak ok
yaygn deildir; ortalam a m rler d a h a yaygndr. O rtalam a m r, h e r atom un radyo
ak tif paralanm aya u ram ad an nce var olduu zam an araldr. E k H de gsterildii
gibi, atom un ksa bir zam an aralnda paralanm aya u ram a olasl, bu zam an arahnn ortalam a m re orandr. Ayrca, ortalam a m r, 1.443 y ar- m rd r. rnein,
rad y u m 1600 yllk b iry a r- m re sahiptir; dola 3 usyla ortalam a m r 1,443 x 1600yl,
yan i 2 5 1 0 y ld r. y le y s e b ir radyum atom unun 1 y ld a bozunm a olasl, 1 yl/231 Oyl,
yani y zd e 0,04tr.

Y ar- m r bozunum erisi. H e r T zam an aralndan sonra, kalan atom larn y a n s

bo zu n m u tu r.

ok a k tif k k m ik ta rlard a k i elem entlerden kaynakland

d o ru d u r; fak at hzla bozunan bu elem entler, an a elem entlerin
rad y o aktivitesi v astasyla srekli t retilirler; dolaysyla dei
m eyen toryum v ey a rad y u m y a d a u ran y u m rneinde gzlenen
y a n - m r, an a elem entin uzun y a n - m r d r. R utherford ve
S oddy olaan to y u m rneinden toryum X 'i ayrdklar zam an,
rad y o ak tiv ite nce b y k o ra n d a dm t; fakat birka g n
iinde to ry u m u n b o zunm as y en id en to y u m X tretince, ra d
y o ak tiv ite y en id en y kseldi. B u ykselm e, to ry u m u n b o zu n u
m uyla retilen to y u m X m ik ta n b ir dengeye ulancaya, y ani
h e r b ir saniyede retilen to y u m X m iktaryla alfa parac sa
la ra k b o zu n an lar eitleninceye k a d a r s rd . B undan sonra, to r
y u m X m iktar, a n a elem entin 1,41 x 10'y llk y a n - m r y le al
glanam ayacak d ereced e yava azald. A yn zam anda, toryum,
rn e in d en b alangta ayrlan to y u m X, 3,64 g n l k kendine
zg y ar- m r y le radyoaktivitesini y itird i. R u th etfo rd 1930d a
asilzadelie ykseltildiinde, radyoaktivite iddetinin b u y k
selm e ve dm e erilerini b aro n lu k arm asna, kivinin altna
koydu.
O k u y u c u , y e rk a b u u n d a b u lu n an baz ra d y o a k tif elem en t
lerin rn e in ra d y u m u n , nasl olup d a y e r in y a n d a n ok d a
h a k sa y a n - m re (rad y u m iin 1600 y l) sahip o ld u u n a a a
b ilir. B u n u n y a n t yledir: ByJ[e elem en tlerin tm , d a h a
u zu n - m rl elem en tlerin ra d y o a k tif b o zu n u m larn d a n m ey-

d an a gelirler; ra d y u m rn e in d e a n a elem ent u ra n jm m d u r. B u

ekilde retilm ey en ra d y o a k tif elem entler, en az n d a n b irk a
y z m ilyon y llk y ar- m re sahip o lan lard r: u ra n y u m ve to rjrum . Bu u zu n - m rl elem en tler iin bile, gzlediim iz b o l
lu k lar, ra d y o a k tif b o zu n m a h zn y an strla r. rn e in , u ra n
yu m iki u zu n - m rl izotopa, y an i 4,51 x lO** y d y a r- m rl
ile 7,1

10 y l y a r- m rl

izo to p u n a sahiptir. B u

izotoplarn, eski nesil y ldzlarn p atla m a la rn d a k a b a c a eit

m ik ta rlard a retild ik lerin e ve G n e sistem inin olutuu yldzlararas o rtam a a tld k la rn a in an lm ak tad r. B u g nk gz
lem lerim ize gre, y erk rem izd ek i 'U m iktar

m ik tarn n

y aln zc a 0,0072'si k ad a rd r. B u rad a n , u ra n y u m u n ok ncele

ri o lu tu u ve b u u zu n sre iinde k sa- m rl

izo to p u

nun o u n u n b o zu n d u u so n u cu n u k ary o ru z. D a h a saysal

olm ak g erek irse, 0,0072 y ak lak ( 2 ) d ir -yani 2

k en d i

siyle y ed i kez arpm - dolaysyla u ra n y u m u n o lu m asn d an

bu y a n a geen

ve

y a r- m rle ri arasn d ak i fa rk y a k

lak 7 olm aldr. Bu, 6 x 10*'yllk b ir u ra n y u m y a v erir; n

k b u n a gre
1,5

8,5 x

y ar- m r k ad a r y ald r ve

y a r- m r k a d a r y ald r; fa rk 7 y a r- m rd r. (B u

t r h e sa p la r yapmak iin gerekli form ller E k Fide ele a ln

m ak tad r.) Bu k k hesap. E vrenim izin y a zerine b ir alt
snr k o y m ad a bize en g v en ilir arac verir: E v re n in ya en az
6 X lO y l olm aldr.
M ily ar y llarla llen doal uran y u m ve toryum un m rleri
k ad ar u zu n y ar- m rleri saptam ak nasl m m kndr? Y ant,
kesinlikle biraz bekle ve radyoaktifliin azalm asn g r eklin
de deildir -zira azalm a a n derecede y avatr. rnein, R uth erfo rd un M cG illde bulunduu d o k u z yl, toryum un y a n - m ru n u n
9jnl
1,41 X 10'" yl

= 6,4 X 10"'"

k adarlk b ir ksm m tem sil eder; M o n tre a le gitm ek zere g e

miyle y o la kt zam an R u th e rfo rd 'u n o ra y a gnderdii to r
y u m rneinin radyoaktivitesi bu dokuz y ld a sadece
/l\

5,4 x10-'"

= 0,99999999956

a rp an y la azalm t. Bu azalm a, g n m z n en iyi y n te m le

riyle bile gzlenem ez. B u n u n y erin e, te k te k atom larn ra d y o
a k tif p aralan m a la rn sayarak, rnein b o z u n a n ato m d an
kan alfa p arack larn b ir inko s lf r e k ra n a arp trp o rta
y a kan p arlam alar sayarak, y a n - m r llm elidir. Belirli
bir ra d y o a k tif elem ent rneinin saniyedeki p aralan m a say
sn rn e k te k i ato m larn saysna (bu say, A vogadro saysn
gram saysyla a rp p atom arlna b lerek sap tan r) ble
rek, b ir tek ato m u n b ir saniye iinde ra d y o a k tif p aralan m a y a
u ra m a olasl b u lu n u r. Bu olaslklarn y z d e 5 0 y i o lu tu r
m as iin gem esi g erek en zam an o lara k y a n - m r hesaplanr.
Y erin y an d a n ok d a h a uzun olan y a n - m rle r, b u ekilde
llm lerdi; b u g n e dein llm b u lu n an en uzun y a n m r, tek n ety u m 122nin 10^^ y l k a d a r olan y a r- m r d r.
B u g n lerd e b iro k d en ey g u ru b u , h id ro jen y a d a oksijen gibi
elem entlerin (ki b u n larn m utlak ekilde ra d y o a k tif olm adkla
rn a in an lm a k tad r) olas o k zay f ra d y o ak tiv itelerin i a ry o r
lar; b u n u n iin 5000 to n a v aran d em ir y a d a su gibi sra d a n
m alzem eleri gzleyerek, byle ra d y o a k tif b o z u n u m lard an d o
ab ilecek y k l p a r a c k la rn aniden o rta y a km alarn b ek li
y o rla r. 5000 to n su 1,5 x 10^^ su m olekl (5 x 10 gram arp
6 X 10 d e e rin d ek i A vogadro says b l 18 o lan m olekl
arl) ierd i in e gre, m olekl b an a y ld a 10''l i k b ir bozu n m a olasl, y ld a 15 bozunm a olay verir; ki b u d a saptanab ilm elidir. Bu, p ro to n y a d a n tro n iin 10^^ y llk b i r y a r m re k arlk gelir.
B u arad a, rady o ak tivitelerinin azalm a h zn d an llebilecek
k a d a r k sa y ar- m rl , am a bilinen ktleli b ir rn e k to p lay a

ca k ve ra d y o a k tif p aralan m alar sayacak k ad a r d a uzu n y arm rl baz ra d y o a k tif elem entler (rnein rad 3nm) v ardr.
E er rn ek tek i ra d y o ak tif atom larn says d oru o larak hesap
lanrsa, b u iki y o ld a n llen y a r- m rler k u k u su z uyum aldr. R ad y o ak tiv iten in azalm asndan llen y a n - m r, radyo
a k tif m alzem enin birim saniyede gram bana paralanm a sa3ns ile birlikte, b ir b a k a y n tem olarak kullanlabilir. Bylece b ir
gram daki atom says hesaplanabilir, bu d a do ru d an d o ru y a
(atom arlyla arp larak) A vogadro saysn verir. B u y o lla
1909da A vogadro sajns m ol b an a 7 x 10^^ olarak saptanm t;
fak at b u so n u k sa s re iinde M illikan tarafn d an llen ok
d a h a d o ru b ir d eere y erin i brakm t.
Y irm inci y zy h n ilk o n y ln d a radyoaktiviten in fizikileri
ok rah atsz eden b ir niteliine henz deinm edim . Alfa p ara
cklarnn elektriksel ve m anyetik sapm as zerine 1903te y a p
t deneylerinde R u th erford, rad y u m d a n kan alfa parackla
rnn hznn 2,6 x 10m/s, y a n i k hznn y ak lak o n d a biri ol
d u u n u bulm utu. imdi, bir paracn kinetik enerjisinin |
arp ktle arp hzn karesi olm as nedeniyle, bu hzdaki bir
paracn k tle bana kinetik enerjisi
K in etik e n e r _ L ^

x lO Y

K tie
= 3 x 1 0 ''' jul/lcilogram

dr. A lfa p arack larn n atom arl d t r (R u th erfo rd 1906y a

kadar, b u n u n yak lak 1 olduunu sanyordu) ve ra d y u m u n
atom arl 2 2 6 dr; dolaysyla h er alfa parac, onu salan
atom un k tlesinin d/226sm a sahiptir. B u n a gre, tm atom lar
alfa parac salarak bir bak a elem ente dn t zam an, b ir
kilogram lk ra d y u m u n sald enerji
x 3 x I0"' = 5 x 10' J / k g

k ad a rd r.* B u n a karn, doalgaz gibi y a y g n y ak tlarn y a n m a

syla saln an enerji, kilogram b an a 5 x 1 0 ^ juldr. Dolaysyla,
belirli b ir radjm m k tlesinin ra d y o a k tif b o zu n u m u n d a salnan
enerji, sradan kim yasal srelerde salnan enerjinin 10* kat
k a d a rd r. (1903te C urie ve L aborde d o ru d an radyoaktivite
vastasyla retilen sy lm ler; b o zu n u m rnleriyle b irlik
te rad y u m u n saatte gram bana 100 k alo ri rettiini b u lm u
lard -k aybolm asna izin verilm em esi d u ru m u n d a b irk a saat
iinde rad y u m u eritm eye y etecek b ir syd b u .) R u th e rfo rd ve
Soddy, 1904 tarih li b ir m akalede u sonuca varm lard: T m
bu incelem eler g steriyor ki atom da gizli d u ra n enerji, sradan
kim yasal deim ede zg r kalan enerjiye gre ok b y k olm a
ld r. B unun ard n d a n , radyoaktif-olm ayan sradan ato m lard a
d a b en zer b y k en erjiler depo edilm itir eklinde d ik k at ek i
ci b ir kestirim de b u lu n d u lar. K endi szckleriyle, radyo-elem en tler d ier elem entlerden kim yasal ve fiziksel davranlar
asndan h ib ir farkllk gsterm ezler... D olaysyla, b u b y k
enerji birikim ine sadece radyo-elem entlerin sahip olm asn v a r
saym ak iin h ib ir neden y o k tu r. D a h a d a ileri giderek, b u
nun, yld zlarn y ay d enerjinin kayna; k o n u su n d ak i eski b il
meceyi zebileceini ne srdler: B ileen elerin i en e rji
sinin v a r o ld u u d n l rse, y a n i atom alt deiim sreleri
sz konusuysa; G n e enerjisinin tkenm em esi... hibir tem el
g l k ierm ez. ^
R u th erfo rd , rady o aktivitede enerjinin k o ru n u m u ilkesinin
geerlilii k o n u su n d a asla k u ku duym am t. T oryum em anasy o n u atom larnn radyoaktivitesinde salnan enerjinin tam ta
mna, tory u m X ato m larn n ra d y o ak tif bozu n u m u y la o lu tu ru l
d u k lar zam an b u ato m lard a d ep olanan enerji olduunu ve tor* A slnda R u th erfo rd bu hesab ok d aha dolam bal b ir y o ld an yapm t. Alfa p arac
nn ktlesini kestirm ek iin (o zam anlar iyi bilinm eyen) A vogadro saysn kullanm
t; tek tek alfa parack larn n kinetik enerjisini hesaplam ak iin b u ktleyi kullanm ve
so n ra (gene Avogcidro sajnsm dan saptanm olan) ra d y u m atom unun ktlesine blerek
radyum k tlesi bana retile n enerjiyi elde etm iti. Y antm , bizim hesapladm zla ay
n oldum u ve aslnda so n u cu n A vogadro sa3 ns iin benim senen deerden bam sz ol
du u n u grm ek kolaydr.

y u m X"in radyoaktivitesinde salm an enerjiyle birlikte bu depolanan enerjinin de, tam tam na toryum atom larnn radyoaktif
bozunum uyla o lu tu rulduklar zam an toryum X atom larnda
depolanan enerji old u unu kabul etm iti. (Bu pek ak deildi;
Fais*, ra d y o ak tif m addelerin enerjilerini bir d k ay n a k ta n e
kebilecekleri k o n u su n d a tahm in y r te n le r arasn d a, C urieleri,
Ixird K elvini v e J e a n P errin'i sayar.) F ak at bu ato m lar bylesine b y k enerji m iktarlarn hangi y o lla dep o larlar? D oal
to y u m u n a n a ato m larn d a bu enerji nasl depolanm t? Bu
enerji niin ato m u n b ir kim yasal elem ent deiim leri zinciri
iinde, h er deiim de b ir a lf a y a d a b e ta parac eliinde sa
lnr? ekirdein ve onun y ap talarn n kefine k a d a r b u so ru
lar y a n tlanam azd.

Kitabn sonundaki O k u m a N o tla n na baknz.

ekirdein Kefi
R u tlerfo rd un 1907de M a n c h e ste ra geliinden ksa bir sre
sonra, alm alarna, gen b ir Alm an olan ve doktora-sonras
aratrm alar y ap a n H ans W ilhelm G eiger (1882-1945) ve Y eni
Z e la n d a dan d ah a d a gen b ir renci E m e s t M a rsd e n katld.
G eiger, ince m etal lev h alard an geerken alfa paracklarnn sa
lm as zerine b ir aratrm a p ro g ram n a balad; bu ilk kez
1906d a M cG illde R u th erfo rd tarafndan incelenen bir olguy
du. B ir radyum k ay n a m d an kan alfa p aracklar b ir e k ra n
zerindeki d ar b ir y a r a d r l y o r v e bylece y a rk ta n ince
bir alfa parac dem eti o rtay a kyordu. D a h a sonra bu d e
m et ince b ir m etal lev h adan geiriliyordu. L evhann atom larnn
y ak n n d a n g eerk en alfa parack larn n yollar biraz eilecei
iin, levha dem etin y aylm asna neden oluyordu. te byle b ir
deneyde, levhadan getikten so n ra dem etin b ir inko s lf r ta
bakas zerin e dm esi salanarak dem etteki yaylm a llm
t. Z ira inko s lf r tabakas zerine te k b ir alfa parac bile
a rp sa g r n r b ir k parlts yayar. G eiger 1908de, salan
parack larn saysnn, salm a asnn artm asyla hzla d t
n ve b irka dereceden d a h a b yk alarda salm alfa
paracklarnn gzlenm ediini bildirmiti.
B u ray a k a d a r beklenm edik bir ey y o k tu . A m a 1909'da R u t
herford, h er nedense, baz alfa paracklarnn dem etin ilk d o
ru ltu su n d an ok b y k alard a salp salm adklarn kontrol
etm e dncesine kapld. te R u th e rfo rd u n son derslerinin
b irinden alntlanm , olup biten ler hakkndaki anlan:
B ir g n G eiger b a n a geldi ve R ad y o ak tif y ntem ler ko
n u su n d a eittiim gen M arsd en 'in k k b ir aratrm ay a
balam as iyi olm az m ? diye sordu. B en de yle d n
y o rd u m , bu nedenle B yk ad a salan alfa parackla
rn n v ar olup olm adna neden b ak m asn ? dedim . A m a
size gven iinde syleyebilirim ki, olabileceine de in an
m yordum . n k biliyordum ki alfa parac ok b y k

enerjili ok hzl b ir parackt v e eer salm a ok sa3n d a

k k salm ann birikm i etkisiyle oluyorsa, b ir alfa p a r
acnn geriye salm a ansnn o k k k o lduunu gs
terebilirdiniz. A m a iki y a da g n so n ra G e ig e rin b yk
b ir heyecanla b a n a gelip G eriye seken b irk a alfa p ara
c yak alam ay baardm ... dediini hatrlyorum . H aya
tm da b am a gelm i en inanlm az olayd bu. N eredeyse b ir
k t peete p arasn a 40 santim etrelik b ir glleyi frlatp
o n u n geri gelm esi ve size arpm as k a d a r inanlm azd!
R u th erfo rd un b u n a gerekten arp arm ad bilinm ez,
am a birok fiziki arm t. Bu b y k al salm alarn
191 l de R u th erfo rd 'u atom ekirdei k av ram n a nasl g t rd
n izah etm enin gerekeleri ok u zu n d u r.
nce, y u k ard a k i alntda R u th erfo rd un deindii gibi, bir
alla paracnn b y k al salm asn ok sayda k k al
salm a biim inde aklam ak neredeyse olanakszdr. G eiger ve
M arsden 1909da, radyum C d en (doal radyum un ikinci k uak
r n ) kan alfa p aracklarnn ince b ir altn levhadan (4 x
10* cm kalnlnda) geerkenki salm alarnda en olas ann
0,87 olduunu; fakat yak lak h er 20.000 alfa paracndan
birinin geri (yani 9 0 den d ah a b y k ada, ki bu en olas a
nn 100 k atn d an d a b y k t r) saldn bulm ulard. M a te
m atiksel olaslk k u ra m n d a n l b ir teorem vardr; lim it m er
kez teorem i d en en bu teorem , istatistiksel adan bam sz ve
h er y n d e olabilen birok k k arttan oluan b ir nicelik iin
belirli b ir d e e r bulm ann olaslna ait b ir form l verir. Bu fo r
m le gre, b yle b ir niceliin, en olas deerinin (ya da, d ah a
kesin sylersek, ortalam a k aren in k arek k deerinin) 100 k a
tn d an d a h a b y k b ir deere sah ip olm a olasl sadece 3 x
10 2i74'dr. E v re n in tm m addesi alfa parack larn d an olum u
olsa ve bu alfa paracklarnn h e r b iri saniyede m ilyarlarca kez
bu ince aJtm levhaya frlatlsa bile, bylesine olanaksz b ir ola
y n E v re n in tarih in d e b ir k ez gereklem esi olasl t m d en ih-

mal edilebilir d ereced ed ir!.. R u th erfo rd 'u n saptad gibi, bir

alfa p aracnn bir atom la b ir te k karlam ada b 3 nik bir
ayla sapm as h a tr saylr bir olaslksa, a n c ak o zam an b u b3nik al salm alar izah edilebilir.

B ununla birlikte, alfa paracklar ylesine b3ik enerjiler ta

yorlard ki, y k l b ir atom ik parackla b ir tek karlam ada
b y k b ir ayla saptrlabilm eleri iin, an iddetli elektrik alan
larna m aruz kalm alar ve dolaysyla karlatklar y k l p a r a
cn ok y ak n n a ulam alar gerekir. R u th erfo rd un 1911 ta rih
li m akalesinde bu am a iin kulland k k bir hesaplam ayla
b u n u sayya dkebiliriz. zellikle basit bir rn ek alalm: B ir alfa
parac altn atom unun iinde bulunan bir t r ar ve art y k
l paraca d o ru frlatlsn; am a atom ik parackla arasndaki
itici elektrik kuvveti onu d urdursun ve sonra geri sekip kendi
kaynana doru geri dnsn; tpk sert bir duvara frlatlan las
tik b ir top gibi... A lfa parac art ykl atom ik paracktan ok
uzakken, enerjisi, sadece hareket enerjisidir (64. sayfaya bakn) :
Balangtaki kinetik enerji = ^ ^ ^.fa paracnn ktlesi x (alia paracnn ilk kz)-

Alfa parac, atom ik paracn y a k n n d a d u rd u ru ld u u

anda, tm kinetik enerjisi, itici elektrik kuvvetine kar i y a p
m aya harcanm tr; dolaysyla balangtaki kinetik enerji b u i
m ik tarn a eit olm aldr. , kuvvet arp uzaklktr; bu ifadede
ku v v eti C oulom b Y asas verir:
kg X a lfa p a r a c n n y k x ato m ik p a r a c n y k
K uvvet =
(A lfa p a r a c ile a to m ik p a r a c k a ra s n d a k i uzaklk)^

kg; 8;987 X 10^ nevton-m etreVcoulom b^ deerindeki evrensel sab ittir (40. sayfaya b ak n ). B ununla berab er, alfa parac ile
atom ik p arack arasndaki uzaklk azaldka ku v v et deiir ve
alfa parac so n su zd an geldii iin k a t edilen toplam uzaklk
gerek ten de sonsuzdur; dolajnsyla b u ra d a ii elde etm ek iin
basite kuvvetle uzakl arpam ayz. G ene de, E k Id a g r l
d gibi, alfa paracm sonsuzdan alp atom ik paracn y a-

R adyum ,

K urun
in k o s lf r e k ra n la r

y n le n d iric i

A lfa p a r a c k la r ve a ltn lev h a ile G e ig e r-M a rs c le n m sa lm a d e n ey i

knna belirli b ir uzakla k ad a r getirene dek yaplan i, y u k a r

daki form l bu uzaklkla a rp arak (ki bu, paydadaki uzaklk
arp an n d an birini g t r r) d oru ekilde hesaplanr:
Alfa paracn atonik
paracklar belirli bir
uzakla gctirene kackr
yciplan i

A lfa pfiracnn
yk

A tom ik p arac n
yk

U zak lk

imdi alfa paracnn balangtaki kinetik enerjisini, onu ato

mik p arac a en y ak n n o ktaya getirene d ek y ap lan ie eitle
y erek, u denklem i buluruz:
A lli

p arac n n x
klicsi

A lfa p arac m m
A to m ik p arac n
^A lfa p a r a - \
k^
yk
^
yk
n n ilk = ___
lnii
/
l-n o k y a k la m a d u ru m u n d a alfa parac
llc a to m ik p ar a c k a ra sn d a k i u zak lk

A rtk en ok y ak lam a d u ru m u n d ak i uzakl hesaplam ak kokvydr:

Kn ok y a k la m a d u ru m u n d a
alfa p arac ile a to m ik
p ar a c k a ra sn d a k i u zak lk

2 Xk

X A to m ik p a r a c n y k

A lfa p a r a c n n
k tle /y k o ra n

f A lfa p a r a
cnn ilk
i
hz

imdi saylar y erin e koyabiliriz. G eiger-M arsden deneylerinde

alfa p arack larn n hz saniyede 2,09 x 10^ m etreydi ve alfa p a r
acklarnn k tle/y k oran coulom b b an a 2x10" kilogram
olarak biliniyordu. (H e r iki nicelik de, T hom son u n bilinen

elek trik ve m anyetik alanlar tarafndan saptrm a yntem iyle l

lm t). V arsaylan atom ik paracn y k kukusuz R u t
h erfo rd tarafn d an bilinm iyordu; yleyse b u y k n ^ M illikan ta
ra fn d an llen 1,64 X 10"' coulom bluk tem el elektronik y k n
Z kat olduunu varsayalm . B una gre, en ok y aklam a d u ru
m u n d a alfa parac ile atom ik parack arasndaki uzaklk
2 X (8,987 X 10 N.mVC) x Z x (1,64 x 10-' C)
; 3 X Z X 10

(2 X 10^ kg/C) X (2,09 X 10^ m/s)=

olm aldr. A tom ik p arack elektron y k n n yzlerce katn

tasa bile, en ok y ak lam a uzakl 1 0 m etreden d ah a az ol
m aldr. Bu, g erek ten de ok kk b ir u zaklktr; 3. B lm de
anlatld gibi, altnn y o u n lu u n d an y ak lak olarak h esap la
nan altn atom larnn b o y u tu n u n 1/1000 kadar... uras ak tr
ki, alfa p arack larn n b y k al salm alar, atom k a d a r b
y k cisim ler ile deil de, atom un iinde b u lu n an iyice k k
p arack lar ile arp m alard an ileri gelm ektedir.
B ir alfa p aracnn varsaylan a rt 3 .kl b ir atom ik p a r a
ckla kafa kafaya arpm asn anlattm ; fak at b ir alfa parac
eksi y k l b ir p arack tara fn d an d a geriye d oru sapUrlabilirdi. V arsayalm ki alfa parac eksi atom ik paraca doru, fa
k at onu skalayacak d o ru ltu d a frlatlsn; b u d u ru m d a alfa p a r
ac ekici elektriksel kuvvetin etkisi altn d a atom ik p arac
n etrafn d a ok d a r b ir hiperbolik y r n g e zerin d en n ered ey
se geldii d o ru ltu d a sonsuza geri dnecektir. T pk G n e e
y ak lap G ne sistem ine balanam ayan b ir kuyrukluyldz gi
bi... B u rnekte, alfa parac kendisini sap tran ek s 3m kl p a r
aca a rt y k l p arac a yaklatm dan d a h a fazla y aklar.
E ksi y k l b ir atom ik parack ke o lara k b y k al alfa
parac sap m asn a y o l aabilse bile, R u th erfo rd , gzlem ledii
b y k ad sap m alarn elek tro n lar e arp m alard an kay n ak lan am ay aca n d an ok em indi. E lek tro n lar, alfa parack larn n
h arek etin e b y k etk iler y a p a c a k arp m alar iin ok, am a ok

hafiftirler. B ir b ilard o topu bir b a k a b ilardo to p u y la arpt

nda, b y k b ir ayla sapabilir; fa k a t d u ra n b ir p in g p o n g to
p u n a arp arsa, p in g p ong topu b ilard o m asasna y a p k olm ad
srece, b ilard o to p u n u n h arek etin e p ek b ir ey olm az.
Fiziin b y k k o ru n u m ilkelerinden birini, m om entum un
k o ru n u m u y asasn kullanarak, bu olgu ok d a h a nicel hale ge
tirilebilir. B ir paracn m om entum u, ktlesiyle hznn arp
m o larak tanm lanr; dolaysyla bir paracn m om entum unun deiim hz, ktlesiyle ivm esinin (hznn zam anla deii
m inin) arp m n a eittir; ki bu, kinci N ew ton Y asas uyarnca,
paraca etk iy en kuvvetin ta kendisidir. M om entum , kuvvet,
hz y a da ivme gibi (fakat enerji y a d a y k te n farkl olarak) y n
l b ir niceliktir ve dorultudaki (diyelim ki kuzey, dou ve
y u k a r) bileenlerinin verilm esiyle belirtilebilir. N e w to n un
nc Y asas, b ir paracn b ir d i er paraca uygulad
kuvvetin, ikinci paracn birinciye uygulad kuvvete b y k
lke eit ve yn ce zt olduunu syler; dolaysyla ayn ey m o
m entum un deiim hz iin de d o ru olm aldr. H e rh an g i b ir
ksa zam an aral n d a paracklardan birinin b ir bileeninde
m eydana gelen artm a, dier paracn sahip olduu m om entu
mun ayn bileenindeki azalm ayla dengelenir ve m om entum un
her b ir bileeninin toplam deeri sabit kalr.
D u ran y k l b ir atom ik par^ca doru frlatlan ve so n ra
y a tam geri d n en y a d a ayn y n d e devam eden b ir alfa p ara
c b asit rneine bu nasl uygulanr? B u rad a sadece b ir do
ru ltu d ak i -alfa paracnn ilk h arek etin in dorultusu- m om en
tum bileenini alm am z gerekir; bylece arpm ada salanm as
gereken iki koul vardr: m om entum un b u bileeninin k o ru n u
mu ve enerjinin k o ru n um u. A lfa p aracnn ilk hz verildiin
de, geriye iki bilinm eyen kalr: alfa paracnn son hz ve a r
plan atom ik paracn geri tepm e hz. ki koul ve iki bilinm e
yenle, bize arp m ad a neler o lduunu syleyen tek b ir zm
bulabiliriz (bak. E k J ) . Bu zm, eer alfa paracnn k tle
si atom ik p arac n k inden kkse, alfa paracnn geri se-

keceini; y o k eer alfa paracnn ktlesi atom ik paracnkin d en bykse, ileri d o ru olan h arek etin i srdreceini gs
terir. N e d en i udur: A lfa paracnn geriye sekm esi y a d a ile
riye devam etm esi halleri arasndaki ayrm noktasnda, alfa p a r
ac tam d u rg u n halde bulunm aldr; dolajnsyla tm m om entu m u v e k in etik enerjisi arplan atom ik p arac a verilm elidir.
M o m en tu m ve k in etik enerji farkl form llerle verilir (biri, k t
le arp hzdr; dieri, bir-bl-iki arp k tle arp hzn k a re
sidir); bylece arp m ad a alfa paracnn tam d u rg u n hale
geldii zel d u ru m d a alfa paracnn arp m ad an nceki ve
atom ik paracn da arp m ad an sonraki m om entum larnn ve
kinetik enerjilerinin eit olm as iin, alfa parac v e atom ik
paracn hem ktleleri ve hem de srasyla ilk ve son hzlar
eit olm aldr. G eiger ve M arsden p aracklarn altn lev h ad an
neredeyse tam geriye saldklarn gzlem iti; bu nedenle R uth erford parack larn en azndan kendileri k ad a r ar bir p a r a
ca arpm o ld u k lar so n u cu n a varm t. E lek tro n lar alfa p a r
ack larn d an y ak lak 8.000 k a t d ah a hafiftir; b u nedenle b
y k al salm adan sorum lu atom ik parack olarak hi h esa
ba katlm azlar.
A tom un doas h ak k n d ak i b u g n k bilgi birikim im iz n e d e
niyle, alfa p arack larn n b y k al salm as problem ini a n
latrk en k artlar hileli d izd im . A kladm gibi, b u salm alar,
ato m d an deil de, ok d a h a k k ve en azndan b ir alfa p a r a
c k a d a r a r v e 3nikl atom ik p aracklarla arpm alar n e d e
niyle olm aldr. A yrca, atom un iinde, elek tro n larn eksi y k le
rini karlam ak zere baz a rt elektrik jm k lerin in y e r alm as ve
ato m u n k tlesin d en sorum lu, elek tro n lard an ok d ah a a r b ir
eylerin bulu n m as gerektiini grm tk. N ihayet, L e n a rd n
gzlem lerinde g r ld gibi, k ato t n la n gazlarn iinde b
y k u zak lk lar k a t edebildiklerine gre, atom larn ii o u n lu k
la bo olm aldr. A tom un, ktlesinin b y k ksm n ieren v e a r
t y k tayan k k b ir m erkezi gbee y a d a ekirdee sahip
olduunu; b u ekirdein eksi elek tro n lu n ekerek kendi e tra

fnda b ir y r n g e d e tu ttu u n u v arsay m ak tan d a h a doal n e ola

bilirdi?
S o n u ca bu ekilde ulam ak, R u th erfo rd u n b y k al sal
may kolayca aklad biim inde tam am yla yanltc b ir izleni
me yol aabilir. O y sa aklndan birok yanl aklam a gemi
olm aldr. Belki alfa parac tek tek atom lar y a d a atom alt
p aracklar tarafn d an salm ayp, altn levhann b y k e bir
ksm yla etkilem elerin bir sonucu olarak salr. Belki de alfa
parac, atom daki elek tro n lar tarafndan, am a gelen alfa p a r
acna doru ar b yk hzlarla harek et eden elek tro n lar ta
rafndan saly o rd u n Belki salm adan sorum lu kuvvetler,
elektriksel ekm e y a da itmeyle ilgili deildir. Belki de atom la
rn iinde m om entum ve enerji koru n m am ak tad r. Ve buna
benzer e y le r... R u th erford bu t r aklam alar d a b ir a ra ele al
m ve so n ra red d etm i m idir bilm iyoruz. (Bilim adam lar, ile
medii anlalan dnceleri yaym lam aktan genellikle k a n r
lar.) Kesin o larak bildiimiz, R u th erfo rd u n 1911 y ln a gelindi
inde "atom , evresi elektronlarla sarl, kk, ar ve art y k
l bir ek ird ek ten o lu m u tu r dncesi zerine younlam
olduuydu. G eig er unu hatrlyor: "191 l in b alarn d a b ir gn
R utberlorci, belirgin bir neeyle o d am a gelm i ve b an a atom un
neye benzediini ve alfa paracklarnn b y k sapm alarn n a
sl aklayacan artk bildiini s y le m i ti.R u th e rfo rd , atom
ekirdei d n cesin e iyice s^rlmt.
R u th e rfo rd u n sonular, 7 M a rt 1911de M an c h ester Exlebiyat ve Felsefe D e rn e in d e o k u n an b ir m akaleyle d u y u ru l
mutu.* u m u tlu ra stlan ty a bakn ki, 1800lerin ilk y lla rn d a
D alton da ato m arlklaryla ilgili so n u larm b u d ern e in b ir
to p lan tsn d a su n m utu. R u th e rfo rd un konum asnn sadece
bir zeti g n m ze ulam tr; fak at 1911 de d a h a so n ra P hilosophiccL M a g a zin e dergisine

(X

v e P P arack larn n M ad d e

T arafn d an Salm as ve A tom un Y a p s balkl u z u n b ir m a

kale yollam ; o ra d a b u alm asn ayrntl biim de an latm
tr. ^ R u th e rfo rd u n alm asnn nem li taraf, sadece d o ru

d n cey i -bir atom , y r n g e le rd e d n en elek tro n larla sarl,

k k , ar ve a rt y k l b ir e k ird ek ten olum utur- y a k a la
m olm as deil, fa k at o n u snam ak iin b ir y o l bulm u olm a
syd.
R u th erfo rd u n k u lland zm lem e, 191 l den beri atom la
rn, ekirdeklerin ve tem el p aracklarn y ap larn n incelenm e
sinde saysz kez tek rarlanm b ir zm lem edir. A tom un do a
sna ilikin bir varsaym , rnein R u th e rfo rd u n bir elektron
b u lu tu y la sarl k c k art y k l b ir ekirdek biim indeki
varsaym n snam ak istediim izi dnelim . Bir gkbilim ci G
ne sistem inin iinden g een b ir kuyrukluyldzn hiperbolik y
rngesini nasl hesaplyorsa, biz de b u varsaym N ew ton m eka
niiyle birlikte k u llan arak, atom a doru frlatlm bir alfa p a r
acnn hiperb o lik yrngesini hesaplayabiliriz.*' K ukusuz,
ato m u n ii grlem ez; dolaysyla ilgin olan ey, llebilen b ir
eydir: salm a as, y a n i alfa paracnn sonsuzdan geldii ilk
d o ru ltu ile arp m adan so n ra te k ra r sonsuza doru uzak lat
d o ru ltu arasndaki a. N e yazk ki bu salm a as belirli
deildir; alfa paracnn atom a yaklat izgiye baldr. Bu
ball vurm a p a ram etresi (yani hi saptrlm asayd, alfa p a r
acnn ek ird ek m erkezini skalayaca uzaklk) cinsinden
ifade etm ek elverilidir. rn e in , art Z elek tro n ik y k l b ir e
kirdee saniyede 2,09 x 10^ m etrelik b ir hzla ve 1,5 x 10^m et
relik b ir v u rm a param etresiyle y ak laan b ir alfa parac iin,
salm a as 90 o larak hesaplanabilir. (B yle hesaplam alarda
kullanlan fo rm ller iin E kler'e baknz. B u arada, 90 gibi b
y k b ir salm a as v eren v u rm a param etresinin, bizim d ah a
nce hesapladm z k a fa k afay a arpm a iin en y ak n y a k la
m a uzakhyla a3m b y k l k basam anda km as b ir ra stla n
t deildir. B u d u ru m larn h er ikisinde de, alfa parac e k ir
dee o k a d a r y ak lar ki, belangtaki k in etik enerjisi b y k l
de ek ird e in elektriksel itm esine k ar yap lan ie h arcanr;
k i b u d a iddetle saptrlm as iin gerekli b ir kouldur.)
* 152. sayfadaki d ip n o ta baknz.

D eneysel verileri zm lem ek iin, b u t r hesaplam alarn so

nularm nasl kullanabiliriz? B ir kere, alfa parack lar belirli
atom lar h ed ef alm azlar; sadece ar sayda grnm eyen atom
ieren b ir lev h ay a d oru k r k r n e frlatlrlar. R u th erfo rd un b u ld u u yant, zm lem enin, bilinen b ir v u rm a p a ra
m etresiyle b ir atom a doru y ollanan tek bir alfa parac iin
salm a asnn llm esiyle deil de; rasgele v u rm a p a ra m e t
releriyle bu y a da u atom un y a k n n d a n geen birok alfa p a r
ac iin salm a alarnn dalm n lerek istatistiksel ola
rak yaplm asdr.
rnein, tm alfa paracklarndan en azndan belirli bir
ayla, diyelim ki 1, 90, 179 y a d a h er kasa, salm olanla
rn orann lm ek isteyelim. Salm ann m eydana gelm esi iin,
v u rm a p aram etresinin belirli bir deerden d a h a kk olmas
gerekir; y u k ard a k i rnekte, alfa paracnn en azndan 90 ile
salm olm as iin v u rm a param etresi 1,5 x Z x lO m etre ol
malyd. E n azndan belirli b ir a d a salan alfa paracklarnn
orann h esaplarken h er ekirdek gelen alfa paracyla k a rla
an kk b ir disk olarak dnlebilir; diskin yarap, byle
b ir salm a iin en b yk v u rm a p aram etresi neyse, o k ad a r ola
caktr: S adece bu disklerden birine arp an alfa paracklar, bu
belirli ayla ve d a h a b yk alarla salacaktr. Dolaysyla, en
azndan bu belirli ayla salan alfa paracklarnn oran, basit
e levhann alannn bu disklerle doldurulm a o ran n a -bir baka
deyile, levhann birim alannda bu lu n an ortalam a atom sa3us
arp b ir diskin alan bl levhann tm alanna- eittir.
Bir d airen in alanna ait nl form le gre, h e r b ir diskin ala
n, TC ile en azn d an verilen ayla salm a iin gereken e n b y k
v u rm a p aram etresin in karesinin arpm na eittir. Bu alan, ilgi
lendiimiz salm a asna baldr. Bu, aka h erh an g i b ir fi
ziksel diskin g erek alan deildir; fak at eitli alarda salm a
olasln sap tay an tem el niceliktir ve dola 3nsyla atom un etkin
tesir kesiti adn alr. ada fiziin tem el abasn b u gibi tesir
kesitlerinin llm esi oluturm aktadr.

 rn e in , G eig er-M arsd en deneylerinde alfa p a rac H an m n

90d en b y k alard a salm as iin en b y k vu rm a p a ram et
resinin 1,5

10"'* m etre olarak hesaplandn grm tk.

( Z nin, elektron 3rk birim i cinsinden ekirdein y k olduu

n u hatrlajnnz.) D olajnsyla etkin te sir kesiti
JEX (1,5 X Z X 10- m) = 7 X Z X 10^

olarak b u lunur. A yrca, levhann b ir m etrekaresinde bu lu n an

altn atom larnn saysn yle hesaplarz: TUtnn 1,93 x 10''
kg/m* deerin d ek i y o u n lu u n u levhann 4 x 10"^ m olan kaln
lyla a rp a ra k levhann b ir m etrekaresinin ktlesini buluruz;
b u n u da bir altn a to m u n u n ktlesine (ki, altnn 197 olan atom
arlyla 1,7 x 10^'' kg olan birim atom arlnn arpm na
eittir) blm em iz y e te r. Bu ilem ler u sayy verir:
(l,9 5 x 10^kg/m) x ( 4 x 10-^ m)
= 2,3 X 10^ ato m says/m^

197 X (1,7 X 10' ' kg)

B u n a gre, levhann h ir m etrekaresinde bizim hayali k k

disklerim izin kaplad toplam alan, atom larn says olan 2,3 x
lO'*" ile h er diskin alan olan 7 x Z x lO " m^nin arpm , y a n i 1,6
X 10 I } m'^'dir; bylece alfa paracnn b u hayali disklerden
birine v u rm a olasl ve dolaysyla en azndan 90 (yani 90 ve
d a h a b y k ) alarla salm a olasl 1,6 x 10 Z dir. (B unun
1 'den ok ok k k olmas, baz disklerin birbiriyle rtm esi
olashm ihm al edebileceim izi gsterir.) G eiger ve M arsd e n
bu olasl 20.000 de 1, y a n i 5 x lO' o larak lm lerdi; d o la
ysy la b u ra d an , ekirdein Z elek trik jn ik n n y ak lak olarak
5 x 1 0 "

=180

1,6x10'

olm as gerek ti i so n u cu n u karm ak olasdr. B u ok ijn b ir d e

er deildir; im di biliyoruz ki, altn atom unun ekirdei 79
elek tro n ik birim lik b ir elek trik y k n e sahiptir. B u n u n la birlik-

te, G eiger ve M arsd en 1909d a salm a olasiLklarm in kesin b ir

l m n am alam am lard zaten; dola 3nsyla y u k a rd a k i
uyum azlkta alacak b ir y a n y o k tu r. A slnda R u th erfo rd
1911 tarihli m akalesinde G eiger ve M a rsd e n in k k ad alfa
p arac k la n salm as zerine olan d ah a kesin verilerini k u llan
m ve altnn Z ek irdek 3uik iin bir kez 97 deerini ve b ir
b ak a kez ise 114 deerini bulm utu. R u th erfo rd eitli ele
m entlerin Z d e erlerini h esaplam ak iin, d . A. C ro w th e r'in b e
ta nlarnn salm as zerine olan verilerini de kullanm t.
O n u n b u so n u lan , bugnk deerlerle karlatrm al biim de.
T ablo 4 .1 'd e grlm ektedir. R u th erfo rd un Z sonularnn n e
den dzenli b ir ekilde hep ok y k se k ktn bilem iyorum ;
fakat bu so n ular en azndan doru byklk basam andayd1ar ve beklendii gibi, ekirdek y k n n atom arlyla o ra n
tl olarak artt n gsteriyorlard.
ekirdek y k n n bu k a b a lm lerinden ok d a h a nem li
olan, R u th erfo rd u n salm aya, o k kk, a r ve y k l bir
ekirdek y o l a m a k tad r eklindeki varsaym nn dorulanm asyd. R u th erfo rd belirli bir ayla salm aya yol aan v u rm a p a
ram etresini hesaplam t; d ah a so n ra bunun karesini alp Jt ile
arp arak , bu ayla veya d ah a b y k alarla salm a iin etkin
tesir kesitini vermiti. rnein, R u th erfo rd form lne gre,
en azndan 135lik ayla salm a etkin tesir kesiti, en azndan
90lik ayla salm a iin olandan 0,00196 arpan k a d a r d ah a
k k t r. G rm olduum uz gibi, eitli alard a salan alla
p arack larn n oram , tam olarak bu te sir kesitleri ve levhann
** V urm a p aram etresi ile salm a as arasndaki bant iin doru yant bulm a konu
su n d a R u th erfo rd anslyd. G enelde byle hesaplam alar kuantum m ekanii yntem leriyleyaplm aJdr; ek ird ek fiziinin tipik enerjileri ve ktleleri iin kuantum m ekanii
nin sonular, R u th erfo rd 'u n yaklanu araclyla elde edilebilecek sonulardan ok
Farkldr; R u th erfo rd 'u n yak lam nda salan paracklarn yrngeleri klasik N ew ton
mekanii ku rallary lah esap lanr. Salm a problem leri iin kuantum yaklam ile klasik
yaklam n tam am yla ayn sonucu verdii sadece b ir tek rn ek vardr: uzciklm k are
siyle azalan kuvvetler rn e i... ans eseri R u th e rfo rd un ilgilendii de, kukusuz tam
bu rnekti. T h om son'un "zm l k e k atom m odeli doru ksayd; o zam an R utherford'unki gibi klasik hesaplam alar tesir kesiti iin yanl sonular verebilirdi ve kuan
tum m ekanii geliinceye dein, G eiger-M arsden deneyinin sonularn yorum lam ak
m m kn olam azd.

E lektron y k birim i cinsinden

ekirdek 3ik Z
E lem ent
A.lmin^um
B akr
G m
Platin

A to m arl

R u therford 'un
hesaplad

Bugn
bilinen

27
63
108
194

22
42
78
138

13
29
47
78

birim alanndaki atom saysnn arpm yla verilir. 1911 y ln

dan balayarak, G eiger ve M arsd en alfa parack larn n eitli
alard a salan o ran larn lecek b ir p ro g ram y r tt le r ve
den ey sonularnn R u th e rfo rd u n kuram sal form lyle iyi b ir
u y u m aiin d e old u u nu 1913te ra p o r ettiler. Bylece, R u th erfo rd un elek tro n larla sarlm b ir atom ekirdei betim lem esi
nin d o ru lu u artk kesin biim de saptanm oldu.

Atom Numaralar ve Radyoaktif Diziler

A tom ekirdeinin kefi, derhal ok nem li bir sonu o rtay a
koydu. R u tb erfo rd , bu kefini du y u ran m akalesinin yay m lan
m asndan b irk a ay sonra, C am bridge e y ap t b ir ziyarette N iels B ohr ile tan t ve b ir y l so n ra B obr M an c h estera R u th erfo rd u ziyarete geldi. B ohr, ek ird ek etrafn d ak i y r n g elerin d e
elek tro n larn dinam iini ve elektronlar b ir y r n g e d en dierine
gei y ap t n d a k salnm asn ve sourulm asn aklam a
problem ini kavram t. O n u n kuram , bu kitabn am ac dnda
kalan k u an tu m k u ra m n n dncelerine dayany ordu. Bizim
u an d ak i am alarm z iin sadece bir n o k ta nem lidir: B o h ru n
t re tti i b ir form l. B u form l, b ir ato m u n ijnce ilerdeki y
r n g elerin d en b irin e b ir elek tro n girdii zam an salnan k (ge
nelde X n) d alg alarnn uzunluunu, d i er bilinen nicelikle
rin y an n d a, ekirdein elektrik 3 aik cinsinden veriyordu. D o
laysyla, R u th e rfo rd u n atom tem silinde bilinm eyen can alc
b ir nicelii, y a n i ek irdek y k n lm ek iin b u X nlarm n
dalg a b o y lar kullanlabilirdi.

T am d a bu sralarda, M a n c h e ste rd a gen b ir fiziki, H . G . J .

M oseley (1887-1915), nlar d alg a b o y u n a bal olarak sa p tr
m ak iin krn m a y erin e kristalleri k u llan arak X nlarnn
d alga boylarn n nasl lleceini reniyordu. B o k ru n 1913
tarih li makalelerinin yay n lan m asn d an sonra, M oseley, elve
rili d alga b o y lar blgesinde X nlar y ay a n o rta derecede
atom arlna sahip b ir dizi elem entin ekirdek y k lerin i l
meye koyuldu. M oseleyin 1913te baslm olan' sonular
T ablo 4 .2 'd e grlm ektedir.
Tablo 4 .2 deki listenin gze arpan birka zellii var. lkin,
ekirdek y k leri, y zd en in kk b ir kesri iinde (ki b u n lar d e
ney h atalarn a y k len eb ilir) elektron 3u ik n n 20, ?, 22, 2 3 , __
30 gibi b ir tam say katdr. B unun kendisinde alacak b ir ey
y o k tu r; n k ekirdek y k , atom un ierdii tam saydaki
T a b lo 4 . 2 . M o s e le y in a to m n u m a r a la r l m le ri

e k ir d e k jTkleri
E le m e n t

(elek tro n y k birim i c in sin d e n )

K alsiyum
S k aiily u n
T ita n
V an ad y u m
K rom
M a n g an ez
D e m ir
K o b alt
N ik el
B a k r
in k o

20,00
llm edi
21,99
22,96
23,98
24,99
25,99
27,00
28,04
29,01
30,01

A tom a rl
4 0 ,0 9
44,1
48,1
5 1,06
52,0
54,93
55,86
5 8,97
58,68
6 3,57
6 5 ,3 7

elek tro n u n y k n y o k etm elidir ki atom y k s z olabilsin. B u

n u n la b irlikte, y k n , elek tro n y k n n b ir tam say kat olarak
km as, M oseleyin k endi lm lerine ve B ohr k u ra m n a gve
nini 3 nce pekitirm iti.
B eklenm eyen ey, b ir elem entten atom arlnca d a h a b
y k b ir so n rak i elem ente gittiim izde, ekirdek jr k n n b asit
e b ir b irim artm asyd (kk b ir istisna kobalttr; o da, o n a
kom u olan d em ir ve nikel ekirdeklerinin zellikle kuvveth

H . G. J . M oseley, B alliol-Trinity L ab o ratu v an 'n d a

balanm as gz nne alndnda anlalr). G erekte, bu d u

rum , M o seley in kabul ettii gibi, onun inceledii elem entlerin
tesine de uzanr. E er tm kim yasal elem entler, hidrojenden
balayarak, 250-252. sayfalardaki tabloda olduu gibi, artan
atom arlklarnn b ir dizisi olarak -hidrojen, helyum , lityum ,
vb.- listelenirse, b u du rum da, M oseley tarafn d an llm olan
ekirdek y k leriy le neredeyse olaanst bir uyum iinde, kal
siyum listede 20 num arada, titan 22 n u m ara d a ve bylece in
ko y a k a d a r devam edilirse, o da 30 n u m arad a y e r alr. D ola 3 nsyla, elem entlerin atom arlklarna gre sralanm listesinde
b ir elem entin y erini v eren num ara, b irka istisna ile, elektron
y k birimi cinsinden ekirdein elektrik y k ile ayndr. Bu n i
celie gn m zd e atom num aras denm ektedir. uras aktr
ki, ekirdee art y k n v eren p arack lar her ne ise; o p a r a
cklardan d a h a ok ieren atom d a h a ardr.
A rtk sadece artan atom arlklarna gre sralanm ele
m entler listesine bakarak, h er elem entin ekirdek y k n ve
karsam a ile ato m u n d aki elektron saysn saptam ak olasyd. r
nein, alt n atom arl en d k 79uncu elem enttir; b u n a g
re ekirdei 79 elektronun y k n e eit bir art y k e sahip olm a
ldr; bu y k yo k etm ek iin altn atom u 79 elektron ierm eli
dir. B undan d a nemlisi, artk anlalm tr ki, D n y a da b u lu
nan zel elem entler kmesi, sonsuz eitlilikteki elem entler m e
ns iinden rasgele seilmi bir rneklem e olmayp, esas itiba
riyle v ar olabilecek tm elem entleri iine alr. (U ran y u m d an d a
ha ar elem entler b u nun dndadr; nk onlarn y ar- m rleri ylesine k sad r ki bugne ulaam am lardr.) E lem entler,
nl kom edyenler sofrasnda anlatlan fkralar gibidirler. K o
m edyenlerin arkadalarn g ld rm ek iin sadece fkra n u m ara
larn sylem elerinin yetm esi gibi, kim yaclar da hidrojenle, d e
mirle y a d a altn la ilgili tm zellikleri ak la getirm ek iin sadece
atom n u m aralarn verm e gereksinim i duyarlar, 1, 26 y a d a 79
gib i... G eri M oseley zam annda ekirdek ykleri listesinde
drt b o luk vard, am a y itik elem entlerin kefiyle artk tm

do ld u ru lm u tu r. R u th erfo rd u n eski alm a arkada S oddynin

yazd gibi, "IMoseley sanki elem entlerin sicilini tuttu; yle ki
artk ilk kez balang ve son [elem ent] arasndaki olas ele
m entlerin saysn ve bulunm a 3n bekleyen num aray kesin olarak
syleyebiliyoruz.
Birinci D n y a Sava srasnda m ilyonlarca trajik lm den
biri, fizik d n y asn k edere boan M oseleyin lm yd. Sava
ktnda, o y l A v u straly ada yaplan B ritanya Birlii to p lan t
larn d an aceleyle In g ilterey e geri dnm ve K raliyet M h e n
dislerine i a re t S ubay olarak yazlm t. 15 A ustosta G elibo
lu d a yaam n y itird i.
R u th erfo rd ve M oseley'in alm alar me 3rvelerini verm eyi
s rd rd , S o d d y nin 1911de belirttii gibi, b ir atom bir alfa
parac saldnda, atom arlklarna gre sralanm elem ent
ler listesinde daim a iki sra aada b u lu n an elem entin atom una
d n r. A yrca, Soddy, K. F ajans ve A. S. Russell (hepsi bir
sre R u th erfo rd ile altlar) 1913te b irbirlerinden bam sz
olarak u n a iaret etm ilerdi: B ir atom b ir b eta parac sald
nda, daim a listede b ir st srad a b u lu n an elem entin atom una
d n r. B u yerd e itirm e y asa la r a rtk M oseleyin kefettii
atom num aras ve ekirdek y k arasndaki bant araclyla
z a rif b ir biim de izah ediliyordu. A lfa p aracklar +2 elektonik
birim lik b ir y k tarlar (d ik k at ederseniz, helyum elem entler
listesinin 2 nu m arasm dadr); b u n a gre b ir atom ekirdei b ir
alfa parac sald zam an iki birim y k yitirm elidir. A yrca
b eta parack lar elek tro n lard r ve doal o larak 1 elektronik b i
rim lik b ir eksi 3m ke sahiptirler; dolaysyla b ir ekirdek b ir b eta
parac sald zam an, a rt y k b ir birim artm aldr. A lfa p a r
ac 4 atom arlna sahiptir, oysa b e ta paracnn atom
arl ihm al edilebilir; bylece b ir alfa paracnn salnm as
so n u cu n d a o rtay a kan izotop, balangtaki izotoptan d rt b i
rim lik d ah a az b ir atom arlna sahip olacak, fakat b ir beta
parac salnm as so nucunda oluan izotop, balangtaki izo
to p ile ayn atom arlnda kalacaktr. B unlarn tm olduka

ak gibi grnebilir; fak at 1913te ekirdek bilgisi sadece iki

yllkt ve yerd e itirm e yasalar, alfa ve beta-radyoaktivitesinin
ek ird ek ten k ay n aklandna kant olarak gsterilebilirdi.
Y erd e itirm e y asalar, M cG illd e R u th erfo rd ve S od d y ta
rafn d an o k a d a r glkle incelenm i olan k arm ak ra d y o ak tif
d n m dizilerini de anlalr klm t. T o y u m dizisi iin b u
nu n nasl ilediini grelim . D oal toryum ounlukla uzunm rl

izo to p u ndan o lu u r ve atom n u m aras 90d r (ya

ni, h idrojen ato m u n d an 232 kez d a h a ardr ve 90 elektronik

birim lik bir y k e sahiptir).

izo to p u n u n bir alfa parac

sald (y a n - m r 1,41 x 10' yl) gzlenir; yleyse bozunum

r n , 232 4 = 228 atom arlna ve 90 - 2 = 88 atom n u m a
ra sn a sah ip olm aldr. im di, 88 radyum un atom num arasdr;
bylece ^'^Thu n "'"R a a b o zu nduu so n ucuna varabiliriz. S o n
ra, '^**'Ra'un b ir b e ta parac sald (y an - m r 5,77 yl) gz
lenir, bylece ayn atom arlkl v e 88 + 1 = 89 atom num aral
b ir atom a dnm olur. Bu, aktinyum elem entinin atom n u
m arasdr; bylece '^ R aun A ca b o zu n d u u n u anlarz. D a h a
sonra, Ac b ir kez d a b a b eta b o zu n u m u n a (y a n - m r 6,13 sa
at) u rar; bylece atom num aras te k ra r 90 (to ry u m u n k i) olur;
fakat imdi d a h a h afif

izotopuna sahibiz d em ektir. S onra,

^'**Tb b ir alfa parac salarak (yar-m r 1,913yl) ""Raa d

n r. Bu, R u th erfo rd 'u n toryum X adm v erdii eydir; im
di a n lan z ki, bu, gerekte doal to ry u m u n b y k -to ru n u d u r.
G ene, '*"'R a b ir alfa parac salar v e 88 2 = 86 atom n u m ara
l R n'a d n r. Bu ise R u th erfo rd u n to ry u m em anasyon u d u r. D rt kez alfa bozunum u ve iki kez b e ta b o z u n u m u n
d an s o n ra atom nihayet k u ru n u n en yay g n izotopu olan
2ospba d n r v e radyoaktivitesi a rtk snm olur. T am to r
y u m v e u ra n y u m dizileri 159. say fad a grlm ektedir. A r e
k ird ek lerin n ed en bu k arm ak p arac k sahna dizilerine u ra
dklarn b iraz d an ele alacaz.
M adem ki daim a tam say olan atom num aralarndan sz edi
yoruz, atom arlklarna geri dnm enin ve atom arlklarnn d a

 an a rad y o ak tif dizi. Bu grafikler, D n y a 'd a b u lu n an u zu n m rl radyoaktif

izotop (uranyum 238, u ran y um 236 ve
to y u m 232) ile balayp alfa ve b eta bozu
num larnn zinciriyle retilen ekirdek
leri gsterm ektedir. Y atay ve dey eksen
ler, srasyla atom num arasn ve atom
arl ile atom num aras arasndaki fark
verm ektedir; bu saylarn toplam atom
arlm verir. (B enzer ekilde, dey ek
sen ntro n saysn ve y atay eksen proton
saysn verir.) Alfa bozunum lar, sa-stten sol-alta doru giden oklarla; beta b o
zunum lar ise, sol-stten sa-alta giden
ok larla gsteriliyor. ekirdeklerin bazla
r, ekirdek fizii tarih in in b alarn d a on
lara verilen adlarla adlandrlm tr; rne
in radyum A polonyum 218, to y u m
A ' polonyum 216 v e aktinyum A polon
y u m 2 15tir. B u rad a grlen ekirdek zin
cirlerinin izledii yollar, ekirdeklerin en
d k i enerjili k ararl v ad isinin genel
eilimini belirtir.

H g T l Fb Bi Po At Rn Fr R a A c T h Pa U

n eden basite p ro to n larn (ya d a p ro to n ve ntronlarn) says

na eit tam say lar olduunu sorm ann tam yeridir. Bu eski so ru
y a yan tn ierii, 1905'te A lbert E instein (1879-1956) ta ra fn
d an fizik tariflinin en nem li iki m akalesinde verilm itir." lk
m akale E in stein n zel G relilik K u ram n, y a n i u zay ve z a
m an h ak k n d a y e n i bir anlay o rtay a koym utu; ki bu, k itab
mzn alan d ndadr, ikinci m akalede zel Grelilik, h a re k e t
li b ir cisim tarafn d an k salnm as rneine uygulanm aktayd.
E instein, h arek etli b ir cisim tara fn d an salnan enerjinin, d u r
gun olduu zam anki enerjisinden hznn karesiyle orantl bir
m iktar k a d a r d ah a b yk olduunu bulm utu. O n u n y o ru m u
yleydi; In salnm as, d u rg u n k en k salan bir cisim de ol
duu gibi, sadece isel olarak depolanm olan enerjiyi azalt
maz; ayrca ktlesini d re rek cism in kinetik enerjisini de
azaltr. (H atrlarsan z, kinetik enerji, hareketli cismin hem k t
lesiyle hem de hznn karesiyle o rantldr.) G enel sonu, i
enerjideki artm ay a y a da azalm aya, daim a ktlede, aadaki
lorm lle verilen uygun bir deiim in elik etm esiydi:
e n e rjid e k i deiim
K llcd ek i d eiim =
( n hi 2 i)^

Bu, nl E = mc^ fo rm lnn zgn biim idir.

In hz srad an birim ler cinsinden ok b yk b ir saydr
(saniyede 2,9979 x 10 m etre); dolaysyla h er gn karlat
mz srelerin p ek ou iin, ktledeki b u deiim ler alglana
m ayacak k ad ar k ktr. rnein, d ah a nce deinildii gibi,
bir kilogram lk doalgazm y an m as so n u cu n d a 5 x 1 0 ^ jul aa
kar. Is y itirild ik ten sonra, y an m ad a n a rta kalan r n lerin
ktlesinin, b ir kilogram dan
5 x 10'J

(5 X 10

= 5 ,6 X 10-'" kg

m hy

d ah a az olduu bulunacaktr; ki bu b ir toz zerresinin k tlesin

d en de k k t r. E instein radyoaktivitede ok d a h a b y k

enerjilerin salndm n ayrdndayd; ve enerji ierii b y k l

de deiken olan cisim lerle (rnein, rad y u m tuzlaryla) k u
ram n snanabilm esinin olanaksz olm adn dnyordu.
E instein haklyd; fak at T hom son ile A ston farkl izotoplar
ay rm ay a ve atom arlklarn d o ru olarak lm eye b alam a
dan, b u sn am a yaplam azd. A rtk biliyoruz ki, tam E in stein n
k u ra m n d a n g r ld gibi, i enerji g erek ten de ktleye k a t
k d a b u lu n u r. rn e in, u ran y u m u n en yaygn izotopu olan
^^Uun alfa radyoaktivitesinde, ekirdek b an a 6,838 x lO"' jullk b ir enerji salnr; b u n u n ou alfa p aracnn k in etik e n e r
jisine gider. E instein form lne gre, bo zu n m a r n lerin in k t
lesi, r n le r d u rg u n hale geldiklerinde,

ekirdeinin k tle

sinden
6,838 X 10- J /( 2 ,9 9 7 9 x 10 m / s f = 7,608 x 10 kg

k a d a r d a h a az olm aldr. Bir birim atom arl 1,66 x 10^^ki

logram lk ktleye karlk gelir*'; dolaysyla bozunm a r n leri
nin atom arl,

ekirdeininkinden
7,608 X 1 0 ' kg
1,66

= 0 ,0 0 4 6 a k b

lO"'" k g /a k b

k a d a r d a h a az olm aldr diyerek de ifade edebiliriz b u n u . D o

ru lu u n u snam ak iin, ^^Uu n atom arlnn 238,0508 o ld u
u n a ve 4,0026 atom arlkl b ir alfa parac ile 234,0436
atom arlkl b ir T h ekirdeine b o zu n d u u n a d ik k at edin.
B u d u ru m d a k tle kayb
2 3 8 ,0 5 0 8 - 4,0 0 2 6 - 234,0 4 3 6 = 0,0 0 4 6

o lu r ve E instein fo rm lnden b eklenen sonu ile m kem m el b ir

U3m m iindedir.
im di anlyoruz ki, b ir elem entin atom arl, sadece ekir
deinde ierilen ekirdek paracklarnn says deildir; ayrca
ekirdein i en erjisinden de b ir k a tk ahr. D olaysyla, atom
* B una bir akb (atomik ktle birim i) denir.

arlm a k esin olareik b ir tam sajn olm as beklenem ez. Atom

arlnn b ir tam say olm am asnm b ir baka nedeni d e udur:
ekirdek, deiik ktleli iki t r paracn farkl oran larn d an
olum aktadr; balan g ta b u n larn p ro to n la r v e elek tro n la r ol
duu sanlyordu, fak at 1930larm o rtala rn d an bu y a n a b u e
kirdek parack larn n p ro to n la r ve n tro n lar olduklarn bili
yo ru z. B u n u n sayca d ah a az nem li olduu so n u n d a o rta y a
kar; h afif ek ird ek ler d n d a t m atom arlklarnn tam say
lardan sapm asnn b yk ksm, i enerjilere atfedilir, y a p tala
rnn ktle fark larn a deil.
D nce izgim izi tersine evirebiliriz: eitli izotoplarn
atom ktlelerinden, rad y o ak tif bozu n u m larn d a y a d a d ier tep
kim elerde ne k a d a r enerji salnabileceini bulabiliriz. 97. say
fadaki T ablo 3.4 gibi b ir atom arlldar listesine b ak a rak g r
r z ki, atom arlklar en h afif elem entler iin en y ak n tam sa
ynn biraz st n d ed ir (hidrojen iin 1,00793, helyum iin
4,0026); k arb o n iin tanm nedeniyle tam 1 2 y e eittir; o rta a r
lkl ek ird ek ler iin en y ak n tam saynn biraz altn d ad r (oksi
jen iin 15,99491, klor iin 34,96885, dem ir iin 55,9349 vb.) ve
sonra d ah a a r elem entler iin gene tam saylarn zerine y k
selir (radyum iin 226,0254, toryum iin 232,0382 v b.). B ura
dan, ek ird ek parac bana i enerjinin o rta arlkl ek ir
dekler iin d k , am a hem d ah a h afif hem de d a h a ar ekir
dekler iin b y k olduu so n u cu n a varrz. (B unun n eden b y
le olduunu d ah a sonra ele alacaz.) Dolaysyla, o rta arlk
taki ekirdeklerin yaygn izotoplan ra d y o ak tif deildir, nk
ku rtulunm as gerek en i enerji fazlalna sahip deildirler; h a
fif ekird eklerin y ay g n izotoplar d a ra d y o ak tif deildir, nk
bozunabilecekleri d ah a h afif ekirdekler d ah a b y k i enerji
fazlalna sah ip tir. D ier taraftan, b y k atom arlkl ek ir
dekler b o zu n abilecekleri d a h a h afif ekirdeklerden d a h a o k i
enerji fazlalna sah ip tirler ve dolajnsyla radyoaktivitede bu
enerjiyi salab ilirler ve d e salarlar.

Ntron
A tom ekirdeinin kefinden so n ra geen y irm i yl boyunca,
fizikiler genelde tm elem entlerin ekirdeklerinin hidrojen e
k ird ek leri (so nralar b u n la ra p ro to n ad verildi) v e e lek tro n la r
d a n olutu k larn sandlar. H elyum , A atom arlna ve 2 atom
numau-asna sah ip tir, yleyse o n a 4 2 = 2 elektronik birim lik
b ir ek ird ek jm k v erm ek iin, ek ird ek (alfa parac) d rt
p ro to n v e iki e lek tro n d an olum al diye d n ld . B enzer bi
im de, 16 atom arlkl v e 8 atom n u m ara l oksijen ekirdei
nin on alt p ro to n d an ve sekiz elek tro n d an olutuu varsa 3ulabilirdi; b u n larn d rt alfa parac biim inde toplanm olabile
cekleri de yaygn b ir dnceydi. Ve bu ekilde ta en a r e k ir
d eklere k ad a r devam edilirdi; rnein 238 atom arlna ve 92
ato m n u m arasn a sahip uranyum un, 238 p ro to n d an ve 238 92
= 146 elek tro n d an olum as gerekiyordu.
ek irdein g erek ten nelerden olu tu u n u bulm ak iin, onu
p aralam ak ve nelerin o rtay a ktn g rm ek gerekirdi. B yle
b ir ekirdek p aralanm as olay ilk kez R u th e rfo rd tara fn d an
1917de M a n c h e ste rd ay k en baarld. R u th erfo rd un b ir g n
ge vahit bir M illi S av unm a B akanl A ratrm a K om itesi to p
lan tsn a gelip uratm deneyler atom un y a p a y olarak p a ralanabileceini ak la getiriyor; eer doruysa, bu b ir savatan
ok am a ok d a h a nem li.'^ dedii sylenir.
R u th erfo rd d a h a nceleri u n a d ik k a t etm iti: A lfa parac
salan rad y u m C ile kaplanm b ir m etal kaynak, daim a alfa p a r
acklarnn h av ad ak i m enzilinden d a h a tede b u lu n an b ir in
ko s lf r e k ra n zerinde p arldam alar d o u ra n p a rac k la ra
y o l aar. R u th erfo rd b u p arld am alard an sorum lu olan p a r a
cklarn, im di p ro to n dediim iz h id ro jen ek ird ek leri olduu
so n u cu n a v arm t. B u n u n la birlikte, b u p ro to n lar, m etal k a y
n a k zerin d e rasgele bu lu n an ve alfa p arack lar ta ra fn d a n
arp lan h id ro jen ato m larn d an g e ri tepm i ek ird ek ler m iydi,
y o k sa g erek ten d e h id ro jen d en d a h a ar elem entlerden v u ru p
karlm p arac k la r m yd, b u n u bilm iyordu. O lay incelem ek

iin, ok ince b ir g m y a p ra k ile k apatlm b ir delii olan k a

vas boaltlm b ir m etal k u tu iine b ir rad 3rum C kayna y e r
letirdi. G m y a p ra k , alfa p arac k la rn n d ar km asna ve
inko s lf r e k ra n a arpm asna izin verm iyor; fak at havay k u
tu n u n d n d a tu tu y o rd u . R u th erfo rd , gm y a p ra k ile inko
s lt r ek ran arasn a eitli metal levhalar yerletirildii y a da
k u tu n u n iine eitli gazlar k o n ulduu zam an p a n ld a m a la n n
saysndaki deim eyi gzledi. ounlukla p a n ld a m a la n n m ik
tar, levhalarn y a d a gazlarn d u rd u rm a gcyle o ran tl olarak
azald, f^akat k u tu n u n iine kuru havann girm esine izin veril
diinde, p arld am a m iktar artt! Bu deneyi havann b r bile
enleri -oksijen, azot ve dierleri- ile tek ra rlay arak anlad ki,
olay, radyum C kaynandan kan alfa paracklarnn hava
daki azo t ekirdekleriyle arpm as so n u cu n d a m eydana gel
m ektedir.
R u th erfo rd u n kelettii sre, azo t ekirdeinin paralanmasyd; bu srete, bir alfa parac azot ekirdeinin iine gi
re r ve b ir p ro to n a v u ru p onu darya karr. B unun d a h a n
celeri grlm em esinin nedeni ok basittir; A rt y k l alfa p a r
ac ile a r b ir ek irdek (rnein, 79 elektronik birim lik art
b ir y k e sahip altn ekirdei) arasndaki elektriksel itme, alfa
paracnn ekirdee iyice y ak lam asn a izin verm eyecek k a
d a r iddetlidir. (D a h a nce grdm z gibi, kafa kafaya a r
pm ada bile, tipik hzl b ir alfa parac, 79 atom num aral bir
ekirdein m erkezine a n c ak 3 x 79 x 10"'^ = 340 x 10~'^metre
yaklaabilir; fak at altn ekirdeinin sadece 8 x 10'* m etrelik b ir
y arap a sahip olduunu a rtk biliyoruz.) D i er tara ftan , azot
sadece 7 elek tro n ik birim lik b ir e k ird ek jn ik n e sahiptir; bu
nedenle rad y u m C tarafn d an salnan olaanst enerjili alfa
paracklar en azndem ekirdee 3ce yaklaabilir ve a ra d a s
ra d a d a y a k n b ir p ro to n a arpabilirler. Bu denejn h a b e r v e
ren 1919 tarih li b ir m akalesinde R u th erfo rd aadaki sonuca
varyordu:

 u a n a k ad a r elde edilen sonulardan, alfa paracklarnn

azo t atom lar ile arpm alarnda o rta y a kan uzun m en
zilli atom larn azo t atom lar olm adklarn, bun larn b y k
olaslkla hidrojen ato m lar y a d a 2 ktleli atom lar oldukla
rn sylem ekten k am m ak zo rd u r. E er d u ru m bu ise,
hzl b ir alfa parac ile yak n arpm asnda o rtaya kan
iddetli k u v vetlerin etkisi a ltn d a az o t a to m u n u n p aralan
d ve salverilen h id ro jen a to m u n u n azot ekirdeinin b ir
y ap ta old u u so n u cu n a varm ali 3 n z ... Bu sonular b ir
b t n o larak u n u akla getirir: E e r d eney iin b en zer
enerjili alfa p aracklar -ya d a b en zer p aracklar- elde
v a r olsayd, d a h a h afif b iro k atom un ekirdek yapsn
p aralarn a ayrm ay bekleyebilirdik.'^
N e yazk ki, azot ekirdeklerinden vurulup karlan protonla
rn kefi, ekirdeklerden salnan ve b eta nlar olarak uzun sre-

R u th erfo rd u n ekirdek paralam a odas; burad a hafif ekirdekler alfa p aracklar ile
paralanm t.

den beri gzlenen elektronlarla birlikte, sadece ekirdekler, pro

tonlardan ve elektronlardan olum aktadr genel grn doru
lam aya vesile oldu. Royal Societydeki ikinci konferans olan 1920
tarihli nl konum asnda R utherford, yeni atom ekirdei trle
ri hakknda isabetli k urgular ortaya koydu; fakat atom ekirdek
lerini, protonlardan ve elektronlardan m eydana gelmi yaplar
olarak tanmlad.''* R uthetfordu n kurgulad varsaym sal ekir
deklerden biri n tro ndu; atom arl 1, elektrik y k O'd, fa
kat gene bir proton ile bir elektronun bileimi olarak betimlenmiti. Bir ato m d a baz elektronlar ekirdee balanrken bazlarnn
ekirdein dnda ok byk yrngelerde dolanyor olmas kim
seye ak grnm yordu; ancak hi kim senin ekirdek iindeki
paracklar ayran ar kk mesafelerde ileyen kuvvet t r
nn ne olduu konusunda bir fikri yoktu.
Y ksz b ir ekirdek paracnn kefi, 1932de C avendish
L ab o ratu v an n d a J a m e s C hadw ick (1891-197'4) ta ra ln d a n y a
pld. C hadw ick M an c h esterd a R u th erfo rd u n rencisi olm u
tu; R u th e rfo rd 'un 1917-18d e a z o tu n paralanm asn kefetm e
sinin ard n d an , onunla, alm inyum , fosfor ve flor gibi dier h a
fif elem entlerin p aralan m as ze rin e alm alar y ap m t.
1932 y e gelindiinde C hadw ick artk fizik d n y asn d a tannan
biriydi. Royal S o cietynin b ir yesi, C avendish L aboratuvan nn y n etim in d e R u th erfo rd un yardm csyd ve k endi a ra
trm a program n y r t y o rd u .
1932de C h ad w ick in dikkati, Irne ve F rdric Jo lio t-C u rie nin s rp riz b ir kefine odaklanmt.' B irka yl nce W.
B othe ve H . Becker, ra d y o ak tif polonyum elem entinden kan
ok hzl alfa p aracklaryla bom bardm an edild iinde,/beril
y u m ve d i er h afif elem entlerin olduka nfuz edici b ir nm
y ay d k larn bulm utu; bu nm, d a h a nce R u th etfo rd tarafn
dan incelenm i o lanlara b en zer ekirdek paralan m alarn d a sa
lnan p ro to n lard a n ok d a h a nfuz ediciydi. Bu nlarn ilk b a
kta k, X nlar veya gam m a nlar gibi elektrom anyetik
nm o ld u k lar dnlm t. D a h a sonra Jo lio t-C u rie le r be-

riljm m dan kan bu m lann, hidrojeni-bol b ir m addej/e, rn e

in parafin e, yneltildiklerinde, o m ad d ed en p ro to n lar k a r
d klarn gzlem iti. B unun kendisi ok h ay ret verici olm ayabi
lirdi; fa k at p ro to n larn (b ir m anyetik alan tarafndan sap trl
d k larn d a) m th i hzl o lduklar anlalm t. Jo lio t-C u rie le rin
hesaplar, b erily u m d an salnan nlar gerek ten elektrom anye
tik nm olsayd, berilyum ekirdeinin, balangtaki nlar
d o u ran alfa p arack larn n tad enerjiden on kez d a h a faz
la enerji salm as gerektiini gsterdi. Jo lio t-C u rie le r b u sre-

lerde en erjinin k o ru n u m u y asasn n bozulup bozulm ad soru

sunu bile so racak k a d a r ileri gittiler.
C h ad w ick berilyum nlarn, b u n la n p arafin d en b a k a
birok m ad d ey e de y nelterek, incelem eye balad. K sa s re
de unu g rd; Bu nlarla bo m b ard m an edildiklerinde, h id
rojen dn d ak i ek irdekler d e geri tep erler; fak at h id rojenden
ok d a h a d k b ir hzla h a re k e t ederler. G eri te p e n e k ird e
in atom arl a rttk a geri tepm e hzlarnn azalm a seyri,
berilyum nnn elektrom anyetik nm olm ayp p ro to n u n
ktlesine y a k n ktleli b ir p arac k olm as halinde beklenen se
yirle tp atp aynyd. Tpk alfa paracklaryla ekirdeklerin
arp m asn d a olduu gibi, belirli ktlelere ve belirli hzlara sa
hip berilyum n paracklaryla gerekleen kafa kafaya bir
arpm iida d a iki bilinm eyen vardr: n parack larn n son
hz ve o n larn arp tk lar ekirdein geri tepm e hz. B unlar
snrlayan iki de koul sz kon u su d u r: enerjinin k o ru n u m u ve
m om entum un k o runum u. D olaysyla bilinm eyen hzlarn her
ikisini de zm ek m m k n d r (Kk J y e b ak n ). zellikle, a r
plan ekirdein geri tepm e hznn aadaki form lle verildi
i b u lunur:

a rp la n e k ird e in
g e ri tep m e hz
= 2 x

| ,n p arac n n a lo m arl
p arac n n
ilk hz

x
e k ird e in a to m arl +
n p arac n n a to m arl

In paracn ilk hz bilinm iyordu; fakat iki farkl arplan e

kirdein geri tepm e hzlarnn orann alarak onu y o k edebilir
ve b u n d an so n ra n paracnn atom arlm bulabilirdiniz.
rnein, C h ad w ick (N o rm an F e a th e rm verilerini k u llanarak)
hidrojen ekirdeklerinin (atom arl 1) 5,3 x 10^ m /slik hzla
geri tepm esine neden olan ayn beri 3Aim nnn, azo t ekirde
inin (atom arl M ) A,7 x 10'^ m /slik b ir hzla geri tepm esi
ne n ed en old u u n u gzlem ledi. Y ukardaki form le gre, n
paracnn belirli ilk hz v e atom arl iin, b u g eri tepm e

hzlar, tam o larak n paracnn v e arplan ekirdein atom

arlklarnn toplam ile ters orantldr; dola_ys_yla
3 ,3 X 10^

14 + n p a r a c n n a to m arl

4 ,7 X 10

1 + n p a r a c n n ato m arl

yazabiliriz. B unun zm , y k sek enerjili alfa paracnn beri3nm a arp m asy la salnan n paracnn atom arln
1,16 o lara k v erir; n k bu d u ru m d a eitliin sa tara f
15,16/2,16 = 7,02 de erine sahiptir, ki sol tarafn deeri de budu r. N e y a z k ki, b u ra d a hzlar jnizde onluk b ir hassasiyetten
d a h a salkl o larak bilinm iyordu v e b u nedenle C hadw ick an
cak, n paracnn ktlesi hidrojen ekirdeinin, yani p ro to
nun, ktlesine ok y ak n olabilir, so n u cu n a varm t.
B erilyum n p aracklarnn bir b a k a zellii d a h a batan
belliydi: B u p aracklarn byk nfuz etm e gc, elektrike

C h a d w ic k in n tro n o das

3m ksz o ld u k lar anlam na gelirdi. (Y kl p aracklar, atom un

ierisindeki elek trik alanlar tarafn d an saptrlrlar; elektrike

juiksz g am m a nlarnn, a lfa y a d a b eta nlarna gre m thi
nfuz edici olm alar b u y zd e n d ir.) Bu durum da, atom arl
n a ve y k s z o ld u u na baklarak denebilirdi ki, alfa nlaryla
beri 3m m d an k arlan parack, tam olarak R u th e rfo rd un
1920deki B akerian K onferansn d a kurgulad bir p ro to n ve
b ir elek tro n u n elektrike y k s z bileiiydi. C hadw ick b u so
nucu, R us fiziki P yotr Leonidovi K apitsa (1894-1984) ta ra
fndan C av en d ish te b ir aray a getirilen fizikilerin resm i olm a
y an dernei K apitsa K lpte su n m u tu . C hadw ick bu kefini
b irka g n so n ra N a ture dergisinde (27 u b at 1932) ve a y n 3 1 !,
b ir s re g etik ten so n ra d ah a eksiksiz olarak R oyal S o c ie ty Rap o r/arn d a y ay m lam t. Bu son rap o rd a, C hadw ick b u p a r
ac o za m an d an b eri bilinen adyla adlandrm t: ntron.
N tron, R u th erfo rd iin olduu gibi, C hadw ick iin de sad e
ce bir p ro to n ve b ir elektrondan oluan b ir bileikti; kendi ba
na bir tem el parack deil. Bu gr, ktlesinin d a h a kesin l
m yle (berilyum y erin e bordan kan n tro n lar kullanlarak)
pekitirildi; nk bu lm , n tro n u n ktlesini, sanki p ro to
nun ktlesi ile elek tro nun ktlesinin toplam ndan b irazck d ah a
k km gibi gsterm ekteydi. N tron gerekten byle b ir bi
leik ise, E in stein n enerji-ktle bantsna gre de b u n u n by
le olm as beklenirdi. (I enerji v e dola 3nsyla bileik b ir sistem in
ktlesi, bileenlerinin ktlesinden az olm aldr; y o k sa bileiin
bileenlerine zlm esi halinde enerji salm r ve b u nedenle bile
ik k ararsz o lurdu.)
C h adw ick 1932 tarihli m akalesinde ekirdein y ap sn d a nt
ro n u n rol h ak k n d a tahm inde bulunm am t. B u problem , d ah a
1925-26d a k u an tu m m ekaniinin nclerinden biri olarak n
lenm i o lan A hnan kuram c W e rn e r H eisenberg (1901-1976) ta
rafndan d erhal ele alnd. Z e itsc h rift f r P h y sik deld (Fizik
D ergisi) b ir dizi m akalesinde'^ H eisenberg, ekirdeklerin p ro
to n lard an ve n tro n lard an olutuunu ve arasndaki elektron

alveriiyle b ir arad a tutulduklarn sylyordu.* Yani b ir n t

ro n elek tro n u n u verip p ro to n haline dner ve b u elektron b ir
bak a p ro to n tara fn d an kaplarak b ir ntron olur. B u rad a ener
ji ve m om entum k a d a r y k d e dei to k u edilir ve dei to ku
k u v v e ti denen b ir k u v v et o rtay a kar. B u n u n la birlikte, n tro n
H eisen b erg tarafn d an gene de bir p ro to n ve bir elektronun b ir
bileii o larak d n ld iin, so n u ta ekirdek h l p ro to n
larla elek tro n lard an yaplm gibi grlm ekteydi.
ek ird ek lerle ilgili b u gre d a h a o dnem de itiraz edilm i
ti; itiraz artc b ir k ay n a k ta n gelm iti. 1929da W alter H eitler
(1904-1981) ve G e rh a rd H erzb erg (1904-1999), oksijen ( O 2)
ve azot (N 2) gibi iki-atom lu m olekllerin sp ek tru m u n u n , e k ir
d eklerinin iindeki tem el parack (o zam an iin p ro to n ve
elektron o larak d n l y o rd u ) saysnn tek mi ift rai o ld u u
na can alc bir biim de bal old u u n a iaret etm iti. A tom lar
gibi, m olekller de sadece belirli kesin enerji d u ru m larn d a b u
lu n u rlar ve spek tru m lar, bu enerji d u ru m lar arasndaki gei
lerde k salnm as y a d a sourulm asyla m eydana gelir. H e r b ir
ekirdei ift sayda tem el parack ieren iki zde ekirdekli
bir m oleklde, zde-olm ayan ekirdek iftinde norm al olarak
v ar olan m olekler enerji dzeylerinin y ars y o k tu r. ek ird ek
ler zde fak at h er biri tek sayda p arack ieriyorsa, bu kez
enerji dzeylerinin d ier y a n s y o k tu r. B u k u ra la gre, oksijen
ekirdeinin ift say da parack ierdii b ulunm utu. B unun
alacak b ir yan y o k tu . 16 atom arl ve 8 atom num aras ile,
oksijen ekirdeinin 16 p ro to n ve 16 8 = 8 elektrondan olu
tu u d n lm t ; ki b u d a toplam olarak 16 + 8 = 24 p a r a
ck, y a n i b ir ift say veriyordu. H e itler ve H erzb erg (F. R aset-

* H eisenberg'in dn d a b ak a Fizikiler de o sralarda, ekirdein proton ve n tro n la r

dan olutu u n u dnm eye balam t. N k leer Fiziin Gem iine B ak konulu sem
pozyum da, E-milio Segre, b u n lard an D. Iw anenko ve I. E. Tam m adl R us fizikilere ve
ok ksa, fakat parlak b ir kariyerin ardndan gizemli b ir biim de kaybolan Italyan E ttore JM ajoranaya deinm iti. Segre, Jo lio t-C u rieler tarafn d an berilyum dan kan n
fuz edici nm vastasyla d o urulan bzl pro to n geri tepm elerinin kefiyle ilgili h ab e
ri d u y d u u n d a M ajo ran a ile birlikte olduunu hatrlyor. M ajo ran a Y a a u aptallara
bakn; y k s z p ro to n u kefettiler, am a bunu hl anlam yorlar! diye sylenm iti.

ti nin lm lerine d ay an arak ) azot ekirdeinin d e ift sa3 nda

p arack ierm esi gerektiini sylediinde, srpriz o rtay a k
mt. Azot, 14 atom arlna ve 7 atom nu m arasn a sahiptir;
b u n a gre, ekirdei sadece proton ve elek tro n lard an olum u
sa, 14 p ro to n a ve 14 7 = 7 elek tro n a sahip olm aldr; ki bu to p
lam o larak 14 + 7 = 21 eder; y a n i b ir tek saydr -N 2 m olekl
sp ek tru m u n d an k an sonu ile eliir!
zm , n tro n u b ir tem el parack olarak kabul etm ekti; a y
n p ro to n ve elektron gibi. ekirdein p ro to n lard an v e n tro n
lardan o lu tu u varsaylrsa; n tro n aa y u k ar p ro to n la ayn
ktleye sahip o ld uuna gre, atom arl (en y ak n tam sayya
y u v iirlan arak ) n tro n larla protonlarn toplam saysna; atom
num aras d a (ekirdekte te k y k l paracklar p ro to n la r oldu
u iin) tam p ro to n larn saysna eit olur. Y ani proton ve nt
ron say lan u k u rallarla verilir:
P ro to n says = A tom n u m aras

ve
N tro n says = A tom rl eksi atom n u m a ra s

bunlarn toplam, atom arldr. Dolaysyla, "'O ekirdei se

kiz proton ve sekiz ntron, yani tm yle on alt parack ierir gene b ir ift say. D ier tarafn, ''N yedi proton ve yedi n tro n
dan olum aldr; toplam 7 + 7 = 14 parack e d e r -o da bir ift sa
y d r ve m olekl sp ek trum undan kan kan^t ile uyum iindedir.
C h adw ick'in bu d ncelerden haberi vard, fakat bunlar
ok ciddiye ald sylenem ez. 1932 tarihli m akalesinin so n u n a
doru "K ukusuz, n tronu b ir tem el parack olarak d n m ek
m m kndr. Bu gr, ''^N gibi ekirdeklerin istatistiini izah
etm e olana dnda, u a n d a nerilm eye dem ez. u y arsn d a
b u lunuyordu. (C hadw ick b u ra d a istatistik szcn k u llan
mt; n k tek y a d a ift sayda tem el parack ieren ek ir
dekler arasndaki ayrm , istatistik m ekanike o rtay a koyulduu
zere, b u t rd e n birok ekirdein davranm d a saptar.)
C hadw ick ve baz b ak a fizikilerin, y e n i tem el p arack lar or-

tay a atm a isteksizliini -yeni bir parack dnm ek yerine, iyi

ce yerlem i fiziksel ilkeleri feda edecek k a d a r gl olan b u is
teksizlii- anlyorum da, m olekler sp ek tru m lar so ru n u n a ne
den bylesine az ilgi gsterdiklerini anlayam yorum . B u n u n b ir
rneini bu blm de d ab a nce grm tk; Jo lio t-C u rie le r be
rilyum nlarnn d avranm izab etm ek iin y en i b ir y k s z
a r p arack nerm ek y erin e (R u th e rfo rd un 1920lerdeki ba
l elek tro n -p ro to n ifti fikrini bilm iyorlard), enerjinin k o ru n u m u n d an vazgem eye razydlar. Bir so n ra k i blm de n trin o v e
p o zitro n a geldiim izde, iki rnek d a h a greceiz.
N tro n u n tem el p arack olarak tm yle k ab u l edildii za
m an sap tam ak zo rd u r. K abul edilm esini salayan eylerden bi
ri, ntron ktlesinin d a h a doru b ir lm yd. C h ad w ick ve
M au rice G o ld h ab er (d .l9 1 1 ),

ekirdeini (d tero n u) b ir

pro to n ve b ir n tro n a p aralam ak iin gam m a nlarn kulla

narak, 1943te n tro n u n ktlesini b ir p ro to n u n ve bir elektro
nun k tlelerin d en biraz daha b y k bulm utu -bir p ro to n elektron bileii iin beklenebilecek d e erd en farkl. (N tro n u n
ktlesinin, im di b ir p ro to n u n k in d en 3izde 0,138 k a d a r v e p ro
ton art e le k tro n u n k in d e n y z d e 0,038 k a d a r d a h a b y k old u
u biliniyor.) B elki de en etkili deney, 1936d a A m erika B irle
ik D ev letlerin d e M erle A. T u v enin (1901-1982) N . H eydenb erg ve L. R. H a fstad ile birlikte p ro to n larn p ro to n lard a n sa
lmas zerin e y ap t deneydi.' H e ise n b erg in dncelerine
gre, p ro to n lar v e n tro n la r birbirleri zerine elek tron dei tok u uyla ku v v et uygulayabilirler. F a k a t p ro to n la r elek tro n ierem ezler; dolaysyla ok d a h a za3u f olan elektriksel itm e k u v v e
ti dnda, a ra la rn d a k u v v et olm am aldr. A m a Tuve, H ey d en b erg ve H afstad , b u n u n tersine p ro to n larn b ir hidrojen hedef
ten (p ro to n lard an ) iddetli b ir biim de saldklarm buld u lar.
Bu, iki p ro to n arasn d aki kuvvetin b ir p ro to n ile b ir n tro n a ra
sndaki k u v v et k a d a r iddetli o ld u u n u gsterm iti. O n la rn
kiyle ayn say d a kan b ir m akalede G re g o ry B reit ve E ugene
F een b erg , e k ird ek kuvvetlerinin y k te n bam sz o lduunu

P ro to n -p ro to n S c i l r i c i d e n e y in d e k u lla n la n m ily o n -v o ltlu k V an d e G ra a lF h z la n d rc

s. S oldan sa a d o ru g r le n le r: O . D a h i, C . F. B ro w n , L. R. H a fs ta d v e M . A. T uve.
Yl 1935.

M ily o n -v o ltk k V a n d e G raaH liiz la n d in c isin in all U atnciaki d e n e y o d a s. K lipsoil b i i

m in d e k i te rm in a l i in e y e rle tirilm i k a y n a k la n b a la y a ra k lavandctn b u o d a iine g ire n
u z u n cam t p ( b r re s im d e g r l y o r) b o y u n c a n z la n d n la n p ro to n dem eti, b ir e le k t
ro m k n a ts v a sta sy la s a p trla ra k p ro to n la rn d n d a k i d i e r p a r a c k la r a y k la n r ve
H e y d e n b e rg 'in b a k t (o r ta d a ) k k salm a o d a sn a g e lir.

ne s rm t : N tro n ve protn ikiz kardelerm i gibi d a v ra

n r.' (B en zer b ir neri, Physical R e v ie w dergisinin ayn say
snda B. C assen ve E. U. C ondon tara fn d an yaplm t.) N tro
nun p ro to n d an d a h a az tem el olduunu varsaym ak artk hi
m m kn deildi.
N tron, p ro to n ve elek tro n d an olum am sa ve ekirdekte
b ak a elek tro n lar y o k sa, o zam an beta-radyoaktivitesinde e
k ird ek ler tarafn d an elektron salnm asn nasl anlayabiliriz?
B u n u n y an t, 1933'te, y a n i n tro n u n kefinden b ir y l sonra,
R o m ad a E n rico Ferm i (1901-1954) tarafn d an gelitirilen y en i
b ir beta-rad y o ak tiv itesi k u ram n d an geldi.^ (lk gnderildiin
de, F erm inin m akalesinin N a tu re dergisi tara fn d an red d ed ild i
ini sylem ek zc.) F e m inin k u ram n a gre, b eta-rad y o a k
tiv itesin d e b ir elek tro n u n salnm as, tam o larak uyarlm bir
atom tara fn d an k salnm as gib id ir -ne b eta parac ne de

k, salm d a n a k a d a r atom un iin d ed ir- fak at b e ta p ara

cklarnn salnm asnn nedeni elektrom anyetizm a deil z a y f et
kileim o larak bilinen tam am yla yeni b ir ku v v et t r d r. H o
b ir eretilem e o larak G eorge G am ow b ir keresinde beta-radyoaktivitesini sabun kpklerinin iirilm esine benzetm iti: N asl
kpk, flenm eden nce k pk ubuu iinde deilse, elektron
d a salnm adan nce ekirdek iinde deildir.
C h ad w ick in n tro n u kefetm esi, F erm inin beta-radyoaktivitesi kuram ve C ockcroft, W alton ve E. O . L aw rence'in hz
landrclar ile birlikte, m odern ek ird ek fizii dnem ini balat
t. ekirdekle ilgili d ah a sonraki alm alarn ou bu kitabn
alan dndadr; Fakat ok nceleri R utherford ve S oddy ta ra
lndan M cG illde deneysel olarak incelenen ra d y o ak tif alfa ve
b eta bozunum larnn anlalm asnn 1933ten so n ra nasl m m
kn o lduunu grm ek ilgin olabilir.
P ro to n larn ve ntronlarn saysn k o o rd in atlar o larak boy
lam ve enlem y erin e kullanarak, tm elem entlerin tm izotopla
rnn bir haritasn yaptm z varsayalm ve bu harita zerinde
ekirdek parac bana ekirdek enerjisini gsteren noktalar
iaretleyelim . H afif ekirdeklerle balayarak, h aritad a alt-soldan st-saa d oru keden keye giden d erin b ir vadi g r
rz. Vadinin tab an n d aki ekirdekler, p ro to n ve ntron saylan
eit olan ek irdeklerdir; ^He, 'da, ^Be,

isQ, vb. e

kirdek kuvvetleri, karm ak ned en lerd en tr, bu ekirdekle

re zellikle kuvvetli bir balanm a ve dola 3 usyla zellikle dk
bir enerji verirler. Bu vadinin ntronca-zengin tarafn d ak i e
kirdekler, ntron ve p ro to n u eit ekirdeklerden d ah a y k sek
enerjiye sahiptirler; dolaysyla bir n tro n b ir p ro to n a dnerse,
enerji salnacaktr. Y k dengelem ek zere b ir elektron y a p
mak iin y eterli enerji varsa, o zam an geiler m ey d an a gelecek
ve ekirdek beta-radyoaktivitesi sergileyecektir. rnein, a t
m osferim izde kozm ik nlarn o lu tu rd u u nl

izotopu

(sekiz n tro n , alt p ro ton) ntronca-zengindir; dolaysyla b ir

elektron y a jn n la r ve en yaygn azo t izotopu olan >^N y e (yedi

 ekirdek enerjilerinin, ekirdekteki pro to n ve ntron saylarna gre izilmi em atik

gr n m . o k sk bal ekirdeklerin ''kararl vadisi aka grlyor.

ntron, yedi p ro to n ) g eri dner. N tro n u n kendisi de, 15 d a k i

kalk y a n - m iirle b e ta b o zu n u m u n a urayp bir p ro to n a d n
r; fak at bu, 1948'e k a d a r gzlenm em iti. K ararl v adinin p ro tonca-zengin tarafnn ok telerindeki ekirdekler de bir t r
beta b o zu n u m u sergiler; 5. B lm de b u n a geri dneceiz.
K ararl vadide d ah a a r elem entlere d o ru gidersek, vadinin
srekli derinletiini grrz; nk proton ve n tro n saylar
nn artm asyla, ekirdek kuvvetlerinin ned en olduu ekim de
artar. Bu nedenle, hafif elem entlerin ekirdekleri d ah a cir e
kirdekleri oluturm ak zere kaynarsa, enerji salnacaktr; bi
zim G neim ize benzeyen yldzlarn enerji kayna ite b udur.
D ah a sonra, y irm id en d ah a fazla p ro to n a sahip olan ekirdekler
iin, yeni b ir etken iin iine girer. H afif ekirdekler iin p ro to n
lar arasn d ak i itici elektrik kuvvetleri, n tro n lar ve p ro to n lar
arasndaki ok iddetli ekirdek kuvvetlerine gre iyice zayftr;
fakat b y k ek ird ek ler iin elektrik kuvvetleri, ekirdek k u v
vetlerinden ok d ah a hzl bir ekilde birbirlerine eklenerek b
y rle r ve yirm i p ro to n d an d ah a fazla olduklarnda nemli hale
gelirler. B u olgu iki etkiye sahiptir: K ararl vadinin tab an te k ra r
ykselm eye balar ve vadi, haritann ntronca-zengin kysna
d oru y n deitirir; nk ekirdek enerjisinin ykselm esinden
sorum lu olan p ro to n larn 3ik d r. V adinin tab an ykselm ekle
birlikte jnikselm e ok y av a tr ve o rta atom arlkl elem entler
iin, b ir atom arlndan drt birim ilerdeki bir dier atom

arlm a gittiim izde ok az b ir enerji art olur; yle ki bu ar

t, ar ekirdein b ir alfa parac salarak hafif ekirdee bozunm asna yetm ez. K u ru n d an d ah a ar elem entler iin, vadi
taban ok d a h a hzl ykselir ve b u ra d a ar ekirdeklerin alfa
paracklar salarak fazla y k lerinden kurtulm alar iin yeterli
enerji v ard r. B ununla birlikte, alfa paracklarnn salnmas,
p ro to n lara o ran la ntronlarn fazla oluunu deitirm ez (alfa
parac, h er birinden ikier adet ierir); bylece bir ar ekir
dek bir alfa paac salarak d ah a hafif bir ekirdee dnt
nde, yeni ekirdek, daha ar ekirdee uygun olabilecek bir
ntron la zlalm a sahip olacaktr. A tom arl arttka, ekir
dek enerjileri vadisi, srekli olarak d ah a byk ntron fazlalk
larna doru dner; dolaysyla alfa b o zu num unda o rta y a kan
ekirdekle r beklendii gibi vadinin ntronca-zengin kysnda
y e r alacaktr. Bir sonraki alfa bozunum undan sonra, a rta kalan
ekirdek n tro n ca d ah a da zengin hale gelecektir. En sonunda,
yeterli sayda alla bozunum undan sonra (bazen sadece biri gere
kir) kalan ekirdek vadilen o denli tede olacaktr ki, bir elekt
ron y aratm ak iin yeterli enerji m evcut olacak ve ekirdei vadi
tabanna geri dndrecek bir beta bozunum u o rtaya kacaktr.
Bu durum da, grlen desen, aralara beta bozunum lar serpiti
rilmi b ir alla bozunum lar dizisidir; yle ki alfa bozunum lar e
kirdei vadiye doru ekerken vadinin ntronca-zengin kysna
d a geirebilir; ite o zam an d a b eta bozunum u, ekirdei vadi ta
bannn y a k n la rn a geri d n d r r. Bu desen, 159. sayfada re
simlenen radyoaktif dizilerde aka grlebilir.
R adyoaktivitede salnan enerjinin, ekirdek iine balangta
nasl geldii so ru su n a imdi geri dnyoruz. E vrenin b ir byk
patlam a" ile baladna inanlr; bu patlam adan

so n ra zgr

proton ve n tro n larn oluturduu scak ilksel gaz hzla soum u

ve ilk d ak ik an n so n u n d a b ir aray a gelerek hidrojen ve helyu
m u oluturm utu. H idrojen ekirdekleri, helyum ekirdeklerin
den ok d a h a b y k b ir ekirdek-parac-bana-enerjiye sa
hip tir ve helyum ekirdekleri de, o rta atom arlkl ekirdekler

den d a h a b y k b ir ekirdek-parac-bana-enerjiye sahiptir;

dola 3 nsyla y ldzlar oluurken, m ilyarlarca yl bo 3Ainca m ala
rn salam aya y etecek k a d a r enerj 3 sala sala, hidrojen ekir
dekleri helyum ekirdeklerine ve helyum ekirdekleri d e ortaarlkh ekirdeklere kaynarlar. B ir yldzn malzemesi, g ide
rek, ekirdek-parac-bana en d k enerjiye sahip olan d e
m ir civarndaki elem entlere k a d a r evrim geirir. A rtk salm abilecek b ak a enerji y o k tu r ve jnidz soum aya balar. Genelde,
yldz bir kl, bir beyaz cce olarak sona ular. Bazen de, k a ra r
sz hale gelip, ktlesel ekim in etkisi altnda iddetle ieriye
k er ve so n ra patlayabilir, gkbilim ciler b u n a spernova adn v e
rir. Byle b ir patlam a esnasnda, yldzn i ksm larndan ok
y o u n b ir n tron ak salnr. Bu ntronlar, yldzn d ta b a k a
larndaki o rta atom arlkl ekirdeklere a rp arla r ve onlar hz
la, uranyum a k ad ar giden ar elem entlere d ntrrler. Patla
y an yldz kendi d tabakalarn datr ve b u n lar yldzlararas
ortam o luturm ak zere uzaklara y a 3nbrlar; bunlardan d a e r ge
G ne gibi, b ir sonraki yldz nesli m eydana gelir. B una gre,
toryum ve u ran y u m gibi doal ra d y o ak tif elem entlerin iindeki
enerji, bu yldz p atlam alarnda salnan n tro n lar tarafn d an on
larn ilerine k o n u lm u tu r ve bu enerjinin k k e n i 3nldz patlam a
larnn enerjisini salayan ktlesel ekim kuvvetine dayanr.
Son y llarda, n tron, uygulam ada u u rsu z b ir nem kazand.
N tro n lar elektrik y k tam azlar; bu nedenle ekirdek etrafn
d a oluan ve alfa p aracklaryla d i er ekirdekleri iten iddetli
elektrik alan larn d an etkilenm ezler. D olaysyla, R u th etfo rd un
1920deki B akerian K o n fe ra n sn d a iare t ettii gibi, n tro n lar
ar ekirdeklerin ilerine bile kolayca sokulabilir ve ekirdek
paralan m alarn a neden olabilirler. N tro n larn ar ekirdekle
ri fisyona (ek ird ek blnm esine) urattklar, 1938d e O tto
H a h n (1879-1968) ve F ritz S trassm ann (1902-1980) tarafn d an
kefedildi.^' H e r flsyon bird en fazla n tro n retir, bylece ekir
dek zincir tepkim esi m m k n olur. B u k eif ile birlikte nasl y a
ayacam z renebilecek miyiz? H e n z b u belli deil!

Notlar

1. E. R utherford an d F . Soddy, "The C ause an d N a tu re o f R adioactivity Philosophi

cal M a g a z in e Scries 6, 4 (1903), 561, 576.
2. E. R utherford and F. Soddy, "R adioactive C h an g e Philosophical M agazine Series
6, 5 (1904), 576.
3. H. Geiger, "O n a Difi'use Reflection o f the (X-Particles, Proceedings o f th e R oyal
S o ciety N&2 (1909) 445.
4. E. N. dii Costa A ndrade tarafndan alnt, R utherford and the N atu re o f the A tom
(D ouhlcday, G ard en City, N. Y. 1964).
5. A yn i eser..
6. E. R utherford, "T he S cattering of (X and Rays and th e S tru c tu re o f the Atom ,
Proceedings o f the M anchester L iterary ind Philosophical S o ciety W , 55 (1911)
18.
7. E. R utherford, "T he Scattering oi Otand Particles by M a tte ra n d th e S tru c tu re o f
the A to m , Philosophical M agazine Series 6, 21 (1911), 669.
8 . 11. G eiger an d E. M arsden, "The Laws o f D eflection o f a Particles through Large
Angles, P h iJ o s o p h ic a l M a g a z in e Series 6, 25 (1913), 604.
9. N. Bohr, " O n th e C onstitution ol Atom s and M olecules, Philosophical M agazine
Scries 6, 26 (1913), i, 476, 857.
10. II. (j. iJ. Moseley, " 4hc H igh-Frequency Spectrum of E lem ents, Philosophical
M agazitw Series G. 26 (1913), 257.
11. A. Einstein, 'Z u r Ivlectrodynamih bew egter K rper, Annalen der Physik 17
(1905), 891; "Ist die Trgheit eines K rpers von seinem E nergtcinhall ab h n g ig ?
tyni eser 18 (1905), 639.
12. N. F eather taiafm dan alnt, Lord R uth erford (P rio iy Press, 1973).
13. K. R iilherlord, "Collision of Ct P aiiieles w ith Light Atoms IV. An A nom alous Effect
in N itrogen'', Philosophical M agazine Scries 6, 37 (1919), 581.
14. E. Rulherforcl, "N u clear C onstitution o f A tom s', Proceedings o f th e R oyal S ociety
A 97 (1 9 2 0 )3 7 4 .
15. I. C urie and F. .^luliot, C om pics R em his Acad. Sei. Paris 194 (1932), 273.
16. J . C hadw ick, "T he E xistence o f a N eu tro n , Proceedings o f the R oyal S ociety A \ 56
(1932), 692.
17. W. H eisenberg, "Atom ekirdeinin Y aps Zweitschrift f r P hysik 77 (1932), 1; 78
(1932), 156: 80 (1932), 587.
18. M. A. T uve, N. H ey d en b erg an d L. R. H afstad, "The S cattering o f P ro to n s by
Protons", Physical R eview 50 (1936), 806. A y n ca baknz: G. Breit, E. U. C ondon
an d R. D. Present, "T h eoiy o f S cattering o f P rotons by P ro to n s, ayn eser 50
(1936), 825.
19. G. Breit a n d E. Feenberg, "The P ossibility o f the Sam e Form o f Specific Interac
tions for all N u clear P articles, Physical R eview BO (1936) 850.
20. E. Ferm i, "V ersuch ein er Theorie der -Strahlen", Z eitsch rift fr P hysik 88 (1934),
161.
19. O . H ahn and F. S trassm ann, "U b er den N achw eis und das V erhalten d e r bei der
B estrahlung d es U rans m ittels N eu tro n en entstehenden E rdalkalim etalle, Die
Naturwissenschaften 27 (1939), 11.

V. Blm

Baka Paracklar

em el parack larn listesi, olaan atom lar o lu tu ran

elektron, p ro to n ve n tro n la snrl deildir. Son sz
olarak, 3 rm inciyz 3 ^ln bandan kitabm zn y a y n la n

d g n e k a d a r kefedilm i olan d i er paracklar d a hzla g z

den geireceim .

Fotonlar
A lbert Einstein 1905te. zel Grelilik K uram n gelitirdii
annus mirabiliste*, baz am alar iin, n (daha sonra foton ad
verilen) paracklardan olutuunun dnlebileceini ne sr
m t. F o to n lan n varl, deneysel olarak 1914-163nllan arasnda
M illikann fotoelektrik etki zerine yapt alm alannm sonuO la an st yl

lanyla, 1922-23'te A rthur H olly C om pton (1892-1962) tarafndan

X nlarnn elektronlar zerinden salmas alm alaryla ve o
zam andan b u y a n a pek ok sayda deiik olayla doruland. Fo
tonlar sfr ktle ve sfr elektrik y kne sahiptirler ve daim a k
hzyla giderler; dolaysyla atom larn iinde bulunam azlar.

Ntrinolar
C h ad w ick 1914te rad y o ak tif b ir ekirdein b e ta b ozunu
m u n d a salnan elek tronun (alfa parac y a d a g am m a n gi
bi) belirli b ir k in etik enerjiyle km adn, tersin e sfrdan ana
ekirdee zg b ir en y k sek deere k ad a r u za n an s rek li b ir
enerjiler sp ek tru m u ile salndn gzlem iti. Bu ok artcy
d; n k elektron enerjisinin, bozunan ekirdek ile r n ek ir
dein enerjileri arasndaki fa rk a eit olm as ve h er zel radyo
ak tif elem ent iin sabit b ir deer alm as bekleniyordu. Bu ener
jinin, elek tro n ile sap tanam ayan bir gam m a n a ra sn d a p ay
lalm olabilecei olaslk iindeydi. E er bu byleyse, salnan
toplam enerji, b eta elektronlarnn e n 3iksek enerjisine eit ol
maldr; n k bu en y k sek enerji, gam m a nnn ihm al edile
bilir bir enerji kazand beta bozunum u srelerindeki elek tro
nun sahip olduu enerjidir. B ununla birlikte, I9 2 7 d e C. D . El
lis ve W. A. W ooster b eta-rad y o ak tif radyum Fv (''Bi) ekirde
i rn e in d e o rtay a kan toplam s enerjisini ltler ve ekir
dek ban a salnan enerjinin, b eta elektronlarnn gzlenen en
y k sek enerjisine eit olm adm , fakat b u n u n y e rin e onlarn
o rta la m a en e rjisin e eit o ld u u n u b u ld u la r. Bu so n u cu n
1930'da L. M eitn er ve W . O rth m an n tarafndan do ru lan m a
sndan sonra, o rta d a b ir skntnn olduu iyice aklk kazand.
Koca N iels Bohr, beta-radyoaktivitesi srecinin, enerjinin koru n u m u n a uyup uym ad k o n u su n d a k u k u y a dm t. D o
ru zm, kkl olm aktan uzakt. W olfgang Pauli (1900-1958)
ark ad alarn a 1930d a yazd mektuplarda** unu neriyordu:
Bu m ektuplardan, radyoaktivite konusundaki b ir uluslararas konferansa katlaniara
yazlm b ir tanesi, "Sayn R adyoaktif B ayanlar ve Baylar" diye balyor.

B eta b o zu n u m u n d a elek tro n u n y an n d a b ir b a k a p arack d a

salnr ve elek tro n kan enerj 3n o n u n la blr; b u p arae k
(elektrike y k s z olm akla birlikte) b ir gam m a n olm ayp
ylesine n fu z edicidir k i E llis-W ooster deneyi gibi deneylerde
enerjisi sya dnm ez. 1932de n tro n u n kefinden sonra, Paulinin varsaym sal parac, ntrino, y a n i k k n tr p a r a
ck o larak anlr hale geldi.
N trino, F erm inin 1933 tarih li beta-radyoaktivitesi k u ram
na dahil edildi; bu k u ra m d a tem el sre uydu: B ir ekirdein
iinde (ya d a dnda) b ir n tro n kendiliinden bir proton, b ir
elektron ve b ir n trin o y a d n r. (K esin sylem ek gerekirse,
byle bir beta b o zu n u m u n d a salnan y en i parack, d a h a sonra
k artn trin o o larak isim lendirilen p aracktr. K artparack1ar aa d a tartlm a k ta d r.) F erm i k u ram n n n g rd
elek tro n enerjileri dalm ile deneysel o larak gzlenen dal
mn karlatrlm as, n trin o ktlesinin ok k k (elek tro n
ktlesinden ar d erecede k k ) olm as gerektii so n u cu n a
g t rd bizi. B ugn n trin o ktlesinin, lO'* elektron ktlesin
den d a h a b y k olm ad biliniyor. (Bu snr deerin y a n s kadarlk b ir k tleye sahip olabileceine d air belirtiler var. A yrca
bugn n trin o larn en az farkl t rd e o rtay a ktklarna in a
nlyor; b u n larn bazlar b u n d an d ah a ar olabilir.)
A y rca F erm i kuram , ntrinolarn m adde iinde sourulm a
tesir kesitini hesaplam ay d a m m kn kld. Tem el etkileim in
ok zay f olm as nedeniyle, tesir kesiti ylesine kk k ar ki,
beta-rad y o ak tiv itesin d e sah n a n n trin o larn tipik enerjisine sa
hip b ir ntrino, k y llar kalnlndaki k u ru n u sourulm adan geebilir. B u nedenle, E llis-W ooster deneyinde llen s
enerjisine k atk y ap m am a la rn a am am alyz. N trin o lar sap
tam ak ar d ereced e zo rd u r; fa k at n k leer reak t rlerd e (ekir
dek p aralan m asn d a n tronca-zengin r n lerin b eta b o zu n u
m u araclyla) a n derecede ok sa 3n d a s^dnrlar. G erek ten
de en so n u n d a 1955'te S avannah R iver re a k t r n d e C lyde L.
C ow an J r . ve F red e rick R eines tara fn d an gzlenm ilerdir. B u

gnlerde, b j k hzlandrclarda retilen paracklarn bozu

num larn d an m uazzam sa_yda ntrino elde edilm ektedir v e ntrino etkileim leri, hem kuram sal hem d e deneysel olarak yaygn
biim de allm aktadr. N trin o lar Evrenim izin en yaygn sa
hipleridir; kozm ik n trin o lar asla gzlenem em i olsalar da, b
y k p atlam ad an artak alan fotonlar k ad a r ok old u k larn a ve
proton ile n tro n lard an 10- 1 0 ' kez d ah a fazla o ld u k larn a ina
nlm aktadr. B ununla birlikte, sradan m addenin atom laryla
ylesine ar derecede zayf etkileirler ki, yak alan p onlarn
iinde tu tulm alar sz konusu olam az.

Pozitronlar
C am bridge'den kuram sal fiziki Paul A ndrien M aurice D irac
(1902-1984) 1920'lerin sonlarna d oru ku an tu m m ekaniinin
zel grelilikle uyum lu biim ini gelitirm eye girim iti. Bu al
ma esnasnda, bir tek elektronu tanm lam ak iin nerdii denk-

1931 tarihli b u sis odas fotorafi, kaydedilm i ilk pozitron izini gsteriyor.

lemin eksi enerjili zm lere sahip olduunu gsteren h ay ret v e

rici b ir so n u la karlat. T m e lek tro n lan n neden b u eksi en e r
jili k o n u m lara km ediini izah etm ek iin, 1930d a eksi en erji
li konum larn norm alde zaten dolu olduklarn ve b u nedenle
atom da d elek tro n la n n d ah a d k enerjili i y r n g elere d
m elerini nleyen (Pauli darlam a ilkesi olarak bilinen) aym k u
ral uyarn ca d ah a fazla elektron kabul edem ediklerini ileri s r
d. A ncak b irka eksi enerjili konum bo olabilirdi ve eksi en e r
jili eksi y k l paracklarn denizinde b u bo konum lar (b u n la
ra d eik de d en ir), art enerjili ve art y k l p aracklar olarak
g rnrlerdi. Y eni p arack nerm ekten kanm ann neredeyse
bilimsel davran k ural saylm asnn etkisi altnda, D irac ilk n
ce bu deiklerin p ro to n larla zdeletirilebileceini dnd.
F ak at H erm an W eyl deikler ve elektronlar arasn d a b ir sim et
rinin varlna iaret edince D irac, deiklerin elektronlarla tam
olarak ayn ktleyi tam alar gerektii sonucuna ulat. 1932de
A m erikal deneyci C ari A n d e rso n un (1905-1991) m anyetik
alan iinde elektron izleri k a d a r ok fakat zt y n d e kozm ik-m
paracklar izleri gzlem esiyle de, b u ngr beklenm edik b ir
biim de d oruland. P ozitron olarak adlandrlan bu parackla
rn elek tro n larla aym ktleye sahip olduklar ve zt elektrik y
k tadklar b y k b ir kesinlikle bilinm ektedir. u a n d a E v re
nim izde ok az m ik tard a bulunuyorlar; ancak kozm ik nlar ve
s p ern o v alar gibi iddetli astrofziksel olaylarda ve protoncazengin b ir ekirdein iinde b ir p rotonun bir n tro n a d n m e
siyle oluan en d er b eta b ozunum u srecinde y aratlrlar. arp
an b ir p ozitron ve b ir elektron b y k olaslkla birbirlerini y o k
ed erler ve b ir nm akm as v ererek ktlelerindeki enerjiyi
u za k la ra tarlar; dolaysyla p o zitro n lar sradan m adde ierisin
de asla bulunm azlar.

Dier Kartparacklar
P o zitro n u n kefinden sonra, h er t r paraca, ayn ktleli
fak at elek trik jn ik ve b e n z e r k o ru n a n nicelikleri zt deerli b ir

'

in - ^ )
( U )

i [

^ ^ y \

i \

/
f

\^ -> y
V

J
!
/

I
i

I C J e k t r o n - p o z i t r o n i f t i y a r a t l m a s . Yukardan g^iren bir gamma n, bir atomik elekt

rondan salp enerjisinin bir ksmn yitirerek enerjili bir geri tepen elektron ve bir
eiektron-pozitron ifti yaratr. Sis odas kuvvetli bir manyetik alan iine yerletirildiin
den, elektron ve pozitron izleri kvrlrlar. Kvrlma ynleri, paracklarn yklerinin
iaretlerini aa vurur.

kartp arac n karlk gelecei ak hale gelm iti. B u y o ru m

d a esas e, k artp arack larm genelde eksi-enerjili p arack lar
denizinde d eik ler o larak ele alnam ayacann gsterilm esiydi.
1934te Pauli ve V ictor F. W eiskopf gsterdi ki, k ararl b ir eksi-enerji denizi olu tu rm ayan p arack lar d a kartp arack lara
sahiptir. (B u n u n la birlikte, birok fizik ders k itab n d a deik
kavram u zu n boylu anlatlr.) P ozitron, elek tro n u n k artp aracdr; n tronca-zengin ekirdeklerin b eta b o zu n u m u n d a
elektronla birlikte y ay n lan an k artn trin o , n trin o n u n kartp aracdr ve ntrin o protonca-zengin ekirdeklerin b eta b o
zu n u m u n d a p ozitronla birlikte yaynlanr. E lek trik y k olm a
y an foton, kendisinin k artparacdr. 1955'te O w en C ham
berlain (d. 1920) ve Em ilio G ino Segrb (1905-1989), Clyde W i
egand ve Tom Y psilantis ile birlikte B erkeley'deki B evatron
bzlandrcsm da k a rtp ro to n la n y aratm ay baardlar. K artm adde, pozitron b u lutuyla sarlm k artp ro to n ve k artn tro n lard an y ap lm k artek ird ek lerd en olum aktadr. E vren in
gzlenen ksm nn h ib ir y erin d e hatr saylr m ik tard a kartm adde o lduu san d m am aktadr.

Monlar ve Pionlar
ek ird ek k u v v etlerin in e lek tro n alveriinden k a y n a k la n
d d n cesi k t k te n sonra, u problem o rta d a kalm t;
y ley se e k ird ek k u vvetini d o u ran n ed ir? ek ird ek p a r a
ck larn n a rp m a sn d a dei to k u edilen m om entum ve
en erji b ir b a k a p arac k ta ra fn d a n tan ab ilir m i? 1935 y ln
d a J a p o n k u ra m c H id ek ei Y u k a w a (1907-1981), h erh an g i
b ir k u v v e tin m enzili ile b u k uvveti d o u ra n dei to k u p a r a
cnn k tlesi a ra sn d a b asit b ir ba n tn n v a r o ld u u n u a n
lam t: D a h a tesin d e k u v v etin hzla sfra d t k a ra k te
ristik b ir m esafe v ard r; b u m esafe, k u v v eti d o u ran dei to
k u p arac n n k tlesiy le te rs o ran tld r. E lek tro m an y e tiz
m ad a dei to k u p arac sfr k tleli fo to n d u r; dolaysyla
k u v v etin m enzili so n su zd u r. Y ani, ne k a d a r u zak o lu rsa olsun,

k u v v et sadece u zakln karesiyle azalr. E le k tro n dei to k u u iin k u v v etin m enzili y ak lak 10

m etred ir, e er e k ird ek

k u v v eti iin g erek m ek an izm a e le k tro n dei to k u u olsayd,

ato m e k ird ek leri bu b y k l k te o lu rd u . G erek te atom e
k ird e k le ri (G eig er ve M a rsd e n n y ap t t rd e n deneylerle
g sterild i i gibi) b u n d a n y zlerce kez d a h a k k t r; bylece
bu, e k ird ek k u v v etlerin in e le k tro n dei tokuu k u ra m n a
k a r b ir d i er ia re ttir. Y u k a w a ele k tro n u n k tlesin d en y z
lerce kez d a h a b y k ktleli yeni b ir p a r a c k n erm e y re k
liliini g sterd i; b u p arac n dei to k u u , gzlenen e k ir
d ek b o y u tu basam a nda, y a n i 10 'm etre k a d a r m enzilli b ir
k u v v e t d o u ru r. Bu p arac n k tlece elek tro n ve p ro to n a r a
sn d a olm as nedeniyle, o n a (Y u n a n ca m eso, y a n i o r ta an la
m n d a) m e zo n denildi.
S adece iki y l sonra, 1937de, S. H. N ed d erm ey er ve C. D.
A n d erso n ile C. E. Stevenson ve J . C. S treet tara fn d an y ap lan
sis odas d en eylerinde kozm ik nlarn iinde ktlesi 200 elekt
ro n ktlesi k ad a r olan b ir p arack bulundu. O gnlerde b unun,
Y u k a w a tara fn d an ngrlen m ezon olduu varsa 3 uld. B u
n u n la birlikte, 1945te (taly a h l A lm an idaresi altndayken)

M . C onversi, E. P ancini v e O . Piccioni ta ra fm d a a y ap lan b ir

deney, kozm ik nlarda baskn olan m ezonlarn n tro n ve p ro
to n larla zay f -ekirdek kuvvetiyle ilgili m ekanizm ay salaya
m ayacak k a d a r zayf- biim de etkiletiini gsterdi. Bu bilm e
ce, (bam sz o larak A m erikada R. E. M a rsh a k v e H . A. Betbe,
J a p o n y a d a S. S ak ata ve T. Inoue tarafn d an nerilen ve d ah a
sonra n g ilterede C. M. G. Lattes, C. P. S. O cchialini ve C. F.
Powell tarafn d an deneyle do ru lan an ) aslnda ktleleri ok az
farkl iki ayr t r m ezon v ard r biim indeki neriyle aklk k a
zand. G n m zd e pi m ezon y a da pion denen d ah a arca ola
n, proton ve ntro n larla kuvvetli etkileim lere g ire r ve Y ukaw a nin sezinledii gibi ekirdek kuvvetine k a tk d a bulunur;
m on ad verilen d ah a hatife m ezon ise sadece zayf ve elekt
rom anyetik etkileim lere sahiptir ve Y ukaw a k uram yla hibir
ilgisi y o k tu r.
Pi m ezonlarn eidi vardr: Eksi y k l ve elektrondan
273,1232 kez d a h a ar olan b ir pi mezon, onunla tam am yla a y
n ktleye sahip art y k l karIparac ve kartparac
kendisi olan elek tro n d an 264,1129 kez d ah a ar y k s z pion.
Bu l, p ro to n -n tro n kilisi gibi ayn biim de b ir aile olutu
rur; p ro to n la r ve n tro n lar arasn d ak i ekirdek k uvvetinin si
m etrisi aile balln gerekli klar. M o n lar ise iki eittir:
E lek tro n d an 206,7686 kez ar eksi y k l b ir p arac k ve onun
ayn ktleli art y k l kartparac. M on ve kartm on,
elektron ve p o zitro n u n iko kardeleri gibi grnm ektedirler:
A ralarn d ak i tek fark, g r n te sadece ktledir.
Pionlarn ve m onlarn tm kararszdr: Y kl pion ve kartpion, 2,603 X lO** saniyelik b ir ortalam a m rle srasyla b ir
m on art k artn trin o y a ve b ir kartm on art ntrinoya;
y k s z pion ise 0,8 x 10'saniyelik b ir ortalam a m r ile iki fo
to n a b o zu n u r. M o n (kartm on), 2,19712 x lO" saniyelik b ir
ortalam a m rle b ir elektron (pozitron), art bir ntrino-kartntrino iftine bo zu n ur. D eniz dze 3ndeki kozm ik nlarda
baskn olan m onlar, d a h a ziyade y k sek lerd ek i h av a m olekl-

19^7'de bir pionun ilk resimlerinden biri. Sol altta durdurulan bir pion, saa doru gi
den bir mon salarak bozunmaktadr.

lerinin ekirdekleriyle kozm ik nlarn arpm alar so n u cu n d a

retilm itir.
Pionlar, p ro to n lar ve ntronlar, kuvvetli ekirdek etkileim
leriyle ay rt edilen ve hadronlar olarak bilinen parack lar sn
fna girerler. M onlar, elek tro n lar ve n trinolar ise, leptonlar
ad verilen snfa aittir; b u n la r kuvvetli etkileim lere sahip olm a
yp, old u k a tek d ze zayf (beta bozunum u gibi) ve elek tro
m an y etik etkileim lere sah ip tirler. (B ir d i er lepton, tau,
S L A C d a (S tan fo rd L ineer H zlandrc M erk ezi) getiim iz
y lla rd a kefed ilm itir.) B ilindii k a d a ry la , 1 9 3 0 la rd a ve
1940'larda b iro k karklk y a ra tm olan pionlar ve m onlar
arasndaki ktle benzerlii esasnda b ir rastlantdr.

Acayip Paracklar
P io n la n ve m onlar snflara ay rd k tan sonra, fizikiler bi
raz dinlenm eyi um uyorlard; am a 1947 y ln d a G. D. R ochester
ve C. C. B utler tara fn d an kozm ik nlarda d ah a b a k a p a r a
ck t rleri de kefedildi. Bu paracklarn, kuvvetli etkileim le
re girm eleri nedeniyle kad ro n olduklar hem en anlald; fakat
acayip b ir taraflar v ard , nk p io n lard an farkl o larak daim a
iftler h alin d e retiliyorlard. F ark l t rlerd e n t m aca 3 p p a r
acklarn b t n zelliklerini anlatm aya girim ek, b u ra d a pionlara ayrdm y e rin y zlerce kat y e r alabilir; dolajnsyla o nlara
b u ra d a deinm eyeceim .

Yeni Hadronlar
u a n a k a d a r deindiim p arac k la r E vrenim izde ok y ay g n d ry a d a en azn d an kozm ik nlar tarafn d an bol m ik ta rd a
retilirler. P ar ack m en s n n bu yn, 1950'lerde B erke
ley d ek i B ev atro n gibi b3 /k hzlandrclar ve k a b a rc k odas
gibi p arack saptayc yeni ay g tlar y ap lm ay a balan n ca b
y k lde deiti. Bu hzlandrclardan elde edilen y k se k
enerjili p ro to n larn arpm a r n le rin d e p, CO, Tl, (|), A, E, 2 vb.
o larak ad lan d rlan ok eitli y en i h ad ro n la r b u lu n d u -yle
ok ki Y u n an alfabesi y etm eyebilir. B unlarn tm an ksa
m rleriyle h ep ten kararsztl; olaan m adde iinde bulunm a
m alarnn ve y a p a y o larak retilm ek z o ru n d a olm alarnn n ed e
ni budr. B u nunla beraber, herkesin dile getirebilecei gibi,
o n lar d a tam o larak pionlarn, p ro to n larn y a d a n tro n larn ol
duu k ad a r tem eldirler. F izikiler, B erkeleyden G eoffrey
C h ew n "nkleer d em o k ra si dedii b ir ilkeyi dile getirm eye
balam lardr: H a d ro n lar tm yle, kendi kendilerinin n ere
deyse h er alt km elerinin bileikleri olarak d n leb ilirler -ki
bu nedenle tem el dem ekten holanyorsak, onlar tem el diye
adlandrabiliriz.

Kuarklar
Ksa s re so n ra bu hadron kalabalna b ir dzen getirm ek
iin b ir giriim de bu lunuldu. 1960larn b alarn d a K aliforniya
T ek n o lo ji E n s tit s nden

M u rra y G e ll-M a n n ve G eorge

Zw eig, g ene G ell-M ann ile Tel A vivden Yuval N e em an'n d a

h a nceki b ir alm asn b iraz d ah a ileyerek, h ad ro n larn g e r
ekten tem el b irk a t r y ap tam n bileikleri old u u n u ileri
s rd ler. G ell-M ann bu y a p ta la rn a k u a r k adn verdi. B a
langta sadece elek tronik y k birim i | , l 'v e

y k l t r

k u ark n v a r olm as bekleniyordu; fak at S L A C ve B rookhav e n d ak i deneyler en azndan iki t r n d ah a v a r olduu d n

cesini o rtay a koydu. A yrca, b u g n h er k u ark t r n n g e r e k
te b ir l o ld u u n a inanlyor. Bu, k u a rk t rlerin in saysn

5 x 3 = 15e k arryor ve y a k n d a en azndan b ir lil n n d a h a

o rta y a km as bekleniyor.
K u a rk lan n deneysel olarak aranm asnn, bu k itap ta gzden
geirdiim iz b az d en ey t rlerin i y em d en gndem e getirm esi b ir
b ak m a sevindiricidir. S L A C ve M IT arasn d a 1968 y ln d a g er
ekletirilen ibirlii, p ro to n larn y a d a ntronlarn zerine g n
derilen y k sek enerjili elek tro n larn b azen b y k alarda sal
dn g sterdi. Altn atom lar tara fn d an alfa paracklarnn
b y k al salm alar nasl R u th e rfo rd a altn atom unun iin
de y o u n b ir ekirdein varln esinlendirdiyse; bu da, p ro to n
ve n tro n iinde y o u n p aracklarn v ar o lduu na iaret et
m ektedir. A yrca eitli gruplar, k u a rk la n bulm a abas iinde,
elektron y a d a p o zitro n y k n n

3 ya da

3 kat deerinde

elek trik y k leri b ulm a m idiyle, H . A. W ilson ve M illik an n

deneylerini yineliyorlar. B irok kuram c, k u a rk la n n h a d ro n la r
o larak gzlediim iz zel bileim ler halinde b u lu n d u u n u ve il
ke o larak tek te k asla gzlenem eyeceini dnyor; fakat h er
zam an olduu gibi, g ene d e son sz deneycilerin.

Bu bylece s r p gider. Tem el parack larn listesi m utlaka

u zam ay a devam edecektir. Fizikiler imdi sadece b ir d ier kua rk l s n n kefini beklem iyorlar; ay rca fotonun a n d e re
cede ar birad erleri olan ve a ra v e k t r bozanlar ad verilen
p arack lar ile H iggs bozanlar ad verilen zellikleri d a h a az
ak p arack larn d a kefedilm esini bekliyorlar.
S co tt K o n feran sn d a b ek len en bu y eni p a r a c k la r ve b a
k a ey ler h a k k n d a k o n u m ak iin 1975te C av en d ish L ab o ratu v a rn a gittim . 1930la rd a n b u y a n a ok ey deim iti. K u
k u su z, n ered ey se 50 3nl nce S co tt K o n feran slar v eren N iels
B o h ra y a p t gibi, b ir m isafir k u ra m c y a h o m u rd a n a n R uth e tfo rd o ra d a y o k tu artk . 1975tek i C avendish P ro fe s r S ir
B rian P ip p a rd k u ra m c la ra k a r ok nazikti. C avendish, F ree

S chool L a n e deki eski b in a la rn d a n M ad in g ley R o ad z e rin

de, k a s a b a n n d n d a a d a b ir yerlek ey e tanm ve e tk in
lik o d a d a e k ird ek fiziinden rad y o astro n o m i, m olekler
biyoloji v e k ath al fiziine kaym t. F a k a t o ra d a o lm ak tan ok
m em n u n d u m . Biz fizikiler h e r zam an y e n i b ir ey ler y a p m a
y d eneriz, fa k a t ok eski b ir gelenein iinde alrz; bizim
kendi tap n ak larm z ve k ah ram an larm z v a rd r. C avendish
L a b o ra tu v a n nca tem sil edilen gelenek, C am N e h ri boyunca
dizilm i o sevim li eski faklte b in alarn d ak i d i er bilim dalla
rn n m ritleri iin olum u gelenek k a d a r bizi d u y g u la n d r
m ak tad r.
O k u y u cu larn , b u rad a sunduum parack fizii ra p o ru n
dan, b u fizik dalnn, doada bulunabilecek k ad a r uzu n y a a y a
m ayan ve toplaycnn lab o ratu v arn d a yaratlm as g erek en t r
den keleb ek lerin koleksiyonculuu iine dnt sonucunu
karm ayacaklarn um uyorum . Bu grn ok y an l old u u
nu d n y o ru m . alar ncesinden beri sorulan olaan m a d
denin doas sorusu, elektron, proton ve ntronun kefiyle
zld k ten sonra, artk soru deiti. Tem el p arack lar zerine
yaptm z deneysel ve kuram sal alm alarda am alanan asl i,
paracklarn listesini ve zelliklerini sralam ak deildir. S orun
doann (piiracklann, ekirdeklerin, atom larn, kayalarn ve
yldzlarn) neden byle olduunu syleyen tem el ilkeleri bul
m aktr. T m deneyim lerim iz gsteriyor ki, u a n d a doann te
mel y asalarn elde etm enin en iyi ve belki de tek yolu, temel
p arack larn incelenm esidir.
Bu k itap ta dile getirilen yk, um arm ki fizik tarihi, p a r a
cklarn, k u v vetlerin y a da b ak a herhangi b ir belirli olgunun
kefi ve incelenm esidir eklinde b ir izlenim d e yaratm az.
Thom son, B ecquerel, R utherford, M illikan ve C hadw ick'in ola
an st keifleri ve lm leriyle birlikte, d n celer evrim g e
irm i ve fiziksel ilkeler ile ilgili anlaym z genilem itir. B u ra
da b u n la ra girem esem de, elek tro n u n kefi, greliliin ve kuantum m ekaniinin gelim esini tevik etm i, son y lla rd a kuvvetli

v e zayf ek ird ek kuvvetlerinin incelenm esi, doadaki sim etri

nin rol zerin d ek i anlaym z derinletirm itir. A tom alt p a r
acklarn kefi y irm in ci yzyl fiziinin tm olm asa bile, v az
geilm ez b ir parasdr.
air W illiam Blake bilim in t m n bir dizede zetlem e g ere
i du y d u u zam an, D e m o k rito sun atom lar ve N e w to n un k
parack lar "ndan sz etm iti. D em okritos ve L eu k ip p o sun
Y u n an istan n d an B lake'in zam anna ve bizim zam anm za kadar, tem el p arack dncesi, daim a bilim in en tem el am acnn,
y an i do an n karm akln basit ifadelerle anlatm ann simgesi
olm utur.

Ekler

A New tonun tkinci H areket Ycisas

Genel b ir birim sistem inde, N e w to n un ikinci H a rek et Y asasn a gre, kuvvet ktle arp ivm eyle orantldr:
F = km a

(A .l)

B u rad a F p arack zerine etkiyen kuvvet, a bu kuvvet ta ra

fndan p arac a verilen ivme, m paracn ktlesi ve k ise d e
eri F, mrv& a iin seilen birim sistem ine bal bir sabittir. K u v
v et birim inin seimi neredeyse evrenseldir; m = 1 deerli bir
ktleye F = \ deerli b ir kuvvet tarafn d an a = 1 ivm esi verilir.
rn e in , b ir nevton, b ir kilogram lk ktleye bir m/s^lik ivme
v erecek k u v v et o larak tanm lanr. Byle bir birim sistem inde, k
sabiti k = 1 deerine sahip olm aldr; y o k sa m = l , a = l , F = l

zel halinde denklem (A .l) salanam az. Dola 3 asyla, byle b i

rim ler iin, N e w to n un kinci H a rek et Yasas, ok iyi bilinen
F - ma

(A. 2)

eklini alr.
rn e in , elek tro n h ak k n d a b u g n bildiklerim ize d ay a n ara k
diyebiliriz ki, k ato t nlaryla yaplm olan T hom son deneyin
de elek tro n a etkiyen kuvvet tipik olarak
F= 10-" nevton
dzeyindeydi: elek tro nun ktlesi yaklak
m = 9 X 10

kilogram

ve dolaysyla ivme y aklak

a = F/m = 1,1 X 10" m /s'

olur. Byle b ir ivmeyle elektron, sadece 10"' saniye sonra, 1,1 x

10 m/s hzla h arek et ediyor d u ru m a gelir; ki bu da k hznn
(3

10 m/s) o lduka b y k b ir kesridir. B ununla birlikte,

Thom son deneyinde elek tro n lar sadece yaklak 10 saniye s

reyle ku v v ete m aruz braklm lard ve hibir zam an k hzna
yaklaam am lard.
n cek i rnekte, ikinci N ew ton Yasas, belirli b ir kuvvetin
belirli b ir k tle zerinde oluturaca ivmeyi hesaplam ak iin
kullanld, fak at ku k u suz bu yasa, belirli bir ktle zerinde is
tenen b ir ivm eyi o lu tu racak kuvveti hesaplam ak iin de kulla
nlabilir. rnein, y e ry z n n y a k n la rn d a cisim lerin g sim ge
siyle gsterilen 9,8 m/slik b ir ivm eyle d t k leri yay g n b ir
gzlem dir. B uradan, m ktleli b ir cisim zerindeki ktleekim i
kuvvetinin (cisim serb est d s n y a d a dm esin)
77
^ ekim

mg

olduu kar. B u n a gre, b ir elek tro n zerindeki ktleekim i

kuvveti 9 X 10"' arp 9,8 y a n i 9 x 10" nevtondur. B u kuvvet,
bir k ato t t p n d ek i elek tro n a uy g u lan an elektriksel ve m an y e
tik kuvvetlerle karlatrldnda tam am yla nem sizdir; dola
ysyla T hom son deneyinde elektronlarn davrann analiz
ederken, ktleekim i rah atlk la gz ard edilebilir.

B Katot Inlnun Elektriksel ve M anyetik Sapm as

B u ra d a ik in ci N ew to n Y asasnn, T hom son deneyinde k ato t
nnn sapm asn hesaplam ak iin nasl kullanldn ve b u
sapm a lm nn, n paracklarnn k tle/yk o rann h esap
lam ak iin nasl kullanlabileceini gstereceiz.
K ato t n p arac k la r zerine, n h arek etin e dik d o ru ltu
da b ir F k u v v eti u ygulandn varsayalm . P arack lara bu
d o ru ltu d a a = F/m b y k l n d e (b u ra d a m p arac n k tle
sidir) b ir ivm e v erilecektir; bylece eer p arac k la r b ir t zam a
n b o y u n ca ku v v ete m aru z kalrlarsa, ilk h arek et d o ru ltu lar
na dik
Vj,, = ta = tF /m

(B .l)

b y k l n d e b ir hz bileeni k az an acak lard r. P aracklarn

nn ilk d o ru ltu su n d a b ir V hz bileenine sahip o lduklarn ve
i u zu n lu u n d a b ir "sapm a blgesi" ( F kuvvetine m aru z kaldk
lar blge) b o y u n ca bu hzla g ittiklerini varsayalm . H z zam an
b an a m esafe old u u n dan, V = f / t d ir ve dolaysyla parack la
rn ivm elendii sre
t= (/V

(B .2)

dir. D en k lem d e (B .l) t y erin e b u n u k o y arak unu buluruz;

Vdik = P

(B.3)

S ap m a blgesini te rk ettik ten sonra, n paracklar, ilk n

d o ru ltu su n a old u k a y ak n b ir d o ru ltu d a L u zu n lu u n d a b ir
"srklenm e b lg esi b oyunca ve b u ilk d o ru ltu d a h l Vye

eit bir hz bileeni ile yol alrlar. (B.2) y e g t ren ayn m an tk

la, srklenm e blgesinde geen zam an
T = L Jv

(B.4)

eitliiyle belirtilir. In paracklar, bu zam an sresince ilk

d o ru ltu larn a dik b ir d o ru ltu d a d a Vdik hzyla h a re k e t ederler;
dolaysyla s r k len m e blgesinin so n u n a vardklarnda, nn
ilk d o ru ltu su n d an olan sapm as
d = TVjii,

(B.5)

kad ard r. (B.4) ve (B.3) denklem lerinin (B .5 )de y erin e ko n m a

lar.
Fl
V

y a da, d a h a ksa biimiyle

d=

FC .L

nV

(B.6)

eitliini verir. Bu, 35. sayfada aktarlan form ldr.

im di zel k u v v et trlerini ele alalm . K atot n parackla
r e elektrik y k n e sahipseler, o zam an onlarn zerine bir E
elektrik alan tarafn d an uygulanan elektrik kuvveti
= eE

(B.7)

dir; (B .6) y a g re bu, t p n b r u cu n d a nn

eM L
mV^

(B .8)

k ad ar yerd e itirm esine yol aacaktr. B ir 6 m anyetik alannn

e y k l ve V hzl (alana d ik ) b ir parack zerine uygulad
m anyetik kuvvet, e, V ve B 'nin arpm yla verilir. T hom son de
neyinde Vdik v d en ok k k t r; b u d u ru m d a
F

= eV B
200

(B.9)

dir ve ku v v et aslnda nn ilk d o ru ltu su n a dik olarak etkir.

(B .6) denklem ine gre, bu kuvvet t p n b r u c u n d a nn
d =

e B L

(B.IO)

mv

k a d a r ^yerdeitirmesine yo l aar. D ik k a t ederseniz, (B .9) 'daki

V arpan, (B .6) nn paydasndaki iki

arp an n d an b irin i y o k

etm itir.
im di

ve

E, B , v e L nin belirli deerleri iin l

lm old u u n u varsayalm . E lek tro n u n ktle ve y k orann

nasl zeriz? (B .lO )u n (B .8 )e orannn
^

e B U m V ^ B v

/y

eEe.L/m V^

ifadesini verdiine d ik k at edin. Bir b ak a deyile

(B .11)

'(IJtj
B unun (B.IO) denklem ine yerletirilm esi
e B lL
m E d man/ B dH.ck.

m Ed

so n u cu n u verir, m /e zlrse, u sonu bulunur:

f f e u idtL

(B.12)

K ato t n p arack larnn sapm a lm lerinden parack larn

k tle/y k orann k arm ak iin kullanlan form l b u d u r.
B ir rn e k olarak, T h o m so n u n 1897 verilerinden bazlarn
ieren T ablo 2 .T in (62. sayfa) son satrna bakalm . O ra d a
elektriksel ve m anyetik alan lar
E = 1,0

lO"* nevton/coulom b

B = 3,6

10"'' nevton/am per.m etre

deerlerine sahiptiler. T p n u cu n a arptnda nn gzlenen

y erdeitirm eleri
< 4 ie k =

c /,n a n

= 0.07 m etre

deerine sahipti. S apm a v e srklenm e blgelerinin u zu n lu k la

r ise u de erlere sahipti:
i = 0,05 m etre, L = 1,1 m etre.

Bu deerlerin (B .l l ) d e y e rle rin e konm as, n paracnn ilk

hzm
.. . a 0 x l 0 ^ ) ( 0 , 0 7 )

olarak verir. A yrca, bu deerlerin (B .1 2 )de kullanlm asyla,

ktle/yk oran
mle=

(3,6 X l O 'b '(0,05) (1,1) (Q,07)

(1,0 X 10 ') (0 ,0 7 )

= 1,0 X 1 0 k g / c o u l .

te T ablo 2.1'in son iki s tu n u n d a verilen d eerler byle he

saplanm t.
Inn ilk d o ru ltu su n a dik hz bileenini hesaplam ak d a il
gintir. (B .9 )u (B .3 )'de y erin e koyarak g r r z ki, bir B m an
y etik alan n paracklarna
Vdii, = e B i / m = B i/( m /e )
by k l n d e b ir dik hz bileeni verir. Y u k a rd a sylenen B,
l ve m /e deerleriyle b u hz bileeni
( 3 ,6

10 -) (0 ,0 6 )7 (1 ,0

10 " ) = 1 ,8

1 0 m /s

olarak kar. Bu, 2,8 x 10' m /slik ilk hzn deerinden yaklak
15 k a t d ah a k k t r; bylece n parac hznn y n ve b3ikl, n paracklar zerine uygulanan m anyetik kuvvetin

h esab n d a varsayld gibi, ilk deerlerine y a k n kalr. V v e

Vjtin ikisinin de k hzm dan epeyce k k old u u n a d ik k at
edin; dolaysyla k hzna y ak n hzlarla giden p arack lar iin
E in stein n zel G relilik K u ram nn gerektirdii dzeltm elere
aldrm akszn, k ato t n parack larn n davranm N ew ton
m ekaniini k u llan arak hesaplam ak ij b ir yaklatrm adr.

C Elektrik Alanlar ve Elektrik izgileri

C oulom b Yasas, v e j deerli elektrik 3 k le ri tayan ve
aralarn d a r uzakl olan iki cisim arasndaki elektrik kuvvetinin
E = k, g, q^/i^

(C.1)

b y k l n e sah ip o lduunu syler; b u ra d a k^ deeri F, , q .2

ve r leri lm ek iin k ullanlan birim sistem ine bal b ir sabittir.
K uvvetlerin nevtonla, y k lerin coulom bla ve uzaklklarn m et
reyle llm esi halinde, b u sabit
k . = 8,987

10 nevton. metreVcoulomb^

(C.2)

deerine sahiptir. K uvvet, iki cism i ayran dorultu b o y u n ca e t

kir. (C .l) denklem ini, h er bir cisim zerin e etkiyen ku v v et bile
enini, d i er cisim den uzaa d oru olan y n d e verecek biim de
dnebiliriz; b u n a gre, F art (ykler ayn iaretli) ise, kuvvet
iticidir ve F eksi (g, ve a zt iaretli) ise, kuvvet ekicidir.
(C .l) denklem inin, y erin e elek trik alanlar cinsinden b ir ifa
de ko y m ak y ararld r. U zay d a h erh an g i b ir y erd e diyelim ki g,
y k l b ir cisim zerine etkiyen kuvvet,
F = q ,E

(C .3)

olarak alnr; b u ra d a E cism in b u lu n d u u kon u m d ak i elektrik

alandr. Bu, F ve JSnin h er bileeni iin ayr ayr geerli b ir
vek t rel denklem o larak anlalm aldr; y a n i g art ise F, E ile
ayn y n , y o k eer g eksi ise, E ye gre zt y n gsterir. E
alann d o u ran y k le rin doas v e dalm ne o lu rsa olsun,
(C .3) denklem i geerlidir. g y k n d e n r uzaklnda b u lu n an

g 2 jm k l te k b ir cisim tara fn d an d o u ru lan b ir alan zel hali

iin, k u v v et (C .l) ile verilir; dolaysyla elektrik alan, qr2 &rt ise
cisim den d ar d o ru ve

eksi ise cisme d o ru y n e lir ve aa

daki deeri alr:

E = K q ,/r^.

(C.4)

E lektrik alan ok sayda y k l cisim tarafn d an oluturuluyorsa, fiy i bu lm ak iin, bu farkl cisim lerin katklarn (h e r birinin
b ykl (C .4) gibi bir form lle verilm ek zere) bileen bile
en toplam alyz.
E lektrik alann alan izgileri cinsinden resim lem ek d e y a r a r
ldr. Bu izgiler tm uzay kaplarlar; her n o k tad a o noktadaki
elektrik alan ile ayn y n e sah ip tirler ve onlarn y n n e dik bir
yzeyden geen izgi says, elek trik alan (alan y ze y boyunca
hatr siylr lde deiiyorsa, alann ortalam as) arp y zey
alanna eittir. rn e in, bir tek y k l cisim tarafndan dourulan alan iin, alan izgileri cisim den darya (ya d a eksi y k iin
ieriye) d o ru d u r; d o lay sy lay k l cisim m erkezde olacak e
kilde izilmi h er kresel y zey d en dik olarak geerler, r y a r apl byle b ir kresel y ze y d en g een izgilerin says,
(C .4)'teki elektrik alan arp krenin dtlr^lik y z e y alandr;
yani

y k l bir cisim iin

izgi says =

4;r r^=
'

(C .5)

Y araplarn b irb irlerini g t rd n e d ik k at edin; dolaysyla

m erkezi q 2 olan h e r kresel y zey d en ayn sayda izgi geer.
Bylece u so n u ca varrz: A lan izgileri bo u zay d a balam az
lar y a da sonlanm azlar; sadece y k lerd e n o rtay a k arlar y a d a
y k lerd e sona ererler; yle ki art q.^ y k 4 tc k^q 2 tan e izgi y a
ratr ve eksi gg y k n d e -^ K k^q 2 tane izgi y o k olur.
Alan izgileri cinsinden g sterim in yararll uradadr: Alan
tek tek o k sayada y k tara fn d an oluturulsa bile, alan izgile
rinin nitel zellikleri deim ez kalr. Y ani alan izgileri bo

u za y d a balam az y a d a sonlanm az; art q y k l h er cisim den 4 k

k j tan e izgi k ar v e eksi q y k l h e r cism e 4T k^q ta n e iz
gi girer. C oulom b Y asasn d o ru d a n uygulam ann g olabile
cei b iro k d u ru m d a, elektrik alann bu kuradlarla kolayca he
saplayabiliriz.
rnein, tek b ir 3 ikl noktasal cism e deil de, bir k ren in
hacm i bo 3unca b iraz keyfi ekilde ya 30 m b ir y k dadm m a sa
hip olduum uzu varsayalm ; tek koul, delmm kresel sim etrik
olmas olsun -yani, elektrik y k n n dalm, k renin m erkezin
d en h e r d o ru ltu d a ayn olsun. D alm n kresel simetrisi, bize,
alan izgilerinin nsal olarak da (ya d a ie) doru yneldiini
syler: B aka hibir zel dorultu y o k tu r ki izgilerin b u zel
do ru ltu b o y unca yneldiini dnebilelim . Bu kresel hacim
den kan izgilerin says 4% k^.Q olmaldr; bu rad a Q b u kresel
hacim iindeki toplam y k t r (eksi Q iin , kany erin e g iren
denir). Bylece y k l krenin dnda m erkezden r k ad a r tede
ki 25 elektrik alan arp b u uzaklktan geen krenin 4 ti / lik y
zey alan, izgilerin saysna eit olmaldr:

E x 471t = 4jtk^Q
D olaysyla elek trik alan
== M

(C.6)

Bu, san k i d n p dolap y in e C oulom b Y asas n t re ttik gibi

g rnebilir; fak at ay rm a d ik k at edin: (C .6) sadece y k l b ir
n o k tasal cism in r uzaklnda o lu tu rd u u alan iin geerli d e
il, ayn zam an d a m erkezi r uzaklnda bu lu n an sonlu b ir h a
cim b o y u n ca k resel sim etrik o larak dalm y k lerin o lu tu r
d u u alan iin de geerlidir.
B u ra d a k o n u y la ok d a h a y a k n d a n ilgili b ir rn e k alm ak a
sndan, tp k T h o m so n u n k a to t n t p n d e n p aracklar
n sap tran b ir elek trik alan retm ek iin kulland lev h a gibi,
iki tan e dz, paralel, y a ta y m etal levha alalm ve bun larn z e r

lerine eit b y k l k te, fakat zt iaretli elektrik y k le ri koyalm .

Y klerin levhalar zerine dzgn olarak datldn varsay a
lm. (G erek te zaten byle olacaktr; nk d zg n olm ayan
bir dalm yle elek trik alanlar o lu tu ru r ki b u n la r iletken lev
halar iinde y k leri, dalm d zg n hale gelinceye dek, oray a
bu ray a h arek et ettirirler.) A yrca, levha 3m zeylerinin aralarn
daki m esafeye g re ok geni olduklarm varsayalm ; yle ki iyi
bir yaklatrm la levha sn rlarn d ak i etkileri gz a rd edebilelim
ve levhalar sonsuzm u gibi dnelim . Bu d u ru m d a sistem in
sim etrisi, elektrik alan izgilerinin levhalara dik ala rd a d ey
olarik y n eld ik lerin i syler; problem de bak a h ib ir zel y n
y o k tu r. izgiler paralel o ld u k larn a ve levhalar a ra sn d a bala
malar ve bitm eleri sz konusu olm adna gre, verilen b ir y a
tay geom etrik y zey iinden dik olarak geen izgi says, b u y a
tay yzey, levhalar arasn d a nereye k o n u rsa ko n su n ayndr;
dolaysyla levhalar arasnda h e r y erd e elektrik alan ayndr.
Ayn mintkla, st levhann y u k a rsn d a (ya d a alt levhann aa
snda) alan ay n d r ve dolaysyla sfrdr, nk st levhann
y u k arsn d a arala gre y eterin ce uzak bir noktada, zt iaretli
levhalarn alanlar birbirlerini gtrm elidir.
L evhalar arasndaki alann iddetini hesaplam ak iin, sadece
unu hatrlam am z gerekir; E er levhakr birim y zey d e O ve
-O yklerini tayorlarsa, st levhadan birim y ze y bana 4 u
k^.O tane izgi kar ve bun larn tm levhalar arasndaki blge
iinden aaya iner; nk st levhann y u k arsn d a elektrik
alan y o k tu r. L evhalar arasndaki elektrik alan, tam olarak y
zey bana den izgi saysna eittir:
E = 4 k k,G

(C.7)

st ve alt levhalarn h er sonsuz kk p aras tarafndan

retilen alan (C.4) gibi bir form lle hesaplayp, so n ra bu tek
tek k atk lar bileen bileen toplam ak iin integral hesap kulla
narak d a bu sonucu elde etm ek m m kn olabilir. F a k a t elekt
rik alan izgilerini d n erek b u ii y ap m ak ok d a h a kolaydr.

D ve Kinetik Enerji
B u rad a, b ir p arac hzlandrm ada y a p a n i ile kinetik
en erjisin d e m eydana gelen a rt arasn d ak i banty t retm ek
iin, k in ci N e w to n Y asasn kullanacaz.
m ktleli b ir p aracn sabit b ir F kuvveti ile V, h zndan V2
hzn a ivm elendirildiini dnelim . B u rad a y ap lan Vkii, k u v
v et ile paracn ald i y o lu n u n arpm dr:
( D .l)

W=Ft

F ak at n e d ir? P aracn hz d zg n arta rak v /d e n Vay e

y k selir; dolaysyla paracn ortalam a hz, V, ve V2 nin o rta
lam asdr:
V= 2 (h+V'j)

(D .2 )

A lm an yol, bu ortalam a hz arp paracn ivm elendii t zam a

ndr:
(D .3 )

F ak at im di de in e d ir? B u rad a ivme, kinci N ew ton Y a sa sy la

F/m o larak verilir ve ivme, hzdaki deiim bol geen zam ana
eit old u u iin
F/m =

V V

yazabiliriz; b u ra d a n d a ty i zeriz:
^

m (v,-v,)

(DA)

(D .3) ve so n ra (D .4 ) denklem lerinin ( D .l) 'd e y erin e konm as

u n u verir:
W=Fx ~ (v,+Vj) i = Fx i (v,+v,) Xm (v,-v)/F .

F k u vvetinin y o k old uuna d ik k at edin. A yrca

(V,+ V2) (^2 - V) = V, U2 - V,2 + VjS - V2 V, =

Vi

V2

old u u n d an , y a p la n i
(D .5)
eklinde bulu n m u olur. Ktlesi m v e hz V olan b ir p arac
n k in etik enerjisi
kinetik enerji = mV^

(D .6)

olarak tanm landndan, (D .5 ) denklem i, basite paracn k i

netik enerjisindeki artn parack zerine yaplan ie eit ola
can i ade eder.
rn e k olarak, y erin ktleekim i alannda den b ir p arac
ele alalm. Y zeye y ak n m ktleli b ir parack zerindeki
kuvvet, (A.3) denklem iyle
F =mg

(D .7)

o larak verilir; b u ra d a g ktleekim i ivm esidir ve 9,8 m/s^ye

eittir. (D i e r kuvvetlerin, rnein bava direncinin ok k k
olduunu varsayacaz.) B ir parack /, y ksekliinden b jy k sekliine d t n d e, y erin ktleekim i tarafndan y ap lan iin,
(D .7) kuvveti arp bu kuvvetin etki ettii /,bj ykseklii ol
duu bulunur;
W = m g (k -h i)

(D .8)

B unu (D .5 )'d e kullanarak, denklem in iki tarafn d a m k tleleri

nin birbirlerini g t rdklerini g r r z; bylece u kar:
(/,-4) = |( y - v ^ )

(D .9)

rnein, E m pire State binasnn tepesinden (b= 300 m etre) d u r

gun halden (V2= 0) braklan b ir arlk y ere arptnda ( 2= 0)

V,=

a/ 2 x 9,8x300

77

m/s

kad arlk b ir Kza sahip olacaktr.

(D .9) denklem i, enerji k o ru n u m u y la ilgisini gsterecek bir
y ap d a y en id en yazlabilir, m arp an n gerisin geriye koyup,
denklem in sol y a n n a ilk d u ru m a ait ve sa y a n m a son d u ru m a
ait terim leri yerletirerek, (D .9) denklem ini u ekle getiririz;
|m vf+ m g/, = ^m\7+mgb,-

S adece ^ m

(D . 10)

kinetik enerjisini deil, ayrca

Potansiyel enerji = mg-h

(D .ll)

eklinde verilen konum enerjisini veya potansiyel enerjiyi de he

sab a k atm ak kouluyla, bu, enerjinin k o ru n d u u n u gsterir.
E n erjin in k o ru n u m u cinsinden bu y o ru m u n yararlln gr
m ek am acyla, b ir d 2i y o lu n d a m otoru d u rd u ru lm u ekilde
s rt n m esiz o larak aa inen b ir arab a dnn. (D .lO )un n
ceki t retilii b u ra d a hibir ekilde kullanlam az; nk a ra b a
yerek im i y an n d a b ir b a k a kuvvetin d e etkisi altndadr: a ra
bann arlna kar y o lu n y u k a r doru uygulad kuvvet.
G erek ten de, y o lu n eim i no k tad an n o k tay a deiiyorsa, b u
k u v v et sabit bile deildir. B u n u n la birlikte, (D . 10) hl geerlidir! n k o sadece potansiyel ve kinetik enerjilerin toplam
nn sabit o ld u u n u syler, ki bu dorudur; zira yol ve a ra b a a ra
sn d a enerji aktarm y o k tu r. (Yol, a rab a zerine b ir ku v v et uy
gular; fak at bu kuvvet y o l y zey in e dik d o ru ltu d a uygulanr,
am a a ra b a b u d o ru ltu d a h a re k e t etm ez, sadece yol y zey in e
paralel y n d e g itm ektedir.) rnein, eer a ra b a d u rg u n halden
h arek ete geip b u d a y o lu n d an aa srtnm esiz giderek 300
m etre alalrsa, o zam an b u sre sonundaki hz, bo u za y d a ay
n m esafe k a d a r dm esi so n u cu n d a k azanaca hzn b 3m klyle (ynce olm asa d a!) ayu olacaktr; y a n i 77 m/s. K ukusuz,
enerji k o ru n u m u , aaya olduu gibi, 3m karya gitm e halinde

de ayn ekilde iler; 77 m /slik bir hzla srtnm esiz olarak h a

rekete g een b ir araba, d u rm a haline gelinceye kad ar, yol sarp
da olsa, y u m u ak eimli d e olsa, 300 m etrelik b ir ykseklii trm anabilecektir.
P otansiyel enerji kavram , ktleekim i alanlar iin olduu
kadar, elektriksel alan lar iin d e y ararld r. rn e in , Ek C de
ele alnan y k l m etal levhalar iin E elektrik alan, levhalar
arasn d a sabittir; bu nedenle q y k l b ir parack sabit bir q E
kuvveti hissedecektir. st ve alt levhalar srasyla art ve eksi
y k lerley k len m iseler, art y k l b ir parack zerindeki kuv
vet aaya do ru d u r. ( D . l l ) denklem ine g t ren ayn m antk
la, m g kuvvetini q E ile deitirerek, b u rad a da b ir elektriksel
potansiyel enerji tanm lam ak istiyoruz:
Potansiyel enerji = qEb,
B urada h, szgelimi alt levhann zerindeki y k sek lik olarak
alnabilir. G erilim , y k bana potansiyel enerjidir; dolaysyla
alt levhann zerin d e h yksekliindeki gerilim , potansiyel
enerjiyi i/y e blerek bulunur:
G erilim = Eh.
zel olarak, st ve alt levhalar arasndaki gerilim fark, h
deeri iki levha arasndaki s aralna eit alnarak bulunur:
L ev h alar a rasn d ak i gerilim fark = Es.

Bu levhalarn baland elektrik bataryasyla retilen geri

lim fark ve levhalar arasndaki s aral bilindiinde, levhalar
arasn d ak i elek trik alann hesaplam ak T hom son iin kolayd.

E Katot In Deneylerinde Enerji Korunumu

B urada, T hom son ve K au fm an n n, enerjinin k o ru n u m u ilke
sini k u llan arak k ato t n paracklarnm zelliklerini nasl h e
sapladn gstereceiz.

T hom son k a to t iim t p n n kar u c u n a bir toplayc y erle

tirerek , hem o rada toplanan O elektrik y k n hem de H ss
n lm t. E nerjinin k o ru n u m u y asa sn a gre, s enerjisi,
toplaycya arpan n parack larn n toplam kinetik enerjisine
eit olm aldr; bu p arack lard an

hzyla harek et eden N tan e

varsa, bu d u ru m d a
H = - m '/N

(E .1)

olacaktr. Ayrca, y k k o ru n d u u n a gre, topla 3 ncda b u lu n an

top lam y k , ona arp an N tan e k ato t n paracnn t m
n n y k n e eit olm aldr:
0 = eN .

(E .2)

( E .l) denklem ini (E .2) y e blersek, bilinm eyen N y o k o lu r ve

u b u lu n u r:
H /Q =

2e

(E .3)

T ho m so n m anyetik sapm ay d a lm t; dola 3 nsyla (B.IO)

denklem inin sa yan n d a grnen nieelii biliyordu. B unu B t L nin
bilinen d e erin e b lerek

1=m

v /e

(E .d)

niceliini bulabilirdi. im di (E .3) denklem ini (E .4 )e blersek,

bilinm eyen m /e d er ve Vyi buluruz:
V = 2 H /0 1 .

(E .5)

B u (E .4 )de y e rin e konabilir, o zam an d a m /e b ulu n u r:

m

2 H /Q

(E .6)

rnein, 2. t p yle elde edilen ilk sonularda, 74. sayfadaki

Tablo 2 .2 de g rld gibi, T hom son u d eerleri bulm utu:

H /Q = 2,8 X 10^ jul/coulom b

1 = 1,75 X 10"'' kg.m etre/s.coul.
B u n lara gre, (E. 5) ifadesi
V = 2 X (2,8 X 1(F)/(1,75 x 10"") = 3,2 x 10^ m /s

deerini ve (E .6) ise

m /e =

2 (2,8 X10)

= 5,5 X10"'^ kg/coul

deerini v erir. B unlar da T h o m so n un 74. sayfadaki Tablo

2.2nin son s tu n u n d a verilen sonularyla (o ld u k a y a k n e
kilde) u y u m iindedir.
K aufm ann k ato t n t p n n kar ucunda b ir toplayc kul
lanm ak y erin e, t p n katotu ve anotu arasndaki V elektriksel
potansiyel ("gerilim ") farknn d ikkatli b ir lm n yapm t.
K atot n parack larn V hzna hzlandrm ak iin bu gerilim
fark kullanlm t; an o ttan getikten sonra, p arac k la r b u V h
zyla sap trm a blgesine giriyorlard. Gerilim , coulom b bana
itir; b u ned en le k ato t n p aracklarn k ato ttan a n o ta hzlan
d rm ad a elektrik alanlar tara fn d an y ap lan i, V gerilim fark
ile paracn e y k n n arpm yd. F akat bu i, ayn zam anda
n p aracklar tarafndan kazanlan kinetik enerjiye de eittir
ve dolaysyla
ni7 = e V

(E .7)

yazlabilir. T h o m so n u n (E .3 )' k u llan arak hesaplad mV V2e

niceliini, K aufm ann b u form lden hesaplayabilm iti.

F Gaz zellikleri ve Boltzmann Sabiti

B u b l m d e seyreltik gazlarn basnc, scakl ve y o u n lu
u arasn d ak i tem el banty treteceiz ve b u b antnn, Avog ad ro varsaym n gereklem ek ve atom ik lein b y k l n
sap tam ak iin nasl kullanlabileceini gstereceiz.

B ir gazm basnc, h erh an g i h ir y zey ze rin d ek i b irim alana

b u gaz tarafn d an uygulanan kuvvet olarak tanm lanr. B u k u v
vet, gaz p arack larn n yzeyle arpm alarm dan o rta y a kar.
S e rt b ir d u v a ra arp an b ir gaz paracnn, b ir t zam an b o y u n
ca d u v a ra sab it b ir F kuvveti uyguladn v arsayarsak. n
c N ew to n Y a s a s n a gre, d u v a r d a paraca a3 m zam an s
resince zt y n d e b ir F k uvveti uygulayacaktr. B ylece p a r a
ck F/m gibi bir ivm eye m aruz kalacak (b u ra d a m paracn
ktlesid ir) ve (F /m ) x t k ad a rlk bir hz deiim ine u ra y aca k
tr. P arack d u v a ra enerji verm ezse, d u v ara a rp tk ta n sonraki
hz, arp m ad an nceki hzndan sadece y n ce fark edecektir,
b y k l k e deil. B u nedenle, d u v a ra d o ru olan y n d ek i hz
bileeni +V ise, arp m adan so n ra hz V olacaktr; bylece h
zn d ak i deiim 2 F d ir ve dolaysyla,
2 v = Ft/m .
D u v a rla arpan h e r parack tara fn d an d u v a ra uygulanan
kuvveti hesap lam ak iin bu sonucu kullanabiliriz:
F = 2m v / t

(F .l)

Bu form l, b u rad a, d u v arla tem asta olduu srece d u v a ra sabit

b ir k u v v et uygulayan b ir p arac k iin tretildi. P aracn d u
v arla arpm as sresince k u v v et deise bile (ki gerekte bu
byledir), aslnda bu form l geerlidir, y e te r ki F bu sredeki
ortalam a k u v v et o larak yorum lansn. B unu kantlam ak iin,
paracn d u v arla tem asta olduu i zam an aral k k k k
alt-aralk lara blnm eli ve b u alt-aralklarn, h er biri yle k
k olmal ki bu srede k u v v et esasen sabit saylabilsin. ikinci
N ew to n Y asasn a gre, h er alt-a rah k ta ktle arp paracn
d u v ard an geriye olan hz bileenindeki deime, du v arn p a r a
ca uygulad k u v v et arp alt-araln sresine eittir. Bu
denklem in h e r iki tarafn n deerlerini t m alt-arah k lar iin
to p larsak , k tle arp d u v a rd a n geriye d oru olan hz bileenin
deki toplam deim enin, y a n i 2m V hin, alt-aralklarn sreleri

nin toplam na, y an i t arp k u vvetin ortalam asna eit olduunu

g r r z. Bu ekilde sonsuz okluktaki sonsuzkk terim leri
toplam ak, in teg ral hesabn kalbinde y e r alan esas fikirdir.
Basnc hesaplam ak iin, belirli herhangi b ir a n d a d u v arla te
m asta olan h e r hzdaki p arack larn saylarn d a hesap etm e
miz g erekir. Bu, paracn hzna baldr; tpk p arack ba
n a ( F .l) kuvvetinin hza bal olm as gibi. Bu karm aklkla b a
a kabilm ek iin, gazn kapatld kabn kenar zerinde b e
lirli b ir A y zey in e dikkatim izi toplayalm ve k ap iindeki tm
gaz parack larn n bu y z e y p arasn a dik d o ru ltu d a aym V
by k l n d ek i b ir hz bileenine sahip olduunu, yarsnn
yzeye d o ru gittiini ve dier y arsn n ise y ze y d en u zak la
tn hayal edelim . Byle bir hayali d u ru m d a gaz tarafndan
uygulanan basnc hesaplayacaz ve d ah a so n ra tm hzlar ze
rinden basncn ortalam asn alarak parack hzndaki dalm
hesaba katm olacaz.
H erh an g i b ir a n d a kabn k en arn d ak i b ir A yzeyiyle tem as
ta olan p arack larn says, b ir T zam an aralnda bu yzeye
arp an p arack larn V says arp h e r b ir paracn yzeyle
tem asta kald f/T zam an kesrine eittir. Bu d u ru m d a, b u y
zey zerindeki toplam kuvvet, h er b ir parack ta ra fn d a n u y
g ulanan ( F .l) kuvveti arp N arp f/T dir. B asn, birim 3nizey e d en k u v v et o ld u una gre; b u radaki basn udur:
p = (2mV/t) X N X (t/T )/A .
B ilinm eyen t zam annn y o k o ld u u n a d ik k at edin; so n u ta u
n u bu lm u oluruz:
p = 2 m V x (N /A T ).

(F.2)

N / A T nicelii, p aracklarn, kabn kenarnn birim yzeyine

b ilim za m a n d a a rp m a o randr.
F ak at p arack larn b u k ap k en a rn a a rp m a oran, N /A T ,
n ed ir? B ir T sresinde k e n a ra arp an paracklar, k e n a ra d o
ru g iden ve ona bu sre iinde arp acak k a d a r y a k n (yani v T

m esafesinde) olan p arack larn t m d r. Dola 3 asyla, k ap k e

narnn b ir A 3Tzeyine T sresi boyunca arp an paracklarn
N sajns, tab am A v e ykseklii v T olan b ir silindirin iindeki
saynn y a n s n a eittir:
N = -nAvT
2

B u rad a n, b u p arac k la n n gazn birim hacm indeki saysdr. 2

arpan gelir, nk varsaym olarak, paracklarn yars k en a
ra d o ru gider, y ars ise k en a rd an uzaklar. Bylece parackla n n birim zam an d a birim yzeye arpm a orannn
N /A T = -n V
2

(F .3)

o ld u u n u g r r z. B unu (F .2 )'d e y erin e k o y arak , k ab n k e n a r

lar zerin d ek i basnc
1
2

p = 2/71V X nV=nmV'

o larak b u lu ru z. D a h a nce deindiim iz gibi, bu sonucun, p a r

ack hzlar zerin d en ortalam asn almalyz. B una gre, b a
sn iin d oru yantm z
p = n m (V'^X,

(F.4)

olacaktr; b u ra d a (v^),,, gaz paracklarnn hznn herhangi bir

bileeninin karesinin ortalam a deeridir.
niceliinin deerini b ulm ak iin, klasik istatistik m eka
niin, e n e rjin in ebl n n olarak bilinen, b ir tem el so n ucuna
gveniriz: D engeye gelmi b ir sistem in h e r serbestlik derecesi,
o rtala m a anlam da.
E = \k T

(F.5)

ile v erilen ayn enerjiye sahiptir. B u rad a T m utlak sfrdan b a

lay arak llen scaklktr, k ise istatistik m ekaniin B oltzm ann

sabiti o larak bilinen b ir tem el sab itid ir ve deeri scaklk iin se

ilen birim e baldr. (O rtalam a anlam na gelen E n in zerinde
ki izgi, zam an zerinden ortalam adr, serbestlik derecesi ze
rin d en deil.) H e r serbestlik derecesi, sistem in toplam enerjisi
ne bam sz b ir k atk salar dem enin tesinde, b ir sistem in ser
bestlik derecesi yle ne kastettiim izi b u ra d a d ab a kesin ekilde
sylem ek bizi k o n u d an ok uzaklatrabilir. B u rad ak i am alar
mz iin, b ir g azn serbest olarak h arek et eden h er paracnn,
toplam enerjiye
j m (v^,+v;+/)
b y k l n e eit b ir katk y ap aca n a d ik k at ekm ek y etecek
tir. B urada V^, y, ve V, herhangi dik d o ru ltu b o y u n ca (r
nein, kuzey, dou ve y u k a r) paracn hznn bileenleridir.
H er paracn hznn h er bileeni, bam sz b ir serbestlik de
recesi olarak nitelenir; bylece (F.5) denklem i bize, serb est ola
rak h arek et eden p aracklardan oluan b ir gaz iin

m V , = mV,

'

= m V

= k T

(F.6)

olduunu syler. EbJm gerekten alr; n k eer fa rk

l serbestlik dereceleri farkl enerjilere sahip olsalard, o zam an
arp m alar y a d a dier etkileim ler, ortalam adan d ah a y k sek
enerjili serbestlik d erecelerinden enerji ekerler ve onu dierle
rin e verirlerdi, ta ki hepsinin ortalam a enerjileri ayn olana dek.
Bu niceliin, y an i serbestlik derecesi bana o rtala m a enerjinin,
scaklkla ilgili esas zellik o ld u u n a d a d ik k at edin. E er iki ay
rk sistem , serbestlik derecesi bana farkl o rtalam a enerjilere
sahipseler ve bu iki sistem tem as ederse, serbestlik derecesi b a
n a d a h a y k se k enerjili sistem den dierine enerji ak acak tr, ta
ki birleik sistem in tm serbestlik dereceleri ay n ortalam a
enerjiye gelene d ek. stersek, h er b ir serbestlik derecesindeki
o rtalam a enerjiyi sistem in scakl olarak tanm layabilirdik, fa-

k at b u n u lm ek k o la j deildir. T arihsel nedenlerle, norm al a t

m osfer basncnda b u zu n erim e noktasyla suyun k ay n am a n o k
tas arasn d ak i scaklk farknn 1/100 u olarak tanm lanan S a n
tig rat y a da Celsius dereceyi (C) scakln bilim sel birim i ola
ra k alm ak neredeyse evrensel hale gelm itir. B oltzm ann sabiti,
scakln b u allm birim inden serbestlik derecesi b an a d
en enerjiye dnm salar. ada lm ler, b u sabitin d e
erini 1,3807 X 10" jul/derece olarak verir. H e r durum da, s
caklk iin hangi birim i kullanrsak kullanalm , (F .5) denklem i
klasik fizikte scakln m utlak sfrna kesin b ir anlam verir:
M u tlak sfr, h er serbestlik derecesinin sfr ortalam a enerjiye
sahip olduu scaklktr. B uzun erim e noktasn sfr alm ak y e
rine m utlak sfr T = 0 alm ak kouluyla. S an tig rat cinsinden l
len scaklklarn, K elvin derece, K y a d a sadece K cinsinden
llm olduklar sylenir. B u lekte buzun erim e nokt^s
273,16 K dir.
im di gene gaz basncna dnelim . (F .6 ) denklem i, h er p a r
acn hznn h e r b ir bileeninin karesinin zam ana gre o rtala
masn v erir. B u n larn hepsi ayn olduundan, gaz p arack lar
na gre o rtalam a alsak da, (F .6) denklem i gene uygulanr. B u
nu n la birlikte, im di zam an ortalam as alm am z gerekm iyor;
n k en erjin in k o ru n u m u n a gre, serbestlik derecesi b an a
den en erjin in serb estlik derecesine gre ortalam as zam anla
deim ez. (Bu, serbestlik derecesi saysna blnm toplam
enerjiye eittir.) D olaysyla, gaz paracklarnn hznn h e r b i
leeni, p arac k la ra gre ortalam as alnm olarak.
-m(v") = - k T
2

"

(F .7)

biiminde verilir. ^ arpanlan birbirini gtrr ve bunu (F .4)de

kullanarak, bu kez
p = n liT

(F .8)

eitliini bu lu ru z. G az paracklarnn m ktlesinin b u ra d a o r

tad an k alk t n a d ik k at edin. Bylece bir Y hacm indeki gaz

p aracklarnn says olan
n V =p V A T ,
belirli b ir V hacim li, p basnl ve T scaklkl t m g azlar iin ay
ndr. Bu, A vogadro varsaym nn dorulanm asdr.
A tom ktleleri, ykleri, y arap lar vs. iin b ir b y k l k l
ei sap tan n cay a dek, fizikiler ve kim yaclar, belirli bir Vha.c~
mi iindeki gaz m olekllerinin saysn salkl o larak hesaplay am azlard . Bu nedenle, (F.8) gaz yasas, olduka deiik bir
y a p d a yazlm t ve genelde yle yazlr. Birim hacim deki gaz
paracklarnn says olan n ile alm ak y erin e, birim hacim de
ki ktle olan p y o u n luu o rtay a atlr, m ktleli gaz parack
lar iin y o u n lu k
p = nm

(F-^)

olarak hesaplanr. A yrca, m ktlesini, gaz m olekllerinin m ole

kl arl )Xile b ir birim atom arl olan b ir m olekle kar
gelen m , ktlesinin arpm olarak ifade edebiliriz:
m = |Jm |

(F.IO)

Y a da ed e er o larak, A vogadro says No, l/m , o larak tanm

landndan,
m = |XdVo

( F .ll)

yazabiliriz. B yleee (F .8) gaz yasas

p =pR T 4l

(F.12)

eklinde yazlabilir; R g a z sabiti adn alr:

R = k/uiy = k N ^

(F.13)

B u rad a esas nokta, m olekl arl bilinen gazlarn basn, y o

u n lu k v e scaklm lerek, R y i hesaplam ann ak b ir y o lu
n u n bulu n m u olm asdr. B u yolla, on dok u zu n cu ynizylda

jRn in 8,5 x 10^ ju l/k g -K deerine sahip olduu tilin ir hale gel
miti. R. bilinince, d i er deiken d e bilinirse, y a B oltzm ann sa
b iti k iin, y a d a ktle m j (veya edeer olarak N ^) iin b ir d e
er b u lu nabilirdi.
rn e in , 1901'de, m unn term odinam ii ile ilgili nl bir
alm ada. M ax P lanck, B oltzm ann sabitini k ~ 1,34 x 10^^ju l/K
o larak hesaplayabilm iti. O te y an d a n , (F.13) denklem ini ve gaz
sabitinin R = 8,27 x 10^ ju l/k g .K lk deerini k u llan arak d a
I /n

1,34x10'*^
8 ,2 7 x 1 0 "

m ,= k / R = --------------^ = 1 , 6 2 x 1 0

kg
^

y a d a edeer o larak
No = 1/in, = 6,17 X lO'-dig
d e erlerin i hesaplam t. A yrca, elektroliz alm alarndan
alnm
F = e/nny -- eNo = 9,63 x 10^ conlom b/kg
farad ay deerini kullanarak, P lanck, elektronun y k n d e h e
saplayabilm iti:
e =

= 9,63 x 10^ x 1,62 x 10"^^ = 1,56 x 10'coulom b.

O n y l sonra, M illikan, elektronik y k n d o ru d an lm n

baarm ve
e = 1,592

10"' coulom b

deerini bu lm u tu . M illikan, faradayn deerini F = 9,65 x lO'^

coul/kg alarak, A vogadro saysn
Ai =
"

= 6,062 XlO^Vkg
1 ,5 9 2 x 1 0 "'

y a d a edeer o larak

Jl = l/No = 1,65 X 10"^^ kg

hesaplayabilm iti. Ayrca, gaz sabitini R = 8,52 x 10^ julAg.K

alarak, B oltzm ann sabitini de hesaplam t:

E nerjinin eblm ilkesi, b ir gazn enerji ieriinin de ba

sit ekilde tah m in in e izin verir. (F.6) denklem ine gre, h er gaz
parac
mV, t mV,. + mV. + I T

'

'

o rtalam a kinetik enerjisine sahiptir. H e r paracn ktlesi m

ise, birim ktleye den enerji
= - A T /m = - R T / u

Bu, gerekte sadece helyum gibi tek-atom lu gazlar iin d o ru

d u r. M oleklleri iki-atom lu olan b ir gaz iin ( 0 2 y a d a N j gibi),
m olekln ynelim ini belirtm ek iin gerekli iki aya karlk
gelen iki serbestlik derecesi d a h a vardr; dolaysyla m olekl ba
na 2

2 /iYk adarlk b ir e k enerji sz k o n u su d u r ve ktle ba

na enerji
=

rn e in , oksijen iin

)Ll =

32'dir; bylece tipik T = 300 K lik oda

scaklnda oksijenin bir kilogram ndaki sl enerji

IX 8,3 X10 X300/32 = 1,9 x 10jul

deerine eittir. Ktlesi bilinen b ir gazda istenen scaklk dei

im ini m eydana getirm ek iin gereken enerjinin lm leri, R
gaz sabitine d e e r bim ek iin b ir b ak a yol salar.

G MiUlkan'm Ya Dam las D eneji

Bu blm de M illik ann y a dam lacklarnca tanan elektrik
3m k deerlerini sap tam ak am acyla, dam lacklarn h arek etle

riyle ilgili lm lerin nasl kullanlabileceini gsterm ek iin

kinci N e w to n Y asasn ve viskozluun S tokesY asas n uygu
layacaz.
B ir y a dam lasnn, elektrik alan y o k k en , sadece y erek im i
nin etkisi altn d a d t n varsayalm . B u dam la, (A.3) d en k
lem ine gre, aaya doru
(G .l)
de erin d e b ir y erekim i k u v v eti hissedecektir; b u ra d a m d a m
lann ktlesi ve g = 9,806 m/s^'dir. D am lann aaya d oru
olan h arek eti, h avann viskozluu ta ra fn d a n engellenecek; y a
ni bu viskozluk, aaya d o ru olan bileeni S tokes Y a sa sy la
verilen
i^vis = - d'TrnaV

(G .2)

gibi b ir k u v v et dou racaktr; b u ra d a 71 = 3,14159..., rj havann

viskozluu adn alan b ir p ara m e tre (ki b u n u n iin M illikan
1,825 X lO nevton.s/m ^ deerini alm t), a dam lann yarap
ve V d am lan n aaya d oru olan hzdr. (G .2) denklem indeki
eksi iareti, b u ku v v etin hza te rs y n d e (burada, y u k a ry a d o
ru ) etkidiini anlatr. B alangta, dam la dm eye baladnda
hz k k t r; dolaysyla ( G .l) , (G .2 )d en d a h a b y k t r ve
dam la aaya d o ru ivm elenir. D a h a sonra, hz arttka,
(G .2 )deki viskozluk k uvvetinin b y kl arta r; b u d u ru m d a
aa d o ru olan n e t k u v v et v e dolaysyla ivm e azalr. S o n u n
d a hz, (G .2 )nin ( G .l ) i tam y o k edecei b ir deere ular; ite
b u n d a n so n ra dam la bu h zla der, a rtk ivm e y o k tu r. D am la
cn e n so n u n d a ulat b u Vj "lim it hz, (G .l) ve (G .2) d e n k
lem lerinin toplam n sfra eitleyerek bulunur:

D am lann p y o u n lu u n u (hacim b am a ktle o lara k ) biliriz, m

ile a arasn d a b ir bantm z d a var; m ktlesi, dam lann 47IaV3
olan hacm i arp p dur:
m = 47lap/3.

(G .4)

(G .4 )n (G .3 )te kullanlm as

0 = 4na^pg/5 - TTlaVo
eitliini v erir ve b u radan dam lacn yarapn bulabiliriz:
9t1V
'4ffP

(G .5)

Bunu (G .4 )te y e rin e koyarak dam lacn ktlesini buluruz:

4/rp
3

(2gpj

(G .6)

Bylece (G .5) ve (G .6)'yi kullanarak, younluu bilinen b ir

dam lacn ktlesini ve yarapn, V lim it hzndan karabiliriz.
im di, b iry ii dam lacnn, sadece yerekim i ve viskozluun deil, ayrca aaya d o ru ynelm i bir i i elektriksel ala
nn d a etkisi a ltn d a h arek et elliini dnelim ; bu elektriksel
alan d a c/ d e erin d e bir elektriksel y k tayan dam lack z e
rinde
(G .7)

Fm = g i i

gibi aa d o ru b ir elektriksel kuvvet bileeni d o u ru r. (B u ra

d a g n u n eksi olduunu varsayalm ; bu d u ru m d a

d e eksidir.

Bu d em ek tir ki elektriksel kuvvet aslnda y u k a ry a d o ru d u r.)

Alan d a vark en , y a dam lacnn ulaaca lim it hz gene, iv
m enin ve dolaysyla dam la zerine etkiyen toplam kuvvetin s
fr olm as k o u lu n d an elde edilir:
0 =

+ ^el,

(G .8)

(G .l), (G .2) v e (G .7 )3n kullanarak, b u n u

O = m g lTlaV + q E
eklinde b u lu ru z ve b u ra d a n dam lack zerindeki y k b u lab i
liriz:
(G .9)

q = (m g + 6TVi\aV)/E

m ve a y b u lm ak iin, h er dam lann nce alan y o k k en dm esi

ne baklm al ve so n ra q y u b ulm ak iin, alan uy g u lan arak d am
lann yk selm esi gzlenm elidir.
B unun nasl ilediini grm ek iin saysal de erleri y erin e
k o y m ad an nce, b u b asit analize (ikisi de M illikan tara ln d a n )
yaplm iki dzeltm eye deinm eliyiz.
lkin, havann k ald rm a etkisi de sz k o n u su d u r. A rkhim edes
zam an n d an beri b ilin m ek ted ir ki, b ir sv ierisine batrlm bir
cisim zerin e uy g u lanan kaldrm a etkisi, cism in arln, cis
m in y e rin i ald svnn arlna eit m ik tard a azaltr. B u rad a
ki d u ru m d a, havann kald rm a etkisi, etkin yerekim i kuvveti
ni, ( G .l) deerinden
c

4;r

3-

= m g - a P,,..g

d e erin e in dirir. (G.-4) denklem ini h atrlarsak g r r z ki, kal

d rm an n t m etkisi tam olarak, denklem lerim izde h er y erd e p
y o u n lu u n u

Petkin P

pKav

(G.IO)

biim inde etkin b ir y o u n lu k la deitirm ektir. O d a scaklnda

ve d en iz-d zey i-a tm o sfer b a sn c n d a h av a y o u n lu u

1,2

kg/m^t r; M illikan'm kulland yan younluu ise 0,9199 x

10^t. D olaysyla denklem lerim izde kullanlm as gereken y o
u n lu k udur:
= 0,9187 X 10 kg/m .

ik in ci dzeltm e ok d ah a k arm ak tr ve sa jsa l o larak d a d a

h a nem lidir. ok k k dam lacklar iin, yani h av a m oleklle
rinin arp m alar aras o rtalam a t serb est y o lu n d an ok fazla
b y k olm ayan dam lack y arap iin, Stokes Y asas tam d o
ru deildir. Bu durum da, dam lacn dolaynda a k an hava, Stok esun varsayd gibi, tam dzgn b ir akkan olarak d a v ra n
maz; fak at b ir dereceye k a d a r serbest hareket eden m olekller
topluluu gibi h arek et eder. Bunu hesaba katm ak iin, M illikan
gerekte f] hava viskozluunu etkin b ir viskozluk ile deitirdi
ve b u nun
( G .l l )

Be,um = ri/(l + A tla)

olarak alnabilecei tahm ininde bulundu; burada A dam lann bo

y u tu n a y a da havann zelliklerine bal olmayan bir sabittir. Ku
ramsal bir hesaplam a A = 0,788 deerini vermiti; fakat Millikan
A = 0,874 deerinin daha iyi sonu verdiini bulm utu; y ani fark
l dam lacklarla llen elektronikyklerin, bu A deeri kullanla
rak hesaplandnda, birbirlerine daha yakn ktklarn grm
t. Damlack yarap a y bulm ak iin (G.5) denklem inde kulla
nlmas gereken etkin viskozite budur. lke olarak, T|^.,| a y a bal
olduundan, a y bulm ak iin olduka karmak bir cebirsel denk
lem zmeliyiz. yi ki Ha ok kktr;

ok y ak n d r ve

bu nedenle etkin viskozluu bulm ak iin (G .l l ) d e a n n dzeltil

memi deerini kullanm ak uygun b ir yaklatrm adr:

\+AL

1 9tiv

(G.12)

[Bu kez b u ra d a iin iine (G.IO) kaldrm a dzeltm esini k ata

rz.] S o n ra b u n u (G .5) denklem inde Tinn y erin e kullanarak
dam lack y arapn

^SiPetk

(G .13)

v e etkin dam lack ktlesini

( .M )
(G .14) o lara k bulu ru z. D a h a so n ra d a (G .9 )dan, k tle ve viskozluk iin etkin d e erler kullanlarak, dam lacn zerindeki
y k hesaplanr;
<? = ( -

+ 67tri,,iiaV)/E.

(G .16)

B u n u n saysal o larak nasl hesaplandn grm ek iin, ABllik an n 1911 tarihli m akalesindeki 16 num aral y a dam lacn
ele alalm . B u dam lacn, elektrik alan y o k k en , 5,449 x 10'*
m/s o rtalam a limit hzyla d t gzlenm iti. Y an (G .IO ) et
kin y o u n lu u n u 0,9187 x 10^ kg/m ^ hav an n dzeltilm em i visk o zlu u n u 1,825 x 10"* nevton.s/m '' ve h av a m olekllerinin I
o rtala m a serb est y o lu n u 9,6 x 10"* m etre alarak, (G .12) etkin
viskozluk
1,825x10'

O^tkl
+ 0,874

X 9,6 X

10^

X.

2x9,806x0,9187x10*
1 9x1,825 X 10 * X5,499 X10"

= 1,759

X lO "' n e v t o n . s / m ^

o larak b u lu n u r. D am lacn y arap ise (G .13) denklem inden

hesaplanabilir:
9 X 1 , 7 5 9 X 0 - ' J 5 ,4 4 9 x 1 0 1

3,188 x

1 0 " m e t r e

2 x 9 ,8 0 6 x 0 ,9 1 8 7 x 1 0 *

(M illikan d a 2,188 x 10" m etrelik b ir d eer bulm utu.) D am la

nn etk in ktlesi, (G. 14) denklem inden
Y

X 0 .9 1 8 7 X 10* X (2,188 x 10^)*

= 4,03 X 10-'^ kg

o larak kar. E = 5 ,178 x 10volt/m etre deerli b ir elek trik ala

n ile, dam lacn ilk y k selm ed e V= -5 ,7 4 6 x 10""' m /slik hzla
y u k a r d oru kt gzlenm iti. (B u ra d a eksi iareti konm u
tu r, n k V aa y n d ek i hz bileeni olarak tanm land ve
dam la asln d a ykselir. Y ani b u ra d a viskozluk k u v v etleri yerekim iyle ayn y n d e etkim ektedir.) A rtk (G .15) denklem inden,
dam lack zerin d ek i elektrik y k
</ = [-(4 ,0 3 X 10-'^ X 9,806)

- (6tix 1,759 X 10 x 2,188 x 10"'=x5,746 x 10-')] /3 ,1 7 8 x 10

= 2,555 X 10"'" couiom b
olarak b u lu n u r. Bu, kendi bana, bize elek tro n ik y k v e r
mez; n k dam lacn ka tane fazlalk elek tro n tadn bil
mek zo ru n d ay z. M illikan bu sorunu, elektrik alann birka
kez ap kapyarak zm t; Alan h er andaki y k selm e
de dam lacn elek trik y k n lm ve bu rdk y k se lm e
lerde y k tek i deiim in, daim a ayn y k niceliinin tam say
k atlarn a y ak n old u unu gzlem lem iti. T m b u v erileri b ir araya g etirerek , M illikan 191 T de, elektronun (1,592 0,003)
X I 0 ''' coulom ba eit b i r e y k n e sahip olduu so n u cu n a v a r
mt. zellikle, ilk y kselm ede dam lacn tad elektron
y k lerin in saysn
- 2 ,5 5 5

10 '

-1 ,6 9 2 X 10"'

: 16,05

olarak hesaplam t. Yani 16 num aral dam lack ilk ykselm ede
m u tla k a 16 elektron y k tayordu. K k uyum azln
(0,05/16 y z d e 0,3), lm enin k k rasgele h atala rn d an ile
ri geldii kolayca anlalabilirdi.
M illikan m deneyindeki en byk tek hata, onun kendi lme
lerinden deil de, havann viskozluu iin imdi bilinenden olduk
a d k b ir deer kullanm asndan kaynaklanm t. T| iin Millikan'n deney yapt scaklkta (23 C) bugn kabul edilen deer
1,844

lO"' nevton.s/m^dir; bu, M illikan'n deerinden yzde 1

dalla fazladr. B u hatay dzeltm ek,

deerim 3m zde 1 e yakn,

dam lack y an ap n 3 izde 0,5, dam lack ktlesini y zd e 1,5 ve

t m 3m k le 3m zde 1,5 artrm aya neden olur. zellikle T|d aki art
dzelttikten sonra, elektronik y k iin MiUikanm 191 Tde bul
duu deer (1,616 0,003) x 10'^ coulom b haline gelir.

H Radyoaktif Bozunum
B u ra d a ra d y o ak tif bozunum un stel yasasn t rete cek ve
b u n u n ra d y o ak tif elem entlerin yalarn kestirm ede nasl kulla
nlabileceini gstereceiz.
B ir ra d y o ak tif elem entin i ]/2 y a n - m r , elem entin herhangi
b ir m ik ta n m n y arsnn b o zu n u m a urayaca zam andr. R ad
y o a k tif elem entin

tan e atom uyla b a la r ve t zam an b ek ler

sek, y a r- m r n t/t /2 kesri k a d a r sre gem i olacak; atom larn

says ^ nin i/t ]/2 kuvvetiyle azalm olacak v e dola 3nsyla kalan
atom larn says aadaki gibi verilecektir;
N --

( H .l)

rn e in , radyum 1600 yllk b ir yar-m re sahiptir; b u n a g

re d ,5 X 10 yl nce o lu tu u n d a yerk rem izd e m evcut olan
rad y u m u n u an d a
10-'
k ad arlk kesri y erk rem izd e h l v ar dem ektir. Bu saynn a
r k k l , b u g n y erk rem izd e b u lu n an rady um un, d ah a
uzu n y aa y an elem entlerin ra d y o ak tif b o zu n u m u n d a retilm i
olm as gerektiine bizi inandrr.
R adyoaktivitede belirli b ir azalm a iin gerekli zam an bulm ak
am acyla bu t r hesap lar tersine evrilebilir. ( H . l ) d en i y i bu l
m ak iin logaritm a kullanm alyz. H erh an g i b ir saynn logarit
mas, b u sa3ny verecek 10 un kuvvetidir (b ir tam sa 3U olmas ge
rekm ez) rnein 10 = 1, 10' =10, lO'^ = 100 v b ... olduundan.

log 1 = o, log 10 = 1, log 100 = 2 ,.... vb.

dir. A yrca 10"' = 0,1, 10"^ = 0,01, ... vb. olm as nedeniyle
log 0,1 = 1, log 0,01 = - 2 ,.....vb.
dir. D ahas, 2 = 10', 5 = lO'*^', .... vb. o ld uundan,
log 2 = 0,3010, log 3 = 0,4771, .... vb.
dir. Ayrca, log x = a ve l o g y = b ise, b u n lar x = 10 ve y = lO*"
dem ek olduundan, x y = lO" x 10 = 10 ve dola 3nsyla
log (xy) = log X + lo g y

(H .2)

log (x /y ) = log X - logy

(H .3)

dir. B enzer olarak

yazlabilir. Son olarak, log x = a dersek, x = 10 dr; x? = 10-'' ve

dolaysyla b u rad an u banty d a bulabiliriz:
(x'> = y lo g X

(H .4)

( H .l) denklem ini zm ek iin, sadece iki tarafn logaritm as

n alm ak gerekir. Bu
log (N/N) = (t/t,)

log f r = - 0,301 o

(t/t,,,)

(H .5)

ifadesini v erir. Szgelii, herhangi b ir rad y o ak tif rnein ba

langtaki y o u n lu u n u n y z d e l e dm esi iin geecek za
man, y ar- m r n kat olarak.
t/t,.

lo g (0 ,0 1 )

-2

-0 ,3 0 1 0

-0 ,3 0 1 0

= GM

k ad ard r.
Bir radyoaktif rnein yan bulm ak iin, sadece eitli ilk
bolluklarn oran bilindiinde bile, gene radyoaktif younluklarn
lm lerini kullanabiliriz. ki izotopa sahip olan bir elem ent d
nelim; bu izotoplar balangta (yani yldzlarda)

= ra

o ran n d a retilm i olsunlar ve imdi bulunm a o ra n la n Ai/Aij = r

olsun. ( H .l) denklem ini h er iki izotopa u_ygulayarak

N,
yazabiliriz; b u ra d a t, ve t2, 1. ve 2. izo to p u n yar-m iirleridir.
Bu iki d enklem in o ram udur:

L ogaritm a alarak
lo g r - !ogr = --------

y a d a iy i zerek
,_

lo g r - lo g r

f Z'

lo g [

i.

bulu ru z, rn e in
X

ve

(H .6)

srasyla 0,714 x 10^yllk ve 4,501

yllk y ar- m rlere sahiptirler;

r o = ( W ^ U )> ^ l,6 5

k ad a r o ld u u n a inanlan bir balang oran ile olum ulardr ve

u a n d a
r = (236u/238u).^j, = 0,00723
bolluk oran ile b u lu n m ak tad rlar. Bu d u ru m d a (H .6 ) denklem i
u ra n y u m u n yan
=

log (0,00725)- l o g (1,65)

_ J __________ L _ l x l o i
" ' i(0,;
-0,714x10 4,501 X 10J 2

o larak v erir. B u rad aki logaritm alarn deerleri

log (0,00723)

2 ,H 0 9

log (1,65)

0,2175

log (1/2)

0.3010

dur; bylece u ran y u m u n yan 6,65 x 10 yl olarak buluruz.

E vrenim iz en az bu y a ta olm aldr.
Bir elem entin y a n - m r n bilirsek, tek tek atom larn bangi
hzla rad y o ak tif b o zu n u m a urayacaklarn hesaplayabiliriz.
B ir rady o ak tif elem entin

tane atom uyla baladm z varsa

yalm ve ok ksa b ir f zam an aral k a d a r bekleyelim . Bu sre

so n u n d a N atom kalmsa, N,) - N atom bozunm u d em ek tir ve
herhangi b ir atom un bozunm u olm a olasl (Ng N)/N(,'dv.
( H .l) denklem ine gre bu.
k s a b ir l s r e s in d e
b o zh in n a olcisl

No

(H .7)

eklinde verilir. B unu hesaplam ak am acyla, herhangi bir say

nn k k kuvvetleri iin v a r olan aadaki genel form l k u l
lanrz;

(H.8)

a* 1 + e(!og a)M

B u rad a M , 0,4343... deerli b ir sa f saydr. (H .8 ) denklem i,

eun yle k k de erleri iin geerli bir y ak lak lk tr ki ^ ile
orantl terim ler gz ard edilir. B u alm, a = 1/2 ve =
alp, (H .7 ) denklem ine uygulayarak, bir atom un i/a'den ok
k k b ir t zam an aralnda bo zu n m a olasln aadaki gi
bi buluruz:
ksa bir t sresinde
bozunma olasl

^](lo,g i)/M
0,3010) f t ]

=(

^^^1

=0,693. 1^

(H .9)

 rn e in , bize ra d y u m u n (t,Q = 1600 3^!) b ir atom u verilmise,

gzlediim iz ilk 1 0

iinde atom un bozunm a olasd

0,6931 X

10
1600

: y z d e 0,-43

t r. [(H . 8 ) denklem ini snam ak ve iidnin nasl hesaplandn

g rm ek iin, denklem in sol tarafnn 1/C kuvvetini alalm. B unu
d ab a derli toplu olarak jle yazabiliriz:
[1 + (log a ) /M ]'* = [(1 4

(log a)/M

B u ra d a = (log a)/A Idir. im di ok kkse, d a ok k

kt r ve (1 +

nicelii e ad verilen b ir lim ite y ak lar

(elek tro n y k y le kartrlm asn). rn e in S = 0,01 veya

0,0001 y a da 0,000001 alarak
(1 .0 1 ) "

= 2,704814

(1 .0 001) "'

= 2,718146

(1.000001) " " = 2,718282

de erlerin i hesaplayabiliriz. Bu saylarn yaknsam as, iyice k
k dlar iin (1 + 5)" niceliinin 2,71828 saysna y ak n b ir li
m ite y ak lat m (k an tlam ad an ) gsterir. Bu lim it iin d a h a k e
sin b ir d e er udur:
e = lim it 5 ^ 0i,in (1 + )"^= 2,718281285.
(1 + )"^ y e y e eit y azm ak
[1 + ( 0 g a ) / M ] " ^ =

= JQ(lage)(los.)/M

so n u cu n u verir. D ola 3nsyla

M = log e = 0,4542944819
;.\

alrz; yle k i

, .mnnl
[1 4 ( lo g a ) /M ] " " 10'^ = a

olur. B u n u n kuvvetini aln ca (H .8) denklem i kar; bylece

bu form l ve M iin alnan deeri dorulam oluruz.]
(H .9 )daki t,y2/0,6931 nicelii b ir b a k a anlam a d a sahiptir:
B u nicebk, ra d y o ak tif elem entin h er b ir ato m u n u n ortalam a
m r d r (t). B u n u grm ek iin, bize b ir rsdyoaktif m addenin
b ir ato m u n u n verildiini dnelim ; b u atom b ir ra d y o a k tif bo
zu n u m a u rarsa, bize d erh al b ir b a k a atom verilsin. Y ar-m re g re ok u zu n b ir T zam an k a d a r beklersek, b u srede gz
leyeceim iz bo zu n u m larn says arp iki bo zu n u m arasndaki
o rtalam a zam an t,. T 'y e eit olm abdr:
B ozunum larn says = T /t ^ .
F ak at bu sre b o y u n ca v a r olan b ir ato m a sahip olduum uzdan,
h erhangi bir ksa t zam an aral n d a b ir b o zu n u m u n d zg n b ir
olasl v a rd r ve bu da b o zu n u m larn says arp toplam za
m an aralnn t/T kesrine eittir:
K sa b ir t s resinde b o zu n u m u n olasl

^p ~

B u n u n (H .9 ) denklem iyle karlatrlm as g sterir ki, an c ak ve

ancak b ir ato m u n o rtalam a m r
C = t,/0,6931 = 1,4427 t,;

(H .IO )

ise, b u iki form l uyum lu olur. rnein, radyum ato m u n u n o r

talam a m r, 1600 yllk y a n - m re eit deil, fa k at 1600 x
1,4427 = 2300 jn la eittir.
B u u y arlar, m atom k tlesini tahm in etm ek iin radyoaktifli
i ku llan m ay a y n elik b ir y n tem ckla getirir. B ir ra d y o ak tif
elem entin y ar- m r n lebildiim izi varsayalm ; szgelimi,
b ir rad 3m m rneinin o n ja ld a radyoaktifliinin ilk iddetinin
y zd e 99,568ine d t n gzleyelim . (H .5) denklem ini ku l
lan arak y ar- m r n
t,,.

_ -0 ,5 0 1 0 x l0 y l _
1600 y!
log (0,99568)

olduu so n u cu n a v a rn z . A y rca bize b u ra d y o a k tif elem entin

bilinen m ktleli b ir rn e in in verilm i o ld u u n u varsayalm
y eterin ce k k b ir rn e k olsun bu, yle ki ra d y o a k tif b o z u
n u m lar te k tek sayabilelim (bunu, rnein, rad y u m d an kan
alfa p arack lar b ir inko s lf r e k ra n a a rp t n d a retilen
k p arlam alarn say arak y ap ab iliriz). K sa b ir t sresince
gzlenen b o zu n u m larn says, tek te k atom larn b o zu n u m u
iin (H .9) olasb arp rn e k te k i atom larn m/flti sayasna
eit olacaktr:
B o zunum lar = 0,693

fim,

(H .11)

(B u ra d a |t atom arl ve m , birim atom arlna k ar gelen

ktledir; bylece |Xm, b ir atom un arldr.) B irim zam andaki
bo zu n u m larn orann lerek ve m, |Xve tj/2 deerlerini bilerek,
bunu, m atom ktlesini y a da edeer olarak, N q = 1/m, Avogadro saysn bulm ak iin kullanabiliriz.

I Atomda Potansiyel Kneji

B urada, b ir atom ekirdeinden belirli b ir u z a k b k ta bu lu n an
y k l b ir p aracn potansiyel enerjisi iin b ir form l t re te c e
iz ve belirli b ir h za sahip b ir alfa paracnn ekirdee en
fazla y ak laab ilece i uzakl k estirm ek iin b u form l k u lla
nacaz.
q e lek trik y k l b ir p arac m q' ynikl b ir e k ird ek ten r
u zak l n d a b u lu n d u u n u d n n . Bu parac n potansiyel
enerjisi, r y e bal b ir nicelik olduunu vurgulam ak iin, V (r)
eklinde gsterilir. V (r)y i b u lm ak iin, paracn, ekirdein
elek trik alan tarafn d an r d en r' y e itildiini kefam zda can lan
drn, d b u ra d a r y e ok y a k n olsun. G idilen uzeddk o k k k
old u u n d an , y o l b o y u n ca k u v v et neredeyse sabit (yaklak r d e
ki d e erin e eit) kalr ve C oulom b Y a sa sy la
23_

olarak verilir. K at edilen m esafe r' - rdir; dolajnsyla alan ta ra

fndan yaplan i F x (r' r ) dir. Bu, tanm olarak potansiyel
enerjideki arta eittir; dolaysyla r', r'ye ok yakn olm ak zere
V (r) - V(r') - F x (d - r)
y a da, b ir bak a deyile,
V ( r ') - V ( r )

yazabiliriz.

-k g g '

( 1. 1)

iareti yaklak olarak eit anlam na gelse de,

(1.1) ifadesi, r' r y e yaklarken, V (r') - V (r)'nin davran iin

kesin b ir ifade olarak anlalm aldr. Bu limitte ( l . l ) in sol y a
n n d a hem pay hem payda shr olsa da, oranlar F y e eit bir
sonlu limite yaklam aldr. Bu limit, genel m atem atikte V (r)nin
trevi olarak bilinir.
( I .l) koulu bize sadece K (r)nin r ile nasl deitiini syler.
(1.1) denklem ini salayan herhangi bir V(r) verilsin; bu n a bir
sabit ekleyerek, ( I . l ) in b ak a bir zm n bulm u oluruz.
V (r)y i saptam ak iin, ek ird ek ten ok uzak m esafelerde p o ta n
siyel enerjinin sfr olduu eklinde olduka doal b ir anlam a
yapabiliriz:
ok b y k r ler iin, V(r) sfra y aklar.

( 1. 2)

Bu iki koul V (r)y i belirtm eye y etecektir. k u v v et arp m e

safe ve kuvvet 1/ri ile orantl olduundan, Vinin 1 /rile orantl
olduunu tahm in edelim:
V (r) = A /r
Bu varsaym snam ak ve A sabitini hesaplam ak iin ( I .l) d en k
lemini kullanalm .
V ir')-V {r)

= A ( n - r ')/ r r '

o ld u u n a d ik k at edelim; b u n a gre

r r
dr. r 'n n r y e yaklat lim itte, sa ta ra f A /r dir; dolaysy
la A =

ise, ( I .l) denklem i gerekten de salanr. (I.2)'de,

1 /rile orantl V(r) iin ak a salanm aktadr. Bu d u ru m d a

zm m zn
V^(r) = ^

(1.3)

olduu so n u cu n a varrz. (1.3) denklem inin ( I .l) koulunu sa

dece y ak lak o larak saladn v u rg u lam a k ta y a r a r var; fakat
r', r y e gitgide yak n latka, yaklatrm snrsz biim de kesin
hale gelir; dolaysyla (1.3) denklem ine, problem im izin kesinlik
le d oru b ir zm olarak baklm aldr. K alkls bu t rd en
hesaplam alar iin icat edilm itir ve kullandm z yntem , kalkl s n y n tem lerin e tem el b ir rnek o lu tu ru r.
q = 2 e y k l b ir alfa parac sonsuzda E enerjisi ile h a re
kete geerse ve q'= Z e y k l b ir ekirdee r k ad a r y ak lat n
d a V hzna sahipse, bu d u ru m d a enerjinin k o ru n u m u n a gre,
balangtaki

enerjisi, V(r) potansiyel enerjisi ile ^ mV'^ ki

netik enerjisinin toplam na eit olm aldr:

c.
2AZe' , I ,
= -------+ - m \r

r
2

( 1 .4 )

rn e in , alfa parac dosdoru ekirdee ynelm ise, (1.4)

d enklem inin V = Oh zm yle verilen b ir r, uzaklnda bu
alfa parac d u rg u n hale gelecektir:
2kZe^
E

(1.5)

A lfa parac y a ta y olarak 10 voltluk bir gerilim farkyla hz

landrlm sa, enerjisi 2 x 10 elektron-volt (nk y k 2 edir),
ya da
2xl0x

1 ,6 x 1 0 - '" = 3 , 2 x 1 0 " jul

olacaktr. (1.5) denklem i ekirdee en fazla y ak lam a uzakln

_ 2 X 8 ,9 8 7 X 10 X Z X g ,6 x 1 0 ''^
3^x10"

= 1,4 X 10"'^ Z m etre

o larak verir. A ltn iin Z = Z9dur; dolaysyla alfa parac e
k ird e in m erkezinden 10'm etrelik bir uzakla k a d a r sokulur;
g erek ten d e ekirdein iine y eterin ce girdi denecek k ad a r e
kirdee nfuz eder.

J Rutherford Salmas
B urada, b ir atom ekirdeinden bir alfa paracnn sal
mas iin R u th erfo rd tarafn d an tretilm i olan form l ele ala
caz ve bu form ln, ekirdein varln d o rulam ak ve y k
n lm ek iin nasl kullanlacan gstereceiz.
Bir alfa paracnn bir atom a doru, saptrlm adnda, e
kirdei b ir b m esafesiyle skalayacak biim de frlatldn v ar
sayn. Bu nicelik, y ani alfa parac ile ekirdek a r 2isndaki
k u v v etler m ucizevi biim de kesilseydi gerekleecek olan, en
fazla y ak lam a mesafesi vurm a param etresi olarak bilinir. kin
ci N ew to n Y asasn h er alfa paracnn h arek etin e uygulaya
rak, alfa paracnn ilk ve son hzlarnn ynleri arasndaki a
olan (|) salm a asn hesaplayabiliriz (ekle bakn).
B u rad a bu hesabn ay rn tlarn a girem eyeceiz; fakat gene de
boyutsal analiz d enen b ir m antkl d nm e yntem iyle son y a-

Bir salm a olaynn em atik izimi,

rlyor.

b vurm a param etresi ile <|) sapm a asnn tanm g

ni ta d o ru etkili b ir biim de yryebiliriz. Bu y n tem u ilkeye

dayanr: H esaplam aya altm z nicelik h e r n e ise, onun d e
eri, ba l olduu dier niceliklerin llm esinde kullanlan bi
rim lere bal olam az. R u th erfo rd salm as, b u y n tem in g c
ne v e sm rlam alarm a iyi b ir rn e k o lu tu ru r.
lkin, (j) salm a asnn bal olabilecei g ird i p ara m e tre le
rin in n eler o ld u u n u dnelim . B u a k esin ekilde b v u rm a
p aram etresin e ve alfa p arac n n ilk V h zn a bal olacaktr.
A yrca, kinci N e w to n Y asas ile C oulom b Y asasdn b irletire
re k g r r z ki, ek ird ek ten r uzak l n d ay k en alfa p arac
nn ivm esi
F _ (2e)(Z e)

(J.l)

d ir ve ek ird ek ten u zaklaan y n d ed ir. (A lfa paracnn y

k n n 2 e old u u n u anm sa 3nn; b u ra d a e elek tro n u n y k d r.
ekirdein y k Z e o larak yazlm tr. m alfa paracnn
ktlesi, e ise C oulom b Y asas'n d a grlen sabittir.) Bylece sa
lm a as k^, 7j, e ve mdya., fakat sadece te k b ir birleim halin
de bal o lacak tr:
2k.Ze^lm
Bu b y k l k ler, b,

(J .2 )

ve (J .2 ), (j) salm a asnn bal olabile

cei y eg n e girdi p aram etreleridir.

(]) d erece y a d a ra d y a n cinsinden llr; dolaysyla deeri,
uzaklklar, zam anlar, k tleleri y a d a y k leri lm ek iin k u lla
nlan birim sistem inden bam sz olm aldr. rnein, hibir he
sap y ap m ak szn biliriz ki, <|) iin yazlacak d o ru form l, (]) =
1/b, (]) = 1/V ya d a (j) = l/b V g ib i b ir ey olm ayacaktr; n k b u
niceliklerin saysal deerleri u zu n lu k ve zam an iin kullanlan
birim lere baldr. rnein, (|), 1 /b y e eit olsayd, b m etre y e ri
ne san tim etre ile lld tak d ird e sadm a as 100 kere da* A lfa parac ve ek ird ek arcisndaki r uzakl (J-2 ) iine alnm am tr; n k r, <|i
nin bal olabilecei giri param etrelerinden biri deildir, o b ir dinam ik deikendir ve
arp m a esn asn d a kinci N ew to n Y asas l y a n n c a deiir.

ha b 3/k kard. D olaysyla mesele, b, V ve ( J .2 ) y i boyutsuz

bir birleim halinde b ir aray a getirm ektir; yani onlardan, uzak
lk, zam an vb. iin kullanlan birim lere bal olm ayan bir birle
im o lu tu rm ak ...
( J .2 ) nin birim i, d o ru d an ( J . l ) den grlebilecei gibi (sa
dece r^yi denklem in sol tara ln a geirin), ivm e arp u zu n lu
un karesin in birim leridir. te y an d a n , ivm enin birim i zam a
nn k aresi b an a u zak lk tr (yani 9,8 m/s^) bylece (J.2 )'n in
birim inin
2k,,ZeVm~ (uzaklk)'V(zaman)^

(J .3 )

olduunu da syleyebiliriz. G irdi pciram etrelerim iz arasn d a za

m an y o k , la k a t V hz v ar ve onun birim leri
V ~ uzaklk/zam an

(J.4 )

dr. Z am an lm ek iin kullanlan birim lerden bam sz bir ni

celik kurm ak iin, ( J .2 ) y i V^'ye blmeliyiz. Bu,
2Z/.eVmV^ ~ uzaklk

(J .5 )

birim ine sahip bir nicelik verir. S onuta, uzaklk y a d a zman

lm ek iin kullanlan birim lerden bam sz b ir nicelik o lu tu r
mak iin, (J .5 )'i girdilerim iz arasn d a tek uzaklk olan 5 vurm a
jiaram etrcsinc blm eliyiz. Bylece unu buluruz;

2Z7.eVmV'^b

(J.6)

V ardm z sonu udur: (j) salm a as ancak girdi p aram etre

lerinin b ir tek bu birleim ine bal olabilir. E deer olarak, bu
banty ters evirip diyebiliriz ki, (J .6 ) birleim i sadece sal
m a asna bal /({])) gibi b ir nicelik o larak ifade edilebilir:
2ZAeVmv'^fc = f(^)

(J.7 )

Bu d u ru m d a v erilen b ir (|) salm a as iin fc((|)) v u rm a p a ra

m etresi

eklinde verilir.
B oyutsal analiz bize /(<|)) niceliinin doas h a k k n d a hibir
ey syleyem ez; fak at b u n u n la b irlik te (J .8 ) iinde R u th erfo rd
salm as h ak k n d a ok fazla bilgi saklam aktadr. rnein, sap
tanm b ir (|) al, szgelim i 90li, b ir salm ayla ilgileniyorsak,
Z e e k ird ek y k n iki k atn a kardm zda v u rm a p aram et
resi de iki k atn a k ar ve alfa paracnn V hzn iki k atm a
kard m zdaysa v u rm a param etresi d rt k a t azalr. Bylesine
az i ile, bu k ad a r ok ey renm ek hi de fena d e il!
R u th erfo rd ek ird ek ten salan alfa paracklarnn y r n g e
lerini hesaplam ak iin N e w to n m ekaniini kulland ve b v u rm a
p aram etresi ile () sap m a asnn birbirlerine
m -

2Z k,

mvrtan((^/2)

(J-9 )

biim inde bal old u unu buldu. Bu, bizim biraz nce boyutsal
analizle elde ettiim iz (J-8 ) genel y ap sn a u y g u n d u r ve f((j)) ni
celiinin
/((|)) = tan ((|)/2)
d e erin e sahip olduu bilgisini de verir. B urada tan", aya
bal nicelik iin trig o n o m etrid e ta n ja n t o larak bilinen bir k
saltm adr; D a r alar 0 ve 90-6 olan b ir dik gen izersek
(yani, b ir as 90y a d a dik" a olan), o zam an tan 0, genin
0 deerli asnn karsndaki kenarnn 909 deerli asnn
karsn d ak i k en a rn a o randr. rnein, h er iki d a r as 45 y e
eit olan b ir dik gende, bu alarn k arlarn d ak i k en a rlar eit
u zu n lu k tad r ve b u n larn o ran l dir, dolaysyla tan 45 = l dir.
Bu d u ru m d a R u th erfo rd form l, (J.9 ), (|) = 90 iin v u rm a p a
ram etresin in
2Zk<

old u u n u syler. Bu, dosdoru ekirdee atlm b ir alfa p a r a

c iin en fazla y ak lam a uzaklnn tam yarsdr.
D ik k at edilirse, d ah a genel olarak, (J .9 ) denklem i, v u rm a
param etresiyle sapm a as a ra sn d a a k la yak n b ir bant verir.
D ik g en ler cinsinden y ap lan y o ru m u n d an ak tr ki, ta n ni
celii, 0 = Oda sfrdan 9 = 90de so n su za kad^r d zg n b ir e
kilde arta r. 6 = 0 iin nin sonsuz olduu grlr, n k ancak
alfa parac ekirdei tam am yla skalad zam an sfr sapm a
m m kn olur; (|) arttka, b d zg n ekilde der, n k d^l^a
y ak n arpm alar d ah a fazla sapm a dem ektir; v e (]) = 180 iin b
sfr olur, nk alfa paracnn tam geri dnm esi iin d osd o
ru ekirdee atlm as gerekir.
Belirli b ir sapm a iin v u rm a param etresini y a d a tersini bil
meyi istem ek yerine, ok ince hir levhaya rasgele v u rm a p a ra
m etreleriyle frlatlan alfa paracklarnn dalm n h esap la
m ak istediim izi varsayalm . Belirli b ir (|) asndan daha b y k
b ir sapm aya uram as iin, alfa parac, levha iindeki bir
atom ekirdeine gre h((|))'den daha k k b ir v u rm a p a ra
m etresine sahip olm aldr. Dolaysyla, t>(<|))yi gelen alfa p a r a
cklar akm na dik kk b ir diskin y arap olarak d n eb ili
riz; yle ki hir alla parac (sapm ayacak olsayd) bu d isk ler
den birini v u racak ekilde atldnda, (|) asndan d a h a b y k
b ir ayla sapar. H er bir disk

71

arp yarapn k aresin e eit bir

etkin alana, yani

a = 71 [h((t))]^

(J.IO )

etkin alanna sahiptir; ite b u n a en az (|) asyla salm a iin te

sir ke siti denir. S ap m a alarnn dalm n bulm ak iin, levha
alannn hangi kesrinin bu diskler tarafndan igal edildiini h e
saplam am z gerekir. L evhann M. ktlesi, tek bir atom un m k t
lesi arp levhadaki atom larn AT saysna eittir; yleyse AT
N = M /m

(J .i)

ile verilir. A^^rca, levhann ktlesi, p y o u n lu u (hacim bana

ktle) arp hacm idir; levhann hacm i ise S y z e y alan ile k a
lnlnn arpm o larak verilir. Bylece
M = pS

(J.1 2 )

dir. stelik, tek b ir atom un ktlesi

m = A /N q

(J.1 3 )

olarak ifade edilebilir; b u ra d a A atom arh, Ng A vogadro sa

ys o lara k bilinen n iceliktir v e 1/JVq b irim atom arl olacak
ekilde tan m lan m tr (l/2Vo = 1,67 x lO^'^ kg). (J .1 2 ) ve (J .1 3 )
ifadelerini ( J . l l ) d e y erle rin e k o y arak , levhadaki atom larn sa
ysn
N = p S e N a /A

( J .M )

olarak yazabiliriz. (])den d a h a b 3 m k alarla salm a iin P((|))

olasl, levhann toplam S alannn, h e r b ir d isk <T((j)) alanl ol
m ak zere, levhadaki a to m lara k arlk gelen N tan e d isk ta ra
fndan k ap atlm a o ran yla verilir;
P (^ ) = Na((t>)/S.

(J.1 5 )

B u ra d a d isklerin h esab a k atlacak lde akm adklar v a rsa

ylr.
( J . 14) denklem ini y e rin e k o y arak g r r z ki, S lev h a alan la
r b irb irlerin i y o k ed er ve
P((\>) = p^JVo a ( ^ ) /A

(J.1 6 )

ifadesini b u luruz. Bu ok genel b ir form ldr, h er t rl salm a

srecine uygulanabilir. rn e in , baz n k leer tepkim elerde (fa
k a t h ep sin d e deil) h erh an g i b ir ad a salm a te sir kesiti O(0),
ek ird e in g eo m etrik enine-kesit alan b y k l n d e y a d a al
tom ek ird ek leri iin 2 x 1

m^ kad ard r. A ltm y ak lak 2 x 1 0 ''

kg/m^ b ir y o u n lu a sah ip tir ve atom arl 197dir; dolaysy

la altn lev h ad an salm a olash, (J .1 6 ) ile

(2 X 10*kg/m^) X X (6 X 10=/kg) x (2 x 10"^ m^)/197 = 12 i

olarak verilir; l (bu radaki tm uzu n lu k lar gibi) m etre cinsinden
ifade edilir, i =10'^ m gibi olduka kaln bir levha iin, sadm a
olasl y zd e 1,2dir. D a h a kaln levhalar iin salm a olasl
bire y ak lar; y an i d isk ler hatr saylr derecede st ste ak
m aya b alarlar ve artk y u k ard a k i tartm a u y g u lan r olm aktan
kar.
R u th erfo rd salmas zel hali iin, cy((|)) tesir kesiti, (J .9 ) ve
(J.IO ) ile
a (^ ) = 47tZ' k Je V m \y [U m ((^/2)]

(J.1 7 )

olarak verilir. D em ek ki bir (jiya d a daha byk bir ayla sal

m ann (J.1 6 ) olasl l/[tan(l)/2| ile orantldr. Bu bantnn
dorulanm as, gerekten de alfa paric zerindeki kuvvetin
uzakln ters-karesiyle orantl olduunu onaylar. ( zellikle
ekirdek y k byk bir hacm e dalm olsayd, te sir kesiti ve
salm a oktshklan ([) as 180 dereceye y ak lark en ok daha
hzl bir ekilde sfra in en li.) A yrca, (J.1 7 ) y i (J .1 6 ) ile birlik
te k u llanarak, salm a olaslnn

ile orantl olduunu g r

rz; tlolaysyla, verilen herhangi bir ada bu olasln ll

mesi, ekirdek y k iin bir deer bulm aya izin verir.
K M o m en tu m u n K o ru n u m u ve P arack a p m a la n
B u rad a m om enlum un korunum u ilkesini betim leyeceiz ve
bu ilkeyi, kafa kafaya arpm ada parack hzlar arasndaki
bantlar incelem ek iin kullanacaz.
En allm haliyle kinci N ew ton Yasas
F = met
olarak bilinir; b u ra d a F, m ktleli bir parack zerine etkiyen
ku v v et ve a bu paraca verilen ivm edir. vme, hzn zam anla
deiim idir ve ktle sabittir; bu nedenle ma, ktle arp V hz
nn zam anla deiim idir;
F = mVnin deiim hz

(K .l)

mV nicelii paracn m o m e n tu m u olarak bilinir. M oncntm ,

V ya d a F g ib i, szgelim i kuzey, dou v e 3n k a n olarak alnabi
lecek b irb irin e dik d o ru ltu b o y u n ca bileeniyle belirlilen,
y n l b ir niceliktir.
M o m en tu m h ak k n d a en nem li gerek, k o ru n u y o r olm as
dr. rn e in , A ve B o larak adlandrlan iki paracn arptn ld n dnelim . Bnin A zerine uygulad ku v v et (K .l) ile
F|A = mAV^nn deiim hz
o larak v erilir ve A n n B zerine uygulad ku v v et
= mBVijnin deiim hz
dr. F ak at nc N ew ton Y asas (etki eittir tep k i) bize

o ld u u n u syler; b u ra d a eksi iareti kuvvetlerin zt y n lerd e ol

d u u n u gsterir. u halde
niy^VAnn deiim hz = -mBVnnin deiim hz
y a da, b ir baka ifadeyle,
+ m|,V|,nin leiim hz = 0
so n u cu n a varlr. Y ani, iki paracn

(K-2)
+ m,jVB toplam m o-

m en tu m u n u n h e r bileeni k o ru n m ak tad r: arpm adan sonraki

deeri, nceki deeriyle ayndr.
im di b u n k afa k afay a arpm aya uygulayalm ; b u ra d a
p arac k la r birb irlerine y ak latk lar izgi boy u n ca arprlar.
Bu b asit d u ru m d a, m om entum un v e hzn sadece bu izgi bo
y u n c a olan bileenleriyle ilgilenm em iz gerekiyor. arp m ad an
nceki ve so n rak i h zlar a y rt etm ek iin, srasyla 0 ve 1 ra
k am larm kullanacaz. B u d u ru m d a (K .2) bize
a Vao

tHeVgo

+ meVg

(K.3)

o ld u u n u syler. B u rad a geerli olm as g erek en b ir b ak a koul

d a h a var: arpm ada p arack lar deim iyorsa, o zam an m o

m entum gibi k in etik enerji d e korunm aldr; y a n i
1

^. 1
^ 1
^. 1
"JaVao + 2 " bV = 2 '''''''' ^2'"'^'

D oal olarak

(K.4)

Vqo ilk hzlar bilinir ve biz Vai, Vm son hzlar

n hesaplam ak isteriz. Bu iki bilinm eyen iin, iki denklem v a r

dr; dolajnsyla genel olarak b ir zm elde edilebilir.
Bu denklem leri zm ek iin, nce (K .3 )den V'bi zlr;
V 'm

(V

a o

a i

(K .5)

V 'b ,

Burada R
(K.6)

R = m Jm ,,
ktle orandr. (K .4 )

iiib/2

ile blp V,,, iin b ulduum uz dee

ri y e rin e k o y arak,
^^AO +

= R

~ ^Al)

= / ? Va , ' + R ' (V a, / - 2VA0 Va , + Va ,=*) +

2 R (V ao-

a i

V^o^

eitliini b u luruz. V|,o^ terim leri birbirlerini g t r r; so n ra h er

iki y a n R ile blerek u bulunur;
Vao'^ = Va,= + ?(V ao' - 2 V

ao

Va, + Va,^) + 2(V a - Va,) Vb.

im di b u n u , Va, bilinm eyeniyle ayn ballk ilikisine sahip tm

terim leri b ir aray a g etirerek dzenleyelim ;

0 = (R + 1) Va,"- 2(RVao Vb) Va, + (R - 1) Vao"+ 2 VaoVbo

(K.7)

Bu ikinci dereceden bir denklem dir ve dolaysyla iki zm e

sahiptir. B u n lard an biri aktr; Va, = Vao in (K .7) nin salan
d kolayca g r l r. B u n u n apak o lduunu sylyorum , n
k bu, arpm^da h ibir eyin olm ad d u ru m u tem sil eder; bu
d u ru m d a k u k u su z en erji de m om entum d a k o ru n u r. B ununla

birlikte, ilgilendiim iz zm bu deildir; biz, son hzlarn ilk

hzlard an far di olduu d u ru m d a k i son h z la n hesaplam ak isti
y o ru z . G ene de, ikinci d erece d en b ir denklem in bir zm n
bilm enin, dier zm bulm aya daim a b y k y ard m olur.
(K .7 )n in sa y a n 1 4 e g re ikinci dereced en ve V^ = V^o iin s
fr olm al v e

terim inin katsays JR + 1 olduundan, o n u aa

daki biim de y az m a k d a m m kn olm aldr:

{R +

1)

2(^RV/^q + Vbo) V + (R l)v,^o^ + 2 v4qVqo

= (R + l)(v -v ,o )(v -u )

(K .8 )

Vai nicelii b u ra d a b ir V deikeniyle deitirilm itir; b u n u y a p

m am zn n edeni de, b u zdeliin sadece (K .7 )y i salayan V4
nicelii iin deil de, i/n in tm deerleri iin geerli olduunu
vu rg u lam ak tr, u y u bulm ak iin,, v h in herhangi b ir tek deeri,
diyelim ki V = 0 iin, sadece b u denklem in h er iki y an n n deer
lerin i eitlemeli 3nz. Bu

(R

+ 2V 'ao ' bo =

(.R +

1 ) A 0

eitliini v erir, v h in (V^odan baka) Vm deeri, (ki bu deerde

(K .8) sfr olur) aka u y a eittir ve dolaysyla
Va, = U = [(R - 1)Va + 2Vbo]/(R + 1)
R nin (K .6) tanm n anm sayarak b u sonu ok d a h a ak olarak
Vai = [(^A - Hb) Vao + 2 mBVBo]/(mA + ^ b)

(K.9)

eklinde yazlabilir. B u n u n (K .5)'de te k ra r y e rin e konm as, di

er son hz verir:
Vbi = [2 i HaVac + (niB - riA)VBo]/(inA + hib).

(K. 10)

z m n iki p arack arasn d ak i sim etrisi b u kez besbellidir:

Vbi> Vai d a-j form lle verilir, fakat Vao> Vbo ile ve
itirilm ek kouluyla.

uib

d d e

 zel b ir d u ru m ylesine sk olarak o rtay a k ar ki, o n a b u ra

d a ayrca deinm eye deer. P ar ack lard a n biri, szgelim i A ,
balangta du rg u n sa, o zam an

V ao

= 0 alm alyz. B u d u ru m d a B

m erm i p aracnn son hz

aZEAv
.
' bo
H+^A^

(K.11)

ve A h ed ef paracnn geri tepm e bizi

(K.12)
D ik k at ederseniz (K .12)'de Vonn katsa 3 ns, (K. l l ) in tersine,
daim a artdr; bylece sezgisel olarak akla y ak n b ir sonu b u
luruz: H e d ef parac, m erm inin ilk hareketine zt y n d e asla
geri tepem ez.
Bu sonular, k itap ta tartlm olan birok keifte nem li rol
ler oynam lardr. te bunlardan b irka rnek:
(1) G az basnc: E er b ir D parac ok d ah a ar b ir A cis
mine arparsa, o zam an onun geri tepm e hz,

m ,/den ok

byk olm ak artyla, (K .l 1) ile verilir. m'nin

y an n d a ih

mal edilebilir olduu durum da, Vu, = -V m k a r;y a n i m erm i p a r

ac, basite ayn hzla fak at ters y n d e geri tep er. Bir de, A
hedefi, b u d u ru m d a (K. 12)nin gsterdii gibi, ibmal edilebilir
b ir hzla geri tep er. A b ir parack deil de, iinde B gibi gaz
paracklarnn hapsedildii bir odann duvar da, olsa ayn so
n u lar uygulanr: E k F de tartld gibi, du v arla k afa kafaya
arpan gaz p aracklar bykl deim eyen hzlarla zt
y n d e geri teperler.
(2) R u th erfo rd salmas: G eiger ve M arsden, 1911de ince
b ir altn levhaya arp an alfa paracklarnn a ra d a srad a tam
geriye doru saldklann gzlem iti. F ak at ( K .l l ) 'e gre, d u
ran b ir A paracna a rp an b ir B m erm i parac, ancak

nicelii eksi, y a n i m^, m ^d an k k ise, ta m geriye do

ru tepebilir (yani Vg, Vaoa zttr). Dola 3nsyla, R u th erfo rd , alfa

paracnn ya. k en d in d en d a h a ar b ir paraca y a da hatr

saylr b ir hzla h arek et eden bir paraca arpt soucina
varm t. kinci olaslkla u ram ak iin u n a dikkat ediniz:
(K .lO )a gre, d a h a h afif b ir h ed ef parackla k a fa kafaya a r
pan b ir B m erm i parac, ancak A parac B'ye doru
(K.13)

A(J

hz ile h arek et ediyorsa*, tam geriye tepecektir. rn e in , bir

alfa parac elektron ktlesinden 7296,3 kez d a h a b y k bir
ktleye sahiptir; yleyse b ir elektrona kafadan arp an b ir alfa
parac, ancak elektron o n a doru alfa paracnn ilk hznn
3647,6 k atn d an d a h a b yk b ir hzla harek et ederse geriye te
pebilir. Bu ylesine olanaksz gr n y o rd u ki, alfa parac
nn, k en disinden ok d a h a a r bir paraca, R u th e rfo rd un
atom ekirdei olarak kim liklendirdii paraca arpm as ge
rektii so n u cu n a varlabilirdi.
(3)

N tro n salm asnda ekirdein g eri tepmesi: C hadw ick

u gzlem de bulunm utu: B erilyum alfa nm na uratldn

d a o rtay a kan nlar, arptklar atom ekirdeklerinin

a4,,+.z4

(K.14)

niceliiyle orantl hzlarla geri tepm elerine neden olurlar; b u ra

d a di|| = 1e y ak n b ir sabit, A ise ekirdeklerin atom arlklar
dr. (K. 12)d en beklem em iz gereken tam d a b u d u r; deiik d u r
gun A h ed e f p arack larn a sabit n hzyla a rp an b ir B mermi
parac, o n lara l/(mB + m j^ ile orantl geri tepm e hzlar v ere
cektir: ki bu da, e er m erm i A^ atom arlna ve hed ef p ara
cklar A atom arlna sahipseler, (K .14) ile orantl dem ektir.
Bund an dolay, C h ad w ick b u lm lerden u sonucu karabilm iti: B erilyum n larn n elek trik e y k s z parack lar, *
** (K .1 3 )teki dey izgiler m utlak deerleri; 3 'ani iaretlerine baklm akszn
celiklerinin byklklerini gsterir.

ni

(K .14) denklem indeki A q sabitine eit ve dolaysyla bire yakn

b ir atom arlna sakip olm aldr. Bu doruydu; n tro n denen
bu p arack lar gerekten de 1,009 gibi b ir atom arlna sa
hiptir.
B uradaki m om entum tartm as, sadece k hzndan ok k
k hzlarla h arek et eden parack lara uygulanr. Einstein
1905'te y k se k hzl paracdrlar iin m om entum tanm nn d e
itirilm esi gerektiini gsterm iti -fakat bu b ir baka kitabn
konusu.

Bll kitapta kallanilan fiziksel birimler

S ayla

K saltm a

N icelik

B irim

U z u n lu k
Z am an
K tle
K uvvet
E nerji
E le k trik y k
E le k trik akm
E le k trik p o tansiyeli
M u tlak scaklk
s enerjisi

m etre
saniye
k ilogram
nev to n
jul
coulom b
am per
volt
K elvin d erecesi
kalori

m
s
29
30
64
41
41
67
217
70

kg
N
J
C
am p
V
K
cal

Bu kitapta kuUarulan baz sabitler

N icelik

Sim ge

D e e ri

2,9979246 x lO" m /s
8 ,987552 X lO N -m /C

Ik hz
E le k tro sta tik sabit

A,

E le k tro n ik y k
E le k tro n -v o lt
F a ra d a y

e
eV
JVe

1,60219 X 10- C
1,60219 X 10 J
96485 C/mo!

A v o g a d ro says

6,0220 X 10 /m ol

Birim atom arl ktlesi

E le k tro n k tlesi
P ro to n k tlesi

TTl^
n ij,

6 - ^ 0 iin (l+ )'''^

X
X

lO 'Mcg
1 0 - kg

1,67265 X 10

"

kg

1,67495 X 10-" kg

N tro n ktlesi
G n e y l
Y e rd ek i k tleek im i ivm esi
K tleekim i sab iti
sn n m ek a n ik edeeri
B oltzm ann sabiti
e v re/a p o ra n

1,6606
9,10963

71

3,1558 X 10" s
9,806 m/s^
6,672 X 10- N.mVkg^
4,1 8 4 J /c a l
1 ,3 8 0 7 x 10- J / K
3 ,1415927

2,7182818

y>
S
G

K A Y N A K : Review o f P a rtid e P ro p e rties R ev.M od.P hys. 52, N o.2, Ksm II (N isan
1980). H e r b ir nicelikteki hata, so n o n d alk ta birden byk deildir.

Elementler
E le m e n t

S im g e

A to m n u m a r a s

H
He
Li
Be
B
C
N
O
F
Ne
Na
MgAl
Si
P
S
c
Ar
K
Ca
Sc
Ti
V
Cr
Mn
1-V
Co
Ni
Cu
Zn
(j
Ge
As
Sc
Br
Kr
Rb
Sr
Y
Zr
Nb
Mo
Tc

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
36
36
37
38
39
40
41
42
43

H id r o je n
H e ly u m
L ity u m
B e rily u m
B or
K a rb o n
A zot
O k s ije n
F lo r
N eon
Sodyum
A lagn e z y u m
A l m in y u m
SilivSyum
bo s lo r
S H 'r
K lo r
A rg o n
P o tiisy u m
K id siy u m
S k a n d iy u m
d ita n y u m
VaUKyum
K ro m
M anganez
I ) c m ir
K o k a l
N ik el
B a k r
in k o
G a ly u m
( CM'manyum
A rs e n ik
S e le n y u m
B ro m
K rip to n
R u b id y u m
S tro n s iy u m
triy u m
Z ir k o n y u m
N iy a b y u m
A ^olib d en
'^beknetyum

A to m a rl
1 ,0 0 7 9
4 ,0 0 2 6 0
6 ,941
9 ,0 1 2 1 8
10,81
12,011
1 4 ,0 0 6 7
1 5 ,9 9 9 4
1 8 ,9 9 8 4 0 3
2 0 ,1 7 9
2 2 ,9 8 9 7 7
2 4 ,3 0 5
2 6 ,9 8 1 5 4
2 8 ,0 8 5 5
3 0 ,9 7 3 7 6
3 2 ,0 6
3 5 ,4 5 3
3 9 ,9 4 8
3 9 ,0 9 8 3
4 0 ,0 8
4 4 ,9 6 5 9
4 7 ,9 0
5 0 ,9 4 1 5
6 1 ,9 9 6
6 4 ,9 3 8 0
.65,847
.68,9.3.32
.68,70
6 S .5 4 6
65,.38
6 9 ,7 2
72,.69
7 4 ,9 2 1 6
7 8 ,9 6
7 9 ,9 0 4
8 3 ,8 0
8 5 ,4 6 7 8
8 7 ,6 2
8 8 ,9 0 6 9
9 1 ,2 2
9 2 ,9 0 6 4
9 5 ,9 4
97

B u ra d a k i a to m a rlk la r '"C a to m u n u n a rl n n 1/12 sin e g re d ir ve C R C H a n d b o o k

o f C h e m i s t r y a n d P h y s ic s , ed . b y R .C .W e a st a n d A l. J .A s tle , 6 2 n d e d itio n (C R C P ress,

1981-82) 'd e n a ln m tr.

E le m e n t
R u te n y u m
Rodyum
P a la d y u m
G m
K a d m iy u m
n d iy u m
K a la y
A n tim o n
T e ll r
y o t
K senon
Sezyum
B a ry u m
L a n tiin
S e ry u m
PrasecKm
N e o d im
P ro m e ty u m
S am ary u m
E v ro p iy u m
G a d o lin y u m
T e rb iy u m
D is p r o s y u m
H o lm iy u m
E rb iy u m
T u ly u m
ite r b iy u m
l itc sy u m
H a f n iy u m
T a n ta l
T u n g s te n
R enyum
O s m iy u m
rid y u m
P la tin
A ltn
C v a
T a ly u m
K u ru n
B iz m u t
P o lo n y u m
A s ta tin
R adon
F r a n s iy u m
R adyum
A k tin y u m
T o ry u m
P r o t a k ti n y u m

S im g e

A to m n u m a r a s

Ru
Rh
Pd

44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
56
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91

Ag
Cd
in
Sn
Sb
l e
I
Xe
Cs
Ba
La
Cc
Pr
Nd
Pm
Sm
liu
Gd
Tb
y
Ho
Er
Tm
Yb
Lu
Hf
Ta
W
Re
Os
r
Pt
Au
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
Fr
Ra
Ac
Th
Pa

A lo n agn'l'i
101,07
1 0 2 ,9055
106,4
1 0 7 ,8 6 8
112,41
114,82
118,69
121,75
127,60
1 2 6 ,9 0 4 5
131,30
1 3 2 ,9 0 5 4
137,33
1 3 8 ,9 0 5 5
140,12
1 4 0 ,9 0 7 7
144,24
145
150,4
151,96
167,25
1 5 8 ,9 2 5 4
162,50
1 6 4 ,9 3 0 4
167,26
1 6 8 ,9 3 4 2
173,04
1 7 4 ,9 6 7
178,49
1 8 0 ,9 4 7 9
183,85
186,2
190,2
19 2 ,2 2
195,09
1 9 6 ,9 6 6 5
2 0 0 ,5 9
2 0 4 ,3 7
2 0 7 ,2
2 0 8 ,9 8 0 4
209
210
222
223
2 2 6 ,0 2 5 4
2 2 7 ,0 2 8
2 3 2 ,0 3 8 1
2 3 1 ,0 3 5 9

E le m e n t
U ra n y u m
N e p t n y u m
P l to n y u m
A m e risy u m
K riy u m
B e rk e ly u m
K a lilo rn iy u m
A y n ta y n y u m
F e rm iy u m
M c n c!e 1y e v y u m
Nol)CVLim
L a v rc n s iy u m

S im g e

u
Np
Pu
Am
Cm
Bk

CF
Es
Fm
Md
No
Lr

A to m n u m a r a s

92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103

A to m a r l

238,029
237,0482
244
243
247
247
251
254
267
257
259
260

Okuma Notlar

D. L. A nderson, The D isco very o f the Electron. V an N ostrand, 1964.

E. N . d a C. A ndrade, R utherford an d th e N ature o f the Atom . D oubleda^, 1964.
R. T. Beyer, ed., Foundations o f N u clear Physics. D over, 1949.
J . B. Birk, ed., Rutherford a t M anchester. Benjamin, 1965.
S ir Ja m e s Cha<iwick, ed., The C ollected Papers o f Ixjrd R utherford o f Nelson O. M .,
F. R. S. Interscience, 1965.
I. B. C<^hcn, ^C onservation and th e C oncept oF E lectric C harge: An A spect of
Philosohpj/ in Relation to P hysics in the N ineteenth C e n tu ry , M .C lagetl, ed.,
Criticcil Problems hi the H istory o f Science. U niversity oF W isconsin Press, 1959.
Frtinldin and New ton. Am erican Philosophical Society, 1956.
j 0 . C ro w ter, The Cavendish L aboratory, J 8 7 4 - 1 9 7 ' d . Science H istory, 1974.
B. D ibncr, O ersted a n d The D isc o very o f Electromagnetism. Blaisdell, 1962.
A. S. Eve, Rutherford: Being th e L ive and L etters o f th e Rt. Hon. L ord Rutherford, O .
M . M acm illan, 1939.
N. F eath er, L ord Rutherford. P rio ry P ress, 1973.
C. C. Gillispie, ed., D ictionary o f Scientific Biography. S crib n ers, 1970.
G. H olton, "Subelectrons, P resuppositions, and the M illikan-E hrenhalt D ispute,
Ilistorical Studies in the Physical Sciences, 9 (1978), 161.
A. J . Hide, The D evehpern en t o f M odern Chom isliy, H arp er & Row, 1964.
A. I. M iller, A lbert Einstein's Special Theory o f Relativity: Em ergence (1905) and
E arly Interpretation (1905-1911). A ddison-W esley, 1980.
Sir M a rk O lip h an t, Rutherford: Recollection o f the Cam bridge Days. Elsevier, 1972.
A. Pais, "Einstein and the Q uantum T heory, Reviews o f M odern Physics, 51 (1979), 863.
"R adioactivitys T w o E arly Puzzles, R eview s of M odern Physics, 49 (1977), 926.
D. R oller and D . H . D . Roller, The D evehpern en t o f the C oncept o f Electric Charge.
H arv ard U niversity Press, 1954.
R. H. S tu ew er, ed., N u clear Physics in R etro sp ect Proceedings o f a Sym posium on the
1930s. U niversity oF M innesota Press, 1979.
G eorge T hom son, J. J. Thomson: D iscoverer of the Electron. D oubleday, 1965.
J . J . Thom son, E lectricity and M atter: The 1903 Silliman Lectures. S crib n ers, 1906.
Recollections and Reflections. G. Bell, 1936.
R. A. R .T ricker, E arly Electrodynam ics: The First L aw o f Circulation. Pergam on
Press, 1965.
C. W einer, ed., H istory o f T w entieth C entury Physics: Course L V II o f The P roce
edings o f the International School o f Physics "Enrico F e rm f\ Academ ic Press, 1977.
E. W hittaker, A H istory o f the Theories o f A eth er and Electricily. T hom as N elson, 1953.
A lex an d er W ood, The Cavendish Laboratory. C am bridge U niversity Press, 1964.
N o tes and R ecords o f the R oyal S o ciety o f London, cilt. 2 7 , no. 1, A ustos 1972. [R ut
h erfo rd zerine O liphant, M assey, F eather, B lackett, Lewis, M ott, O S h ea ve
A dam s tarafn d an yazlm m akaleler].

D izin

A b a m p e r , 53
A b d era, 1
A e p in u s F r a n z U lr ic h T h e o d o s iu s , 19
A d a lk (v is k o z lu k ), 106, 107, 110, 113, 2 2 1 -2 2 7
A k b ( a to m ik k tle b irim i), 161
A k tin y u m , 158
A lfa b o z u n u m u ,
d e s e n le ri, 178
te m e l r a d y o a k til d iz ile rd e , 159
A lk p a r a c k la r ,
a to m a rlk la r, 138
b y k al sa lm a , H 1 - M 8
h e ly u m e k ir d e i o la r a k tan m U n m as, 1 2 9 -1 3 0
h ip e r b o lik y r n g e le r i, 149
k tle /y k o ra n , 128
s a lm a a la r n n l m , 150-151
s a lm a s, 141
A m p e r , 4 1 , 5 3 -5 5
A m p re , A n d r M airie, 6 2 -5 4 , 56
A n d e r s e n , H a n s C h r is tia n , 5 7
A n d e r s o n , C a ri, 185
A n d r a d e , E . N . d a C o s ta , 130
A n g s tr o m , 3
A n o t, 24
a d la n d r l , 101
T h o m s o n u n k a t o t n t p n d e , 34
A n y o n , 101
A r a v e k t r b o z o n la r , 193
A s to n , F r a n c is W illia m , 9 6, 99
A to m ,
b o y u t ta h m in i, 113
e tk in te s ir k e s iti, 150
ilk y o r u m la r , 1-2
k tle le r i, 8 4 , 1 2 4 -1 2 5
p o ta n s iy e l e n e rjisi, 2 3 3 -2 3 6
ta n m , 3

A tom arl, 87-99, 250-252

A v o g a d ro n u n alm alar, 93
belirlenm esi, 161
D a lto n un 1803 deerleri, 88
g n m zd e k i deerleri, 91
izotoplar, 93, 97
tam say k avram , 158, 160-162
A tom ek ird ek le ri, 3,

geri tepm e hz, 168

k efi, 14 I - 153
R u lh o r l'o r d u n y a k la m , 1 41-142
A to m n u m a r a s , 154
b e lirle n m e si, 129
M o s c lc y in l m le ri, 1 5 4 -1 5 7
R u lh e r l'o r d u h e s a p la m a la r, 1,53
A to n c n l a d ire n i , 2
A v o g a d ro sa y s, 93
b e lirle n m e si, 138
e le k tr o n ik y k n l lm e si, 1 13
M i llik a n m h e s a p la m a la r, 2 1 9
A v o g a d ro , A m e d e o , C o n te di Q iia r e g n a , 9 1 , 101
B e c k e r, I I., 166
B e c q u e re l, A n to in e I le n ri, I 18, 125, 128
B e d e, V c n e ra h le , 14
B e rily u m n la n ,
y a p la n d e n e y le r , 1 6 8-173
B e rn o u lli, D a n ie l, ,39
B e rz e liu s , .I o n s J a k o b , 93
B e ta h o z u n u m u ,
a n a r a d y o a k til d iz ile rd e , 159
d e s e n le ri, 178
v e n tr in o s a ln m a s , 182
B e ta p tr a c k la n ,

elek tro n o larak tanm lankr, 128

k tle /y k o ran, 78-81
y k leri, 157
B ethe, 11. A., 190
Bileikler,
d o ru kim yasal form lleri, 91
D a lto n un kim yasal lo rm lleri, 89
D a lto n un sim geleri, 90
Bilim sel gsterim , 9-10
Biot, Je a n -B a p tis te , 62

B la c k e tt, 1>. M . S ., 122

B la k e W illiiiin , 196
B o h r , N ie ls H e n d r ik D a v id , 7 8 , 121, 153, 156, 182, 193
B o ltz m a n n sa b iti,
g a z z e llik le ri, 2 1 2 -2 2 0
M illik a n 'in h e s a p la m a s, 2 1 9
B o ltz m a n n , L u d w ig , 2
B o th e , W ., 166
B o y u ts a l a n a liz , 2 3 6 , 239
B re it, G r e g o ry , 175
B r o w n h a r e k e ti, 84
B r o w n , C . F 174
B u tle r , C . C 191
C . T . R . W ils o n 'in sis o d a s , 105
C a b e o , N ic c o lo , 15, 18
C a m s e le k tr ik , 15-20
C a rlis le , A n th o n y , 9 9
a r p m a , k o r u n u m y a s a la r , 2 4 2 -2 4 8
C a s s e n , B., 175
C a v e n d is h H e n r y , 7, 3 9
C a v e n d is h I^ a b o ra tu v a r, 5
e le k tr o n ik y k d e n e y le ri, 103
E m e t R u t h e r f o r d u n b a v u rm a s , 122
J a m e s M a x w e ll d n e m i, 7 -8
J . J . T h o m s o n u n b a v u rm a s , 8
k a d n la r , 8
k tle s p e k tro g r a f is i, 96
k u r u lu u , 6
L o rd R a y le ig h d n e m i, 8
^ ren ilen m esi, 1 9 3 -1 9 4
C h a d w ic k S i r J a m e s , 122, 166, 170, 182
b e r ily u m d e n e y le ri, 1 5 8 -1 7 3
n tr o n o d a s, 169
C b a d w ic k 'in n tr o n o d a s, 169
C h a m b e r la in , O w e n , 1 87
C h e w G e o f fr e y , 192
C o c k c ro f t, J o h n D ., 122, 176
C o h e n 1. B e rn a r d , 108, 122
C o llin s o n , P e te r , 1 6 -1 7
C o m p to n , A r t h u r H o lly , 182
C o n d o n , E . U ., 175
C o n v e rs i, M ., 1 8 9 -1 9 0
C o u lo m b , C h a rle s A u g u s tin e , 39

C o u lo m b Y a s a s, 4 0 -4 3 , 143, 2 0 3 , 2 0 5 , 2 3 3 , 2 3 7
C o u lo m b , tan m , 41
C o u lo m b u n b u r u l m a te ra z is i, 4 0 , 42
C o w a n , C ly d e , L . J r . , 183
C r o o k e s , S i r W illia m , 26, 93
C r o o k s t p , 2 6
C r o w th e r J . A ., 152
C u r ie P ie rre , 126, 127, 132, 139
C u rie , M a rie S k lo d o w s k a , 126, 1 2 7
e k ir d e k k u v v e tle r in in e le k tr o n d e i to k u u k u ra m , 1 87-190
n iz g ile ri, 7 7 -7 9
D aM , O ., 174
D a lto n , J o h n , 2
a lo n a r lk la r y la ilgili a l m a la r, 8 7 -9 i
a lo m k iillc le riy lc ilgili a l m a la r, 124-125
D a y v , S ir llu m p h r y , 100
D e i to k u k u v v e ti, 171
D e n o k r ilo s , 1 ,8 0
D e ik k u ra m , 1 8 5 -1 8 7
D ira e , P au l A d rie n M a u ric e , 184, 185
D o r n , F rie d ric h E rn s t, 131
D te r o n , 173
D u F ay , C h a rle s -F V a n o is d e C is te rn a y , 15, 2 0 ,4 1
D y n e , ta n m , 31
E h re n h a l't, Fclix , 11 2
liin s te in A lb e rt, 160, 161, 2 4 8
g e n e l g re lilik k u r a m , 31
zel g re lilik k u ra m , 160, 2 4 8
E le k trik ,
a to m c u lu k , 108
b o a lm a s, 2 2 -2 8
d o a s , 14-21
iki a k k a n k u ra m , 16-19
ilk itm e d e n e y le ri, 1 6-16
te k a k k a n k u r a m , 1 8-19
E le k tr ik alan ,
b irim le ri, 4 3
h e s a p la n m a s , 4 6
k a to t n la rn s a p tr m a s , 4 5 -4 8
ta n m , 4 3
v e a la n iz g ile ri, 2 0 3 -2 0 6

E -lek trik iletim i, keFi, 14-15

E le k tr ik k u v v e ti, 5 8 -4 5
t e r s - k a r e y a s a s , 39
u z a k l a b a ll , 3 8 -3 9
y n ,4 1 ,4 5
E le k tr ik potansi^^eli, ta m n , 67
E le k tr ik y k . A y rc a b k z . E le k tr o n 3 m k
a d la n d r lm a s , 18
b ir im le r i, 41
d a lm , 1 2 4 -1 2 5
e le k t r o l it e le k tr ik b irim i, 104
k o r u n u m u , 18
M il i k a n n y a d a m la s d e n e y i, 10 9 -1 1 2
v e a la n iz g ile ri, 4 7 , 4 8
E le k tr o liz ,
a d ti y o r u m u , 100
k e li, 9 9
E le k tr o m a n y e tiz m a ,
k e li, 5 0
k e lin in e tk isi, 5 2 , 5 6
M a x w e ll d e n k le m le r i, 7 -8
z e llik le ri, 5 2 -5 6
E le k tr o n , 3, 4
k a to t n la rn d a , 2 4 -2 8
k a v r a m n k a b u l e d ilii, 81
k e fi, 19-20
k tle /y k o ra n , 5 4
z e llik le ri, 11-12
te m e l p a r a c k o la ra k , 75-81
E le k tr o n - v o lt, 72
E le k tr o n y k ,
M i!lik a n " n l m , 115
l m , 1 0 5 -1 1 5
E le k tr o s a tik b irim le r, 4 1 , 1 1 1 -1 1 2
E le m e n tle r,
a to m a r lk la r , 2
a to m n u m a r a s , 5
e k ir d e k y k , 154
D a l t o n u n s im g e le ri, 9 0
E llis, C . D ., 182
E n e rji, 6 4 -6 6 , 7 1 -7 5 . A y r c a b k z . E n e rjin in k o r u n u m u . K in e tik e n e rji
E n e r jin in k o r u n u m u ,
ilk e si, 7 5
J o u l e n d e n e y le ri, 6 9-71

k a t o t n d e n e y le r in d e , 2 1 0 -2 1 2
v e r a d y o a k tiv ite , 1 3 9 -1 4 0
E ve, A . S 123
E v r e n in b y k p a t l a m a k u r a m , 178

F a ja n s , K 1 67
F a r a d a y , M ic h a e l, 22, 24, 43, 4 4 , 8 3 , 124
e le k tr o liz a r a g e re le ri, 1 02
e le k tr o liz z e r in e a l m a la r, 1 0 0 -1 0 3
F a r a d a y (m o l b a n a y k ) . 1 0 4 -1 0 5 1 1 2 ,2 1 9
F e a th e r , N 122, 168
F e e n b e r g , E u g e n e , 173
F e n n i, E n ric o , 3, 175, 183
F le tc h e r, H a r v e y , 109
k 'lo resaii k, 22
F o to n , 181
I'h-ankliii, B e n ja m in , 16, 17, 18, 19

G a m m a n k r, 130
G a n io w , G e o r g e , 122, 176
G a u s s, K arl F rie d ric h , 66
G a u s s , ta n m , 6 4
G a y - L u s s a c , .J o s e p h L o u is, 8 9 -9 0
G a z ba.siiici v c p a r a c k a r p m a s , 246
G a z sa b iti, 2 1 8
G a z la r,
elck irlc iletim i, 2 4 -2 6
k in e tik k u ra m , 92
ve B o ltz m a n n s a b iti, 2 1 2 -2 2 0
G e ig e r, I la s W ilh e lm , 141, 142, 2 4 6
G c ig e r - A la rs d e n d e n e y le ri, 1 4 1-143, 144-145, 1 5 1 -1 6 3
G e is s le r, .J o h a n n H e in r ic h , 24
G e ll- M a n n , M u r r a y , 192
G e rilim in l m , 7 1 -7 2
G ie s e l, F 128
G ilb e r t, W illia m , 14, 4 9
G ill, E ric , 122
G la z e b r o o k , R . T ,, 8
G o ld s te in E u g e n , 26, 2 6, 2 7, 8 0 , 9 4
G ra m , ta n m , 2 9
G r a y , S te p h e n , 14, 15
G ru m m o n t, G o ttf r ie d H e in r ic h , 22

H a d ro n lar,

4,

191, 192

H a fstad , L. R 173, 174

H a h n , O tto , 179
H a u k sb e e, F rancis, 15
H a v a p o m p ala n , 24
H e ise n b e rg W ern e r, 170
H e itle r, W a lte r, 171
H eljrum , 129
H e rtz, H ein rich , 8, 26-27, 81
H e rz b e rg , G e rh ard , 171
H e y d en b e rg , N ., 173, 175
H iz, 32
H zlan d rclar,
B ev atro n , 187, 189 192
C E R N , X III, XV, X V I, X V II
C o c k cro f-W alto n , 122
F erm ilab , 123
S ik lo tro n , 123
S tan l'o rd L ineer H z la n d rc M e rk ez i (S L A C ), 191, 192
V an d e G raaf, 174, 175
H id ro je n atom u, 81, 83, 97
H ig g s bozonu, 193
H ittro f, J . W 26
H o lto n , G 108, 112
H u y g e n s, C h ristia n , 68

Ik, 3, 8, 22-24, 181-182

Iw a n cn k o , D., 171

k in e tik enerji, 64-66, 207-210

tan m , 64
vm e,
k a to t n larn n sap m asn d a, 37
k a v ram , 28-30
N e w to n u n ik in c i Y a sa sn d a , 28-33
y o n lar, 101-103
iz o to p la r,
a to m a rlk lar, 97
ayrlm as, 98
kefi, 93-94, 95
tan m , 93

v e r a d y o a k tiv ite , 9 4 -9 5
v e y a n - m r l e r , 1 5 4 -1 3 5
iz o t o p l a n a y r m a d a e le k tr o m a n y e tik s a p m a y n te m i, 9 8 -9 9

J o l i o t - C u r i e F r d ric , 166, 168

J o l i o t - C u r i e ir e n e , 166, 167, 168
J o u l e , J a m e s P re s c o tt, 6 8 -7 0
J u l , ta n m , 6 4

K a b a r c k o d a s , 192
K a lilo r n iy a T e k n o lo ji E n s tit s , 8 5 , 192
K a lo ri, ta n m , 70
K a n a l n la r, 94
K a p its a , P y o tr L c o n id o v i , 122, 170
K a n jilm o n , 190-191
K a r tn tr in o , 18,5
K a r ljm lo n , 187
K a to t, 2 4
a d la n d r l , 101
T h o n s o n 'n k a to t n t p n d e , 5 4
K a to t tn p a r a c k la r , B kz. E le k tr o n
K a to t n t p ,
te le v iz y o n , ,55
T lo n s o n n d e n e y le ri, 54
K a to t n la r,
e le k trik s e l sa p m a s, 4 5 -4 8 , 6 1 -6 4 , 199
e n e r jin in k o r u n u m u , 21 0
k a v r a m , 2 4 -2 6
m a n y e tik sap m as, .57-59, 6 0 -6 2
sa p m a s , 5 5 -5 8
s a p m a s n n k e fi, 2,5-28
K a to t n la rn n e le k trik s e l sa p m a s , 4 5 -4 8 , 1 97-199
K a to t n la rn n m a n y e tik s a p m a s, 5 7 -5 9 , 6 1 -6 5 , 2 0 0 -2 0 2
K a ty o n , a d la n d r lm a s , 101
K a u f m a n n , W a lte r , 7 2 -7 5 , 8 1, 128, 2 1 0
K elv in , L o rd . H k z. T h o m s o n , S ir W illia m
K ilo g rtiin , ta n m , 2 9
K ilo g ra m -k a lo ri, ta m m i, 70
K in e tik en e rji,
fo rm l , 6 4
i, 2 0 7 -2 1 0
k o r u n u m u , 65
p o ta n s iy e l e n e rjiy le ilik isi, 6 5 -6 7

K lor, a to m arl,

37

K ozm ik nlar, 72, 87, 186, 188, 190-191, 192

K ra liy e t E n stit s , 100
K u a n tu m ku ram , 121, 153
K u a rk la r, 192-193
K u v v et. A yrca bkz. E le k trik ku v v eti. M a n y e tik ku v v et
alverii, 171
C o u lo m b Y asas, 143
k a to t n larn n sa p m asn d a, 36 -3 7
k a v ram , 29
N e w to n 'un kinci Y asas, 32-33
toplam , 33
K tle,
a rlk ta n fark, 31
k a v ram , 29
v e E in s te in 'in grelilik k u ra m , 160-161
K tle sp ek tro g raf, 96-97
K tle /y k oran,
alfa p a ra ck larn n , 128
genellii, 76
h e sa p la n m a s, 73-74, 200-202
h id ro je n ato m u , 84-85
k a to t n p a r a c k la r, 63
T h o m so n 'u n d e n ey so n u la n , 73-75
K tleekim i, N e w to n 'un k u ra m , 38
L ab o rd e , A., 139
L a rm o r frekans, 78
L a rm o r, S ir J o s e p h , 78
L attes, C . M ., 190
L aw re n c e, E. O ., 72, 176
L en a rd , P hillip, 80, 147
L ep to n lar, 4, 191
L eu k ip p o s, 1, 80
L im it m erk ez teorem i, 142
L ockyer, J . N o rm a n , 129
L o ren tz, H e n d ric k A n to o n , 78, 79
M a c h , E rn st, 2, 81, 108
M a d d e n in ato m ik y a p s, 3
M a jo ra n a , E tto re , 171
M a n h a tta n Projesi, 99
M a n y e tik a lan , 53-55

M a n y e tik u b u k , 4 9
M a n y e tik k u v v e t,
h e s a p la n m a s , 5 8
ilk ta n m la n , 4 8 -5 0
y n , 51
M a n y e tiz m a . B k z , M a n y e tik k u v v e t. E le k tr o m a n y e tiz m a
M a r ic o u r t, P ie r r e d e , 4 9
M a r s d e n , E r n s t, M , 142, 2 4 6
M a r s h a k , R . E ., 190
M a s s a c h u s e tts T e k n o lo ji E n s t i t s ( M T ) , 165
M a x w e ll, J a m e s C le rk , 7 -8 , 41
M a y e r, J u l i u s , 68
M c G ill n iv e rs ite s i, 118-1 19
M e itn e r, L 182
M e k a n ik e n e rjin in sy a d n c b ilirlig i, 6 8 -7 0
M e z o n , 189
M ic h e ls o n , A . A ., 8 5
M illik a n , R o b e r t A n d r e w s , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 145, 193
lo to e le k tr ik a l m a la r, 1 81-182
y a d a m la s d e n e y le ri, 1 0 9 -1 1 3 , 2 2 1 -2 2 7
M o i, ta n m , 9 3
M o le k le r a rlk , 9 2 -9 3
M o le k lle r , 3
M o m e n tu m ,
k o r u n u n y a s a s , 146
ta n m , 146
M o m c n tm u n k o r u n u m u y a s a s , 146
v e p tr a c k a rp m a s , 2 4 2 -2 4 8
M o o r e , A. D ., 80-81
M o rs e , S a m u e l F . B., 5 6
M o s e le y , H . G . J . , 154, 155, 157
M o tt, S i r N e v ili, 121
M o n , 190

N a g a o k a , H a n ta r o , 115
N e d d e r m e y e r , S . H ., 189
N e e d h a m , J o s e p h , 49
N e 'e m a n , Y u v a l, 1 92
N e v to n , ta n m , 3 0
N e v to n /a m p e r .m e tr e , 54
N e w to n , S ir Is a a c , 2, 7, 28
b ir in c i h a r e k e t y a s a s , 32
ik in c i h a r e k e t y a s a s , 2 9 -3 2 , 106, 197, 2 3 7

k iU t\'i'k M ii

k riim , 3 8

iivi'nH'il h a r e k e t y a s a s , 32, 65, \4 6

N e w lo ii'u n h a r e k e t y a s a la r, 2 8
N ie lo ls o n , W illia m , 99
N o lle t, A b b J e a n - A n t o i n e , 16, 22
N t r o n , 5, 4 , 1 6 3 -179
a to m a rl , 2 4 8
b e t a b o z u n u m u , 1 7 6 -1 7 6
e k ir d e k te k i say s, 172
k e fi, 4, 125, 166, 1 70
k tle s i, 173
r o l , 1 7 0 -1 7 1
te m e l p a r a c k o la r a k k a b u l e d ilii, 1 7 3 -1 7 5
v e a to m ik l e k , 9 8
N t r o n s a lm n d a e k ir d e k g e r i te p m e s i, 2 4 7 -2 4 8
N tr in o , 1 8 2 -1 8 4
k tle s i, 183
ta h m in i sa y s, 184
O c c h ia lin i, C . P . S ., 190
O e r s t e d , H a n s C h r is tia n , 5 0, 53, 57
O lip h a n t, S ir M a r k , 121
O r t h m a n n , W ., 182
O s tw a ld , W ilh e lm , 1 0 8 -1 0 9

P a is, A -, 140
P a n c in i, E 190
P a u li d a r la m a ilk esi, 185
P a u li, W o lfg a n g , 182, 1 87
P e r e g rin u s , P e te r , 4 9
P e r r i n , J e a n B a p tis te , 2 7 , 8 4 , 109, 140
P ic c io n i, O ., 190
P io n ( p i m e z o n ) , 190
P ip p a r d , S i r B ria n , 123, 193
P la n c k , M a x , 2 1 9
P la to n , 14, 4 8
P l c k e r , J u l i u s , 2 4 , 2 5
P o ta n s iy e l e n e rji, 6 6 -6 7 , 2 3 3 -2 3 6
P o w e ll, C . F ., 1 90
P o z itr o n , 1 8 4 -1 8 6
P rie s tle y , J o s e p h , 3 9
PrincipicL ( N e w to n ) , 2 8
P r o to n , 3, 4
a d la n d r l , 1 2 4 -1 2 5

 e k ir d e k te k i sa y s, 172
sa lm , 173
v e a to m ik l e k , 9 8
P r o u t, W illia m , 8 0 , 9 7
R a d o n , 132
R a d y o a k tiv ite ( a n a m a d d e ),
a d la n d rl , 126
alfa, 120
b e ta , 120, 1 7 5 -1 7 6 , 183
b o z u n u m r n le r i, 162
d iz ile r, 1 59
k e li, 9 4 , 120, 1 2 6 -1 4 0
R u th e r f o r d v e S o d d y 'n in a k la m a s , 132
ste l y a s a s , 2 2 7 -2 3 3
v e e n e rjin in k o r u n u m u , 139
v e iz o to p la r n o r ta y a k , 9 6 -9 6
y o r u m la n m a s , 1 2 5 -1 4 0
R a d y u m , 126, 134, 138, 22 7
R a m s a y , W illia m , 129, 130
R a s e tti, F 1 7 1 -1 7 2
R a y le ig h , Ix ird , 8
R e in e m si e le k tr ik , 16-20
R e in e s , F re d e ric k , 18.3
R o b s o n , J o h n , ,39
R o c h e s te r , G . D ., 191
R o y a l S o c ie ty , 12, 16, 122, 166
R o y d s , T . D 130
R n tg e n , W ilh e lm K o n r a d , 116
R u m lo r d , C o u n t, 6 8
R u s se ll, A . S 167
R u th e r f o r d S i r E r n e s t, 5, 9, 78, 117, 130, 139, 158, 193
C a n te r b u r y C o lle g e 'd a , 119
C a v e n d is h P ro f e s rl , 122
e k ir d e in b l n m e s i d e n e y le ri, 1 6 3 -1 6 6
e k ir d e in k e li, 1 4 1 -1 4 2 , 1 4 8 -1 5 0 , 2 4 6 -2 4 7
e k ir d e k y k n n l lm e si, 16 1 -1 5 2
g a m m a n la r, 130
h e ly u m d e n e y le ri, 1 2 9 -1 3 0
h e s a p la d a to m n u m a r a la r, 153
M c G ill n iv e r s ite s in d e , 118, 119
n tr o n , 179
p r o t o n u n a d la n d r lm a s , 125
s a lm a fo rm l , 2 5 6 -2 4 2

to r y in n (riK'VL'ri, 1 3 1 -1 3 2 , 133, 158

R udu'i'l'o iv l'u n e k ir d e k p a r a la m a o d as, 165
S a lm a , 141, 1 5 2 -1 6 3 , 2 3 6 - 2 4 2 . A y r c a b k z . G e i g e r - M a r s d e r deneyl- i
S a el k u r a l, 6 3
S a k a ta , S ., 1 90
Sapm a,
e le k tr ik s e l, 4 5 -4 8 , 1 9 9 -2 0 3
m a n y e tik , 5 7 -5 9 , 1 9 9 -2 0 3
e m a tik izim , 2 3 6
S a v a r t , F lix , 52
S e g r , E m ilio G in o , 171, 187
S h a w , W . N ., 8
S c a k l n ta n m v e l m , 2 1 6 - 2 1 7
S k b a l e k ir d e k le r in k a r a r l v a d is i, 1 76-179
S is o d a s d e n e y le ri, 184, 189
S o d d y F r e d e r ic k , 94, 118, 130, 1 3 1-133, 139, 157
S o d y u m s p e k tr u m u , 7 6 -7 7
S o y g a z la r, 132
S p e k t r u m , 7 6 , 129
S p e n c e r , A d a m , 16
S t a n f o r d L in e a r H z la n d r c M e rk e z i, 191, 192
S ta tc o u lo m b , 41
S te v e n s o n , C . E ,, 189
S to k e s , S ir G e o r g e , 1 06
S to k e s Y a s a s, 110, 2 2 1 , 2 2 4
S to n e y , G e o r g e J o h n s t o n e , 8 1 , 8 4 , 103
S tr a s s m a n , F ritz , 1 79
S tr e e t, J . C ., 189
S t r u t t , J o h n W illia m , 8
T a m m , 1. E , 171
T a m s a y k u r a l, 9 7 -9 8
T a u ( le p to n ) , 191
T e le v iz y o n u n k a t o t n t p , 35
T e lg ra f n g eliim i, 5 6
T e m e l p a r a c k la r . B k z . P a r a c k la r
T e r s - k a r e y a s a s , 3 9 -4 1
T h o m p s o n , B e n ja m in , 68,
T h o m s o n , S ir J o s e p h J o h n , 5, 8, 12-13, 3 3 , 94
a to m d n c e s i, 81
d e n e y a r a g e r e le r i, 3 4
d e n e y s o n u la n , 6 0 -6 4
d e n e y le r d e e n e rji b a n tla r, 7 1 -7 5

e le k tr o m a n y e tik s a p tr m a y n te m i, 99
e le k tr o n ik y k d e n e y le ri, 1 0 5 -1 1 3
k a to t n d e n e y le ri, 6, 2 7 -2 8 , 4 8 , 5 7 , 7 9 -8 0 , 198, 2 1 2
te m e l p a r a c k la r , 7 5 -7 6
y e r d e i tir m e fo rm l , 3 6 -3 6
T h o m s o n , S ir W illia m , 7, 8
T o ry u m , 126, 131, 133
T o y u m d iz ile ri, 1 5 8 -1 5 9
T o ry u m e m a n a s y o n u , 131, 133, 158
T o ry u m X , 131, 1 3 4 -1 3 5 , 158
T o w n s e n d , J . S . E ., 105, 107
e le k tr o n ik y k d e n e y le ri, 105
e le k tr o n ik y k l m , 112
T rib o - e lc k trik sra , 21
T r in ity C o lle g e , C a m b r id g e , 12
T s e n g , K u n g - L ia n g , 4 9
T u ve, M e rle A., 173, 174
U r a n y u m , 126, 1 3 4-136
U r a n y u m d iz ile ri, 159
U re y , H a ro ld , 98
s te l g s te rim , 9 -1 0
V a n d e G ral'I h z k m d n c s , 174,

17,5

V a rle y , C r o m w e ll, 2 6
V e k t rle r, 3 2 -3 3
V illa rd , P 130
V o lta , K o n t A le s s a n d r o , 50
V o lt, ta n m , 6 7
V u r m a p a r a m e tre s i, 149, 150, 152, 236
W a lto n , li. 4 . S., 72, 122, I 76
W a n g C h u n g , 49
W a ts o n W illia m , 16, 2 2
W e b e r W ilh e lm , 5 6 , 5 7 , 59
W e b e r /m h 54
W e is s k o p f, V ic to r F ., 1 8 7
W e y l, H e r m a n n , 185
W h e w e ll, W illia m , 101
W ie g a n d , C ly d e , 187
W ie n , W ilh e lm , 94, 9 9
W ils o n , C h a rle s T h o m s o n R e e s , 105, 106
W ils o n , H . A ., 105, 108, 109, 112, 193
W o o s te r, W . A ., 1 82

^ ^ i f'uii', 134
lo z u n u m e risi, 136
s a p ta n m a s , 1 3 6 -1 3 7
v e r a d y o a k t i f b o z u n u m la r n h e s a p la n m a s , 2 2 7 -2 3 3
Y e r e k im i v e p o ta n s iy e l e n e r ji, 6 6
Y e r d e i tir m e y a s a la r , 1 5 7 -1 5 8
Y p s ila n tis , T o rn , 1 87
Y u k a w a , H id e k e i, 187
Y k , B k z . E le k tr ik y k
Y k n k o r u n u m u , 18
Z e e m a n e tk isi, 7 7
Z e e m a n , P ie te r , 7 6 , 7 8 , 79
Z in c ir le m e e k ir d e k te p k im e s i, 179
Z w e ig , G e o rg e , 192