121

H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130

H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

HALVETLK VE ANADOLU ALEVL LKS

EREVESNDE PR AHMET EFEND AHFADINA GENEL
BR BAKI
Yrd. Do. Dr. Hulusi YILMAZ
Nevehir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
h.yilmaz@nevsehir.edu.tr
ZET
Halveti ve Safevi tarikatlar silsileleri itibariyle brahim Zahid Gilanide
birleerek Hz.Aliye dayanmaktadr. Her ikisi de Ehl-i Beyt sevgisini dstur
edinmitir. Osmanl Devleti, Safevi Devletinin Anadoludaki Kzlba Trkmenler
zerindeki nfuzunu krmak iin Halveti tarikatna zel ilgi gstermitir. Bu ilgi
gerei Halveti tarikat hem Snni akideye uygun davranmaya hem de Kzlbalar
kazanmak zere hareket etmeye almtr.
Pir Ahmet Efendi gnmze kadar hem Snnilerin hem de Alevilerin itibar
ettii Halveti tarikatna mensup tasavvuf erbaplarndandr. Tasavvuf hilafeti ald
ahsiyetlere bakldnda ve olunun mft olduu dnldnde Snni akideye
bal olduu grlr. Ama ayn Pir Ahmet Efendinin trbesinde Hz.Ali ve Hac
Bekta Veli isimleri yazldr. Trbesi etrafnda cem trenleri yaplr ve talipleri olan
Alevi kyler vardr. Pir Ahmet Efendi, Halveti tarikatnn siyaset gerei stlenmi
olduu grevi baaryla yerine getirmi tasavvuf erbaplarndan biri olarak
dnlebilir.
Anahtar Kelimeler: Halvetilik, Alevilik, Pir Ahmet Efendi
ABSTRACT
Halveti(Khalwati) and Safevi( Safavid) tariqasunites in brahim Zahid
Gilani and are based on Ali according to their family tree. They both considered the
love of Ehlibeyt as a rule for themselves. Ottoman Empires how ed very much
interest in Halveti(Khalwati) tariqa with the aim of decreasing the influence of
Safevi ( Safavid) on Kzlba (Red Head) Turkmens in Anatolia. Due to this interest,
Halveti ( Khalwati) tariqa both started to behave with respect to Sunni doctrine sand
tried to acquire Kzlba(Red Heads).
Pir Ahmet Efendi is one of the mysticism masters related to
Halveti(Khalwati) tariqa which has been respected by both Sunni people and Alevi
people until today. After examining the people from whom he took religious
knowledge and considering that his son was a mufti, it is understood that he was
committed to Sunni doctrine. On the contrary, the names of Ali and Hac Bektas
Veli are written on his tomb. Around his tomb, cem ceremonies are made and there
are Alevi villages which are willing to them. Pir Ahmet Efendi can be considered as
one of the mtysticism masters who successfully completed the mission which was
supported by Kahlwati tariqa politically.

122
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

Keywords: Khalwati, Alevism, Pir Ahmet Efendi

GR
Pir Ahmet ve ahfad dini-sosyal evresi ile tetkik edildiinde
karmza renkli bir tasavvuf kimlii kmaktadr. Ailenin tamam Halveti
tarikatnn halifelerindendir. Pir Ahmet Efendi hakknda yeterli bilgi olmasa
da sohbetleri ile n yapm bir kiidir. Dnemin ileri gelenlerinin sohbetine
katld nemli bir ahsiyet olup pir unvann bu vesile ile ald
dnlmektedir. Hem Karamanl Cem Seyyahtan hem de Koca Mustafa
Paa eyhi Snbl Sinandan tasavvuf hilafeti almtr. Olu eyh Beir
Merkez Efendi halefelerinden olup mutasavvf olduu gibi alim, mfessir ve
muhaddistir. steyenlere dini ilimlerde ders verir, isteyenleri de lednni
ilimlerle irat ederdi. Torunu Ahmet b. Beir Ktahyada uzunca bir dnem
mftlk yapmtr. Dneminde ilmiye ierisinde nemli bir mevki olan
mftlk yapmasna bakldnda, ilm seviyesinin yksek olduuna
hkmedilir. Ailenin en tannm ahsiyeti Sunullah Gaybi ise gerek mensur
eserlerindeki ilm kiilii ve gerekse iirlerindeki din ve tasavvufi
muhtevaya hkimiyeti, onun ok iyi bir eitim geirdiinin en nemli
iaretidir. Arapa ve Farsaya vakftr. ki ayr silsileye mntesiptir. lki
Ktahyal Mslihiddin Efendi ile Halvetiyyenin Sinaniyye koluna; ikincisi
de eyh brahim Efendiyle Bayrami Melamiliine mntesiptir. Asl eyhi
ise Olanlar eyhi brahim Efendidir (Kemikli, 1998: 281-296).
Yukarda ad geen sufilerin statlerine bakldnda Snni akidenin
ngrd bir Mslmanlkla mecz olmutur diyebiliriz. Fakat hemen
belirtmeliyiz ki aada vereceimiz rnekler, ayn tasavvuf erbaplarn
Alevi Mslmanlkla da vasflandracamz trdendir.
Pir Ahmet Efendinin trbesi Alevilerce ziyaret yeri kabul edilir.
obanl Ky Pir Ahmet Efendinin talipleridir. Kyllere gre Pir Ahmet
Efendi Anadoluya gelen Horasan Erenlerinin soyundan bir velidir.
Saysz kerametlerinden bahseden kyller, yllardr Pir Ahmet Efendinin
trbesinde kazan kaynatr, cem ayinleri yaparlar. Trbede Hz. Ali ve Hac
Bekta Veli isimlerinin yazl olmas da bu ztn bir Alevi mridi olma
ihtimalini kuvvetlendirmektedir (www.karacaahmet.com/Content.ASPX/7
/98/battal-gazi-dergah).
Ayrca, Pir Ahmet ahfadnn Bayrami-Melami merep olmas
(Kemikli, 1998: 281-296), onlarn vahdet-i vcudcu bir tasavvuf anlayna
sahip olduunu gsterir. Fakat vahdet-i vcudcu tasavvuf erbaplar yaratanyaratlan ikiliindeki o ince izgiyi her zaman koruyamam bazen vahdet-i
mevcuda kaymlardr. eyh Bedrettinin Varidatnda ksmen grlen bu
anlay onun idamna vesile olurken, Melami merepli birok tasavvuf
erbab da bu kt sondan kaamamtr. Sunullah Gaybinin mridi

123
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

Olanlar eyhi brahim Efendi de onlardan biridir. Vahdet-i mevcud

anlayna sahip olan brahim Efendi, zndk olduuna karar verilerek, idam
edilmitir (Ocak, 2003: 274). Gaybi, eyhinin idamndan sonra Ktahyaya
dnm, o da eyhi gibi zndklkla itham edilmekten kurtulamamtr.
Ancak, kendini savunma amal yazd Hud Rabbim risalesinde itikat ve
ibadet asndan Ehl-i Snnet vel-Cemaat olduunu aka belirtir
(Kemikli, 1998: 281-296). Bu, hocasnn urad akbetten kamak iin
takiye olabilecei gibi gerein ifadesi de olabilir.
SAFEV VE HALVET TARKAT MENE
Bir mutasavvf ailenin hem dini ilimlerde yetimi olup, Snni
akideye uygun olan Halveti tarikatna (Kkda, 2005: 348) mensup
olmas, hem de devletin zndklk itham ile devaml gzaltnda tuttuu
Bayrami-Melamilii ile anlmas ve dahi Alevi-Bektai zmre tarafndan Pir
Ahmetin mrit kabul edilmesi, saygnlna hrmeten meknnda cem
yrtlmesi, bir arada grmeye alk olmadmz bir durumdur. Ancak,
tasavvuf tarihi biraz incelendiinde bu konuda bize yardm edecek deliller de
yok deildir. Alevi ve Snni Mslmanl bir arada barndrabilecek
tasavvufi bir anlay iin siyasetin tasavvuf zerindeki tasarrufuna bakmak
gerekir. Osmanl Devletinin Safevilerle olan ilikisinde Safevi Devletinin
Anadoludaki Kzlba Trkmenler zerindeki nfuzunu krmak iin yine
ayn tarikattan gelen Halveti tarikatn siyaset gerei Kzlba Trkmenleri
kazanmak iin kullanmtr. Halveti ve Safevi tarikatlarnn silsileleri
brahim Zahid Gilanide birleerek Hz. Aliye dayanmaktadr. Her ikisi de
Ehl-i Beyt sevgisini dstur edinmitir. Muhiddin bnl-Arabinin fikir ve
dncelerinden kaynaklanan eitli grleri ihtiva eden vahdet-i vcud
grn aksettirmektedirler. Vahdet-i vcud gr farkl tarikat
evrelerinde eitli uygulamalar ile dikkati ekmitir. Nitekim Halvetilik
varln birlii anlay ile Snni akideyi birletirmi olduundan Snni bir
tarikat olarak anlmaktadr. Fakat tarikatn baz kollar Glenilik gibi
Melametilie (Ocak,2003:313) ya da Ruenilik gibi Kalenderilie kaymtr
(Ocak, 1999: 198).
brahim Zahid Gilanide Zahidiyye adyla anlan tarikat, ondan
sonra eyh Ahi Muhammed Harezmi(.1378) ile Halvetiye adyla devam
ederken, eyh Safiyyddin Erdebili ile Erdebiliyye ya da Safeviyye eklinde
yeni bir kola ayrlr. Tarikat silsilelerinin ortaya k muhtemelen
tarikatlarn olumaya balad XIII. yzyldan sonradr. XIII. yzylldan
VII. yzyla kadar kronolojik hataya dmeden bir silsile oluturmak zordur.
Nitekim Halvetiye silsilesinin XVI. yzyldaki grnmnde Hz.Aliden
(.661) sonra Hasan El-Basrinin(.728) yer almas tarihen mmkn
grnmemektedir. Halveti silsilesinin XV. yzyldaki grnm ise daha
bakadr. Hz.Aliden sonra Oniki mamlarn isimleri bulunmaktadr. Halveti

124
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

silsilesinde ilk dnemlerde var olan ehlibeyt imamlar zamanla

zikredilmemitir. Bu durum ile Safevilerin bir tarikat olmaktan kp, devlet
halini almalar arasnda ezamanllk gzlenmektedir(Akar, 1999:535-563).
lk zamanlar sosyal tabanna Ehl-i Beyt imamlarnn itibarn kullanarak
ulaan Halvetiye Tarikat XVI. yzyldan itibaren, Osmanl Devletinin
himayesinde ayn kitleye farkl bir silsile zinciri ile ulamaya almtr. Bu
deiiklik, nfuz edilmek istenilen Kzlba kitleye uygun dmemekle
beraber uygulanan propaganda ksmen baarl olmutur. Kprlnn
ifadesiyle, Halvetilik, alevi temaylatn havi olmakla beraber ehl-i snnet
dairesinden kmamak iin fevkalade byk bir itina gsteriyordu ve
Btnilerin, Erdebil sufilerinin propaganda usullerini kullanmalar
dolaysyla ok hzl yaylyorlard(Sava, 2002:145).
Halvetiye Silsilesinin XVI. Yzyl Halvetiye Silsilesinin(ilk on
Grnm
ismi)*XV. Yzyl Grnm
1. Hz. Muhammed (s.a.v)
1. Hz. Muhammed (s.a.v)
2. Hz. Ali (.661)
2. Hz. Ali (.661)
3. Hasan bin Yesar el-Basri (.728) 3. Hz.Hasan ve Hseyin
4. Habib el-A'cemi
4. Hasan bin Yesar el-Basri (.728)
5. Davud et-Tai (.782)
5. Habib el-A'cemi
6. Ma'ruf Ali el-Kerhi (.815)
6. Davud et-Tai (.782)
7. Seriyy's-Sakati (.867)
7. Ma'ruf Ali el-Kerhi (.815)
8. Cneyd el-Badadi (.91O)
8. Zeynul Abidin
9. MimadDineveri (.912)
9. Muhammed Bakr
10. Muhammed Dineveri (.951)
10. mam Cafer Sadk
11. Muhammed el-Bem (.990)
11. mam Musa Kazm
12. Vecihuddin137 (.1050)
12. mam Ali Rza
13. mer el-Bem (.1094)
13. Maruf Kerhi
14. Ebu NecibShreverdi (.1201)
15. Kutbuddin el-Ebheri (.1225)
16. Muhammed Sincanil
17. ehabeddinTebrizi(.1302)
18. brahim Zahid Geylani (.1305)
*Mustafa Akar bu silsile bilgisine aadaki kaynaklardan ulamakla birlikte tam
metni vermemitir. Yusuf Sinan Efendi, Menakb- erif, vv.2b-3a, Flal, Ethem
Ruhi, mamiyyeias, Ankara 1984, s.160-168.

125
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

brahim Zahid Geylani (.1305)

HALVET TARKATI
19. Ahi Muhammed (1378)
20. mer Halveti
21. Pir Ahi Mirem (.1409)
22. Hac zzeddin Halveti (.1424)
23. Sadreddin Pir mer Halveti (.1455)
24. Seyyid Yahya irvani (.11463-64)
25. Pir Muhammed Erzincani(.1464)
26. Taceddin Kayseri (.1455-56)
27. AlaaddinUaki
28. AhmedMarmaravi (.1504)

SAFEV TARKATI
19. Safid-Din shak
20. Sadred-Dn Msa
21. Hoca led-Dn li
22. eyh brahim
23. eyh Cneyd
24. eyh Haydar
25. Sultn Ali Mirza Sfev
26. ah smail Hatai
27. ah Tahmasb

Tasavvuf tarihisi Triminghama gre Snni bir tarikat olarak

balayp, zamanla ii bir karakter kazanan Safeviye Tarikat, ayn kkten
ayn tarihlerde ortaya kan Halvetilik ile ikiz kardetir (Akar,1999:535563). Safevi Tarikatnn Azerbaycan, ran ve Anadoluda oynad sosyopolitik rol Halevetiliin geliimini derinden etkilemitir.
SAFEV TARKATI VE BLGENN SOSYO-POLTK
DURUMUNA ETKLER
Safevi Tarikatnn Anadolu halkyla olan ilikileri, tarikatn
kurucusu eyh Safiyddin dneminden itibaren balar, bu devirde, zellikle
Anadolu ve Iraktan Erdebile ziyaretilerinin olduu bilinmektedir
(Kkda,2005:337, Dedeyev, 2008: 205-223).
Osmanl Devletiyle Safevi Tarikat arasnda ilk cidd temaslar, eyh
Hoca Ali ile balamtr. Safevi Tarikatnn yeniden yaplanmas, deiime
uramas da bu dnemde gereklemitir. Bu zamana kadar Snni izgide
olduklar bilinen Safevilerin iileme ynndeki faaliyetleri, esasen eyh
Hoca Ali zamannda ortaya kmtr(Sava, 2002: 17). eyh Safiyddinin
Amasyada faaliyet gsteren Anadoludaki en tannm halifesi, Malatyada
medfun olan Abdurrahman Erzincani bu dnemde Safevlerin itikad
deiiklie uradn yle ifade etmektedir:Tife-i Erdebilyye imdiye
dein gayetle ver ve takv ve hsn-i akde zere iken hlen eytn- bed
kemn anlarn sudruna duhul ve dim-y fside gibi urukuna hull idp
tarka-i eslfdan ihrc ve izll eyledi. Ayrca bu bilgi, 14. yzyln sonlar
ve 15. yzyln balarnda bile Anadolu ile Erdebil arasnda gidi gelilerin
sk bir ekilde devam ettiini gstermektedir (Kkda, 2005: 334).

126
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

eyh Hoca Alinin tarikata bir takm farkl boyutlar kazandrd bu

dnemde Timur(13701405)un Azerbaycan ve Anadoludaki hkimiyet
kurma igalleri sryordu. Safevi eyhlerine byk sayg duyan Timurun,
Anadolu dnnde(1404) eyh Hoca Ali ile grmesi, tarikattaki
deiimin hzn biraz daha artrmtr. yle ki Timur, kyleri ile birlikte
Erdebili Safevi Tarikatna vakfederek, bir nevi eyh Hoca Aliye bu
blgede zerklik tanmtr. Ayrca Timur, Anadoludan gtrd yaklak
30 bin esiri, eyhin isteiyle azad ederek esirleri onun ihtiyarna brakmtr.
Bu durum Osmanl-Safevi Tarikat ilikilerinin temellerini de oluturmutur.
Zikredilen esirlerin bir ksm Erdebilde kalrken dier ksm Anadoluya
dnm, Safeviler adna faaliyet yapmaya balamlardr. Safevi
Tarikatnda Trk mrit saysnn artmasda bu dneme tesadf etmektedir.
Bu Anadolu Trkleri sayesinde Safevi Tarikat, Osmanl Devletinde
yaylmaya balamtr. Bu yzden olsa gerek, Osmanl Sultanlar
heryleraakesiadaltndaErdebiledeerlihediyelergndermilerdir
(Dedeyev, 2008: 205-223).
ilemi Safevi Tarikatnn Anadolu ve Osmanl Devletinde cidd
bir ekilde yaylmas esas itibariyle eyh Cneydin buralara seferiyle
balamtr. eyh Cneyd, 1447de devlet kurma niyetini aa vurunca,
amcas eyh Cafer ve Karakoyunlu Sultan Cihan ah tarafndan dlanarak
Erdebilden kovulmutur. eyh Cneyd, Anadoluya gelerek Osmanl
Sultan II. Murada seccade, Mushaf ve tebih gndermi, Kurtbelinde
oturma izni istemitir. eyh Cneydin aktif siyas faaliyetinden haberdar
olan II. Murad, Bir tahta iki padiah smaz cevabyla, eyh Cneyde
olumsuz yant vermitir(Hnz, 1992: 17).
eyh Cneydin Anadoluda ki siyas faaliyetleri Osmanl
Devletince dikkatle izlenmekte idi. zellikle Uzun Hasanla olan yaknlk ve
akrabalk ilikisinden sonra Osmanl ynetimi, SafeviTarikatyla arasndaki
ba tamamyla kopararak her sene Erdebile gnderilen Cera akesinin
gnderilmemesine karar vermitir. Bylece tarikata yaplan madd desteini
ekerek Safevilerin siyasileme projesine tepkisini bildirmitir(Dedeyev,
2008: 205-223).
eyh Cneydin Anadolu seferi, Safevi Tarikatnn bu blgede
genilemesi iin bir altyap oluturmutur. Bu alt yap sayesinde, Safevi
eyhleri Anadolu Trkleriyle ilikilerini gn getike pekitirmilerdir.
eyh Cneyd, Akkoyunlu sarayna snncaya kadar yaklak sekiz sene
Anadolunun eitli yerlerinde propagandasn yaparak 20 binden fazla mrit
edinmitir. Bunlardan, 12 bini 1459da Erdebile giderek, eyhin yannda yer
almtr. En son, Karakoyunlu Devleti kontrolnde bulunan Erdebilde
baarl olamayacan anlaynca, irvanahlar Devletini hedef alm
ve1461de burada ldrlmtr(Dedeyev, 2008: 205-223).

127
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

eyh Cneydin lmnden sonra dnyaya gelen olu Haydar eyh

olarak tayin edilmitir. Bundan sonra, Safevi Tarikatnn propagandasn,
Haydarn etrafnda toplanan Anadolu Trkmenleri yapmaya balamtr. Bu
halifeler, bir mddet Erdebilde kalp, tarikatn ileyi eklini rendikten
sonra, aldklar talimatlar zerine memleketlerine dnerek faaliyetlerini
srdrmlerdir(Dedeyev, 2008: 205-223).
eyh Haydar, tarikat iinde yeniden yaplanmaya gitti. Bir taraftan
tarikat eyhlii yaparken, dier taraftan mritleri silahlanmaya balam;
Safevi mritlerinin tarikata has niformay andran on iki krmz dilimli
Haydar ta olarak adlandrlan sarkl klh giymeleri de bu dnemde
gereklemitir. eyh Haydarn devlet kurma yolundaki faaliyetlerinden bir
dieri de sultanlar gibi kendine zg tura eklinde mhr kullanm
olmasdr(Hnz, 1992: 69).
ah smaille birlikte Safevi Tarikat Osmanl topraklarnda tekrar
harekete gemi ve her taraftan Safevi mensuplar yeni parlam eyhlerine
varmak iin Azerbaycan taraflarna g etmeye balamtr. 1500n yaznda
Erzincanda bulunan smailin safna 6 binden fazla Osmanl tebaas olan
Ustaclu ve Bozok Trkmeni katlmtr. Bunlar sayesinde nce irvanah,
daha sonra da Sultan Elvend yenilmi; Akkoyunlunun yerine 1501de
Safevi Devleti kurulmu, bylece Osmanl Trkmenleri iin Azerbaycan bir
cazibe merkezi haline gelmitir. Ayn zamanda, ah smailin baarlar,
Anadoluda yaayan Safevi sempatizan pek ok kiinin o taraflara g
etmesine neden olmutur. Halk arasnda da ah smail yaknda bir sefer
dzenleyerek Osmanl lkesini hakimiyeti altna alacak. diye dedikodular
dolamaya balamtr(Dedeyev, 2008: 205-223).
Safevi meneli halife ve mritlerin Osmanl Devletindeki
faaliyetleri ksaca u ekilde sralanabilir:
1. Anadolu ve Osmanl Devletine gelen Safevi mensuplarnn
balca ii, zellikle ehlibeyt sevgisi ar basan zmreler iinde meclisler
tertipleyerek iilik itikadn tebli etmek.
2. Anadoludan Azerbaycana kitleler halinde gleri dzenlemek
iin almalar yapmak.
3. Nezir ve Sadaka adyla toplanan para ve eitli adaklar Erdebil
Tekkesine gtrmek.
4. Osmanl Devletinde i kargaa karp, isyan ve ayaklanmalar
dzenlemek(Dedeyev, 2008: 205-223).
Ocaka gre Safev propagandas szl ve yazl olmak zere iki
ekilde yrtlmtr. Szl propaganda zel olarak yetitirilmi halife ya
da dai denilen misyonerler araclyla yaplmtr. Bu halifeler sadece
Anadoluda ve Rumeli topraklarndaki heterodoks kesimler arasnda deil
hemen her kesim ierisinde grev yapmlardr. Ancak asl hedef kitleler,

128
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

heterodoks nfusun ounlukta olduu blgelerdi. Yazl propaganda ise,

ah smailin bizzat yazdrd kitap ve risalelerle yaplmtr. Bunlar, yine
halifeler araclyla gizlice Osmanl topraklarna sokulmu ve sz edilen
blgelerde dattrlmtr(Ocak, 2000:149). Sivas ve Ortapare kazalarna 34
veya 40 adet kitabn randan gizlice getirildiine dair istihbari bilgi
edinilmesi ve takibat istenmesi(Sava, 2002: 136) de yazl propagandann
boyutlarn gstermesi asndan nemlidir.
Btn bu tarihi verilerden yola karak meseleye baktmzda, ayn
silsileye ve esaslara sahip Halvetiye Tarikatnn, genel anlamda Osmanl
devleti ve toplumu arasnda tutulmasnn sebebleri, kendiliinden ortaya
kmaktadr. ah smail'le birlikte tam anlamyla politik bir hviyete
kavuan Safevilik, Osmanl Devleti iin ciddi boyutta bir tehlike olmaya
balaynca, ayn motifleri tayan Halvetiye Tarikat nem kazanm oldu.
Yani o dnemde ia kkenli faaliyetlerin nne tasavvuf kanalyla
geilebilecei dnlmeye baland. Bu da ancak, ayn motifleri tayan
Safeviyye'ye alternatif olarak HalvetiyeTarikat'n nplana kartlmas
suretiyle olabilirdi. "Ehlibeyt" sevgisinden yola karak Anadolu halkn
kendi yanlarna ekmek isteyen iilerin, saf d braklmalar yine ayn
metot kullanlarak gerekleebilirdi(Akar,1999:535-563).
Osmanl Devleti siyaset gerei Halvetiye Tarikat iin bir misyon
belirlemitir. Fakat Tarikatn o gnk durumu da bu misyonu yklenmek
iin uygun gzkmektedir. Halvetiyenin, XV. Yzyl sonlarnda etkin
olduu saha ran idi. Bu topraklarn, Safevilerin youn almalar sonucu
iilemesi, dengeleri bozmutur. iiler, glenip devlet imkanlarn da
ellerine geirmeye balaynca, Halvetilere hayat hakk tanmamlardr. Bu
durumda Halvetiye mensuplar, Osmanl lkesine kaymak, buralarda taraftar
bulmak zorunda kalmlar; nce Anadoluya ve sonra ilk frsatta bakent
stanbula gelerek devlet byklerinin destei ile tekkeler kurmulardr
(Kkda, 1985: 37). Anadoluda ve Rumelide en ok yaylan Snni
tarikatn Halvetilik olmas bu bakmdan anlamldr. O devirlerde tarikatlarn
teke ve zaviyeler halinde kurumlap yaygnlamas ancak yaplacak olan
geni vakf desteiyle mmknd ki, Halvetiliin byle bir destee mazhar
olduunu syleyebiliriz. Bunun en tipik rnei, bilhassa Sivas blgesinde,
Osmanl dnemi devlet yatrmlarnn XVI. Asrda ounlukla gereklemi
olmasdr. Sivasta varl tespit edilen 126 cami ve mescitten 40 ve 10
hamamdan 5i XVI. Asr iinde ina edilmilerdir. Ali Baba Zaviyesine
Rstem Paa tarafndan 1546da vakf yaplmas ve sonraki padiahlar
tarafndan bu vakfn desteklenmesi, nl Halveti eyhi emseddin
Sivasinin, Sivasta Meydan Camii Kliyesine yerletirilip, vakflarla
desteklenmesi ayn ekilde deerlendirilmelidir(Sava,2002:143-145).
Osmanl Devleti tarafndan Halveti tarikatna yklenen misyon, hem
Kzlba Trkmenlere hitap etmek hem de onlarn Snni Mslmanlkla

129
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

ilikisini kurmakt. Bu rol erevesinde Halvetilerde hem Snni

Mslmanln hem de Alevi Mslmanln kodlarn bulmak mmknd.
Halveti eyhleri, Safevi halifelerinden farkl olarak byk ounluunun
medrese kl, kltr seviyesi yksek; fakat popler zelliklere sahip
kiilerdir. lerinden ok sayda air, edebiyat ve musikiinas kmtr
(Kkda, 2005: 349). Pir Ahmet Efendi ve ahfadnn biyografisi de bu
sylenenlere aynen uymakta olduu gz nne alnrsa, Osmanl Devleti,
Halvetilik tedbiri ile Safeviye tarikat halifelerinin propagandalarn
nlemenin dnda, medrese kltrn de bu yolla halka indirmeyi planlam
grnmektedir.
Ancak, ayn mutasavvf ailede Pir Ahmet Efendi, Kzlba
Trkmenlere hitap ederken, bir Alevi Dedesi ya da Bektai Babas gibi
davranm olmaldr. Aradan be yz yl gemesine ramen hala kendisini
mrit olarak kabul eden talipleri ve Alevi kyleri var. Trbesi halen cem
yapmak iin tercih edilen yerlerden biridir. Olu Mft eyh Beir, torunu
Ahmet b. Beir ve Sunullah Gaybinin Bayrami Melamisi olmas nedeniyle
dnemin Snni ulemasnn kzgnln zerine ekmitir. Ama dier taraftan
Kzlba Trkmenler sohbet ehli, cezbeli ve alim bu sufilerden
etkilenmilerdir. Bu bak srtnda oynanan rol, Osmanl Devletinin
Halvetilie yklemi olduu zor bir grevdir. Bu misyon, Safevi Devleti
gten dp Anadoluda nfuzu azalnca sona ermitir. Osmanl Devleti
tehdidin bittiini dnerek XVII. yzyldan sonra Halveti tarikatn
desteklemekten vazgemitir. Ykselme devrinden itibaren on yedi Osmanl
hkmdarnn mntesibi olduu bu tarikat zamanla klerek bugnk
haliyle gnmze kadar ulamtr (Kkda, 2005: 349).
SONU
Safevilik ve Halvetilik ayn kkten gelen tarikatlar olmakla beraber
farkl politik misyonlar yklenerek ayn sosyal tabana hitap etmilerdir.
brahim Zahid Gilaniye kadar Zahidiye Tarikat olarak bilinen Zahidilik,
eyh Safiyddin Erdebili ile Safevilik ve eyh Ahi Muhammed ile
Halvetilik kollarna ayrlmtr. Safevi Tarikatnn eyh Hoca Aliden
itibaren iilik temayl gstermesi, hitap ettii kitlenin kltr kodlarna gre
davranmas hem bymesini hem de blgede politik oyunculardan biri
haline gelmesine vesile olmutur. Bu durum ayn zamanda blgesindeki
dier tarikatlarn tutunmasn da gletirmitir. Nitekim Halveti tarikat da
bunlardan biridir.
Safevi Tarikatnn glenmesi ile Azerbaycan ve ran blgesinde
tutunamayan Halveti tarikat Anadoluda yaylma imkan bulmutur. Safevi
Tarikatnn Anadoluda nfuz kazanma abalar Osmanl Devletinin
dikkatini ekmi, kar propaganda faaliyetleri erevesinde Halveti

130
H. Ylmaz / NE Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 2 (2013) 121-130
H. Ylmaz / Nevsehir University Journal of Social Sciences 2 (2013) 121-130

Tarikatna zel misyon yklenmitir. Ayn kkten gelen iki tarikat olmas ve
Ehlibeyt sevgisi zerinden kitlelere hitap etmesi sebebiyle Halveti Tarikat
baarl olmutur. Safevilere kar Halvetiyeyi ne karma ve Osmanl
topraklarnda rgtlenme politikas erevesinde, Balkanlar, Anadolu ve
Arap topraklarnda tekke ve zaviyeler yaptrlp bunlara zengin vakflar
tahsis edilmitir. Bylece medrese kltrnn halk tabanna yaylmasna da
vesile olunmutur. Pir Ahmet Efendi ve ahvadn da bu erevede dnmek
gerekir. Pir Ahmet Efendi hem Snni hem de Alevi Mslmanln kodlarn
tayordu. Karamanl Cem Seyyahtan ve Smbl Sinandan halife berat
almas medrese eitimine iaret etmektedir. Pir nvan ise onun popler
yanna iaret etmektedir. Sohbetlerinin cazibesi her sosyal tabakadan insan
kendine ekmitir. Bu poplerlik Ktahya ve Eskiehir blgesindeki Alevi
taliplerinde etkisini hala srdrmektedir. Neticede, Halveti tarikat bu
siyaseti iyi yrtm olmal ki Pir Ahmet Efendi ve ahfad bugn hem
Snniler hem de Alevilerce benimsenmektedir.
KAYNAKA
Akar, Mustafa; Bir Trk Tarikat Olarak Halvetiyyenin Tarihi Geliimi ve
Halvetiyye Silsilesinin Tahlili, AF Dergisi, Cilt:39, Say:1, ss 535-563,
1999.
Dedeyev, Bilal; Safevi Tarikat ve Osmanl Devleti ilikileri, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, Say:1/5 K 2008.
Hnz, Walther; Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev. Tevfik Bykolu), Ankara 1992.
Kemikli, Bilal; Ktahya Yresinde Bir Mutasavvf Aile: Pir Ahmet ve Ahfad,
I:Uluslararas Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi (13-16 Austos,
Ankara), Ankara 1988:281-296.
Kkda, Yusuf; II. Beyazt, Yavuz ve Kanuni Devirlerinde Cemali Ailesi,
stanbul 1985,
Kkda, Yusuf; Trk Tasavvuf Aratrmalar, izgi Kitabevi, Ekim 2005.
Ocak, Ahmet Yaar; Kalenderiler, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
Ocak, Ahmet Yaar; Zndklar ve Mlhidler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
2003.
Ocak, Ahmet Yaar; Babaler syanndan Kzlbala., Belleten, c. LXIV, say
239, Nisan 2000.
Sava, Saim; XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Vadi Yay.,2002.
www.karacaahmet.com/Content.ASPX/7/98/battal-gazi-dergah