OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE

ETL ALEV GELENEKLER
Fuat BOZKURT*
zet
Anadolu Alevilii, kiiyi doumu ile barna basp kimlik kiilik kazandrr. Yasak deil dzenleyici; baskc deil denetleyici treler dizgesi iinde trenlere katar. Yaam kucaklama,
doumla balayan dinsel trenler bireyi kuatr. Aleviliin bu yaps son yllarda iyice aydnlanan Tahtac gelenekleri ile ortaya kmtr. Egenin ormanlk alanlarnda d dnya ile pek
balants olmayan bu topluluklar Aleviliin zgn yapsn iyi koruyan kesimi oluturur. Bize
yeni ufuklar aan Tahtac gelenekleri zgn yap zerine dnmemizi salar. Bu yazmzda
eskicil (arkaik) zelliklerden yola karak Alevilii gncelletirmek istiyoruz. Hrstiyanlkta
olduu gibi, Alevilik de bireyi doumla biimde kavrar. nanlar dizgesi, toplumun dnda
deil, yaantsndadr. Yaamn kopmaz bir parasdr. Bu nedenle, kimi evreler Alevilii bir
yaam biimi olarak deerlendirilir. Ama yaam biimi gelenekler, Aleviliin ok ulu yldzn yalnz bir ucunu oluturur. Tahtac gelenekleri imdiye dein eitli kitaplarda verilmitir.
Bu geleneklerin dinsel bir inan ilevinde aktr. Bu bakmdan sk bir gizlilik iinde yaplr.
Yine de Tahtaclar arasndan kan kimi aratrmaclar bu yasak duvarn delmeyi baarmlardr. A. Ylmaz, Yusuf Ziya Yrkhan anlmaya deer aratrmaclardr. Son yllarda ise Rza
Yetien deerli derlemeleri ile bu alana hizmette bulunmutur. Biz, bu ve benzeri yaynlar
yannda dorudan kendi alan derlemelerimize dayanarak deerlendirmek istiyoruz. 1989
yaznda uzun bir tarama gezisinde ile Tahtaclar arasnda bulunduk. Bunlarn sonucunda
nemli veriler elde ettik. Araya giren baka almalar yznden bu gereleri deerlendirmeye zaman bulamadk. imdi, tm bu verileri, mam Cafer Buyruu ad ile bilinen Buyruktaki
belgelerle karlatrmak, deerlendirmek istiyoruz.
Anahtar Kelimeler: Musahip, aina, peine, olan ikrar, kz ikrar alma, ev ondalama, ocak
kazdrma erkandan geme, tarik, lmeden nce lmek, on iki hizmet

VARIOUS ALEWI TRADITIONS ACCORDING TO OCAKS AND

COMMANDMENT BOOKS
Abstract
Anatolian Alewism hugs the individual since birth and gives him/her identity. Religious activities also surround the individual. This strudcture of Alewism came out with the traditions of the Tahtacs who do not contact with the world outside frequently and protect the
original structure of Alewism. This paper presents current knowledge about Alewism. Some
regard Alewism as a lifestyle but the traditions of this lifestyie are only one part of Alewism.
* Prof. Dr., Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Antalya/ Trkiye, fbozkurt@
akdeniz.edu.tr

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

385

Fuat BOZKURT

The traditions of the Tahtacs have been studies in various book so far and A. Ylmaz and
Yusuf Ziya Yrkhan are worth mentioning. Recently, Rza Yetien contributed to the field
with his compilations. The reseracher contacted with the Tahtacs in the summer of 1989,
got important data and compared the data with the documents in Commandment Book
known as Imam Cafer Commandment.
Keywords: Musahip (religious brother), aina (acquainted with religion), peine (follower),
Olan krar Alma (coming of age of a young boy), Kz krar Alma (coming of age of a young
girl) , Ev Ondalama (Sharing a House), Ocak Kazdrma (house warming party), Erkandan
Geme (to go under the holy tree), Tarik (Tariqa ), lmeden nce lmek (Dying Before
Death), On ki Hizmet (Twelfe Duties)

Giri
Canllarn yaamnda doum, canlnn trn srdrmesi, yeniden yaam
kazanmas savadr. nsan topluluklarnda kutlanan sevinli olaylardan biridir. lkel
yaamla balayan kurallar dizgesi zamanla gelenek, grenek, dinsel ayinlere dnr. Her toplumda eitli doum gelenekleri, treleri vardr. Bunlarn kimi dinsel
trenler biiminde srer. Hrstiyanlkta vaftiz treni, dinsel trene dnm kutlamann en arpc rneklerindendir.
Anadolu Aleviliinde doum tatl trnden yiyeceklerle kutlanr. Bunlar,
gelenekler Aleviler arasnda da Snnler arasnda da, -blgesel gelenekler bir yana
braklrsa- aa be yukar ayndr. Alevilikte Snnilikten ayrlan nokta, Dede
nin konumudur. ocuu domayan gelinlere kimi dedeler dua ile ocuk balarlar. Bu inan yakn zamana dek yaamtr. Kimi dedelerin nefesinin keskinlikleri
ile n yapmlardr. Bunlardan biri Malatyann Mezirme kynden Vayl dededir.
Gerek ad Mustafa ztrk olan ah brahim Veli ocandan gelen ve gerek ad
Mustafa ztrk olan Vayl, Malatya- Sivas- Tokat geninde pek kyde, ocuu domayan gen gelinlere dualar ile ocuk balamtr. Doan erkek ocuklar
onun adn almlardr. Bu da, amanik kkenli inancn ne lde kkl bir gemie
dayandn gstermektedir.
Dedenin ilevi salt bununla bitmez. Alevi yaamnda doan ocuun dualanmas gerekir ve doum glbengi bulunur. ocuk doduktan sonra kyde bulunan
dededen dua alnr. iirsel bir biimde tayan Glbeng Trkedir. Bu duay herhangi dede ya da ana okuyabilir. Ama asl duas alnacak dede ocuk ihsan eden dededir.
ocuun herhangi bir kazaya, hastala uramamas iin o dedenin en ksa zamanda
dua etmesi gerektiine inanlr. Kye ocuk ihsan eden dede geldiinde ocuk onun
nne gtrlr. Dede ocuu kucana alr, dua eder. Uzun salkl esen bir yaam
diler.

386

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

Rza Yetien Tahtac Airetleri kitabnda Tahtaclar arasnda doum kutlamalarnda iki iildiine deinir. Anadolu Aleviliinde bu tr kutlama dinsel bir ierik tamaz, bireyseldir ve yaygn deildir. Ama kimi varlkl aileler doumu Abdal
Musa cemi yaparak toplumla kutlarlar. Ad verme, beik kertmesi yapma gelenekleri
de dinsel ierikten ok treseldir.
1. Oniki Erkn
Alevi dinsel treni blgelere gre kimi ayrmlar gsteriyor. Bu ayrmlardan en
nemlisi Tahtac Alevileri arasnda grlen uygulama. nk Tahtaclarda dinsel
tren szl retinin yan sra oyun biiminde karmza kyor. On ki Hizmetle
on iki erkan ayr ayr ileniyor. Rza Yetien Bu tahtaclarda 12 erkann 3 ayr yerde
yrtldn syler:
1.
2.
3.

Dinsel trende
Yar dinel trenlerde
Taliplerin erkannda -ki bu da ikiye ayrlr:
a.
Tarikata yeni giren ve balananlarn 12 erkannda;
b. Musahip, Aina, Peine, iilde olanlarn 12 erkannda.

Bu toplumda din ile elence, din ile yasn iie yrmesi, dikkate deer bir durumdur. Bu durumun hibir dinde bulunduu dnlemez Yaplan dinsel trende
erkanlar sra ile yle srdrlr: Kk trenlerde erkan yrtlr: 1. Sprge,
2. Sucu, 3. Dolu leme. Byk trenlerde ise sras ile on iki erkan yle yrtlr:
1. Sprge (fara) temizlikten sorumludur.
2. Sucu (sakka): El ykama hizmetini yerine getirir.
3. Delilci: Delil uyandrr.
4. Delili niyaz
5. Kurban gelmesi ve nian vermesi.
6. Dar- mansur, grlme (tercman)
7. ah- merdan deinin gelii ve gidii.
8. krar verme, meydan geme vs.
9. Nasihat verme.
10. Dolu leme.
11. Nefes leme.
12. Semah leme.1
On iki hizmette Tahtaclar br Alevilerden byk ayrm gstermez. Ayrm
on iki erkandadr. Anadolu Alevileri, tercman kurbann cemin banda dualayp piirmeye koyuluyorlar. Orada uygulamalar, hareketler de sz konusu. On iki eylemin
on ikisinde belli anlara dayal canlandrma yaplyor. Szl retiden kyor, gze
ynelik gsteriye dnyor. Tm bu grnm ile, Yanyatr Oca dinsel tren-

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

387

Fuat BOZKURT

leri, trenlerin ilk biimine en yakn izlenimini uyandryor. Sz konusu zellikleri

nedeniyle, Yanyatr Oca trenlerini btn iinde inceleyeceiz. Yerel ayrmlar
koyacaz. Tmlem yntemi ile trenlerini en eski biimini karmaya alacaz.
Yanyatr Oca treleri, daha nce kimi aratrmaclarca derlenip yaynland. 1989 yaznda anakkaleden Aydna uzanan gezimizde biz de ayrntl biimde
derledik. Blgeler aras kimi deiiklikler var. Kimileyin yakn kyler arasnda bile
ayrmlar gzleniyor. Erkanlarn adlar ve cemde ileni sralarnda kyden kye ayrlklar bulunur. Derlenen veriler nda Tahtac trelerini yle zetleyebiliriz:
Rza Yetien, on iki erkan Kurbanlar piinceye dein sren yar dinsel trenler biiminde tanmlyor.
1.1. Mesel
Mesel ad ile anlan bu hizmet, szl sorgu biiminde geer. Dede ile gzc
arasndaki bir sorgulamadr. Balang, al, gibi bir ilevi vardr. Bu girile, toplumda barklk salanm olur, bir selamlama yaplm saylr.
Dede:-Mesele (al bu senindir anlamnda) diye sesleniyor.
Gzc: -Nedir o ?
Dede: -Pire var!
Gzc: -Pire var!
Dede: -Benim sana verdiim ne idi?
Gzc: -Pire var!
Dede: -Cemaat niyazlan! Srra var!
Er-bac tm toplum niyazlar.
1.2. Seki
ki bac balarna ngll brk deden, sivri tepeli, uzunca klahlar giymilerdir. Bu brkler yalnzca bu erkan iin hazrlanmtr. Brkn evresinde boncuk dizileri, zincircikler, il para, penez dizileri ya da gm paracklar takldr. Sarsldka
ngltlar karr. ngll deyimi buradan gelir.
Kimileyin ceketler ters giyilir. Srta kambur konur. Ele baston alnr. Kii yal
klna girer. Yze postekiden sakal takar. Yzn, ya da kara srp Arap grnmne brnr.
Bu kadnlar ortaya gelirler:
-Kr, kr, hani benim krm?- derler. Kr eek arma szcdr. Bylece
baclar evreye bakp iki erkek -eek- seerler. Baclar bunlara binerler. O anda gsteri olarak kimi eei dver, kimi satla karr. Eekler gsteri yaparlar. Kimi toplumun zerine doru koar. Kimi tekme atar. Kimi anrr, kimi huysuzlanp zerindeki

388

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

kadn srtndan atar. Bir erkek binek ta olur. Kadn yeniden eee binmek zere
davranr. Kadn tam binecei anda, erkek ters dnp kadn binek ta stne der.
Bu glmelere neden olur. Bylece trl gsterilerle elenceli anlar yaanr. Burada
yaplan akalar, glmeceler hogr ile karlanr. Kimse alnmaz. lkeye gre, cem
evine gelen herkes kfr iman bilecek, nefsini ldrm olacaktr.
1.3. Tebdil
Bu oyunda Kerbela olaynn bir kesiti canlandrlm olur. Kerbelada kadnlar rl plak deveye bindirilmiler, mam Zeynel Abidinin kurtulmak iin kadn
giysisi giymitir. Tahtaclar bu olay yle oynarlar:
Bir kadnla erkek giysilerini deitirirler. Kadn erkek giysini, er bac giysini
giyer. Drt be tane kadn toplanr. Giysi deitiren erkek, gen birisidir. Sakal, by olmayan seilmitir. O, mam Zeynel Abidini canlandrr. Olay deyilerle anlatlr.
1.4. Tekne
Oyuna iki erkek iki bac katlr. Musahipler gelir. Erlerden biri tekne gibi yatar. ki bac yan yana oturur. Bu musahibi ykarlar. Baclar amar yur gibi yaparlar.
Giysiler getirirler. u drtl okurlar:
Oana bak doulmak
aya vardm aykandm
Pnara vardm yykandm
On iki imam teknesine
Don yumaya yeltendim- derler.
Orada yatan adamn gksne kez vururlar.
Tekne erkannda Hz.Hseyinin yas sembolize edilir. Bir erkek dervi gibi
yatar. Dervi gibi. Bana iki kadn geliyor. Onu deyilerle Hz.Hseyinin kanl giysileriymi gibi ykarlar. deyi sylyorlar. Deyiin dizeleri yle:
mam Hseyinin kanna gvercin kanat batrd
Ac haberi Medineye gtrd
Fatma Ana atlarn yetirdi
Ah Hseyinim vah Hseyinim
1.5. Natr
ki erkek bir bac gelir. Birisi mride doru oturur. Kollarn arkada tutar.
Erenler hu der. Bac seyreder. Bir er bada kurup oturur. br ayakta durur. Bac
deyi okur. nanca gre, hamamda kiiyi natr ykar, talibin ruhunu, iini ise mrit
ykar. Bu erkan yapan insanlar kendine zg bir eyler okurlar. Sazc bunu sazla dile
getirir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

389

Fuat BOZKURT

Mrit toplumu eitmek iin konuur.

syler

Arkadaki erkek koltuklarndan tutar. Erenler hu! der. Arkadan tutan adam
Er: Dede hu
Dede: Natr olum natr.
Er: Al beni lere gtr. Bir adm attrr.
Dede: Natr olum natr
Er: Eyvallah baba
-Al beni Krklara gtr.
Bir adm daha gtrr.
ler beler, yediler, on ikiler bitti mi kalkp dara dururlar.
Sonunda ikisi birlikte kalkp dara dururlar. Bir adm ileri gtrr.

lere, Krklara, Yedilere yetiriyorum der. kez ileri gtrr. Geri getirir. Dede bir dua eker.
1.6. Buhur
Hz.Peygamberle Veysel Karannin d evreninde bulumasn canlandrma
oyunu olarak yorumlanr (Sanrz, buhur sz bura sznn bozulmu biimidir.). Bir bac dii devenin roln stlenir. Bura arar gibi cem evine girer. Bir erkek
ise bura rolndedir. Bylece damzlk alnma oyunu oynanacaktr.
Edremitin Tahtakular kynden Hasan Akburaka gre, Ak Veyselin kynde bir aa vardr. nanca gre burada Veysel Karannin devesi yatar. Bu, kuru
bir aatr. Kuru bir narn bir yan uurumda bir yan dardadr. Gvdesine bir
sr at nal, demir ivi akldr. Veysel Karannin devesinin soyunu srdrmesi
byle bir anya dayanr. Oyunun ak yle olur:
ki kii dar gider. eride bir bac ile bir er ayakta bekler. Dardan gelenin
gzlerini balarlar. Buna Lk derler, deve yaplm olur. Deve Buuu! diye nler.
O zaman bir kii o deveyi eker. Buradaki de ona at sylyorlar. Bir bac mridin
yanna oturur, deyi okur. Dardan gelenler:
-Hu buhur erkan geliyor. ekil Nebi day yolumdan- diye izin isterler.
Deveyi eken kii:
-ekil Nebi day yolumdan, ben 12 imamlara gideyim diye bir deyi okuyor.
Buradaki kadnla erkek ona sylyor. Ordan gelenin birisi duruyor, birisi balyor.
O deyiler okuna okuna gelir, hepsi birlikte tekrar kapanrlar gelirler Burada niyaza
dururlar. Mrit bir glbang eker.
Bu erkann gerekte eski dinlerdeki bolluk, treme trenlerinin kalnts olduu sezilir.

390

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

1.7. Tokmak
Bu erkanda, on ikinci imam Mehdinin maaraya girip saklanmas, Talibin
onu aramas canlandrlr. ki er bir bac ortaya kar. Kafalarn yere koyarlar. Erin
biri byle drt elli, dedenin nnde durur. Bac, drt elli duran erkein karnnn
altna kafasn sokar. Orada saklanm olur. br er ban uzatr. Bu ban karr.
Bu oyun kez yinelenir. kez gizlenilmi olur. kez kafalar birbirine vurulur.
1.8. Dolu
Dolu, tolu szc kkende eski Trklerde, dinsel trende kesilen kutsal
kurban iin kullanlr. Anadoluda bu szck, dinsel trende iilen iiki anlamnda
kullanlr. Anadoluda ikinin iilmesine izin verilen hemen her dinsel trende bu
ikinin sunumu bir tren gerektirir. Tahtaclar arasnda ise yle sunulur:
Bir er yada bac ortaya kar:
-Erenler hu, Ali dolusu, ien Ali, imeyen deli, der. Bylece dua edilmi olur.
ki bac bu grevi stlenir. Kulpsuz fincanla dolu ve bir avu erez datrlar.
Toplumdaki tm erenlere hizmet dolusu sunulur.
1.9. Pehlivan (Gre)
Bir kadn ortaya kar. Kimi yrelerde kadn Var m bana yan bakan, kendine
gvenen ksn karma. der. Kimi blgelerde ise, sert baklarla erkekleri szer. Bu
baklar ile onlar er meydanna arr. Ortada dolar. Gzne kestirdii bir erkei
kolundan tutup ortaya eker. Er ile bac Ya Muhammet Ya Ali! diyerek gree tutuurlar. Kadn erkei yere vurur. Bylece hizmet bitmi olur.
Bu hizmetin Hz.Ali ya da Hamza Pehlivann yiitliini, gcn canlandrmak iin gerekletirildiine inanlr. Kadn grei Fatmanann sembol saylr.
Ayn tren Kazak Trkleri arasnda baka bir yorumla yaar. Orada da bir
kadnla bir erkek greir. Bu grele Hz. Alinin kafirlere kar sava temsil edilmi
olur.
1.10. oban
oban roln stlenmi bir el, elinde asa, srtnda kee ieri girer. oban srsn yitirmitir. Srsn arar, saa sola bakar, tarlada bir ifti grr. Ona, srsn yitirdiini, sry grp grmediini sorar. ifti ona ilgisiz bir yant verir:
-Benim tarla, taa uradan uraya kadardr, az ama bana yeter, der.
oban anlam gibi iaret edilen yne gidip sry bulur. ok sevinir ve iftiye boynuzu krk bir kuzu verir. ifti:
-Vallahi ben krmadm bunun boynuzunu -diye diretir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

391

Fuat BOZKURT

oban iyiliin altnda kalmama dncesiyle, kuzuyu vermek iin zorlar.

uzar, kadya giderler. Durumu anlatrlar. Kad sen zlme git, ben ona durumu anlatr, gnln honut eder, kuzuyu veririm der. oban bandan savar. Kuzu kendisine kalr. Erkan tm toplumu gldrr.
Kimi blgelerde bu erkan daha ciddi yorumlanr. Szgelimi Edremitin Tahtakular kynde yle gerekleir:
Dardan bacl erkekli en az yedi kiilik bir katar vardr. obann elindeki asa,
Musa Peygamberin asasdr. oban kapdan ieri girer. At ederek dedenin huzuruna getirir. At yapar. Ardndaki bac da bu ata katlr. Bylece Hz. smaili kurban
edilii canlandrlm olur:
Kollarn banan balad
Anas urun urun aad
Ya brahim buna nasl dayand
Kaldr smailim kesmem seni
Bak dedi haadan haa
Beni niye ektin taa
Ta kestim batan baa
Kesmem smail`imi gel dedi
Kurbanlar gnderdi ol celil
nnde Cebrail hem delil
Ben senden cmertim ey Ali
Kaldr smail`imi dedi
Ko gelir.
Alayan uaklar gltler
Gzyalarn silitiler
smaile inen koun etini
Peygamberler bltler
1.11. Deirmenci
Bir er deirmenci olur. Baka bir er buday getirir. Buday getiren bir trk
syler. Bu buday deirmencinin ivedi tmesi iin yalvarr. Deirmenci ise bu ii
yapp unu karmtr.
1.12. Lle
Bu erkan da bir sylenceye dayanr. Sylenceye gre, Selman Farisi Hz.Aliye,
ocukluunda bir lale getirmitir. Aradan yllar geer. Selman deniz kysnda yzerken, bir aslan gelip giysilerinin stne oturur. Selman denizden kamaz. Aslana
gitmesini buyurur. Aslan:

392

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

tr.

-Gel de kaldr, der. Selman:

-Yahu sen kimsin? diye sorar. Aslan
-Ben Aliyim diye karlk verir. Selman:
-Nereden bileyim senin Ali olduunu? der. Aslan:
-Hani sen bir hurmann dibinde bir lale vermitin. Al o lleyi, diye laleyi uza-

O zaman, Selman aslann Ali olduunu anlar. Bu olayn ansna dayanarak

Ali`nin Selmana laleyi veriini canlandrlr.
Alt bac alt erkek ortaya kar. Bunlar hi oturmazlar. Kadnl erkekli karlkl bir deyi okurlar:

Laleyi byle dikerler

Laleyi byle bierler
Lleyi sahibine byle verirler.

Deyi bittii zaman er laleyi karr Selman- Farisi rolndeki kiiye verir. Bu
lale gerekte krmz renkli laleye benzetilmi bir aputtur. Selman rolun genellikle
rehber oynar. Birok yrede son erkan olarak yerine getirilir. Kimi yrelerde ise krklar semah lle erkannda canlandrlr.
Kyden kye deiik adlar altnda erkanlar uyguland olur. Genellikle bu
erkanlardaki canlandrmalar yukarda verilen erkanlarn benzeridir. Arada kk ayrmlar bulunur. Rza Yetien u erkanlar sayyor:
Zeybek Erkan: Bir erle bir bac efe roln stlenirler. Efe biiminde karlkla syleirler.
Avc Erkan: Tahtaclar arasnda av yasak. Avcl ktleyen bir gsteri sunumu avc erkan. Bir kii avc roln, bir kadn av roln stlenir. Tinsel olarak
Kaygusuz Abdal ile Abdal Musa Sultana dayandrlan sylence canlandrlm olur.
Avc ile av arasnda konumalar geer. Bu arada ackl deyiler okunur:
Sre sre srdler geyiin srsn
Srden ayrdlar geyiin birisin
Abdal Musaya verdiler onun derisin
Yatl kuzulu avclar geliyor
Avclar drt yarm balad
Vurdu okunu brm dalad
Ufack yavrular yanp alad
Kama geyik kama avc geliyor.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

393

Fuat BOZKURT

1.13.Toplum dzeni
Rza Yetien sonuncu erkann Lale erkan olduunu syler. On bir erkan tamamlandktan sonra, lale erkan ile dinsel trenin canlandrma blm kapanr. Btn canlandrmalar sresince en kk ciddiyetsizlie, senlibenlilie izin verilmez.
Ciddiyetsizlik yapana eitli cezalar verilir. Kimileyin trenden atlr, kimileyin topluma bir sunumda bulunmas istenir.
2. On ki Hizmet
On iki hizmeti yerine getiren on iki grevle vardr. Hizmet sahipleri br Alevi cemlerinde olduu gibidir.
2.1. Mrebbi
Trenlere yeni katlanlar birer acemi renciyi andrrlar. Bunlara yol erkan
retmek gerekir. Bu bakmdan mrebbiye nemli grev der. Mrebbi bir eiticidir. Bir olgunluk kprsn andrr. Ham tabibi eitip, olgunlua ulatracaktr.
Bu bakmdan mrebbi seimle belirlenir. Toplum beendii kii topluca mrebbi
olarak olurlar. Bu seimden sonra baka bir gn, mrebbi bir cebrail (horoz) getirip
keser
Mrebbi dedenin bulunmad yerde onun grevini stlenir. yi kt talipleri belirler. dede gelince sonucu bildirir. Cem erenlerinin en olgunu, en sekinidir.
Toplumun setii bir kiidir. Drt kaps tamamdr.
Mrebbi, cem treninin balangcnda toplum nnde ei ile birlikte dara
durur. Dede hayrl verir. Toplum Hizmetiniz hayrl olsun! diye onun geen hizmetini anar.
2.2. Gzc
Dedenin buyruklarn topluma bildiren ve cem srasnda i gvenlii salayan
kiidir. Toplum tren srasnda onun uyarlarn nemsemek zorundadr. Yksek
sesle konumaya, birbirini krc davranlara engel olur. Mrebbi de olduu gibi,
seimle belirlenir. Kimileyin birdan ok kii bu greve getirilir. Cem evinin deiik
kelerinde grev yaparlar.
2.3. Delilci
Cem treninde n yaklmas grevini yerine getirir. Geleneksel kltrde,
trenin balamas kutsal n yan ile balar. Bir deyi eliinde bu yakar.
Olgun, bilgili kii olmasna zen gsterilir. Dedenin solunda oturur. Ainal olmas
gerekir.

394

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

2.4. Kurbanc
Kurbanlar kesmekle ykml grevlidir. Kurbanlar kesip, yzer, piirir.
Kurbann sofraya gelinceye dek tm ilemleri yerine getirir. Birden ok kii grevlendirilebilir. Tahtaclar arasnda tercman kurban denen kutsal kurban, drt
kaps -musahip, aina, peine, egildei- tam olmayanlar ve Snniler yiyemez. Bu
hizmetle ilgili u glbeng okunur:
mam Caferde kaynadm cotum
mam Bakrdan bir dolu itim,
zinim var ben bu yola dtm
Bundan zge yola katmasn Ali
2.5. Sazc
Cemde deyilere renk katacak balamay alan kiidir. Birden ok kii bu hizmeti stlenebilir.
2.6. emsi
Dolu datan sakidir. Dededen hizmet alrken u duay okur:
Kadeh seni bade seni,
Vermeyelim yade seni
Mnkirin ne haddi var
Zerre kadar Yade seni
Bununla ilintili olarak dede Hatayinin u deyiini okur:
Gel ey saki-i vahdet sun piyale
Sekahm rabbhm araben tahuren
Hayat ersin elinde ehl-i hale
Sekahm rabbhm araben tahuren
Dudan erbetinden kane kane
ip aklarn valsna kane
Yrekler nice bir frkatle yane
Sekahm rabbhm araben tahuren
Meyinden ehl-i dilber mest-i medhu
en ak eder, derya gibi nu
Ezelden eyledik biz o badeyi cu
Sekahm rabbhm araben tahuren

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

395

Fuat BOZKURT

enler bir kadeh cam- Aliden

Dem urdular ezel kal beliden
Bize erkandr i bu mey veliden
Sekahm rabbhm araben tahuren
Gtrsnler dillerin cmle hecabn
Ayan etsin gnller mahtabn
Getr meydana ol Kevser erabn
Sekahm rabbhm araben tahuren
Ol saki kulun aknla mecnun
Sebil eyler yolunda ek-i prhun
Yine devr eylesin ol cam- glgn
Sekahm rabbhm araben tahuren
Hatayiye mal edilen bu deyiin yineleme dizeleri Kurann nsan suresinin
-76. sure- 21. ayetinin bir blm. Ayetin btn yle: stlerinde ince ipekten
ve klan atlastan yemyeil giysiler vardr, gm bileziklerle sslenmilerdir. Rableri
onlara tertemiz bir arap sunmutur.
Tahtaclarda Dolu olarak yalnz rak iilir. Alevi cemlerinde de genellikle
rak egemendir. arap ceme yabancdr. Bektai cemlerinin ikisidir arap.
2.7. Pervane
Selman da denir. Cem trenin balamasnda ar grevini yerine getirir. Tren srasnda her trl haber ulatrma, konuklar arma onun grevidir.
2.8. Sofrac
Sofra ilerinden ve kurban dalmndan sorumludur. Sofray kurup lokmay
yerletirdikten sonra, dede karsnda dara durup u glbengi okur:
Evvel Allah diyelim
Kadim billah diyelim
Ald Ali sofras
ah versin biz yiyelim.
Budan sonra dede destur verir, lokmalar yenmeye balanr.
2.9. Oduncu
Kurban piirmek iin gereken odunu salamakla ykmldr.
2.10. Kuyucu
Kurbann kan, kemik ve artklar geliigzel dar atlmaz. Bunlar bir kuyu
eilip gmlr ve bu hizmeti kuyucu yapar. Bu hizmetle ilgili u glbeng okunur:

396

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

ncitmeyelim koyunun kemiini

Srmeden ekelim stlce smn
Kuyuya dkelim ekmein krn
Verin aha yesin dediler.
2.11. Sucu
me suyu salama ve datma grevini stlenmitir.
2.12. Sprgeci
Ortaln temizlii ile ilgilenir. Sembolik bir sprge ile hizmet aralarnda ortal kez Allah, Muhammed, Ya Ali! diyerek sprr
3. Meydan Grme
Ylda bir yaplan dinsel trendir. Yolkardei olan her talip, ylda bir kez tm
yl yaptklarnn hesabn kitle nnde verecektir. Eli, dili, beli kimseyi incitmi midir, kendisinden aryp incinen var mdr? Bu bir tr toplumsal sorgulamadr.
Belirlenen gnde herkes cem evinde toplanr. Bu trene bekarlar ve ikrarszlar giremez. Belli bir trenle delil yaklr. Eren-bac cem evine gelmeye balar. Sras
ile eii pp ieri girerler. Dedenin olduu posta dek -bu post Hz. Alinin makam
saylr- srnerek gelirler. Herkes yerini alr. Bir bac ahmerdan deini getirip ortaya yayar. Dee dua alp gider. Sonra mrebbi bac ile dar kar. Yeniden eii
pp ieri girer. Delili niyaz eder. Delilin nnde drt kiilik iki aile -bunlar karde
olmulardr- duaya dururlar. Dede Ak ola. deyip dua eder.
Toplumda bunlardan raz olmayanlar varsa dkn kaldrma treni yaplr.
Dkn kaldrma, Alevilikte suluyu topluma kazandrma trenidir. Her suun ayr cezas, yaptrm vardr. Her dede cezann altndan kalkamaz. Kimi sular
vardr ki, tmden balanmaz. Kii toplum dna itilir. Toplum nnde yaplacak
yarglamada, toplumun da razl gerekir. Salt dedenin istemi ile sorun zlmez.
zlmesi durumunda, dede toplum nnde saygnln yitirir, verilen karar benimsenmez.
Er-bac ergin olmayan ocuunun yaptklarndan da sorumludur. Musahip
de ayn ocuklardan ayn lde sorumludur. Bu bakmdan dkn kaldrmada,
olayla hi ilgisi olmayan kiiler de sulu gibi ceza ekerler. Ayrca her dede, her suluyu topluma kazandramaz. zellikle byk sular byk dedeler kaldrabilir. O da
uzunca sre toplum d edildikten sonra yeniden topluma kazandrlabilir.

Erenler akna ieriz demi

O dolu bize Yezdandan kald
Ehl-i beyt denilen mukaddes gemi
Peygamber Habib-i ziandan kald

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

397

Fuat BOZKURT

Hatice Fatma pirler anas

Cenab-Aalider erenler has
Canlara sunulan zehirin tas
Nesli pak imam- Hasandan kald

Kerbela lnde ekmiiz ac

Kesildi masumlar soyuldu bac
ilenin hrkas ehitlik tac
Kerbelada len kurbandan kald

Zeynel Abidindir devam- haydar

Fakirin neslidir mam- Cafer
Doruluk madeni en gzel gevher
mam Musa Kazm Rzadan kald
mam Taki Naki gnlmn piri
Dergah ynetir Hasan askeri
Sabrla beklemek yllardan beri
Mehdi-i Sahib-i zamandan kald

Akburak Hasanm dvazm tamam

Dilimde hecedir on iki imam
Ele, bele, dile daim ihtimam
Hac Bekta Veli hnkardan kald.

4.Aina2
z kurban vermi iki musahipli can, aina etmek yledir:
(Cem birlendii akam) nce cebrail3 tekbirlenir, sonra dek atlr. Mrebbi, o aina olacak drt can yedeine alr. Bei birlikte meydana gelirler. Sonra z kurban veren canlar mrebbisiz meydana geerler. Dek kalkp ferra- selman gelir.
ikisi birlikte hizmetlerini alrlar. Sonra aina, dolusu olan bir kyya dolu mezesiyle
gelir. Aina olacak canlara birer dolu verilir. (Bu dolu) iilip srrolunca z kurban
dolusu gelir. Btn erknlar tamam olduktan sonra nce cebrail gelir. (Ardndan)
aina olacak canlar baclaryla birlikte (gelip) mrit yada rehberin sofrasna otururlar. Cebrailden aina olacak canlara birer lokma verilir. (Sonra) sofra kalkar. (Adndan) z kurban gelir. z kurban veren canlar baclaryla mrit sofrasna otururlar.
Bunlarn drdne de birer lokma verilir. Hizmetleri tamamlanp yatan oturan (duasn)dan sonra yeni aina olan baclar on iki kapy gezip hak grrler.
Aina olmayan sofunun aina, hizmet, lokma, dolu ve mezesinde hakk olunmad bilinmelidir. (Bunlara) karamazlar.4

398

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

5. Peine5
ki ainal sofuyu peine etmek yledir:
Tercman srasnda (pir) peine olacak drt can karsna arr. Onlar
(nce) eie niyaz ederler. Sonra (o drt can pirin) karsna gelince (pir) aina
dolusundan bir fincan dolu verir. (Canlarn) drd de niyazlap dara durunca dar
glbengi ekilir:
Bism-i ah. Allah, Allah
Erenler, yzm yerde, zm darda
Erenler meydannda, Muhammet-Ali divannda
Pir huzurunda
Canm kurban, tenim tercman
Bu fakirden, arnm, incinmi, darlm gcenmi karde var m?
Dile gelsin, bile gelsin, hakkn istesin
Allah, eyvallah, gerein demine hu!
Mrebbinin bacs o gece, baclarn ikisini de yanna alr. (Bu baclar) on iki
kap ap hak kaps grrler.
6. Erkndan Geme6
Talibi erkndan geirme, daha dorusu meydandan geirme yledir:
nce delil uyanr. Sonra dek atlr. Delilci musahibi ile meydana gelir.
Bunun ardndan nce musahipliler ve ainas olanlar meydana geerler. Musahipli
kalmaynca musahipsizler kendi baclaryla meydana geerler. Musahiplilere ikier,
musahipsizlere birer aplak vurulur. Musahipliye musa-hipli, musahipsize musahipsiz efaat kacaktr. Meydana tm gelince dek kalkar. Selman- ferra gelir. ikisinin glbengi bir verilir. Niyazlarlar. Sonra dolu gelir.
Saz sema olur. Sonra kurban yenip (bitince) delil kalkar. meci gelir. Ardndan yatan oturan (duas) verilir. Cemaat dalr.
7. Olan krar Alma
Tahtac Aleviler arasnda nemli trenlerden biri ikrar treni. krar, Tahtaclar arasnda Alevilie katlmn balangc. Bu tren yaplmadan kii alevi toplum
iinde doup bymesine karn- Alevi saylmaz. Yeni yetmelii atlatan her erkek ve
her evli kadn ikrar verir. Hazr bulunan topluluk da bu sz kabul eder. krar bozma
ar cezalar gerektirir. Bu tren Buyruk7ta iki balk altnda verilir. Olan ikrar alma
yle betimlenir:
nce cebrail8 ka tane ise ayr ayr tekbirlenir. Cebrailin sa kanad sa gz
stn tutulur. Sonra delil uyanr, dek atlr. ikrar alacak olan ka tane ise tm-

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

399

Fuat BOZKURT

nn boazna birer yalk taklr. Hangi olan byke ise mrebbi onun yaln
eline alr. brleri de birbirlerinin boaznda olan yalklardan yederler. nlerinde
mrebbi eie niyaz eder. ocuklar da niyaz ederek giderler.
Sonra mrebbi:
H erenler ah, katar uzatyorum diye kez syler. (Katardakiler topluca
gidip) delile niyaz ederler. Mrebbi elinde olan olann sa eliyle, El ele, el hakka
diyerek elinde olan olann sa elini mride ya da rehbere teslim eder. (Mrit ya
da rehberin) elini pp dar olur. Mrit ya da rehber olunun boazndaki yalktan
tutar:
Kou kolama, gaybet eyleme, dini dinleme, elinle koymadn elleme. Gznle grdn eteinle rt. Kendinden byn sznden kma. Teberra9 anma.
Bu szme hak dedin mi? deyince o ocuk (mrit ya da reh-berin) elini per. Bu
nasihat kez tekrar ettikten sonra (ocuun) boazndaki yal o ocuun beline
kement edip balar. (Yal) balarken u glbengi syler:
L ilhe illallah, Aliyyn veliyyullah, rif-i billah, mrid-i kmilllah. L
feta illa Aliyla seyfe illa Zlfikr. ikrarn binas kaim ola. deyip kuaa dm
der. Sonra srasyla tm mrebbinin elini pp sol yannda dara dururlar. Dar
glbengi okunur, erkna yatarlar. iki aplak mrebbiye, birer aplak ocuklara vurulur. Erkndan kalkp dr olduklarnda erkn glbengi ekilir.
Bundan sonra mrebbi yerine oturur. ocuklar srasyla ierde oturan canlarn ellerini pp dan olunca temenna glbengi ekilir. Sonra dek kalkar. Ferra
selman gelir. ikisine bir Glbeng ekilir.
Dolu gelir. (Doludan) nce delile (damlatlr) sonra mrit ier. ocuklarn
kendi dolularndan ocuklara birer dolu verilir.
Selman- ferratan sofra gelir. Sonra cebrailler gelir. nce hangi cebrail tekbirlenmise sofraya ilkin o cebrail gelecektir. Mrit ya da rehber kendisi bir lokma
alr. (Ardndan) birer lokma da ocuklara kendi cebraillerinden:
krarnz kaim olsun. diyerek verilir. ocuklar lokma verilinceye dein kementlerini karmazlar. (Lokmalar yendikten sonra) sofra kalkar.
Selmanlardan sonra meci gelir, delil kalkar. Yatan oturan (duas) verilir.
Cemaat dalr.
8. Kz krar Alma10
Kz ikrar alma yledir:
Cebrail tekbirlenir. Delil uyanr. Dek atlr. ikrar alnacak kz ile eri dek
zerinde dara dururlar. Tarikat nikh glbengi verilir.

400

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

Bundan sonra, mrebbinin bacs o kz yedeine alr:

H erenler ah, katar uzatyorum, nze der (ve ardndan) el ele, el
hakka diyerek (kz) mride teslim eder. (Mridin) elini pp dar olur. Mrit
(ikrar alacak) o kza t verip kemendini balar. (Kz) mrebbinin bacsnn elini
pp solunda dar olur. Dar glbengi ekilir. (Kz) erkna yat-mayacaktr.
Bundan sonra o kz el per. Temenna glbengi verilir. Sonra o kz dar kp
eri ile birlikte erkndan geer. Dolusundan ve cebrailinden kza da bir lokma verilir.
Kzlarn ikrar ayr ayr alnr. Olan olursa tmne birden ikrar alnr.
9. Ev Ondalama11
Bir talibin evini ondalama yle yaplr:
nce delil uyanr. Sonra o talibin kazan ve katran dnda ne kadar mal
varsa deeri llr. Ka kuru tutarsa, iinden, dokuz doksan, dokuz sfata lanet
olsun denerek karlr.
Sonra ne kalrsa e blnr. (Bu blmden)
Bir blm ahn, bir blm mridin, bir blm cem erenlerinin denir.
Bundan sonra:
Mrit geti, cem erenleri de geti denir.
aha kalan blm yeniden e blnr. Yukarda anlatld gibi:
Mrit geti, cem erenleri de geti denir.
Yine:

aha kalan (blm) er er blnp kalncaya dein yine e ayrlr.

Mrit geti, cem erenleri de geti, ah da gani denir.

Bundan sonra da erkndan geilir. (Talibin) ikrar alnm olan ocuu varsa, o da anasnn aa yannda dara durur. Birlikte erkndan geerler. Musahibi olmayan talibin evini ondalamak erkn deildir.
10. Ocak Kazdrma12
Ocak kazdran talip bir kan aktr. Dolusu iilip lokmas yenince, mrit ya
da rehber eline bir apa alp ocan nnde dar olur. O talip de bacsyla (onun) sol
yannda dar olur. Ondan sonra mrit ya da rehber apa ile oca kez tlsm eder,
apay o talibin eline teslim eder. Talip de elini per. Mrit ya da rehber yerine
oturunca o talip bacsyla cemaatn da elini pp dara durur. Bir Glbeng ekilir ve
cemaat datlr. Yz on para stad hakk alnr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

401

Fuat BOZKURT

11. Ay Ululama
Tahtac treleri Trk toplumu iin de zgn zellikler ierir. Ay selamlama
inanc vardr. Ay yeni ktnda aya dua edilir. Kurban bayramna yakn yeni ay gzktnde silah atlr.
12. Ocaa Dme
Ocaa dme tresi tm canll ile aralarnda yaar. Kapya gelen medet,
ocaa gelen mrvet demi saylr. Kapdan ve hele ocaktan bir kiiyi geri dndrmek byk ayp saylr.
13. Aa Tabusu
Ya aa kesilmez. Aa kesiminde ya nemlidir. Bir tekerlemede bu ya olgusu yle anlatlr: Altda ya, yedide tra, sekizde sal, dokuzda don, onda kon, on
birinde piir.
Sonnotlar
1

Rza Yetien: Tahtac Airetleri (adet, gelenek ve grenekler), zmir 1986, s. 101.

Buyruk s.49 (zmir Yazmas) z Kurban Vermi ki Musahipli Can Aina Etmek Beyanndadr
balkl blm.Ainalk, tarikatta iki kiinin can kardei olmas anlamndadr. A.Ylmaz Tahtaclar
arasnda yaplan bu treni yle anlatr:
kinci kapya girmek isteyenler birinci musahipleriyle gzelce anlarlar. ki taraf da muaffakat
edince z verirler. z vermek bir kurban kesmek demektir.
Bu z kurban her iki tarafn kardelikten ayrlmamas demektir. (Bu kurban ayini de geen
trenlerde olduu gibidir.)
Dede, ikinci musahipliin zamann tayin eder. Belirtilen akam toplanlr. Bu ayinde de birinci
musahiplik ayininde yaplan tren yaplr. Bunun birincisinden ayrm yalnz kurban kesilmemesidir.
Cem evinde dede eline bir elma alr. Bunu drt eit paraya ayrr. Bunlardan birini byk, yani
kdemli erkek musahibe verir. Kalan br iki paradan her birini musahiplerin baclarna verir.
Bu drtlerin erkekleri elmay alnca yle syleirler:
Benim karm sana, seninki de bana yedirsin derler.
Elmalar birbirine yedirirler, birer de dolu blmek suretiyle kardelik tutulmu olur. Her kap
deitirmede her iki can bir kilo dolu alr. Ayn kyden olanlarn baclar sal ve cuma geceleri birbirlerini ziyaret ederler ve konuk kalrlar. Musahipler baka baka yerlerde iseler birbirlerini icabettike
ziyaret ederler ve konuk kalrlar.

402

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

Aina Nefesi
Senin muhabbetin cesette canda
Gel karde seninle aina olalm
Cevap vermezsen ulu divanda
Gel karde seninle aina olalm
Yaradan saklasn bet amel huydan
Biz de okuyalm elif ile badan
Gel izin alalm mritten, pirden
Biz de okuyalm elif ile badan
Aina dedikleri zahir batn
Aina sevmeye vardr niyetin
Gel Hakk seversen musahip tutun
Aina sevmeye vardr niyetin
Musahip dedikleri bir sinir ta
Ziyade tatldr ainann a
Gnlden seversen Hac Bekta
Ziyade tatldr ainann a
Sr dedikleri ezelden bir yol
Eersen boynunu olursun kul
Olurmu zakirler elinde blbl
Eersen boynunu olursun kul
Uulmaz yalnz olmaynca ein
Er-hak meydannda uradm ban
Mrebbi musahip cmle kardan
Er-hak meydannda uradm ban
Musahiple bir baheden giresin
Muhabbet bahesinin gln deresin
Erenlerin srrna sen de eresin
Muhabbet bahesinin gln deresin
ah Hatayim birlie yeteyim dersin
Erenlerin srrna bakaym dersin
Gm gevhere kataym dersin
Erenlerin srrna bakaym dersin.
3

Cebrail: Horoz.

Buyruk s. 49. (zmir yazmas)

Buyruk s.50. (zmir yazmas) ki Ainal Sofuyu Peine Etmenin Tarif-i Beyanndadr balkl
blm. A.Ylmaz Tahtaclarda Gelenekler adl kitabnda Peine olmay nc kapya girmi olma
olarak tanmlar. Ylmaza gre birinci kap Musahipliktir (s.60). kinci kap ainalktr. nc kap
peinelik, drdnc kap eildeliktir. Ylmaz nc kapya girii yle anlatr:
nc kap: Peine
Peine olmak isteyenler kimseler ainasyle ayrlrken bir cebrail, yani horoz keserler.
Mridin huzuruna varlr, cebrail lokmasndan kanlr. Peine olaca ile baclar bir elmadan
kanarlar. Drdne bir hayrl verilmek suretiyle nc kapya girmi olurlar. (A.Ylmaz,
Tahtaclarda Gelenekler, Ankara 1948, s.76).
Ylmaz drdnc kapya girii ise yle anlatr:

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

403

Fuat BOZKURT

Drdnc Kap: eilda-einda

eilde olacak kimseler darda birbirleriyle anlarlar. Antlarlar. Tercman ayini yapld
ve kurban kesildii bir zamanda eilde olacaklarn yani drdnc kapya gireceklerini mride
sylemek iin dara dururlar. steklerini sylerler. Mrit hayrl verir. Mrit kurbann yeme
zaman gelince sa gzn alr, bu drt kardee verir ki bundan sonra eilde olmu olurlar. Ayin
zamannda erkekler yeil sarnr, kadnlar ise all yeilli balanrlar. Bu surette drt kap tamamlanm
olur. (A.Ylmaz: a.g.e. s.76-77).
Rza Yetien, tren biimini aina trenine benzetir. Trenin akn yle betimler:
Dede, bunlara aina olanlarn dolusundan verir. Bir elmay drde blerek her parasn birine
verir. Elmay yiyen peineler niyazlarp yerlerine otururlar. Tren brlerinde olduu gibi srer.
Dede ainal ise, peine ve eilde yapabilir. Fakat elma yiyemez. Burada bir Hatayi deyii
okunur. Deyiin elmay anlatan bir deyi olmas gerekir:
Deyi
Cennetten Aliye bir elma geldi
Aliye tercman inen elmalar
Ali koklad yzne srd
Aliye tercman inen elmalar
Elmann kokusu misk ile amber
Toplanm bana cmle peygamber
Teni Fatma Ana, kabuu kamber
Aliye tercman inen elmalar
Elmann rengini ala boyarlar
Melekler hep donun giyerler
Kadrin bilmeyenler kabuun soyarlar
Aliye tercman inen elmalar
Elma senin dallarn alarlar
Meyveni yerler, aacn talarlar
Sultan olan gnahn balarlar
Aliye tercman inen elmalar
ah Hatayim vahdetimdir vahdet
rndan km ol dldl at,
Bir ad Seyfullah, bir ad at
Aliye tercman inen elmalar
Peine olmak iin ayrca bir tren yaplmaz. Baka trenler iinde olur (Rza Yetien: Tahtac
Airetleri s. 114)
6

404

Buyruk s.51 (zmir Yazmas) Talibi Erkandan Geirmek Yani Meydana Geirmenin Tarif-i
Beyanndadr balkl blm.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

A.Ylmaz, Tahtaclarda Meydandan Geme trenini yle anlatr:

Meydandan Gemek
Meydandan geme ayini her ylda bir perembe gn olur. Baba mrebbi veya gzcye:
Bu perembe gn talipler, arzu ederler meydana geecektir. lan edilsin, isteyen meydana
gelsin der. lan edilir.
Perembe gn akam cemaat toplanr, delil uyanmadan nce Glbeng ekilir.
Vakti msait olan kurban keser, kesilen kurban evinde piirir. Dolusuyla birlikte babann evine
getirirler. Boaz iplenecek olan delikanllar kesin olarak birer cebrail (horoz) keserler. Bunlar da
evlerinde piirirler, cebrail paralanmadan btn olarak, dolusu yannda pilavla babann nne
getirilir. Cemaat babann evinde tekmil olunca, baba ve talipler diz kerler.
Delil Uyanacak denir.
Delilci kimse kalkar delili iki eliyle tutar, dara durur, Glbeng eker, herkes seccadeye varr.
Delilci rkda kalr.
Delil uyand, meydana gelme Glbengi
Allah, Allah, Allah! Delil kadim ola. Muratlar hsl ola. Tuttuumuz ileri gide. ahmerdan
eksiklerimizi, noksanlarmz tamama yaza, on iki imam, ondrt masum pak, onyedi kemerbestin
hizmeti stmze hazr nazr ola. Delillerimiz ahmerdan delili ola. Gerein demine h!
Glbeng biter, delil sa keye konur. Delilin sanda baba, solunda mrebbi, ondan sonra gzc
ve cemaat oturur. Babann sa yanndaki ke biraz botur. ayet yer msait olmaz ve cemaat fazla
olursa babann sana bir eik konur ki oradan ileri geilmez. Sra ile meydan deine musahipler
arlr. Musahibin by sa bata, solunda kk musahip, kk musahibin solunda byk
musahibin bacs ve byk musahibin solunda kk musahibin bacs bulunur.
Byk musahip nde olmak zere hep birden gelerek babann sa dizine niyaz ederler, bu niyaz
esnasnda musahipler kollar altna gelmek zere yatarlar.
Byk musahibin zerine kk musahibin kolu uzanr. Kk musahibin zerine byk
musahibin bacsnn kolu ve br bacnn kolu da ayn biimde uzatlr. Fakat burada dikkat edilecek
bir nokta vardr: Her musahibin hi olmazsa ahadet parmann ucu byk musahibe demesi
arttr. Bu drt gnln bir olmas iindir. Btn cemaat bu surette ayini tamamlar. Erkana yatld
zaman baba bunlara:
Lilhe illallah, Ali Veliyullah lfetail seyfilla zulfikr, hal gaziler halidir. Yol erenlerin kadim
yoludur. Gafil olman hey erenler deen stad elidir. Ustad nefesi, tarikat- iman, destur ah diyelim.
Gereklerin demine h!
Musahiplere iki aplak vurulur. Baclardan gebe olanlara aplak vurulmaz. Baca alak olanlara,
yani evli olup da musahibi olmayanlara, birer aplak vurulur. Bunlarn baclarndan baba hakk
olarak birer top kuma alnr. (Ylmaz, a.g.e., s.56-58)

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

405

Fuat BOZKURT

Buyruk s.52-53 (zmir yazmas) Olan krar Almann Tarif-i Beyanndadr balkl blm.
A.Ylmaz bu olay yle aklar:
Bir Alevi ocuu musikinin tesiriyle yedi sekiz yanda Alevilikten anlamaya ve btn merasimi
taklit etmeye balar. nk o zamana kadar elbette snnet olmutur.
Oniki yana giren ocuun ikrarn aldrmak ve yolu retmeye balamak gereklidir. nk
ocuk ancak bu yata kendini bilmeye balar. Bu sebepten dolay ana ve babas kendi gittii yolu
evladna da retmek ykmndedir.
krar alnacak ocuun babas bir kurban keser. Bu kurbanda ocuun boazna bir beyaz ember
ve beline bir kement balattrr. Dede hayrlsyle ikrarn aldrr. Bu suretle ilk Alevilie ayak masm
olur. Onsekiz yana kadar her nereye gider ve her nerede bulunursa bulunsun kavga ve niza gibi bir
i iledii takdirde babasna haber vermek ykmndedir. Babas ocuu dedeye gnderir. Dede
ocuu dinler ve bir hayrl verir. Henz ocukluk ikrarlar almayanlarn yeminleri muteber saylmaz
ve yalan yere yemin ederse de yemini arpmaz. (A. Ylmaz, a.g.e., s.38-40)
A.Ylmaz daha sonra Boaz pleme ve krar Alma diye bir treni ise yle anlatr:
Gelelim imdi boaz iplenecek ve ikrar alnacaklara: Musahiplerin meydan dei ortadan
kalktktan sonra yeni ikrarlar alnacaklar tekrar tekrar babann nne getirilir. Babann nne
gelince niyaz edip diz ker durur
Baba bu ikrarlar alnacaklara sorar:
Girdiin hak kaps, durduun dr Mansur dr. Kov kovlamayacana, yalan sylemeyeceine,
elinle koymadn almayacana, hnzr anmayacana- bu szme hak dedin mi? Olan:
Hak dedim deyince Baba:
p elimi diye sa elini uzatr. Baba sol eliyle hi tutulmam bir i rtsn ikrar verecek
kimsenin beline kement eker. Elini ptrdkten sonra:
Allah, Allah, Allah. Nasrun minallah. Fathn karip ikrarn binas kaim olsun hayrlsn verir.
Sonra her kelimede Allah deyip dm dmler. krar veren dolusunu meydana getirir.
emsiye teslim eder. emsi dra durur. Dolunun hayrlsn yani duasn babadan alr. krar alnan
kimse emsinin solunda ve cebraili elinde durur.
Allah, Allah, Allah, dolumuz dolu ola, muratlarmz hasl ola. Tuttuumuz ileri gide. ahmerdan
yardmcmz ola. Tap dklmeye, artp eksilmeye, dolumuz ab- kevser dolusu ola.
ems diz kp oturur. Babaya doluyu uzatr. Bu dolu fincanndan kii kanacaktr. Bir de ayrca
ikrar alnana verilecektir.
Baba, cebrailin sa bacandan koparp sahibi olan ve ikrar alnan kimsenin dorudan doruya
azna uzatr. Babaya niyaz eder ve kalkp gider. Dar kar, bunu mteakip meydan kurbanlar
gelir, ayr ayr hayrls verilir. Hayrl udur:
Kurbannz kabul ola, muradnz hasl ola. Tuttuunuz ileri gide. Kurbannz Hak kurban ola.
Arafatta oniki imam katarna, bereketine yetire.

406

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

Baca ak, ter bykl ve delikanllardan ikrar alnanlarn cebraillerine verilecek hayrl ayr ayr
udur:
Lokmalarnz kabul ola, muradnz hasl ola. Tuttuunuz ileri gide. ahmerdan yardmcnz ola.
Arafatta Cebrail Alihisselam katarna, bereketine yetire, geree h!
Bu hayrldan sonra btn cemeatn dalmas gereklidir. Yalnz musahipler yani eikten ieri
olanlarn hi birisi babadan izinsiz dar kamaz.
Allah, Allah, Allah, La ilahi illallah. Ali veliyullah, l gefeta illa Ali luseyf illa Zlfikr. Yatan
okuran, zn hakka yetiren, kovusuz-kaybetsiz yerine yatan, sofiyi Hak yarlgasn. Geree h!
Yol meydan bundan ibarettir. Bu hayrldan sonra cemeat kamilen dalr.
krarlar alnanlarn ikrara ileri tamamlandktan ve meydan dei kalktktan sonra delil
sndrlr. Dolu ve kurban gelir. (Ylmaz: a.g.e., s.58-60)
Olan ergenlik ana geldiinde, ikrarnn alnmas gerekir. Bu tren, iki aamaldr. nce olan
evinde ya da rehberin evinde yaplr. Cem d bir trendir. Olan ikrar alnrken, bir horoz getirilir.
Tm kyl konuk olarak arlr. Pilav yaplr. Kurban kesilir.
kinci tren cemde yaplr. Olann bu trene hazrl akamdan balar. Akam tmyle
ykanmtr. Ceme gelirken zende zel bir giysi vardr. Tmyle annesinin elinden km, zel
giysi bir gmlek ve bir alvardan oluur. Bu giysi, lmeden nce lmek anlamndadr. Yaarken
kefen giymek demektir. Her ynyle olgunluk gstergesi saylr. nsanla kendimi adadm, insana
hibir kt dncem yok andn imek demektir.
Olann boynuna bir tbent dmlenir. Bana bir pou balanmtr. Rehber olana kimi
tleri de ieren bir bildirimde bulunur:
-El ele, el hakka, ara kncaya dek! Evleneceksin, askere gideceksin, Askerde vatanna milletine,
bayrana sahip olacaksn. Vatan grevi insanlara kutsal bir grevdir. Anann babann sznden kma,
iki ime.
Dnyada tm ktlerin ba drt neden vardr: hret kin, kibir. Eline diline, beline; evine iine sahip
olacaksn. Evinle komunla iyi geineceksin. Anana babana asi olmayacaksn. Byklerinin nn kesip
gemeyeceksin.
8

Dinsel trende kesilecek horoz iin cebrail szc kullanlr. Horoz kurban, Mani-Mazdek
gibi Anadolu inanlarnda yaygndr. Tahtaclar arasnda kaz kutsaldr. n Asya inanlarnn bu
kmes hayvannn daha ok bulunmas nedeniyle- Kazn yerini almas dnlebilir.

teberra: Ali ve Ehlibeyt dmanlarndan uzak durma.

10

Buyruk s. 54. (zmir yazmas) Kz krar Alma Tarif-i Beyanndadr balkl blm.
Tahtaclarda kz evlendii akam, dede nnde ikrar and ier. Bu olaya kz ikrar alma denir.
kimi ayrmlarla uygulanan tren genel izgileri ile yledir:
Gerdek akam, bey ile kz mrit nne kar. Dede ile rehber gzetiminde, gelin, bey evinin
nce eiini per. Ardndan gelin beyin boynuna bir ip balar. Rehber:

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

407

Fuat BOZKURT

-El ele, el hakka! Ara kncaya dek, dede sana teslim ediyorum, diye beyin boazndaki ipin
ucunu dedeye uzatr.
Dede bunlara dolu sunar. tler verir. Aleviliin ilkelerini vurgular. Yeni evliler elinize,
dilinize, belinize sahip olacaksnz. Byklerin sznden kmayacaksnz diye t verir. Ardndan
iyilik dualar eder. Birlikteliklerinin srekli olmasn diler.
Bundan sonra bu aile kendilerine yolkardei seebilecektir
11

Buyruk s. 55 (zmir yazmas) Bir Talibin Evini ondalamann Tarif-i Beyanndadr balkl blm.
Rza Yetien Tahtaclar arasnda Oul babadan ayrlp giderken cebine bir harlk koyar. Babann
gnlnden ne koparsa czdanna koyar. Kese bereketi olarak. Bunu saklamasn syler. Eski
dnemde bu para harcanmaz.

12

Buyruk s. 40. Ocak Kazdran Talibin Tarif-i Beyanndadr balkl blm. Rza Yetien Tahtac
Airetleri adl kitabnda Ocak Kazma blmnde bu treni evlenen gence yeni ev kurma
biiminde aklar. Yeni ev kuracak gencin ev amas yle bir trenle kutlanr: Yeni eve koru komu
toplanr. Bu tren iin en az kii gereklidir. Geimi yaam elveren ocak kazdran en bir koyun
kurban keser. Yok durumu elvermiyorsa bir horoz keser. Dede, yeni alan ocan bana geer.
Talip sol yannda dara durur. Dede, elinde tuttuu kazma ile ocan sana Ya Allah, soluna Ya
Mauhammet, ortasna Ya Ali diye yavaa kazyormu gibi vurur. Sonra ocaa konmu olan
odunlar tututurur. Ardndan apay talibe verir. Talip rehberin elini per. Dede u hayrly okur:
Allah Allah Allah La ilahe illallah, Muhammet resuluulah, Aliyyl veliyyullah, mrid-i
kamilullah. La feta illa Alila seyfe illa Zlfikar, evi oca en, nasibi ayr, ksmeti gr, oca kadim oal.
Tuttuu ileri gide. ah- merdan yardmcs ola. Gerekler demine hu!
Diz kt ocan nnden kalkp yerne oturur. Hemen kurbanlk kesilip bu ocakta piirilir. Bu
arada dolu lenir. Elenceye balanr. Kurban piince sofralar alp yenir. Dede hayrl duas verip
yerine oturur. Yeni ocak sahibi ei ile birlikte herkesin elini per. Dede dua eder. Dedeye 110 para
ustaz hakk verilir. (Rza Yetien: Tahtac Airetleri, zmir 1986 s. 40)
Edremit Tahtaclar Arasnda bir baba ocuu evlendirmek, dnn yapmak ve evini
yaptrp, ayrmak zorundadr. Ayrrken btn kylye olan ayracan bildirir. Herkes tm kyl
gelir. Mrit gelir oraya bir kazma ile onu zel bir dua ile duay okur. Gider bacann iine kez
vurur. Bir kurban kesilir. Baba meydan grr mritte, ocuk da meydan grr babann arkasnda.
Artk bu ayrlktr. Ayr bir ocak kurulacaktr. Yuvadan uurmutur. Yeni evde yaplyor. Yeni
eve uur aktaryor. Baba ocan iinde bir ate yakyor. Baba oulla ta ol baar diyor. (Hasan
Akburakdan derlendi.)
Veli Asan Tahtaclar arasnda, bu trenin 70-80 yl nce kalktn bildirir. Asana gre ev
ondalama Eski Trkler arasndaki l geleneinin ardldr. Bu gelenee gre, mrebbi, dinsel
trenler balamadan nce gelip talibin maln ondalarlar. Buna gre dedeye aka biilir. Gelenek
bu biimi ile yalnz Yanyatr ocanda 70-80 yl ncesine dek yaam, sonra yitip gitmitir. Yine
Tahtac Alevi oca olan Hac Emirlilerde ise bu gelenek bulunmaz.
Aleviler arasnda l geleneinin izlerinin bulunduuna u yaknlarda biz de bir yazmzda
deindik.

408

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

OCAKLARA VE BUYRUK KTAPLARINA GRE ETL ALEV GELENEKLER

Trk gemiinde rnei ok eskilere inen, toplumsal yama gelenei vardr. Szkonusu yama
gelenei en gzel biimde Dede Korkutta anlatlr:
Kazan ylda bir -Ouz, D-Ouz beylerini toplard. ok, Bozok ynak olsa Kazan evini
yamalatrd. Kazan Beyin adeti bu idi ki, kaan evini yamalatsa, helalinin elini alr, evinden dar
kard. Bundan sonra evinde nesi var, nesi yok yama ederlerdi.
Yine Kazan evini yamalatr oldu, ama D-Ouz Beyleri gelmediler, birlikte bulunmadlar, yalnzca
-Ouz beyleri yamalad.
D-Ouz beylerinden Aruz, Emen ve geri kalan beyler bunu iittiler:
Bak, bak! imdiye dein Kazann evi yamalandnda hep birlikte olurduk, imdi suumuz nedir ki
yamada birlikte bulunmadk, dediler.
Az birlii edip btn D-Ouz beyleri Kazan Beyi selamlamaa gelmediler, kin baladlar.12
Bat dillerinde l ad verilir bu gelenee. lkel toplumlarda yaplan toplumsal szleme leni
olarak tanmlanr.
Dede Korkutta yama kurumu tm ayrntlar ile bu ykde anlatlr. ktisat Sencer Divitiolu,
Ouz yamasn bir dllemeolarak deerlendirir. Yamann ilkelerini yle belirler:
1. Yama, beylerce yaplr.
2. Belli zaman aral ile yinelenir (belki ylda).
3. Yamalattran, yamadan sonra, mal-mlknden geriye hibir ey kalmayacan bilir (helaln
alp dar kar).
4. Yamada herey yok edilir (giysi ve mal).
5. Bu bakmdan yama savala ayn sonucu dourur, tahripkardr.
6. Beyler iin yamaya arlmama, en byk hakaret saylr (Kazann Days Aruz).
7. Yamaya arlmaynca dmanlk balar.
8. Dmanlk sonucu alan sava, yine yama ile biter.12
Eski Uygur Trkesinde yagmak eylemi yananlamda kurban sunmak anlamna geliyor.
Bilindii gibi Oguzun 24 boyundan birinin ad da Yagma. Bu anlam bizi kimi baka dnceye
gtryor.
Ouz Trkesinde yama l anlamna geldii gibi apul anlamna da geldii anlalr.
lkinde yama el-gn arasnda yaplr. Sava amal deildir. Ama, evde bereketin olduunu ortaya
koymak, bu bolluu yamaclarla lemektir. Gebe devlet yaamnda bir tr eli aklk, cmertlik,
han sofrasnn herkese ak olmas gibi gzkr. Uygur Trkasindeki kurban etme anlam ile
rtr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63

409

Fuat BOZKURT

Ne ki olay, sava niteliine de dnebilir.

apul ise bunun tam kartdr. Savan sonucu ortaya kan bir durumdur.
Yerleik toplumda bu, gelenek bir yanyle aalk geleneine dnr. Aann sofras herkese
ak olmaldr. Aalk vermekle, ekyalk krmakladr. Aann elinin ak olmas gerekir. Anadolu
aalk dzeninde l geleneinin izleri sezilir.
Olayn bu boyutu, grkemli gzkr. Ama yama gelenei, hemen ardndan sava talan
geleneini getirir. Gebe toplum yaps, tanr malvarl gcne dayanr. Bu ise, canl maldr. Davar
ya da mal srrs. Kuaktan kuaa geecek kalc servet deil, sava gcne dayanan yamaya
dayanr. Bu olgu Trk toplumunda toplumsal snfn ok esnek olmasnda balca etkenlerden.
Malvarl, bedenselg ve sava yetenei ile deitiriyor. Bu yzden toplumsal snf kalc deil.
Ziya Gkalp kirvelik geleneini de ln bir tr olarak niteler. Cemil Cahit Gzelbey bir
yazsnda l geleneinin izlerinin yakn zamana dek Gaziantep evresinde srdne deinir.
Yazar, Gaziantep kylerinde 1950 ylna dein airet trelerinin bir ou korunduundan yola kar.
Buna gre, Salur Kazann l trenine benzeyen lenlerin basit bir devam ehiz trenlerinde
yaanr. Belirlenen gnde erkek taraf ehiz yklecekleri katr ve beygirlerle -daha sonra kamyonlarlakz evine yollar. ehiz tayclar kapda karlanp ieri alnrlar. Mevsimine gre ay, kahve, eitli
erbetler, dondurma sunulur. Biraz dinlenildikten sonra, ehiz getirilen hayvanlara yklenmeye
balanr. Bu srada kimi ehiz tayclar, eyiz iinde elle tanr ne bulurlarsa arrlar. Ancak bu i
lta olduu gibi aktan deil, biraz gizlice yaplr. Ev sahibi bir maln arldn grse bile isteyip
geri almaya kalkmaz. Bu tre bilindii iin, ortada elle tanr para braklmamasna zen gsterir
yalnzca. Ama ehiz tayclar bir yolunu bulup mutlak birerler yrtrler.
l geleneinin izleri Alevilikte de yaar. K aylarnda dedeler kylere grm yapmaya karlar.
Toplumun beenisine gre kimi dedeler byk kylerde cem birlerler. Cemin sonunda halk
gnlnden ne koparsa hakullah verir, dedenin hizmetini demek ister. Buraya dek yaanan emein
karlanmasdr. Ama i bununla bitmez. Bir dizi kk dedeler, asl hizmet yapan dedenin cemine
tnemeye balar. Treye gre kazan ortaktr. Asl dedenin kazancn, hi i yapmam bu dedelerle
paylamas gerekir. Post dedesi denen byk dedenin eli sklk gstermesi, br dedelerle kazancn
paylamamas byk ayp saylr. Dedenin eli aklk olmas toplum gznde ycelmesidir. Bu
nedenle, byk dedeler ne kazandlarsa, byk blmn datrlar. yle ki, bir k boyu cem
yrten, bir dizi skntya katlanan dedenin evine eli bo dnd olur.
Yakn zamana dek kimi Alevi kylerinde ev bynn lmnn ardndan, ev sahibinin
mal-davarn paylald sylenir. Bu olay yeterince belgelenmi, saptanm deildir. Gereklii
saptanrsa, l geleneinin zgn renei saylr. Bu gelenein Sivas yresinde yaayan Kogiri
Alevileri arasnda yaadn iittik. Olay yle geliir: Alian Bey lr, ardndan alamalar, yas
tutmalar srer. Birka gn sonra gelin Srma Hatun ahra gittiinde bir-iki mandann kaybolduunu
grr. Gelip ev halkna durumu syler. Kaynana glmser: Eyvah l yapmlar der. Bu gelenei
bilmeyen gelin Srma hatun ne demek l diye sorar. Kaynana byk lmlerin ardndan byle
yamalarn yapldn syler. Bu tredir der. Kogiri aretinden olmayan Srma Hanm aar
yere batsn byle tre, byle tre mi olur diye karg verir. 60l yllara dek sren bu gelenek de
l geleneinin yakn zamana dek, -tm Aleviler arasnda olmasa bile- snrl blgelerde yaadn
gsterir.

410

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 63