ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Seyit YRE*
zet
Mzik, btn inanlarda dinsel sylem ve uygulamalara elik eden etkili bir soyut ara olarak
ortaya kar. Bilindii gibi, Alevi-Bektai kltrnde de mzik dinsel temelli bir olgudur.
Alevi-Bektai kltrn ve inan sistemini temsil eden, iinde mzii barndran veya
dorudan mzie dair baz unsurlar vardr. Bu unsurlar Alevi-Bektai mzik kltrne zg
formlar, modlar, alglar, yaratm ve seslendirme zellikleri olarak saylabilir. Bu unsurlar
genel olarak belirli bir standart iinde var olsa da, blgesel farkllklar da bulunmaktadr.
Yaplan n aratrmada Alevi-Bektai mzik kltrn temsil eden kodlar ve bunlarn
yapsal zellikleri zerine analitik almalarn olmad grlm ve bu alma ortaya
karlmtr. Bu aratrmada, bu mziksel unsurlar incelenmi, etnomzikoloji disiplini
ve nitel aratrma modelinde kaynak tarama, ierik analizi ve mzik analizi teknikleriyle
ortaya kan bulgular kodlanarak tanmlanmtr. Yaplan aratrma sonucunda, bu mziksel
kodlarn yaratc/seslendirici, yaratm ekli, alg, form, makam, mekn gibi kavramlar altnda
olduu tespit edilmi, ortaya kan kodlar tanmlanm, mziksel analizi yaplm, notalarla
rneklendirilmi ve sonuta tartlmtr.
Anahtar Kelimeler: Alevi-Bektai, Kltr, Mzik, Kodlar.

THE MUSICAL CODES OF ALEV-BEKTASHI CULTURE

Abstract
Music is an effective abstract means which accompanies religious expressions and practices
in all the beliefs. It is known that music is a religious-based phenomenon in Alevi-Bektashi
culture. Some musical elements symbolised Alevi-Bektashi culture and their belief system.
These elements are forms, modes, instruments composition and performance of AleviBektashi musical culture. Even though these elements have in general certain standarts, there
are also regional differences in the elements. Preliminary research showed that there are not
analytic studies on the codes of Alevi-Bektashi musical culture and their structural features,
and so this research has been done. In this research, it was investigated the musical elements of
Alevi-Bektashi culture, and the findings of the research emerged by literature survey, content
analysis, and musical analysis in ethnomusicology discipline and qualitative research model.
So the findings were coded and identified. The musical codes of Alevi-Bektashi culture were
represented by the concepts of creator/performer, creation method, musical instrument,
form, maqam, and place. The codes were defined, analyzed as a musical, exemplified with the
notes, and discussed in the result.
Keywords: Alevi-Bektashi, Culture, Music, Codes.
* Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Dilek Sabanc Devlet Konservatuvar, seyityore@yahoo.com, Trkiye

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

219

Seyit YRE

Giri
Alevi-Bektai inanc, slamiyet ierisinde sadece bir inan sistemi olmann
tesinde, kendine zg bir kltr de temsil eder. Bu balamda, lk a Anadolu
kltrne ilikin yaplan antropolojik aratrmalar sonucu ortaya kan bulgularn
gnmzde Anadolunun eitli yerlerinde yaayan Alevi-Bektai kltrnde de
hlen var olduu grlr. Dolaysyla, Alevi-Bektai kltrnn modernleen
dnyaya ramen Anadolunun otantik kltrn devam ettirdii sylenebilir.
Alevi-Bektai inan ve kltrne zg olarak varln srdren ve mzik
eliinde seslendirilen unsurlardan biri de baz iir formlardr. Bu formlar, ncelikle
iir olmasndan dolay, almalarda sadece edebiyat alan ierisinde incelenmi olsa
da, Alevi-Bektai inan ve kltrn gl bir ara olarak temsil eden (representation)
mzik, ayn zamanda bu iir formlarn da var eder.
rnein Glpnarl (1992: 40), Alevi-Bektai edebiyatnn Hac Bekta Vel
ve Abdal Musa kltryle beslendiini, Anadolu halk edebiyatnn imknlarnn
birletirilmesiyle yeni bir sentez oluturduunu, z nedeniyle nceleri Yunus
Emrenin iirlerine dayanan bu edebiyat geleneinin baz belirgin farklarla yeni bir
edebiyat oluturduunu, Alevi-Bektai edebiyatnn 15. yzylda Kaygusuz Abdalla
balayp ayn yzylda Pir Sultan Abdal, Hseyin, 17. yzylda Kul Himmetle doruk
noktasna ktn, 18. yzylda da sren bu gelenein 19. yzylda Seyrni ile devam
ettiini; Yemni, Virni, Teslim Abdal ve Nesmiyle en nemli rneklerini verdiini
ve bu gelenein gnmz klarnca da srdrldn belirtmitir (Aktaran:
Artun 2000: 408). Glpnarlnn yukarda edebiyat balamnda sayd halk airleri
ve klarn yazd iirler, aslnda kendi dnemlerinden gnmze mzikli olarak
seslendirilir. Dolaysyla, zellikle dinsel ierikli ve amal sz ve metinlerin temsil
edilmesinde mzik her zaman etkili bir ara olduundan, artk bu szler veya iirler
mzikle temsil edilir.
badet ve mzik ilikisi, birok din ve inan iinde var olan bir olgudur. AleviBektai kltrnde de szl geleneklerin yzyllardr mzikle birlikte sregeldii
grlr. Bu nedenle, bu kltr ne karan unsurlardan biri de, -etnomzikolojinin
inceleme alan olarak- mzik kltrdr. nan esasna dayanan Alevi-Bektai
mzik kltr ve repertuvarnn, Anadolu halk mziinde (yaygn adyla Trk halk
mziinde) de nemli yeri olduu grlr. zellikle, iirlerin, szlerin ve dualarn
mzikli olarak seslendirilmeleri, gnmzde de varln srdren, Anadolu ve
Osmanl din mziinin (yaygn adyla Trk din mziinin) olumasn salamtr.
Yani, dua ve iirlerin bestelenmesi (composition) veya doalama (improvisation)
olarak mzikle seslendirilmeleri sonucu, slamiyet temelindeki din mzik (sacred

220

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

music) olumutur. Adlarn dua ve iir formlarndan alan bu mzik formlar,

yaygn olarak Cmi musikisi ve Tekke/Tasavvuf musikisi eklinde iki balk altnda
snflandrlr. Bu aratrmaya temel olan ve Alevi-Bektai inan ve kltrnde ortaya
kan mzikli formlar da, Tekke/Tasavvuf musikisi formlar ierisinde yer alr (Bkz.
Akdoan 2002: 328-351 ve 2003: 363-369).
Alevi-Bektai kltrne zg olarak ne kan mziksel zelliklerin sadece
formlarla snrl olmad, bu kltre ilikin baka mziksel unsurlarn da olduu
gereinden ve buna bal olarak, Alevi-Bektai kltrn temsil eden mziksel
kodlar ve bu kodlarn anlamlar nelerdir? probleminden yola karak, konuyla ilgili
bir bilimsel aratrma yaplm, Alevi-Bektai kltrne zg taranan kaynaklarda
dank bir ekilde bulunan ve bazlar net olmayan mziksel unsurlar, bu almada
kodlanp, tanmlanarak btnsel olarak sunulmutur.
Her ne kadar gemite Alevi ve Bektai kavramlar ayr ayr uygulanp
ayr birer kltr temsil ediyor gibi grnse de, zellikle gnmzde, Alevilik ve
Bektailik i ie gemi ve ortak olarak incelenen ve uygulanan bir inan ve kltr
temsil eder hle gelmitir. Bu balamda, konuyla ilgili kaynaklarda, Alevi ve Bektai
kavramlarnn birlikte kullanld, bu kltre ait unsurlarn da birlikte incelendii
grlr. Dolaysyla, bu aratrmada da, Alevi-Bektai kavramlar birlikte kullanlm
ve bu kltr temsil eden mziksel unsurlar birlikte incelenmitir.
1. Yntem
Bu aratrmada, etnomzikoloji disiplini ierisinde, betimsel dzende durum
saptamaya ynelik bir nitel aratrma modeli temel alnmtr. Konuya ilikin taranan
kaynaklardan toplanan veriler, ierik analizi ve mziksel analiz yoluyla zmlenmi
ve bulgulara ulalmtr. Ortaya kan bulgular kodlanarak tanmlanmtr.
Aratrmann nitel verilerinin analizinde eit kodlamadan biri olan verilerden
kan kavramlara gre yaplan kodlama kullanlmtr. Kodlama, analiz edilen
herhangi bir metni veya sylemi ksaca rakamlara veya kelimelere dntrerek
tanmlamaktr (Yldrm ve imek, 2004). Antropoloji, semioloji, semantik ve
genel olarak sosyal bilimlerde nitel aratrma modeli ile birlikte mzikolojinin de
bir yntemi olan kodlama, mziksel olarak, bir anlam sistemi (semantic) ile bir
sz dizimi (syntactic) sistemi arasndaki ilikiyi, bir ierik ve ifade ilikisi olarak
betimleyen mziksel iletiim aralar olarak aklanabilir (Brackett 1999: 9, Erol
2009: 196).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

221

Seyit YRE

2. Bulgular
Bu blmde, yaplan kaynak tarama, ierik analizi ve mziksel analiz teknikleri
ile tespit edilen ve Alevi-Bektai kltrn temsil eden mziksel kodlar aadaki
sekiz kavram altnda verilmi ve tanmlanmtr.
2.1. Form: Alevi-Bektai kltrn temsil eden en temel mziksel kodlar;
edeb, dinsel ve kltrel temelli formlar olarak ortaya kar ki, bunlarn temelde
deyi, nefes, nt, mraclama, tevhd ve mersiye olduu grlr. Bu formlar aada
tanmlanmtr.
2.1.1. Deyi: Alevi-Bektai kltrnn en bata gelen iirsel ve mziksel
formu olan deyi, Byk Trke Szlkte, kelime anlam olarak deme, syleme ii,
uygulama olarak da, Alevi-Bektailerce yksek anlaml kouk ve Semahla birlikte
yalnzca balama eliinde ar tempoda sylenen bir tr beste olarak tanmlanr.
Duygulu (1997: 8), deyi teriminin Anadolu Alevilii ve Anadolu ky Bektailiinde
yaygn olarak kullanldn, yani kentsel deil, krsal bir form olduunu, baz
yrelerdeki Aleviler tarafndan deyi terimi yerine, deme, beyit, dime, deylem ve
yet kelimelerin de kullanlabildiini belirtir. Erol (2009: 103), deyilerin AleviBektai kltrnn en nemli aktarcs ve iletiim ekli olduunu, bunlarn Alevi
birlik ilikisinde, sz syleme, sylenen sz dinleme, onlar tekrarlama, yeniden
oluturma ve ortak gemie balanma eklindeki en nemli renme yntemi olarak
kabul edildiini ifade eder. klar tarafndan bamsz olarak yaratlm deyiler
dnda, zellikle Cem treni srasnda seslendirilen, belirli anlam ve grevleri olan
deyilerin, On ki Hizmet deyii, era uyandrma deyii, niyazlama deyii, semah
deyii gibi isimler ald grlr (Bkz. Demir, 2009).
Markoff un (2002: 795) tasavvufi ak arklar olarak tanmlad
deyiler (Erol 2009: 136), mziksel balamda deerlendirildiinde Alevi-Bektai
inancna bal klarn krsal alanda, iir zerine daha ok doalama olarak ortaya
kardklar, ll bir mziksel form nitelii tar. Deyiler, klar tarafndan
yaratlmasndan dolay, halk mzii ezgisel yapsna sahiptir. Bu balamda, Anadolu
halk mziinde krk hava denilen formlar iinde ve yaratm ortam ve ekli itibar ile
otantik-bireysel halk mzii (Yre, 2000: 41-42) olarak deerlendirilebilir. Ancak
buradaki snflandrmalar, kendi geleneksel otantisitesi ve ortam ierisinde yaratlan,
poplerletirilmeyen eserleri kapsar.
Deyilerin en nemli mziksel zellii, bir mziksel bir motifin, minimal
olarak ifade edilebilecek ekilde, kk deiikliklerle tekrarlarndan olumasdr.
Deyiin, szl ve szsz (algsal) ksmlarnda yaplan mziksel motif deiimi,
allm bir ekilde ya tm ozanlar tarafndan aynen yaplabildii gibi, her bir ozan
tarafndan, seslendirenin mzie veya balamaya olan hkimiyetiyle ilgili olarak da
doalama olarak yaplr.

222

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Nota 1. Deyi-Giri Mzii

Nota 1de Ali Ekber iekten derlenen (veya kendisinin yaratt), Hseyni
makamndaki deyiin giri mziinin 1. lsndeki ana motif, 2. ve 4. llerde
kk deiikliklerle tekrar eder.

Nota 2. Deyi-Szl Blm

Nota 2de grlen ve ayn eserin szl blmnn balangcndaki ilk lde
yer alan motif, dier llerde yine kk deiikliklerle tekrar eder.
2.1.2. Nefes: Aslnda Bektailikte var olan, ancak gnmzde Alevi-Bektai
kltrnn ortak bir unsuru olarak n planda yer alan bir dier form nefestir.
Byk Trke Szlkte nefes, ifa amacyla hastaya okunan dua ve Alevi-Bekta
ozanlarn tekkelerinde ve meclislerinde zel ezgilerle okunan, biim ynnden
komaya benzeyen, konusu tasavvuf ve tarikat kurallar ile ilgili olan, ince anlaml,
alayc, kouklar olarak tanmlanr. Duygulu (1997: 8), nefeslerin Bat Anadolu
ve Trakya blgelerindeki ehirlerde yaayan Bektailer tarafndan bestelenmi
manzumeler olduunu ve deyilerin tersine, nefeslerin kentsel formlar olduunu
belirtirken; zcan (2003: 365) ise, Bektai musikisinin nemli rn olan nefeslerin
bu tarikatn ilhisi olduunu, Tasavvufi Trk edebiyatndan alnm ve Bektailerin

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

223

Seyit YRE

inan ve grlerini ortaya koyan, Hz. Aliyi ven ve onun zelliklerini anlatan
iirler zerine bestelendiini, bestelenmemi olan nefeslere ise nutuk (veya destur)
denildiini belirtir. Grld zere aratrmalarda, terminolojik olarak bir standart
bulunmamaktadr.
Mziksel olarak Markoff un (2002: 795), tasavvufi deneyimle ilgili arklar
(Erol 2010: 136 iinde) olarak tanmlad nefeslerin, Bektailie mensup veya adn
gizleyen (Snni) besteciler tarafndan (zalp, 1992: 54) iki ayr trn (Anadolu
halk mzii ve Osmanl sanat mzii) ezgisel birleimiyle bestelendii grlr ve bu
eserlerin ounun bestecisi bilinmemektedir. Bununla birlikte, Cumhuriyet Dnemi
Osmanl sanat mzii bestecileri tarafndan da nefes bestelendii grlr (Bkz. Kip,
1995). Nefeslerin iirlerinin de, yine Alevi ve Bektailie mensup k veya airler
tarafndan yazld grlr. Deyiler gibi doalama deil de, besteciler tarafndan
sanatl olarak bestelenen nefeslerde, deyilerden farkl olarak, aksatml olmayan
(6/4lk gibi) baz usullerin kullanld belirlenmitir. Deyilerde olduu gibi,
nefesler de, Hseyni vb. makamlarla bestelenmekle birlikte, Hicaz, Sab, Neveser
gibi farkl makamlarn da kullanld grlr. Ezgisel ve ritmik zellikler dnda,
nefeslerin bir mzik formu olarak, ounlukla bir veya iki blmden olutuu, iirin
uzunluuna gre, ayn blmn ezgisel olarak srekli tekrar ettii grlr. Bununla
birlikte, eserde kullanlan iirin uzunluuna gre, blml nefeslere de rastlanr
(Bkz. zalp 1992: 454-456, Atl 2005: 108-120).

Nota 3. Nefes
Nota 3te verilen ve ktalk iiri Gnci Baba tarafndan yazlan, ancak
bestecisi bilinmeyen Uak makamnda ve Sofyan (4/4lk tartmda) usulndeki

224

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

nefes, iki blml bir formdur. Bu ezgi, prozodiye uygun olarak kk deiikliklerle
tekrar edilerek iirin tm ktalar ile seslendirilir. rnekteki eserde olduu gibi,
eserin szl blmleri arasnda, ikinci blm bir ara mzik (araname) olarak szsz
olarak seslendirilebilir.
Salc (1940: 19-20), nefesleri seslendirilme zelliklerine gre e ayrm,
bunlardan, ritmik olarak ar olan ve ar usullerle bestelenip Cem yinlerinde
genellikle muhabbetin balangcnda seslendirilen nefesleri, oturak; ritmik olarak
daha hareketli ve canl olan, orta sratli usullerle bestelenip muhabbet toplantlarnn
ortalarnda zevk ve evkin artt anlarda seslendirilen nefesleri, drt ke ve
daha hzl usullerle bestelenip muhabbet toplantlarnda heyecann artt anlarda
seslendirilen hareketli nefesleri de, ahlama olarak tanmlam ve bu tr nefeslerin
semah esnasnda seslendirildiini belirtmitir (Atl 2005: 62).
Nefeslerde kullanlan iirlerin konularna gre de ayrld grlr.
Markoff un (2002: 795) 12 mamn adna ilahiler (Erol 2009: 136) dedii, dvaz,
dvazdeh-i imam ve dvazman, aslnda Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile birlikte Ehl-i
Beytin ve Oniki mamn isimlerinin getii ve onlarn zellikleriyle vld
nefesler olarak ortaya kar (Atl, 2005: 56).
iirin ierdii konulara gre, methiye, athiye ve nevrziye olarak
adlandrlan iirsel ve bestelenmi nefesler olduu grlr. Ksaca deinmek gerekirse
methiye, Hz. Muhammed ve daha ok da Hz. Aliyi ven nefeslerdir, aslnda Nat-
Ali olarak anlan form da bir tr methiyedir (zcan 1992/V: 372, Atl 2005: 76).
Bu durum, aslnda ilahi ve nefesler arasndaki fark ortaya koyar. athiye, daha ok
inanlarn sz konusu olduu, Allah ile akalar gibi yazlan, alayc bir dil kullanlan
-ve bir hicviye olarak anlabilecek- nefeslerdir (Timurta 1990: 165, Atl 2005: 61).
Nevrziye ise Alevi-Bektai kltrnde, Hz. Alinin doum gn (21 Mart) olduu
iin nemli olan Nevrz (bayram) zerine yazlan nefeslerdir (lktar 1974: 200,
Atl 2005: 61-62).
2.1.3. Nt: Arapa bir kelime olan nt, Byk Trke Szlkte Bir eyin
niteliklerini vme ve Hz. Muhammedin niteliklerini vmek, ondan efaat
dilemek amacyla yazlan kaside olarak tanmlanr. Mziksel balamda nt, Hz.
Muhammedin vasflar hakknda Trke veya Arapa yazlm manzum eserlerin,
eitli makamlardan doalama ve usulsz (serbest) olarak tekkelerde zikir ve Cem
ayinleri srasnda seslendirilmesinden oluan bir formdur. Nthan olarak anlan
seslendiricinin mziksel alt yapsna gre, ntlarn mziksel erevesi deiir.
Doalama olarak seslendirilmesi dnda, usullerle bestelenmi ve notalanm olan
ntlar da vardr (Karadeniz 1979: 163).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

225

Seyit YRE

Alevi-Bektai kltrnde Hz. Muhammede vg olarak yazlanlara Nt-

erif, Nt- Nebev, Nt- Peygamberi, drt halife iin yazlanlara Nt- r-Yr,
Hz. Aliyi venlere ise Nt- Ali denilir (Koca 1987: 5, Yeniterzi 1989). Tekke
mziinde nt bir mzikli form olarak tanmlansa ve Nt- erif ve Nt- Mevlana
gibi bestelenmi rnekleri olsa da, Cem trenlerinde, Nt- Alinin bir dua olarak
mziksiz okunduu grlr. Farkl yrelerde mzikle seslendirilen ekilleri
olabilecei ihtimaliyle birlikte, Nt- Alinin Alevi-Bektai kltrnde bir mziksel
form olmad grlr. Yine de, Snni ve Alevi inanlarnda ortak peygamber olarak
Hz. Muhammed iin bestelenmi bir Nat- erif rnei Nota 5te verilmitir.

Nota 4. Nt- erif

226

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Nota 5te grlen Rast makamndaki airi ve bestecisi bilinmeyen nt, bir
nat- erif tir. Mziksel bir form olarak bir kta iir zerine bestelenmi blml
bir eserdir.
2.1.4. Mrclama: Arapa bir kelime olan ve Byk Trke Szlkte
Ykselme, kma ve Hz. Muhammetin ge ykselmesi olarak tanmlanan
mrc, Trk edebiyatnda Hz. Muhammedin Mrc mucizesini anlatan ve
mesnevi eklinde yazlan eserler hakknda kullanlan bir terim olduu gibi, airlerin
divanlarnda veya manzum eserlerinde, kaside ve gazel eklinde sylenmi manzum
veya mensur eserler iin de ayn terim kullanlr (Diclehan 1989: 18; Akta, 2006:
65). Mrcn, Mslmanlarn edebiyat, mzik, minyatr ve hat gibi birok sanatna
yansd, bu konudaki edebiyat eserlerine mrciyye ya da mrcnme denildii,
edeb olarak ranllar ve Trkler tarafndan yazlsa da, mziksel olarak sadece
Osmanl dneminde bir form olarak ortaya kt grlr (Uzun 2005: 135, Akta
2006: 65 iinde).
12. ve 20. yzyllar arasnda edeb olarak birok mrciyye yazld
grlse de, bestelenmi olarak en bilinen mrciyye, Mirc kandilinde -Mrchanlar
tarafndan- seslendirilmek zere, XVIII. yzylda Galata Mevlevhnesi eyhi, Kutb-
Nyi Osman Dede tarafndan gftesi yazlp bestelenmi olandr. Yedi bahir ve drt
tevih olmak zere toplam on bir blmden oluan bu eser, srasyla Segh, Mstear,
Dgh, Nev, Sab, Hseyni ve Nibur olmak zere sekiz makamla bestelenmitir.
Eserde kullanlan ilk makamdan dolay Segh Mirciyye olarak anlr. Eserin notas
otuz alt sayfadan olutuu iin burada yer verilememitir (Bkz. zalp 1992: 385425).
Aslnda mirciyye ile ayn anlam ve amala Hz. Muhammedin Mrca
ktn ifde eden, Markoff un (2002: 795) Hz. Muhammedin cennete ykselii
zerine arklar (Erol 2009: 136 iinde) ve Duygulunun (1997: 12) Hz. Muhammed
ile Hz. Alinin Krklar Meydannda bulumasn anlatan, Alevi-Bektai inancna ait
bir epik iir ve mzik formu olarak tanmladklar mrclama ise, Mrc olaynn
Alevi-Bektai kltrndeki temsili olarak ortaya kar. Cem trenlerinde balama
eliinde seslendirilen ve en yaygn olan mirclama, Hatayinin (ah smail) yazd,
Geldi ard Cebrail diye balayan yirmi be beyitlik iirden oluur (zbey
2008: 181, Arslanolu 1999: 14). Artun (2002: 90), Alevi-Bektai inancndaki
mirclamann, Hz. Aliyi n plana kararak ilendiini syler (Atl 2005: 25).
Mirclama mziksel bir form olarak incelendiinde, Demirin (2009: 260262) Yeni Bosna Cemevinde derledii Nota 5teki mirclama rneinde olduu
gibi, ilk blmn deyi olarak balad, Krklar Semahnn dnld ikinci
blmde ise usuln deitii ve temponun hzland grlr

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

227

Seyit YRE

Nota 5. Mraclama-Blm 1
Hatayinin yazd Mrcnmenin yirmi ktasnn, Nota 5te verilen Segh
makamnda ve Curcuna usulndeki (10/8) ayn ezgi zerine seslendirildii, son iki
ktasnn ise, Karciar makam ekirdei ve Raks Aksa usulyle (9/16) bestelenen
ve Krklar Semahnn dnld Nota 6da verilen ezgiyle seslendirildii grlr.
Eserin Nota 5te verilen birinci blmne bakldnda ikinci lnn drt
kere tekrar ettii, be llk giri mziinin ardndan, sadece bir l olan ana
motifin, prozodiye gre deierek srekli tekrar ettii ve her motif arasnda da,
ayn ara (szsz) mziin olduu grlr. Yani, eserin birinci blm, iki mziksel
motifin szl ve szsz minimal dngsnden oluur.

228

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Nota 6. Mraclama-Blm 2
Eserin Nota 6da grlen ikinci blmnn Karciar makam ekirdei olan
do, re, mi bemol seslerinden olutuu, ilk drt ldeki mzik cmlesinin tekrar
edildii grlr.
2.1.5. Tevhd: Allahn varlna, tekliine (Ahad) balangsz ve sonsuz
olduuna, tm evreni yarattna, yaratmaya devam ettiine, tm lemin ilhi
nizmn saladna, dnin shibi olduuna inanmak (Uurlu 2007: 266, Demir
2009: 193 iinde) olarak tanmlanan tevhdin, Cem treni esnasnda iki veya drt
adet arasnda mzikli olarak seslendirildii, ancak, tevhdde mziksel yapdan ok
edeb yapnn ne kt grlr (Demir 2009: 193).
Tevhidler mziksel olarak incelendiinde, genellikle Sofyan usul ile Segah,
Uak ve Hseyni vb. makamlarla bestelendii grlr. Osmanl sanat mzii
bestecilerinin ilahi formu altnda, tevhd besteledikleri grlmse de (Bkz. Kip
1995), klarn da deyi formu olarak tevhd syledikleri grlmtr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

229

Seyit YRE

Nota 7. Tevhd
Nota 7de, Demir (2009: 248) tarafndan derlenen, Uak makamnda ve
Sofyan usulndeki Tevhd incelendiinde, aslnda bir blml bir deyi olduu
grlr. Eserin drt l aynen tekrar eden giri mziinden sonra, beinci l
hari, altnc ve on altnc ller arasnda, ayn motifin prozodiye uyarlanarak tekrar
edildii grlr. Aslnda bu mziksel motif dngsyle, etkili bir duygu durumu
(mood) (Lull, 2000: 37) yaratld dnlebilir.
2.1.6. Mersiye: Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda, lmn ortaya kard
zntnn, estetik bir ekilde kelimelerle ifadesi olarak ortaya kan iirlerin genel
ad mersiye olarak nitelenir (Ylmaz, 2006: 8). Cenaze sltlarndan sonra ve vefat
iin okunan Mevldler arasnda, eitli makamlardan, doalama ve usulsz olarak
-mersiyehanlar tarafndan- seslendirilen mersiyelerin, Anadolu halk edebiyat ve
mziindeki karl attr. Trk edebiyatnda Kerbela Olayn anlatan ve zellikle
Muharrem aynda seslendirilen bestelenmi mersiyelere de muharremiyye denilir
(Uzun 2006: 8, Akta 2006: 40).

230

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

zellikle Hz. Hseyin ve Kerbela ehitleri hakknda yazlan mersiyeler,

ounlukla doalama olarak bestelenip seslendirilse de; usullerle bestelenip notaya
alnm olanlar da vardr (Karadeniz, 1979: 169). 13. ve 20. yzyllar arasnda
birok divan ve halk edebiyat airinin, Hz. Hseyin, Kerbela ehitleri ve Ehl-i Beyt
zerine mersiyeleri vardr (Bkz. alayan, 1997). iir olarak yazlp doalama
mzikle seslendirilenler, doal olarak notaya alnmamtr. Bununla birlikte, ll
olarak yani bir usulle veya lsz/usulsz olarak Osmanl sanat mzii zelliinde
bestelenmi notaya alnm mersiyeler bulunur.
Mersiyelerin, nedb veya nevh denilen alama, tebn denilen vg ve az
denilen sabr blmlerinden olutuu sylense de (Ylmaz 2006: 10), mziksel
balamda bu blme dikkat edildiine dair gstergeler belirli deildir.
Bununla birlikte, deyi ve nefeslerden farkl olarak mersiyelerin iki
blmden daha fazla olarak bestelendii grlr. Tespit edilen ve notas bulunan
yz civarndaki mersiyenin ounluunun Anadolu halk mziinde Garip aya
olarak da bilinen, Hicaz ve bu makamn iinde bulunduu makamlarla bestelendii,
bunun dnda Hz. Hseyini artrmas bakmndan, Hseyni vb. makamlarn da
kullanld grlr (Ylmaz, 2006: 61-164).

Nota 8. Mersiye

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

231

Seyit YRE

Nota 9. Muharremiye
Yunus Emre tarafndan yazlan yedi ktalk iir zerine, Hicaz makamnda
bestelenen iki blml Muharremiyyenin bestecisi bilinmemektedir. Bu yedi ktalk
iir, ayn ezgi ile srekli eserin bana dnlerek seslendirilir.
2.2. Mziksel Devinim: Alevi-Bektai inancn temsil eden ve eitli
hareketlerden oluan kod, Semah olarak ortaya kar.
2.2.1. Semah: Arapa bir kelime olan ve Byk Trke Szlkte alg
eliinde oynanan, tren nitelii tayan oyun ve Alevi evrelerinde halk musikisi
eliinde oynanan din meneli oyun olarak tanmlanan semah, Arslanolunun
(1999: 16), Turabi Oca Dedelerinden aktardna gre, Hz. Muhammedin krklara
gelip bir zm tanesini Srr- lahi ile ezerek bunu krklardan birinin imesi ve Hz.
Muhammed ile krklarn Ya Allah deyip semah dnmesi ile balamtr. O tarihten
beri, Alevilikte ibadetin bir blm olan semah, balamayla eliinde dnlr. Ksaca
semah, Alevi-Bektai inancnda Cem srasnda on iki hizmetten biri olan, saz ve sz
eliinde kadn ve erkeklerin birlikte yapt gkyznde umak, evrenin dn
gibi dnmek, turnalar gibi kanat rpp umak, haktan alp halka vermek, paylamak
gibi farkl anlamlar tayan kutsal hareketler btndr. Farkl Alevi-Bektai
yrelerinde, 100e yakn farkl semah tipleri ve deiik adlar bulunduu grlm
olup bu semahlardan en bilinenleri Krklar Semah, Turnalar Semah, Gnller

232

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Semah, Krat Semah, Hubyar Semah olarak anlr. Baz semahlarn Muhammed Ali
Semah, Krklar Semah, Abdallar Semah, Ali Yar Semah, Hac Bekta Semah gibi
inan nderlerinin, bazlarnn ise, iran Semah, Hubyar Semah, Urfa-Ksas gibi yer
ve topluluk isimleriyle anld grlr (DABF, 2008: 60-62).
Anlam bir halk oyununun tesinde, dinsel bir devinim/hareket olan
semahn uygulanmas srasnda seslendirilen baz eserlere semah denilmise de,
semah srasnda seslendirilen ezgilere semah deyii denilmesi daha dorudur.
Semah deyileri, dnlen semahn devinimine bal olarak bir blml olabildii
gibi, arlama ve yeldirme olmak zere iki, arlama, karlama ve yeldirme olmak
zere blml de olabilmektedir. blmllerde, arlama ile yeldirme
arasndaki karlama blmnn bir gei olduu grlr. Yrelere gre deiiklikler
gstermesine ramen, semah deyilerinde ar ve yava olan blmlerin ardndan
daha hzl bir blmn gelmesi, genellikle deimez bir yapdr. Bu blmler ard
ardna gelebildii gibi, bazen arlamadan sonra bir duvaz seslendirilerek, dier
blmlere geilebilir (Eli 1999: 7). Zkir, deyileri semahn blmlerine uygun
tempolarda seslendirirken semahlar da ayn tempoya uygun olarak hareket ederler.
Mziksel balamda incelendiinde ierisinde burada anlan eitli formlarn
bir arada bulunduu ve eitli hareketleri ieren bir hareketler btn olan semahn,
kendisi aslnda bir mziksel form olmayp mzik eliinde yaplan dinsel ve tinsel
bir devinim olarak ortaya kar. Dolaysyla semah esnasnda seslendirilen ve aslnda
deyi olan eserler de, semah trlerinin ad ile ifade edildii iin, semahn kendisi
bir mzik formu gibi anlalmaktadr. Yani Krklar Semah ile anlan eserler, aslnda
semah deyiidir.

Nota 10. Pir Geldi Semah

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

233

Seyit YRE

Nota 10da grlen ve Hataynin ktalk iiri zerine, Uak makam

ekirdei ve Sofyan usul ile bestelenmi olan eser, Pir Geldi Semah esnasnda
seslendirilen ezgi, aslnda bir blml bir deyitir. iirin ilk ktas zerinde gsterilen
ezgi, dier iki ktann prozodisine uygun olarak tekrar edilir.
Bununla birlikte, usul gekisi yaplan veya yaplmayan iki ve blml
olabilen semah deyileri vardr. rnein, Tunceli Turnalar Semah olarak anlan
Kalksn Semaha Kalksn adl ezgi, 9/8, 15/8, 22/8, 8/8, 14/8 ve 5/8lik alt farkl
usuln birleimiyle oluur ve temelde iki blml olarak grlr. Kaldrn Kollar
Canana Doru adl Turnalar Semah ise, 5/8lik, 4/4lk ve 2/4lk usulle oluan
blml bir eserdir.
2.3. Makam: Kelime anlam Arapa mevki, kat, yer olarak ifade edilen makam
kavram, bu almada incelenen Alevi-Bektai mziksel formlarnn Anadolu halk
mzii ile Osmanl sanat mziinin temel ezgisel malzemesidir. Birok tanm
olmasna ramen makam, kendine zg belirli seslerden oluan bir dizinin durucu
ve yryc sesler evresinde seyir yaparak ezgisel makam ekirdekleri oluturma
durumu (Yre, 2010: 14) olarak tanmlanabilir.
Her ne kadar Anadolu halk mziinde makam kavram yerine anlam yrelere
gre deitii iin net olmayan ayak kavram (zbek, 2000: 207-216) kullanlsa
da, klarn, kendi yarattklar ve seslendirdikleri ezgileri makam kavram ile ifade
ettikleri grlr. Hatta bunlar, k makamlar olarak ifade edilir (Ouz, 2000: 197206). Bu balamda, aratrmada makam olgusuna gre analiz yaplmas, doru bir
yntem olarak ortaya kar.
Alevi-Bektai kltrn temsil eden mziksel formlarn yaratmnda
kullanlan makamlar incelendiinde ise, zellikle deyilerde olmak zere, Hseyni,
Uak ve Karciar makamlarnn birer kod olarak Alevi-Bektai kltrn temsil
ettii grlr. Burada Hseyni makamnn bir baka zellii de, yine Alevi-Bektai
kltrnde nemli olan Hz. Hseyinin adn temsil ediyor olmasdr. Hatta bu
makamlar ierisinde, zellikle deyilerde olmak zere, do (argah) mi (hseyni)
mi bemol (hisar) seslerinin daha baskn olduu grlr. Bu sesler de Alevi-Bektai
mziksel kltrn temsil eden kodu olarak kabul edilebilir.

Nota 11. Hseyni Makam Dizisi

234

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Nota 12. Uak Makam Dizisi

Nota 13. Karciar Makam Dizisi

rnein, Nota 14te verilen k Dimnin Bugn bize pir geldi adl nl
deyii, mziksel olarak Anadolu halk mziinde Kerem aya olarak anlan Karciar
makam kullanlarak yaratlmtr.

Nota 14. Deyi-Bugn Bize Pir Geldi

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

235

Seyit YRE

2.4. Usul: Byk Trke Szlkte Bir amaca erimek iin izlenen dzenli
yol, tutulan yol, yntem tanmlanan usul, mziksel olarak ksaca ritim kalb
(ryhtmical pattern) olarak tanmlanabilir. Alevi-Bektai mzik kltrnn ritmik
kodlar ierisinde genellikle, basit, birleik ve karma olarak 2 vuruludan 22
vuruluya (Bkz. Sarszen, 1963) kadar olan usullerin kullanld grlr. Bununla
birlikte incelenen eserlerde grld zere, basit usullerden 2/4lk (Nim Sofyan)
ve 4/4lk (Sofyan) ile aksatml ve birleik 5/8 (Trk Aksa), 7/8 (Devr-i Hindi),
8/8 (Msemmen) 9/8lik (Aksak) usullerin, zellikle deyilerde olmak zere AleviBektai kltrndeki mziksel eserleri ritmik olarak temsil ettii grlr (Erol,
2009: 119). Aksak tartml usullerin her birinin bir tek eserde kullanm dnda, k
Nesimi imenin Nota 15te verilen, Hseyni makamndaki, Ayrlk Hasreti Kar Etti
Cana adl nl deyiinde olduu gibi, bir tek eserde birden fazla usul (7/8, 8/8) de
kullanlabilir:

Nota 15. Deyi-Ayrlk Hasreti Kar Etti Cana

Yukarda verilen usuller, Anadolu halk mzii kuramnda krk havalar olarak
anlan formlarda kullanlr. Uzun hava formlar iine girebilecek formlarda ise, doal
olarak bu usuller kullanlmaz, nk bu tr formlar doalama olarak mziklendirilir
ve seslendirilir.
2.5. alg: Alevi-Bektai inan ve kltrn temsil eden ve Telli Kuran olarak
anlan kod, balama (saz)dr. Yani, bu inanta balama, salt bir alg olmayp, bu
inan sistemini ifade ve temsil etmeye yarayan bir somut olgudur.

236

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

Alevilikteki asl ibadetin, ikrar, grg, musahiplik, dknlk, muharrem

erkn gibi eitli trleri bulunan Cemlerde uyguland ve Cem ibadetindeki
Kurann, kitap olarak deil, mzrapla alnan bir alg, yani balama olduu grlr.
Nitekim Alevi evlerinde ve Cemevlerinde ba kede bulundurulan balama,
gsnden kez plp baa gtrldkten sonra alnmaya balanr. Balama ve
ortaya kan ezgilerin kutsal olduuna inanldndan, balamaya Telli Kuran denilir
(Zelyut, 1998: 167-168, ztrk, 2009: 13).
Alevi-Bektai kltrnde iki tr balamann kullanld grlr: Gnmzde
ounlukla ksa sapl balama olarak da anlan r kullanlsa da, dier taraftan on
iki adet teli dolaysyla, On ki mam temsil eden ve en byk boyutlu balama olan
Meydan Saz da, Alevi-Bektai kltrnde kullanlr (Erol 2009: 117).
rn Balama dzeni olarak anlan akord ekli, aada Nota 16da
verildii gibi, alt tel Re, orta tel Sol ve st tel La; Meydan Saznn erli taklan
tellerindeki akort dzeni ise, Nota 17de verildii gibi, alt tel La, orta tel Re, st tel La
ve en st tel Sol eklindedir (nal 2000: 476-478).

Nota 16. r iin Balama Akort Dzeni

Nota 17. Meydan Saz iin Bozuk Akort Dzeni

2.6. Yaratc/Seslendirici: Arapa zikreden, syleyen, sesli olarak anan
anlamlarna gelen ve kimi blgelerde k, gvende veya sazandar da denilen zkir,
Cem treninde saz alp, deyi, nefes, dvaz, mersiye ve mraclama gibi formlar
seslendirerek, dedeye yardmc olan kii(ler) olarak tanmlanr (Demir 2009: 25).
Zkirlik geleneinin seylan, sr ve yu gibi eski Trk trenlerinde kopuzlar ile
trenin ieriine gre dinsel, vgsel ve atsal szl mzikler seslendiren ozanlardan
geldii, stanbuldaki Snni tarikatlardan kent Bektailerine ve buradan da Anadolu
Alevi-Bektai topluluklarna getii grlr (Kele, 2008: 129).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

237

Seyit YRE

On iki hizmetten oluan cemde en bata dede/pr/baba bulunur. kinci srada

ise zkir(ler) bulunur. Hem dede hem de zkir Alevi-Bektai edebiyatnn yaratcs,
aktarcsdr. Bylece dede ve zkir, bu edebiyatn ve mziin yaamn/srekliliini/
canlln ve korunmasn salarlar. Cemlerde ayeti/nefesi ya dede ya zkir ya da
her ikisi seslendirirler. Bir algyla seslendirilen nefesler, cemin etkili ya da cokulu
olmasnn en nemli unsurudur (Clarke 1998: 259, Tan 2002: 31).
Bir baka deyile, Dede, Cem iinde Alevilikteki on iki hizmetten en
nemlisi olan prlik (Alevi ruhani nderlii), zkir ise, yine Cem iinde on iki
hizmetten biri olan zkirlik (Cem mzisyenlii) grevini stlenir. Cem iinde
dede, muhabbet denilen bilgi ve kltr aktarmn gerekletirerek glbang (Trke
dua) okuyarak ve Alevilie ait kalpsal trenleri uygulayarak; zkir ise mziksel
performans gstererek Alevi szl kltrn bellekte tutar (Dnmez, 2010: 35).
Alevi-Bektai kltrnde bugne kadar gelen klardan Yedi Kutuplar ad
verilen Pr Sultan Abdal, Kul Himmet, Hatay, Yemni, Virni, Teslim Abdal ve
Nesimnin kutsal sayld grlr (Atl, 2005: 27-28).
Bunlarla birlikte, son dnemde yaam ve Aleviler arasnda kabul grm
dier yedi ozan ise, Davut Sulri, k Dimi, k Zamni, Nesim imen, k Ali
zzet, Hseyin rakman ve Mahsni erif tir.
Cumhuriyetin ilk yllarndan 1960l yllara kadar geen srenin, Alevi-Bektai edebiyat iin ara dnem sayld, bu dnemde Alevi-Bektai klarnn krsal
alanda melez bir yap oluturduu grlr. Yani, Alevi-Bektai kltrne zg geleneksel temalarla, gncel temalar ayn eser ierisinde birlikte sunulmutur. Bu dnemin en bataki rneklerinden birisi, eserlerinde geleneksel temalarla birlikte gncel
konulara da yer veren k Veyseldir. Ancak, k Veysel, bu yaratm eklinden
dolay kendisinden sonra gelen klar tarafndan eletirilmitir (Markoff 1993: 39,
Tagn, 2002: 31).
Bu balamda, adlar bilinmeyen ve her yrenin Alevi-Bektai kltrnde
var olan, bu kltrn edeb ve mziksel yaratcs olan dedeler ve zkirler dnda,
yukarda ad saylan on be n, Alevi-Bektai mzik kltrn gnmzde de
temsil eden yaratclar ve yorumcular olduu grlr. Bununla birlikte, Cemevlerindeki her bir zkir, bu mzik kltrn geleneksel otantisite iinde temsil eden
yorumculardr.
2.7. Yaratm ekli: Alevi-Bektai kltrnn mziksel eserlerinin yaratm
ekilde snflandrlabilir. Birincisi, dede ve zkirler tarafndan Cem treni
esnasnda doalama olarak sz ve mzik yaratlmasdr ki, daha nceden yaratlan

238

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

ve yaylan eserlerin olmas nedeniyle bu yaratm eklinin daha az olabildii grlr.

kincisi, farkl yrelerdeki birok n ayn szleri doalama mzikle yeniden
seslendirmeleri ve ncs ise daha nceden yaratlan bir mzii yeni szlerle
seslendirmeleri eklinde olabilmektedir. Usulsz eserlerin zaten tamamen doalama
yoluyla ortaya kt dnldnde zellikle usulle belirli bir form ierisinde
yaratlan eserlerin, kulaktan kulaa yaylarak, ounlukla mziksel deiikliklerle
seslendirildii grlr. Yani eserlerin kulaktan kulaa yaylmas sonucu, doal olarak
deierek yeniden yaratlmas (recomposition) sz konusudur. Erol (2009: 111),
Alevi-Bektai kltrnn mziksel yaratmn genel olarak yle snflar:
1. Ezginin deiimi: Bu durumda eserin var olan szlerinin ve anlamlarnn
ayn kalmas.
2. Ezginin deimeyii: Bu durumda eserin var olan szlerinin deimesi veya
szlerin aynen kalarak yeni szler eklenmesi.
3. Ezginin deiimi: Bu durumda eserin var olan szlerinin ayn kalmas,
ancak, szlere yeni anlamlar yklenmesi.
Yukarda yaplan yaratm eklinden baka, yrelere gre farkl uygulamalar
yaplabilecei de gz nnde tutulmaldr. Bu bilgilerden mziksel yaratma dair
doalama (improvisation), yaratma/besteleme (composition) ve yeniden yaratma/
besteleme (recomposition) olarak kod ortaya kar. Ezgilerin arlkl olarak bir
mziksel motif veya cmlenin deitirilmesiyle, yani minimal olarak yaratld, bu
ezgilerin doalamayla yeniden yaratlarak yorumland grlr.
2.8. Mekn: Alevi-Bektai kltrnn dinsel ve kltrel anlamda mziksel
olarak temsil edildii iki kapal mekn kod olarak ortaya kar ki, bunlardan
birincisi zellikle Bekta nefeslerinin mziksel olarak yaratlp seslendirildii
Bektai tekkeleridir ve ikincisi ise, saz (balama) eliinde mziksel olarak deyi
syleyip semah dnlerek Cem trenlerinin yapld Cemevleridir. Cumhuriyetin
kuruluundan sonra Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas Knunu (13 Aralk 1925)
ile Bektai tekkelerinin kapatlmas sonucu, Alevi-Bektai kltrn temsil eden en
temel dinsel mekn olarak Cemevlerinin varln srdrd grlr.
Alevi-Bektai kltrn temsil eden mziksel eserler ise, gnmzde
Cemevleri dnda, eitli tren ve toplantlarn yapld i ve d meknlarda da
yaratlr ve seslendirilir. Osmanlda toplu elencelerin yapld ve ounlukla
ak alan olan meydan kavram, zellikle Bektailie zg kutsal bir kapal mekn
olan meydan odas adyla kodlanr. Cem evlerinde olduu gibi, tekkelerin meydan
odasnda da, semah ve Cem trenleri yaplmtr. Ancak, tekkelerin kapatlmasndan
sonra, meydan odasnn da ilevini yitirdii grlr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

239

Seyit YRE

Arapa ev ve Farsa daraac anlamlarnda olan ve Hallac- Mansurun

asld yeri de temsil eden dr kavram, Bektailikle ilgili trenlerin yapld meydan
ya da meydan odasnn Dr- Mansr olarak da anlan orta yerine denir (Korkmaz
1994: 88, Cebeciolu 1997: 206). Dr kavramnn Kul Hikmetin aadaki iirinde
olduu gibi birok Bektai iirinde de getii grlr:

Gece gndz hayalinle dner

Bir gece ryama gir Hac Bekta
Gnahkrm gnahmdan bezerim
zm dra ektim gr Hac Bekta (Koca 1984: 185).

Bahsedilen meknlarn dnda, yine Alevi-Bektai inancna bal olan (veya

bal olmayan) sanatlar da, bu mziksel kodlar eitli konser meknlarnda daha
ok bir poplerlik iinde temsil ederler. Konser yaplan meknlarda seslendirilen
Alevi-Bektai mziksel kodlar, dinsel ve otantik zelliinden kp bir mziksel
gsteri zellii ile ne kar.
3. Sonu, Tartma ve neriler
Aslnda bir tek Alevilik olmamas ve yaanlan blgeye gre Aleviliin iinde
farkl dnceler olmas nedeniyle, bu konuda bir aratrma yapmak zor olsa da, Alevi
kavramnn birlik anlamyla Bektailii i ie deerlendirip Alevi-Bektai kltrn
temsil eden mziksel kodlar ve bu kodlarn anlamlar nelerdir? probleminden yola
karak belirgin olarak Alevi-Bektai inan ve kltrn temsil eden mziksel kodlar
bu almada sunulmutur.
Alevi-Bektai kltrnde mzik, esas olarak dinsel balamda temsil
edildiinden, aratrmann bal da etnomzikoloji disiplinine uygun olarak AleviBektai kltrnde mzik olarak nitelendirilmi, dolaysyla Alevi-Bektai mzii gibi
bir snflama iine girilmemitir. Bu balamda, her kltrn, onu sosyokltrel olarak
temsil eden kodlar olduu gibi, bu aratrmada da, Alevi-Bektai inan ve kltrn
temsil eden mziksel kodlar sorgulanarak ortaya karlmtr. Aratrmada ortaya
kan tm mziksel bilgiler ve de kodlar Alan Merriamn (1964) etnomzikolojik
mzik kltr aratrma modeline de uygundur.
Ortaya konulan kodlar ele alndnda Alevi-Bektai kltrnn edeb
ve mziksel yaratclar ve seslendiricileri dede, k ve zkir olarak kodlanr ki,
bunlardan kutsal saylanlarn adlar yukarda belirtilmitir. Dolaysyla bu konuda
herhangi bir baka olaslk olmad ve bu yaratclarn mziksel yaratmlarnn,
form kavram altnda sunulan, deyi, nefes, nt, mraclama, tevhd ve mersiye
kodlar olduu grlr. Ancak, deyi ve nefes dnda, dinsel balamda, mraclama

240

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

yerine mraciyyenin, ntn, tevhdin ve mersiyenin slamiyetin dier inalarnda

da varolduu, yni ortak rnler olduu, bununla birlikte, mraclama, tevhd ve
mersiyenin aslnda yaratl durumuna gre birer deyi veya nefes olduu, sadece
edeb olarak ilenen konulardan dolay farkl adlar ald, bu durumun da mziksel
snflamada problem oluturduu grlr.
Snni inancnda mziksel olarak seslendirilen ntn, Alevi-Bektai inancnda,
mziksiz yani sadece szl olarak okunduu, dolaysyla, slamiyet balamnda ortak
inan rn olarak bu aratrmada yer alan ntn, Alevi-Bektai kltrnde bir
mziksel kod olmad ortaya kar. Sonuta, Alevi-Bektai kltr mziksel form
bakmndan sadece deyi ve nefes kodlaryla temsil edilir.
Aslnda bir dua olan ve ok ksa bir ksm bazen mzikli olarak seslendirilen
Glbangn, belirli bir mziksel form ierisinde ve dorudan Alevi-Bektai kltrne
ait olmad, Yenieriler ve Mevlevilerde de kullanld grld iin, aratrmada
bir kod olarak yer verilmemitir.
Alevi-Bektai kltrn temsil eden edeb ve mziksel eserlerin, 13.
yzyldan 20. yzyln ortalarna kadar yaratld, gnmze kadar ounlukla
var olan eserlerin tekrarland, yani ok fazla yeni eserin yaratlmad, sonradan
yaratlan eserlerin de, sosyal, siyasi ve gncel konulara deindii veya poplerlik
iinde olduu grlr.
Bu eserlerin mziksel yaratmnda kullanlan melodik malzemeler olan
makamlarn, daha ok deyilerde olmak zere, Hseyni, Uak ve Karciar zerinde
kodland grlse de, zellikle bir sanatl yaratm olan nefeslerde, daha fazla makam
eitliliine rastlanr. Ritmik malzemeler olan usullere bakldnda zellikle 2/4lk,
4/4lk olmak zere basit, 5/8lik, 7/8lik, 8/8lik ve 9/8lik olmak zere de aksatml
ve birleik usullerin kod olarak ortaya kt, ancak yresel zelliklere gre, 22/8lik
usullere kadar kullanld grlr. Bu eserlerin seslendirilmesinde temel alg olarak
balama (r veya Meydan Saz) kodlansa da, Alevi-Bektai kltrnn temsil
edildii farkl yrelerde, balamayla birlikte veya tek olarak keman, kabak kemne ve
ud alglarnn da kullanld grlr. Temelde Bektai tekkelerinin ve Cemevlerinin
ve ikincil olarak da meydan odalarnn Alevi-Bektai inancnn mziksel mekn
balamnda temel kodlar olduu grlse de, zellikle Bektailikteki meydan odas
kavramnn yeterince mziksel kod zellii gstermedii grlr.
Bunlarn dnda, Alevi-Bektai kltrnn mziksel eserleri, gnmzde
konser salonu gibi birok meknda, geleneksel otantisitesi dnda popler balamda
bir gsteri olarak da sunulur. Yani, aslnda inanlarn kendi iinde yaamalar
balamnda daha kapal olan Alevi-Bektai geleneinin mziksel grnm, inan
uygulamasnn dnda, popler bir temsiliyet olarak da ortaya kar.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

241

Seyit YRE

Bunlarla birlikte, Alevi-Bektai mziksel kodlarnn Trkiyedeki mzik trleri

ierisinde snflandrlmasnda bir problem ortaya kar. Deyiler, klarn yaratm
olmas nedeniyle Anadolu halk mzii ierisinde deerlendirilirken nefesler ise,
tekkelerde sanatl olarak besteciler tarafndan yaratld iin, Osmanl sanat mzii
ierisinde deerlendirilir. Dolaysyla, bu aratrmada, aslnda netlememi olan
Anadolu halk mzii kuram yerine, daha net ve genel geer olan Osmanl sanat
mzii kuram kullanlmtr.
Aratrmada, dinsel balamda verilen Alevi-Bektai mziksel kodlarnn,
1980lerden itibaren yar-dinsel, siyasi ve ideolojik bir yaklamda kullanlmas sz
konusudur. Dolaysyla, bahsedilen bu yeni durumlar bir baka aratrmay gerektirir.
Alevi kavramnn birlik anlamndan yola karak ortaya konulan mziksel
kodlarn, her ne kadar Alevi-Bektai inan ve kltrn temsil ettii dnlse de,
Alevi-Bektai inancnn sregeldii farkl corafyalarda, burada verilen mziksel
kodlardan baka kodlar da ortaya kabilir. Burada verilenlerden farkl olarak ortaya
kabilecek kodlar, antropoloji ve etnomzikolojinin gerei olarak alan aratrmalar
ile belirlenebilecektir.
Kaynaka
AKDOAN, Bayram (2002): Din Grevlilerine Musiki Eitimi Verilmesi Hakknda rnek
Bir Metot, AFD, XLIIL (2), 315-353.
-------------------------- (2003): Trk Din Musiksinin Anadoluda Douu ve Tarih Seyri
Hakknda Baz Mlahazalar, AFD, XLIV (1), 345-371.
AKTA, Hacer (2006): Osmanlda Mbarek Gn ve Gecelerde Din Msiki, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul, M. . Sosyal Bilimler Enstits.
ASLANOLU, brahim (1999): Trabi Oca Dedeleri le Sylei, Hac Bekta Veli
Dergisi, (11), 1-26. http://www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/11-93-108.pdf.
20.07.2010.
ARTUN, Erman. (2000): Gnmz Adana klk Gelenei klarndan k Kederinin
Alevi-Bektai Edebiyatndaki Yeri, 1. Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu
Bildirileri, 27-28 Nisan, Ankara.
ATLI, Ahmet (2005): Trk Din Msikisinde Bekta Nefeslerinin Yeri, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ankara, A. . Sosyal Bilimler Enstits.
ALAYAN, Bnyamin (1997): Kerbel Mersiyeleri, Yaymlanmam Doktora Tezi,
Ankara, G. . Sosyal Bilimler Enstits.

242

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

ALEV BEKTA KLTRNN MZKSEL KODLARI

CEBECiOLU, Ethem (1997): Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl. Ankara: Rehber

Yaynlar.
DABF (2008): Alevi-Bektai nancnn Esaslar, Danimarka, Danimarka Alevi Birlikleri
Federasyonu.
DEMR, Sevgi (2009): stanbul Cem Evlerinde Cem Erkn, Riteller ve Mzikal
Formasyonlar zerine Analitik Karlatrma, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul, . . Sosyal Bilimler Enstits.

DUYGULU, Melih (1997): Alevi-Bekta Mziinde Deyiler, stanbul, Sistem Ofset.

EL, Armaan (1999): Semah Geleneinin Uygulanmas, Hac Bekta Veli Dergisi, (12),
1-23. http://www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/12-171-184.pdf. 20.07.2010.
EROL, Ayhan (2009): Mzik zerine Dnmek, stanbul, Balam Yaynlar.
GNEN, Ahmet (2007): Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektalik Erkn ve Deyimlerine
Bir Bak, Turkish Studies, 2 (2), 328-350.
KARADENZ, M. Ekrem (1979): Trk Musiksinin Nazariye ve Esaslar, Ankara, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar.
KELE, Ali (2008): Ortak Kimlik ve Mzik 1980 Sonras Alevi-Bektai Uyan. Mimar
Sinan Gzel Sanatlar Universitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.
KP, Tark (1995): TRT Trk Sanat Mzii Repertuar Kitab, Ankara, TRT Mzik Dairesi
Bakanl.
KOCA Turgut (1984): Bekt Nefesleri ve airleri. stanbul.
KOCA, Turgut ve Zeki ONARAN (1987): Gldeste: Nefesler, Ezgiler, Notalar. Ankara.
KORKMAZ, Esat (1994): Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl. stanbul:
Kaynak Yaynlar.
LULL, James (2000): Popler Mzik ve letiim. ev. Turgut bla, Ed. James Lull. stanbul:
iviyazlar.
MERRIAM, Alan (1964): The Anthropology of Music. USA: Northwestern Universtiy
Press.
MUSTAN DNMEZ, Banu (Mays 2010): Trensel (Cem) ve Dnyasal Trk Halk Mzii
Performans inde klk Geleneinin Konumu, C.. Sosyal Bilimler Dergisi, 34 (1),
33-37.
OUZ, cal M. (2000): k Makamlar zerine Bir Deneme, Trk Halk Mziinde
eitli Grler, der. Salih Turhan, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar.
ZBEK, Mehmet A. (2000): Trk Halk Mziinde Ayak Tabirinin Yanl Kullanlmas
zerine, Trk Halk Mziinde eitli Grler, der. Salih Turhan, Ankara, Kltr
Bakanl Yaynlar.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60

243

Seyit YRE

ZBEY, mer (2008): k Aur Uygurun Hayat-Sanat ve Eserleri, Yaymlanmam

Yksek Lisans Tezi, Ankara, G. . Sosyal Bilimler Enstits.
ZTRK, Mustafa (Mart-Austos 2009): Aleviliin/Alevilerin Kuran Tasavvuru, Dem
Dergi, 6, 10-15.
SARISZEN, Muzaffer (1963): Trk Halk Musikisi Usulleri. Ankara.
TAIN, Ahmet (Temmuz-Austos 2002): Ayetten Nefese: Alevi -Bektai Edebiyatnda
Dnm, Yol Dergisi, 18, 28-43.
TDK. Byk Trke Szlk. http://www.tdkterim.gov.tr/bts/. 10-30.07.2010.
TRT NOTA ARV. Trk Halk Musikisi Arivi, http://www.trtnotaarsivi.com/thm.php.
10-30.07.2010.
TRK MSKS (2008): lahiler, http://www.turkmusikisi.com/nota/ilahiler.htm. 1030.07.2010.
TRK STES (1999). http://www.turkuler.com/nota/turkuler.asp. 10-30.07.2010.
NAL, Refik (2000): Trk Halk Musikimizde Balama Dzenleri, Trk Halk Mziinde
eitli Grler iinde. Der. Salih Turhan, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar.
YENTERZ, Emine (1989): Divan iirinde Nat, Yaymlanm Doktora Tezi, Konya, S. .
Sosyal Bilimler Enstits.
YILDIRIM, Ali ve Hasan MEK (2004): Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri,
Ankara, Sekin Yaynclk.
YILMAZ, Mehmet Yaln (2006): Trk Din Musikisinde Mersiyeler ve Mersiyehanlar,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, M. . Sosyal Bilimler Enstits.
YRE, Seyit (2000): Trkiyede Halk Mziinin eitlilii ve Yaps zerine, Orkestra
Aylk Mzik Dergisi, (313), 39-46.
----------------- (2010): Ahmed Adnan Saygunun oksesli Mzikte/Trk oksesli Mziinde
Ulusalclk Gr ve Ynlerinin Deerlendirilmesi, Yaymlanmam Doktora Tezi,
Konya, S. . Sosyal Bilimler Enstits.
YCEL MZK (2002): Nota Arivi, http://www.neyzen.com/ney_ilahiler.htm.1030.07.2010.

244

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60