BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES:

XV-XVI. YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER
Aye KAYAPINAR1
Levent KAYAPINAR2

ZET
XV. yzyln ilk eyreinde kurulan Osman Baba zaviyesi ile XV. yzyln son eyreinde
kurulan Otman Baba tekkesi birbirine kartrlmaktadr. Bu almada Balkanlardaki
bu iki nemli Bektai tekkesinin kurucularnn ayr kiiler olduu saptanmtr. Osmanl
tahrir defterlerinden istifade edilerek 1515-1573 yllar arasnda bu iki zaviyenin geliimi
incelenmitir. Yaplan lokalizasyon almasyla da Osman Babadan farkl olan Otman Baba
zaviyesinin yeri konusunda nermede bulunulmutur.
Anahtar kelime: Bektailik, Balkanlar, Bulgaristan, Hasky, Otman Baba, Osman Baba
TWO MIXED BEKTASHI DERVISHES LODGES IN THE BALKANS:
OSMAN BABA AND OTMAN BABA DERVISH
CONVENTS IN THE XVth-XVIth CENTURIES
ABSTRACT
The Dervish lodge of Osman Baba founded in the first quarter of the XVth century and the
Dervish convent of Otman Baba established in the last quarter of the same century are
mixed with each order each other. In this article we determine that the founders of these two
important Bektashi convents in the Balkans are two different people. Using Ottoman survey
registers dated between 1515-1573 we study the evolution of these two lodges. With the
localization enterprise we try to determine the place of the convent of Otman Baba which is
different from Osman Baba lodge.
Keywords: Bektashizm, Balkans, Bulgaria, Haskovo, Otman Baba, Osman Baba

1 Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. kayapinarayse@
yahoo.com.
2 Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. leventkayapinar@
hotmail.com.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

97

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

I- Giri
Gnmzde Osman Baba (Otman Baba)nn trbesi Bulgaristann Hasky iline bal
Trakiets kynn Tekke (Teketo) mahallesinde bulunmaktadr. Tekke adl yerleim birimi,
Osmanl dneminde Tekkeky olarak gemektedir. Bugnk Trakiets diye isimlendirilen
kyn Osmanl dnemindeki ad lyas veya lyasadr. Blgede oturan Trklerin aznda
kyn ad, Eleseye dnmtr. (Acarolu 2006: 317) Trbenin zerinde iki tane yazt
bulunmaktadr. Yaztlardan birinde Osman Baba, dierinde Otman Baba ismi gemektedir.
(Venedikova 2006: 86-93) Trbenin zerinde bulunan bu yaztlara baklrsa Osman Baba
ile Otman Baba ayn kiilerdir. u ana kadar Otman Babadan bahseden aratrmaclar,
onun zaviyesinin yerini tam olarak tespit etme abas gstermemilerdir. Sadece zaviyesinin
Hasky civarnda olduunu sylemekle yetinmilerdir. Ayrca btn almalar Otman Baba
Velyetnamesinden (Kl vd. 2007), Evliya elebi Seyahatnamesinden ve Faziletnameden
hareketle ekillenmitir.3 Otman Baba (Osman Baba)nn trbesinin bulunduu yeri tespit
eden aratrmaclar da bulunmaktadr. Ancak XVI. yzyl Osmanl tahrir defterlerinden
de yararlanan bu aratrmaclar Otman Baba ile Osman Babann farkl kiiler olabileceini
vurgulamamlardr. (Kiprovska 2008: 197) Bununla birlikte irmen Sanca zerine
doktora tezi hazrlayan Dr. Sddk alk, Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerini XVI.
yzyl irmen Sanca tahrir defterlerine istinaden ayr ayr ele alm, tahrirde geen Otman
Baba zaviyesinin nerede olduunu tespit edememekle beraber Otman Babann Otman Baba
Velayetnamesinin kahraman olan kii ve Osman Babann zaviyesinin ise Koal, Aydomu
ve Tekkekyleri civarnda olmas muhtemel olduunu belirtmi, ancak bu kylerin tam
olarak nerede olduunu lokalize etmemi veya konkordans teebbsnde bulunmamtr.
(alk 2005: 121-122; 124-125)
Bu almann amac, 1378-1478 yllar arasnda yaad kabul edilen (Ocak 1983: s. 16;
ahin 2007: s. 6) Otman Babann Osman Baba ile ayn kii olup olmadn sorgulamak,
Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerinin bulunduu yerleri lokalize etmek, iki zaviye
ile ilgili 1515-1573 yllar arasnda Osmanl tahrir defterlerinin verdii bilgileri sunarak
deerlendirmek ve mmkn olduunca burada geen yerleim birimlerinin lokalizasyonunu
ve konkordansn yapmaktr.

3 Nejat Birdoan. (1995). Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Ocaklar-Dedeler-Soyaalar, stanbul: Mozaik
Yaynlar, s. 57-60; Mlikoff, rne. (1999). 14.-15. Yzyllarda slam Heterodoksluunun Trakyaya ve Balkanlara
Yerleme Yollar, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (1380-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou. stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 179; Halime Doru. 2002. Osmanl Devletinin Rumelide Fetih ve skan Siyaseti,
Trkler, ed. Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, c. 9, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 170-171 (s.
165- 176); Haim ahin, Otman Baba, DA, c. 34, stanbul, 2007, s. 6-8; nalck, Halil. (2009). Otman Baba ve
Fatih Sultan Mehmed, Dou-Bat Makaleler I. Ankara: Dou-Bat Yaynlar, s. 139-163; Mlikoff, Irne. (2009).
Bulgaristanda Deliorman Kzlba Topluluu, Uyur idik Uyardlar, Alevilik-Bektalik Aratrmalar, stanbul: 130.

98

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

II Osman Baba ve Otman Babaya ait kaytlar

Birinci kaynamz TT 50, 1515/1516 (H. 921) tarihli mufassal tahrir defteridir. Defter,
eksiksizdir ve 284 sayfadan ibarettir. Bu defterde irmen, Ergene, Hasky, Yenice-i irpan,
Aka Kzanlk, Tekfurda ve Yenice-i Zara nahiyelerindeki has, zeamet, timar ve vakf
kaytlarn iermektedir. Osman Baba zaviyesinin kayd, TT 50 numaral defterin 130.
sayfasnda yer alr. Bu kayt u ekildedir:
TT 50, s. 130
Zaviye-i merhum Osman Baba, Hasky nevahiyesinde ber muceb-i defter-i atik -hazreti
padiah- alempenah hkm-i cihan-muta- erzani klm yurdunu hududyla ve tekkesini tasarruf
idb ikamet ede etrafdan gelen kurban in koyuna amil dahl itmeye ve resm taleb klnmya nazar
klnub mukarrer klnd deyu deftere sebt olunmu badehu merhum ve mafurun leh Sultan
Bayezid Han tekrar hkm-i erif sadaka idb emr eylemiler ki zikr olan tekke ve ana muataallik
olan baa ve baeye ve deirmene kimesne vakfmdr deyu niza iderse men ve def oluna deyu.
Behll Dervi veled-i Tun? (ya da tovice?), Bekta Dervi veled-i Abdullah, Ahmed Dervi veled-i
Abdullah, Adil Dervi veled-i Abdullah, Dervi Ali veled-i Muhammedi;
TT 50, s. 131
Tetimme-i zaviye-i merhum Osman ( )Baba
Kasm Dervi veled-i Mahmud, Yunus Dervi veled-i Abdullah, Nebi Dervi veled-i Abdullah,
brahim Dervi veled-i Abdullah, Hasan Dervi veled-i Abdullah;
Davud Dervi veled-i Abdullah, Kozlu Dervi veled-i Abdullah, Dervi Ali veled-i Abdullah, Ali
Dervi veled-i Hamza, Nev Hseyin Dervi veled-i Musa;
Yusuf Dervi veled-i Abdullah, irmerd Dervi veled-i Abdullah, smail Dervi veled-i Abdullah,
Sinan Dervi veled-i Abdullah, Durmu Dervi veled-i brahim
Mezkur derviler zikr olan tekkede sakinlerdir.
Asiyab, Krkpnar, 4 bab mezkur deirmenlerin ikisini lyas voyvoda vakf itmi ve ikisini Benli
Hasan vakf itmi.
Bae, Aydomu nam karye civarndadr, hasl- meyve-i emrud 3 araba
Bae, Beyky nam karye civarndadr, hasl- meyve-i emrud, 2 araba
Bae, Abdallar kendler timar eylemiler Tekke civarndadr, hasl- meyve-i emrud 2 araba
tamam 3 araba
Konu nam karye yannda skender Bey olu Yahya Bey mezkur tekkeye bir eltk dengi vakf itmi,
hasl 6 md pirin

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

99

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

Bae, Koal nam karye civarnda zmc yeri vakf eyled, hasl- meyve-i emrud bir araba
Bae, Sarn Pnar, vakf- Yunus Dede Hasl- meyve 100
Otman Babann zaviyesi ise bu defterin 134. sayfasnda u ekilde gemektedir.
TT 50, s. 134
Nahiye-i Haskyde Akyazda Hac Hseyin Klas yannda baz hali yer Doanc Saruhan nam
karye subas Ali veled-i Musadan Atman ( )Baba nam dervi yz ake tapu virb zikr
olan yerde zaviye bnyad idb bu hususda merhum ve mafurun leh Sultan Bayezid Han aleyhrrahme vel-gufrndan sene sitte ve semanin ve semanemie evval evvelinden mverreh hkm-i erif
ibraz idb fehvasnda buyurmular ki haricden kurban in gelan koyuna amil dahl eylemeye
ve resm taleb klmaya ve zikr olan yurd ve tekke, mezkur dervilerin taht- tasarrufunda olub
padiahmz Sultan Selim Handan sene irin ve tisamie Muharreminin evastyla mverreh hkm-i
erif getrb hari ez defter olub mezkur Atman ( )Babann evlad deftere sebt olunmasn
maksud eyledikleri ecilden deftere sebt olund.
Dede Bali veled-i Atman ( )Baba, Tirbudak birader-i o, Nesimi veled-i Kebir Dede, Muhib
Dervi veled-i skender, Mstecab Abdal veled-i Kocalca;
skender atik-i Atman ( )Baba, Gnder veled-i Hayreddin, Hseyin Kulu Doanc, Ferhad
veled-i Abdullah, Hseyin atik-i Yakub Bey;
Cafer atik-i Ali Paa
El-hnta md 5

700, Zahire fi 5

75, E-air md 2 200

Mezkurun ey-i Allah ile kanaat iderler ve kurban in gelan koyun 400 res.
H. 921/M. 1515-1516 ylnda tutulmu Osman ve Otman (Atman) Babaya ait bu ilk kayd
karlatrdmz zaman Osman Babann merhum sfatyla anldn grrz. Dolaysyla
bu tarihte Osman Baba yaamamaktadr. Buna karlk Otman (Atman) Baba iin bu sfat
kullanlmamaktadr ve Otman (Atman) Baba isminin getii yerde mezkr sfatyla anlmakla
beraber bu tarihte hayatta olup olmad kesin deildir. Otman Baba Velayetnamesine gre
Fatih Sultan Mehmet dneminde Otman Babann yaad ve elimizdeki en erken tahririn
II. Bayezid dnemine atfta bulunduu dnlrse Otman Babann bu tarihlerde hayatta
olmadn syleyebiliriz.
Osman Baba zaviyesinin Sultan Bayezid dneminden nce (muhtemelen Fatih Sultan
Mehmet dneminde) Hasky nahiyesinde inaat edildii belirtilmektedir. Osman Babann
bu dnemde kurban iin gelen koyunlara vergi memurlarnn karmamas ve vergi talep
etmemesi gibi elde ettii baz imtiyazlarn Sultan Bayezid Han tarafndan da yenilendiini,
ad geen tekke ve ona bal ba, bahe ve deirmene kimsenin vakfmdr diye teebbste
bulunamayaca belirtilmektedir. Osman Babann Hasky nevahisinde bulunduu belirtilen

100

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

zaviyesinin civarnda corafi olarak Krkpnar, Aydomu, Beyky, Konu, Sarn Pnar ve
Koal adl kylerin bulunduu belirtilmektedir.
Buna karlk Otman (Atman) Baba zaviyesinin Haskyde bulunan Akyazda Hac Hseyin
Klas4 yannda bulunan yerde ina edildii kayda geirilmitir. Bu tekkenin Otman Baba
tarafndan bnyad edildiine vurgu yaplmtr. Bu ina edilen zaviyeye Hicr 1 evval 886
tarihinde yani Milad 23 Kasm 1481 tarihinde Sultan Bayezid tarafndan buraya gelen
kurbanlk koyun iin vergi talep edilmemesi konusunda bir hkm-i erifin ibraz edildii
belirtilmitir. Bu muafiyet 920 yl Muharrem aynn evastnda yani 7-16 Mart 1514 tarihinde
Sultan Selim tarafndan verilen bir hkm-i erifle Otman Babann evlatlarna da verilmitir.
Byklk asndan bakld zaman Osman Baba zaviyesinde 20 kiinin yaad ve
tamamnn dervi olduu anlalmaktadr. Onomastik adan bakld zaman, Osman Baba
zaviyesinde kaytl derviler arasnda Bekta, irmert, Ahmet, Ali gibi Bektailik kltrnde
youn olarak kullanlan isimler dikkat ekmektedir. Dier bir unsur ise, pek ok derviin
baba isminin Abdullah olmasdr. (A. Kayapnar 2010: 152-155) Buna karlk Otman Baba
zaviyesinde 11 kii yaamakta olup bunlardan ikisi Otman Babann ocuklar, birisi Otman
Babann, birisi Yakup Beyin, dieri Ali Paann olmak zere atikin ve bir dervi sfat, bir
de abdal sfat tayan kiinin yer ald grlmektedir. Kii adlar bakmndan Bali, Nesimi
gibi Alevi-Bektai kltrndeki nemli isimler, Ali, Cafer, Hamza, Hasan, Hseyin, Mehmet
ve Musa gibi ehl-i beyt isimleri yaygn olarak kullanld anlalmaktadr.(A. Kayapnar
2010: 157-158)
Ekonomik olaraksa, Osman Baba zaviyesinin drt adet deirmeninin bulunduu, Aydomu
ve Beyky adl kylerin civarnda toplam be araba armutun topland bahelerinin yer ald
abdallarn kendileri tarafndan ilenen arabalk armut baheleri olduu belirtilmektedir.
Ayrca skender Beyolu Yahya Bey tarafndan tekkeye balanan bir eltik denginin olduu
da kaydedilmektedir. Buna karlk Otman Baba zaviyesinin ise, 5 mddlk buday geliri, 2
mddlk arpa geliri bulunduu ve zaviyede yaayan kiilerin ey-i Allah ile kanaat ettikleri ve
yllk 400 ba koyunun kurban iin zaviyeye getirildii belirtilmektedir.
kinci kaynamz 1530 tarihli TT 370 numaral Muhasebe-i Vilyet-i Rumeli Defteridir.
Bu defter, iki cilt hlinde 2002 ylnda Babakanlk Osmanl Arivi yaymlar arasnda
baslmtr. (Babakanlk Osmanl Arivi 2001-2002) Kanuni Sultan Sleymann emri
zerine hazrlanm bir muhasebe defteridir. TT 370 numaral defter, Osman Baba ve Otman
Baba zaviyelerini 341. sayfasnda kaydedilmektedir.
Osman Baba ile ilgili kayt yledir:

4 ncelediimiz Osmanl tahrir defterlerinde bu yerleim biriminin ad Hac Hasan Klas olarak okumak da
mmkndr. Ancak bu yerleim merkezi deil de, Hac Hseyin Mahallesi adnda bir yerin olmas, bizi bu ekilde
okuma tercihinde bulunmamza neden olmutur.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

101

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 370, s. 341
Zaviye-i Osman Baba ( ), Hasky nevahisindedir.
Hdmetkaran- dervian- zaviye-i mezbure nefer 69
Asiyabha-y zaviye-i mezkure 3 bab fi sene 3000
Baeha-i zaviye-i mezkure 5 aded hasl 500
Denk-i eltk der kurb- karye-i Konuda vakf- Yahya Bey veled-i skender Bey
Hasl- ark 6 mdd
Evani-i zaviye-i mezkure
Kazgan kta 16, Sahan hurcu kta 30, Tepsi hurcu 37, Bakra kta 16, Tava kta 7, Kefa kta 10,
Bakra- dier kta 2, Tepsi-i sade kta 30, Sahan- sade 27;
Tepsi-i kuru 6 kta, Tas kta 7, Tas... (silik) 4 kta, Tas- kilar 20 kta, Bir badiya, Bakra hurcu
2, era, 30, amdan 2 kta
Asiyab- Ahmed Dede, kurb- Ilca, nefs-i Haskyde zaviyesine vakf itmidir Hasl el-galle, harab
Otman Baba ile ilgili kayt aada verilmitir:
TT 370, s. 341
Zaviye-i Otman ( )Baba, Akyazda Hac Hseyin Klas kurbunda baz hali yerleri ki
mezkur Osman ( )Baba tapulayub zerinde bir zaviye bina idb kurban in gelan koyuna
amil dahl itmeye deyu ellerinde selatin-i nahiden hkmleri var.
Dervian nefer 5. Mezkurlar ey-i Allah ile kanat iderler kurban in gelan koyun 350 res
Bae-i Behll Dede maa tarla
1530 tarihinde iki zaviye iin tutulan bu kaytlar karlatrldnda Osman Baba zaviyesinin
1515 ylndaki kayt gibi ( )eklinde yazld grlmektedir. Buna karlk daha nce
Atman ( )eklinde kaydedilmi olan zaviyenin daha sonra genel olarak adlandrlacak
Otman ( )eklinde yazld grlmektedir. sim konusunda dier bir nokta ise, katibin
Otman adnn kullanlmasnda ok dikkatli olmamas ve hemen ikinci satrda Otman ()
yazdktan sonra onun iin Osman ( )yazm eklini de kullanm olmasdr. Dolaysyla
1530lu yllardan itibaren Osman ve Otman Baba kullanmnda bir karklk balam
gzkmektedir.
Demografik olarak 1530 ylnda her iki zaviyeye de baktmzda Osman Baba zaviyesinin
dervi saysnda art gzlemlenirken, Otman Baba zaviyesinde ise d tespit edilmitir.

102

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

1515 ylnda Osman Baba zaviyesinde 20 olan dervi says, 15 yl sonra 69a karken
Otman Baba zaviyesinde 11 olan dervi says 1530da 5e dmtr. Bu rakamlara bakarak
Osman Baba zaviyesi byrken Otman Baba zaviyesinin kldn syleyebiliriz. Bu
gr destekleyen dier bir datamz ise, 15 yl nce Otman Baba zaviyesinde yllk 400 adet
kurbanlk koyun kesilirken 1530 ylnda bu say 350 adete dmtr.
1530 tarihli kaytta dikkat eken dier bir unsur Osman Baba zaviyesinde kullanlan gnlk
mutfak malzemesi konusunda detayl bilgi sunmasdr. Kullanlan malzemeler arasnda 16
adet kazan, 30 adet sahan hurcu, 37 adet tepsi hurcu, 18 adet bakra, 7 adet tava, 10 adet
kepe, 36 tepsi, 27 adet sahan, 31 adet tas, 1 adet badiya (toprak kap), 2 adet bakra hurcu, 30
adet era, 2 adet amdan sayabiliriz.
nc Kaynamz TT 385, Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) dnemine aittir. Bu
defterin tarihi tam olarak bilinmemektedir. Defterin ba eksiktir ancak sonu tamdr. TT 385
nolu defter, 429 sayfadan ibaret olup irmen, Hasky, Ake Kzanlk, Yenice-i Zara, Yenice-i
irpan, Filibe, Ergene, Cebel-i Tekfur nahiyelerindeki has, zeamet, timar ve vakflar kaydeden
mufassal defter niteliindedir. Defter 1541 ylndan sonraki bir tarihte dzenlemitir. (alk
2005: 9) Osman Babann zaviyesi TT 385 numaral defterin 365. sayfasnda aadaki gibi
kaydedilmitir.
TT 385, s. 365
Zaviye-i Osman ( )Baba, Hasky nevahisinde ber muceb-i defter-i atik - hazret-i padiah-
alempenah hkm-i cihan-muta - erzani klnm, yurdunu ve tekkesin hududuyla tasarruf idb ve
etrafdan kurban in gelen koyuna amil dahl itmeye ve resm taleb klmaya deyu hkmne nazar
olunub mukarrer klnub deftere sebt olunmu badehu Sultan Selim Han - aleyhr-rahme velgufran - tekrar hkm-i erif sadaka idb emir eylemiler ki zikr olan tekke ve ana mteallik olan
baa ve baeye ve deirmene kimesne dahl ve niza iderse men ve def oluna deyu suret-i hkm
defter-i atikde mukayyed olunman defter-i cedid-i hakaniye dahi bu minval zere sebt olund.
Hdmetkaran- zaviye-i mezbure
ahkulu veled-i Aydn Dede, Hac Nasuh veled-i sa, Nazar veled-i Yahi, smail Dede veled-i
Abdullah, Hac Cafer veled-i Abdullah;
Bali Dede veled-i skender, Abdi Dede-trbedar, Ferhad Dede veled-i Abdullah, Gl Dede veled-i
Abdullah, Hseyin Dede veled-i Ramazan;
Hseyin veled-i Abdullah, Ahmed veled-i Abdullah, Mustafa-debba, Pervane- pabu, Nasuh
veled-i Abdullah;
Mustafa veled-i Abdullah, Pervane Abdullah, Cafer veled-i Abdullah, Sule veled-i Abdullah,
Hasan veled-i Abdullah;

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

103

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

Cafer veled-i Abdullah, Abdi veled-i Hasan, Gndodu veled-i Hzr, Bekta Dede veled-i Musa,
Kanber birader-i o;
Hasan veled-i Abdullah, Salih veled-i Memi, Musa veled-i Abdullah, agrar veled-i Abdullah,
Burak veled-i Abdullah;
Mani veled-i Veli Dede, ahkulu veled-i Bekta, Mmin veled-i Bekta, Nasuh veled-i Bekta,
Yunus veled-i Bekta;
Hdavirdi veled-i Kamber, Pir Ali veled-i Kamber, Dervi veled-i Kamber, kr veled-i Kamber,
Hzr veled-i Kamber;
Turali veled-i Kabil, Kurd veled-i Kabil, Mehmed veled-i Kabil, Bali veled-i Kabil, ahkulu;
Murad veled-i Abdullah, Mustafa veled-i Abdullah, nehan veled-i Abdullah, Malko Abdullah,
Ahmed veled-i Abdullah;
Hasan veled-i Abdullah, Zeynel veled-i Kamber, Ali veled-i Dede, ahkulu veled-i Hseyin, Ali
veled-i lyas;
TT 385, s. 366
Veli Yevm Dede, Kurd veled-i o, Zulfikar veled-i o, nesi birader-i o, Yusuf veled-i Abdullah;
Kurban veled-i Abdullah, Ali veled-i Mmin, aban Divane, Haydar veled-i Ali, Kalender veled-i
Hasan;
veys Dede veled-i Mehmed, Turdu veled-i Kl Mustafa, Memi veled-i Kl Mustafa;
Kbtiyan- zaviye-i mezbure
Kurd Hac, Mustafa Hac, Mihal Hac, Veli Mustafa, Nebi Mustafa;
Bazarl Yakub, Yolageldi Hamza, Kurd Hamza, Tatar Abdullah;
Asiyabha-y zaviye-i mezbure
Asiyab- vakf- lyas Baba bab 3 hasl- galle 10 mdd
Asiyab- Krkpnar vakf- Yenieri Hseyin bab 3 hasl- galle 12 mdd
Asiyab- Ahmed Dede der kurb- Ilca harab od
Asiyab- vakf- Koi Bey der nezd-i Domu bab 2 hasl- galle 10 mdd
Asiyab- vakf- Mahmud Bey der karye-i Koal bab 2 hasl- galle 10 mdd
Denk-i ark- eltk der kurb- Domu vakf- Yahya Bey hasl 5 mdd
Denk-i eltk der kurb- Domu an vakf- Koi Bey hasl 5 mdd.

104

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

Baeha-y zaviye-i mezbure

Bae-i Aydomu nam karye civarnda hasl 100
Bae-i Beyky nam karye civarnda hasl 100
Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl 100
Bae-i Sarn pnar vakf- Yunus Dede hasl 100
Bae-i Cemid Aa der kurb- Karaca Dede der kurb- karye-i Koca hasl 50
TT 385, s. 367
Bae-i Sefer der nezd-i karye-i Koa hasl 40
Bae-i Mehmed der nezd-i karye-i Koa hasl 40
Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl- vakf- Nebi Dede
Bae-i Kebe Musa der kurb- Gkeler hasl 30
Bae-i vaz Dede der kurb- Gkeler hasl 30
Bae-i zaviye-i m 100 dnm
Hasl
El-hnta 30 mdd, air 10 mdd, avdar 10 mdd, Zahire 10 mdd
Evai-i vakf- zaviye-i mezbure
Kazgan 40 kta, Sahan hurcu 100 kta, Tepsi hurcu 30 kta, Tepsi sade 20, Bakra- bzrg 15
kta;
Bakra- kk 10 kta, Tava 10 kta, tas 20 kta, Kefe 10 kta, Kefgir 9 kta;
Tepsi-i kuru 30 kta, Sini 3 kta, era 30 kta, amdan 10 kta, Badiya 1 kta;
ve be bakra
Otman Baba zaviyesi ise ayn defterin 370. sayfada yer almaktadr.
TT 385, s. 370
Zaviye-i Otman ( )Baba, Akyazda Hac Hseyin Klas kurbunda baz hali yer Doanc
Saruhan nam karye subas Ali veled-i Musadan mezkur Otman ( )Baba nam dervi
yz ake resm-i tapu virb zikr olan yerde zaviye bnyad idb bu hususda merhum mafurun
leh Sultan Bayezid Han - aleyhr-rahme vel-gufrandan - sene sitte ve semanin ve semanemie
evvali evvelinden suret-i hkm-i erif ibraz idb fehvasnda buyurmular ki haricden kurban in
gelen koyuna amil dahl eylemeye ve resm taleb klmaya ve zikr olan yurd tekke-i mezbur derviin
taht- tasarrufunda olub padiahmz Sultan Selim Handan sene irin ve tisamie Muharreminin
evastyla mverreh suret-i hkm-i erif getrb hari ez defter olub mezkur Otman ()

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

105

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

Babann evlad sebt olunmasn maksud eyledkleri ecilden deftere sebt olundu defter-i atikde
mukayyed bulunman defter-i cedid-i hakaniyeye dahi kayd olund.
eyh Kzl Deli, Nesimi veled-i Kzl Deli, Bazar veled-i Nesimi, aban veled-i Nazar, Hasan
veled-i Cafer;
Ali birader-i Hasan Dede, Veli birader-i Hasan Dede, Nebi veled-i Cafer, Mehmed birader-i o,
Muaddil veled-i Cafer;
Memi Dede veled-i Abdullah, Hamza Dede veled-i Ayas, Musa veled-i lyas, Ali veled-i Bahar,
Hdavirdi veled-i Umur;
Mezkurlar ey-i Allah ile kanaat iderler kurban in gelen 200 res.
1541 ylndan dzenlendii anlalan TT 385 numaral defterdeki Osman ve Otman Babaya
ait bilgileri karlatrdmzda Osman Baba zaviyesinin 1530 ylnda ulat bykl
koruduu grlr. Daha nce 69 olan dervi says bu tarihte 68 olarak kaydedilmitir. Ancak
bu sayya daha nce grmediimiz ve 9 kiiden oluan Kptiyan grubu da eklenmitir. Zaviyede
kullanlan mutfak malzemesi karlatrldnda 1541 ylnda byk bir art olduu grlr.
Kazan says, 16dan 40a, sahan hurcu 30dan 100 ktn tespit edebiliyoruz. Bu rakamlar
Osman Baba zaviyesinin Otman Baba zaviyesine gre ok daha byk olduu ve daha fazla
kiiye hitap ettiini gstermektedir. Buna karlk Otman Baba zaviyesinde 1530 ylnda be
olan dervi saysnn 15e ktn, zaviyeye daha nce ylda 350 kurbanlk koyun gelirken
bu rakamn 200e dtn gryoruz. Ancak, dervilerin isimlerine baktmz zaman
zaviye eyhinin adnn Kzldeli, olunun Nesimi, torunun da Bazar isimlerini tadn
tespit ediyoruz. Bu isimlerin stndeki kaytta mezkr Otman ( )Babann evlad sebt
olunmasn maksud eyledkleri ecilden deftere sebt olundu, defter-i atikde mukayyed bulunman
defter-i cedid-i hakaniyeye dahi kayd olundu ibaresinden Kzldelinin Otman Babann
soyundan gelen birisi olabileceini tahmin etmekteyiz. Ayrca, Kzldeli isminin zaviye eyhi
tarafndan kullanlyor olmas, gnmzde Bektai olgusu iinde yer alan Kzl Deli kltnn
Otman Baba zaviyesi zerinde de etkili olduunu gsteriyor. Karlatrmamzdan kan
dier bir sonu ise, Fatih, Bayezid ve I. Selimden sonra Kanuni Sultan Sleyman tarafndan
da Osman Baba zaviyesine tannan muafiyetlerin yenilendiini gryoruz. Ayn durum
Otman Baba zaviyesi iin de geerlidir.
Sonuncu kaynamz II. Selim dnemine ait ve H. 980 tarihini (1572/1573) tayan TT 521
numaral mufassal defterdir. Toplam 504 sayfas olup eksiksizdir. irmen, Hasky, Yenice-i
Zara, Ake Kzanlk, irpan, Ergene, Filibe, Rodosuk, necik, Migalkara ve Ferecik
nahiyelerine ait has, zeamet, timar ve vakflar ihtiva etmektedir. Osman Babann zaviyesi bu
defterin 444. ila 446. sayfalar arasnda yer almaktadr.

106

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

TT 521, s. 444
Zaviye-i merhum Osman ( )Baba, Hasky nevahisinde ber muceb-i defter-i atik - hazret-i
padiah- alempenah cihan-muta - erzani klm yurdunu ve tekkkesin hududuyla tasarruf idb
ve etrafdan kurban in gelen koyuna amil dahl etmeye ve resm taleb klmaya deyu hkmne
nazar olunub mukrarrer klnub deftere sebt olunmu badehu Sultan Selim Han - aleyhr-rahme
vel-gufran - tekrar hkm-i erif sadaka idb emr eylemiler ki zikr olunan tekke ve ana mteallik
olan baa ve baeye ve deirmenine kimesne dahl ve niza iderse men ve def oluna deyu suret-i
hkm defter-i atik-i hakanide mukayyed olman defter-i cedide dahi bu minval zere sebt olund
deyu defter-i atikde mukayyed bulunub hala padiahmz - eaze Allahu ensarehu hazretleri - dahi
evamir-i sabka ve defatir-i salife mucebiyle amel oluna ve zaviye cem olunan koyundan olugelane
mugayr resm alnmaya deyu hkm erif verilmein hala uslub- sabk zere kayd olund.
Hdmetkaran- zaviye-i mezbure
Mehmed veled-i mir, Abdi veled-i Hasan, Hamza veled-i Hseyin, Sadi veled-i Memi, Gl Dede
veled-i Abdullah;
Mahmud Dede veled-i Abdullah, Veli veled-i Aydn, Nasuh veled-i Ali, mir veled-i Behll, Nebi
veled-i ahkulu;
ahkulu veled-i Hseyin, ahvirdi veled-i o, Mustafa veled-i Abdullah, Kurd Ali veled-i o, ahkulu
veled-i Bekta;
Dervi veled-i o, Muin veled-i Veli, Mmin veled-i Bekta, Sefer veled-i Yakub, Yunus veled-i Bekta;
Hdavirdi veled-i Kanber, Pir Ali veled-i Kanber, Dervi veled-i Kanber, Kabil veled-i Musa,
Mehmed veled-i o;
Sleyman veled-i Orubey, Ahmed veled-i Abdullah, Hasan Dede veled-i Klemen, Bali Dede
veled-i Yevm Dede, Kurd Ali veled-i o;
Kurd Dede veled-i Veyis Dede, Kalender veled-i Hasan Dede, Zulfikar birader-i o, Dervi birader-i
o, Gbeyi birader-i o;
Haydar veled-i Ali, brahim veled-i Kalayc-derzi, Mahmud veled-i Abdullah, Mustafa veled-i
lyas, Tur Hoca veled-i Ahad Dede;
Ramazan veled-i Ahad Dede, Halil Dede veled-i Ahad Dede, Ali Dede birader-i o, Orhan Dede
veled-i Ahad Dede, Sleyman birader-i o
Kbtiyan- zaviye-i mezbure

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

107

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 521, s. 445
Kurd veled-i Hac, Mustafa veled-i Hac, Mihal veled-i Hac, Hdavirdi veled-i Hac, Mustafa
veled-i Veli;
Bazarl veled-i Yakub, Yolageldi Hamza, Sefer birader-i o, Hdavirdi veled-i Nebi
Asiyabha-y zaviye-i mezbure
Asiyab bab 3 hasl- galle md 10
Asiyab- Krkpnar vakf- yenieri Hseyin bab 3 hasl-i galle md 12
Asiyab- vakf- Koi Bey der nezd-i karye-i Domu bab 2 hasl- galle md 10
Asiyab- vakf- Mahmud Bey der karye-i Koal bab 20, hasl- galle 10 mdd
Denk-i ark- eltk der kurb- karye-i Domu, vakf- Yahya Bey hasl 5 mdd
Denk-i eltk vakf- Koi Bey der kurb- karye-i mezbur hasl 5 mdd
Baeha-y zaviye-i mezbure
Bae-i Aydomu nam karye civarnda hasl 100
Bae-i Beyky nam karye-i civarnda hasl 100
Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl 100
Bae-i Sarn pnar vakf- Yunus Dede hasl 100
Bae-i Cemid Aa der nezd-i karye-i Koca hasl 40
Bae-i Karaca Dede der kurb- karye-i Koca hasl 50
Bae-i Sefer der nezd-i karye-i Koca hasl 40
Bae-i Mehmed der nezd-i karye-i Koca hasl 40
Bae-i zaviye ki abdallar timar eylemiler hasl- vakf- Nebi Dede 40
Bae-i Kebe Musa der kurb- karye-i Gkeler hasl 30
Bae-i vaz Dede der kurb- Kkler Gkeler hasl 30
Bae-i zaviye-i m 100 dnm
Hasl
El-hnta mdd 30, air mdd 10, avdar mdd 10, Zahire mdd 10, Alef mdd 10.
Yaylak- Klburnu der tasarruf- dervian- zaviye-i Osman Baba resmin sahib-i arza virrler.
Resm 30
TT 521, s. 446
Evai-i vakf- zaviye-i mezbure
Kazgan 40 kta, Sahan hurcu 100 kta, Tepsi hurcu 30 kta, Tepsi sade 20, Bakra- bzrg 15
kta;

108

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

Bakra- kk 10 kta, Tava 10 kta, Tas 10 kta, Kefe 10 kta, Tepsi-i kuru 30 kta;
Kefgir 9 kta, Sini 3 kta, era 3 kta, amdan 10 kta, Badiya 1 kta ve be bakra.
Otman Babann zaviyesi ayn defterin 449. sayfasnda kaydedilmitir.
TT 521, s. 449
Zaviye-i Otman ( )Baba, Akyazda Hac Hseyin Klas kurbunda baz hali yer Doanc
Saruhan nam karye subas Ali veled-i Musadan mezkur Otman ( )Baba nam dervi yz
ake resm-i tapu virb zikr olan yerde zaviye bnyad idb bu hususda - merhum mafurun leh Sultan Bayezid Han - aleyhr-rahme vel-gufrandan - sene sitte ve semanin ve semanemie evvali
evvelinden suret-i hkm-i erif ibraz idb fehvasnda buyurmular ki haricden kurban in gelen
koyuna amil dahl eylemeye ve resm taleb klmaya ve zikr olan yurd tekke-i mezbur derviin taht-
tasarrufunda olub - merhum ve mafurun leh -Sultan Selim Han - tabe serahuda - sene irin
ve tisamie Muharreminin evastyla mverreh hkm-i erif getrb hari ez defter olub mezkur
Otman Babann evlad sebt olunmasn maksud eyledkleri ecilden deftere sebt olund deyu defter-i
atik-i hakanide mukayyed bulunman hala defter-i cedide dahi kayd olund. Amma ziraat ve
hraset itdkleri yerlerin r ve resimlerin sahib-i arza eda ideler.
Bazarl veled-i Nesimi-eyh, Hasan veled-i Cafer, Kurd veled-i Bazarl, Dede Bali veled-i Hasan,
Ali veled-i Cafer;
Mahmud veled-i Nebi, Cafer veled-i Ali, Veli veled-i Cafer, Nebi veled-i Cafer, Arslan veled-i
Maden;
Muharrem veled-i Nazar, Memi veled-i Abdullah, rak veled-i o, Ali veled-i Bahar, Hseyin
veled-i o;
Hdavirdi veled-i Umur, Hamza veled-i Ayas, Turak veled-i o, Mehmed veled-i Nebi;
Evai-i zaviye-i mezbure
Mushaf- erif cild 1, Kazgan 4 kta, Tepsi hurcu 10 kta, Maraba 2 kta, Bakra 3 kta;
Sahan 2 kta, Kefe kta 1, Kefgir kta 1, Tas kta 1, era 6 kta;
Sr- siyah 2, Ganem res 9, nek res 4, Bargir res 1, lm? 1.
Hicr 980-Milad 1572/1573 ylnda II. Selim dneminde tutulan kaytlara gre Osman
Baba zaviyesinin ekonomik durumunda ve bu zaviyede kullanlan mutfak eyas bakmndan
Kanuni dnemindeki durum korunmaktadr. Sadece Klburnu yaylan Osman Baba
zaviyesinin dervileri tasarruf etmeye balam ve timar sahibine 30 ake vergi demilerdir.
Hdmetkaran- zaviye-i mezbure ad altnda Osman Baba zaviyesinde yaayanlar
kaydedilmitir. Kanuni dnemine gre zaviyede yaayan dervi saysnda d vardr. Daha
nce 68 olan dervi says, bu tarihte 45e dmtr. Kptiyan- zaviye-i mezbure ad altnda
kaydedilenlerde ise, herhangi bir deiiklik yaanmamtr. Genel olarak 1571 ylnda Kbrsn

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

109

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

alnmas ve ayn yl nebaht deniz savalarnn yaanmas Osmanl lkesinde 1572/1573

senesi yaplan tahrirde nfus dkl olarak yansmtr. Osman Baba zaviyesindeki
dervilerin saysnn azalmasn bu olaylarla ve henz nedenini bilemediimiz sebeplerle
ilintilendirilebilir. Buna karlk Otman Baba zaviyesinde ise, nedenini aklayamadmz bir
ekilde nfus art grlmektedir. Kanuni dneminde 15 olan dervi says 1572/1573te
19a kmtr. Tpk Osman Baba zaviyesinde olduu gibi Otman zaviyesi de daha nceki
Osmanl sultanlarndan aldklar muafiyetleri II. Selim tarafndan da yenilenmitir. Otman
Baba zaviyesi iin yeni olan durum ise, dervilerin ziraat ettikleri yerlerin r ve rsum
vergilerinin timar sahibine verileceinin kaydedilmi olmasdr. Otman Baba zaviyesi iin
1572/1573 ylnda yaplan tahririn daha ncekilerden farkl bir unsuru da zaviyede kullanlan
ara gere, hayvan says ve kitaplarn belirtilmesidir. Bunlar arasnda bir Kuran- Kerim ve
lm ad altnda bir kitap sayabiliriz. Ayrca zaviyede drt adet kazan, 10 adet tepsi hurcu,
2 maraba, 3 bakra, 2 sahan, 1 kepe, 1 kevgir, 1 tas ve 6 era kaydedilmitir. Zaviyenin
ihtiyalar iin 2 adet kara sr, 9 adet koyun, 4 inek ve 1 at bulunmaktadr. Zaviye iinde
yer alan bu alet edevat, Osman Baba zaviyesiyle karlatnda Otman Baba zaviyesinin ok
daha kk olduu anlalr. Ancak Osman Baba zaviyesinde kitaba ynelik olarak herhangi
bir kayda rastlanmamtr.
III- Otman Baba ve Osman Baba zaviyelerinin lokalizasyonu
Evliya elebi, yaklak 20 yl ara ile gerekletirdii iki ayr seyahati esnasnda Osman Baba
tekkesinden sz etmektedir. lk seyahatini 1652/1653 (H. 1063) ylnda yapan Evliya elebi,
Tatarpazarcktan hareketle Filibeden, Papasl [Popovitsa] (Acarolu 2006: 796) kynden,
Kayaldan [Vrbitsa] (Acarolu 2006: 556) ve ardndan Semizce [Semihe=Klokotnitsa]
(Acarolu 2006: 872) kynden geerek Altunayra [Zlatna Livada] (Acarolu 2006:
36) giderek Hermenli (Harmanl)ye ulamtr. Evliya elebi, Osman Baba tekkesini
Harmanlnn yksek bir yerinde bir han tarif etmekte ve bu hann gneyinde dalar iinde
yani Harmanlnn gneyinde Osman Baba tekkesinin olduunu sylemektedir. Evliya
elebinin bahsettii bu tekke, Osmanl tahrir defterlerinde Otman Baba zaviyesi olarak
kaydedilen dergh olmaldr. (Evliya elebi 1999: 236) Aada bu tekkenin yerini tespit
etmeye alacaz.
1670/1671 (H. 1081) ylnda gerekletirilen ikinci seyahati esnasnda stanimakadan
[Asenovgrad] (Acarolu 2006: 458) hareket ettikten sonra Osman Baba tekkesine varmadan
nce Evliya elebi srasyla Arnavud [Arnavud- kk=Gornoslav] (Acarolu 2006: 52),
ervina [erven] (Acarolu 2006: 217), Yukar Tahtal ve Aa Tahtal [Bugn bu iki ky
Topolovo ad altnda birletirilmi durumdadr.] (Acarolu 2006: 933), Byk Arnavudlu
[Arnavud- kebir=Dolnoslav] (Acarolu 2006: 51), Papas [Popovitsa] (Acarolu 2006:
796), Bardaklar, Yenice, Knkl ve lyas [Trakiets] (Acarolu 2006: 317) kylerini ziyaret
etmitir.(Evliya elebi 2003: 341) Osman Baba tekkesinden sonra Konuku [Uludere=Tatar
ky=Konu] (Acarolu 2006: 617, 939), Tatarl, Hisarl [Hisarloba=Manastr] (Acarolu
2006: 424), Anabac, debk [de-Bey-Ky=de-Bik=Knijovnik] (Acarolu 2006:

110

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

440), Ktkl [Koren] (Acarolu 2006: 683), Ali Baba Tekkesi ky5, Kurulu, Fndkl
[Fndck=Lyaskovets] (Acarolu 2006: 342), Derbend ve Dingli [Dinekli, Dinikli=Lozen]
(Acarolu 2006: 277) adl kylerden geerek Evliya elebi Cisr-i Mustafa Paaya [Svilengrad]
ulamtr. Bu ikinci seyahati esnasnda ise Evliya elebi, Osmanl tahrir defterlerinde Osman
Baba zaviyesi olarak kaydedilen tekkeyi ziyaret etmitir.(Evliya elebi 2003: 344)
Evliya elebi, Yahya Paaolu Mehmed Beyin Osman Baba zaviyesinde bir bahar meydan
bina ettiini beyan ettikten sonra bunun da Karadeniz sahilinde Varna ile Balk arasndaki
Batova deresinde Akyazl Sultan tekkesine benzetmektedir.(Evliya elebi 2003: 342) Evliya
elebinin Osman Baba tekkesinin grkemlii ile ilgili verdii bilgilerin doru olduklar
anlalmaktadr. nk Osmanl tahrir defterlerindeki kaytlar da byk bir zaviye olduunu
gstermektedir.
Velayetnameye gre Otman Baba, Haskyn kble tarafnda Tanr eteinde Uludereye
[Harmanl Deresi] (Acarolu 2006: 983-984) gelmitir. Daha sonra da Akpnara [Byal
Kladenets] (Acarolu 2006: 19) gelerek abdallarn cem etmitir. Bu ky lyas [Trakiets]
ve Hac Hseyin Mahalle [Nadejden] kyleri arasnda ve uzaklk olarak ters ynde hemen
hemen ayn mesafededir.(Kl vd. 2007: 260-261)
XVI. yzyl tahrir defterlerinde ise Haskye bal Osman Baba ve Otman (Atman) Baba
zaviyeleri zikredilmektedir. kisi farkl zaviyelerdir. Bugnk Haskyn (gnmzdeki
ad Haskovo) Tekke (gnmzdeki ad Teketo) adl yerleim birimi, gnmz
Trakiets=lyas=lyasa) kynn bir mahallesidir. Burada bulunan dergh Osman Babaya
aittir. Taradmz tahrir defterlerinde Osman Babann tekkesinin tasarrufunda olan ba,
bahe ve deirmenlerin Koal [bugnk Haskovo iline bal Kozlets ky] (Acarolu
2006: 610), Aydomu [bugnk Haskovo iline bal Zornitsa ky] (Acarolu 2006:
73) ve Sarn Pnar [bugnk Haskovo iline bal Srnitsa ky] (Acarolu 2006: 779)
zikredilmesi, tekkenin de buralara yakn olmas fikrini dourmaktadr. Harita zerinde bu
kyler birbirine ok yakndr. Dolaysyla Tekke kyndeki tekke Osman Baba tekkesidir.
(alk 2005: 121-122)
XV. yzyl kaynaklarnda Otman Baba zaviyesi olarak geen zaviye, Haskyn Akyaz
mevkiinde Hac Hseyin Klasnda zikredilmektedir. Velayetnamesi olan ve Varnada Tekke
kynde (Obroite) zaviye kuran Otman Baba budur. Hatta Varnadaki Tekke kyndeki
zaviye Akyazl diye anlmaktadr ve bu ismin Haskydeki Akyaz mevkiinin isminden
geldiini dnebiliriz. Otman Babann yaknnda zaviyesini kurduu Haskye bal Hac
Hseyin Klas aradmzda ise bugnk Hasky iline bal Bulgarca ad Nadejden olan
Hac Hseyin Mahalle adnda bir kyn olduunu tespit edebiliriz.

5 Baz aratrmaclar, Otman Baba tekkesinin, Trke ad Tekkeky olan Hasky iline bal bugnk Bogomil
kynde olduunu dnmektedirler. (zer 2005: 358).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

111

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

Otman Babann tekkesinin bu kye yakn bir yerde olma ihtimali vardr.6(Acarolu 2006:
390)
V- Sonu
1- Osman Baba ve Otman Babann isimlerinin kaytlara geiinde baz farkllklar gzlemlenir.
Osman Babaya ait en eski kayt, H. 913-M. 1507/1508 tarihli trbe kitabesidir. Bu kitabe
Katerina Venedikova tarafndan fotoraf ve yaznn istifinin deifresiyle yaymlanmtr
(Venedikova 2006: 93). Yaznn deifresinde baz sralama hatalar grlmekle birlikte
kitabe fotorafn verilmesi bu hatalarn almasn mmkn klmaktadr. Burada Osman
Baba (-Atman) eklinde yazlmtr. Daha sonra Osman Baba iin yazlan kaytlarda
bu yazm ekline rastlamyoruz. 1515 ylndan balayarak 1573 ylna kadar devam eden
incelediimiz Osmanl kaytlarnda Osman Babann Osman ( )eklinde kaydedildii
grlmektedir. Dolaysyla asl Atman olan bir isim zaman iinde Osmana dnmtr. Bu
durum bize Alevi-Bektai gruplar arasnda ok az yer alan Osman isminin bir Bektai Babas
iin kullanlyor olmasnn sebebini de aklyor.
Buna karlk Otman Baba iin Osmanl tahrir defterlerinde farkl yazm ekilleriyle
karlayoruz. 1515/1516 ylnda Atman ( )eklinde kayda geirilmitir. 1530 ylnda
ise bu yazlm ekli Otmana ( )dnmtr. Ayn tarihte Otman yazlm ile birlikte
Otman Baba iin Osman ( )yazm da kullanlmtr. 1541 ve 1572/1573 tarihli tahrir
defterlerinde ise, Otman ( )yazm ekli tercih edilmitir. Osman Baba ve Otman Baba
iin benzer yazm ekillerinin kullanlmas Evliya elebiden balayarak onlarn birbirleriyle
kartrlmas ve onlarn ayn kii olduunun zannedilmesine neden olmutur.
2- Osman Baba ve Otman Baba iki ayr kiidir ve kronolojik olarak birbirlerini grme
ihtimali dk bir zaman dilimi iinde yaamlardr.7 Bugn Hasky iline bal lyasa
(Trakiets) kynn bir mahallesi olan Tekkeky (Teketo)de trbesi ve tekkesi bulunan
kii Osman Babadr. Osman Babann bu zaviyesinin en azndan Fatih Sultan Mehmetten
beri var olduunu II. Bayezid tarafndan verilen bir hkm-i erif yoluyla anlyoruz. Ancak
bu dnemde Osman Baba merhum sfatyla anlmaktadr ve yaad dnem ile tekkenin
ina edildii tarih de Fatih Sultan Mehmet dneminden nceki bir zamandr. Bu tarihin
ne olabilecei konusunda bugn Tekkekyde bulunan ve Katerina Venedikova tarafndan
6 Benzer durum Seyyid Ali ile Kzl Deli iin de geerlidir. Seyyid Ali, 1365 yl civar lm olduu anlalan bir
eren iken, Kzl Deli 1412 ylnda hala hayattayd. Vatan zgl, Veli Baba Menakpamesi ile birlikte I.Murada ait
1366 tarihli vakfiye belgesi, Kostenekinin Stefan Lazarevi Biyografisi, Dsturname-i Enveride geen Seyyid
(Seyit/Seydi Sultan) ile 1412 ylna ait ve Kzl Deliye verilmi bir belgeyi dolaysyla bu tarihte hayatta olduunu
bildiimiz Kzl Deliyi analiz etmitir. Bu analizlerden hareketle Dimetoka ile ilikilendirilen Seyyid Ali Sultan
adl erenin aslnda 1364/1365 civar lm olduunu ortaya koymakta ve Seyyid Ali Sultan ile Kzl Delinin farkl
kiiler olduu iddiaetmitir. (zgl, 2010: 191-314). Bu makalenin yazlmas srasnda sk sk gr alveriinde
bulunduumuz Vatan zgle iten teekkr ediyoruz.
7 TT 50, s. 134.

112

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

fotoraf ile birlikte yaymlanan kitabede (Venedikova 2006: 93) trbenin ina tarihinin
Hicr 813 (Milad 1410/1411) verilmesi bize k tutmaktadr. Ayrca bu kitabede Osman
Babann babasnn adnn Hssam olduunun belirtilmesi ve Evliya elebinin de Osman
Babann Seyyid Alinin olu Seyyid Hssameddinin olu olduunu vurgulamas ile birlikte
(Evliya elebi, 2003: 343) H. 1151 (M. 1738/1739) tarihli bir mhrde de Osman Babann
Hssam ahn evlad olduunun vurgulanmas en azndan kronolojik olarak Osman Babann
eceresini karmamz mmkn klmaktadr. (Mikov 2008: 201-203) Her ne kadar birinci
elden kaynaklara sahip olmamakla birlikte yukarda saydmz kaynaklardan aadaki
ecere karlabilir:
Seyyid Ali (tahminen l. 1365)

Seyyid Hssameddin

Osman Baba (tahminen l. 1411)

Osman Babann zaviyesinin kaytlar 1573 ylna kadar ulamasna ramen burada yaayan
dervilerin baba adlarnda Osman Babaya bir atfta bulunulmamas nedeniyle tekkenin
geliim srecini takip edebilmemize ramen Osman Babann eceresini Osmanl dneminde
oluturmamz mmkn olmamaktadr.
Otman Baba ise, Osman Baba ile kartrlmakta olup kendisi daha ge dnemde yaamtr.
Tahrir defterlerine yansyan Otman Babann velayetnamesi olan Otman Baba olduunu
dnyoruz. Velayetnameye gre 1402 ylnda Anadoluya gelmi daha sonra Balkan
yarmadasna gemi ve 1478 ylnda vefat etmitir. Osmanl tahrir defterlerinden Otman
Babann bizzat kendisinin salnda zaviye ina ettiini reniyoruz. Kuvvetle muhtemeldir
ki, bu zaviyenin inaat tarihi Fatih Sultan Mehmetin saltanatnn sonlarna doru ve Otman
Babann lm tarihi olan 1478den nceki bir zaman dilimi iindedir. Bu zaman diliminin
1453 ila 1478 tarihleri arasnda olduunu syleyebiliriz. Otman Babann kurduu zaviyeye
Hicr 1 evval 886 Milad 23 Kasm 1481 tarihinde Sultan II. Bayezid tarafndan baz
muafiyetler tannm ve bu tahrir defterine kaydedilmitir. 1572/1573 ylna kadar takip
edebildiimiz tahrir defterlerinde Otman Babann evlatlar zaviyenin devam etmesini
salamlardr. Bu tarihe kadar Otman Babann soy eceresini aadaki gibi karmamz
mmkn olmaktadr:

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

113

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

OTMAN BABA (ATMAN BABA)8

DEDE BAL veled-i OTMAN BABA9, TRBUDAK birader-i DEDE BAL

EYH KIZILDEL10

NESM veled-i KIZILDEL11

BAZAR(LU) veled-i NESM12

KURD veled-i BAZARLI

Dolaysyla yukardaki kaytlardan Osman Babann XIV. yzylda doduunu ve XV. yzyln
banda 1410/1411 ylnda vefat ettiini grrken Otman Babann ise tahrir kaytlarna ve
Velyetnamesine istinaden 1478 ylnda ld sonucuna ulaabiliriz. Bu kronoloji, birbirine
kartrlan iki farkl kiiyi de ayrmamz mmkn klmaktadr.
3- Osman Baba ve Otman Baba Zaviyelerinin bulunduu corafya konusunda da baz
sorunlar vardr. Bugn bazen Otman Baba, bazen Osman Baba diye anlan ve Bektailik
kltrnn Bulgaristandaki nemli merkezlerinden birisi olan yer, Haskye bal lyasa
kynn mahallesi olan Tekkekydr. Bu durumu, Osmanl tahrir defterlerinde Krkpnar,
Aydomu, Beyky, Konu, Sarn Pnar, Koal ve Ilca [Tatarevo] gibi Osman Baba
trbesinin etrafnda bulunan kylerin zaviye ile birlikte kayda geirilmesinden kesin
olarak anlyoruz. Ayrca skender Beyolu Yahya Beyin Osman Baba tekkesine bir eltik
dengini balad 1515/156 tarihli defterde gemektedir. skender Beyolu Yahya Beyin
gnmzde Osman Baba trbesinin yannda sembolik bir mezar mevcuttur ve paralanm
bir ekilde mezar ta bulunmaktadr. (Mikov 2008: 36-37) Dier bir kantmz ise Evliya
elebinin 1670 ylnda ziyaretiyle Osman Baba tekkesiyle tahrir defterlerine yansyan
Osman Baba zaviyesindeki bilgilerin rtmesidir. Bundan dolay Osman Baba zaviyesinin
lyasann Tekke mahallesindeki zaviye olduundan phemiz kalmamaktadr. Gnmze
ulaan bu zaviyenin kkenleri daha ncesine gitmekle beraber M. Kielin, Fatih Sultan
Mehmet dneminde ina edildii ve erken dnem Osmanl mimarisinin zelliklerini tad
8 TT 50, s. 134.
9 TT 385, s. 370.
10 TT 385, s. 370.
11 TT 385, s. 370de Bazar eklinde geerken TT 521, s. 449da Bazarl veled-i Nesimi-eyh olarak kaydedilmitir.
12 TT 521, s. 449.

114

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

eklindeki grne Mikovun aksine (Mikov 2008: 37) ok daha fazla hak verdiimizi
belirtmek isteriz. (Kiel (1980): 32)
Otman Babann zaviyesinin yeri ise henz tam olarak lokalize edilememitir. Osmanl tahrir
defterlerindeki kaytlara gre Haskyde bulunan Akyaz Hac Hseyin Klas yannda ina
edilmitir. Hac Hseyin Klas, Trke ad Hac Hseyin Mahallesi olan Harmanlnn
gneyinde bulunan ve bugn Nadejden olarak adlandrlan ky olmas ihtimali vardr. Evliya
elebi de 1653 ylnda blgeye yapt ilk gezisinde Harmanlnn gneyinde, kartrarak
Osman Babaya (Dorusu Otman Babaya olmal, nk 1670 ylndaki ikinci ziyaretinde
Osman Babann zaviyesini doru yerde tasvir etmektedir.) ait bir trbenin bulunduundan
bahsetmitir. Bu blge, yukarda adn verdiimiz Hac Hseyin diye adlandrlan mahal ile
ayn yerdedir. Bundan dolay yaptmz tahminin doru olduunun gsterebilmemiz iin
alan aratrmasna ihtiya vardr. nk burada bulunan bir tekkeye ait herhangi bir yayna
tarafmzdan ulalamamtr.
4) Osman Baba ve Otman Baba zaviyelerinin bykl, iinde barndrdklar dervi saylar
ve zaviyede kullanlan ara gere bakmndan 1515-1573 yllar arasnda drt Osmanl tahrir
defterinden mukayese yapmamz mmkn olmaktadr. 1515/1516 ylnda Osman Baba
zaviyesinde 20 kii yaarken 1530 tarihinde bu rakam 69a kmtr. 1541 ylnda ise, 68
dervi ve 9 Kptiyan olmak zere bu rakam 77ye ulamtr. 1572/1573 ylna gelindiinde
ise, dervi says 45, Kptiyan da 9 olmak zere 54 kii Osman Baba zaviyesinde yaamaktadr.
Otman Baba zaviyesinde ise, 1515 tarihinde 11 kii olan dervi says 1530da 5e dmtr.
1541 ylnda ise bu rakam 15e km ve 1572 ylnda bu say korunmutur. Her iki zaviyede
XVI. yzyln ilk eyrei iin nfus saysn karlatrdmzda Osman Baba zaviyesinin
XVI. yzyln ortalarnda byk bir art gstererek dervi saysn yaklak 3,5 kattan fazla
arttrdn gryoruz. Buna karlk Otman Baba zaviyesinde zaman zaman nfusunda
azalmalar olmakla birlikte fazla bir nfus artnn olmadn ve incelediimiz yaklak 58
yllk dnemde nfusunu koruduunu syleyebiliriz.
Ekonomik olarak baktmzda ise, Osman Baba zaviyesine hizmet eden 4 adet deirmenin
bulunduunu ve evresindeki pek ok kyde bulunan bahelerden armut ve pirin gibi
rnleri temin ettiini syleyebiliriz. Ayrca skender Beyolu Yahya Beyin Otman Baba
zaviyesine katk verdii de kaytlara yansmtr. Osman Baba zaviyesinde kullanlan ara
gerelere baktmz zaman yllar iinde bir artn varl dikkat ekmektedir. Zaviyede
kullanlan mutfak aralar iinde kazan, sahan, tepsi, bakra, tava, kepe, kevgir, sini ve toprak
kap olan badiyay sayabiliriz. Ayrca aydnlanma iin amdan ve eran da kaydedildii
grlmektedir.
Otman Baba zaviyesi ise, Osman Baba zaviyesi ile karlatrldnda daha kk bir
tekkedir. Bununla birlikte Otman Baba zaviyesinde kurbanlk iin getirilen koyun says
dikkat ekicidir. 1515/1516 ylnda bu rakam 400 adet iken 1530 ylnda 350ye, 1541
ylnda 200e dmtr. 1573 ylnda ise kurbanlk koyunla ilgili herhangi bir rakam

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

115

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

verilmemitir. Zaviyede yaayanlarn ey-i Allah ile kanaat ettikleri vurgulanmtr. Bununla
birlikte zaviyenin etrafnda hnta, zahire ve arpann yetitirildii anlalmaktadr. Otman
Baba zaviyesinde kullanlan eyalarna baktmz zaman kazan, tepsi, marapa, bakra,
sahan, kepe, kevgir, tas gibi mutfak malzemesi, era gibi aydnlanma malzemesi ve Osman
Baba zaviyesinde grmediimiz bir Mushaf- erif ve bir de ilm kitabnn varl dikkat
ekmektedir. Ayrca zaviyenin ihtiyalar iin kara sr, koyun, inek ve atn beslendii de
grlmektedir.
5- Her iki zaviye de tahrir defterlerindeki geriye dnk atflara gre Fatih Sultan Mehmet,
II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Sleyman ve II. Selim dnemlerinde padiah
hkmlerini yenileyerek yasal statlerini salamlatrmlardr.
6- Her iki zaviyenin Balkanlardaki konumuna baktmz zaman Osman Baba zaviyesinin
Seyyid Ali Sultanla birlikte temsil edilen Bektailik geleneini temsil ettiini Otman Babann
ise daha sonra Akyazl brahim Baba ve Demir Baba ile devam edecek olan Babai ya da Sar
Saltuk geleneini temsil ettiini syleyebiliriz. Bununla birlikte tpk Otman Baba ve Osman
Baba isimlerinin birbirini etkilemesi ve karmas gibi zaman iinde bu alglay ekilleri
birbirine karm ve Bektailik ana potas iinde yer almtr.
7- Osman Baba ve Otman Babann birbirinden ayr kiiler olduunun saptanmasnn
Balkanlardaki Bektai kltr aratrmalarnn daha sistematik hale getirilmesine katk
vereceini ve karlalan pek ok problemin zmne yardmc olabileceini dnmekteyiz.

116

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

VI- Belgeler

TT 50, s. 130-131

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

117

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 50, s. 134

118

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

TT 370, s. 341

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

119

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 385, s. 365

120

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

TT 385, s. 366

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

121

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 385, s. 367

122

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

TT 385, s. 370

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

123

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 521, s. 444-445

124

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

TT 521, s. 446

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

125

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

TT 521, s. 449

126

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

BALKANLARDA KARITIRILAN K BEKTA ZAVYES XI VE XVI YZYILDA OSMAN BABA VE OTMAN BABA TEKKELER

KAYNAKA
I- Ariv Malzemesi
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri TT 50
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri TT 370
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri TT 385
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri TT 521

II- Tetkik Eserler

ACAROLU, M. Trker (2006): Bulgaristanda Trke Yer Adlar Klavuzu, Ankara: Trk
Tarih Kurumu.
Babakanlk Osmanl Arivi (ed.) (2001-2002): 370 numaral Muhsebe-i vilyet-i Rm-ili
Defteri (937/1530), Dizin ve tpkbasm, c. 1-2, Ankara.
BRDOAN, N. (1995): Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Ocaklar-DedelerSoyaalar, stanbul: Mozaik Yaynlar.
ALIK, Sddk (2005): irmen Sanca rneinde Balkanlarda Osmanl Dzeni (15.-16.
yzyllar), Ankara: Bosna-Hersek Dostlar Vakf Yaynlar.
DORU, Halime (2002) Osmanl Devletinin Rumelide Fetih ve skan Siyaseti, Trkler,
ed. Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, c. 9, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 165176.
Evliya elebi b. Dervi Mehemmed Zll (1999, 2003): Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap
Saray Badat 308 Numaral Yazmann Transkpsyonu-Dizini, haz. Seyit Ali Karahaman, Ycel
Dal, Robet Dankoff, 3. kitap ve 8. kitap, stanbul: YKY yaynlar.
NALCIK, Halil (2009): Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed, Dou-Bat Makaleler I.
Ankara: Dou-Bat Yaynlar, 139-163.
KAYAPINAR, Aye (2010): Osmanl Klasik Dneminde Trakyada Yer ve Kii Adlarnda
Bektai Geleneinin zleri, Uluslar aras Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri. Hac Bekta
Veli. Gnete Zerresinden, Deryada Katresinden, derl. Pnar Ecevitolu, Ali Murat rat, Ayhan
Yalnkaya, Ankara: Dipnot Yaynlar, 143-163.
KIEL, Michael (1980) Sar Saltk ve Erken Bektailik zerine Notlar, Trk Dnyas
Aratrmalar 9, Ankara: 25-36.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55

127

Aye KAYAPINAR / Levent KAYAPINAR

KPROVSKA, Mariya (2008): The Mihalolu Family : Gazi Warriors and Patrons of
Dervish Hospices, Osmanl Aratrmalar, 193-222.
KILI, Filiz ve Mustafa ARSLAN, Tuncay BLBL (2007): Otman Baba Velayetnmesi,
Tenkitli Metin, Ankara.
MLKOFF, rne. (1999): 14.-15. Yzyllarda slam Heterodoksluunun Trakyaya ve
Balkanlara Yerleme Yollar, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (1380-1389), ed.
Elizabeth A. Zachariadou. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
MLIKOFF, Irne. (2009). Bulgaristanda Deliorman Kzlba Topluluu, Uyur idik
Uyardlar, Alevilik-Bektalik Aratrmalar, stanbul.
MKOV, L. (2008): Bulgaristanda Alevi-Bektai Kltr, ev. Orlin Sabev, stanbul.
OCAK, Ahmet Yaar (1983): Bekta Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motiferi,
stanbul: Enderun Kitabevi.
ZER, Mustafa (2005): Bulgaristan-Haskova (Hasky)deki Trk Devri Eserleri Uluslar
aras Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trk-Bulgar likileri Sempozyumu, Eskiehir: 355-365.
ZGL, Vatan (2010): 16.Yzyl ncesinde Dimetoka, Kzl Deli ve Balabanllar, Gazi
niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, 53, 191-314.
AHN, Haim (2007): Otman Baba, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 34, stanbul, 6-8.
VENEDKOVA, Katerina, (2006) Stroitelen nadpis nad vratata na trbeto v s. Teketo
Haskovsko, zvestiya na Regionalniya istorieski muzey Haskovo, c. 3, 86-93.

128

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 55