folklor/edebiyat, cilt:20, say:78, 2014/2

AH SMAL HATA VE PR SULTAN ABDAL

DEY VE NEFESLERNDEN
ALEV-BEKTA KOZMOGONS VE
KIRKLAR MECLSNE *

Medine Sivri** - Sibel Kuca***

leviliin ne olduu, slam inanndaki yeri, ibadet biimleri ve sosyal boyutlar gerek Aleviler gerekse bu alanda alan aratrmaclar tarafndan
tartlmaktadr. Ancak Alevi-Bektai inancnn zamanla sadece bir inan sitemi olmann tesine geerek nemli bir kltrel ve toplumsal faktr olarak gelimesi ve
tarihsel sre ierisinde yaananlar, Alevi-Bektailiin farkl ekillerde alglanmasna,
yaklamlarn eitlenmesine neden olmutur. Bu yaklamlar arasnda Alevi-Bektailii
gerek slam olarak gren, slamdan bamsz bir din olarak kabul eden, mezhep olduunu, tarikat olduunu, sadece kltr ve yaam biimi olduunu, iilikle ayn olduunu
* Bu makale, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dalnda Do. Dr. Medine Sivrinin danmanlnda Sibel Kuann hazrlad ve 13 Ocak 2014de
tamamlad ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln Nefes ve Deyilerinde Mitik Unsurlar adl yksek
lisans tezinden haraketle hazrlanmtr.

** Do. Dr. Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Karlatrmal Edebiyat Blm
retim yesi, Eskiehir.
*** Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Karlatrmal Edebiyat Anabilim
Dal Doktora rencisi.

179

folklor / edebiyat

ya da tamamen farkl olduunu, bir Trk dini olduunu savunan birbirinden uzak birok
yaklam vardr. Bu tablo bir elikiler yuma olarak grlse de aslnda Aleviliin oluumuna etki eden faktrlerin eitliliinin ve bu inan sisteminin senkretist yapsnn
ak bir kantdr.
Aratrmaclar farkl ltler zerinden yaptklar aratrmalarda Alevi-Bektai inancn ve oluumunu eitli kkenlere dayandrmaktadr. Bunlar arasnda eski Trk dinleri,
amanizm, Maniheizm, Zerdtlk, Anadolu mitleri, Budizm gibi pek ok inan ve kltr esi yer almaktadr. smail Onarl, hibir etkeni gz ard etmeden tm bu yaklamlar zetler. Onarlnn ifadeleriyle tm tanm ve yaklamlar zetlemek ve birletirmek
gerekirse; Orta Asya Trk illerinde belirginleip kesinleen Alevilik; Gk-Tanr, Atalar
ve Tabiat Kltleri gibi Trk inanlaryla; amanizm, Budizm, Zerdt, Mani, Mazdek
vb. dinlerin etkisiyle biimlenmi; bilahare, bu retinin ncleri olan, Trkistan-Horasan-Deylem-Akrat-Dersim hattyla veya Mekke-Medine-Kfe-Basra-Necef-BadatHalep-Hatay gzerghyla gelen evliyalar, erenler, babalar, dedeler, eyhler, pirler,
mritler vastasyla Anadoluya tanmtr. Gei blgelerinde Musevilik-HristiyanlkHermetizm-Paulikienizm* (Bkz. Kaygusuz, 2006: 173-257) gibi eitli klt ve kltrleri
de zmseyerek, eski Anadolu-Mezopotamya-Msr uygarlklar bata olmak zere, ok
eitli inanlarn, felsefi dncelerin ve kltrlerin etkilenmesiyle Anadoluda harmanlanm, ayn havuzda yorulup ekillenmitir. Sonunda slami emsiye altnda bir yaam
biimi, bir inan ve kltr sistemi, bir sosyo-ekonomik toplumsal dzen haline gelmitir
(Onarl, 2006: 15-16).
Grld zere Alevi- Bektai inancnn kkenlerini ortaya koyma abas, aratrmaclar kanlmaz olarak birok farkl kaynaa ynlendirmitir. slam, Orta Asya
dinleri, amanizm, iilik, Anadolu ve Mezopotamya mitleri, Aleviliin bugnk halini
almasnda pay olan etkenlerdir. Aleviliin zne ulamak iin tm bu katmanlar teker
teker incelendiinde, asrlar ierisinde organik balarla birbirlerine getikleri, Alevilik
inancnn tm bu farkllklar kendi potasnda erittii grlecektir. Kadim medeniyetlerden bugne kolektif bilincin szgeci ile aktarlan bir inan ve davranlar btn ile
karlalacaktr.
Alevilik elbette ki btn inan sistemleri gibi mitik alarla rldr ve kendine zg
sembolik bir dili vardr. stelik ok katmanl yapsyla zgn bir mitoloji ina eder. Bu
inancn ne derece slam kaynakl, ne derece Orta Dou kltlerine bal olduu sorusunun
yantn, Alevi-Bektai mitolojisinde, buna bal olarak oluan mitlerde ve kahramanlarda bulmak mmkn olabilir. Ancak Alevilikle ilgili aratrmalar 1990l yllardan beri
artsa da bu inan sisteminin mitolojik izah ynndeki almalar son derece azdr. Oysaki bu inan siteminde birok mitik anlat, figr ve derin bir felsefe kendini gstermekte, kkenleri ve anlamlar bakmnda incelenmeyi beklemektedir. Aleviliin senkretist
yapsna vurgu yapan ve bu alanda almalar yapan sayl aratrmaclar arasnda yer
alan Irne Mlikoff, yapt Alevilik betimlemesiyle, kkenleri itibariyle bu inan sisteminin ok katmanl bir mitolojik yapy ina etmeye msait olduunu gstermektedir.
* Bizans dneminde gelien heterodoks bir Hristiyanlk mezhebi. Mazdeizm ile Hristiyanlk arasnda
bir orta yol mezhebi olarak tanmlanr.

180

folklor / edebiyat

Mlikoff, Alevilik ile ilgili u gzlemlerde bulunur:

Bu, kkeni gebe bir ulusun, ata inanlarna, yzyllar iinde katlm, kalnt bir
e idi. Yine ardndan, atalarnn yaam tarzna hala bal br Orta-Asya Trk topluluklarnda olduu gibi, gebe airet cemiyetlerinde grlen bir inanlar mozaiinin bir
din senkretizminin, Bektai-Aleviliin temel bir vasfn oluturduunu, onlar iin ayr
bir dini sayg konusu olan Alinin de, gerekte, eski Trklerin Gk-Tengrisinden bakas
olmadn fark ettim (Mlikoff, 1993:17).
Melikoffun altn izdii Alevilik inancn oluturan temellerle, bu inancn mitik
yanlarn ina eden temeller ayndr. Hatta gemiten bu gne birer mit olarak gelebilmi bu senkretik eler, Alevi-Bektai mitolojisinin zdr. Bu nedenle Alevi-Bektai
inancnn bir paras olarak gelien mitleri incelemek bu inan sisteminin kkenlerine
ulatrmas bakmndan da nemlidir.
Bu ama dorultusunda bu makalede, kozmogoni mitleri ve Krklar Meclisi anlats
ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln nefes ve deyilerindeki yansmalar ile incelenecektir. Alevi-Bektai edebiyat kat kat rl, ok katmanl anlam dnyas ile batni,
mistik ve sembolik unsurlar ieren derin bir yapya sahiptir. Tpk Alevi-Bektai inan
sistemi gibi bu gelenee ait edebi malzeme de tm unsurlaryla ayr ayr incelendiinde
hem edebi z, hem de sembolize ettii inan sisteminin z ortaya kacaktr. AleviBektai inancnn kapsayc yaps gereince, onun zn saf bir unsura dayandrmak
hata olur. Dolaysyla bu inan sisteminin znn, kendisini var eden tm renkleriyle
senkretizmde olduunu sylemek mmkndr. Ayn durum Alevi- Bektai edebiyat,
Yedi Ulularn ve dier ozanlarn iir dnyas iin de geerlidir. Alevi topluluklarnn
gemiten bugne tm var olma ve ekillenme srelerinde dnyaya, doaya, yaama,
insana ve kendine dair biriktirdikleri her alg, her dnce Alevi-Bektai edebiyatnda
bir motif olup karmza kmtr. Zira toplumlarn asrlk gemilerinden getirdikleri
bilin krntlar sembolik figrlerde, motiflerde younlar ve kltrel bellei ak eder.
ah smail Hatai ve Pir Sultan Abdal inceleme alan olarak sememizde belirleyici
olan ana unsur, ayn inan sisteminin farkl corafyalardaki temsilcileri olmalardr. Bu
durum farkl corafya ve kltrler iinde yaratl anlatlarnn benzeen ve farkllaan
unsurlarn grmeyi de olanakl klacaktr.
Evrenin, nsann ve Meleklerin Yaratl: Alevi Bektai Kozmolojisi
Btn inan sistemlerinde, evrenin ve insann yaratl zerine mitler ina edilmitir. Alevi- Bektai inanc da yaratl, kendi inan temelleri erevesinde bir mitle
aklamaktadr. Buna gre, yaratln temelinde de Hz. Muhammed ve Hz. Alinin bir
nurdan olduu dncesi yatmaktadr*. Ayrca Hz. Muhammed, Veda Haccndan nce
* Ayrca dnyann, insann ve Hz. Peygamberin yaratl ile ilgili Bkz., Fussillet Sresi, 11. ve 12.
Ayet; Maide Sresi, 15. Ayet, Nisa Sresi, 174. Ayet; Ahzab Sresi, 46. Ayet; Hicr Sresi,85. Ayet;
brahim Sresi, 24. Ayet. Sad Sresi 69.70.71.72. ve 73. Ayetler; Kaf Sresi, 16. Ayet; Hasan Basri
antayn Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III Cilt ; Adil Ali Atalayn Kuran Kerim Manzum
Meali ve Tefsir zeti ve Ayn Tab Mehmed Efendinin Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan
Tefsiri III Cilt.

181

folklor / edebiyat

gerekleen Gadir Humm Hutbesinde, ok ak bir ekilde Hz. Ali ile bir nurdan
olduklarn ve onun ayrlmaz bir paras olduunu ve kendinden sonra insanlara yalnzca
iki ar emanet olarak Allahn kitab Kuran- Kerimi ve Ehl-i Beytini braktn
ak ak dile getirmitir (Bkz. Atalay, 2007: 845-856; Gngr, 2012:104-158; Bozkurt,
2012: 47-66-69). Bu durumun bizzat Hz. Muhammed tarafndan dile getirildii rivayet
edilir. Buna gre Hz. Muhammed yle buyurmutur:
Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce Allahn yed-i kudretinde bir nr
idik. Allah demi yaratnca bizim nrumuzu onun sulbne nakletti ve bu nur nesilden
nesile Abdulmuttalibe gelinceye kadar intikal etti. Abdulmuttalibde iki ksm oldu; bir
ksm Abdullaha bir ksm Eb Tlibe geti. Ali bendendir, bende Alidenim (Sarkaya:
2005: 5).
dem yaratlmadan on drt bin yl nce var olan bu nurun oluumu da yaratln
balangc olarak anlatlmaktadr. Aleviler iin ok nemli bir yeri olan Buyrukta bu
konudan yle bahsedilmektedir:
Gnlerden bir gn evrenin yaratcs Ulu Tanr gcn gstermek istedi. Yksek-alak, sa-sol, doubat, kuzey-gney, yer-gk, gne-ey, yl-gn gibi kavramlar yaratlrken ulu bykl ve byk balamas ile bir de yeil derya yaratt. Sonra o deryaya
bakt. O anda derya coa geldi ve dalgaland. Darya bir gevher att. Ulu Tanr bu gevheri ald. Ortadan ikiye bld. Paralardan bir yeil bir ak nur oldu. Orada yeil kubbe
gibi bir kandil asl duruyordu. Tanr nurlar bu kandile koydu. Yeil nur Muhammed
Mustafann, ak nur Ali el-Murtazann nuru oldu. Ve o nurlarn her birinden bin bir k
yayld. Tm evreni aydnlatt (zm, 2009:224).
Buyrukta bu ekilde bahsedilen yaratl srasndaki kandil, Kurn- Kerimde, Nr
Sresinin 35. Ayetinde u ekilde geer:
Allah gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili udur: Duvarda bir hcre;
iinde bir kandil, kandil de bir cam fns iinde. Fns sanki inci gibi parlayan bir yldz. Mbarek bir aatan, ne douya, ne de batya ait olan zeytin aacndan tututurulur.
Bu aacn ya, ate dokunmasa bile, neredeyse aydnlatacak (kadar berrak) tr. Nur
stne nur. Allah diledii kimseyi nuruna iletir. Allah insanlar iin misaller verir. Allah
her eyi hakkyla bilendir. (http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35)
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl adl kitabnn Nr maddesinde,
bu konuya dair yle bir aklama yapar:
Ik, ule. (Tas.) a) Allah: Allah semlarn ve yeryznn nurudur. (Nr, 24/35)
(Tarft.) b) Allahn isimlerinden biri, Allahn zhir ismiyletecell etmesi, yani tm
eyann sretlerinde kendini gsteren ilah varlk. c) Maddenin kalbten uzaklatrd
ilh feyzi ve din bilgileri aa karmada ara olan k. (Kn. Tehnev, II, 1294)
Nrul-envr: Iklarn . Hak Tel. (Kn.) Allahn nru: Halka doru yolu
gstermesi, maddelerin nru: Hakkn delilleri. Kalblerin nru: Hak tarafndan insann
kalbine atlan ve hakk btldan ayrd etmeyi salayan k (Furkan, l). (Serrc, Luma,
548.) Nr-i Muhammed: Hakkat- Muhammediye. Hak Tel nce Hz. Peygamberi
yaratt, sonra dier varlklarn tmn onun nrundan yaratt. Nr-i nbvvet: Hz.
Peygamberin nru. Allah en nce bu nru yaratt. Bu nr Hz. demden balayarak
182

folklor / edebiyat

Hz. Muhammede gelinceye kadar her peygambere intikal etti. En son hakk sahibi olan
Hz. Peygambere gelip onda karar kld.

Mustafa nrunu evvel kld-var

Sevdi onu ol kerim u kr-gr
Allah Hz. demi yaratnca:

Mustafa nrunu alnnda kodu

Bil Habbm nrudur bu nr dedi
(S. elebi)
Bir hadiste: Allahn ilk yaratt ey, benim nrumdur. Buyrulmutur. (Acln,
Keful-haf, I, 265. Cl, el-nsnul-kmil, II, 37. Mucem.) (Uluda, 1991:376-377).
Henz yer, gk ve hibir mahlkat yok iken Allah kudretini gstermek iin yeil ve
engin bir deniz yaratr (zm, 2009:224). Denize baktnda ise deniz coar ve iinden
bir gevher, yani z karr. Allah bu gevheri alr ve ikiye bler. Mitin buraya kadar olan
ksmn Hatai u deyiinde anlatmtr:
Akn tecellisi n baa geldi
Gevher eriyb derya ca geldi
arh-i felek anda nbie geldi
Dem bu demdir dner devran Hu deyu (Birdoan, 2001:116)
Hatai buraya kadar olan ksm, deryann yaratlmasn ve coup bir gevher meydana
getirmesini, iirsel diliyle bu ekilde anlatmtr Anlatnn devamnda Allah, aa kan
bu gevheri alr ve ikiye bler. Biri yeil, biri ak iki nur oluur ve Allah bu nurlar asl bir
yeil kandile koyar. Bu kandilin ismi deyilerde kudret kandili olarak karmza kar
(Bkz. Bozkurt, 2012: 23-34). rnein Hatai Kudret kandilinde parlayup duran /Muhammed Alinin nurudur vallah (Birdoan, 2001:58) diyerek bir deyiinde bu anlatya
gnderme yapmtr. Pir Sultan Abdal bu nurlardan yle bahseder:
Yer youken gk youken var olan
Ar yznde kandildeki nur olan
Ghi merkez olup ghi yer olan
Alidir ah Merdan Alidir (Korkmaz,1996:121)
Pir Sultan Abdaln, Hz. Aliye vg dzd bu deyite grld zere kandildeki iki nurdan biri Hz. Alidir. Yeil nur Hz. Muhammed, ak nur ise Hz. Alidir. Allah
bu nurlar kandile koyduunda tm lem bu nurla aydnlanr. nana gre bu hadise,
dem yaratlmadan on drt bin yl nce gereklemitir. Pir Sultan Abdaln yukardaki
deyiinde, Hz. Alinin yer gk youken var olma durumu, yukarda aktardmz Hz.
Muhammedin hadisi kabul edilen Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce
Allahn yed-i kudretinde bir nr idik. inanna dayanmaktadr. Pir Sultan Abdal yine
baka bir deyiinde bu duruma gnderme yaparak Dnya kurulmadan oturan posta /
Bir ismi Muhammed bir ismi Ali (Korkmaz, 1996: 199) ifadesine yer verir. Hatai ve Pir
Sultan Abdaln gkteki kandil ve nur hakknda hemen hemen ayn deyii syledikleri
tespit edilmitir. Hataiye atfedilen deyi u ekildedir:
183

folklor / edebiyat

Bir kandilden bir kandile atldm

Trab olub yeryzne saldm
Bir zaman Hak idim Hak ile kaldm
Gnlme od dt yandm da geldim (Birdoan, 2001:81)
Pir Sultan Abdal da neredeyse ayn deyii sylemitir:
Bir kandilden bir kandile asldm
Toprak oldum yeryzne saldm
................. akmayla akldm.
zme od dt, yandm da geldim (Korkmaz, 1996: 357)
Bu benzerlii etkileime balamak mmkndr. Zira bu drtlkler ayn olsa da iinde bulunduklar iirlerin btn ayn deildir. Her iki ozan da farkl bir btnln paras olarak bu deyii sylemitir. Ancak benzerliin bu kadar belirgin olmas ve yaadklar dnemler ve szl kltr nedeniyle her iki ozann da iirleri zerine tartmalar sz
konudur. Bu durum, daha erken dnemde yaamas ne deniyle byk ihtimal Hataiye ait
olan bu deyiin Anadoluda Pir Sultana da isnat edildii ihtimalini dndrmektedir.

Kandildeki nur motifi bizleri ayrca Hz. Muhammedin gne, Hz. Alinin ise ay
olmas inancna gtrr. Bu inan en iyi ekilde ozanlarn deyilerinde grnr. Hatai
Ey Alidir gn Muhammed bilene /Gerek isen ikrarna dur imdi. (Birdoan, 2001:68)
szleriyle bu inan dile getirir. Pir Sultan Abdal ise benzer bir ekilde Ay Alidir gn
Muhammet /Okunur doksan bin ayet (Korkmaz, 1996:141) der.
Anlatnn buraya kadar olan ksmnda deniz, yani su ve nur yaratlmtr. Bunlarla
birlikte lemlere nur olan Hz. Muhammed ile Hz. Ali yaratlmtr. Fakat anlat bu kadaryla kalmaz. Ik ve suyun ana madde olduu bu yaratl miti, meleklerin yaratl
ile devam etmektedir. Bu yeil ve ak nurlardan Hz. Muhammedin ve Hz. Alinin ruhunun yaratlmasnn ardndan, Allah bir melek yaratr ve adn Cebrail koyar. Yaratc,
Cebraile; Sen kimsin? Ben kimim? diye sorar. Cebrail; Sen sensin, ben de benim
diye cevap verince, Yaratc onu helak eder. Tanr alt bin yl sonra bir melek daha yaratr ve adn yine Cebrail koyar. Cebrail ayn soruya yine doru cevab veremez. Bunun
zerine Tanr umasn buyurur ve Cebrail alt bin yl boyunca uar. Cebrail bir kez daha
soruya cevap veremeyince tekrar alt bin yl umaya mahkm edilir. Artk mecali kalmamtr ki o anda kudret kandilini grr. Kandile doru gider. Kandilden ieri girince
bir vcut olmu, biri yeil, biri ak iki nur grr. Ak nurdan gelen ses Cebraile; Sen
yaratansn, ben yaratlanm. diye cevap vermesini syler (Kalafat, 1998: 296, ayrca
bkz. Bozkurt, 2012: 24-25). Anlatnn bu ksm Pir Sultan Abdaln dizelerinde yledir:
Alidir cmle tm dillerde sylenen
Kisbetini krallardan brnen
Cebraile nur iinde grnen
Allah bir Muhammed Alidir Ali (Korkmaz, 1996:201)
Benzer ekilde Hatainin de deyilerinde Cebrailin kandildeki nur ile karlamas
anlatlmaktadr. Bunu rneklemek iin aadaki Hatai deyii incelenebilir:
184

folklor / edebiyat

Ben Aliyi grdm arta durunca,

Yerin gn binasn kurunca,
Alinin srrna kimse ermedi,
Cebraile bir kez sual sorunca (Birdoan, 2001:41)
Ozannn arta grdm dedii ey; Hz. Alinin kandildeki nurudur. Cebraile sorulan sual ise, Allah tarafndan sorulan Sen kimsin? Ben kimim? sorusudur. Ancak
Hatainin deyiinde, Cebraile bir kez sorulunca bilinemeyen ey, Hz. Alinin srrdr.
Burada Alevi-Bektai inancnda ska karmza kan Hz. Alinin, Tanrnn doksan dokuz isminden biri olan Aliye atfla, sembolik olarak tanrlatrlmas sz konusudur.
Hatai bu deyiinde, Allah yerine onun doksan dokuz isminden biri olan Aliyi rtk,
sembolik bir dille anmtr.
Cebrail ile ilikili blmn ardndan, anlatda dier meleklerin yaratl bahsi yer
alr. Tanr drt melek daha yaratr. Bunlar Mikail, srafil, Azrail ve Azazildir. Melekler
birbirlerine; Sen kimsin? Ben kimim? diye sorduklarnda, Cebrail onlara kim olduklarn anlatr ve hepsine Allahn kudretini ve kandildeki nuru gsterir. Kandilin artk yedi
kaps vardr. Meleklere her kapda bin bir gn hizmet etmeleri emri gelir. Azazil bin bir
gn hizmet ettikten sonra kap alp ieri girince, bir ses ona nura secde etmesini syler
fakat Azazil, bu nur yaratlm olduu iin secde etmez. Buna ramen dier kaplarda da hizmet vermeye devam eder. Son kapdaki hizmeti bitip de son kap aldnda,
benliine yenik derek buraya tkrr. Bu tkrkten bir tasma meydana gelir ve eytann boynuna aslr (Kaplan, 2011: 154-156). Deyilerde Azazile de yer verilmektedir.
Hatai aadaki deyiinde Azazilin secde klmayndan bahseder. Fakat deyite Azazil
deme secde klmamtr.
demde Hakk buldular
deme secde kldlar
Azazil secde klmad
Dolat tavk- lanete (Birdoan, 2001: 138)
Burada Hatainin dem yani ilk yaratlan olarak Hz. Ali ve Hz. Muhammedi yani
onlarn nurunu kastettii dnlebilir. Ancak Snni slam inancnda yaratlan ilk insan
Hz. demdir ve anlatya gre Azazil Hz. deme secde etmemitir. Hatainin bu deyiinde deme secde klma motifini kullanmas, Alevi-Bektai kozmogonisinde insann
yaratlnn farkl ekillerle grlmesinden kaynaklanmaktadr. nsann yaratlna ilikin yorumlar ve kabuller birden fazladr. Bu noktada Alevi Bektai inancnn senkretist
yapsnn mitlere yansmas daha belirgin bir hal almaktadr.
nsann yaratlnn anlatld mitlerden biri, insann balangta var olan nur ile
yaratld ynndedir. Buna gre Allah, kendi nurundan Hz. Muhammed ve Hz. Aliyi
yaratm, bu nurdan da btn mahlkat yaratmtr. Pir Sultan bunu aka deyiinde
yanstmaktadr:
Mevla n yarattt Ahmeti nurdan
dem olan gelir nura evrilir
Byle kurulmutur bu arh- devran
Mansur olan gelir dara evrilir (Korkmaz, 1996: 135)
185

folklor / edebiyat

Deyite grld zere, ncelikle yaratlan Ahmet yani Hz. Muhammedtir.

dem ise bu nurdan yaratlmtr. Hatainin deyilerinde ise nur motifi sk sk karmza
ksa da ounlukla Hz. Ali ve Hz. Muhammed ve onlarn yaratl ile ilikili olarak
kullanlmtr. Nur ve k kelimeleri insann yaratl ile ilgili olarak kullanlmamakla
birlikte aadaki deyiindeki nr ifadesi dikkat ekmektedir:
Nr bad hakden halk oldum
Kendi kendim ana rahminde buldum
Mddet tamam oldu dnyaya geldim
Bu ibret nmay cihandan aldm (Birdoan, 2001: 77)
Buradaki ate anlamndaki nr kelimesinin, kandildeki nura ve a gnderme
yapt dnlebilir. Buna karn Hatainin, insann yaratlna ilikin balk kelimesini kullanld ok sayda deyii vardr. Zira Alevi-Bektai inancnda da Snni inanta olduu gibi amurdan (balk veya toprak eklinde de ifade edilmektedir) yaratlma
inancn benimseyen yaklamlar da mevcuttur. Buna gre; Cebrail yeryznden toprak
getirir. Toprak, su ve havay yourup hamur yaparlar. Yeil kandilin nuruna benzetirler
ve kandilin iine koyarlar. Tanr ona akl, nefis ve can verince dem adn verdikleri
ilk insan meydana gelir (Kalafat, 1998:297; Bozkurt, 2012: 26-27). Fakat burada balktan yaratlan vcut, nurdan yaratlan ise can, yani ruhtur. Topraktan yaratl miti de
hem Hatainin, hem de Pir Sultan Abdaln deyilerinde grlmektedir. Hatai yle der:
Hatai midim kesmezsem Haktan
Bizi var eyledi o dem de yoktan
Balmz yuurmutur topraktan
Trabiyem yerde bittim ezelden (Birdoan, 2001: 85)
Hatai yoktan varoluu vurgulam, ayn zamanda da topran bir element olduunu,
yaratn son olarak balktan olduuna Balmz yuurulmutur topraktan ifadesiyle dikkat ekmektedir. Bu yaklam yorumlanrken dikkat edilmesi gereken nokta, sz
edilen temel elementlerdir. Buna gre ilk aamada toprak, su ve hava vardr. Bu nedenle
yalnzca toprak deil, amurdan bahsedilmektedir. Fakat bu amur, daha sonra kandildeki nura konulur yani a ya da bir dier deyile atee konulur. Bylelikle drt ana
element yani anasr- erbaa (ate, hava, su, toprak) tamamlanm olur. Pir Sultan Abdal
da balktan yaradl u deyiinde yle rnekler:
Krklar Ar stnde kurdular cemi
Mehabbet halk olup srdler demi
Balktan yaratt Allah demi
Ben ol vakit ann belinde idim (Korkmaz, 1996: 133)
Pir Sultan Abdal, bu deyiinin btnnde daha ok tenash inancn dile getirmektedir. Deyiin bu drtlnde ise, yaratlta demin soyundan gelecei iin onunla
birlikte olduuna dikkat eker ve balktan yaratl anlatr. Topraktan yaratl motifi
Alevi-Bektai inancnda da zikredilir. Fakat bu grte de asli unsur olarak nur, insann
zn, cann oluturan maddedir.
nsann yaratlna ilikin sonuncu yaklam ise, Krklar Meclisi mitine dayanr. Bu
186

folklor / edebiyat

inana gre; insan kendi znden kendisini halk etmitir ve Krklar Meclisi de aslnda
ruhlarn yaratld Bezm-i Elesttir*. Burada seilmi varla yani Gruh-u Naciye
yaratann z tutturularak insan yaratlmtr (Dnmez, 2012: 194). Gruh-u Naci figr
her iki ozannn deyilerinde de farkl ekillerde gemektedir. Pir Sultan Abdal;
Muhammed Alidir Gruh-u Naci
Bana giymiler elifi tac
Yrek yaraldr, sen ver ilac
Yeti Allah, ya Muhammed, ya Ali (Korkmaz,1996: 285)
deyiinde Gruh-u Naciyi, Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile eletirmitir. Gerekte
de bu gruhun Hz. Muhammed ve Hz. Ali bata olmak zere On ki mamlar ve Krklardan oluan seilmiler olduuna inanlr. Dolaysyla seilmi gruha yaratcnn z
katlarak insan yaratlmtr. Hatai de bu gruhun semahna gnderme yaparak unlar
sylemitir:
Naci derler bir gruha uradm
Hepsi birbirinden tutmu elini
Meknmz nerde deyu syledim
Mekn tutmu muhabbetin gln (Birdoan, 2001: 71)
nsann kendi znden kendisini yaratt inancnn temelinde, insann yaratann
bir tecellisi olduu dncesi yatmaktadr. Aleviler, Gruh-u Naciden, yani gnahlardan kurtulmu topluluktan, olduklarna inanrlar. Buna gre Hz. demin ruhu olu it
Peygambere gemitir. it Peygamber cennetteki Naciye Ana ile evlenmitir. Onlardan
doanlara Frka-i Naciye kavmi denmitir. Bu nurun geldii soy Hz. Muhammedle ehlibeytte birlemitir (Gke, 2010: 354). Alevi-Bektai inancnn en nemli ve en byk
anlatlarndan olan Krklar Meclisi, bu nedenle yaratla ilikin unsurlar barndran bir
mittir. Ancak Krklar Meclisi, Alevi-Bektai inancnn gerek dnce dnyasna, gerekse
pratiklerine yansyan pek ok unsuru kapsayan geni bir mittir.
Kozmogoni mitleri, bu mitlere inanan insanlar iin varln bilgisini ve gizemini verir. Bu nedenle inanlar, ritleri ve varl alglay eklini etkilerler. Alevi-Bektai inancndaki yaratl mitlerinin senkretist yap iindeki kklerine indiimizde, bu inan sisteminin temelini oluturan dnce dnyas da temellendirilmi olacaktr. Gustav Jungun
btn insanlkta ortak olarak bulunduunu ve insanln gemie ait btn izlenimleri,
kavraylar ieren ortak bilindna (Grsel, 2007: 79) dayanan arketipi inceleme
bu temellere inmek iin en uygun yntemdir. Bu erevede mitlerdeki temel unsurlar ve
dnce tespit edilerek, Alevi-Bektai inancnn etkileimde bulunduu kltrel unsurlarla karlatrmal olarak deerlendirilmelidir.
* Meclis, mahabbet ve sohbet toplants. (Tas.) Hakkn: Ben sizin Rabbnz deil miyim diye
sorduu, ruhlarn da: Evet, yledir. eklindeki cevap verdikleri meclis (bk. Araf, 7/172). Bu olay,
insanlar yeryznde yaratlmadan evvel Allah ile insan ruhlar arasnda meydana gelmitir. Bezm-i ev
edn: Kendinden geme makam, mukaddes beeri ruhlarn, Hilik (L-ey) makamna ykselmesi,
tasavvuf yoluna girenlerin hl ve vecd mertebeleri. (Ferheng) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991, s. 97.)

187

folklor / edebiyat

Arketipi yntemle, yaratl mitlerinde, kkenine inilmesi gereken en nemli unsur, yaratln z olan maddedir. Alevi- Bektai inancnda yaratln z nur veya
ktr. Bu inan sisteminin btnnde ve yaratl mitinde karmza kan nur ya da k
Gnostik bir anlaytr. Gnostisizm, eski Yunanda bilgi anlamna gelen, tanrsalln isel
bilgisi olarak kullanlan gnosis kelimesinden hareketle olumutur. Hristiyan, Yahudi
ve pagan inanlarn, ayrca eski Msr ve Yunan mitolojilerini, Zerdtl birletiren,
inancn deil bilginin kurtarc ve tanrsal olduunu savunan mistik bir felsefedir (Merwe, 1995:8). Gnostisizme gre; her eyden evvel tm boluu kaplayan bir k vard
ve tm var olanlar bu n yaylmas ile ondan yaratld. nsann yaratl ise yine
kla gereklemitir. Laldaboath isimli, yaratk yaratc bir tanr vardr. Birok tanr
ve tanrann olduu bu inanta Laldaboath bir gn Benden baka tanr yoktur. der ve
kendisinden stn bir g olmadn syleyerek varsa kendisine gsterilmesini ister.
Bunun zerine;
Gn en yksek katlarndan yeryzne bir k hzmesi der ve Laldaboath bu
k halesi iinde belli belirsiz bir insan sureti grr ve ok utanr. Bu insan lahi Nurun
demi olarak bilinen kiidir, hasetlen deliye dnen Laldaboath, arkhon-larna talimat
vererek kendi demlerini yaratmaya soyunur ve sonunda o da bir dem yaratm olur.
Ancak yaratlan insann ruhu eksiktir. Bunun zerine Sophia nasl Laldaboatha nefesiyle yaam verdi ise, deme de yine nefesiyle ruh fler ve dem ile Havvann Hikayesi
ismiyle gnmze kadar gelmi olan efsaneye geilmi olur (Martin, 2010:43).
Ik motifi, her iki anlatda da benzer ekilde kullanlmtr. Alevi Bektai inancndaki
k, nur inan ayn zamanda da yar Gnostik bir din olarak kabul edilen Maniheizmden
gelmektedir. Maniheizm iin k temel figrdr. Bunu isminden dahi aka grebiliriz.
Mani, Aramicede k, aydnlatan anlamna gelen mana kelimesinden gelmektedir
(Oymak, 2009: 67-97).
Topraktan yaratl ise hem brahimi dinlerde kabul edilen, hem de kadim uygarlklarn mitlerinde de olduka yaygn olan bir yorumdur. Baz Altay ve Yakut Trklerine
ait yaratl destanlarnda Tanr ilk insann amurdan eklini yapm ve ona lmsz bir
ruh armaan etmitir. (Aa, 2004: 17) Alevi- Bektai inancnda toprak yorumunun da
bulunmas, slam dncesinin yan sra gemiten gelen eski Trk inanlarnn izine de
baldr.
Krklar Meclisi Miti ve Deyilere Yansmas
Alevi-Bektai inancnn hem dnsel temelini, hem de ibadetlerinin anlamn kavrayabilmek, Hz. Ali algsn doru konumlandrabilmek iin Krklar Meclisi mitini bilmek ve doru zmlemek gerekir. Krklar Meclisi ve Mirc, Alevi-Bektai inancndaki
Tanr algsn, Hz. Muhammedin bu inan iindeki yerini ve Hz. Aliye yklenen tanrsal
zellikleri bizlere gstermektedir. Krklar Meclisi ise benzer bir ekilde Hz. Ali algsn
ve evren tahayyln sembolletirmektedir. Ayrca Alevi-Bektai inancnn en nemli
ibadeti olan ayin-i cemin de kkenini bizlere vermektedir. Krklar Meclisinde gerekleen Krklar Cemi; Alevilerin, soydan birinci doumu olan anadan doma yerine, ikrar
vererek (tigbend balamak da denilir) yola girdikleri ve bir mride balandklar ikinci
188

folklor / edebiyat

ve gerek doum olarak kabul ettikleri babadan doma olgusunun gerekletii yerdir.
Aleviler iin asl olan bu ikinci doumdur. Talipler yola girdikleri an bu cemde doarlar.
lmeden nce bir kez daha lrler. Burada, on iki nesnenin balanmas sz konusudur;
kendi aybndan baka kimsenin aybn grmemesi ve zerini rtmesi iin gzn balanmas, kt ve irkin eylerin duyulmamas iin kulan balanmas, dilden meydana
gelebilecek btn kt eylerden saknmak iin dilin balanmas, elden gelebilecek
btn ktlklerden korunmak iin elin balanmas, Hakktan bakasna gnl balamamak iin gnln balanmas, akln gitmemesi iin hrsn balanmas, nefsin kt
arzu ve isteklerine yenik dmemek iin nefsin balanmas, Hakk ve hakikat karsnda
her zaman boynun bkk olmas iin boynun balanmas, kimseyle kavga etmemek,
fkelenmemek ve daval olmamak iin gazabn balanmas, namussuzluk yapmamak,
ehvetten kurtulmak ve harama gitmemek iin belin balanmas, ktye gitmemek iin
ayan balanmas, itikadn muhkem olmas ve Hakk-Muhammet-Ali yolundan ayrlmamak iin sdkn balanmasdr (Bkz. Gngr, 2012: 60-61).
Alevi-Bektai inanc iin Mircn ve Krklar Meclisinin anlatmnda mam Cafer
Buyruu ya da ksa adyla Buyruk isimli kitap temel olarak kabul edilir. Mirc mitinin Aleviler bakmndan ayrc zellii, Krklar Meclisi ksmdr.* Mit genel hatlaryla
u ekildedir:
Hz. Muhammed, Peygamberliinin onuncu ylnda ei Haticenin lmnden sonra 621 tarihinde Recep aynn 27inci gecesi amcas Ebu Talibin kz Haninin evinde
yatarken melek Cebrail gelip Hz. Muhammede, Allahn kendisini yanna davet ettiini
syler.** Hz. Muhammed, yatandan kalkar. Cebrail ile beraber Kbe-i Beytullaha giderler. Kbe-i Beytullah tavaf ettikten sonra orada beklemekte olan Burak ismindeki
bir binitine binip Kudse, Mescidl Aksaya varrlar. Burada Buraktan inip Mirc
adndaki dier binitine binip gklere ykselirler. Birinci gk katnda Mircdan inip
Leflef adndaki baka bir binite binip sekizinci gk katna kadar bu binitle gelirler. Rivayete gre, sekizinci gk kapsna geldiklerinde Cebrail, ben buradan teye gidemem,
gidersem yanarm, der. Hz. Muhammed, Cebrail ile Leflefi orada brakp yalnz bana
Allah ak ile Arullahtan ieri girer. Giderken yolunun zerinde bir aslann yatmakta
olduunu grr. Aslan, Hz. Muhammedi grnce haykrr, kkrer. Hz. Muhammed korkup titremeye balar. O anda Allahtan bir nida gelir: Korkma ya Habibim! Aslan senden
bir nian, bir armaan istemekte diye bir ses duyunca, Hz. Muhammed parmandaki
(hatemini) yzn karp aslana atar. Aslan hatemi azna alp yoldan ekilip gider.***
* Alevilerin inancna gre bu meclis, Alevi ibadetinin nasl olmas gerektiinin belirlendii yerdir.
** Aslnda bu yolculuk o kadar ksa bir srede gereklemitir ki, Hz. Muhammed gidip geldikten sonra
hala yatann scakl gememitir.
*** Burada hatemin simgesel bir boyutu vardr. Yedinci kap arn sonudur. Yani bu, artk akln ve
dncenin dna tamak demektir. Bu kapdan getikten sonra Hz. Muhammedin yzn aslana
vermesinin anlam; dnyadaki tm maddi eylerin hepsinden tamamen arnp manevi boyutta Allahn
huzuruna kmasdr. Orada artk maddi dnyadan hibir nesne yoktur. Tamamen kendi zyle oradadr.
Batn dnyann srrna bu kapdan geerek girer. Bu kapnn bekisi de Allahn aslan Hz. Alidir. Bu
nedenle Hz. Peygamber; Ben ilim ehriysem Ali benim kapmdr. demitir. Burada inana gre;
Allah ile Hz. Muhammed arasnda doksan bin kelam edilmitir. Gayb bilgisi, srlar bilgisi yani ilmi

189

folklor / edebiyat

Snni inanta grlmeyen bu mitik olay, Alevi-Bektai inancnda belirgin bir motif
haline dnmtr. Hz. Alinin Allahn aslan sfatn almas da bu anlatya dayanr.
Aslan motifi bu balamda sk sk ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln deyilerinde kullanlmtr. Hatainin Mustafa grd seni arslan sfatl bir melek/ Sahib-i mirac
hem tac livasn ya Ali. (Birdoan, 2001:247) dizeleri bunlara bir rnektir.
Hz. Muhammed yoluna devam edip Sidretul-Mntehya*, Allahn huzuruna varr. Allah ile doksan bin kelam konuur. Konumalar bittikten sonra Hak tecelli edip Hz.
Muhammede grnr. Hz. Muhammed eilip secde eder. Arz niyazda bulunur. Allahu
Tel: Ya Habibim, aramzda sohbet muhabbet hsl oldu, senin tarklanman lazm, deyip
Cennet ah Rdvan Meleke emreder. Rdvan Melek, cennetten ba atal bir tark asa getirir.
Hz. Muhammed, secde halinde iken Allahu Tel kendi mbarek eliyle Hz. Muhammedi tarklar. Sonra Allahu Tel, Hz. Muhammedin yemesi iin cennetten bir sofra getirtir. Sofrada
st-elma-bal-arap vardr. Hz. Muhammed, st-elma-baldan alr araptan almaz. St sevgiye;
elma dostlua; bal aka; arap cokuya misaldir. Hz. Muhammed, alacan alr, greceini
grr vakit tamam olur. Allaha ak niyazda bulunup Allahn huzurundan ayrlr. Rdvan
Melekle sekiz cenneti gezer. Sonra gk kaps sekizinci kapdan kar Cebrail ve Leflefle
buluur. Geldikleri gibi geri dnyaya dnerler. (Bozkurt, 2012: 88-89)
Krklar Meclisi ya da Krklar Cemi miti, esasen Hz. Muhammedin Mircdan dn yolunda yaadklardr. Hz. Peygamber, Mircdan dnerken Minada bir ev grr.
Dnr, burada bir ev yoktu, der. Gaipten bir ses: Ya Muhammed! O eve var, o eve girmeye al, der. Bunun zerine Hz. Muhammed o evin kapsna gelir. Kap kapaldr. eridekiler: Kimsin, ne istiyorsun? Diye sorduklarnda, Hz. Muhammed: Ben Peygamberdim. An kapy ieri gireyim, der. erdekiler: Peygamber bizim iimizde, sen git Peygamberliini halkna yap, derler. Hz. Muhammed bu szleri duyunca geri dner. Oradan
ayrlrken, gaipten bir ses gelir: Ya Muhammed! Geri dn o kapya tekrar var, denilir. Hz.
Muhammed, bu sz zerine geri dner, yine o evin kapsna gelir, tekrar kapy vurur.
erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz. Muhammed: Ben resulm, an kapy ieri gireyim, der. erdekiler: Resul bizim iimizde. Sen gir Resulln mmetine
yap, derler. Hz. Muhammed, tekrar geri dner, oradan ayrlrken, gaipten gelen o sesi
tekrar duyar. O ses: Ya Muhammed, sen benlikle, paye ile o eve giremezsin. zn aadan aaya indir, geri dn, o kapya tekrar var, denilince, Hz. Muhammed geri dner.
O evin kapsna gelir, kapya vurur. erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz.
ledn sz konusudur. Burada Allah ile Hz. Muhammedin konutuu Kurandr. 6666 ayettir. Bu yolun
gzelliidir. Bu doksan bin kelamn altm bini insanlara ifa edilmi, geri kalan otuz bin kelam ise Hz.
Alide sr olmutur. Srr hakikat onun bilgisi dhilindedir.
Allahn Hz. Aliye hikmet vermesi: Bakara Sresi, 269. Ayetin hadis ile aklamasnda; Hz. Muhammed buyurdu ki: Hikmet on paraya blnd dokuzu Aliye verildi, geri kalan bir paray da Ali
insanlardan daha iyi bilir diye buyurdu. Kaynak: Alaaddin Ali bin Hsameddin Muttaki Hindi. Kitabn
Ad: Mntehablkenz, Cz 5, Sayfa 32. Yasin Sresi, 12. Ayete gre; Allahu Tel btn ilimleri velilerin ah olan Hz. Alide toplar.(Bozkurt, 2012: 41 ve 51)
* Tm sliklerin seyirlerinin, amellerinin ve ilimlerinin sona erdii nokta ki, byk berzah adn da
alr. (Kn.) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991,
s. 432.)

190

folklor / edebiyat

Muhammed: Hadimi fukaraym. Yoksullarn hizmetisiyim, an kapy ieri gireyim,

deyince kap alr. Hz. Muhammed ieri girer. Yer gsterirler, oturur. Hz. Muhammed
bakar ki ierdekilerin hepsi bir kyasta, by kim, k kim bilemez. Siz kimlersiniz? Size kimler derler? Bynz kim? Knz kimler? der. erde bulunanlar:
Biz krk kiiyiz. Bize Krklar derler. Bymz kmz birdir, krkmz birdir, birimiz krktr. Selman eydullahta, sen onu da burada bil, derler. Hz. Muhammed onun
da burada olduuna dair bir nian ister. Rivayete gre, o anda Hz. Muhammedin nne
bir tas konur. Krklardan biri kolunu ap bir neter vurur. Neterin at kesikten bir
damla kan kar. kan kan gelir Hz. Muhammedin nndeki tasn iine der. Krklarn
her birinden de birer damla kan gelip tasn iine der. Bir damla kan da dardan gelip
tasn iine der. Bu bir damla kanda eydullahta olan Selmann kandr. Tasta bulunan
kanlar birbirine karr. Krklardan koluna neter vuran er: Her damla kan geldii yere
dnsn! deyince, her damla kan tasn iinden ayrlp geldikleri yere dnerler. Bu olaydan
sonra Hz. Muhammed, bunlarn krk, krknn bir olduunu anlar. Selman eydullahtan
dner, h, deyip ieri girer. Hz. Muhammedi Krklar Ceminde grr. Kekln Hz.
Muhammede uzatp bir eydullah ister. Hz. Muhammed, Selmann keklne bir zm
tanesi koyar. Selman, Hz. Muhammedten bu zm tanesi Krklara pay etmesini ister.
Hz. Muhammed, bir zm tanesini krk kiiye pay etmenin mglnde kalr, o anda Cenab Allah, cebraile emredip, ya Cebrail, Habibim Krklar Ceminde mgl durumda
kald. Tez yeti Cennetten bir tabak al, Kevser havuzundan da bir tas su al gtr Habibimin nne koy, diye buyurur. Cebrail, Cennetten bir tabak, Kevser suyundan da bir tas
su alp Krklar Cemine gelir. Taba ve Kevser suyunu Hz. Muhammedin nne koyar.
Hz. Muhammed, yine mgln gideremez, ne yapacan bilemez. O anda, gaipten bir
el gelir, bir zm tanesini taban iine koyar, ehadet parma ile zm ezer, Kevser
suyunu da katp engr eyler. Hz. Muhammed, hatemini o gaipten gelen elde grr. Hayret eder. Krklarn bir o engrden ier, cmlesi mest olur. Krklar kalkp semah dnmeye
balarlar. Hz. Muhammed de o engrden ier. O da kalkp semaha girer. Semah dnerken
bandan emresi der. Krklar ol emreyi krk pare edip bellerine balarlar. Semahtan
sonra Tevhit yapp Allah birlerler. Bylece Krklar Cemi sona erer. Hz. Muhammed,
Krklardan ayrlp evine gider. Sabah olunca, Hz. Ali, Hz. Muhammedin hatemini parmandan karp nne kor. Hz. Muhammed, hatemini Miracta yoluna yatan aslana
vermiti. Sonra Krklarn Ceminde gaipten gelen bir zm tanesini ezip engr eden o
elde grmt ve imdi de Hz. Alinin parmandan karp kendisine verdiini grnce,
bunlarn hepsinin Hz. Alinin ileri olduunu anlar ve yle der: Saddak ya Ali, sana
erdim, srrna eremedim, diye buyurur.
Sabah olunca Hz. Muhammed, Miracn ashabna anlatr. Miraca gittiine inanan
mminler Hz. Muhammede: Ya Allahn Resul bize Hakkn srrndan haber ver, derler.
Hz. Muhammed, onlara der ki: Hakkn srr Hakikattir. Hakikat ise Ali bin Ebu Talibtedir. Gidin Aliye talib olun ki, Hakkn srrna vakf olasnz, diye buyurur. Mmin
olan canlar gidip Aliye ikrar verip talip olurlar. Daha sonra Pir-Mrit-Rehber-Mrebbi
edinirler. Msahip balanp Hak yoluna girerler. Grlp sorgulanp kul hakkndan arnrlar. Bylece Hak Muhammed Ali yolu kurulmu olur.
191

folklor / edebiyat

Bu yolu Hz. Muhammed Miractan getirmitir. Bu yolu aklayan Necm Sresi 1-23-4 Ayetleri yle buyurmakta: Batt yldza and olsun ki sahibiniz Muhammed. O ne
aztt, ne de saptt. O hevesine uyup da sz sylemez. Onun syledii her sz kendisine
bildirilen vahiydir ki kendisine Allah tarafndan vahyedilmitir, diye buyurmakta. Bu
ayet, Hz. Muhammedin Miracn ashabna anlattnda Hakkn srrn soranlara syledii szleri tasdik niteliindedir. Yani Hakkn srrnn Alide olduudur. nk Necm
Sresi 1den 18e kadar olan ayetler ile sra Sresi:1. Ayeti Mirac hakkndadr.
Alevilerin ibadet yolu Allahn Tariki Mstakimidir. Yani Allahn doru yoludur.
Bu hususta Fatiha Sresi: 6-7. Ayetler; Enam Sresi: 153. Ayet; Ahkaf Sresi:31. Ayet
bunu dorulamaktadr. (Bozkurt, 2012: 89-92)
Hatai, Anadoluda cem trenlerinde Miralama ksmnda okunmas nedeniyle
Miralama olarak anlan deyiinde, Mirc ve Krklar Meclisi mitini detaylaryla aktarmaktadr. Bu ksm ise Hatainin Miralamasnda u ekilde anlatlr:
Krklarn birine neter uruldu
Akt kan cmleden isbat olundu
Hak Muhammed anda mevcut bulundu
H Allah ard rfan H deyu (Birdoan, 2001: 117)
Hatai, Krklarn ezilen bu erbetten imelerini ve el ele vererek ryan bryan semaha girmelerini, Hz. Muhammedin de onlarla birlikte semah dnmesini yle anlatr:
Bir zm danesi ol ah elinde
Krklara verildi ksmet gnnde
Hak Habibullaha mirac yolunda
eyenlillah dedi Selman H deyu
Ol zm danesi getrd Selman
Krklar da ol demde olmutu ryan
Muhammed erbetten nu etti ol an
Saki kadeh sundu Peyman H deyu
Krklar iti ol erbetten mest oldu
ah- Merdan cmlesinden st oldu
Setirpu baland kemer best oldu
Semaa girdiler ryan H deyu (Birdoan, 2001: 117)
Deyiteki Setirpu baland kemer best oldu ifadesi ile Krklar semah srasnda Hz.
Muhammedin sarnn dmesine gnderme yaplmaktadr. Sark der ve krk para
olur. Krklarn her biri, bu sarn bir parasn alarak beline dolar. Hz. Muhammed, Krklara pirlerini ve rehberlerini sorduunda, Krklar; Pirimiz ah- Merdan Alidir; kukusuz,
tartmasz ve rehberimiz, Cebrail Aleyhisselamdr derler. Bunun zerine Hz. Peygamber, Hz. Alinin orada olduunu fark eder ve ona oturmas iin yer gsterir. Bu srada, Hz.
Alinin parmanda, aslann azna verdii nian- mhr grr (Smer, 2011: 65-67).
192

folklor / edebiyat

Bu mitte yaratln gerekletii nokta, Krklar Meclisi ve semahdr. Krklar,

Gruh-u Naci mitinde bahsedilen seilmi gruhtur. Semahlar srasnda insan yaratlmtr. Gruh-u Nacinin zne tanrsal z katlarak insan var edilmitir.
Tm bu anlatlanlarn dnda, Krklar Meclisi mitinde her zaman deinilmese de,
zellikle kltrel kaynaklarda grlen bir detay Hz. Aliye yklenen tanrsal zellii bir
st noktaya tamaktadr. Halk arasnda yaygn olarak kabul gren ekliyle Mircda
Hz. Muhammed, Tanr ile aralarnda bir perde var iken grrler. Hz. Muhammed duyduu sesin Hz. Alinin sesi olduunu fark eder ve perde aldnda Hz. Aliyi grr
(Yalnkaya, 2002: 13). Bu ksm Seyyin Gaybinin erhu Hutbetil-Beyn adl eserinde
yle anlatlr:
Abdullah b. mer eyidir: Ben iittim Rasul Hazretine sual eylediler ki, Ya Rasulallah
mirac gicesi Hak Tel sana ne dilce hitb etdi? Rasul Hazreti: Bana Ali b. Eb Tlib lgatyla hitab kld ve gnlme bunu ilham eyledi kim, eyitdim: Ya Rabbi, bana hitab iden
sen misin yohsa Ali midir? Rabbim bana eyitdi: .Ya Ahmed ben Adem olu olunmazam.
Ve pheli nesnelerle sfatlanmazam. Seni benim nurumdan yaratdm. Ve Aliyi senin
nurundan yaratdm ve an senin gnln sarayna muttal kldm ve senin gnlne Aliden
sevgil kimse bulmadm, dahi sana ann diliyle hitab eyledim (Sarkaya, 2009:240-241).
Allah, Hz. Muhammede, kendisinin de en sevdii, onun nurundan yaratt Hz.
Alinin diliyle hitab eder ve onlarn ayrlmaz bir nur olduklarnn ve bir olduklarnn da
vurgusu yaplr. Bylece Hz. Aliye tanrsal zellik atfedilen bu ksm, Hatainin hece
vezni ile yazlan Miralamasnda anlatlmasa da, aruz vezni ile yazlan deyilerinde u
ifadeler grlmektedir.
Doksan bin kelam dant iki gnl dostuna
Tevhidi armaan verdi yeryznde insana (Birdoan, 2001: 190)
Hz. Muhammed, Hakkn ve evrenin srrn Mircda renmi olur. Deyie gre
Mircdan insanla getirilen en nemli ey ise Tevhiddir. Hem bu dizeler, hem de
Krklar Meclisinde vurgulanan birlik anlay, bu mitin temelinde tevhidin olduunu
gstermektedir. Deyie ve mite gre; Mircda doksan bin kelam konuulmutur. Bunun
otuz bini srr- hakikat olup Hz. Alide kalr, altm bini de eriat olup yeryzne iner.
Mirc ve Krklar Meclisi mitlerinde Hz. Aliye yklenen anlamlar, Mircn sonrasnda yaananlar olarak Hatai tarafndan yle anlatlr:
Aliye tavef eyledi mhr nne koydu
Sen bir srr- vilayetsin dedi Saddak Mustafa
Evvel sensin ahir sensin cmle sana baldr
Tevvellaym sana ezel ya Aliyl Murtaza (Birdoan, 2001: 91)
Hatainin bu drtlkte, yalnzca Allaha ait olduuna inanlan evvel ve ahir
sfatlarn Hz. Ali iin kullanmas dikkate deerdir. Hatai, bu sonuca Krklar Meclisi
mitinden varmtr ve bir anlamda bu fikirlerine Hz. Muhammedi de dhil etmitir.
Hz. Muhammed, Hz. Aliye srr- vilayet diye hitap etmektedir. Vilayet kelimesinin
buradaki anlam evliyalk, Allaha yakn olmadr. Hz. Ali ise bu halin srrdr. Ayrca
Hataiye gre; Hz. Muhammed, Mircdan sonra Hz. Aliye her zaman dostu olduunu
193

folklor / edebiyat

sylemitir. Mirc mitinde Hz. Aliye atfedilen nem, Buyrukta da anlatlmaktadr.

Rivayete gre;
Ashaplar dediler ki: Ya Resulullah, Hda akna, bize Hakk sphane ve taala hazretlerinin sizlere beyan eyledii ne ise beyan eyle ki bizler de iitelim dediler. (...) krar
edip talip oldular. Resul hazretleri buyurdu ki: - Ya ashaplar, hakikat Ali hakkndadr.
Varn Hazreti Aliye iradet getirin, dedi. (...) Erkan koydular. eriat zahir oldu. Tarikat
ve hakikat srroldu. eriat Muhammedin oldu. Tarikat ve hakikat Alinin anna geldi
(Buyruk, 1989: 13-14).
ah smail Hatainin, deyilerinde Mirc ve Krklar Meclisine byk bir yer ayrd grlmektedir. Biri hece vezni, dieri aruz vezni ile olmak zere iki deyiinde batan sona bu anlatlara yer verilmektedir. Bunun dnda da pek ok deyiinde Krklar,
dolu, esrimek, aslan gibi baz motiflerle bu anlatlara gnderge yapmtr. Pir
Sultan Abdal Divannda ise Mircn ve Krklar Meclisinin, Hataide olduu kadar
detayl bir anlatmna, bir miralama deyiine rastlanmamtr. Fakat Pir Sultan Abdaln
da bu anlatlara deyilerinde yer verdii grlmektedir. Aadaki iki drtlk bunlarn
banda gelir:
Muhammed Mirada davet gnnde
Arslan hamle kld rah nnde
Kim idi grnen arslan donunda
Var m Hac Bekta Veliden gayr
Muhammed Miractan indii demdir
Krklarn srd semada cemdir
Zhre yldzn douran kimdir
Var m Hac Bekta Veliden gayr (Korkmaz, 1996: 331)
Pir Sultan Abdal bu dizelerinde, aslan motifinden ve Krklarn semahndan bahsetmektedir. Ancak mitin kahraman Hz. Ali, Hac Bekta Veliye dnmtr. Ozana
gre; aslan donunda Hz. Muhammedin yoluna kan, alnnda Zhre yldz tayan kii
Hac Bekta Velidir. Mitin tm kaynaklarnda Hz. Aliye iaret edilirken, Pir Sultan
Abdaln burada Hac Bekta Veliyi kullanmasnn tek bir izah olabilir. Buna gre de;
ozan, Hz. Alinin, Hac Bekta Velinin bedeninde varln srdrd inancna gnderme yapmaktadr. Zhre yldzna dikkat ekilmesi de, Hac Bektan Horasan erenlerini,
kendisinin Hz. Alinin srr olduuna inandrmaya alt menkbeye iaret etmektedir.
Bu menkbeye gre; Hac Bekta Veli, alnndaki Zhre yldz iareti ile Horasan erenlerini ikna etmitir. *
Pir Sultan Abdaln;
* Zhre Yldz; Nbvvet mhr nianesidir. Hz. Muhammedte bu mhr iki omzunun arasnda; Hz.
Alide iki ka arasnda; Hz. Hasan Efendimizin iki dudann arasnda; Hz. Hseyin Efendimizin boynunda bir hilal gibi; Hac Bekta Veli Efendimizin avucunun ortasnda idi ve bu nur Hac Bekta Veliye
kadar devam etmitir. Gnmzde talip, dedesini elinin iini bunun iin per.

194

folklor / edebiyat

Krklar Ar stnde kurdular cemi

Mehabbet halk olup srdler demi
Balktan yaratt Allah Ademi
Ben ol vakit ann belinde idim (Korkmaz, 1996: 133)
deyii de Krklarn ve cemlerinin anlatld deyilerine bir rnektir. Pir Sultan Abdaln
deyilerinde bahsedilmesine ramen Hatainin deyilerinde Mirc ve Krklar Meclisinin farkl bir nemi olduu aktr. Sadece Pir Sultan Abdal deil, pek ok Alevi- Bektai ozannn, zerine deyiler dedii bu olguyu ilk defa dile getirenlerden birisi ah
smaildir. Hatta tasavvuf edebiyatndaki Miraname geleneinin ah smail ile balad sylenir (Trkmen, 2004: 319).
Krklar Meclisi, hem Hz. Aliye ilahlk nispet eden yaklamlarn deerlendirilmesi
bakmndan, hem de Alevi-Bektai tasavvufunun anlamlandrlmas bakmndan nem arz
etmektedir. Mirc ve Krklar Meclisi mitlerindeki Hz. Ali karakteri, tpk bu mitlerin kendisi gibi olaanst elerle bezenmitir. Bu anlatlar, tpk mitler gibi Metafiziin ve
teolojinin ortaya koyduklarn yapay yollardan dramatik bir biimde ifade(Eliade, 2009:
399) ettikleri iin, mitik olarak nitelendirilebilir. Hz. Ali de bu mitik anlatnn en nemli
karakterlerindendir. Krklar Meclisinde ve Mircda tanrsal zellikler atfedilen Hz. Ali
figr, esasen bu inan sisteminin Tanr ve kutsal algsn vermektedir. Vahdet-i vcut ve
vahdet-i mevcut felsefelerinin sentezi ile ekillenen Alevi-Bektai dnne gre insan,
Tanrnn bir yansmasdr. Bu sentezin zn anlayabilmek iin Alevi-Bektai tasavvufunda nemli etkileri olan Hallac- Mansurun felsefesine baklabilir. Onun felsefesini ise
Enel- Hakk (Ben Hakkm) sz zetler. Dneminde ok tartlan ve Mansurun idam
edilmesine yol aan bu szn zahiri ve batini yn doru okunmaldr. Mansura gre,
Her eyde olduu gibi kalpte de kabiliyet miktarnca tecelli eden Hak Teldr.(zcan,
2002: 7) Bu dn Mansurun etkisiyle Alevi-Bektai retisine getii gibi ozanlarn
dizelerine de yansmtr. Pir Sultan Abdaln aadaki deyii buna bir rnektir:
Enelhak dedik de ekildik dara
Adap erkan bize doru yol oldu
Geldi zebaniler sual sormaa
Yardmcmz da Merdan Ali oldu (Korkmaz, 1996:408)
Son derece ince bir izginin te tarafnda kalan bu alg, farkl anlat ve inan rnekleriyle, geni topluluklar arasnda yayldka yorumlar eitlenmi ve Tanr-insan, yar
Tanr yar insan gibi kavramlar bu inan iinde olanakl klmtr. Mirc miti de bu
yorumlara aktr. Zira Hz. Aliyi balangca oturtmu, ezeli ve ebedi addetmitir.
Krklar Meclisinde yaananlar rit zellikleri de gsterir. Ancak bu mit ezelden beri
Aleviler tarafndan gerek olarak kabul edildii iin bugn onlarn temel ibadetleri olan cem srasnda, bu gerekliin canlandrlmas sz konusudur. Ksacas bu bir
Alevi-Bektai ritidir. Krklar Meclisinde olanlar, Alevi-Bektai inancnn tasavvufi yorumundan izler tar. Buradaki temel nokta birliktir. Krklarn biri krk, Krk birdir.
Hz. Muhammed de Krklarla yekvcut olup semah dner. Tm bunlar vahdet-i vcut
anlaynn simgelemi halidir. slam tasavvufunun neredeyse tm kollarn bir ekilde
etkilemi olan vahdet-i vcut, Alevi-Bektai dncesinin de asl kaynaklarndandr.
195

folklor / edebiyat

Mitoloji biliminin olanaklar altnda deerlendirildiinde de bu anlatlarn mitik olduklar ve Alevi-Bektai inancnn mitolojik ynn oluturduklar grlr. Alevi- Bektai mitolojisinin bu mitler konusunda yaad etkileim ve bu mitlerin kkenleri deerlendirilmek istenirse Mirc ve Krklar Meclisinin temellerini ayr ayr aramak gerekir.
Mirc, ge ykselme motifi olarak birok dinde ve mitte yer almaktadr. Hz. sann
lmeyerek ge ekildii, On ikinci mam Hz. Muhammed Mehdinin de ge ekildii
ve kyametten nce tekrar yeryzne inecei, Hz. Musann da ge ykselmese de Tur
Danda tpk Hz. Muhammed gibi Allah ile konutuu bilinmektedir. Ancak kadim
mitlere yneldiimizde ge ykselmenin ok farkl formlaryla karlarz. Ge ykselen ya da deen arabalar, Tanr tarafndan ge arlan, ykseltilen Tanr, yar Tanr
kahramanlar olduka fazladr. rnein Hint mitolojisinde, babas Vinuyasa ve annesi
Somti olan bir kahramann dnyaya geleceinden bahsedilir. Bu kiinin ge deecek
bir arabas vardr (Kiraz, 2001: 236). Bu gibi rnekler birok uygarln mitolojisinde
grlr. Fakat slam inancndakine en yakn Mirc motifi Zerdtlkte grlr. Otuz
yanda Peygamber olan Zerdt de, tpk Hz. Muhammed gibi ge ykselmi, Tanr
ile konumu, dinin buyruklarn alm, meleklerle tanm, cenneti ve cehennemi grmtr. Anlat yledir:
Rivayetlere gre Zerdt 30 yanda Peygamber olmutur ve yanna mmetinden bir
ksmn alarak Belhe gitmitir. Yolda karlarna kan Gaitya nehrini Zerdtn gsterdii mucize ile yryerek gemilerdir. Daha sonra Avaital gl civarnda 45 gnlk bir
ibadetten sonra bir gece Miraca kmtr. te bu nehrin kysndadr ki, dier dinlerin
Cebrailine tekabl eden Vohumenah Zerdtn yanna gelerek ona dnyadan el ekmesini tlemitir. Zerdt Vohumenahtan sonra dier btn meleklerle de grtkten
sonra Ahura Mazdann huzuruna kmtr (Can, 1998: 282).
Zerdtlkteki Mirc ile hem Snni hem de Alevi-Bektai slam yorumundaki
Mirc arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Eski bir ran dini olan Zerdtln, gelitii corafya itibariyle de Alevi-Bektai inancn etkilemi olmas olduka yksek bir
ihtimaldir. yle ki birok aratrmac, Aleviliin senkretist yaps iinde Zerdtle
byk bir yer vermektedir.
Krklar Meclisi mitinin kkenlerine inerken ayn zamanda da cem ritinin temeline
ulalm olacaktr. Zira Krklar Meclisi dorudan cem ve semah ile ilikili olarak olumu bir anlatdr. Fuat Bozkurta gre cem trenlerinin kayna konusunda iki byk
tez vardr. Bunlardan ilki, Eski Trk inanlarna dayandrlr, dieri ise Maniheizme.
lk sava kant olarak, eski Trk lenlerinin cem trenine benzemesi gsterilir. rnein
Ouz Han, eitli durumlardan sa dnd zaman byk lenler yapar ve bu lenlerde deerli talarla sslenilir, dokuz bin koyun, dokuz bin sr kesilir, kmz ve rak iilir.
Bu lenler Alevi-Bektai cemlerinde olduu gibi 12 saysna gre dzenlenir. Bozkurt
bu tez iin ikinci kantn, Radloffun Sibirya Trkleri arasnda yapt bir aratrmadan
hareketle sunar. Radloff, Sibirya Trklerindeki kurban trenlerinden bahseder. Akam
saatlerinde olan bu trenlerde insanlar bir ate etrafnda toplanrlar. Daha sonra tulumlarndaki ikilerini kararak konuklarna sunarlar. Trende ilahiler sylenir. Yakutlar arasnda yaplan s-ah treni ise bir aman treni olarak cem trenindeki amancl eleri
196

folklor / edebiyat

gsterir. Bu trende kadnlar ve erkekler toplanrlar. Topluca kmz ierler. Birbirlerinin

ellerinden tutup Hu, hu diyerek dans ederler. Trendeki aman bazen yalnz bana
oynarken bazen kendisine dokuz kadn ve dokuz erkek elik eder (Bozkurt, 2005: 103105). Borkurta gre; bir dnem Maniheizme inanm Trkler, amanist trenlerini bu
inan altnda srdrm olabilir. Ayrca Yesevilik ve Vefailik gibi Trkmen tarikatlarnda da bu gelenek yaam, Babailik tarikat araclyla da Alevilie aktarlmtr.
Melikoff ise Krklar kelimesi zerinden bu miti amanizme dayandrr. Trk destanlarnda ska rastlanan il-tan (krk ten)larn amanizme ilikin olduunu belirtir.
Krklar ifadesi de buraya dayanmaktadr. aman ruhlar olan il-tanlar ou kez gen
kz (krk kz) olarak dnlrler (Melikoff, 1998: 48).
SONU
Alevi-Bektai kozmogonisi, Snni slam inanndaki yaratl inanlar ile ciddi
farkllklar ortaya koymaktadr. Alevi-Bektai yaratl mitlerinde grlen evrenin ve insann yaratl, Snni inanta yer almamaktadr. Snni anlatlara gre; ilk yaratlan Hz.
dem iken, Alevi-Bektai inancna gre Hz. Muhammed ve Hz. Ali ok daha nceleri
bir nur olarak yaratlm ve tm yaratln kayna olmutur.
Mitoloji incelemelerinde en nemli mitler olarak kabul edilen yaratl mitleri, ait
olduklar uygarln, kltrn yaps hakknda ok nemli ipular iermektedir. Bu mitlerde ana maddeler n plana kmaktadr. Buna gre Alevi-Bektai inanc, Snni slam
anlayndan farkl olarak yaratl arlkl olarak k ve su zerine kurmutur. nsann
yaratl a, evrenin yaratl suya dayandrlmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki
birinden farkl pek ok Alevi-Bektai inan yorumu olduu gibi insann yaratl sz konusu olduunda da ayrlklar gzlenir. Baz kabullere gre insann yaratl vcut olarak
topraktandr. Fakat nur bu grte de asli unsur olarak insann zn, cann oluturan
maddedir. Hz. Ali ve Hz. Muhammedin nurundan canlar yaratlmtr.
Farkl yaratl mitlerinin kkenlerinin izi srldnde nur ve k motiflerinin;
Hristiyan, Yahudi ve pagan inanlarn, eski Msr ve Yunan mitolojilerini ve Zerdtl birletiren Gnostisizm mistik felsefesine ve Gnostik bir din olan Maniheizme dayand grlmektedir. Snni slamda da grlen topraktan yaratl ise sadece slami
bir unsur olarak bu inan iine yerlememitir. Eski Trk toplumlarndan Altay ve Yakut
yaratl destanlarnda da Tanr insan amurdan yaratmtr. Topraktan yaratl motifi
deyilerde daha ok ah smail Hatainin dizelerinde grlmektedir. Hatai insan yaratl iin sk sk balktan yaratlmaya yer vermitir. Pir Sultan Abdaln deyilerinde; hem
nurdan yaratlma, hem de balktan yaratlma ifadesine rastlanrken, Hatai, nurdan yaratl daha ok Hz. Ali ve Hz. Muhammed iin kullanmtr. Pir Sultan Abdaln ve ah
smail Hatainin deyilerinde mitik gndermelerin byk lde rtmesine ramen
insann yaratl noktasnda bir farkllk olduu aikrdr. Bu farkllk, Alevi-Bektai
inancnda da var olan bir eitliliin yansmasdr. Farkllamann nedeni ise, elbette ki
yine Aleviliin ok katmanl senkretist yapsdr. Her iki ozan da farkl corafyalarda,
farkl etkileim unsurlarn bir araya getirmitir. Hatainin bulunduu corafyada, Alevilik zerindeki ii etkisi ok daha fazladr. laveten corafya gerei, eski Fars inanlar da
197

folklor / edebiyat

bu blgedeki Alevilik yaklamn etkilemitir. Anadolu Alevilii ise, kendi zgn yapsn bu corafyann miras ile oluturmutur. Pir Sultan Abdal da, bu kltrel zenginliin
etkisini Hataiden daha ok hissetmitir. Ayrca Safevi corafyas, sahip olduu Trkmen nfusu ve eski Trk inanlar ile olan etkileimin n plana gemesini salayacak
bir kltr ortam oluturmutur. Hatainin deyilerinde topraktan yaratln n planda
olmasn eski Trk destanlarnn etkilerine balamak mmkndr.
Mirc ve Krklar Meclisi anlatlar ise, Alevi-Bektai inancnn sembollemi temelidir. Hz. Aliye yklenen anlamlar, Tanr algs, insan algs, tevhit ve vahdet vurgusu,
Krklar Meclisinin cem ayinlerinin dayandrld kken oluu bu kanya varmamz iin
yeterlidir. Krklar Meclisi ile Alevi-Bektai inancnda keskinletirilen Hz. Ali algs, bir
bakma Alevi-Bektai tasavvufunun yansmasdr. Zira vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut anlaylarnn sentezinden oluan bu tasavvufi yaklam Hz. Ali rneinde insan,
can ve yaratlan, Allahn bir yansmas olarak grm ve dier bir ifadeyle yaratlan
ile yaratann birliini kabul etmitir. Bu nedenle, Alevi-Bektailerin kblesi insandr ve
okunacak en byk kitap da insandr. Tm bu bilgileri salamas bakmndan Krklar Meclisi miti de, kozmogoni mitleri gibi Alevi-Bektai mitlerinin sacayaklarndandr.
Krklar Meclisi mitinin arketipleri tespit edilmek istendiinde, cem ve semah olgular
ile balantl bir kken araynda bulunmak doru olacaktr. Bu dorultuda bakldnda, Krklar Meclisinin kkeni, amanizm bata olmak zere, eski Trk inanlarnda ve
Maniheizmde bulunmutur.
Bir kltrn kozmogonisini ortaya koymak, o kltrdeki insanlarn evren, insan ve
yaam algsn anlamaya yardmc olur. Sistemli bir yaratl, balang formu sunmasyla dier tm varlklarn kavrann da etkiler. Bir dier ifade ile yaratl mitlerindeki
temel dnce o kltrn dier tm mitlerine de yansr. Bu durumu Alevi-Bektai mitlerinde grmek mmkndr. Ana hatlaryla ortaya koymaya altmz Alevi-Bektai
kozmogonisi bu inann nceledii unsurlar, en temel dncesi olan Allah, Muhammed, Ali lemesini sunmaktadr. Alevilikteki insann tanrsal bir zden geldii dncesinin temelleri yaratl anlatsyla atlmtr. Bu anlatnn temelinde yer alan dnce,
tm Alevi-Bektai retisine ve felsefesine yansmtr. Benzer ekilde Krklar Meclisi
miti de, Alevi-Bektai inancnn ve mitolojisinin ana erevesini izmek bakmndan
nemli bir yerde durmaktadr. Bu kltr iindeki insanlarn Tanr ve insan alglarn, tevhidi, vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut felsefelerini, yani bir btn olarak Alevi-Bektai
tasavvufunu bu mit zerinden anlamak mmkndr. Tm bunlara ek olarak bir kltrler
ve inanlar mozaii olan Alevi-Bektai inancnn kkenleri ve senkretist yaps da bu
mitik ereve zerinden ortaya kmaktadr.
KAYNAKA
Aa, Mehmet (2004). Yaratl Mitleri, amanizm ve Tasavvuf Balamnda D,
Mahrumiyet ve Hapis, Milli Folklor, S:62, s. 8-18.
Adil, Ali Atalay (ubat 2007 1. Basm). Kuran Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti,
stanbul: Can Yaynlar 280.
198

folklor / edebiyat

Birdoan, Nejat (2001). ah smail Hatai Yaam ve Yaptlar, stanbul: Kaynak Yaynlar.
Buyruk, Tam ve Hakiki mam Cafer-i Sadk Buyruu (1989). stanbul: Mizah Yaynclk.
Bozkurt, Fuat (2005). Toplumsal Boyutlaryla Alevilik, stanbul: Kap Yaynlar.
Bozkurt, Nizam (Haziran 2012 1. Bask). Kandildeki Nurlar 40 Ayet 40 Hadisle Hz
Alinin
Faziletleri Kurandan Seme 700 Ayet, Ankara: mit Ofset.
Can, Cahit (1998). Zerdtlk, Zerdt ve Hukuk (Avesta), Ankara niversitesi Hukuk
Fakltesi Mecmuas, C: 15, S: 1-2, s. 273-288.
antay, Hasan Basri (1980 ). Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III Cilt. stanbul: Elif
Ofset.
Dnmez, Banu Mustan (2012). Alevi Cem Ritellerinde Canlandrlan Krklar Sylencesinin
iir- Mzik-Dans ile likisi, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3, s. 191194.
Eliade, Mircae (2009). Dinler Tarihine Giri, ev.: Lale Arslan, stanbul: Kabalc Yaynevi.
Gke, Kaya (2010). Alevilii Yaamak veya Alevi Olmak, Trk Kltr ve Hac
Bekta
Veli Aratrma Dergisi, Say:56, s.353-356.
Gngr, Baki ( Ekim 2012, 1. Basm). Alevilik Kzlbalk Ehl-i Beyt, stanbul: Hac
Bekta-i
Veliye Gnl Verenler Sosyal Kltrel Eitim Dernei Yaynlar.
Grses, brahim (2007). Jungcu Arketip Teorisi Balamnda Tasavvufi yklerin
Deerlendirilmesi: Simurg rnei, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
C:16, s. 77-96.
Kalafat, Yaar (1998). Anadolu Trk Halk Sufizminde Zazalar, Dinler Tarihi Aratrmalar
I. Ankara: Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, s. 285-304.
Kaplan, Doan (2011). Alevilikte Muhammed-Ali Tasavvuru: Bir Ten ki Ba ya da
ki Ten
ki Ba Sembolizminin Kltrel Temeli, Kltr Corafyamzda Hz. Muhammed Uluslararas Sempozyum Bildiriler Kitab I. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, s.147-159.
Kaygusuz smail (2009), Mslmanlk ve Hristiyanln nan retilerinde teki Gerekler,
Su Yaynlar, stanbul 2006.
Kl, Mustafa Cemil (ubat 2007). Alevi badetlerinin slamdaki Yeri, stanbul: Etik
Yaynlar.
Kiraz, Celil (2001). Hz. Muhammed (sav)in nceki Kutsal Kitaplarda Mjdelenmesi
(Tebrt) Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C:10, S:1, s.231-260.
Korkmaz, Esat (1996). Pir Sultan Abdal Divan, stanbul: Ant Yaynlar.
Martin, Sean (2010). Gnostikler- lk Hristiyan Sapknlar. stanbul: Kalkedon Yaynlar.
Mehmed Efendi, Ayn Tab (1963 2. Bask). Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan Tefsiri
199

folklor / edebiyat

III Cilt. ev. Sleyman Ffir, stanbul: Btn Kitabevi.

Melikoff, rne (1998). Hac Bekta Efsaneden Geree, stanbul: Cumhuriyet Kitap.
(1993). Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin. stanbul: Cem Yaynevi.
Onarl, smail (2006). Arap Alevlii (Nusayriler) stanbul: Etik Yaynlar.
Oymak, skender (2009). slami Kaynaklara Gre Maniheizm, Frat niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, S:14, s. 67-97.
zcan, Hseyin (2002) Bektailikte Dr Kavram Ve Hallac- Mansr Etkisi,
Folklor/Edebiyat, C:8, S: 29.
Sarkaya, Saffet (2009). Alevi nan Kltrnde Hz. Muhammed, Gemiten Gnmze
AlevBekta Kltr. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Sarkaya, Saffet (2005). erhu Hutbetil-Beynda Ehl- Beyt ile lgili nan Motifleri,
Araylar -nsan Bilimleri Aratrmalar, S.13, s. 1-11.
Sunar, Cavit (Eyll 2003, 2. Basm). Tasavvuf Felsefesi Veya Gerek Felsefe, stabnul:
Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar.
Smer, Derya (2011). Alevi-Bektai Mira Syleminden Cemin Simgesel Temsillerine
Hakkn Birlik Bilinci, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, S: 57, s.
57-84.
Travers Van Der Merwe (1995). Strange Fire The Rise of Gnosticism in the Church, Des
Moine: Conscience Press.
Trkmen, Fikret (2004). ah smail Hataynin Anadolu Alev-Bektalii ve AlevBekta
Edebiyat zerindeki Etkileri, I. Uluslararas ah smail Hatai Sempozyum Bildirileri,
Ankara.
Uluda, Sleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Szl. stanbul: Marifet Yaynlar.
zm, lyas (2009). Yeil Kubbede Asl Kandil: Nur- Muhammedi Kltrel Kaynaklarna
Gre Alevilikte Hz. Muhammed Tasavvuru, Dini Aratrmalar, C: 12, s. 205-233.
Yalnkaya, Ayhan (2002). Medet Pirim Ali Yeti!, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi, Gelime ve Toplum Aratrmalar Merkezi Tartma Metinleri, No:41.
GENEL A KAYNAKLARI
http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35 Aktif ziyaret tarihi: 05.03. 2014.

200

folklor / edebiyat

zet
AH SMAL HATA VE PR SULTAN ABDAL DEY VE NEFESLERNDEN
ALEV-BEKTA KOZMOGONS VE KIRKLAR MECLSNE
Gerek modern dnyada gerekse ilkel dnemlerde insanln en temel sorusu evrenin ve
insann neden ve ne ekilde var olduudur. lkel toplumlarda henz bilimsel bilgi retememi
olan toplumsal dn, sahip olduu hayal gc, dnme ve imgelem yetenekleri ile evreni
ve yaratl olaylarn alglamaya almtr. Bu aba sonucunda, kltrel doku ile balantl,
kutsallk atfedilen kurgular olarak mitler ina edilmitir. nsana dair pek ok soruyu konu
edinen mitler arasnda kozmonogoni mitleri, evrenin ve insann yaratln anlatr ve btn
dinsel ve mitik yaplar ierisinde nemli bir yere sahiptir.
Kozmogoni mitlerinde, iinde gelitikleri toplumun en nemli karakterleri ve yaratln
z olarak kabul edilen kutsal madde yer alr. Bu mitlerin ierdii detaylarla, iinde doduklar ekin hakknda nemli ipular verdiklerini sylemek mmkndr. Bu balamda, geni
slam kltr iinde Alevi-Bektai inancnn zgn yerini tespit etmek asndan yaratl
mitlerinin detayl bir ekilde incelenmesi nemlidir. Pek ok kltrn ve inancn etkileimi
ile bir din senkretizmi rnei olan Alevi-Bektai inanc mitik yaps ile de dikkat ekmektedir. Pek ok mitin ve mitik karakterin yer ald bu yap ierisinde kozmogoni mitleri ve
yaratl balamnda Krklar Meclisi miti Alevi-Bektailiin ok katmanl senkretist yapsn
sergilemesi asndan nemli bir yere sahiptir. Bu mitlerde Alevi Bektai inancnn etkileim iinde bulunduu birok kltrn izleri grlmektedir. Bu almada, yaratl mitleri
ve Krklar Meclisi miti zerinden Alevi Bektai inancnn senkretist yapsn ortaya koymak
amacyla, bu inancn yansmalarn sergileyen ah smail Hatai ile Pir Sultan Abdaln nefes
ve deyileri incelenmitir. Aleviliin geni ve ok katmanl yaps iinde deyi ve nefesler
snrlayc ve yol gsterici tutamalar olmutur. Bu hedefler dorultusunda deyi ve nefesler
irdelenirken arketipi eletiri ve sosyolojik inceleme yntemleri kullanlmtr.
Anahtar kelimeler: Alevilik, kozmogoni, yaratl miti, Krklar Meclisi, mitoloji.
Abstract
FROM THE FOLK POEMS AND NEFES OF SHAH ISMAIL HATAI AND
PIR SULTAN ABDAL TO ALEVI- BEKTASHI COSMOGONY AND
KIRKLAR MECLS
The most basic question of the humanity has been why and how the universe and human
were created both in the modern world and in primitive times. The social thought, which has
not yet produced scientific knowledge, has tried to perceive the universe and creation with its
imagination, thinking and imaginary skills. As a result of this perception effort, myths have
been built as the fictions to which sanctity was attributed in connection with cultural structure. Cosmogony myths among myths concerning so many questions about human describes
the creation of the universe and human, and they have an important place within religious
and mythic structures.
201

folklor / edebiyat

The most important characters of the society and the sacred substance which is considered as the essence of creation take places in cosmogony myths. It is possible to say that those
myths provide important clues about the culture in which they were born with their details.
In this context, it is important to study creation myths in detail with regards to determining
the place of the Alevi- Bektashi belief in wide range of Islamic culture. Alevi-Bektashi belief, an example of religion syncretism by the interaction of many cultures and beliefs, draws
attention with also its mythic structure. Cosmogony myths and the myth of Krklar Meclisi
in the context of creation has an important place in terms of revealing the syncretist structure
of Alevi-Bektashi belief within this mythical system in which so many myths and mythical
characters take place. In this study, folk poems and nefes of Shah Ismail Hatai and Pir Sultan Abdal, poets who exhibits the reflection of this belief, have been analysed with the aim
of revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief through the creation myths and
Krklar Meclisi myth. Folk poems and nefes has been boundary and guiding handles in
the large and multi-layered structure of Alevism. To that end, archetype critisism and sociological research methods were used when analyzing words and breaths.
Keywords: Alevism, cosmogony, creation myth, Krklar Meclisi, mythology.

202