ifa Sunmak Kimin Haddine?

Trkiyede Attarlar ve Eczaclar Arasndaki Gerilimin Ksa Tarihi

Who should dare to find a cure? A Short History of the Tension Between Herbalists and Pharmacists in
Turkey
Yrd. Do.Dr. Kzlca Yrr
Kemerburgaz niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik A.B.D
kizilca2002@yahoo.com
zet
2012 ylnda uygulamaya giren yeni yasal dzenlemelerle gncelleen bir tartma, eczaclar ve attarlar
arasndaki iblmnn snrlarnn izilmesi mcadelesidir. Yasal dzenlemelerin, 19. yzyldan beri,
eczaclar lehine deimesiyle, bu mcadele attarlar iin bir lm kalm meselesi olmutur. yaps ve bilgi
aktarm mekanizmalar paralanm olsa da, insanlarn modern tp ile geleneksel ifa yntemlerini bir arada
kullanmakta gsterdii sreklilik ve kararllk, geleneksel ifa yntemlerinin temel bir paras olan attarlarn
varln srdrmesini salamaktadr. Kresel ila reticilerinin ve eczaclarn bitkisel ifa alannda i
grmeye daha fazla nem verdii bir dnemde, attarlarn yerel ifa geleneklerinin devamnda oynayaca bir
rol olabilir.
Anahtar kelimeler
ifa gelenekleri, yasal dzenlemeler, eczaclk tarihi
Summary
The discussion evolving around the struggle between pharmacists and herbalists in Turkey for drawing the
lines of division of labour, became actual once more, as new regulations are put into force in 2012. As legal
regulations are steadily changing in favor of pharmacists since the 19th century, this is now a struggle of
survival for the herbalists. Although broken in its inner structure and mechanisms of knowledge transmission,
the continuity and stability with which people consult traditional healing methods secure the survival of the
herbalists, a basic part of the traditional healing methods. The herbalists may have their part to play in the
continuity of local healing traditions, in a time when global pharmaceutical companies and pharmacists put a
greater stress on doing business in the field of herbal cures.
Key words
Healing traditions, regulatory law, history of pharmacy
Giri
nsanlarn dertlerine deva olan bitkilerin bilgisini bizim topraklarmzda masallar, Lokman Hekime,
ondan da geriye giderek, bitkilerin dilini bilen, yeraltn da, yer stn de, hayvanlar da, insanlar da tanyan,

zaten yars insan, yars ylan olan, ahmarana dayandrr. Evliya elebiye gre, Lokman Hekim, btn
bitkilerin dilinden anlayan ve bitkilerden ila yaparak, her derde derman bulan bir Pir kiidir ve bu sahip
olduu hikmeti oluna aktarmtr (Altnta vd. 2001:136). ahmarana gelince, Sultan Sleymann
mhrnn peinde olan bir kei ve ahmarann dostu Berkya, ayaklarna srdklerinde sularn stnde
yrmelerini salayan bir otu bulabilmek iin, ylanlarn ahn esir alarak, peleri sra ormanlarda ve
ayrlarda srklerler. Zira, ahmarann dedii bitki dile gelir ve neye derman olduunu, ne ie yaradn
anlatr. Masala gre, her bir bitkinin, bir kullanm, bir ifa yetenei vardr, ama bunun bilgisine, herkes sahip
olamaz. yiletirme kerameti, ancak belli karakterde kiilere ve belli soylara verilmitir. lgintir ki,
ahmaran masalnn Dersim blgesinde anlatlan bir versiyonunda masal, ahmaran, belki Lokman
Hekimin oludur diye balar (Kahraman M. Ve K. 2010: s.10). Bylece daha ilk admda, karmzda
bitkilerin, insanlarn ve alg tesi dnyalarn i ie getii, farkl bir iyiletirme dnyas olduu hissi, bylece
bizi sarar.
Dersim blgesindeki kylerde ska duyduumuz, hayvanlarn yedii her ot, ifadr sz de,
benzer bir yaklama iaret etmektedir. Bu blgede ska rastlanan bir anlat udur: Kanser hastas bir adam,
bir yaz boyu, srlerle daa km, yaylalarda sr hayvanlarnn yedii her otu yemitir. Yaz sonunda ehre
inerek, hastaneye gittiinde, doktorlar, kanserli dokudan iz kalmadn, ararak tespit eder 1. Anlatlarn ana
fikri, yine sk duyduumuz, hatta baz trklerde, deyilerde rastlanan u szlerle zetlenebilir: Mevlam bin
tr dert vermi, her derde derman vermi.
Bu yaklamn modern tptan fark, dertlere dermann, uzun sreli ve geni apl klinik deneylerde,
standardize edilmi formllerde deil, mdahale edilmemi, yabani doann kendinde yatt fikridir. zm,
doann barndadr, insann tek yapmas gereken, kulaklarn ve gzlerini aarak, doru ekilde yaklaarak,
doru karakter zelliklerini tayarak ve doru yerlerde yardm arayarak, bu bilgiye ak olmaktr. Ancak,
burada da, salt inan temelli, geliigzel bir iyiletirme yaklam sz konusu deildir. Dersim blgesinin
yerel iyiletirme gelenei zerine yaptmz aratrmada, somut kontrol mekanizmalarna dair veriler
topladk (Dersim blgesinde, Kamer Sariek, Bako Fidan, Rza iek ve Mehmet Mente ile yaplan
grmeler: Ocak 2012 ve Temmuz 2012). Bu yaklamda, ilac retenin rn nce hayvanlar zerinde ve
farkl dozlarda, sonra kendi zerinde denemesi ve sonra hastaya vermesi, bitkilerin nereden ve ne zaman
toplanacana dair net talimatlar, bitki trlerinin doru tannmas iin, bilginin herkese deil, sadece uzun
sreli eitime alnan kiilere verilmesi gibi, hassas noktalar vardr.

Doadan ya da doaya hkmettii

dnlen, alg tesi glerden ifa dilerken, doru ekilde yaklamak, rnein Dersim kltr blgesinde
yaptmz grmelerde, en kaba ekilde zetlersek, insann iinin temiz olmas, inanmak ve kalpten
1

Dersimin Lokman Hekimleri Aratrmas kapsamnda, bu makalenin yazar ve szl

tarih aratrmacs Metin Kahraman tarafndan, 2012 haziran, temmuz ve austos
aylarnda, Dersim blgesinde 27, Antalya blgesinde 3 grme yaplmtr.

istemek eklinde tanmlanmaktadr. Burada, (drst bir insan olmak, hak yememek gibi) kiisel niyetler ve
davran seimleri, empirik bilginin yan sra, iyiletirme abasnn bir paras haline gelmektedir. Bitkisel ve
hayvani droglarla ifa hazrlandnda, bitkilerden elde edilen suyu bir gece ay altnda bekletmek,
merheme ya da ifal aya-karma dua okumak, iine flemek ya da, merheme-lapaya belli bir kutsal
mezardan alnan topra kartrmak gibi yntemler, derman hazrlama almalarnn bir parasdr. Dermann
sadece ieriinin ve kullanlan oranlarn deil, kimin kullandnn ve kimin hazrladnn da, iyiletirici
etkide rol olduunun dnlmesi, burada farkl bir iyiletirme mantnn ve neden-sonu rgsnn i
grdne tanklk etmektedir.
Toplumlarn salk alannda biriktirdii ve gelitirdii kltrel bilgi, zaman ve mekan iinde, farkl
aklclklarn (rasyonalitelerin) iine oturtulabilir. Trevor-Ropern, 16 ve 17. Yzyldaki cad avlarn tarihsel
balamna oturtmaya alt makalesinden yola kan Stanley Jeyaraja Tambiah, yle bir saptamada
bulunmaktadr: Trevor-Roper, byclk meraknn btn bir paradigmann paras olduunu ve farkl bir
akl ve aklcln Avrupada hkm srmeye balamas iin paradigmada kkten bir kayma olmas
gerektiini iddia ediyormu gibi grnyor ve, unu fark ettik ki, aklclk bile grecelidir: yle ki,
aklclk genel bir felsefi balam iinde yrr ve kendi balamndan koparlamaz (Tambiah 2002:127).
yleyse, 16 ve 17. Yzyllarda cad olarak yaklm olmas olas otu ve ebe kadnlarn, ya da, Anadolu kent
ve kylerinin iyiletirme geleneklerinde bir yeri olan hekim, tutyac, erbeti, attar gibi salk ilerinden
sorumlu esnafn, kendi rasyonalitesi olan, modern tptan farkl bir sistemin paras olduundan yola karak,
bu sistemin hala sregiden elerinin, farkl bir iyiletirme rasyonalitesi iinde i grd de, ne srlebilir.
Bu yaznn savna gre, gnmzde yaps paralanm, sistematiini kaybetmi bu farkl iyiletirme
mant, ifalar kullanan insanlarn hafzasndan silinmemitir. Anadolunun yerel iyiletirme gelenekleri,
Pirleri Lokman Hekimden beri bitkisel ve hayvansal droglar insanlara ulatrd dnlen (Evliya elebi
tarafndan Esnaf speneriyan yani ot bulucuyan olarak tanmlanan) attarlara gnmzde, insanlarn
bavurmasnda ve onlardan ifa aramasnda bir rol oynamaktadr. Zira, bu yazda yerel iyiletirme
gelenekleri olarak tanmlanan iyiletirme kltr, Anadoluda yok olmamtr ve insanlarn ifa arama
giriimlerinde etkili olmaya devam etmektedir.
Modern tbbn bir temel bileeni olan eczaclk meslei karsnda, modern tp kriterleriyle
deerlendirilen attarlk meslei, aslnda bu farkl iyiletirme paradigmasnn iine yerlemektedir. Bu yazda
rneklerle gsterilecei gibi, Trkiyede eczaclarn attarlarla olan mcadelesinin tarihi, aslnda modern tp
paradigmasnn, bu daha eski iyiletirme paradigmasna kar verdii mcadelenin bir yansmasdr. Sadece
paradigmas deil, attarlarn bir paras olduu iyiletirme dnyasnn, yaps, ileyii, hiyerarisi, denetim
mekanizmalar, bilgi aktarm kanallar da, modern tbba gre, temelden farkl grnmektedir. Prof. Ayten
Altnta ve Do. Dr. Hanzade Doann, Osmanlda Esnaf Tabip ve Ahilik Tekilatyla likisi makalesinde,

attarlarn bir paras olduu bu dnya, yasal dzenlemeleri ve devlet kurumlaryla ilikileri de incelenerek,
anlatlmaktadr (Altnta vd. 2001).
Gnmzde modern tp uzmanlar attarlar bitkisel rnlerin yarataca toksikite etkilerinden bihaber
olmak, bitkilerin ekim ve toplanmasndan, paketlenmesi ve kullanmna kadar, yeterli bilgi ve titizlie sahip
olmamak, bitkisel rnlerin ila etkileimlerini hesaba katmayarak, hastalar riske atmak, bilimsel ltlere
uygun veriler sunamamak gibi noktalarda eletirmektedir (TTB Merkez Konseyi Raporu, 2012: 14-17).
zetle, attarlara denetimsiz, tedbirsiz ve babozuk bir alma tarz atfedilmektedir. Fakat attarlar, 1861de,
Mekteb-i Tbbiyeye bal Meclis-i Tbbiye i ahane tarafndan karlan Beledi speniyarlk Sanatnn
icrasna dair Nizamname ile resmen iyiletirme alannn dna konumlandrlana kadar, kendine has eitim
ve denetim mekanizmalar olan bir sistemin arta kalanlar olarak dnlebilirdi. Bu sistem, III. Selimin
(1761-1808) Nizam- Cedid giriiminden itibaren modern devlet yapsnn kurulmasyla, hukuki ve idari
olarak zemin kaybetmeye balamt. Suraiya Faroqhinin de vurgulad gibi, 17. Yzyldan itibaren, Avrupa
ekonomisi Osmanl ekonomisini de, kuvvetle etkilemeye balad (Faroqhi 2004: 53-55). Bir kreselleme ve
para ekonomisine gei sreciyle, Avrupa kl modern teknolojilerin, yerel retim srelerini ve yerel
pazar giderek hakimiyetine almasyla, attarlarn, kklerin, lokman hekimlerin de iinde bulunduu ahilik
sistemi ekonomik olarak paraland ve yok oldu (ztrk 2002: 43-56). Gnmzde varln srdren attarlar,
bu paralanm yapdan arta kalanlardr ve ait olduklar yap yok edildiinden, dzensiz, sistematii olmayan,
denetimsiz bir iyiletirme yaklamnn uzantlar gibi grnebilmektedir.
Burada konuyu karmaklatran bir durum, modern tp uzmanlarnn kendi mesleklerini daha nceki
tp geleneklerinin doal bir devam, bir evrim zincirinin son halkas olarak grmesi, aradaki paradigma
krlmasn ve atmasn bylece gz ard etmesidir. rnein, eczanelerin simgesinin, yeeren bir asaya
dolanm iki ylan olmas da, insanlarn ila yapma bilgisini, hayvanlar gzlemleyerek kazand, ya da,
hayvanlarn etini, kann, hatta ylanlarn zehrini deneyerek edindii alarn bir hatras gibidir. Bin yllardr
rafine edilen ve en stn noktasna modern tpla ulaan bu salk zincirinin en gelimi aamas dururken,
insanlar neden hala attarlara, ziyaretlere, krk kklara, otaclara gitmektedir? Modern tp uzmanlar, bu
durumu ancak cehalet, aresizlik, modern tp olanaklarna eriim glkleri, modern tbbn ileyiindeki
aksaklklar gibi, modern tbbn ileyiine zg eksikliklerle aklamaktadr. Buna gre, modern tp kurumlar
ve uzmanlar mkemmel bir erevede i grse, devlet kaliteli modern salk hizmetlerine eriimi her
vatanda iin mmkn klsa, eskide kalmas gereken ifaclar, tarihin karanlna gmlecektir. Oysa, bu
yazda savunulan tez, insanlarn ifa ararken, eitli yaklamlar bir arada uygulamakta bir saknca
grmedii, bunu bir eliki olarak yaamad ynndedir. Bu yaklam, kltrel bilginin saklanmas ve
aktarlmas konusunda toplumlarn ne kadar titiz ve kararl olduunu kantlamasyla, kayda geilmeye deer
bir durumdur.

Ylana dnen asalarn, lm ve yaam dnyas arasnda gidip gelen ahmarann, k ortasnda
dallar yeerten tanr ve tanralarn srrn hibir zaman zemeyeceiz. Modern tbbn snr tanmayan
baknn aksine, ahmaran masaln hala anlatan yallarn dncesine gre, insan bilgisinin snrlar ve
varoluun srlar vardr ve srlar, ancak o srr saklayabileceklere ayan olur. Hastalklarn nereden geldii,
ifann kken olarak nereden geldii de, bu srlarn arasndadr. te bu dncenin, stelik salk alannda,
insanlarn zihinsel dnyasnda btn canllyla varln srdrmesi, deiim ve sreklilik konusunu,
kltrel evrim inancn, tam da hastalk ve salk bilgisi konusunda, bir kez daha dnmemizi anlaml
klyor.
Hastalk nedenlerini nasl tanmlarsanz, areleri de ona gre ararsnz. Yeni areler, eski tanmlarn
geerliliini srdrd bir dnyada, ihtiyalara tamamen cevap verebilir mi?: Yaadmz topraklarda
insanlar, binlerce yldan beri, hastalandklarnda, areyi bitkilerde aramtr. Bu bitkilerin iyiletirici gc,
hastaln neden insanlarn bana geldii, hastala iyi gelecek bitkilerin bilgisini insanlarn nasl edindii
konusunda, elimizde bundan M. 1800l yllara, yani yaklak 3800 yl ncesine ait yazl bilgi mevcuttur.
Anadoluda, sistematik olarak bitkilerden ila yaplmasnn yazl izlerine, Hitit dneminden kalma
kil tabletlerde rastlanmaktadr (Erginz ahinba 1999). G. ahinba Erginz, Hititlerde Anatomi ve Tp
balkl kitabn zetledii bir yazda, yle diyor: Hitit tbbnda bynn yansra droglarla tedavinin de
nemli bir yeri vardr. la yapmnda kullanlan droglar organik (bitkisel ve hayvansal) ve anorganik
(mineraller v.b.) meneilidirlerHitit tabletlerinde geen bitkiler arasnda, bugn Anadolu'da halen tbbi
amala kullanlan adamotu, banotu, haha, maz, mersin, meyan kk, safran gibi bitkiler de yer alr.
Tabletlerde, nebati droglarn yansra, birtakm hayvansal ve madeni droglar da gemektedir(Erginz
ahinba 2011:http://www.bilimtarihi.org/e-metinler002.htm, eriim: 12.9.2012). lgin olan, Hititlerin
hastala neden olan faktrler arasnda, fizyolojik dengesizliklerin ya da bozukluklarn yan sra, pek ok alg
tesi unsuru tanmlamalardr. Bunlar, yazar yle sralyor: Hitit toplumunda, hastalklara sebep olduu
dnlen faktrlerin banda tanrlarn ihmal edilmesi veya onlara kar ilenen su ve gnahlar, bedeni ve
ruhi kirlilik, maaralar, ddenler ve yer atlaklarndan karak insanlar kt biimde etkileyen birtakm kt
gler, l ruhlarnn huzursuz edilmesi ve kara by bulunmaktadr. (ibid.)
Gndelik gerekliin tesinde kuvvetlere dayandrlan bu nedenlerden yola karak, gnmzde halk
arasndaki kullanm empirik bir yaklam olarak deerlendirilen, bitkilerden ifa aramak, belli ki, Hititlere
ters gelmiyordu. Belki Hititler, bitkilerin bedeni nasl iyiletirdii konusundaki grlerini de, hastala neden
olan kuvvetlerle ilgili grleriyle tutarl bir ekilde gelitirmilerdi. Anlald kadaryla, ilalar hazrlayan
Hitit tabipleri, merhem, urup ya da yaklarn yaparken ve uygularken, bir dua okumay, ya da bir salk
tanrsn yardma armay ihmal etmiyordu (nal 1980: 477).

Anadoluda hala, 1) Hastaln ilahi bir ceza olarak grlmesi (ettiini buldu Allah ettiklerini bir
yerden kard gibi szlerde ifadesini bulan) , 2) lahi ve alg tesi bir kuvvetin uyars ya da, kendini
hatrlatmas olarak deerlendirilmesi (derdini veren, dermann da verir gibi) 3) nsanlarn kontrol dnda
kuvvetlerin bedene girmesi ya da, olmamas gereken bir karlama sonucu, kiiyi arpmas olarak
alglanmas (cin arpmas, iine cin girmesi) 4) zellikle bir aileden birden fazla kiinin bir anda krlmas
veya ani gelen bir ar hastalk durumunda, bunun yaplan bir ktlk sonucu yerini bulan bir beddua ya da,
birinin by yaptrmas veya, nazar demesi sonucu olarak kabul edilmesi (ah tuttu kavramyla da ifade
edilen) 5) Bedeni ve ruhi kirlenmeyle balantl dnlmesi (rn., byk kentin havas onu hasta etti ya da,
fazla sknt, stres ve gerginlik sonucu hasta oldu gibi) karmza sk kan aklamalardr. yle grnyor
ki, Anadoluda, Hitit dneminde benimsenen hastalk nedeni aklamalar, gnmzde de, unutulmamtr ve
hakikat deerini korumaktadr. Hastalk aklamalar kadar, iyiletirme yntemlerinde de, bir sreklilik olduu
tespit edilmektedir. rnein, Ali Haydar Bayat, Anadoluda gz hastalklarna kar gelitirilen tedavileri
deerlendirdii bir makalesinde, yle demektedir: Tedavi amacyla hemen tamamnn Hititler tarafndan
kullanldn bildiimiz Anadolu florasnn, gnmzde de aynen benimsendii, derlemelerden
anlalmaktadr (Bayat 1992: 57). Tartmaya, modern tp ve eczaclk dnda kalan iyiletirici bitki
bilgisinin, Anadoluda kalan en rgtl kolu olan attarlarn, kk atlyelerinde merhem, erbet, iksir vb
yapmalaryla, modern eczaclk ile attarlar arasnda bir halka gibi duran ispeniyarlarn ve eczacl bugnk
yasal konumuna tayan snrlarn nasl koyulduunun ksa bir tanmlamasyla girilecektir.

Attar, ispeniyar ve eczac

Attarlar
la yapmnda kullanlan bitki, maden ve hayvani kkenli malzemeleri satan esnafa, attar ad verilir
(Grson vd.2005:191-194). Eczaneler faaliyete geene, yani 19. yzyla kadar, Anadoluda ve stanbulda
attar esnaf, kent halk iin ila hammaddelerini tedarik ediyor, ila karmlar hazrlyor ve darifalara drog
temin ediyordu. Ot toplayp, kurutup, bunlardan ila yapan esnafn, Romallar dneminde dahi resmi olarak
almakta olduu belirtilmektedir (ibid: 191). Bizans dneminde attarlar arasnda bir uzmanlama vard.
Bylece, ila hazrlanmasnda kullanlan drog ve baharat satan attarlar Ayasofya kilisesinin yaknndaki bir
sokakta, kokulu drog ve boyar madde satanlarsa, Sultanahmet Meydan civarnda bulunabiliyordu (ibid.).
Attar dkkanlarnn n ksmnda sat yaplrken, arkada bir depo ve imalathane olurdu. Evliya
elebiye gre, 17. yy attarlar ila yaplan otlar toplar, kurutur, macun, urup, merhem ya da hap eklinde
hazrlarlard. Hekimler de, attarlara belli reeteleri hazrlatrd (Dramur Btn 1984: 51). Attarlar, 19 yy.da da,
basur ve mshil hap, pehlivan yaks, yara ve romatizma merhemi gibi terkipleri kendi usllerine gre
hazrlayp, satyordu (Baytop 1995: 49). Kentlerde dkkanlar olan attarlarn, Anadolunun farkl
kltrlerindeki tp geleneklerinde de yeri vard ve kylerden toplanan ifal otlar, dkkanlarnda satarlard.

Dersim blgesindeki Nazmiye ilesine bal Hakis kynde ve Tunceli Merkezde yaptmz szl
grmelerde, bu bilgi verilmitir (Metin Kahraman ve Kzlca Yrr tarafndan, 2012 Temmuz aynda,
Kamer Sariek ve Mehmet Mente ile yaplan grmeler). Hatta, grmeyi gerekletirdiimiz Kamer
Sariekin verdii bilgiye gre, gnmzde halen, Kadky arsnda, Tuncelinin Nazmiye ilesine bal
Hakis kynden toplanan ifal bitkileri satan, Nazmiyeli bir attar bulunmaktadr.
speniyarlar
Nuran Yldrm, ispeniyar kavramn yle aklyor: Osmanl tbbnda ilk kez Hekimba Salih bin
Nasrullah (. 1669), Akrabadin adl farmakopesinde, ila sanat ile uraan meslek erbabna ispeyar
adn vermi ve bu meslei tanmlamtr. speyar, talyanca spezzere szcnn Trke okunuudur.
Bu szck sonralar ispeniyar eklinde dilimize yerlemitir (Yldrm 2010: 274).
Anlald kadaryla, 19. Yzylda ispeniyar terimi, eczac terimiyle eanlaml kullanlyordu. Afife
Matn, Yirminci Yzyl Banda Trkiyede Eczaclk retiminde Kullanlm Bir Kitap: Fenni
speniyari balkl makalesinde verdii detaylara baklrsa, yaynlanan ilk Osmanlca eczaclk kitabnda,
eczac ve ispeniyar terimlerinin her ikisi de, eanlaml olarak, kullanlmt. Bylece, rnein kitabn
yirmi birinci sayfasnda, eczaclk terimi kullanlyor, ama kitabn balnda bu meslein ismi, ispeniyari
olarak geiyordu (Mat 2010: 108).
Bu metinde de, ispeniyar ve eczac, eanlaml olarak kullanlmtr. Anlald kadaryla, modern
eczacln lkemizde yaygnlamaya balad dnemde, henz ila retiminden tamamen soyutlanmam bir
durumda olan, zamann eczaclarna, ispeniyar deniyordu. Bunlar, attarlarn aksine, yurtdndan gelen,
fabrikalarda retilmi ilalar satyor, yine yurtd kkenli ila etken maddeleriyle, yerli olarak bulunabilen
droglar birletirerek, ila kodekslerine uygun ilalar retiyor ve dkkanlarnda basit preparatlar (tonik,
merhem vb) hazrlayabiliyorlard.
Afife Matn makalesinde deerlendirdii Fenni speniyari kitabna gre, bir eczacnn
uygulamay bilmesi gereken, temel eczaclk ilemleri unlard: 1) Mekanik bir ilem yardmyla
gerekletirilen suyunu skma, aktarma, szme, toz haline getirme, eleme; 2) Istma veya soutma yardmyla
yaplan kavurma, kmrletirme, kl haline getirme, kireletirme, buharlatrma, eritme, katlatrma,
sterilizasyon ilemleri, ampullerin hazrlan; 3) Bir sv iinde fiziksel bir ilem yardmyla gerekletirilen
znme, yani maserasyon, enfzyon, dekoksiyon, perkolasyon ilemleri ile damtma ve uurma; 4)
Mayalanma; 5) arlklar ve lleri kullanma (ibid.)

Fenni ispeniyari kitabna gre, bir ispeniyarn mesleki donanmnn bir paras olarak uygulamay
bilmesi gereken ilemler, attarla kyaslandnda, ok daha youn ekilde alet kullanm iermekte ve
teknolojik donanm gerektirmektedir. Daha fazla kategorik bilgiye hakim olmay, karmaklaan teknolojik
donanma hkmetmeyi gerektiren mesleki deiim, usta-rak sistemiyle ileyen attarln yerini almaya
namzet fenni ispeniyarilii de, modern okul sisteminin iine sokacakt.
1841de Mektebi Tbbiyede ilk eczaclk snfnn almasyla, modern anlamda eczaclk kurumu
yerellemeye balad. 3 sene sren bu eitimle, ordularda ve asker hastanelerinde eczaclk yapacak kadrolar
yetitirilirken, 1875 ylnda da, Mlkiyenin Kadrgadaki konanda, sivil eczac yetitiren bir ube ald
(nver 1952: 8). .
Eczacln yasal erevesi iziliyor
Modern eczaclk eitiminin verilmesiyle beraber, ila retimini eczaclarn tekeline sokan yasal
dzenlemeler de gerekletirilmitir. Bylece, 1883, 1884 ve 1885de nizamnameler karlarak, attarlarn ila
retimi kontrol altna alnmaya alld (ibid.).
1861 ylnda yaynlanan Eczaclk Nizamnamesiyle, toptan ecza satan ecza depolaryla, attar ve
kklerin, etkisi gl ilalar perakende satmas yasakland. Nuran Yldrm, 1861 ylnda yrrle giren
dzenlemeyle ilgili, u bilgileri vermektedir: ubat 1861 (22 Receb 1277) tarihinde yrrle giren Beledi
speniyarlk Sanatnn crasna Dair Nizamnamenin 1. maddesine gre, Mekteb-i Tbbiye-i ahaneden
veya Avrupa okullarndan eczaclk diplomas olmayan, yahut Mekteb-i Tbbiye-i ahane tarafndan verilmi
ruhsat olmayanlarn, eczac dkkn ama, ila yapma ve ila satma yetkisi yoktu (Yldrm, 2010: 273283). Bu Nizamnameyi, 7 Mays 1885 ylnda kan ve attarlar ile eczaclarn faaliyet alanlarnn snrlarn
daha net tanmlayan, Ecza Ticareti Hakknda Nizamname takip etti. Bu dzenlemeye gre, Nizamname
tarihinden nce attarlk yapanlar mesleklerini srdrebilmek iin yeniden ruhsat almaya mecbur oldu. Az
miktarda tbbi ecza satmalar, reete yapmalar, maaza ve dkknlar ile bunlara bitiik yerlerde eczane
amalar yasakland (ibid: 278).
Nuran Yldrmn bu makalesinde arivden vaka rnekleriyle gsterdii gibi, tm tefti ve cezalara
ramen, attarlar yeni karlan yasalara direndi. Modern yntemlerle alan, diplomal eczaclarla, geleneksel
ila reticileri arasnda ciddi bir atma ba gsterdi. Ancak, eczaclarn arkasnda yasann ve devletin gc
vard, oysa attarlarn halkn gvenini ummaktan baka aresi yoktu.
Hkmetin geleneksel ila reticileri stnde basky artrmasn isteyen stanbul Eczaclk Cemiyeti,
attarlarn nizamnamelere uymamas ve halka zehirli ilalar satmasn temel bir mesele olarak
vurgulamaktayd. rn.stanbul Eczaclk Cemiyetinin 1897 yl toplant kaytlarna geen, attarlarn ila ve

hammaddeyi halka denetimsiz satmas sonucu meydana gelen lm ve zehirlenme vaka raporlarna, Dramur
Btn tezinde yer vermitir (Dramur Btn 1984: 52). Prof. Dr.Turhan Baytop da, daha 16. yyda bilgisiz
attarlarn yanl ila satmasyla ilgili ikayetlere rastlandn, attarlarn sanotu gibi ldrc zehirleri, afyon
ve esrar gibi uyuturucu maddeleri ve barut gibi patlayclar kontrolszce satmasnn sorun oluturduunu
aktarmaktadr (Baytop 1997: 78).
19. yyda, (mslman halkn attarlar tercih etmesi gibi nedenlerle de), eczaclar ve attarlar arasnda
byk bir rekabet ve gerilim olutuuna deinen Baytop, 1884 tarihli nizamnameyle, satabilecekleri
snrlanan attar ve kklerin, 1. Dnya Sava esnasnda belediye ve salk mdrlnn kontrollerinin
sklamasyla, ila ticaretinden tamamen uzaklatklarn, Msr arsnn tamamen bir baharat pazarna
dntn belirtmektedir (ibid: 81). Prof. Dr. Sheyl nver de, Hekimlik ve Eczaclk Tarihi Hakknda
balkl eserinde, 19. yy sonlarnda hristiyan eczahane sahiplerinin Msr ars esnafnn dkkanlarn
kapattrmaya altn, ancak bu giriimde baarl olamadklarn kaydediyor (nver 1952:12).
Gnmzde yasal durum
Yasal dzenlemelerin istikrarl ekilde, attarlar aleyhine ve eczaclarn alann geniletir ekilde deimesiyle
kendini gsteren, attar-eczac mcadelesi, gnmzde de devam etmektedir. 14.5.1928 ylnda kan, 1262
sayl, speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanunu, doktor reetesiyle veya reetesiz satlan tm ilalarn
ancak eczanelerde satlabileceini hkme balarken, eitli sabunlar, ila snfna girmeyen ve kimyevi madde
iermeyen salk amal gdalar ve zehirli madde iermeyen kozmetik rnleri, tbbi mstahzar saymyordu.
Bylece, attarlarda satlan herbal karmlardan, uucu yalara, macunlardan, iksirlere kadar bir dizi rn,
Salk Bakanlnn denetim alan dnda braklyor ve bunlarn sorumluluu Tarm Bakanlna kalyordu.
Salk Bakanl, 1985 ylnda kard, 5777 sayl Aktarlar, Baharatlar ve Benzeri Dkkanlar ile ilgili
genelgeyle, aktarln snrlarn izerek, bu dkkanlarda satlmas yasaklanan bitkilerin listesini belirledi.
Ayrca, genelgede, aktarlarn deiik hastalklara kar bitki, bitkisel karm, bitkisel rn tavsiye etmesi ve
hazrlamasnn yasak olduu da belirtilmiti. Bylece, attarlarda satlan rnlerin zerinde, herhangi bir
hastalk endikasyonu belirtilmesi de, yasaklanmt. Daha sonra, Mays 2004de yrrle giren, 5179
numaral "Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hkmnde Kararnamenin
Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun" ile, bitki kkenli ilalarn ruhsatlandrlmas, Tarm ve Ky leri
Bakanl'ndan, Salk Bakanl'na devredildi. 6 Ekim 2010 ylnda karlan, Geleneksel Bitkisel Tbbi
rnler Ynetmelii ile, nsan saln koruyucu, tedavi edici etkileri olan ve geleneksel kullanma sahip
tbbi bitkilerden hazrlanan bitkisel tbbi rnlerin ve bitkisel preparatlarn ruhsatn vermek, etkililik,
gvenlilik ve kalitesi ile ilgili uyulmas gereken usul ve esaslar belirlemek grevi, Salk Bakanlnnd. Bu
tip rnlerin endstriyel olarak retilmesi veya ithal edilmesi konusundaki ruhsatlar, Salk Bakanl
tarafndan verilecek olsa da, takviye edici nitelikte gdalar ve kozmetik rnler, bu ynetmeliin dnda
tutuluyor, yani bunlar yine, Tarm Bakanlnn sorumluluunda kalyordu. Fakat, 2012 ylnda, 1985 ylnda

10

kan, attarlarda satlabilecek iyiletirici bitkileri kstlayan genelge yeniden dzenlendi. 17 Mays 2012de
kan, 6197 sayl Eczaclar ve Eczaneler Hakknda Kanun ile, zayflama, baklk sisteminin
kuvvetlendirilmesi, antidepresan ve cinsel fonksiyonlarda etkili olabilen birok bitki, tbbi bitki kapsamna
alnarak, aktarlarda satlmasna yasak konuldu. 2012de, Tarm Bakanlndan, gda takviyesi balyla
ruhsat alm 14 rn toplatld, attarlarda satlmas yasaklanan ifal bitkilerin listesi geniletildi ve en
nemlisi, tbbi bitki ve tbbi rnlerin, artk eczanelerde satlmasn ngren bir yasa maddesi eklendi.
Gnmzde, attar dkkanlarnda eitli baharatlarn, sala, bal, pekmez gibi kk retime dayal
rnlerin yan sra, snai retimine geilmi bitki suyu ve ya karmlar, hafif etkili, tedavi amal bitkisel
droglar ve sal koruyucu rnler (zayflatc, imanlatc, itah ac, mideyi koruyucu ya da solunum
yollarn rahatlatc vb) satlmaktadr. Baytopa gre, gnmzde attarlar ancak baharat-tohumcu olarak i
grmektedir. Ancak, ince attar ad verilen ve tedavide kullanlan droglar bulunduran attarlarda,1983
ylndastanbulda yaplan bir sayma gre,200 kadar bitkisel, 50 kadar hayvansal drog vard
(Baytop1997:82). Genellikle, attarlarda bir imalat blm bulunmamaktadr, kiiye ynelik hizmet, ancak
kurutulmu bitkilerin kartrlarak, eitli aylarn hazrlanmas ya da byk apl retilmi karmlarn
kullanmna ilikin danmanlk verilmesiyle snrl kalmaktadr. Bitkisel droglar ve biyofarma endstrisinin
dnda kalan tedavi yntemlerine ilgi artsa da, lkemizdeki attarlarn drog hazrlama ve tedavide inisiyatif
almaya ynelik bir eilim gsterdii sylenemez. Hkmetin, Avrupa Birliine uyum almalar
erevesinde, rnein bitkisel kaynaklarn geleneksel tpta pratik kullanm usulleri balkl, sertifikal
eitim programlar atna dair haberler yaynlanmakta (Sezen 2004: 6) ve Aktarlar Dernei, Tm Aktarlar
ve Baharatlar Dernei gibi kurumlar, zaman zaman attarlara eitim verilmesi ynnde almalara
girdiklerini belirtmektedir (Pehlivan 2012: 4). Ancak, belki de binlerce yllk bilgi aktarm yollarnn
farkllndan tr, attarln modern bir eitim erevesinin oluturulduundan sz etmek mmkn deildir.
Konyada, 23 attar arasnda yaplan bir almaya gre, attarlarn byk ounluu, iini ailesinden
devralarak srdrmektedir. Bu gruptan attarlarn, adeta bir usta-rak ilikisi iinde, meslei babalarndan
rendii dnlebilir. Daha az sayda bir grup, ie bir ustann yannda eitim alarak girdiini belirtmitir.
Katlmclarn ou, ilerini bir hekimle koordineli olarak srdrmeyi tercih edeceklerini aklamtr. Buna
ramen, katlmclarn kendilerinden en ok kanser nedeniyle ila talep edildiini belirtmeleri, halkn attarlara
ar hastalklarda dahi gvendiini ve sadece koruyucu deil, tedavi edici ilalar da attarlarda aradn
gstermektedir (Okka 2008: 1611).
Ankarada, 49 attar arasnda yaplan bir almaya greyse, Ankaradaki attarlarn ancak %23,1i, bu
meslei babasndan devralarak, devam ettirmektedir (Grson vd. 2005: 193). Anket almasna gre,
grlen attarlarn %41i lise, %33 niversite mezunudur, yani ounluk grubu, ocukluktan itibaren
tamamen bu meslei uygulamak iin yetitirilmemitir. Yine de, grlen attarlarn %77si, kendi bilgilerine

11

ve elindeki kitaplara dayanarak, kendi karmlarn yaptn ve iyiletirme amal formlleri olduunu
sylemitir. Ankaradaki attarlarn belirttiine gre, onlardan en fazla u sorunlar iin ila istenmektedir:
Soguk algnl ve st solunum yolu enfeksiyonlar, sindirim sistemi, barsak ve mide rahatszlklar,
kanszlk, kolesterol, kanser, bbrek ve idrar yollar rahatszlklar, kalp, damar, cilt, karacier, sedef, eker
hastalklar tedavisinde veya genleme, zinde kalma, zayflama amacyla kullanlan droglar (ibid: 198).
Trk Tabipleri Birliinin Ekim 2012de yaynlad, Bitkisel rnler ve Salk, Bilimsel ereve
ve Etik Asndan Yaklam Raporunda (TTB Yaynlar 2012: 11) alntlanan, 18 ya altndaki 120 kanser
hastasnn katlmyla yaplan bir anket almasnda, hastalarn %73, 3, tedavi iin bitkisel rnlere
bavurduunu belirtmitir (Koral vd. 2012: 335-44). Ayn raporda yer verilen ve Bursadaki bir niversite
hastanesinin pediyatri blmnde yrtlen baka bir aratrmaya gre, bu hastaneye bavuran 10 annenin
4, kronik bir hastal olan ocuunun sal iin ifal bitkisel rnler kullanmaktadr (zyazcolu vd.
2012: 19-27). Makalede belirtildiine gre, anneler, bitkisel ifalarn yan sra, hocalara bavurmak (nefesdua), ocua zel masajlar ve zel beslenme rejimleri uygulamak gibi areleri, modern tbbn yan sra,
kullanyor ve hocalardan, bitkilerden faydalanmay, bir eliki olarak grmyordu. Yukardaki tartmada da
deinildii gibi, pratik uygulamadan alnan bu rnekler de, insanlarn modern tbbn yan sra varln
srdren ifa bulma yntemlerini bir kenara atmadn gstermektedir. yle grnyor ki, insanlarn
yaamnda, modern tbbn izdii bilimsel olan-hurafe olan snrlar, bu keskinlikte, yoktur.
Modern tp ve eczaclk karsnda alanlarn geniletmek gibi bir aba gzlemlenmese de, attarlar, kendi
iyiletirme ve ila yapma bilgileri konusunda, belli bir kendine gven sergilemektedir. yiletirme amal
kullanlan bitkilerin sadece eczanelerde satlmas gerektii yolundaki tartmalarn ve nerilen yasal
dzenlemelerin karsnda, attarlar kendi yeteneklerini savunmakta ve doktorlarn, eczaclarn bilgisiyle yeri
doldurulamayacak bir birikimleri olduunu sylemektedir. Bir gazete haberinde, Sleyman Dadan isimli bir
attarn u szlerine yer verilmi: Eczaclar sknca alternatif tbba bask yapyorlar. En kral eczac
gstereceim bitkileri tanmaz ve zelliklerini bilmez. Zaten bilse bu ii brakrm. Alternatif tp 1200 yldr
var. Biz usta-rak ilikisiyle yetitik. Eczanelerde benzer doal rnleri satyor. Eczaclar da grip olan
hastaya benzer rnleri verip gnderiyor. Kantaron halk dilinde kl otu olarak bilinir. Osmanlda
savalarda yaralanan askerler kantaronla tedavi edilirdi. Kimyasal ilalarla lser, gastrit ve reflnn nne
geemiyorlar. Ancak zel bir karm olan kudret naryla 21 gnde bu hastalklar iyi ediyoruz. Bu zihniyet
aktarlarn atas Lokman Hekimi de yasaklard (Akgngr 2012: 3). Ayn gazete haberine gre, 32 yldr
attarl yapan Mahmut Yldrm unlar sylyor: Biz bu bitkileri satmazsak halk gidip da, tarla ve baheden
toplayp kulaktan dolma yntemlerle bunlar kullanacak. Bu daha byk tehlike douracak. nsanlarn ifal
bitki kullanmasnn nne geemezsiniz. Aktarlarda satlan kapsl ve draje rnler Tarm Bakanlndan
ruhsatldr. ok geni bitki trnden bahsediliyor. Yaknda adaay ve hlamuru da sattrmayacaklar. Bizdeki

12

birok bitki ve takviyeyi doktorlar hastalarna yazyor. Biz karm ve tavsiye yapmyoruz. Doktor ve eczac
kadar tecrbemiz var. Bizlere gelip hangi bitki neye yarar diye soran bir ok doktor var. (ibid.)
Sadece attarlarn ikayeti olduu eczaclar deil, yeni tp ve ila teknolojilerine yatrm yapan
piyasa aktrleri de, bu teknolojilerle sunulan zmlerin dnda bir alan aan, bu zmlerin i mantn,
neden-sonu balantsn benimsemeyen seeneklere tahammlszdr. Modern ila piyasasnn zm ve
yntemlerini sorgulamadan, bu piyasann bir kesinde var olmaya alan attarlara dahi, burada tahamml
edilememektedir.
Sonu
Kresel ekonomik ileyiin tekelleme eilimi, insanlarn salkla ilgili yerel bilgi ve inanlarn srarla
korumalarna nasl cevap veriyor? nsanlar, salk ve hastalkla ilgili dncelerinde, yeni areleri eskilerinin
yanna ekleyip, ok paral, zengin bir eitlilii olan, yerel kltrlerin etkisinin ar bast eilimler
sergiliyorsa, kresel ila piyasas ve eczac birlikleri nasl taktik gelitiriyor? Bu sorular, ilgintir ve
cevaplarnn aranmasnn pratik faydalar olacaktr.
Attarlar, ispeniyarlar, eczaclar ve kresel ila irketlerinin sentetik ya da bitkisel rnlerini piyasaya
sren ila depolar, nasl bir iliki hattnda i gryor? Bu iliki hattnn tarihsel aknda, hangi aktrler
nerelere itildi, kim kald ve kim gitti? Bu sorulara, nedenlere de deinerek, verdiimiz cevabn zeti udur:
1) lkemizde eczaclar, attarlara kar olduka saldrgan davranmtr ve devletin salk konusundaki
denetimini artrmasna paralel olarak, attarlar ila piyasasndan silecek yasal dzenlemelerin
karlmasn talep etmi, attarlarn faaliyet alanlarnn snrlarn daraltmak iin uramtr. Ancak,
kendinden baka herhangi bir iyiletirme sisteminin var olma hakk olmadna, denetlenebilir ve
gvenilir tek iyiletirme ynteminin modern tp ve eczaclk olduuna mutlak inancna ve yasal
dzenlemelerin desteine ramen, eczaclar halkn hastalk zamannda attarlardan da ifa aramasn
engelleyememitir. Eczaclar ve attarlar arasndaki gerilimli ilikide, eczaclar saldrgandr ve attarlar
savunmadadr, ama attarlar varln srdrmektedir. Gnmzde, insanlar hastalk halinde attara
gidip, belirtilerini tarif ederek, eitli karmlar yaptrmaktadr.
speniyarlar, lkemizin erken dnem eczaclardr. Onlar, kk laboratuarnda eitli preparatlar
reten, basit ila retimi teknolojilerine sahip, ancak kitlesel retim emasn kk lekte
uygulayan uzmanlard. Bir ara halka gibi dnebileceimiz, bu eski tip eczaclar, ila ieriini bilen
ve danmanlk hizmeti veren, byk ila irketlerinin rnlerini pazarlama grevini stlenen
eczaclar tarafndan, tarih sahnesinden tamamen silindi. Attarlarn ve bitkisel ifalarn, genetik
bilginin analizine dayal, youn teknoloji rn ilalarn yan sra, hala varln srdrmesi ve
halkn hastalklarda bavurduu bir are alan olarak grlmesi, kresel ila piyasasnn rnlerinin

13

anonim, yabanc ve kontrol edilemez ekilde alglanmasyla da ilgilidir. Burada, 1) youn teknolojiye
dayal uzman bilgisiyle, kltrlerin yaam deneyiminden gelen, anlalabilir bilgi; youn teknolojiye
dayal retimle, gndelik hayatn iinde gelitirilen retim biimleri, youn sermaye birikimiyle
retilen rnler ile kltrel bilgiye dayanlarak retilen rnler arasndaki gerilim, kendini ila
sektrnde yeniden gstermektedir.
Gerilimin sonucu olarak ve bu alandan yola karak, u genellemeyi yapabiliriz: Yerel olann, youn
teknoloji rn olan yok etmek gibi bir mcadelesi yoktur. Youn teknoloji ve sermaye yatrm
ieren srelerin aktrleri, yerel retim srelerini yok etmek iin, mcadele vermektedir. Yerel ve
kltrel bilgi birikimine dayal olan, insanlar tarafndan kullanlmaya devam etmektedir. Bu
mcadelede, youn teknoloji rnlerini, yerel ve kltrel birikime dayal rnlerin yerine kullanma
sokmak iin, onun zelliklerini taklit etme stratejisi, yani daha kiiye zel, daha az standart ve
anonim olduu iddia edilen rnler piyasaya srmek, bir stratejidir. rnein, kiiye zel, genetik
yapya uygun ila retimi, bu erevede dnlebilir. Ancak, genetik bilgiye dayal kiisel ila, daha
fazla teknoloji, ila retimi srecinde daha da az bireysel kontrol, daha fazla uzmanlama ve daha
fazla kresel, tekelci retim sreleri ierir ve bu nedenle, sonucunu deil, kltrn dnrsek,
hi de kiisel deildir.
Dkkanna gelen hastaya dokunarak, sesini dinleyerek ona karmlar hazrlayan attar; dedesinden ve
nenesinden rendii, kendini bir paras olarak grd topran suyundan, hayvanndan ve bitkisinden
merhem, ay yapan lokman hekim tehlikeli midir? Bu lokman hekimlerin torunlar, dedelerinin ve
nenelerinin, hastaya vermeden nce, rettikleri her ilatan bir para denediklerini, atalarndan ve analarndan
aktarlan tarifleri nce kedilerin, ineklerin stnde denediklerini, otlar ancak belli mevsimlerde ve gnn
belli zamanlarnda, ok belirli yerlerden toplayarak, ilata kullanlan baln arsn bile zel yetitirerek
kullandn anlatyor. Bu insanlarn meslek etii olmad, cehaletle hareket ettii sylenebilir mi? Yoksa, hi
bilmedii topraklarda yaayan, hi grmedii insanlarn, hi hesaba katmad yaam koullarnda kapld
hastalklara srekli yeni formller reten devasa ila tekelleri mi sala zararl ve tehlikelidir? Her iki
sistemin bir arada var olduu bir dnyada yayor olmamz, bize insanlarn salk alannda sunulan
seenekleri nasl kulland, yani kendi algladklar haliyle gereksinimleri hakknda ne syler? nsanlarn,
artan bilgi ve teknoloji birikimine ramen, attar ve ot toplayclardan vazgemediini, zellikle kanser gibi
ar ila tedavisi gerektiren hastalklarda, modern tp yntemlerinin yan sra, attarlara bavurduklarn
gryoruz. Bu tercihi, sadece bilgisizlik, fakirlik ya da hurafelere ballkla aklamak, konuya nyargl
yaklamak olacaktr. la tketiminde seimlerin teknoloji geliimine paralel, dorusal bir izgi izlemediini,
kiilerin salk sorunlarna zm ararken, gemite kald dnlen iyiletirme yntemlerini
canlandrabildiini ve hatta, yeni hastalklara, buralardan cevap arayabildiini syleyebiliriz.

14

Kaynaklar
1) Altnta Ayten , Doan Hanzade (2001), "Osmanl'da Esnaf Tabip ve Ahilik Tekilat ile likisi",
Trk Dnyas Aratrmalar, Say 132: 125-141.
2) Bayat, Ali Haydar (1992), "Anadolu Tbbi Folklorunda Gz Hastalklar", IV. Milletleraras Trk
Halk Kltr Kongresi Bildirileri, Cilt IV: 43- 58
3) Baytop, Turhan (1985), Trk Eczaclk Tarihi, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar
4) Baytop, Turhan (1995), Eczahaneden Eczaneye, Trkiyede Eczaneler ve Eczaclar, stanbul: Bayer
5) Baytop, Turhan (1997), Laboratuvardan Fabrikaya, Trkiyede la Sanayi 1833-1954, stanbul:
Bayer
6) Dramur Btn, Rengin (1984), 1838-1908 yllarnda Osmanllarda Eczaclk ve Deontolojisi, ..
Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji Birimi, Doktora Tezi
7) Erginz ahinba, Gaye (1999), Hititlerde Anatomi ve Tp, stanbul: Istanbul niversitesi Yaynlar
8) Faroqhi, Suraiya (2004), The Ottoman Empire and The World Around it, New York: I.B. Tauris
9) Grson O., zelikay G., Asil E., 2005, Ankaradaki Aktarlk Uygulamalar zerine Bir alma,
Turkiye Klinikleri J. Med Ethics, 13:191-194
10) Kahraman, Metin ve Kemal (2010), ahmaran, Berlin: Lizge Yaynlar
11) Koral Y., Demirkaya M., Sevinir B. (2012), Use of Complementary and Alternative Medicine in
Children with Cancer: Effect on survival, Pediatr. Hematol. Oncol., 29 (4): 335-44, iinde: Bitkisel
rnler ve Salk, Bilimsel ereve ve Etik Asndan Yaklam Trk Tabipler Birlii Yaynlar
(2012): 11-12
12) Mat, A., 2010, Yirminci Yzyl Banda Trkiyede Eczaclk retiminde Kullanlm Bir Kitap:
Fenni speniyari, IX. Trk Eczaclk Tarihi Toplants Bildirileri: 104-112
13) Okka, Berrin (2008), Konya lindeki Attarlarn Kiisel ve Mesleki zellikleri, I. Uluslararas Tp
Tarihi Kongresi Bildirileri, Cilt II: 112-118
14) ztrk, N. (2002), Ahilik Tekilat ve Gnmz Ekonomisi, alma Hayat ve Ahlak Asndan
Deerlendirilmesi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 7: 43-56
15) zyazcolu N. Ogur P., Tanrverdi G., Vural P. (2012), Use of Complementary and Alternative
Medicine and the Anxiety Levels of Mothers of Children with Chronic Diseases, Jpn J Nurs. Sci.,
9(1): 19-27
16) Pehlivan, ( 6.4.2012), Eczaclar Aktarlara Kar, Vatan Gazetesi: 4
17) Sezen, ., 12.9.2004, Aktarlar da, Eczaclar gibi Okullu Oluyor, Zaman Gazetesi: 6
18) Tambiah, Stanley J. (2002), By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam, Ankara: Dost Kitabevi
19) Trk Tabipler Birlii (2012), Bitkisel rnler ve Salk-Bilimsel ereve ve Etik Asndan
Yaklam, Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar

15

20) nal, Ahmet (1980), Hitit Tbbnn Anahatlar, Belleten, Cilt XLIV (175): 475-497
21) nver, Sheyl (1952), Osmanl Trklerinde Hekimlik ve Eczaclk Tarihi Hakknda, stanbul:
Hsntabiat Basmevi
22) Yldrm, Nuran (2010), Osmanl Eczaclnn Gelime Srecinde la Hazrlayp Satan Esnaf ve
Salklar, Osmanl Bilimi Aratrmalar, XI (1-2): 273-283
nternet Kaynaklar:
Erginz ahinba, G., 2011, Hititlerde Anatomi ve Tp, e-metin, http://www.bilimtarihi.org/emetinler002.htm, eriim: 12.9.2012
Metin Kahraman ve Kzlca Yrr tarafndan yaplan grmeler:
Mehmet Mente, Tunceli Merkez, Ocak 2012
Rza iek, Slij Ky, Temmuz 2012
Kamer Sariek, Hakis ky, Austos 2012

--0+++

16