ZGR

NVERSTE

zgr niversite Kitapl: 92

Kitabn Orjinal smi

Islam de marche
L 'autre revolution conservatrice

Maki Basn Yayn

Yayma Hazrlayan
smet Erdoan

Kapak Tasarm
Mustafa Kemal Tutkun
Redaksiyon:
Haydar etinba

1.

Basm

Maki Basn Yayn Mays 20 ll

Maki Bas. Yay. Ltd. ti.
Meneke 2 Sokak 16/8 Kzlay-ANKARA
Tel: (0312) 418 32 41 Fax: (0312) 418 32 87
e-mail:ozguruniversite@ozguruniversite. org
stanbul Temsilcilii
Kumbarac Yokuu 57/3 Tnel Beyolu-stanbul

Tel: (0212) 292 77 40 Fax: (0212) 249 12 92

e-mail:istanbul@ozguruniversite.org
Basm

Yeri

Cantekin Mat. Yay. Ltd. ti. Tel: (0312) 384 34 35

www.ozguruniversite.org
www.ozguruniversiteki tapligi.com
ISBN: 978-975-8449-75-0

Piyasa islam
slam suretinde neoliberalizm

Patrick Haenni

eviri: Levent nsald

1.

Basm Mays

20 ll

indekiler

nsz (Levent nsald) ................................................................... 7

Giri ..............................................................................................

15

1. Blm
slamcl amak. ................................................................... 25
Terk edilen

militanclk.................................................................. 26

Deien dsel ............................................................................... 30

Fani dnyaya dn ...................................................~ .................. 35

Mslman edebini tketmek ......................................................... 41
Son moda vaiz a ........................................................................ 47

2. Blm
Piyasa destekli dinsellik. ...................................................... 57
Kitle kltryle eklemlenerek ........................................................ 58
Seleflik,

business ve burjuva hicreti ............................................... 64

bir kimlik ............................................................................ 66
Etik: Dk younluklu politika ................................................... 71
ifreli

Muslim pride: Mslman olmann onuru ..................................... 76

3. Blm
Piyasa islam' nn kltrel sava (Kulturkampf) ....... 81
Burjuva olmann

gerei

olarak. ..................................................... 82

Refah teolojisi ................................................................................ 85

Mslman kaderciliine son vermek.............................................. 90
Yeni iletme topyas ..................................................................... 94

4. Blm
Sosyal devletin kuyusunu kazanlar .. .............................. lll
Projeler islam ............................................................................. 111
Yapsal

uyum ideolojisi ................................................................ 117

Dindarlar uzlas. ........................................................................ l21

Sonu
Fazilet ekseni ............................................................................... 129

nsz

P. Haenni yeni bir slamiama dalgasnn (reislamisation)

Mslman dnyay (Marip lkelerinden Gneydou
Asya'ya kadar) etkisi altna aldn ancak bu srecin geleneksel slamclk hareketlerinin tekdze kalplarndan
nemli lde farkllklar gsterdiini ifade ederek balyor
deerlendirmelerine. Uzun yllar Kahire'de yaam svire
li politolog, homojen bir yap gstermeyen ve bata Msr,
Trkiye ve Endonezya'da gzlemlenen bu yeni slamiama
srecinde radikal (teokratik bir dzen kurulmas) sistem
d (Emperyalizm ve Siyonizm' e kar mcadele) ve siyaset
odakl (devlet aygtn ele geirme) retoriin terk edildii-

nsz

nin ve buna mteakip dinselin zellikle birey veya cemaat

zerinden yaplan yeni okumalarn n plana karldnn
altn iziyor.
Aslnda bu "yeni okumalar," "lmllamalar" bir anlamda
gszln/aresizliin itirafdr. Kreselleen

tek kutuplu

bir dnyada radikal bir siyasal slam projesinin olanakszl

nn anlalmasdr. Ancak bu herhangi bir "seklerleme"
veya "dinselden k" da deildir. Zira birey veya cemaatten
hareketle btn toplumun "muhafazakarlatrlmas" temel
hedef olarak yerinde durmaktadr. Yazar iin bu hareketin
snfsal karakteri ok aktr. "Ekonomik baar," "giriimci
lik'' ve "zenginleme" gibi kavramlarn weberyen tarzda bir
slami okumasnn yaplmas (yazar bu elemeyi aka yapmaktadr), dinsel referans ve eilimleri okak olan bir burjuvazinin douu ve geliimiyle e zamanl gereklemitir.

P. Haenni' e gre, hareket iki ana eksen

etrafnda ekil

lenmektedir: Bireysel geliim ve da alma. Bu iki kavramn

zellikle ekonomi arlkl yorumlar Amerikal Evanjelistlerin zenginlik ve seilmi olma (Tanr tarafndan) "durumlaryla'' nemli lde benzerlikler gstermektedir. Tanr
fgr bu noktada bambaka bir hale brnr. rnek olarak, Selefi slam anlayndaki ceza kesen, acmasz, alan,
sert Tanr fgr yerini seven, affeden ve zellikle bu "fani"
dnyadaki baar ve zenginlik "yklerini" tasvip eden Tanr
anlayna brakr. Bir dizi semamik "oyun" sonucunda cihat,
kurtulu gibi geleneksel slam' n baat mcadele kavramlar,
birey zerinden ve ahlaki perspektiften yeniden yorumlanr.
rfan, fazilet-erdem, hakkaniyet, adalet gibi kavramlar kapitalist bir toplumda, kapitalist snf ilikileri iinde, kapitalist bir birikim pei~de koan her mminin hem kendisini
"fazla'' kaybetmemesinin hem de e zamanl olarak etkile-

piyasa islam

im halinde olduu d dnyay kendisine benzetmesinin

(muhafazakarlatrmasnn) aralar

haline gelir.

"Erdemli" iadam fgr bu noktada ok nemlidir,

zira "erdemli" kapitalizmi kuracak olan odur. Bu "erdem''
hareketinin k noktas ise doal olarak pazardr. Bu ba
lamda geleneksel siyasal slam'n merkezi ve hiyerarik rgtlenme ekillerine. kukuyla yaklalmas anlalr bir tutumdur. "Sivil toplum" retoriiyle desteklenen bu pazar fetiizmi
popler kltrn szde apolitik aralar vastasyla "mcadelenin" (hem bireysel hem de toplumsal anlamda) "kazan
lacana'' inanr. slami referansl internet sitelerinden, televizyon kanallarndan, gazetelerden, slami modaya, oradan
slami maaza ve markalara, mcadelenin daimi alan pazar, hedefi ise her mmindir. Nihayetinde "erdemli toplum/
kapitalizm" projesinin nvesi bireydir. Onu "kazanmaktr"
sz konusu olan. Dolaysyla artk piyasa iinde "mcadele"
etmek, cihat esnasnda "ehit" olmann yerini alm gibidir.
Trkiye'de Cola Turka, Fransa'da Mecca Cola (bu lkedeki
marip kkenli Mslmanlar tarafndan Avrupa piyasasna
sunulan) hem kapitalist/ticari anlamda kar peinde koma
nn hem de bunu yaparken bir "hizmetin neferi" olmann
dier adlardr.

P. Haenni bu gelimelerde slami bir Kulturkamp/'n

(kltrel yenilenmenin) elerini de grmektedir. Cebriyye,
kadercilik, yazgclk gibi kavramlarn etkisiyle kendi iine
kapanm bir slam'n yeni ykselen burjuvazisi vastasy
la pazar zerinden d dnyayla btnlemesi ve bu suretle kendisini yeniden tanmlamas, yorumlamas. Dier bir
ifadeyle, sadeliin, yoksulluun bir o kadar da ezilmiliin,
hadanmln iine kapank mtevaz slam anlay yerini zenginliin, parann, baarnn, kazanmann ve hepsin-

lO

nsz

den nemlisi btn bunlardan haz almann makbul olduu "piyasa islam" anlayna brakmtr. Trkiye, Msr ve
Endonezya'da ykselite olan yeni slami giriimci snf bu
sav destekler bir grnt izmektedir.
"Piyasa islam" nn genel erevesi bu ekilde ortaya
konduktan sonra, artk P. Haenni iin en ufak kukuya yer
yoktur: Ekonomik, sosyal ve siyasal bileenlerin Amerikan
toplumundaki (kta Avrupas'ndan olduka farkl) eklemlenme biimleriyle "lml piyasa sl!!.m"nn bayraktarln
yapt toplumsal proje arasnda ciddi yaknlklar sz konusudur. Peki, bu bir tesadf veya doktrinler bir yaknlk
mdr? Ama bu nasl mmkn olabilir? Btn Mslman
corafyasnda, zellikle oul Bush'un marifetleri sonucunda,
ABD'nin sicili bu kadar bozukken, nasl bir yaknlktan bahsedilebilir? Yarm akll szde uzmanlarn komplo teorilerine
prim vermeden, P. Haenni bu sorulara u tespitleri yaparak
cevap vermektedir:
1 - lk olarak artk lml slam iin (piyasa islam olarak okunabilir) cihadist bir slam devleti kurulmas fikrinin/
amacnn hi ama hi bir anlam kalmamtr. Zira slam
devleti fikri doas gerei maksimal-mdahaleci-yaylmac
bir devlet anlayna tekabl eder. Oysaki neoliberal doktrinin ana hatlarn ortaya koyduu veya grevlerini snrlad,
Anglosakson tarz minimum-snrl devlet anlay "kreselleen'' dlinyada tek meru devlet biimi olarak piyasa fetiisri
slamclarn da hayallerini sslemektedir.
2- Yukardaki saptamayla balantl olarak, minimal
devlet fikrinin paras olduu kavramsal-ideolojik tablo
aslnda ok aktr. Kreselleen dnyada sivil toplumun ve
aktrlerinin ceberrut devletin boyunduruundan kurtul-

piyasa islam

ll

mas

ancak sivil toplumun yaama, nefes alma kanallarnn

almas ve devletin kltlmesiyle mmkn olabilir. Sivil
toplumdaki bireylerin inan ve ibadet zgrl esastr. (Minimal) Devletin mdahalesi ancak ve ancak bu zgrlklerin tesisi ve korunmas balamnda merudur. Bu tr bir
sylemin ideolojik ve kavramsal menei ok aktr. Aslnda
sz konusu olan toplumsaln bir "okumasdr." En nihayetinde "okumalardan" sadece biridir. Amerikan toplumunun
zelliklerini yanstan, varsaylan bu zellikleri yeniden reten veya en azndan bu zelliklerin teorik alt yapsn yapan
bir okumadr. rnek olarak byle bir okumada "snf" kavramna yer olamaz. "Sivil toplum" gibi szde "apolitik" homojenletirici bir kavram altnda (aynen 'halk' kavram gibi)
"snf" kavram mecburen anlamszlaacak, ilevsizleecektir.
Ksacas sivil toplum -demokrasi- minimal devlet gibi kavramlar zerinden yaplan bir toplum okumas ayn zamanda
piyasa slamclarnn da rabet ettii bir okuma eklidir. 80
sonras Trkiye'sinde "devlet-sivil toplum," "merkez-evre"
gibi (yapay?) daliteler zerinden yaplan ve dnem dnem
hegemonik bir hal alm olan siyasi yorum ve/veya "bilimsel" aratrmalarn ve bunlarn "pazarlanma'' srelerinin incelenmesi muhakkak ilgin sonular verecektir.

3 - Kitabn 4. blmnde P. Haenni hem Amerikan

hem de slami etikedi byle bir toplumsal/siyasal projenin
nihai hedefinin kta Avrupas meneili Soysal-Refah Devletini "bitirmek'' olduunu iddia eder. Sosyal ihtiyalarn,
yetersizliklerin, "sorunlarn," toplumun bizatihi kendisi tarafndan, dardan (devlet tarafndan) herhangi bir mdahale olmakszn, baz toplumsal mekanizmalar araclyla
(ki bunun ad vakflardr) "ynetilmesi" "giderilmesi" fikri
hem Amerikan tarz "her eye kadir yce sivil toplum" sy-

12

nsz

leminin hem de onun "slami" versiyonu "Osmanldan beri

kltrmzn sosyal sbap mekanizmalar vakflarmz"
"sylencesinin" temelini oluturur. Aslnda her iki durumda da hedeflenen aktr ... Vakf, dernek, ba (veya bunun
daha slami yorumu sadaka veya zekat) gibi mekanizmalar
araclyla "sosyal politika fikri ve aralarn" anlamszla
trmak ve bu suretle burjuvazi lehine (burada piyasa islam
hareketinin en nihayetinde bir burjuva hareketi olduunu
tekrar hatrlatalm) bir kaynak aktarrnma gitmek.
4 - Dolaysyla "ceberrut Devlet ve otoriter muhafzla
r versus aslan demokrat sivil toplum aktrleri" dzleminde
"pazarlanan" (ki bu pazarlama da sosyal bilimcilerin zellikle
sosyologlarn katks byk olmutur) lml piyasa islam' nn
izledii "muhafazakarlatrma projesinin" sosyal-sendikal ve
snfsal alardan toksiklii ortadadr. Gerek sendikal haklar, gerek sosyal politikalar anlamnda, gerekse "farkl yaam biimlerine var olma hakk" tanma anlamnda, lml
slam rktc bir "kar" duru sergilemektedir. Ki bu kar
duru mesela oul Bush ynetiminin "ok dindar" neocon
cumhuriyetilerinin eitli ecinsel veya feminist hareketlere
kar taknd menf tavrla tamamen rtmektedir. Dolaysyla "Mslman dnyann dman Amerika," "mazlum
Mslmanlar ezen Amerika'' gibi retorikler olduka youn
bir "naftalin" kokusu iermekle beraber, "gerekliin" o inanlmaz 'karmakln kavrayabilmekten uzak grnmektedirler.
Bu karmaklklardan bazlarn Spinoza' nn dedii
gibi "alamadan, glmeden, ancak anlayarak'' sorgulamaya
imkan vermesi babnda P. Haenni' nin almas nemli bir
boluu doldurmaktadr. zellikle;

piyasa islam

13

"Bize zg" sandmz bir hareketin (lml slam)

genel anlamda btn Mslman corafyasn derinden sarsan hem snfsal hem de kavramsal-ideolojik bir depremin
uzants olduunu gstermesi anlamnda;
2- Bu depremin konjonktrel uluslararas artlarnn
ok iyi tahlil edilmesi gerektiini hatrlatmas anlamnda;
3- slami referansl her trl harekette potansiyel bir
"molla' rejimi grme obsesyonunun "olan biteni" kavrama
babnda iimizine kadar gletirdiini gstermesi anlamn
da;

Ancak, lml slam' n yarnlaryla ilikili olarak; bilinmektedir ki bir "kitle" hareketine dnm ve baz lkelerde iktidara gelii (Trkiye) srelerinde piyasa islam'nn
yoksulluk, eitsizlikler, gelir dalm bozukluu gibi sorunsallar ele al ekli geleneksel dini kardelik ve dayanma
temalar zerinden olmu ve bu retorik etkili ancak krlgan
bir uzla yaratmtr. Yukarda ksaca deindiimiz baz geleneksel mekanizmalarn (zekat, sadaka, vs.), uygun bir ekonomik konjonktrde, reaktive edilmesi bu retorie belli bir
sreklilik ve inandrclk saladysa da, sylemin kendisi
uzun vadede skntldr. Zira altn izdiimiz zere piyasa
islam hareketi esasnda bir burjuva hareketidir. Dolaysyla
smrlen snflada ilikisi, din kardelii retoriinin rtemeyecei, saysz eliki ve atma alann iinde barndrr.
Sermaye birikimini daha henz gerekletirmekte olan ve stelik bunu "gstermek'' de isteyen bir (slami) burjuvazi iin
bu ok daha nettir. Daha basitletirerek ifade etmek gerekirse O000 euro'luk bir Louis Vuitton veya Hermes antayla gecekondu ziyaretlerine kmak, yer sofrasnda bada kurmak
ve bir de stne stlk "komum aken ben tok yatamam''

14

nsz

retorii

zerinden "ekmek" yemeye kalkmak zor zanaattr.

P. Haenni kitabnda bu noktalara ok ksaca deinmek

le beraber, hareketin

yarnma ilikin sorunsallar

ileriki almalarna brakm gibidir. Bu topraklardan, konuya her

eyden nce gndelik hayatta bir fil "maruz" kalarak aina
olmu aratrmaclara ilham vermesi dileiyle ...
Levent nsald
Ankara, 26.04.11

Giri

Eyll'den bugne, kukularn artk tamamyla ortadan

kalkt dnlebilir: "Muzaffer" kresellemeye cevap
mahiyetinde yerel kimlik ve aidiyetlerin n plana kt ve
bu iki zt dinamiin souk sava sonras ideolojik arka plan
genel hatlaryla yaplandrd savunulabilir. zellikle geleneksel siyasal slam'n bu tr muhalif bir izgP ierisinde
yer ald ve modernleme ve kresellemeyle ilikisini genel
olarak atmac veya tepkisel bir ereveye oturttuu ifade
edilebilir.
Bugn dinselin yeniden uyannn, ykseliinin Mslman dnyasn derinden etkiledii bir gerektir. 2 Ancak,
Mervyn Bende, "Trajectories ofAnti-globalism," Journal ofSociology, vol.38
(3), 2002.
2 2005 Hazirannda Hezbollah-Amal koalisyonunun gney Lbnan'da halk
oylamasnda elde ettii baar, AKP'nin Trkiye'de 2002'deki zaferi, Ayatollah al-Sistani'nin birleik Irak ittifaknn Ocak 2005'teki baars veya Mart
2000'de Fasl islamclarn, personel yasas reformu almalar srasnda, so-

16

giri

zellikle iki hususta gelenekselslamclk yorgunluk sinyalleri vermektedir. lk olarak, tamamen kopular halen az olsa
da, fkir hocalarnn ve liderlerinin dogmatik, kat dnce
yapsn eletren ve hareketin sert alt-st ilikilerinden ho
nut olmayan slamclarn says her geen gn artmaktadr.
Harekete srtn tamamen dnmese de, artk bu grup daha
ziyade kiisel tatmin, baar ve kurtuluun peinde ekonomik ykselii hedeflemektedir. kinci olarak, bilaids kendi
tetikledikleri slamiama dinamiklerinP kontrol altnda tutmakta zorlanmaktadrlar. Zira parti benzeri ulusal dzeyde
faaliyet gsteren geleneksel siyasal rgtlenmelere pek rabet
etmeyen ve belli bir hareket serbestisine sahip olmay yele
yen yeni islami aktrler boy gstermeye balamlardr: Militan yann bir kenara atm veya atmaya alan hatipler,
yorumcular, "uzmanlar," Bat siyasi modernitesinin kurum
ve figrleriyle "barm" slamc yazarlar, mnevverler, manevi ve ahlaki deer savunucular, slami TV program yakaa inileri

gibi rnekler gsterilebilir.

3 slamclk ve slamiamay (veya yeniden slamlamay) birbirinden ayryo

ruz. slamcl, Mslman Kardelerin kurucusu Hassan al-Banna'nn ana
hatlarn ekillendirdii, bir sosyal hareket olarak deerlendiriyoruz. Devlet
kurumlarnn kamusal alanda dini referanslar yeniden hakim klmak amacyla reforma tabi turulmasn ve bu suretle Bat modernitesine alternatif
yaratlmasn savunan bir siyasi hareket olarak tanmlyoruz. Yeniden slam
lama ise daha genel toplumsal bir srece, dinsel pratiklerio ve simgelerin
kamusal alandaki grnrllnn artmasna tekabl etnektedir. "Yeniden" taks unutulmu veya kaybedilmi ahlaki bir dzenin, bilinlenme
suretiyle, yeniden bulunmasna, tesis edilmesine vurgu yapar. Dolaysyla
yenidm slamiama herhangi bir siyasal slam tecrbesi srasnda ortaya
kabilir. Ancak bu art da deildir. evirmen notu: Daha ak bir ekilde
ifade etmek gerekirse, yazarn anlad anlamda slamclk Milli Gr izgisine, kart Piyasa siarn ise AKP' nin temsil ettii varsaylan ln slam
anlayna denk der. Trkiye'de ise Milli Grn temsil ettii siyasal s
lam anlay ekseriyetle "geleneksel" sfatyla beraber ifade edilir. Dolaysyla
metni Trkiyeli okur iin daha anlalr klmak amacyla, ayrm geleneksel
slam-geleneksel slamclk-geleneksel siyasal slam /piyasa slam-lml s
lam farkllamas zerinden kurduk.

piyasa islam

17

pmclar ve sunucular, slami medyatikler, sohbet toplant

lar hatipleri, slami eilimli, kutsala vurgu ve dnyevi hret

arasnda

gidip gelen mzik guruplar, sanatlar, arkclar ...

slamiama srelerinin bu "balantsz gnlllerinde" <free
riders) dinsele bireysel dzeyde itaatin, geni kapsaml bir siyasal projenin nne getii sylenebilir.
Bu gereklik Bat'da byk lde gz ard edilmektedir. Biraz da hakl olarak, korkuyla, El Kaide tarz rgtlenmelerin canl bomhaclar zerine younlaan Bat, Mslman dnyasnda filizlenen ve d dnyayla kltrel anlamda
btnleme ve kamusal alana daha fazla katlm eklinde
tezahr eden dinselin yeni ve farkl yorumlan ve yaan
ekillerini grememektedir. Oysa bu noktada Bat modeliyle
uyumlu "krma'' yaplar, eklemlenmeler Mslman dnyada
hem tahayyl edilmekte hem de vcut bulmaktadr. rnek
olarak Mslman kadnn iffeti herhangi bir tesettr altnda
deil, en Avrupai, lks ve moda kumalar altnda kendisini
ifade edebilmekte, slami mzik ise, ayn ekilde, o basit ve
cihadist melodilerinden kurtulup, new age, pop veya rap ritimleri zerinden hem ticari hem de "manevi" ykselmeyi
hedefleyebilmektedir. slami hayrseverlik dinsel ierii "boaltlm" bir insan severlie dnebilmekte ve "da-tekine
alma'' kimlik siyasetine kar slami bir kar koyu olarak
deerlendirilebilmektedir. Dinselin bu tr bir yorumunu yapan yeni slami aktrler iin geleneksel slamcln cihadist
kurucu mit ve "hikayelerinin" artk hi bir anlamnn kalmad aktr. Halifeliin yeniden inas, eriatn yrrle
sokulmas, slami bir devletin kurulmas, slami kimlik siyasetinin alternatif bir medeniyet projesi olarak tesis edilmesi,
geleneksel slamclk hareketinin btn bu kurucu temadkleri artk bugn hem eski tfek slamclar hem de harekete

yeni

giri

katlanlar

iin bir anlam ifade etmemektedir.

Dinselin-slam'n bu yeni okumalarnn "slamlama''

srelerinin burjuvalamasyla yakndan ilikili olduu

pekala savunulabilir. Zira slami hareketin ideolojik-kavramsal-anlamsal ekirdeinin bu dnm, slami bir burjuvazinin sosyal ve ekonomik ykseliiyle e zamanl yaan
mtr. Aslnda sz konusu olan "dindar" bir ticari-ihracat
burjuvazinin, toplumsal ykseliinin gerei olarak, "cemiyet
hayatyla'' veya genel olarak moderniteyle daha uyumlu bir
slami yaaylar/pratikler btn uyarlamasdr. Dier bir
deyile, modernleme, deiim ve ehirleme srelerinin
kyda kede kalniarna cennet vaadi zerinden yaplan
bir "pazarlama'', yerini dinselin snfsal bir okumasna brak
mtr. "Ekonomik ynelimi" (Max Weber) baskn, ak ve
zgveni yksek bir slam okumasdr bu. Dinselin bu yeni
snfsal yorumlannda burjuvazinin "farkl olma'' gayretlerinin ve buna ilikin "kodlarn" arl aktr. Ancak ksa
zamanda hareket, medyatik grnlrl yksek slami
aktrlerin katksyla, slami burjuvazi veya sekinlerin snrl
evresini ap, zellikle ehirli orta snflar zerinde etkili bir
kitle hareketine dnmtr.
yleyse burjuvalaan "slamlama'' sreleri ve slam'n
anlamsal kaymalarnn kesitii noktalarda ortaya kan bu
yeni slami okuma ve yorumlama ekillerine, gerek ekonomik 9ileenin semantik arl asndan, gerekse managementve irket kltrne ait kavram ve alglama biimlerinin
younluu sebebiyle, "Piyasa islam" adn vereceiz. Geleneksel slamcln ve "radikal/terrist" yorumlarnn her
eye ramen halen baskn olduu slami alanda, Piyasa islam atipik bir oluum olarak karmza kmaktadr. 1990'l
yllarn ikinci yarsndan itibaren kendinden bahsettiren

piyasa islam

19

hareketin ykselii 4 etmen evresinde incelenebilir (ki her

etmen kitabn bir blmne denk gelmektedir).
1- Dinselin militan-daktiriner-siyaset odakl dzeyden
kurtarlp, birey zerinden "fani" dnyann artlar
ve "gerekleri" gz nne alnarak yeniden okunmas.
Bu balamda byk siyasi hedeflerin terk edildii ve
kiisel geliim ve mutluluk odakl, Bat "kokan," bireysel amalarn n plana kt rahatlkla ifade edilebilir: Kitle tketim kltryle barmalar, kiisel
geliim tekniklerinin deer kazanmas (terapi, vs),
dier eitli slam d spiritelliklere kar artan ilgi
ve en nihayetinde, Anglosakson baar kltrnn
yansmas olarak, Mslman "olumlu dncesi"
(positive thinking) fikrinin ortaya k.
2- Dinsel ve ekonomik alanlarn artan karlkl etkileimlerinin, siyaset merkezli slamiama srelerinin
yerini almas. Ekonomik alan yeni dinselliklere boy
gsterecekleri ve geliecekleri somut sahay (piyasay) sunmakla kalmaz, dinsel olann kiisel geliim,
mutluluk ve baar gibi, Protestan ahlaknn temel
ilkelerini andran, ekonomi ynelimli bir "lgat"
dahilinde dnlmesini salar. Btn bu karlkl
etkileimler hem cihadist bir silahl mcadele olas
ln hem de, tam ztt, kendi iine kapanm pasifst bir koyu dindarlk ihtimalini ortadan kaldrr.
Mslman olmann onurunu (muslim pride) performans, baar ve rekabet kriterleri zerinden alglayan
yeni bir ekonomik refah teolojisinin kmas artk
kanlmazdr. 4
4 Amel Boubekeur, "Cool and competitive, new islarnic culture in the west,"
ISIM Newsleer, nol6, Sonbahar 2005.

20

girif

3-

irket

kltrnn ve temel deerlerinin dinsel alana

sirayeti. slam bu srete mcahidin ideali olmaktan kp, baar peinde koan mminin ideolojisine dnr. Bu zellikle azl iletme (management)
teorileri tketicisi gen slami kuak iin olduka
aktr. Bu teoriler slami gruplarn rgtsel verimliliklerini arttrnakla kalmayp dinsel alan burjuva
bireyciliinin hrs, zenginlik, baar gibi deerlerine
amaktadr. Bu deerler geleneksel militan angajmanlardan hayal krklna uramlar iin tam bir
ikameci topya ilevi grmektedir.

4- slam'n neoliberallemesi. Piyasa islam'nn gelecekteki olas bir slami devletin veya eriat dzeninin
habercisi olmaktan te, zelletirmeler vastasyla
sosyal refah devletinin hertaraf edilmesinin arac olduu ok aktr. 5 Halifeliin yeniden tesisi gibi bugn hi bir anlam ifade etmeyen hedeflerden ziyade,
"erdemli" sivil toplum ve devlet arasndaki ilikileri,
ABD'de olduu gibi, inan temelli inisiyatifler lfaith
based initiative) zerinden yeniden tanmlamak suretiyle, devletin kamu hizmetleri zerindeki tekelini
krmak ve bu alan zel dini referansl kurum veya
yaplara amak amalanmaktadr.
Dolaysyla,

medeniyetler

atmas

gibi tezler sz konusu olduunda, bardan dier yarsn da grmek gerekir.

Bush'un er ekseninin glgesinde ABD ve selefi slam6 je5 Beatrice Hiboux, La Privatisation des Etats, Paris, Karthala, 1999.
6 evirenin notu: Selefilik man esaslar ile ilgili konularda Kur'an ve Snnetteki aklamalar ile yetinip bunlar aynen kabul eder. slam tarihindeki en
eski hareketlerden biridir. Kat nakilci tavr, akl ncelemekten kanmas,
kyas ve rey gibi metodara itibar etmemesi ile mehurdur. Selefilik dnyevi
konularda akla yer vermez, sadece nakil (Kur' an ve Snnet) ile hareket eder.

piyasa islam

21

ostratejik bir bilek greine tutumuken, Piyasa islam dier gncel tartmalarda Amerika' nn yannda saf tutmaktadr: Kta Avrupa'snn ortak geleneine ve ideallerine kar,
muhafazakar Amerika'da olduu gibi, dinseli, devletin "jakoben" mdahalelerinden kurtarlm ve "manevi" olan "kucaklamaya" hazr, yeniden yorumlanm bir kamusal alann
tam ortasna oturtnay amalamaktadr. yleyse geleneksel
slam'n mcadele alan veya hedefi 19. yy Bat modernle
mesinin rn ve bugn, kreselleen dnyada, sorgulanan
ulus devlet ise, Piyasa islam bu sorgulamann ba aktr
olarak ortaya kmaktadr.
zel sektr ve dindarlk zerinden yapt yeni modernite tarifi suretiyle, Piyasa islam hem dinseli kiisel bir
tercih dzeyine indirgemek isteyen laik umutlar, hem de
dim>elin kltralist yorumlarn ayn anda "oyun d" brak
maktadr. Yeniden tanmlanan bu modernitenin ne yeni bir
sekler-evrensel teoloji, ne de insani deerlerle sarmalanm
Mslman-Arap dnyasna zg bir ynelim (tropisme) olmad ortadadr. Sz konusu olan, paradoksal bir ekilde,
Amerikal muhafazakarlarn merhametli muhafazakarlk
(compassionate conservatism) doktriniyle ideolojik eklemlenmedir. Bu bulumann felsefi arka plannda yatan ise aktr:
Fransz aydnlanmasnn laik ve kamu ynelimli mirasndan
azat olmu yeni bir modernite tarifinin dayatlmas.

Bugn Sele.filerin en youn olduu blge Suudi Arabistan'dr;

1. Blm

slamcl amak

Tamamen dinsel referansl alternatif bir medeniyet hayali zerine kurulmu slamc topyann, belli bir noktadan
sonra nefesi kesilmektedir. Hareketin kendisinin burjuvala
masyla ilikili bu nefesi kesilme durumu, halen yaanmakta
olan bir ok deiimin k noktasn oluturur. Bu tespitl
baat gerekliin altn izmektedir: Geleneksel slami rgtlenme biimlerinin sorgulanmas; bu rgtlenmelere temel tekil eden paradigmalarn greceletirilmesi ve devlet ve
siyaset merkezli yaklamlarn yerini kltrel dadnklk
7 Gilles Kepel, ]ihad. Expansion et dielin de l'islamisme, Paris, Gallimard,
2000.

islamcl amak

26

ve grnrlle brakt yeni dinseli yaama ve ifade

edi ekillerinin ortaya kmas.
Terk edilen militanclk
slamc topyann "nefes nefese" kalma durumlar ilk ola-

rak militann gndelik hayatnda kendisini gstermektedir.

Mslman Kardeler hareketi bu balamda rnek gsterilebilir. "Davaya" kendini adamlar arasndaki ilikileri dzenleyen kurallar, rgtn kendisiyle olan ilikiler, disiplin
ilkesi veya genel olarak "Mslman Kardeler Kltr" ek
linde adlandrdmz olgu (al-thaqafa al-ikhwaniya), artk
eskiden olduu gibi toplu bir kabul grmemektedir. rgt
taraftarlar nezdinde nemli lde inandrcln yitirmi
ve alternatif bir sosyalleme alan olma zelliini kaybetmi
tir. Hareketin baskn deerlerinin greceletirilmesi, slami
yap ve rgtler d angajmanlarn oalmas, slami deerler ve evren d evreyle ilikilerin "normallemesi" bu
srecin balca sonular olarak ortaya kmaktadr. Ayn
ekilde, bireysel zgrlk talepleri artmakta ve btn bunlar rgtn "kutsal" tarafnn militan seviyesinde eridiine,
sorgulandna iaret etmektedir. IslamonlineB adl internet
sitesinin sunduu psikolojik neri ve yardmlar bile, slami
dogmann merkezi kavram kolektif mcadele fikrinin 9 her
geen gn anlamn yitirdii, bu yeni "slami ruh hallerinin''
anlalnasna yardmc olacaktr. rnek olarak, sz konusu
internet sitesinde, Lbnanl slamclider Fethi Yeken' e [Ori-

'

8 Katar'da yaayan Youssif al-Qaradawi'nin sahibi olduu ancak Kahire zerinden ou eski Mslman Kardeler yesi bir grup gazeteci tarafndan
ynetilen dnyada en ok girilen slami internet sitesi. slami evrelerin
balca tartma platformu olma gayreti ierisinde hemen btn slami ideolojik yelpazeyi kapsamaya almaktadr: Selefi kktencilerden, hayal krk
lna uram postmodern slamclara kadar.
9 Peygamber'in u cmlesinin altn izdii gibi: "Cennete ulamak isteyen
rgtten gemek zorundadr (al-Gamaa)."

piyasa islam

27

jinal metinde Fathi Yakn olarak geiyor, ancak literatrde

Fathi Yakan olarak da biliniyor. Trk kkenli Lbnanl s
lamc. .n.] Mslman Kardeler tarafndan verilen eitimin
niteliinden yaknan u gen militann tankl olduka
ilgintir. Gence gre, bu eitim kiisel geliim yerine itaat
ve kulluu amalamaktadr. 10 Gen, hocalarn yeterince yetkin olmamak ve diyaloa ak olmamakla eletirmektedir:
"Bir soru soruyorsun, cevap hep ayn, hi deimiyor: Sana
syleneni yapmal ve senden sorumlu 'aabeyine' gvenmelisin. Bynn hakl olduunu daha sonra greceksin."
Yadarn harekete katlmaya tevik etmekte ciddi kukular
olan gen, zellikle "meftann onu ykayann elindeki hareketsiz aresizlii gibi kk kardein sorumlu aabeyinin
mutlak iradesine" braklmasndan rahatszlk duymaktadr.
Ve bunu u iarda ifade etmektedir: "rgt iin deil, Allah
iin." rgte ball tartmasz olan Fethi Yeken, ilgin
bir ekilde bu noktada gence hak vermekte ve "her eyden
nce slam' a ballk yerine rgte ball n plana ka
ran dini eitimin bu amlk hallerini" eletirmektedir. Ve
eklemektedir, slam yenilmez olsa da, "rgtler yanl yollara sapabilmekte, zayflayabilmekte, yeri geldiinde baarl
veya baarsz olabilmekte, ykselie geip daha sonrasnda
d tecrbe edebilmektedir." Dolaysyla, zm olarak,
sorgulamal~r iindeki gen internet kullancsna, kiisel itihadn (itihad 1) yapmasn ve kendisi gibi genlerle birlikte
yeni platformlar oluturmalarn nermektedir.U Lbnanl
bu slami liderin (Fethi Yeken) geirdii entelektel evrim
gerekten ilgintir. zellikle, 1980'li yllarn ortasnda yazO

"Po ur dieu, non po ur organisation," www.islarnonline.net.

ngrlmemi durumlar metinlerden hareketle yorumlama abas.

z Aslnda

burada sz konusu olan Mslman Kardeler rgtnn eski lideri

Mustafa Machhur' un tezlerinin st kapal eletirisidir. Mustafa Machhur' a
gre kiisel slami bir aba tasavvur bile edilemez.

28

islamcl amak

d "slam dinine mensup olmak ne ifade eder?" adl kitapta

savunduu "slam dinine mensup olmak Mslman Karde

lere katlmay mantksal olarak gerekli klar" tezi hatrlanrsa.

Sadece tabandaki militanla snrl kalmayan, mcadelenin bireysel dzeye ekilmesi ve arac yaplardan kurtulmas fikri, slami rgdere ilikin "despotik eilimler" 13 ve
"yasak zihniyet" eletirilerinden beslenmektedir. Dini ierikli bilgisayar programlar pazarlaycs bir firmada alan
eski bir slamc militana gre: "Mslman Kardeler artk
gnmzn sorunlarn tespit edip zm nerisi getirememektedir. Gemiin sorunlar ve zmlerini dillendirmeye
ve 1950 ve 1960'larn retoriini ve sloganlarn kullanmaya
devam etmektedirler." Islamonline sitesinin sorumlularndan
biri ki slamc harekete yaknlyla bilinmektedir, Mslman Kardeler hakknda u tespiti yapmaktadr: "Geri gidiyorlar. Zamanlarn, abalarn, deneyimlerini bo_yere heba
ediyorlar. Ve bunlarn hepsini dava (daawa 14) adna yapyor
lar. Bu milletin ahlaki ve kltrel adan elit snf olduu
muzu sylyoruz. Yanl. Sadece politika ve eriattan bahsediyoruz. Pozitif anlamda dorudan sosyal ierikli, toplumu
geri kalmlktan kurtaracak hibir ey yapmyoruz." Bu tr
bir eletiri alternatif slamc kamu alanlar kurma hayalini
ciddi biimde deersizletirmektedir. Hareketin iindekiler
Mslman Kardelerin cemaat okullar tarafndan sunulan
eitimin kalitesizliinin artk farkndadrlar. Ayn tespit bireysel' tasarruflar kendine ekmekte gittike zorlanan slami
bankalar iin de geerlidir. Bu bankalar zellikle slami en13 brahim Ghuraiba, "Un anapres le 11 Septembre. Les references islamiques,
de l'organisation pyramidale au fonctionnement en reseau," Islamon!ine,
www.islamonline.net.
14 Szlk anlam "ar" olmakla birlikte, artlara gre, hem militan faaliyetlere
hem de dini mesaj yayma abalarna gnderme yapmaktadr.

piyasa

islam

29

yneltilen ok sert eletirilere maruz

kalmaktadrlar. yle ki slami finansn fikir babas saylan
Ahmed al-Naggar bile klasik finansal sisteme geri dnm
tr.15 slamclarn youn olarak ilgi gsterdii bilgi ilem sektrnde de ayn kukular gzlemlenmektedir. rnek olarak,
bilgisayar program pazarlaycs bir irketin aadaki gen
yneticisi satt rnleri beenmediini aka ifade edebilmektedir: "Ne yazk ki ekseriyetle dindar Mslmanlar
iin retim yapyoruz. Saatlerce dinleyecekleri uzun vaazlar
dijital ortama aktaryoruz. Aslnda anlamsz eyler bunlar.
Mslman veya deil, her eyden nce iyi bir insan olmalarn salk veren CD'ler yapsak daha anlaml olur. Avrupa
veyaABD'deki ocuklar iin retilen eitim CD'lerine bakn
mesela. Pedagojik, oyunlar reten, harika CD'ler. Oysa bizimkiler sadece didaktik." 16
telekteller

tarafndan

Dolaysyla, pek ok kiinin "slami sylemin prlts

nemli lde kaybettii" 17 hususunda hemfikir olduu

bir ortamda, slami hareketlerin bir reforma ihtiyac olduu arlar her geen gn anmaktadr. rdnl slamc bir
entelektele gre,l 8 piramit tarz bir rgtlenmeden, ebeke
(network) merkezli bir ileyie gemenin zaman gelmitir.
Dierleri iin, Mslman Kardeler tarz bir rgdenmenin tkand nokta "slarn'n her eyi kapsad, politikadan sosyal faaliyetlere hayatn her alann dzenledii fikn

15 Samcr So liman, "The Rise and D eeline oflslamic Banking Model in Egypt,"
lhird Mediterranean Social and Poliical Research Meeting, adl konferansta
sunulmu bildiri, Montecatini Terme and Florence, 20-24 Mart 2002.
16 Mohamed Mosaad Abdel Aziz, Islam and Posmodernity, 7he New Islamic
Discourse in Egypt, Amropoloji Y.Us<ns tezi, Kahire Amerikan U niversitesi,
2004, s. 32.
17 Aksi belirtilmedii srece, alntlar atf yaplan k~ilerle gerekletirilen

mlakattardan alnnadr.
18 I. Ghuraiba, a.g.e.

islamcl amak

30

giden

dnyamzcia

Ayn ekilde, yaymlandnda

olduka ses

ridir. Oysa bu daha fazla

almaldr."

19

uzmanlamaya

getirmi bir makalede, 20 skenderiyeli bir slamc, slami

aktivizmin uzmaniamas gerektii arsn yapmakta ve

bunu stimi rgderin eitlilii ile aklamaktadr. Bunun
ok seslilie yol aacak bulunmaz bir frsat olduunu, bireysel yetenekierin kendilerini daha iyi ifade edebileceklerini
ve bylece hareketin etkinliinin artacan savunmaktadr.
Sonu olarak, yazar, "rgtsel disiplinin zincirlerinden azat
olmu" bireylerin ortaya kn btn hissiyatyla dilemektedir. O halde Mslman Kardelerin ba tac ettii "ballk
ve itaat kltr" temelli gereklik duvarndaki atlaklar oalmaktadr.
Deien dsel

Bu balamda, hayal krklna uram slamc figr, hareket ierisinde ister istemez geliecek olan yeni eletirel fikir
hareketlerinin merkezinde yer almaktadr. "Memnuniyetsiz
slamc" figr dahil olduu slami rgtlenmelerin geleneksel yaplanma ve ileyi tarzlarndan honut olmayan, ancak hareketle arasna mesafe koysa da tamamen kopamayan
ve her eyden nemlisi koyu dindarln koruyan slamc
figrdr. Bu figr eskiden olduu gibi makro lekte kresel hayaller peinde koan bir entelekteli iaret etmez. Sz
konusu olan her konuda slami alternatifi aramaktansa, Bat
kltrne ait eleri ithal eden ve bunlarn slami yeniden
yorumunu yapan kltrel bir aracdr: slamc evrecilik, s
lami feminizm ... Ayn zamanda, farkl angajmanlar peinde
19 Hisham Gaafar, X. Ternisien
Paris, Fayard, 2005, s. 303.

tarafndan alntlanm,

Les Freres musulmans,

20 Muhammad ai-Sayid Husain, "De I'approche globale ala specialisation,"

Islamonline, www.islamonline.net.

piyasa islam

31

koan memnuniyetsiz slamc, kresel ideolojik pazardaki

yeni, getirisi olan kavrarnlara da ilgi duymakta ve onlara kucak amaktadr: Teknolojik uygunluk, women empowerment,
halk diplomasisi, siberaktivizm, biyoetik, kiisel geliim, i
letme kltr, dinler diyalou ve elbette altermondializm.
O halde bu d dnyaya alma srecinde, biraz ondan biraz
da bundan eklinde farkl elerin eklektik bir ekilde harmanlanmasyla yeni bir (slami) zihniyet dnyas vcut bulmaktadr. Bu deien dsel, da kltrel almay, kimliksel aidiyetlerin reddini ve kresel lekli siyasi projelerin rafa
kaldrlmasn zorunlu olarak ierir. Bu tutum ve davranlar
esasnda sosyal anlamda evreleriyle baaryla btnlemi ve
byk davalarn peinde komaya artk istekli olmayan kii
lerin yarnlardaki yeni varolu ekilleridir.
Konuyla ilgili en anlaml rnek Islamonline sitesinin
cihat (jihad) kavramn yeniden yorumlay eklidir. eyh
Ahmad Yasin'in [2004 ylnda srail tarafndan hava sald
rsnda Gazze eridinde ldrlen Hamas' n kurucusu ve
lideri, .n.] lm zerine kendini kaybetmi bir internet
kullancsna, "genlerin sorunlar ve zmleri" sayfas
nn moderatrleri "yeniden dou cihad" (jihad al-nahda)
nerisinde bulunmaktadrlar: Daha ok dindarlk, mesleki
bilin ve sosyal dayanma ars. Byk geceyi [slami direniin btn dnyada ayaa kalkt geceyi, .n.] bekleyenler
iin hazmedilmesi zor bir durum. Sitede yaymlanan dier
makaleler de bu ynde bir izgi izlemekte ve apolitik hatta
postmodern ve "bar" bir cihat anlaynn altn izmektedirler. "Sivil cihat. Farkl bir aktivizm anlayna doru" 21
adl makale bu anlamda olduka ilgintir. Yazar 80'li yllarn
sonlarnda Kahire niversitesi renciler Birlii derneinin
21 www.islamonline.net. M. Mossad tarafndan alntlanan, a.g.e.

32

islamcl amak

slamc liderinden bakas deildir. "Yerel sorunlar kavramann

yolunun bunlar uluslararas dzleme yerletirmekten

belirten yazar, sonu olarak, Arap dnyasnda sivil
toplumun gelimesinin elzem olduunun altn izer. Bu da
yazara "fikir, program, tecrbe, enerji ve kaynaklarn zgrce
dolat byk bir okyanus" olarak niteledii kresel sivil
topluma methiyeler dizme frsat verir. Bir dier makale22
cihad hayrseverlik ve sosyal faaliyeder erevesinde alglar.
nc bir makale ise, cihadn btn askeri lugatn siber
dnyaya tamak suretiyle, elektronik cihadn erdemlerini
ver ve slamc hacker'lar slam dman internet sitelerini
kertneye arr. 23 Birka ay sonrasnda, "elektronik cihat,
dinginlie son" balkl bir makalede cihat u konular zerinden tartlmaktadr: Gnlk hayatta mcadelenin nemi,
dinginlikten kurtulu, sivil toplumun zgrlk, insan haklar ve sosyal adalet zerindeki belirleyici etkisU 4 i boaltlan
ve geleneksel anlamlarndan kopartlan cihat kavram bylece bir oraya bir buraya ekilmekte ve gncel moda kavrarnlara zgrce eklemlenmektedir: Hacktivizmden (hakerclk,
.n.) sivil topluma oradan kiisel geliim, kendini gerekle
tirme ve olumlu dnmeye (positive thinking) ...
getiini"

Abartmadan ve karikatrize etmeden ki verdiimiz rnekler dnyann en ok ziyaret edilen slami sitesinden gelmektedir, cihat kavramnn bu ekilde politika dna itilmesi srecinin slami sylemin dier kavramlarn da vurduu
rahatlkla ifade edilebilir. eriat (sharia) kavram bunlardan
biridir. Al-Wasat2 5 partisinin programnda eriat, yaama
22 www.islamonline.net.
23 "Portez-vous voloutaires dans !es rangs du jihad electronique," M. Mossad
tarafndan alnrlanan, age, s. 60.
24 M. Mossad tarafndan alntlanan, a.g.e, s. 47.
25 Al-Wasat al-jadid: Yasallamas beklenen bir siyasi oluumun nc ismi.

piyasa islam

33

ilikin

genel bir rehber olarak sunulmaktadr. Zira kurucularndan birinin belirttii zere "Din detaylada ilgilenmez."
Ommet ( Umma) kavram iin de ayn eyler sylenebilir. rnek olarak Msr'da btn Msr halklarn, Kpti Hristiyan
aznlklar da dahil, ieren tarihsel bir oluum olarak yorumlanabilmektedir. Dier taraftan, Msr sendikal hareketinin
slami kanadnn lideri, Mslman devleti her eyden nce
"Mslman toplumu yneten bir devlet" olarak tanmlar
ken, aslnda devletin slami karakterinin kurumlarnn s
lami kurallara uygun olup olmamasyla deil de kendisine
bal vatandalarn ahlaki-dini tercihleriyle ilikili olduunu
sylemek istemektedir. Bylece slami siyaset teorisinin merkezi unsuru hakimiyet (hakimiya) kavramn (devletin yaps
ve ileyiinin slami buyruklada uygun olmas ilkesini) yerle bir etmektedir. Benzer bir mantk ierisinde Mslman
Kardeler hareketinin yenilikiler kanadnn lideri halifelik
kurumunu deerlendirmekte ve yeniden tesisi gemite siyasal slam'n balca hedeflerinden biri olmu bir kurumu
Mslman ulus-devletlerin, AB benzeri, blgesel birleme ve
ibirlii platformuna dntrmektedir. 26
Btn bu semamik oyunlar slami lgati, fkh (jiqh)
temelli, geleneksel kavramsal evreninden kopartp, kkensel
anlamda kendisine tamamen yabanc, Bat politik moderni1996 ylnda rgtle aralarna mesafe koyan 50 kiilik bir Mslman Kardeler grubu yeni bir siyasi parti kurmak ister. Partilerinin yasallama talep-

leri reddedildii srada hareketten uzaklatrlrlar. 1998'deki ikinci ve 2004

ylndaki nc yasallama denemeleri baarszlkla sonulanr. Hareket-

lerinin merkezine koyduklar lmllk kavram (wasatiya) Mslman Kardeler rgtnn dogmatik tarafn eletireniere cazip gelmektedir. Halen
yasallamad iin al- %sat bugn zellikle yeni siyaset araylarna ilgi duyanlar

eken bir dnce kuruluu eklinde varln devam ettirmektedir.

2( Abdel Meneim Abu al-Futuh, 13 Ekim 2004 tarihinde

Islamonline sitesi
zerinde gerekletirilen bir chat srasnda yaplan deerlendirme.

34

islamcl amak

tesinin hkm srdrd, yeni bir anlamsal alana yerle

tirmeye almaktadr. O zaman yeni soru udur: Da kltrel anlamda almay iar edinmi ve her geen gn daha
da fazla seklerleme sinyalleri veren bir hareket ierisinde
dini referanslar ilevsel bir biimde muhafaza etmek daha
ne kadar mmkn olabilecektir?
Daha ufak bir lekte, Kahire'nin burjuva mahallelerinden u bayan vaizin hikayesi olduka aydnlatc olacaktr.
Ain Shams niversite'sinde tp profesr ve ifal bitkiler
zerine bir maazann sahibidir. Tutkuyla bal olduu alternatif tp alanna slamn nasl bir katk yapabileceini dn
mektedir. lk etapta, baz yaknlklarn olduunu tespit eder
ve doru yolda olduu fikrine inanc glenir. Bitki zl tedavi yntemlerinin (herboristerie) bolca ifal bitki kullanan
Peygamber'in tedavi ekillerinden farkl olmadn iddia
eder. Ayrca Peygamber'den alntlar yaparak, kendini gerekletirme literatrnn balca esi olumlu dnce (positive
thinking) kavramn slami dille ifade etmeyi baarr. Ayn
zamanda yogann slami yorumlamalarnn pekala mmkn
olabileceini savunur. Zira namaz ve yoga hareketleri arasnda belirgin bir yaknlk grr. Bu arada renklerle tedavi
(chromotherapie) alanna da el atar, ancak bu alan "slami
kavramlarla formle etmenin zorluundan" yaknr. Ancak
her eye ramen devam eder, zira nemli olan slam' n ne dedi\ deil, terapinin ne yaptdr. Ve en sonunda beklenen
olur ve dini vaazlar ile alternatif tp derslerini birbirine kar
trd sulamasyla belli sreliine camiden uzaklatrlr ...
Benzer bir rnek daha vermek gerekirse, "sivil cihat" kavram zerine yapm olduu bir chat srasnda, eski renci
lideri Ahmed Abdallah, cihat kavramnn byle kullanlmas
halinde kavramdan geriye ne kalacan kendi kendine soran

piyasa islam

35

kzgn bir internet kullancsndan bir mesaj alr. Bu eletiri

ye hak veren bir dier internet kullancs daha sonra unlar
yazacaktr: "Cihadn tanm ulemalar tarafndan yz yllar
ncesinden yaplmtr. Eer gnmzde bir akm veya ideoloji bu kavram kullanacaksa, kitapta yazld ekliyle kullanmaldr. Bunun dnda eer Abdallah sivil toplum ars
yapacaksa, bunu cihat kavramn kullanmadan dorudan
yapabilir." 27 Benzer bir eklektik harmanlama olarak, Endonezyal sl;mi mzik grubu Qatrunada gsterilebilir. Ancak
mzik zerinden dini mesaj verme kayglarna New Aftican
Poets gibi gruplar tarafndan, sanatsal yaratcln dinsel tarafndan ipotek altna alnd gerekesiyle, kar kldn
da hatrlatmak gerekir. Koparlm gllerin yaad kadar
yaam sosyalist sanat gibi, kiisel geliim modasnn slami
yorumcular da Stephan Covey'in28 dncesini slamia
trma hayallerini abucak terk etmek zorunda kalmlardr.
yle ki bugn "Peygamber'in hayatnda etkili iletmenin
ipular" gibi balklar sadece tebessm ettirmektedir. Esasnda sz konusu olan slamiatrma "giriimcilerinin" kendi
kazdklar kuyuya dmeleridir. Her eyin slami versiyonunu ortaya koyma hrslar, slam'n eklektik zayf temelli entelektel kurgular ierisinde kaybolmasna yol amtr. slami
bir renk terapisi tedavisi (chromotherapie) hi bir zaman olmayacaktr,, ne zamandr beklenen slami demokrasinin bir
trl iinin doldurulamad gibi. ..

Fanidnyayadn~
Grdmz

zere kendi

militanlarnn

postmodern ve se-

27 M. Mossad, a.g.e, s. 54.

28 lhe Seven Habits ofHighly Ejfoctive People adl ok satan bir kitabn yazar
Stephen Covey kendini gerekletirme literatrnde yeni bir bireysel ve
sosyal yenilenmenin ipularn arayan bir ok gen Mslmar Kardeler
yesi iin ilham kaynadr.

islamclt amak

36

kler dnleriyle ieriden torpillenen slami duru, ayn

zamanda, dardan da, geleneksel slami tematik ve sernbollerin gndelik hayatta erimeleriyle de, ar yaralar almaktadr. Byk slami gayenin "sosyal hayatn btnc" 29 anlayndan olduka uzakta, slami semboller her geen gn
gndelik hayatla daha da uyumlu hale gelmektedir. Sylem
ve dselin, insanolunun geldii bu noktada, alternatifsiz
bir amaz ierisinde donup kald gnmzde, dinsel pratik gndelik hayatta akntya kar yzmekte ve aka ifade
edilmese de slam ve Bat arasnda mecburi uzlalara gidilmektedir. Bu yeni dinsel pratikler ayn zamanda slam' n
siyasallamasnn bir zorunluluk olmadn ve tketim ve
birey ynelimli "militanlk sonras" 30 dindarlktarla ayn alan rahatlkla paylaabileceini gstermektedir.
Nashidin [ilahi, .n.] hikayesi slamc-devrimci retoribugn geldii anlamszlk halini gstermesi asndan
olduka ilgintir. 1970'li yllarn banda slamc gruplar
tarafndan sahiplenilmesine ramen, Nashid 1990'l yllarda
slami eilimi ok da belirgin olmayan Mslman gruplar
tarafndan seslendirilmeye balad andan itibaren poplerlii artmtr. Endonezya, Malezya, rdn, Msr, ABD
ve biraz gete olsa Avrupa'da slami mzikal mirastan (suf
melodilerden veya klasik Arap iirin den) ilham alan yeni bir
mzikal gelenek domutur. erisinde yaadklar toplumlarn farkl kltrlerinden etkilenen bu gruplar, hem slam' a
ynelme ars yapmakta, hem de inanlarna ve tanrlarna
olan aklarn dizdere dkmektedirler. Hristiyan evanjelist
rock gruplarnn dillendirdii "bu dnyada ancak bu dnya
in

29 J.-N.Ferr~, "!es paradoxes de la

1996, s.7.

reislanisation,"

Maghreb-Machrek, nl51,

30 Genieve Abdo, No God but God. Egypt and 1he Triumph ofIslam, Oxford
University Press, 2000.

piyasa islam

37

iin olmayan" (in the world but not ofthe worfd3 1) dinsel anlaynn ncln yapmaktadrlar. Mzikal veya sanatsal
baarlarndan te, bu gruplarn temel ortak paydalarnn
slam, mzik ve kltr arasnda yeni gei ve uzla noktalar bulmak olduu ifade edilebilir. Bu balamda, bilinli
veya farknda olmadan, "selefi paradigmann" altn oymakta ve genel anlamda, 2004 Aral' nda Fransa'da dzenlenen
Rythm'n Nashid festivalinin dzenleyicilerinden birinin belirttii gibi, "kompleksiz ve rahat" yaanan bir din fikrini
yaymaktadrlar. Geleneksel slam anlayndan olduka
uzakta olan bu mzikal hareket esasnda 2 farkl bakald
r ve mcadele geleneinin apolitik hale getirildii noktada
yeermitir: Bir taraftan Afro-Arnerikan kimliini n plana
karan radikal sosyal eletiri ve rap kltr ve dier taraftan
geleneksel slam'n Ortadou kkenli ehit atlar kltr.
1980'li yllarda rap Afro-Arnerikan kimliinin balca
ifade arac olarak kendini kabul ettirdii sralarda, 32 baz
gruplar onu slam' a adapte etmek iin sahiplenmekte gecikmez. Bat' nn kentli bakaldn alanlannda33 doan bu gruplarn dinseli alglay ve kullan ekillerinin politik ve etnik
ynelimli underground black hareketinin [protest, alternatif
mzik gruplar, .n.] deerleriyle rtt rahatlkla gzlemlenebilir. Dolaysyla ilk Mslman rap biimlerinin Louis Farrakhan'in slam milletP 4 hareketi ierisinde domas
31 H. Hendershot, Shaking the World for fesus: Media and Conservative
Evangelical Culture, University of Chicago Press, 2004.
.)2

Hisarn Aidi, "Hip-Hop for the Gods," Mricana.com, 31 Nisan 2001.

.13 Fransa'daki slami rap gruplar iin, bkz. S. Amghar, "Rap et islam: quand
le rapeur devient imam," Hommes et Migrations, n1243, Mays-Haziran
2003.
34 1930 ylnda kurulan slam milleti rgt siyahilere slam etrafnda
birleme ars yapan Amerikal bir dini harekettir.

islamcl amak

38

ve tartmasz biimde Spike Lee' nin 1992 tarihli Malcom X

filmi sonrasnda patlama yapmas tesadfi deildir. Public
Enemy, Queen Latifa, Ice Tve benzerleri slami davaya gnl
verirler. Aslnda Shaykh Terra gibi Rapiler, ki kendisi ngi
liz olup Dirty Kuffar (Pis kafir) klibindeki Bin Ladin'i ven
iddet arlar yoruma gerek brakmamaktadr, Mslman
rap hareketinin iddet ynelimli ilk zamanlarnn son temsilcileridir. Zira hareket daha sonralar gittike etnik ve politik kimliini kaybedecek ve Snni Ortokdoksi tarafndan
pasifize edilecektir. rnek olarak gnmzn en popler
Mslman rap gruplarndan Native Deen bugn iin sla
mi andan meru olan rap yapma tarzn temsil etmektedir.
Bu tarz Amerikal Hristiyan rock gruplarnn 1960'l yllarn
sonlarnda ivme kazandrd mzikal yollarla inanc yayma
ve tazeleme yntemleriyle nemli lde rtmektedir.
Ayn yllarda,

Arap J?nyasnda, Mslman Kardele

rin hayal ettii, harekete geirici ve politik ynelimli sanat
anlaynn bayapt Nashidde baz deiikliklere maruz kalyordu. 1970'li yllarn ba iin olduka yeni bir tarz olan
Nashid, aslnda niversiteli Mslman genliin bir rnyd. Nasr dneminde hapse atlan militanlarn "i srgn" (adab al-ghurba)3 5 literatrnden olduka etkilenen bu
niversiteli gruplar, cihat, ehiclik, ac ierisinde inancn korunmas, kahramanlk gibi tematiklere methiyeler dzmekteyqiler. Ayn ekilde hapishane hayat ve bu hayatn artk
Mslman olarak grmedikleri Msr toplumuna ne kadar
35 Peygamberin u szleri zerine dayand varsaylan i srgn literatr, "slam gurbette balad ve gurbette bitecektir. Ne mutlu yabancya,"
slam'dan uzaklam bir toplum ierisinde gerekten dindar olan bir mminin yaad yabanclk duygusunu ilemektedir. Bu tematik, Saad Surur,
Gamal Fawzi, Zakariya al-Tawabiti gibi, hepsiNasr dneminde hapis yatm Mslman Kardelere yakn air-yazarlarn eserlerinde rahatlkla grlebilir.

piyasa islam

39

yabanc olduunu

anlatan arklar kaleme almaktaydlar.

Btn bu dnemin mzikal rnnn tamamen politika
merkezli olduu rahatlkla sylenebilir: ark szlerinin ekseriyetle bir devlet eletirisi iermesi ve slam' n salk vermedii alglarn kullanlmamas dnemin zelliklerini yanstr.
Nashidin farkl amalara alet edilmemesi tabusu, Kuveyt'ten
eitli Ortadou lkelerine, . ntifadaya destek festivalleri srasnda krlr: Selefi harekete uzak, davann nasl savunulduundan te davann kendisine odaklanm, Hamas' a
yakn guruplaro sahne ald bu festivaller Msr'da nemli
izler brakacaktr. Selefi ilkeleri aka ineyerek, tef, davul
ve en sonunda orglar sahnelerde yerlerini alacak, Nashid ise
gnmzn btn mzik aralarna dnya ritimlerini (word
beat) yakalama mantyla alacaktr. 36 yle ki bu gruplar
"slami dnlere" 37 davet edilmeye balanlacak ve doru
dan bir sonu olarak Nashidde n plana kan tematilder
de deiecektir: Ak, mutluluk ve iir. Bu hem apolitik bir
neslin douu hem de politik sloganlarn dn benzeri
bulumalara uygun olmamas ile ilikilidir. Daha sonralar
ise, 990'l yllarn hemen ikinci yarsndan itibaren, gruplar daha da profesyonelleecek, alg yelpazesi genileyecek,
sahne performanslar cretlendirilmeye balanacak ve Arap
popunun dier yldzlaryla rekabet ierisinde, verilen mesajn her geei gn daha da apolitikletii bir ortamda Nashid
sanatlar kaset piyasasna gireceklerdir. Son tahlilde burada
kaybeden selefi paradigmann ta kendisidir. rnek olarak
36 alm srasnda yanl alglanabilecek k;la harekederinden dolay gitara
halen souk baklmaktadr.
17 "slamlam" orta snflara zg bir hareket olarak 1980'li yllarn sonunda
ortaya km olan "slami dnler" klasik anlamdaki dn organizasyonlarndan baz noktalarda ayrlrlar. Kadn ve erkeklerin ayr olmas; gelinin davetliler nne kmamas; dans ve alkoll ieceklerin yasak oluu,
ezan srasnda dnn kesilmesi, dnn ba ve sonunda Kuran'dan
ayeder okunmas.

islamcl amak

40

Belika'da dzenlenen nc Avrupa slami ark Festivali,

dzenleyicilerinden birinin belirttii gibi, sz konusu festival hem "lslamlatrma srecinde Arap dili ve teorik derslerin ilgi ekmemesinden," hem de ok kat ve sert bir din
imajndan uzaklamak gayesiyle dzenlenmitir. Kendilerini ilk olarak eitli dn ve nianlarda tantm ekseriyetle
Fas kkenli Belikal sanatlar sayesinde, Avrupa Sanat ve
Kltr Dernei Avrupa'da ilk olarak 1980'li yllarn sonunda, Fransa'daki slami rgtler Birlii Kongresi (UOIP8)
gibi, byk lekli toplant ve gsteriler srasnda grlmeye
balanm politik ierikli mzik eserlerinden kendini kurtarahilmi bir Mslman sanat gelitirmeye abalamaktadr.
Ancak burada da ayn depolitizasyon ve slam d kltrel modeliere alma durumu sratle kendini gstermitir.
rnek vermek gerekirse, son iki festivalin onur konuu Fas
kkenli Belikal grup al-Nada'nn solistlerinden biri gemiteki slami arklarn vermi olduu ylgnl u ekilde
hatrlatmaktadr: "Devaml

Mslman cemaatin ektii ac

larndan bahsediyorduk, oysaki insanlar daha farkl, daha
iyimser eyler istiyorlard. Daha politika d tarzlar bulmann ve mutluluk gibi farkl deerle~i ilemenin gerekliliini
hissediyorduk." Ve ekliyor: "slami uyan bugn yle bir
olgunluk noktasna geldi ki bo zaman kltrne ilikin deerleri rahatlkla ierebiliyor." Dolaysyla, "din artk kltr! e
yeniden kucaklaabiliyor."
,_

Veya baka bir ekilde ifade etmek gerekirse, Nashidin

sorgulayc politik tarafnn buharlamasndan genel geer
ortalama zevklere uygun "temiz bir sanatn" (finn nadhijj ortaya kt dnlebilir. Bu anlamda, slami mzik cemaa38 Reformcu slami gr yanls, ideolojik olarak Mslman Kardeler kurucusu Hassan al-Banna'ya yakn.

piyasa islam

41

tinin krma dsellikler dnyasnda, Nashid in post-islamist

new age tarz ok sesli, ok
dinli bir yap ierisine yerletirmektedir. Bu tr bir tarzn savunucular olarak Msr'dan Moustafa Mahmoud, Malezyal
gruplar Raihan veya Huda ve ABD'den Emergency (mhtedi
Jeremiah MacAuliffe'in kurduu eski Dr. ]ihad and the Intelleetual Muslim Guerrillas) gsterilebilir. Btn bu gruplarn
ortak zellii, .byk gece hayalini terk etmi olmalar [s
lami direniin btn dnyada ayaa kalkt gece, .n.] ve
islami ary ekseriyetle i gzellii gibi ahlaki tematikler
zerinden yapyor olmalardr. Bu tarzn nde gelen savunucularndan Azeri kkenli ngiliz arkc Sami Yusuf cihadist Nashid yerine artk d dnyaya ve farkl kltrlere ak
"helal ark" (chanson hala[) yaptn aka ifade edebilmektedir. World Beat [Dnya ritimleri] geleneinin bir takipisi olarak, Sami Yusuf, ran ve Pakistan kkenli ritimlerden
etkilenmekte, Krt ve Hint alglarn bolca kullanmakta
ve arklarn ngilizce ve Arapa seslendirmektedir. Alman
mhtedilerden kurulu Fana isimli grubun ak karavan (mahabba caravan) adl albm ise geleneksel oryantalist dseli
yeniden canlandirrken, tam tersi tarzda, al-Nada grubunun
kompozitrleri, daha nce Kahirdi al-]il grubunun yapt
gibi, rap, caz ve gospel ritimleriyle performanslarn ortaya
koymaktad1rlar.
yorumlar Mslman kimliini

Mslman edebini tketmek

slami giyim alan da, farkl boyutlarda olsa da, mzikal

alanda grlen ayn alt-st olulara tanklk etmektedir. Geleneksel olarak siyasal slam'la ok sk balar olan trhan
kitlesel tketimin deer ve normlar altnda yeniden yorumlanmaktadr. Bu tr bir yeniden yorumlamann moday kltrel yabanclama, gereksiz harcama ve sapknlkla bir tutan

42

islamcl amak

geleneksel slami paradigmayla atmas kanlmazdr. Biri

siyasal slam'la dieri ise tketim kltryle balantl trbann39 bu iki yorumu, zellikle Trkiye'de ok aklkla gzlemlenebilmektedir. Aslnda sz konusu olan ayn anda yaanan iki gerekliin birlikteliidir: Bir taraftan Trkiye'nin
piyasa ekonomisi ile eklemlenmesi ve bunun "bireylerin varolu ve gndelik hayatta kendilerini tanrnlay ekillerini
etkilemesi,"40 dier taraftan ise, e zamanl olarak, kendisine
laik Trkiye'de yeni bir medyatik alan yaratan ve dolaysyla
gndelik hayattaki bireysel znelliklerin de deimesine yol
aan slami bir burjuvazinin ortaya k. E zamanl yaa
nan bu kreselleme ve "slamlama'' srelerinde, trhan
kimliksel talepler ve kltrel da alma dinamikleri arasnda yeni uzlalar zorunlu klmtr. u anki taleple pek
de uyumlu olmayan, birinci nesil trhanlar siyasal slam'la
balarn koparamam modellerdir: Sade, sssz ve basit
izgili modeller kadna ilikin sert, balayc ve btncl
bir edep anlayn ifade eder. Bu dnemi takip eden ikinci
nesil trhanlar ise pazarlama tekniklerinin n plana kt,
kullancn maneviyatma younlamaktansa, onun taleplerini nemseyen daha profesyonel bir mantn rnleridir.
Bat'nn meta ynelimli modernitesine gnderme yapan
imgeler, slami tketicinin dsel evreninde yerlerini alrlar.
Kulaa Franszca veya ngilizceymi gibi gelen markalar oalr~. slamc aydnlarn eletirilerini ekmeyi gze alarak.
Mslman Kardeler hareketine yakn duran bir militana gre "bu allak bullak olu, kadnlar politik olmayan
39 Bar Klbay ve Mutlu Binark, "Consumer Culture, Islam and the Politics
of Lifestyle. Fashion for Veiling in Contemporary Turkey," European journal oJCommunication, vol. 17(4), 2002, s. 498.
40 A.g.e., s. 496.

piyasa islam

43

konumlara srkleyecektir."41 Benzer bir bilinlenme slami

basnda da kendini gsterir: "Kapitalist sistem, slami kurumlar, ahlak ve estetik anlaylarn, tketim dnyasnn
bir paras yapmak iin yeterince gldr." Dolaysyla "s
lami yaam biimi"42 iin dorudan bir tehdit oluturur.
Msr

deneyimi bu tesbiti iki noktada dorulamaktadr.

Bugn, bir gazetecinin savunduu gibi, Nil kylarnda halen trbann "Bat lkelerinin egemenliine son vermek" gayesinin bir simgesi olduunu iddia etmek gln olacaktr.
Herhangi bir politik balln ifadesi olduunu ne srmek
gibi. Bugn Mslman edebinin rtlerindeki veya slami
mziin ritimterindeki kltrel kodlar, daha ok kimliksel
referanslardan beslenmektedir. rnek olarak Kahire'de gz
alc spotlar altndaki u lks hazr giyim maazas: Bir tarafta k ve zevkli 60'larn Grace Kelly tarz balanm trbanlar, dier tarafta Mslman edebin gavro tipi bere altnda
muhafaza edildii reyonlar, daha ilerde parlak pul ve sslerle
bezenmi dier bartleri. .. Yeri geldiinde Trkiye'den ithal edilen, bazen de geleneksel Pakistan ve ran balama e
killerinden ilham alan hijap. (tesettr) hi kukusuz en az bir
o kadar da Paris ve Torino'lu modaclarn renk cmblerin
den etkilenmektedir. slamcln bu baat semboln [hijap], ahlaki ve kimliksel anlamn deitirmek suretiyle, muzipe sahiplenenlerin slam d olarak yorumlanabilecek bu
abalarn ifa etmekte yerel basn olduka hzl davranm
tr. "Londra'dan ithal edilen slami giysiler!!!" (Sawt al-Arab
gazetesi); "Msr'da barts ve ekicilik'' (Rose al-Yousifj;
"Kot pantolon ve streler: Kapallarn modasnn geldii
son nokta'' (Akher Saa); "Kapal bir kadn ba ak olandan
41 A.g.e., s. 502.
42 A.g.e., s. 501.

44

islamcl amak

daha m ahlak.ldr?!" (al-Destur). Bu kinayen.;alklarn ok

da haksz olmad ortadadr. Orta snflara ynelik Kahi're'deki Wonderland mal! alveri merkezindeki "Kk ay''
adl tesettr maazasnn mankenlerinin vcut llerinin
oryantal yapmaya da ok uygun olduu rahatlkla sylenebilir. Trkiye'de olduu gibi, "konvansiyonel" olmayan bu kapallar tepki ekmektedir. "Tesettrl ve liberal, Amerika'ya
gitme ryalar gren, saf ipek barts takan ve ocuklaryla ngilizce konuan" kapal fgrnn slami evrelerde
kzgnlk yaratt aktr. Bu kzgnl eski bir slamc u
cmlelerle ifade etmekte: "Bugn kzmza byle giyinmenin
uygunsuz ve ayp olduunu sylyorsunuz, karlk olarak
omuzlarn silkeleyerek size bunun niin byle olduunu
soruyor, ispatlamanz gerektiini sylyor ( ... ) Oysa 10 yl
nce bunun Kuran'da byle yazldn sylemek yeterliydi.
Bugn ba kapal olan bir kz, herkesin iinde dans da ediyor, partilere de gidiyor ve bunda hi bir saknca grmyor." 43
O halde Al-Muhajaba Home, Flash veya L'Amour gibi ngi
lizce, Franszca ve Arapa karm maaza isimlerinin selefi
dselinden te, evrensel bayan moda anlayn, kapal veya
deil, yanstt su gtrmezdir. Ankara'dan Kahire'ye slami
edebin yaan ve yorumlan ekilleri deimektedir. Avrupa'daki slam elbette bu srecin dnda kalmamtr. Bat
Mslman giyim sektrnn nc isimlerinden Karima
Saouli deflelerini Paris'te gerekletirmektedir, zira bunun
"se~bolik olarak nemli" olduunu dnmektedir. slami
giyim iin de, "modann merkezi Paris'tir." Kahire'deki Flash
bayan tesettr giyim maazasnda fon mzii olarak Michael
Boton'nun ritimleri ilahilere tercih edilmektedir. Bu ritimlerin maazada sunulan vcudu bazen olduka skca saran
43 Mslman Kardelere yakn bir slamc, M. Mossad tarafndan aktarlm,
a.g.e, s. 24.

piyasa islam

45

elbiseler ve orta snflara zg tesettr balama biimleriyle

daha uyumlu olduu kukusuzdur. Ayrca maazann bulunduu yer (Arap Ligi'nin de bulunduu, yabanc kkenli maaza ve fastfoodlardan geilmeyen byk bir bulvarn tam
ortas), i dekorasyonu (en ufak bir dini ibarenin olmamas), Avrupa'dan ithal rnleri (eitli tayyr, t-shirt ve gmlekler) ve alanlarnn kapal olmamas (bu tr maazalar
iin nemli bir yenilik) olduka anlamldr. Aslnda btn
bu detaylar bizi slami kimlik siyasetine tamamen yabanc
kresellemi moda anlayna gtrr. Giysiye ilikin slami
yorumlar ite bu evrensel moda anlay ierisinde kendilerine zg bir alan yaratmaya almaktadrlar. Dolaysyla bugn trhan kresellemenin kltrel alanda dayartna bir
alternatif olmaktan te, sosyal anlamda talep edilen bir objenin (bartsnn) ticari bir mantk erevesinde, evrensel
cazibe ve ekicilik ltleri gz nne alnarak yeniden yorumlanmas, pazarlanmasdr. Eski cihat ars yapan metodilerin piyasayla kucaktamas gibi, artk ama kamusal alana
hakim yaama biimlerine toptan bir kar k hi deildir.
Sz konusu olan bu verili kamusal alan ierisinde slami bir
"alt alan-trev-uzant" 44 yaratmaktr. Ancak bu yaratclk s
nrl bir yaratclktr ve hakim olan alaa etmeyi kesinlikle
hedeflemez. Aslnda amalanan tketim kltrnn tam ortasnda, radikal farkllama-farkl olma stratejilerini kamusal alanla uyumlu uzlalar noktasnda terk etmi slami bir
burjuva kozmopolitizmidir. slami giyim firmas Satr rnlerini "Hayallerin tesettrle gerekletii snrsz bir dnya" 45
sloganyla pazarlamaktadr. Ayn ekilde, stanbul'un slamc
44 Terim ilk olarak bir Arap telekomnikasyon irketinin i balantlarnda
Stephen Cowey'in 7he Seven Habits Of Highly Ejfective People adl
kitabnn "slami bir trevinin" ortaya konulmasnn gereklilii anlamnda
kullanlmtr.

45 B.

Klbay ve

M. Binark, a.g.e., s. 507.

islamcl amak

46

ay salonlarnda yaplan, toplu kutsaylar etrafnda ekille

nen bir Mslman kimliinin yeniden retilmesinden te,
doal olana ynel~, yaam kalitesi, salkl yaam gibi burjuva deerlerinin yceltilmesidir. Bu mekanlarda kola alkoln
yerini aldysa da, Nescaft Trk kahvesini tahtndan etmekte
ve geleneksel Trk mutfa biftek ve krem karamelin hegemonyasn her geen gn daha yakndan hissetmektedir. 46
Dinselin uyannn ve burjuvalamasnn kesitii noktada
kitlelere alan slami moda: "slami kabul edilebilirlik lleri iinde slami burjuvaziyiyeni tketim tecrbe ve heyecaniarna davettir." 47 Burada temel dzlem, referans noktas
Bat'dr. Ve yaplan ey sahiplenilen Bat'nn farkl ve ilgin
bir okumas kesinlikle deildir. slamc bir Trk entelektelin altn izdii gibi trbann "tketilmesi" [ift anlamda,
hem ticari bir meta olarak pazarlanmas hem de bitirilmesi,
altnn oyulmas anlamnda, .n.] slamiama olarak okunabilecei gibi "slami burjuvazinin Amerikan Hayali" 48 olarak
da deerlendirilebilir.
Ancak, Hijap'n politik ve militan yorumunun devaikinci kuak, postislamist, apolitik ve yabanc kltrel elere ak trhan tak ekHlerinin, erevesini hafifletse de, her eye ramen, slami edep kurallarn merkeze
yerletiedii unutulmamaldr. Bu noktada asl krlmann
nc kuak slami streetwear [rap ve hip-hop sokak kltrnn giyim ekilleri, .n.] evresinde gerekleecei ku
kusuzdur. Avrupa islam'nn varolu koullaryla dorudan
alakal bir ekilde, iki- yldan beri zellikle Fransa'da, Damnda,

46 C. Houston, "The brewing of Islamst Modernity. Tea Gardens an Public

Space in Istanbul, Theory'', Culture and Society, London, vol. 18(6), 2001,
s. 83-84.
47 R

Klbay ve

M. Binark, a.g.e., s. 501.

48 B.

Klbay ve

M. Binark, a.g.e., s. 502.

piyasa islam

47

wahwear, Muslim By Nature veya Muslim Classic gibi markalar bu krlmann ncln yapmaktadrlar. Streetwear
kltr kendisini neeleyen ikinci kuak slami moda anlayna gre nemli yenilikler iermektedir. slami moda
anlay slami kurallar ve Bat imgelemi arasnda uzlalar
ararken, streetwear kltr bilinli bir ekilde din sorunsaln
dan uzaklamaya alr. Dinseli sorgulamaktan te, onunla
ilgilenmemektir sz konusu olan. Dolaysyla dinselle iliki
logo, marka isimleri, eitli fgr veya izimierin esinieniidii slami sembolikle snrldr (namaz hareketlerini andran
bir logo, slami dselde anlam olan bir rakam, tarih veya
isim). Esas olan btn bu olduka "haffletilmi" slami anlam yknn yeerdii banliy genliinin alt kltrdr
(streetwear). slam' a vurgu alternatif olana vurguyla yakndan
ilikilidir. slam'n streetwear kltrnn "zgn kimlikleri"
ve trevleriyle eklemlenmesidir. Bu konuya daha sonra tekrar dneceiz.
Son moda vaiz a
slamlama srelerinin kilit sembollerinin depolitizasyonu

veya otoriter militan kltrnn iflasnn rn, tabandan

deiime uram yarnlarn slam' , slamcln kolektif
projelerini artk geride brakmtr. Yeni kolektif heyecan
ve atlmlar' bundan byle cool and competitive49 dinselliin
ifadesi yeni vaizler etrafnda ekillenmektedir. Bu sre ayn
zamanda dini sembol ve rnlerin kreselleme a ve dsel
likleriyle eklemlenmesinin burjuvalaan slami yaam biimi
iin hite bir tehdit oluturmadn teyit eder.
E zamanl

ve birbirlerinden bamsz olarak u iki vaiz

politik anlamda ii boaltlm, sosyal anlamda burjuvala49 A. Boubekeur, a.g.e.

islamcl amak

48
m

rnek tekil etmektedirler. GneydoGymnastiar ve Arap dnyasndan Amr

Khaled be yldan az bir sre ierisinde Mslman dnyas
nn en nde gelen vaizleri arasna girmeyi baarabilmilerdir.
Milyonlarca taraftarlarn bugn geleneksel slamcla sosyal anlamda tek ciddi alternatif oluturan eilimleri ierisine srkleyebilmektedirler: "Normallemi" bir yaam tarz,
geleneksel anlamdaki siyasetin reddi, dini domann genel
hatlarna dokunmadan erevesini yumuatmak. lk bakta
dikkat eken unsur, her iki vaizin gen yalardr. Amr Khaled 40' a yakn, Gymnastiar ise 40 ila 45 yalar arasndadr.
Bir vaiz iin gen saylabilecek olan bu yalarn dini otoriteyi
yaa balayan geleneksel yallk ilkesiyle pek badamad
ortadadr. yle ki bilinli olarak, genel dinleyici kitlesinin
35 ya alt olduunu syleyen Amr Khaled gibi, "genlik''
argmann bilinli olarak kullandklar sylenebilir. kinci
olarak her ikisi de dini otoritenin geleneksel farkllk yaratan
hal ve tavrlarna souk bakrnaktadrlar. Tam tersine sakalsz
olmalar, adal bir dil kullanmamalar, rahat giysiler tercih
etmeleri, Amr Khaled rneinde olduu gibi kravat takmadan giyilen gmlekleri, hatta rahat ve esprili konumalaryla
uyumlu, Aa Gym 50 olarak da bilinen Abdullah Gymnastiar' n
tercih ettii, iekli T-shirtleri bu dnyada aranan "rahatl"
ifade eder. Bir kere sembolik anlamda kayda deer bir nokta
olarak, her ikisi de spor yapmaktadr. Amr Khaled futbola
olan 'akn gizlememekte, gne gzlkleriyle veya bir statta
futbol dnyasnn yldzlaryla pozlar vermekte ve Ahli isimli
Msrl 18 ya alt futbol kulbnn kurucusu olduunu gururla hatrlatmaktadr. Gymnastiar' a gelirsek, isminin kenbu yeni

dinsellie

u Asya'dan Abdullah

50 Aa sudanca "karde" anlamna gelmektedir. Bkz. Gwenael Feillard, "Insuffler !'esprit du capitalisme al'Umma: la formatian d'une ethique islamique
du travail en Indonesie," Critique lnternationale, no25, Ekim 2004.

piyasa islam

49

disi spor kkenlidir. Aa Gym 1962 ylnda, Endonezya'nn

Asya oyunlarna ev sahiplii yapt srada domutur.s'
Jogging merakls olduu, motor sporlarna ilgi duyduu ve
zellikle Kawasaki'si zerinde dnya sever (world-friendlj 2 )
vaiz grnts verdii bilinmektedir.
Aslnda

bu kiiler medyann oyun kurallarna tamamyla vakf, cazibelerini kullanarak, gzyalar ve duygusal
youn bir dinseli n plana kartarak, ikna etmeyi bilen gsteri dnyasnn insanlardr. yle ki ounluu bayan olan
taraftar kitleleriyle ilikileri, hayraniarna imza vermekten
ve onlarla fotoraf ektitmekten hibir zaman usanmayan
Aa Gym rneinde olduu gibi, aka karlkl cezbetme
ilikisi zerine kurulmutur. Daha da ileri gitmek gerekirse, cami benzeri geleneksel vaaz mekanlar dnda, dinleyici
kitleleriyle ilikileri ekseriyetle medyatik mecralar zerinden
olmaktadr. Bu mecralarn kontrolleri, ya rnlerini pazarlayan kaset-CD irketleri veya yaynevlerinin dorudan a
I11Slarna ait olmasndan ya da dolayl olarak bu irketlerde
bir rol oynamalarndan tr, kendi ellerindedir. Amerikal
tele-evanjelistlerin tekniklerini kullanarak, geleneksel slam
cln karsna, slami talk-show'lar srasnda izleyici kat
lmlarnn bir nevi gnah kartma seanslarna dnt,
lml (sofi) bir sylem, son moda bir grnm ve vaazn
olduka marketing bir yorumunu karmaktadrlar. Bu bir
rastlant deildir. Protestan vaazlarn yakndan tanmakta
drlar: Amr Khaled bu vaazlara televizyon vastasyla, Amerikan Hristiyan kanallarn takip ederek, Aa Gym ise en yakn
danman sayesinde vakf olmutur. Bu danman 1997'de
lslamiyet'i semeden nce Houston'daki Kilisesine bal
~1

J.-C Pomonti, "Aa Gym chante !'islam soft," Le Monde, 2 Eyll 2003.

~2

Terim H. Hendershot'a ait (a.g.e). Amerikal evanjelistler hakknda.

so

islamcl amak

olanlarn saysn marketing teknikleri araclyla 1O yldan

az bir srede iki katna karan eski bir pastr Abdurrahman
Owensby'den bakas deildir.
Ayn

marketing mant ve ideolojik sebeplerle, selefiliin

seven Tanr
fgrn yerletirmektedirler: "Korkuyla yaplan ibadet mi?
Yeter artk,!" eklinde haykm Amr Khaled ilk vaazlarnn
birinde, 'A.llah'tan korkuyorum, dolaysyla ibadet etmek
zorundaym' ilkesi zerine oturmu bir ilikiyi artk istemiyorum. Hayr, artk ak, sevgi zerine kurulmu bir ilikiyi
arzuluyorum." Ayn ekilde, gzlemcilere gre, Aa Gym'in
de "poplerlii arttysa bu insancl yan ar basan bir slam'
yaymasndandr." 53 Gerekten de Endonezya medyatik alanna kendisini hogr, drsdk, cmertlik, giriimcilik
gibi deerleri uzun yllardr politik istikrarszlk, dinler aras
atma ve ekonomik kriz ierisinde alkalanan Endonezya
gibi bir toplumda savunarak kabul ettirmitir. 54 Msr'da da
Amr Khaled'in sevgi mesaj iddet sonras bir ortamda, yani
Msr hkmeti ve Gamma Islamiya arasndaki atmalar
sonlandran Louxor katliam sonrasnda, ortaya kmtr. 55
alan

Tanr imaj

yerine

Hristiyan inancnn

Geleneksel vaazn takhwif (cezalandrlma korkusu n

plana kartlarak oluturulan dini duyarllklar) merkezli
sertliine kar Amr Khaled ve Aa Gym tarhib (gzellikle
kendine ekmek) ynelimli bir ibadet anlayn koymak' bu noktadan hareketle kalp, pimanlk, 56 affetme gibi
ta ve
53 Endonezya ulema konseyi yesi Juniwati Masjchun
gre, www.time.com sitesinden alntlanm.

Sofwan'n tanklna

54 G. Feillard, a.g.e, s. lll.

55 Bkz., Patrick Haenni, L'ordre des Caitls. Conjurer la dissidence urbaine du
Caire, Karthala, 2005.
56 1990'li yllarn

banda eyh

Mohamed Mitwalli Shaarawi tarafndan gn-

piyasa islam

kavramlarn baat

konumda olduu bir imgelem olutur

maktadrlar. Amr Khaled ilk ralk-show'unun ismini "Kalbin
derinliklerinin sesi," Aa Gym ise slami gazozunun ismini
Qolbu-cola, 57 psikolojik ve ruhsal danmanlk irketinin ad
n da MQ corp. (Manajemen Qolbu Corporation) olarak koymulardr. Duygusallk, i mutluluk araylar, iebak gibi
deerler haz alma, baar ve performans kltrn n plana
karan terapi vari bir sylemin merkezi kavramlardr: Hrs
klt, baar ve sosyal ykselme al, verimlilik takms
tamamyla "bu dnyaya dair" bir vaazn temel bileenleridir.
"Bu dnyaya aitlik'' vaazlarn verildii mekanlarn niteliin
de de kendini gsterir: Amr Khaled ve Aa Gym'in kendilerini ilk olarak tanrtklar sekin toplant salonlar veya iftar
yemeklerini verdikleri, seminer veya konferanslarn dzenledikleri, be yldzl oteller bu konuda rnek gsterilebilir.
Sonu olarak Amr Khaled ve Aa Gym'in genel felsefelerinin birbirlerine ok yakn olduu rahatlkla sylenebilir.
Baz Amerikal evanjelist hareketlerin izinde, slam' "giriimci" bir dine evirme gayesiyle, ayn anda hem Mslman
ahlakn iselletirmi hem de Bat' nn kendini gelitirme/
gerekletirme tekniklerinden feyz alm, aktif, dinamik bir
inananlar gruhu, "giriimci-profesyonel" Mslmanlar cemaati, vcuda getirmeye almaktadrlar. Zira "tembellik,"
Amr Khaled' e gre "ktlklerin anasdr." Aa Gym' e gre
ise "en byk baarszlk hi denememi olmaktr." 58 Geledeme getirilen pimanlktematii "piman bayanlar" adl sosyal bir hareketin oluumuna yol amtr. Bu hareket, slami salonlar vastasyla, zellikle
Kahirdi burjuvazinin yeniden slamlatrlmasnda nemli rol oynamtr.
Ki ayn hareket Amr Khaled'i ilk zamanlarnda finanse etmitir.
57 Qo/bu Endonezcede, qalb ise Arapacia hem biyolojik hem de hissi
anlamlaryla kalp anlamna gelmektedirler.
58 Aktaran S. Elegant ve J. Tedjasukmana, "Holy Man, lndonesia's hottest
Muslm preaches a slick mix of piery and prosperiry," Time Asia, 4 Kasm

islamcl amak

52

neksel politika yap ekillerinden rahatszlk duyan bu iki

vaiz, esasnda, genel slamiama dinamikleri ierisinde, ayn
anda hem klasik militan angajmanlardan hayal krklna
uramlara farkl bir alternatif sunarak -Mslman Karde
lerin bir ksm- hem de dine baklar ne olumlu ne de olumsuz ancak dengeli olanlar "yeniden slamlama'' srelerine
dahil ederek, kendilerine farkl bir yer edinmeye almak
tadrlar. zellikle bunu dine mesafeli bakan kiilere, Amr
Khaled'in tekrarlamaktan zevk ald gibi, "din ve gndelik
hayat birbirleriyle bartrma'' ans vererek yapmaktadrlar.
Bu tr bir alm, pimanln kiinin kendisini inkar etmek
olarak algland, egemen slami veya selefi sylemlerin yapamayaca aktr.

O halde kkten d slami dalgayla e zamanl olarak, geleneksel siyaset biimlerinden uzaklamann "bireyin" yeniden
kefedilmesine ve kutsanmasna olanak salad yeni bir s
lami dinsellik kendinden sz ettirmektedir. "Cemaate bilin
kazandrma'' hayalleri yerini modern kiisel geliim tekniklerinin kullanld "bireysel deiim" retoriine brakmtr.
Btn bu sre, kendini gerekletirme literatr ve new age
kltrnn "memnuniyetsiz slamclar" arasnda artan bir
ilgi grmesini, self help [kiisel geliim, .n.] konulu kitaplarn hem slami hem de dini olmayan yorumlarnn ticari
baarsn, 59 beden ve ruh geliimine ilikin kkeninde dinsel
olmayan tekniklerin suflik felsefesiyle belli noktalarda eklemlenmesini ve bunun dindar burjuvaziler nezdinde youn
ilgi grmesini, ksmen aklamaktadr. Devlet, politika, kimlik gibi vesayetilerinden azat olmu slamiama sreleri, artk yeni mecralarda akabilir. Bu bolmde altn izdiimiz
2002.

59 H. Tammam, P. Haenni, ''Au dialle les losers! La r~alisation de soi, nouvel

ideal islamiste," Mouvements, Ekim 2004.

piyasa islam

53

kamusal alana-evreye alma/yaylma bu dinamiin bir sonucudur. Dier bir sonu ise nmzdeki blmde ileyece
imiz slam' n piyasa mekanizmalaryla ve irket kltryle
evliliidir. Piyasa islam' nn sosyal devletin iinin boaltlma
srelerine bilfiil katlm bu evliliin bir devam olarak ortaya kmaktadr.

,_

2. Blm

Piyasa destekli dinsellik

Reformist hareketlerin veya geleneksel slami yaplarn ieriden "eski kadrolar-dinozorlar" tarafndan "yeniden" ele geirildii bir ortamda, geleneksel slamclktan yaka silkmi
lerin, talep ve projelerini ifade edebilecekleri tek platform
artk piyasadr. slamclarn tetikledikleri ksmi "apolitikle
menin," i hayatnn dindar giriimcileriyle bulumas, s
lamlama srelerinin ekonomik bir ynelim kazanmas sonucunu dourur. Artk dinselliin kendisini ifade ettii yeni
alan piyasadr. Piyasa dinsellie hem kurum-parti d geni
bir hareket sahas aar (hantal parti ve devlet aygtlarnn
balayc snrlarn aan) hem de onu irket kltr ynelimli yeni bir kavramsal dnyann ierisine sokar. Sz konu-

58

piyasa destekli dinsellik

su olan, eskiden olduu gibi kitleleri deimez veya sarslmaz

bir gereklie ikna etmek deil, hedef gruplarn gerek veya
varsaylan beklentilerine uyguF bir "dinsel rn-arz" sunmaktr. Bunun dorudan iki ideolojik sonucu olacaktr. lk
olarak, sunulan "dinsel rn," radikal unsurlarn temizleyerek, muhafazakar lml bir mecra (mainstream) ierisinde kendine yer bulacaktr. kinci olarak, sunulan rnlerin
(hem pazadanan dinsellik hem de dindar frmalarn rnleri
anlamnda, .n) dini duyarllklar ok belirgin olmayan bir
kitleyi de hedeflernesinden dolay, imdiye kadar Mslman
kimliiyle beraber dnlm, alglanm baz simgelerin
ksmi seklerlemesi balayacaktr. slami dselin kimliksel
adan ilk bakta fark edilemeyecek younlukta metaforik
simge ve desenler zerinden ok hafif (soft) bir ekilde i
lendii daha nce bahsedilen slami streetwear kltr bu
balamda rnek olarak gsterilebilir. slami mzikte de, yine
altn izdiimiz zere, benzer dinsel referanslarn geri plana
itilmesi sreci yaanmaktadr. Yeni bir szck btn bu yaa
nan srelerin kavramsal atsn oluturur: "Etik." zellikle
Mslman kimliini geleneksel yorumlar dnda (fkh'n
koyduu normlara uygunluk) baar ve performans klt
zerinden yeniden ina etmeye imkan tanr.
Kitle kltryle eklemlenerek

Piyasa islam ayn zamanda, burjuvalaan yeni slami rnler zerinden dindar giriimcilerle, ticarete atlm eski tfek
slamclarn bulutuu piyasadr. Piyasann bu yeni aktrlerinin arad rekabeti ve yenilik yaratan rnlerdir. rnek
olarak Kahire'deki dini kaset piyasas verilebilir. Bugn bu
piyasann, yneticileri selefi olan, ideolojik sertlikleri sunulan rnlere yansyan eski frmalarn karsna rakip olarak
slamcl terk etmi eski militanlarn veya yaknlarnn kur-

piyasa islam

59

duklar yeni irketler kmaktadr. lk olarak, bu yeni eko-

nomik aktrlerin,. Sindbad adl slami referanslar belirgin

multimedya frnas rneinde de grlecei zere, dsel
evrenleri ok daha zengindir: Dinsel elerin yerini slami
kimlikten ok bin bir gece masallarnda ilenen Arap imgelemesine gnderme yapan daha renkli tematikler almtr.
Sindbad belirgin bir siyasi eilimi olmayan, Amr Khaled ile
Arab Aecountants adl irkette de ortakl olan, bir muhasebecinin kurduu irkettir. Sindbad oldttka profesyonel bir
frma imaj vermektedir. Sunulan kasetierin biimleri uluslararas benzerlerini aratmamaktadr. Kaset kapaklar ok daha
yumuak (soft) tematilderi ilemektedir: Eski slamc kasetIerin etrafa yaylm ceset, kan ve atelerle dolu kapaklar
nn ("namaz brakmak'' adl kasetin kapanda old,uu gibi)
yerlerini iek ve kalplerle dolu bir fon zerine yerletirilmi
geleneksel Arap kaligrafsi ilemeli kapaklar almtr. ieriin
de kapaklada beraber deitii aktr: gzellii ve maddiyat ve maneviyat arasnda korunmas gereken dengeler
gibi konular dinden kann bana gelebilecekleri anlatan
tehditkar uyarlarn yerini almtr.
O halde iki sre birbiri zerine binmektedir: Dinsel
ierikli rnlerin kitle kltr vastasyla kamusal alanda
grnrlklerinin artmas ve sert selefi sylemi "lmla
tran" yeni dini eilimlerin ortaya k. Yeniden allanm
pullanm dinsel ierikli, ayrca da kaliteli, rnlerin son
zamanlarda piyasaya srlmesi, slami kltrde nemli deiikliklere yol amtr. rnek olarak, hediye verme ritelinin olmad ramazan bayramlarnda, artk Amr Khaled'in
toplu DVD'leri, zellikle "kalplerin slahat" adl olan, sla
mi davann light yorumunun (daawa light) ba eserlerinden
biri, hediye olarak verilebilmektedir. Kahire'nin zengin ma-

60

piyasa destekli dinsellik

hallderinden Maadi'deki Carrefour'un mzik reyonlarnda

slam tematikli albmler olduka satmaktadr. Ancak selefi
referansl rnlerden eser yoktur. Bu Carrefour'un Msr u
besinin daha lml bir slam' tercih etmesinden deil, selefi
vaizlerin kasetlerinin en azndan d grn ve kalite bak
mndan albenisi olmamasndandr.
O halde dinselin kendini ifade edi ekilleri, selefi yasaklarn hakim olduu alanlara (giyim, sanat veya mzik gibi)
tecavz eden sekl~r modeller araclyla gerekletii andan itibaren, kamusal alana alma, selefi pr din hayalini
yerle bir etmektedir. slam'n bu heterojen almlar dinselin ifade edili ekillerine postmodern bir hava vermektedir.
rnein Msr'daki Mslman Kardeler ideolojisine uzak
moda slami sitelere bakarsak, 60 ilk gze arpan dorudan
dinsel ierikli olmayan ve esprili izgi desen, grnt ve tasvirlerin bolluudur. Bu sitelerde Amr Khaled'in vaazlaryla,
bilumum fkra ve Amerikan meneili gln reklamlar veya
eitli stand-up gsterileri (zellikle slamclk kartlyla
bilinen Msrl mizah Adel Imam'n gsterilerinin zetleri),
selefi ideolojiyle arasna mesafe koymak istercesine yaplm
kiisel grafik almalar, bol bol mp3 paralar (dini ierikli
ancak olduka geni bir yelpazeyi kapsayan) ve dini konularn hi de baskn olmad genler arasnda yaplan sonu
gelmeyen chat'lemeler bir araya gelebilmektedir.
Bu sreten geriye dn yoktur. Dolaysyla artk cezbederek ikna etmeli, hareketin [slami .n.] geleneksel kendi
kesine ekilme halleri terk edilmeli, yaylan mesaj gnn
artlarna uygun hale getirilmelidir. Karlnda denecek
bedel ise, ister istemez, kitle kltrnn slami alan ieri60 rnek olarak haridy, jlashdash, 20at, lazezonline, anashed, muslimz,
islamheart, yallatalaba.

piyasa islam

61

sine szmasdr. yle ki dininin gereklerini unutan "kt''

Mslmann bana gelecekleri durmakszn hatrlatan sylem yerini "yar zamanl Mslman" (musulman part-time)
fgr zerine yaplan tahamml edilir akalara brakmtr.
Sonuta kamusal alan ierisinde farkl ve bamsz bir slami
alan yaratma projesi rafa kaldrlmak zorundadr, zira kresellemenin kltrel kodlarn tamamyla iselletirmi bir
hedef kitlesini cezbetmek amac, slamcln farkllatnc
mesajyla, pek de uyumlu deildir. Islamonline sitesinin kltrel sayfa sorumlusu bunu ok iyi anlam gzkmektedir.
Gen okuyucu kitlesine gnn eilimlerine uygun bir sitil
sunmaktadr (riwish). Da alma, hedef kitlesini hesaba
katnay zorunlu klar. Laf dolandrmadan aklkla sylemek gerekirse, bir slamc yazarn belirttii zere, artk sz
konusu olan "slam' tketicilere ynelik bir rn olarak deerlendirmektir:" "Teolojik bir perspektifte slami deerleri
vmenin anlam yoktur. nemli olan sosyal fonksiyonlar
n n plana kararak slami satmaktr." Byle bir ynelim
Amr Khaled'in ilk zamanlarndaki talk-show'larnda yapt
gibi, ticari bir rn pazarlarcasna yaplan, "slami rne"
ilikin pazar aratrmalarnda, yz yze grmeler yoluyla
kaydedilen geri-dnlerde lfeedbacks) veya ayn sanatnn
son programlarnda yapt gibi, dorudan yaplan kamuoyu
aratrmalar veya anketlerde gzlemlenebilir.
/

Sz konusu olan sadece ruhlar, inananlarn i dnyalarn slah etmek deildir, ayn zamanda taleplere uygun hareket etmek ve tketim toplumunun karmaasnda (ki veri
olarak kabul etmek zorunluluu vardr) kaybolmu hedef
kitlenin beklentilere uygun bir slami rn sunmaktr. Bunun pratikteki sonucu, gemiteki slami sylemin alternatif
bir toplum/dnya yaratma amal temel davalarn tarihin

62

piyasa destekli dinsellik

derinliklerine gmmek ve daha ok getirisi olan veya yle

varsaylan mikro lekli konulara younlamaktr. Gerektii
takdirde, konjonktrel olarak ele alnan bu konularn daha
sonrasnda terk edilmesinde de bir saknca yoktur. rnek
olarak "sivil cihat" retorii yeni bir kavram olmaktan te zamannn basit bir medyatik rndr ki daha sonralar da
yok olup gitmiidir. Bu kavram karklklar ve ideolojik
"boy ksaln" aklayan olgu, dinsel ve kltrel rnlerin
olabildiince hzl bir ekilde piyasaya srlmesi ve pazarlanmasn, yani genel oturmu bir ideolojinin tesis edilmesine
olanak vermeyecek bir hzda kavramsal sirklasyonu zorunlu
klan piyasa mantdr.
O halde piyasa islam' n ayrt eden, dinseli yaltlm
meta ynelimli alan ierisine yerletiren
stratejidir. Fransa'daki Mslman rap akm slami kimliini
aka afe etmektedir (Din Records). Ancak "slami rapiler"
eserlerinin retim ve datm platformlar olarak geleneksel
popun alarndan yaralanmaktadrlar. Nicolas Sarkozy'nin
ei Carla Bruni'nin de yapmcln yapan Naive mzik
irketi ayn zamanda Kerry James'inde yapmcsdr. Abd
Al Malik'in eserlerinin datmn ise Fnac yapmaktadr.
Hemen hemen her yerde ayn irade; marjinallikten kurtulma ve kltrel rnlere ilikin egemen retim ve datm
mekanizmalarn kullanma eilimi kendini gstermektedir.
Amr Khaled tarafndan desteklenen Londra'da yaayan Aze'
ri kkenli
ngiliz arkc Sami Yusuf Arap mzik listelerini
61
al-mualim adl arksyla alt st etmekte, bunu yaparken
de pop dnyasnn olduka "cretkar" giyimli gen bayan
yldzlaryla ayn karede poz verebilmektedir. Oysa kariyerinin balangcnda dini sebeplerle mzik fikrinin kendisilndan kartp

61 "Bize reten," yani Peygamber.

piyasa islam

nin bile

63

souk baktn hatrlatmak anlamldr.

Kahire'deki
Grand Hyatt otelindeki ilk konseri, Nahda Masr gazetesinin
(ekonomik anlamda liberal, politik olarak Amerikan yanls,
ideolojik olarak ise muhafazakar) kurucusu Emad Adib' e ait
medya grubu Good News 4 tarafndan spansorize edilmitir.
Ayn ekilde,

dini retiyi yayma aralar konusunda

da, yeni vaizler slami mesajn geleneksel yaym ebekeleriy
le (Iqra, al-Majd ve al-Manar gibi dini kanallar veya devlet
televizyonun bu ilere ayrlm kanallar gibi) yetinmemektedirler. Genel tematikli televizyon kanallarnda, ok seslilik
adna, medyatik bir rn gibi sunulmaktan rahatszlk duymamaktadrlar.

Dinselin medyatik alan iersindeki bu artan varl sla

mi olmayan kanallarda gsterilen ve manevi taraflan ok da
gl olmayan sunucular tarafndan yaplan ahlak slami
talk show'larn habercisi gibidir. rnek olarak, Yalla ya shabab (haydi genler) adl televizyon program bir stdyoda
toplanm sradan grnml genlerin katlmyla genlerin birbirleriyle ve evreleriyle olan ilikilerinde ahiakn nemini vurgulamaktadr. Talk show dnyasyla devam edecek
olursak, "dine dnnden" nce nl bir sinema oyuncusu ve arkc olan Mona Abdel Ghani tarafndan sunulan
"Mona ve kz kardeleri" apolitik, ahlak ve koyu dinci bu
TV programlar formatnn bir dier rneidir. Dini mesajn
slami medya d mecralar tarafndan aktarlmas iin doasn deitirecek nitelikte ilgin sonular verebilmektedir.
rnein HatefIslam-6 2 isimli dini konularda telefonla dan62 Eski Arap Ligi bakanlarndan birinin burjuva, dindar, fakat slamc olamayan olu tarafndan tamamen ticari bir mantkla iletilen Hatef Islami,
2001 ylnda Khaled al-Guindi tarafndan kurulmu telefonda fetva ifatwa)
verme servisidir.

64

piyasa destekli dinsellik

ma servisinin 20'ye yakn danmannn performanslarnn

dinle yakndan uzaktan hi bir ilikisi olmayan uzmanlar tarafndan i performans ve kalite denetimine (quality control)
tabi tutulmalar gibi. 63 Danmanlar hem ses tonu gibi daha
teknik konularda deerlendirilmekte hem de seimleri sra
snda ideolojik lder gzetilmektedir: Radikal ve saf bir
slam anlayna sahip adaylara, personele teekkr edilmektedir. Zira ticari sebeplerle ounlua ynelme gayesi izleyen
bir irketin sekter bir politika izlemesi mmkn deildir.
O halde dinsel ierikli "arz" ideolojik ltn ve kimliksel refleksierin kar amacna gre ikinci planda kald bir
piyasada herhangi bir ticari rn gibi deerlendirilmekte
dir. Ramazan ay boyunca, Hatef Islami cep telefonianna
Kuran'dan ayetler indirme servisi salamaktadr. Oysa bu
ticari operasyon iin orta MobiNile'dr. MobiNile' n sahibi
ise "Yaknda, inallah, Kuds' alacaz" gibi milliyeti-sla
mi reklamlar (reklam afi dindar bir yalnn yannda Kuran
okuyan bir ocuu gstermektedir) zerinden kimlik siyaseti yapmak suretiyle Mslman kitleye gz krpan Hristiyan bir i adamdr. Ayn ekilde, 2003 Ramazan'nda Arnr
Khaled'in "sevilen insanlarla buluma" adl ok izlenen programnn yayn haklarn satn alarak, Lbnan Hristiyan Kanal LBC kar etmek adna dinsel duyarllklar kullanmaktan
geri kalmayacan gstermitir.
Selefilik, business ve burjuva hicreti
slami varolu ekillerini kitle kltrnn bir paras yap-

mak iradesi, teorik olarak Mslman

kimliinin

"normal-

63 Ancak danmanlarn duyarllklar gz nne alnm ve raporlar dorudan

kalite ynetimi uzmanlar tarafndan deil de El-Ezher niversite'sinden
bir "akademisyen" (dekan, blm bakan veya enstit mdr) tarafndan
kaleme alnmtr.

piyasa islam
lemesine"

65

en ok kar olan, selefi gruplar bile etkilemektedir. En azndan Fransa'da, igc piyasasnn zorlu koul
lar olduka nemli saydaki selefiyi kendi ilerini kurmaya
itmektedir. slami streetwear pazarlayan bir tccar bunu
yle ifade etmektedir: "Sizin namaz klnanz engelieyebilecek birisinin emri altnda deilsiniz (... ) Cemaat iin bir
eyler retiyorsunuz. O halde niin para kazanmayasnz?"
yle ki, "ticaret, berekettir" ve slam ayn zamanda [Fransa artlarnda, .n.] "nemli alm gcne sahip bir aznlk
tr". yleyse bir selefinin etnik marketing olarak adlandrd
olgunun ekim gc byktr. Bu nevi ticari faaliyeder
(dner kebap dkkanlar, slami giyim maazalar, zellikle
Marip lkelerine ynelik kontrl telefon arama kabinleri), bir dier selefinin "helal piyasa'' olarak adlandrd alana
yatrm yapm kiilerin ekonomik ykselilerini salamtr.
Ekseriyede, ilk zenginlik belirtileriyle beraber, selefi kii kendi hicretini (hijra) gerekletirmek ister: Kafr Bat'nn topraklarn terk edip dar-l slam topraklarna geri dnmek.
Ancak bat banliylerinin umutsuz Mslman genlerinin
El-Kaide tarz rgdere girileriyle sonulanan hicrederine
kyasla yeni bir hicret tarz, militan ve cihadist olmayan,
tam tersine burjuva ve ticari ynelimli bir hicret tarz boy
gstermektedir. Artk sz konusu olan cihatta ehit olmak
deil, slami bir ortamda bireysel snf adama ve finansal
birikim salama hedefleri dorultusunda tccar yaamaktr.
Bu nevi bir burjuva hicreti, doal olarak, gelecei olmad
dnlen Mslman lkelerinden ok, krfez lkelerini
yelemektedir: Suudi Arabistan'dan ok ''Amerikan hayalinin Arap hayaliyle birletii" Emirlikler tercih edilmektedir.
u dindar tccar kiisel hicret amacn "Mslman bir lkede yaamak ve lmek'' arzusuyla aklamaktadr. Ancak, Fas
kkenli olmasna ramen, lke tercihini Malezya'dan yana

piyasa destekli dinsellik

66

koymutur, zira "Malezyallar ok iyi bir ngilizce seviyesine

sahipler ve teknolojide olduka ileriler. Gneydou Asya'nn
en byk niversitesi de orada. Sonuta bizim burada olmayan bir hayat kalitesine sahipler." Cezayir kkenli Fransz,
evlenciikten sonra "dine dnen" ve slami streetwear irke
tini kuran u eski itfaiyeciye gelirsek, hicreti iin Dubai'ye
yerlemek arzusundadr, zira onun iin Dubai "kozmopolit
kalnarak slam'n en iyi yaanabilecei, byk projelerin ve
gelecein lkesidir." Demek ki hicret ekonominin kreselletii gnmz artlarnda, bir balang, "yeni bir gelecein inasnn, kiinin kendisini doal, dengeli ve zerk bir
biimde gerekletirmesinin k noktasdr." Hicret ayn
ekilde, EJR markasnn kurucular iin olduu gibi, selefi
dar anlamnda, dar-l slam' a dn eklinde deil de, "belli
bir olgunluk ve da alma dneminin" 64 habercisi olarak da
alnabilir. Gerekten de, 1990'l yllarda Suudi Arabistan'a
McDonald's'n gelii, bir ka etkisiz boykot ars dnda,
genel olarak ok baarl bir ticari operasyondur. Ve ilgintir ki slamc Anadolu'da McDonald's kart tek byk tepki
sol eilimli ODT rencilerinden gelmitir. 65 Olgunluk
ve da alma retorii Endonezya'da da i bandadr. yle
ki McDonald's'n yerel ortaklar, kafa karklkianna yol amamak amacyla, Mslman yerel giriimciler olduklarnn
altn izmekte ve bunun iin de "hac" 66 sfatiarn n plana
kartmaktadrlar.

ifre1i

bir kimlik

deolojik-politik anlamda dank bir grnt veren Ms64 www.saphirnet.info/artide_l553.html.

65 Bryan S. Turner, "McDonaldization. Linearity and Liquidity in Consumer
Cultures," American Behavioral Scientist, vol.47, n2, Ekim 2003.
66 Arapa Hajj,

hac ayn

kullanlmaktadr.

zamanda

yallk

ve

saygnlk sfat

olarak da

piyasa islam

67

lman iadamlar vastasyla, slami varolu kamusal alana

entegre olmakta ve bu alan ierisindeki eitli dnya gr ve rnlerle her geen gn daha da uyuarak durumunu
salamlatrmaktadr. Bu srecin doal sonucu selefi paradigmadan uzaklamadr. Zira kamusal alann araclna bavur
mak tarafsz bir tutum deildir ve piyasa kaynakl en az iki
seklerleme senaryosu ierir. lk olarak, yukarda grd
mz zere, ounluu ve satlarn maksimizasyonunu hedefleyen bir ekonomik mantn Mslman kimliini aka
sahiplenmi tketkilerin tesine geme ve bu sayede sat
portfyn geniletme amac ister istemez sunulan rnlerin "dinsel renklerinin" solmas sonucunu douracaktr. Bu
tketim pratiklerinin ikircikliini ileyen konvansiyonel reklam aralarnn kullanmnn artmasyla doru orantldr:
slami streetwear, slami olduu iin veya sadece streetwear
olduu iin giyilebilir. kinci olarak, Mslman olmayan bir
tketici kitlesini de hedeflemek, reticileri slami elerin
orann, grndn arttrmamaya ve geleneksel snrlar
belli, dar dini sylemin yerine daha "ierici-kapsayc" bir
sylem gelitirmeye itmektedir. O halde "slami sorunsal"
yerleik, balayc normlara katksz itaatten te, politik anlamda "yumuak'' ballklar yaratan, dinselle ilikisi "gevek"
olan, siyasi boyutu ise retorik seviyesine indiren, slami "para," "e" veya "dokunularn" kiiledn hayat hikayeleriyle
bulumas olarak yeniden tanmlanmaktadr.
Fransa slami rgtler Birlii'nin Bourget'de Nisan
2005'te gerekletirilen son kongresinde, slami kimlii ak
a Ortadou dseline yerletiren (Halep ii bartler, baharatlar, Arap vaizlerin kasetleri) geleneksel standarn yann
da slam'n Avrupal kimliinin vurgusunu yapan bilumum
rnler yerini almtr: Muslimwear, uluslararas veya Fransz

68

piyasa destekli dinsellik

moda akmlarndan esinlenmi tekstil rnleri, rap ve new

age arasnda gidip gelen slami gruplar. Aslnda sz konusu
olan yeni bir talebe cevap vermektir: Amerikan kltr kod~
larndan esinlenen Bat slami giysisini yaratmak. Streetwear
tarznda giysiyi, rap ritimli mzik ve hasketbaku Tariq Ab~
dul-Wahad gibi NBA patentli idollerle birletirmektir ama.
Amerikada slam' a "dnnden" nce Olivier Saint-Jean
ismiyle bilinen, anne ve babas Fransz Guyanas'ndan, Tariq
Abdul-Wahad bugn Paris merkezli Dawah-wear markas
nn tantmlarnda barol oynamaktadr. irket, kurucusundan birinin belirttii gibi, "Fransiya Amerikan hayalini
satmak'' peindedir. Amel Boubekeur slami estetiin geldii
bu noktay yle zmlemektedir: "Eski dini objelerin zanaatsal safl ve orijinalliinin yerini evrensel anlamda bilinen rnlerin kopyalan almtr: Coca-cola' nn krmz beyaz
renkleri ve ielerinin dizayn slami benzerlerinin de tercihidir. Streetwear kesimi slami giysilerin de kesim eklidir.
Barbie bebeklerinin slami versiyonu Razanne da benzerleri
gibi anoreksiktir. O halde slam' n estetik anlayn sra
danlatran btn bu objeler daha ok Avrupa toplumuna
zg genel estetik ltleriyle uyum halindedir." 67 Rap ve
streetwear'in nemli bir yer igal ettii Amerikan genliinin
kltrel kodlarnn slami okumas, slami kimlik kavram
nn niteliksel bir dnmne yol aar: Bundan byle, grdmz zere, slami normlara uygunluk zgn kimliklere
vurg!;lya gre ikincil konumdadr. Dinsel alan dnda vcut
bulmu kentsel kimliklerin doas gerei veya Mslman olmayan bir hedefkitlesine ticari anlamda ynelmek gayesiyle,
logo veya markalar artk n plandadr. 68
67 A. Boubekeur, "I.;islam est-il soluble dans le Mecca-Cola ? Marche de la
culture islamique et nouveaux supports de religiosite en Occident," MaghrebMachreck, nl83, lkbahar 2005, s.Sl.
68 Dawahwear adl

frmann yaptrtt

bir ankete gre

satlarn %40'

Ms-

piyasa islam

69

Gerekten de, kendisini evreleyen kamusal alanla eklemlendike, Mslman kimlii daha da belirsizlemekte,
detaylarda gizlenmekte, hatta ortaya karlmas bir deifre
leme faaliyetini gerekli klmaktadr. rnek olarak, EJR adl
Mslman gen mhendisler tarafndan kurulmu bir bilgi
ilem frmasnn alm Elegance, ]eunesse, Respect (Zariflik,
Genlik, Sayg) eklindedir. Ancak bu ayn zamanda hicret
kelimesinin Arapasnn -nszl kkenidir (oysa kuruculardan hibiri edebi Arapaya hakim deildir). Ayn ekilde,
MBN (Muslim By Nature) spontane, doal slam fikrini ierir. Oysa bu tematik sunulan hi bir rnde (tekstil) doru
dan gzlemlenmez. Dinsele tek gnderme namaz esnasnda
vcudun ald farkl pozisyonun stilize edilmi bir logosudur (o derece stilize edilmitir ki sadece konuya vakfkii
ler bunun farkna varabilirler). AncakMEN'in ayn zamanda
1990'larn banda Amerikal bir streetwear markas olduu,
bu markann kendisinin ise NBN (Naughty By Nature) adl
bir rap grubunun isminden esinlenildii hatrlatlrsa anlam
karkl iyice artar. Bir baka rnek vermek gerekirse, sla
mi Mecca Cola'nn slogan "angaje iin," angaje kelimesinin
Franszca anlam gz nne alnrsa, farkllklar (slami veya
deil) gnll bir dahil olu evresinde silen, sfrlayan bir
eylem olarak deerlendirilebilir. Ancak kelimenin Arapa
evirisi (iltizam) tamamen dini pratiklere gnderme yapar.
Dawahwearin seltifllikle yakndan uzaktan ilikisi olamayan
yneticisi ise krfez lkelerinin pazarlar iin MLine isimli
yeni bir koleksiyon hazrlamaktadr. "M," beklenecei zere, Mslman anlamna gelmekle beraber, M'line Arapa
iki umut anlamna gelen (teki ve fani dnyalar iin umut)
Amalin kelimesinin ksaltmasdr. Dier taraftan, genel ei
limleri takip ederek, Muslim Classic firmasnn yneticileri
olduka komnoter olduunu deerlendirdikleri logolarn
lman olmayan kitleye yaplmaktadr.

70

piyasa destekli dinsellik

deitirmeyi dnmektedirler.

Bugn slami giyime ilikin yeni dsel, hijab problematiini kesinlikle amtr. Hatta muslimwear, giriimcilerinin
ticari anlamda ilgisini eken bir obje olmaktan da kmtr.
Tekrar edelim, artk sz konusu olan dinsel normlara sk
skya ballk deil, birka gevek dini zorunluluk veya duyarllklarn (rnek olarak namus gibi soyut ve dank bir
kavramn) hayat kesitlerine serpitirilmesidir. Oysa giyim
konusundan devam edecek olursak, uluslararas moda ei
limleri ok yakndan takip edilmekte ve Mslman olmayan
tketici gruplar ticari anlamda ciddiye alnmaktadr. yleyse gevek ve soyut olduu kadar kapsayc da olan etik kavram merkezli bir sylem giderek dinsel partiklarizmlere vurgunun yerini alr. rnek vermek gerekirse, Dawahwearin
marketing stratejisinin durumu budur. lk admda Marka
tartma gtrmez bir biimde slami evren ierisinde konumlanr (dawah kavram slam' n yaylma stratejisiyle yakndan alakaldr), ancak ikinci admda sanki fazla dinsel
olarak deerlendirebilecek ierii yumuatmak istermiesi
ne, "komnoter ancak darya ak .bir kimlik" ve "payla
ma'' deerleri zerine, "dinsel maneviyarn kent modasyla
bulutuu noktada," ina edilmi "evrensel bir marka'' vurgusu yaplr. Markann basn bltenleri hi bir ekilde slam
keliqesini kullannarnakla beraber rnlerde dinsele yaplan
"kaak" gndermeler devamllk arz eder: Namazn vcut
hareketinin temsil edildii piktogramlar, 61 O tarihi/ says
baskl rnler (Peygamber' e Mekke'de ilk ayetlerin bildirili tarihi). Ancak, btn bu slami anlam ykne ramen,
marka 15-35 aras gen nfusu hedefleyerek "sayg, eitim
ve
gibi
ycelten
bir etik

payl~ma"

deerleri

"uluslararas

piyasa islam

71

izgisi" 69 yaratma iradesini hatrlatmaktan ekinmez. Yalnz

bir nokta sorun yaratmaya devam eder: Markann dinsellii su gtrmeyen merkezi esi daawa' nn ntrletiri\mesi.
Firmann kurucularndan biri kavramn ikircikli pek ok
anlama ekilebilecek ierii zerinden durumu kurtarmaya
alyor: "Dawah davet etmek, armak, retmek anlarnIanna gelebilecek Arapa bir kelime. Bizim tercih ettiimiz
anlam ar. Sadece Mslmanlara deil, btn herkese,
etnik veya-milli ayrmlar gzetmeksizin herkese. Herkes Dawahwear giyebilir: Mslman veya deil, siyah veya beyaz.
Dawahwear sadece Mslmanlara ynelik deildir."

Etik: Dk younluklu politika

Seklerletirici

bu anlamsal ina ve kaymalar, piyasa

islam'nn dsel evreninde merkezi konumu igal etmekte-

dirler. Yeni stillerin modern iletiim teknikleriyle bulutuu,

selefi paradigmann artk tamamen dna km mzikal
alan bu balamda olduka zengin rnekler sunmaktadr.
Amacn dardan dayatmaktan ok, erkilernek olduu bu
yeni slami mzikal alann bir tketim mant evresinde
ekillendii aktr. Sami Yusuf'un hal ve tavrlar bu bakm
dan olduka anlamldr. Fiziki grnne zen gstermekte, kendi hayranlar kulbn kurmakta ve genel olarak ayn
medyatik mecralar paylat klasik bir pop yldzndan pek
de farkl davranmamaktadr. Muslimwear giriimcileri gibi,
dindar Mslman dinleyicilerinin tesinde, maneviyat ve
dinlendirici mzikten holanan sadece Mslman olmayan
heterojen bir dinleyici kitlesine sahip olmaktan duyduu
hazz ifade etmekten ekinmez. Dinsel elerin younluk
larn kaybetmeleri bu erevede nce imgesel dzlemde
daha sonra sylem seviyesinde gereklemektedir. Ahlak
69

Basn

bltenlerinden alnt.

piyasa destekli dinsellik

72

bir temel zerinde ykselen (mesela uyuturucu ve cinsellik

kartl. .. ) yeni bir imgelem mziin evrensellii retoriini ~ullanarak kendine bir yer edinmeye alr. lk olarak
Mslman dinleyici, dinini yayma abalarnda (eer byle
bir amac varsa) lml bir tutum taknmaya davet edilir. AlNada adl grubun yaknlarda piyasaya kacak iki arks,
grup yelerinden birine gre, "tamamen hmanist karakterde olup sadece Mslman dinleyiciyi hedef almamaktadr."
Benzer bir mantkla, gruplar isimlerini sradanlatrmak suretiyle, slami kimliklerini ikinci plana atmaya almakta
drlar: Msrl grup al-Rabia (ilkbahar) ve Belikal benzeri
al-Nada'nn (pembe) isim tercihleri byle bir amac yanst
maktadr.

Sanldnn aksine, seklerleme ve slamiama qirbir-

lerine zorunlu olarak kart kavramlar deildir. Aslnda birbirleriyle balantl bu iki sre st ste biner.' Bir taraftan
"cemaati giydirmek'' veya "davann arksn" yapmak gibi,
Tanr'y unuttuu varsaylan bir dnyaya cevap niteliinde,
yeni kltrel-slami ifade edi biimleri kendini gstermektedir. Ancak btn bu cevaplar bir noktada, marketing mantnn saz eline ald noktada, birtakm tavizler vermek
durumundadr. Zira dinsel eler ne kadar n plana kar
lrsa, hedef kitle o kadar daralacak, tam tersine bu elerin
younluunun drlmesi beraberinde mteri yelpazesinin g~nilemesini getirecektir. Bylece [fani, iinde yaad
mz, :n.] "dnyann yeniden ululatrlmas," 70 etie ilikin
alana ekilmi, bu suretle de bir st gereklik ve evrensellik
seviyesine ulam dinsel eler tarafndan annda dengelenir. Piyasa mant evrensel olana vurgu yapmay zorunlu
kld zaman veya dini normlar slami kimliin temeli ol70 Peter Berger (dir.), Le Reenchantement du monde, Paris, Bayard, 200 1

piyasa islam

73

maktan ktklar veya ikincil konuma dtkleri zaman,

etik elde kalan tek eydir. Dier bir deyile, etik slam' a ili
kin olann veya olmas gerekenin en alt seviyesidir, pratikte
pek az ey ifade eden dini normlara uygunluk kaygsnn en
alt eiidir: "Kumalar Avrupa'dan geliyor. retim de orada
yaplyor. Mslman olan tek ey sutur [kapanmak fikri veya
eylemi, .n] ." 71

Vetik isimli frma etii "burka ve mini etein tam ortasna'' yerletiriyor "Kadnlara dlanmadan

ve inanlaryla
uyumlu bir halde yaama imkan veren" bir orta nokta bu.
Bu demektir ki, Mslman bakalnn aka afe edilmesi zerine kurulmu selefi idealinin tersine, Vetik kurucular
"tamamyla bu dnyaya aittirler." O hale etik kayg veri olarak kabul edilmi kresellemenin kltrel dalgalarnn hafife gzden geirilmesidir: "Reddedilmesi gereken modann
kendisi deildir. Bizim reddettiimiz modann bir esi: Dar
giysiler, metalatrlm kadn."
Bylece Mslman ahlak anlaynn ilkeleriyle ters d
meden, etik, slam' sekler bir dnsel alana sokar. Sz konusu olan her trl dinsel ve etnik znelliklerden kurtulmu
yansz, evrensel bir ahlak anlay ierisinde konumlanmaktr. Bu, EJR markasnn kurucusundan birinin dillendirdii gibi, dlamadan farkllama araylarna gtrr: "Etik,
slami bir ey, ama ayn zamanda slam d, Mslman olmayanlar, inanszlar veya Hristiyanlar tarafndan da paylalan bir ey. Bugn daha az dlama var. Bu sayede dar sla
mi Arap dnyamzdan kp benzer ihtiyalar olan kiilere
ulaabiliyoruz." htiyalar ise yle tanmlanmaktadr: "Bugn, muhteem bacaklara, yanm bir tene, sert karn kasla71 Dawahwear irketinin yneticisi Karima Saouli' nin ifadesiyle.

74

piyasa destekli dimellik

rna

sahip olmak art grlmektedir. Allahtan bizim giysilerimiz edepli giysiler. Bunlar giyrnek iin illa zayf olmak
da gerekmez. Bylece herkese sat yapabiliyoruz." 72 Sonu
olarak (olduka ilgin bir ekilde): "Bizim iarmz: Elbiseyi deerli klan kadnn vcudu deil, kadn deerli klan
elbisedir." Etiin Mslman ahlakyla bire bir rtmedii
burada ortaya kmaktadr. Edep gibi Mslman ahlaknn
baz deerlerini ierebilse de, farkl konularda zerkliini ortaya koyabilir: rnek olarak kadnn kamusal alanda itibarn arttrmak hi bir zaman slami ahlak anlaynn derdi
olmamtr. Sonu olarak piyasann mantyla komnoter
hal ve durular aka atmaktadr: "Bizler, slami giysiler
retip sadece Mslmanlara satmak istemiyoruz. Biz hrsl
Mslmanlarz ve Zara, H&M gibi herkese satmak istiyoruz. Her zaman kendi aramzda kalmak zorunda deiliz." O
halde komnoter yaam, slami bir aydnlanma hareketinin
kalpleri ve zihinleri fethetmesi sonucunda deil de, marketing stratejilerinin gereklilikleri sebebiyle zlyor gibidir.
Daha politik bir dzlemde, dman kendi evinde vurmak gibi bir amacn takip edildii dnlebilir: "Bu bir
fikirler sava. Dini pratikleri yok etmeye alan sekler
bir ideolojinin savunduu gibi, hayatn satn aldnz ey
lerden ibaret olduu fikrine kar kyoruz ( ... ) Ama ayn
zamanda en az byk medyann marketing uzmanlar kadar
iyi olm,amz gerektiinin de farkndayz. Yoksa kaybederiz.
Kendi businesses'Iarmz kurmalyz." 73 Ancak kavgann sonucunun kullanlan silahiara bal olduu ve ticaretin devrimden ok uyumalar ve benzemelerle sonulanaca, soft
drinks'Ier [yumuak iecekler] araclyla verilen kavga rne72 Karima Saouli'nin ifadesiyle.

73 A. Owensby, fakarta Post, 14 Eyll 2003.

piyasa islam
inde olduu

75

gibi, daha makul bir olaslktr. Alannn devi

Coca-Cola' nn btn grafik tasarmn kopyalam, slam' a
uygun gazl iecek reticisi Mecca-Cola' nn yks bu tespiti teyit eder niteliktedir. "Kokakolonizasyon" [cocacolonisation] terimiyle kar klan bir srece verilen dinsel ynelimli bu cevapta, srece kar kanlarn farknda olmadan
kar ktklar eyin mantn iselletirdiklerini saptamak
ilgintir: yle ki, "materyalist kapitalizmin en vahisi" olarak deerlendirilen Coca-Cola'ya yine sodal-gazl iecekler
zerinden ticari bir mantk dahilinde sava amak, ranl
Zamzam-Cola74 ve dier slami kala reticilerinin yapt
gibi, esasnda rakibin meta ynelimli mantk, ilkeler, aralar ve dselini kabullenmek anlamna gelir. Karn bir ks
riu Filistin' e yardm kampanyalarna gitse de bu byledir.
"eceimizle kendinizi tantn'' demektedir, Arab-Cola'nn
Gerard Leblanc adl Kazablanka'da ikamet eden bir Fransz
tarafndan tasarlanan slogan. Arab-Cola'nn kendisini ierisine yerletiedii bu "bilinlenme hamlesi" sonuta olduka
dank, her yne ekilebilecek ve herkesi kapsayabilecek, i
btnlkten yoksun bir hareket olarak deerlendirilebilir.
Dolaysyla olas farklln (en azndan Coca-Cola'ya gre)
altnn izilebilecei tek nokta dinsele yaplan gnd,ermedir.
Amerikan ve Kanada pazarlarn hedefleyen ngiltere mene
ili Quibla-Cola' nn75 "etik alternatif" sloganyla yapt budur. Kurucularna gre, Quibla-Cola "bireylerin gazl iecekler piyasasndaki egemen markalara inandrc alternatifler
grme taleplerine" cevap vermeye almaktadr. Beklenecei
zere, btn bu frmalar karlarnn bir ksmn yardmsever
rgdere balamaktadrlar. Muslim-Up firmas insan haklar alanndaki eylemleri, Arab-Cola Arap lkelerindeki evre
74 Zemzem suyuna gnderme.
75 Kbleye gnderme.

76

piyasa destekli dinsellik

iin yaplan faaliyetleri, Quibla-Cola ise kalknma projelerini desteklemektedir. Hemen hemen hi biri slami referans
ok belirgin (dolaysyla dar ve dlayc) faaliyetlerde bulunmamaktadr. Muslim-Up'n u slogannda olduu gibi, artk
tketim ideolojisinin soft davalarnn pazarlanmas noktasn
da olduumuz kukusuzdur: "Yeni neslin ak ve bar medeniyetler atmasna kar savunan iecei."

Muslim pride: Mslman olmann onuru

Dinselin politik ve etik boyutlarnn bu ekilde "sradanla
trlmas" "eyletirilmesi," farkl yorumlamalara yol amamal. Dinselin ekonomik alanda bu artan varl, laik Arap
medyasnn adlandrd ekliyle, "din tccarlarnn" (tujjar
ad-din) halkn temiz dini duygularn ticari amalar iin
kullanmalar olarak deerlendirilmemelidir. Maddi, parasal
hedeflerin tesinde, yeni bir slami dsel oluturma amac
ufukta belirmektedir: Mslman olmann onurunu (muslim
pride) siyasi hareketlere katlarak deil de, bireysel ekonomik
baar klt etrafnda yaayan yeni bir Mslman profli
yaratlmaktr. Amine adl streetwear irketinin bir yneticisi
bunu u ekilde ifade ediyor: "Mslmanlarn imaj sorunu
olduu bir dnemde, farkl bir yol izleyerek, Mslmanlarn da kaliteli eyler yapabileceini ve banliy=tembellik gibi
klieleri hak etmediklerini gstermek istedik. Biz kendimize,
giriimci, retken Mslman imajn yaktryoruz." Dier
orta ~kler: "retici faaliyetlerde bulunarak Mslman cemaatine ilikin darya olumlu bir imaj vermek istiyorduk.
Bu sebeple gveni hak eden anlamna gelen Amine ismini
setik." Vetik frmasnn kurucularnn da syledikleri pek
farkl eyler deildir: "Yapmak istediimiz ey, yeni bir sla
mi rn pazarlamaktan te, bizim de en az dier Franszlar
kadar zeki, sitil ve fyatlar konusunda en az onlar kadar re-

piyasa islam

77

kabeti olduumuzu gstermekti." Bylece Fransz kamuoyundaki hakim, "akl sadece tembellie ve dmene alan" 76
banliyde yaayan baarsz (loser) Arap imaj piyasa vasta
syla (ki bu aznlklarn genel refleksidir) krlmaya ve yine
piyasa vastasyla yitirilen gurur ve zgvenler bulunmaya
allmaktadr. EJR grubunun elemanlar kendi kendilerine
sormaktadrlar: "Fransa'daki Mslman cemaati kimlerden
oluur? Zamannda Fas'tan, Cezayir'den Fransa'ya gnderilmek zere yneticiler deil, Fransz ekonomisi, fabrikalar
iin eller, ayaklar, igc istendi. Ve biz bugn sadece tketici olarak kalmaya devam etmek istemiyoruz, retici de
olmak istiyoruz." Grup yelerine gre bu, "rekabeti olabileceklerini ve ekonomik dinamiklere vakf olduklarn" gstermesi asndan nemlidir. Zira artk yeni ideal, dier bir
dindar giriimcinin hatrlatt zere, muhteris Mslman''
fgrdr.

Deer

atfedilen figrlerin mcahitten mcadeleci giriimeiye kayd bu artlarda, muslim pride [Mslman olmann onuru] hallerinin succes story'lerle [baar hikayesi]
bezenmi bir dsel evrende yaanlmas kanlmazdr.
Tunuslu iadam, Mecca Cola'nn kurucusu, Tawfq Mathlouthi, medya tarafndan bu kadar ilgiyle takip ediliyorsa,
bu onun dinsel anlamda sergiledii zgl durutan deil,
irketinin sodal iecek piyasasndaki konumundan dolay
dr. Kiilik olarak ne kan taraf politik angajmanlar deil,
"ok modern bir Amerikan hayali" gerekletirmi olmas ve
"liberal bir baar modeli" 77 sergiliyor olmasdr. Ayn ekil
de, Dawahwear bugn "herkesin bar iinde yaad, sizi
en yaknnzdakinden ayran engellerin eitli bahanelerle
76 A. Boubekeur tarafndan aktarlm, a.g.e.
77 A. Boubekeur, a.g.e., s. 11.

piyasa destekli dinsellik

78
ykselmedii

bir dnyann ryasn gren ( ... ) Amerikal

ocuun masais hikayesi" 78 olarak pazarlanmaktadr. Markann Fransa vitrinindeki ba ismi, NBA patentli basketbolcu Tariq Abdul-Wahad, basketboldaki baarsn kendisini
dzgn ve disiplini bir hayata sokan slam' semesine ba
lamaktadr.79 Endonezya'daki Lamongan ehrinin u andaki
belediye bakan, "fakir Endonezyal, zengin Endonezyal:
Nasl milyoner olunur?" adl kitabnda sehat ve inancn i
hayatnda baary getirdii benzer bir hikaye anlatlmakta
dr. 80 Bir dier rnek rap dnyasndan verilebilir. Bamsz
ln bedeli adl, piyasann en nemli slami rap yapmcla
rndan Din Records' u tantan D VD'de, izleyici sert ve radikal
bir toplum eletirisi bekliyorsa (zira sz konusu olan doas
gerei eletirel olan rap'tir), hayal krklna urayacaktr.
erik olarak, tam tersine, almak ve sehat etmenin eninde
sonunda baary getirecei fikri ilenmektedir.
Yeni slami dsel kendini gerekletirme, baar (achievement) veya aba gsterme tematikleri veya Arnr Khaled'in
"almann ahlaki deerleri" dedii eler etrafnda ekillen
mektedir. slamiama srelerinin balantsz gnlllerine
(free riders) yeni dinsellii yayacaklar kurumlar saladktan
sonra (irket, mzik, moda ... ), piyasa imdi de slami cenah
ierisinde yaanacak bir kulturkamp/n (kltrel mcadelenin-kltr savalarnn) kavram ve ideallerini salayacaktr:
Gndelik hayatlarnda dini gerekleri her zaman yerine getirmeyen "yle byle" Mslmanlara kar deil, kktenci
slam' a kar.

78 Dawahwear'in Bourget'ye geliini haber veren

79 A. Boubekeur tarafndan
80 G. Feillard tarafndan

aktarlm,

aktarlm,

a.g.e.

a.g.e., s. 114.

basn

blteninden alnt.

3. Blm

,_

Piyasa islam'nn kltrel saV:!fl (Kulturkamp/J

Mslman

olmann

onurunun (muslim pride) yeni ifade

ekilleri arasnda, kiisel baar yks (success story) en n
srada gelir. Baarl, kazanan (winner) dindar karakteri bu
noktada ortaya kar: Ekonomik alanda baarl, kendini siyasi olarak tanmlamayan; zenginliin ve baarnn (achievement) deerlerini iselletirmi yeni winner dindar slam' n
kara ilikin yasaklamalarn unutmu gibidir. Bu eilim,
Snni slam iinde ciddi bir kltrel savan (kulturkamp/J, 81
yenilenmenin, alt-st oluun tohumlarn atar: Yeni dindar
giriimciler, uluslararas rekabet glerini arttrabilmek iin,
81 Almanca "kltr

sava" anlamna

Prusya Devleti ile Katolik Kilisesi

lesini ifade eder.

gelir ve Almanya'da 1871-1887

atasnda uzayp

atas

giden stnlk mcade-

82

piyasa islamnn kltrel sava

geleneksel slam' n kaderci ve yerelci dnyasna karlk,

"mmetin kapitalizm ruhunu uyandrmay" amalayan, 82
"piyasa dostu" (marketfriendly) 83 burjuva, kozmopolit ve giriimci yeni bir dindarlk tr nerirler.
Burjuva olmann gerei olarak ...

Piyasa islam'n sosyolojik olarak, Mslman dnyada son

20 ylda glenen yeni dindar giriimci snf temsil etmektedir: 1980'lerde ihracat destekleyen politikalardan faydalanan ''Anadolu kaplanlar", Ankara ve stanbul'daki geleneksel
laik burjuvaziye rakip olacak ekilde hem iletmelerini bytrler, hem de slam' baka bir noktaya tarlar. Msr'da
Bakan Sedat' n ekonomik da alma ve slam'la barma
politikalar sayesinde ilk sermaye birikimlerini gerekleti
ren Msrl dindar giriimciler, yatrmlarn daha sonrasn
da Krfez lkelerine kadar yayarlar. Endonezya'da, Bakan
Suharto' nun ordu iindeki muhalifleri kontrol altna almak
iin "yeniliki" slamc glerle ibirlii yapmas ve bunu
yaparken de ihracata dayal bir ekonomik modeli benimsemesi, 1980'lerde yaplan ekonomik reformlardan faydalanan
"yerel" tccar snfnn ykseliiyle sonulanr.
Ancak u da bir gerektir ki, btn bu gelimelerin
olabilmesi iin, geleneksel slam' n i dnyasyla ters den
kadercilik ve ilecilik gibi zihinsel engellerinin almas gerek!ilik arz etmitir. adam dernekleri, slamc olmayan
dindar aydnlar, kk ve orta byklkteki iletme pat"-~ ranlar, business' n tadn alm eski militanlar, bireyciliin
ve finansal birikimin meru olduu yeni bir slami dselin
82 Bu konuda bkz. G. Feillard, a.g.e.

83 Lars Rodseth et Jennifer Olsen, "Mystics against the Market.

American religions and the autocritique of capitalism." Critique of
Anthropology, vol. 20 (3), 2000.

piyasa islam

83

bayraktarln yaparlar. Piyasa islam yoksullarn dnyasna

ait bir kavram deildir. Aksine, geleneksel slam'la zdele

tirilen sosyal adalet ve azla yetinilen sade yaam biimi ideallerini ikame eden dindarlk, zenginlik ve kozmopolitizmin
yan yana geldii burjuva ynelimli bir evrene aittir. Bu ortamda, fakirlik arzu edilen bir durum deildir. Bilakis kargaalara neden olabilecei iin yoksul potansiyel gnahkardr.
Lamongan (Endonezya) Belediye Bakan Masfuk, fakirliin
birok ktln kayna olduunu, zengin olmann da
''Allah' n yolunda yrmeyi" saladn dnmektedir. 84
Hem Burjuva hem Mslman olma farkllnn bir ifadesi
olarak Piyasa islam'nn fakidikle grlecek bir hesab var gibidir: Fakirlik i hayat ve ticaretin gelimesi iin gerekli koullarla ztlk ierisindedir. Amr Khaled ahlak bir yaklam
la irket kltrne methiyeler dizerken yle sylyor: "Eer
ruhunu iyilik yapmakla megul etmezsen, o gnah ilemeye
ynelir. Tembellik doru yolun en byk dmandr, o baarszln dostudur. Hem baarszlk hem tembellik, ikisi
de insan gnaha iter." 85 Ancak zengin Amr Khaled'in ilk internet sitesi Forislam'daki retici karikatrlerde olduu gibi,
gsteri de yapmamaldr, mtevaz olunmaldr.
Piyasa islam' nn tketim modelleri, lkse olan ilgisi
malum olan "sosyeteden" alnm semboller btn iinde
oluur. Krfez lkelerinden birindeki bir reklam bunu ok
iyi anlatr: kadn gelecekleri zerine sohbet etmektedir.
Bir tanesi gz kamatrc gzellikte bir gelinlik hayal eder.
Ertesi gn dilek gerekleir ve mstakbel damat kapy alar ... Alnacak ders: "Dualarn edersen hayatn daha gzel
olacaktr." kadn da gzel, zengin ve bartldr. Bu
84 G. Feillard, a.g.e., s. 114.
85 "Yaamn inas" isimli prograrnndaki konumas.

piyasa islamnn kltrel sava

84

leme Piyasa islam' nn kazandran formldr: Bir yandan herkesin kullanabilecei ticari rnleri pazarlarken, bir
dier yandan da edepli bir hassasiyete vurgu yapar ki bu da
olduka burjuva bir tavrdr. Trkiye'de slami normlara uygun ilk otel olan, Ege kysndaki Caprice Otel, plaj gnahla
zdeletiren geleneksel slami dnceyi bir kenara atmakta
ve zevklerin slamlatrlmasn salamaktadr. yle ki buradaki manzarann gzcler tarafndan giri klar kontrol edilen Fas'taki slamc plajlarla hi alakas yok. Burada
ama reklamlarnda da altnn izildii gibi "gnde be kere
ezan sesinin duyulabildii modern ( ... ) bir tatil alan" sunabilmek. Buras ayn zamanda da son derece lks ve snf
farkll yaratan bir yer. Ancak bunun slam'la hibir alakas
yok. Tamamyla oda fyatlarndan kaynaklanan bir durum.
Ayn ekilde stanbul'daki slami kafeler de aka burjuva
sosyalleme mekanlardr. Gelen mterilerin ortak dindarlklarn dardan izole olmu ekilde yaayabildikleri sosyal
mekanlar olarak grlebilirler. Ancak mterilerden sadece
dindar olmalar deil, incelik ve zarafet gibi burjuva deerle
re de yakn olmalar beklenmektedir. 86 stanbul'daki Dilruba
Restaurant byle bir felsefeye sahiptir. Lks ve otantik bir
ortamda Osmanl esintHeriyle {eski sslemeler, suf mzisyenler, vs.) sekinci bir izgi izlemektedir. Sahibinin de pek
ekinmeden aklad gibi, ama Dilruba' nn "arklarn
yeni karm grgszlerin geldii bir yer" olmasn engellemektir. 87
Piyasa islam, dindar burjuvazilerin saladklar karlada
her geen gn daha da derinletirdikleri sosyal eitsizlikleri
ya bilinli olarak grmezden gelmekte ya da atlamaktadr.
86

Uur Kmeolu,

New Sociabilities: Islamic Cafes in Istanbul,

yaynlanacak.

87 Cumhuriyet gazetesirportaj in C. Houston, a.g.e.

yaknda

piyasa islam

85

u eski Mslman Kardeler militannn Krfez lkelerinde

servet yapp sonra da Msr'n durumunu eletrmesi bunu

ok iyi gsteriyor: "Msr'da ekonomik sorun olduunu dnmyorum. Bu yaz Msr'a yaptm ziyarette, sadece toprak sahibi zenginlere ve zenginlik reten kiilere rastladm.
Hepsi bizim kardelerimiz. Sanrm sorun, genlerimizin
dnme ekillerinde ve zihniyetlerinde. Bir i yapmadan
oturup, .hkmetin sorunlarn zmesini bekliyorlar." 88
M. Mosaad u tespiti yaparken armakta: "Yeni slam
clar sosyal adaletten ya da zenginlikterin yeniden datmn
dan hi bahsetmiyorlar ( ... ) . Onlarn dedikleri iyi slamc
olmak iin zengin olmalar gerektii. Ama bunu kesinlikle tersten okumuyorlar yani; iyi slamclar sosyal adalet ve
yeniden datm iin alanlardr." 89 Fransa'da da UOIF'in
[Union des Organisations Islamiques de France: Fransa sla
mi rgtler Birlii. .n.] liderleri hakknda yazlm sert bir
makalede, 1980'lerin sonunda Lyon'da kurulan "Gen Mslmanlar" hareketinin kurucularndan biri, hem slami hareketin burjuvatamasn hem de siyasi yelpazede saa kayarak
"muhafazakar, dindar, kk burjuva'' bir yolda ilerlediini
ve kendilerini "nasl ilediini dahi anlamadklar ultra liberal kresellemeyi sorgulamadan kabul etmeye zorladn"
itiraf ediyor. 90
Refah teolojisi
Burjuvalam slamiama srelerinin ideolojik tahayyllerinden birisi, zenginlik ve parayla ilikinin "kompleksiz" bir
88 M. Mosaad, a.g.e., s. 109.
89 A.g.e., s. 102.
90 Yarnin Marki, "Les nouveaux notables de la Republique. Bourget 2005:
entre mutation et compromission," 25 Nisan 2005, www.oumma.com.

86

piyasa islamnn kltrel sava

hal ald refah teolojisidir. Bu teoloji, Piyasa islam yanda

tm aktrler vastasyla, zellikle de eitli elikiler pahas
na haval ve modaya uygun giyinmeyi nemseyen slamclar
tarafndan yaylmaktadr. Endonezya'da Aa Gym soruyor:
"Kim milyoner ya da milyarder olmay reddeder? Herkesin
zengin olmak istedii kesin ( ... ) slam bize zengin olmamz
gerektiini retiyor. Hazred Muhammed ve yaknlar da
zengindi." 91 Piyasa islam en ok tccar peygamber karakteriyle besleniyor: Aa Gym anlatmaya devam ediyor, "Hatrlayn ki Hazred Muhammed'in (s.a.v) kendisi de i adamyd ve de ok iyi bir i adamyd." 92 Msr'da da infitah
dneminde [Msr'da Nasr'dan hemen sonra iktidara gelen
Enver Sedat tarafndan 1974'te uygulamaya konulan ekonomik da alma politikas. Trkiye'de zal dnemi politikalarnn benzeri. .n.] zenginleenleri eletiren syleme kar,
Amr Khaled, zenginliin sevap kazanmann da yolu olduu
nu hatrlatyor: "Param Allah yolunda harcamak ve onurlu
bir hayat yaamak iin zengin olmak istiyorum." Bylece dierlerine rnek de olabilirim: "nsanlarn bana bakp 'bak,
zengin bir dindar' demeleri iin, ki bylece Allah' benim
zenginliim zerinden sevebilirler." 93
Sonu olarak Piyasa islam'nn vaizleri mriderine ne
diyorlar? Parann kt olmadn, paras olan cmertseve
"insanlar iftar yemeine davet ediyorsa'' zenginliin erdemli
olabileceini ... 94 Amr Khaled'in biryandada aynen byle
91 G. Feillard, a.g.e., s. 113.

92 www.time.com.
93 ki alnt da "Genler ve yaz" konulu vaazndan alnmtr.
94 Amr Khaled'in dselinin (yeni bir dindar burjuva kltr etrafnda biimlenen) analizi iin bkz., Patrick Haenni "Mondaines spirualites, Anr
Khaled, shaykh branche de la jeunesse doree cairote," Politique afticaine,
Kasm 2002.

piyasa islam

87

dnyor,

"zenginlik ilahi bir hediyedir:" "Zengin Mslman Allah'n gzdesidir, nk parasn Allah yolunda ve
hayr ilerinde harcar." Aa Gym de yle sylyor: "Bir taraftan, zengin olmak bireysel anlamda hayr ilerine daha fazla
katlmay salar; dier taraftan da kolektif anlamda mmet-i
Mslman sadece ekonomik olarak gl olursa, uluslararas alanda hak ettii yere yeniden gelebilir." 95 Trkiye'de,
laik burjuvazinin rakibi, "muhafazakar Trk burjuvazisini"
temsil eden ve Erdoan' a ve AKP'ye yaknlyla bilinen
MSAD'n 96 resmi sylemi de ayn yndedir. Bu dernek,
zenginliin Kur' an tarafndan denen tamamen slami
bir ideal olduu fikrini savunur. 97 Dernein yaynlarnda
ska Bat'yla rekabet mant ierisinde zenginliin nemi
zerinde durulur. MSAD' n ilk bakan Erol Yarar yle
diyordu: "Zengin olmalyz, dinsizlerden daha gl olmak
iin daha ok almal ve daha zengin olmalyz." 98 Dernein Konya ubesinin kurucusu daha da ileri giderek, slam' n
zenginlii yasaklad fikrini "slam' n dmanlar" yaymtr
diyebilmektedir. 99 Burada da Bat'yla mcadele ekil deiti
rir. Siyasi alandan ekonomik alana kayan mcadele, piyasa
dahilinde bir rekabete dnr.
Parann-zenginliin
almann arac

hem Bat ile hesaplamacia rvanhem de Allah'n sevgili kulu olmann bir

95 G. Feillard, a.g.e., s.l13.

96 197l'den beri TSAD bnyesinde bir araya gelen Ankaral ve stanbullu
Kemalist ve laik iadamlarna kar durmak iin 1990'da MSAD kurulmutur.

97 Marie-Elisabeth Maigre, 'Temergence d'une ethique musulmane dans le

monde des affaires turc: reflexion aurour de l'evolution du Msiad et des
communaun~s religieuses," Religioscope, Aratrmalar ve Analizler, n7, Mays 2005.
98 A.g.e.

99A.g.e.

piyasa islamnn kltrel sava

88

bu sosyal baar miti, Piyasa

islam'nn dsel kurgusunun vazgeilmez bir aya olarak
basit entelektel bir retoriin ok tesine geer. rnek olarak Trkiye'de, MSAD'n iadamlar, radikal slamc sluplarn terk ederken, Protestan etiini andran veya herhangi bir Kalvinist'in rahatlkla altna imza atabilecei ayetleri n plana kartrlar. Peygamber' e atfedilen u cmleler
gibi: "Fakirlik bir nevi sapknlktr" ya da "yaamn kazanan
Allah'n gzdesidir." 100 Msr'da gen Mslman Kardeler
arasnda zenginlik ve gsteri kendini her geen gn daha
da gl bir ekilde kabul ettirmektedir. Eskiden Mslman
Kardeler yesi olan ve koyu sofuluuyla tannan bu mhendis, bugn yle konuuyor: "nemli biri olmak istiyorum.
G, itibar sahibi, faydal biri. Param, ok param olsun istiyorum, gzle grlebilecek, dikkati ekecek kadar ok para.
evremdekiler iin cmert olmak istiyorum. Para gtr ve
gcn gstergesidir, ev, araba sahibi olmak gibi." 101 Araba
konusunda, Trkiye'de "baz slamc iadamlar lks bir arabaya sahip olmann caiz olduunu dnyorlar nk onlara gre bu peygamber zamannda iyi bir ata sahip olmaya
denk gelmektedir." 102
gstergesi

olduu eklindeki

Ayn balamda, eski slami angajmanlarn brakm

bir pazarlama

irketi

mdr "Osman Ibn Affan ya da Ab-

100 ennur zdemir, Religious and Socio-Economic Transformation o/Turkey:

7he Case of the Msiad (7he Independents Industrialists and Businessmen's
Association), METU, 2001, III. Blm, dipnot ll O.

101 M. Mosaad, a.g.e., s. 99-100.

102 S. zdemir, a.g.e., s. 150. Amerikal bir vaizin tarihi bir metin yorumlamas vesilesiyle syledikleriyle yukardaki szler arasndaki paralellik olduka artc: "Bildiiniz gibi sa ve yoldalar hi Cadillac kullanmadlar nk o dnemde Cadillac yoktu! Ama sa eee binerdi, eek de o dnemin
Cadillac'yd yani en iyi ulam vastas" ("Were Jesus And The Disciples
Rich?," www.myfortress.org).

piyasa islam
del-Ralman

89

Ibn Ouf" 103 gibi olmak istiyor: "Zenginlerdi

ve nemli bir siyasi rolleri olduunu hatrlamyorum. 104
nemleri daha ok sosyal ve finansal konumlarndan ileri
geliyordu. Artk ok byk bir servete sahip, byk bir ia
dam olmak istiyorum, bu zenginlik ve stat sayesinde toplumu etkilemek istiyorum." 105 Ve ekliyor: "unu ya da bunu
okuduuniin seni dinleyeceklerini mi zannediyorsun? G
simgelerine sahip olman lazm, arahan olmal, gelirin iyi
olmal. .. Grnne dikkat etmelisin ( ... ) nsanlar sadece zenginleri dinler. Bir Mslman karde bir kere bana en
nemli eyin meslein ve gelirin olduunu sylemiti. Dier
eyler bunlardan sonra gelir." 106 Bat'da da ayn eyler geerli.
Yoksul banliylerde oturan loser [kaybeden] Mslman kliesine karlk, yeni ve iyi Mslman, artk kaliteli ve pahal
rnler sunan, sosyal olarak evresiyle btnlemi ve her
trl yerel aidiyet ve slklada ban koparm baarl giriimcidir. Malezya'ya hicretini (hijra) yapma aamasndaki bir
tccar anlatyor: "Carpentras'ta bir bilgisayar maazam var.
Cezayir ve Angola'da tm L'Oreal rnlerinin satnn tekeli
bende. Uak pilotu brvem var ancak yoksul bir banliyde
dodum. Artk bu klielere bir son vermek lazm. Avusturyal bir karm ve mavi gzl ocuklarm var. Globalleen bir
dnyada yaadmz unutmamalyz." Ve Trkiye'deki bir
MSAD yesi yle diyor: "Zengin ve eitimli insanlarn
dinle pek alakalarnn olmad uzun bir dnem boyunca,
slam fakirierin ve cahillerin dini olarak algland. Bu artk
deimekte olan bir durum." 107 Gerekten de burjuva yne103 Peygamber'in iki yolda.
104 Ancak Osman Ibn Affan' n nc halife olduunu hatrlatalm.
105 M. Mosaad,A.g.e., s. 100.

106A.g.e.
107 S. zdemir, A.g.e., s. 1.

piyasa islamnn kltrel sava

90

limli bir

farkllama

ve sermaye birikimiyle hi bir sorunu

refah teolojisi zerinden, yeni bir reformcu hareket Mslman dnyada etkisini geniletmekte. Bu reform
hareketi geleneksel slam'n kurumlar (Devlet) vastasyla
zihniyetieri ele geirme sevdasndan vazgeip, siyasal mcadele kltr yerine irket kltr deerlerini koyuyor.
kalmam

Mslman kaderciliine son vermek

Burjuva bireycilii iin, insanlarn yaamlarnn sorumluludini nedenlerden tr, kadere brakmalarndan daha
kt bir ey olamaz, stelik bu yaklam mdahaleci devleti
meru klar. O halde refah devletinin eitliki vaatlerine kr
krne inanm vatandalarn bu "yardm bekleme" zihniyetine bir son vermeli ve ie ncelikle bu zihniyetin dini dayanaklarn tasfiye etmekle balamal. Piyasa islam taraftarlar
nn yeertmeye altklar giriimci dindarln nndeki en
byk engel Mslman kaderciliidir.
unu,

Buradan da "bireyin gcn zgrletirmeyi ve refah

devleti yanlsamalarna son vermeyi" a~alayan aznin ve
kendine gvenin vgsne varlyor. O halde zaman iradecilik zamandr; "Hayatn inas" (Suna al-Hayat) adl
programnda Amr Khaled: "Baarmak isteyen iin imkansz
diye bir ey yoktur" diyor ve ekliyor: "En byk Mslman
irket sahibi olduunu hayal etmelisin. Baarmalsn nk
gerek
. ,_Mslman baarszla uramaz." Trkiye'de M-SIAD, balca hedefleri arasnda, dernein en gl olduu
Anadolu'da, halkn slam anlaynda ve inanlannda reform
yapmay sralyor. Sz konusu olan, "bir lokma bir hrka''
sznn arkasnda yatan geleneksel azla yetinme zihniyetini deitirmektir. 108 Bir i adam yaknyor: "nceki nelOS A.g.e, s. 97-98.

piyasa islam

91

sillerin azla yetindii doru. ok kazanmann slam' a gre

haram olduunu dnyorlard. yle ki belli bir yatan
sonra kendilerini ibadete adamalar gerektiini dndk
leri iin, almay brakyorlard. Bugn bir Mslman'n
deeri sk alp, mmkn olduu kadar ok para kazanp, bu paray hayr ileri iin harcamasndan geiyor ( ... ).
nk Allah'n bizden istedii de bu." 109 Max Weber'in
bahsettii Kalvinistler' e atfta bulunan, modernleme yanls Endonezyal bir slamc, "irket ruhunu iselletirilmi"
bir "ethos" gelitirebilmek iin, slam'n retilerine bavur
mak gerektiini 110 sylyor. Aslnda burada sz konusu olan
baz Asya lkelerinin kalknma konusundaki baarlarn bu
lkelerin kltrel deerleriyle aklayan kltralist tezlerin
baka bir biimde dillendirilmesidir. Malezya'da Mahathir
Mohamed ya da Fas'ta Budishishiyya tarikatnn gayr resmi szcs Fawzi Sqali' nin ekonomik geliim iin sufzmi
salk verirken yaptklar budur (Protestanlk veya Japon zen
ahlak ve samuray zihniyetinin ekonomik baar zerindeki etkisi rnek gsterilerek). Fawzi Sqali'ye gre, sufzm Fas
ekonomisini canlandrabilecek bir tinselliktir. Orta a'da
fatwana ahlaknn zanaatlar nezdinde kar yerine fedakarlk
fikrine vurgu yaparak, Fas medeniyetini ilerietmi olmas gibi. 111 Bu mant daha da ileri gtren slamc entelektel
Rachid Ben Rochd, "bereket" kavramn Allah' n bir ltfu
olarak deil de, kapitalizm ruhuyla olan yaknl sebebiyle ekonomik gelimeyi tetikleyebilecek ya da en azndan bu
ortam hazrlayabilecek kltrel bir kavram olarak alglyor.
Eski bir irket sahibine gre temelde "yeter duygusu," "ar109 A.g.e, s. 138.
ll O Nurcholish Madjid in G. Feillard, a.g.e., s. 104.
lll Rachid Ben Rochd, La Baraka au service de l'entreprise, Casablanca,
Dechra, 1999, s. 91.

piyasa islamnn kltrel sava

92
bal dnce"

veya "karl eylem" anlamlarn ieren bereket

kavram, "sermayeye, giriimci enerjiye dnebilecek bir
deerdir." ''Az miktarda bir sermayeyle bile, ekonomik baa
nya gtrebilir." 112
Dini, kalknmann hizmetinde kullanmak Amr
Khaled'in de tutkusudur. Kltralist tezleri yakndan takip
eden Amr Khaled, Buda retisini Amerikan irket kltryle birletiren ve ciddiyet, zamann iyi kullanm ve disiplin gibi deerlere vurgu yapan Japon modelinin byk bir
hayrandr. Ancak Amr Khaled, bu tr bir yaklamn en
byk engel olarak .deerlendirdii tevekkln arln
dan kurtulurmad srece Mslman dnyada kabul grmeyeceinin de farkn dadr. Zira Amr Khaled' e gre Arap
dnyasnn gerilemesinin sorumlusu, ne Bat' nn kltrel
emperyalizmi, ne de Siyonist komplodur. Asl sorumlu tevekkl inancdr. Amr Kahaled'in, yeni program "Hayatn
inas" nn giri blmnde iledii "Gen Arap" temarii Mslman dnyasnn durumunu zetler gibidir: "Bu
kk ve rmcek a dolu odada, dikkatsizce bir kenara
atlm bir seccade, alma masas ve zerinde tozlu bir
Kur' an' n yannda, zgn ve bunalm bir gen oturuyor.
Halbuki bu odann dnda k var. Bu gence niin ktan
faydalanmak iin odadan dar kmadn sorduumuz
da, bunun imkansz olduunu sylyor. Kendisine bunun
tersinJ sylediimizde de ayaa kalkmak iin hareket etmeyi
deniy~r ancak beceremiyor. Zincirle balym gibi. Sol eli
karamsarlyla, sa eli ise tembelliiyle. Boynurda cahillik
zinciri, ayak bileinde ise hayatta amaszlk zinciri." 113 Bir
Mslman Kardee gre, tembellik her trl olumsuzluun
112 A.g.e, s. 81.
113

Programndaki

ilk konumalarndan biri.

piyasa islam
ba:

"Bizim

93
[Mslmanlar'n]

bireysel dzeyde byk bir

eksikliimiz var: Hayal kurma, hrsl olma ve baarma gc
kapasitelerimiz snrl." Ayn kii makalelerinden birinde
okuyucularn byk hayaller kurmaya, bunlar gerekle
titneye ve sosyal ve mesleki baary yakalamak iin aba
gstermeye aryor: "Yeni bir projeye balaman iin seni
ne engelliyor? niversite eitimini tamamlaman ya da yeni
bir i iin fazladan bir eitim alman kim engelliyor ( ... )?
Hikayeyi yaratanlardan ol, maruz kalanlardan deil!" 114 Benzer bir ekilde Amr Khaled "sabr dersi"nde mriderini bir
Mslman ideali olan sabr daha geni bir erevede yeniden
deerlendirmeye aryor: "Sabr sadece dini olanla ilgili
deildir. retimi de ilgilenditir ( ... ). Sabr bo vermilik deildir, almada sebattr." Khaled, ayn mantk erevesinde
zamann iyi kullanlmasn dyar ve gereksiz vakit harcamaya ve fazla uykuya sava ayor.
Piyasa islam' nn reformeuluunun amac grmc
bir din yaratmaktr ki selplik bile buna duyarsz kalmaz. 115
Bu kltrel yenilenme i hayatna atlm ve mcadelenin
alann, Endonezyal Mslman reformcular gibi konumak
gerekirse, "slami alma ahlak'' alanna tam, eski slam
clarn bilinli olarak takip ettikleri bir hedef deildir. Daha
ok edindikleri yeni kavramsal aralarn gayri ihtiyari vard
nokta olarak deerlendirilmelidir: letme kltr ve bunun
kiisel geliim retorii vastasyla birey dzeyindeki ifadesi.
Her biri de kendine zg art ve yollarla, byk Mslman corafYas (Arap dnyas, Trke konuulan topraklar
ve Gney Dou Asya) aralarnda hibir egdm olmaks114 Ahmed Mohammed, "j'ai vu un reve, il esr devenu un objectif,"
Islamonline, 14 Mart 2001.
115 Mesela Selefi gazetesi al Bayan'da u tarz konular ele
inas," "enerjilerin kefi," "kendini ifade teknikleri" ...

alnyor;

"ruhun

94

piyasa islamnn kltrel sava

zn bu iletme kltr ve deerlerini kefetmektedirler. yle

ki birka ylda kendinden nceki btn sosyal mhendislik

projelerinin pabucunu dama atm yeni bir ikameci topya
haline dnmtr. Bugn Jakarta'dan Kahire'ye, Krfez
lkelerine, yeniliki reformculardan, kendisiyle elien s
lamclara ve hatta baz Selefilere kadar, her yerde dinseli ilet
me ve kiisel geliim/baar teorileriyle uyumlu hale sokmak
abas gzlemlenebilmektedir.
Yeni iletme topyas

Arap dnyasnda her ey 980'lerin sonunda bir grup Irakl, Kuveytli ve Filistinli gen slamcnn Amerika'da niversite eitimi grmeye gitmeleriyle balar. Bunlar arasnda,
Kuveytli Tariq al-Suwaidan; bugn slamc hareketin en
byk dnderinden kabul edilen Ahmed al-Rashed; 116
Kuveyt'te yaayan iki Irakl Hisham al-Tali b ve Mohamed
al-Takriti; ve Birleik Arap Emirlikleri'nden Najib-al Rifati
ya da Ala al-Hamadi gibi isimler dikkat ekicidir. Bu genler 990'larn banda, "Yeni Dnya'' nn ekonomi fakltelerinde kefettikleri "iletme" felsefesine kendilerini kaptrm
bir ekilde Amerika'dan dnerler. Dnleri sava sonrasnn
alkantl dnemine denk gelir. Kuveyt kurtarlm ve Filistinliler de Arafat'n Irak yanls tutumuna cevaben Irakllada
birlikte Kuveyt topraklarndan srlmlerdir. slamcla
rmz rdn' e snrlar ve Amerika'da edindikleri bilgileri
dava 'hizmetinde kullanmaya balarlar: Amalan tekilatla
rnn ok ilkel bulduklar idari kltrn modernletirerek
etkinliini arttrmaktr. slamc iletmenin (management)
manifestosu olarak kabul edilen ve Mohamed Ahmed alRashed tarafndan yazlp 992'de yaynlanan "hayatn in116 al-Muntalaq (k noktas), al-Masar(Gzergiih), Suna al-Hayat(Hayatn
inas), i?dsail al-Ayn (Gzn mesajlar) kitaplarnn da yazardr.

piyasa islam

95

as" kitabnn amac

da budur. 117 Yazar harekette yer alan

yneticilerin eitiminde yeni bir yaklam oluturmay hedeflemektedir. Hisham al-Talib de bir sre sonra ayn dnceyle "yneticilerin eitimi iin rehber" kitabn yaynlar.
rdn'den filizlenen bu yeni akm ksa srede Msr'da
da taraftar bulur. 1995 ve 1996'da polis basks ve lkedeki
olaanst hal yasalar, Mslman Kardeler'in siyasi projelerini. ciddi biimde zora so km utur. ktidara gelmenin ok
g olduu bir ortamda, "iletme" yeni bir ideolojik alt yap
oluturmak iin tam zamannda yetiir. slami angajmanla,
iletme literatr arasnda kpr kuran baz nc eserler bu
dnemde kefedilir. Youssif al-Qaradawi'nin "slam'da dini
uygulamalar" kitab, sadece klasik dini ykmllkler ve
slami harekette disiplinin neminden bahsetmekle kalmaz,
Mslmann bulunduu toplumda giriimci olarak yer almasn da salk verir. Ahmed Mohammed bu dnemi yle
anlatyor: "Cihat, slam' yaymak, bizim iin Allah'n yoluydu. imdi yeni bir yol daha kefediyorduk: Mkemmeliyet,
ciddiyet ve gelime." Eski Mslman Kardelerden, iletme
dncesinin bayraktarlarndan ve bu konuda 30 civarnda
kitap yazan Malamed Abdel-Gawad' da bu alana ynlendiren Qaradawi'nin baka bir kitabdr: "Mslmann yaa
mnda zaman." Daha "pragmatik" bir dnr olarak kabul
edilen ve genelde lmllar arasnda gsterilen eyh Mohamed
al-Ghazali, slami dnceyi iletme kategorileriyle yorumlayan ilk kiidir. 1980'lerin banda yazd 'Hayatn yenile"
adl kitabnda, selfimprovementve skills buildingakmlarnn
nclerinden ve ok satan How to Mn Friends and Injluence People' n yazar Dal e Carnegie' nin kendini gerekletirme
konusundaki iki kitabn tantr.
117 Amr Khaled

kitabn kndan

program yapacaktr.

1O yl sonra

ayn

ismi

tayan

bir TV

piyasa islamnn kltrel sava

96

Elbette ki bu nc kitaplarda fazla detaya girilmez, ama

Amerikan "kendini gerekletirme" literatrnn devreye
girebilmesi iin artk hibir engel kalmamtr. Bu srete,
iletme felsefesini dini bir sylemle birletiren ilk kitap olan
Dianetics [insan aklnn srlar] byk ilgi grr. 118 Ama
zellikle de 1990'larda Stephen Covey'in ok satan The Seven Habits ofHighly Ejfective People kitabnn Arapaya evrilmesi, gen slamc nesil zerinde ok etkili olur yle ki
"Bundan sonra artk Kur' an' a ihtiyacmz yok" gibi bir cmle kurmaya cret edenler bile kar.
Esasnda

management fkri Arap dnyas iin olduka

yenidir. 1980'lerde, Msr'da sadece tannm drt-be ir
kette bu kavramdan bahsedilmektedir. Bunlarn arasndan
kk bir irket n plana kmaktadr: Daha ok Salsabit
adyla tannan ilk "slami" bilgisayar programn -rlandada
retilen Kur'an okuma program- gelitiren al-Umma irke
ti. Satsabilin sahibi Mslman Kardeler'in ynetici ekibinin en etkili yelerinden biri olan Khayrat al-Shatit'dir.
arkadalarna gre yaratc bir businessman olan Khayrat alShatit, frsat deerlenditir ve iletme dersleri vermeye ba
lar. Ksa zamanda 200'den fazla kiiye eitim verir ve Krfez lkeleri ve Msr arasndaki blgede yaayan bu kiiler
kendi lkelerinde slamc evrelerde etkili olmaya balayan
bu yeni felsefenin geliimine katkda bulunurlar. "letme"
ayn famanda yeni kariyer imkanlar da sunar ve 1995'ten
itibaren Msr'da "iletme" eitimi veren merkezler oalr;
hepsi de Sedat Akademisi dari Bilimler blmnden ya da
Ticaret Fakltesi Beeri Bilimler blmnden mezun olan
118 Yazar Lafayette Ronald Hubbart. Yazarn balca sav Dianetics sayesinde
btn zihin srelerinin en ince ayrntsna kadar takip edilebilecei. Yine
zihne dair yntemler kullanlarak sreci olumsuz etkileyen kimi krlma
noktalarna mdalale edilebilecei.

piyasa islam

97

ve slamc hareketle arasna mesafe koyan genler tarafndan

alr. stelik artk internet sayesinde iletme alanndaki yeni
bilgilere kolayca ulamakta mmkndr.
letme doktrini yeerdii yeni topraklarda baz deiim

lere maruz kalr. Bir yandan biimsel olarak slamlar (ama

ierikte Amerikan etkisi srer), dier yandan da rgt, kurum, irket merkezli olmaktan kp, birey ve kendini gerekletirme sorunsaliarna younlar. Hisham al-Tabib'in "Yneticilerin eitimi iin rehber" kitab birka yl sonra "Kiisel
geliim rehberi" balyla yeniden yaynlanr. slamiama
(din d bir kavram dini lgatle yeniden okumak), yeniden
kltrleme (bir paradigmann farkl kltrlere almas) ve
depolitizasyon (kolektif olan merkez alan bir baktan birey
merkezli bir anlaya gei) birbirleriyle baarl bir ekilde
eklemlenirler. Bu tr bir eklemlenmenin sonucu olarak eyh
Mohamed Ahmed al-Rashed, 1995-1997 yllar arasnda,
"Gzn mesajlar" adl kitap dizisini yaynlar. Buradan psikoloji, iletme ve ahlaki deerlendirmeler karm melez bir
dnce doar. Dinin, baar ve kendini gerekletirme yolunda en faydal ara olduunu savunan Amerikal Protestan
dnr Norman Pearle'n retilerini "slamlatrarak,"
"olumlu dnce" zerine sade bir ekilde al-ijahiyya [olumluluk] diye adlandrd baka bir kitap yaynlar. Ruhsal rahatlk ve mutluluk aray kitabn ele ald temel ideallerdir.
Ahmed Mohamed bu kitabn kendisini ne kadar bylendiini gizlemez: "slamc harekete mensup insanlara olduka
tuhaf gelecek eyler sylyordu. Film izlemeni, u sinemaya gidip, u program dinlemeni tavsiye ediyordu." Eski bir
Mslman Kardeler sempatizam bir i arkadana gre, bu
kitapta anlatlanlar kulaa vahiy gibi geliyordu: "eriat ve
siyaseti bir kenara brakp, yaam, basit bir ekilde anlatyor
du. Bu seni cihadn dar dnyasndan karyordu."

98

piyasa islamnn kltrel sava

Ahmed Mohamed, management fikrini Msr'a getirmeyi grev edinen dierleri gibi Mslman Kardeler'le arasna
mesafe koymakta gecikmez. "Bireysel dzeyde dnmeyi"
tercih ettiini syler. "nsana dn yapmak, bireyi gelitir
mek istiyordum" der. te bu bireyselleme mant iinde
1990'larn sonunda yeni bir faaliyet tr ortaya kar: Sra
dan insanlarn gnlk yaamlarnda kullanabilecekleri kendini gerekletirme teknikleri. Bylece iletme, psikoloji ve
kendini gerekletirme felsefesi arasndaki snrlar kalkar.
Kaderci olmayan, giriimci bir dindarln yeermesi
iin gerekli olan iletme felsefesi ve kendini gerekletirme
literatr tm Mslman dnyada birka yl iinde kendini kabul ettirir. letme bilgisi artk teoloji ya da reti
den ok coaching eleri ieren yeni bir vaaz trne temel
tekil eder. Amr Khaled nc program vastasyla faaliyetlerinin ounu bu konuya ayrr: "Sadece kendi kendine
deiebilirsin:" 9 "Hayattaki hedeflerini belirle," "Pozitif
dnce," "Zamann deeri," "Ciddiyet ve nefs terbiyesi."
Krfez lkelerinde Amerikan "kendini gelitirme" literatryle, vaaz ve kendini deitirmeyi harmaniayp en iyi temsil eden vaiz Tariq al-Suwaidan olmutur. Petrol mhendisi
olan al-Suwaidan ok ksa bir srede zgven, baar ve kiisel geliim konularna kendini adar ve Amerika'da iletme
doktoras alr. Krfez' e dnnde, insan kaynaklar ve ilet
me kO)J.usunda uzmanlam birok irketin ynetim kurulu
bakanlna getirilir. Ayn zamanda slam peygamberlerinin hayatlar zerine bir dizi kaset karr ve vaaza balar.
Bir yandan eitli irketlerde iletme dersleri verirken, bir
yandan da baar ve kendini gerekletirme literatrnn en
119 Bkz., Kur' an. Hristiyan inancnda benzeri: "Sen kendine yardm et, Tanr
da sana yardm edecektir."

piyasa islam

99

nde gelenlerinden Stephen Covey'in tezlerini slami bak

asyla tantmaya ynelik bir radyo program hazrlar. Bu
program hayranlarndan birinin deyimiyle "iletme dn
cesiyle, slami dncenin'' kesime noktasndadr. Kitaplar
bazen "Mslman inancnn zeti" zerine bazen de "yaam
da baar" nn nasl salanaca zerinedir. Ayn ekilde radyo
programlarnda yeri gelir "Peygamberlerin tarihi" konusunu
iler, yeri gelir "Kiisel ilikilerde baary yakalamak'' tematiinden bahseder. Kuveyt radyosunda yaynlanan yaklak
30 program vardr. Televizyoncia da ayn eklektik duruu
sergiler: "Haccn srlar" (Suudi kanal Iqra), "Baarn yollar" (Iqra) ya da "Mkemmeliyet" (Katar TV). Msr'da s
lamc yaynevleri Da al-Bashir ve Dar al- Tawzia wa al-Nashr
alIslamiyya bata ekinceleri olmalarna ramen heyecanla
iletme literatrnden yaynlar yapmaya balarlar: Kitaplar,
kasetler, DVD'ler olmak zere tm mecralardan yararlan
lr. Ksa srede piyasada uzmaniamalar ba gsterir: "Zaten
yeterince eriat uzman olduunu" dnen gen bir ilet
me uzman aile konusuna ynelir. 120 Ahmed Mohamed ise
daha ok irket kltr zerine uzmanlarken, 121 Mo hamed
Abdel-Gawad daha genel bir iletme eilimi zerinden ocuklar hedef alr. 122 Bataki emekleme dnemlerinden sonra
"slamc iletme" yazn artk para kazandran bir faaliyettir.
yle ki slamc yaynevlerinin kitap talebi bitmek bilmez
ve yazariara i yapacaklarn dndkleri kitap balklarn
nerir hale gelirler.
Gneydou

Asya'da da, iletme teorileri ve kendini gelitirme edebiyat yeni bir topya olarak klasik slami sy20

Bu kii Akram Reda'dr. Kasetleri "Evlenme sanat" ve "Evlilik" zerinedir.

Islamonline internet sitesinde "Birlikte geliiyoruz" serisindeki makaleler.

22 Pozitif dnce ve kendini gerekletirme prensiplerini anlatan birok CD

karmtr.

100

piyasa islamnn kltrel sava

lernin yerini almaya balar. 123 Her ne kadar burada da karlatmz sonu Arap dnyasnda olup biteni andrsa da,
iletme kltrnn Gneydou Asya'ya giri nedenleri farkldr: slami "iletme" anlaynn bu blgede, zellikle de
Endonezya'da byk bir baar yakalamasnn nedeni Mslman tccar snfn inli aznlkla uzun zamandr sren rekabetinde bunu kullanmasdr. 124 Aslnda bu inli aznlk,
smrge dneminden beri lkedeki balca ekonomik g
olarak yerini salamlatrmtr. zellikle 1980'lerde Endonezya ihracat ynelimli bir ekonomiye getii zaman yaplan
reformlardan kazanl kan balca gruptur.
Bu arada, Suharto' nun ordunun muhalefetini ve bir takm demokratik taleplerin ykseliini kontrol altna almak
iin modernleme yanls slamc glerle ibirlii yapma. syla e zamanl olarak giriilen ekonomik reformlar yerli
(Mslman) bir orta snfn olumasn salar. Bylece kamusal alanda dine yaplan gndermeler artar ve inli azn
ln konumu daha ak bir ekilde eletirilmeye balanr.
Kalknmann kltralist okumalarnn 125 yapld bir ortamda, Mslman tccar snfnn d Mslman gelenekiliiyle aklanmaya allr. Oysa ayn zamanda, inli
aznln sahip olduu ekonomik arln dengeleurnesi iin
123 Bu dinamiklerin paralelliini kavrayabilmek iin G. Feillard'n daha nce
referans verdiimiz makalesini yine daha nce bahsettiimiz "Au diable !es
losers!" makalesiyle karlatrnz.

' sonraki paragraflardaki bilgileri G. Feillard'n daha nce referans

124 Bundan
verdiimiz makalesine borluyuz.
125 zellikle u kirabn etkisiyle: Robert Neelly Bellah, 70kugawa Religion,
New York, Londres, The Free Press, Collier Macnillan Publishers, 1985.
Gneydou Asya'nn en nemli sosyologlarndan biri olan Syed Hussein
Alatas sayesinde (Bkz., "The Weber thesis and South East Asia," Archives de
sociologie des religions,15, 1963) Weber'in tezleri Endonezya'da uzunca bir
sredir biliniyordu.

piyasa islam

yerli Mslman bir orta

101
snfn oluumuna

ihtiya ortadadr. Dolaysyla Mslmanlarn artk kapitalizmin ruhuna

nfuz etmeleri gerekmektedir. Bu ynde ilk adm 990'larda yneticiliini dnemin teknoloji bakannn stlendii
Endonezya Mslman Aydnlar Dernei (!katan Cendekiawan Muslim Indonesia - ICMI) tarafndan atlr. Dernek
"inancn ve ibadetin, dncenin, yaratcln, i ve yaam
kalitesinin" iyiletirilmesini ngren bir "insan kaynaklarn
gelitir~e'j program balatr 126 Program Amerikal psikolog
David MtClelland' n AMT (Achievement Motivation Training) metodu zerine kuruludur. " dnyasna uygulanan
bu popler psikoloji trnn baars, kapitalizmin ruhunu
alayacak yeni metodarn habercisidir." 127
Hkmetin in aznl devre d brakma politikasna
destek olmak amacyla kurgulanan "slamc iletme" modeli
bylece ciddi bir ilerleme kaydeder. Mslman Kardeler' e
yakn bir isim, lmaddudin Abdulrahim ICMI'nin kurulu
srecine dorudan mdahil olur ve dernee ok sayda ei
timci gnderir. Endenozya'daki "slamc iletme" modeli de
bylece Arap dnyasnciakine benzer bir evrim gsterir: Bata
militan bir bak asyla ortaya kp, safslamc paradigmadan kopar ve zihniyet reformu zerine younlar (kurumlarn deil) ve bu arada yeni bir hedef belirler: Mslmanlarn
rekabet gcn arttrmak. Imaddudin Abdulrahim'in hayat
hikayesi bu konuda iyi bir rnektir. 970'lerde verdii ilk
eitim programlar, balklarndan da ar.lalabilecei gibi
slamc deneyimle dorudan ilikilidir: "slam savasnn
antreman." Bu eitim programlarndaki radikal tavr yzn126 Zaim Uchrowi, Ks Usman, ICMI Bergerak: Lintesan 10 Tahun !katan
Cendekiawan Muslim se-lndonesia, Jakarta, Penerbit Republika, 2000, in
G. Feillard, a.g.e., s.106.
127 G. Feillard, a.g.e., s. 106.

piyasa islamnn kltrel sava

102

den 970'lerde birok kere hapse girer. Hapisten ktktan

sonra Amerika'ya gider ve Kuveytli Mslman Kardeler'in
birinci Krfez Sava'ndan sonra yaptklar gibi, orada ilet
meye ilgi duyar ve insan kaynaklar alannda doktorasn alr.
986'da Endonezya'ya dnnde, nsan Kaynaklar Geli
tirme Dernei' ni kurar. Ancak devlet tarafndan yakndan
takip edilmek ilerini zorlatrr. Malezya eski Babakanyla
olan ilikileri sayesinde hayatn Malezya'da srdrmeye ba
lar. 988 ve 994 yllar arasnda eidi irketlerde eitmen
sfatyla alr. Arap dnyasndaki genel depolitizasyon sreci dorultusunda o bana ok i am programnn ismini deitirir: "Kendini tanma antrenman" (aynen Msr'da
"yneticilerin eitimi iin rehber" kitabnn daha sonra "kiisel geliim rehberi" balyla yeniden yaynlanmas gibi).
Eski bir aktivist To to Tasmara da ayn izgiyi takip eder:
nce Mslman Kardeler'in tezlerini benimseyip birok
devrimci hcre oluturur. Belirgin bir radikalleme sonunda hapse girer. Hapisten ktktan sonra Amerika'ya gider
ve orada ekonomi eitimi alr. Dnnde insan kaynaklar
konusuna el atar ve bir danmanlk irketi olan Labmend'i
(Laboratory-for Management and Mental Development) kurar.
"alana ilahi bir grevi yerine getitireesine almay t
leyen" Samtek (Super Achievement Motivation training and
Work ethic)- eitim programn gelitirir. 128 Amr Khaled'in
tembellik konusundaki grlerinin habercisi olarak, "tembellik, '-drst olmamak ve yolsuzluun sadece sosyal hastalklar olmadn, byk gnahlada da e olduunu" ne
srer. 129
Birka yl sonra Aa Gym, Amr Khaled'in Arap dnya128 A.g.e, s. 110.
129A.g.e.

piyasa islam

103

snda yapt

gibi, iletme sorunsalma el atar; amac bu tematie daha nce hi olmad kadar gl, medyatik bir
grnrlk salamaktr. Aslnda bu fkri olduka eskidir ve
987 ylna kadar gider. Bu tarihte daha niversitededir ve
"Giriimci Mslman renciler" derneinin bandadr.
Bu oluum daha sonra Bandung'un merkezinde Daarut Tawhid adl bir holdinge dnecektir. Bu holding verdii eitli
kiisel geliim derslerine ilaveten, dini ibadete bal her trl
alanda yatrm yapar: Ha organizasyonu, yayn evi, slamc
mteri hizmetleri telefon platformu, vs. Daarut Tawhidin
internet sitesi ayda 30.000 ziyareti alr. irket bnyesinde
kiisel ahlakigeliim seminerlerinde iletme dersleri verilir: 130
Duygularn ynetimi, kendini kontrol etme ... Allageldik
reeteler sunulur, buna ramen Merkez Bankas veya Maliye
Bakanl alanlarn buraya eitime yollamaktan geri kalmaz. slamc iletme konseptinin nde gelen bayraktarlarn
dan Gymnastiar'a gre "Daarut Tawhidbir modeldir. nsan
lara slam'n ne kadar gzel olduunu gstermek istiyoruz.
Seminerlerimizle, iverenleri yetitirmeye alyoruz, onlara
iyi olmay, birbirlerini sevmeyi retmeye alyoruz" 131 der.
Amr Khaled rneinde olduu gibi, Aa Gym'in dseli de
iletme kltrnden beslenir. Sylemleri gibi, ''Aa Gym'in
yayd giriimcilik felsefesinin kayna da i dnyasna uygulanan Amerikan meneili Psikoloji ilkeleridir" ve Msr'da
olduu gibi "Jakarta'da da daha 980'li yllarda ok sayda i
letme kltr merkezli oluum hali hazrda piyasasyd. N orman Vincent Pearle ve Dale Carnegie'nin kitaplar bakentin
kitaplarnn raflarn daha o zamanlar dolduruyordu." 132
130 J. C. Pomonti, a.g.e.
131 J.C. Pomonti, a.g.e.
132 G. Feillard, a.g.e., s. 112.

104

piyasa islamnn kltrel sava

Trkiye'de de yeni bir dindar i adam snfnn glenmesi vesilesiyle slamclar iletmenin erdemlerini kefederler
ve bundan yola karak 1997'den beri dte olan geleneksel slami syleme alternatif farkl bir siyasi bir sylem geli
tirirler.133 Aslnda 1950-60'l yllardan beri Trk ekonomik
hayat, Kemalist devletin kucanda byyen laik kentsel
burjuvazi ve Ankara ve stanbul'daki laik ekonomik elider tarafndan dlanan Anadalulu koyu muhafazakar kk tccar snf arasndaki gerilim evresinde ekillenmitir. Dini
muhafazakarlklar ve slamc syleme yaknlklarndan dolay, 1970'li yllarda ortaya k srasnda slamcla en byk destei Anadolu'daki bu tccar snf verir. Ancak ykselilerini siyasal slam'a deil, 1983'te iktidara gelen Turgut
zal' a borludurlar. zal onlar ideolojik olarak cezbedebilecek her eye sahiptir. Kendisi de tara kkenli olan zal,
Nakibendi tarikatna mensuptu, dinciard ve ald birok
nlemle Kemalist laiklii yumuatmt: Yeni camiierin al
mas, imam hatiplilerin niversiteye alnmas. .. Ekonomik
alanda, Margaret Thatcher ve Ronald Reagan' n takip ettikeri Anglo-saxon liberalizmini benimseyen zal (ki bunlarla
ok yakn ilikiler kurmutur), slamc bir fnans sektrnn
gelimesine izin verir. Sonu olarak izledii politikalar ihracat ynelimli bir serbest piyasa ekonomisinin geliimini destekler. zal, kk ve orta boy iletmelerin rekabet gcn
arttrabilmek iin bu irketlere yardm eder. Bu nlemlerden
fazlaca istifade eden slamc tara burjuvazisi daha sonrasnda
''Anadolu Kaplanlar" na dnecektir. Bu, dinseli ekonomik
dinamiklerin hizmetine saknay baarahilmi ve "Kapitalist
deerleri iar edinmi dini cemaatlerin modernlemelerini"
133 Trkiye zerine deerlendirmelerimin ou u almadan geliyor: M.- E.
Maigre, a.g.e.

piyasa islam

lOS

salam

"kltralist" kapitalizmin baka bir versiyon udur. 134

Bu sreten kazanl kan yeni ykselen muhafazakar burjuvazi i hayatndaki giriimleri artt mddete, ekonomik
baarnn, sosyal ve kltrel anlamda snf adamay sala
yaca fikrine dayanan bir sylem gelitirir. Baz tarikatlar,
stanbul'daki skender Paa Camii cemaati, lklar ya da
Fettullahclar (Fettullah Glen Cemaati) kendi holdinglerini kurmay dahi baarrlar. Fettullahclar' n Msiad'dan daha
liberal ve elitist had adnda kendi i adamlar dernekleri
bile vardr.
Bylece 1980'li yllarda, dindar i adam fgr, Turgut zal'n ekonomi politikalarndan faydalanan Anadolu
kaplanlar rneinde olduu gibi, hzla geliir. Bu dindar ihracatlar yaptklar iin uluslararas boyutuyla elien Bat
kart bir slamclkla, her geen gn daha da ekonomi ynelimli tarikatlar arasnda "kresellemenin sunduu yeni
deerler ve modernitenin gerisinde kalmak istemezler. Model alnacak ey artk mtevaz bir ekilde yaanan dindarlk
deil, irket ruhudur, Anerikan usul iletme modelleridir,
zenginieebilme yeteneidir." 135

Bylece Anerikan iletme modellerinden feyz alan,

ekonomik ve kltrel anlamda davurumcu, giriimci dindarlk Trkiye'de aktr grubu zerinden kendini ifade
eder: Nurcu hareketi, Fettullah Glen hareketi ve i dnyasndaki slami hassasiyeti yanstan Msiad ve had dernekleri tarafndan temsil edilen ykselen Anadolu burjuvazisi.
Btn bu hareketlerin hepsinde "slam'n ahlaki ilkeleriyle, modernlii, teknolojik gelimeyi ve Batl lkelere kar
dostane bir tutumu (... ) uzlamabilme gayesi vardr. Dinsel
134 M.-E. Maigre, a.g.e., s. 15.
135 A.g.e, s. 19.

piyasa islamnn kltrel sava

106

inan zellikle karn maksimizasyonunun sadece ahlaki debir i ahlaknda

136
ifadesini bulmaldr."
Burada da ortak slami kalknma
137
projelerinin tesinde, slamc ideal, siyasal alandan etiin
hakim olduu alana kayar. Bunun bir nedeni de 1998'den
itibaren Msiad'n sylemindeki slamc olarak deerlendi
rilebilecek unsurlar temizlerneye gayret etmesidir. had Fettuilah Glen'le olan organik bana ramen bu noktalara en
bandan beri dikkat etmektedir. te bu artlar altnda Trk
"Piyasa islam" ahlaki kayglar ve reformculuu birletiren
bir sylem vastasyla Bat'nn iletme modellerine kaplarn
aar. Bylece Msiad, "duygu derinlii olan ve mesleki olarak iyi yetimi" sonu olarak "daha pozitif ve retken kii
lerden oluan bir toplumun oluumuna'' katkda bulunmay
hedef olarak belirler. 138
erlendirmeler tarafndan frenlenebilecei

Mantk, bilim ve moderniteyle uyumlu bir slam taraftar

Said-i Nursi dncesinin gnmzdeki temsilcisi Fettullah Glen, Piyasa islam tarafndan yaylan "irket" merkezli dsele kukusuz en yakn alandr. Devleti moderniteye kar mcadelenin 139 banda bulunan Glen Batl siyasi
moderniteyi olduu gibi kabul eder, eriatn devlet tarafn
dan tatbikine kar kar, ran ve Suudi Arabistan rejimlerini
eletirir ve demokrasinin en iyi ynetim biimi olduunu
dnr. aba, disiplin ve hizmet kavramlar zerine kurulu bi; sylem vastasyla piyasa ekonomisini ve retici aktif
136A.g.e, s. 21.
13 7 International Business Forum gibi inisiyatifler vastasyla Msiad Pakistan' a
ynelik giriimlerde bulunur.
138 Msiad'n tantm kitap s. ll, in M.-E. Maigre, a.g.e.
139 J.-F. Mayer, "The Glen Movement: a modern expression ofTurkish Islam
-inrerview with Hakan Yavuz," Religioscope, 21 Temmuz 2004, religion.
info/english/interviews/article_74.shtml.

piyasa islam

107

Mslman imgesini destekler. Glen' e gre hizmet Allah'n

sevgili kulu olmann ve br dnyada iyi bir yer edinmenin
en iyi yoludur. Hizmet kavram, Max Weber'in ProtestanIlda ilikilendirdii "azla yetinme" kavramyla da benzerlik
gsterir. 140 Sonu olarak Fettullahclar demokrasi, cumhuriyet rejimi ve dnce zgrl taraftar olmalar yannda,
neoliberal politikalar ve piyasa mekanizmalarn savunan
devletilik kart aktrlerdir. 141 Bu anlamda mensup olduu
Nurcu hareketiyle uyumlu Fettullah Glen'in amac sekler bir tedrisattan gemi Mslman elit snfn yaratmak
suretiyle, piyasa ekonomisine, moderniteye ve demokrasiye
slami duyarllklar dahil etmektir. 142 Buradan yola karak
Nurcu hareket Trkiye'de ve yurt dnda 300'den fazla okul
kurmutur. Bu hareket slam'n dnyaya almasn ve dier
dinlerle etkileirnde olmasn savunur. 143 Ancak bu noktada
yle bir paradoks ortaya kar; liberal aydnlada ok iyi ili
kileri olan bir dini lider -Fetullah Glen- ve onu kendilerini
kontrol altna almak iin iktidar tarafndan kullanlmakla
sulayan geleneksel slamclada kurduu mesafeli ilikiler.
Fettullahclarn ciddi direnile karlatklar Arap dnyasn
da da Glen'in konumu pek iyi deildir; Arap dnyas onu
halen yaamn srdrd Amerika'nn ajan olmakla sular. Msiad liderleri ounlukla niversite eitimleri srasn
da ynlerini Amerika'ya kaydrrlar; ironik olarak ou tipik
bir born again modeli zerinden dini yeniden doularn
Amerika'da yaarlar. 144
140 Blent Aras ve mer aha, "Fethullah Gulen and his Liberal 'Turkish
Islam' Movement," Middle East Review ofInternational Affoirs, vol. 4, n. 4,
Aralk 2000.
141 J.-F. Mayer, a.g.e.

142A.g.e.
143 A.g.e.
144 M.-E. Maigre, a.g.e., s. 9.

4. Blm

,_

Sosyal devletin kuyusunu kazanlar

Birey merkezciliinin ve geleneksel slamcla getirdii ele

tiriletin tesinde, piyasa islam iki ekilde yeni bir dini-siyasal duruun douuna katkda bulunmaktadr. Artk burada
n plana kan slami bir devlet kurgusu deil, masraflar en
dk seviyeye ekilmi karl irket ideali ve bunun politik
dzeydeki karl "minimum devlet" anlaydr.
Projeler islam

Bu iki belirleyici e L. Botanski ve E.Chiapello'nun "kapitalizmin yeni ruhu" olarak adlandrdklar olgu zerinde
ykselmektedir. 145 ebeke [network] rgtlenmenin n145 L. Boltanski, E Chiapello, Le nouvel esprit du capitalisme, Paris, Gallimard,
1999.

112

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

ne geerken, btn bir iletme literatrnn srarla vurgu

yapt, retim masraflarnn olabildiince ksld ynetim
anlay olarak yaln retim [lean manufocturing] kavram n
plana kmaktadr. 146 Dini vaaz ve iletme dersi arasnda gidip gelen "Hayatn inas" isimli TV program bu tr bir paradigmann ifadesi gibidir. Suudi uydu kanal Iqra zerinde
gsterilen Amr Khaled'in bu programnn temel amacnn
dinamik bir slam anlay vastasyla pasif Arap imajn kr
mak olduu sylenebilir: "Bu vaaz ve nasihat program deildir. Pratik amalar olan bir programdr ( ... ) lkelerimizi
yeniden canlandrmak ve genlerimizi kurtarmak." Ancak,
Khaled' e gre, toplumun kurtarlmas bireylerin kurtarlma
s, kazanlmasndan gemektedir. Piyasa islam ve neo-liberalizmin yaknl bu noktada da ortaya kmaktadr. yle ki,
ahlakl bir genliin toplumsal anlamda vcut bulmas ancak o iletme literatrnn ok zerinde durduu giriimci,
mcadeleci ve ahlakl bireylerin ounluu oluturmasyla
yakndan ilikilidir. Bu tr bir projenin slamc hareket ierisinde her geen gn etkisini yitiren geleneksel boyun eme
literatryle hi bir ilgisinin olmad aktr: "Peygamberimiz slam' bir cmlede zetlemitir: 'Din nasihattir' ve
en byk nasihat olumlu dnebilmektir, bakabilmektir"
hatrlatmasn yapan program, izleyicilerini "baar ilkelerini
kendi zerlerinde tatbik etmeye" davet etmektedir. eitli
"eyleme gei" arlar bu daveti takip eder: Uyuturucu ve
sigara ,kullanm kart kampanyalar, dayanma arlan,
yerel yeniliki giriimler.
Bu programn imdiden yeni tip toplumsal hareketlerin
habercisi olduu sylenebilir: Hiyerarik hantal rgtlenmelerin yerlerini snrl kolektif projelere brakt sosyal hare146A.g.e

piyasa islam

113

ketler (Ukrayna'dan in' e, mikro kredi bazl giriimcilikler,

hayrseverlik projeleri, vs.). Btn bu hareketlere/projelere
mdahil aktrlerin ok gevek kurumsal yaplar ierisinde
bir araya geldiklerini ve zerkliklerini byk lde koruduklarn sylemek yanl olmaz. "Hayatn inas" program
nn yerel rgtlenmeleri benzer zellikler gsterir. Bu rgtlenmelerin baat esi olarak Suriye'de renciler, Msr'da
retim elemanlar, Libya'da mahalle ahalileri, rdn'de ise
kahvehane sahipleri n plana kabilir. Birok Arap lkesinde "Hayatn inas" programnn yerel destekileri dernekle
mitir. Sadece Msr'da saylar 20'den fazladr.
Hareketin hem ruhu hem de kurucusu Amr Khaled'in
pozisyonuyla, yeniden dou yolunda, Mslmana
"gven vermek" 147 ve zgvenini gelitirmek gibi bir misyonu vardr. Otoriter, eriilemez vaiz yerine, her ikisi de 1990'l
yllarn iletme kltrnn paras, yar coach yar "arabulucu" imajlarn daha benimsemi gibidir. Her coach gibi "fikirleri dourtma'' 148 [yetenekleri ortaya kartma anlamnda,
.n.] ve dinginlik zincirlerini krma becerisine sahiptir. Arabulucu olarak ise, pozitif inisiyatifleri nereden gelirse gelsin
takdir etme "bykln" gsterir. Sonu olarak bu tr bir
stratejinin getirisi hi bir geleneksel vaizle mukayese gtrmeyecek kadar devasadr: Sadece mikro kredi bazl proje a
rs, iki haftadan az bir srede 475 000 neri ekmitir. n
ternet sitesi Al-jazira'ninkiyle rekabet edecek seviyede Arap
dnyasnda en ok ziyaret edilen siteler arasndadr. Ayn site
kiisel siteler arasnda hali hazrda birinci sradayken, dnyada en ok ziyaret edilen siteler arasnda 377. sradadr. Bu
sitenin etkisi o derece byktr ki nargile kullanm kar"aabey''

147 A.g.e., s. 168.

148A.g.e., s. 174.

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

114
t

bir bildirisi 80 000, ttn kart baka bir bildirisi ise

7 60 000 de fazla internet kullancs tarafndan indirilmitir.
Yrtm olduu ba kampanyalar da en az bu kadar arpc sonular vermitir. Bir giysi toplama projesi 26 lkeye
yaylm 3 200 gnll vastasyla yoksullar iin ,5 milyon
giysi uvalnn toplanmasna imkai vermitir. Bylece, s
radan bir vaizken, 4 yldan az bir srede, Arap dnyasnn
liderlerine mesaj verecek seviyeye gelebilmitir: "Fikir beyan
edebilecek sadece yneticiler deildir. Milli projenin halktan
gelmesi utanlacak bir durum deildir. Ve biz bugn milli bir
proje neriyoruz".
letme kltr ynelimi bu yeni slamc retiler

Endonezya'da da etkili olmakta ve Aa Gym'in bayraktarl

n yapt Nation Building Inner-SelfMovement rneinde
olduu gibi Mslman mmetini iinde bulunduu kriz durumlarndan birey odakl kendini gelitirme stratejileri sayesinde karmaya gayret etmektedirler. Jakarta'da Aa Gym felsefesine yakn bir grubun gsterisinde, gstericiler "Bireyden
bahsedin, en ufaktan hareket edin ve imdi hemen balayn"
sloganlarn atmaktadrlar.
Esasnda

her iki lkede de

irket deerleri

ynelimli bir
hareketle kar karya olduumuz aktr: Bilgi ak ve dei
tokuunu hzlandran ve bu sayede de, yeni iletme, kltr idealiyle uyumlu olarak, i ileyi aksaklklarnn abucak
tespit edilip zm yollarnn arand network temelli ve
proje bazl bir rgtlenme. Farkl aktrleri bir proje kapsamnda bir araya getiren ve sresi sz konusu projenin srekliliiyle snrl olan bu oluumlar doas gerei gevek yap
lanmalardr. Gerek Arnr Khaled'in "Hayatn inas" gerekse
Aa Gym'in Nation Building Inner-SelfMovement' bu tr bir
harekettir. Bu ne bir gnlllk esasl oluumdur ne de s-

piyasa islam

115

larncln yeni yzdr. Sz konusu olan projeler slam'dr.

Projeler zerinden var olan slam'dr. Piyasa islam somut

ifadesini bu tr bir slam'da bulur.
Bunlar "slamcln yeni klflardr," eklinde cevap
verecektir bu srece kukuyla bakan gzlemciler. Btn bu
yeni hareketlerin retorii her eye ramen slami merkezli
deil midir? Gereklik grndnden daha karmaktr. lk
olarak, birok bakmdan, Amr Khaled klasik anlamda bir s
lamc fgrnn tam zt kutbunda yer alr. Geleneksel bir s
lamc btn dikkatini siyaset ve devlet sorunsallar zerinde
younlatrrken, Khaled dinseli irket ve piyasa deerleri etrafnda yeniden yorumlamaktadr. Geleneksel slamclar halen 19 50'lerin Avrupal komnist partileri benzeri hiyerarik
hantal yaplar ierisinde rgtlenirken, Khaled hali hazrda
network'lerin adamdr. Geleneksel slamclarn disiplin kltne, taraftar ve destekileriyle kurduu karlkl etkileim
ve coachingesasl ilikiyle cevap verir. yle ki arzulad yeniden dou "slam' n yeniden douundan nce lkelerimizin
yeniden douudur. Kalknma vastasyla gerekleecek yeni
bir devrimden bahsetmiyoruz. Biz bu blgenin halklarndan
bahsediyoruz, Mslmanlardan, Hristiyanlardan, Arap'tan,
Bedevi'den".
O halde irket merkezli dselin doas gerei Piyasa
islam' n geleneksel slamc paradigmann dna tad
dnlebilir. Piyasa islam' nn dindar giriimcisinin slam
cln

geleneksel kimlik merkezli sorunsaliarn paylama

d, en azndan ticari sebeplerle (look west policy149 ) bunlar
149 Zamannn Endonezya Babakan Mahathir Mohamad'in look eastpolicy
terimine karlk olarak. Look eastpolicy terimi Japon ve G. Kore modellerinden hareketle yerel kltrel ve dinsel deerler zerine kurulu bir ekonomik kalknma modeli kurma anlamnda kullanlmtr.

116

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

gz ard edebilecei olasdr. zel sektre methiyeler dzen

bir dindar giriimci iin tamamen devlet sorunsal zerine
younlamann hi bir anlam yoktur. Sonu olarak sert
disiplinin belirleyici olduu geleneksel slamc hareketlere
gnl vermesi pek mmkn gzkmemektedir, zira Piyasa
islam' nn giriimeisi "her giriimci gibi kurumlarn nfuzundan kama eilimi ierisindedir ( ... ) Bu sebeple formel
iktidar biimleri yerine takip ve kontrol gerekliliklerinden
azat olmu eitli network oluumlarn tercih eder( ... ) Zira
zerklii gvenlie tercih eder." 150 O halde Piyasa islam'nn
dindar giriimeisi geleneksel slamcl kapitalizmle uyumsuzluun ifadesi olarak grr: Adapte olamama, otoritarizm,
kat yap-hantallk, hogrszlk. Oysa tam tersi istikamette, Piyasa islam' nn her aamasnda, 1990'larn iletme
literatrnn temel kavramn rahatlkla buluruz: Otoritarizm kartl, esneklik, bireysel baar-geliim.
Neoprotestanizm'in refah teolojisine olduka benzer eit
liksizlik eksenli bir dsel tarafndan desteklenen ve ihracat
dindar bir tccar snf nezdinde ete kemie brnen projeler islam "ulus-devletin homojenletirici nfuz alan kar
snda greedi zerklie sahip zgl gruplarn zgl yaam
tarzlaryla oluum srecine yabanc deildir." 151 Ankaradan
Jakartiya oradan Kahire'nin lks semtlerine, slam bugn
Ordoliberallerin [1930-50 aras Alman neoliberalleri, .n.]
hayallerinin, zellikle Alexander Von Rstow'un "Vitalpolitik adn verdii bireyi alt irketin ethos ve yapsyla
zdeletiren" 152 idealinin gereklemesini mmkn klmak
tadr. Projeler islam zellikle iki konuda neoliberalizmin
150 L. Boltanski, E Chiapello, a.g.e., s. 185-186.
151 J.-F.Bayart, Le Gouvernement du monde, Paris, Fayard, 2004, s. 251.

152A.y.

piyasa islam

117

sosyal alandaki devamdr: bir taraftan, dindar giriimcilerin

burjuvalamasn erdemli zenginlik ve hayr ileri sayesinde
ruhun kurtuluu retoriiyle salarken; 153 dier taraftan da,
minimum devlet fkriyle, devleti temel siyasal hedef olmaktan kararak ve bu sayede btn bu srecin politik anlamda
dk profilli arka plann hazrlayarak.
Yapsal

uyum ideolojisi

deolojik anlamda yukardaki tespit Piyasa islam'n Geor-

ge W. Bush'un faith based initiative (imdiye kadar devletin

salad baz sosyal hizmetlerin dini cemaatler tarafndan
verilmesi) giriimleriyle uyumlu hale getirmektedir. Sonuta
temel hedef devletin kltlmek suretiyle yeniden yaplan
drlmasdr. Dolaysyla imdiye kadar devletin yklendii
baz grev ve sorumluluklarn nc ahslara, zel sektre
devri sz konusudur: "Genel olarak bu sre iin zelletir
me ifadesi kullanlsa da, en uygun terim 'contracting out'dur.
Bu kamu hizmetlerinin her geen gn artan bir ekilde szlemeler yoluyla zel, kar amal veya deil, servis salay
clarna devrini ifade eder." 154 Dinselin alanna girebilecek
baz kamu hizmetlerinin dini servis salaycianna (religious
contractors) devri, George W. Bush'un "kalpleri merhametle" dolu dedii bu kii veya kurulularn kendilerine verilen
grev ve sorumluluklar souk ve hantal devlet kurumlarna
gre daha baaryla yerine getirebilecei retoriiyle meru k
lnmaya allr.

Geleneksel dini dayanma mekanizmalarn devreye

153 Burjuvalama zerine bkz., M. Mosaad, a.g.e.
154 Sheila Suess Kennedy, "Privatization and Prayer. The Challenge of
Charitable Choice," American Review ofPublic Administration, vol. 33, no 1,
1 Mart 2003.

118

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

sokarak sosyal devleti hertaraf etmek bylece devlet aygt

n kltmek, bu fikir tam da Msrl al- ~sat al-jaditf 55
partisinin akl hocalarnn arzulad eydir. Sylemleri bu
yeni politik slami dselin varahilecei en u noktay ia
ret eder. Msr'da aznlkta olmalarna ramen, Trkiye'de
AKP' nin temsil ettii ve slami paradigmay sekler ve neoliberal bir sylem ierisinde eriterek geleneksel slamcl
marjinalize etmeyi baarahilmi ideolojik oluumun birka
yl ncesinden habercisidirler. Al-Wasat al-jadid ideologlar
u basit tespitten yola karlar: Msr hibir zaman devletin
sorumluluklarnn Savunma, Adalet, Gvenlik ve Di
leri ile snrl olduu dnemlerdeki kadar gl olmamtr.
Dolaysyla dawla ve um ma, devlet ve sivil toplum arasndaki
dengeler yeniden kurulmaldr. Baz hizmetlerin datmnda
sivil toplum doas gerei brokratik kurumlara gre daha
baarldr, zira giriimler zgr irade esasldr. Bu balamda,
dini cemaatler de birer sivil toplum oluumu olarak deer
lendirilebilir. Cemaatler Eitim, Salk ve Sosyal Gvenlik
hizmetlerini kendileri ynetebilirler. Dinsel referansn burada geleneksel slami bir durutan ok kamu kartlndan
beslenmesi arpcdr. yle ki parti programnn arsn
yapt ahlaki ykseli en azndan ilk bakta dini referansl
deildir. "ikiyzllk, yalan, tutulmayan szler, yolsuzluk,
hrszlk, ihmal, duyarszlk'' gibi kamunun "rmlk''
durumlarnn sivil bir eletirisi gibidir. kinci aamada btn
bu olumsuzluklarn karsna zel sektrn zerklii ve z'
gr irade
temelli alma ahlak karlr. Hkmete sadece
byme ile ilgilenmek derken, dinsel lgatin, zekat, sadaka, vakf gibi temel kavramlar yeni sosyal politika aralar olarak refah devletine alternatif olarak sunulurlar. Bu
sylernde ahlak, dinseli reformst bir ama dahilinde de155 Konuyla ilgili nceki dipnota baknz.

piyasa islam
erlendiren, dolaysyla

119

da seklerletiren politik bir hedefn hem sonucu hem de aracdr. Dier bir deyile, ahlak
ruhlarn kurtuluunun basit bir arac olmaktan kp kamu
mdahaleciliine alternatif bir projenin temel esi haline
gelmektedir. Yardm kampanyalar, balar, hayr ileri zorunlu vergi ilkesinin iini boaltrken, bireylerin erdemlilikleri kolluk kuvvetlerinin zoruyla tesis edilen kamu dzenin
yerini almakta ve ahlak btn bu srete, zel olann, birey
iradesine gnderme yapann yceltilmesinde, merkezi bir rol
oynamaktadr. Sz konusu olann teokratik bir devlet kurmak olmad artk ok aktr. Burada konu edilen yeni s
lamclar toplumsaln btnyle ilahi kurallar dorultusunda
ekillendirilmesi fikrini oktan terk etmi ve bunun yasn
zamannda tutmu kapitalist yneticilerdir. Ve hatta sand
n kendilerinden yana olacana inanarak, iktidara gelmek
gayesiyle, yeri geldiinde "demokrat" da olabilmektedirler.
Ancak hayat tarzlar ve deerler babnda "oulculuk'' ilkesini pek de hazmedemeyerek: "Kamusal zgrlkleri, partiler sistemini, iktidarn barl bir ekilde sandn karar
dorultusunda el deitirmesi gerektiini savunuyoruz" diyor Mslman kardelerin reformst kanadnn liderlerinden
Esam el- Erian. Ancak, diyerek de ekliyor " bu mekanizmalar
slami bir kltr ierisinde kk salmaldr. Dolaysyla btn kamusal zgrlklere ve vatandalk ilkesine sayg duyup
ayn zamanda alkol kullanmn, ecinsellii ve zinay yasaklayabiliriz, nk ounluk bunlara kltrel olarak kar." O
halde burada zgrlk kavram, Amerikal muhafazakarlarn
zgrlk anlayyla uyumlu olarak, farkllklarn var olma
hakk arlamndan ok devletin nfuzundan kurtulma anlamnda kullanlmaktadr. Bu kurtulu devamnda bireyin
pazar ve hayr ileri tarafndan kapsand erdemli bir ynetiimin tesisiyle sonulanacaktr.

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

120

Daha byk bir lekte ve tartmasz bir seim zaferiyle, Trk AKP'si ok belirgin bir ekilde al ~sat'la ayn ideolojik dzlemde yer almaktadr. AKP'nin ynetici kadrosu
byk lde Erbakan'n 156 1969 ylndan beri eitli isimler
altnda kurgulad (Milli Nizarn Partisi, Milli Selamet Partisi, Refah Partisi) Milli Gr geleneinden gelmektedir:
Ortak slam pazar, ar sanayi hamlesi, geleneksel dini deerlerin korunmas. Bir i hesaplamann ve geleneksel s
lamcln kimlik siyasetinin ve devleti duruunun eletirisi
nin bir sonucu olarak AKP 2002 ylnda doar ve kurulduu
ilk gnden itibaren piyasa ekonomisi, zel mlkiyet, serbest
teebbs ve serbest rekabet ynelimli bir izgi izler. yle ki
kurucular aka "muhafazakar ve kresel bir ideal" 157 peinde kotuklarnn altn izer, Fazilet Partisiyle yaplacak en
ufak bir mukayeseyi iddetle reddeder ve kendilerini hedeflerini aka ortaya koymu "muhafazakar demokratlar" olarak tanmlarlar: nsan haklar, ekonomik liberalizm, ahlaki
muhafazakarlk, demokrasi ve AB yelii. Sadece Avrupalla
rn endielerini gidermek iin degil, kendisinin ve partisinin
nceliklerini de anlatmak iin, seim zaferinin hemen sonrasnda Erdoan Avrupa'ya gider. deolojik yaknlktan ok,
11 yl sren koalisyon hkmetlerinin ardndan yakalanan
istikrar dolaysyla, lkenin byk sanayicileri AKP' nin bu
ezici zaferinden honutluk duyarlar. Sonu olarak, laik bir
Trk entelektelin ifadesiyle, 158 slami hareket ierisindeki
yenil*i kanatn artk "evcilletii" sylenebilir. Geen sre
ierisinde, AKP iktidar bu tespiti dorular gibidir. nceki
156 mer aha, "Turkish Election ofNovember 2002 and rbe Rise of'Moderate' Political Islam," Alternatives, Turkish journal ojInternational Rleations,
vol.2, no1, Gz, 2003.
157

Ruen akr'dan alnt.

158 Jean-Michel Demertz, Nukte Ortacq, "La conversion des islamistes turcs,"
L'Express, 30 Ekim 2003.

piyasa islam

121

hkmetlerin btn ideolojik tercihleri ve stratejik ynelimleri muhafaza edilir: AB yelii, srail ile askeri ibirlii,
devletin laik karakteri.
AKP'li yneticiler nceliin dinsel konulardan ok sosyo
ekonomik sorunlarda olduu grndedirler. imdilik devletin laik mirasn muhafaza eder grnmektedirler. Ekonomi politikalar ise, aka liberal ynelimlidir. 159 Ekonomiyi
daha rekabeti klmak iin, devlet retim faaliyetlerinden
elini ekmeli ve sadece piyasay dzenlemek ve yatrmlar
tevik etmekle yetinmelidir. Ekonomik alandaki bu liberal
gidiata paralel olarak, sosyal alanda da hayrseverlik temelli
toplumsal dayanma mekanizmalarnn kamunun ilgili kurumlarnn yerini almaya balad gzlemlenmektedir. "Benim IMF ile anlatm program uyguluyorlar" derken, iktisat Kemal Dervi'in yapt iten duyduu gurur ortadadr.
Dier taraftan Dilerinden bir yetkili kabul etmektedir ki
"bu hkmet kendisinden nceki hibir hkmetle kyasla
namayacak kadar Trkiye'yi AB yoluna sokmutur." 160
Dindarlar uzlas

Yeni dinsel dsellerin nasl politik bir taraf olduu ve devlet-toplum ilikilerine dair ak seik bir yeniden yaplan
drma projesini nasl ierdikleri rahata grlebilmektedir.
slami hareketler ierisinde yeni kuak slamclarn eskiler
zerindeki basks her geen gn artmaktadr. Hareketlerinin hantalln ortadan kaldrmaya, ileyiini haffletme
ye, hiyerarileri esnekletirmeye almaktadrlar. Hemen
hemen her yerde devir, btn Amerikan iletme literatr
tarafndan mitletirilen, yeni slami aydnlarn da methiyeler
159 mer aha, a.g.e., s. 108
160 Aktaran Jean-Michel Demertz, Nulne Ortacq, a.g.e.

122

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

dzemekten geri kalmad, "yaln retim'' [!ean manufocturing] devridir. te bu artlar altnda dnn dman karde
leri arasnda [slamclar ve liberaller, .n.] bir fikir ve eylem
birlii boy gstermektedir: zel sektr ve dini cemaatlerin
kamunun elini ektii alanlarda at koturabilecei bir sivil
toplum projesi. Bu balamda neoiberaller tarafndan savunulan ekonomik reform programlar ve Piyasa islam'nn
toplum projesi arasnda en ufak bir uyumamazlk yoktur.
Her ikisi de Amerikan flantrop (yardmseverlik) geleneine
ve siyasi yorumlanna ok yakn bir sylem retmektedirler
(compassionate conservatism, charity choice, foith based initiative).
rnek olarak, ambargo, sava ve IMF basklar sebebiyle, Sudan'da iktidardaki Milli slami Cephe' nin eli kolu
bal gzkmektedir. Sadece geleneksel vergi gelirleriyle yetinemeyen ve bu balamda geni bir zelletirme program
da uygulayan iktidar partisi, sadece hastane, okul veya yol
yapm iin deil, ordusunun masraflarn karlamak iin
de ba arsnda bulunmaktadr. Bunun sonucunda yerel
halk kendi altyap almalarn ya tamamyla kendisi finanse
etmekte ya da bu almalarn finansmann bir ksmnn krfez lkelerinin zengin i adamlarnn balaryla, dier ks
mnn da kamunun katksyla gerekletii durumlar ortaya
kmaktadr. yle ki iktidar bu ileyi eklini "kendi kendine
yeteflilik" ismi altnda resmi devlet politikas haline dn
trmtr. Bu politikann uygulan esnasnda kamuya ait
hizmetlerin datmnn zel sektre devrini merulatrmak
gayesiyle slami dayanma kltrnn her trl esi bolca
kullanlmtr. in ilgin yan bu elerin kullanm sadece
rejimin slami niteliinden kaynaklanmam, bilakis ABD ve
IMF ynelimli bask gruplarnn abalar ve bu ynde tavsi-

piyasa islam

123

yeleri de etkili olmutur. Bylece Sudanl slamc entelektel

ve siyaset adam Hassan al-Tourabi'ye yaknlyla bilinen
bir iktisatya gre, Mslman dayanma kltrnn ve
hayrseverlik geleneinin bir sosyal politika arac haline dntrlmesi Bretton Woods kurumlarnn safety net kavram
nn, biraz yerel "renkler" katlarak, uygulanmasndan baka
bir ey deildir.
henz bu noktaya varmam olsa da, eitli
resmi metinlerdeki reform projelerinde161 caminin sosyal rolne, sivil topluma, slamc-neoliberal Vtsat partisinin merkezi kavramlarndan kendi kendine yeterlilik ilkesine artan
bir ekilde vurgu yaplmaktadr. Daha 1992 ylnda, Msrl
entelektel Mohamed Shawqui Fangari Amerikal Ford ve
Fulbright vakflarnn rnek alnmas arsnda bulunuyordu, Msrl i adamlarnn benzer sylemiyle bire bir kesien
yeni slami sylemin birka yl ncesinden habercisi olarak.
slamc veya deil, btn bu aktrler Sudan rneinde resmi
politika seviyesine ykseltilmi zekat veya vakf gibi slami
yeniden blm mekanizmalarn ba tac eder grnmndedirler. Hite slamc etiketi yaptrlamayacak i adam Husam Badrawi bu balamda rnek gsterilebilir. deo
lojik olarak devleti politikalara kar olan Badrawi Msrlli
beral dnce kuruluu New Civic Forum, Amerikan Ticaret
Odas (American Chamber of Commerce) ve bu odann hayr
ileri ynelimli vakf American Chamber Foundation yesidir.
o

Msr'da iler

1997 ylnda Business Assodation for Charity adl, 30' a

etkili i adamn bir araya getiren, sosyal duyarllk
odakl bir liberalizmi savunan ancak dini yardmseverlik e-

yakn

161 Daniela Pioppi, From Religious Charity to the Welfore State and Back. 7he
case ofIslamic Endowments (waqfi) Revival in Egypt, EUI Working Papers,
RSCAS, no 34/2004.

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

124

lerini de gz ard etmeyen bir dernek kurar: "Msr'da hemen

hemen her eyin serbest piyasa mant etrafnda ekil~endii
bir dnemde zakat al-mat n neminin farkna vardm. Eer
bir toplumda istikrar yoksa ve sosyal roller yerli yerine oturmamsa, karnz maksimize edemezsiniz. stikrar ise yle
hkmet kararyla tesis edilebilecek bir ey deildir. Bireyler
ve sivil toplum kurulular istikrar tesis ederler. nsanlarn
desteini almann en iyi yolunun onlara eitim ve sosyal hizmetler gtrmekten getiini slamclar ok iyi anladlar. Ki
halen yaptklar da bu. Dier bir deyile hkmetlerin baarsz olduu noktada slamclar muvaffak oldular. Benim
yaptm da onlarn bu rneklerinin izinden gitmek."
Badrawi' nin izole bir rnek olmad ortada. Hemen hemen her yerde, dindar i adamlar sadece dini vazifelerini yerine getirmekle yetinmemekte. rnek olarak Trkiye'de "ounluu planlamann neminin faknda olup, devletin bu
konuda aktifbir rol stlenmesini savunmaktadr." 162 Anadolu kaplanlarnn "yeil sermayesinin'' bir ksm ehre yaplan
yatrmlara dnmektedir. Zira "bu dindar i adamlar ayn
zamanda, yardmseverlik ars yapan bir dinin mensuplar
olarak, kamu hizmetlerinin salanmasna katkda bulunan
cmert hayrseverlerdir: Kayseri'deki saygn Erciyes niversitesi onlarn katks olmadan kukusuz var olamazd. Birok
okul, salk oca veya yemek adrlar iin de ayn ey rahatlkla sylenebilir. ehir onlara olan borcunun farkndadr.
adamlar da bunun farkndadr. Balaryla hem ruhani cennetin hem de vergi cennetinin kapsn aralamaktadrlar." 163
Msr'da da benzer bir durum sz konusudur.

Geleneksel

162 S. zdemir, a.g.e., s. 152.

163 M. Van Renterghem, "Loin d'Istanbul, petits arrangements avec !'Islam,"

Le Monde, 9 Aralk 2004.

piyasa islam

125

yoksullara yardm retoriinin olduka geni bir yorumu olarak, dindar i adamlar hastanelerin, okullarn, yeil alanlarn
hatta karakollarn fnansmann salayabilmektedir. Minya
ve skenderiye 164 gibi ehirler idari yetkililer ve i adamlar
arasnda bu tr ibirliklerinin en ok yaand blgelerdendir. Aslnda bu tr ibirlikleri Wasat' n yllardan beri savunduu bir fkrin hayata gemesidir: Mslman hayrseverlik
ve yardmseverlik gelenei zerine ina edilmi ve idari yetkililerin ibirliiyle baz kamu hizmetlerinin sunulmasnda aktif rol oynayan erdemli sivil toplum dncesi. Eitim veya
salk alanlarndaki ihtiyalara kamuya gre daha etkili bir
biimde cevap verecei varsaylan slami hayrseverlik mekanizmalar pratikte farkl biimlerde somut ifadelerini bulmakta ve artan bir ekilde arlklarn hissettirmektedirler.
rnek olarak eitim alannda kamunun eksiklikleri toplum
tarafndan farkl ekillerde giderilmeye allmaktadr. Geni bir zel okul a byle bir abann rndr. Camilerde
veya camilere ait mekanlarda ilkokul ve ortaokul rencileri
ne verilen zel kurslar yine kamunun bu alandaki yetersizliklerini gidermenin baka bir yoludur. Devlet tarafndan ykseliteki slami dalgaya cevap niteliinde kurulan "gelitirme
dernekleri" de bu srete ekil deitirmi ve bnyelerinde
zel kurslar aarak faaliyetlerini eitim alann da kapsayacak
ekilde geniletmilerdir. Bu erevede, btn bu farkl yap
lar arasnda ilgin bir rekabet sz konusudur. Tamamen kar
amal olmalarna ramen zel okullar dar gelirli gruplara s
nrl da olsa baz kolaylklar salamak zorundadrlar (yetimlerin cretsiz kabul, burs kolaylklar, vs.). Oysa bu srada,
slami dernekler kurslarnn cretlerini, verdikleri eitimin
164 S. Soliman, Le nfgime fort et l'Etat faible. La gestion de la crise financiere et
fes changements politiques en Egypte sous Moubarak, La Caire, Edition Medt,
2005 (Arapa).

126

kalitesi ve

sosyal devletin kuyusunu kazanlar

rencilerinin baarlaryla doru orantl

arttrmaktadrlar. Ayn

olarak,

durum salk alannda da karmza

kmaktadr.

Kahire'deki salk hizmetleri zerine yakn tarihte yaplm bir alma salk hizmeti salayclannn dankl
n ve dini aktrlerin bu alan ierisindeki greceli zayfln
ortaya koymaktadr: Ankete cevap verenlerin sadece o/o6,3'
cami bnyesindeki salk ocaklarndan faydalanmaktadr. 165
Dier bir alma slamclar tarafndan salanan salk hizmetlerinin ikircikliini ortaya karmaktadr: "slami sosyal
kurumlar orta snflarn balaryla ayakta durmakta, doktor ve eitimcilerini orta snflardan bulmakta ve orta snf
Iara yoksullara sunduklar hizmetten ok daha kalitelisini
sunmaktadrlar." 166 Yazara gre, slami hizmetlerin sunumu
artk genel bir slamiatrma abasndan ok snfsal yeniden
retim stratejisi dahilinde deerlendirilmelidir: "Bu networkler hem yatay hem de dikey dzlemde ilese de, yoksullara
i olana salanmasnn slami sosyal kurumlarn (SK) ne
amac ne de byle bir srecin sonucu olduunu dnyo
rum. SK'larn kurulu mant orta snfiara i imkan sa
lamaktr. SK'da alanlarn arkada ve ailelerini de hesaba
katarsak, SK'larn dahil olduu networklerin sadece slamc
lada snrl kalmad grlecektir. rnek olarak bu kurumlarda alan doktorlarn ounluunun slamclkla alakalar
yoktbr." 167
165 A. K Nandakumar, M. Chawla & M. Khan, "Utilization of outpatient
care in Egypt and its implications for the role of government in healt care
provision" World Development, 28(1), 2000.
166 Janine Clark, "Social Movement Theory and Patron-Clientelizm. Islamic
Social Institutions and the Middle Class in Egypt, Jordan, Yemen," Comparative Political Studies, vol. 37, n8, Ekim 2004, s. 943-944.
167 Janine Clarck, a.g.e., s. 965.

piyasa islam

127

Sonu olarak, Mslman dnyann btnnde genel

eilim slami hareketlerin piyasa mantn benimserneleri ve
hayr ileri ynelimli devletilik kart politikalar izlemeleri
ynndedir. O halde, Mawdudi, Sayyed Qutb veya Mustafa
al-Sibai gibi slamc ideologlarn ok bekledii ve arzulad
kapitalist dnyayla hesaplamann yerine, piyasa ekonomisi
dahilinde kazanan ve kazandran slam kartn oynamak ve
modern ekonomileri dinselle eklemleme gayesinde olan kresel new traditionnalism 168 aknts ierisinde konumlanmak
ok daha makul olacaktr.
O halde geriye piyasa slamclarnn farkllklarn ortaya koyabilecekleri bir dnya gr bulmak kalmtr.
Sz konusu olan hem modern olmak hem de Aydnlanma
deerlerini hi devreye sokmadan dinseli yeniden yorumlayabilmektir. Piyasa islam' nn dsel pusulas bu noktada
muhafazakar Amerika'y gstermektedir.

168 ].B. Rosser ve M.V. Rosser, Comparative Economics in a Transforming

World Economy, Chicago, Irwin, 1996.

Sonu

Fazilet ekseni
''Artk Amerikallar Avrupallar

gibi deil" diyor Guy Sorman. Amerika bugn "benzeri olmayan, zgl, kavramlmas her geen gn zorlaan, koyu dindar bir medeniyet
haline gelmitir" 169 diye de ekliyor. Refah devleti ve laiklik
gibi kavramlarn halen bir anlam olduu ve Amerikan tarz
muhafazakarla ve evanjelist hareketlere kukuyla bakan ve
bu anlamda yeni muhafazakar (neocon) Robert Kagan' a gre
baka bir gezegende yaayan, 170 Avrupa iin Amerika byle bir "anlalmazlk" durumunu ifade etmektedir. 171 Ancak
Amerika' nn bu evrimi herkes iin anlalmaz deildir. Zira
yal Avrupa'dan ve deerlerinden her geen gn biraz daha
koptuu bir srada, Amerika baka corafyalarda rnek tekil
169 Guy Sorman, Made in USA, Paris, Fayard, 2004.
170 R. Kagan, Of Paradise and Power: America and Europe in the New World
Order, New York, Knopf, 2003.
171 Bemadette Rigal-Cellard, "Les origines de la rhetorique de l'axe du mal:
droite chretienne, millenarisme et messianisme americain," Religioscope, 6
Temmuz 2003.

130

sonu

edebilmektedir. Her gn biraz daha az "slamc" [geleneksel anlamda, .n.] ve daha ok ''Amerikanc" ve en sonunda
Fransz devriminin devleti ve laik elerinden "temizlenmi" bir moderniteyi kefetmenin dayanlmaz hazz iindeki
piyasa islam'nn aktrleri iin durum budur. Genel tavr
dinseli kamusal alan ierisinde hakim konuma getirecek ve
devletin nfuzundan kurtaracak bir fazilet politikas ynndedir. Amerika meneli compassionate conservatism'in bu hedefinin yeni slami aktrlerin amalaryla rtt aktr.
Zira sz konusu olan "klen" kamunun ve kurumlarnn yerine zerk ve vicdanl-ahlakl "sivil toplumun"
ikame edilmesidir. Yoksullar kaderciliklerinden kurtaracak,
zenginlerin ise yardmseverlik duygularn eaturacak dinsel
eler bu yeni ahlakln temel aralardr. Refah devleti
fikrine yneltilen "ahlak" temelli eletiriler bu noktadan hareket etmektedirler. Evanjelist kktenciler hem ecinsellii,
pornografiyi hem de Hugo Chavez'i ve kamunun sosyal faaliyetlerini ayn anda (hepsini birbirine kartrarak) yerden
yere vurmakta, bunu yaparken de giriimcilie methiyeler
dzebilmektedirler. Yardmseverlik, dereglasyon, piyasa ve
ahlaklk, blm konusunda "refah devleti" fikrine alternatif sunma amal bir projede yan yana gelmi gibidir.
yle ki bu gaye gerek piyasa islam' nn gerekse Amerikal
neocan'larn ortak abasdr.
yleyse slamcln geleneksel yorumlarnn terk edilii
ve burjuvazi gdml yeni bir slamiatrma srecinin ortaya
k, kurumsal demokrasi ve farkl hayat biimlerine kar
tahammlszl bir potada eritebiimi Amerikan meneli
muhafazakarlk modeli zerinden gereklemektedir. Amerikan muhafazakarl ve piyasa islam, baskn olmayan ve
az mdahaleci bir devlet anlayn, serbest giriimcilik ve bi-

piyasa islam

131

reysel baar mitini, ailevi deerlerin ncelii fikrini ve devletin blm srecine kesinlikle mdahil olmamas gr
n, ortak idealleri olarak paylarlar. Ayn ekilde, tembellik
ve ahlaki kn, dolaysyla bireysel bir tercihin, rn
olarak grdkleri yoksulluun bireyci-ahlak eletirisin
de de ayn noktada durmaktadrlar. Dinselliin veya dinsel
figrlerin alglan ekilleri de benzerlikler gstermektedir:
Evanjelistlerle piyasa islam taraftarlar seven ve affeden Tanr imgelernesinde ayn teolojik duruu paylaabilmektedir.
American way of life [Amerikan yaam tarz] deerlerinin
bayraktar, zengini ve giriimeiyi seven sa alglamas belli
noktalarda tccar peygamber Muhammed figryle kolayca
rtebilmektedir. Her iki durumda da inanan-inanl giriimci imgelemi merkezi konumdadr. 172
Sonu olarak muhafazakar Amerika' nn, arzu edilmeyen
bir teokratik dzen olaslyla, olmas imkansz bir "Mslman Aydnlanmas" arasndaki ara-orta konumu ifade ettii dnlebilir. 1996 ylnda, zamann Dileri Bakan
Abdullah Gl'n syledikleri pek de farkl eyler deildir:
'1\merikallara dinin ve dinsel cemaatlerin devletin korumas
altnda olduu Amerikan tarz bir laiklik anlay iin mcadele etmeye hazr olduumuzu bildirdik Trkiye'de din kartl olarak deerlendirilen laiklik anlaynn deimesini
arzuluyoruz." Lbnanl gazeteAn-Nahar Abdullah Gl'n
bu aklamalarnda btn Arap dnyas iin sunulabilecek
172 Robert Fogel, Angiasakson Protestan inancnn blme ilikin erdemlerine yrekten inanmaktadr. Ancak bugn Protestan inancnn iaret ettii
deerlerin tarihsel olarak doduklar lkelerde zayflad ve tam tersine
Mslman dnyada yUkselie getii savunulabilir. Bkz., Robert Fogel, Yhe
Fourth Great Awakening & the Futur of Egalitarianism (Chicago, Universty of Chicago Press, 2000); Pipa Jenkins, Ronald Inglehart, Sacred and
Secular: Religion and Politics Worldwide (Cambridge, Cambridge Universty
Press, 2004, s. 163-169).

132

sonu

bir model grmektedir: "Fransz tarz bir laiklik anlayndan

Amerikan modelinden esinlenmi bir laiklik anlayna geii
ifade eden bir model." 173
Abdullah Gymnastiar' n "Bir gn Amerika ve Endonezya kalplerin medeniyetini kurmak iin birleecekler" cmlesinde kukusuz basit bir demagojinin tesinde bir eyler var.
Ki bu hayalin belli bir gereklikten hareket ettii de ok ak:
"Din toplum zerindeki byk etkisini srdrmeye devam
edecek, zellikle ahlaki konularn kamuoyunda tartlmas
srasnda. Bu noktada, slam birok hususta Evanjelistler ve
Katoliklerle ayn grleri paylamakta. Dolaysyla bu gruplar arasndaki politik ittifaklarn ahlaki konularda artmas
beklenmelidir." 174 Bu tezi destekler mahiyette, Fransz Protestan din adam Henri Blocher "slam' n ikna kabiliyetine"
duyduu hayranl gizlememekte ve "Evanjelist Protestanl
ile Fransz islam'nn ahlaki alandaki eitli mcadelelerde
[ecinsel evlilii kartl gibi] i birlii yapabilme ihtimalini" dlamamaktadr. 175
nternet

zerinde de Mslman ve Hristiyan

muhafazakarlar eitli giriimler evresinde glerini birletirmektedirler. Bunlardan birine rnek olarak Islamonline sitesinin arsyla oluturulan ve Our American Values,
United Families International veya Reclaiming America gibi
muh,afazakar Hristiyan rgtlerinin destek verdii aile kurumunu koruma odakl giriimler hatrlatlabilir. Benzer bir
73

Jihad al-Zein, "Pour une la'icite

International, novembre 2002.

a l'Arnericaine,"

An-Nahar in Courrier

74

Gregory Melleuish, "Globalised Religions for a Globalised World," Policy,

vol.21, n2, K 2005, s. 20.

H.Blocher, 'Tavenir du protestantisme evangelique en France al'aube du

IIIe millenaire," La revue rejormee, no208, 2000/3, Haziran 2000.

75

piyasa islam

133

"kutsal" ittifak 2002 ylnda Birlemi Milletler bnyesinde

yaanmtr. Bush ynetimini arkalarma alan muhafazakar
Hristiyan rgtler baz slam lkelerinin hkmetlerinin
de desteiyle ecinsellik ve krtaj gibi konularda ok baarl
lobi faaliyetlerinde bulunm~lardr. Bu lobi faaliyetlerinde
Amerika'nn yannda yer alan Mslman lkelerinin isimleri olduka arpcdr: Sudan, Libya, Saddam Hseyin' in
Irak' ve ran. in doasna aykr byle bir ittifak karsnda
aran Washington Post yle yazmaktayd: "Baz Mslman devletler ve Hristiyan muhafazakar rgtlerin ittifak
Bush ynetimini azl dmanlarnn yannda yer almak gibi
ilgin bir durumla kar karya brakt ( ... ) politik ve cinsel zgrlklerin geniletilmesi taraftar geleneksel Avrupal
mttefikleriyle ters derek." 176 Bu noktada mer aha'nn
analizlerini aktarmak faydal olacaktr: "Mslman dnyada
liberalizmin yayl Mslmanlarn dini deerleriyle daha
uyumlu, lml bir modernleme ekliyle tanmalarn sa
lamtr. kinci Dnya Savandan nce Mslman dnyay
derinden etkilemi Fransz tarz modernleme ekilleri bu
lkelerin ynetici snflarnn dirti ideolojilerle elinderi
ne yol amtr. Oysa bugn neoliberalizm Mslmanlar
demokrasi, liberalizm ve seklerleme gibi deerleri olumlu
karlamaya tevik etmektedir." 177
Byk Ortadou Projesi bu ittifaklarn oalmasna yol
aabilir. Piyasa islam bu sreten ilk bata hesapta olmayan
yeni bir sorunsal kullanarak kazanl kabilir: Demokratikleme. Aslna baklrsa demokratikleme srelerinin ister istemez slamclarn zaferleriyle sonulanacan ok iyi bilen
Amerikallar, demokratik viraj baaryla gemesi muhtemel
176 Colum Lynch, "Islanic bloc, Christian Right Team Up tu Lobby U.N,"
The Washington Post, 17 Haziran 2002.
177 . aba, a.g.e., s.l13.

134

sonu

slamc glerle diyaloga geerek, gerekli ortam olutur

maktadrlar.

Bir anlamdaRand Corporation'n 2003 tarihli

bir raporunda sz ettii religion-building stratejisiyle uyumlu
yeni bir "sivil ve demokratik" slam' n yeermesini hedefleyerek Muslim World Outreach projesini hayata geirmeye al
maktadrlar. Bu projenin Amerika'nn yeni Mslman politikasna ilikin deerlendirme ve tavsiyeleri aktr: "Fikirler
savan" kazanmak arttr. Bunun iin sadece Mslman
toplumlarnn genelinin etki altna alnmas yetmez. slam' n
da, zellikle lmllarnn n plana kabilecei koullar yaratlarak, oyun iine dahil edilmesi gerekir. Zira Amerika artk
slamcl, konjonktrel bir mttefik olarak grmekten te,
"gelenekilik, ahlaklk ve sorumluluk ls zerine kurulmu cumhuriyetilii [daha dorusu Amerikan Cumhuriyeti Partisinin cumhuriyetiliini, .n] haznedebilecek ve
tayabilecek bir g olarak deerlendirmektedir. Dolaysyla
slamcln [Amerikan] cumhuriyeti muhafazakarlyla
bir uyum sorunu yoktur." 178 eitli Amerikal yetkililerin s
lamclarla artan mnasebetlerinin ve grmelerinin gerisinde yatan budur. rnek olarak, Fas'n Amerikan elisinin, 16
Mays 2003 tarihinde meydana gelen saldrlar sonucunda,
slamc Adalet ve Kalknma Partisinin (PJD) datlna olasln engellemek amacyla, Kral nezdindeki beklenmedik
kiisel mdahalesi olduka anlamldr. 179
Btn bu konularda Avrupa-Amerika arasndaki fikir
elbette yazld izildii kadar derin olmayabilir.
Hatta daha ahlak bir dzen tesis etme adna Aydnlanma
deerlerine kar giriilen hal seferinin i krlganlklar tartma konusu edilebilir. Ancak uras bir gerektir ki, antiayl'llklar

178 Louis Cantori, "Democracy from within islam," Centre for Study of
Democracy, Yaz 2003, vol. 10, n2.
179 AbdellatifEI Azizi, "Bush drague nos islamistes," Tel Quel, 29 Mays 2004.

piyasa islam

135

Amerikancln ve slam kardnn Avrupa'da ykselie

getii

bir dnemde, muhafazakar devrimin Amerika'snn

Louis Massignon'un slam'la ittifak hayalini, laiki hmanizme kardk ortak paydas zerinden ve zgr dnya iin
mcadelelerin saygn mttefki slam anlay erevesinde,
gerekletirebilmesi pekala mmkn gzkmektedir. Piyasann ve giriimciliin erdemlerini iselletirmi, minimum
devlet fikrini iar edinmi piyasa islam' nn Amerika' nn
ideal partneri olmas kanlmazdr. Piyasa islam sadece
Ortadou'da deil, Aydnlanmann laik ve aklc deerlerine
vurgu yapan Avrupa ile tutuulan modernitenin tanrnma
ilikin mcadelede de Amerika'nn yannda yer alr. Hobbes
alar nce gelecein savalarnn artk fkir savalar olaca
kehanetinde bulunuyordu. Tarih onu dorular gibidir. Ancak medeniyetler atmas jeopolitiine kar, mcadelenin
gerek taraflarnn ve muhataplarnn doru bir ekilde ortaya konmas artyla.