Kireçtaşı

UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
YKSEK LSANS TEZ
Mustafa PARLAKYILDIZ
HAMMADDE OLARAK KRETAI VE RETLEN KRECN

STANDARTLARA UYGUNLUUNUN ARATIRILMASI
MADEN MHENDSL ANABLM DALI
ADANA, 2008
Z
YKSEK LSANS TEZ
HAMMADDE OLARAK KRETAI VE RETLEN KRECN
STANDARTLARA UYGUNLUUNUN ARATIRILMASI
UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
MADEN MHENDSL ANABLM DALI
Danman : Do. Dr. Ergl YAAR

Yl : 2008 Sayfa : 80
Jri : Do. Dr. Ergl YAAR
Do. Dr. Suphi URAL
Do. Dr. A. Mahmut KILI
Do.Dr. zen KILI
Yrd.Do. Dr. Mustafa AKYILDIZ
Hammadde baznda ele alnan kiretann ihtiya duyulan sektrler iin

aranlan zellikleri bu tez kapsamnda incelenmitir. Kiretann kalitesi olarak deil de
kullanm alanna gre fiziksel ve kimyasal ierikleri bakmndan deerlendirilmesi
sonucu ortaya karlmtr. Yap, oluum, fiziksel ve kimyasal zellikleri ile endstriyel
uygulama platformunda konu ieriiyle ele alnm her sektr iin temel tekil eden
analiz yntemleri farkl ynleri ile irdelenmi sebep-sonu ilikisi benimsenerek
sonulandrlmtr.
Kiretandan elde edilen kire gelien teknoloji ile sanayi amal kullanmda
barol oynamaya devam etmektedir.
Bu almada hammadde olarak kireta ve rn olarak kirecin olarak fiziksel
ve kimyasal zellikleri belirlenmi, endstri ve sanayi alannda kullanm iin zellikleri
aratrlmtr. Elde edinilen veriler kaliteli kirecin sanayi ve endstriyel alanda
kullanm kriterlerini belirlemitir.
Anahtar Kelimeler: Kireta, kire, fiziksel ve kimyasal zellikler,endstriyel
hammadde ve kire standard
I
ABSTRACT
MSc THESIS
LIMESTONE IS AS RAW MATERIALS AND RESEARCHING UP TO
STANDARTS OF PRODUCED LIME
DEPARTMENT OF MINING ENGINEERING

INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
UNIVERSITY OF UKUROVA
Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Ergl YAAR
Year : 2008 Page : 80
Jury : Assoc. Prof. Dr. Ergl YAAR
Assoc. Prof. Dr. Suphi URAL
Assoc. Prof. Dr. A.Mahmut KILI
Assoc.Prof. Dr. zen KILI
Assist. Prof. Dr. Mustafa AKYILDIZ
As a raw material, the features of limestone which are demanded by the sectors
need, have been examined within this thesis. it has been conceived for the usage feild by
the physical and chemical contents, not by the quality of limestone. the analysis
methots, being fundamental for all the sectors, which was examined for its constitution,
formation, the physical and chemical feautures in the industrial application platform,
has been concluded by researching different aspects and realising the relation of reason
and conclusion.
The lime which has been obtained from limestone continues to play leading role
with the developed technology in usage for industry.
In this study, the physical and chemical features of limestone as raw material
and lime as produced material have been researched the special features which can be
used in industrial area. The information obtained shows the using criterions of the
quality produced material of lime in the industrial area.
Key words : Limesotene, Lime, Physical and chemistry feathures, Industrial raw
marerial and Lime Standard.
II
ZELGELER DZN
Sayfa No
izelge 2.1. Scaklk Deiimi zgl Is Arasndaki Etkileim.............12

izelge 2.2. Trkiyede Kire reticilerinin Frn Kapasiteleri
(x1000 ton/yl) . 16
izelge 2.3. 2002 Ylnda Dnyada Yaplan Kire retimi ve 2003 Yl
Tahmini Kire retim Miktar (US Geological Survey, 2004)..17
izelge 2.4. Kiretann Pime Trlerinin Kire Kalitesi zerinde Etkileri.26
izelge 2.5. Kelle Ve Para Kirete Numune Alma Miktarlar..28
izelge 2.6. zgl Is Scaklk Aradndaki Etkileim.33
izelge 2.7. ekerli Suda CaOe Doymu zelti Elde Etmek in Gereken CaO
Miktarlar.34
izelge 2.8. Hidratasyon Etkenlerinin Yzey Alan...40
izelge 2.9. Tane Bykl Ve Yzey Alan Hidratasyon Oranyla Deiimi....41
izelge 2.10. C, CaO ve Ca(OH)2nin Sudaki znme Oranlar.45
izelge 2.11. 2001-2002 Yl Kire Tketiminin Gelimi lkelerde Sektrel
Bazda Dalm ve Kire Tketimindeki Deiim .51
izelge
2.12.
Baz
lkelerin
Tketim
Alanna
Gre
Tonaj
Dalm
ekildedir....51
izelge
2.13.
Kire
reticisi
lk
10
lkenin
2002
Yl
Kire
Satlar..52
izelge 2.14. 2001-2002 Yl Verilerine Gre Trkiyede Kire Tketiminin Sektrel
Bazda Dalm ve Deiimi ...57
izelge 4.1. Adana Ceyhan Yresi Kiretalarnn Fiziksel Ve Mekanik zellikleri....68
izelge 4.2. Kire Numunelerinin Kimyasal Analiz Sonular..68
izelge 4.3. Kalsinasyon Scaklnn, Arlk Kayb Ve Aktif CaO Oran likisi..71
VII
izelge 4.4. Hacim Deimezlii Deneyi Sonucu...71

izelge 4.5. Kzdrma Kayb Deneyi Sonular72
izelge 4.6. SO3 (Slfatn Gravimetrik Tayini) Deney Sonular73
izelge 4.7. Kire Analiz Sonular.76
VIII
TEEKKR
niversite renim hayatm boyunca ve yksek lisans almam sresince
beni her konuda destekleyen ve ynlendiren danman hocam Do. Dr. Ergl
YAAR a sonsuz teekkrlerimi sunarm.
Yksek lisans tez almam sresince bana her trl imkan salayan ve
yardmc olan Nur Kire San. A.. sahibi akir ZALOLU, Fabrika Mdr
Mustafa ADIGZELe ve firma alanlarna teekkr bir bor bilirim.
Ayrca btn eitim ve retim hayatm boyunca bir gn olsun beni
desteklemekten vazgemeyen aileme teekkr ederim.
III
Sayfa No:
NDEKLER
Z.I
ABSTRACT....... ....II
TEEKKR...... ...III
NDEKLER.....IV
ZELGE DZN......VII
EKLLER DZN.....IX
1.GR 1
2.NCEK ALIMALAR .. 4
2.1. Kireta ve Kirecin Genel Tanm5
2.2. Kiretann Oluumu ve Snflandrlmas....6
2.3. Kiretann Fiziksel ve Kimyasal zellikleri9
2.3.1. Fiziksel zellikleri...9
2.3.2. Kimyasal zellikleri..13
2.4. Kire retimi...14
2.5. Snmemi Kire...17
2.5.1. Snmemi Kire retiminin Hammaddeleri.17
2.5.1.1. Kireta.17
2.5.1.1.(1). Kireta ve Snmemi Kirecin Mekanik Mukavemeti
Ve anma Direnci18
2.5.1.1.(2). Kiretann Is Mukavemeti.18
2.5.1.1.(3). Kiretann klim artlarna Dayankll testi...18
2.5.1.1.(4). Kalsinasyon Hz19
2.5.1.1.(5). rn Reaktivitesi19
2.5.1.1.(6). Kiretann Ebat Dalm ve ekli19
2.5.1.1.(7). Yzey Temizlii ve Homojen Kalite..19
IV
2.5.1.2. Yakt21
2.5.1.3. Refrakter...22
2.5.1.3.(1). Yksek Is Refrakteri.23
2.5.1.3.(2). zolasyon Refrakteri...23
2.5.2. Kalsinasyon..24
2.5.3. Snmemi Kireten Numune alma ve Test Teknikleri..27
2.5.3.1. Numune alma ve Hazrlama.28
2.5.3.2. Fiziksel Testler.29
2.5.3.3. Kimyasal Testler..30
2.5.4. Snmemi Kirecin zellikleri32
2.5.4.1. Fiziksel zellikleri32
2.5.4.2. Kimyasal zellikleri..35
2.6. Snm Kire...37
2.6.1. Hidratasyon Teorisi.37
2.6.1.1. Hidratasyon Denklemleri.37
2.6.1.2. Snm Kirecin Hidrat Formlar38
2.6.1.3. Hidratasyon Hz..39
2.6.1.4. Snm Kirecin Yzey Alan..40
2.6.1.5. Plastisite42
2.6.1.6. Sedimantasyon hz.43
2.6.1.7. Su Tutma..43
2.6.1.8. Hacim43
2.6.1.9. Dehidratasyon..44
2.6.2. Snm Kirecin zellikleri...44
2.6.2.1. Fiziksel zellikleri44
2.6.2.2. Kimyasal zellikleri.46
2.7. Kire Tketimi. .. .47

2.7.1. Kiretann Kullanm Alanlar ve Tketimi.................47
2.7.2. Kirecin Kullanm Alanlar ve Tketimi.. ..49
2.7.3. Trkiye de Kire Tketimi................55
2.8. evre Sorunlar........57
3.MATERYAL ve METOT..59
3.1. Materyal.59
3.2. Metot..60
3.2.1. Kiretann Kimyasal zelliklerinin Belirlenmesi60
3.2.2. Kiretann Fiziko Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi...60
3.2.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi.60
3.2.2.2. Su Emme Oran.61
3.2.2.3. Porozite..61
3.2.2.4. Tek Eksenli Basma Dayanm..61
3.2.3. Kireta Numunelerine Uygulanan Analizler62
3.2.3.1. Kalsinasyon.62
3.2.3.2. Hacim Deimezlii Deneyi64
3.2.3.3. Aktif CaO Tayini..66
3.2.3.4. MgO Deneyi.67
3.2.3.5. Kzdrma Kayb Deneyi67
3.2.3.6. SO3 Deneyi..67
4. ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA..68
4.1. Kiretann Fiziksel ve Kimyasal zellikleri..68
4.2. Kalsinasyon Deneyi.69
4.3. Hacim Deimezlii Deneyi.....71
4.4. Kzdrma Kayb Deneyi72
VI
4.5. SO3 Deneyi...72

4.6. Magnezyum Oksit deneyi ....73
4.7. Aktif CaO Deneyi.....73
4.8. Kireta Tane Boyutunun Kalsinasyon Sresine Etkisi..73
5.SONULAR................................................................................................................77
KAYNAKLAR...79
ZGEM.. 81
VII
EKLLER DZN
Sayfa No
ekil 2.1. lkelere gre kireta satlar

(16 lke 569 milyon ton)...49
ekil 2.2. Sektrlere gre kireta satlar ... 49
ekil 2.3. lkelere gre kire satlar
(27 lke 72 Milyon ton)....53
ekil 2.4. Demir elik sektrnde kire tketimi ...53
ekil 2.5. Sektrlere gre kire satlar(24 lke 63 milyon ton)....54
ekil 3.1. allan Kireta Sahalarnn Yer Ald Jeoloji Haritas.59
ekil 3.2. Isl ilem frn ve hassas terazinin grnm... .62
ekil 3.3. Hacim deimezlii tayini yaplan kire tabletleri...63
ekil 3.4. Hacim deimezlii tayininde kullanlan cihazlar...64
ekil 3.5. Hacim deimezlii tayininde kullanlan cihazlar...65
ekil 3.6. Nem kuvezi ve hassas terazinin grnm..66
ekil 4.1. ykanm kiretalarnn piirme sreleri ile tane boyutu arasndaki iliki..74
ekil 4.2. Ykanmam Kiretalarnn Piirme Sreleri le Tane Boyutu Arasndaki
liki ....75
IX
1.GR
1.GR
Kire, antik alardan beri bilinen ve ok ynl kullanm olan bir maddedir.
Kire retiminin ham maddesi kiretadr.
Kullanld alanlarn ve retiminde katks olan rnlerin son derece ok eitli
olmas nedeniyle kire endstrisi, dinamik ve gelimelere ak bir endstri daldr. Eski
yzyllarda yalnzca inaatlarda har balayc olarak kullanlan kire rnleri sanayinin
gelimesine paralel olarak son iki yzylda elik endstrisinden kat endstrisine,
kimya endstrisinden karayollar stabilizasyonuna, cam ve otoklav endstrisinden tarm
topraklarnn slahna kadar artk pek ok alanda kullanlmaktadr.
Bunun balca nedenleri;
1. Kirecin dier elementlere kar kimyasal afinitesinin byk olmas,
2. Ortam ntrletirici zellii,
3. Doada ok miktarda bulunmas ve ucuz olmas,
4. Pahal kimyasallarn geri kazanlmasndaki rol,
5. Organik canllar iin besin maddesi olmas,
Kirecin, Dnyada son yllarda en popler ve gittike yaygnlaan bir kullanm
sahas da evre kirlilikleriyle mcadelede olmutur. Kire bu amala, rnein ham ve
atk sularn artlandrlmas, baca gazlar ve belediye plerinin artrlmas, gl, rmak
ve kapal deniz koylarnn slah gibi pek ok alanda bir rehabilitasyon kimyasal olarak
kullanm bulunmaktadr.
Bat Avrupada son 25 yl ncesine kadar har ve sva kirecinin toplam
tketimdeki pay yksekti. Ancak yeni yap tekniklerinin gelitirilmesi, bina yapmnn
nfus planlamasna paralel olarak snflandrlmas ve kirecin yap harcndaki roln
ksmen stlenen kimyasal katk maddelerin bulunmas nedeniyle bu oran bugn %
10un altnda dmtr.
Dnya Kire reticileri Derneinin (nt.Lime Assoc) istatistiklerine gre
sanayisi gelimi baz lkelerde sanayi, evre ve tanma kullanlan kirecin toplam kire
retimi iindeki pay aadaki gibidir;
1.GR
Japonya
: % 99
Belika
: % 99
Fransa
: % 98
ABD
: % 98
ngiltere
: % 96
Avustralya
: % 96
Almanya
: % 92
Trkiye
: % 56
Kireta karlacak arazinin kefi iin genellikle jeoloji danmanna

bavurulur. Keif iin sz konusu yerde modern jeofiziksel metotlarla ( jeoelektrik,
sismik tepki gibi) n aratrmalar yaplr. Kiretann kalitesi ve miktarnn
dorulanmas iin karot sistemiyle geni aralkl ve rastgele 350 m derinliklere kadar
varan karot sondajlar yaplr. Bu sistemle hava artlarnn numune zerindeki bozucu
etkileri nlenmi olur. Bylece kireta yatann snrlar ve muhtemel rezerv de tespit
edilir.
karlan kiretann ilenmesi srasyla;
1. Krma,
2. Pulverizayon ve ince tme,
3. Ykama ve snflandrma,
4. Ebatlama (eleme),
5. Ayrtrma,
6. Depolama
gibi ilemlerin gerekletirilmesi ile olur.
Kire, kiretann frnlarda 900 0 C civarndaki scaklklarda kalsine edilmesi

ile elde edilmektedir.
CaCO3 + ISI
CaO+ CO 2
(1)
1.GR
Kire retiminde, kire ta veya dolomitik kireta irice bloklar halinde zel
frnlarda 900 0 C - 1000 0 C scaklkta kzdrlarak (kalsine edilerek) snmemi kirece
( CaO veya CaO + MgO ) dntrebilmektedir. Snmemi kirecin higroskopik zelli i
sonucu suyla olan kontroll reaksiyonu neticesinde snm kuru toz kire elde edilir.
CaO + H 2 O
Ca(OH)2 + ISI (270 kcal/kg CaO)
(2)
Bu al mamzda kireta ve kirecin sanayi kullanmnda ki zellikleri

aratrlm olup yerli ve yabanc sanayinde kullanlacak zellikte kireta ve kire
hammaddesi retiminin aamalar gzden geirilmitir. Sanayi hammaddesi olarak
gnmzde kullanm fazla olan kireta ve kire iin yaplm olan nce ki
aratrmalar gzden geirilmi olup daha kaliteli rn eldesi iin yaplan analizlerle
sanayide, maliyeti dk kalitesi yksek rnn elde edilmesi ama edinilmitir. Ayrca
rnlerin sanayide kullanm standartlar aratrlm ve uygun rn eldesi hedef
alnmtr.
Gnmz kire retim teknolojisi zaman getike kendini yenilemeye
almaktadr. Fakat dnya retim teknolojisinin gerisinde kalmaktadr. Bu durum
sanayi amal retimde maliyet skntsn gz nne karmakta yerli kire reticileri
yksek maliyetler arasnda ezilmektedir. Bu durumdan kurtulmak amacyla kirecin
hangi artlarda daha kaliteli ve maliyetsiz retiminin aray ierisinde olmaldrlar. Bu
almayla kire sanayicilerine k tutmas amalandrlmtr.
2.NCEK ALIMALAR
2. NCEK ALIMALAR
Bu blmde kiretann ve kirecin zellikleri incelenmeden nce kireta ve
kirele ilgili genel bilgi verilecek ve Trkiyenin kireta ve kire rezervi, retimi ve en
son verilere gre yaplm olan ihracat ve ithalat deerleri ile genel olarak dnyada kire
rezervi olan ve retimini yapan lkeler hakknda bilgiler verilecektir.
Balayc maddelerden en eski bilinen malzeme kiretir. Eski Babil, Msr,
Finike, Hitit ve Persler tarafndan hava kireci yapda balayc madde olarak
kullanlmtr. Romallar devrinde su kireci bulunmu ve su ierisindeki inaatlarda
kullanlmtr. Bu arada puzolanik kirece (volkanik esasl, killi, kalkerli toprak) Trkler
tarafndan tula krklar (pimi kil) tlp kartrlm ve Horasan harc olarak
kullanlmtr. Ayrca bu tr balayc Msr'da homra, Hindistan'da surki adyla
bilinmektedir. Bizans'ta ise kire, sva fresk teknii altnda uygulanmtr. Orta ada,
bu sanayide daha fazla bir ilerleme olmamtr. 9. ve 12. yzyllarda puzolan bile
Avrupa'da kaybolmutur. Smeathon (ngiliz) 1756 ylnda deniz feneri yaparken killi bir
kireci piirerek su kireci ve hidrolik balayc fikri zerinde nemli admlar atmtr
(Smeathon, 1756).
Kireta kimyasal ve organik etkilerle denizel ortamda ken maddelerin
oluturduu bir kayatr. Btn jeologlar kiretann safszlklar hari kalsit, aragonit,
dolomit ve manyezit gibi drt ana mineralden olutuunu belirtmektedir (Boynton,
1980; nem, 1997) .
Hidrotermal etki ile oluan kireta genellikle kristal yapdadr. Deiik granit
trlerindeki kalsiyum karbonat hidrotermal etkilerle olumaktadr. Genel olarak pek ok
maden yatanda slfit ieren maden yataklarnda kalsiyum karbonat kristallenmektedir.
Maden yatan oluturan tm mineraller kristallendikten sonra kalsiyum karbonat
kristallenmektedir. Kire tf ieren maden yataklar, bileiminde ayrca aragonit ve
kalsiyum karbonat da bulundurmaktadr (Grout, 1932; Betechtin, 1957).
Kire, kiretann eitli derecelerde (850-1450 C) piirilmesi sonucu elde
edilen, suyla kartrldnda, tipine gre havada veya suda katlama zellii gsteren,
beyaz renkli, inorganik esasl balayc madde trdr.
2.NCEK ALIMALAR
Dnyada kire rnleri kadar ok eitli kullanm alanlar olan bir rn daha
mevcut deildir. nsanln kiretan ne zaman frnlarda yakp snmemi kirece
dntrd ve daha sonra suyla sndrp har yapmnda kulland tam olarak
bilinmemekle beraber Trkiyenin dousunda bulunan kire harl kalntlar 14 000 yl
ncesine dayanmaktadr.
Kireta yakma tekniini ilk gelitiren Romallar; inaatlarnn yan sra
kireci(hala fazla bozulmadan) duran yol yapmnda da kullanmlardr. Eski Msrllar,
piramitlerin yapmnda balayc olarak kire harcna yer vermilerdir.
19. yzyldan itibaren Avrupada sanayinin gelimesine paralel olarak kirecin
teknik alanlarda kullanm da nem kazanm ve bilhassa gelimi lkelerde inaat
harc/svas dnda bizzat retim tekniinde ve evre artmnda kullanlmas olaan
hale gelmitir.
2.1. Kireta ve Kirecin Genel Tanm
Kireta veya kalker, karbonatl tortul kaya ve fosiller iin kullanlan genel bir
deyim olup, yapsnda prensip olarak kalsiyum karbonat (CaCO3) veya kalsiyum
karbonat / magnezyum karbonat bileikleri (CaCO3/MgCO3) kombine halinde bulunur.
Bunu yan sra iinde deiik oranlarda demir, alminyum, silisyum, kkrt gibi
safszlklara da rastlanabilir. Kireta iindeki MgCO3 miktarnn %20 40 arasnda
olmas durumunda dolomit adn alr.
Kireta frnlarda yaklmasyla, snmemi veya yanm kire (CaO) elde edilir.
Bu olaya kalsinasyon denir.
CaCO3 + ISI
CaO + CO
(1)
Snmemi kire ise suyla reaksiyona girdiinde, ortama s vererek toz halindeki
snm kirece ( Ca
( OH ) 2
CaO + H2 O
) dnr ( hidratasyon veya sndrme):

Ca(OH)2 + ISI
(2)
Kireta ve kirecin ana elementi olan kalsiyum (Ca), miktar bakmndan dnya
kabuunda rastlanan tm elementler iinde oksijen, silisyum, alminyum ve demirden
2.NCEK ALIMALAR
sonra beinci sklkta bulunur. Kalsiyum; tm topraklarda, suda, bitki ve hayvan

hayatnda mevcuttur. nsan ve hayvanlarn gdalar yoluyla aldklar kalsiyumun, hayati
bir nemi vardr. Kalsiyum eksiklii salk problemlerine ve kemik deformasyonlarna
yol aar.
Dnyada ok eitli formasyon ve tiplerde kireta mevcuttur. Bunlar orijin,
jeolojik formasyon, mineralojik yap, kristal yaps, kimyasal bileim, renk ve sertlik
zelliklerine gre gruplandrlrlar.(rnein tebeir; traverten gibi)
Kalsiyum karbonatn iki ayr kristal ekli, doada hibir zaman saf halde
bulunmayan kalsit ve aragonit dir. Teorik olarak % 56 CaO ve %44 CO2 ihtiva ederler.
Kalsitin rhombohedral yapda ve sertliinin 3 mohs olmasna karn, 400 0 C de kalsite
dnen aragonitin kristal yaps orthorhombik ve sertlii 3.5-4 mohs civarndadr.
Kire
tann
dier
modifikasyonlar
rhombohedral
yapdaki
dolomit
CaMg(CO3)2 ve magnezit (=magnezyum karbonat) MgCO3dr.

Kire, kiretann frnlarda 900
CaCO3 + ISI
civarndaki kalsine edilmesiyle edilir.
CaO+CO2
(1)
Reaksiyon rn kalsiyum oksit veya dier ismiyle snmemi kire (CaO); bu

haliyle kullanld gibi, suyla reaksiyona sokularak toz snm kire [Ca(OH)2]
eklindeki kullanm da ok yaygndr.
CaO+H2O
Ca(OH)2 + ISI
(2)
2.2 Kiretann Oluumu ve Snflandrlmas

Kireta kimyasal ve organik etkilerle sularda ken maddelerin oluturduu bir
kayatr. Btn jeologlar kiretann safszlklar hari, kalsit, aragonit, dolomit ve
manyezit gibi drt ana mineralden olutuunu belirtmektedir (Boynton, 1980; nem,
1997).
Yeryz karalarnn yaklak % 10unu kapsayan kire talarnn oluumu
birbirlerini karlkl etkileyen ana faktre baldr;
2.NCEK ALIMALAR
1. klim,
2. Jeofizik olaylar,
3. Deniz seviyesi(135 milyon sene nce tahminen 100 metre daha yukardayd)
Kalsiyum karbonat sedimantasyonu (kelmesi) organik ve inorganik olmak
zere balca iki yolla oluur. Organik oluum, eitli organizma kabuk, iskelet ve
salglarnn sedimantasyonuna; inorganik (veya kimyasal) oluum ise karbonatlarn
dorudan olarak kelmesine (kristalizasyon) dayanr ( Philip, 1984 ).
Karbonik ve dier mineral asitleri ieren zeltilerin ve anmann etkisi ile
yapsnda kalsiyum bulunduran kayalar paralanmaktadr. Bu ekilde serbest kalan
kalsiyum akarsularla denize tanmaktadr. znm halde bulunan kalsiyum
karbonatn bir ksm deniz suyundaki dk znrlk nedeni ile tortullamaktadr
(Othmer, 1978).
Kireta ieren maaralardaki dikitler, kire ieren tuzlu zeltilerden
yapsnda karbondioksit bulunan kirelerin kmesi ile olumaktadr. Tuzlu zelti
oyuklara szmakta ve su, s etkisi ile buharlamaktadr. zelti bu ekilde fazlas ile
doygun hale geldiinden, ok iyi dalm olan tortular ayrlmakta, yava yava
sertlemekte ve sregelen dehidrasyon sonucunda da kristallemektedir (Othmer, 1978).
zellikle geni deniz dibi blgelerinde, kalsiyum karbonat ieren ok byk
blgeler olumaktadr. Bu ktleler, ilk nce kire amuru halinde olmaktadr. Kurumu
deniz bitkileri ve omurgasz hayvanlar, bu kire amuru iindeki kirecin iskeletini
oluturmaktadr. Btn bu maddeler daha sonra kireta haline dnmektedir
(Betechtin, 1957).
Oluum ekilleri organik ve inorganik olarak iki grupta incelenmektedir. Bunlar;
Organik oluum: Bu tip kayacn oluumunda dorudan organizmalar rol oynar.

Deniz ve gllerde yaayan bitki ve hayvan organizmalar (foraminifer, alg,
polip, mollsk, ekinodem, snger v.b.) suda znm halde bulunan kalsiyum
ve karbonat zmleyerek kabuk, di, iskelet gibi sert ksmlarnda kalsiyum
karbonat olarak biriktirirler. Bu sentezler scak ve lman sularda daha kolay olur
organizmalar ldkten sonra bu birikimlerin tabakalar halinde 200 -500
2.NCEK ALIMALAR
milyonluk zaman dilimleri boyunca st ste kelmesiyle kire talar oluur.

Halen dnya deniz diplerinin %37,4 bu tip tabakalarla rtlr.
norganik oluum (kimyasal oluum): Deniz ve gllerdeki azotlu organik

maddelerin bozunmas ve buna paralel olarak havadaki karbondioksitin yksek
scaklklarda znmesiyle sudaki CO2 konsantrasyonu artar. Erimi haldeki
CO2 suyla reaksiyona girerek karbonik asidi (H2CO3) oluturur (iek 1999).
H2O + CO2
H2CO3
H + HCO3
(3)
Karbonik asidin sudaki kalsiyum iyonuna etkisiyle dnml bir kimyasal olay
meydana gelir ve bunun sonucunda da zaman zaman CaCO3 kelir.
2 HCO3 + Ca
Ca(HCO3)2
H2O
+ CO2+ CaCO3
(4)
Kalsiyum karbonat kelmesi s, basn ve alkalanma ile skya balantldr.

Is dmesi, basn azalmas ve alkantl kelmeyi arttran nedenlerdir.
Dier bir kimyasal oluum modeli, kalsiyum ierikli zeltilerin uygun scaklk,
basn ve konsantrasyonda kzgn kayalar (rnein granit) zerine kmesi ve eski
zamanlarda atmosferde bol miktarda bulunan karbondioksit ile reaksiyona girerek
kiretan oluturmasdr.
Kireta olutuu blgeye, kimyasal bileimine, yapsna ve jeolojik oluumuna
gre snflandrlabilmektedir. Kireta, kimyasal bileimi esas alnarak u ekilde
snflandrlmaktadr (Boynton, 1980).
Kalsiyum ierii yksek kireta: Yksek oranda kalsiyum karbonat ile %5den
daha az magnezyum karbonat iermektedir.
Magnezyum ierii yksek kireta: Kalsiyum karbonatn yan sra %5-20ye kadar
da magnezyum karbonat iermektedir.
Dier kireta trlerinin Avrupada ve Amerikada benimsenmi olan
tanmlamalar unlardr (Boynton, 1980; Othmer, 1978; Kraus ve ark., 1959; Grout,
1932).
Killi kireta: Yapsnda, kille birlikte olduka yksek oranda SiO ve Al O

2
bulunmaktadr.
2.NCEK ALIMALAR
Karbon ieren kireta: Safszlk olarak turba veya asfalt gibi eitli tipte organik
madde ieren rengi siyah olan ve yandnda genellikle kt bir koku karan
kireta trdr.
imento ta: Safszlk olarak kil ieren kiretadr ve portlant imentosu retimi
iin uygun oranda SiO , Al O ve CaCO iermektedir.
2
Tebeir: Rengi, sertlii ve safl byk lde deiebilen tebeir, kalsiyum

karbonatn yumuak ve fosil ieren bir trdr. Tane boyutu ok kk olduundan
biimsiz grlmektedir. Gzenekli bir yapya ve ok byk yzey alanna sahiptir.
Demirli kireta: Yapsnda safszlk olarak olduka fazla miktarda demir ieren
sar veya krmz renkte kiretadr.
Eritme ta: Bu kireta en saf trlerden biridir. Metalurjik srelerde eritme ta

olarak kullanlmakta ve en az %95 orannda kalsiyum karbonat iermektedir.
zlanda spar: En saf kireta trdr; hemen hemen tamam kalsiyum karbonattr
(%99,9). Optik cisimlerin yapmnda kullanlmakta ve nadiren rastlanmaktadr.
Fosforlu kireta: %5e kadar fosfor ieren, kalsiyum yzdesi yksek bir kireta
trdr. Kkeni ise deniz organizmalardr.
Marn: SiO ve kil ieren kalkerlere verilen marn ismi ayn zamanda gllerdeki ve
2
bataklklardaki kil iermeyen, buna ramen toprak ve kil ieren tortullar iin de
kullanlmaktadr. Marn deniz organizmalarnn oluturduu karbonat ieren bir
kireta trdr. Gevek kristal yapsna eitli oranlarda karm olan kil ve kum
iermektedir; yumuaktr.
Traverten: Gzenekli bir yaps vardr, ksmen mikroskopik organizmalar tarafndan

oluturulmaktadr. Doal ve scak mineral kaynak sularndaki kalsiyum karbonatn
kelmesi ile oluan traverten mermer gibi kullanlmaktadr. Oniks ise daha az
gzeneklidir ve bantl bir yapya sahiptir.
2.3. Kiretann Fiziksel Ve Kimyasal zellikleri

2.3.1. Fiziksel zellikleri
Molekl arl : CaCO3 : 100.09, MgCO3 : 84.32
Renk : Kiretann rengi iinde ihtiva ettii safszlklar iin bir ldr.
2.NCEK ALIMALAR
Beyaz renk yksek derecedeki safln; gri tonlar karbon kaynakl safszlklarn
(kalsinasyon srasnda yok olur) veya/ve demir slfitlerin varlnn; kahverengi, yeil,
ak sar ve krmz renkler demir ve mangan muhteviyatnn iaretleridir. Pembe renk
ise dolomitik yap belirtisidir.
Mermerdeki safszlklar ok eitli renk ve desende bulunurlar.
Tekstr ve kristal yaps: tm kireta eitleri kristal yapda olup yapdaki

ebat, homojenlik ve dzen durumuna gre younluk ve sertlik deerlerinde
kendi aralarnda farkllklar gsterir.
Kalsitik ve dolomitik kiretalar rhomhedral; aragonit ise ortorhombik yapya
sahiptir.
Porozite (gzeneklilik) ve su emme kabiliyeti (absorbsiyon): Kireta: % 0.1

30: Mermer %0.1 2; tebeir % 15 40; dolomit % 1 10 arasnda bir
gzeneklilie sahiptir. Gzenek ve organik madde oranna bal olan su emme
kabiliyeti ise younluu yksek bir kireta iin % 0.4 mertebesindedir. (tebeir
% 20)
zgl arlk: Oda scaklnda kalsitin zgl arl 2.72 g/cm3; aragonitin
2.94 g/cm3; dolomitin 2.86 g/cm3tr.
Grnr younluk: Gzenek oranna ve gzeneklerdeki su miktarna bal

olarak deien grnr younluk, 110 C de kurutulmu tipik bir kireta iin 2
2.3 g/cm3; dolomit iin 2.7 2.9 g/cm3 arasnda deiir.
Dkme younluk (yn younluu) : tlp elenen kiretann birim

hacmindeki arldr. Dkme younluk, grnr younlua, ebat dalmna
tanecik ekline ve nem oranna baldr. rnein grnr younluu 1.40 1.45
g/cm3 civarndadr. Genellikle 2 -2.3 g/cm3 arasnda deien dkme younluk,
ince taneli fraksiyon orannn bymesiyle % 25lere varan artlar gsterir.
Sertlik : Ticari kiretann sertlii genellikle 2-4 mohs arasnda deiir.

Dolomit daha sert fakat krlgandr.
Mukavemet : Mermer ve traverten oluumlarnn ok yksek mukavemet

deerlerine sahip olmasna karn tebeir ve marn mukavemet deerleri ok
dktr.
11
2.NCEK ALIMALAR
Basn veya krlma mukavemeti :
80 2000 kg/cm2
Kesme mukavemeti
: 40 210 kg/cm2
ekme mukavemeti
: 24 62 kg/cm2
Anma mukavemeti
: 4 10 kWh/t
Is iletkenlii : Gzenek durumuna ve yapya bal s iletkenlii, scaklk

arttka azalr. 130Cde llen deerler aadaki gibidir.
Kireta
: 0.0039
Dolomit
: 0.0034
Tebeir
: 0.0022
zgl s: Scaklk durumuna gre zgl s deiim gstermektedir. izelge

2.1de scaklk farkna bal olarak zgl s deiimi verilmitir.
izelge 2.1. Scaklk Deiimi - zgl Is Arasndaki Bant (LOKMAN, 2000)
Scaklk
zgl s (cal/gC)
0.191
200
0.239
400
0.270
600
0.296
800
0.322
Erime noktas : Tm kireta trleri erimeden nce oksitlerine dnrler.

CaO in erime nokras 2800 C, MgO in erime noktas 2570 C dir.
12
2.NCEK ALIMALAR
Beyazlk : Beyazlk, kat ve boya endstrisinde dolgu maddesi ve pigment

olarak kullanlan doal (NCC = Natural Calcium Carnonate) ve yapay (PCC =
Precipitated Calcium Carbonate) mikronize kireta retimi iin nemlidir.
NCC retimi iin istenen beyazlk aralnn 75 95 aras olmasna mukabil PCC iin
95 zerinde bir beyazlk gerekir (lm: DIN 5033, Blm 9 ve DIN 53163).
2.3.2. Kimyasal zellikler

Karbonatlar kimyasal olarak oksit ve hidroksitler kadar aktif olmadklarndan
fiziksel zellikleri daha nemlidir. Aada kiretann baz nemli kimyasal zellikleri
verilmektedir.
Kimyasal stabilite : Kalsitik ve dolomitik kiretalar kimyasal olarak en kararl

maddeler arasndadr. 600 C scakla kadar kesinlikle ayrmazlar ve
CO
ihtiva etmeyen sulardan etkilenmezler. Bununla beraber aragonit, kalsit ve

dolomit gibi stabil deildir ve sulu ortamlarda ve ya 400 C nin zerinde kristal
yapsn deitirmeden kalsite dnr. Kireta daha yksek scakllarda
ayrarak kalsiyum okside dnr (kalsinasyon). Kuvvetli asitler kiretana
etki eder (karbonik asit hafife bir destabilizasyon etkisi yapar).
Karbondioksit ile reaksiyon : Kiretann znme oran karbondioksitli

sularda artar. Kireta dnml bir reaksiyonla kalsiyum bikarbonata
dnr.
CaCO3 +H2O +CO2
Ca(HCO3)2
(5)
MgCO3+ H2O +CO2
Mg(HCO3)2
(6)
Bikarbonat iyonunun stlmasyla karbondioksit uar ve reaksiyon geriye

dnerek kalsiyum/magnezyum karbonat yeniden ker (boru ve kazanlarda kme
mekaznizmas) CO2 oran arttka kiretann znrl hafife ykselir. rnein 1
atm CO2 basncnda 1g/l znen kireta, 30 atm CO2 basncnda 28 g/l znr.
13
2.NCEK ALIMALAR
znrlk scaklkla ters orantldr. rnein 1 atm CO2 basncnda 9 Cde 1.3
g/l znen kireta 35 C scaklkta 0.765 g/l; 50 C de 0.6 g/l znr.
pH deeri : Kalsitik kiretann sudaki pH deerinin 8 9 olmasna karn

dolomitin pH deeri 9 9.2 arasndadr.
Asitlerle reaksiyon : Kireta genellikle tm kuvvetli asitlerle CO2 kararak

reaksiyona girer ve bu nedenle asit ntralizasyonunda kullanlr.
CaCO3 +H2SO4
CaSO4 + H2O + CO2
(7)
Kalsitik kireta, seyreltik hidroklorik ve nitrik asitle oda scaklnda kolayca

reaksiyona girer. Kiretann kkrtl asitlerde 95 C nin zerinde olan reaksiyonu baca
gaz deslfrizasyon prosesinin temel tan tekil eder:
2 CaCO3 + 3SO2
2CaSO4 + S + 2CO2 + 74 cal
CaH(SO3)2 (8)
Kireta azotdioksit ihtiva eden gazlarla da kire kadar hzl reaksiyona girer:
CaCO3 + 3NO2
Ca(NO3)2 +CO2 + NO + 27 cal
(9)
Buna mukabil azotmonoksitle reaksiyona girmez.

* Temel dekompozisyon : Kiretann en nemli zelliidir. Btn karbonatl kayalar
yksek scaklklarda (600 0C)
CO
gaz vererek oksitlerine dnrler(kalsinasyon).
CaCO3 + ISI (950C)
CaO + CO2
(10)
Kiretann stlmasyla iindeki CO2 gaznn taa uygulad i basncda

dissosiasyonla (dekompozisyon) birlikte atar. rnein 600 C de 0.03 atm basn, 800 C
de 0.24 atm, 900 C de ise 1 atm olur.
2.4. Kire retimi

Teknolojideki gelimelerle birlikte kirecin kullanm alanlarnn yaygnlamasyla
tm dnyada kire tketimi her geen yl artmaktadr. Artan ihtiyacn karlanmas iin
kire retimi son yllarda art gstermeye balamtr.
14
2.NCEK ALIMALAR
Kireta retimi srasnda takip edilen kademeler aadaki gibidir:
Ocak aynasnn tespiti,
Delik delme,
Patlatma,
Krclara nakil,
Krma, eleme, ykama,
Klasifikasyon ve stoklama,
Kireta krma nitelerinde eneli, konik, darbeli ve silindir krclar kullanlr.
Trkiyede 2004 ylnda yaplan kire retimiyle ilgili yaklak bilgiler aada
verilmitir. Kire retimi yaplan frnlarn kapasiteleri ise izelge 1 de yer almaktadr
(AKD, 2006).
Toplam frn kapasitesi 7 800 000 ton/yl ; zel sektr 3 510 000 ton/yl (%45),
kapal devre retim (kat, eker, soda ve entegre elik tesisleri) 4 290 000 ton/yl
(%55).
Kapasite kullanm: ~%75-80
Sanayide kullanlan kire: 2 100 000 ton/yl
Har/Sva malzemesi olarak kire retimi: 1 675 000 ton/yl

1998 ylnda eker fabrikalarnn rettii kire miktar 430 000 ton ve soda
sanayinin 630 000 ton olup, fabrikalar hakknda kapasite bilgileri elde edilememitir.
Kat fabrikalarnn yllk retim kapasitesi 180 000 tondur.
Trkiyede kire reticilerinin frn kapasiteleri izelge 2.2. de verilmitir.
15
2.NCEK ALIMALAR
izelge 2.2. Trkiyede Kire reticilerinin Frn Kapasiteleri (x1000 ton/yl) (DPT,
2001)
Fabrika Ad
Dirmil Kire
Kaksan Kire
Nur Kire
Baykal Kire
Nurda Kire
ukurova
sdemir
Beyta Kire
Vatan Kire
yidemirler
Elkisan
Usallar
Marsan
Mercanolu
Kardemir
Erdemir
Barkisan Kir
Kavkisan
Karsan Kire
Akkisan
Drtler Kire
ler Kire
Sairolu
etinler Kire
Kandilkaya
Gmkale
Kre Kire
Mita
Hasta
Balkaya
Karkisan
Bayraktar Kir
Nimsan Kire
Nurta Kire
Boykisan
Kirsan Kire
Kapasite
140
50
100
40
25
35
200
40
10
25
27
22
100
30
140
315
165
30
30
36
25
45
40
50
20
40
25
20
20
20
65
8
30
l
Antalya
Adana
Adana
Adana
Adana
Adana
skenderun
Malatya
Malatya
Malatya
Elaz
Elaz
Mardin
Gaziantep
Karabk
Ereli
Bartn
Samsun
Samsun
Samsun
Samsum
Samsun
Amasya
Amasya
orum
Gmhane
Kastamonu
orum
orum
orum
Ordu
Tokat
Tokat
Zonguldak
Boyabat
Ktahya
Fabrika Ad
Bergama Kir
Kimta Kir
zmir Kire
Mula Kire
Truva Kire
Kirsan Kire
Eksa Kire
ehribanolu
Paksan
Nuh
Entegre
Orkisan
Sedef
Trakya Kire
Bozyk Kir
Kar Kire
Demireller
Erciyes Kir
Krehir Kir
Bata
Nursan kire
Altnpatlar
Erdem
Karkisan
Birlik Kire
Hakkisan
z Kire
al Kire
alayan Ki
Akta Kire
Haksan kire
Kartal kaya
zta kire
Sivas kire
Mula Kire
Truva Kire
Toplam
Kapasite
215
86
50
76
10
50
125
165
125
80
30
140
20
35
45
150
56
65
30
8
50
25
10
40
4
25
8
16
50
50
30
76
10
l
zmir
zmir
zmir
Mula
anakkale
Ktahya
Ktahya
Afyon
Adapazar
Kocaeli
stanbul
stanbul
stanbul
Krklareli
Bilecik
Bursa
Bursa
Nevehir
Krehir
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Eskiehir
Sivas
Mula
anakkale
3 837
* Tahmin edilen, (1) Hidrolik kire, (2) Sadece snmemi kire, (3) Satlar esas alnmtr
16
2.NCEK ALIMALAR
Birka
sanayilemi
lkenin
dnda
lkelerin
kire
retimleri,
kire
kalitesindeki deiimler, retilen kirelerin tipleri ve kire reten endstriler hakknda

veri elde etmek olduka g olmakta ve kesin bilgilere ulalamamaktadr. 2002 ylnda
dnyada yaplan kire retimi ve 2003 yl tahmini kire retim miktar izelge 2.3de
gsterilmitir. (US Geological Survey, 2004).
izelge 2.3. 2002 Ylnda Dnyada Yaplan Kire retimi ve 2003 Yl Tahmini Kire
retim Miktar (US Geological Survey, 2004)
lkeler
2002
2003*
ABD
17 900 18 200
Avusturya
2 000
2 000
Brezilya
6 300
6 500
Kanada
2 220
2 250
in
22 500 23 500
Fransa
2 500
2 500
Almanya
7 000
6 800
ran
2 000
2 000
talya (1)
3 000
3 000
Japonya (2)
8 050
7 400
Meksika
6 500
6 500
Polonya
2 000
2 000
Rusya
8 000
8 000
G. Afrika (3)
1 600
1 600
ngiltere
2 000
2 000
Trkiye
3 198
3 198
Dier lkeler 19 202 19 802
Toplam
116 000 117 000
2.5. Snmemi Kire
2.5.1. Snmemi Kire retiminin Ham maddeleri
Kiretann (kalker) frnlarda yaklmasyla elde edilen snmemi kirecin
ekonomik ve ayn zamanda iyi kalitede retilebilmesi iin proses girdileri olan kireta,
yakt ve refrakter malzemenin uygun secimi elzemdir.
2.5.1.1. Kireta
Kiretann snmemi kire kalsinasyonuna uygunluunun tespiti iin belli
yntemlerle alnan numunelerde tayin edilecek zellikler aada belirtilmektedir.
17
2.NCEK ALIMALAR
2.5.1.1.(1)Kireta ve Snmemi Kirecin Mekanik Mukavemeti ve Anma Direnci

Kireta ve retilen snmemi kirecin, mekanik mukavemetinin ve anma
direncinin gerek frn ncesi gerekse frn iindeki fiziksel zorlanmalara kar yeterli
olmas gerekmektedir. Aksi durumda, ufalanan ksmlar ta gzeneklerini ve boluklar
tklayarak frn basncn artrrlar. Sonuta frn bloke olur.
Kiretann basn mukavemeti, numunelerin, hidrolik pres altnda gittike
artan basnlarda yol agregalar iin kullanlanlar unlardr;
Los Angeles anma testinde dner bir silindire demir bilyalarla birlikte arj
edilen kalker numuneleri, 30 33 d/d da belli bir sre rotasyona tabi tutulduktan sonra
ufalanan ksmlarn toplam miktara oran bulunur.
Paget arpma testinde kalkerin arpma mukavemeti llr. Silindir eklinde
numune zel yaplm bir kaba konur ve zerine 1 cm ykseklik artlaryla 2 kg lk
balyoz drlr. Balyozun numune krlmadan nce son brakld ykseklik arpma
mukavemetinin bir ls olur.
2.5.1.1.(2). Kiretann Is Mukavemeti
Baz kiretalar 900 C altndaki slarda, kalsinasyon srasnda ve s
dalgalanmalarnda ufalanma eilimindedirler. Bu durum, frn yatak kesidinin gaz
geirgenliini azaltarak kalsinasyonu olumsuz ynde etkiler. Bu nedenle laboratuar
deneylerinde kiretann sya mukavemeti tespit edilir.
2.5.1.1.(3). Kiretann klim artlarna Dayankll Testi
Kiretann gzeneklerine dolan yamur suyu, don olduunda, taa basn
yaparak onun ufalanmasna neden olur. Bu durumun nceden tespiti iin kireta
numunelerine sodyum slfat ve magnezyum slfat testleri uygulanr. Kireta
numuneleri ad geen slfatlarn 21 C deki doymu zeltilerine 18 saat sreyle
batrldktan sonra 101 104 C deki frnda kurutulur ve tekrar 21 C ye soutulur. Be
defa tekrar edilen bu ilem sonucunda numunedeki dklme oran hesaplanr.
18
2.NCEK ALIMALAR
2.5.1.1.(4). Kalsinasyon Hz
Kiretalarnn cinslerine gre kalsinasyon hzlar farkldr. Belli bir retim
hznda dk kalsinasyon hzna sahip kireta, ya daha uzun bir kalsinasyon zonu ya
da daha yksek zon scakl gerektirir. Kalsinasyon hz laboratuarlarda, DTA
(diferansiyel termo analiz) yntemiyle kiretanda kan CO2 gaznn scaklnn
llmesiyle tespit edilir.
2.5.1.1.(5). rn Reaktivitesi
Kalsinasyon artlarnn ayn olmasna ramen baz kiretalar deiik
reaktivitede snmemi kirece dnrler. Laboratuarda tespit edilen bu durum, kireta
iindeki safszlklara, kristal/gzenek yapsna ve deiik kalsinasyon hzlarna baldr.
2.5.1.1.(6). Kiretann Ebat Dalm Ve ekli
Kireta ebat aral frn yapsna gre deiebilmekle beraber genellikle 2 : 1
veya en azndan 3 : 1 oranndadr. Daha fazla ebat aral rn kalitesini, verimlilii ve
ton bana s tketimini olumsuz ynde etkileyebilir. Frna beslenebilecek en byk ta
ebad 75 150 mm arasndadr. Kk ta ebadyla alan (30mmden kk) dikey
aft zel frnlar ve toz ebadnda kiretan bile kalsine edebilen dner frnlar
mevcuttur.
Homojen ebatl kbik talar yass biimli talara gre daha hzl kalsine olurlar.
Ayriyeten yass talarn gaz akna direnleri daha fazla olduundan yakma havas
eki fannn enerji sarfiyat daha fazla olur. Bununla beraber elek alt oran az olan ve
ton ta baznda daha az enerji tketen eneli, silindirik ve dner konkasrl krcdan
kan hafif yass biim tercih edilmektedir.
2.5.1.1.(7). Yzey Temizlii Ve Homojen Kalite
Bilhassa kk ta ebatlarnda yzeye yapan kil, yatak boluklarn tkar ve
yzeyde eriyerek blokaja sebep olur. Bu nedenle ta yzeyleri rnein basnl suyla
ykanmaldr. Frna beslenen kiretann, uygun ebat aral ve kalitesi bakmndan
sreklilii salanmaldr.
19
2.NCEK ALIMALAR
Kiretandan numune alma:

1. Parti taneleri paral : para halindeki kireta veya snmemi kireten numune
alma yntemleri TS 11669da, BS 6463: Part 1de ve ASTM C50 57de
belirlenmitir. Yn kamyon veya banttan alnacak numune miktarlar, parti
byklne sahip bir yapsna gre deikenlik gsterebilir. rnein max. 10
mm para byklne sahip bir kalker iin TSye gre her 450 kglk partiden
1 kg numune alnmas n grlrken, para bykl max. 89 mmye ktnda
6800kg lk parti bana 35 kg numune alnmas ngrlmektedir.
Drtleme metoduna gre kartrlarak azaltlan numunelerden belli bir miktar
alnarak laboratuvarda tlr. eitli standardlarda tlm numune boyutlar
aadaki gibidir;
TS
: Fiziksel deneyler
: 1,25 mm
Kimyasal deneyler
: 0,090 mm (150KG)
ASTM
: 0,150 mm
BS
: 3,35 mm (5 kg)
Snmemi kire reaktivite testi
: 1,7 mm (% 70 75)
0,075 mm ( % 25 -30 )
Kimyasal analiz
: 0,150 mm (100kg)
Alnan numuneler 110 0 C de kurutulduktan sonra hava ve nem girmemesi iin

desikatrlerde saklanr.
2. Parti taneleri toz eklinde: Toz kirecin bulunduu torbalarn en az % 1 i alr
ve ucu kesik meyilli boru veya numune sondas, torba valfndan diagonal bir
biimde daldrlarak numuneler alnr. Drtleme metoduyla 150 g a indirilen
numune hava ve nem geirmeyen kaplarda saklanr.
20
2.NCEK ALIMALAR
2.5.1.2. Yakt
Kalsinasyon iin kullanlan ve ton bana kire retim giderinin % 40 50 sini
tekil eden yaktn tr ve kalitesinin retilen kire kalitesine olan etkisi byk
boyutlardadr. Baz yaktlarla gzenekli, yumuak pimi, reaktif kire; bazlaryla az
gzenekli, sert pimi, az reaktif kire retilebilir.
Kullanlan yakt, kirecin kkrt ve safszlk ieriine de etki eder. Ayriyeten
emisyon oluturmas nedeniyle evre kirlilii asndan da nemi vardr.
En eski tip kire frnlarnda (pota oca) genellikle kurutulduktan sonra
kullanlan aalar, kiretayla deien sralarda st ste konularak alttan atelenirdi.
Uzun ve yava alevle yanan kireta, reaktivesi yksek kirece dnrd. Daha sonra
kullanlan iri taneli bitml kmrlerin yanmas ksa ve daha iddetli alevle olduundan
ar yanm kire oran oald. Ayriyeten yksek slarda yanma klnn eriyerek
kirele reaksiyona girmesi tanelerin kendi aralarnda ve refrakterle bloklama tehlikesi
meydana getirir. Baca gazlarndaki emisyonlar ise evresi sorunlara yol at. Buna
mukabil kmr daha az uucu ihtiva ettiinden s emisyonu, dolaysyla yanma
randman artt.
Klasik aft frnlar ise srekli almakta ve yakt olarak ince taneli bitml
kmr, indirekt gaz, fuel oil ve doal gaz kullanlmaktadr.
ince taneli bitml kmr klnn erime noktas 1200 Cden fazla ve kl
miktar da az olduundan pek sorun karmamaktadr. Ayriyeten kller frn
knda elenmektedir. Kkrtn byk
ksm birim ktlede daha byk
yzeye sahip olan ince taneli franksiyon tarafndan emilmektedir.
ndirekt gaz yakma sisteminde yakt, frn dndaki kameralarda indirgen bir
ortam olumas iin eksik havayla yaklmaktadr. ndirekt gaz, yakma gaz ve
inert gazdan teekkl etmektedir. Yakma gaznn ana bileenleri CO , H2 ve az
miktarda CH4dr. nert gaz ise genellikle N2 den oluur. Aada rnek olarak
bir indirekt gazn nemli bileenlerinin analizi verilmektedir:
CO : % 5, H2 : % 10, CH4 : % 4, N2 : % 52, CO2 : % 5 veO2 : % 1 dir.
21
2.NCEK ALIMALAR
Kmrn klnn byk ksm yakma kamerasnda kaldndan kirele

reaksiyona girme tehlikesi ok azalmtr.Is deeri 1500 Kcal/Nm3 olan indirekt gaz,
kireci uzun alevle yava yakarak reaktif olmasn salar.
Fuel oil ya gazlatrldktan sonra yada tan zerine jet nozzllarla direkt
pskrtlerek verilir. Uzun ve yumuak bir alev elde etmek iin genellikle az bir
hava fazlasyla yaklr (koyu duman teekkl). Kire kalitesi orta dk
reaktiviteli olur. Kkrtn byk ksm CaSO4 olarak para yzeylerinde tutulur.
Kl olumaz. Spesifik s deerleri 1100 1250 kcal/kg-CaO arasnda
deimektedir.
Eser miktarda kkrt ve hi kl brakmayan evre dostu doal gazla dier
yaktlara gre daha uzun ve yumuak alev; dolaysyla daha reaktif kire elde
edilir.
Gerek yksek emisyon deerleri gerekse dk reaktiviteli rn nedeniyle klasik
aft frnlar modernletirilmitir. Gnmz modern aft frnlarnda artk yksek s
randmanlarnda ve dk emisyon ve kzdrma kayb deerlerinde az orta pimi
kire kalitesi, elde edilebilmektedir.
2.5.1.3 Refrakter
Uygun refrakter seimi frnn ekonomik almas asndan ok nemlidir.Bir
frnn refrakter tula seimi, frnn cinsine ve frndaki farkl zonlara gre deiir.
rnein kiretann dkld frnn n snma blgesinde arpma anmasna ve
ufalanmaya direnci fazla yksek scaklarn olduu kalsinasyon zonunda ise s ve
kimyasal anma yksek; s iletkenlii az refrakter tulalar semek daha uygun olur.
Kire frnlarnda kullanlan refrakter tulalar iki blmde incelenebilir;
1. Yksek s refrakteri
2. zolasyon refrakteri
22
2.NCEK ALIMALAR
2.5.1.3.(1) Yksek Is Refrakteri

Yksek s refrakterlerinin anma, mekanik, termal ok, kimyasal diren gibi
teknik zelliklerinin yksek olmas gerekir. Bu nedenle modern aft frnlarnda n
stma ve soutma zonlarnda genellikle % 35 40, kalsinasyon zonunda ve bazen
soutma zonunda da % 70 Al2O3 ierikli almina refrakter tulalar kullanlr. amot ve
yksek alminatl tulalarn kirele reaksiyona girmeleri 1200 Cden sonra balar.
Isnn daha da artmasyla tula yzeyi yumuar ve ufalanma meydana gelir.
Kalsinasyon zonunda daha direnli olan magnezit krom refrakterler daha pahal
olmalarna ramen alminat tulalara tercih edilmekte beraber Cr + 6 nn olumsuz
evresel etkileri nedeniyle, son zamanlarda kromsuz magnezit tulalar kullanlmaya
balanmtr.
Cr2O3in zehirsiz olmasna karn bu bileik oksidik ve alkali ortamda suda
zlerek toksidik + 6 deerli krom komponentlerine dnr.
Refrakterin mrn ksaltan en nemli kimyasal anma, frn atmosferindeki
alkali bileenleriyle bilhassa K2CO3 etkisiyle meydana gelir.
Kalsinasyon zonunda silika tulalarn da kullanlmas olduka poplerdir. Son
gelimeler ise magnezit-zirkonyum tulalar istikametindedir.
2.5.1.3.(2) zolasyon Refrakteri
zolasyon refrakteri frnn s kayplarn nler ve elik frn iskeletin ar
snmasn engeller. zellikle snn yksek olduu kalsinasyon zonunda izolasyon
tulalar 4 5 kat rlr. En d kata zel izolasyon maddeleri konur. zolasyon
tulalaryla yksek s tulalar arasna s tulalarnn zarar grmesi durumunda belli
bir sre devreye girebilecek kalitede amot tulalar konur.
Tula rmn de har malzemesi olarak balayc katlm rg harlar
kullanlr. rnein magnezit toz harcnn iine balayc olarak magnezyum slfat,
magnezyum klorr ve cam suyu katlmaktadr.
Kire frnlarnda genellikle refrakter mrn ksaltan faktrler unlardr;
23
2.NCEK ALIMALAR
Beslenen malzemede ar ebat farkllklar
Frn kesitinde deiiklikler
Frn kesitinde heterojen s dalm
Sk frn durular
Frn hzl devreye alma / soutma
Uygun olmayan refrakter seimi
Uygun olmayan refrakter rm
Frn scaklarnn ar ykselmesi.
2.5.2. Kalsinasyon
Snmemi veya yanmam kire, kiretann yaklak 900 950
scaklklarda belli bir sre iinde znp kalsiyum okside dnmesiyle elde edilir. Bu
iki ynl dnme kalsinasyon denir.
CaCO3+ ISI
(100)
CaO + CO2
(56)
(1)
(44)
Bu arada parantez iindeki saylar, molekl arlklarn gstermekte olup 100

birim arlndaki kiretann zlmesi sonucunda 56 birim arlkta kalsiyum oksit
ve 44 birim arlk karbondioksit olumaktadr.
Bir kg CaCO3 dekomposizyonu iin 900 0 C
scaklkta 733 kcalye ihtiya
vardr. Dekomposizyon scaklna eriilinceye kadar verilecek 442 kcal/kg da hesaba

katlrsa toplam enerji ihtiyac yaklak 1175 kcal/kg-CaOe kar.
Kiretann dekomposizyon kinetiini belirleyen faktrler aadaki gibidir;
Frnn n stma blgesine giren kireta, ykselen yanma gazlar ile 800 0 C
ye kadar snr. Bu scaklkta tatan kanCO2 basnc, frn atmosferinde
bulunan CO2in ksmi basncna eittir.
Scaklk ykseldike ta yzeyinin dekomposizyonu balar ve 900 0 C

geldiinde CaOe dnm kireta tabakas rnein 0,5 mm ye ular.
24
ye
2.NCEK ALIMALAR
Kalsinasyon scakl olan 900 C ye geildiinde ksmi basn 1 atmosferi geer

ve kirelenen tabakann kalnl artar ve kalsinasyon tamamlanr.CO2in tatan
ayrlma ilemi gereklemektedir. Bu arada rekarbonizasyonu nlemek iin
kiretandan kan karbondioksit gaz ortamda uzaklatrlr.
Yzeyde ve n stma blgesinde 800 Clerde balayan ta dekomposizyonu,

yzeyden ekirdee gittike yavalar. Bunun ana nedenlerinden biri, teekkl eden CaO
in s geirgenliinin CaCO3 a oranla daha az olmasdr.
Kalsinasyon sresi t, aada verilen forml yardmyla yaklak olarak
hesaplanabilir;
Fd R a2
t=
2k (Ts To) 10
(7)
F= form faktr, kireta(plaka=1, silindir=0,55, kp=0,48, kre=0.37)

d= kireta younluu
R= kalsinasyon srasnda birim arlktaki kireta yzeyinde akan s miktar
a= kireta yar kalnl
k= kiretann s geirgenlik katsays
Ts= znme scakl
To= kireta yzey scakl
Bu formle gre kre eklindeki bir ta, plaka eklindeki bir taa gre yaklak
defa daha hzl kalsine olur.
Dier taraftan kalsinayon sresi, ta younluu ve kalnl arttka uzar.
Kiretann znme scaklna etki eden en nemli faktrlerin banda
iindeki CO2 basnc ve CO2 konsantrasyonu gelir.Scaklk ve basn dengede olursa
dekompozisyon statiktir. Ama scaklkta ufak bir ykselme, kireta iindeki CO2
25
2.NCEK ALIMALAR
basncnn ve frn atmosferine tan iindeki CO2 konsantrasyonunun derhal

artrlmasna yol aar.
Isnn, kalsinasyon scakln gemesi halinde aglomerasyon balar, gzenekler
ve gaz yollar kapanr, ta klr ve arlar. ekirdekteki karbonat ksmn ok
azalmas ve bylece serbest CaO orannn ok ykselmi olmasna ramen gzenekler
kapandndan kirecin reaktivitesi der. Byle pimi kirece ar pimi sert kire
denir. Kiretann pime trlerinin kire zerindeki etkileri izelge 2.4. de
gsterilmitir.
izelge 2.4. Kiretann Pime Trlerinin Kire Kalitesi zerinde Etkileri
(LOKMAN,2000)
Pime tr
Scaklk
Gzenek
(0C)
says
Younluk
ekirdek
Serbest
Reaktivite
(g/cm3)
oran (%)
CaO
(dak.T60)
oran(%)
Az pimi
<900
Az
2,0 3,5
>15
<80
Dk(>9)
Yumuak
900-1000
ok
1,5 1,9
3-6
>85
Yksek(<3)
1000-
Orta
1,8-2,4
2-4
Az
2,4-2,6
1-2
>90
Dk(>9)
yok
3,0-3,5
Yak.0
>95
Yok
pimi
Orta pimi
Orta(3-9)
1100
Sert pimi
11001400
Sinterlemi >1400
Kalsinasyon derecesi, kiretann pimesi esnasnda kalsine olabilen ksmnn

pimeden nceki toplam kalsiyum karbonata olan orandr. rnein; saflk derecesi %
96 olan 100 g bir kalkerin piirme esnasnda ancak 94,6 g kalsine olmusa
kalsinasyon derecesi: K=94,6 / 96 x 100 = % 98,5 olur
Kalsinasyon derecesini hesaplamak iin aadaki formlden yararlanlabilir.
26
2.NCEK ALIMALAR
100
xA
44xS x100(%)
A
1
100
1
K=
(8)
S= Kiretann safiyet oran(%)

A= Kiretann nemi dldkten sonra 1000 C de net arlk kayb= (n/m)/(100m)*100(%)
n= 100 g numunenin 600 C de arlk kayb
m= 100 g numunenin 1000 C de arlk kayb
rnlerdeki serbest CaO , CaCO3 ve safszlk miktarlarnn teorik olarak 100 g
kire ta baznda hesaplanmas ise aadaki formller yardmyla olur:
Serbest CaO =
CaCO3 =
0,56 K S
(%)
100 (0,44 K S/100)
S (100 K)
(%)
100 (0,44 K S/100)
Safszlk =
(18)
(19)
4 100
(%)
100 (0,44 K S /100)
(20)
2.5.3 Snmemi Kireten Numune Alma ve Test Teknikleri

Snmemi kire, atmosferle reaksiyona girmesi ve slak deri ile bilhassa gzle
temasla yakc zelliinden dolay numune alnmasnda dikkatli olunmas ve mmknse
mekanik numune alma cihazlarnn kullanlmas gerekir.
Snmemi kire, su ve CO2 den zellikle ok etkilenir. Bu nedenle nemli ve
hava akml ortamlarda snmemi kirecin zellikleri deiebilir. Kirecin frnda
soutulmas srasnda % 0,3 0,5 ; silolarda % 0,4 0,7 arasnda nem kapabilecei
27
2.NCEK ALIMALAR
ortaya kmtr. Numuneler su buharn ve CO2 yi geirmeyecek ekilde kapal

kaplarda saklanr. Laboratuarlar da desikatr kullanlmas yerinde olur.
2.5.3.1. Numune Alma ve Hazrlama
Numune alma trleri u ekilde isimlendirilebilir;
Anlk Numune : Tek bir operasyonla, tek bir yerden alnan numune.
Spot Numune : Ayn yerden zaman zaman alnan bir ve ya birbirini takip eden
iki veya daha fazla anlk numunelerin karm.
Komposit Numune : Deiik zaman ve yerlerde alnan spot numunelerin

karm ile elde edilen numune.
Laboratuar Numunesi : Spot ve komposit numunelerin karm ile elde edilir.

Reaktivite ve kkrt tayini gibi baz parametreler rnein kzdrma kayb
tayinine gre daha az sklkta numune alnmasn gerektirir.

Kelle veya para kirete numune alm iin ise en az 10 anlk numune
izelge 2.5 de belirtilen miktarlar erevesinde alnr.
izelge 2.5. Kelle ve para kire de numune alma miktarlar (LOKMAN, 2000)
Max. Para Ebad (mm)
Min. Numune Hacmi (l)
3,4
1,0
6,3
1,5
10,0
2,0
14,0
2,5
20,0
3,0
28,0
3,5
37,5
4,0
50,0
4,5
63,0
5,0
28
2.NCEK ALIMALAR
Toz snmemi kirete numune alm TS EN 459 2 ye gre yaplr. Buna gre
(20 5) kg lk anlk numuneler alnr. Komposit numuneler ise 10 adet spot numuneden
teekkl eder.
Alnan numuneler kartrlr, belli yntemlerle miktar azaltlr. Krc ve
tcler yardmyla ebatlar drlr.
2.5.3.2. Fiziksel testler

Snmemi kirele ilgili fiziksel testler TS EN 4591,TS EN 4592,ASTM
C110-76a DIN 1060 ve BS 6463:Part 3de verilmitir. Bunlar:
Birim hacim ktlesi;
Gradasyon:Birim hacimdeki tane bykl dalm bulunur.
Hacim deimezlii: Snmemi kirecin sndrlmesiyle elde edilen kire

hamuru, yuvarlak kalplarda donarken.ap dorultusunda ve kafes eklinde
atlaklar olumamaldr.
Reaktivite: Reaktivite testi, snmemi kirecin, kullanlaca ortamdaki dier

maddelerle (rnein sv elik gibi) oluturaca reaksiyonlarn hzn belirler.
Reaktivite hzn belirleyen eitli test ve kriterler mevcuttur. Bunlarn en
nemlileri unlardr:
a) Sndrme Deneyi: Bu deneyde 150 g CaO, bir termos kabnda (dewar kab) 600 g
destile edilmi suyla kartrlarak sndrlr. Snme srasnda scakln zamana bal
olarak art hz , toplam scaklk art toplam snme sresi gibi parametreler,snmemi
kirecin reaktivite ls olarak alnr. rnein scaklk artnn 3 dakika iinde 40 C yi
bulmas ve toplam reaksiyon sresinin de 10 dakikay amamas , kire reaktivitesinin
yksek olduunu gsterir.
b) Gravimetrik Titrasyon Deneyi: Bu deneyde, snmemi kirele 5 dakika iinde
reaksiyona giren 4N HCI miktar llr. Bu miktar ne kadar oksa Reaktivite o kadar
yksektir.
Deerlendirme kriterleri:
29
2.NCEK ALIMALAR
HCI miktar 350 ml den bykse: 1

280-350 ml ise
200-279 ml ise
200 mlden kkse 4 olur.
Verimlilik: Belirli ktledeki sndrlmemi kirecin sndrlmesiyle elde edilen

hamur kire hacminin llmesiyle bulunur.(TS ENV 459-2:min.26dm3/10kg)
lenebilirlik: Bu test kire hamuru kullanlan uygulamalar iin nemli olup

kirecin su tutma ve alabilirlik kabiliyetini gsterir. Standart kvama getirilmi
kire hamurunun sarsma cihaznda 190 defa 1 mmlik apa kadar yaylmasn
salayan sarsma says tayin edilerek bulunur.
Sedimantasyon: Sndrlen kirecin (rnein Reaktivite testini takiben) zerine

su ilave edilip kartrldktan sonra 2000 mllik bir mezr kabnda belli bir sre
iindeki kelme hacmi onun tane incelii veya yzey bykl hakknda bir
fikir verir.ken hacim (rnein 24 saat sonra) ne kadar bykse kire o kadar
ince tanelidir.
Suda znmeyen Madde Oran Tayini: Bu deneyle snmemi kirecin iinde

onun sndrlmesinden sonra kalacak ekirdek ve yabanc maddelerin yaklak
oran bulunur
Svada Hata Tespiti: Tam snmeyen iri ksmlarn(genellikle MgO) svada

snerek hasar yaratma olasln(atlama,patlama,ieklenme v.b)nceden tespit
eden bu test iin sndrlen kire,ASTM C-110a gre sva iinde test edilir.
zgl Yzey Alan: Toz snmemi kire kullanan proseslerde kirecin yzey
genilii (m2/g)reaktivitenin ayn zamanda bir gstergesidir.l olarak kirecin
hava geirgenlii veya azotu absorbe edebilme kabiliyeti alnr.
2.5.3.3 Kimyasal Testler:
Kimyasal testlerle ilgili aklamalar TS EN 459-1,TS-EN 459-2,ASTM C25-72

VE BS 6463:part 2de verilmektedir.
30
2.NCEK ALIMALAR
Kzdrma (veya arlk) Kayb KK: Kzdrma kaybnn,yani snmemi kirecin

ekirdeinde kalsinasyona uramadan kalan CaCO3 n iindeki
CO
nin
llmesi kalsinasyon prosesinin deerlendirilmesi asndan da nemlidir.

KK( CaO )=CO2 (+az miktarlarda: su+organik madde)
Bunun iin, snmemi kire numunesi, tldkten sonra 1000 Cde sabit
arla gelene kadar stlr. Istlmadan ve stldktan sonraki arlklarn oran,
kzdrma kaybnn lsdr. Max.%35 kabul edilebilir oranlardr.
Snmemi kire iindeki ekirdek oran bilindiinde
CO
miktar yaklak
olarak hesaplanabilir.
Aktif (veya serbest) CaO: Kire iindeki aktif CaO , dier elementlerle
birleik /bal halde bulunmayan (kalsiyum silikat-ferrat veya alminat gibi) ve
kimyasal reaksiyonlara itirak etmeye hazr durumdaki serbest CaO miktardr.
Aktif CaO , toplam CaO e gre bu nedenle % 2-6 orannda daha az bulunur.
(snm kirete bu farkllk % 1.2 - 5 civarndadr. Kalker ise serbest CaO
ihtiva etmez.)
Suda zdrlen 1g tlm snmemi kire numunesi, 50 ml suda
zdrldkten sonra 10 g sakarozla kartrlr (1012 dk). Sakkaroz, aktif CaO ile
birleerek kalsiyum sakkarit meydana getirir. Aa kan OH iyonlar ise 1 N HCI
zeltisi ile titre edilerek ntrletirilir. HCI sarfiyat aktif CaO in bir lsdr.
Toplam CaO : Bu deneyle kire iindeki (bal+serbest) tm CaO ler tespit

edilir. (oksitler, karbonatlar, hidroksitler, silikatlar, aluminatlar, ferratlar v.b)
Deneyin prensibi, 1:1 HCI asitte zdrlm CaO in EDTA zeltisiyle titre
edilmesidir. Titrasyonda renk deiimine kadar olan EDTA sarfiyat toplam
CaO miktarnn bir lsdr.
MgO: elikhanede kullanlan snmemi kirecin iindeki MgO nun bazik

refrakterleri koruma zelliine ramen, cruf viskozitesini artrp ocak dibinde
birikimler meydana getirebileceinden %3.5-4 amas pek istenmez.keza
otoklav endstrisi de MgO iin belli bir snr getirmitir.(yak.%2.;TS ENV 4591:max.%5toprak stabilizasyonu iin:max %10).
31
2.NCEK ALIMALAR
SiO2: Silisyum, elikhane kirecinin frnda kolay zlmesini engelleten

kalsiyum silikatlar oluturabilir ve bu nedenle %1-2 civarnda olmas gerekir.
Kire, ayet atk su veya baca gaz artmnda kullanlyorsa ekipmanlar zerine
andrc bir etki yaptndan kire iindeki silisyum muhteviyatnn ok daha
dk olmas istenebilir. (% 0.1-1.0) .
Dier kimyasal analizler;

asitte zlmeyen maddeler. Metal oksitleri.SO3.CO2.Mn.Cu.F
Tm bu testlerle ilgili aklamalar, yukarda ad geen standartlarda verilmektedir.
3.1.4. Snmemi Kirecin zellikleri

2.5.4.1. Fiziksel zeklikler
Molekl Arl: CaO :56.08,MgO:40.31
Renk: Genellikle beyaz olan snmemi kirecin iindeki demir ve mangan

elementleri gri, kahverengi ve sar renklenmelere yol aabilir. Kat yakt kl
veya yetersin kalsinasyon da kireci esmerletirebilir.
Tekstr ve kristal yaps: Saf CaO kristalleri kbik yapda olup bir kenarnn
uzunluu 4.79 angstrmdr. Ca atomlar yzey diagonallarnn kesitii noktada
bulunur.
Gzeneklik: %25 50 (kalsinasyon derecesine bal)
zgl Arlk (sfr gzeneklikte):3.25-3.38 g/cm3
Grnr Younluk (gzenekli):1.6-2.8 g/cm3 (kalsinasyon derecesine bal)
Dkme Younluk ( yn younluu):tlp elenen snmemi kirecin

younluu dur.0.9-1.2g/cm3 arasnda deiir.
Sertlik: 2 4 mohs.
Is genleme says: 300-700C:145*10-7

0-1700C:138*10-7
Is iletkenlii: 0,0015.0,002cal cm3.sec. C
32
2.NCEK ALIMALAR
Erime noktas: 2580C
Kaynama noktas: 2850C
zgl Is: Snmemi kirecin zgl s scaklk etkileimi arasndaki deiim

izelge 2.6de verilmitir.
izelge 2.6. zgl Is Scaklk Arasndaki Etkileim (LOKMAN, 2000)
Scaklk(C)
zgl s(kcal/kg)
0.182
200
0.209
400
0.230
600
0.252
800
0.270
1000
0.288
1200
0.307
Elektrik direnci (15 Cde): 71*108 ohms/cm
Suda znme (0 Cde): 1.85G
Ca (OH ) 2
/I
Snmemi kirecin suda znlrl arttka lineer olarak der(rnein 50

Cde 0.97; 80Cde 0.67 g/l) reaktivite hz, kirecin znme hzna ve dolaysyla da
partikl byklne baldr.
Genel olarak;
Suya eker ilavesiyle snmemi kirecin znme hz katlanarak artar. %36,2lik
eker ilavesinden sonra suyun CaO e doyma derecesinin dmesi kire tane
yzeylerinin oluan sakarozla rtlmesi ve bylece kire znmesine engel olmaz
nedeniyledir.izelge 2.7te 25 Cde 100 g ekerli suda CaOe doymu zelti elde
etmek iin gereken CaO miktarlar verilmitir.
33
2.NCEK ALIMALAR
izelge 2.7: ekerli Suda CaO e Doymu zelti Elde Etmek in Gereken CaO
Miktarlar (LOKMAN, 2000)
eker (%)
CaO (g)
0,0
0,122
2,1
0,242
4,2
0,461
8,6
1,110
15,4
2,760
35,2
9,800
36,2
9,800
43,7
8,840
68,3
4,080
Kire, asitle reaksiyon sonucunda yan rn olarak suda znebilen bir tuz
oluturuyorsa znme hz artar.
znme hz, byk hassasiyetle iletkenliiyle llebilir.
Dklme as : 35 55
Spesifik yzey (m2/g) :
Basn mukavemeti:(mpa/cm2)
yumuak pime
: >1
Orta pime
: 0,3 1,0
Sert pime
: <0,3
yumuak pime
: 40 -80
Orta pime
: 60 -200
Sert pime
: 125 250
34
2.NCEK ALIMALAR
2.5.4.2. Kimyasal zellikler
Suyla Reaksiyon : Yksek frnlara kar direnli olan snmemi kire suya hatta
havann nemine kar ok yksek bir afiniteye sahiptir ve bu yzden de silika
jelden daha fazla desikantdr. Suyla ekzotermik reaksiyona girerek kalsiyum
hidroksite dnr ve bu arada hacmi 2,5 misli artar:
CaO + H2O
Ca(OH)2
(2)
Reaktivite derecesi genellikle ya snme srasnda belli bir srede eriilen

scakla ya da klorik asidin ntralizasyonu srasnda snmemi kirecin suya verdii
hidroksil iyonu miktaryla llr.
Reaktivite yzeydeki gzenek miktaryla arttndan, snmemi kirecin
younluuna bal olarak deiir.
Karbondioksitle Reaksiyon : Kalsiyum hidroksit ihtiva etmeyen ortamlarda

snmemi kire. Karbondioksitle reaksiyona ancak 300 - 800 0C arasnda girer
ve kalsiyum karbonat oluur.
Buna mukabil her zaman ne ieren ticari snmemi kire, karbondioksitle oda
scaklnda bile reaksiyona girer. Kire frnn soutma zonundaki havann nemiyle
reaksiyona girmesinde dolay snmemi kire az da olsa snm kirece dnr.
CaO + H2O
Ca(OH)2
(2)
Dnm kalsiyum hidroksit havann karbondioksit ile reaksiyona girer;

Ca(OH)2 + CO2
CaCO3 + H2O
(9)
Reaksiyon rn olan su tekrar CaO ile tepkimeye girer ve bylece bu sre

snmemi kire tamamen kalsiyum karbonata dnene kadar devam eder.
eitli Gazlarla Reaksiyon : Bnyesinde her zaman kalsiyum hidroksit

barndran snmemi kire, bu nedenle normal olarak nemli asidik gazlarla oda
scaklnda reaksiyona girer. 350 0C nin zerine ise HF ve HCI ile tepkimeye
girer.
35
2.NCEK ALIMALAR
Kalsiyum oksidin kkrt trioksitle 1300 C nin ve kkrt dioksitle 980 C nin
altnda reaksiyona girmesi gerek kire frnndaki kkrt dngs gerekse baca
gazlarnn deslfrizasyonu iin ticari ada nemlidir.
Ortamda CO bulunmas slfitin slfata dnmn frenler.
Fazla oksijenle reaksiyona giren kalsiyum slfat, 1370 0C ye kadar stabildir.
Silisyum ve Alminyumla Reaksiyon : Kalsiyum oksit, 650 1540 C

scaklklarda ve nemsiz ortamlarda silisyum ve alminyumla reaksiyona girerek
CaO
SiO
Al2O3
CaO
SiO
ve CaO - Al2O3 sistemlerini oluturur.
Yksek frn scaklklarnda bu bileikler kirecin gzeneklerinde eriyerek sert

yap olumasna neden olurlar.
Metallerle reaksiyon : Snmemi kire, susuz ortamlarda genellikle metallerle

bilhassa demir ve elikle tepkimeye girmez. Hatta elik sa yzeyleri kire
style kaplanarak paslanmaya kar korunabilir.
Buna mukabil 871 C nin zerinde demirle reaksiyona girerek mono ve dikalsiyum
ferrit oluturur.
Karbonla reaksiyon : 1800 2000 C de karbonla reaksiyona girerek kalsiyum

karpit oluturur;
2C + CaO
CaC2 + 1/2O2
Fosforla Reaksiyon :
(10)
Akkor scaklarda olan tepkimeyle kalsiyum fosfat ve
fosfitler oluur.
Safszlk ve Eser Elementler : En byk safszlk, ekirdekteki CaCO3 dr.

elikhane kireci iin MgO pek nemli bir safszlk saylmasa da % 2 5
arasndaki seviyeler dier endstri dallarnda istenmez.

Si, Al, Fe ve S genellikle kiretandan kaynaklanr ve kat yakt kullanlmas
durumunda ve ince fraksiyonda miktarlar artar. % 8 in stnde Si ve Al ihtiva eden
snmemi kire hidrolik zelliklere sahiptir. Zehirli toksit elementler ihtiva eden kire,
su artmnda kullanlmaz.
36
2.NCEK ALIMALAR
2.6.Snm Kire
2.6.1. Hidratasyon Teorisi
Snm kuru toz kire, snmemi kirecin higroskopik zellii sonucu suyla
olan kontroll reaksiyonu neticesinde elde edilir. Ekzotermik olan bu reaksiyonun
sonucunda darya nemli miktarlarda s verilir.
CaO + H2O
Ca(OH)2+ ISI(270 kcal/kg CaO )
(2)
Snmemi kirecin gzenekleriyle temas eden su, derhal kimyasal reaksiyonu

balatarak hidratasyon ssnn ortaya kmasn salar. Bu s, kire partikllerinde
byk termal i gerilimlere neden olarak snmemi kirecin tozlancaya kadar
paralanmasna yol aar. Bu arada reaksiyona su buhar oluumu ve hafif bir ses elik
eder.
2.6.1.1. Hidratasyon Denklemleri
Hidratasyonunun yaklak sresi aadaki formlle hesaplanr;
t=
3 m
1/3
( m t )1/3
k
(11)
= hidratasyon sresi
=kirecin max. Elektrik iletkenlii
= kirecin t zamanndaki elektrik iletkenlii
= reasksiyon sabiti
Uygulamada buharlama ve suyun tam kimyasal reaksiyona girememesi

nedenleriyle daha fazla su verilmesi gerekmektedir. rnein srf teorik ihtiya kadar su
verilirse ( CaO in % 32si veya
bu dengesizlikten dolay da
Ca(OH)
Ca(OH)
nin %24,3) kire yetersiz hidrate olur ve
yannda hidrate olmam CaO e de rastlanabilir.
Bu nedenle 1 kg sn kire elde etmek iin CaO

veya
Ca(OH)
arlnn en az % 52si kadar su verilir.

37
arlnn en az % 68 i;
2.NCEK ALIMALAR
100 kg CaO + (32 kg + 36 kg =) 68kg su = 132 kg

H 2O
(ideal) = 0,32 CaO = 0,24
Ca(OH)
H 2O
(reel) = 0,68 CaO = 0,52
Ca(OH)
Ca(OH)
+ kayplar
2.6.1.2. Snm Kirecin Hidrat Formlar

Kalsiyum hidroksit, iindeki su miktarna gre eitli formlarda kullanlr.
Bunlar;
Kuru Hidrat : Hidratn en konsantre olarak bulunduu bu form kuru, beyaz bir
tozdur. % 72 75 oranlarnda CaO ihtiva eder. Geriye kalan miktar % 24 27
sudur. Bakiye ise kalsiyum oksit den gelen eitli safszlklar ierir.
Hamur Kire : Snmemi kirece kuru hidrat retimi iin gereinden daha fazla
su ilavesiyle( 1 ksm CaO + 1 1,4 ksm su) elde edilen hamur kire, %40-60
orannda
Ca ( OH ) 2
+ % 30 45 orannda su ihtiva eder.
Kire Sspansiyon : Kire hamuruna gre herhangi bir plastisiteye sahip

olmayan bu sspansiyonun, viskoz bir sv gibi pompalarla transport yaplabilir.
1 ksm CaO e 2 ksm su ilave edilmesiyle elde edilir ve % 20 35 orannda
Ca ( OH ) 2
+ % 80 99 orannda su ihtiva eder.
Kire St : Kire bulamacndan daha akkandr ve neredeyse bir su gibi akar

(badanalk karm gibi). Direkt olarak snmemi kireten 1:3 1:4,5
oranlarnda suyla sndrlerek elde edilen kire st, % 1 20 orannda
Ca ( OH ) 2
+ 80 99 orannda su ihtiva eder.
Sulu Kire : Sulu kire, kalsiyum hidroksitin doymu veya doymam halde
suda znmesiyle elde edilir ve herhangi bir kat madde ihtiva etmez. Scakla
bal olarak 1,4 0,054 g/ CaO e edeer
Ca(OH)
Ca(OH)
ierir. Scakln artmasyla
in suda znmesi azalacandan yksek slarda kat kire taneleri
sedimente olur.
Atmosferde Snm Kire : Snme ok yava gerekleir. Is oluumu ok

azdr ve havadaki
CO
etkisiyle gnler, haftalar sonunda bir oksit, hidroksit ve
karbonat karm oluur.
38
2.NCEK ALIMALAR
2.6.1.3. Hidratasyon Hz
Snmemi kire suyla reaksiyona girdiinde s aa kar ve nceleri ok hzl
ykselen scaklk snmenin sonlarna doru sabitleir. Snme erisinin karekteristii
ncelikle CaOin pime biimine baldr. Yumuak pimi, gzenek says fazla,
yksek reaktivitteli kirecin, 3 4 dakikada ok iddetli reaksiyon gstererek snme
scaklnn 60 80 Clere kmasna mukabil, sert pimi gzenek says az, dk
reaktiviteli kire, ok daha uzun zamanda sner.
Snme hzn etkileyen faktrler;
Snmemi kirecin safszlk oran ne kadar dk snme o kadar iddetli

gerekleir. Kireteki safszlklar gzenekleri rterek reaksiyonu yavalatrlar.
Kullanlan suyun kirece homojen olarak datlmas nemlidir.
Sudaki slfit ve slfatlar snme hzn byk lde yavalatrlar.
MgO
orannn ykselmesi ar pimi kire tanecikleri oluturduundan snme
reaksiyonu geciktirir.
Kk ebatl snmemi kire daha hzl sner.
Sndrme suyunun scakl arttka kirecin snme hz da artar. Baz kire

eitlerinde su scaklnn her 10 C artnda sndrme hznn ikiye katland
grlmtr.
Sndrme suyunun miktar arttrldka snme hz azalr.

ayet ar miktarda su, ok hzl bir ekilde verilirse kire boulur. CaO
yzeyi hidrate olur ama bu durum, suyun ieri blgelere nfuz etmesine mani olur.
Sndrme gecikir ve yetersiz gerekleir bunun aksi durum olan az miktarda suyla
sndrme ilemi ise, kirecin yanmasna sebebiyet verir. Ar scaklk olumasndan
dolay hidrate olmu ksmlar birlikte bulunarak kullanma elverisiz bir rn ortaya
karrlar.
Tm bu uygunsuzluklar oluumlar yaamak iin kirece su, kademeli, ll ve
belirli dozajlarda verilmelidir.
Sndrme srasnda kartrma da snmeyi ve reaksiyonu hzlandrc bir

faktrdr.
39
2.NCEK ALIMALAR
Kartrma ile ;
Partikllerin birleip iri tanelerin olumas nlenir.
Lokal s birikimi nlenip kirecin yanmasna mani olunur.
Hidratasyon hz arttrlr.
Kirecin hzl sndrlmesiyle iri tane olumas nleneceinden kan rn ince

taneli olur.
2.6.1.4. Snm Kirecin Yzey Alan
Sndrme srasnda kirecin yzey alan 20 40 misli artarak rnein 0,4 1,3
m2/gdan 14 32 m2/ga kar. Ayriyeten snmemi kire ne kadar kk taneliyse
snm kire de o kadar kk taneli olur.
izelge 2.8da hidratasyon srasndaki baz d etkenlerin yzey byklne
nasl etki ettikleri saylarla ifade edilmektedir.
izelge 2.8. Hidratasyon Etkenlerinin Yzey Alanna Etkisi (LOKMAN, 2000)
2
Yzey alan( m /g)
Etken
Soukta hidratasyon (5 o C )
6,67
Buharla hidratasyon (113 o C )
8,05
eker zeltisi katarak hidratasyon(%2)
37 46
Etanol katarak hidratasyon
36 46
Sert pime (snmemi kire: 0,44 0,67 m2/g)
15 32
Yumuak pime (snmemi kire: 1,18 1,30 m2/g)
13 24
Yzey bykl snm kirecin en nemli fiziksel zelliidir. Yzey alan

byk olan kirecin, sedimantasyon, plastisite, absorpsiyon, kapasitesi gibi fiziksel
zellikleri daha iyidir.
40
2.NCEK ALIMALAR
Snm kire taneleri keli, plaka eklindeki veya gzenekli laminer yapda
olabilir. Laminer yapl kirecin yzeyi dierlerine gre birka misli fazladr ve kimyasal
reaksiyonlarda daha etkilidir.
izelge 2.9de yzey alan sndrme suyu oranna ve sndrme suyu scaklna
bal olarak deiir. Sndrme su oran arttka tane aplar da artar dolaysyla toplam
yzey alan azalr.
izelge 2.9. Tane bykl ve yzey alannn hidratasyon oranyla deiimi (LOKMAN,
2000)
H 2 O / CaO
4 oC
10 o C
20 o C
40 o C
60 o C
90 o C
(%)
Mic
cm
Mic
/g
cm
Mic
cm
/g
mic
/g
cm
mic
cm
/g
mic
cm
/g
/g
2,5
0,53
50,736
0,49
54,593
0,50
52,790
0,47
56,606
0,46
57,355
0,46
58,300
4,5
0,55
48,307
0,51
52,260
0,48
55,255
7,5
0,76
35,246
0,77
34,534
0,57
47,035
0,54
49,183
0,50
53,070
10,5
0,91
29,133
0,89
29,840
0,59
45,203
0,54
48,920
0,52
51,126
13,5
1,15
23,166
1,09
24,419
0,73
36,520
0,65
41,080
0,58
45,967
0,51
52,658
18,5
1,49
17,833
1,40
18,968
0,84
31,556
0,71
37,620
0,55
48,307
0,49
53,925
25,0
1,74
15,314
1,43
18,597
0,90
29,405
0,65
40,910
0,55
48,244
0,50
53,295
Yzey alan kirelerin reaktivite tayini asndan en gvenilir bir ldr.

Kirecin m2/g cinsinden llen alan ne kadar bykse reaktivitesi o kadar fazla olur.
Kuru hidratn ortalama tane bykl 2 5 mikron arasndadr. Snmemi
kirecin tane bykl azaldka, rnein ne kadar ince tanelere tlrse snm
kire partiklleri de o kadar kk olur. Kuru hidratlar iin gzenekli, yumuak yanm
CaO in 1,2 mm ye kadar tlm olmas ince taneli Ca(OH)
durumdur.
41
iin optimal bir
2.NCEK ALIMALAR
Aratrmalar kirecin alkol su veya eker su karmyla sndrlmesi

sonucunda daha byk spesifik yzey elde edilebileceini gstermitir. Henz
aratrmalarn devam etmesine ramen yzey alan olarak rnein % 60 orannda alkol
katlarak sndrlen tlm snmemi kirelerde 35 43 m2 /g eker su
solsyonuyla sndrlen kirelerde ise 46 m2 /g llmtr.
Metanolle muamele u ekilde olmaktadr;
tlm snmemi kirecin yaklak % 60 metanol ieren suyla 45 o C nin

altnda kartrlmas(metanol ve dk scaklk hidratasyona mani olmaktadr)
Sspansiyon 50 70 o C ye stlmas ve hidratre sevk edilerek kartrlmas.
Hidratrde suyun kireci sndrmesi, metanoln buharlamas.

Ksmen hidrate olan karmn ikinci bir hidratrde 95 110 o C lerde nihai
hidratasyonu metanol buharlarnn ve buharn kireci ince bir pulvere

dntrmesi
Tamamen hidrate olan kirecin metanol ve su birikintilerini elimine etmek iin
vakumlu bir gaz alcdan geirilmesi.

Soutma ve depolama
2.6.1.5. Plastisite
Kirecin sva/har iinde allabilirliinin bir ls olan plastisite, snmemi
kirecin su alma kabiliyetini ifade eder. Kirecin su emme miktar ne kadar fazlaysa
plastite indeksi o kadar yksektir.
Plastisite indeksi genellikle aada belirtilen parametelere bal olarak artar.
Hammadde safszlklarn azalmas,
Yumuak pime,
nce ebat,
Sndrme suyu miktarnn dk seviyede olmas (teorik deerin %50 fazlas)
Sndrme suyunun homojen dalmas,
Kartrc hznn artmas,
Sndrme suyunun slfit ve slfat ihtiva etmemesi,
42
2.NCEK ALIMALAR
Sndrme hznn arttrlmas,
nce taneli snm kire yzdesinin artmas.
2.6.1.6. Sedimantasyon (kme) Hz

Bir kirecin sedimantasyon hz ne kadar dkse veya rnein 24 saat sonra suda
kelme ykseklii (hacmi) ne kadar bykse kire o denli ince taneli (byk yzeyli)
ve saf demektir. Sedimantasyon hzlar kire cinsine gre ok deikenlik gsterir.
rnein 100 cm
lk su ihtiva eden silindirik bir kapta 50 cm lik kelme
yksekliine erimek iin kire cinslerine gre 6 ile 2300 dakika arasnda oynayan
sreler gerekebilir.
Genellikle kirete safszlklar ne kadar az, aktif CaO
ne kadar yksekse
kelme hacmi de o kadar fazla olur.

zeltiye eker ilavesi kirecin znrln artracandan sedimantasyon
hzn drr. Sedimantasyon hznn dmesi ise verimi arttrr. Hidratasyon scakl
ne kadar dk tutulursa kirecin znrl de oranda artacandan sedimantasyon
hz azalr.
2.6.1.7. Su tutma
Harcn iindeki kirecin su tutma kabiliyeti, bnyedeki suyun duvardaki kapillar
tesirle kire tarafndan emilmesine ve dolaysyla harcn abuk donmasna kar diren
gsterebilmesidir. abuk donan bir harta bzlme atlaklar oluabilir. Su tutma
kabiliyeti plastisiteyle doru orantl; har daki kum miktaryla ters orantl olarak artar.
2.6.1.8. Hacim
Har ve svaya hacimsel oranlarla kartrldndan sndrme srasnda kirecin
hacminin artmas ekonomik adan nemlidir. Muhtelif faktrlere bal olarak snm
kirecin hacimsel bymesi %50 ye kadar farkllklar gsterebilir. rnein; 1 ton yksek
verimli bir kire 1,5 ton dk verimli bir kirece edeer olabilir.
43
2.NCEK ALIMALAR
Byk hacimle snen kirelerin kimyasal ve reolojik zellikleri ok yksek olur.

Hacim art, kristal suyu teekklnn yan sra kirecin ayriyeten serbest su (nem)
emme kabiliyetiyle oluur.
ABD Ulusal Kireciler Birliinin 70 adet snmemi; 37 adet snm kire
zerinde yapt deneyler sonucunda snmemi kireten yaplan hamur kire
hacimlerinin ortalama olarak 2,3 kat arttn, snm kireten yaplan hamurlarn ise
daha az hacim art gsterdiini saptamlardr.
Genellikle snmemi kireten elde edilen kire hamurunun hacmi daha fazla su
emdiinden, snm kire den elde edilene gre % 50 daha byk olur. Bunun yan sra
snmemi kire den elde edilen hamurun sedimantasyon hz daha dk plastisite ve
reaktivitesi daha yksektir.
2.6.1.9. Dehidratasyon
Baz aratrmalar, kalsiyum hidroksiti 900 o C de dehidrate ederek elde edilen
kalsiyum oksitin, ok yksek derecede kimyasal reaktiviteye ve byk yzey alanna
sahip olduunu gstermitir. Geri kazanlan kalsiyum oksit tozunun saflk derecesi %
99lardadr. Keza dehidrate olan kalsiyum hisroksitin yeniden rehidratasyona tabi
tutularak ok yksek saflkta kalsiyum hidroksit elde etmek de mmkndr.
2.6.2. Snm Kirecin zellikleri

2.6.2.1.Fiziksel zellikler
Molekl al:
Renk ve koku: Genellikle st beyazdr. Yalnz iinde ihtiva edebilecei ar
Ca(OH)
: 74,09 ,
Mg(OH)
: 58,33
yanm ksmlar rengi hafif sarya ve griye dntrebilir. Siyah lekeler silisyum
ve yanmam kmr gibi safszlklarn iareti olabilir. Kokusu snmemi kire
gibidir.
Kristal yaps: Hekzegonal simetrik yapnn kenar uzunluklar a= 3.5844 ve c=

4.8962 Angstrmdr.
zgl arlk: 2,2 2,3 g/c m3
44
2.NCEK ALIMALAR
Dkme younluk : 0,4 0,5 g/l (= 0,4 0,5 g/c m3 = 400 500 kg/ m3 )
Sertlik : 2 3 mohs
Krlma indeksi : ift krlma yapan kalsiyum hidroksitin krlma indeksleri

1,574 ve 1,545 dir.
Spesifik(zgl) s: 0 C de: 0,27; 0 100 C arasnda 0.29 ve 400 C de 0.37

cal/gC (dolomitik snm kire % 5 daha fazla)
Lineer s genleme katsays: Ana eksen 3,34 x 10 5
Suda znme: Scaklk arttka CaO ve Ca(OH)
nin suda znme oran
azalr. izelge 2.10de suda ki znme oranlar verilimitir.
izelge 2.10. C, CaO ve Ca(OH)2nin Sudaki znme Oranlar (LOKMAN, 2000)
CaO (g/ H 2 O )
1.40
1.85
20
1.25
1.65
50
0,97
1.28
100
0.54
0.71
znme oran
Ca(OH)
Ca(OH)
/(g/ H
=1.32 x znme oran CaO
Kirecin suda znmesine eitli anorganik ve organik maddeler etki eder. Bu

nedenle teknik kalsiyum hidrat, kimyasal saf kalsiyum hidrata gre % 5 10 daha fazla
znr.
znrl etkileyen kimyasal maddeler organik ve inorganik olarak ikiye
ayrlr. norganik maddeler;
znrl arttranlar: a) Kalsiyum klorit (max. arttrma oran %30)

b) amonyum klorit (25 C de: 4.42 g/l)
c) kalsiyum nitrat (% 100)
45
2.NCEK ALIMALAR
d) sodyum ve potasyum klorit (%20)

e) lityum klorit (%10)
f) baryum ve stronsiyum klorit (%1,5 2,5)
znrl azaltanlar:
a) kalsiyum iyodit (max azaltma oran: %59)

b) Kalsiyum slfat (%2)
c) sodyum hidroksit ve sodyum karbonat.
Organik maddeler; kalsiyum hidroksitin sudaki zeltisine ilave edilen organik

maddeler, znrl byk lde arttrrlar. rnein; 25 C de doymu yak.
1,5 g/l znen
Ca(OH)
nin znrl, zeltiye % 35 orannda eker
ilavesiyle 133 g/lye yaklak 90 misline ykselir. Bu konsantrasyondan daha

byk eker, kireci rterek znmeyi durdurur. Gliserol znmeyi 22; Fenol
75 defa arttrr. (LOKMAN, L. KRE)
Elektrik iletkenlii: 0 100 C arasndaki iletkenlik, sudaki
Ca(OH)
konsantrasyonu ve scaklkla lineer olarak artar. Deiim aral 0,560 11,865 ohm/cm
arasndadr.
Donma noktas : Sudaki doymu zelti - 2 C de donar.
2.6.2.2. Kimyasal zellikler
Kimyasal Stabilite : Snm kire 510 550 C de snmemi kire ve suya
dnr. Bu ekilde geri kazanlan snmemi kire, ok yksek reaktiviteye sahiptir.
pH deeri : Kalsiyum hidroksitin 25 C ve 1 atmdeki suda doymu zeltisinin
pH deeri 12,4 tr. Kalsiyum hidroksitin neredeyse eser halindeki ilavesi bile suyun
pHn 7den 11e karmaya yeterlidir. Daha sonraki ykseli ise daha yava olur.
Asit Ntralizasyonu : Asitlere kar ntrletirme gc bazn hidroksil iyonu
verebilme kabiliyetiyle llr.
ki deerlikli kuvvetli bir baz olarak snm kire, asitlerin sulu zeltileriyle
hzl bir ekilde ekzotermik reaksiyona girer:
46
2.NCEK ALIMALAR
Sodyum ve potasyum hidroksitin mono asidik baz olmalarna mukabil kalsiyum

ve magnezyum hidroksit diasidik bazdr. Baka bir deyile sodyum ve potasyum
hidroksit yalnzca bir molekl mono bazik asit ntrletirebilirken kalsiyum ve
magnezyum hidroksit iki molekl mono bazik asit ntrletirirler.
Slfirik asit gibi dibazik asitlerin ntralizasyonu iinde bir molekl kalsiyum
hidroksit kafi gelmesine karn sodyum hidroksitle ntralizasyon iin iki molekl
gereklidir.
2.7. Tketim
2.7.1. Kiretann Kullanm Alanlar ve Tketimi
Bugn dnya da kullanlan kireta miktarnn kabaca yllk 4.5 milyar ton
civarnda olduu tahmin edilmektedir ( ABD:870 milyon t; Japonya:208 milyon t;
ngiltere:120 milyon t; Trkiye: 85 milyon t).
Kiretann ana kullanm amalarn sayacak olursak,
naat ve yap: Birok lkede kiretann ana kullanm sahas %40-70 tketim
oranyla inaat yap sektrdr. Kireta bu sektrde beton harcndan agrega
(mcr) olarak (kar karm: mcr: 5 40 mm + kum + imento + su) ve yok
yapmnda agrega/dolgu maddesi olarak kullanlr. Bu ama iin sz konusu olan
kireta: temiz, kuru, kbik formda, yksek anma mukavemetine ve sertlie
sahip olmaldr.
Daha ince gradasyonlu baz kireta kumlar ise (75 mikron 5mm) beton ve
inaat harc (hazr har) iinde kullanlabilir.

Trkiyede inaat ve yap endstrisinde kullanlan mcr 2005 istatistiklerine
gre 28 milyon ton olup toplam kireta retiminin %44ne tekabl etmektedir.
imento: Kiretann ikinci byk kullanm alan Portland imentosu

yapmdr. imentonun ana hammadde girdisi %80e varan oranlarda dk
magnezyumlu (max. %59) kiretadr.
47
2.NCEK ALIMALAR
Dnyada Portland imentosu retimi ylda 1.4 milyar ton civarnda olup (tm
kireta retiminin %32si) bir ton imento retimi iin yaklak bir ton kiretana
ihtiya vardr.
Trkiyede ise 2004 istatistiklerine gre imento retiminde kullanlan kireta
miktar 63 milyon ton civarnda gereklemi olup bu miktar, toplam retimin %57ne
tekabl etmektedir.
Snmemi kire retimi: Snmemi kire retimi iin kullanlan yllk kire
ta miktarnn Dnyada 750 milyon ton olduu tahmin edilmektedir (toplam
kireta retiminin % 16,7si). Trkiyede ise bu miktar kabaca 10 milyon ton
civarnda olup toplam kireta retiminin % 11,8 ine tekabl eder.
Metalurji: Bilhassa yksek frnlarda demir rafinasyonu iin cruflatrma

olarak ok miktarda kireta kullanlr ( 200 kg/pik demir).
Trkiyede bu amala kullanlan yllk kireta miktar 1 milyon ton
civarndadr (%12).lkelere ve sektrlere gre kire satlar ekil 2.1. 2.2.de

verilmitir.
Tarm: tlm kireta asidik topraklarn pH deerini ykseltmekle yaygn

olarak kullanlmakta olup ayryeten suni gbre ve hayvan yemi retiminde de
yeri vardr.
Dier kullanm alanlar: Soda Sanayi, eker Sanayi, Kat Sanayi, LastikPlastik-Kauuk Endstrisi; Boya yapm v.b.
48
2.NCEK ALIMALAR
ekil 2.1. lkelere gre kireta satlar (16 lke 569 milyon ton)(ILA 1998)
ekil 2.2. Sektrlere gre kireta satlar(ILA 1998)

2.7.2. Kirecin Kullanm Alanlar ve Tketimi
Dnyada kire rnleri kadar ok eitli kullanm alanlar olan bir rn daha
mevcut deildir. nsanln kiretan ne zaman frnlarda yakp snmemi kirece
dntrd ve daha sonra suyla sndrp har yapmnda kulland tam olarak
49
2.NCEK ALIMALAR
bilinmemekle beraber Trkiyenin dousunda bulunan kire harl kalntlar 14 000 yl

ncesine dayanmaktadr.
Kireta yakma tekniini ilk gelitiren Romallar; inaatlarnn yan sra kireci
(hala fazla bozulmadan) duran yol yapmnda da kullanmlardr. Eski Msrllar,
piramitlerin yapmnda balayc olarak kire harcna yer vermilerdir.
19. yzyldan itibaren Avrupada sanayinin gelimesine paralel olarak kirecin
teknik alanlarda kullanm da nem kazanm ve bilhassa gelimi lkelerde inaat
harc/svas dnda bizzat retim tekniinde ve evre artmnda kullanlmas olaan
hale gelmitir.
Kirecin;
Birok kimyasal proseslerin (ntralizasyon, absorpsiyon, kostizizisyon gibi) ana

girdisi olmas,
Kimyasallarla abuk reaksiyona girerek istenmeyen maddeleri bnyeden

uzaklatrlmas,
Pahal kimyasallarn geri kazanlmasndaki rol,
Organik canllar iin besin maddesi olmas,
Ucuzluu ve kolay bulunmas
gibi nedenler onun yaygn biimde kullanlmasnda nemli rol oynamtr.

2001-2002 Yl kire tketiminin gelimi baz lkelerde sektrel bazda dalm
ve kire tketimindeki deiimi izelge 2.11 da verilmitir.
50
2.NCEK ALIMALAR
izelge 2.11. 2001-2002 Yl Kire Tketiminin Gelimi Baz lkelerde Sektrel

Bazda Dalm ve Kire Tketimindeki Deiim (ILA, 2002)
Sektr
Sva+Har
Metalurji
Kimya/Sanayi
Yol stabilizyonu
Yap eleman
Tarm
evre
Dier
ABD
Almanya
Japonya
2002
2001
2002 2001 2002
2001
426
5120
3258
1720
28
4930
1018
443
5000
3250
1920
24
5101
1062
182 182
77
2150 2150 5362
725 725 1868
372 372 598
1057 1071 134
132 131 292
1277 1277 972
38
739 723
80
5125
2068
612
143
306
979
750
Toplam Tketim (ton) 16500 16800 6634 6631 9341 10063

Deiim (%)
-1.8
0
-0.2
2002 yl ILA istatistikleri baz alnarak hazrlanan 22 ye lkeye ait toplam kire
satlar (76 milyon ton) ekil 2.3de, kire reticisi ilk 10 lkenin 2002 yl kire
satlar izelge 2.12de verilmitir. 27 lkedeki 2002 ylnda demir-elik sektrnde ki
toplam kire tketimi ekil 2.4de; 2001 ve 2002 yl baz alnarak yaplan
karlatrmalar ise izelge 2.13de yer almaktadr.
izelge 2.12. Baz lkelerin Tketim Alanna Gre Tonaj Dalm u ekildedir. (ILA
2002)
ABD
Almanya
Japonya
Trkiye
Sva + har
336 000
400 000
50
1 675 000
Metalurji
5 595 000
1 863 000
5 253 000
991 000
Kimya / sanayi
4 856 000
614 000
2 204 000
991 000
Yol stabiliz.
1 522 000
129 000
534 000
-----------
Yap eleman
----------
1 214 000
220 000
52 000
Tarm
33 000
137 000
304 000
--------
51
2.NCEK ALIMALAR
evre
5 325 000
813 000
884 000
65 000
Dier
61 000
23 000
----------
-----------
Toplam (t)
17 695 000
5 193 000
9 449 000
3 774 000
Toplam yllk kire retimin yaklak 300 milyon ton olduu tahmin edilen
dnyada kirecin en ok kullanlan sanayi dal demir elik sektrdr. Bunu kimya ve
dier sanayi dallar (%17) ve evre artm (%15) izlemektedir. Demir elik
sektrndeki kire tketimi ekil 2.5. te verilmitir.
Kire, sanayide belli boyutlarda ve ya tlm olarak direkt kireta ekilde
kullanld gibi (rnein beton ve imento yapm, baca gaz deslfrizayonu) asl
kullanm ekli, snm / snmemi kire formundadr. Sektrlere gre kire satlar
ekil 2.5.te verilmitir.
izelge 2.13. Kire reticisi lk 10 lkenin 2002 Yl Kire Satlar (ILA, 2002)
Satlar (x 1000 ton)
2001 Ylna Gre Deiim
ABD
26500
%2 azalma
Japonya
9341
%0
Almanya
6634
%0
Meksika
5134
% artma
Trkiye
3198
%8 artma
Fransa
2969
%0
talya
2091
%4 artma
G. Afrika
1993
%4 artma
spanya
1823
%5 artma
ngiltere
1349
%8 azalma
52
2.NCEK ALIMALAR
ekil 2.3. lkelere gre kire satlar (27 lke 72 Milyon ton) (ILA 1998).
ekil 2.4. Baz lkelerin Demir elik sektrnde kire tketimi
53
2.NCEK ALIMALAR
ekil 2.5. Sektrlere gre kire satlar (1998 ILA) (24 lke 63 milyon ton).
Karayollarnn yapmnda toprak zelliklerinin yapma uygun hale getirilmesi

mekanik, termal veya kimyasal yollardan olabilir. Toprak zelliklerinin spesifik
mhendislik amalarn karlamas amacyla deiiklie uratlmasna toprak
stabilizasyonu denir. Yalnzca mekanik yoldan sertletirilmi toprak zemin, zaman
iinde fiziksel koullardan etkilenerek zelliklerini deitirebilir. htiva ettii neme
bal olarak direnci azalabilir, bzebilir veya genleebilir. Amerika Birleik
Devletlerinde karayolu zeminlerde kullanlan topraklarn genlemeleri sonucunda ylda
6 milyar dolarlk zarar meydana geldii hesaplanmtr ( AKD 2004).
Kirecin killi topraklarda reaksiyona girerek onun zelliklerini ok byk lde
etkiledii uzun yllardan beri bilinmektedir. Kirele belli oranlarda kartrlan snm
ve snmemi veya sspansiyon haldeki kire, killi topraklarla fizikokimyasal
reaksiyonlara girerek onu yol yapm iin allabilir bir hale dntrmektir. Bunun
sonucunda da topran fiziksel zellikleri iyilemekte ve genlemelerin veya donma
bzlmelerin yol at zararlar byk lde nlenmektedir. Kirele muamele edilmi
zeminde kullanm srasnda atlaklar olusa bile kire bunu zaman iinde tamir eder.
54
2.NCEK ALIMALAR
Yol yapm iin karlan ve yapm iin uygun olmayan yarma toprann
uzaklatrlp yerine daha uygun toprak konmasnn getirdii ek maliyet, kirecin orijinal
yarma toprayla yerinde muamelesi ile nlenebilir.
Kirece alternatif olarak yol stabilizasyonunda imento kullanm ise imentonun
hzl prizlenme zellii nedeniyle bzlme atlaklarna neden olmas ve yola zarar
vermesi nedeniyle cazip deildir. Prizlenme zamann geciktirmek iin imentonun
kirele beraber kullanlmas gerekmektedir ( T.C.M.B, 2005).
1998 istatistiklerine gre ABD de yol stabilizasyonu iin yaklak 1,5 milyon ton
(lkedeki toplam kire tketiminin %8,6 s), Japonya da 534 000 ton (%5,6), Fransa da
404 000 ton (%13) ve Almanya da 129 000 ton ( %2,2) kire kullanlmtr. Trkiye de
ise kirecin karayollarnda stabilizasyon iin kullanm bulunmamaktadr.
2.7.3. Trkiye Kire Tketimi
7. plan dneminde yurt ii talepte fiyat, tek tercih ve deerlendirme kstas
olmaya devam etmitir. Fiyat kstas sadece inaat sektrnde deil para kire kullanan
zellikle demir elik sektrnde ana kriter olmutur. Kalitenin nemi ve kaliteli
rnn sonuta daha ekonomik olaca bilincinin gelimesini daha sonraki planda
tamamlayaca beklenmektedir (DPT 2002).
Karabk ve Ereli Demir elik Tesisleri ihtiyalar olan kireci kendi
bnyelerinde retmek amac ile 260 ton/gn (Karabk) ve 600 ton/gn (Ereli) iki
modern kire tesisini retime geirmilerdir. Bu tesisler serbest kire pazarndaki
rekabetin daha da ykselmesine yol amlardr. Yama ocaklar ve al ocaklar olarak
anlan yerlerde retim yapan kire imalathaneleri ounlukla TSE 4022 dnda retim
yapmlar ve haksz rekabet koullarna bir de dk kalite faktrn ilave ederek
pazardaki yerlerini korumulardr (DPT 2002).
7. plan dneminde snm kire standardnn, TS 4022 den Env 459-1
standardna geii srasnda mecburi standarda kapsamndan kartlmas gibi anssz bir
giriim ile karlalmtr. Kire standardnn mecburi standart uygulamasna Avrupa
Birliine giri aamasnda Sanayi ve Teknoloji Bakanl Trk Standartlar
Enstitsnn kaliteye verdii nem sayesinde devam edilmesi karar alnmtr (DPT
2002).
55
2.NCEK ALIMALAR
naat kireci pazarnda oluan dk fiyat uygulamalar yabanc kaynak

kullanan, amortisman, genel ynetim ve aratrma giderleri yksek olan modern
iletmelerin baa ba veya zarar noktalarnda almalarna yol amtr.
7. plan dnemi artlar ve uygulamalarnn devam etmesi halinde modern kire
tesislerinin ya prensip ve kalitelerinden taviz vererek hayatiyetlerini srdrmeleri veya
bu sektrden ekilmeleri beklenmelidir. Bunun yannda plan dneminin son iki ylnda
ancak ncelikle deprem faciasndan sonra devletin ve kamu oyunun kalite bilincindeki
gelime, numune alma, analizlerle kontrollerini ykseltmitir (DPT 2002).
Ayn hassasiyetin yuvarlak demir retimi yapan kurulularca da yaygn olarak
gsterilmesi halinde kalite bilincinin gelimesi sonucu haksz rekabet ksmen
nlenebilecektir.
Demir - elik Sektr 7. plan dneminde;
- Demir elik endstrisinde beklenilen retim artlar olmamtr.
- Byk tketiciler, Ereli ve Karabk, kendi kire tesislerini kurduklarndan
tahminlerin altnda gerekleen byme dahi serbest kire piyasasna intikal etmemitir.
imento sektrnde 7. plan tahminleri ile gereklemeler arasnda geni
aklklar bulunmaktadr.
imento yurt ii talebi 1995 1999 dneminde % 2 gelimitir. 1998 1999
daralmas % 13 dr.Kire tketiminde de bu boyutlarda daralma olmas kanlmazdr.
Termik santraller, enerji uygulamalarnn ve ileriye ynelik politikalarn enerji
raporlarndan takip edilmesi uygun olacaktr. Ancak enerjide de 7. planda ngrlen
hedeflere ulalamad bilinmektedir.
Bununla beraber termik santrallerin baca gaz deslfirizasyonu yatrmlarnn
proje, ihale, uygulama safhalarna getirilmi olanlar vardr.
Ancak, buralarda kullanlacak ntralizasyon malzemesinin kire yerine kireta
olarak seilmi olduu grlmektedir.
Kireta seiminin avantajlar yannda uzun dnemde ortaya kacak
olumsuzluklar projelerin fizibilitelerini etkileyecek boyutlardadr.
Bu nedenle yrtlmekte olan yatrmlarn belli bir sre sonra kire kullanmna
dntrlmesi kanlmaz olacaktr. Ancak bu dnmn 8. plan dneminde
gereklemesi beklenmemelidir
56
2.NCEK ALIMALAR
Bunun yannda Trkiye rafinelerinde retilen yaklak 5.5 milyon ton No. 6 fuel
oil ierisinde % 3 kkrt bulunmas gerekmektedir. Ayrca petrol rafinerileri enerji
tasarrufu ve rn deerlendirmesi amac ile bnyelerinde oluan ve kkrt ierii
muhtemelen % 3 n zerinde olan atklar No. 6 fuel ile kartrarak buhar ve enerji
retimi iin yakmaktadrlar.
Yksek kkrtl yaktlar byk oranda kullanan tesislerde (rafineriler
petrokimya gbre gibi) baca gaz deslfirizasyon nitelerinin 8. plan dneminin en
ge nc ylnda kullanma almak zere kurulmas beklenmelidir. Ortaya kan
doal gaz boru balantlar potansiyeli ile dayal enerji tesisleri gndeme gelmitir.
Dolays ile 8. plan dneminde linyite dayal yeni enerji tesislerinin kurulmas ve
buna bal kire talebi art beklenilmemelidir (DPT 2002).
izelge 2.14. 2001-2002 Yl Verilerine Gre Trkiyede Kire Tketiminin Sektrel

Bazda Dalm ve Deiimi (ILA, 2002)
2002
2001
Kullanlan Sektr
Kullanlan Kire Tr
(x1000 ton) (x1000 ton)
Sva & Har
980
1000
Snm
Demir-elik (C*)
1067
965
Snmemi
Soda (C)
600
518
Snmemi
Kimya (karpit dahil)
29
27
Snm+Snmemi
eker (C )
292.5
233
Snmemi
Gaz beton
65
69
Snmemi
Ham ve atk su artm
60
60
Snm
Deslfrizasyon
10
15
Snm+Snmemi
Demir d metaller
29
30
Snmemi
Tarm
10
5
Kire rnleri
Dier
55.5
50
Toplam
3198
2972
Deiim
%7.6
2.8. evre Sorunlar

Sektrn evre zerindeki etkileri, ocak iletmecilii ve fabrikalardan ileri
gelecek etkiler olmak zere iki kategoride incelenebilir. Ocaklarn, ormanlk veya tarm
alanlar iinde bulunmas halinde bu sahalara bir miktar zarar verilmi olunmaktadr.
57
2.NCEK ALIMALAR
Doal grnmn bozulmamas iin ocak iletmecilii dikkatli yaplmal ve kireta

istihrac yaplm yerlerin aalandrlmas konusunda gayret sarf edilmelidir.
Kire fabrikalarnda ise evreyi kirletici tek atk frnlarndan kan baca gazdr.
Frn
ierisindeki arjn filtre grevi grmesi nedeniyle baca gaz ierisindeki kat
madde miktar olduka azdr. Baca gaznn evre zerindeki kirletici etkileri ierisindeki
kkrt oksitlerinden ileri gelir. Kkrt oksitlerinin kayna ncelikle yaklan yaktn
kkrt ieriidir. Yakttaki kkrt oran arttka baca gaznn kirletici etkisi de artar;
Ancak, kirecin kkrt oksitlerini tutma zellii nedeniyle yanma gazlarnda bulunan
kkrt oksitlerinin ok byk bir blm kire tarafndan tutulur ve frndan kan
gazlar nemli oranda kkrt oksitleri iermez.
Araba lastii dahil yksek kkrtl her trl yaktlarn kullanld yama
ocaklar olarak da tabir edilen kk imalathaneler durumunda olay biraz farkldr.
Yanma gazlarnn ocak ierisinde seyrettii yolun ksal ve gazn yanma zonunda ok
ksa srelerde kalp
yeterli
yanmann
gereklemememsi
nedeniyle
bu
tip
imalathanelerde baca gaznn filtrasyonu ve kkrt oksitlerinden arndrlmas o kadar

etkili olamamaktadr. Ayrca modern bir retim sistemine sahip olmamalar nedeniyle
beklenen verim alnamamakta ve rn kalitesiz olmaktadr.
58
3.MATERYAL VE METOT
3. MATERYAL VE METOT
3.1. Materyal
Adana, Ceyhan yresi kiretalarndan patlatma sonucu alnan kayalardan belli
numuneler alnarak zerinde almalar yaplmas amac ile .. Maden mhendislii
blm laboratuarlarna getirilmitir. Ayrca Adana Ceyhan yresinde kire frnlar
bulunan Nur Kire San. A.. den kire numuneleri alnm ve analize tabi tutulmutur.
Blgede zellikle Misis-Nur Danda yzlek veren Bulgurkaya Olistostromu
(Tbul) ilk defa Kozlu (1997) tarafndan tantlmtr. Misis-Andrn havzasnda st
Eosen-Oligosen yal denizel bir matriks iinde Misis-Andrn melanjna ait bloklar
kapsayan kaotik istif, ok aktif tektono-sedimanter ortamn rndr. inde bol olistolit
bulunduran mega-bre, killi-kumlu aklta seviyeleri ile ardalanmal kelen, trbidit
zellikli kumta-kalkarenit ve kumlu marn kaya trleri bulunmaktadr. (Kozlu, 1997)
ekil 3.1. allan Kireta Sahalarnn Yer Ald Jeoloji Haritas(Yeti ve ark., 1991;
Kozlu, 1997; KILI, 2005)
59
3.MATERYAL VE METOT
3.2. Metot
Adana, Ceyhan yresindeki kiretalarnn ve elde edilen kirecin zelliklerini
belirlemek amac ile fiziko-mekanik ve kimyasal analizler yaplmtr. Blgede bulunan
Nur Kire San. A.. ye ait modifiye edilmi eberhart kire frnlar 20 mt. boyunda olup
3 3,5 mt geniliinde silindirik yapdadr. Patlamayla elde edilen bloklar krclardan
geerek frnlarda yanmaya uygun (40 80) duruma getirilir. 40 mm alt malzeme tekrar
krcdan geirilerek yol ve agrega retimi yaplmaktadr.
retim tamamen bant konveyrler yardmyla olup tam mekanize durumdadr.
retilen kire 20 mm 70 mm olarak demir elik sanayiye, 20 mm alt rn ise
sndrme ilemine tabi tutulmak iin torbalama tesisine gnderilir.
3.2.1. Kiretann Kimyasal zelliklerinin Belirlenmesi
Araziden alnan kireta rnekleri tane boyutunun klmesi iin eneli
krclarda krlmtr. Krlan numuneler rutubetin alnmas iin etvlerde 105 0C de 6
saat sre ile kurutulmutur. Kurutulan numuneden 100 150 gr arlnda alnp bilyal
deirmende 1,5 dakika tlerek 150 200 mikron boyutuna getirilmitir. Daha sonra
tlm malzemede 1 gr lk numune alnarak 1000 0C lik kl frnnda yaklak 30
dakika kzdrldktan sonra tartlarak 100 e oranlanmtr. Numunelerden fzyon peleti
hazrlanarak ARL marka 8660 tipi x-ray aletine element deerleri okunmutur. Her bir
rnein CaO, SiO2, Al2O3, Fe2O3, ve MgO kimyasal analizleri yaplmtr.
3.2.2. Kiretann Fiziko - Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi
Ceyhan yresi kiretalarndan alnan numuneler .. Mhendislik ve Mimarlk
Fakltesi Maden Mhendislii blm laboratuarna getirilerek karot numuneler
alnm ve fiziko mekanik zelliklerinin belirlenmesi iin kullanlmtr. Deneyler TS
EN 459 1 2 ye gre yaplmtr.
3.2.2.1. Birim Hacim Arlk Deneyi
Bu deney kiretann gzenekleri ile birlikte birim hacminin arl bulunmas
amacyla yaplr. Deneyin yaplabilmesi iin;
Kurutma etv : Scaklk 105 50C ayarlanabilen etv
60
3.MATERYAL VE METOT
Terazi : Duyarll en az 0,1 gr olan terazi gereklidir.
dn =
m
v
(12)
m: Numune arl
V: Numune hacmi
= 9,81 dn
Birim Hacim Arlk
Karot numunesi gerekli olan geometrik ekle getirilerek arlk ve hacmi

belirlenir. Ve aadaki formllerle birim hacim arlk belirlenir.
3.2.2.2. Su Emme Oran
Malzemenin emebilecei su miktarnn % olarak bulunmas amacyla yaplan bu
deneyde; Terazi 0,1 hassasiyetli, etv 105 50C ayarlanabilen etv.
An=
mg mk
mk
(13)
100
Deney suya doyurulan numunenin (mg) arl kuru arlndan (mk)

faydalanarak formlle belirlenir.
3.2.2.3. Porozite
Geometrik ekildeki numunenin gzenekliliinin orannn belirlenmesi amac ile
yaplmaktadr. Deneyde kullanlan aletler cam beher, kumpas (0,1 mm hassasiyetinde),
terazi (0,1 gr hassasiyetli), saf su (beheri dolduracak kadar) ve etv (105 50C) dr.
Deneyler formllere uyarlanarak bulunur.
np =
VV
100
VY
(14)
Vv = Boluk Hacmi
Vy= Ktlesel Hacim
3.2.2.4. Tek Eksenli Basma Dayanm
Basma dayanm zerlerine uygulanan basma yklerine kar kayalarn

krlmadan nceki dayanma yetenei olarak tanmlanr. Bu deneyde ama, dzgn
61
3.MATERYAL VE METOT
geometrik biimli kaya rneklerinin, tek eksenli dey olarak uygulanan ykler
altndaki dayanm snrnn bulunmasdr.
Deney aletleri 0,1 mm duyarl kumpas, numune zerine dey olarak yk
uygulanabilecek ve ykleri lecek hidrolik pres, disk eklinde numunenin altna ve
stne yerletirilen elik plakalar.
Hazrlanan numunelerin zerine srekli olarak sabit bir gerilim hznda yk
uygulanr ve krlma yk kaydedilir.
Numunenin tek eksenli basma dayanm, krlmadan nceki basma yknn
numunenin ilk alanna blnmesi ile elde edilir.
Co =
P
A
(15)
Krlmadan nceki basma yknn, numunenin ilk alanna blnmesidir.
3.2.3. Kireta Numunelerine Uygulanan Analizler

3.2.3.1. Kalsinasyon
Bu deneyde CaCO3n kalsinasyonu incelenmitir. CaCO3n kalsinasyonu

oka yaplan ilemlerdendir.
Kalsinasyon ilemi iin 4 farkl kroze kap kullanlmtr. Bu kaplar 900C,
1000C, 1100C ve 1200Cde bekletilmitir. Bu deneyde numunelerin arlklar
llecek, daha sonra da istenilen scakla getirilmi frnlardaki arlk kayplar
llmtir. Bylece arlk kayb yzdesi-zaman grafii karlmtr.
Deneyin amac kiretann (CaCO3) kalsinasyonunda scakln, paralanma
sresinin ve para boyutunun etkilerini arlk kaybndan hareketle saptamaktr. Ayrca
deney sonras elde edilen kirecin CaO oranlarnn tesbiti yaplarak farkl scaklklarda ki
kalsinasyon deerleri belirlenecektir.
Kalsinasyon, bir bileiin scaklk tesiriyle paralanmasdr. Pirometalurjik
proseslerde zellikle karbonat ve hidratlarn kalsinasyonuyla her an karlamak
mmkndr.
Kireta (CaCO3), magnezit (MgCO3) ve dolomit (xCaCO3.yMgCO3) gibi
toprak alkali karbonatlar zellikle retim metalurjisinde temel curuf yapc ve refrakter
62
3.MATERYAL VE METOT
hammaddesi olarak yaygn kullanm alan bulurlar. Bu bileikler prosese katlmadan

nce ya ilem srasnda mutlaka bir kalsinsyona tabi tutulurlar.
Tm kalsinasyon reaksiyonlarnda olduu gibi, karbonatlarn paralanmas da
endotermik karakter gsterir. Termodinamik adan sabit scaklkta bir karbonatn
paralanmas CO2 ksmi basncnn bir fonksiyonudur.
Kiretann
kalsinasyonu
endstriyel
uygulamada
deiik
frnlarda
yaplmaktadr. ri paral kireta iin dey frnlar, ince taneli malzeme iin dner
frnlar kullanlmaktadr. Dzgn tane dalm gsteren ince boyutlu kireta akkan
yatak tipi frnlarda kalsine edilebilir. Kalsinasyon frnlar kat, sv ve gaz yaktlarn
tmyle stlabilmektedir.
Kullanlan Cihaz ve Malzemeler:
Kireta, kroze kap , hassas terazi ve sl ilem frn.
Isl ilem frn
Hassas terazi
ekil 3.2. Isl ilem frn ve hassas terazinin grnm(Nur Kire San. Laboratuar)
Deneyin Yapl:
1. Toz ve pelet haldeki kireta kroze kaplar ierisine konularak hassas terazide
tartlr.
63
3.MATERYAL VE METOT
2. Deney numuneleri, nceden istenilen scakla stlm sl ilem frnnda belirli

srelerde bekletilir.
3. Belirli zaman aralklarnda frndan kartlan kalsineler tekrar tartlrlar ve arlk
kayplar hesaplanr.
3.2.3.2. Hacim Deimezlii Deneyi
Bu deney ile snm kirecin kullanmnda doabilecek genleme problemlerine

karn nceden tedbir alma esas uygulanmaktadr. Trk Standardnn TS EN 196-3
standardnda da belirtildii gibi kirecin har ile belli kvama getirildikten sonra hafif
yalanm kalplar ile yine hafif yalanm olan plakann zerine konur ve
sktrmakszn veya vibrasyon yapmakszn hemen pasta ile doldurulur, tercihe gre
sadece elle veya dz kenarl bir spatul kullanlarak, st yzeyin seviyesi ayarlanr.
Doldurma srasnda kalbn yark ksmnn almamas iin parmaklarla hafif
sklr veya ular balanr veya uygun bir lastik bantla tutturulur. Kalbn belli scakla
kadar soumas beklenir. Her numune iin ve deer lmleri kaydedilir ve fark
hesaplanr. ki deerin ortalamas en yakn 0,5 mm ye yuvarlatlarak hesaplanr. Hacim
deimezliinin esas amac balanmam kalsiyum oksit veya magnezyum oksit
hidratasyonu
sebebiyle sonradan ortaya kabilecek genleme riskinin
deerlendirilmesidir.
ekil 3.3. Hacim deimezlii tayini yaplan kire tabletleri (Kl, 2005)
64
3.MATERYAL VE METOT
Yaylma masas
Vicat cihaz
ekil 3.4. Hacim Deimezlii Tayininde Kullanlan Cihazlar (Nur Kire San.Lab)
Le chatelier kalb ve balonu
Su banyosu
ekil 3.5. Hacim Dei mezlii Tayininde Kullanlan cihazlar (Nur Kire San.
Lab.)
65
3.MATERYAL VE METOT
3.2.3.3. Aktif Kalsiyum Oksit ( CaO ) Tayini

eker metodu:
Reaktifler
1 N HCl zeltisi:
83 ml % 36 lk HCl alnr ve 1 lt ye tamamlanr.
eker:
Sakkaroz
Fenolftalein indikatr:
0,1 gr Fenolftalein 100 ml Etil alkolde zlr.
lem :
1. 250 300 ml lik bir erlene 50 ml damtk su ve bunun zerine tartlm 0,5 gr
kire numunesi konur
2. Kirecin suda dalmas girdaplar tekil edecek ekilde erlenin dairevi
hareketlerle salanr.
3. Sonra 10 eker ilave edilip az bir lastik tapa ile kapatlr ve magnet
kartrcda 15 dakika kuvvetli bir ekilde kartrlr.
4. zelti daha sonra 2 nolu Whatman szge kad ile szlr ve zelti souk su
ile birka defa ykanr.
5. Berrak sznt 1 N HCl ile fenolftalein indikatrne kar pembe renkten
beyaza doru titre edilir.
Hesaplanmas:
1 ml 1N HCl 0,028035 gr CaO
Aktif CaO =
0,02835 Sarfiyat faktr

100
TARTIM(gr)
Nem Kuvezi
(16)
Hassas Terazi
ekil 3.6. Nem kuvezi ve hassas terazinin grnm (Nur Kire San. Lab.)
66
3.MATERYAL VE METOT
3.2.3.4. Magnezyum Oksit ( MgO ) Deneyi
Magnezyum oksit tayini deneyi kiretann bnyesinde ki MgCO3 bileiminin

kalsinasyon esnasnda CO 2 kaybndan sonra ortaya kmaktadr.
Bu deney tayini Trk Standartlar TS EN 196-2 standardnda yer verilmektedir.
3.2.3.5. Kzdrma Kayb Deneyi
Kzdrma kaybnn, yani snmemi kirecin ekirdeinde kalsinasyona

uramadan kalan CaCO 3 n iindeki CO 2 nin llmesi kalsinasyon prosesinin
deerlendirilmesi asndan da nemlidir.
Bunun iin, snmemi kire numunesi, tldkten sonra 1000 0C de sabit
arla gelene kadar stlr. Istlmadan ve stldktan sonraki arlklarn oran,
kzdrma kaybnn lsdr. Max.% 3 5 kabul edilebilir oranlardr.
Snmemi kire iindeki ekirdek oran bilindiinde CO 2 miktar yaklak
olarak hesaplanabilir. Forml (17) ile hesaplanr.
M M3
K.K.(%) = 2
100
M 2 M1
(17)
3.2.3.6. SO3 Deneyi (slfatn gravimetrik tayini)
Kirecin hidroklorik asitle bozunmas srasnda znen slfat iyonlar , pH 1-1,5

arasnda iken baryum klorr zeltisi ile ktrlr.
250 mLlik bahere tartlan 1 g kirece 90 ml souk su ilave edilir. Karm
kuvvetle kartrlrken , 10 ml deriik hidroklorik asit eklenir.zelti hafif ekilde stlr
ve imentonun dekompozisyonu tamamlanncaya kadar numune ucu dz bir bagetle
ezilerek paralanr. zelti kaynama noktasnn hemen altnda 15 dakika dinlendirilir.
Kalnt orta gzenekli szge kadndan 400 mllik behere szlr. Scak su ile ykanr.
Deney gravimetrik olarak tamamlanr ve SO 3 olarak ifade edilir.
67
4.ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA
4. ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA

4.1. Kiretann Fiziksel ve Mekanik zellikleri
Ceyhan yresi kiretalar zerinde fizikomekanik ve kimyasal analizleri
yaplmtr. Yaplan analiz sonular izelge 4.1. ve 4.2. de verilmitir.
izelge 4.1. Adana Ceyhan yresi kiretalarnn fiziksel ve mekanik zellikleri
Numune
Birim hacim
arlk (kg/cm2)
Porozite
(%)
Su emme
(%)
1
2
3
4
2,634
2,67
2,71
2,66
0,539
0,622
0,575
0,644
0,187
0,217
0,19
0,26
Tek eksenli
basma
dayanm
kg/cm3
605
775
683
821
izelge 4.2. Kireta Numunelerinin Kimyasal Analiz Sonular

Numune
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
CaO (%)
55,08
55,55
49,21
55,32
55,77
56,00
54,78
53,68
54,43
52,34
MgO (%)
0,87
0,23
0,32
0,15
0,26
0,05
0,30
0,25
0,32
0.78
SiO2 (%)
0.20
0.5
0.33
0.44
0,74
0,68
0,79
0,97
0,87
1,13
Al2O3 (%)
0.13
0,16
0,14
0,22
0,21
0,14
0,11
0,18
0,19
0,21
Fe2O3 (%)
0,05
0,12
0,12
0,14
0,11
0,20
0,21
0,19
0,21
0,18
Numune olarak kullanlan kiretalarna fiziko-mekanik ve kimyasal analizler

yaplm olup daha sonra kalsinasyona uratlarak kire elde edilmitir. Elde edilen bu
kire kalsinasyon, kzdrma kayb, Mgo ve SO3 analizleri uygulanm olup deerler
belirlenmitir.
68
4.2. Kalsinasyon Deneyi

Kalsinasyon ilemine tabi tutulan numuneler 4 farkl scaklkta uygulanmaya
alnm olup arlk kayb ve aktif CaO deerleri belirlenmitir.
900C de Yaplan Kalsinasyon:
Isl ilem frnndan nce ;
Isl ilem frndan sonra;
Numune arl: 5,32 gr
Numune + kroze = 16,2344 gr
Kroze kap (bo): 14 gr
16,2344 14 = 2,2344 gr
Numune + kroze = 19,32

Arlk Kayb(%) = frn sonras num./frn ncesi num.x 100
Arlk kayb(%) = 2,2344 / 5,32 x 100 =42
Arlk kayb = % 42
1000Cde kalsinasyon;
Isl ilem frnndan sonra;
Numune = 3.84 gr
numune + kroze = 15,6896 gr
Kroze kap = 14 gr
15,6896 14 = 1,6896 gr
Numune + kroze = 3,84 +14 = 17,84 gr

Arlk kayb(%) = 1,6896 / 3,84 x 100 = 44
Arlk kayb = % 44
69
Numune = 4,75 gr
Kroze kap = 14 gr
16,0425 14 = 2,0425 gr
Numune + kroze = 4,75 +14 = 18,75 gr

Arlk kayb(%) = 2,0425 / 4,75 x 100 = 43
Arlk kayb = % 43
Numune = 6,03 gr
Kroze kap = 14 gr
16,5326 14 = 2,5326 gr
Numune + kroze = 6,03 +14 = 20,03 gr

Arlk kayb(%) = 2,5326 / 6,03 x 100 = 42
Arlk kayb = % 42
CaCO3
krozelere belirli miktarlarda konulmutur. Bu numuneler 900C,
1000C, 1100C ve 1200Cde 30 dakika kalsinasyon ilemine tabi tutulmutur. Frn

ncesi ve sonras numuneler tartlarak arlk kayplar hesaplanmtr. Ayrca frn
sonras yaplan aktif CaO analizi ile hangi scaklklarda ki kalsinasyon ileminin daha
iyi olduu gzlemlenmi izelge 4.3de verilmitir.
70
izelge 4.3. Kalsinasyon Scaklnn Arlk Kayb ve Aktif CaO Oran likisi
Kalsinasyon Scakl
Arlk Kayb (%)
Aktif CaO (%)
900C
42
86
1000 C
44
89
1100 C
43
91
1200 C
42
94
4.3. Hacim Deimezlii Deneyi

Kl frnnda 1100 0C scaklkta bekletilen kireta, kire olduktan sonra 90
mikron boyutuna ufalandrlr. Daha sonra ufalanan kire TS EN 196 3 standardna
gre belirli bir pasta kvamna getirilip su eklenerek kalp haline getirilir. Kalp haline
getirilen kire tableti kuruduktan sonra hacim deimezlii gzlenir. Tabletlerde
sreksizliin gzlemlenmemesi pime artlarnn iyi olduunu gstermektedir.
Bu deney ile ilgili bulunan sonular izelge 4.4.de verilmitir
izelge 4.4. Hacim deimezlii deneyi sonucu
Numune no
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Hacim genleme(mm)
1,0
1,0
1,5
1,5
1,0
2,0
2,0
1,5
1,5
1,5
1,5
2,0
1,0
1,0
1,5
2,0
1,5
1,5
2,0
1,0
71
4.4. Kzdrma Kayb Deneyi

Kzdrma kayb deerlerini belirlemek iin yaklak 1 1,5 gr arlnda
0
kireta rnekleri kullanlmtr. rnekler kl frnda 1000 1100
C scaklkta
yaklak 50 dakika bekletilerek yaplmtr. Deney sonular izelge 4.5. te verilmitir.

izelge 4.5. Kzdrma kayb deneyi sonular
Sra
Malzeme
Kire
Bo kroze
Bo
Kroze
ve
no
ad
num.
kroze
numunenin
(gr)
Numune
(gr),
deneyden
(gr),
(M1 )
sonraki
Kzdrma
kayb
M2 M3
100
M 2 M1
Tartm (gr),
(M2)
(M3)
1.
A1
1,2244
15,315
14,0906
15,295
1,63
2.
A1
1,5467
15,6938
14,1471
15,618
4,9
4.5. SO3 Deneyi (slfatn gravimetrik tayini)

Az geni bir porselen kroze 6-10 g duyarl tartlm deri numunesi zerine
tamamen slanacak ekilde %10luk sodyum karbonat zeltisi ilave edilerek bir gece
oda scaklnda braklr. zerine ok az miktarda potasyum nitrat katlarak su
banyosunda buharlatrlr. Sonra kl frnnda 600 santigrat derecede bir sre tutulur.
Kl 100 ml damtk su ile 500 mllik bir behere alnr. 1 ml bromlu su ilave edilerek
kaynatlr. Renk ak sarya dnt zaman 10 ml deriik hidroklorik asit ile
asitlendirilir. Brom tamamen uuncaya kadar stlr. 500 mllik dier bir behere
szlr. Sznty 25 mllik %10luk baryum klorr zeltisi azar azar ilave edilerek
mevcut slfat,baryum slfat halinde ktrlr. kelmenin tamamlanmas iin su
banyosunda 2 saat stldktan sonra szlr. kelti bir porselen krozeye alnr.nce
kk bir bek alevinde daha sonra kl frnnda bir sre tutulur. Desikatrde soutularak
tartlr. Yaplan deneylerle ilgili sonular izelge 4.6de gsterilmitir.
72
izelge 4.6. SO3 (slfatn gravimetrik tayini)deney sonular

Analiz no
Slfat miktar (%) SO3
1,25
1,33
1,42
1,66
4.6. MgO (Magnezyum Oksit) Deneyi

500 mllik ll balondaki zeltiye pipetle 50 ml alnp lm cihazna uygun
bir behere aktarlr.
50 ml trietanolamin zeltisinden ve EGTA zeltisinden eklenir. Gereken
hacim hesaplandktan sonra EGTA zeltisi ilave edilir, cihazn doru almas iin
uygun hacmime kadar su ile seyredilir. Sarf edilen hacim v14 renk deiim blgesindeki
en byk eimli doru ile renk deiiminden sonraki hemen hemen sabit younlua
sahip dorunun kesime noktasndan tayin edilmitir. Yaplan analiz sonuclar izelge
4.7. de verilmitir.
4.7. Aktif CaO Deneyi
Kire kalitesini dorudan etkileyen zellik olup kire ierisindeki aktif orann
belirlenmesinde kullanlan deneydir. Kiretandan alnan numunelerden ortaya kan
sonu izelge 4.7.de verilmitir.
4.8. Kireta Tane Boyutunun Kalsinasyon Sresine Etkisi
Kalsine edilen kiretann tane boyu bydke kalsinasyon sresi ve buna
bal olarak harcanan enerji miktar artmaktadr.
Piirme deneylerinden elde edilen veriler daha nceden yaplm almalar
dorulamaktadr (Boynton, 1980; Oates, 1998). Ayrca KILI, (2005)de yapt
almasnda, piirme sresi ve harcanan enerji arasnda %100lk bir balant olduu,
ayn scaklk deerlerinde piirilen kireta rneklerinin boyutu ve harcanan enerjisi
73
arasnda ise %99.23lk bir iliki olduunu ve ayrca frna beslenen kireta boyutu
arttka frnda kalma sresine bal olarak harcanan enerji de otomatik olarak artt
vurgulanmaktadr.
Bu almada ykanm (yzey temizlii yaplm) ve ykanmam (yzey
temizlii yaplmam) 10 mm, 20 mm ve 30 mm boyutlarnda ki kiretalarna ayr
ayr 1100 oCde kl frnna alnm ve pime sreleri ile tane boyutu arasndaki iliki
belirlenmitir (ekil 4.1 4.2). 900 oCde ve 1100 oCde yaplm olan analiz sonular
birbiriyle uyumakta ve tketilen enerji tane boyutuyla doru orantldr. Dolaysyla
1100 oCdeki ve zeri scaklklarda rn maliyeti daha fazla olduundan bu retim
ekli uygun deildir. Ancak sektrdeki kire talep art fazla olduunda yksek
scaklklardaki retim, rnn fazla alnmas, kalsinasyon sonucu ortaya kan kirecin
arlk kaybnn az olmas ve birim fiyata den iilik maliyetinin de dmesi rn
maliyetinin dk scaklklardaki maliyetlere ulat belirlenmitir. 1100 oC scaklk
eldesi iin yakt miktar bir miktar arttrlr buna paralel yakma havasda fazla verilir.
Yalnz bu kalsinasyon sonrasnda elde edilen CaO sert pimi kiretir. Sert pimi olan
kire sndrme ilemi srasnda H2O ile ge reaksiyona giren CaO oran yksek kiretir
100
90
Piirme sresi (dakika)
80
70
60
50
40
30
20
10
0
10 mm
20 mm
30 mm
Tane Boyutu (mm)

ekil 4.1. Ykanm Kiretalarnn Piirme Sresi ile Tane Boyutu Arasndaki liki
74
100
Piirme sresi (dk.)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
10 mm
20 mm
30 mm
Tane Boyutu (mm)

ekil 4.2. Ykanmam Kiretalarnn Piirme Sresi ile Tane Boyutu Arasndaki
liki
Bu blmle ilgili yaplm olan almalar sonucu elde edilen veriler kmlatif
olarak izelge 4.7.te verilmitir.
75
izelge 4.7. Kire Analiz Sonular (%)

Numune no
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Toplam
CaO
95,32
95,90
95,43
92,63
94,25
93,95
94,43
96,08
95,22
91,87
94,19
88,50
93,82
89,69
92,40
94,74
94,23
93,73
95,13
94,64
95,01
94,01
91,65
92,68
93,35
90,79
90,96
93,46
92,19
95,78
MgO
Aktif CaO
1,61
2,02
1,19
2,41
2,41
2,01
2,00
2,40
3,02
3,96
2,81
4,76
2,81
5,64
2,01
2,02
2,00
2,41
2,21
1,60
2,01
3,22
5,62
3.02
4,42
5,23
4,81
3,62
3,99
2,41
92,42
90,32
91,34
89,22
90,23
88,11
90,92
92,64
90,92
85,97
90,29
84,98
89,24
84,98
85,78
89,47
92,15
90,41
92,57
93,06
85,80
89,72
86,38
88,73
89,89
84,13
86,48
87,51
87,28
92,49
76
Kzdrma
kayb
1,44
0,83
1,07
2,73
2,51
2,38
0,93
1,16
0,94
1,22
2,37
3,15
1,30
3,15
4,56
1,62
1,00
1,63
0,93
1,77
2,17
1,67
1,77
2,88
1,41
2,08
1,55
1,71
1,64
1,34
Safszlk
1,63
1,25
2,31
2,23
0,83
1,66
2,64
0,36
0,82
2,95
0,63
1,52
2,07
1,52
1,03
1,62
2,77
2,23
1,73
1,99
0,81
1,10
0,96
1,42
0,82
1,90
2,68
1,21
2,18
0,47
5.SONULAR
5. SONULAR
lkemizde arlkl olarak inaat sektrndeki kullanmyla n plana kan
kireta ve kire son yllarda demir elik sanayi, cam sanayi, ila sektr, kimya
sanayi, tarm, evre, ve demir d metaller sanayi gibi dier sanayi kollarnda da
kullanm alan bulmaktadr.
Kiretann pime sresinin optimum olmas gerekmektedir. Fazla atee maruz
kalan kiretann kavrulduu bunu aksine yeterli atei almayan kiretandan elde
edilen kirecin ise znde ta olduu grlmtr.
Kullanlan kiretann boyutunun yanma iin yeterli oksijeni talarn arasndan
geecek boyutta olmas kire kalitesini etkiler. Ayrca kireta boyutunun klmesi
enerji ve zaman asndan avantajldr.
Kiretann fiziksel zelliklerine bakldnda birim hacim arl fazla olan
kiretann yapsnn sk bir dokuya sahip olduunu ve kire retiminde ilk srada
tercih edildii grlmektedir.
Ayrca tataki porozitenin kire piirilirken oluan CO2 nin tatan kolaylkla
uzaklamasn salamaktadr. Kiretandan elde edilen kirecin hammadde olarak
kullanlmas iin yaplan analizler sonucu sanayi kullanm CaO oran % 96nn
zerinde olmas MgOnun % 1 4 arasnda olmas ve safszlklarn dk olmas
gerekmektedir.
Kiretann kalsinasyon esnasnda ki scaklnn 900 oCnin altnda olduu
durumlarda tam kalsinasyon olmad ve elde edilen kirecin ar olduu bu nedenlede
CaO orannn dkl tespit edilmitir. Dolaysyla kalsinasyon ilemi esnasnda
optimum scakln salanmas nem arz etmektedir. Bu duruma paralel kalsinasyon
sreside scaklk kadar nemlidir. Nitekim yeterli scaklk saland halde pime sresi
ksaltlrsa kiretandan elde edilen CaO oran yine dk kacaktr.
Snm kirete karlalan hacim genleme sorunu ok yksek maliyetlere
sebebiyet vermektedir. Bu nedenle kire uygulamalar yaplmadan nce hacim
genlemesi bilinen kire byk maliyetleri ortadan kaldrmaktadr. Dolaysyla hacim
77
5.SONULAR
genlemesi 2,5 mmden fazla olan snm kire kesinlikle uygulamaya alnmamaldr.
Aksi takdirde yaplm olan sva bozulmalar meydana gelecektir.
Snmemi kirete aranan en byk zellik olan aktif CaO demir elik sanayinin
vazgeilmezlerindendir. Hurda demirin eritilip tekrar pik demir eldesinde bizzat rol
oynayan snmemi kirecin ierisindeki aktif CaO oran ne kadar yksek olursa, hurda
eritme ilemi srasnda enerji kullanm da yksek oranlarda dmektedir. Bu durum gz
nne alndnda aktif CaO oran en %85 olmas gerekmektedir.
Kire retimi esnasnda kullanlan kmrn bnyesindeki S (slfr) bir miktar
da olsa kire bnyesine geer. Bu durumda kullanlan kirete ki S (slfr) kullannlan
yerlerde bozunmaya sebebiyet verir. zellikle inaatlarda sva harc olarak kullanlan
kire sva bozunmasna neden olur ve ekstra masraflar ortaya kar. Bu nedenle TSE
standartlarna gre SO3 oran kesinlikle %2,5in stne kamaz. Byle bir durumda
hem retici firma cezai ykmllk alr, hemde tketici plan d maliyetler yklen mek
zorunda kalr.
Yaplan aratrmalar ve analizler sonucu kiretandan en iyi kaliteyi ve verimi
elde etmek iin kalsinasyon scakl 1000C ile 1100C arasnda olmaldr. Buna
paralel kireta yzey temizlii CaO oranna dorudan etki ettii grlmektedir.
Kireta ve kirecin kullanm alanlarnn
artmas iin daha kaliteli retime
arlk yaplmal ve bunun iin arge almalarna nem
verilmelidir. Gelimi
teknolojileri lkemizde ki yerli reticilerinde evreye zarar vermeden uygulamalar

lkemizin inaat, demir-elik, tarm, kimya ve dier kire kullanm sanayileri asndan
ok fazla nem arz etmektedir. Ayrca kullanlacak olan kiretann yzey temizlii
iin ayrca bir ykama nitesi gerekmektedir. Bylelikle enerji ve kalite fark ortaya
kacaktr.
78
KAYNAKLAR
ANIL, M., KILI, . ve GVEN, S., 2001; naat ve Sanayi Hammaddesi Olarak
Kire, TMMOB
Maden Mhendisleri Odas Adana Blge ubesi Blteni, 2,
4-9.
AR, . and Dou, G., 2001. Calcination Kinetics of High purity Limestones, Short
Communication, Chemical Engineering Journal, Volume 83, Issue 2, 15 June
2001, Pages 131-137.
BETECHIN, A., G., 1957. Deutsche Redaction: Leutwein, H. F. Sommer M., Prescher,
H., Tlle, H., Lehibuch der Speziellen Mineralogie, Porta Verlag, Mnchen,
346-356.
BOYNTON, R., S., 1980. Chemistry and Technology of Lime and Limestone. 2
nd
Edition. John Wiley and Sons, Inc., New York.

EK, T., 1999. Kire ve Kullanm, 3. Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu,
zmir.
DPT, 2001. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Al-Kire-Kum-akl-Mcr-Boya
Topraklar-Tula Kiremit) alMa Grubu Raporu, DPT: 2615-K: 626,
Ankara.
GROUT, F. F., 1932. Petrography and Petrology, Mc Graww Hill Company, New
York, 286-292.
ILA (International Lime Association), 2002. Lime and Limestone Statistics, Arlington,
U.S.A.
KILI .2005 Klasik Eberhart Tipi Kire Frnlar le Paralel Akl
Maerz
Frnlarndaki Kalsinasyon Parametrelerinin Karlatrlmas Ve ukurova

Blgesi Kiretalar zerine Uygulamalar Konulu .. F.B.E.Doktara Tezi
Adana
KOZLU, H. 1997. Misis-Andrn dolaylarnn stratigrafisi ve yapsal evrimi. Trkiye
7.Petrol Kong., Ankara, 104-116.
KRAUS, E., H., HUNT, W. F., RAMSDELL, L. S., 1959. Mineralogy an Introduction
to the Study of the Minerals and Crystals, New York, 325-351.
LOKMAN L., 2000. Kire, KB Yaynlar
79
rd
OTHMER, K., 1978. Encyclopedia of Chemical Technology, Vol. 14, 3 Edition, John
Wiley and Sons, New York, 343-381.
NEM Y., 1997. Sanayi Madenleri, Ankara.
TSE., 1993; "Kireler-Yaplarda kullanlan Kimyevi ve Fiziki Deney Metotlar", UDK66.92/01 -02-03,
U.S.
Geological
ANKARA
Survey,
2004.
Mineral
Commodities
Summaries,
http://minerals.usgs.gov/minerals/.
YET, C. DEMRKOL, C., LAGAP, H. ve NLGEN C. 1991. Trkiye Jeoloji
Haritalar Serisi; Kozan-K20 Paftas. MTA Genel Mdrl Yayn, Ankara.
80
ZGEM
1984 ylnda Malatyada dodu. lk ve orta renimini Mersinde lise renimini

Adanada tamamlad. 2001 ylnda ukurova niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi
Maden Mhendislii Blmne girdi ve 2005 ylnda bu blmden mezun oldu. Ayn yl
ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mhendislii Anabilim dalnda
yksek lisans renimine balad. Adanann Ceyhan ilesinde Nur Kire San. Tic. Paz.
Ltd. ti. nde Maden mhendisi / antiye efi olarak almaktadr.
81

Kireçtaşı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kireçtaşı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

HAMMADDE OLARAK KRETAI VE RETLEN KRECN

MADEN MHENDSL ANABLM DALI

Danman : Do. Dr. Ergl YAAR

Hammadde baznda ele alnan kiretann ihtiya duyulan sektrler iin

DEPARTMENT OF MINING ENGINEERING

izelge 2.1. Scaklk Deiimi zgl Is Arasndaki Etkileim.............12

izelge 4.4. Hacim Deimezlii Deneyi Sonucu...71

2.7. Kire Tketimi. .. .47

4.5. SO3 Deneyi...72

ekil 2.1. lkelere gre kireta satlar

Kireta karlacak arazinin kefi iin genellikle jeoloji danmanna

gibi ilemlerin gerekletirilmesi ile olur.

Kire, kiretann frnlarda 900 0 C civarndaki scaklklarda kalsine edilmesi

Ca(OH)2 + ISI (270 kcal/kg CaO)

Bu al mamzda kireta ve kirecin sanayi kullanmnda ki zellikleri

) dnr ( hidratasyon veya sndrme):

sonra beinci sklkta bulunur. Kalsiyum; tm topraklarda, suda, bitki ve hayvan

CaMg(CO3)2 ve magnezit (=magnezyum karbonat) MgCO3dr.

civarndaki kalsine edilmesiyle edilir.

Reaksiyon rn kalsiyum oksit veya dier ismiyle snmemi kire (CaO); bu

2.2 Kiretann Oluumu ve Snflandrlmas

Organik oluum: Bu tip kayacn oluumunda dorudan organizmalar rol oynar.

milyonluk zaman dilimleri boyunca st ste kelmesiyle kire talar oluur.

norganik oluum (kimyasal oluum): Deniz ve gllerdeki azotlu organik

Kalsiyum karbonat kelmesi s, basn ve alkalanma ile skya balantldr.

Killi kireta: Yapsnda, kille birlikte olduka yksek oranda SiO ve Al O

Tebeir: Rengi, sertlii ve safl byk lde deiebilen tebeir, kalsiyum

Eritme ta: Bu kireta en saf trlerden biridir. Metalurjik srelerde eritme ta

Traverten: Gzenekli bir yaps vardr, ksmen mikroskopik organizmalar tarafndan

2.3. Kiretann Fiziksel Ve Kimyasal zellikleri

Molekl arl : CaCO3 : 100.09, MgCO3 : 84.32

Tekstr ve kristal yaps: tm kireta eitleri kristal yapda olup yapdaki

Porozite (gzeneklilik) ve su emme kabiliyeti (absorbsiyon): Kireta: % 0.1

Grnr younluk: Gzenek oranna ve gzeneklerdeki su miktarna bal

Dkme younluk (yn younluu) : tlp elenen kiretann birim

Sertlik : Ticari kiretann sertlii genellikle 2-4 mohs arasnda deiir.

Mukavemet : Mermer ve traverten oluumlarnn ok yksek mukavemet

Basn veya krlma mukavemeti :

Is iletkenlii : Gzenek durumuna ve yapya bal s iletkenlii, scaklk

zgl s: Scaklk durumuna gre zgl s deiim gstermektedir. izelge

izelge 2.1. Scaklk Deiimi - zgl Is Arasndaki Bant (LOKMAN, 2000)

Erime noktas : Tm kireta trleri erimeden nce oksitlerine dnrler.

Beyazlk : Beyazlk, kat ve boya endstrisinde dolgu maddesi ve pigment

2.3.2. Kimyasal zellikler

Kimyasal stabilite : Kalsitik ve dolomitik kiretalar kimyasal olarak en kararl

ihtiva etmeyen sulardan etkilenmezler. Bununla beraber aragonit, kalsit ve

Karbondioksit ile reaksiyon : Kiretann znme oran karbondioksitli

MgCO3+ H2O +CO2

Bikarbonat iyonunun stlmasyla karbondioksit uar ve reaksiyon geriye

pH deeri : Kalsitik kiretann sudaki pH deerinin 8 9 olmasna karn

Asitlerle reaksiyon : Kireta genellikle tm kuvvetli asitlerle CO2 kararak

CaSO4 + H2O + CO2

Kalsitik kireta, seyreltik hidroklorik ve nitrik asitle oda scaklnda kolayca

2CaSO4 + S + 2CO2 + 74 cal

Ca(NO3)2 +CO2 + NO + 27 cal

Buna mukabil azotmonoksitle reaksiyona girmez.

gaz vererek oksitlerine dnrler(kalsinasyon).

CaCO3 + ISI (950C)

Kiretann stlmasyla iindeki CO2 gaznn taa uygulad i basncda

2.4. Kire retimi

Kireta retimi srasnda takip edilen kademeler aadaki gibidir: