BAHTYAR OL NZIM

Vera Tulyakova Hikmet (1932-2001) Nzm Hikmetin kars. Devlet Sinema niversitesi (VGKVsesoyuzniy Gosudarstvenniy nstitut Kino) Senaryo Blmn bitirdi ve SSCBnin en byk izgi
film kuruluu olan Soyuzmultifilmde redaktr olarak almaya balad. Novosti haber ajansnda
muhabirlik yapt. 1955 ylnda tant Nzm Hikmetle birlikte yazdklar ki nat ve Kr
Padiah adl tiyatro oyunlar Moskova bata olmak zere SSCBnin eitli kentlerinde sahnelendi.
1963te Nzm Hikmetin lmnn ardndan Rusya Edebiyat ve Sanat Devlet Arivinde Nzm
Hikmet Blmnn olumasna n ayak oldu. Ayn yllarda VGKte doktora almasn tamamlad
ve lnceye dek ayn niversitede retim grevlisi olarak alt. Ayrca 1998de Rusyann
konusunda ilk zel niversitesi olan Bamsz Sinema ve Televizyon Okulunu kurdu ve
rektrln stlendi.
Anna Stepanova Tiyatro bilimci, profesr. 1952 ylnda Moskova da dodu. Rusya Tiyatro Sanat
niversitesini bitirdi ve ayn niversitede akademik kariyer yapt. Rus tiyatro tarihi ve arlk
Rusya, SSCB ve Rusya Federasyonu tiyatrolarnn geleneksel geleri ve tarihleri zerine aratrmalar
yapyor. Halen Rus Tiyatro Sanat niversitesinde ders veriyor ve annesi Vera Tulyakova Hikmet
ile birlikte kurduu Bamsz Sinema ve Televizyon Okulunda ynetici-akademisyen olarak
alyor.
Hlya Arslan 1988 ylnda Ankara niversitesi DTCF Rus Dili ve Edebiyat Blmn bitirmesinin
ardndan SSCB Devlet Bursu ile bir yl Pukin Dil Enstitsnde staj yapt.
1990-2000 yllar arasnda Moskovada eitli Trk firmalarnda st dzey ynetici olarak alt.
1998-2000 yllarnda Pukin Devlet Rus Dili Enstitsnde Rus Dili ve Edebiyat zerine yksek
lisans yapt. Doktora almasn Moskova Devlet niversitesinde tamamlad. Halen Okan
niversitesi Rusa Mtercim Tercmanlk Blmnde retim grevlisi olarak alyor.

VERA TULYAKOVA HKMET

Bahtiyar Ol Nzm

DERLEYEN:
ANNA STEPANOVA

RUSADAN EVREN:
HLYA ARSLAN

ANI

Yap Kredi Yaynlar 2646

Edebiyat 809
Bahtiyar Ol Nzm/Vera Tulyakova Hikmet
zgn ad: Budj fiastliv Nazm
Derleyen: Anna Stepanova
Rusadan eviren: Hlya Arslan
Kitap editrleri: Kayhan Ykseler, M. Melih Gnefl
Dzelti: Filiz zkan
Kapak tasarm: Nahide Dikel
Grafik uygulama: Glin Erol
1. bask: stanbul, ubat 2008
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.., 2008
Btn yayn haklar sakldr.
Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dflnda
yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
Yap Kredi Kltr Merkezi
stiklal Caddesi No. 161 Beyolu 34433 stanbul
Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
http://www.yapikrediyayinlari.com
e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr
nternet satfl adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr
http://www.yapikredi.com.tr

Annem Vera
lmnden ksa bir sre nce Bu kitab yazan cesur gen kadna sayg duyuyorum, demiti annem.
Gzleri 30 ksur yl ncesine dalmt bunlar sylerken.
31 yanda Nzm topraa vermesinin ardndan Vera, ac ve yalnzlkla mcadele etmek zorunda
kalmt. Yannda insanlar varken zaaflarn gstermek istemezdi. Ancak gndzleri, mezarla gidip
Nzmla konuabiliyordu. Nzmdan sonraki ilk yl, her gn yapt bu ziyaretlerini anmsyorum.
Bazen beni de gtrrd yannda. On bir yandaki bir kz ocuu iin ac deneyimlerdi bunlar. nce
iek almak iin pazara urardk. Annem, Bunlar houna gider mi acaba? kaygsyla seerdi buketi.
Mezar bana geldiimizde, topra okar, (artk orada olmayan) banka otururdu. Yznde tuhaf bir
ifade belirir ve beni ve etrafta olan bitenleri artk grmez olurdu. Ona engel olmak mmkn deildi.
Yardm etmek ise imknszd. Uzaklarda bir yerlerde onunla buluurdu sanki. Bana hi
bitmeyecekmi gibi gelen srenin sonunda gerek dnyaya dner ve neredeyse neeli bir sesle Yarn
grmek zere, Nzm! derdi. Annemin o gnleri hl hafzamda tazedir. Byyp de Verann
kitabn okuduumda, onu kurtaran eyin, o uykusuz geceler ve o zaman balayp yaamnn son
gnlerine dek srdrd Nzmla sohbetleri olduunu anladm.
19 Mart 2001de ld annem. Geriye gz gibi bakt ve ok sevdii Nzmn evi kald. Bir de
Verann mektuplar, notlar, senaryolar, taslaklar ve ok sayda dokmanla mektuptan oluan dank
arivi. Bunlarn tamamn dzenlemeye baladmda, annemin Nzmla sk skya bal
yaamndaki pek ok bilinmezi ortaya kartacam biliyorum. Bunu yapabilmek iin gerekli gc
topladmda, ie girieceim.
Bu kitapla buna balam olduumu sanyorum. Daha nce yaymlanm an kitabn annemin el
yazmalaryla karlatrdmda pek ok nemli olayn atlanm olduunu fark ettim. Belli ki zamann
gerekleriydi bunlar. Dnyaya mal olmu bir airin yaamnn en son ve mutlu dilimini onu
sevenlerden esirgememek gerektiine karar verdim. Bu zorlu ura iin annemin anlar, hayat
karsnda bana rnek olan duruu g verdi.
Vera Tulyakova 19 Mays 1932de Moskova yaknlarnda kk bir yerleim yeri olan Bolevoda
dodu. Babas, dedem Vladimir Tulyakov gnll olarak cepheye gitmi ve 1943te cephede lm.
Onu hi grmedim. Anneannemin ve annemin anlattklarndan tandm onu ve Moskoval eski bir
tccar ailesinden geldiini, savatan nce olduka iyi koullarda yaadklarn rendim. Babaannem
Yevgeniya Yusupovann Rus tarihinde nemli bir yere sahip bir hanedan ailesinden geldiini de
annem gururla anlatmt bana.
Devrimden sonra her eylerine el konulmasn ailede bir tek dedem kolaylkla kabullenmiti.
Devrime ve onun adaletine inanmt nk. Tpk Nzm Hikmet gibi.
Verann annesi, anneannem Mariya Koptelovann babas ise byk bir yurtluun idarecisiymi.
1917de, ana konan merdivenlerinde Bolevikler tarafndan vurulmu. Tek istei sorumluluunu
tad eyalar, talan etmeye gelen kalabal durdurmakt.

Anneannem, byk aabeyi tarafndan bytlm. Annem Verann kitabnda bahsettii Kolya
Day odur. Devrimden nce Sorbonne rencisi olan Kolya Day, Sovyet ynetiminden yaamnn
sonuna dek nefret etti.
Kk yata ksz kalan anneannem yaamn ocuklara, zellikle de anas babas olmayanlara
adamt. Anneannem, annemi dourduktan sonra ocuk bakmevinde almaya balam, sk sk
annemi de i yerine, ksz ve yetim ocuklarn yanna gtrmt. Hepsi bir rnek giyinmi ocuklar
ben de anmsyorum. Ben de anneannemin bu hayat okulundan nasibimi aldm.
Annem babasnn kzyd ve onu ok severdi. Dediklerine ve fotoraflarda grldne gre, bir o
kadar da benzerdi dedeme. Sava balayp da dedem cepheye gittiinde mutlu gnler sona erdi.
Anneannemin alt ocuk bakmevi, Tatar ky olan Solouiye tand. Anneannemin asla
hatrlamak istemedii o gnlerden annem bana bahsetmi ve ksa srede Tatarca rendiini, orann
yerlileri ile nasl ahbap olduunu kendisi anlatmt. Nzm Hikmetin Ekber Babayeve annemin d
grn ile ilgili syledii Trke bir cmle zerine annemin hafzasnn bir yerlerinde kalm
Tatarca, Nzmla ilk tant gn canlanvermiti. O anda kendini kt hissetmi olsa da her zaman
Tatar dilinin tns, Tatar mzii mutlu etmitir annemi. Hatta mutlu olduu anlarda mrldand bir
Tatar arksn bile anmsyorum.

Moskova ve evresinin zorunlu boaltlmasnn ardndan balayan Tataristan gnleri zordu. Paralar
karnlarn doyurmaya bile yetmiyordu. Beraberlerinde getirdikleri tm eyalarn yiyecekle
deitirmek zorunda kalmlard. Anneannem hastalandnda btn yk annem Verann omuzlarna
kalmt. Annem dramatize etmeden, hatta glerek eski giysileri skp rd apkalar pazarda
sattn, bazen de yumurta veya ekmek karlnda pazarda evirmenlik yaptn anlatrd. Yerli
halkn Rusa bilmemesi, oraya yerletirilmi Ruslarn ise Tatarca bilmemesi annemin iine yaramt.
Bin bir glkten sonra, annemle anneannem eve dnebilmiler ve dedemin lm haberini 1943te

Moskovada almlard.
Annem babasnn lmyle yaad acy ne o zaman ne de sonrasnda asla paylamad. Bu zerinde
konuulmas yasak bir konuydu sanki.
Yaam devam ediyordu. Anneannem sal dzelip yeniden ocuk yetitirme yurdunda almaya
balad. Ve ksa bir sre sonra onlara iki oda bir ev verdiler. Belli ki devrim ncesinde, Moskoval
varlkl ailelerin kr evi olarak kullandklar bu kolonlu bina, Sovyetler Birlii zamannda adeta
karnca yuvasna dnm ve pek ok aile buraya yerletirilmiti. Annemle babamn boanmasnn
ardndan anneannemle beraber yaadm bu evi, bahesindeki kuyuyu, oca, beyaz leylak aacn
anmsyorum.
1950 ylnda liseyi bitiren annem Devlet Sinema ve Senaryo Enstitsne girdi. lkenin en prestijli
yksekrenim kurumlarndan olan bu enstitnn snavlarna hazrlanmak iin hi kimseden yardm
almad. Kendi bana baard bunu.
lmnden iki hafta nce onunla televizyon seyrediyorduk. nl sinema sanatlarn anlatan
belgesel bir programd izlediimiz. Kadn sanatlardan biri annemle beraber okumutu. Ve annem o
zaman birdenbire giri snavn nasl verdiini anlatmaya balad. O zamann imknszlklar iinde,
akl almaz glklerle zel olarak imtihan iin dikilmi ak mavi kareli beyaz elbisesini anmsad.
Arkadalk ettii delikanl, uur getirmesi iin en deerli eyasn, nl futbol takm Spartakn
rozetini vermiti anneme. Dnemin nl filmi, toplumsal ierikli Gen Muhafz adl film hakknda
komisyon yeleriyle nasl tarttn anlatt bana. Sonra anszn avucunda skt uurlu rozetin
olmadn fark etmi, elbisesinin yeniliine aldrmadan eteklerini toplad gibi, masann altna girip
retmenlerin dizlerinin dibinde emekleyerek hazinesini aramt. ine dt durum yznden
uur ve en deerli kavramlarn komisyon yelerine aklamas gerekmi ve onlar da
glmlerdi.
Verann beraber okuduu arkadalar iinde Anatoli Stepanov da vard. Mcadeleci, futbolcu ve son
derece kltrl bir insand. kinci snftayken evlendiler ve 1952 ylnda ben dodum. nceleri
babamn ailesi ile birlikte yayorduk. Sonra Rusakovskaya Sokakta, birden ok ailenin birlikte
yaad komnal bir daireye tandk. Nzm Hikmetin Veray aramak iin sk sk telefon ettii
yere. Tek odamz; mutfa, banyo ve tuvaleti paylatmz neeli komularmz hayal meyal
hatrlyorum.
Annemle babam 1955te bitirdiler enstity. kisi de redaktr olarak almaya balad. Babam
Mosfilmde, annem muhteem izgi filmlerin yapld Soyuzmultifilm stdyosunda almaya
balad. Maddi skntmz vard. Annem sinema ile ilgili makaleler yazyor, babam ise ilk senaryolar
zerinde alflyordu. Beni de dzenli olarak Bolevoya anneannemin ve vey dedem Grigorinin
yanna brakyorlard. alma tempolar iyice artnca srekli olarak orada yaamaya baladm. lk
dnemlerde, hafta sonlar ve tatillerde ikisi beraber gelirdi yanma. Ama sonralar ayr ayr
gerekletirmeye baladlar ziyaretlerini. Ailemizin yklmakta olduunu anlamayacak kadar
kktm.
Sonra annem gitti. Bolevoya gelen babam smsk kucaklad beni. Onun azndan bir kere bile
annem hakknda kt bir sz duymadm.

Geenlerde bir mektup geti elime:

Canlarm Benim, Canm Annem, Dedecik ve Harika Kzm,
Mektubunuz iin teekkr ederim. Ah Anyuta, Anyuta, neler yapyorsun yle?[1] yilemekte olmana
sevindim, belki bir daha byle kt hastalklara yakalanmazsn. Anneciim, benim iin endielenme.
Tm arzularn elbette gerekleecek. imdi zm Tolya[2] bal. Eer o boanmay kabul ederse
hemen evleneceiz. Kabul edeceini sanyorum. Moskovaya dndmzde onunla konuacam.
imdilerde ok zldn biliyorum. Raya[3] yazd bana, ama elden ne gelir? Onunla dost kalmak
istiyorum, yapabileceim baka bir ey yok onun iin. Annesi Anna Efimovna ile birlikte yayormu
imdi. Anneciim, onunla bu konular konuma, eskiden olduu gibi iyi davran ona. Sizden ok rica
ediyorum. imdi zor durumda.
Kislovodsktan Bakye gideceiz. Nzmn ofr Yura, Volga yla buraya geldi. evreyi
geziyoruz. Bakye Soi zerinden gideceiz. Gnderdiiniz mektubu Nzma okudum, ok mutlu
oldu. Artk gerek bir ailesi olduunu ve iyi yaknlar olduunu sylyor. Hepinizi ok seviyor.
Moskovada onun Novopesannaya Sokandaki evinde yaayacaz ve sk sk ziyaretinize
geleceiz. Herhalde, hepsi bu. Burada dinlenmek ok gzel. Yemekler ok iyi ve harika bir hava var.
Dorusu, Nzm sk sk toplantlara davet ediyorlar. Tm grme ve konumalar iten ve tren
ortamnda geiyor. Size selamlarn ve pcklerini gnderiyor. 12sine kadar[4] Kislovodskta
olacaz, martn ilk gnlerinde Moskovada oluruz. Anneciim, paketi aldnz m?..[5] Canlarm
benim, sizleri ok seviyorum ve ok zledim. Geldiimizde her ey yoluna girecek ve siz de kznz
iin endielenmekten kurtulacaksnz.
Sevgiyle pyorum, sizin Verua
26. 01. 60
Sayfann altnda farkl bir el yazsyla bir not var. Belli ki zorlukla izilmi Rus harfleri ile Nzm
amca, siz tm yaknlarn pyor. Verann varl iin teekkr ederim. Nzm Hikmet yazlm ve
bildik imza var. Hik ve met hecelerinin arasnda ta yapraklar sarkan bir iekcik izilmi, iki
de yapra var.

Nzm amca benim iin yaktrlm bir hitapt. Ben de buna uymu, byle demeye balamtm
Nzm Hikmete. Bir keresinde Pesannaya Sokandaki evde mz kahvalt ediyorduk. Telefon

alm, annem bakmaya gitmiti. det olduu zere Nzm amca diyerek bir ey sordum Hikmete.
Birden ciddileti ve Anyuta, bana baba diyemez misin? Annene bir soralm bakalm, belki bize izin
verir, dedi. Donup kaldm ve yant veremediimi anmsyorum. O srada Vera yanmza geldi ve
Hikmet, olduka heyecanl bir ekilde (masadaki gergin hava hl aklmdadr) ayn soruyu baka
kantlar ekleyerek anneme sordu. Annem net bir ses tonuyla kestirip att: Anyutann sadece bir
babas var. Ve bir daha bu konuya hi dnmedik. Vera daha sonra, Hikmet nedeniyle babamdan
kopacamdan endie ederek aradaki mesafeyi korumaya altn sylemiti bana. Haklyd bence,
adil olmaya alyordu.
Hikmetin alma masasnn stnde fotoraf duran Memede olan zlemini imdi anlyorum.
(Annem, Nzmn lmnden ancak yllar sonra ve Memedin Pariste babasn pek de iyi anmad
bir makalesinin yaymlanmasnn zerine kaldrd o fotoraf.) Herhalde, baba szcn
duyabilmekti Nzmn arzusu; varsn Rusa olsun, varsn Verann kz sylesin.
Nzmla tanmamz ok net anmsyorum. lk kez anneannem getirdi beni Pesannaya Sokandaki
eve. Misafir odasna gemitik annemle. Oradaki uzun masann nnde, sanki klar iinde uzun
boylu bir adam duruyordu. Bana glmsedi ve Anyuta! Anyuta! diye adm tekrar etti. Utanarak
yaklatm yanna, gzlerimi kaldrdm. Bana doru eildi ve elimi alp ok nazik bir hareketle pt.
Kk bir Sovyet kz iin bir oktu bu. imdi bile o an dtm deheti anmsyorum. Ruh halim
yzme yansm olacak ki annem glmeye balamt. Sonra beni sakinletirdi. kisi birden bir eyler
sylemiti bana. Ama aklmda kalanlar sadece hisler: Byklarnn tenime deii, hafif bir erkek
kokusu, kahverengi lekelerle kapl yanaklarnn ipeksi yumuakl. Bir de annemle birbirlerine
baklarn anmsyorum. O zaman, artk annemin yaamndaki en nemli insann Nzm Hikmet
olduunun ayrmna varp varmadm anmsamyorum; herhalde, henz fark etmemitim.
Sonu gelmez seyahatlerinden frsat bulduka Bolevoya bizi ziyarete gelirlerdi. Ama ounlukla
pazar gnleri ve tatillerde ben Moskovaya onlarn yanna giderdim. Anneannem, trensel bir
ifadeyle Nzm Hikmetin ok byk bir air olduunu, 17 yl hapis yattn ve kalbinden hasta
olduunu sylemiti bana. Bu nedenlerden dolay, onu rahatsz etmemem ve bktrmamam
gerekiyordu. Ben de sessiz olmaya ve dikkat ekmemeye zen gsteriyordum. Bu hi de zor deildi.
Moskovadaki evde benim anlayamayacam bir yaam sryordu. Srekli birileri geliyor, birileri
gidiyordu. Glyorlar, tartyorlar, iirler okuyorlard. Ne zaman ciddi konulardan konumaya
balasalar, telefonun stne kocaman bir yast skca koyuyorlard. Bu, o zamanlar KGBnin
kulaklarndan kurtulmak iin dnlm ve hemen herkesin bildii gnlk bir riteldi. Konuklar
gecenin ge saatlerine kadar her zaman uzun masamzn banda, alak lambann altnda otururlard.
Nasl olduysa, annem Verann lmnden ksa bir sre nce, masann rtsn kaldrmtm. Annem
kzla alan masann stn okad ve hznle Bu masann dile gelip de uzun yaam boyunca
dinlediklerini anlatamamas ne yazk... dedi.

Sabahlar ev sessiz olurdu hep. Nzm Hikmet alma odasnn kapsn kapatp almaya dalard.
Biz kh fsltyla, kh alak sesle konuurduk. Telefonun her alnda annem abucak ahizeye
koard. O zaman alma odasnda Hikmetin ilerinin nasl olduu anlalrd. Eer Nzm amca,
kapy aralayp arayann kim olduunu sorarsa bu almasnn pek de verimli gemediine iaretti,
eer herhangi bir nedenle mutfaa yanmza kadar gelirse iler pek kt demekti. Ama telefonun
sesine hibir tepki vermezse, istedii gibi yazdn anlardk. len yemei iin masaya
oturduumuzda akalar yapar, her eyden keyif alrd.
Moskovadaki evde en ok grdm ey, ya bir seyahat arifesinde hazrlanan ya da dnte alan
bavullard. Annemle Nzm amcann her seferinde yurtdndan getirdikleri hediyeler beni zor
durumda brakrd. Bolevoda fabrika iilerinin ocuklarnn gittii bir okula gidiyordum. O
zamanlar, Sovyet sanayii baka trlsn retmedii iin, lkemizin tm ocuklar ayn soluk, pek de
gzel olmayan eyalar kullanrd. Nzm Hikmet ise evde giydii deve tynden bej hrkasyla bile
ok kt. Annemi de sslenmeye zorlard. Bir keresinde, her zaman gittikleri bir yere hazrlanrken
kimin ne giyecei konusunda neeyle tarttklarn anmsyorum. Bana da Batdan ak renkli
elbiseler, komik ayakkablar, SSCBde kimsenin grmedii renkli klotlu oraplar getirirlerdi.
Bunlar zlmeme neden olurdu. Okulda ocuklar bana laf atar, Anyutann yeni paal donuna
bakn, derlerdi. Sessizce alar, gzel giysiyi saklayp dierleri gibi olmadmz iin ac ekerdim.
Sovyetler Birlii deer yarglarna gre bunlar utanlacak eylerdi. Nzm Hikmetin belli llerde
bunu anladn sanyorum. Annem, elinizdeki kitapta Nzm amcann benim iin uakta neler
ardn anlatyor. Benim iin alnm ilk ekerlemelerin tad hl damamda, Nzm amcayla
ortak srrmzn keyfi yreimdedir.
Hikmetin 60. ya gnn kutlamamz anmsyorum. ok mutluydu o gn. Evimiz her zamankinden
daha ok dolup tamt konuklarla. 60 ayr kdn her birine iyi dileklerimi yazm, onlar
anneannemle 60 farkl renkli zarflara koymutuk. Zavall Nzm amca, bu kaln kt ynn alp
sabrla okumutu hepsini.
Annemle Nzm amcann beni Satir (Yergi) Tiyatrosuna Demoklesin Klc adl oyununun ilk
gsterimine gtrdklerini anmsyorum. Beni locaya oturtup kendileri partere gitmilerdi. O yllar,
Sovyetler Birliinde ar tasfiyeci deerlerin hkm srd bir dnemdi. Oyun ise bu deerlerin

dndayd. Yan locada oturan pek de gen olmayan hanm oyundaki krtaj szcn
duyduklarnda, oyunun oynanmakta olmasna aldrmadan tavuk gibi gdaklamaya balayp benim
ortada grnmeyen byklerimi, byle bir oyuna beni getirdikleri iin yermilerdi. Arada, annem ve
Hikmet beni almak iin locaya yanma geldiklerinde kadnlarn az ak kalm, tek kelime etmeden
gzleriyle bizi takip etmilerdi. Bizim koca lkemizde Nzm Hikmeti tanmayan yoktu o zaman.
1963 ylnn Mays ayn, mz birlikte Moskova yaknlarnda bir yer olan Ruzada, kk bir
evde geirdik. Moskovadaki evde tamir yaplyordu. Annemin kitabnda sizlerle paylat,
Nzmn yanndan geerken ya da birlikte oturduklarnda Verann ellerini tutuunu anmsyorum.
Sanki annemi tutmak istiyor, ayn zamanda da kendi gidiini engelliyordu.
Bir keresinde ne yaptysak annemi kzdrm ve bir torba dolusu cevizi krma cezas almtk. Nzm
amcayla yere oturup cezamz ekmeye balamtk. Dorusu ok elenceliydi. Cevizleri kapnn
aralnda, kapy ap kapayarak krmtk nk. Krdklarmz da hemen yemitik.
Mays tatilimiz sona erdiinde ben anneannemin yanna dndm.
Birka gn sonra, Nzmn cenazesinin kt eve anneannemle geldim. O kalabaln iinde bir tek
Vera, herkesten farklyd.
Yetikin yalara eriip Nzm Hikmetin cenaze trenini izlediimde annemin bu yz ifadesinin
ayrmna vardm. Acdan olumu ince bir perdeydi bu. Nzm Hikmetin st ak tabutta yatt,
Merkez Edebiyatlar Evindeki trende, annemin Nzmn yanan okamak istediinde Antonina
Sverevskaya nn onun kulana bir eyler fsldadn, Verann Hayr, o hl scak, hayr! diye
att l anmsyorum. Novodevii Mezarlnda tabut kapal olarak aklmda. Birisinin bana
ukurun dier tarafnda duran yatm bir erkek ocuunu gsterip Nzmn olu dediini
anmsyorum. O zaman, karmdakinin, alma odasndaki fotorafla ayn gzel yz olduunu
anlamtm.
Annem ok gen yata dul kald.
Gzleri kr edecek kadar gzeldi. Birlikte sokakta yrdmz zamanlar sadece erkekler deil,
gen yal kadnlar, ocuklar da durup bakarlard ona. Hikmetin lmnden hemen sonra avc
erkeklerin nasl ataa getiini imdi anlyorum. Ama Vera kimseyi istemedi. Nzm Hikmetin yerini
doldurmak mmkn deildi. Annem her zaman onunla beraberliklerinin devam ettiine ve Hikmetin
onu izlediine inand. Hatta zor anlarda anneme yardm ediyor, annem onun holanmayaca bir ey
yaptnda bunu belli ediyordu. Evin iinde ayak seslerini iittiini sylyordu annem, her zaman
yanndayd. Ve bu durum karsnda kimsenin yapacak bir eyi yoktu.
ok zor koullarda yayorduk. Maddi imknlarmz kstlyd. Annem, cenaze treninin ardndan
Galina Kolesnikovann[6] bir yerlerden bulup kard eski bir vasiyeti Konstantin Simonov a[7]
verdiini sylemiti. Vera ile evlenmesinden ok nce yazlm bu vasiyette, lmnden sonra tm
telif bedellerinin olu Memed ve Trkiye Komnist Partisi arasnda paylatrlmas ngrlyordu.
Verann kitapta bahsettii gibi, Simonov annemden nefret ediyordu. Ve bu vasiyet Simonovun
Veradan almas, onu aalamas iin iyi bir bahane oldu. Dier yandan, Sovyet kanunlarna gre,
kars olmas nedeniyle annem her koulda mirasn yarsn alabilirdi. Dostlarnn ou mahkemeye

bavurup hakkn aramasn sylediler anneme. Ama Vera, Ne bir ocukla ne de bir komnist
partiyle mahkemelik olmayacan syleyerek konuyu kapatt.
Geenlerde, annemin evraklarnn arasnda bir tomar beyaz kt buldum, altlarnda sadece Nzmn
imzas vard. O zaman dndm de annemin yerinde baka bir kadn olsa, kendi kar iin kim bilir
neler yapard bu ktlarla...
Nzm Hikmetin lmnn ardndan annem almaya balad. skustvo (Sanat) yaynevinde
redaktrlk yapyordu. Ardndan mezun olduu Devlet Sinema ve Senaryo Enstits nde doktora
yapmaya balad. Tez almasn bitirdikten sonra niversitede hoca oldu. Bir yandan da televizyon
iin senaryolar yazd, sinema ile ilgili almalar yapt. Bu amala tm lkeyi gezdi, en kuzey
noktamza kadar gitti.
1998 ylnda, lmnden yl nce Sinema ve Televizyon Okulunu kurdu. Bu lkemizde, devletten
bamsz olarak kurulan ilk zel eitim kurumuydu, renciler yetikinlerdi. Mkemmel bir
eitimciydi. Hl eski rencileri telefonla arar, mezarn ziyaret ederler.
Annem Vera yaam boyunca ok alt. Nzm Hikmetin hediyelerini, evdeki eyalarn satmay
asla dnmedi. Evde ok az eyi deitirdi.
3 Haziran gnleri hep en zor gnmzd. Vera, tpk 1963 teki cenaze gn olduu gibi donar
kalrd. Nzm Hikmetin vefat ettii eikte dururdu uzun sre. O gnlerde ne mezar ba ne de her
geen yl azalan sayda toplanan ortak dostlar onu teselli edebilirdi.
Trkiyeden ok gelen olurdu evimize. Vera her zaman itenlikle onlar karlar, ay ikram ederdi.
Nzm Hikmetle ilgili sorular sabrla yantlard. Konuklar uurladnda uzun sre kendine
gelemezdi. Her seferinde hasreti artar, youn bir duygu seli kaplard iini. ld son dakikaya
kadar sevmeye devam etti Nzm.
Vera ok gl bir insand. Kanserle amansz bir mcadeleye girmiti. Kimse annemin hastaln
bilmiyordu. Ac veren tedavi srecini kendi bana yaad. O zaman bile neeli olmaya gayret ediyor,
eskisi gibi zeki ve cana yakn davranyordu. lmnden on gn ncesine kadar okulunda ders
vermeyi srdrd.
Son gn yaklatnda Nzm Hikmetin hediyesi olan altn yz parmandan kard ve
Trkiyeden gelen gm bir yzk takt. Yzn stne Nzmn imzas ilenmiti. Annem
ldnde bu yzk parmandayd. Yatann ba ucuna Pariste ekilmi fotoraf koymutu. kisi
de nee iinde bakyorlard fotoraflardan. Okuduu en son kitap, Lili Brikle Elsa Trioletnin
mektuplaryd. Mektuplardan birinde Elsa Triolet kz kardeine, Paristeki evlerine gen karsyla
Nzm Hikmetin geldiini yazmt. Bu mektubu okudu, ama kitab bitiremedi.
lmeden gn nce annem hi konuamaz olmu, algs kapanmt. Yanna yaklatmda acyla
aladn grdm. Unuttum!.. Unuttum!.. diyordu. Nasl olduysa unuttuu eyin ne olduunu
anladm. Adn m unuttun? Nzm Hikmet! dedim. Bir anda aydnland yz. Bu annemle son
konumamz, onun da son glmsemesiydi.

Ve biliyorum ki glmsemesi bana deil Nzmayd.

Yaam bazen kimi olaylar tekrar edip tuhaf oyunlar oynuyor. Annem Verann yalnz kalmasndan
birka yl sonra anneannemin yanndan onun yanna tanmtm. Ksa sreli yaadm iki evlilikle
geen sreleri saymazsak, tm hayatm boyunca Nzm Hikmetin alma odasnda yaadm ve bu
satrlar da orada kaleme aldm. Annem de Nzmla olan syleisini bu odada, bu masann banda
kda dkmt.
Her ikisinin de bahtiyar yaad, kalplerinde birbirlerine olan aklaryla ldkleri bu evde gizlice
varlklarn srdrdklerine ben de inanyorum.
Anna Stepanova
Moskova, Aralk 2007

BAHTYAR OL

NZIM
VERA TULYAKOVA HKMET
Moskova 1963-65

Elinizdeki bu kitap yaznsal anlar deil, Nzm ile syleilerimizdir. Onun bizi terk ediinden
yaklak iki hafta sonra balad bu sohbetlerimiz. nk inann bana, iki yakn insann syleisine
engel olabilecek hibir g yoktur.
1963-65 aras, iki yl geceler boyu (nedense bylesi daha kolayd) sohbet ettik Nzmla. Geriye bin
sayfa ve onu bildiim haliyle Nzm kald. imdi en nemlisi de bu.
Burada sizlere sunulan, bin sayfann iinden seilmi bir demet. Hepsi fazla olurdu kanmca. Bizim
ilikimizin geliimini ve yaammzdaki deerli baz zel sayfalar bir kenara ayrdm. Ayrca,
Nzmn benim tan olduum iirler, piyesler, senaryo ve romanlar zerindeki edebiyat almalar
ile ilgili sohbetlerimizi kitabma almadm.
Halen hayatta olan ve sosyal ilikilerinde Nzmn zlmesine neden olan ve belki de
yaattklarndan zlen kiileri ise yok saydm.
Vera
Moskova, 1977

Geen sefer, mezarnn yan bandaki mavi bankta seninle oturmu sessizce fsldarken nmzden
yal bir kadn almla gemiti. Bana biraz kmser bir bak atp yoluna devam etmiti. Birden
onun kuvvetli sesini duymutum:
Yeryznde bir kadn yayordu. Sonra ona bir ta giydirdiler. imdi ise karttlar tac. Geriye
sadece kadn kald.
Dorusu, bunlar syleyen nine, kadn szcne bir de gzel sfat eklemiti. iirsel bir edayla
konumutu. Ne yazk ki sen duymadn. Houna giderdi. Biliyorum. Oysa benim yanmda oturuyordun.
O kadar yakndk ki dizlerimiz birbirine deiyordu ve sen her zamanki gibi: Ne dnyorsun,
Verusya?[8] Ne dnyorsun? diye soruyordun.
Mezarnn banda hafzam daha net oluyor ve kafam hafifliyor. Tekrar beraberiz. Yalnz deilim. Ve
bu dakikalarda benim iin hibir problem, hibir sorun kalmyor. Her ey basit ve net, tpk
ocukluumdaki gibi. Dnya duruyor ve dncelerim gibi iki tarafa dalyor. Mevsimler birbirine
karyor, yollar buluuyor, mesafeler ksalyor ve tm bu grnt ve biimlerin oluturduu nehrin
arasndan seslerimizin yanks, mezarnn banda seninle mavi bankta oturup sessizce fsldatmz
saatlerde oluyor.
nceleri daha sk, hatta neredeyse her gn seni ziyaret ediyordum. Sonralar cumartesileri gelmem
konusunda seninle anlatk. Sen gnlsz de olsa kabul ettin: Ne yapalm, yapacak bir ey yok,
kk Verusyam. Madem yle cumartesileri gel. Biliyorum. Her eyi biliyorum, Nzm ama elden ne
gelir? Benim de yaamam gerek. Yardm et bana.
Cumartesi sabahlar genellikle nce pazara gidip sana iek alyorum. Onlar sanki gzelliklerinden,
canllklarndan bir fayda gelecekmi, ikimizin yazgsnda bir eyleri deitireceklermi gibi zenle
seiyorum. lk zamanlar sana taksiyle geliyordum. ofrn direksiyonun banda dalp gideceimi ve
bu nedenle paralanacam dnerek garajn anahtarn bana vermiyordu. zlyordu bana
adamcaz. Sonunda bir gn arabay kullanmama izin verdi. O gnden beri de sana bizim krmz
apka ile geliyorum. Mezarln kapsndan sanki evime girer gibi geiyorum. lk balarda her
admm zorlukla atyordum. imdi ise sanki kendi evime gelmiim gibi yryorum. Dahas,
mezarln giriindeki grevliden glleri sulamak iin kova ve etraf temizlemek iin de sprge
alyorum. Sana doru yryorum ve biliyorum, sen bankn kenarna oturmu beni bekliyorsun. Bankn
tam kenarna oturuyorsun. yle ki isterse be kii otursun banka, sen hibirine engel olmazsn. Yorgun
hasta insanlarn hastane kelerinde muayene saatini bekledikleri gibi oturup bekliyorsun. Ve her
seferinde sanki gelmeyecekmiim, gelmeme bir engel kacakm gibi geliyor sana... Gerekten tam
hastanedeki hastalar gibi, kuruntulara kaplyorsun. Ben ise ilerliyorum ve ilkin bank tarafna hi
bakmyorum, sanki hi yokmu gibi davranyorum. iekleri yere koyuyorum. Mezarl kolaan edip
her ey dzgn m diye kontrol ediyorum. Benim getirmediim iekler gryorum. Demek ki birileri
gelmi. Bazen tatl bir eyler buluyorum. Bir keresinde badem ekeri brakmlard. Hi kukusuz
senin memleketinden getirmilerdir.
Bazen, ve gittike daha sk ieklerin altnda sarmtrak renkli madeni Trk paralar buluyorum.
lgiyle inceliyorum senin lkenin paralarn. Tuhaf ey, Nzm seninle dnyay gezdim, ama hibir

yerde Trk paras grmedim... imdi ise otlara salmlar. Bulduklarm topraa gmyorum. Brak
onlar Trk okurlarnn eliyle sana ulaan gecikmi telif bedeli olsun.
Ksacas, bizde her ey bildiin gibi, hatta biraz gizemli. Ben mezarnn banda ilk dakikadan
itibaren hararetle ie koyuluyorum. Vazolar, iek sakslarn elden geiriyorum. Kuruyanlar atp
taze iekleri koyuyorum. Gidip su alyorum, glleri suluyorum. yle bir dallanp budaklandlar ki!
Tm ileri tamamlyorum. Her eyi yerine koyuyorum, spryorum, topluyorum ve tm bunlardan
sonra oturuyorum. te o zaman bizim sohbetimiz balyor. Saate baktnda zaman hzla akp geiyor.
Uuyor zaman...
Bu seninle son syleimiz Nzm. Son nk biz onu imdi bitirmezsek bir daha bitiremeyeceiz.
Bizim i ie gemi, karmakark olmu, kimi zaman kederli, kimi zaman neeli, kimi zaman cesur,
kimi zaman trajik seslerimiz bir yandan kyler ve yollarla, dier yandan ehirler ve gkle, korku ve
neeyle karm bir halde insanlarn yreklerinde yank buluyor. Tanrm, dua etmeyi bilmiyorum.
Sadece tek bir ey diliyorum. Anlarm koru. Henz tm szckleri, tm tebessmleri, mendilinin
kenar rengine varncaya dek tm renkleri anmsyorum. Ben insanm ve anlarmla varm.
Seninle ayrldmza inanamyorum Nzm. Ne kadar aceleci davrandn! Oysa, bunca insann a,
barnaksz yaad yeryznde, bu kadar umutsuz insan varken biz seninle mutluyduk Nzm. Bu
artc deil mi?
1955 ylnn ayaza ekmi Aralk aynda karlatk seninle. Sovyetler Birlii Devlet Sinema ve
Senaryo Enstitsn yeni bitirmi, Devlet izgi Film[9] stdyosunda redaktr olarak almaya
balamtm. Beni dn olmayan kader yolculuuma kartan tekerlekler, ilk kez orada dnd.
Sen ise Nzm, artk birka yldr Moskovada yayordun ve akl almaz derecede nlydn. Adn
gazete sayfalarndan hi inmiyor, ehrimizin sokaklarn donatan tiyatro afilerinde hep senin ismin
oluyordu. iir sekilerin srekli olarak kitap raflarnda yerini alyordu. Sk sk radyo ve televizyon
programlarna konuk oluyordun. Efsane adamdn. Ama Moskovaya geldiinden beri seni hi
dnmemitim. O zamanlar, Kremlinde st dzeyde alanlar gibi uzaktn bana. Bu an ve hretle
yceltilmi insanlar, sokaklarda dolamazlard, yaamlar bizden soyutlanm srerdi ve i karartc
bir gizemle doluydu. Tm bunlar, seni ilk grdm gn belleime daha bir derinliine kaznd.
Stdyoda ilk grevim bir Arnavut halk masalndan film yapmakt. izgi filmin imdi hatrlamadm
politik nemi olan bir gne yetitirilmesi gerekiyordu. Bu nedenle, iki ayamz bir pabuta
alyorduk. Her ey iyi gidiyordu. Bulduum olaanst masala ho bir senaryo yazmtk. Ancak,
iin asl yklenicileri, ressamlar iin iine girince felaket balad. Stdyoda hi kimsenin Arnavutluk
hakknda en ufak bir fikri olmad anlald. Hibirimiz Arnavutluku grmemitik. Ne ulusal
giysilerini, evlerinin, eyalarnn neye benzediini biliyorduk ne de ulusal yaamnn zgn
atmosferini ekrana nasl yanstacamz hakknda bir neride bulunabiliyorduk. almalarmz
tkanmt. Filmin imgesel ieriini anlayp anahtar bilgiler verecek bir danmana ihtiyacmz vard.
Ne yapacamz armtk. Proje kmaza girmi, yneticilerimiz kzmaya balamt. Benimle
beraber tm i arkadalarm danman arayn srdryordu. Sonunda, umutsuzlua dtmz bir
anda ynetmenlerimizden biri adeta sayklar gibi Nzm Hikmeti aramamz nerdi. Dediine gre,
Trkler yz yl Arnavutlukta hkm srmlerdi ve Nzm Hikmet onlar hakknda her eyi biliyor
olmalyd.

efim filozofa bir edayla: Neden olmasn ki? diye akl yrtt, Vera, Nzm Hikmet ya sizi ku
umaz kervan gemez bir yere gnderecek ya da yardm edecektir. Ancak, telefonunu nasl bulursunuz
bilmem, herhalde gizlidir...
Gn ortasyd. Yazarlar Birliine telefon ettim ve hibir glkle karlamadan telefon
numaralarn aldm. Biri Moskovadaki dieri ise Peredelkinodaki[10] kr evinin numaralaryd
bunlar.
Anmsar msn Nzm? Yllar sonra seninle Grcistanda tatildeyken al yanakl bir kadn plajda
yanmza gelmiti: Vera, Nzmn telefonunu size ben vermitim, demiti glerek. Sesinizden
tandm...
Telefon numaran kaydettiim anda nedense iim bir tuhaf oldu ve giderek artan bir endieyle
etrafmdakilerden benim yerime seni aramalarn rica etmeye baladm. Nzm Hikmeti herkesten
ok grmeyi arzu eden filmimizin ynetmeni Valentina Brumbergdi. Ufak tefek, yuvarlak hatl, boya
kpne batm, olduu yerde duramayan ve kafasndaki koca topuzuyla, neeli izgi film
kahramanlarndan birini andran bir kadnd. Sovyet dnemi ncesinde doan Valentina, giriken
kiiliini korumutu. Moskovann tm nl artistleri, ressamlar ve yazarlaryla tankl vard.
Avucumda sktm ktta Nzm Hikmetin telefonunun yazl olduunu renir renmez, tm
stdyonun her kesini bir kou dolap, sanki konu halledilmi gibi, Nzm Hikmetin bizimle
alacan herkese duyurdu!
Bu mthi haberi duyan stdyo ahalisi iin asln renmek zere senaryo blmne akn etti. Nzm
Hikmetin ad etrafndaki grlt byyordu. Herkes harekete gememi istemekteydi. Ben ise
alamakl bir halde, bu tip ilikilerde uzman olan Valentina Brumberge telefon etmesi iin
yalvaryordum. Fakat o berrr-bat diksiyonunu ne srerek beklenmedik bir ekilde ricalarm kabul
etmedi.
Trrrk benim dediklerimden birrr ey annnlamaz ve telefonunnn alllmacn yerine brakverrirrr ve
her ey balamadan biterrr! Siz- gensiniz! Trrrkler genleri severler! Sizin melek gibi incecik
sesinizi duyduunda... diye balayan szlerini usta bir pandomim sanats gibi Moskovallara zg
aksann da szckleri eke eke syleyerek srdrd: Al-lo, Nzm Hikmetle mi gryorum?
Ben Verrra Tulyakov-a, redaktrm... Ver-raa Tulyakova-a, rrredaktrr... dediiniz anda o teslim
olacaktr! Hi phe yok buna. Her ey gn gibi ortada!
Valentina Brumberg adeta benim bir karikatrm izmiti. Benzetmiti de. Herkes iin
elencesindeydi.
arkadalarmdan Arkaka Snesarev:
Hangi akla hizmet bu ii yapmak istesin ki? dedi. Nzmn nesine gerek?! Yapacak baka ii mi
kalmad? Dileri Bakan Gromkaya telefon et daha iyi, diye akl verdi.
Kalabalktan birisi ise: Komnist yolda Hikmete halknn smrgeci olduunu anmsatmak hi de
etik deil, uyarsnda bulundu.

Sonunda efim ie el att. Etraftakileri itekleyerek marur bir tavrla elimdeki kd ald ve kararl
bir ekilde numaray evirdi. Telefonun teki ucundan yant aldnda, ahizeyi kzgn bir demir
parasym gibi bana doru frlatt. Herkes donup kalmt. Soyut bir siluet olarak Nzm Hikmet
imgesi belirdi.
Al-lo, diye fsldadm. Nzm Hikmetle mi gryorum? Ben, h-mm, Vera Tulyakova, re-daktr Vera... Tulyakova...
te byle Nzm, ilk kez 8 yl nce sana, Moskovadaki evine telefon ettim. Daha sonra seninle
beraber yaadmz, imdi de geceleri daktilonun tularna vurduum bu yere...
Sen benim ricam dinleyip ok normal bir ekilde:
Gelin, canm, dedin.
Kulaklarna inanamayan ben: Ne zaman? diye sordum.
Madem iiniz var, imdi gelin.
Dnp yle bir arkama baktm. Sanki arkamda Gogoln Mfettiinden bir sahne oynanyordu.
Srekli yazarlarla altmz iin, stdyoda herkes en kt yazara bile ulamann ne kadar zor
olduunu biliyordu. Onlar randevu vermek iin srekli kendilerine yalvarp yakarlmasn isterler,
ancak uzun ricalardan sonra (senin nefret ettiin syleyile) bizi kabul ederlerdi. Artk nl olmu,
zenginlemi ad klasiklerin arasnda saylan yazarlar iin syleyecek bir ey bile yok... Evet,
dorusunu sylemek gerekirse bizim stdyo o zamanlar kk bir yerdi. Ayrca televizyonda izgi
filmler gnlszce gsteriliyor ve yazarlara ok kk miktarlarda deme yaplyordu. Buna ramen,
ellili yllarda Nikolay Erdman, Mihail Volpin, Yuri Olyea, Mihail Svetlov, Aleksandr Gali,
Vladimir Suteyev gibi nemli isimler, bu ii sevdiklerinden gnlden alyorlard bizimle.
Nzm Hikmete gtreceimiz malzemeleri toplamaya baladk. Ressamlar eskizleri toparlarken, i
arkadalarmz birbirlerinin szn keserek Trkiyedeki politik yaamdan, Amerikan
yaylmaclndan, minarelerden bilgiler vermeye baladlar bize. Arkadi ise genel tedirginlii dile
getirip Valentina Brumberge gzn benden ayrmamasn ve hibir koulda parlak Trkle beni
yalnz brakmamasn tembihliyordu. Hi sakinleecek bir hali yoktu:
Yar mr boyunca adam hapiste tuttular. Vahi bir kaplan gibi bizim sarn grd gibi saldrp
paralayabilir. Trkler byledir... Aslnda etrafn ispiyoncularla kuattklarn da unutmamak gerek.
Herhalde, koca bir ordu gibi reklenmilerdir bana...
Ben ve Valentina Brumberg evine vardk. Sen kapy ardna kadar atnda youn bir kahve kokusu
arpt burnumuza. Baklarm sana kaldrdmda kzl renkli kvr kvr bir yumak grdm.
stmz karmamza yardm ederken koyun postundan ar paltomu az kalsn yere dryordun.
Yar bo, geni salona getik, sanki akacktan geici olarak denmi izlenimi veren rahat, tuhaf bir
barnakt... Odann ortasndaki yazl ktlarla kapl byk yuvarlak masann banda, ask suratl
krk yalarnda bir adam kendini kaptrm alyordu. Bizi kafasyla ylesine selamlad. Bu
tercmann Ekber Babayevdi[11]. Siyah takm elbiseli, siyah gmlekli ve kara kvrck salaryla

kederli bir hali vard. Bu haliyle bir tabut ustasna ya da bizim izgi filmlerimizin detektiflerine
benziyordu. Ve Biz, Valentina ve ben, birbirimizle konumadan, bu kiinin Nzm Hikmete tahsis
edilmi KGB ajan olduuna, hi phe etmeden, karar verdik.
imdi ise bu ilk izlenimin ok, hem de ok yanl olduunu biliyorum...
Ekber Babayev ile aranzda olaanst mkemmel bir iliki kurulmutu. Huzur ve dostluk dolu.
Birbirinizi grmeden bir gn bile geirmeniz olanakl deildi. Birbirinize siz diye hitap etmeniz,
bence, ilikinizin entelektel boyutunun, inceliin ve birbirinize gsterdiiniz zenin bir
gstergesiydi. Birbirinin tamamen zdd karakterlerdeki insanlarn dostluklarn ilk bakta kavramak
zor olabiliyor. Ancak, ikinizin beraberliini daha sk izledike bu mertlik ve zek dolu ballnz
daha anlalr oldu benim iin. Bir yanda her an patlamaya hazr, duygularn kontrol edemeyen sen,
barut gibi Nzm; dier yanda sakin karakteriyle asla telaa kaplmayan en frtnal durumlarda bile
elenceli yaklamyla durumu sakinletirebilen Ekber. Siz, ikiniz birbirinizi tamamlyordunuz.
Kim bilir, belki de sana bakmaya ekindiimden, daha ok Ekbere bakyordum. Sesin odada
gmbrdyor ve kafam toplamama engel oluyordu. aknlkla bu tuhaf adamn, syledii her szck
zerinde beni dnmeye zorladn ve onlar beynime kazdn fark ettim. Bundan byle de hep
byle olacakt.
Rusa szckleri zorlanmadan buluyor, ateli tempoyla anlalr konuuyor, ama hatalar yapyordun.
ok belirgin Dou aksann vard. Rusa grameri iyi bilmemene ramen dilimizi iselletirmitin.
fade etmek istediklerini net bir ekilde dile getiriyor, olduka akc konuuyordun. Bu konuda zgn
bir yetenein vard, sylediklerin kolaylkla aklda kalrd. te bu nedenle de seninle syleme
imkn bulmu pek ok kii konumandaki ufak detaylar bile hl anmsar.
Telefonda senden istediimiz eyi tam olarak anlamadn ortaya kt ve Arnavut kltr konusunda
bir Trke danmak istememiz seni ok elendirdi, ok gldn. Ama bu yapacamz filmi kendi
izgi filmleri olmayan Arnavut ocuklarna armaan edeceimizi sylediimizde ciddiletin ve
yardm etmeyi kabul ettin.
Biz getirdiimiz eskizleri, izimleri yerde aarken gizleyemediin bir ilgiyle etrafmzda
dolanyordun. Her ey hazr olup ktlara doru eildiinde biz olduumuz gibi kaldk. Hi hareket
etmiyorduk. Dikkatle bakyordun... Ve aniden fkeyle:
Sanatta natralizmden nefret ediyorum, dedin.
Donup kalmtk. Valentina Brumberg, panik iinde konumann ynn kuramsal boyuta evirmek
istedi.
Sevgili Nzm, demek natralizmi sevmiyorsunuz. Sizce ne demek natralizm?
Hi duraksamadan yantladn:
imdi ieri gmleksiz bir adam girerse bu realizm olur. Ama pantolonsuz bir adam gelirse bu
natralizmdir.

Ve neyse ki gldn.
Ama senin herhangi bir konudaki grn deitirmek kolay deildi. Skntl bir ekilde son
zamanlarda Merkez Komitede ne bilge bir filozofa, ne Lunaarski[12] gibi bir aydna, ne de 20li
yllarda Moskovada renimin srasnda derslerini dinledii polemik ustalarna pek
rastlamadndan bahsettin. Merkez Komiteden sz etmen zerine Valentina merhamete gelmeni
istedi ve bizimle politikadan konumaman rica etti.
Neden cancazm? diye sordun. Gerekten armtn. Hapishanelerin kaplar ald. rnein,
benim genlik arkadam, nemli sinema ynetmenlerinizden Nikolay Ekk[13], imdilerde benim kr
evimde yayor. alma kampndan geldi, yrtk prtk giysiler iindeydi... Stalin ld artk.
Stalin lmse ve Leninin yannda ant mezarda yatyorsa ne fark eder ki?
Bunu anlayamyorum ite. lkenin nde gelen emekileri nasl olur da cesetlere tapnrlar?
Nzm, ltfen, korkudan leceim imdi, diyen Valentina, l gibi buz tutmu parmaklaryla
ellerine dokundu. Bir yandan da: Bakn, bakn, diyordu.
Canm, affedersiniz, diye i geirdin. Her eye ramen o ld ama deil mi? Pek ok insan
korkmay brakt. Bir iki gn nce Ekberle Aktrler Evinde yemek yiyorduk. Sanatlar cokuyla
Stalin fkralar yarmas yapyorlard. Bir de Hruev hakknda fkralar anlatyorlard. imdilerde
Moskovann her yannda bu fkralar duymak mmkn.
O dnemde, 1955 ylnda Hruev otoritesini kaybetmiti. Sen insanlarn Hruevin arln
hissetmesi iin onun bir hamle yapmas gerektiini sylyordun. Ve Hruevin en nemli giriimi
olan SBKP XX. Kongresine aydan az bir zaman kalmt.
Sz konusu fkralardan birini bize anlatmasn Ekbere rica ettin. Zavall Valentina konuyu
deitirmek iin rpnp duruyordu, ama bounayd. Her ihtimale kar tela iinde:
Hruev bizim houmuza gidiyor, gidiyor... diye tekrarlayp duruyordu. Rus masallarnda tm
arlar ona benzerler! aka yaparlar, ii dalgaya alrlar, ama gerektiinde masaya yumruu indirmeyi,
kafa uurmay bilirler! Kimse arlarn ruh halini izgi film yapmclarndan daha iyi bilemez. Onlarn
her bir ka hareketi iin yzlerce izimi biz yapyoruz, yle deil mi ama!
Onun bu benzetmesi seni gldrmt, sonrasnda eline kalemi alp hzla, neredeyse tek bir hat
zerinde bizim masaln temel hatlarn izmeye baladn. Fakir bir ocuk nasl giyinir, alvar neye
benzer, kuan nasl balar, oban knn omzunda nasl tar anlattn. Testinin formu neye benzer,
duvarda asl halnn deseni nasl olmaldr, hepsini anlattn... Sonunda, filmin ana sahneleri hazr
olunca stdyoya gelmeye ve ressamlarla grmeye sz verdin.
Biz grevimizi tamamlamtk. Ama sen bizi brakmyordun. Turuncu duvarda, dikkat ekici bir
tablonun nne gtrdn beni. ok garip bir resimdi bu. Sanki dar tahta bir erevenin iine
patlamalar sonunda biimsizlemi, yakndan kurun yamuruna tutulmu bir toprak paras
hapsedilmi gibiydi. Tablonun kurumu yalboya kabarcklaryla phtlam yzeyi, boydan boya

demir paracklaryla kaplyd.

Bu tabloyu bana Konstantin Simonov[14] armaan etti, dedin. Bir asker Stalingrad Sava
kalntlarndan yapm onu.
Ne yazk Nzm, biz bu tabloyu saklayamadk. ki yl konuk odamzn duvarnda hzn veren
duygularla asl durdu. Sonra, naslsa, eski bir cephe subay geldi bize. Uzun sre bu tabloyu seyretti.
Hatta, gittikten ksa bir sre sonra tekrar dnd ve tablonun nndeki yerini ald. Bunun zerine sen
tabloyu duvardan indirdin:
Al, kardeim, dedin. Bu tabloyu ok beeniyorum. ok. Al, al.
O gn Kargopol, Dmkov, Vyat ii oyuncaklarla beraber daha pek ok eit zgn minik biblo
gsterip durdun bize. st eit eit renkli yastklarla dolu Trk tarz divanlarn stne denk gelen
duvara kabaca aklm raflarn st bu kil tavuskular, denizgergedanlar, yal insan figrleri,
kocakarlar, tombullar, kendini beenmi aptallar, bilmiler, kokana tipli biblo oyuncaklarla doluydu.
ki bal bir at verdin elime. Yandan, kardan, akla gelecek her taraftan ona bakmam istiyordun.
Bundan keyif alyor, atla ne yapacan bilemiyordun. in profesyoneli olmayan, canlandrma
sanatndan uzak bir yetikinin, bu el yapm tahta oyuncak biblolarla iten bir ocuk keyfiyle
oynamas beni artmt. Seninle beraber olduumuz o saatlerde, ilk defa, biz Ruslarn ne kadar
tekdze ve belirli snrlar iinde kalm insanlar olduumuzu hissettim.
Sen ise Biliyor musunuz? diye tekrar anlatmaya baladn. Geenlerde Moskoval bir yazar geldi
bana. Btn bunlar grd ve hangi lkeden getirdiimi sordu. ok sinirlendim. Bir gzel svdm
adama, Allah kahretsin! Evet, evet! Eer bir yazar atalarnn nasl yaad ile ilgilenmemise,
srecini tamamlayan tm kuaklar onun iin sadece gbre demektir!
Kt olmutum, hatta gcenmitim.
O zaman sana kar kmadm, ama bylesine cahil bir edebiyatnn varlna da inanmadm.
Ninelerimden dinlediim XIX. yzyl iirleriyle bymtm ve tm yazarlarn ok iyi eitimli aydn
kiiler olduu konusunda saf bir inancm vard. Daha sonralar birka kez daha seni kzdran bu
yazardan bahsettin bana. Ama ben yine kim olduunu sormadm.
O srada Babayev ile zerinde altnz van vanovi Var Myd? tiyatro oyununun ad dikkatimi
ekmiti. Ne hakknda bu oyun? diye ekinerek sordum. stersem, Babayevin eviriyi
bitirmesinden sonra okuyabileceimi syledin. Ancak, sen szlerini bitirdiinde Babayev, bu neriyi
Ustann akas olarak anlamam salayacak salam bir bak att bana.
ktidar emelleriyle yoldan kmak en byk tehlike. zellikle de siyasi iktidarn. Stalin buna en iyi
rnektir. te bu dnceden yola karak yazdm bu piyesi. Sizin anlayacanz, cancazm bana
glmsyordun brokratlarn bize gcenmesi kanlmaz. Ne yapalm, gcensinler, yapacak bir ey
yok. Ve akayla kark sordun bana:

Brokrat deilsiniz, deil mi?

Hepimiz gldk. Babayev bile bize katld.
Ka yandasnz? diye sordun.
Yirmi .
Yirmi , diye yineledin kafan sallayarak. Demek ki ilk kez Moskovaya geldiimde, yani 1921de
siz henz tasarlanmamtnz bile... Sarn olduunuza baklrsa Russunuz deil mi?
Evet, Rusum.
Dorusu, cancazm, biraz pheliyim bundan. Tatar Hanl ka yl lkenizin banda kald? Size
yle bir dikkatlice bakacak olursak elmackkemiklerinizin birazck doulularnkine benzediini
syleyebiliriz. Gzleriniz de Rusa benzemiyor. Tersine bizdeki badem gzleri andryor... Yoksa
bugne dek kimse size doulu bir yz biiminiz olduunu sylemedi mi? Ha? Babayev, sen ne dersin?
Doru mu sylyorum? Bunlar sylerken glmsyordun. Kzmayn cancazm, sizi krmak
istemem.
Ardndan diplomatik bir ekilde oyunlarn hakknda bir fikrim olup olmadn sordun. Her eye
Ramen adl oyunu Mossovyet Tiyatrosunda, Bir Ak Masaln ise televizyonda izlediimi
rendiinde derin bir i geirdin.
Bu gsteri iin ok tarttk. Biliyorum, sahne uyarlamas gzel olmad. Benim masalm
okursanz, aslnda o kadar da mitsiz bir oyun yazar olmadm anlarsnz.
Masalnz okudum, dedim. Ama gzlerinden bana inanmadn anlalyordu.
Bunun zerine okuduum enstitnn edebiyat kulbnde seminer konularndan biri olarak Bir Ak
Masalnn seildiini, rencilerin bu eser zerine bir sunum hazrladklarn ve dahas bu konu ile
ilgili olarak seni ziyaret ettiklerini anlattm.
Peki, siz o zaman niye gelmediniz?
Sonunda geldim ite, dedim glerek.
Birdenbire ziyaret sonrasnda senin iin sylenenleri anmsadm. Byk harflerle ad yazlacak
aydn, Gerek komnist, lmcl hasta adam... Onlardan birisi, sylei sresince koltuun
kolunda sanki vcudundan ayrlarm gibi duran ellerinde yaam belirtisi olmadndan bahsetmiti...
Ellerine baktm. Avularn esnek grnyordu. Hafif tombul, ksa parmaklarn bir saniye
durmakszn sinirli sinirli oynatyordun.
Hatrlar msn Nzm, bir gn ressam Yuri Vasilyevin atlyesine gitmitik. Sen ona gitmeyi severdin.
Hadi bir gidelim de adamn ne yaptna bir bakalm. Geen sefer ileri hi de iyi gitmiyordu... Ve
iyi yrekli, mert bir insan olan Yura, senin ziyaretlerinden her zaman ok memnun oluyor, btn
gnlk ilerden kendini soyutluyordu. Bu ziyaretler srasnda, ressamn kk kz Vasilisa, babasnn

bu haline bir anlam veremez ve sessizce aralad kapdan uzun sa rgl ban uzatp hayretle olan
biteni izlerdi... Hatrlarsn, ite bu ziyaretlerimizden birinde Yura, aldan senin iki elinin kalbn
karmt. Benim de Kahireden aldmz firuze yzkl elimin kalbn... Sonrasnda ellerimizin bu
al rnekleri onun duvarnda, ince bir ipin ucunda asl durdu. Yanlarnda Svyatoslav Rihter[15] ve
baka nllerin elleri vard. Yuraya gittiimiz baz zamanlarda, onlar duvardan indirir, bakardk.
Ama sonra, sonra... Seni o zel arabayla beyaz araflara sarl alp gtrdklerinde Yura morgda
yznn maskesini karmt... Onu evinde saklyor. Ve imdi ben hi durmadan, kafamdan atamadan
bunu anmsyorum, Yurann evine gidemiyorum... nk orada senin lmnn somut kant var,
Nzm.
Aniden korkun bir yorgunluk sard beni. Gnn gerginlii, bir dolu yeni izlenim, senin ani
dnemelerle dolu fikirlerinin basks hepsi etkiliydi bunda. Vedalama zaman gelmiti. O anda
Babayeve Trke bir eyler syledin. Sylediklerinin: Fena kz deil, ilgin, ama gsleri biraz
dz, anlamnda bir eyler olduunu aknlkla algladm.
stend bir hareketle baklarm gslerime kayd. Sonra sizlere dndm. Yzm kpkrmz
olmutu. Ksa bir aknln ardndan: Ne dediimi anladnz m?! diye sordun. Anladm...
dedim. tiraf etmekten baka ansm yoktu.
Baklarn bir anda sertleti, phe ve dmanlk doldu.
Zavall Nzm, yaamn boyunca hep birileri iin korku unsuru oldun, srekli takip edildin, dinlendin.
Tm bunlar biliyordun, ama sen oyunu merte oynamay tercih ediyordun. Bense btn bunlardan o
kadar uzaktm ki...
Ne o, sinema okulunuzda size Trke de mi rettiler? dedin. Sesinde gizlemediin bir alay vard.
Tm kanm akaklarmdan kacak gibiydi. Yzm alev alev yanyordu. Panikten kafam
toplayamyor, Trke sylenen bir eyi nasl olup da anladm bir trl kavrayamyordum.
Karnda aptal aptal susuyordum. Suratn tehlikeli derecede kzarmt. Valentina dehetle etrafna
bakyor, olan biteni anlamyordu. Ekber bana doru yneldi. Nefretle ona baktm srada gzlerinin
efkat dolu olduunu grdm.
Merak etmeyin. Son yllarda niversitede Trke renen herkesi biliyorum. Siz onlardan
deilsiniz. Dilimizi nasl anladmz syler misiniz?
O anda beynimde imek akt.
Sizin iltifatnz Tatarca deil miydi?
Yoksa Tatarca m biliyorsunuz? armtn.
Herhalde, Tatar kanmn son damlas harekete geti iimde. akam hznlyd. Sadece lmek
istiyordum. Zavall glmsememi yarda kestin:
Evet, ciddi olacak olursak?

Evet, ciddi olarak...

O anda 1942 ylnn sava gneinde solmu elbisemin iindeki halimi anmsadm. Dokuz yama
dnmtm. plak ayaklarm bileklerime kadar toz iindeydi... Sava srasnda yaanan zorunlu
gte, annemle beraber kendimizi cra bir Tatar kasabasnda bulmamz tutarsz szckler, kopuk
kopuk tmcelerle anlatmaya baladm. Orada bakentte aldm eitimle dtm snfta iki yl
boyunca Maupassantn toplu yaptlarn okumutuk ancak. Tatar okulundaki tek Rusa kitapt. ki
ayda Tatar dilini zmtm. Yatlarmla ders sralarnda dirsek rtmek yerine, semt pazarnda
evirmenlik yaparak alyordum. nsanlarn ehirden getirdikleri son eyalarn kyllerin son
patatesleri ve ekmekleri ile deitirmelerine yardm ediyordum. Ama aradan ok yl geti, yllar
benim iyiliksever kasabam Salouinin dilini unutturmutu bana... Ve imdi bir ey onu tetiklemiti...
Tatarlarla olan balantm srekli anmsar ve benimle dalga geerdin:
E, Verusya, bizim Tatar kardelerimiz dnya kltrne baka ne katklarda bulunmular?
Ben ise ciddi ciddi Aksakov, Kutuzov, Karamzin, Pukin, Lermontov ve tm Tolstoylar gibi ad
kltrmze, tarihimize kaznm insanlarn Tatarlara uzanan kklerini, hurra, yolda ve daha
pek ok szcn Tatar dilinden geldiini sana anlatr da anlatrdm...
te, halklarn kardelii byle oluuyor. Siz Russunuz ve Tatarca anlyorsunuz. Demek oluyor ki
Asyal erkekler ve tabii Trkler de, sizin yannzda dncelerini dile getirirken ok dikkatli
olmallar. Film yapmcmz Valentina Yolda, izgi film dilinden anlyor. Bu da dnyann drt bir
yanndan ocuklarla evirmensiz konuabilecei anlamna gelir. Sevgili dostum Ekbere gelince,
kendisi Azerbaycanl. Yazdm her eyi Trkeden Rusaya evirir. te bu tablo, burada, Sovyetler
Birliinde muhteem bir ey.
Biraz da oyuncu edasyla sylediin bu szlerle zetledin durumu. Ben ise kt olmutum. Neem
kamt.
Sana daha sonra bunlar sylediimde kprmtn Nzm. Tepkin: Ne yani, aptal mym ben, ha?
olmutu.
Odada kouturup duruyordun. Bize el ilemesi bir eyler gsteriyor, ikramda bulunmaya devam
ediyordun. Ve ben sonunda sana bakabildim. Salarnda ak tutamlar vard. Gderi ile ilenmi bej
ceketin seni biraz sportmen gstermiti. Ve mavi gzlerin capcanlyd. Dalgal kzl salarndan, antik
burnundan, byklarndan, omuzlarndan, ellerinden daha genti. Ve gzlerinin arkasna gizlenmi
fikirlerin, umutlarn, ideallerin ise gzlerinden de genti. Yzn sk sk buu kaplyordu sanki.
Acmasz bir annenin yabanclarn nnde ocuunu cezalandrd anlardaki gibi ar bir yorgunluk
zerine kyor gibiydi. Sanki anne, kalbini senin ellerinle yakalyor ve omuzlarn kertiyordu. Bu
anlarda gzlerinin canll neredeyse kahramanlkla zdeleiyordu.
Ayrlmaya kalktmz srada: Neden size bir senaryo yazmam nermiyorsunuz? Masallar ok
severim. Hem yle Trk masallar biliyorum ki? dedin.
Sylediinin hayal olduu dncesiyle konuyu akaya aldk. Sende oturduumuz sre boyunca

telefonun hi susmamt. Srekli farkl farkl yerlerden aramlar ve senin szn bitirmene frsat
vermeden iir, makale, oyun, sylei isteklerinde bulunmulard. Bizim cra kflede kalmfl hayr
kurumumuzun bakentin bu muazzam kltr evresi ile boy lmesi olas myd ki?
Uzun koridorun sonunda srtm kapya dayam duruyordum. Yanaklar al al olmu, genlemi
Valentina Brumbergin seninle vedalamasn bitirmesini bekliyordum. Berbat ruh halinden
syrlamamtm. Ac iimde daha derinlere iliyordu. te byle, diye dndm. Byk hmanist
airler insana amansz ders verirler. Kolayca seni keye sktrp engizisyon hkimi sabryla
sorgularlar. Neden, neden sanki hibir grm olmayan bu uursuz filmi yapmay kabul ettim? Beni
dncelerimden kurtaran Valentina Brumbergin sesi oldu:
ok yakklsnz Nzm! ltifat olarak kabul edin, hi Trk e benzemiyorsunuz. Neden yalnz
yayorsunuz? Byle yalnz olmak zorunda deilsiniz. Kadnlar sizi deli gibi seviyorlardr, eminim.
Neden evlenmiyorsunuz?
Sen karndakinin tm silahlarna el koyan glmsemenle yantladn:
nk sevgili Valentina, aileye, zel mlkiyete ve devletilie karym!
Neem yerine gelmiti. Yakam kaldrp usulca glmsedim. Ve birden bana doru iyice yaknlatn.
Elini bamn stnden kapnn pervazna dayadn ve:
Vera, bana gcenmeyin, dedin. Siz daha ok gensiniz. Hem de ok. Biliniz ki yeryznde en kt
yalan, gzelliin arkasna saklanp sylenendir. nk buna kalp kolay aldanr. Geldiinize ok
memnun oldum.
Kap arkamzdan kapand ve sen Ekbere sordun:
E, nasl buldun?
Normal.
lk tantmz zaman beendiin salarm sonradan koyun gibi kvrck olunca ierlemitin.
Seninle bu konuda ne kadar tartrsak tartalm bir trl fikrinden caymamtn. Evet, biraz kvrck
olmulard, ama o kadar da mitsiz deillerdi. Bu salar o zaman bir yabancya ait olduundan sana
sradan grnmt, hepsi bu. Zamanla salarm alm, sen de mutlu olmutun bundan. Salarm
tokalamadan ak brakmam houna gidiyordu ve Fransz filmi Bycdeki salar karmakark
Marina Vlade benzetiyordun beni.
Tanmamzn ertesi gn stdyoya gittiimde kendimi Leninle konumu gibi hissettiimi
syledim. Zavall Vera, neler sylyorsun? tezahratlarnda bulunan yaa byk mesai
arkadalarm olan biteni anlamaya alyorlard. Senin gibi birisiyle ilk kez karlamtm ve ne
kadar byk bir kiilik olduunu ifade etmekte zorlanyordum. Gnn ge saatlerinde telefon ald:
Sizinle bulumak istiyorum. Bir eyler buldum. Bence masalm hounuza gidecek.
Akas, senden bir senaryo alacamz hayal bile etmiyorduk. Yazarlara az para dyor,

karlnda ancak bizim deyimimizle aklndan zoru olanlarn kabul edecei kapsaml ve zorlu
almalar bekliyorduk. nk soyut bir sanat olan canlandrmada, dierlerinde olmad kadar
yaratclk, grotesk, fantasma ve mizah gerekliydi. Telefonun, verilen sze izci sadakati ile balln
gstergesiydi. Bir anda neelenmitik.
Stdyonun sar kap grevlisi aadan telefon ettiinde senin stdyoya geldiini anladk. Bizim eski
cephe askeri, ahizeyin ucunda avaz avaz: Burada bir yazar var. Rus deil. Ad da Nasn Hinketmi.
Yukar brakaym m? diye baryordu.
Merdivenleri ok yava ktn. Hemen her basamakta soluklanyordun. ncelmi damarlarn
zedelemekten korkar gibi bir halin vard.
Sonralar, geirdiin kalp krizinin ardndan Kremlin hastanesinde doktorlarn senin iin bir komisyon
kurduklarn anlatmtn bana. Onlarn tartmalarnn bir ksmn naslsa dinlemeyi becermitin.
Ayrmna varmakta zorluk ekmediin Latince szcklerin arasnda, lmcl anlam tayan
anevrizma da vard. Hangi balamda kullanldn tam anlamasan da iitmitin.
Anlyor musunuz, diye balamtn bana anlatmaya. Anevrizma kalbin bir kesinde olur. Sigara
kdndan daha incedir. Bazen sama sapan bir hareket bile bu kd paralamaya yeter. Ve her
eyin sonu gelir.
Bu konumamzn ardndan hastalnla ilgili eitli kitaplar okudum. Senin geirdiin tarzda bir
krizden sonra insanlarn en fazla 11 yl yaayacaklar yazyordu...
Getirdiin senaryonun Rusas berbatt. Belli ki bitirme tela ierisinde evdekilerden birine dikte
etmi, o haliyle de stdyoya getirmitin. Okumak ne kadar zor olsa da satrlar ilerledike, olaanst
iir masaln romantik kahramanlar Sevdal Bulut ve zavall yalnz kz Aye, gzmn nnde
canlanmaya balad. Masalnn sonu zellikle bir canlandrma filmi iin allmadk derecede acyd.
Ama olmayacak bir ey de deildi. Sevdal Bulut yok olmak pahasna yamur oluyor ve kuruyup yok
olma tehlikesi altndaki Ayenin bahesine yayordu. Yamur dindiinde aa dallar yeeriyor,
iekler yeniden ayordu. Alayan gen kz senin saf, temiz dizelerin teselli ediyordu:
Baksana yeeren dallara,
alama Aye, bak onlara.
ebediyen lmyor
len bakalarnn uruna.
ve gerek yok yanmaya kahramanlara
yayor onlar herkeste, her eyde
bu bulutun kald gibi
aksiyle suda[16]

Masalna Sevdal Bulut adn koymutun. Ve ben, Nzm, senin o muhteem masallarn dinlemeye
onunla baladm...
Gnler, haftalar geiyordu. Daha sk grmeye balamtk. Kimi zaman Moskovadaki evinde, kimi
zaman Peredelkinodaki kr evinde bir araya geliyorduk. Kr evine Valentina Brumberg ile
geliyordum her zaman. Sonradan rendiime gre daha ilk karlamamzda sen ona evli olup
olmadm sormusun. Valentina: Hi olur mu, tabii ki deil, diye yantlam.
Dn yolunda Valentina bu yalann aka yollu itiraf etmiti bana. Bu kendine zg dncesizliini
Trklerin ok kskan olmasyla aklamt. Ona gre evli bir kadnla ortak bir alma yrtmek
senin iin ho olmayacakt. Oysa ona en ksa zamanda bir senaryo gerekiyordu...
aylak arkadam benim, durumu zorlatrdn aklna bile getirmemiti. Ama tuhaftr, onun bu iyi
niyetli yalan adm adm aka dnen ilikimizi uzun sre huzur iinde srdrmemizi salad.
Valentina, size minnettarm.
Tanmamzn zerinden aylar geti. Artk, stdyoda bizden birisi gibi olmutun. Biz de sana
almtk. Stdyoda bizlerle olmaktan honuttun. Bizimle olduun zamanlarda dinlendiin izlenimini
ediniyorduk. O zamanlar canlandrma filmlerini neredeyse yaramaz denecek kadar neeli, alayc,
tertemiz ruhlu insanlar yapyordu. Senaryo blm, kiliseden bozma binann ek ksmnda ikinci
kattayd. Stdyonun dier blmlerine giden yollarn kesime noktasnda uzun bir kalem kutusuna
benzeyen bir yerdi. Derdini dkmek isteyenler, syleyecek ilgin bir haberi olanlar, komik film
hilelerini paylamak isteyenler burada toplanrlar, replikleri kontrol edecekler ve sevgili
yazarlarmzn konutuklarna kulak verecekler mutlaka bu blme gelirlerdi. Sen sk sk buraya
telefon ettike ve geldike, insanlar bunun sadece ile ilgili olmadn anlamaya balamt.
Artk biliyordum. Kapdaki grevlinin geldiini bildiren telefonunun ardndan 10 ya da 15 dakika
sonra kap tklatlyor ve sen ieri giriyordun. Odamz ii gerei orada bulunmas gerekenler dnda
merakllarn da aknna uruyordu. Merdivenlerde karlatn herkes baka bir yere gitmektense
doru bizim blme geliyordu.
Bizim uzun odaya giriin, her zaman bayram havas yaratyordu. Cokuyla karlanyordun. Srayla
herkesle selamlayordun. Tm kadnlarn tek tek elini pmen hepimizi hem ok duygulandrr hem de
utandrrd. Birlikte altmz erkekler bizim elimizi pmezlerdi. Hepimiz yoldatk. Sen sanki
baka bir dnyadan gelmi gibiydin. Senin olduun ortamda herkes kendini daha iyi hissetmeye
balyor, daha bir iine sarlyor ve kendine gveni geliyordu. Aynalar parldyor, pudra kutular
alyor, taraklar ele alnyordu. Arkadalarm tren havas iinde masamn yanna sana bir sandalye
koyuyorlar, sen oturuyor ve aslnda oktan sonulanm ilerden bahsetmeye balyordun. Kadnlar
olsun, erkekler olsun herkes sana ok iyi davranrd Nzm. Herkese syleyecek iyi bir szn,
verilecek dn veya destein vard. Hi kimse seninle dalga gemez, seni ekitirmezdi. Sen odaya
girdikten be dakika sonra hararetli bir tartma balar, sesler ykselirdi. Ama fikirler drste
ortaya atlr, insanca ve hatta neeyle gr alveriinde bulunulurdu. nsanlarn farkl grlerini
tartmann odana ekme konusunda tam bir ustaydn, Nzm.
Bir keresinde, birka gn nce Ukraynada devlet iftliklerinde alan insanlarla bulutuundan
bahsetmitin. Onlardan duyduun komnizmden dem vuran kt bir fkray glmseyerek aktarmtn.

Fkrann ana fikri yle bir eydi, diye balam ve: Devlet iftliklerine, ne zaman iftilerin
buday sorununu zmek iin Moskovaya umalarn salayacak helikopterler konursa, o zaman
komnizm kurulmu demektir, diye tamamlamtn.
O gnlerde, devletin sanatta yergiyi yok etme abasyla doru orantl olarak ok sayda fkra
retiliyordu. nsanlar sylenen her yalana, aptalla, laf oyunlarna, toplumsal hakszla ve idari
zrvalara kar anlatlabilecek fkra yaratabiliyordu. Her yerde herkes anlatyordu, ama nedense
hibirimiz bunlarn nereden ktn dnmyorduk.
Anlatanlara sordum, diye devam ettin. Sovyetler Birlii nde tm bu fkralar kim uyduruyor?
Yantlar ok ciddi oldu: Politik olanlar lya Erenburg[17], tarm ilgilendirenleri Mihail
Zoenko.[18] Onlar bu dncelerinden vazgeirmeye almamtm. Yolda Zoenko adna ok
sevindim. Beni ilgilendiren yaad tm samalklara ramen, halkn belleinde yaayan Zoenko
imgesiydi. Yolda Zoenkonun bunu renmesini, Sovyet halknn kendisini nasl sevdiini
bilmesini ok isterim.
Nikita Hruevin ynetiminde tepedekilerin nasl palazlandn ve Sovyet halknn biz ve onlar
olarak snflandrldn izliyordun. Aadakiler, Onlar ile ynetimi elinde tutanlar ve bize
hkmedenleri kiiliksiz bir isme mahkm ediyorlard. Onlardan bahsederken gerek anlamda parti
rgtn, ynetimi ve memurlar iaret ettiimiz durumlar ok azd. Bu sylemle, aka topluma
yabanclaan ve tehlikeli olanlar kastediyorduk.
Bir keresinde, Yazarlar Birliinden dndnde aknlklar ierisindeydin. Orada grtn
airlerden biri, nedendir bilinmez, yaammzn tm gnahlarn Sofya Vasilyevna diye birisinin
zerine ykmt. Sen byle birisini tanyp tanmadmla ilgilendin, bu kadnn nerede altn
renmek istedin. Ben de glerek sana byle birisinin gerekte olmadn, Sofya Vasilyevnann
Sovyet ynetimini gizlice yermek iin aydnlarn kulland bir imge olduunu syledim. Sen de
gldn. Gln neelendiinden deildi ama.
Bana olan ilgin, ar nezaketli yaklamn ok houma gidiyordu. Uzun sre, ok uzun bir sre bundan
pek bir ey anlamadm. Sende allmn ok tesinde iyi, akll, drst bir insann zelliklerini
buluyor, hastalna ve ilerlemi yana ramen genlere ta kartacak kadar romantik duygularla
dolu olduunu gryordum. Yaamn adam olan yar resmi tellaklardan farkl, ok byk
ideallere adamtn. Benim lkemden, bir bakasndan duymadm, yle bir itenlikle bahsediyordun
ki ilk defa lkemin trajik kaderini dnr ve onu daha ok sever olmutum. Bu ok nemliydi. Sana
hemen inanm olmam da nemliydi. Ama senin bana kar duygularnn ak olabilecei hi aklma
gelmemiti.
Bir gn telefon ettin ve eski bir Fransz filmi olan Cennetin ocuklarn sana izlettirmemizi rica
ettin. Bu o gnlerin koullarnda zor bir iti. Senin iin zel olarak Devlet Film Arivinden
Cennetin ocuklarn getirttik ve sen yannda Babayev ve dier dostlarnla beraber 3 Kasm 1956
gn onu izlemeye geldin.
Karak o yl erken gelmiti. Henz stdyoda kaloriferler yanmyordu. Paltolarmz kartmadan
alyorduk. Filmi izleyeceimiz yar bo, souk salonda da yle, soyunmadan oturduk. Ama
Arlequin rolndeki Louis Barraultnun karlksz akndaki hzn ve trajedi, hislerimizin yetkinlii

ve gcyle bizleri artmt. O gn ok endieliydin. Yanna oturmam rica ettiinde bir

tedirginliin olduunu fark ettim. ok yordun. Bfeden sana scak ay getirdim. ay bitirdiinde
barda elinden brakmadn. Bo barda gtrmemi, yanndan ayrlmam istemiyordun. Filmin ilk
yars bitmi ve ben izlediklerimden sarslmtm.
O zaman ilk kez izlediim nl aktr Louis Barraultyu, yaammn ok deerli dakikalaryla, daha
nce bilmediklerimi rendiim, akna dndm anlarla balantl olmas nedeniyle bir daha hi
unutmadm.
Oturduun yerden kalktn, Nzm. Ani bir ekilde hareketlendin ve gitmen gerektiini syledin. Oysa
filmi izlemek isteyen sendin ve imdi nedendir bilinmez sonunu beklemeden gitmek istiyordun. ok
armtm.
Filmi beenmediniz mi? diye sordum.
Maalesef, vaktim yok cancazm, dedin. Vaktim yok... Beni geirebilir misiniz?
Salondan ktk. Allmn dnda hzl yryor, neredeyse koar adm gidiyordun. lk aklma gelen
kalbinden rahatszlandn oldu. ok gururlu bir insandn, dertlenmeyi, kiisel skntlarn
bakalarna yanstmay sevmezdin. Birinci katla ikinci kat arasndaki merdiven boluunda durdun.
Kollarmdan skca tutmu suskun bir halde yzme bakyordun ve hi konumadan ylece
duruyorduk. Gzlerin yzmde dolayordu.
Sizi seviyorum. Anlyor musunuz? Sizi seviyorum.
ok alak bir sesle syledin bunlar. Alyordun. Daha nce hi alayan bir erkek grmemitim.
ittiklerimden, gzyalarndan, yer ayamn altnda kaymaya balad... Merdiven boluunda
durmaya devam ediyorduk. Gzlerimi ayrmadan slak yzne bakyordum. le tatili olmutu.
nsanlar nmzden geip kouturuyorlard. Aa-yukar, yukar-aa. Ama biz onlar fark
etmiyorduk bile.
Herhalde bu durum size gln geliyordur. Sizin ancak dedeniz olabileceim aklnzdan geiyordur.
Sizin yerinizde olsam ben de yle dnrdm... Ama anlayn, yreim yanyor, kan akm
hzlanyor. Sizi ylesine seviyorum.
Ltfen alamayn, diye usulca rica ettim. Ltfen alamayn.
ki saat sonra yurtdna gidiyorum. Bana hi mit veremeyeceinizi anlyorum. Bir daha bu konuyu
amayacama, asla anmsatmayacama sz veriyorum. Moskovaya ancak sizi unutmay
baardmda dneceim.
Hemen gitmedin. Bense suskunluumu srdryor, tm dikkatimle sana bakyordum. Baklarm bu
kez farklyd. lk kez bir devrimciye, bir kahramana, byk bir aire deil, son inanlmaz sihrini
gerekletirmi yufka yrekli, gsz bir sihirbaza bakyordum. Kalbim sana doru harekete geer
gibiydi. Yreimin bu selamn bir trl anlayamyordum ve omuzlarm smsk kavram ellerin
beni bir yerlere gtryordu sanki. Ama nereye, anlayamyordum. O gn orada, o merdiven

boluunda, len tatili srasnda, rkeke, ufak dokunularla yanaklarmdan ve alnmdan ptn beni
ve Elveda, dedin.
Saygdeer usta Louis Barrault Paristeki bulumamz anmsyor mudur, bilmem.
Bir bahar gn, gen mim sanatlarn izlemek zere gitmitik tiyatrosuna. Ksa bir sre nce,
Marcel Marceau gen mimcileri kaderleri ile ba baa braknca Barrault onlara destek km,
sahnesini vermiti. Gsteri srasnda o da tiyatrodayd ve arada kendisine uramamz rica etmiti. Bu
inanlmaz bir eydi. alma odas en tepede, at katndayd. Biz merdivenleri karken boluktan
bize el sallayan Barraultyu uzaktan grdk nce. Sonra hepimiz birbirimize ok yakn oturduk. Ortak
tutkunuz tiyatrodan konutunuz. Beenileriniz ve tutkularnz ortakt. Sen Barraultnun bilmeden
ilikimizde nasl da balayc olduundan bahsettin ustaya...
Oyundan sonra tekrar uradk yanna. ok ilgin bir insand! Zaman onun karsnda ilerleyememi,
sanat Cennetin ocuklarnda grdmz haliyle kalmt. Belki ceket giymi, hatta belki de
kravat takmt. Anmsamyorum. Nedense, imdi hayalimde siyah triko kazakl olarak beliriyor esnek
figr. Sadece insan doasnn yetenei ile izilebilecek biimdeki uzun beyaz parmaklar, gece
kelebekleri gibi gzmn nnde uuuyor, virgller szckleri yuvarlyor, noktalar tmceleri
ereveliyor.
Tiyatroyu terk ettiimizde artk ieride kimse kalmamt. Bo salon klflara sarnm, uyuyordu.
Tiyatronun nndeki kk meydana ktmzda yarm saat nce, hemen tiyatronun giriinde
Cezayir in Fransaya bal kalmasn destekleyen terrist bir grubun bombal eylem yaptn
rendik.
Louis Barrault ile bir daha hi karlamadk. Ama onun imgesi, yaammzda hep bizimle oldu.
Gittin. O gn Moskovadan ayrldn. Birka saat sonra. Ben kaldm. O merdiven boluu da kald,
yitik duygularn hafiflii de. O zaman seni sevmiyordum, Nzm. Ama o dakikalardan sonra... Aklma
takldn. Bir para hzn vard iimde ve kendime itiraf etmesem de biraz zlyordum seni.
Seninle tm bulumalarmz, grmelerimizi belleimin gayretle saklad kansna daha o zaman
varmtm. Film gibi, ileri geri sarabiliyordum. Her ey son derece etkileyiciydi... Filmimizi
seyrediyordum. Her seferinde, senin hakknda, yaamn hakknda hibir ey bilmediime biraz daha
ikna oluyordum. Onlarca iir, iki oyun ve bir de bizim alk olduumuz trden propaganda ykl
snf mcadelecisi, bar savas biyografisi. Bunlar artk bana yetmiyordu. te o anda,
kitaplarn yardm etti bana Nzm. Fanatik bir aratrmac zeniyle okumaya baladm. Senin
kiiliini renmenin baka bir yoluydu bu.
Yeryznde ender rastlanan trden bir vatansever olarak, senin ilerici yann alglamak benim iin
kolay olmutu. yle ya benim tm yaamm tek bir szck stne kurulmutu: Mutluluk. Ve hi
sorgulamadm bunu. Bir kere bile. En mutlu lkede, eitliin tam olduu yerde domutum. Daha
ocukken bile, benim ve yatlarmn en mutlu ocukluu yaadmzn bilincindeydim. Babam
faizme kar savata yaamn feda etmi, benim mutlu geleceim uruna lmt. Moskovay
zorunlu terk etmemizin ardndan geri dnmzde, iki yl yannda yaadm daymdan nasl da
nefret ederdim. Savan son dnemlerinde radyoda bizim ya da baka bir kentin dman igalinden

kurtuluunu ilan eden Stalinin mutat bildirileri ardndan, burnunu kvrarak hoparlre tkrr, Baku-man-dan! Grika Otrepyev! Dzmece! diye barrd. Onun biraz deli olduunu dnrdk, ama
avludan geen birisi iitecek diye korkar, etraf kolaan ederdik. Her ailede bir gudubet oluyordu.
Buna karn annem gerek bir vatanseverdi. Pedagoji eitimi almt. Bana ve yetitirdii tm
ocuklara Sovyet vatanmza sevgiyi ince ince ilemiti. 1923te bir okul dn Komsomola kabul
edildiini gururla sylediinde, yanna gelerek hi konumadan suratna bir amar indiren aabeyini,
daym Kolyay yaam boyunca asla affetmedi. Sert bir kadn olan annem, kimi zor anlarnda kk
bir kz gibi alar, iini dkerdi:
Tanrm, Tanrm... Verusya, devletimi neden bu kadar ok seviyorum?!
Oysa onun yznden 7 yamda yetim kaldm... Saratovdan, drtnala beylik konan yakmaya gelen
kzl atl birlii babam kuruna dizdi. Babam uzun yllar orada idarecilik yapmflt... Ama bunu
kimseye syleme, tamam m? Of, Tanrm, neden sanki atya kt da onlara: Buray size teslim
etmeyeceim, diye haykrd. Sabaha beni Mariya Maksimovna (annemin vey annesi) ile beraber
Saratov hapishanesine gtrdler... Aman Verusya, niye beni susturmuyorsun?! Belki yirmi kez
anlattm sana bunlar... Kalbimde bir ktlk yok. Hayr! deyip sonra devam ederdi: Ya baban?
Miyop mhendis, kurbanlk koyun gibi savata ldrld...
Anne, annem benim, yaamn boyunca drstlk ilkesiyle altn. Bir dolu ksz ocuu kendi
scaklnla sttn. nsanlar sana hep sayg gsterdi. Ama nedense, sana ve acl yaamna hep
zldm. Hem de ok. Biliyor musun, Nzm, annem senin lmnn ardndan ann ve erefin adna
Partiye girmeye karar verdi. Senden boalan byk yeri telafi etmenin bir yoluydu bu. Hani, Leninin
lmnden sonra binlerce insanmzn partiye kaydolmas gibi. Lenin ld, ama davas sryor!
sloganyla... Annem de kendince byle dnd ve dilekesini verdi. Ama onu kabul etmediler. Elli
yandasnz. Size, zel bir emekli maa gerekiyor herhalde. Partiye gen mcadeleciler gerekli,
dediler.
Ve ite kitaplarn okuyorum. Tm iirlerinin zyaamyksel olduunu defalarca yineledin.
Oyunlarn ise er ya da ge kendin yaadn.
nceleri senin hayatnla derinlemesine ilgilenmemitim. Her eyi olduu gibi kabul ediyordum; ama
bazen kafama bir eyler taklmyor da deildi. Senin yaamnda kimi insanlarn nemine ilikin
sorunlar... rnein, kr evinde, st kattaki misafir odasnda cama dayal duran iki bytlm
fotoraf. Sana benzeyen yakkl bir erkek ocuk ve baklarn keye sabitlemi gzel bir kadn.
Camn nnde, varlk simgesi olarak sergilenen, oda dzeninin bir paras olarak alglanan,
gemiten gelen iki yz. Ve benim iin akrabalk ilikilerinde ilk kez senden duyduum yeni bir
tanm: Olumun annesi.
Sorular, sorular, sorular... Genliin verdii sabrszlkla, gemiinle ilgili tam bir ey bilmeden,
yaadn zaman zmeye alyordum. Bir trl kavrayamyordum. Nasl oluyordu da senin kr
evinde, bizim karmakar olmu yaantmza, politik dzenimize dnsz yaklamn hkm srd
ve hibir kar gzetmeden yabanc canlara bazen yar yarya, bazen tamamen yardm elinin uzatld
bu yerde, biri yal dieri gen iki Sibiryal kadn, iki kk burjuva, evi sahipleniyor ve
yabanclarn nnde para skntsn bana kakabiliyordu?

Hastalnla nasl bask altnda olduunu, nasl ezildiini gryordum. Ksack bahe yolunda iki
adm attnda kalbinin vurularn dinliyor ve hemen duraklyordun. Daha ok uzun oturmay
seviyordun. Srekli sana ine yaplyor, yemek yerken tabann nnde st ilalarla dolu byke
bir hasta tepsisinin duruu hi deimiyor ve sen izleyen hepimizi rkten bir boyun eile birbiri
ardna birtakm haplar yutuyor, bir eyler iiyordun.
Edebiyatla, ok ynl yaamla yorulmu, doktorluk mesleine taparcasna sayg duyan ve senin
gnlk yaamnn ska tan olanlardan hi kimse senin kadn doktorunu ciddiye almyordu. Bunu
biraz da sen tetikliyordun: Konuklarnn kadna olas tepkisini hissettiin anda, akayla kark,
Sovyetler Birliinde maal ve szlemeli zel doktoru olan tek kiinin kendin olduunu dile
getiriyor, yazarlara salanan ofrler ve ev hizmetlileri tarznda bir ey olduunu sylyordun. Ve
senin kiisel doktorun maan hak ediyordu: Yeme, yoksa lrsn!, Konuma, yoksa lrsn!,
Yava yr, yoksa lrsn! Tuhaf olan, korkuyla, hareketlerini bu uyarlara gre ayarlaman ve
susmand. Kadn doktor, scak yaz gnnde sen konuklarnla masa bandayken nce belden yukarn
soyup, sonra sana yn amarlar giydirebiliyordu. Ardndan, yaklak bir saat sonra senden ter
boanmaya baladnda, tm bu grdklerinden utanan kadn konuklarnn, entelektel dostlarnn
nnde slanm giysilerini stnden ekip alabiliyordu. Balangta, tm bunlar sadece kabalk
olarak grnmt.
Yemekten, imekten, temiz havada soluk alp vermekten korkar olmutun. Rzgr, kar, gne, yamur
seni korkutuyordu; ama hepsinden ok alacakaranlktan korkuyordun. Gnein ufukta kaybolmasna
yakn, parmaklarnn ucunda ykselip onu tutmak, gitmesine engel olmak istermisin gibi geliyordu
bana. Birka saniyenin iinde deiiveriyordun. Neeli, konukan, en ateli tartmalara vurgun insan
gidiyor, yerine kukuyla bekleyen birisi geliyordu. Alacakaranlkta yalnz olmaktan korkuyordun. Gn
boyu senin enerjinle beslenen insanlardan, akamlar destek istiyordun sessizce.
Sorular, sorular, sorular...
Bekle, Nzm, bekle. imdi geliyorum. Isnmak iin biraz ay ieceim. Biliyor musun, artk ay
termosta hazrlyorum. Btn gece yetiyor. Sabaha kadar. Evet, ta sabaha kadar... Kurtar beni, Nzm
kurtar. Tek bama k bulmam ok zor...
Arada srada Ekber telefon ediyor, filminle ilgili gelimeleri takip ediyor. Ve senin hakknda tek
kelime bile konumuyor. Ben de sormuyorum. Ve birden Nzm Hikmet evlendi diye bir sylenti
yayld ortalkta!? Polonyada! Yal, zengin bir kontesle! Gevezelikler, gevezelikler... O yllarda
yeterli bilgi alamadmz durumlarda sylentilerle beslenirdik. Moskovada akl almaz sklkta
yaanrd bu durum. Genellikle de kt olanlar doru kard...E, Nzm ne yapalm? Varsn yal
barones olsun. Zenginmi sizin Polonyal. Salnza kavumanz kutluyorum. Hani ne derler, her
ite bir hayr vardr, diye mutsuzlukla dndm. im sklmt. Ama Ekbere sormay asla
dnmyordum. Nedense beynimin iinde mahkmlarn: nanma, korkma, ricac olma, deyii
yanklanyordu srekli. Senden duymutum bunu.
Gzmn nnden bir dizi yz geiyor. Senin byne kaplm entelektel kadnlar enternasyonali.
Kltrel programlarn katlmclarna bakp senin yerkrenin hangi corafyasnda olduunu anlamak
hi de zor deildi. imdi olaylar geriye doru sardmda, seninle beraber olma mutluluuna erimek
iin mcadele veren kadnlarn baarlarnn deiken olduunu gryorum. Evrende k her kadn

gibi kimi zaman cokuya kaplp gzelleiyorlar, kimi zaman da umutsuzlukla irkinleiyorlard. Peki,
siz, byk air, bar adam Nzm Hikmet, bu tutkulu oyunlarla nasl baa kyordunuz? Bunun
yantn sizden almtm galiba.
Enayi adl oyununun ilk gsterimi iin gittiin Minskte, oyunun bitiminde, sen, Nzm alld
zere emei geen herkese teekkr etmek iin kulise gemitin. ncelikle, oyunun bakadn Nihali
oynayan nl sanaty tebrik edip beenini dile getirdin. Deneyimli tiyatrocu cilveli tavrla
yantlad:
Ah, Nzm teekkr ederim, ama bana yle geliyor ki siz tm aktrisleri byle vyorsunuzdur. Bu
szler sadece bana deildir...
Sen ise o hi deimeyen glmsemenle yantladn:
Ne yaparsnz, biz Trk erkekleri byleyiz ite, cancazm! Size bir yk anlataym. Bizim sultann
haremine bir gn gen bir kadn getirmiler. Dn gecesi memnun kalan sultan, kadna mavi
firuzeden bir kolye takm ve: Bu akn simgesidir. Bu kolye kimdeyse ben en ok onu seviyorum
demektir. Bu yzden bunu hediye ettiimi kimseye syleme ve kimseye gsterme, demi. Kadn
hareme gururla girmi ve daha eikten geerken dier kadnlara sultann en ok kendisini sevdiini
ilan etmi. Gcenen dier kadnlar, kantlamasn istemiler. Bunun zerine gen kadn, boynundaki
kolyeyi gstermi. Haremdeki dier kadnlarn sultann hediyesi birbirinin ei kolyeleri
gstermeleriyle de arp kalm...
Kafam, senden duyduklarmla dolu bir sandk sanki...
Neredeyse dokuz ay gemiti. 27 Temmuz 1957 gn sen gelmitin ve telefon ettin.
Cancazm, benim Nzm.
Merhabalar, Nzm, diye yantladm. Mutluluktan glmeye balamtm.
Dokuz ay boyunca, dnecein ve telefon edecein bu an hi durmadan dndmn ayrmna,
ancak o dakikada varmtm. Bir anda her ey ho ve rkn geldi.
Ne var, ne yok?
Her ey yolunda. Senaryonuz zerinde almaya baladk. Ama baka bir rejisrle, Anatoli
Karanovile alyoruz.
Bir eyler ortaya kt m? Seyredebilir miyim?
Elbette Nzm. Rejisrn senaryosu tamam. Sahneler hazrland.
Tm bunlar ne zaman grebilirim?
Ne zaman isterseniz.

Yarn olur mu?

Olur tabii.
Bir sessizlik oldu. Ardndan sen sorunu yineledin:
Olur mu?
Tabii.
Gene sessizlik oldu.
Yol beni biraz yordu cancazm. Yarn siz bana, kr evime gelebilir misiniz? Arabay yollarm.
Saat 12 gibi, ha?
Tamam, biz geliriz, diye yantladm. Heyecanm belli etmemeye alyordum.
Teekkr ederim, cancazm. Ellerinizden perim.
Veda edip ahizeyi yerine koyduumda stnde slak el izim parlyordu. O anda ne dndm
anmsamyorum. Birka dakika ylece kalakaldm. Sonra kendimi topladm ve geldiini sylemek
iin rejisrlerin yanna kotum.
Gece boyu gzm krpmadm. Sabah olduunda ise bir yerlere samyordum. Srekli bir gn nceki
konumamz dnyor, bir ey anlayp anlamadn, anladysan da ne yorum yaptn kartmaya
alyordum.
Peredelkinoda gzel bir kr evin vard.
Nedendir bilinmez, yol boyunca bizi st katta k odasna dntrlm havadar ve aydnlk terasta
beklediini dndm. Yeri ve duvarlar ak saryd orann. Alk olmadmz bir tarzd bu.
Terasa ilk kez girdiimdeki halimi hatrlyordum. Kitaplar, tablolar ve dnyann drt bir yanndan
gelmi ya da getirilmi, daha nce grmediim tuhaf eyalarn ortasnda kalmtm. in, Hindistan ve
Afrikadan kk kk heykelleri, sanat tarihi kitaplarn, Skirada yaymlanan ressamlarla ilgili
eserleri anmsyorum. Biz byle yaptlar henz bilmiyorduk. Her ey ok yeni ve can alc, ilgi
uyandracak trdendi.
Tiyatro ynetmeni ve ressam Nikolay Pavlovi Akimovun uzun masada duran suluboya tablosunu
anmsyor, adn kartamyordum. Yal bir adam ve gzel gen bir kadnn kafalar betimlenmiti.
Oturduun yeri deitirdiinde, bu iki yz grebilmek iin tabloyu srekli evirdiini anmsyordum
bir de.
Kapnn karsndaki yarya kadar cam olan duvarn alt ksmnda Van Goghun Arleste Gece
Kahvesi adl tablosunun bir tpk yapm aslyd. Kapnn st ksmnda ise, gene ustaca yaplm,
Picassonun Alayan Kadn tablosunun kopyas duruyordu. Duvarda asl ya da cama dayanm
daha o kadar ok tablo vard ki. Abramovun Nzm Hikmet Hapishanede adl tablosu da bunlarn
arasndayd. Ressam, bu yalboya byk tablosunda siyah fonda gri parmaklklar ve derinde krmz

bir iek izmiti.

Daha sonralar, Moskovada seninle beraber yaamaya baladmzda Abramov ara sra ortaya
kar: Nzm, bak yeni tablom. Alsana! diye barrd. Ve her seferinde elinde senin iin izdii,
parmaklkl ve iekli tablonun bir kopyas olurdu. Her birinin ad farklyd sadece: Beloyanis
Hapishanede, Monalis Glesos Hapishanede, Patrise Lumumba Hapishanede... Ressamn drt
tablosunu satn almtn. Ta ki gnn birinde Abramov gelip de onlar bizden geri isteyinceye dek
tablolar evde yzleri duvara dnk bir ekilde durmulard.
lmnden birka ay sonra, bir gn sabahn kr bir vaktinde bizim kapnn nne dikilmi ve A
kapy, Nzm. A! diye avaz avaz seni armt.
Ama bu sonrayd. Tanrm, kafamn ii nasl da karmakark! Her ey birbirine karyor. Sen beni
anlyorsun, anlyorsun ama, deil mi Nzm?
Kr evinin yolunda, senin konuklarnla sohbet etmekten holandn dndm oday, dsel
olarak kafamda canlandrmaya alyordum. Eyalarn arasndaki bu tuhaf gezinti beni oyalyor,
sakinlememi salyordu.
Kapnn sa tarafndaki duvar kocaman kitap raflaryla kaplyd. Neredeyse tavana kadar yksekti.
Kitaplarn yannda Rus matryokalar, el yapm oyuncaklar ve hatta eski bir Rus ikonas duruyordu.
Evin bu halinde bir mze soukluu ve hzn vard.
Biliyor musun, dostumuz Mihail Volpin[19] ilk kez bana geldiinde: Bu adamn nasl bir zlemi var
ki byle oyuncaklarla oturuyor, demi ve: Ben de oyuncaklar severim, ama Nzm iin
zlyorum. Kalbinde, oyuncaklarn dolduramayaca kadar byk bir boluu onlarla tamamlamaya
alyor, diye eklemiti.
te byle 1957nin scak bir Temmuz gnnde arabayla Peredelkino ya doru ilerlerken evine
varmz, kapy almz imgelemeye altm. Kpek havlamasn ve senin st kattan iniini
iitecektik nce. Sonra da senin, kpein eytan sakinletiren sesini. Arkasndan mutlaka
konuksever ve gler yzl halinle seni grecektik. Pein sra, ahap merdivenlerden yukar
kacaktk. Gne sars duvarlar evreleyecekti bizi. Ve senin harikalarla dolu dnyan hissedecektik
yeniden... Polonyal ihtiyar baronesi dnmyordum. Belli ki yrngendeki tm dier kadnlar gibi
seni bir bakas ile hayal etmem olas deildi.
Tm konukseverliinle herkese oturacak yer gsterecek, hasr koltua oturtacaktn bizi. Hafif bir
arap, kuruyemi ve okkal kahve sunacaktn. lgin bir konuma balayacakt... Ve biz yerkrede
neler olup bittiini renecek, bize kapal olan dnyada hangi filmleri seyrettiklerini, sahnelenen
oyunlar, izilen tablolar ve insanlarn neyle soluk alp verdiklerini renecektik...
Artk dncelerimi dizginlemem gerekiyordu. Aracmz yavalam, kr evinin kapsna yanamt.
Karmzda bildik ev duruyordu. Trenev Soka No: 1. Scakt. Gnein nlar iki katn camlarna
vurmu, oynuyorlard. Sada garaj ve beki yeri, solda ise kpek kulbesi vard. Bu yarm hektar
toprak, hava ve kta zgrl kstlanm tek yaratk olan beki kpei, zincirini akrdatyordu.

Aslnda, balklarn senin akvaryumundaki denizi, kafesindeki kularn umay unutmas olas myd
ki? Ve ardna kadar kapsn atn bu evde, Tanr bilir daha baka kim zgrle susamt...
Evden ieri girdik. Sessizdi. Girite, duvarlarda o zamanlar dnya sinemasnn en iyisi saylan
Polonya film afileri karlad bizi. Soldaki kap mutfaa alyordu. Bir gz attk: Orta yerde senin
istein zerine koyu maviye boyanm uzun masa, sar ayaklar zerinde modern Nzm sanatnn bir
rnei olarak duruyordu. Msr, krmzbiber, soan ve sarmsak dizinleri duvarlara aslmt. Duvar
boyunca uzanan tahta rafn stn ilemeli kil tabaklar sslemiti. Buzdolab, dolaplar, her ey yerli
yerindeydi, ama sen yoktun. Etraf sessiz ve kimsesizdi...
Karanovi ile mutfaktan ktk. akn bir halde duruyorduk. Yukarya kan ahap dar merdiven
nmzdeydi. Ama ikinci kata kmaya yeltenmedik. Giri katndaki konuk odasna girdik. Uzun mee
masa kocaman boyutuyla odann en gzel yerini igal etmiti. zeri adeta el sanatlar mzesine
benziyordu. Oyuncaklar, biblolar, ssl mumlar... neler yoktu ki! Nzmn gururu Trk Abidin Dino,
Picasso ve arkada spanyol Alberto, Yuri Vasilyev, Volodya Vaysbergin artk bildiim, sevdiim
tablolar eski dostlar gibi duvarlardan bakyorlard. lerinden bir tanesi dierlerinden daha
farklyd. izgili elbisesi iinde hayat yorgunu bir kadn, bitkin halde bize doru bakyor ve zorlukla
uzatt eliyle gaz ocan tutuyordu. Vicdanmz sarsan bu baka dayanmak zordu.
Ne zaman bu kadna baksam korkun bir utan kaplyor, diye itirafta bulunmutun bir gn. Bu yedi
odal evde tek bama yaadm iin kendimi tam bir alak gibi hissediyorum. O zaman daha fazla
almam gerektiini dnyorum. Daha fazla almal ve daha faydal olmalym. Ama her zaman
baaramyorum...
Bo duvarlara katlanamazdn, Nzm. Beraber yaamaya baladmzda evimizi derken bunu daha
iyi anladm. O dnemde evinin bo kalmas ayr bir hikye, onu daha sonra anlatacam. Ev botu bo
olmasna, ama bu evde bizimle sadece gzelliklerin olacana ant imitik seninle. Bu pahal
eyalarmz olaca anlamna gelmiyordu kukusuz. Bazen paraya sktmz da oluyordu nk. Ve
ite byle gnlerden birinde Ogonyok dergisinden kestiin bir resmi duvara akmaya uratn
grdmde sylenmitim. Bana hznle bakm ve seni anlamadm sylemitin buruk bir dille. Ve
devam etmitin:
Beni anlaman zor biliyorum, ama Verusya, mrmn drtte birinden fazlasn bo hapishane
duvarlar arasnda geirdim. Tek ssleri kirleriydi. Kusura bakma ama, imdi gzlerimin bayram
etmesini istiyorum.
Affet beni Nzm. Seni mahpus olarak hayal etmek bile mmkn deildi.
Balangta bilmediim o kadar ok ey vard ki!
Pablo Nerudann armaan hasr domuzcuk tavandan sarkyordu. Cama ustaca astn Trk glge
tiyatrosunun karakterleri Karagz ile Hacivatn manda derisinden yaplm rnekleri, Picassonun
Mavili Kz, hepsi yerli yerindeydi. Bir tek sen yoktun.
Aslnda uzakta deildin. Kk ak verandada hasr koltua oturmu eytann tylerini okuyordun.
Vcudun orada, ruhun uzaklarda bir yerlerdeydi. Kim bilir belki gelecee uzanmtn, belki de

gemite birisiyle bulumutun... Tanrm, ne kadar derin dncelere dalmtn... Sanki tm

yaadklarnn yorgunluu drt bir yandan seni kuatmt. Yaamn tm arl zerine km,
stndeki lacivert kadife ceketi buruturmu ve seni yalandrmt. Belki de bu gerekten kendin
olduun, zne dndn bir and.
Yksek alnl, gr, kzl sal, iri yar, yalnz, yal bir adam ve kocaman, yumuak sar tyl, insan
bakl bir kpek d dnyadan soyutlanm bir halde birbirinize sokulmu oturuyordunuz. O scak
temmuz gnnde sizi stan birbirinizin scaklyd. Hi kimse ama hi kimse, o dakikada size
gerekmiyordu...
Hareket edip ses karmaktan korkarak duruyor, insana strapla gelen ve bir anda yok oluveren an
bozmaktan ekiniyorduk. Seni bu halde grnce, kendime itiraf etmekten ekindiim enlik beklentim
ve dier hayallerim yok olmutu. Hafiflediimi hissettim.
Kocaman, uzun tyl, ince bacakl kolli cinsi sko kpei eytan, stme atld ve plak dizlerimi
yalamaya balad.
Bak sen, bizim eytan sahibine ekmi! diye kaba bir espri yaptn ve o hemen allm, yaramaz,
konuksever, canl haline dndn.
O gnlerde, Moskovada Birinci Uluslararas Genlik ve niversite Festivali yaplyordu. Festival
sreciyle ilgili detaylar renmek istiyordun. Sovyet insanlar gelenlere nasl davranyordu, zenci
erkekler Rus kzlarnn houna gidiyor muydu, Moskova bu kadar yabancya nasl tepki vermiti,
festival iin gelenler bizde sklyor muydu, gibi sorular birbiri ardna sralyordun.
Daha nce herhangi bir canlandrma filminin oluum srecini izlememitin. Bu nedenle, film iin
hazrlanan tm tablolara ocuka bir merakla bakyor, hayretler iinde kalyor ve seviniyordun.
Resim sanatn ok iyi biliyordun. nce, akl dolu ve zor beenir bir yaklamn vard. Ve bunun doal
sonucu olarak, grdklerinin hepsini ayn derecede beenmemitin.
Biliyorum, bazen incelik gstermen gerektii durumlarda iin iinden kabilmek iin bir oyunu,
kitab, iiri, mzii vebilirdin, ama bir sanatya, mimara asla bu ekilde davranmazdn. Onlarn d
dnyadan soyutlanm, sosyalist gerekiliin smsk kapal bnyesinde mzelerden, modern sanat
sergilerinden, ve hatta, ada sanat rnlerinin tpk yapm rneklerinden yoksun olduklarnn
bilincindeydin.
Kompozisyon ve renkler konusunda olaanst bir yetenein vard. Sadece resim sanatyla deil,
evrendeki her eyle ilintiliydi bu durum. Ama resim, senin soluk alp vermeni salayan bir arat.
Nzm, ister siyah, ister sar, ister lacivert olsun, prl prl renklere baktnda, ltlarn kumatan,
tablodan, gkyznden, arabadan adeta iine ekerdin. Ve senin iin her eyin, yamurun, asfaltn,
mziin; ak, ayrlk, gelecek szcklerinin ve dizelerin renkleri vard.
Ressamlara kendi grlerini anlatmaya baladnda ellerin kollarn harekete geiyor, olduun yerde
duramaz oluyor, neredeyse barr gibi yksek sesle konuuyordun. Elinin altndaki eyalar
yerlerinden oynatyor, masann stnde duran bir eyler varsa ufak paralara ayryor ya da
dkyordun; ama her eye ramen kusursuz nezaketini elden brakmyordun...

O gn her zamankinden farklydn. Karndakini esir eden doalln yoktu. Grnmez bir frtna seni
etkisine alm gibiydi. Ben de bir tuhaftm. Falsolu notalara geit veriyordun. Dokuz ay nce
merdivenlerde yaananlar inanlmas g bir d, yanlsamayd sanki. Niye byle davrandn
dnyor, fkeleniyordum. Aklmdan: Kendisi zgrlne kavumu, imdi de aptal hanm
evladnn, dikkatsizce azdan kam szlerin etkisinde kalm olduunu dnyor, korkuyor, diye
geiriyor, Daha neler artk, diyordum. Tm bunlar gemite kalmt. Endielenecek bir ey yoktu.
Nzm kimseyi yoldan kartmamt. Peki, iimi byle kemiren neydi?
Daha sonra bana: lk defa beni tpk Hint lahdi gibi donuk ve iine kapank grdn sylemitin.
Ne glyor ne de glmsyorsun. Sessizce olan biteni izliyor ve srekli rntgen gibi iimi grmeye
alyorsun, demi ve eklemitin: O gn senin irade gcn azck hissettim ve o zaman
hrnlatm...
Evin nne Pobeda marka gri bir araba park etti. ofr kaps ald ve sen:
te bizim Muzoka,[20] dedin.
Muzann[21] ardndan Ekber indi arabadan. kisi birlikte, gle yzleri, yazlk grntleriyle
verandaya geldi. Muza yeiller iinde son derece izgi d grnyordu. Bir ofr iin fazlaca
atafatlyd, dier yandan nnden ylesine geip gitmek olas deildi. yle bir Moskovada nasl
direksiyon salladn dndm ve herhalde, trafik lambalarna yeil gzlerini yle bir krpyordur,
onlar da yeil yeil yant verip Muzoyu selamlyorlardr, diye aklmdan geirdim.
Muzoka, geldin demek, ha? diye sevecen bir ekilde selamladn. Hadi, anlat bakalm.
Konuurken Rusada pek ok anlama gelen Nu[22] szcn ok sk kullanyor, her trl
syleminde aralara serpitiriyordun. Bir de konumann gidiatna gre ellerini rpar, gz krpar,
kafan sallardn. Ve tm bunlara dayanmak, senin ekim gcne kaplmamak olanak dyd.
Muzann elini ptn. Ekberle kucaklap ptnz. Bir yandan da:
Oy, Ekberim, efendim, stadm, oy, paa! diye Trke szckleri birbiri ardna sralyordun.
Muzoka, hadi, tann. Vera Tulyakova, bizim izgi film redaktrmz, bu bey de bizim
rejisrmz... dedin ve kaldn.
sim, soyad, tarih, gn ve listeyi daha uzatabileceim pek ok eyi hatrlama konusunda berbat bir
bellein vard. Ama asl temel konularda bellein olduka glyd. Aldatan dostlar asla unutmaz
ve bu konularda hesaplamaya gitmeyi hi sevmezdin. nsanlarn ters davranlarn, sana kar olsun
olmasn, asla unutmazdn. Bir de borlarn aklndan silmezdin. Geenlerde bana bir notunu
gsterdiler. 1960 ylnda Volga marka arabay aldnda yazmsn. Kardelerim Sleyman
Rstem, Mehdi Hseyin ve Resul Rzadan araba almam iin bana bor vermelerini rica ediyorum.
Ve borcumu demeden lmeyeceime sz veriyorum. Altna da Sizin Nzm, diye imza atmsn.
Muza Pavlova ve Ekberin senin yokluunda evirdikleri iirleri dinlememiz iin kalmamz istedin.
Ne diyebilirdik ki? Memnuniyetle kabul ettik. iirlerin oktan iime ilemiti.

evirileri son derece dikkatle ve gergin bir ekilde dinliyordun. Anlamadn ya da kabul etmediin
dizelerin yinelenmesini istiyordun. O dakikada iirden baka her ey gznden silinmiti. Dinlerken
kafan sallayp tempo tutuyordun. Alnn ter damlalaryla kaplanm, pslak olmutu. Parmaklarn
dzensiz devinim iinde bir eylere dokunuyor, buruturuyor gibi hareket ediyorlar, ksacas
sinirleniyorlard.
Muza dingin, sakin ve her szcn hakkn vererek okuyordu:

Memleketim, memleketim, memleketim,

Ne kasketim kald senin ora ii,
Ne yollarn tam ayakkabm,
Son mintann da srtmda paraland oktan
ile bezindendi...[23]
lk okunan halinde ayakkab szcnn getii dize, Rus mantna uygun olarak evrilmi ve
yollar, ayakkabn tamam gibi bir anlama gelmiti. Okumay o anda durdurdun ve senin
yazdnn byle olmadn aklamaya koyuldun. ok heyecanlanmtn. Sylediklerinin tam olarak
anlalmad izlenimine kaplyor ve bu nedenle Ekberin yardmn istiyordun. Azndan hzla
dklen szcklerle dncelerini Ekbere Trke anlatyor, ondan tam olarak ne demek istediini
aklamasn istiyordun.
Ekber ansl bir insand. Yazdklarn Trke aslndan okuyabildii iin, seni seven herkes onu
kskanrd. Ekberin gerek bir stanbullu gibi Trke bildiini sylerdin. Yazn beenisine gvenin
tamd. Yeni tamamladn iirlerini ona gsterirken her zaman heyecanlanrdn. Evdeki bu ilk
sunumlarnda Ekber senin iin Trkiye anlamna gelirdi.
Ekber seninle ters dt durumlarda, seni memnun etmek adna da olsa asla onay vermez, edebi
konularda tartmaya bile girerdi. Sen kprr, onu inandrmaya abalardn. Ekber inatla kendi
grn savunurdu. Bu durumlarda sen hrnlar, rica eder, yalvarr sonunda gler ve: Ekber,
ldrtacaksnz beni, eytan kadar inatsnz, diye haykrrdn.
Ekbere olum demen bouna deildi. Azerbaycann kk kentlerinden biri olan Kirovobaddan
Moskovaya gelmi olan bu Azeri gencinde emein oktu. Ekber, taparcasna severdi seni. Sen daha

hapisteyken, o seimini yapm ve niversitede tezini senin sanatn zerine yazmt. Dostluunuz
sonradan kurulmutu. Dmanlarn inadna. Evet, dmanlarnz vard. lk yllarda, Ekberin sana
yaknl farkl kesimlerde phe yaratmt. Dier yandan bir air ve evirmenin ortak yazn
almalar kskanlk duygularn tetikliyor, kimi Trkologlarn yolunu Ekberden temizleme
arzusunu artryordu.
Stalin dneminde ve hatta sonrasnda, Ekberin ciddi aclar ekmesine neden olan iftira dolu
dilekeler, tarafl mektuplar yazlmt. Atlan amurlarn izi sana da bulayordu. Sovyet pasaportunu
aldnda, bu alaka kaleme alnm karalama rneklerinden bazlarn sana gstermilerdi.
Kimi zaman da Ekber sana bir eyler retirdi. Telefonda Rusa teekkr etmeyi, tam olarak saati
renmek istediinde, telefonda 100 numaray evirip mekanik sesi dinlemeyi, rnein. Ve tabii ki,
Moskoval polislerin kendilerine yolda Milton diye nlenilmesinden holandklarn sana
syleyen de Ekberdi. Daha kim bilir neler neler vard. Sen asla altta kalmazdn. Bir keresinde ona
yurtdndan en deerli hediye olarak ime suyu getirmitin! Birbirinizi koulsuz ve iyilik dolu
kabullenirdiniz her zaman. Ve her ikiniz de ayn derece sra d davranlarla birbirinizi
artrdnz.
Dahas, sen bir eyler anlatmay, anmsadn olaylar aktarmay ok severdin, Ekber ise seni
dinlemeye can atard. Dorusunu sylemek gerekirse, kimi zaman olan biteni biraz ssleyip
anlatrdn. Her seferinde baka bir ayrnt daha eklerdin. Ekber, seni sonsuza dek dinleyebilirdi.
Anlattklarn artk ezbere biliyor olmas, onun iin nemli olmazd.
Muza iirlerini okumaya devam ediyordu:
Acayipleti havalar,
bir gne, bir yamur, bir kar.
Atom bombas denemelerinden diyorlar.
Stronsium 90 yayormu
ota, ste, ete,
umuda, hrriyete,
kapsn aldmz byk hasrete.[24]
Diken stnde dinliyor, baz szcklere taklyordun. zellikle senin olmayanlarn deitirilmesini
istiyordun. O zaman evrende bulunanlarn yardmna bavuruyor, beenmediin szcn yerini
alabilecek baka seenekleri soruyordun. Hepimiz eanlaml szckleri dnyor, bulduklarmz
sylyorduk. Dinlediklerin iinden en uygununu, keskin nianc sezginle seiyordun. O kadar sade ve
yalndn ki! Senden yaylan enerji hepimizi sarp sarmalamt.
almalarnla ilgili farkl insanlarn grlerinin senin iin ne kadar nemli olduunun ayrmnda
deildim henz. Sen, kimilerinin aksine, yeni bitirdiin yaptlarn tandn, tanmadn insanlarla

paylamakta saknca grmezdin.

Dier yandan, sradan basit bir uyary dinlemeye katlanamazdn. Sinirlenir, tartmaya balar,
gcenir ve bir ey beceremediini sylerdin. ster istemez sana efkat gsterip sakinletirmek
gerekirdi. Ama grlerine deer verdiin, dinlediin insanlar da vard. Dinlerdin dinlemesine de
nerileri dikkate almazdn. Asla. Eletiriyle senin grn deitirmek olanakszd. Tm bunlar
daha sonra bir gzel anladm, o gn ise...
Muza, zenle, sakin ve her szn hakkn vererek okumay srdryordu:
Neslimin yaprak dkm balad,
oumuz, ka giremeyeceiz.[25]
Ne dedin cancazm, diye Muzann okumasn bldn. Yaprak dkm[26] m dedin? Hani, gz
geldiinde aalarn yapraksz plak kalmas m yani? Yaprak yamuru gibi, ha? Siz byle mi
diyorsunuz?
Evet, Nzm.
Ne gzel bir szckm bu. Daha nce hi duymamtm. Devam et ltfen.
Bu dizelerle anlatmak istediin neydi Nzm? Yaam sorgulamaya iten lm olgusu muydu? Sz
konusu yaam, lenin miydi yoksa kendinin mi? Kurandan olduunu sylediin Hi
lmeyecekmisin gibi yaa, yarn lecekmisin gibi hazrlkl ol! ifadesini defalarca duymutum
senden.
Mutfak ve temizlik ilerine bakan Yolda Nina (sen saygndan kadn byle nlerdin) gongu ald.
Yemek vakti gelmiti. Ellerini rptn ve herkesi masa bana, len yemeine davet ettin. Konuklarn
buna bir itiraz olmad. Hep birlikte kalktk, canlanmtk. rtsz masann stnde, Bulgaristan ii
kselerin yannda, yemek yemekten ok, ortak anaktan Ruslara zg i orbas kaklamakta
kullanlan, bizim zgn tahta kaklarmz duruyordu. Bu tip gsterilerden holanmayan birisi olarak
bana normal bir kak vermelerini rica ettim. Ve senin her eyi hemen alglayan keskin bakn altnda
aldm istediim ka.
Yemekler abartsz ve sadeydi: Fasulye, beyazpeynir ve yeil soan. Bu yzden konuklar ekmee
dayandlar. Benimse canm yemek istemiyordu. Telefon ald ve Arkadi Raykinin[27] aradn
sylediler. Masadan kalkp telefonun bana gittin. Grltl bir ekilde birikmi havadisleri
birbirinize anlatmaya baladnz. Sen lafn arasnda akayla kark:
Her eyden nce, sana sylemem gereken bir ey var, dedin. Hakkmda bir sylenti km. Gya
Varovada evlenmiim. Zengin birisiyle. Hadi bunu anladk, kadnn kontes olmas da normal, ama
yal olmasna ne demeli? Bunu ancak insann dman uydurabilir!
Masaya dndn. Benden tarafa hi bakmyordun. Sanki ben yokmuum gibi davranyordun. Tam
karnda oturduum iin bu zor oluyordu. Ekber ise dikkatle ikimizi izliyordu.

Masaya canl bir hava gelmiti. Konuklar, cokuyla iirlerinden konuuyorlard. O gn orada okunan
iirlerinden pek ou daha sonra 60 iir ve Yeni iirler sekilerine girdi. Havada bir hzn asl
kalmt. Yaprak dkmnn hznyd bu.
Neyse! dedin, avu iinle hafife masaya vurup arkana yaslanmtn, baklarn bana dikilmiti.
Vera, syleyin bakalm, ne oldu size byle? Pek bir gzellemisiniz.
Herkes bana dnmt. Muza bana bakyordu. Ekber bana bakyordu. Anatoli Georgiyevi bana
bakyordu. Bense, hep byle durumlarda olduu gibi, kulaklarma kadar kzarmtm. En uygunsuz
zamanlarda ortaya kan aptalca bir huyumdu bu. Skc bir hava esti masada. Dizelerdeki gereklikle
karlatrdmda bu soru bana ok s gelmiti. Muza el yazmalaryla birlikte yetikin Nzm da
toplayp dosyaya koymu, kk Nzm yemek masasnn banda brakmt.
iirlerimde redaktrmzn houna gitmeyen ... gitmeyen bir ey olup olmadn renmek
istiyorum, diye beklenmedik bir neeyle sordun.
Hznnz, diye ayn tonda yantladm.
Demek siz de pek oklar gibi, dnyadaki en mutlu insanlardan biri olduumu dnyorsunuz,
dedin. Alayc bir glmse vard yznde.
Beni sizi sevdikleri kadar sevselerdi, hibir g bana hznl eyler yazdramazd, dedim. i
akaya vurmaya alyordum.
iir sanat pek de neeli bir i deildir, dedin iini ekerek.
Anmsyor musun, Nzm bir gn Volpin, sava srasnda, Moskova yaknlarnda Erdmanla[28]
beraber nasl siper kazdklarn anlatmt. Alman uaklar tepelerinde yle alaktan uuyormu ki
pilotlarn ks ks srtan suratlar bile grlyormu. Volpin yorulmu, ikyet etmeye balam.
Topra kazmak ne zor imi, diye syleniyormu. Erdman: Tm zorluuna ramen iir yazmaktan
daha kolay, demi. Evet, demi Volpin, hi koulsuz onaylam arkadan.
Demek, bende bir deiiklik vard ha... Bir kayg kaplamt benliimi. rpermi, rahatsz olmutum.
Sense hararetle sohbete devam ediyor, herkesle akalayordun. Anahtar istedin ve dolaptan bir ie
rak karttn. Herkesin kadehini doldurup stne su ilave ettin. Bu anasonlu Trk ikisinin nasl
iileceini retmeye baladn. Bana doru kaamak baklar atyorsun gibi geliyordu bana ve sanki
sahte, zorlama bir nee iindeydin. Konutuklarn senin tarzndan uzakta, manasz bo laflard. O an
senden holanmadm dnrken yakaladm kendimi. Tek isteim oradan kp gitmekti.
Koridora ktm. Aynann nnde dikilip kendime baktm. Deien bir ey yoktu. Belki biraz salarm
uzam, dzlemiti. Gne rengini biraz deitirmiti... Birdenbire aynada seni grdm. Bir sanr
gibi belirmitin arkamda. Aynadaki yansmz, tpk Akimovun baarsz suluboya tablosundaki yal
bir adamla gen kadna benziyordu. Tek fark benim gzlerim solgun seninkiler suluydu. Bu fotoraf
senin houna gitmedi. Gzlerimin iine baktn. Baklarn sert, sezgi dolu ve otoriterdi. Sonra
salarmdan yle bir tuttun ki boynum acd. Bam omzuna yasladn. Salarm tuttuun elini aniden
brakp kendi yzne gtrdn ve arkana bakmadan beni orada brakp gittin.

Seni farkl ekillerde grmeye alkndm. Kimi zaman kaygl, kimi zaman neeli, kimi zaman
heyecanl ve kimi zaman da doal, olduun gibi. Ama imdi... imdi bir eyler oluyor, by
bozuluyordu. Ruhum kararm, kt olmutum. Eve gitmeliydim, bir an nce eve gitmeliydim...
Nedense ilk yazmz, 1956 yaz belleime dverdi. Anmsarsan Nzm, arn zerine Valentina
Brumbergle sana kr evine gelmitik.
Birka haftadr ar hastaydn ve Moskovada antibiyotiklerden lmek zere olduuna dair
sylentiler dolayordu. Bizsiz dnmemesini tembihlediin ofrn bizi almas iin stdyoya
gndermitin. Yaz iyice hissediliyordu. Gne avluyu kaynatmt. Kk yatak odasnda yatyordun.
Odann camlar smsk kapalyd. nsan bayltacak kadar havasz odaya zorlukla girdik. Neden
burada hep byle ar bir hava oluyordu?
Yksek yastklara yaslanm, ynl amarlar iinde terlemi yatyordun. Hzn dolu gzlerin lm
mahkmununkini anmsatyordu.
...lm deinde yatann gzlerine bakamam utanrm.
yaamak ayp bir eymi gibi gelir biri yanmda can ekiirken[29]
Bu dizeleri daha sonra Ylba Aac adl iirinde yazacaktn. Ama biz, o anda bu duygularla sarp
sarmalanmtk. Zayf ellerin kaln yorgann zerindeydi. Derileri yaralarla kaplyd. Biliyor musun,
ellerinin her zaman senin ruh halini yansttnn ayrmndaydm.
Evdeki kadn doktorunun yetkinsizlii, neredeyse bir trajediye neden olmu ve ar penisilin
yklediinden, kan zehirlenmesi olumutu sende. O zamanlar, bu rahatszln bizde tedavisi olanakl
deildi. Birok insann sana gerekli ilalar yurtdndan getirtmeye abaladn iitmitik. Yeteri
kadar dost insan vard etrafnda, ama o sralarda en nl isimlerin bile yurtdnda yabanc
meslektalar ile iletiimleri yoktu.
Tanrm ne kadar kt ve bitkindin!
Zorlukla ve aralklarla soluk alp veriyordun. Pencerenin ardnda, darda ise yaz leni vard.
Kknarlar, am aalar, kaynlar senin ift camnn arasnda salnp duruyorlard. Ormann yeili
gzlerimizi alyor, gkyz Amerikan filmlerindeki gibi masmavi parlyordu. Bu bolluk ve huzur dolu
yaz manzarasnn yannda, sen lmek zere olan byk bir bala benziyordun. Terden slanm
yastn, scak yorgann ve kendi gszlnn, hznnn tutsaydn.
Sana doru eilmi, yle dikiliyorduk. Arkadan i eviren bakclarndan hibiri oturacak bir ey
vermemiti. Yatan kenarna oturmamz istedin. Oturduk.
E, cancazlarm, anlatn bakalm. Ne var, ne yok?
ylesine ene almaya baladk. Seni elendirmeye, oyalamaya alyorduk. Elimizden geldiince
bir eyler yapyorduk, ama bu sahte tavrlarmzdan kendimiz de rahatsz olmutuk. Kanmca, sen tm
bunlarn ayrmndaydn. Kadn doktor ziyaretimizi uzatmamamz tembihledi bize. Ardndan protesto

havas iinde dier yatan stne kt. Eteini bacandan syrd ve bir metre uzamzda
parmaklarn kartrp ayak trnaklarn kesmeye koyuldu...
Eski bir Moskoval gn grm olan Valentina Brumberg, olan biten akl almaz samaln karsnda
aknlat ve fkeden, gerek anlamda tkanacak gibi oldu. Onun baklarn yakaladnda, sen de
baklarnla yant verdin ve Brumbergden oral olmamasn rica ettin. O durumda, baka ne
yaplabilirdi ki zaten?
Biz gitmek iin ayaklanyorduk srekli. Sen ise bizi brakmyor, kk bir ocuk gibi ellerimizden
yakalyor, oturtuyordun. zerimizdeki gz hapsinin zayflad bir an frsat bilip aceleyle yastnn
altndan gzlk kabna benzer bir ey kardn ve bir avu dolusu ilac, yolda bir yerlerde atmam
syleyerek elime doldurdun.
Hastalnn yksn daha sonra anlatmtn bana. XX. Kongre de dile getirilen Stalin ideolojisi ile
ilgili gerekler, Macar isyanclar ezen Sovyet tanklar gibi 1956daki politik dramlar hastaln
tetiklemiti. Terr, kan ve yalan. Dahas, en kutsal deerlere, ideallere inen darbeler. Bu ar ruhsal
kntnn stne bir de penisilin zehirlenmesi balaynca, uyku veren haplar imeyip saklamaya
balamtn. O yaz, drt kez yaklat lm sana.
Haplar bana verdiinde ardm grnce glmseyivermitin. Tpk bir keresinde bana anlattn
anlaml fkradaki gibiydi durum:
Bir gn Nasrettin Hoca hastalanm, doktor armlar. Hoca, muayeneden sonra doktorun parasn
vermi. Hizmetkrna eczaneye gidip reeteyi yaptrmasn sylemi. lalar getirdiinde ise onlar
camdan atmasn istemi. Hizmetkr arnca da: Ne yapsaydm yani? demi. Doktora para
verdim, nk onun yaamas gerek, ayn ekilde eczacnn da yaamas iin para kazanmas gerek. E,
msadenle, benim de yaamam gerek. Onun iin at u ilalar.
imdi dnyorum da Nzm, yaamnn benden nceki dnemine yaklamm ok yzeysel miydi
acaba? Beraber yaadmz dilimi aka anlatacama sana sz veriyorum. Zaten seninle her eyi
drste konumaz mydk, Nzm?
Seninle yaadmz uzun ayrln sonrasnda, ilk karlamamz olan o gnn akam evimden aradn
beni.
Size ne oldu? Bana gerei sylemek istemez misiniz? diye sordun.
Neden bahsediyorsunuz, anlamadm, dedim.
O zaman yle soraym. Birine k m oldunuz? Kim olduunu bana syleyebilir misiniz? Onu
tanyor muyum?
Kimseye k olduum filan yok, deyip gldm. Aklnza neden byle bir ey geldi ki?
Kim se - ye mi?!
Kim se ye.

Garip.
Neden ki?
te, Sevgili Vera, bana acmanza gerek yok. Bunu size aklkla sylyorum. Hi gerek yok.
Benim size acmak gibi bir niyetim yok. Yoksa byle bir eye gereksinmeniz mi var?
Aptal deilim ben. O kadar deimisiniz ki. Tamamen farkl birisiniz.
Sadece dudaklarm boyamaya baladm. Bendeki tek deiiklik bu.
Grdm, yavrucuum. Bu da birisi iin deil mi? Ben koca bir mr yaadm, cancazm. Kadnlar
hibir eyi ylesine yapmazlar. Sizin bunlar beenilmek isteiyle yaptnz kastediyorum. Belki, siz
de k olduunuzun farknda deilsinizdir henz. Belki tm bunlar bilinaltnzn etkisiyle
oluyordur... Ben, ben ok yalanmm, deil mi?
Neler diyorsunuz Nzm, bu da ne demek imdi? Bu karamsarlk nereden kt? Yolculuk sizi epey
yormu anlalan. Bekleyin, bir iki gn gesin...
Ben sizin hastanzm, yavrucuum. Baka bir eyim yok.
Ve telefonu kapattn.
Aman Tanrm, neler sylemitin bana?! Yoksa rya m gryordum? Konuma yarda kesilmiti?
Neden?
Konumann ardndan dar tahta karyolana yatacan hayal ettim. Evin klar snecekti. Etraf
sessizlik kaplayacakt. Sen yatacak ve dnmeye balayacaktn... Beni dnecektin. Ben de
uzandm ve dndm. Seni, seni saran hzn, szcklerini dndm. Sende olmasn hayal ettiim
gibi olmayan eyleri dndm. Peki, nasl olmasn hayal etmitim? Bunu kendim de bilmiyordum.
Eskisi gibi; ak, iten, gzel ve telalardan, korkak baklardan uzak olmand hayalim.
Affet beni, Nzm. Aptaln da aptalydm o zamanlar. Seni daha tam tanmyordum ve senin o abartl
kskanlnn acsn asl daha sonra ekeceimin ayrmnda deildim. Gzne biraz gzellemi
grnnce, bunu kendince yorumlam ve kskanln penesine dmtn.
Ertesi sabah, ie geldiim gibi telefon ald. Sevgili arkadam, meslektam Rayka Friinskayann
heyecan iinde: Nzm! Naslsnz? Ne zaman geliyorsunuz? diye yksek sesle konutuunu
duydum. Rayka, glyor ve sana tatl tatl bir eyler sylyordu. Yzndeki ifadeden senin de ona
gzel bir eyler sylediin anlalyordu. Kadnlarla byle gnl okayc szlerle konumay sadece
sen becerebiliyordun. Benim gelip gelmediimi soracan an bekliyordum ki Rayka: Geldi, geldi,
imdi veriyorum, dedi ve ahizeyi tuttuu elini bana doru sallad. Bu hareketiyle bana: abuk
gelsene, sanki sana olduunu bilmiyormusun gibi ne oturuyorsun orada, diyordu. Ahizeyi aldm:
Merhaba, Nzm, dedim.

Gnaydn, Veracm. Bugn sizin oraya gelebilir miyim? Ressam yoldalarla konumak istiyorum.
Onlara aklamak istediim baz eyler var...
Gelin tabii. Sizi grmekten mutlu oluruz.
Sessizlik.
Duydunuz mu beni? Alo?
Evet, cancazm. Geleceim. Salcakla kaln, gzelim benim.
Birden yaam bana ilgin gelmeye balad. Bir eit tiyatro balamt.
O sralar, bu tiyatroda sadece drst ve iyi kahramanlar (kt gler epey sonra ortaya ktlar) ve
tek seyirci olarak ben vardm. Kader, adm adm beni de oyunun karakterlerinden biri yapyordu, ama
imdilik sadece iyi ve drst kahramanlar sahnedeydi.
Telefonlarn sklamt. Israrla beni stdyodan aryordun. Sesimi duymak istiyordun. Baka ne
olabilirdi? Ben memnun ve mutluydum. Seninle konumak son derece ilgin ve gurur okaycyd. Sk
sk stdyoya geliyor, sanattan bahsediyor, Moskovada kimsenin kolay kolay bilmedii, ama senin ilk
kaynaktan rendiin haberleri bizimle paylayordun. Bunda Moskovann ve dnyann en nl ve
elit insanlarnn senin konuklarn arasnda yer almasnn katks bykt. Meslektalarm, keyifle
bizim sohbetlerimize katlyorlar, senin her szcn yakalamaya alyorlar, sorular
fsldyorlard... Beni saran atmosferin mkemmel bir ekilde ayrmndaydn. evremdekilerle
ilikilerini benim araclmla srdryor, benimle onlara selamlar, iltifatlar iletiyor ve ayrntl
olarak kendini anlatyor, yaznsal uralarndan, planlarndan, dostlarndan ksacas akla gelebilecek
her eyden bahsediyordun. Balangta bu syleilerde senin dnyann nabzn tutan zgn dnyan
kk paracklar halindeydi. Her gn, her seferinde beni biraz daha yukar tayordun sanki ve ben
Nzm, pek ok olaya senin gznle bakmaya baladm hissediyordum.
Bu akam gece boyu Bleymann[30] konuuydum. Leningraddan yeni dnm. Zoenkonun dul eini
ziyaret ediini anlatt. Meerse onun ad da Vera Vladimirovnaym ve sesi de benimki gibi
inceymi. Anmsadm konu baka oldu, Nzm. Kk drlm Mihail Zoenko ile seni
balayan olaylar kime anlatrsan anlat, her seferinde ayn konuya dnyor ve bunlar yazmak
istediini sylyordun. Senin kendine bor saydn bu arzunu imdi ben yerine getirmeye
alacam. Kim bilir, orada borsuz olmak daha kolaydr belki de.
Evet, Nzm, sen mkemmel bir anlatcydn ve en ac durumlarda bile glmeyi becerebilen insanlar
severdin. Bizler de stdyoda seni dinlemeyi seviyorduk. Parti Merkez Komitesinin Zoenkonun
adn karalayan kararndan sonra, onun adn senin klasiklerin arasnda, Molire ve Gogoln
ardndan ve onlara edeer olarak sayman bizim iin beklenmedik bir eydi. Biz de Zoenkoya
sayg duyuyorduk tabii ki. Ama o sralarda, bizim evremizde bile onu byk bir yazar olarak sayan
kimse yoktu.
Bir yaz gn, 22 Temmuz 1958 tarihinde stdyoya yorgun bir halde gelmitin. O srada, bizim
blmde mehur bestecilerden birisi de bulunuyordu. Adam acmasz bir aka ustasyd. Heyecan

iinde, kendisini hayranlkla dinleyenlere, halkn ok sevdii komedi sanats Vladimir Henkine
yapt bir oyunu anlatyordu.
Srekli yaadmz bir sahneye tank oluyordun. Baarl besteci, bembeyaz gmleinin parlak beyaz
tal dmelerinin ltsnda, bir gn adamakll ien Henkine yaptklarn anlatyordu. Akamn ge
bir vaktinde restorandan ktklarnda masa arkadalar, glkle evin yolunu bulmaya alan
Henkini gizlice takip etmiler, arkadalarnn pei sra apartmanna kadar gelmiler. Henkinin
ban yasta koyar koymaz uyuma alkanln ve o gnlerde, Henkinin yaad apartmanda byk
boyutlu tamir ve badana ileri yapldn biliyorlarm. Girite bulduklar, ak kahverengi boya
dolu kovayla tanr merdiveni kaptklar gibi Henkinin kapsna gelen kafadarlar, ilerinden birinde
bulunan anahtarla kapy ap sessizce ieri girmiler. Dndkleri gibi, arkadalar derin bir
uykudaymfl. Henkinin ayakkablarnn altna, getirdikleri yer deme boyasndan iyice srmler.
Ancak, ileri bu kadarla bitmemi. Henkinin admlar boyutunda izleri yataktan balayarak duvara
kadar brakmlar ve merdiveni kullanarak ayn izleri tavanda da srdrmler, sonrasnda kar
duvardan yataa kadar turu tamamlayp ayakkablar dzgn bir ekilde yatan kenarna brakmlar.
Boya dolu kova ve merdiveni apartman giriinde aldklar yere brakp oradan ayrlmlar. Hikyenin
sonu Hitchcocka yaraacak ekildeydi. Arkadalar tesadfen Henkine telefonlar etmeye
balamlar. Bylelikle, bir yandan Henkini uyandrmaya alrken dier yandan aknln
izlemiler. Sonunda, yaramazlklarn bir kadeh konyak eliinde kurbanlarna keyifle itiraf etmiler.
Besteci, sirk gsterisi kvamndaki bu yknn pei sra, nefes almadan bir dierini anlatmaya
koyuldu. Gene her eye inanan, yalnz bana yaayan sanatyla ilgiliydi olanlar. Bir nceki
hikyedeki ayn sevimli ekip, Lubyankadan[31] esinlendikleri bir numaray yapmlard Henkine.
Halkn gzdesi Henkin, Satir (Yergi) Tiyatrosunda m, yoksa baka bir yerde mi baaryla
sergiledii oyunun ardndan erefe birka kadeh konyak yuvarlam ve glkle evin yolunu bulmu.
Olay, sonu gelmez tutuklamalarn srd 40l yllarda yaanmt. Zavall Henkin evine vardnda,
krmz mumun zerine vurulmu devlet armal mhrn kapsna asldn grm. stne stlk
beyaz kda krmz iri harflerle yazlm mhrlenmitir yazs da varm. Krmz mumun
ampanya ielerinin tpasnda kullanlan trden olduunu, stndeki devlet armasnn ise demir
paradan basldn anlayamayacak kadar dehet iindeymi Henkin. Her ey inandrc gelmi ona.
Arkadalar ise saklandklar merdiven altnda kahkahalarn koy vermemek iin kendilerini g
tutmular. Zavallcn bir gecelik barnacak yer ricasyla giriteki telefondan srayla tm
arkadalarn aramasn izleyip eleniyorlarm. Oysa elenceyi organize eden kafadarlar, Henkinin
tm dostlarn, bu sanat eskisinin KGB tarafndan izlendii konusunda uyarmlar. Bu nedenle,
herkes korkuyla Henkini geri evirmi.
Besteci anlattklarndan o kadar mutluydu ki anlattklarna kimsenin glmediini fark etmemiti bile.
Sonunda sen kzgnlkla ve biraz da irenerek besteciye yneldin:
Bir insana byle yaplr m hi? Hem de byle sevimli, savunmasz bir adama! Siz onu yava yava
ldrmsnz. Yazk. Demek ki byle zengin, gl bir edebiyattan da ders alamayanlar oluyor...
Kahretsin. Zavall Gogol! Zavall Zoenko!
Duyduklarndan hi de etkilenmeyen besteci, dnmeden, uygun bir ifade biimi aramaya gerek
duymadan aklna geldii gibi szckleri sralayverdi:

Gerekten de zavall Zoenko. Bugn ld adamcaz.

Nee?! Elinde olmadan derin bir i ektin.
Ayn gn eski bir Moskova avlusunda ge vakte kadar oturduk seninle Nzm. ocuklar ayaklarmzn
dibinde kumda oynuyorlard. Onlarn o sevimli cvltlar, barlar eliinde anlattklarn dinledim.
Tek bir szcn bile unutmadm.
Zoenkonun okuduun anda seni byleyen hikyelerini ilk kez 1920li yllarn banda, iirlerinin
Moskovada ilk evirilerini yapan eski arkadan Eduard Bagritskiy vermiti sana. 1937 ylnda
Trkiyede hapishaneye dtnde, zor anlarnda glmsemene yardmc olacak bu yazar
anmsamtn. Zor anlarda gldrmesi kalclnn gstergesiydi senin iin. Dostlarn bir yerlerden
bulup buluturup Zoenkonun bir yk sekisinin Rusasn getirmilerdi sana. Uzun sreliine
mahkm biri olarak gayretle hikyeleri tekrar tekrar okuyup konular, kahramanlar iyice
benimsemitin. Tm hapishane neredeyse bu hikyelerin ounu ezbere biliyor ve onlarn beceriksiz
kahramanlarna itenlikle glyordu. Tolstoyun Sava ve Barnn yan sra bu sekiyi de Trkeye
evirmitin. 1951 ylnda Moskovaya geldiinde, ncelikle kiminle grmek istediinin sorulmas
zerine Meyerholdun adnn ardndan Zoenkoyu sylemitin. Ama Zoenkonun ok ar hasta
olduunu, Leningradda yaadn ve doktorlarn kimseyle grmesine izin vermediini
sylemilerdi. Nikolay Akimov[32] gerei ancak yl sonra aklamt sana.
1954 Kasmnda, sonradan Komisarjevski adn alan Dram Tiyatrosu baynetmeni Vladislav
Andrukeviin davetlisi olarak Ekberle beraber oyunun Bayramn lk Gnnn ilk gsterimine
gidiinizi de o gn anlatmtn bana. Henz van vanovi Var Myd?[33] adl oyununu yazmamtn
ve devlet grevlilerinin onur konuuydun. Seni trenle karlamlar ve Avrupa oteline
yerletirmilerdi. Yabanclar yannzdan gider gitmez Ekberden Zoenkoyu arayp akamki galaya
davet etmesini istemitin. Kendin aramaya cesaret edemiyordun. Telefonu yantlayan Zoenko, ald
davet karsnda telalanm ve tm gcyle geri evirmiti. Bu nl Trkn Parti Merkez
Komitesinin kendisi hakknda kard karar okumadn ve edebiyat dnyasndan dlanm
birisini beraberinde gtrmesinin ne anlama geldiinin farknda olmadn dnyordu doal
olarak. Bunun zerine ahizeyi Ekberden alp yle demitin:
Yolda Zoenko, her eyi biliyorum, Byle dnmeyin. Siz benim en sevdiim yazarlardan
birisiniz. Sizinle bulumak uruna geldim buraya. Ltfen benimle tiyatroya gelin. Bu benim iin ok
nemli.
Sonunda Zoenko kabul etmiti. Randevulatnz saatte evinin nnde Ekberle seni bekliyordu.
Bulutuunuzda kucaklatnz ve Leningrad Parti yneticilerinin seni ellerinde buketlerle bekledii
tiyatroya byle samimi bir havada girdiniz.
Dram Tiyatrosunun kapsnda yaanan bu tabloyu acyla anmsamtn Nzm. Partinin kltr ileri
sorumlularnn yzlerinin allak bullak olmas, bir anda tm karlama komitesinin tepelerinden duman
kacak hale gelmeleriydi sana ac gelen. Senin etrafn evirip Mihail Zoenkoyu baka bir tarafa
gtrmeye almlard. Ama sen yazarn omuzlarna smsk yapmtn. nc zilden sonra,
boalm fuayeden geip dolu salonun kapsna gelmitiniz. Zoenkoya kapy ap onu seyircilere
doru hafife itelemi, kendin bir adm geride durmay yelemitin. Kapnn eiinde bekliyordun.

Galay izlemeye gelen sanatsever Leningradllarn, nl yazarlaryla sanki ba baa kalmlar gibi
heyecandan nasl da donup kaldklarn izlemitin. Sonrasnda kopan alk tufann dinlemitin. Artk,
yazarn affedilip sakncal durumundan kurtulduunu dnen halk, iten bir cokuyla alklamt
Zoenkoyu. O ise dikkat kesilmi, telasz ve sessiz durmutu... Tm bunlarn ardndan sen girmitin
salona. Alklar tekrar ykselmiti. Sen bana bunlarn allm alklar olduunu sylemitin. Oysa
sana gre, Zoenko girdiinde duyulan alklar ok bakayd.
Daha sonralar da hatrladn bu dakikalar, yaamnn en deerli ve mutlu anlarndan birisi olarak.
O gece her eyin iyi gittii ender gecelerden biri olmutu. Gsteri baarl olmu, oyun seyircilerin
beenisini kazanm, oyuncular ok gzel oynamlard. zleyiciler sk sk onlar alklamt. Ama en
nemlisi Zoenko nedense yazarn soyadn her iki o ya da vurgu yaparak sylyordun[34] orada,
senin yanndayd. Antrakta, kalabaln arasnda kol kola dolarken, yazarn hikyelerinin hapiste
sana nasl g verdiini anlatyordun. nk dmanlarnn yzne glebilen mahpus, en yenilmez
mahpustu sence. Aniden: u Nzma yapm kara-kuru, koca burunlu adam da kim byle? diye
soran bilinli alay ykl bir ses duydun. Sinirden gzlerini kapatmtn. Anlalmaz bir eyler
mrldanyordun. Tm tiyatroya alaklar diye haykrmak ve bu kendini bilmezlere vurmak, vurmak
istei doldurmutu yreini. Arkana baktnda, grevlendirildikleri her hallerinden belli, Komsomol
rozeti takm iki gen adam grdn. Provokatrlere (aynen bu szc kullanmtn) cevabn yaln
olmutu:
Bu benim byk dostum yolda Zoenko. Tm medeni dnyann sevip sayd Rus yazar.
Oyunun sonunda tm trensel detler sona erdiinde, fiziksel olarak Zoenko ile ayrlmaya hazr
olmadn hissetmitin. Onun heyecandan ayaklarnn zerinde zorlukla durduunu gryordum, ama
her eye ramen teklifini sylemeye karar verdin:
Yolda Zoenko, yarn akam Moskovaya dneceim. imdi, isterseniz beraberce otelime gidelim.
Bana yeni hikyelerinizden birini okursanz ok mutlu olurum!
Bu kez Zoenko itirazsz kabul etmiti. Otel yolunda yazarn evine urayp el yazmalarn aldnz.
Otel odan her zamanki gibi kalabalkt. Ynetmen Andrukevile kars, oyuncular, evirmenler pek
ok kii oradayd. Akam yemei odanda hazrlanmt. O gece herkese acele etmelerini sylyordun:
Yoldalar, yalvarrm, bir an nce yiyin yemeinizi! imiz var!
Sonunda masa toplanmt. Mihail Mihaylovii odann ortasnda bir koltua oturtmutunuz. Yazar,
eskimi antasn yerden kaldrp olduka ar ktlarn karmt.
Bu baslmam hikye kitabm. Yz Hikye adn verdim, kitaba. Hepsi hakkmdaki hkmden
(yazarn kendisi aynen byle sylemi, Merkez Komitesi kararnamesine hkm demiti) sonra
yazld. Okurlarmn tek bir eyi anlamasn istiyorum: almay brakmadm. Baka bir konu da, bu
durumun benim yapmdaki bir yazara hi uymamas. Ne var ki biz koullar deil, koullar bizi
seiyor...
Ve Zoenko, Yz yk adn verdii ve o haliyle yaymlanmas olanaksz olan kitabn ilk kez o

gn okuyucularyla paylamt. Zoenko hikyelerini okurken sen bu sevdiin yazar yakndan

inceleme frsat bulmutun. Mihail Mihayloviin gzleri, zayfl, derisinin saydaml, ellerinin
sinirli titreyii fiziksel gcnn tkenmilii zellikle dikkatini ekmiti... Ekber sana Zoenkonun,
kitaplarnn baslmasnn yasaklanmas ve yetkililerin onu edebiyat evrelerinden uzaklatrmalar
ardndan yoksullua daha fazla dayanamadn ve bir bilimsel aratrma merkezinde laboratuvar
gerelerini temizleme iini stlendiini sylemiti. Bu gururlu adamn drld durumdan
duyduun acy her zaman dile getirirdin.
Ekber yllar sonra bir deste makbuz gstermiti bana. Senin talimatn zerine, belli aralklarla
Leningrada gnderdii paralarn, belgesiydi bunlar...
Balangta Zoenko, bitirdii her ykden sonra vaktin ge olduunu ne srerek gitmek istemiti.
Ama sonra gecenin ge saatini unutmu, gerginlii zerinden atmt. Sanatsal tavrla, her satr
yaayarak okuyordu. Bylece yava yava herkesin gz nnde gzel, ilgi ekici bir adama
dnmt. Zoenkonun okumas sabaha dek srmt. Zayf elinde tuttuu kristal kadehi belli
aralklarla yzne yaklatryor, kaliteli arabn kokusunu iine ekiyor, ama imiyordu. Ciddiyetini
hi bozmamt.
Dinlediin yklerden ok etkilenmi ve: Zoenko yolda, kardeim! Verin u kitabnz bana,
hemen bastraym, diye barm ve ktlar Mihail Mihayloviin elinden almtn. Yazar, bir
mddet sessiz kalm sonra usulca:
Nzm, bunu nasl yapacaksnz? diye sormutu.
Hi merak etmeyin, kardeim. ok yakn bir arkadam var, kendisine verir vermez basacaktr.
Kim o? diye srarla sormutu Zoenko.
Simonov. Konstantin Simonov. Onun mkemmel bir dergisi var ya biliyorsunuz, herhalde...
Simonov mu? Hayr, olmaz! diye net bir tavr gsteren Zoenko el yazmalarn senden geri almt.
Sizin o yakn arkadanz yazdklarmdan dolay insanlarn iinde beni rezil etmek iin Leningrada
gelmiti. Sonra benim Moskovada gen edebiyatlarla olduum bir srada, sanki hibir ey olmam
gibi, karma geip ne dese beenirsiniz? O, Mihail Mihaylovi! Siz de mi buradasnz? Hadi, bize
gidelim. Bir de elini omzuma atmasn m? Hemen ittim elini, o kadar ard ki!
Ve bu szlerinin ardndan hi ara vermeden Trke olarak iirlerinden okuman istemiti.
Sen yazar krmam, okumaya balamtn. Sonra birdenbire, hemen orackta aklna gelen bir yky
Zoenkoya anlatmaya koyulmutun. Hikyen kk bir tara kasabasnda geiyordu. Kahramann
herkesin kklnden beri tand, odunlarn, sularn tad yal kadnlarca sevilip saylan
sradan bir adamd. Gnn birinde, alt yerde rtbesinin ykseltilmesi ile olaylar balamt. Bir
gn adamn alma odasna giren birisi, onun yardmcs olduunu ve odada deiiklik yaplmas
gerektiini sylemi. Gen mdr kabul etmi. Tm mobilyalar deitiinde: Tamam, iyi yaptn da
dostum, tm bu gzel eyalar neye gerek? diye sormu. alma masasna ar armal bronz yaz
takm koymakla megul yardmc, sylenenlere kulak asmam. stne stlk gerek bir mdrn

arkasna kendi portresini asmas gerektiini sylemi. Eski ii: Hayr, ben byle bir ey
istemiyorum, demesine ramen yardmc dediinden amam ve portreyi duvara asm. Aradan
biraz zaman gemi, yardmc baka bir neriyle gelmi: Beni dinleyin, bu byle gitmez. Karnz
dierleri ile beraber kuyrua giriyor, alveri yapmak iin srada bekliyor. Bu size yakmaz,
otoritenizi sarsar. Karnz iin maazada zel bir giri yaptralm, demi. Sonra olaylar yle bir
gelimi ki gerekten de kadn iin ayr bir giri yaplm ve eski iinin kars alverie gittiinde
bu kapy kullanmaya balam. Bir de bakmlar ki kasabadaki tm yaantlar deimi,
dierlerininkinden ok farkl bir hal alm. Dier yandan, mdrn yardmcs dur durak bilmeden
yeni fikirler nermeye devam ediyormu. Bu sefer de mdrn, nne gelen herkesle
merhabalamasna, tokalamasna laf eder olmu. Bylelikle mdrn kendi kendine saygszlk
ettiini sylyormu. Sonunda i, kasaba halk yk kahramann plak grmesin diye ayr plaj
almasna kadar varm. Ve mdr, tm bu yaadklarndan holanmaya balam. Bununla da
kalmayp yenilerini ister olmu. Artk arabasn rzgr gibi sryor, makamna kolay kolay kimseyi
kabul etmiyormu...
Aradan geen zaman iinde, bir gn biraz akl bana gelmi ve kendi kendine sormu: Btn bunlar
nasl balad? Byle bir yardmc gerekten var myd? van vanovi diye biri yaad m? Ksaca
zetlediin bu yk, tasarladn van vanovi Var Myd? adl yergi tarz oyunundu.
Anmsyor musun Nzm, Zoenko ile ayrldnzda neredeyse sabah olduunu anlatmtn o gn
bana. Ancak, sevdiin yazarla geirdiin bu saatler sana yetmemi, gndz ba baa grmek
istediini sylemitin Mihail Mihaylovie. len otelin restorannda yemek yemek zere
anlamtnz. nce yklerden, iirlerden konumutunuz iki yazar olarak. Sonra sen kafana taklan
soruyu sormutun:
Zoenko, kardeim, siz benim en sevdiim yazarlardan birisiniz. Gogol gibi, Dostoyevski gibi
byk bir hmanistsiniz. Nasl oldu da o korkun kitabn yazarlar arasna katldnz? Stalin Kanaln
kastediyorum. Hani u kapanda demir kelepeyi andran resim olan kitap...
Nasl yani? diye aknlkla sormutu Zoenko. Benim aralarna katlmam Maksim Gorki
istemiti. Ona ok ey borluyum. O syleyince oturup en iten duygularmla ve drste yazdm.
Yeniden Tav Edilme yksnn iyi bir hikye olmadn m dnyorsunuz?
Senin zerinde durduun, byle yalan dolu bir kitapta yaymlanan hikyenin kayda deer
olamayacayd. Mihail Mihayloviin, Belomorkanal[35] destanna kar bir duruu olmamasn
yadrgamtn. Zoenko ise sana kar km, o zamanlar yeni, atlmc giriimlere byk bir gven
duyduklarn, eski yaam yeniden biimlendirme almalarna yrekten inandklarn anlatmt. Ne
kadar gzel bir inant bu... Maksim Gorkinin, kanaln ina edildii yer olan Solovkiden dnnde,
tannm 40 kadar yazar nasl toplayp oraya topluca bir gezi yaplmasn nerdiini anlatmt
Zoenko sana. Gezinin amac, oraya giden her yazarn zorunlu alma kampndaki tutuklularn
yaamlarn ve yeniden terbiye edilmelerinin nasl gerekletiini yazmalaryd. Gorki bu tasarnn
genel redaktr olacakt. Leningraddan hareket eden byk bir yolcu gemisi yazarlar Solovkiye
gtrmt. Zoenko, bu gemiye binmek iin deiik ehirlerden gelen yazarlarn Leningradda,
seninle bulutuu Avrupa otelinde toplandklarn anlatmt sana. Dediine gre, restorandaki
masalar, yazarlara sunulan ikramlarla dolup tam, bir gn boyunca yenilip iilmiti. Yazarlar

alma kampndakilerle karlamaya len havas iinde hazrlanmlard.

Ormanla kapl ky boyunca yazarlarn geliini bekleyen yzlerce binlerce tutuklunun arasnda,
Zoenkoyu tanyanlarn adn uzata uzata Zo en ko, Zo en ko! diye barmalar
nedeniyle vapur yolculuu yazar iin eziyete dnmt. Srgndekiler yazara barmyorlar, adeta
yanlarna aryorlard. n yazara cezayd sanki. Tutuklularn birbiriyle ayn baklar, hepsinin
ayn hasta gzleri rktmt Zoenkoyu. Ama hepsinden ok yazar dostlarnn baklarndan
korkmutu...
Yolda Zoenko, demitin sen. Gorkiyi seviyorsunuz, anlyorum. Benim de saygm sonsuz. Ama
ltfen bana, Trk hapishanelerinde yatm eski bir hkmlye syleyin ltfen. Nasl oluyor da onun
gibi bilge bir proleter yazar, en korkun hapishanelerden birine gidip hibir ey anlamadan orann
Sovyet hkml cenneti olduunu syleyip vebiliyor?
Her eyin farkna varmtr elbette. Hatta dehete bile kapldndan da eminim. Balangta ben de
onu aldattklarn, gzn boyadklarn dnmtm. Ama daha sonra Gorkinin Solovkiye ilk
gidiinde orada olan bir hkmlye rastladm. Adam bana yle eyler anlatt ki aar kalrsnz. Hele
bir tanesi var ki son derece ac bir hikye. Bakn size de anlataym. Orada, Solovkide yetikinlerin
yan sra ocuklar da bulunuyordu tabii. Srgndekilerin, kardevrimcilerin ocuklar. Onlar iin
zel bir yer yaplm. Bir keresinde, bir grup tutukluyu adadan bir mavnaya bindirip yakndaki Kem
kasabasna un almaya gndermiler. Yetikinlerin yannda bir de yeniyetme delikanl varm.
Kamasnlar diye de hepsini mavnaya plak bindirmiler. Keme vardklarnda balarn ve kollarn
kartmalar iin deldikleri un uvallarn geirmiler stlerine. Hkmller mavnaya un yklerlerken
muhafzlarn konumalarndan yaknda Maksim Gorkinin adaya geleceini iitmiler. Maksim
Gorkinin kim olduunu iyi bilen yeniyetme delikanl, Gorkinin oraya gelmesiyle her eyin
deieceine inanm. Gorkinin onlarn haklarn koruyacan dnm. leri bittiinde
hkmlleri mavnann ambarna kapatp sesini kartan olursa kafasn suya sokacaklarn
sylemiler. Zavall insanlar, suda dakikadan fazla dayanamayacaklarn ok iyi biliyorlarm.
Ancak, Gorki kampa geldiinde evresi yirmi-otuz kiilik entelektel ispiyoncu ile kuatlm. Geride
duranlara ne konumalar gerektii sylenmi. Sizin anlayacanz Nzm, masalarn stndeki
iekler filan, tam bir kaba gsteri sergilenmi. Ayrlrken, Solovki yneticileri Gorkiye esasl bir
tren hazrlamlar. Gorki de bir konuma yapm ve hkmllerin iyi bir hayat srdrdklerini
sylemi. te o srada, mavnadaki plak ocuk, kalabaln iinden: Aleksey Maksimovi,
grdklerinize inanmayn, hepsi yalan, diye barm. Bunun zerine Gorki delikanlyla ba baa
grmek istemi. Bizim yeniyetme iki saat boyunca gerekleri anlatm yazara. Solovkide uygulanan
ikenceleri, gnde yirmi saati bulan alma dzenini, insanlarn buz gibi suda alma zorunda
kaldklarn, hepsini, hepsini anlatm. Gorki onu dinlerken durmadan alam. Solovki
yetkililerinden gence dokunmama szn alp dehet iinde adadan ayrlm. Emeki yazar tayan
eski vapur Solovkiden biraz uzaklatnda delikanly herkesin gz nnde vurmular. Gorki
sonradan bunu renmi renmesine de yapaca bir ey yokmu. Yazarn oktan kolu kanad
krlm zaten.
Zoenko ile le yemeiniz byle son bulmu.
Hatrlar msn Nzm, yllar sonra 1960l yllarn balarnda, bir gn Aleksey Tolstoyun[36] dul ei,

tam anlamyla dayal deli evine aya armt bizi. Bizden baka tek davetli Gorkinin ilk kars
Yekaterina Pavlovna Pekova idi. Yekaterina Pavlovna sessiz bir kadnd. Konumaya
katlmadndan sohbet havasna da girilemiyordu bir trl. Tatsz bir ortamd. Ev sahibesi Ludmila
lininann ortam canlandrma adna yapt abalarn, durumu daha da zorlatrd bir srada, sen
damdan der gibi lafa girdin. Sanki Yekaterina Pavlovna ile oktandr bu konuda tartyormusunuz
gibi: Kocanz o ocuu nasl yle brakt? diye sordun.
Ne kocas? Hangi ocuu? diye aknlkla sordu yal kadn.
Sen heyecandan Rusa szckleri birbirine kartrarak, Zoenko dan duyduun gencin hikyesini,
ldrlmesini anlattn. Yekaterina Pavlovna uzun sre yantlamad seni. Sonra zor iitilir bir sesle:
Bakalarn yarglamayn ki sizi de yarglamasnlar. Bir ey yapabilmek olas deildi.
Ksa bir aradan sonra da ekledi:
Biz kendi olumuzu da ayn yolda yitirdik...
Yal kadn yay gibi gerilmiti. Sana dnd:
Aleksey Maksimoviin son fotoraflarnda gzlerine baktnz m hi? diye sordu. Bakn, mutlaka
bakn. zellikle de Romain Rolland[37] uurlarken Moskova garnda ekilmi olann bulun. Hayr,
o hibir eyi deitiremezdi...
Seninle yaptmz bu uzun syleinin ardndan akam zorlukla eve vardm. Telefon ettin bana.
Herhangi bir giri yapmadan okuyacan tmceleri dinlememi istedin. Sanki bir vasiyetname
okurcasna yavatn: yle bir lkede yaamak istiyorum ki orada evlerin kaps kilitlenmesin,
soygun, hrszlk, cinayet szckleri unutulup gitsin.
Ben bir anlam kartamamtm. Tekrar okudun. Sinirlenmitin bana.
Nasl yani, dedin. Zoenko, Gorkinin istei zerine yazd Yeniden Tav Edilme yksn bu
szlerle bitiriyor. Nasl olur da bunu imdiye kadar fark etmem? Ama onlar fark ettiler! 1946 ylna
dek fark ettiler. Hl da farkndalar.
leceim, bala beni leceim ve sen krmz sra topu paralayp kacaksn iinden ineceksin
karl bir meydana
artk Moskovada m olur Tallinde mi, Leningradda m ineceksin karl bir meydana ylba
aacndan...[38]
Haklsn Nzm, binlerce kez haklsn. Sana ve yalnzlmza mahkm olarak yayorum. Gcm
kaybediyorum. Sana syleyebileceim yegne ey bu. nsanlar karyor iin iine beklenmedik
anlarda. Ama hepsi de yabanc sayfalar gibiler. Anlamadm bir dilde konuuyorlar. Szckler
aramzda uuup duruyor. Pinpon topu gibi, bir o tarafa, bir bu tarafa...
Dostlarmz sk sk bizim evde bir araya geliyorlar. Hibiri bizi terk etmedi. Biliyorum, akamlarm

kolay geirmem iin, senden sz etmek iin brakmyorlar beni. Ne var ki hepsi de biraz farkllar.
Sanki acy tek taraflaryla ekiyorlard.
Dn Volodya Buri[39] bir fkra anlatt. Herkes gld. Kendi glm de duydum. Sonra Volodya,
Yazk, Nzm duyamad bunu. Houna giderdi, dedi. Mezarlkta, senin tann yan banda geti bu
konumalar.
Soyut kavramlarn ve o aldatc sessizliin dnyasna girdim ben artk. Siz hepiniz kendi dnyanzda
bazen yle baryor, yle sesler kartyorsunuz ki rzgr iddetleniyor, aalarn dallar krlyor ve
korkan kular gagalar ak dnmeye balyorlar havada.
Varlm o kadar kuvvetsiz ki hibir ey korkutmuyor, rktmyor beni, anlyor musun? Ne bir tehdit,
ne herhangi bir istek, ne bir dedikodu hibir ey actmyor beni. Hibir ey ilemiyor bana, Nzm,
nk yokum.
Ve ruhum daha geliiyor, havalanyordu. Seninle yceldim ben Nzm. Aramzda direkt bir iletiim
hatt olumutu. Peredelkino dan komun Pasternak, buna hava hatt derdi, herhalde. Ancak...
sesimden uzak olduun uzamda varln srdrmenin senin iin daha da zorlatn gryordum.
Dier yandan endieyle olas sonular dnyordum. Kocam, ocuum, ailem vard nk. Sosyal
statm belirlenmi ve sabitlenmiti. Evet, seninle telefonda konumaktan keyif alyor, stdyoda
buluuyor, i nedeniyle Peredelkinodaki evine gidip geliyordum, ama yasak szcnn anlam
ocukluumda kaznmt iime. Yaama belli kurallarla balanmtm ve izgilerin dna kma
zgrlne sahip deildim. Bir ey yasaksa, sonunda lm bile olsa deimezdi benim iin. Sense
zgr bir kartaldn, ve bizde zgrln belaya dntn kesin olarak unutmu durumdaydn.
Anmsar msn, Nzm, Rusa bela ve zafer[40] szcklerinin ayn kkten gelmeleri nasl da
artrd seni?
Szn ksas, bir gn korkuyla, tm bu gizemin, aramzda yaananlarn yanl olduunu anladm
Nzm, anladm!
Ve herhalde o andan balayarak genliimi yitirdim.
Geenlerde, sadk hayranlarndan bir grup kadn bana, senin yanndayken gen grnmediimi itiraf
ettiler. Dediklerine gre, neeli yzmde gzlerim kederli ve ac yklym.
Sonunda, Valentina Brumbergin ylesine syleyiverdii ve bunca zaman stdyodakilerin de katld
yalan dzeltmeye ve sana evli olduumu sylemeye karar verdim, Nzm. Srekli gidip geldiin
yurtd seyahatlerinin birinden dnn beklemem gerekti. Dndn rendiimde sana telefon
ettim ve kocamla ziyaretine gelmek istediimizi syledim.
Tanrm, ne kadar da uzun sre susmutun...
Evlendiniz mi?
Evet, Nzm.

Mutlu musunuz peki?

Elbette.
Ka yanda?
Benden bir ya byk.
Ne ile urayor?
Ayn ii yapyoruz, ama o baka bir stdyoda alyor.
Soyadnz deiti mi?
Hayr, kzlk soyadm.
Kzlk soyadnz demek...
Belleim ok zayf. Ne tarihleri, ne saylar aklmda tutabiliyorum. Her seferinde yam bile zorlukla
sylyorum. Bu nedenle, sana geldiimizde 1957 sonbahar myd kartamyorum... Yoksa bahar
myd? imdi o gn ne giydiimi hatrladm.
Durumun henz dzeltilebilecek aamada olduunu dnyordum, saflkla. Her eyi fark edecektin
ve kukusuz bu takntnn stesinden gelebilecektin. Bunu yapabilecek kadar glydn. Zaten tm
yaamn mcadeleyle gememi miydi?
Affet beni, Nzm. Tm bunlar tahmin edemezdim. Nereden edecektim ki? Duygularn, zellikle
seninkilerin akldan, mantktan ve iinde bulunduumuz durumdan daha gl olduunu nasl
bilebilirdim? Acyd, her ey ok acyd bizim iin. Bu gecikmi itirafmn, ilikimizi
dizginleyeceini dnm, sende bu kadar byk bir kedere neden olacan aklma bile
getirmemitim. Benim ngrmn tersine, zgemiimle ilgili gerei renmek seni kamlam,
sende umutsuz bir arzu uyandrmt. Gen olduunu, aka ve mutlulua benim kadar hakkn olduunu
kantlama arzusuna kaplmtn. te, kocamla Peredelkinoya doru yola ktmzda bunlarn
hibirini bilmiyordum. Be yl nce, niversitede nc snfna getiimizde evlenmitik. Gzel bir
ailemiz vard. Genel olarak her eyimiz yolundayd. Ama sevgili Valentinann, balangta zararsz
bir aka olarak grnen yalan, sonuta itiraf utan veren berbat bir durum yaratmt.
Kendi kendime kzyor ve onun aklna, hayatmla ilgili soru sormak niye gelmiyor diye
dnyordum! Kocama bu samal nasl akladm anmsamyorum, ama tm bu hikyenin ona
budalaca geldiini ve herhangi bir duyguya kaplmadn ayrmsyorum. Detaylara taklmadan, olan
bitene fazla nem vermeden benim isteimi kabul etmi ve beraberce sana doru yola koyulmutuk.
Geldik. yi karladn bizi. Her zamankinden biraz daha heyecanl ve allmn aksine cva gibi
hareketliydin. Aralksz bir eyler anlatyor, akalar yapyor, glyor ve kendinden baka kimseye
sz hakk vermiyordun. Konudan konuya geerek bir sen konuuyordun. Biz her zamanki gibi azmz
ak bir halde seni dinliyorduk. Arada, baklarnla Halimden memnun musun? dercesine dikkatle
bana bakyordun. Bu baklarna kurnaz bir glmseyi elik ediyordu.

Doktor kadn: Aman, Nzm Vera nasl da deimi. Kk bir kzd. imdi tam bir kadn olmu,
diye i geirdi. Gen kzlarn evlenir evlenmez deitiklerine dair burjuvalarn bir gr vard. Bu
samalklar dinlemek bana gln geliyordu, ama suskun konuulanlar dinliyordum. Yukar katta,
boydan boya krmz, sar, yeil, leylak renkli divanlarla deli odada oturuyorduk. Oturduum
yerin st ksmnda rg eldiven ve oraplar aslyd. Yeni elilerinin aslm olduunu fark ettim. Her
ey zarif ve rengrenkti. Boyasz, kocaman masann zerinde, daha nce grmediim abanoz
aacndan bir zenci bst konmutu. nsan hayrete dren bir kafayd bu. Sonradan evden ayrlrken
onu almadna ok dertlenmitin. Durdun ve zencinin verniklenmi kafasn okadn. Ellerinin nasl
titrediini ayrmsadm. Bir an iin bizim orada olduumuzu unutmutun. ylece durmu, zencinin
kafasn okuyordun. Seni zdm iin dayanlmaz bir ac duydum. Btn bunlara bir son vermek
istiyordum, ama nasl yapacam bilmiyordum. Yanna yaklap, bizim artk gitmemiz gerektiini
syledim. Dikkatli, ok dikkatli baktn bana. Gzlerinde okuduum sitem deildi, hayr, ac ve d
krklyd...
Yznn o her zamanki beyazl gitmi, kpkrmz olmutu, gzlerin de kararmt. Ve ektiin
strab grmeme ramen, kendimi yine de sulu hissetmemitim.
te imdi anlattm sana her eyi, omuzlarma ken arl.
Bende olan ey neydi, Nzm? Neden insanlar iyilikle, saygyla, hatta sevecen davranyorlard bana?
Elimin uurlu olduunu biliyorum: nemli bir olay ncesindeki bir insana baarlar dileiyle
dokunduumda, ileri yolunda gider. Hani, bizde ii hep rast giden dedikleri trden birisiyim. Ve
imdi sana rastladm... Yantlar senin dizelerinde aryorum:

Kimseler yapamaz senin resmini

Kydan alann tanyerinden esenin
Aramasnlar seni renklerin atlkarncasnda
Dayanm tahta parmakla bir ba taraasnda iklimler

Bizden en uzak gezegenin kederi

Aramasnlar seni uyaklarnda kla glgenin
Sen oyunun dndasn oylumlarn da yzeylerin de
Bir yerlerde bir sevin gnn birinde fkrr

Kimseler yapamaz senin resmini

Kydan alann tanyerinden esenin

Sen kendi resmini kendin de yapamazsn
Gm kanatl bir balk sryor enginde

Aynalarn iine girip telere gitme bouna

Yitirilmi erkekler gelir kadnlar kouuna geceleri
Sen kendi resmini kendin de yapamazsn
Bir alp bir kapanr kaplar yreinde

Senin resmini ben yapacam.[41]

Biliyor musun, zor anlarmda, kt gnlerimde hep gzel bir ey ararm. Mutlu bir ift gz, akl dolu
bir kitap, gzel bir eya, ho bir sz veya bir para gnele mutlu olurum. Her zaman bana g
verecek, mit kayna olacak, glmsememi salayacak, gzyalarm geceye erteleyecek nedenim
olur bunlar. Ve ite imdi byk bir acyla kar karyaym.
Kendi yzm bana yabanc. Ayrldmzdan beri ka ay geti? Ne bir, ne iki... Aylardr bir tebessm
bile etmeden suratm ask geiyor gnlerim. Karakterimin mutlu olma zelliini yitirirsem yazk olur.
Glmsemeden benliimi kaybederim. Onsuz dayanamam. Yzm, slak bir sonbahar gn gibi.
Byle mi kalsn? Yoksa sen byle renksiz, neesiz, ifadesiz kalmasn m istiyorsun, Nzm?
Ama hayr. midimi kaybetmeyeceim. Neem, glmsemem geri gelecek bana. Gnn birinde, posta
kutumuzdan gazete ve mektuplarla beraber kartp alacam onu. O mektuplar, gazeteleri
glmseyerek okuyacam... Tebessmm sana da gerekli. Bizim hakkmzda baka trl nasl
konuup anlatabilirim? Gerek bir hikye olur mu bu? Sen, benliimin yars, dnyann br ucundan
tam 50 ylda bana doru seyahat eden adam, sen kendin benim tebessmm olmadan var olabilir
misin? Onu bana geri ver, Nzm!
Gitmek iin toparlandmzda mutfaa srkledin bizi.
Genler erefine birer kadeh ielim. det byle deil mi?
Ortalkta dolaan kadnlarn birinin elinde anahtarlar ldad, bfenin kapa ald ve nihayet
kadehlere konyak dolduruldu. Yzndeki ifadeyi hl anmsyorum. Konuuyordun, glyordun, ama
ayn zamanda orada deildin.

Diken stnde oturuyordum. Hareli, al halkalar belirmiti ellerinin stnde. Kk yudumlar aldn
konyak kadehini masann stne koymutun. Asl dikkatimi ekenler bunlar deildi. Baka eylere
taklyordu kafam. Evindeki her ey beni sinirlendirmeye balamt. Kulaklarmda kristal kadehlerin
tns deil, anahtarlarn akrts asl kalmt. Burada her ey kilit altndayd...
Bir keresinde senin doktor kadna insanlara neden hi gvenmediini sordum. Neden her eyi kilit
altnda tutuyordu?
Biliyor musun, sava srasnda soydular beni. Orduda hizmet ediyordum, asker olarak. Moskovaya
geldiimde eyalarm alnmt. O gnden beri herkesten korkarm, diye yantlad beni.
Savatan; herkesin yaknlarn, sevdiklerini yitirdii, tm lkenin kanla ykand, kentlerin ykld,
faizmin gelip kapya dayand savatan ona kalan soyulaca korkusuydu... Arabada gidiyor ve bu i
dkmenin son namelerini dinliyorduk. Her ey abartyla dillendiriliyordu. Sen ofrn yanna
oturmutun Nzm. Hi phesiz her eyi duyuyordun. Ama ne arkaya dndn ne de tek bir sz ettin.
Neden? Sonralar, pek ok kez manevi deerlerden yoksun, kk dnen, entelektel zekdan
yoksun insanlara kar taktiksel olarak suskun kaldn grdm. Ama o anda arabadan frlamak
avularm kara bastrmak istiyordum. Bembeyazd kar, her yeri kaplamt. Onun bu akl ve gz
alabildiine uzanmas beni rahatlatmt.
Neden o zaman sustun, Nzm neden? Savan nasl bir ey olduunu bilmiyor muydun sanki?
Hapishanede, yeryzndeki tm hapishaneler gibi korkun olan o yerde, sava haberlerini radyodan
dinlememi miydin? Senin kurtuluun bizim zaferimizle balantl olmam myd? Belki gerekten de
savan ne anlama geldiini bilmiyordun. Kim bilir? Bir annenin: Baban kahraman bir yiit gibi
ld, diyen bouk, bozuk tnl, bir andan ykselen uultu gibi kulaklarda yer eden sesini
duymamtn nk.
lm... ld... yiite... nsanlk d bu szler kzgn uvaldzlar gibi batar ve kck, korunmasz
bedenini deler, derin izler brakr onda. Nedense, en ar geleni yiit szcdr. Beynindeki tm
dier kavramlarn nne geer. Kanl bir sancak belirir gznn nnde ve her yan kaplar. Baban
bir kahramandr ve lmtr. Bu kavramlar badatramazsn, hele de yan on birse, hi l
grmediysen ve darda usul usul kar yayorsa, kabul edemezsin bunu.
Bembeyazd kar, her yeri kaplamt. Senin Volga marka arabanla Peredelkinodan Moskovaya
dnyorduk.
Krc konutuumu biliyordum Nzm, biliyordum. Ama gerekten de krc olan eyler vard, deil
mi? Sen de, ben de hepimiz insanz. Ve bunlar da insanlar iin deil mi? Hibir eyi gz ard etmek
istemiyorum, senin bana strap ektiren ve beni fkelendiren yanlarn bile. Beethovenin ardndan,
onun ok sevdii Ben olduum gibi insanm, szn yineleyip dururdun. Ve ben dul e olmaya
uygun birisi deilim. Bana sen gereklisin. Dul szc acma duygusu artryor. Brak, ben
senin karn olarak kalaym Nzm.
Ertesi gnden balayarak ataa getin, Nzm. Rekabet duygusu sarmt her yann. Bana gen
olduunu kantlamaya karar vermitin. Bir saniye olsun seni aklmdan karmama frsat vermemek
iin bir mekanizma oluturmutun.

Gnde en az on kere telefon ediyor, nerede olursam olaym beni buluyordun. yerinde miyim,
ailemle miyim, hi nemli deildi senin iin. Hatta bana gsterdiin lsz zenden duyduum
rahatszlk bile sana engel olmuyordu. Sadece telefonunun ucundan bana sesini duyurmakt amacn,
baka hibir ey nemli deildi senin iin. Be dakikalna yerimden kalkmayaym, tm stdyo beni
aramaya balyor, drt katl binay talan ediyorlard. Kolay deil, hattn ucunda bekleyen Nzm
Hikmetti!
Kimi zaman kendin getiriyor, kimi zaman da ofrnle kocaman pastalar, kutu kutu ikolatalar
gnderiyordun. Aklm elmek iin yapmadn ey yoktu. Parfmler, kocaman iek buketleri ve
Tanr biliyor daha neler neler... Artk, kadn olduumun bilincindeydin ve Dumasn kitaplarndaki
kahramanlarn kadnlara yapt kurlarn aynsn bana uyguluyordun.
Attm her admn hesabn soruyordun benden. Ne giydiimi, sam nasl taradm, kimle beraber
olduumu, bir saat sonra ne yapacam bilmek istiyordun. ten eve yolumun yirmi be dakika
srdn biliyor ve iten kmdan sonra, sence eve varmam gereken zamanda telefon ediyordun.
Ola ki henz eve gelmemisem, hi ekinmeden evi paylatmz[42] komularmla neden ge kalm
olabileceim konusunda akl yrtmeye balyordun.
Bir gn elimde ar torbalarla eve dndmde gen komum keyifle kkrdayarak: Az nce Nzm
arad. Senin bir srtk olduunu iletmemi istedi, dedi.
Bu kadar da fazlayd artk! Kzgnlm geince, Rusa srtmek[43] szcnn tad kfr
anlamn bilmediini tahmin ettim.
Belki de birlikte olduumuz yllarda yaptn yegne kabalk budur.
Eve geciktiimde yle telalanyor, yle endieleniyordun ki komularm senin bu haline itenlikle
zlyor ve daha kapdan ieri admm atar atmaz hepsi bir azdan sana telefon etmemi sylyorlar,
adeta zorluyorlard beni. aresiz ve korunmaszca yayordun sevgini. Bunu gren herkes acna ortak
oluyor ve yardm ediyordu sana.
Komularm da onlarn hi alk olmadklar ilgi ve zenle kuatmtn. Ksa srede sk dostlarn
ve ibirlikilerin haline gelmilerdi. Bu durum, sadece senin etkileyici kiiliinden ve nnden
kaynaklanmyordu. Pek oklar gnlerinin sayl olduunu dnyordu. Senin gibi her drt
admdan sonra soluklanarak korka korka yryen bir tek yal adam yoktu avlumuzda... Gezinip
durma yoksa lvereceksin! uyars sadece senin deil, kr evine gelen herkesin aklnda yer etmiti.
Oysa o yaz 55 yandaydn! Evet, be kez kalp krizi geirmitin geirmesine, ama evremizde
kalbinden problemi olmayan sanat says ikiyi gemezdi, herhalde. Hepsi de normal yaamlarn
srdryorlar, dier insanlar gibi yayorlard. Dorusu, onlarn maala tutulmu, srekli felaket
tellall yapan doktorlar yoktu yanlarnda. Salkl insanlarn doktor gereksinimi olmazd nk.
Sonunda sen de mcadele etmeye karar verdin. Yava yava gleniyordun.
ok gemeden, bizim stdyoya uramadan iki gn geiremez olmutun. Herkesin gz nnde
deiim geiriyordun. Yakkl, neeli, gl ve son derece k geliyordun ziyarete. Artk, hibir
eyi gizlemiyordun. Bir enlik evi gibi, kaplarn ak, iin l ld. inden enerji fkryor ve
evrene salyordu. Yeni fikirlerini, tasarlarn etrafndakilerle paylayor, onlara da bu yeni

arzularn alyordun. ster yirmi, ister altm yanda olsun evrendeki herkes senin kardein
oluvermiti. Herkes gibi ben de, ilgi ve drstlne abucak almtm. Sabahtan beni aramadysan
elden ayaktan kesiliyordum. imi bir hzn kaplyor, huysuzlayordum. Adm adm, varln benim
iin zorunluluk haline gelmiti.
Dier yandan, senin bu gnl zenginlii ile, bir orduya yetecek okluktaki armaanlarnn, ikolata ve
pastalarnn, can skc bir yan vard. O yllarda kim byle bir aalk yapabilirdi? 1950li yllar,
herkesin fakir deilse de kstl olanaklarla yaad dnemdi. Sonunda, bir gn: Ltfen, byle
yapmayn, dedim. Tccar ba gibi davranyorsunuz.
Cann sklmt:
Ah, cancazm, neden beni kendim iin ho bir ey yapmaktan alkoymak istiyorsunuz?
Kendim iin mi dediniz? Sylemek istediini kartrdn gibi gelmiti bana.
Nasl oluyor da size sknt veren bu eyleri kendim iin yaptm anlamyorsunuz? KENDM N!
Size bir ey hediye etmek BENM houma gidiyor. Sizin iin iek setiimde keyif alyorum.
sterseniz sonra siz onlar frlatp atn, oras nemli deil. Yoksa insann bir bakas iin kk bir
ey yapmak istemesi korkun mu, ayp m?
Bu konuma srasnda orada bulunan iyi kalpli Raisa, her zamanki gibi haline zld:
Aman Nzm, siz Verann dediklerine aldrmayn, dedi. O, ikolata, kurabiye gibi eyler
sevmiyor da, ondan byle sylyor.
yle mi, diye dertlendin. Ne aptalm. Hi aklma gelmezdi.
Arkasndan kahkaha patlattn.
Elbette, diye akayla kark konumasn srdrd Raisa. Siz onun gnln ho tutmak
istiyorsanz, salatalk turusu, iroz gibi eyler getirin. Getirin de grn bakn nasl da sevecek sizi!
Raisann bu dn ciddiye aldn. O gnden sonra salatalk turusu, mantar, zeytin kavanozlarn
masamn stne ymaya baladn. Maazalarda hangisini bulduysan bazen yarm litrelik, bazen
litrelik, bazen de litrelik koca kavanozlar yklenip getiriyordun. Bir yandan Raisann elini
pyor, dier yandan da neeyle:
Demek, Rus kzlarn byle ho tutmak gerekiyor! Raisacm, aferin sana, ne gzel akl verdin!
diyordun.
Genellikle, i bitimine yakn geliyor, k saatine kadar bekliyordun. Sonra yarm saatliine bir yere
gidip biraz oturmamz neriyordun. ou zaman, stdyoya yakn, Moskova Sanat Tiyatrosunun
karsndaki Tiyatro isimli kafeye gidiyorduk. Buruuk rtl olmas normal saylan kk bir
masaya oturuyor ve nedendir bilinmez stl kahve smarlyorduk. Kahveyi, sanki Rus ay gibi metal
klfa oturtulmu, ince camdan byk bardaklarda servis yapyorlard. Ve konumaya balyorduk. Bu
tuhaf kafeyi seviyordun. Orada huzurluydun. Mekn ne rahatt ne de yiyecek bir ey vard. Bu nedenle,

her zaman botu. Mteri kavramn unutan garsonlar uykulu bir halde ortalkta dolayorlar, ara sra
da olsa gelenlere gnlsz hizmet ediyorlar, masada kimin ne kadar oturduuyla hi
ilgilenmiyorlard. Her gidiimizde bu iletmenin nasl olup da btesini tutturduuna hayret
ediyordun. Gene byle bir seferinde, kendini tutamam garsona nasl altndan kalktklarn
sormutun. Yant gayet netti:
Beceri gerekli yolda, beceri...
letmenin yneticileri belli ki her eyde tasarrufa gidiyorlard. Kk salonun aydnlatmas
olabilecek en az dzeydeydi. Bylelikle biz de birinin seni tanyp yanna gelerek yalnzlmz
bozaca korkusundan uzak sohbet edebiliyorduk. Zira her yerde ve her zaman seni tanyan birileri
kard. Halka mal olmu birisiydin. Gerekten de bu gizli yer bizim sihirli kemizdi.
Ksa bir sre nce dostun Leningradl ynetmen Andryukevi o gnleri anmsad. Bir keresinde kr
evinden dnerken arabada, k olduunu sylediini ve ardndan kendini evinde gibi rahat hissettiin
Tiyatro adl kafeye onu davet ettiini anlatt...
Ba baa kaldmzda deiiyor, daha yumuak daha sevecen oluyordun. Sessizce severdin:
Deimez bir hznle beni seyreder ve anlattklarm dinlerdin. Her eyi bilmek istiyor, yaammdaki
en ufack ayrntlar bile detayl bir ekilde renmek istiyordun. Ailemin gemii, byklerimin
kaderleri, anne ve babamn birbirleriyle olan ilikileri, karakterleri, hepsi ayn derecede nemliydi
senin iin. Sandalyede arkana yaslanp oturur, bacak bacak stne atar, ban hafife yana eer ve
dinlerdin. Bir keresinde:
Kendinizi ka yandan itibaren anmsyorsunuz? diye sordun.
Sanrm, be yamdan balyor anlarm.
Be yanzda olanlar, o zaman etrafnzdakilerin yzlerini anmsyorsunuz demek.
Hatrladklarnzn daha sonraki yllara ait olabilecei hi gelmedi mi aklnza?
Byle olmadn sylediimde arm ve kendi ocukluuna dair hibir ey hatrlamadn
sylemitin. Bunun stne ben zaman zaman senin azndan ocukluk anlarn duyduumu syledim.
Evet, bazen bir eyler anlatmak gerekiyor, dedin. Aslnda insanlar benim ahmak bir Trk kafam
olduunu anlamyorlar. Muhtemelen yalan eyler deil anlattklarm. Annem, kz kardeim, teyzem sk
sk bana ocukluumdan bahsederlerdi. imdi ben de hangisi kendi anmsadm anlarm, hangisi
onlardan duyduklarmd ayrmna varamyorum. Belki de onlarn anlattklarndan yola karak her
eyi ok gerek bir ekilde canlandrabiliyorum hafzamda. Olaylar gzmn nne geliyor, yzler
beliriyor... Ama bazen de hibir ey anmsamyorum. Ailemin bana anlattklar da hayal rnym
gibi geliyor. Belki de dedemin ya da babamn ocukluundan sahneler anlatmlard da ben
kartrdm ve kendim iin sylendiini sandm diye dnyorum. te o zaman panie kaplyorum.
Kz kardeime, Samiyeme komak, onunla konumak, bunlar sormak istiyorum. te byle
cancazm. Hibir ey anmsamyorum.
Tm bunlara ramen bilinli olarak hatralarnzn balad bir zaman vardr ama deil mi?

Kesin bir zaman veremem. ok net hatrladm baz olaylar var. rnein, dedemin beni dne dne
dans eden dervilerin toplantsna gtrn ok iyi hatrlyorum. ok insan vard. Belki otuz, belki
elli kii toplanmlar, karanlkta ellerinde kk atelerle kendilerince dua ediyorlard. Hepsinin
kavak gibi upuzun boylu olduunu dnmtm, hatrlyorum da. Hepsi birden ark syleyip
baryordu. Hibir ey anlamamtm, ama onlarn yapt gibi yapyor, hatta onlardan daha abuk
hareket ediyordum. E, kck bir olandm o zaman.
Dedem gittiimiz derghn bayd. Beraber gittiimizde ibadet srasnda beni halkann ortasna
iterdi. Duann ritmine gre dnmem gerekirdi. Onlarn tuhaf, fanatik ve ykselen sesleriyle yava
yava, hayr, belki de abucak, kendimden geer, incecik bacaklarmn stnde topa gibi dnmeye
balardm. Yorgunluktan yere kapaklanncaya kadar byle dnerdim. Belki de, o zaman tantm
yreimle. Yorulan ben deildim, oydu. Bu yallarn yannda aklm yitirebilirdim. Tutkulu, insan
sarp sarmalayan dualar, kendilerinden geileri beni son derece etkilerdi. ok duyarl bir ocuktum.
Dahas, gece yaanrd bu trenler, ak havada yaplrd. Youn bir ekilde gizem duyumsardm.
Korku ve merak dolard iime. O anlarda yldzlar ekerdi beni. Parlak yldzlar bamn stnde
sallanr, dervilerin seslerinin ykselmesiyle irileir, byrlerdi. Anmsadm baka bir ey de
dedem gibi iri yar ve sert bir insann yannda olmaktan duyduum keyif. Keyifliydi, nk herkes onu
sever, biraz da ondan korkard. Bense korkmazdm ondan. O da beni severdi ve ben bu sevgiden
yararlanmasn bilirdim. Kktm, ama kurnazdm da. Kocaman, ak sakal vard dedemin... iir
okumay severdi. Ben yanndayken de sk sk okurdu. Ama nasl okurdu anmsayamyorum. Biliyorum
ama anmsamyorum. te anlatmak istediim bu. Yani dedemden bahsettiim zaman ne sesi, ne
grnts canlanyor zihnimde. Ama onun varlna ilikin anlar yayor. Onunla balantl hislerimi,
bana dokunuunu hatrlayabiliyorum. Bakn, imdi bile bam okayan elinin arln
hissedebiliyorum. Oturduum dizlerini hissedebiliyorum. Sertti dedemin dizleri, evet, anmsyorum,
kucana oturmak pek de rahat deildi. Bir gn, alk olduumuz gibi, konuk odasnda ak sakall
dedeler toplanmt. Oturmular, dedemin gelmesini bekliyorlard. detleri byleydi. Dedem
yanlarna geldiinde, yazd harika iiri kendilerinden gizledii iin sitem ettiler ve hep bir azdan
iiri okumaya baladlar. Dedem ilk dizeleri duyar duymaz bunu yazann kendisi olmadn syledi.
O zaman derviler yanlarnda getirdikleri gazeteyi dedemin gzne dayadlar.
Belki siz bilmezsiniz Vera, bizde tm derviler iir yazarlar, ama iirlerin baslmas pek de ho
karlanmazd. Ayp saylrd. Dedem:
Ben iir filan yazmadm, diye barmaya balad onlara.
Nasl olur? diye kar ktlar derviler. Bakn ite, sizin adnz yazmlar altna.
O srada ben, darda pencerenin nnde top oynuyordum. Evden gelen barlar duyunca
meraklandm ve eve girdim. Olan biteni anlaynca:
Onu yazan benim! dedim. Ve iirin tamamn okudum.
Derviler afallamt. Doast bir yaratkmm gibi bakyorlard bana. Dedemin aknl da
onlarnkinden az deildi. Sonunda, Celleddin Rumnin ruhunun iime yerletiine karar verdiler.
Neredeyse, ksa pantolonumun paalarn pecek hale gelmilerdi. Onlarn ne inanlarndan ne de
iirlerinden anladm vard, elbette. Belli ki okuduklar iirlerin etkisi altnda kalm,

duyduklarmdan esinlenmitim. Kendilerini toparladklarnda:

Bu gzel dizeleri siz mi yazdnz kk bey? diye sordular.
Evet, ben yazdm. Gene yazacam. Zaten byk bir air olacam! diye bararak karlk verdim
ve koarak top oynamaya dndm.
te byle, km. Gryor musunuz, biraz byle bbrlenmitim ocukluumda. Sonra dedem, bu
yaramazlm anlatp durdu herkese. Gerekten seviyordu beni. Onun sevgisinin ve torunundan, yani
benden duyduu vncn scakl iimde. Ve bu scakl her zaman duyumsuyorum. Yazk ki
grnts yok hafzamda. Gen ve muhteem bir kadn haliyle annemi anmsyorum ama. k
olduum ilk kadndr. Freudu okudunuz deil mi? Onun hayranlarndan olmadm sylemeliyim. Bir
materyalist olarak katlmadm pek ok gr varsa da baz gzlemlerini doru buluyorum. Anneme
ktm. nann, olaanst gzel bir kadnd. O-la-an-s-t! Trkiyede eitli detler var.
Gnmzde, bunlarn ou ky yaamnda kald, tabii. Ama eskiden kyde, ehirde her yerde
uygulanrd. Annemi dn ncesi, gelenee uygun olarak bir odaya oturtmular. stnde gelinlii
varm, yz de duvann tlyle rtlym. Sabahtan balayarak, gelini grmek isteyen herkes
gelmeye balam. Annem Pariste eitim grmt. Damarlarnda akan kanda Trklk oran azd,
ama gene de tm detleri yerine getirirdi. Zavallck, bu ileye sonuna dek katlanm. Asl, sylemek
istediim bu deil. Sizde, Ruslarda da var bu geline bakma deti. imdi kukusuz yok, ama eskiden
olduunu edebiyattan biliyorum. Annemi grenler, bu gzellikten gzlerini alamamlar bir trl.
Hatta kimileri, bu gzellii daha iyi grebilmek iin tl kaldrp bakmlar. Karlarnda durann
gelin klna sokulmu bebek deil de gerek insan olduuna emin olmak iin yanaklarna
dokunuyorlarm. Mavi gzleri vard annemin, teni sabah gnei renginde l l taptazeydi. Tm
ehre babamn bir bebekle evlendii sylentisi yaylm hemen. Ve yle adlandrmaya balamlar
annemi. Tm gn boyunca, annemin etraf insanlarla dolmu tam. Kendisi ise yemeden imeden
hareketsiz oturmu. det byle nk. Gelinsin ya, sabredeceksin. te byle, cancazm, tm
detlerden nefret ederim, hepsinden! Bizi durdurur, engeller detler. Biraz da, mantksal bir dayana
olmayan trelerle mcadele etmek iin devrimci oldum. Treler insanlar tutsak eder. Bense her trl
tutsakla karym. Kk burjuvann elinde silahtr treler, ben onlardan da, kk burjuvalardan
da nefret ederim. Trelerin dnle, cenazeyle ilgili olanlar bile korkun.
Gizem, gizem, gizem... Henz yalan diyemezdik, ama gizem, gizem vard artk. O, orada iimde bir
yerlerde gizliydi. Ne kaabiliyor, ne saklanmay becerebiliyordum ondan. Senin dnyana girmitim,
Nzm. Byl ve arzulanan dnyana. Donsun istiyordum her ey, zaman dursun, soluk alp
vermeyelim, etrafmzdaki her ey bizle beraber dursun. Ne yazk ki olmuyordu. kimizi saran halka
gittike daralyordu. En ortasna bakmak, oradaki uurumu grmek, bizi bekleyen hilikle yzlemek
ok rktcyd.
Karna bir falc ksa, ama hani yle garlarda gezinen ingenelerden deil, gerek falc, geleceini
renmek ister miydin? Kaderini mesela? diye sormutun bir gn bana.
Hayr, asla! demitim.
Yazgnda mutluluk varsa bile mi?

Hi fark etmez. stemezdim.

Bravo sana. Ben renmek isterdim. Falc sylemek istemese bile yalvarrdm, her eyi sylesin
diye. Kendimle ilgili eyleri bilmemekten nefret ediyorum.
Biliyor musun, karak kendini hissettirmeye balad. Souk iliklerime iliyor. Sen artk uzaklardasn.
Bugn fotoraflarna baktm. Seninle bir ilikileri yok sanki, sana benzer bir ey bulamadm onlarda.
imdi kalkp okayabileceim, yaslanp senin kokunu koklayabileceim dolapta asl kyafetlerinle
benzerlikleri var sadece. Ama yok kalkmayacam. Burada, mutfakta daktilonun banda oturup senin
baklarn stmde hissedeceim. Mutfak kapsnn eiinde, srtn hafife kapnn pervazna
yaslayp elin cebinde, yle bakacaksn bana. Biliyorum, zellikle seninle konutuum zamanlarda,
hibir eyi unutmadm anladnda, yalnz olduumu bildiinde mutlu oluyorsun. Artk, ok
zamann var. Yapman gereken her eyi yaptn sen. Ve imdi, elin cebinde yle durabilirsin. Hl
evimizde yaamaya devam ediyorsun. Tek farkla. Artk, ev sahibi deil, konuksun.
Bazen kayboluyorsun, gidebilecein her yere bakp seni aryorum. Zillere basyorum, seni sormaya
cesaret edemeden tanmadk dairelere gidiyorum. Dkknlara, kafelere, sinemalara bakyorum. Sonra
bo evimize dnyorum. Uzun sre telefonun ahizesini elimde tutuyorum, hibir yeri aramadan. Artk
yoksun. Kulamn dibinde telefonun sinyali uzun sre tyor. Bu delice araytan kendimi kurtarmak
amacyla mutfaa gidiyorum. Daktilonun bana oturuyorum usulca, dnmeni dilemek iin. Ne zaman
istesem geliyorsun. Yazmay srdrdm srece geleceini, eikte durup bana bakacan biliyorum.
Hatta yalandmda bile. Rastgele kafam evirdiimde senin o cesaret veren, kimsenin skp
alamad sevgiyle dolu baklarn bulacam biliyorum. Ama sevgilim, k geliyor. Korkuyorum
ondan. Kar yaacak, tm toprak ayaza kesecek. O zaman bizim bulumalarmz nasl olacak? Senin o
gzel mezarn yanm yklm bir kyden arta kalan anta benzeyecek, orada burada tatan omuzlar,
eller, siyah bstler grnecek karn altndan. Rzgr uuldayacak, dallar kendilerince konuup
baracaklar. K bana gre deil Nzm. rktc. Korkuyorum ben. Nzm, kn sana
gelmeyeceim.
Gitmek iin toparlanyorum. Senin yan bandaki yeil am dallarna bakyorum. stlerinde krmz
kozalaklar var. Elimi uzatmyorum sana. nk, biliyorsun arada mesafe varsa el skamaz
insanlar... Haziran, temmuz, austos, eyll, ekim, kasm... tam yarm yl. Uzak mesafelerdeki
insanlarn ellerinin birbirine ulamadn sen kendin de ok iyi biliyorsun Nzm. Moskovada ke
bucak beni nasl aradn hatrlyor musun? Herkese beni sormutun, oysa yan bandaydm ben.

ald gece yarsn Strasnoy Manastrnn saat kulesi

oysa manastr da kule de ykld oktan
yaplyor ehrin en byk sinemas oralarda
oralarda on dokuz yama rastladm
birbirimizi birde tandk

oysa birbirimizin yzn grmlmz yoktu fotoraflarmz bile ama yine de birbirimizi birde
tandk amadk el skmak istedik
ama ellerimiz birbirine dokunamyor aramzda krk yllk zaman duruyor usuz bucaksz donmu
duruyor bir kuzey denizidir
ve Strasnoy Alanna imdi Pukin Alan kar yamaa balad
yorum hele ellerim ayaklarm
oysa yn oraplym da kunduralarmla eldivenlerim krkl
orapsz olan oydu bezle sarm postallarnda ayaklarn elleri plak

aznda ham bir elmann tad dnya

on drdnde bir kz memesi sertlii avularndaki
gznde trklerin boyu kilometre kilometre lmn boyu bir kar
ve haberi yok bana geleceklerin hibirinden
onun bana gelecekleri bir ben biliyorum
nk inandm onun btn inandklarna
sevdim sevecei btn kadnlar
yazdm yazaca btn iirleri
yattm yataca btn hapislerde
getim geecei btn ehirlerden
hastalandm btn hastalklaryla
btn uykularn uyudum grdm grecei btn dleri
btn yitireceklerini yitirdim
salar saman sars kirpikleri mavi
kara paltosunun yakas ak ve sedef dmeleri koskocaman

grmedim[44]

Beyaz yakal siyah paltom stmde. Rzgr iime iliyor. Gidip Fenya ile vedalaacam. O, burada
mezarlkta hepimizin kumandan. Gler misin, alar msn? Vera, siz hi endielenmeyin, sizin
Nzm Hikmet burada herkesten daha iyi durumda. Ben Tatarm, bir Mslman gcendirecek bir
ey yapar mym? diyor bana. Ardndan balyor anlatmaya: Sabahleyin bahe kapsndan ieri
giriyorum, bir bakyorum, gvercinlerimin, gzellerimin hepsi beni bekliyor. yi sabahlar olsun,
ocuklar, diyorum onlara. Balyoruz konumaya. Anlatyorum onlara ufak ufak. Radyoda ne dediler,
televizyonda ne haberler verdiler sylyorum. Sonra sprgeyi hortumu alp temizlie giriiyorum.
Nazik, kltrl davranyorum onlara. Biliyorum nk, bir gn ben de leceim ve bu kapdan ieri
gireceim. O zaman kendilerinden biriymiim gibi karlayacaklar beni. Gerek bu! Sizin Nzm
Hikmete zel bir sempatim var. Onunla ayn kan tayoruz. Ben Tatarm, o Trk. Bu yzden hi
endielenmeyin. Nzm Hikmet salkla duruyor burada, benim yanmda...
Bugn byk ayakkab maazasnn oradan yryerek geldim sana. Ayaz vard. Ayam scak tutacak
bir izme almak istiyordum, ama sadece sandaletler vard dkknda. Dnceler iinde yrdm.
Ylban anmsadm. ok zaman nceydi. Hatrlyor musun, yeni yl karlamaya kr evine
geleceime dair sz almtn benden.
yle demitin:
Kocanz, tm dostlarnz da getirin, sklmayalm. Volpin ve mavi gzl kars, Raisa ve kocas
daha kimi isterseniz yani, toplayp gelin. Size kendi ellerimle Trk yemekleri hazrlayacam.
Gelmezsen hasretten lrm.
Nasl da zengin bir masayd! O kadar ok eit vard ki insan ne yiyeceini bilemiyordu. Porselen
tabaklarda kzarm, ayaklar drt bir yana salm inekler varm gibi geldi bana. Masada bizden
baka birtakm, tuhaf tavrl, doulu kadnlar oturuyordu. Tm gece boyunca bir kez bile
glmsemeden, hi konumadan yle oturup durmulard. Onlar yle durunca biz de konuamamtk.
imizden biri komik bir eyler sylemeye yeltendiinde, bu garip kadnlar konuana dnyorlar,
tepkisiz bir suratla bakmaya balyorlard. Bylelikle, espri daha balamadan bitiyordu. Tm
Moskovann neeyle yaad o gece boyunca telefonunun yalnzca bir kez alm olduu dikkatimi
eken baka bir olayd. Sadece radyoda alan Trk kz Fatma aramt seni yeni yln kutlamak
iin. Belki de her eyden daha korkun olan buydu. Yabanc insanlar ve suskun telefon. Sen
etrafndakiler sarm gibi yksek sesle konuuyor, mzik ayor ve srekli bir eyler ikram
ediyordun. Senin bu ortam dzeltme abalarn daha da gerginlik yaratyordu. Sabah zor etmi, ilk
trenle Peredelkinodan ayrlmtk.
Tren istasyonuna gitmek iin orman yoluna saptmzda arkadalarmzdan biri mutfaktan ard
votka iesini ve metal marapay koynundan karmt. Cepleri mendillere sard salatalk turular
ve kibritlerle doluydu. Birden isterik bir nee kaplamt hepimizi. Souk marapa elden ele
dolarken, hepimiz o anda canlanm, neelenivermitik.
Meerse sadece benim deil herkesin dikkatini ekmiti suskun telefon. Ve benim gibi herkes, terasta

oturduumuz srada yal kadn Manefann yanmza gelip stlerindeki peeteyi kaldrarak tabaktaki
elmalar saydn fark etmi ve aada, senin anak yalayc yanamalarndan birinin, bizi arlamak
iin o gnn parasyla be bin rubleyi hi etmene nasl svp saydn duymutuk.
Evlerimize dnyorduk. Hepimiz gece boyunca telefonlarmzn hi susmadn biliyorduk. Hzn
dolmutu iimize. Ayrca, senin evine nee getiremediimiz, kendi kendimize kaldmz iin
vicdanmz rahatsz olmutu.
Sonra, Novodeviye mezarlna vardmda, kapdan ieri girerken Volpinlerin eski yeni yl[45]
karlamak zere seni davet edilerini anmsadm. Senin yeni yl davetine karlk vermek
istemilerdi.
Volpinin sert, burnu havada tavrl kars ra, bu akam yemei daveti iin uzun uzun hazrlanm,
Tatar brei yapmt. Senin yeni yl sofranla ak atacak halleri yoktu phesiz. stedikleri, senin
houna gidecek bir eyler hazrlamak, Moskova tad yaaman salamakt. Rahat etmen iin
rpnyorlard, ne de olsa ilk kez evlerine konuk gidecektin.
akacktan bizim taktmz adyla Volpincik, bilge ruhlu, son derece sade, neeli, salam bir aydnd.
Hepimizin sevgilisi, peygamberimizdi. Raisa ile ben biraz tutkunduk ona. Bir dnemin kltrne
tutkun olmak gibi bir eydi bu. Onun anlatt 20li, 30lu yllarn edebiyat dnyasyla ilgili hikyeleri
sonsuza dek azmz ak dinleyebilirdik. nsan ilikilerinde son derece yaln ve her trl
kompleksten uzakt. Gerektiinde karsndakine yant vermeyi de iyi bilirdi. Sonunda seni oktandr
tanyan Volpinin evine gelmitin Nzm. Geliinle bir anda sohbetler bak gibi kesilmi ve herkes
bir keye dalmt. Masann kar beyaz rtsnn stnde kristaller parldyordu. Her ey ok
gzel ve lezzetli grnyordu. Masaya geildi. Ancak, sohbet havasna girilemiyordu bir trl.
Ylba yemeinde olduu gibi ar ve skc bir ortamd. Prl prl insanlar toplanmlar votka
iiyorlar, ama doru dzgn edecek bir laf bulamyorlard. Herkes lmcl bir sayg havasna
kaptrmt kendini. Af edersiniz, ltfen szckleri havada uuup duruyordu.
Birden Mihail Davilovi Volpin, trensel bir havayla ayaa kalkt, herkesin kadehine votka doldurdu,
gzlerini saatine dikip okun istedii rakamn stne gelmesini bekledi ve sonra ok ciddi bir ses
tonuyla: Bizim evde her akam saat onda sylenen bir sz vardr: Gt... dedi ve yerine oturdu. Bir
an iin herkes donakalmt. Ama sonrasnda kahkaha tufan sard her yan, alklar ykseldi. Zavall
rack, elleriyle suratn kapatm, delicesine utanm bir halde kendini salondan dar atmt.
Tanrm, imdi Nzm ne dnecek bizim hakkmzda, deyip duruyordu. Sonra sana dnd ve
dengesiz kocasna inanmaman rica etmeye balad. Evlerinde byle bir ey olmadn anlatmaya
almt epey bir sre. Onun bu hali daha da komikletirmiti olay. Sen hayran olmutun Volpine:
Sylesene kardeim, nasl uydurdun bunu? Nereden aklna geldi? demitin. Bir yandan da
glmekten karnn tutmu gznden akan yalar silmitin.
Volpinin anlatt bir olay hatrlyor musun? Hani, Srgnde ressamlar ksmnda alyordum,
diye balam ve yle devam etmiti: Bir akam her tarafn bceklerin kemirdii Yagodann[46]
portresini atee attm. Ate portrenin her tarafn sardnda yanmdaki nbeti son derece korkmutu
ve: Sonun geldi! Deli misin sen? Yagodann portresini yaktn! diye barmaya balad. Ertesi gn
yenisini yapacam sylediimde bile sakinlemedi adam. Tuvalette Stalinin portresinin olduu

gazete parasyla altm temizledim diye 10 yl hak mahrumiyeti cezas aldm ben. Yarn seni kuruna
dizerler! dedi bana. O zaman anladm. Korkudan parampara dalan o adam haklyd. Sabah olan
biteni yetitirdiinde Yagodann yznden ldrlecektim. Tm boyalar, efimizin dolabnda
kilitliydi, yazgm belirlenmiti, yani. Sabaha kadar uyumadm. Gzm bile krpmadm. Bu olay
olduunda tarih, 26 Eyll 1936yd. Ertesi sabah ileri Bakanl Halk Komiseri Yagodann halk
dman sulamasyla tutukland haberi geldi.
Volpinlerin konuklarndan birisi Mayakovskiden sz am, pek de geree uymayan bir eyler
anlatmaya balamt. airi ok seven ve iyi bilen Volpin anlatann yanllarn dzeltmeye
koyulmutu. Bunu yle bir incelikle yapmt ki ne anlatan gocunmu, ne de dinleyenler sklmt. Sen
de canlanmtn birdenbire. Konuklar, Mayakovskiyle tanm olan sizlerin anlattklarn, ksa bir
sre sonra ilgiyle dinlemeye balamlard. Anlarn beklenmedik bir ekilde dile gelii orada
bulunan herkesi birletirmi, yaknlatrmt. Gecenin nasl getiini anlamamtk. Eve dndmde
aklmda kalanlardan bazsn not ettim o gece.
Ka kez iittim onun krklarmda vuracam kendimi dediini, diye balamt Volpin. Ellerini
rparak ayn cmleyi birka kez yinelemiti.
Bunu bilmiyordum... Peki, iirlerinde, iirlerinde geiyor mu bu? diye sormutun sen.
Ben de sizin gibiyim Nzm, iirlere inanmaya alknm. ntiharn gemedii tek bir lirik iiri yoktur
Mayakovskinin. Pantolonlu Bulutta, Omurgann Kaval da hep bahseder bundan. Hatrlar msnz
nasl der:
...gittike daha sk dnr oldum
bir kurunla m noktalansn sonum...[47]
Bu Konuda, nsanda ve daha pek ok iirinde. Tabii Lenin Destan ve ler Yolunda
destannda deinmez bu konuya.
Bunu nasl aklyorsunuz, kardeim?
Mayakovski lmden ok korkuyordu. Her trlsnden. Hastalanp lmekten, zehirlenmekten.
Babas kan zehirlenmesinden lmt ya. Belli ki bu da ok etkilemiti onu. Temizlik hastasyd.
Cebinde her zaman sabun tar ve durup durup ellerini ykard...
Yannda onu lm saplantsndan kurtaracak insanlar vard ama deil mi?
Olmaz olur mu? Bir keresinde Brike sordum.
Lili Brike[48] mi?
Hayr, onun ilk kocas Osip Brike. Mayakovskiyle ok yakndlar birbirlerine. Evet, bir gn yle
dedim: u gzel dizeleri iirinden kartmas iin Mayakovskiyi ikna etmeniz ayp deil mi?
...Varsn kabul etmesin

Kabul etmesin benim lkem!

Kendi yurdumun
Geip giderim yaknndan
Bir yamur isentisi gibi gnein nnden...
Ben byle sorunca Osip Brik: Byle iirler yazmalarna izin verirsek, hepsi ldrrler kendilerini,
demiti bana.
Neden ki? diye sormutun. Tam olarak anlamamtn konuyu.
Bu iir Yeseninin lmnden hemen sonra yaymlanmt. Brik ok iyi anlyordu Mayakovskiyi.
Salam karakterli, ayaklar yere basan bir adamd. airliinden daha ok, insan Mayakovski
ilgilendiriyordu onu, kayglanyordu onun iin.
Mayakovski ile ne zaman tanmtnz?
20li yllarn sonunda. Moskovada hl aln hkm srd yllard. O sralar Teknik Sanat
Yksek Okulu birinci snf rencisiydim. Rusya letiim Merkezi Pencerelerine[49] gittim. Biraz
para kazanacam ie ihtiyacm vard.
Pencereler mi dediniz?
Evet, Sovyet hkmetinin iletiim merkezi kurulmutu, 1918 ylnda. 1919 ylndan itibaren de
Partinin basm ileri burada yapld. Daha sonrasnda da szn ettiim pencere[50] blm
kuruldu. Burada halk bilinlendirecek, ajite edecek afiler hazrlanyordu. Afilerin altndaki iirleri
ise genellikle Mayakovski yazyordu.
Pencerelerin alma prensibini biliyorum. Merak ettiim, nerelerde kullanldklar, afileri nasl
hazrladklar, tirajlar...
Tren istasyonlarna, satacak, sergileyecek mallar olmayan dkknlarn vitrinlerine asyorlard.
Gazete haberleri, siyasi gndem bu yolla halka iletilirdi. nce orijinal izimler yaplrd. Mihail
eremnh, Mayakovski, van Malyutin hazrlard bu orijinalleri. Sonra dier ressamlar maketleri
hazrlar, boyarlard. Neredeyse binlere varan tiraj olurdu, hatta daha da fazla. Dier ehirlere,
Leningrada, Kieve filan da gnderilirdi. Yani, ok geni kapsaml bir almayd. Moskovadaki
merkezi ok iyi bir ressam olan eremnh ynetiyordu. Ama iin ruhu Mayakovskiydi. kisi de ok
fazla izim yapmlard. eremnhn kaleminden kanlar ok gzeldi. Mayakovskinin almalar
ise zgnd.
Lili Brik de katlyor muydu bu almalara?
Lili Brik ve Mayakovskinin kz kardeleri Ludmila ile Olya resimleri boyarlard. Atlye
Lubyankadayd. Bu i o zamanlar hem Mayakovskinin hem de daha pek ok sanatnn karnn

doyurmasna olanak salamt. te ben de yle gitmitim. Kolumun altnda blk prk izimler ve
kendi karalamalarm iirlerle. ok fakirdim. Zavall, a bir grntm vard... Yufka yrekli
eremnhn sanat vicdan, bu halime ve leylak rengi pantolonuma dayanamam olacak ki
giriimime destek verdi. Birka gn sonra uramam ve bana i vereceklerini syledi. Bir sonraki
sefer gittiimde Mayakovski de oradayd ve izimlerimin olduu masann banda durmu: Bu berbat
eyleri kim getirdi? diye syleniyordu. Oraya arlm olmann verdii gle olacak biraz
horozlandm: O berbat dedikleriniz benim almalarm. stelik eremnh beendi onlar, dedim.
Mayakovski karsnda duran Perperiflan beni grnce yumuad ve akac bir tonla: Peki, kiminle
konutuunuzu biliyor musunuz? diye sordu. Biliyorum, dedim. Siz artk herkesin bildii
Mayakovskisiniz, ben ise henz bilinmeyen Volpin. Biraz zorlanarak da yapm olsam bu
kstahlm Mayakovskinin houna gitmiti. Ben de onu ok sevmitim. Hemen sesinin tonu deiti
ve nasl yaadm, ne kadar burs aldm falan sordu. Oysa sk sk sanat okulumuza geldiinden
yantlar pekl biliyordu. Sonra bana, bu almalar sayesinde kimi tecrbeli, kimi yar a pek ok
iyi sanatnn ekmek paras kazandn anlatt. Arlkl olarak iirleri kendisi yazyordu. Bazen Rita
Rayt veya bir bakasnn da yazd oluyordu. te byle, daha iyi iirler yazmaya gayret etmelisiniz.
Bakn, burada afiinize dizeler yazmsnz. iirlerinizden de yola kabilirsiniz, onlara uygun afiler
izmeyi deneyebilirsiniz, dedi bana. Elbette, bu yaklam daha ok acma duygusundan
kaynaklanmt. Bir de, bu kabaday tavrmla, ineli szlerimle kendisine benzemeye altmn
ayrmna varm; aabeyin de tesinde baba gibi davranmt bana. Daha sonraki ilikimizde
izdiklerime ve onlara uyumlu yazdm iirlerime ok iyi niyetli yaklat. Hepsinde onun,
Mayakovskinin etkisi vard. Yok, yok, doruyu sylemek gerekirse iirlerime kar katyd. Kt bir
uya ona yutturmak asla mmkn deildi.
Dnemin airlerine kar tutumu nasld? Kimlere deer verirdi?
yle bir anm anlataym size. Gene bir gn Pencereye gitmitim. Mayakovski oktan gelmi,
almaya koyulmutu. Kz kardelerinin boyad resimlere bakyordu. Ortada duran eski, anm
bir masann stndeydi afiler. O sra ieri birisi girdi ve kt haberi verdi: Blok[51] Petrogradda
lmt. Mayakovski gerildi ve masay kaldrd gibi frlatt. yle sert, yle gl vurmutu ki yere,
masa parampara oldu. Resimler odann drt bir yanna savruldu. Yz, daha nce hi grmediim
fke, daha dorusu, korkun bir zntyle kaplanmt. Yegne dzgn alan adam alktan
geberttiler, dedi. Bu sylemle, ona yaam imkn salayan Penceredeki iine gerek yaklamn
itiraf etmiti, belki de. Yllar sonra, o gnleri hatrlayp biraz da duygulanarak konutuumuz bir
srada: Vladimir Vladimirovi, Lili Brik sizin resimlerinizi boyayp da nasl o koca odaya gelirdi
ince bacaklaryla, hatrlyor musunuz? dediimde Mayakovski ok fkelenmiti. Aman Tanrm, nasl
bir kzgnlk olduunu anlatmam mmkn deil. nce bacaklar sz yznden beni parampara
etmeye hazrd o anda. Onun hakknda byle eyler sylemeye cret edemezsiniz! dedi. Oysa
Mayakovskinin hayatnda artk baka bir kadn, Tatyana Yakovleva vard o sralar... stelik onunla
evlenmek iin Parise gitme hazrlklar iindeydi... fkesini yattrabilmek iin Mayakovskinin
kendi yazd dizelere sndm ve Lili Brikin kz kardei Elsa Trioletye yazd iirden bir para
okudum. Hani, siz de bilirsiniz belki: Ev orada ite, her yan pencere / Pyatnitski sokanda, sada /
Ve tavuk bacaklar stnde, irkef / Orada yayor / Ve mektup yollamyor bana dizelerini syledim.
Mayakovskinin yant netti:

Ben syleyebilirim, ama siz, hayr.

Volpine sormutun:
Her eye ramen Mayakovski Liliyi sevmiti deil mi?
Tabii. Tam ona gre bir kadnd! Anlyor musunuz, kadnyd...

Anmsyor musun: u bizim Volpin nasl da seviyor Mayakovskiyi, demitin. Nasl da yumuak,
sevecen sylyor adn... Nedense alamak geliyor iimden. Anlamadm bir ey var. Lili Brik,
Mayakovskinin sevgi dolu, nktedan mektuplarn yaymladnda eletirmenler ne diye kyamet
kopardlar ki? Ben kendi adma minnettarm ona. Mayakovski ile ilgili her eyi bilmek istiyorum
nk. Hatta tuvalete nasl gittiini bile!
iirleriniz ve yaama baklarnz Mayakovski ile seni benzer klyordu. yle ki baka pek ok
intihar olayn eletirmene ramen Mayakovskinin kendini ldrmesini, Yaam sresini belirleme
hakkn kulland olarak yorumlam, psikolojik bir hastalk olarak deerlendirmemitin.
Mayakovski, intiharn kendisi iin en iyi zm olduunu dnd, demi ve eklemitin: Yaam,
onun iin bir kumard. Bir oyuncu gibi dnyordu. Bir kadna k olunca hayatn sryordu
ortaya. Yani, sevdiin yannda gelirse, yaayacaksn; gelmezse, ite o zaman ekeceksin tetii.
Karakteri byleydi. ntiharn gerek nedenleri mi... Bu iinden klmas zor bir konu.
Bunlarn bazlarn sen biliyordun. Dostlarndan ve Mayakovski yi tanyanlardan onun izini srmeyi,
karakterini zmlemeyi srdrdn durdun. Srekli onunla ilgili bilgiler edinmeye alm, yreini
inciten sorulara yant aramtn. Bylelikle, Mayakovskinin iirlerinin zn anlamak daha kolay
olmutu senin iin. Pasternak, airin cenazesinde sana koridor boyunca toplanan kalabal anlatm,
durumu zetleyen bir iirle bitirmiti szlerini: Kurun nasl da hizaya sokmutu onlar... dizesi bir
anda tm netlii ile durumun acln gzlerinin nne sermeye yetmiti.
Ka kere syledin bana:
Verusya, benim hakkmda yaz. Artk beni senden daha iyi bilen kimse yok. En ilginci, kimse benim
de insan olduumu, iirlerimin ve kaderimin znde bu gerein yattn dnmyor.
Becerebilsem Nzm, keke senin bu isteini yerine getirebilsem. Omuzlarmdaki bu yk, benim
tayabileceimden fazla. Neden telefonu fiten ekip, kapy kilitleyip kendini anlatman, istediklerini
sylemen iin seni teybin bana oturtmadm dnyorum ou zaman. Geri, bir keresinde byle
bir giriimimiz olmutu, anmsarsan. Ama sen zellikle gelecee ilikin ilgin hibir ey
syleyememitin.
Muza: Her eyi hatrlamak gerekmez, diyor. Ah, neyi hatrlamak gerekir, neyi gerekmez keke
bilebilseydik...
O sralar bizi nelerin beklediini aklna getiriyor muydun? Bazen konuuyorduk bu konuyu. syanmz

yoktu, herhangi bir beklentimiz de. Henz sesimizi ykseltmiyorduk. Bu daha sonra olacakt, bir yl
sonra. Gnler gelip geiyordu. Allmn dnda, daha zel gnlerdi bunlar.
Sana k olduumu nasl hissettim? lk kvlcmlar nasl belirdi? Syleyebilmem mmkn deil.
Bana yle geliyor ki her ey zlemle balad.
Evet, bu doru, nce seni zlemekle balad her ey. Yreim hasretinden paralanyor, ama bunu bir
trl itiraf edemiyordum. O zaman yazdm hayatmn ilk ve son dizelerinden hi bahsetmedim sana:
Gnler ve geceler sabrszla kouyor,
Seni bekliyorum,
Geen zamanla soluyorum...
Asya Afrika Yazarlar Birlii Konferansna katlmak zere Takente gitmitin. 10 gn sonra
dnecektin. Ancak, Konferans bittikten sonra seni Rudaki[52] adna dzenlenen toplantya davet
ederek Tacikistana gtrmlerdi. Srekli telefon ediyordun. Gnde belki on kez, yirmi kez
aryordun beni. Stdyonun, evimin, Ekberin, Tosya[53]nn numaralarn evirip duruyordun. Sesin
hzn doluydu, sensiz yaadklarm renmek istiyordun. Her konumamzda: u Tacikler ne
mkemmel insanlar! diye tekrar ediyordun hayranlkla. zellikle de erkekler. Kkleri ok eskilere
dayanyor, bin yllk kltrleri, edebiyat birikimleri var!..
Ne kadar uzaktn benden! Bizi ayran kilometreler deil de asrlarm gibi geliyordu bana. Sen, Fars
dedelerle bir yerde oturmu kasideler zerine sohbet ediyor, Farsann mkemmel tnsyla ruhunu
dinlendiriyordun. Bense seni grmek, yannda olmak istiyordum.
Neden srekli olarak kendimi senden gizliyordum, Nzm? Var gcmle senin gibi olmaya, senin
kadar cana yakn, senin kadar neeli olmaya abalyordum. Ama dnnn ertelendiini
sylediinde, leceimi sanmtm. Birka gn daha senden ayr olmak dayanlacak gibi deildi.
Belki de 1957nin gznde k oldum sana. O puslu sonbahar gnn anmsyor musun? Yamurdan
sonraki haliyle Gorki Parkn...
Taksiyle gelmitik parka. Sen, o gnk haliyle dolapta asl duran, ii kareli, ynl kuma astarl ak
renk pardsn giymitin. zerimde mavi, ynl kabanm vard. El ele yryorduk. Arl insann
stne ken, muazzam byklkteki demir kapdan geip ssz parka girdik. Kapnn kanatlar
arkamzda kaldnda dnp nefretle baktn onlara ve etrafa. Park nasl da irkinletirmiler
dercesine sorgu doluydu baklarn. Kafan iki yana sallayp acyla glmsedin.
Dinsel mimariyi mutlaka incelemisindir. rnein, Katoliklerin gotik tapnaklarn olduka yksek,
iyice gkyzne yaknlatrarak ina ettiklerini bilirsin. nk oraya gelen insanlarn kendilerini bir
su damlas kadar kk hissetmesini isterler. Her an buharlap uacak gkyzn gsterdin bir
damla gibi. Etrafma bakyorum da Katolik din adamlar bile Stalin dnemi mimarlarndan daha iyi
kalplilermi, insanlara kar.

nsanlarn dinlenmesi iin planlanm bir parkn bylesi kt bir mimariye sahip olmasn ve
zellikle, koca bir filin abartyla yaplm bacaklarn anmsatan ar, hantal kapya neden gerek
grldn anlamakta zorlanyordun.
Stalin dneminin abartl, kale zentisi yaplarna tipik bir rnek. Kendilerini beenmi budalalar
bir de tepesine 1955 yazmlar. Hayret, bu eski parkn kapsn Stalin gp gittikten neredeyse iki
yl sonra yapmlar... nsanlarn beynini, acyla uyuturan adamn izlerini, yerkreden silmek kolay
olmuyor. Hatta silmek iin bile can yakmak gerekiyor.
Seni tiksindiren kaplar arkamza alp, milyonlarca insann ayak izini tayan, geni merdivenlerden
aa inmitik. Etraftaki her eyin byklyle zde, orak eklinde dzenlenmi tarhta, boylar
neredeyse insan beline gelen krmz iekler, gri gkyznde dalgalanan kzl bayrak gibi nmzde
uzanmfllard. Yalnzdk seninle. Sosyalist realizmin bizi saran yceliine yaraan gl admlarla
yryorduk. Bulunduumuz atmosferin etkisinden syrlp senin, gerekten salkl bir insan
admlaryla ilerlediini fark ettim o an. Suskundun. Parmaklarmn ucunu okuyordun.
Konumamaktan ikimiz de honuttuk. Biraz biraz sessizliini dinlemeyi renmitim. Mutluyduk.
kimiz beraberdik ve baka bir eye gereksinim duymuyorduk.
imdi yokluuna mahkm yaarken, sessizliin farkl anlamlarn zmlemeye baladm. zel
grevle gnderilen ispiyonculara oyun oynuyorum: Hibir ey bilmiyorum, anmsamyorum.
Politikadan konumazdk, hi not almazdk... te byle aptaln tekiydi Nzmn gen kars.
Gazete serdin. Upuzun bankn kenarna oturduk. Rzgr aalarn slak yapraklarn ve dal paralarn
bize doru flyordu. Kalktn ve ilerideki bfeye doru ilerlemeye baladn. Gzlerimle takip
ediyordum seni. Sanki attn her admla bfe de uzaklayor gibi gelmiti bana. Uzaklayor,
uzaklayordu. Hi geri dnemeyecektin. Sonunda yetitin ona. Camna eildin. Satc kadnla
konumaya baladn. Tek bir szcnz bile ulamyordu bana.
Sonunda, kafan benden tarafa evirdin. Satc kadn da kafasn kk pencereden kartm bana
bakyordu. Sana bir paket uzatt. Ayrldn onun yanndan. Admlarn saymtm. Genliinden kalma,
tayfa admlarn. Dmdz yryordun, sanki gerili bir ip zerinde gibi. Ama hi yalpalamyordun.
Elli yedinci admda geldin yanma. Kucama ikolatal ekerden bir da yn koydun. Ben
yemedim. Sen usul usul yemitin. Bir ey sylemek istediinin farkndaydm. Ama ne kadar gerekli
olduuna bir trl karar veremiyordun...
Bfedeki kadn bizi keyifle izlemi, hani demin buraya doru yrdmzde. Kznz kckm
gibi elinden tutmusunuz, dedi bana. Bizi birbirimize benzetmi. yle dedi. Sahi, benziyor musunuz
bana?
Bilmem, dedim glerek. Kim bilir, belki de benziyorumdur.
Kadn sizin babanz olduumu sand. Kendi kocasnn ocuklarna vakit ayrmadndan dert yand
bana. Pazar gnleri sabahtan akama dek komularla domino oynuyormu. Babanz olmadm
sylemem gerekirdi kadna. Ama onu bozmak istemedim. Grdnz m, cancazm, babal
yaktryorlar bana. Babanz yaasayd ka yanda olurdu imdi?

Sizden alt ya kk olacakt. Ama sava ncesi fotoraflarna baksanz, gerek ya otuz ten ok
daha yal gsteriyor. Ho, o zamanki neslin hepsi yle.
te byle cancazm, yapacak bir ey yok. Ge kalmz, ge...
Bankta oturmay srdrmtk. Gzlerimiz uzaklara dalm, kendi enginlerimize bakyorduk. Senin ne
dndn biliyordum, Nzm. Sen de benim. O anda, bizi yaknlatran ve birbirimize deerli
klan bu mutsuz dncelerimizdi.
lk kez o zaman kendi genliimden nefret etmi, sinirlenmitim. Ama sonralar kendiliinden bir
mucize gereklemi ve sen genlemitin. Vera, neler oluyor bana byle? demitin. Kendimi
yal hissetmiyorum, sence bu normal mi?! Evet, eitlenmitik.
Sen ldnde ya konusu tekrar aklma takld Nzm. Yaam kara bir yumak gibi zlyordu
gzlerimin nnde. Sensiz sren yaam. Korkun olan, senin lm olman deil, benim yaamamd.
Bu hi de adil deildi. Bu adaletsizliin bedelini sadece ikimiz biliyorduk. Sen kendi payn
demitin. Benim iin sre devam ediyordu.
Hatrlyor musun, 1962yi karlamaya Estonyaya gitmitik? Talline. Ne harikayd, anmsyor
musun? Birlikte geirdiimiz bayramlar, kutlamalar konualm bir ara. Yaammzda onlar da vard
deil mi? Hepsini mutluluk ve kranla andm ne gzel gnlerimiz olmutu.
Uyku gzmden akyor, yatyorum. Bam oka, oka dnk gibi.
Tanrm, ne kadar dayanlmaz bir durum! Zaman zaman mitsizlie varan gnah duygusu saryor
benliimi. Ellerimi gkyzne kaldrp ya da insanlarn nnde diz kp her eyi itiraf etme
arzusuna kaplyorum... Etrafmdaki herkes, gnah ilediimi, yalanlar sylediimi biliyor sanki. Ben
kendim de pislik olduumu, battka battm biliyorum.
Sen ise bkp usanmadan sorup durmutun: Nasl yapabildin bunu? Nasl? Koca bir gnn yars bu
soruyla gemiti. Bir dilsizi cezalandrmtn.
Nasl yapabildin bunu? Nasl? Sen, benim bildiim sen. Nasl yapabildin?! O zaman beni
sevmiyordun bile. Birazck holanyordun, ama sevmiyordun. Ne arzun, ne merakn vard... Senin gibi
biri reddetti diye karndakinin leceini dnm olacak kadar aptal da deilsin. Yoksa bana
acdndan, korktuundan m? Keke bir aklama yapabilsen! Keke o dakikada kafandan geenleri
bir anlayabilsem! Sakinleirdim biraz. Senin karna kp komedi oynayan, lm kandrmacasna
bavuran her budalaya acyp izin vereceksin anlalan. Doru, ben bunun iin ok uratm, deli gibi
istedim. Ama sen nasl izin verdin?! Benim iin gerekliydi, anlalr bu. oktan karar vermitim. Ne
olacak, bir alak gibi kendimi kurtarmak istedim. Seni seviyordum, bu doru, ama daha nce de
bakalarn sevmitim. Hepsi bitti sonra. Seninle yaadklarm farkl. Ac ektim, kskanr oldum.
Belki bir yerlerde karlarz umuduyla, deliler gibi seni aradm gnler oldu Moskovada. Ne
istiyorsun ki?! alamyordum! Ka kere yurtdna gittim, uzaklamak istedim. Ama zlem oralarda
da buldu beni. Baka bir ey dnemiyordum. Moskovada yaptklarn, yaadklarn dakikas
dakikasna bilmek istiyor, komik duruma dyordum... Yok, kendi amdan baknca mantklyd
yaptklarm. Sonuta ben de insanm. Ben kendimi dnmezsem kim beni dnr ki? Bu cerrahi

operasyon mutlaka gerekliydi benim iin! Bir kadnla yattktan sonra her eyin ok abuk deitiini,
ufak ufak bittiini biliyordum. Daha ncekilerde hep byle olmutu. Genelde kadnlar da isterdi. Sen
istememitin, aklna bile getirmemitin. Bunu gryordum. Beni yal bulduunu dnp
fkeleniyordum... Oysa daha gen hi olmamtm... Sen yetikin bir kadndn, dahas anaydn.
Dorusunu sylemek gerekirse, dierlerine pek benzemeyen, ocuksu bir yan vard analnn. Her
eye ramen sen gceneceksin, rkeceksin gibi gelmemiti bana... Sonra, her ey olup bittiinde
arp kaldm. Mahcup olmutum. Bir saat boyunca, ben sana yalanlar atarken sen doruyu
sylemitin. Bu ekilde benden kurtulmak istediin kansna vardm. Senin bambaka birisine
dnmen mthi afallatt beni. Tam olarak kestiremiyordum. Hem sendin, hem deildin. Sanki bir
ey olmam gibi nazik ve yumuak bir tonla konuuyordun benimle. Seni yitirdiimi dndm.
Aklma gelmeyen bir eyler krlmt iinde, ben krmtm. Seni byle grmek korkuntu. Daha nce
bylesi gelmemiti bama.
Ama her eye ramen mutluydum. Sonunda olmutu ite. Ertesi gn, aralksz ark mrldandm,
kendimi mkemmel hissediyordum. Telefon edip seni bulamadmda panie kaplmadm. Oh,
Allahm. Yaasn zgrlk! Akam Ekbere dedim ki:
Sonunda bu i bitiyor! Yaknda, tekrar zgr Nzmck olacam.
nanmadan bakt bana. Ama mutluluum sevindirmiti onu. Sonra seni sordu, Peki, Vera nasl? dedi.
Kzcaz zdm yeter, dedim. Benden kurtulduuna sevinecek. Bktrdm onu.
kinci gn gene iyi hissediyordum kendimi. Ancak akama doru zlem dt iime. ki gn gemi,
sesini duymamtm. Sabah anlarnn insan uyandrmas gibi bir anda ayrmna vardm bunun. Bunun
normal olduuna ikna etmeye alyordum kendimi. Kolay deil, iki yldr seviyordun bu kz,
diyerek ruhumu avutuyordum. Hep yle derdim sana. Benim gzmde gen kzdn sen.
Evlendiimizde braktm senden kz, diye bahsetmeyi. Numaran evirdiimde stnde iyi bir etki
brakmak, benim amdan her eyin yolunda olduunu gstermek istiyordum sana. Uyuduunu
sylediler. Gerekten vakit ge olmutu. Kr evinin iinde dolanp duruyor, tekrar telefon etmemek
iin kendimi g tutuyordum. Evi paylatn komularn dnm, onlar rahatsz etmek
istememitim. Yataa girip uyumaya altm, ama baaramadm. O zaman, iki gn nce
yaadklarmz gzmn nnde canland tekrar. Doal, boyasz olduunu anmsadm nedense. Sesin,
salarn, yryn hepsi arnmt boyadan. stne sinmi kokumu duyumsamtn uzun sre. Honut
deildin bundan. Evden kmtk. Mahalle sszd. Hafif bir gz yamuru yayordu. Tela
iindeydin, bense srekli yava yrmeni istiyordum. Acelende beni aalayan bir yn vard. Bir an
nce benden kurtulmak istiyordun. Bu actmad beni. Kendimden honuttum. Hatta pek
umursamyordum seni. Sadece, seni yavalatmak, yle iine kapanm suskun halinle gndermek
istemiyordum. Genel anlamda, memnunluk duygusu kaplamt iimi. Ancak, iki gn sonra evinin
kapsndaki bakn anmsadm. Baklarn hzn ve pimanlk doluydu. Beni yukarda bir yerlerde
duran tahttan yere indirmitin sanki ve ben ne kadar dnsem de bunun iyi mi, kt m olduunu
alglayamyordum... Btn gece doru dzgn uyuyamadm. Sabah kt grnyordum. Oysa her
zamankinden daha iyi grnmek arzusundaydm. ten aradm seni, megul olduunu sylediler.
Dorudan stdyoya gitmeye karar verdim, heyecandan lecektim sanki. Bir eyler yapmak istediysem
de ge kalmaktan korktum. Kaybolmusun ve bir daha ortaya kmayacakmsn gibi bir duyguya
kaplmtm. Gerek bir panik haliydi senin anlayacan. alma odana girdiimde seni grdm.

Baka bir masann banda srtn bana dnk oturuyordun, etrafnda tanmadm adamlar vard.
Ciddi ciddi bir konu tartyordunuz. Odada sizden baka kimse yoktu. Senin beni grmemenden
faydalanp birka dakika izleyebilirdim seni. Nedense, birka adm atp gr alanna girmekten
rkyordum. Ve o zaman ilk kez, senin karnda aresiz hissettim kendimi. Sonrasnda bu duyguyu
birka kez daha yaadm. Ben bu duygular iindeyken birisi fark etti beni. Sen kafan benden tarafa
evirdin. Beklemediin bir anda beni orada grmekten rahatsz oldun, yzn kzard. Zaten kk bir
kz ocuu gibi ok sk kzarrsn. Zayflam grdm seni, belki de bana yle geldi. O gnden sonra
kendimi kaybettim. te her ey byle geliti. Btn kadnlar benim gzmde diilik deerlerini
kaybettiler. Bir daha onlar hi fark etmedim. Yaamm boyunca hi aldatmadm ve beni terk edip
gitsen bile aldatmayacam tek kadn sensin. Allah kahretsin, oluyor ite byle eyler! Sen gen bir
kadn, ben yal bir adam. Biliyor musun canmn ii, yaam bazen yol ayor byle eylere...
Ka kere kaybettin beni Nzm, ka kere buldun? Daha ka kere de kaybedip bulacaksn...
Ne kadar seviyordum seni, ne kadar! Her gece yemin ediyor, ertesi gn sana hayr demek iin sz
veriyordum kendi kendime. Ertesi gn olduunda da, alma saatlerinin bitiminde iten kp keyi
dnyor ve gzyalaryla atlyordum boynuna. Her zaman vaktimiz kstlyd. Bu az zaman
deerlendirmeyi reniyorduk! ounlukla beni arabayla eve gtryordun. Yolda maazaya urayp
alveri yapyordum. Artk, evde beni bekleyen bir kzm olduu bilinciyle ev ileriyle ilgilenmemi
saygyla karlyordun. Ka kere bahe itinin ardnda durup avluda dadsyla oynayan Anyutay
izlediini grmtm.
Kimi zaman fazladan bir yarm saatimiz olduunda bizim kafeye giderdik. Tm yaratclmz yalnz
kalabilmek iin kullanyorduk.
Neden ayrlmak zorundayz? u ldayan gzlerine bir bak. k olduun iin kendini
cezalandramazsn. Byle geliti ite, biz sulu deiliz, diyordun.
Gerek buydu. Ama yalnz kaldmda vicdanm iimi kemiriyordu. Arzularmla grevlerim arasnda
korkun bir uurum vard. Kendime yardm etmenin yolunu bulmam gerekiyordu.
Senaryoyu yazmtn. Film tamamlanmt. Uzun bir sreti. Ama sonsuz deildi. O sralar Hanene
Bar Dolsun canlandrma filmini tasarlyordun. Bir araya gelebilmek iin bahane bulmamz gittike
glemiti. Tm gcnle, ilikimizi dedikodulardan uzak tutmaya abalyordun. Dier yandan beni
grmekten vazgemen olanakszd. Telefon edip sorardn:
Geleyim mi?
Uygun deil. Gerekmez. Sonra. Baka bir zaman.
Ne zaman?
Bunu derken sesini ykseltir, sonra srar etmeye balardn:
Ne zaman?
Sonunda zm bulmutun.

Birlikte bir oyun yazalm,[54] dedin bana. Uzun sre direndim ama sen benden daha inatydn:
Dzeltmelerini yaptn baka yazarlarla alyorsun ama, demitin. Benimle neden
almayacaksn? Nihayetinde yeryzndeki en iyi oyun yazarlarndan biriyim ben ve bu alanda
birisini yetitirebilirim. Aldn eitimle, senin yeteneklerine sahip kim olsa baylr bu nerime.
Ayrca, oktandr Sovyet insannn yaam konusunda bir oyun yazmak istiyordum. Kahramanlar
birbirlerinden farkl olsun istiyorum. Aydnlar ve iiler rnein. Sen Moskova yaamn gayet iyi
biliyorsun. stelik edebiyat zevkin de var. Bu ne kadar nemli bir bilsen! Gel bir deneyelim. Ne
kaybederiz? Olmazsa, Allah kahretsin der, kaldrr atarz. Moskovadaki evimde yazarz. Bylelikle
sen zaman kaybetmezsin.
Ve senin alma odanda kocaman yaz masasnn banda buldum kendimi. Ayr kelerde
oturuyorduk. Ben yksek arkalkl mee sandalyede, sen alak koltukta oturuyordun. Tavanda asl
lambann soluk nda alyorduk. alrken serttin. Yazmaktan yorulup biraz ara vermek
istediimde, izin vermez dikkatimi toplayp almam talep ederdin. Ortak yazma iine
girimemizden ksa bir sre nce, bir Fransz gazetesinde iki dramaturgun birlikte mkemmel bir
oyun yazdklarn okumutun. Yazarlar, oyun kahramanlarnn azndan teybe konuarak gelitirdikleri
yeni bir yntemle yazmlard oyunu. Sonuta son derece gereki diyaloglarla yaamn olaan
ritminde bir tiyatro eseri ortaya kmt. Bizim de ayn yntemi izlememizi nerdin. Oyundaki gen
kahramanlar sen yaz, demitin bana. Yal kahramanlar ben, Aleksey Petrovile Daay birlikte
yazarz. Aleksey adna ben, Daa adna sen konuursun. Bize teyp gerekmez. Sen not tutarsn.
Sonras kendiliinden geliti. Oyunda, yeni kalp krizi geirmi ellili yalarndaki bilim adam gen
hemire Daaya k oluyordu. Zor bir durumdu kahramanlarmz iin. Ama onlar bizden daha
cesurdular ve daha ansl. Yalana gereksinimleri olmayan zgr insanlard. Biz acmtk nk
onlara. Erkek kahramanmz lene dek onlar mutlu etmitik. Ksa sreliine.
Finali sen yazmtn, Nzm. Okumam iin kd uzattn ve:
rendin ite imdi. Bakalm sen ne yapacaksn? dedin. Ne syleyeceksin? Yoksa hibir ey mi?
Oyunun bu dm noktasn nceden konumamtk. Baklarn gergindi. Huzursuz bir bekleyile
bakyordun bana.
Bense pek duraksamamtm: Daa seyircilere dner ve Siz onun ldn m sanyorsunuz, bence
lmedi, diye yazdm kd sana geri verdim. Okuduktan sonra ellerimi okadn.
Korkma, dedin bana. Uzun sre yaamaya gayret edeceim.
Ve Son, yazdn kda.
Ne kadar ok olay gemiti benim tanmadm Nzmn bandan. Tm bunlar sen anlattn bana.
Vera, her eyi benden duymalsn, demitin. Gp gittiimde kimi alaklarn benimle ilgili yalan
yanl eyler anlatmasn istemiyorum sana.

Ksa ya da uzun sreli beraber olduun kadnlar da anlattn bana. Hepsini. Haber blteni okur gibi
duygusuz, souk bir anlatmn vard. Ve ben hi kskanlk duymadm. Hatta kimileriyle karlatm
bile. Bu ok artmt seni. Ben beceremezdim bunu, yapamazdm, demitin. Kim bilir belki de
Trk olduum iin.
Benim stesinden gelebilmem ise kendime gvenden deildi. Sadece, benim gzmde sen, dier
kadnlarn seslerini, kokularn unutmutun. Ve yle bir an geldi ki hepsini tamamen sildin aklndan.
Bugn o kadnlarn bazlarna minnettarm, Nzm. nan bana, yle ekme iini.
Varova Veray aryor! Varova! Varova! Cevap verin Berlin aryor! Leipzig balanyor. Paris!
Kapatmayn telefonu, bekleyin, balanyor...
Pragdan telefon geliyor bana. Prag! Prag! Prag! Yirmi kez Prag, yirmi kez Leipzig ve her akam iki
kere Prag. Artk kar koymuyorum. Utanmyorum. Telefon ortak dairenin koridorunda bkp
usanmadan alyor. Koridorun karsndaki mutfakta komularmz sakince akam yemeklerini
yiyorlar. liin lambas[55] dikkatli, dingin yzlerini aydnlatyor. Bense Nzm Hikmetin beni
yurtdndan aramas gayet normalmi gibi (o zamanlar yurtdndan aranmak, Aydan aranmak
gibiydi) bir tavr taknyor, sesimi kontrol altnda tutuyordum. Kendimce kurnazlklarm vard.
Sorularn tek szckle yantlar, konumamz anlalmasn isterdim.
Evet. Evet... Evet... Tabii... Evet...
O zamanlar ak dolu konumalarmz bir dolu insann dinleyip banda kaydedebilecei hi aklmza
gelmemiti. Sonrasnda, ilgili birimlerin yetkili beyleri konumalarmz deifre edebilmek iin ne
kadar akl yrtmlerdi kim bilir... Hasret sarmt bizim her yanmz, baka bir ey dnecek
durumda deildik.
Affedin bizi. Grev gerei hattmza girip ateli konumalarmz dinleyenler, ortak dairenin
mutfanda bizim heyecanmza ahit olanlar, hepiniz affedin. z biz! Acyn bize, yardm edin!
Bir dakika daha verin! On saniye daha! Hi deilse bir!
zledin mi?
Evet.
Zor bir gn myd?
Evet.
Hemen geleyim ister misin?
Evet. Evet. Evet...
Artk hayr demeye gcm yok. Bu nedenle, Bilmiyorum, diyorum kimi zaman. Evetten daha
farkl etkisi olduunu dnyorum nk.
Yaam bazen kt oyunlar oynadnda iyi ki yoksun diye dnyorum. Ama bazen mutlu bir eyler

gelitiinde, gne penceremi doldurduunda, rnein, keskin bir hasret duygusu kyor iime,
yalnz admlarmn sesi nlyor kulaklarmda. u koca dnyada ben ve Ekber kadar kimsenin
hasretlik ektiini sanmyorum. Ben ve Ekber, senin yetimleriniz...
Akl verin bana ey insanlar, ne yapacam retin. Mutlaka, dnmeliyiz durumumuzu, mutlaka.
Bamz ellerimizin arasna alalm ve gereki bir ekilde dnelim. Sanki baka birinin yaamnn
son demleriymi gibi akl yrtelim. Yok, hayr yapamayacam bunu! Yok olup gideceim. Bu hz
bam dndryor, ac veriyor, endielendiriyor. Her eyin bir sonu var. Oysa hznlenmeye
zamanm yok. Hi yok. Gnler uuyor. Her saniyeyi yaamalym!
Uzak, bilinmedik ehirlerin kartpostallar gelmeye balamt stdyoya. Dnya Bar rgtnn
toplants iin svee gitmitin. Yolculuunun balang noktas Leningrad avucumda tutuyordum.

Tm gzel kadnlar perim. Btn kadnlarmz gzeldir bizim. Btn akll adamlar perim. Tm
adamlarmz aklldr bizim. Raisay ve seni pyorum. Nzm.
Bu kartpostaln stnden iki gn gemiti ki pek ho olmayan bir yz ifadesiyle personel mdr
yanma geldi. Elinde deniz tesinden bir zarf vard. Stockholmden. Arkasna Trke iir yazmtn.
Dzgn satrlarna, bilmediim harflerine ve imzana baktm. Okumam olas deildi. Personel mdr
de, bir ey anlamadan, evirdi evirdi. Ekberi aradm, hemen geldi. Olduka ciddi, biraz da suratn
asarak evirmeye balad. Ara sra boazn temizliyor, ksryordu. zlem ln hkmet
bildirisi gibi okudu bana.
Ayn gnn akam (zavall mdrm benim!) baka bir Stockholm kartpostal geti elime, zarfsz,
kck. Selam. Seni, Raisay ve tm dostlar pyorum. Korkun zledim. Bir an nce eve
gelmek istiyorum. Hepsi bu. Nzm.
Hepsi bu demek. Bu satrlk metni tekrar tekrar okudum. Posta mhrne, kartn basm
numarasna ve Stockholmn tertemiz sokaklarna baktm iyice. Ve aslnda bana ne ok ey sylemi
olduunu algladm. Ne kadar ok! Ne kadar gzel! Tekrar zaman kovalamaya baladm.
Kskanlkla sayyordum gnlerin adlarn. Ben zamann abuk gemesini istiyordum, o ise beni
cezalandryor, inadna yavalyordu. Ben ve etrafmdaki her ey devinim halindeydi. Sadece zaman,
uaktan grnen deniz dalgalar gibi donmutu.
Ve Stockholmden tpk senin soluun gibi taze yeni bir kart daha geldi.

Srekli seni dnyorum.

Srekli seni dnyorum!
Srekli seni dnyorum!!
Srekli seni dnyorum!!!!!!!
Nzm Hikmet

Adnda a harfi yerine kendi hznl gzn resmetmi, soyadndaki i nin stne kalbini, t
yerine am bir iek izmitin.
kimizin tek yrek olmas ne muhteem bir ey! Hayr, atee atmasnlar beni, talamasnlar. Bu
ayrla dayanma gc versinler, destek olsunlar.
Biliyordum, yeni bir mektup yazm oktan posta kutusuna atmtn. Ve damgasn basp yolladklar
zarf, Moskova havaalanna inmi, posta aracna yklenmi, postac tarafndan bana getirilmiti. Ve
ite elimdeydi dlm:

Allah kahretsin, ne harikulade ey seni sevmek! Akmsn benim, kzmsn, yoldam, kk

anamsn... Nasl da gzel geirmitin, ki nat oyunumuzdan Alekseyin monologunu! Hi hatasz
yazmtn. Sonra Alekseyi, Rusay bir kenara brakp Trke yazmsn: ... Canm, bir tanem, seni
sevmeden nce dnyay sevmesini bile bilmiyormuum. Bu ehir gzelse senin yznden, bu elma

tatlysa senin yznden, bu insan akllysa senin yznden, bu kadar iyi yrekliyse senin yznden...
te byle Efendim.

Vera! Vera! Vera! Haykrlarm iitiyor musun, sevgilim, biricik akm benim, mektubunu aldm.
te elimde. Belki de yirmi kez okudum. Ve fotoraflar, srekli onlara bakyorum. Bu yazdklarm
korkun eyler, biliyorum, bala, anlamaya al beni. Seni gremedikten, sesini duyamadktan,
sana dokunamadktan sonra nasl yaayabilirim! u an bir yerlerde, harika bir deniz kysnda,
yldzlarn altnda seninle olmay, sesini duymay ne kadar ok isterdim, seninle bir iki saat geirmek,
baka da bir ey istemem, lebilirim bunun iin. Kelimelerle, hasretle dolu iim ve ifade
edemiyorum. Anlyor musun strabm. Sevincim benim. Vera! Vera! Vera! Ellerini uzat bana, sadece
ellerini. Ve izin ver gzlerine bakmama, salarn okamama. Allah kahretsin! Kahretsin! te byle.
Seni sevdiimi unutma. ok, ok, ok seviyorum seni... Herkese selam, Raisaya selam, onu

pyorum. Seni pyorum, biricik akm benim. Nzm.

Tanrm, yaadklarmz sanki bir ak roman Nzm. Gerek bir klasik. Seviyoruz, abalyoruz,
ykmllklerimizin kmazna saplanyoruz... Korkun bir durum. Tm klasik ak romanlarnn sonu
kt biter. Peki, beni bekleyen son ne? Anna Kareninannkine mi, yoksa Giselleinkine mi
benzeyecek? Sadece vazgeme Nzm, ne olur vazgeme. Artk ok ge. Her eye katlanacam. Beni
daha fazla yalnz brakma, Nzm. Bir daha hi brakma.
Gece olunca insan hi umulmadk olaylar anmsyor. Deiik bir anmz canland belleimde.
Koarak seninle bulumaya geldiimi anmsadm. Rzgr gibi uuyordum neredeyse. Bana kapy
amak iin arabadan inmitin. Neeli, sinema oyuncusu kadar ho bir halin vard. Anszn oka girdin,
yznde korkun bir ifade belirdi. Tanmlamas zor bir dehetle ayaklarma bakyordun. Baklarn
ayakkablarma taklmt. Fakirlik ayp deil ama aalatr seni, diyen atalarmz yanlmam.
Utantan delicesine glmeye baladm anmsyorum. Evet, ayamda alacal bulacal yeil
muambadan Sovyet galou tipinde yeni aldm ayakkablarm vard. Siyah, kaln lastik tabanl, akl
almaz derecede irkindiler. Baka arem yoktu. Bir nceki ayakkablarm, defalarca tamirden sonra
parampara olmutu. Dkknlarn aynal raflar ise bombotu. ehrin neredeyse yarsn gezip
sonunda bulabildiim ayamdakiler olmutu. O kadar ki onlar bulmak bile beni mutlu etmiti.
Beni k grmeye alktn. Bu klk balangta bir sre rahatsz etti beni. Fakir Moskovada gzel
giyinmemi salayan diplomat kocasyla darda yaayan kz kardeimdi. Kopenhag ve Oslo
maazalarndan setikleri eyalar gnderirdi bana. Teekkr ederim Klara, sevgili kardeim benim,
gnahl kaderime elinden geldiince yardm ettiin iin, teekkr ederim.
hafta gemiti. Benimle ayn kaderi paylaan dier Moskovallar gibi ben de sefil ayakkablarma
almtm. Komplekse kaplmadan giyiyordum onlar. Sen Stockholme gitmitin. Planlanan tarihten
nce dndn ve beni Satir Tiyatrosuna davet ettin. Orada Ekber ve kz arkada Tosya ile
bulumutuk. Oyundan sonra Ekberin arabasndan kocaman bir paket aldn ve Tverskaya Bulvarnda
yrmemizi nerdin. Grdmz ilk banka oturduk. Paketten bir ift krmz ayakkab kardn.
Sanki sveli prensesin ayandan uup gelmilerdi. Ancak, rastgele seildiklerinden denemeye
demeyecek kadar kktler. Bu durum karsnda o kadar bozulmutun ki kendi kymetli
ayakkablarm bir kenara itip giymeye almtm... Nafileydi. Olumsuz ifadeyle ban sallayp
paketten baka bir ift kardn. Yksek topuklu, siyah parlak deridendi bu seferkiler. Biraz daha
byk olmalarna karn ayaklarm, tahta kalbn iine sktrlm gibi olmutu.
mitsizce son ifti kardn. (ok kr ki sondular!) Olduka k, deri sslemeli, siyah gderi
pabulard. Ne var ki bu ift de en az bir numara kkt ayama. Senin zgn halin karsnda, ne
olursa olsun giymekten baka arem olmadn anlamtm, lsem de bu denizar yoldan getirdiin
ayakkablar giyecektim. Parmaklarm nasl sdrdm hl bilmem. Nedense rk Batnn
ayakkablar bir trl esnemiyordu. Ayaklarma batan kzgn inelerin atei, fenalamaya
baladmn belirtisi olarak, azmn kenarndan tkrk olup kacakt neredeyse. Sana belli
etmemem gerekiyordu. nnde biraz salnp ldamaya balayan yzne pck kondurdum. O
dakikada keyfin yerine geldi, ellerini rptn ve benim yeillerimi pe braktn.
Acdan bam dnyordu.

Haydi, gidelim genliimin bulvarnda bir tur atalm, dedin. Tm gcm topladm. Pukin
Meydanna doru yrmeye baladk. Gezinip duruyorduk. Buna razydm. Yeter ki oturmayalm
diye Tanrya yalvaryordum iimden. Oturursam bir daha ayaklarmn stne basp kalkamayacam
bilincindeydim. Ayaklarm uyumutu. Attm her admda daha fazla kzgn ineli karnca yukar
doru harekete geiyor ve tm vcudumu saryordu.
Seninse keyfine diyecek yoktu. akalar yapyor, glyordun. Stockholmde bir len dana eti yemek
istediinde bana gelenleri anlatyordun. Ne Trke, ne Rusa, ne de Franszca anlayan kaln kafal
garsona derdini anlatamamtn bir trl. Sonunda M... m... diye sesler karmaya
balamtn. Biraz yksek kt sesim, ama olsun, demitin glerek. Adam kafasn sallam,
ardndan bir bardak st getirmiti sana.
Sonunda, Rusakovka Sokandaki evimin karanlk avlusuna varmtk. Erken bastran kuru ayaz
yznden toprak, gazl bez rtlmesine kra kaplyd. Belli ki ektiim acdan gzmden
kvlcmlar kyordu. Alelacele vedalatm seninle. Sen daha iki adm uzaklamadan bilincimi
kaybedip yere yldm. Kendime gelip gzlerimi atmda ilk grdm senin korku dolu gzlerin
oldu. te, o zaman olan biteni itiraf etmitim. Mthi sarslmtn. Ayakkablar karttn gibi uzaa
frlattn ve ayaklarma eldivenlerini giydirmeye altn. O anda, buzlanm topraa basmak benim
iin byk bir mutluluktu.
Avluyu yalnayak getim. Korkun ikence sona ermiti. Sen avlunun giriinde hznle dolanyordun.
Apartmana girmeden sana doru dndm ve neeli bir ekilde M... m... diye bardm.
yle, canmn ii, diye kederle sylendin. Biz burada ancak inek gibi bryoruz, Allah
kahretsin! Kapitalistlerse orada para kazanyorlar ve beraberinde insanlar iin doru dzgn
ayakkab retiyorlar, ne kahr ekilebilir bir hayat...
Geceleri tavan stme kyor. Karanlk, tm kelerden ar bir rt gibi szlyor. Sokak dingin.
Komular rahat yataklarnda kendilerini uykuya brakyorlar. Gece boyu bozuk bir zil sesi elik
ediyor bana. Sadiste bir inatla, kulaklarmda uulduyor. Gemek bilmeyen iddetli ba ars iniltisi
ya da bir bebein sonu gelmez alamas gibi hi kesilmiyor. Daldmda iitiyorum, uyandmda
iitiyorum. Kalkp kablosunu kesmek mmkn. Ama ne gerek var ki? Her eye dayanmak gerek. Her
eye!
Scak bir yaz akamnda telefon almt. Telefondaki santral memuru Berlin aryor, cevap verin,
dedi ve ardndan senin sesin geldi:
Gzelim, kzm, glm, bir tanem[56] Verusyam benim. Naslsn, canm, gzelim, Moskovalm,
redaktrm?

zne kyorum. Deniz kenarna gideceim, dedim.

yle mi, demek yle, gidiyorsun ha...
Evet Nzm.
ok mu yoruldun?
Yoruldum. Biraz dinlenmek istiyorum.
Senin sesinden mahrum kalacam. Bu hapislik...
Yok, zaman rzgr gibi geiyor. Bir bakacaksnz bir ay geivermi ve ben dnmm. Moskovaya
dnyor musunuz?
Evet, acele ediyordum hatta biletimi bile ayrttm. Ama imdi sensiz orada ne yapacam? Beni
unutmayacaksn deil mi?
Hayr.
Emin misin?
Eminim, Nzm.
Sa ol. Tamam o zaman, canm benim, dinlen ok iyi dinlen! ok iyi, anladn m?
Gayret ederim tabii, ama neden bu kadar stnde duruyorsunuz?
Gerekiyor, canm. Grrsn. Sana beyaz bir elbise getiriyorum.
Ne yapacam ben onunla?
Senin srekli uydurduun icatlarndan biri gibi gelmiti bana ve glmtm. Sen ise ciddiyetini
bozmadan yantladn beni:
Beni dinle. Kk bir kz deilsin. Nianl kzlar beyaz elbiseyle ne yaparlar? Evlenirler.
Ben yaadm bunu. Ama dorusunu sylemek gerekirse elbisem maviydi.
Olsun, olsun. Hazrlan...
Hasretin seni ileden karttn sanmtm. Mmkn olmayan bir eyi dile getirmitin. Bir ailem;
kzm, drst bir insan olan kocam vard. Sinemaclar evresinde cokun ve akszl karakteriyle
sevilen, mertlii ve ironik yaklamlar bilinen bir kiiydi. Ona saygm sonsuzdu. Derin edebiyat
bilgisine ve sinemadaki ustalna hayrandm. Ne var ki aramza yalan girmi ve dostluumuz
bozulmutu. mzn arasnda tek drst olan ve bu nedenle de en iyimiz olan oydu. Evimize
geldiinde, herkesle selamlatn ekilde, onun kollarn tutup kardeim diye hitap ettiin zamanlar

kendimi ok kt hissediyordum. Kocam akyreklilikle sana bakarken sen baklarn ondan karr,
normal davranmaya alrdn. Ama ne yazk ki kendin gibi olmay beceremezdin.
kiniz bir aradayken sizi, birbirleriyle ilgili her eyi bilen iki iyi insan izlemek korkuntu. Biri
hrszlk peinde, dieri baklaryla beni sorguluyor ve: Kahramannn drst olmadn grmyor
musun acaba? Yoksa bu seni durdurmak iin yeterli deil mi? diye soruyordu. Ya ben? Her eyi
gryor ve anlyordum. Sevdiim hrsz oland. Onun ibirlikisiydim. Ona aittim.
Senden uzaklamaya, kurtulmaya karar vermitim. Gneye, Yal Tatyanann Karadeniz kysnda
bulunan Arhipo-Osipovka kyndeki evine gitmitik. ok gzel, sessiz bir yerdi. Kimi zaman Raisa
ile ev sahibimizin tavanlarn besliyor, kimi zaman da drtl olarak denize gidiyorduk. Tatile
kocalarmzla kmtk. Kocalar nde gider, biz arkalarndan yrrdk. Sessizce konuur, hemen
hemen hi bahsetmezdik senden. Sen imknsz olandn. Snr konmutu.
Ksa bir sre sonra Volpinle kars da bize katldlar. Byk bir Moskoval sinemaclar ekibi
toplanm oldu bylelikle. lerinden hi kimse, tek kii bile iimde neler yaadmn, nasl bir hzla
dibe kmekte olduumun ayrmnda deildi... Soluum kesiliyor, yok oluyordum. Yirmi drt i
gnne eklenen drt tatil gn boyunca srecek iznimiz bizi birletirecek, tembellikle dolduracamz
bu srede tekrar yaknlaacaktk. Ve bu zaman diliminde ben tm gcm mutlaka, ama mutlaka
toplayacak ve sonunda hayr diyecektim, hayr!
Gnler geiyordu. Bir gn Raisa ile yzkoyun uzanm plajda yatyorduk. Denizin lk suyu
topuklarmz slatyordu. Etrafmz bizim gibi dinlenen insanlarla doluydu. Konumadan ylesine
yatyorduk. Yaknlardan yksek tonda, heyecanl bir erkek sesi alnmt kulama: Baksana, ne
gzel bir araba! demiti. Oral olmamtm. imde frtnalar koparken etrafta olanlar umurumda bile
deildi. Ancak hareketlilik artm, evremizdekiler arabayla ilgili fikir yrtmeye balamlard. te
tam o srada Raisa korku ve aknlkla kark haykrd:
Verusya, baksana, Nzm gelmi!
Kafam kaldrdm anda seni grdm. Elli adm ilerimde arabann ak kapsna yaslanm duruyor
ve kumsaldaki yzlerce vcudun arasnda tandk birini bulmaya alyordun. Gzlerime
inanamam, mutsuz olmutum. imden Ne kt oldu, demitim.
Anmsyor musun Nzm, nasl da hepimizin tatilini bozmutun?
Bir ey dnmeksizin aylaklkla geirdiimiz gnler son bulmutu. Transistorlarn, sinema kameran,
yanndaki tm vr zvr ve asl nemlisi senin varln oradaki dingin yaammz karmaklatrm
ve ortam gerginlemiti. Etrafnda herkes pervane oluyordu. Kadnlar kyafetlerini deitirip
duruyorlar, erkekler tepeden trnaa seni glgede tutmann yollarn aryorlard. Zira senin kadn
doktor: Nzmn teninin bir santimetresi bile gne na maruz kalmamal! diye buyurmutu.
Gne yakyordu. Her taraf kapal oturan bir tek sendin. Bej rengi pamuklu pantolon, k gmlek,
orap ve mokasen ayakkablarnla plajda uzanyordun. Tm nee ve dinliine ramen, bu el
dememi ky plajnda, bir sen byle hastalkl ve sama bir grnt iindeydin. Istrap ekiyordun.
plak kollarma, bacaklarma, srtma bakmaya alamyordun bir trl. Hatta birka yl aradan
sonra beraber yaamaya baladmzda Arhipo-Osipovkada plajda glgeliin altnda otururken

ekilmi fotorafta benim mayolu halimi grnce makas eline alp bacak ksmn kesmitin. Herkesin
bana baktn dnyordun. Elinden gelse insanlarn gzn balayacaktn. Herkesin uygunsuz
davranlarda bulunabilecei endiesi iindeydin. Sknt ekiyordun, Nzm bunu grebiliyordum.
Ama senin iin ne yapabilirdim ki?
Kendi dertlerimle ba edemiyordum. Etrafmdakiler bir ey anlamasnlar diye senden uzaklamak
istemitim. Tm yaananlardan rahatszdm. Benim iin de ok kt bir durumdu. Ve sen asla bana
yardmc olmuyordun. Her dakika bana sesleniyor, zerime kk akl talar frlatp duruyordun.
Denize girmeye yeltendiimde, korunandan kp etraftakilere bana yaklamann yasak olduu
sinyali veriyordun...
Anmsyor musun, el fallarna bakp kadnlar elendiriyordun. Bu fallarnla tam bir curcuna ortam
yaratrdn. Sylediklerini uydurduunu biliyordum. Gerekte sen, avu ilerini deil, yzlerini
okurdun insanlarn. Ama kadnlar can yrekten inanrlard sana. Birisi alamt bile. Kadncazn
ikinci ocuunun olacan okumutun. Oysa zavallcn doumdan d kopuyordu. Bu olaydan
sonra, baka kimseye ocuk ve doumlu tahminlerde bulunmadn. Gzelliklerin ve masum vaatlerin
habercisi olmutun. Raisa ve gzeller gzeli rina Volpinin fallarna saatlerce bakyor, herkesin ilgi
odanda oluyordun. Benim de falma bakmay nermitin. Ben kabul etmedim. Gemiimi zaten
biliyordun, geleceim ise... Onun iin ne sylenebilirdi ki!
Bir keresinde kyn sokaklarnda drt kii sen ve kadn tembel tembel geziniyorduk. Sen durup
yle demitin:
imdi karnza bir cin ksa ve en byk dileinizi sorsa ne derdiniz? Unutmayn, cinler ok ciddi
adamlardr, sz verdiklerinde mutlaka yaparlar, asla aldatmazlar.
Aptalca fikirler yrtmeye balamtk. Sen kurnaz kurnaz bana bakyordun. Tam o srada, doktor
kadn retmen edasyla: Bir elli yl daha yaamanz dilerdim, dedi. Nazike glmsedin ve
Raisayla bana dnp: Peki, ya siz kzlar? dedin. Bize syleyecek bir ey kalmamt. Biz de bu
dilee katldk. Oyun tutmamt. Kolaya katmz anlamtn ve:
Bu kadar skc bir dilekte srar ediyorsunuz demek. Cin fena halde hayal krklna urad. Dahas,
bana da acyor. Bir elli yl dahaym! dedin.
Kyn kzgn kumlarnda bir o tarafa bir bu tarafa srklenirken almtm ilk hediyemi. Benim ilk
iirimi:
ri bal damlalar gibi arlar,
arlar asmalar tayor gnee,
genliimden uup geldiler,
bu elmalar da ordan
bu ar elmalar,

bu altn tozlu yol,

bu ak akllar dere boyunda,
trklere inanm,
hasetsizliim,
bu bulutsuz gn de ordan
bu mavi gn,
rlplak, scack, srtst yatan deniz,
bu hasret
bu aydnlk dileri bu kaln dudakl azn
bu Kafkasya kynde arlarn ayanda
iri bal damlalar gibi
geldiler genliimden,
bir yerlerde unuttuum genliimden,
bir yerlerde doyamadan.[57]
Zaman zaman, baklarn farkl bir hasretin sarp dumanlandrdn grmtm. Denizin tesine
bakyor, gkyzyle birletii izgide younlayordun tm benliinle. Seni izlediim bir keresinde
mucizenin gerekletiine tank olmutum: sen orada, kar kydaydn. Bilmiyordum, orada ne
yapyordun? Belki bu kyda yaptn gibi mekanik hareketlerle denize akl talar frlatyor ya da
mesafeleri ap stanbula ulayor, kalabaln iine karyorsun. Kim bilir, belki kk olunun
elini tutuyor veya baklava yiyorsun. Annenin mezarna gitmediini biliyorum, nk daha onun
ldn bilmiyorsun. stanbulda yitirmitim seni Nzm, bulamamtm. O nedenle, yanna gelip
oturmutum. Varlm bile fark etmeyecek kadar uzaklardaydn... Sessizce oturup dnn
beklemitim.
te byle, cancazm, demitin bana. Topu topu birka yz kilometre...
Anszn kl gibi olan yznde, krmz gzkapaklarn ve derin krmz krklklar, dnya siyasi
haritasndaki snrlar gibi belirginlemiti. ok rkmtm. De Buffetin frasndan km krmz
boyal, klrengi portrelere benzemitin. Yaamn nasl da gt senin, nasl da g...
O anda bir cin belirseydi nmde, senin iin dilekte bulunurdum ve elli yl deil, ne kadar istersen o
kadar daha yaaman dilerdim. Ama yaamnn daha zgr ve daha mutlu olmas artn koardm.

Bamdan karttm boneyi, senin denizinin suyuyla doldurup getirmitim sana, Nzm. Avularna
doldurduun deniz suyunu yzne arpmtn. Sular parmaklarnn arasndan szlmt. Ve sen
yinelemitin, bir daha, bir daha suyla doldurmutun avularn, yzn slatmak iin. Bylelikle
kimse aladn fark etmemiti.
Trkiyeden ayrldnza piman msnz? diye sordum sana.
Mesele bu deil, dedin. Kimi zaman yle kuvvetli bir zlem saryor ki iimi. Hasret (bu szc
Trke sylemitin) yakyor. Byle yaamaktansa o zaman alnna bir kurun yemek mi daha iyiydi,
bilemiyorum. Dilerim, byle bir hasretlik ekmezsin. Muhacir olmann ne demek olduunu
bilemezsin. Hatta benim durumumda ve Sovyetler Birliinde bile.
Bahtsz Nzm... Bahtsz ben...
Denize, kuma, gnee, elmaya, yldzlara
alyorum glm,
iyice alyorum.
Denize, kuma, gnee, elmaya, yldzlara
karp gitmenin zaman geldi.[58]
iirlerini ne zaman yazdn bilmiyordum. Sabahlar erken mi, yoksa akamlar m bu belli deildi,
ama ocuk yazsna benzer yaznla beyaz kda yazdn iirleri bana plajda veriyordun. Hatal ama
gl ifadelerle kendin eviriyordun Rusaya. Daha sonra Muza Moskovada Rusaya aktaracakt
onlar. Sen gene de gnler akp giderken plajda bize kendin eviriler yapmtn.
Rzgrl bir gvertede
deniz suyuyla
tel frayla ykanm
branda bezinden gmlek gibi
srtmda keder.
Ve bu gney kynde durup dinlenmeden
kzarp ballanyor gne
gen kzlarla kayslarda[59]
Geen zaman iinde seni baladm hissetmeye balamtm. Seni grdm zaman yaadmn
ayrmna varyordum Nzm. Gnlm sana doru meylediyor, ayaklarm hep senin olduun tarafa

yneliyordu. Sonunda sen sordun:

Bala beni, gelmemem gerekirdi. Ama yapamadm. Seni mutlaka grmem gerekiyordu. Beni
affedebilecek misin? dedin.
Yantm netti:
nemli deil Nzm, mutluyum.

Biraz bekle Nzm, konuturma beni. Beynimde olaylar blk prk. Hafzam tamamen bulank.
Dikkatimi datmamalym, beraberliimizin nemli gnlerini saatlerini, dakikalarn gz ard etmek
istemiyorum. Dnnce de hepsi nemliymi gibi geliyor... Bu tempo daha fazla byle sremez.
Dayanamayacam artk. Aklm yitirmemek, zaman tnelinde kaybolmamak iin gemie dnmek ve
beraber yrdmz yoldaki izlerimizi adm adm takip etmeliyim. Mektup demetini alyorum. ou
zaman bana yardmc oldular. Brak bir kerecik daha onlar konusunlar. Rastgele seiyorum birini.
te bir mektubun elimde. Hemen bana evirsin diye Ekbere gndermisin. iirlerin gcne nasl da
inanrdn, Nzm!
Martlara rastlamadm
balklar kovalamad dmen suyunu
ve gn gece
bulutlarn nnden

ar bir keder gibi akp geti Baltk denizi

ve ben ordaydm yine sensiz
ve iimde seni itirmenin korkusu
dnp bulamamak seni
seni ve ehri bulamamak yerinde
seni, ehri ve dnyamz[60]

Bunu kza tercme et ve kartpostal kendisine ver evladm. Hasretle. Onu tarafmdan p. Nzm.
O zamanlar daha sana gelmemitim ve sen beni yitirme korkusu iindeydin. Daha ok, daha hararetli
ve daha strapl. yi. Kork ve brakma. Hibir koulda ayrlmamalyz. Her zamanki gibi beraberiz,
kocam benim.

Ve ite ben. Dn sesini iittiimde dnyann en bahtiyar insan oldum. Srekli bizi dnyorum:
Seni ve beni. Dndmde mutlaka gramer kurallaryla yazacam ekilde Rusa reneceim. Seni
bylesine sevmek ve adam gibi yazamamak ldrtyor insan! Cancazm sen yazdklarm anlyor
musun? Hastalanmazsam 15inde, yani Pazartesi buradan ayrlacam. Pazartesi! te bu. Yaz, unutma
beni. Bazen, yani her dakika beni dn. pyorum, mutluluum benim. Nzm.
te bir tane de benim mdrmn srekli armasna neden olan stdyoya gelen kartpostallardan
biri. Sadece birka szck yazmsn: Herkese selam. Varova gzel bir ehir, ama Moskova
hepsinden gzel. Nzm.
Bu zarftan dizeler de kt. Trke atmsn baln, hasret yazmsn. Bunun anlamn ok iyi
biliyorum artk. Hasret szcnde senin uzaklardaki lken ile benim birlemi olmamz ho bir
duygu.
Yz yl oldu yzn grmeyeli,
belini sarmayal, gznn iinde durmayal,
aklnn aydnlna sorular sormayal,

dokunmayal scaklna karnnn.

Yz yldr bekliyor beni
bir ehirde bir kadn.
Ayn daldaydk, ayn daldaydk.
ayn daldan dp ayrldk.
Aramzda yz yllk zaman,
yol yz yllk.
Yz yldr alacakaranlkta
kouyorum ardndan.[61]

Birka gn birbiri ardna Pragdan gnderdiin kartlar gelmiti stdyoya:

Pragdan selamlar. Oyunumuzu seyretmeye geldiinde byle grnyor olacak. Taufer evirmeye
balad bile. Raisaya ve stdyodaki tm dostlara selamlar. Onlarn hepsini ve seni perim. Nzm.

Vera! Veraya! Vera! Selamlar. Bir kez daha Prag. Dn burada ilgin bir gsteri izledim. Sihirli
Laterna. Belki, bizim oyunumuzu sahneleyecekler. Dostlara selam. pyorum. Nzm.

Prag.
Her ey olumlu geliiyor. Hasret ekiyorum, yani srekli. Yaknda dneceim. Herkese selam.
Dostlar ve seni pyorum. Nzm.

Leipzig.
Vera, sevgilim benim. Senden bir gne (gne ekli izili) daha aldm ve kalbimde (kalp resmi
izili) bahar dal (ieklerle bezeli bahar dal izili) ald. Seni ne kadar sevdiimi hayal dahi
edemezsin. Gzelim, akllm benim. Mutlaka doru Rusa yazmay reneceim. Moskovada olsam
bile sana her gn mektup yazacam. Sensiz dnya benim iin (yerkre alevler iinde izili) ite
byle. Bin arp bin kere eski mektuplarn okudum. Dn akam sesin ok hznlyd. Sabaha kadar
(ak bir gz izili) gzm krpmadm. ok yoruldun, bense sana yardm edemiyorum. Mutluluum
benim, sana mrm boyunca sylemediim en nemli eyi syleyeceim: Seni seviyorum. Nzm.

Altna kk yaznla dzgn satrlara u dizeleri yazmsn:

Koynumda rlplaksnz
ehir akam ve sen
aydnlnz yzme vuruyor
bir de salarnzn kokusu.
Bu arpan yrek kimin
sesleri soluklarmzn stnde kt kt atan
senin mi ehrin mi akamn m
yoksa benimkisi mi?
Akam nerde bitiyor nerde balyor ehir
ehir nerde bitiyor sen nerde balyorsun
ben nerde bitip nerde balyorum?[62]

O zamanlar daha iir yazmann, hem de bylesi gl ve duygu ykl iirlerin, ne denli g olduunu
bilmiyorum. yle ok gnderiyordun ki anlamam imknszd. Bazen bir zarftan birka tane kard.

Bu scaklarda seni dnyorum

plakln
boynunu bileklerini
minderde ak bir ku gibi yatan ayan
senin sylediklerini.

Bu scaklarda seni dnyorum

bilmiyorum aklmda en ok kalan ne
gzmn nne gelen
boynun mu bileklerin mi plak ayan m

bana benim olurken sylediklerin mi?

Bu sar scaklarda seni dnyorum

bu sar scaklarda bir otel odasnda seni dnp
yalnzlm soyunuyorum
biraz da lme benzeyen yalnzlm.[63]
Brest ehrinde snr aar amaz, Moskovaya yaklatn anlamam, mutlu olmam iin telgraf
gndermitin bana: Brestten selamlar. Nzm.
Sonunda dnmtn Moskovaya. Telefon edip akam i knda kede bekleyeceini sylemitin.
Bulutuumuzda ofre bizim iin Ekbere yeni aldn evin adresini syledin. Yzn bana dnp
sessizce baktn. lk defa o gn yznde mutluluun yerine ac grmtm. Tanrm, hasret seni yiyip
bitirmekteydi. Eve girdik, holde kocaman bir kutu duruyordu ve sen onu glkle odaya srmtn.
Sonra atn onu ve iinden bin bir eit oyuncak, birbirinden irin ss eyalar, son derece gzel
giysiler kartmaya baladn. Ksacas, beni mutlu edeceini dndn ne varsa alm, getirmitin.
Yerde dizlerimin dibinde oturuyordun. Hepsinden ok bana dokunan, ineden iplie tm detaylar
dnm olmand. Hepsine dokundum, hepsiyle oynadm bir sre, gerekten de beni mutlu
etmilerdi. Sonra geri topladm ve bunlar ne beraberimde almamn, ne de kullanmamn mmkn
olacan syledim. alnt mallar gibi eve gtremezdim onlar. stelik ilikimize maddi deerleri
sokmak pek ok eyi mahvedebilirdi...

Birlikte yaamalyz. Sen ve ben, anladn m? diye homurdandn. Biz burada ne flrt ediyoruz ne
de ak hikyesi yazyoruz. Bu bizim kaderimiz, nasl oluyor da bunu anlamyorsun? Seninle
ilgilenmek, normal bir erkek gibi sevdiim avratla yaamak, aile olmak istiyorum, tamam m? zme
beni.
Bu konuyu amayalm ltfen. Biliyorsunuz, bu mmkn deil.
Neden cancazm? diyerek sesini ykselttin. Birbirimizi seviyoruz. Dost olanlar bunu
anlayacaktr! Mutlu olmamza sevinirler. Volpinle konu, bak greceksin. O senin dostun, yle deil
mi?
Onunla zaten konutum.
E, ne dedi? Her eyi anlattn m?
Pek bir ey aklamak gerekmedi. Kendi oktan anlam.
Ne tavsiye etti?! Ona gveniyorsun deil mi?
Sizinle yaamaya balamamn aslnda yanl bir adm olacan syledi. Yaam tecrbelerimiz,
yalarmz ve daha pek ok konuda aramzda ciddi farkllklar olduunu anlatt nce, ama sonra dedi
ki: Sen, kocann unutmadan syleyeyim, Volpin ok beenir onu sevdii kadnsn, ama mucize
deilsin. Oturmu bir ilikiniz var. Oysa Nzm iin sen tm dnya ile eanlam tayorsun. Birbiriniz
iin ne anlama geldiinizi daha ikiniz de tam olarak alglayamyorsunuz. O senin varlnla, kendine
ve sana yle bir dnyann kaplarn aacak ki bugn sizin bile ngrebilmeniz imknsz. O, senin
iin izgi d bir insan. Tpk bizim iin olduu gibi. Ama sen onu herkesten daha iyi tandndan,
zellikle senin iin daha allmn dnda bir adam. te, bunlar syledi Volpin. Biz birlikte
olmalymz. O zaman mucize gerekleecekmi. Nzma git, dedi bana. Bir Trkle hem de
bylesiyle yaamak g olsa gerek, diye de ekledi ama. Onun dncesine gre her eye deermi!
Grdn m? Daha fazla zaman kaybetmemeliyiz. Yoksa gnn birinde sen de piman olacaksn. nan
bana, Verusya.
Yapamam, Nzm. Yapamam. Bu konuyu aklma bile getirmemeliyim.
Sence bylesi daha m iyi?
yiyi, kty ayrt edemiyorum artk. Bildiim tek ey var. O da evi terk edemem.
Demek onu benden ok seviyorsun? Kusura bakma, bilmiyordum. Yok, hayr. Acyorsun sadece.
Bundan daha kt olmayacan anlasana! Bir yandan acyp bir yandan aldatyorsun. Sence bylesi
daha m iyi? Anlat ona her eyi! Brak, kendisi karar versin! Seninle beraber olmak istemeyeceini
greceksin...
Bunu da yapamam. sterseniz siz syleyin.
Ama Verusya, bana da ac. Ben de insanm. stne stlk douluyum. Uruna lmeye hazr olduum

kadn benimle deil, bir bakasyla. nsan bu yzden akln oynatabilir. Verusya, canmn ii, sen
skandal kmasndan korkuyorsun, ama inan bana demez. Beni dn, bana yazk deil mi? Benim
iin de kolay olmadn bilmelisin, ama ben oktan her eye hazrm.Her eye!
Yapamam Nzm, nasl biliyorsanz yle yapn, ne isterseniz syleyin bana... Ama bakalarnn
zntsne neden olan mutlulua inanmyorum.
Tamam, Verusya. stediin gibi olsun. Sadece bil ki byle olamaz.
Ayrlacak myz, o halde?
Bana bunu mu sylyorsun?! imdi, senden ayr nefes bile almamn imknsz olduu bu durumda!
Telefonda sana her eyi sylemitim. Dnme dek her eyi zeceini ve bu ayrln sona
ereceini mit ediyordum! imdi ise kalkm, sanki ok korkun bir ey sylyormuum gibi
bakyorsun bana. Sanki canavarn biriyim. Tek istediim senin iyiliin. Sana mutlu bir yaam
sunabileceimi biliyorum. Her konuda uyuuyoruz seninle. Ah, dnyada benzer durumun ne kadar az
olduunu bir bilsen... Gerek anlamda beraber alabilir, ilgin eyler retebiliriz birlikte. Senin
yeteneklerini ortaya kartabilirim. nan bana! Redaktrlk, hibir zaman yeteneklerini
kullanabilecein bir alma olana yaratmaz sana... Bakalarnn senaryolarn yeteri kadar dzelttin
artk. Sen kendin yazabilirsin! Bu iten anlyorum. Tvardovski[64] de benimle ayn grte. Onu
otorite olarak kabul ettiini biliyorum.
Donup kalmtm:
Tvardovskinin ne ilgisi var konutuklarmzla?
Seyahate kmadan nce ki naty brakmtm ona. Rus dili asndan nasl yazldn
renmekti niyetim. Bugn de dergiye yanna uradm. vd oyunu. Yalnzca slup asndan iki yere
not dtn syledi. Yani bana inanmalsn cancazm! Pek ok farkl ehri, pek ok lkeyi
ayaklarnn altna serebilirim. Bylelikle kendi lkeni daha iyi tanma ansn olur, evimize bir dolu
yetenekli, mkemmel insan konuk olur. Sen kendin onlardan sz etmek istersin. Bir dn canmn ii.
Deer bunlara! Doru sylyorum deer!
Gel Nzm, seninle ayr yaadmz o son gze geri dnelim... Ne seni dinlemi ne de seninle
beraber yaamay kabul etmitim.
Dayanamayz buna. lp gideriz, demitin.
imdi komik geliyor, ama ilk hastalanan ben olmutum.
Aniden ateim kmt. Son derece bitkindim ve uykusuzluk ekiyordum. Hzl hzl atan kalbimi
dinleyen doktorlar, muayene sonunda sol cierimde bir iz grmler ve: Ne oldu size byle? Alt ay
nce salnz mkemmeldi, demilerdi.
Ne o zaman ne de daha sonra, 17 Ekimin ertesinde iten kovulduumu sana syleyememitim, benim
mkemmel insan Nzmm. Senin yznden kovulmutum.

17 Ekim, kara gn. Henz stdyonun eiinden admm atmtm ki annem aram ve tela ierisinde,
tutarsz ifadelerle zvestiya gazetesinde Nzm Hikmet kart bir makalenin olduunu sylemiti:
Onun kt birisi olduunu ve Sovyetler Birliine kar ktn yazyorlar!
lesiye korkmutu. Tehlikeli insanla dostluum yznden bama bir ey gelmesinden
endieleniyordu.
Yreime den ate parasyla kendimi ktphaneye attm. zvestiyada itteki Glge[65] balkl
makaleyi bulmam hi de zor olmad. Fransz gazetesi Lttres Francaisesde yaymlanan ve byk usta
Meyerholdu[66] savunduun yazdan yola karak sana iftira atma frsatn deerlendirmilerdi. Senin
kamuoyunun desteiyle Meyerholdun itibarnn iadesi ve adnn unutulmaktan kurtarlmas adna
yaptn ses getiren giriimlere uzun zamandr fkelenen resmi otoriteler, bu amacn dorultusunda
batl basn kullanman karsnda ileden kmt. Makalenin slubu dmanca ve kabayd.
Olaylarn arptlm olduunu sonradan rendim.
Annemden farkl olarak, o zaman anlamadm bir dier konu, byle bir yaznn yaymland
hkmetin resmi gazetesinde Hruevin damad Adjubeyin genel yayn ynetmeni olmasnn ne
anlama geldiiydi.
ki gn sonra beni stdyonun mdr armt. Senin yurtdndan gnderdiin kartpostallar ince
ince evirip eviren ve son derece kaypak bir insan olan personel mdr de odadayd. Herhangi bir
aklama yapmadlar. stekleri odadan dar kmadan istifa dilekemi yazmamd. Aksi takdirde,
balarna trl tatszlklar gelecek ve beni kendileri kovmak zorunda kalacaklard. Byle bir durumda
hakkmda yazacaklar raporla hibir kuruluta i bulamayacaktm.
Nedeni mi? Nzm Hikmetin ideolojik adan sakncal olan senaryolarn yazmasna katkda
bulunuyorsunuz. O pasifist ve lkemize iftira atyor!
Bu doru deil! Siz bir ey bilmiyorsunuz, dedim.
stedikleri dilekeyi nceden hazrladklar kda yazdm. arkadalarma istifa ettiimi syledim
ve daha onlar detaylar renmeden, insani amalarla kk ocuklara iyilik retmeyi ama edinmi
stdyoyu alelacele terk ettim.
Bama gelenleri sana anlatmadm. Ynetimde farkl dncelere tahammlleri olmayan kahpe
insanlar olduunu ilk kez o zaman algladm. Belki de beni drdkleri durumla seni kkrtmak,
skandal kartman tetiklemek, dahas en basit gereklerin bile fsltyla konuulduu lkeden gitmeni
salamakt amalar.
Gene bu olaydan sonra anladm ki korunmas gereken ben deil, sendin. Seni belalardan uzak tutmak
gerekiyordu. te bu nedenle, hastalmn nedenini senden sakladm. Salm kaldramamt bu
olanlar. Nereden bakarsan bak, mrmn yetikin dneminin ilk nemli darbesiydi bu. O dnemde
yanmda olduun iin sana minnettarm.
Bir eylerin ters gittiini rendiinde korkuya kaplmtn. nl doktorlara gtrmeyi nerdin,

mucizevi ilalar bulmak istedin. Hepsini reddettim. Derdimin ne olduunu biliyordum, ama bunu
doktorlarla paylamam olanakszd.
Hastalm, bir ay, iki ay, ay derken uzad... Hemen hemen her gn geliyor, uzun sre yatamn
ucunda oturuyor, beni oyalamaya urayor, alyordun. Hastalk ortamnn gerginliinde
beklemitin zvestiyaya yazdn yantn yaymlanmasn. Oysa ne o zaman ne de sonra yaymladlar.
Ortak dairemizde gndzleri kimse olmuyordu. Herkes iteydi. Tam bir sessizlik. lk kez o zaman
nasl iir yazdna tank oldum. Makalelerinin evirilerine yardmc oluyordum. Yalnz almaktan
asla holanmyordun, yannda insanlarn olmas seni rahatsz etmiyordu. Sk sk Ekberle beraber
geliyordunuz. Uyduruk hikyelerle beni gldrrdnz. ine dtm ruhsal ve bedensel
kntden kurtulmam iin elinden geleni yapmtn. Beni sarp sarmalayp polikliniklere gtrm,
sanki Aya gnderilecekmiim gibi detayl muayene etmelerini istemitin. Sonular sana
bildirmilerdi.
Gerek anlamda sana o dnemde k olduumu sanyorum. Rolleri deimitik. Senden daha
gszdm ve sen ruhunun derinliklerinde, bir yerde bundan memnunluk duyuyordun.
Bir gn akama doru gelmitin. Komumun kapy amasnn ardndan ayak seslerini dinledim. Her
zamankinden daha yavatlar. Odamn kapsn zorlukla ap girmitin ieri. Pembe krizantemlerle
dolu kocaman bir sepet vard kucanda. Onu yere koyup koltua braktn kendini. Ne kadar sessiz
kaldmz anmsamyorum. Merhabalaamamtk bile.
Sonra o koca sepeti camn kenarna tamak istediimde yerinden bile oynatamamtm. Kmldatmak
imknszd. Korkuyla bakmtm sana. Nasl getirmitin onu yukarya kadar? stelik asansr de yoktu.
Glkle zafer kazanm baklarn yantlamt beni.
Aadan buraya kadar kendim tadm. Tm merdivenler boyunca brakmadm, demitin
glmseyerek.
Neden ki? ofrnz yok mu bugn?
Senin iin bir ey yapmak istedim, anlyor musun, mutluluum benim! Benim gibi aptal adamlarn
byle tuhaflklar vardr. Benim iin gelip geici bir heves olmadna inanman, urunda lmeye
hazr bir duygu olduunu anlaman istiyorum. yi anla bunu! Gerekten sana vurgunum.
Bunlar dedikten sonra susmutun. Kalktm, atm. Sepeti iterek camn nne gtrdm.
Biliyor musun, seni muayene eden bahekim bana: Onu seviyorsunuz. Ama endielenmenize gerek
yok. Onu iyiletireceiz ve Tanr izin verirse torunlarnn torunlarn grecek kadar yaayacak, dedi.
Sonular bu kadar iyi deerlendirdii iin ona inandm syledim. Senin hakknda bir eyler
renmeyi yle istiyordu ki...
Eminim siz de: O benim redaktrm, ayrca birlikte oyun yazyoruz. Onun yardmyla Sovyet
insanyla ilgili oyunlar yazmak ve para kazanmak iin iyilemesini arzu ediyorum, demisinizdir.

Evet, syledim. Onunla evlenmek istiyorum, dedim. Biz Trkler haremimize ilk koul olarak clz,
ikinci koul olarak da hastalkl kadnlar almayz. Bizim anlaymza gre, kocalar sakin sakin
dinlenebilsin ve ho eyler dnebilsin diye, kadnlar alkan ve becerikli olmaldr. Kocalarn
kahve imesi, neelenmek iin biraz rak imeleri, nargilelerini fokurdatmalar ve uzun ipek
yastklarn arasnda yumuak hallara uzanmalar buna baldr.
Uzun ipek yastklarn arasnda uzanrken neler dnr peki?
Birincisi, neler dndn kars sorma cretinde bulunmasn diye onu nasl idare edeceini;
ikinci olarak, arkadalaryla kahvelerde gzel bir akam geirmeyi ve gecenin ge vakti eve gelince,
karsnn onu gler yzle karlamasn...
Aman ne gzel...
Ancak byle yrr bu iler. Yoksa ask suratl, srekli sylenen tek bir kadn yznden insann
kendini asmas mmknken, koca bir harem nasl idare edilir? te bizde byledir cancazm,
geleneklerimiz eski, karlarmz gentir.
Bir daha gelmedin. Ne ertesi ne de daha sonraki gn...
Birka gn sonra biri telefon etti ve resmi bir ses tonuyla Nzm Hikmetin ar zatrree tehisiyle
hastanede yattn syledi.
Bo, tatsz hastane gnleri balamt. Ender olarak telefon alyor ve birileri bilgi veriyordu:
Hastamz yolda Nzm kendisini iyi hissettiini iletmemizi istedi. Kayglanmamanz rica etti.
Atei yksek mi?
38 civarnda. Tedaviye g yant alnyor. Antibiyotikler ters etki yapyor.
Uykusu nasl?
ok kt, hemen hemen hi uyuyamyor.
Morali nasl?
Sinirli, huzursuz. Grme yasak. Durumunda ktleme ngrlmyor. Hastaya iletmemizi
istediiniz bir ey var m?
Evet, ona deyin ki... deyin...
Oldu, anlald. Hoa kaln.
Dt... dtt... dtttt...
Hoa kaln...

Tek bama, iirlerinle kalmtm. Eer elimden gelseydi ben de sana aynlarn yazardm:
Sen benim sarholuumsun
ne ayldm
ne aylabilirim
ne aylmak isterim
bam ar
dizlerim paralanm
stm bam amur iinde
yanp snen na de kalka giderim.[67]

Bensizlik zor mu Nzm? Zor, biliyorum.

Yermolova Tiyatrosunda oyunumuz ki natnn provalarnda bilgin Aleksey Petrovi her gn
lmeye balamt. Aktr Vsevolod Yakut oynuyordu rol. Bu canlandrmada senin o kadar ok
zelliini renmitim ki... Henz finali yeniden yazmak iin ge deildi, lm deitirip baka bir
k yolu bulabilirdik. Ne olabilirdi ki bu?
Karanlk salonda tek bama oturmu, dilerimin arasndaki kalemi kemiriyordum. Sahnede hastane
odas. Alekseyin son monologu balayacakt. Ben artk ipin ucunu karmtm. Oyun nerede, yaam
hangisi, sen ve aktr bu ikilemin neresindesiniz, ayrmna varamyordum. Senin szlerin, sana ait
olmayanlarla birlikte bakasnn ses tonu ve tonlamasyla yanklanyordu kulamda.
Aleksey Daann elini tutmak istiyordu. Daa uzatyor, Aleksey gzlerini ap pyordu uzanan eli.
Hem sahnede hissediyordum kendimi hem de oturduum yerde. kimizden baka kimsenin bilmedii
yaamn baka bir boyutundaydm. Aslnda, sen benim elimi pyordun. Vsevolod Yakut yalnzca
senin yreinin sesini dinliyor, hareketlerini sahneye yanstyordu.
Gzlerimi kapatmtm. Son drt gn senden bir haber almadan gemiti. Belki de imdi, u anda...
Sen ise hastanede ortal kasp kavurmutun. Partiyle ilikilerini, bar mcadelecisi olduunu ve
daha aklna gelen pek ok gerekeyi ne srerek odana telefon balatlmasn istemitin. Taleplerinin
ard arkas kesilmemiti.
Sonunda hastane ynetimi teslim olmu ve odana telefon balanmt ve sen her yarm saatte bir bana
telefon etmeye balamtn. Ama yar resmi, biraz farkl bir ekilde konuuyordun. Hastane odasn
yalca bir adamla paylatn ve ondan ekindiini sonradan renmitim. Telefondan sonraki
hedefin bu oda arkadandan kurtulmak olmutu. Ama nasl yapacaktn? Sonunda areyi, doktorlara

adamn horladn ve bu nedenle uyuyamadn sylemekte bulmutun. Adamcaz apar topar baka
bir odaya almlard.
Son haftalarda yreinde biriken tm sknty boaltmak istercesine zgrlk diye haykrmtn
telefonun ahizesine. Sonra yantlarn kendin verdiin yzlerce soru sralamtn. Konumu,
konumu sonunda iini boaltmtn. Yeni hedefin hastaneden kurtulmakt. Gerekten de
kaacandan korkmutum.
Hastaln iki ay srmt Nzm. Keder ve endieyle dolu sonu gelmez iki ay.
Sonunda, Yermolova Tiyatrosunun tklm tklm dolu salonunda oyunumuz ki natnn ilk
gsteriminde ayrlmz sona erdi. Oyuna adn sen vermitin. ok da houna gitmiti.
Bu bulumayla ilgili pek ok ayrnt silinmi belleimden. Tuhaf. Beni ne zaman grdn, nasl
yanma geldiini, ilk olarak ne sylediini anmsamadma gre ne haldeydim kim bilir? Kahverengi
takm elbiseni, yeil yumuak kumatan gmleini, bkme ipek dmlerle dokunmu izlenimini veren
bej kravatn ve masmavi gzlerini anmsyorum... Bir de losyonun kokusunu. Szcklerse kayp.
Belki de dilimiz tutulmutu o an, olabilir mi?
Fuayede birbiri arkasna insanlar akn akn yanna gelmi ve hzla smsk kocaman halkalar
oluturmulard evrende. Alld gibi ilk gsterime tiyatro evresinden birbirlerini tanyan
insanlar ve sanat kurulu yeleri gelmiti. Kadnlarn elini pyor, erkeklerle kucaklayor, akalar
yapyordun. Tm bu rahat ve en grntnn arkasnda heyecann ve bitkinliin seziliyordu.
Ayaklarnn stnde glkle durduun izlenimine kaplmtm.
Daha tedavin sonulanp doru dzgn iyilemeden, kendini tiyatroya zorlukla attn sonradan
renmitim Nzm. nc zilden sonra ikinci srada yanma oturuunu ve elimi skp sessizce
Vera, Vera, Vera, dediini anmsyorum. Bu an ne kadar hayal etmitim. Sense olacana
inanmamtn. Bana inanmaman ok yazk, canmn ii.
Grevli kadn oyunun programn getirmi ve kucamza rejisrn srprizini brakmt. Atmzda
ieri kvrlm sanat sayfalarnda karlkl baslm portrelerimizi grmtk. Fotoraflarmz
birbirine bakyordu. ok mutlu olmutun:
Grdn m, ne gzel dnmler!
Perde almt. Arkadan yal ve fkeli bir kadn sesi: Yurtta, susar msnz, artk, demii sana.
Affedersiniz, cancazm, affedersiniz, olmutu yantn.
Oyun balamt. Artk, oyundan baka bir ey grmyor ve duymuyorduk. Oyuncular en az bizim
kadar heyecanlydlar. Yzleri l l oynamlard. Salonda heyecanmz daha da arttran tam bir
sessizlik hkimdi. Oyunun bitiminde muhteem bir alk koptu ve sonra sanat evresinde sonu gelmez
tartmalar balad. Zarif, tumturakl konumalar, szler, szler, szler...
Bizi kt anlamda eletirmediklerini anmsyorum. Ama her neri, basit bir eletiri bile seni ciddi
olarak yaralamaya yetiyordu. Hibir eyi kabul etmemi, iddetle kar durmutun. Kimse, seni

profesyonel erevedeki eletirilerden ok Nzm Hikmetin oyunu syleminin fkelendirdiini

aklna bile getirmemiti.
Neden Hikmetin oyunu? Bu piyesi biz Vera Tulyakova ile birlikte yazdk! diye yrtnp durmutun.
Ne var ki sanat komisyonu yelerinin hemen hemen hepsi soyadm o gece ilk kez duymulard ve:
Nzm Hikmetin oyunu diye yinelemeleri doald.
Sen ise bundan dolay ac ekmitin. Benim iin bir balang hazrlamtn. Benim iin dndn
enlik havasna herkesin uymasn istiyordun. Gelecekteki ortak almalarmz iin tasarladn
iyimser, ekici program, beni tiyatro yazarlna adam olman, evrendekilerin bu tavrlaryla suya
dm gibi gelmiti sana. Yanndakiler fkene bir anlam veremiyorlard. Oyunu vlen bir yazarn
byle hiddetlenmesine akl erdirememilerdi.
Toplantdan sonra kap gitme hemen. Seninle konumam gerek. Bir yere oturup sakince konuuruz.
Tamam m? diye fsldamtn kulama.
Ve oturumun sonunda onaylanmt oyun. Elimden tutup srklercesine karmtn beni tiyatrodan. Az
ilerideki National kafeye varmak iin sokakta kotuk adeta. oktan dolu olduu iin kapal olan
kafenin kapsn krarcasna alp atrmay baarmtn. Ve gene kendine zg yntemlerle, ine
atsan yere dmeyecek kadar dolu salonda bir masa ayarlamtn bize.
Daha ben kendime gelmeye frsat bulamadan Vera, bu cehennem hayatna bir son vermelisin artk,
diye baladn sze:
Sen bana inanmyor musun? Bir eyden mi korkuyorsun? Yeter artk! Hepsinin can cehenneme!
Yeter! Sensizlik ldrecek beni. lyorum bile. Byle olmasnda su bende mi yani? kimize de
acyorsun, biliyorum. Ama anla, mutluluum benim, bir tanecik Verusyam, ikimizden biri...
Tam da bu srada, Vay, sevgili Nzm! Ne gzel srpriz, diyen ve nereden ktn anlamadmz,
kafay bulmu iri kym bir adam, zerine atlvermiti senin. Sanki yklmakta olan koca bir stunu
tutarcasna kucaklamt seni. Sonra biraz gerilemi, yeniden cokuyla seni koca gsne bastrm,
dier eliyle de srtna srtna vurmutu. Boynuna dolad elindeki konyak kadehi alkalanp
duruyordu. Kendini kurtarmaya almtn, ama bounayd. Senden daha gl ve iri bir adamd, ama
asl nemlisi seni brakmaya hi niyeti yoktu. Srekli: Beni hatrladn Nzm, hatrladn deil mi?
diyordu. Hadi karlamamzn erefine ielim. Enternasyonale, komnizmin gerek zaferine ielim.
Hadi!
Memnuniyetle. Ama imdi biraz megulm. Baka sefer ieriz.
Olur. Tamam. Anladm, sen burada... anladm yani, tyyorum, dedi ve masalarn arasndan
salonun derinliklerinde sallana sallana kayboldu.
Uzaklaan adamn ardndan dehetle bakmtn. Adam tanyp tanmadm sordun bana. Hayr
dedim, tanmyordum. Kaldn yerden srdrmtn konuman:
Bana gelecek misin? Ha? Geliyorsun deil mi, syle!

Ben susuyordum.
Sen kendin byle yaamay daha fazla srdremezsin. Beni seviyorsun. Bunu gryorum. Bu ileye
daha fazla dayanamazsn!
Evet, dayanamam.
Biliyorum. u andaki yzn bir grsen! Verusyam benim, bence sen gerei bir kez ve sonuna
kadar itiraf etmeye korkuyorsun. Korkman gerekmez, cancazm. Bu ii zmelisin. O gen bir adam.
Zor gelecektir kukusuz, ama alr. Bense stesinden gelemem. lrm. antaj yapmyorum, gerei
sylyorum sana. lp gideceim, o zaman her eyi anlayacaksn. Senin iin korkun olacak. imdi
sana engel olan, bu kadar nemli olan konularn yaamn zorluklarndan sadece biri olduunu
anlayacaksn. Daha fazlas deil! Ve o zaman kendini balamayacaksn, mutluluum benim; nk
bir adam havaszlktan lm olacak. Ve o hava, sensin.
Nasl terk edeceim? Beceremiyorum, bilemiyorum, anlyor musunuz...
yilikle... Yoksa mutluluk olmaz...
Az nceki tandk yeniden belirmiti nnde. Nzm, dostum, gel birbirimize sen demenin erefine
ielim, diyordu bu sefer. pteki cambaz gibi sallanarak glkle dengesini salyordu. ki elindeki
konyak kadehleri de onunla beraber sallanyorlard. Daha fazla dayanamam: Yolda, yeter artk,
diye sesini ykseltmitin. Ne oldu imdi? diyen sarho gcenmiti. nsan kendi dostuna byle
yapar m? Hadi Nzm dikelim u kadehleri!
Adamn inadndan akln karmak zereydin. Sonunda bir dikite itin konya. Kucaklatnz
adamla. Kendinizce dostane bir eyler sylediniz birbirinize. Kendini adamdan kurtarr kurtarmaz
aceleyle sordun:
Vera, ne zaman gelebilirsin bana? Evdeki ilerini yoluna koyman iin ka gne gereksinimin var?
On gn, diye dkld azmdan szckler. Oysa hi dnmemitim.
On gn m? diye kkremitin Nzm. Bir yandan da dostuna bakyordun. Neden bu kadar ok,
diye sordun. Tekerleme syler gibi hzl hzl konuuyor, bir yandan da etraf gzetliyordun.
Santral memuresinin sre doldu uyars zerine telefon konumasn bitirir gibi bir halimiz vard.
Tamam, oldu. On gn olsun. Hemen Moskovadan ayrlrz. Scak bir yerlere gideriz. Sonra ortalk
sakinleince dneriz, beraber yaamaya balarz. ok alacaz. Bunu biliyorsun deil mi, ok
almamz gerek. Her anlamda yaama yeniden balayacaz, sfrdan. Anlyor musun? Her eye
noktay koydum. Kr evini Yazarlar Birliine geri veriyorum. Arabay verdim bile. Sadece tablolar,
el yazmalarn, kitaplarm alyorum... Bu zavall Nzm kocala almaya raz msn?
Teekkr ederim, Nzm. Bu kararnla beni ok mutlu ettin. Bu benim amdan pek ok eyi
kolaylatracak.

Anlatk. Bir daha grmeyelim. Tam on gn sonra seni alacam ve doru tren istasyonuna
gtreceim. Oradan yolculuumuza balarz... ok mutlu olacaz, greceksin bak... Yapacam
bunu, gidelim imdi. Seni son kez taksiyle evine brakaym. O yoldan nasl nefret ettiimi bir bilsen!
krler olsun ki bu son kez olacak. Yoksa yreim atlayacakt bir gn evinin yolunda. On gn...
Senin sesinden yoksun on gn. Yarn olunca vazgemezsin deil mi? Bana sz verdin. Yemin et
vazgemeyeceine. ren, ayp bir ey bu istediim, ama rica ediyorum yemin et! Kznn stne,
annenin stne, yalvarrm! Korkularmdan kurtulaym, ltfen.
Sz veriyorum Nzm.
Vera!
Yemin ederim...

imde her ey ikiye blnm, birbirinin uzlamasz dman. Yaanm yllarm in Seddi boyunca
dizilmi sanki. Her biri iti kak ierisinde, dierine yol vermeden ne kmaya alyor. Anlar,
gzlerimin nnden ylesine youn akp gidiyorlar ki baka bir ey grmeme olanak yok. Yiyorum,
ama tat alamyorum. Uyuyorum, ama asla dalamyorum. Evden kyorum, ama her zaman benliim
ieride kalyor. Dncelerim sonulanmyor, hep yarda kalyor. steklerimin yalnzca yars
gerekleiyor. Tm beklentilerim gemie yneliyor.
imi mitsizlik kaplayp yaama gcm yitirdiimde, yaammn en zor anlarn anmsyorum. Gc
orada, o glkleri alt ettiimiz anlarda bulmaya abalyorum. zlerimizi takip ediyorum...
O k akamnda yanmda kk bavulum kaldrmn kenarnda durmu seni bekliyor, bir yandan da
dnyordum: Ne diye evi toplamadan ktm sanki, tozlar alsaydm, yerleri silseydim... Geri
dnp yapmal m ki!.. Oysa kmldayacak gcm yoktu. Seni bekliyordum. Ve sen gelmiyordun. On
dakika, on be dakika, yirmi dakika.
Ben gecikince ne dndn? diye sormutun bana trende.
Kendi kendime: Tanrm, ne olur, bir ey olsun da gelmesin, dedim.
Ne, mesela? Trafik kazas m, arabayla bir ey mi, ha?
Olabilir...
Ne diyebilirim ki, muhteem bir nianlm var!
Orada, sokakta lecektim neredeyse. Bir de ncesindeki on gn var. Hayatmda ilk kez ihanet
ettim...
Evet, anlyorum. Dier yandan ilk defa bir insan kurtardn dnmedin ama deil mi?
Dnmedim.

Yaammz nasl bitti? Nereden balamtk ona? O Ocak akamnda, Moskovadan ka gnmzde
peronda, trene binmeden nce bana dediklerini anmsyorum.
A avucunu Vera, sana dn hediyesi vermek istiyorum.
Avucuma tahtadan yaplm, kuyruklar havada on kk kara kedi koymu ve:
Yaammza balamamz kolay olmayacak. Pek oklar eitli yntemlerle, dedikodular, laf
tamalar, uyduruk eylerle mutluluumuzu bozmaya alacak. Tm bunlara hazr olmalsn. Uzun
srmeyecek bunlar, ama olacak. Gl ve sakin olman istiyorum. Sana ve yaamna ynelen tm
ktlkleri bu kediler toplasn, dedin.
Evet, Nzm, anmsyorum. Moskovadan nasl kap gittiimizi asla unutmayacam. Trene binmi,
kompartmanda ba baa kalmtk... ok uzun srmt suskunluumuz. kimiz de gerekte rya
grdmz sanmtk.
Biletimiz Kislovodskayd. Orada bizi bekleyen tek ey geleceimizdi. Hediyeni avucumda smsk
tutuyor, heyecandan konuamyordum. Sen de sessizdin. ylece elimi tutuyordun. Yavaa
parmaklarm atn ve kedicikleri dzeltip pencerenin nne koydun. Sonra kzla alan antan
masann stne koydun. Btn eyan buydu. antay ap iindeki para ynn gsterdiinde ok
korktum.
Burada tam krk be bin ruble var.
Bu benim iin akl almaz bir miktard. Eski iimde bu paray kazanmam iin krk be ay almam
gerekirdi. Neredeyse drt yl...
te. Bugn itibariyle elimizde olan bu. Bir bu kadar da tanmas ve evini tamir ettirmesi iin
doktora braktm. Memnun olacan sanyorum. Daha nceden de her ay maa vermek zorunda
kalmayaym diye yz bin vermitim. lk yllarda kendim bile burada zengin bir adam olduumu
bilmiyordum. Paramz bitene kadar seyahat ederiz seninle. Birka gmlek, birka ift orap ve
mendil almam gerek acilen. Btn gardrobum stmde Hanmcm! Karcm benim. Al artk,
senin kocanm, Allah kahretsin!
Ardndan kompartmann kapsn atn ve uluslararas vagonun[68] koridorunda bardn:
Karma ay getirin ltfen!
Tren raylarn stnde ilerliyor, yreim trenin temposuyla ayn atyordu.
Kislovodskta kalacaz. Kn da gnelidir oras. Otelde yer bulacamz sanyorum. Sonra seni
Bakye gtreceim. Trkiye deil tabii oras, ama pek ok ynden benzer. Trkiyeye gitmemiz
yasak, biliyorsun. ki, ay sonra herkes, sonsuza dek benimle yaayacan kabullendiinde dneriz.
Moskovadaki eve yerleiriz. Eyalar ok gzel deil, ama gerekli her ey var. Zamanla para kazanr,
yenilerini alrz.
Balay. Kislovodsk. Biz kaaklar. Takip edildiimiz hissi brakmyor yakamz. Beni zellikle. Ya

seni Nzm?
Eski iki katl bina olan ehrin tek otelinde nedense bize yan yana iki oda vermilerdi. Herkese ayr
bir oda. Koridor dzenli ve temizdi. Orada kimsenin bizi tanmadn dnyor, sakin ve sessiz
kalacamz sanyorduk. Her eyden ok isteimiz, kimsenin bize engel olmamas ve beraber
yaamaya almamzd.

Nzm Hikmet ve Vera, Kislovodsktayken (12.01.1960)

Sabah balkonun altndan gelen boru sesiyle uyandk. Borazanc tm gcyle alyor, birtakm ocuk
sesleri de canl bir eyler syleyerek tempo tutuyordu. Bu grlt karsnda ap kalmtn.
ocuklar bardka baryor, borazanc fledike flyordu. Kendini daha fazla tutamayp balkona
ktn. Grdn manzara artcyd. Bir pioner birlii[69] balarnda retmenleriyle gelmiler ve
cokuyla seni selamlyorlard. Meerse yerel gazetede Nzm Hikmetin ehre geldii ve otelde
kald haberi oktan kmt. renciler seni okullarna davet etmek iin gelmilerdi. Birka dakika
sonra hepsi odana dolutular ve sen sonunda gitmeyi kabul ettin. ocuklar reddetmeyi asla
beceremezdin.
O gnden balayarak olaylar birbirini takip etti. Sanki turneye km gibiydin. Gneyliler enlikleri
seven insanlar. Hepsi seni grmek istiyor, davet ediyordu. Gerek bir panayrn iine dmtk, bir
dakika olsun yalnz kalmamza olanak yoktu. okulu ziyaret etmi, Narzan Galerisini gezmi, bir
kadnlar organizasyonunda bulunmu, komu il Pyatigorsktan gelen okurlarnla bulumutun. Talepler
birbiri ardna ekleniyor, kabul etmezsen son derece alnyorlard. Bu kutsal ziyaretlere daha fazla
dayanamadk ve ehrin uzak mahallerinden birinde yaayan iki yal kar kocann evinde bir oda
tuttuk. Orada, sessiz sakin birka hafta geirdik. Cennetteydik. Mkemmel iirlerini Verann
Uykudan Uyan ve bakalarn orada yazmtn.

Bir keresinde dolamaya ktmzda, sokakta durmu bir eyler tartan kalabal grmtk.
Yanlarna gittiimizde ehre ilk kez muz getirdiklerini anladk... Hi kimse ne olduunu
anlamadndan satn almak istemiyordu. Kar yayordu stlerine.
Satc kadn aklamaya alyor ve: Patatese benziyor, yani tatl patatese, diye aklamaya
alyordu.
Sen muzlar grnce ok mutlu olmutun. Hemen birka kilo alp oradaki insanlara ikram ettin. Birka
dakika iinde elindekilerin hepsi tkenmiti.

Muzun tadna varan kalabalk ise iti kak iinde satcnn nnde kuyruk oluturuvermiti. Sen
darda kalmtn.
Yoldalar, affedersiniz ama, ben kendim tadamadm bile. Msaade edin de bir daha alaym, dedin.
Kuyruktakiler yce gnll insanlard. Gerekmez, dediler sana. Biz alr size geri veririz. Sense
satn almakta kararlydn: Bugn ben size ikramda bulundum. Yarn siz bana ikram edersiniz, dedin
ve aldn muzlar.
Daha sonraki gnlerde snamz kefedilmiti. Yal ev sahipleri bu durumdan rahatsz olmaya,
hatta korkmaya balamlard. Evlerinde yaayan sra d adama akl sr erdirememilerdi bir trl.
Bu durum karsnda biz de yeniden otele gemitik. Moskovaya dnmek istemiyordun.
Kislovodskta ay kalmay aklna koymutun. Geride braktm ailemin beni geri alaca dncesi
seni korkutuyordu.
Evet, Nzm, her ey dndmz gibi oldu. ay sonra erken bir bahar sabahnda dndk
Moskovaya. Cebimizde be kuruumuz yoktu.
stasyonda bizi Ekber karlam ve 2. Pesannaya Soka ndaki evine gtrmt. Defalarca rkek
bir konuk olarak gelmitim bu eve.
Kapnn nnde durmutuk bir mddet. Bir yandan ceplerinde anahtar ararken, dier yandan da
sesini deitirmi, akac bir tonlamayla beni ev sahibesi ilan etmitin:
imdi Verusya, imdi... Yeni evin seni bekliyor. ok mutlu o. Seni mutlu grmeyi ne kadar arzu
ettiini bir bilsen...
Sonunda anahtar bulup atn kapy. Bacan bir prens edasyla yukar kaldrp elimi tuttun ve sanki
muhteem bir dnyaya adm atar gibi eii ap girdik ieri.
Koridorun karanl istemsizce, kaps ardna kadar ak alma odasna ynlendirdi bizi ve orada...
Korkun bir kin dalgas gsmz deldi geti. Duvara aslm kpkrmz koca bir afi adeta avaz
avaz baryordu: LANETLE YAAYACAKSINIZ! Kulaklarmda yankland beddua: LANETLE
YAAYACAKSINIZ! Elimi tutan elin titriyordu. Alev alev harflerden gzmz ayrmaya gcmz
yoktu. Hi konumadan duruyorduk. lk kendine gelen Ekber olmutu. Girdii oktan olacak, yardm
iin aklna ilk gelen klasiklerden bir deyi olmutu:
Bizi korkutsalar da geri adm atmayz, demi Lev Tolstoy kt bir hikye iin. Sovyet insan
oktan sloganlar tersten alglamay rendi.
Sonra bir para kt alan Ekber, geni el hareketleriyle BAHTYAR OLACAKSINIZ!!!!!!! yazd
stne. Tam yedi nlem iareti koydu ardndan.
Duvardan afii skerken bembeyaz olmu dudaklarn bzerek hava almaya alyordun. Gzlerini
grdm. Hor grme, irenme duygusuyla dolu gzlerini. Elini omzuma attn ve yar bo harap evi
gezdik. Sadece dairenin sana tahsis edildii ilk zamanlardan kalma, Komnist Parti Merkez
Komitesinin demirba etiketini tayan birka para bir ey gtrlmemiti. Ne camlarda perde, ne

bir fincan, ne deerli kitaplarn, ne bir tencere, ne de bir kak vard...

Meerse soyulmak ok ilgin bir durummu, demitin aknln gizlemeden.
Evet, Nzm gzetimden kmtn. Tm bunlar ok sonra kavradk. Bizde sevmezler bylesini.
nadn byle krmazlar. Biraz akl verirler nce, politik ekonomik yntemlerle etki edecek halkann
iine alrlar sonra. Burada iflah olmaz yazarlarn para ile terbiye edilmeye allmas ok eskiden
beri olan bir ey. Gene de hepsine diz ktrmeyi baaramadlar. Bundan byle, sen de telif creti
gremeyecektin. Kitaplarndan eline ancak blk prk bir eyler geecekti.
Memleketimden nsan Manzaralarnn basmn nasl bir cokuyla beklediini anmsyor musun?
Hapiste yllar srmt yazman. Dile kolay altm bin dize! Dostlarn lm gze alarak
karmlard hapishaneden ve saklamlard yazdklarn. Sonra da Moskovaya gndermilerdi... ve
ite hayatnn kitabn elinde tutuyordun. Evet, Trke deil, Rusa evirisi, ama gene de mutlu bir
duygu! Peki, sonrasnda ne olmutu? Sana telif cretini evirmene denenden be kat daha az olarak
demilerdi... Ciddi bir darbeydi bu. Bozulan planlar. Krgnlk. Anmsyorum. Hepsini anmsyorum
Nzm.
Ve kararn: Ne durum akla kavuturulacak ne de ricac olunacak! Seninle gurur duyuyorum Nzm.
Senden ok ey rendim. Ne var ki senin kadar gl deilim. Yaamak her admda biraz daha,
biraz daha gleiyor benim iin...
Yaymlad Memleketimden nsan Manzaralar iin, eserin gerek bedeli yerine sana yoksulluk
deneini yeterli bulan ve buna karn girdii her toplulukta Nzm Hikmet hayranln yksek sesle
ifade eden, genlik arkadan olduunu syleyen kii; her zaman ksa, buruuk gri ceketle dolaan
nostrannaya Literaturann[70] mdr uvikovdan bakas deildi. Cenazeden sonra anma yemeine
evimize geldi. Grltl ortamda, kalabalk anma masasnn bandaki insanlarn nnde, muhteem
eserinin yaymnda seni ciddi miktarda kandrd iin af diledi benden. Dediine gre, birtakm kt
niyetli insanlar senin zaten milyoner olduunu ve deme yapmamasn sylemiler ona. imdi ise
Ekberden hesabnda yalnzca otuz yedi ruble olduunu renmi ve vicdan rahatsz olmu... Ter
iinde, balk suratl, ufak tefek, zavall ynetici memur. Giderken kapnn nnde dudaklarma yle
bir yapt ki gzlerimden kvlcmlar sald. Dehetle baktm suratna, o ise hi aldrmadan
Yaamak gerek, diye sylenip durdu.
gn sonra telefon etti. imiz var, konumamz gerek, dedi. Geldi. Koltuuma oturup ay istedi.
Verdim. Ve iin iyzn aklad: Birikmi birka bini varm. Sana olan suunu affettirmek iin
bana vermek istiyormu. Dahas kars olmam istediini syledi. oktandr benden holanyormu.
Byle kadnlar severim, demesin mi? Ka kilo olduumu sordu. Altm betir herhalde, dedi.
te o anda sanki tm arlklar kahkaha olarak zerime kt. Kahkahalar atmaya baladm. Durmam
imknszd. Gzmden yalar gelircesine gldm! Misafir odasnda bir yandan deli gibi drt
dnyor, bir yandan da kahkahalarn sinir kriziyle sonlanacan dnyordum. Adama: Aceleniz
ne? diye barmaya baladm. Kocam topraa vereli daha gn oldu. Kendim glyordum, ama
iimi bir soukluk kaplamt. O dakikada onu ldrmeye hazrdm... Adam ise hi istifini bozmadan,
monoton bir ses tonuyla: Neyi bekleyecektim ki, baka akallarn koup gelmesini mi? Demiri
tavndayken dvmeli! dedi. Ne yaptm biliyor musun? Senin bu eski dostunu, elindeki ay fincanyla
beraber gnderdim. ylece iniverdi, merdivenlerden aa. Ama akallar konusundaki tahmininde

yanlmadn sylemem gerek...

Gzlerin fkeden kararmt. Evin iine sinmi kt ruhlar kovmak istercesine tm pencereleri ve
kaplar atn. Burumu afi rzgrdan hareketlendi ve sanki canlym gibi dorulup mutfaktan
koridora doru szld. Onu yakaladn gibi mutfak lavabosunda tazyikli scak suyun altna tuttun.
Kttan krmz boya kncaya dek ykadn, paraladn, iyice ovaladn. Sonra da kaldrp pe attn.
Biz Ekberle hi konumadan izlemitik bu sava sahnesini. in bittiinde bana: Verusyam, kt
yreklerde kskanln en byk nedeni, bir kadnla erkein mutluluudur. nk onlar iki nemli
sorunu, sevgi ve sadakat konularn zmler demektir, dedin.
Yapacak baka bir ey yoktu. Ekberle birlikte telif cretlerinin yatrld bankaya gitmeye karar
verdiniz. Dnerken, bo dkknlarda bulabilirseniz atal, kak, bardak alacaktnz.
ktnz kapnn ardnda tek bama kalmtm. Alnm kapya yasl ne kadar durduumu
anmsamyorum. O kapnn nnde, sanki bir sunaktaymm gibi, yaamm ne koullarda olursa olsun
sadakatli olacama ant itim Nzm. Yazgmzn eskisinden pek farkl olmayacan alglamtm.
Bizi bekleyen huzur, zenginlik, refah deildi. Her ey iin, hatta belki de bir lokma ekmek iin tm
gcmzle abalayacaktk sonsuza dek. Srtmda, yaanmam meknn soukluunu hissetmi ve her
zaman zenli olmaya uraacama, gzellie olan dknlnden ve grlerinden sapmadan, bu
evi yrein kadar scak ve sevimli yapacama dair sz vermitim sana.
ncelikle, henz ortada kimse yokken gcm toplayp alma odana girmem gerekmiti. Kskanlk
duygusuna bulanm, lanetli afiin asl olduu duvarlayd iim. Bedduann soukluuna kaplm
duvar snncaya dek onu okadm, okadm.
Teekkrler sana ev. Sonradan bize ylesine mutlu anlar yaattn iin, teekkrler.
Bu evi 1952 ylnda, Moskovaya geliinden alt ay sonra sana nerilenlerin iinden semitin.
Binann inas yeni tamamlanmt. Salam, geni merdivenli, balkonlu, nnde ferah avlusu olan bir
binayd. odal evin, o zamann Moskova llerine gre byk konuk odas yaama alyordu.
Onsuz bir gn bile yaaman olas deildi. Evin karsnda, kk parkn olduu yerde, o zamanlar
Tarakanovka deresi akyordu. Dereyi borularla tadklarnda sen artk burada yayormusun.
Oralarla ilgilenen bahvan, apartmana byk Trk airinin tandn renince senin erefine iki
yan kestane aalaryla evrili bir yol yapm dere yatana. Sana yurdunu hatrlatmalarn istemi.
Bu soka ve evi severdin. Pek ok iir yazdn onlara.
Yaz masasnn banda, genellikle oyunumuzu yazarken oturduum yere oturdum. O zamandan bu
yana alt ay gemiti. Neredeyse, tam bir mr. Oturmu ve beklemeye balamtm.
abuk dndnz. Czdan hl botu. Hi phe yok ki tm imknlarn kullanarak yaptklarmzdan
ayrntl olarak haberi olan kadn doktor, son aylarda oyunlarndan hesabna gelen iki bini oktan
ekmiti. Senin imzaladn pek ok kttan birini kullanarak eski hastasn, gz hapsinde tuttuu
kiiyi, iverenini be parasz brakmt.
Senin yaamnda balayan bu soygun olay, imzaladn ktlarn kullanlmasyla lmnden sonra

da devam etti Nzm. Tanrya kr ki her eye ramen abuk yrttm karanl.
Evle ilgili ilerin kolayca yrtlmesi amacyla ne kadar ok bo kda, resmi evraka imza attn
anmsayp ban ellerinin arasna almtn. Bylesine hainlik ve maddi hrstan asla phelenmemi,
aklna bile getirmemitin. lk defa o zaman, bu imzalarnn birlikteliimize kar kullanlabilecei
ihtimali gelmiti aklna. Dndn gibi de oldu.
Sabah beni arayp ksk ve bouk bir sesle, duraklaya duraklaya: Vera, Vera, Vera! diyerek
uyandrdnda, bu dnyadan gp gittiin sabah duyduum kederin neredeyse aynn hissettim bir
anda.
Vera, Vera, Vera! smim kulamda dizili kalmt.
Pablo, Pablo, Pablo,[71] dedim azap iinde. Pablo...
Vera, Vera, diye yineliyor, spanyolca bir eyler mrldanyordu.
Pablo...
Vera, Pablo. National, Pablo, Moskova! ar ar Rusa heceledi.
Olmaz, Pablo!
Vera, dedi ve Franszca konumaya balad. O kadar hzl konuuyordu ki bir ey anlamam
imknszd. Ama ne istediini duyumsamtm.
Hayr, Pablo, olmaz gelemem. Nzmsz gremem seninle. Pablo, iki gzm, dostum, olmaz.
Hayr! asla!
Vera!
Hayr!
Telefonu kapattm gibi elime ilk geleni stme geirip evden dar frladm. Merdivenlerde,
avluda Pablo karma kverecekmi gibi bir korkuya kaplmtm. Anahtar arabann kapsna
takamyordum bir trl. Yan binada yaayan polis memuru geiyordu yanmdan. pheyle bakt bana
ve: Dudaklarnz morarm... geceleri tm odalarnzn klar yanyor... dedi.
Tanrm, neye benziyordum acaba, insanlar ne dnyor benim hakkmda?
Annemim kr evine gittim. Anyuta hl uykudayd. Dingin, bembeyaz, biricik kzma baktm ve
kendimi yaadma ikna etmeye altm. Gerekten, yayorum daha, gerekten...
Anmsyor musun, bir keresinde gecenin ge bir saatinde Pablo aramt bizi. Moskovada, National
Oteldeymi. Uzun uzun Franszca konumutunuz.
Sonra yle demitin:

Pablo, yarn grmemizi istiyor, istiyor anlyor musun? Yarn saat 10da ona seni gstermemi
istiyor. Biraz daha uyuyasn diye bir saat sonraya ayarladm bulumamz. Gelmeden nce Pariste
Aragonlardaym.[72] Elsa Triolet[73] btn gece senden bahsetmi.
Elsa Triolet mi? Benden mi? ok armtm. Onu hi grmedim ki!
in oras hi nemli deil Verusya, Avrupa edebiyat salonlarnn dilindesin artk. Buna alman
gerek artk cancazm, dedin glerek.
Ertesi sabah bulutuk Pabloyla. ok sevecendi bana kar. Daha beni tanmadan, senin anlattklarnla
beni sevdiini hissetmitim. Matilda ile henz nikh ilemlerini tamamlamadklarndan Moskovaya
bu yalnz geliinde, hemen her akam gelmiti bize. Ge saatlere kadar oturuyor, bana Kba
romundan limon ve rendelenmi buzla iki hazrlamasn retiyordu. O yllarda en iyi Kba
romlarn hemen her kede bulmak mmknd.
Matilda dnda hemen herkes hakknda konuurdunuz, grltl kahkahalar atar, birbirinizi kkrtr,
ama hi tartmazdnz. Komik olaylar anmsamaktan holanr, uzun dostluk yllarnz boyunca
banzdan gemi ilgin hikyeleri, ocuklar gibi birbirinizin szn keserek bana anlatmaktan keyif
alrdnz.
Bir keresinde Pablo konuk odamza, bakr telden yaplm bir yontuyu kafasna geirip girmi ve
arpk bacakl hantal cssesiyle uarak: Ben Ay fzesiyim, ben Ay fzesiyim, diye ortada nasl
dolanmt, anmsyor musun?
Sanatlardan byle sama sapan eyler aldn iin seninle eleniyordu. Senin yantn ise gene sana
zg olmutu:
Sylesene Pablo, paran var m? Yarn u ressama urayalm. Bir eyler alrsn ondan. Kt bir
dnem geiriyor adam. Yardm etmeli.
Gerekten de ertesi gn szn ettiin gen sanatnn atlyesine gittik ve siz orada dnyada olup
biten sanat olaylarndan konutunuz ciddi ciddi. Batdaki yeni akmlar bizim ressamlarmz tarafndan
pek bilinmezdi o dnemde, bilgi kaynaklar kitaplar bulunmaz, kitab olan da gizli sakl tutard.
Modigliani, Van Gogh, Picasso gibi isimleri pek az kii bilmekteydi. Pablo ve sen her seferinde, Bat
Avrupa sanatndan bir para olsun haberlerinin olmas amacyla, beraberinizde getirdiiniz deerli
kitaplar sanatlara brakrdnz. Pablo da tpk senin gibi sanatlardan hi kimsenin satn
almayaca en berbat almalarn satn alrd. Bylelikle, safa bir yaklamla yardm ederdiniz
gen sanatlara.

Ksacas, o dnemde, gen sanatlarn yaamlarnn da farkl gelitii bir dnemdi. 1962de air
Sergey Mihalkovun seni arayp gen ressam lya Glazunova destek vermeni rica etmesini anmsyor
musun?
Hemen aramtn ressam ve ertesi sabah atlyesine gitmitik. Kapy ressamn gen kars Nina
amt bize. Hznl bir yz vard. Atlye iki kk odadan oluuyordu. Daha kk olan son
derece gzel ikonlarla bezeliydi. Dierinde ise ok sayda tablo yzleri duvara dnk duruyordu.
Size kahve ikram etmek isterdim, ama iki gndr yemek bile yemedik. Hi paramz yok, dedi Nina.
O bunlar sylerken lya odadan kmt. Sen her eye hazr bir ekilde:
Size nasl yardm edebilirim? diye sordun.
Verann portresini yaptrabilirsiniz, dedi Nina ve lya ieri girdi. Portremi yapmay kabul etti. Ne
zaman balayaca sorusunun yant da hemen oldu.
Ziyaretimizin bu sonula gelieceine hi hazr deildim; ama senin grev anlayna katlmamak elde
deildi. Bir saat hi kmldamadan oturdum sandalyede. Bir saatte biten tabloyu ok beendin. lya,
almann ederinin 150 ruble olduunu syleyip tablonun ertesi gne kadar kendisinde kalmasn
istemiti, baz dzeltmeler yapacakt stnde. Aldk, ertesi gn portreyi. ivisini kendin akp
salonda en grlen yere astn onu.
Hl o ivide asl duruyor.
Glazunovdan tm dostlarmza bahsetmeye baladk hemen. Bu gen ve yetenekli sanatya yardm
etmeleri iin ikna etmeye urayordun insanlar. Sana ilk teslim olan can dostumuz, nl tiyatro
ynetmeni Viktor Komisarjevski oldu. Bir sonraki kurbannsa Pablo Nerudayd. Glazunovlara
Sonya Komissarjevskaya ve Pablonun kars Matilday ben gtrmtm. Atlyeden ieri admm
attm her sefer ayn tablo tekrarlanmt. Tanmadan hemen sonra lya odadan km, hznl Nina
hi deitirmedii kara elbisesiyle kahve, para ve alk repliini gzelce yinelemiti.

Glazunov ailesinin nc kez nmde ayn oyunu oynamasnn ardndan, sana olanlar anlattmda
nasl da sinirlenmitin, anmsyor musun? Gene de portreyi indirmemitin duvardan. O zaman daha
bilinen yetkili organ tarafndan sadece bu yetenekli ve gen ressama kapitalist lke elilerinin
karlarna resim dersi verme izninin verildiini bilmiyorduk.
O srete, Pablo ve sen deneyimlerinizden yararlandrabileceiniz rencilerin eksikliini
ekiyordunuz. Yllarca iinizde olgunlatrdnz estetik deerleri, ruhsal deneyimleri arkanzdan
gelecek birilerine aktarmak istiyordunuz. Ve her ikiniz de dierinizin kendi airine ya da
sanatsna hayran olmas iin urap duruyordunuz.
Bir keresinde akam yemeimiz uzamt. mz masada oturmu senin Balaban[74] hikyeni
dinliyorduk. Bu ok yetenekli, kyl delikanlyla hapiste nasl ayn koua dtnz, onda bir
anda grdn ressam sezilerini ve ilk resim derslerini nasl verdiini anlatyordun Pabloya. Pablo
dinledi, dinledi ve sonunda:
Albertonun yetenei de tpk byle ortaya kt. Frnclkla balamt ie, francala piiriyordu,
dedi.
Hangi Alberto? dedin.
Ne diyorsun?! Albertoyu tanmyor musun sen?! Ciddi mi sylyorsun? diye adeta haykrd Pablo.
Kim bu Alberto, karamadm.
Bu szn Pabloyu ileden kartmaya yetmiti. Sert bir hareketle nndeki taba masann ortasna
yle bir itti ki yaknnda bulunan her ey yerinden oynad. Ve ok sert bir ekilde: Gidiyoruz, dedi.
Nereye? diye sordun. Saat on bire geliyor, haberin var m?
Gidiyoruz, dedim.
Sesi son derece kararl ve otoriterdi. Kendi kendine Nzmn Albertoyu tanmamasna fkelenmeyi
srdryor, homurdanp duruyordu.

Sen odann iinde Pablonun pei sra dolanyor, oturmaya ikna etmeye abalyordun. Ama Pablo seni
dinlememiti. Paltosunu giydi ve bu arada beni de omuzlarmdan tuttuu gibi kapya getirdi.
Kede bir taksi bulup bindiimizde Pablonun Albertonun sokann adn filan bilmedii ortaya
kmt.
nemli deil, dedi sana. Korkmayn buluruz. Sen o dakikada artk yaananlardan keyif almaya
balamtn bile.
Yahu, kardeim, ldrdn sen! Vakit ge oldu. nsanlar oktan uyumutur, diyordun.
Pablo ise evdeki haline gre biraz sakinlemiti. ofrden bizi ampanya alabileceimiz bir yere
gtrmesini rica etti. ofr Yeliseyev maazasna gtrd bizi, ama oras da oktan kapanmt.
Pablo ile ikiniz maazann koca camlarna yapp ieriye gz attnzda, maazann derinliklerinde
yanan k grdnz. Bir iki kadn tezghlar temizliyorlard, herhalde. Camlara vurmaya baladnz.
Ama Yeliseyevin vitrin camlar o kadar byk ve kalnd ki sizi duymalar ok zordu. Bunun zerine
Pablo orada bulduu bir eylerin stne kt ve cama koca bir kaplumbaa gibi yapt. Sonunda
ierdekiler onu fark ettiler. dleri kopan kadnlar pheyle yaklatlar cama. Kapdakileri de
grnce korka korka araladlar kapy. Pabloyla birbirinizin szn keserek durumu aklamaya
altnz ve iki ie ampanya istediniz kadnlardan. Tezghtarlar, muhataplarnn allm ayyalar
olduunu sanmlar, kzmlard nce. Durumu anladklarnda altn yaldzl koyu renk ieler
getirdiler.
Ardndan Albertonun sokan arama abalarmz balad. Pablo asl gitmemiz gereken yeri
hatrlayncaya dek pek ok cadde ve soka dolatk. Her eye ramen sonunda buldu evi. Tabii ki
avlu zifiri karanlkt.
Yiyecek maazasnn sandklar bir duvar boyunca da gibi ylmt. Sen sandklarn stne oturup
saatine bakmtn. Gecenin ikisi olmutu. Kasketini ensene doru itmi afacan baklarla Pabloya
bakyordun. Son bir mitle onu bu iten vazgeirmeyeydi aban. Ama Pablo oktan apartmann
giriinde gzden kaybolmutu. Pei sra gitmekten baka bir ey yapamazdk. Yeni yapnn nc ya
da drdnc katna asansrle ktk. Pablo zile bast. Birka dakika sonra kap ald ve eikte zayf,
ksa boylu bir kadn grnd. Geceliinin stne siyah bir al alm uykulu gzlerle bize bakyordu.
Pablo, diye aknlk ve sevinle bard kadn. Pablo...
Albertonun kars Klaradan bakas deildi bu. Hemen ieri davet etti. Koridorun n amadan
oullarnn uyuduu odann kapsn usulca kapatt ve bir baka odaya ald bizi.
Olduka aydnlkt oda. Griye alan yeil renkli divandan, iyi huylu bir kua benzeyen uzun boylu,
yalca bir adam kalkt bizi karlamak iin. Belli ki yatmaya hazrlanmamt bile. Yznde en ufak
bir aknlk belirtisi yoktu. Sanki oktandr bizi bekliyormu gibiydi. tenlikle glmseyerek sakin
sakin, hi acele etmeden ellerimizi skm, Pablonun konutuklarna usul bir sesle yant vermiti.
Albertoydu bu.
Sen Albertoya bir eyler syleyince spanyolca yantlad. aknlk iinde Rusa bilmiyor

musunuz? diye sordun. Kars Klara yantlad sorunu: Hayr, Alberto sadece spanyolca konuur.
R sesini yuvarlayarak konuuyordu.
Sovyetler Birliine yeni mi geldiniz? diye sordun. Meseleyi anlamak istiyordun.
Hayr, dedi Klara. 1938den beri buradayz. savatan hemen sonra geldik.
Donakalmtn. Ksk sesle sordun Pabloya:
Yahu, deli mi bu adam?
Hayr, dedi Pablo. Tepkin gldrmt onu. Dhidir. imdi greceksin! Duydun mu Alberto,
Nzm deli olup olmadn soruyor?
Hayr, dedi Alberto. O da glyordu. spanyada yaamay srdryorum sadece.
Gryorsun ite, Mir, Salvador Dali, Picasso gibi yaamaya Parise gitmedi. Oysa ada spanyol
heykel sanatnn kurucusu, halknn vncdr. Bu arada, bildiin gibi Picasso cimridir biraz. Buna
ramen, yaknlnn ve dostluunun gstergesi olarak bayram pastasnn yarsn bile Albertoya
gnderdi. Her eyi blmek isterdi onunla! Onun iin esas olan Albertonun grdr. Yeni
tablolarnn, kitaplarnn kopyalarn ona gnderir ve Albertonun ne diyeceini heyecanla beklerdi.
Pablo fsltyla sana bunlar anlatrken Klara ampanya kadehlerini peeteyle silmi, Alberto ise gece
yars sergisini hazrlamt.
Albertonun bir yerlerden karp getirdii almalarna, sindire sindire hi acele etmeden
bakyorduk. Her heykelde hayranlmz biraz daha artyordu. Kk, dar oday spanyann,
devrimin, Rusyann imgeleri dolduruvermiti. Deiik boyutlarda ber boalar, Kastilyal kadnlar,
Rus dilberleri daha neler yoktu ki...
Anmsyorum da Nzm, yukar kaldrd elinde bayrak tayan bir kadn figr seni olduka
sarsmt. Bir metreden daha ksa bir almayd, ama gelecein muazzam dnyasn betimliyordu.
Bu heykelin nereye dikilmesini isterdiniz? diye sordun canl bir sesle.
Faizmin olmad herhangi bir kentin byk bir meydanna. Madride elbette. Moskovada da
grmek isterdim kukusuz. rnein, Manej Meydannda harika bir alan var... ok seviyorum
Moskovay.
ok yksek olmas gerekir bu heykelin, deil mi?
Yirmi metre kadar, diye yantlad Alberto. Bayramzn lk ve amalarn bu ekilde ortaya
koymak isterim.
Harika bir dnce bu. Greceksiniz birok lkenin, pek ok kentine mutlaka dikecekler bu ant...
Ksa bir sessizlikten sonra gene sen sordun:

Hayattayken spanyaya dneceinizi mit ediyor musunuz?

Elbette, diye gvenli bir ses tonuyla yant verdi Alberto. Ama ellerim bo dnemem vatanma.
Ayr kaldmz srece spanyol yontucusu olarak yaadm grmeleri iin ok almalym.
Anlyorsunuz deil mi?
Evet karde. Hem de yle iyi anlyorum ki! Daha nce tanmam olmamz ne yazk...
Affet beni Nzm. Sen bu dnyadan gp gitmeden alt ay nce Albertonun ldn sana
syleyemedim... O, evine, vatanna senden nce dnd. zlme, artk onlar skntda deiller.
spanyollar Albertonun adna gzel bir mze atlar. Halk sevgiye her zaman sevgiyle karlk verir.
Albertolardan kmaya hazrlandmzda sabah oluyordu. Pablo, Albertonun az nce kendisine
hediye ettii heykeli vnle tayordu. Sen gizlemeye gerek duymadn kskanlkla bakyordun ona.
Sonunda kendini tutamadn ve almalarndan birini sana satp satmayacan sordun Albertoya.
Pablo Albertonun yantn evirmedi sana. Sokaa ktmzda ise Sovyetler Birliine geldiin yl
Albertonun evine gittiini gerekten mi unuttun diye sordu.
Hi anmsamyorum, dedin.
Az nce anmsatt bana Alberto. Ona telefon edip seninle ve Aragonla beraber geleceimizi
sylemiim. Hatrladm da gerekten akamn ge bir saatinde gitmitik. Gece e, drde kadar
oturmutuk. Hatta olu drdmzn fotorafn ekmiti. te o zaman iki tablo satn aldn ondan!
Kn Bir Bakrt Ky ile bir natrmort. O sra iki natrmort almas vard ve biz mz de
satn almak istiyorduk. Sonunda Alberto birini sana, dierini bana vermiti!
Ne diyorsun? Onlar Albertonun tablolaryd, ha? Tablolar satn aldm kiinin yzn bile
unutmutum. Bala, kardeim. O zamanlar daha yeni gelmitim. Etrafmda o kadar ok yeni yz, yeni
isim vard ki... Trk kafamda hepsi birbirine girmiti. Muhteem tablolard onlar!
Birisi gzlerimin nnde sz konusu tablolar tutuyormuasna net bir ekilde anmsamtm onlar.
Olaanst gzel, l l, aydnlk bir natrmorttu. Altn ilemeli Bakrt halnn fonunda soan ve
patates vard. Manzara ise bakayd. Kn bir iftlik. nde, kocaman ats karlarla kapl tomruktan
yaplm bir ahr vard. Etraf kar tepeleri ile doluydu. Uzaklarda kk krmz bir bayrak sallanan
direk grnyordu.
Sonradan Albertonun o tablosundaki direin anlamn Klaraya sormutum. Son sava srasnda,
oullar ile beraber Bakrdistana gnderildiklerini anlatt bana. Orada bir kyde yaamlar. Kn
her ey karlar altndaym. nsanlar almaya gidiyorlarm, ama hibirinde saat yokmu. len
yemek vakti geldiinde ya da i bitiminde diree krmz bayrak ekilirmi. Bylelikle, uzaklarda da
alsalar herkes dinlenme vaktinin geldiini anlarm. Klarann dediine gre, Alberto savatan
sonra 1945te Moskovada o gnlerin ansna yapm bu tabloyu. Bu hikyenin ardndan Klara bana o
gn senin yontu satn alma istein zerine Albertonun verdii yant bilip bilmediimi sordu.
Bilmediimi renince:
Alberto: Nzm iki tabloyu geri satar m acaba? diye sordu. ok mutlu olacakt onlar geri

almakla, dedi.
Senin tablolarn yitip gitti Nzm. Pablo ise Albertonun kendisinde bulunan almalarn Ulusal ili
Mzesine armaan etti.
Albertonun iki gzel tablosunu ve daha nice olaanst almay byle aptalca yitirdiim iin
kendimi asla affetmeyeceim, demitin Pablo sana Albertonun tablolarn anmsattnda. Her
seferinde byle ahmaka bir duruma dmemin bir nedeni insanlara gvenme alkanlm, dieri de
Sovyet kanunlarn iyi bilmemem. Berbat bir ey bu bama gelenler, kardeim... Dostlarm
mahkemeye vermemi, yani mide bulandrc bir sreci balatmam sylyor. Aslnda tm meseleyi
parti liderim Bilen, SBKP Merkez Komitesi aracl ile be dakikada halledebilir. O kadn Parti
yesi. Onlarn kadna bir telefon etmesi yeterli olur. Oysa olanlar Bileni keyiflendiriyor, ks ks
glerek Ne o, byk hret peindesin galiba? Tm bu debdebe nene gerek? ldkten sonra mze mi
lazm sana? diyor ve balyor bana ders vermeye. Leninin, laf aramzda ldkten sonra her ke
banda mzesi ya da ant olan adamn, alakgnllln anlatyor...
Fakat Pablo kkremeyi srdrmt. Kendisi gidip tablolar satn almak, olduklar yerden ekip
karmak istiyordu. Onlara kalp krizinin ardndan sana yamanm yzsz bir karnn deil, Trk ya da
spanya halklarnn sahip olmas gerektiini sylyordu bara ara.
Anlasn herkes, eninde sonunda ben de sakin bir yaam istiyordum. Burama kadar gelmiti. (Elinle
boazn gstermitin.) Hakkmda kan tm dedikodular, bilinli yalanlar bezdirdi beni. Beni
anlayabiliyorsun deil mi Pablo?
Peredelkinodaki ev konusunda byle dncesiz davranmaya hakkn yoktu Nzm, demiti Pablo
fkeli fkeli. Kimler tarafndan kuatldn gremedin mi yani? Dnyann gznde sen Trk
kltrnn ve zgrlnn simgesi olmu bir adamsn! Biz hepimiz, senin dostlarn seni mutlu
etmek, zorunlu gurbet yaamn biraz olsun renklendirmek iin verdik sana armaanlarmz, ama
bunlarn znde Trk halkna olan sevgimiz yatyordu, ayn zamanda. rnein ben, pek oklar iin
ili anlamna geldiimi biliyorum. Benim evim her zaman halkmn gururu olacak. Nasl aklszca
tepki verdin? Senin kaderin de ayn. Vera, kusuruma bakma, szlerimi doru algladn umarm.
Sen kendini temize kartmaya almtn:
Noterde hazrlattm belgeyle gndelik eyalar braktm doktora. Kr evinin mobilyalar, kap
kaak, yastklar filan yazlyd listede. Devlet tahsisi evi terk ederken, eski tencereleri yeni hayatma
sokmak istemedim. O listeye nasl olup da tablolarn, kitaplarn, stne stlk benim ktlarm ve el
yazmalarmn eklendii karanlk bir durum! Ev bombo kalm. Kap kollar, kilitler bile sklm,
kablolar kopartlm! Bu kadn benim evimde yayordu bir de... Ksa bir sre nce eski
ofrlerimden biri haftada bir kez doktoru Lubyankaya gtrdn itiraf etti. Her seferinde
yanaklar kpkrmz karm binadan...
Onunla yattn m Nzm? diye hznle sordu Pablo.
Evet, kardeim, dedin. Brak Vera bilsin.

Seni anlyorum Nzm, diyerek ciddi destek verdi sana Pablo ve ekledi:
Aklma gelmiken senin bu yeni ofr nereden kt?
Bilmem ki kardeim. Birilerinden ofr aradm duymu, kt geldi.
Evet... demekle yetindi Pablo.
Olmaz ki, Allah kahretsin, herkesten de phelenilmez ki! diye parladn.
Vera, bizim ofr nasl gzel Franszca biliyor bir bilsen! Geen gn arabada bizim eski
dinozorlardan birine svp sayyordum. Bir baktm parmayla yukary gsteriyor.
Omuzlarm silkeledim. Hznlenmitik hepimiz.
O gnden sonra grmeye balamtk Albertoyla. Hatrlyor musun, bir gn National Otelin
restorannda len yemei yiyorduk. Pablo ile Matilda, Alberto ile Klara, Meksika Bykelisi ile
kars ve Vera Kuteyikova, hepimiz bir masann banda toplanmtk.
Geenlerde Klara anlatt. spanyol Vera Kuteyikova, Pablonun deyiiyle pejmrde Verita,
yazd kitapta bu komik len yemeinden bahsediyormu. Tm elence boyunca Pablo ile sen,
benzerine az rastlanr gzel sz yarmasna girmi gibiydiniz. Pablo: Ah, Matilday deliler gibi
seviyorum, dedike, sen: Ah, Vera akm, deyip durmutun...
imdi sk sk Pablonun Matilday ark sylerken bylenmiesine dinleyiini anmsyorum. Nasl
da heyecanla Matildaya gitar getirip gururla seyrederdi sevdii kadn! Sabaha kadar sylemesi iin
yalvarrd... Etraftakiler skntdan patlar, kimileri de dalga geerdi onlarla. nk gerekte
Matildann sesi yumuak olmasna ramen ark sylemeye yetecek gte deildi. arklar ancak
Pablo gibi delicesine seven birisini etkileyebiliyordu. Evet, Nzm kimin kim olduunu imdi
rendim. airlerin gzellikleri abartma eilimde insanlar olduklarn ve sevdiklerinin yeteneklerini
ycelttiklerini biliyorum, artk.
Matildann ate saan salarn anmsyor musun? pek halkayla toplanm kzl alev seli.
lgncasna severdi Matildann salarn Pablo. Hatrlyor musun, bir keresinde National
Otelindeki odasna gittiimizde nasl da stme atlmt?
Pablo, kafam tuttuu gibi topuzumu tutan tokalar karp yere atmt. Bir yandan da deli gibi: Bir
daha sakn byle yapma, diye baryordu. Sonra salarm kulaklarmn arkasna alp omuzlarma
dklen salarm parmaklaryla taramaya balamt. Hareketleri yle sertti ki canm yanm, acdan
barmtm. ini bitirince keyifle divana km ve Buda heykeli gibi donmutu.
Sen dostunun yaptndan mutlu olmu:
Seninle ayn grteyim, kardeim. Tamamen ayn grteyim! demitin.
Pablo ise Tretyakovskaya Galerisine giden Matildann aln okamaya koyulmutu. iddetli bacak
ars yznden ona elik edemedii iin dertleniyordu. Hafife pantolonunun paalarn yukar

kaldrp arsnn nedeni ilikleri gsterdi bize. Karsna Moskovay kendisi gsteremedii iin ok
zgnd.
Basit bir ii ailesinden geliyor, demiti bize Matilda iin. imdiye kadar ki mrnde ne
grebilmi ki? Berbat kafelerde gitar alp para toplamaya alm...
Matilda gideli daha ok az bir zaman olmasna karn Pablo hasretle yanyordu.
Sen beni anlarsn, Nzm. Anlarsn...
Elbette, kardeim. Bize olanlar oldu, artk iflah olmayz. Ama ben kendi adma syleyeyim, ok
memnunum.
Pablo dayanma iareti olarak gz krpt ve yemek yemei nerdi.
Nzm neden seninle konuup Albertoyu anmsarken, sanki Pablo iin alyorum? Oysa o yayor ve
yaadna gre de sensizlik acs ekiyor. Arada bir selamlar geliyor bana bir de kanayan yaralar
gibi iirleri:
Ne yitirdim ben, ne yitirdik biz,
Nzm bir kule gibi ykldnda,
Paralandnda mavi bir kule gibi?
Bazen yle geliyor ki bana, gne de gitti onunla.
nk gnd o,
Altn bir gnd Nzm
Ve gerekletirdi grevini afakta,
Zincirlere ve cezalara kar.
Elveda, klar saan arkadam!
Dayan Pablo, koru kendini. airler, tpk aalar gibi, insanlarn soluk almalarn kolaylatrmak iin
uzun yaamak zorundadr.
Birlikte yaamaya baladmzda akl almaz derecede kskan olduunu grdm. Sakinlememi,
aksine bir gn ekmek almaya kp geri gelmeyeceimden, eski kocama dneceimden daha beter
korkar olmutun. Ya da bama bir ey geleceini dnyor, bir arabann altnda kalacam,
kprden aa uacam gibi felaket senaryolar yazyordun... Be dakika olsun gznn nnden
ayrlmam istemiyordun. Ekmek gerekiyorsa ya beraber gidelim ya da ekmeksiz kalalm, diyordun
bana.

O zamanlar senin iin ne anlam tadm, beni kaybetme korkunu ve hatta sevginin bykln
kavrayamamtm. Korkularn, beni kapatp izole etme eilimin rktc geliyordu bana. Bu hi
beklemediim tuhaf ve zor bir durumdu. Sen ise diline dolam, yineleyip duruyordun:
Neden ben kanguru deilim, sanki? Ana kanguru olsaydm da seni karn cebimde tayaydm. Ne
mutlu hayvanlar u kangurular!
elikili konuan biri varsa o da sendin Nzm. Bir yandan ZAKS[75] MAKS hikye diyor, insanlarn
birbirine mhr, imza gibi samalklar olmadan inanmas gerektiini savunuyordun. nsanlar
sevgilerinde zgr olmalydlar. Aksi takdirde kanun onlar sua tevik ederdi. Devrimden sonra
ortaya kan sivil nikhn en iyi yntem olduunu sylyordun. Bylelikle, kadnla erkek hr irade ve
bilinle, ilikilerini, sevgilerini ynlendirme olanana sahip oluyordu. Azndan sk sk, gelecekte
kuracan ailenin biimsel ve ierik olarak burjuva retilerinden farkl olaca sylemleri
dklyordu. Ama benimle olan ilikinde geleneklere bal kalmay istiyordun.
Seninle yaadm halde kimliimde baka birisinin soyadn tamam seni ileden kartyordu. Rica
edip yalvarm, boanmam istemitin. Ruh halini aklayamadn, ama ayrlrsam sakinleeceini
ve korkularnn biteceini sylemitin. Bense boanma iini ardan alyor, ac ektiini bildiim
insana daha fazla eziyet etmek istemiyordum. Kendimi mahkemede, yabanclar zel yaamma
mdahale ederken hayal edemiyordum. Yaammn detaylarn onlar nereden bilebilirdi ki? stelik
bilmeleri de gerekmiyordu.
Sonunda boandm. Birka gn utana skla bayram ettin. Ve sonra beni kaybetme korkun artt.
Kendimden bile kskanyordun beni. Sessizliimden, arkadalarmdan kskanyordun.
Kendi aranzda bu kadar uzun ne konuuyorsunuz ki? Benim vaktimden alyorsun. Sonra ok
zamann olacak. Benim yok ama.
Telefonun almasndan, eve gelen herkesten, ayaklarma dolanan sokak kedisinden, kitaplardan
kskanyordun beni.
ncil okur gibi Hemingway okuyorsun. Benim kitaplarm onu okuduun gibi saatlerce okumuyorsun
ama. Bir zellii yok. Orta yollu bir yazar.
Oysa Hemingway ldnde kederinden ne yapacan bilememi, evin iinde kendini oradan oraya
atmtn.
Bir tiyatroya ya da Yazarlar Evine gittiimizde etraftakilerin ilgisini ekiyordum. Elbette, bu ilginin
nedeni kendim deil, Nzm Hikmetin kars olmamd. Benim iin kolay katlanlacak bir durum
deildi, ama senin iin daha da zordu. Oturduktan on dakika sonra, insanlarn patavatszlklarna
kzar, sinirlenirdin. Tm heriflerin ahlakszca bana bakp beni senin elinden almak iin frsat
kolladklar kansna kaplrdn. Eskiden holandn insanlardan artk holanmaz olmutun. ou
zaman eve dndmzden erken dnerdik. En allm szleri, nezaketten sylenmi laflar hi
olmayacak ekilde tersinden alglyordun.

Bir gn, suratn allak bullak olmu, kzgn bir halde gelmitin eve. Nedeni, Edebiyatlar Evinde
konutuun birinin, havadan sudan lafladktan sonra: Vera nasl? O gelmedi mi? diye sormasyd.
Anlyor musun? diye barmtn. Beni komik duruma drd! Sana ok yakn olan ya da seninle
gerekten ilgilenen biri byle sorabilir ancak! Ona ne senin gelip gelmemenden?!! Niye seninle
ilgileniyor ki! Peki, bu hitap ekline ne demeli? Veraym! Sizde, insanlara isim ve baba ismi
birlikte hitap etmek gerekmiyor mu? Neden sana yalnzca Vera demelerine izin veriyorsun? Tabii,
benim resmi karm olmadn iin herkes benimle byle konuma hakkn kendinde bulabilir. Ben de
azlarnn payn veremeden yle susar kalrm!
Ksacas, sakinlemenin tek garantisi resmi nikh olarak grnyordu. Ama artk sana inanmam olas
deildi. O zaman, eine ancak sizin kylerinizde rastlanabilir kskan adamlara dneceksin gibi
geliyordu bana. Hapiste tantn kendi karlarn ldren adamlarn yklerini sen kendin
anlatmtn bana. Senin de cahil bir Trk kyls gibi davranp yzm kapattrmandan, beni drt
duvar arasna hapsetmenden ve pek ok eyi yasaklamandan korkuyordum. Bu endielerim nedeniyle
resmi nikh iine kar kmtm:
Hayr, devrimden sonraki gibi sivil nikhl[76] yaayalm.
Sen diller dkm, zlp kzmtn. Anneme gittin, beni uyarmasn rica ettin, ii yle bir noktaya
getirdin ki sonunda insanlarn hakkmda saygszca konumalarna neden olduumu syledin bana.
Bildiimden amyordum. Bam rtyle kapattracandan gerekten korkuyordum. Ayrca, snrsz
sevgin ve beni kaybetme konusundaki lgnca korkunun yaammz cehenneme evirecei dncesi
rktyordu beni. Sonunda areyi daha nce denemediin bir ynteme bavurmakta buldun ve
Volpini arayp gelmesini rica ettin.
mz masa bana oturduumuzda neden evlenmemiz gerektiini son derece mantkl gerekeler
ne srerek aklamaya balamtn: Sk sk dnyann drt bir yanna seyahat ediyordun ve bu
seyahatlerde beni yannda gtremeyiin seni sinirlendiriyor ve ok zyordu. almalarn
aksatmana neden oluyordu. stelik senin yannda ikamet belgesi olmadan kalyordum. (O zamanlar
resmi kaydn bu ie yeterli olduunu dnyordun.) Otelde de birlikte kalamadmzdan
Leningrada bile birlikte gidemiyorduk. Asl nemlisi, sana bir ey olmas durumunda, hi kimse
olacak ve be parasz, plak popomun stne asfalta oturup kalacaktm. Geleceim konusunda ok
kayglanyor, dndke ldracak gibi oluyordun. Evlenirsek, Sovyet kanunlarna gre lmnden
sonra otuz yl daha beni karn olarak geindirebilecektin. Yazarlar Birliinin hukukusundan
renmitin bunu. Tm bu gerekeleri anlatm, anlatm, anlatmtn. Sylediklerinin hepsi de
mantklyd, kar kabilme olana yoktu. Kendi andan aklamtn konuyu Volpine, benim kar
kma nedenimden ise hi bahsetmemitin.
Volpin, kardeim. Sen syle Veraya, seni dinler.
Volpin ite o zaman sordu neden kar kp istemediimi. Bilmiyorum, kendin sor, dedin.
nk o geri kafal bir adam, dedim.

Hah, ite balyor. Bak neler neler anlatacak, dedin. Sesin ykselmiti.
Nasl yani, geri kafal? diye ciddiyetle sordu Volpin.
nk size kelimelerle anlatamayacam kadar ok herkesten ve her eyden kskanyor beni. Size ne
kadar anlatsam da bunun ne demek olduunu tam olarak alglayamazsnz. Ancak grmeniz, her gn,
her dakika yaamanz gerek. Bu o kadar ac verici, o kadar dayanlmaz ki ne yapacam ardm
kaldm. Bir de kars olsam var ya...
Bu meseleyi uzun sre konumutuk. Herhalde sabaha kadar srmt. Volpin, sorunu zmek iin
beni kimden kskandn, neler duyumsadn, bana gvenip gvenmediini sormutu. Yreinin
derinliklerinde nelerin gizli olduunu o zaman ilk kez iitmitim. Korkunun temelinde yatanlar yle
aklamtn:
Bir Ak Masal adl oyunumu biliyorsunuz. Hapiste yazmtm onu. Henz gentim ve
kahramanlarmnki gibi bir ak yaamamtm henz. Yani bu, oyunlarm iinde en iyisi olarak
nitelendirdiim oyunumu tam anlamyla kuramsal olarak yazmtm, anlyor musunuz? imdi kendi
bama geldi ayns. Srlsklam k oldum. Sizin burada buna kuu arks[77] deniyor. Kuu
arks mdr, manda arks mdr, orasn bilmem, ama durum bu. Yreimin yapabilecei son ey
bu. imdi beni anlayabilesin diye aklayacam kardeim, bu hale gelmemin farkl nedenleri var:
ncelikle yam. Dnsene, imdi rnein, krk yamda olsaydm bylesine sevdalanmaz ve bu
kadar ac ekmezdim. Daha az ateli bir sevda olurdu o zaman. Neden mi? nk birlikte
yaayacamz koca bir mr olurdu nmzde. ocuklar filan, tm normal insanlarda olan eyler
yani. Krk yanda olmaym yetmiyormu gibi bir de hastaym stelik. Geirdiim kalp krizi,
hastalm yaamaya, sevmeye ok az vaktim olduu duygusunu daha da perinliyor, anlyor musunuz?
te bu nedenle her dakika onun yzn karmda grmek istiyorum. Ve yannda ben olmakszn
dkknlarda, baka insanlarla, kitaplarla geirdii vakit ac veriyor bana. Dpedz ac ekiyorum.
Biliyorsunuz, yaammn ciddi bir sresini hapislerde geirdim. On yedi yl boyunca bir kadn imgesi
canlandrdm gzmde. Gnlm avutmann bir yoluydu bu. nsan hapiste baka ne yapabilir ki?
Durmakszn hayaller kuruyor, bir kadn canlandryordum zihnimde. Ve ite birdenbire karma kt
o kadn. Bylesine gecikmi olarak. Benzer kadnlar on yl, yirmi yl nce de vard, phesiz.
Olmamas olanaksz. Ama ben onlardan biriyle, Verayla karlatm. stelik de biliyor musunuz,
Vera ailemin kadnlarna ok benziyor. Tm teyzelerim, Sara teyze rnein, sarnd. Verann onlara
bu kadar benzemesi ok artc! Bizde, Trkiyede olduka seyrek rastlanan, fakat tpatp Vera gibi
olan tam beyaz tenli kadn tipi vardr. Bu nedenle, o benim iin sadece Rus deil, ayn zamanda
benim topraklarmn insan. Gryorsunuz ite, gen, salkl. Yzndeki ifadeye bakn, bana
buyruk, zgr ruhlu. Tm bir yaam var nnde... Ve siz telaa kaplmamam istiyorsunuz benden.
Baka bir erkek sorunundan kaynaklanmyor benim kskanlm. Geri, yannda grdm tm
erkeklerden kskanyorum onu, hatta adam bile dvebilirim, ama benimkisi baka bir durum, daha
derin. Fakat herhangi bir adam... isterse irkin, gbekli, ahman teki olsun, gzlerini Veraya
dikmesi telaa kaplmama yetiyor. Onu yitirmek istemiyorum nk. Akn, kimi zaman mantk
snrlarnn dna tatn iyi biliyorum. Bir bakarsn, evimizin kaps alr, elimsiz, aptaln biri
ieri girer, ama bir kvlcm akar aralarnda, her ey biter! Her ey! Ak her zaman, bendeki gibi
akll olmaz. ou kez yle aptal, yle aptaldr ki! te byle Volpin karde, ite byle... Anladn m
imdi? Bu nedenlerden dolay strap ektiriyorum ona. Bu yzden birazck destek istiyorum... Belki

de bir yarar olmayacak nikh dairesinin, ama belki de... Denemek gerek...
Volpin paltosunu giymi kapnn nnde dikildiinde beni kucaklam ve yumuack sesiyle: Evlen,
onunla, demiti. Seven bir erkein gl duygularnn etkisiyle byle davranyor. Bu iyi bir ey.
Sen de Nzm, biraz yava ol. Trk tutkularn ar geliyor Veraya, tayamyor. Biraz gayret et,
yumuamaya al. Yoksa her ey yolunda. ok iyi olacak. Eminim.
Nikh dairesine gidiimizi anmsyorum. Taksiye binmitik. Yanmzda dostumuz Tosya vard. Nikh
dairesine vardmzda Tosya ile ben binaya doru ilerlerken sen taksinin parasn demek iin
kalmtn. Arkamzdan yetitiinde kahkahalarla glyordun.
ofrle aramzda ok komik bir konuma geti. Yolda, siz Nzm Hikmet misiniz? diye sordu
bana. Evet, dedim. Bu sefer: Kimin evleneceini, sordu. Ben, deyince de kederle: Aman,
Hikmet yolda, onca yl hapiste yattnz okumutum. Mahpusluktan bkmadnz m? demesin mi?
Almm bir kere karde. Ne yaparsn ite, alkanlk! dedim.

Nzm Hikmet ve Vera Tulyakovann evlilik belgesi. 18 Kasm 1960

Ne kadar komik olsa da nikhlanmamz biraz sakinletirmiti seni. Beraber seyahat edebiliyorduk
artk. Ayrlmak zorunda olmamamz seni mutlu etmiti.

Sana daha nce bahsettim mi anmsamyorum, Nzm. Betimlemesi g bir eyler oluyordu bana.
Nereye gidersem gideyim, kalabaln iinde ayn yz gryordum. Gizlenmi, ekingen bir ift gen
kz gz dikkatle bakyordu bana. Sokak kapsnn koluna ilitirilmi iekler buluyordum. Kimi
zaman da posta kutumuzda, iinde uyku ilac olan paketler braklyordu... Gerekten de aylardr
uyumuyordum, ama kim bilebilirdi ki bunu? Bir de mezar tann altna saklanm gm sofra ka
bulmutum... Birisi topran havalandrmak iin mezarlk krei kullanmak istememiti?!
Geenlerde mezarnda otlar kesen gen bir kz grdm. Yz tandk geldi. Beni grnce gitmeye
yeltendiyse de kalmasn rica ettim. Seninle hi tanmam, ama iirlerini annesi sayesinde sevmi.
Evlerinde tm kitaplarn, iirlerin, yazlarn varm. Aileden biri gibi yayormusun onlarla.
Tp, Nzm gibi birini yaatacak gte deilse, tp eitimi almann ne anlam olabilir ki, demi
Mila annesine.
Ve senin lmnn ardndan yl baaryla okuduu tp fakltesini brakm...
Dediine gre kendisi gibi pek ok arkada da senin iirlerine hayranm ve pek ou Trke
reniyormu... Doum gnmde onlar bize davet ettim. Ender rastlanan iyi eitim alm, entelektel
kzlard. Hemen hemen hepsi Moskovann deiik niversitelerinde eitim gryorlard. Utana skla
dolatlar senin yaadn evde, Nzm. ay ierken kzlar seninle nasl yaadm anlatmam
istediler.
Defalarca sormutun: Vera, yannda ben olmadan insanlarla konutuunda benden bahsediyor
musun? Nasl da dinlemek isterdim anlattklarn! Rica etsem bir kerecik de bana anlatsan, sonra
neler anlatacan hayalimde canlandrmak istiyorum...
imdi biliyorsun. Geceleri sana anlatyorum.
Hibir zaman yan saklama ihtiyac duymadn. Tm ssn her zaman biimli kesilmi salarn,
zenli tran, tertemiz ellerin, boyal ayakkablarn ve gn iinde deitirdiin iki beyaz gmleindi.
Bana da srekli sylenirdin:
Vera, al, sigara i! Yaamdan zevk almay renmelisin... Vera, kpe taksana!.. Vera, yzk tak!..
Ailemdeki tm kadnlar tak takarlard. Taksz kadn, ne olursa olsun benim iin plaktr... Neden
bir aydr bu deri etekten baka bir ey giymedin? Sanki giyecek baka bir eyin yok!.. Yarn da bu
etei stnde grrsem onu paralayp pe atacam, haberin olsun. Bugn tiyatroya gidiyoruz. k
bir eyler giy ltfen, benim iin. ok rica ediyorum, Verusya...
Hi gerei yok Nzm. Oyuncak bebeklere benziyorum yle.
Ama hibir bahane dinlemek istemezdin:
Vera, neden gzel eyler giymekten ekiniyorsun? Ne yani, biz onlar almyoruz ya! Alnterimizle
kazandmz para ile alyoruz! Hem de nasl zor kazandmz kendin gayet iyi biliyorsun. Hi
anlamyorum seni.
Tiyatroda parasn alnteriyle kazanan bakalar da olacak. Benim sahip olduklarmn onlarda

olmamasnn sulusu onlar m? Ksa bir sre nce benim de hibir eyim yoktu. Ben daha unutmadm
bunu.
Tm bu ikna abalarm boa olurdu.
Nzm, Nzm, Nzm, yalvaryorum sana, bir tanem. Bana bakma ltfen, sahneye bak, diye
fsldamtm kulana. Tiyatroda salonun en orta yerinde, herkesin gz nnde oturmutuk. Herkes
Nzm gzleme ans bulmuken, sen srtn sahneye yar dnk, iek ya da manzara seyreder gibi
bana bakp durmutun.
Sahne ylesine i skc ki! Dekorlar bir felaket, iren oynuyorlar bir de. Seni seyretmek daha
houma gidiyor, demitin.
Daha etkileyici olaylar da var. Hatrlyorum da, bir yaz gn bizim duraktan troleybse binmitik.
Ben bilet alrken sen troleybsn ortasnda bir yere oturup, srtn cama dayam etraftaki insanlar
seyre koyulmutun. Keyfin yerindeydi. Hafife gzlerini kapatp kafan bir omzundan dierine
sallamaya balam ve aldn her nefeste birlikte yksek sesle itiraf etmitin:
O-ho-ho, yoldalar, bu avrad ne ok sevdiimi hayal bile edemezsiniz...
Troleybse yle bir lm sessizlii kmt ki yolumuza devam edememi, bir sonraki durakta
inmitik.
Ben ne yaptm ki Vera? demitin. Kimseye svp kfretmedim. Alt taraf akm syledim.
Bir keresinde de kuafre gitmitim. Salarm onlarca iri bigudiyle sarmlar, sonra da kafam koca
kurutma aletinin iine sokmulard. Kuafr Boloy Tiyatronun yaknnda olduundan, benimle ayn
srada yirmi kadar balerin de oturmu, salarn kurutuyordu. O sra ieri giren biri:
Nzm Hikmet yan salonda. Tm kuafr dolap birisini aryormu. Kim olabilir ki acaba? dedi.
Tam o srada kapnn eiinde sen belirdin. Nedense ok utanm ellerimle yzm kapamtm. Sen
kurutma makinelerinin altnda oturan kadnlara baka baka tm salonu dolatn. Benim nmden de
getin, ama beni tanyamamtn!
Eve dndmde sorularnla zerime atlp nerede olduumu sormutun. Ben de tm saflmla olan
biteni anlatmtm sana. te o zaman kplere binmitin.
Aman ne rezalet! Nzm Hikmet onu aram! Bilseler kadnlarn hepsi kskanlklarndan atlard.
Evet, demitim. Onlarn yerinde olsam ben de atlardm.
in gzel yan samalklara kzgnlnn uzun srmemesiydi. Her eye ramen altn gibi bir kalbin,
olaanst bir karakterin vard. Elveda, mutluluum, yaamm benim.
Anmsyor musun, Dnde ne grdn? diye srekli sorardn bana. Anlatsana cancazm,
derdin.

Eskiden ok seyrek d grrdm. Ve bala beni, canm. Seninle yaadmz srede ok az

doydum uykuya. ok ge dalardn uykuya. Gecenin ikisinde, nde ancak. Dalman iin elimi tutman,
sesimi duyman gerekirdi. Kusura bakma, cancazm, sana eziyet ediyorum. Biliyorum uyumak
istiyorsun, ama ya yarn seni gremezsem? Sabret, gzelim. Biraz daha otur benimle, derdin.
Geceden korkardn hep. Ancak, sen uykuya daldnda kapatrdm . Huzursuzdu uykularn.
Uykunda korkuyla A-a-ah! Vera! Vera! Vera! diye barmann nedenini bir trl anlayamamtk.
Frlayp saa sola arparak yakar, ban okardm. O zaman kbuslardan kurtulur, yana dner,
hemen dalardn uykuya. Bunun nedenini doktorlara da sormadk. Her eyin hapiste baladn
sylemitin. Kbuslarn, genellikle heyecanl olduun zamanlarda, bir eye krldnda,
endielendiinde seni uyutmadn ayrmsamtm. Son alt ay hemen her gece, kimi gecelerde de iki
kere uyanyordun. Bana yllardr hep ayn d grdn sylemitin: Azgn kpekler
saldryordu stne. Tam dilerini boazna geirdikleri srada nefesin kesiliyor, barmaya
balyordun.
Ne tuhaf, tiyatro sanats Mihoelsi[78] de yllarca ryalarnda azgn kpeklerin kovaladn
okumutum, bir dergide.
Romantikada[79] kurguyu, yasad koullarda yaayan roman kahraman komnisti bir kpein
srmas ve polis korkusuyla doktora gitmemesi zerine kurmutun. Krk gn boyunca, kpein kuduz
olup olmadn bilmediinden akln karacak duruma geliyordu. Bu yknn senin berbat
dlerinle, kbuslarnla balantl olduunu biliyordum. Tm bu bildiklerime ramen senin geceleri
keder ve acyla barmana alamadm. Sen uykuya daldktan sonra, her seferde, dehetten kalbim kt
kt atarken A-a-a-a-h! Vera! Vera! diye haykrn defalarca yinelenirdi kulaklarmda.
Sabahlar sulu sulu sorardn:
Gene deli gibi bardm deil mi? Seni uyutmadm deil mi?
Yok, sana yle geldi herhalde, der kandrrdm seni. Doru yant verdiim on kerede bir olurdu
ancak.
Sessizce sana yle gelirdi kalkmay severdin. Grlt yapmadan parmaklarnn ucunda, ama
sandalyelere arparak banyoya gider, zenle tra olurdun. Kar beyaz gmleini giyip gazetelerin
bana otururdun. Tabii, sigaran ihmal etmeden. Her be dakikada bir gz atardn bana, diz st
ker, yzn suratma iyice yaklatrp yle bakardn. oktan uyanm olurdum, ama keyfini
bozmamak iin belli etmezdim. Yoksa sen btn gn beni uyandrdn, uyutmadn iin dertlenip
dururdun.
Sabah severdik. Her zaman mutlu kalkardk.
Sabahlar oynadmz bir oyunumuz vard. Zevkle oynar, kurallarn bozmazdk. Sen tepsiyle
gelinceye kadar ben uyumak zorundaydm. Canm, canm Nzm, sevgilim, ekerim[80] kk,
sevimli mucizeler yaratmay yle gzel becerirdin ki! Kum denmi tavada, bakr cezvede koca bir
fincan Trk kahvesi yapardn bana. Kendi ynteminle biraz eker, biraz tuz katardn. iirlerini
yazdn ciddiyetle piirirdin kahveyi. Kahvenin tat zamanlar da olurdu. Sen aldrmaz, tekrar,

tekrar yapardn. iirler de yle deil mi, her zaman bir oturuta yazlmyorlar. Sonra Rus ii all
gll tepsiyi alaym derken drr, nce tm evi angrtlarla inletirdin. Ardndan gmleinin
koluyla bir gzel parlattn tepsiye fincan koyar, kahveyi fleye fleye doldururdun. Sra lezzetli bir
eyler bulmaya gelirdi. Buzdolabn ap nnde melir balardn aramaya. Bir para beyaz ya da
kaar peynir keser, bir dilim sucuk alr, birka biskvi kartr koyardn tabaa... Taban altna
kendin iin birka ikolatal ekerleme sokuturmay ihmal etmezdin. Kapya grkemli bir omuz atar
gelirdin yanma. Tren askeri gibi baucumda hi hareket etmeden durup beklemeye balardn.
Kahvenin kokusuna uyanacam dnrdn. Ben oyunu bozmaz, havay koklamaya balar, aardm
gzlerimi. Glmserdim sana, ok mutlu olurdun. Tepsiyi baucumdaki kk masann stne koyar,
Trk usul bada kurup halya otururdun. Uykulu, dank sal halimi seyretmeyi severdin. Bu sabah
dakikalarnda savunmasz, daha da candan gelirdim sana. Bu sabah dakikalarnda, tpk uzakta kalan
ocukluumda annemin bakt gibi bakardn bana. Bu sabah dakikalarnda kafan, zihninden hzla
geen dncelere uygun sallar ve hayretle: Ne yaptm ben, ne yaptm? diye yinelerdin. Bu sabah
dakikalarnda sk sk bana sorardn: Herhalde baban olmam isterdin, deil mi? Zaten yakan da bu
olurdu!
Bulumalarmz glkle tekrarlyorum ve yapamyorum, buna dayanmak istemiyorum. Hayr, biz
seninle birlikteyiz. Tm dnyayla yeniden tanyorum. Bugn radyoda alan mziin ne olduunu
uzun sre anmsayamadm. Oysa, Brahmsn beinci dansyd.
Bir keresinde Trkiyeden nasl katn sormutum sana.
Sizin Pavlov yolda yardm etti bana, demitin. Kitab hapishanede gemiti elime. Refleks
koullar konusunda yazdklarn dikkatle okumutum. ok ilginti gzlemleri. Sonra hapisten
ktmda unutmutum kitab.
Tanganikadan yazdn dokuzuncu mektubunda o dnemden bahsetmitin bana:

Hapisten ktm gnleri hatrlyorum,

hapisten karldm gnleri deil, ktm,
ierde kendimin darda dostlarn ve zamanlarn zorlamasyla ktm gnleri hapisten.
Sevin.
Dn, bayram.
Sevin,
kibirli biraz,
biraz akn.

Sevin,
dallarnda hayallerin ve umutlarn parlts,
yemileri deil, parlts.
Ve yksek sesle anlatmak hapisaneyi herkese ve kendine.
Hapisane hl dlerine girer,
uyanrsn srayarak.
Yakan brakmaz alkanlklaryla yasaklar hapisane yllarnn,
Kapatmazsn mektuplarnn zarflarn,
karavana vaktlarn beklersin,
ve akamlar kararnca kapnn dardan kilitlenmesini,
yanmasn ampullerin kendiliinden.
Sevin,
Dn, bayram.
ama bayram gnlerinin de sonu var btn gnler gibi.
Bakarsn, evinin dam akyor,
pencereler, kaplar onarlmak ister,
su getirtmek, atrtmak gaz, elektrii,
yatak araf almak, tabak, anak, kitap.
Kollarn hazr almaa,
onlar ierde de altrldlar,
ama bilgin uyutuldu.
Paran da yok. Borca batmak da tehlikeli.
Nerden, neresinden, nasl kurmaa balamal evini hrriyetinin?
Yani demek istediim,

hapisten kann haline benziyor hali Tanganikann[81]

Hapishaneden konumay sevmezdin. lgin yklerdi anlattklarn ancak. Ar bir hikyeyse de
dramatize etmeden aktarmaya alrdn. Sana acmalarn istemezdin. Ne var ki hapis yaamndan
kalma pek ok alkanlktan glkle kurtulabilmitin. svelilerin otelde her sabah araflar
deitirmelerine hayret ederdin, rnein. Tm odalarda k yanmasndan holanrdn, hem de en
parlaklarndan. Karanlktan, itlerden, kilitlerden, izin belgelerinden, vizelerden nefret ederdin.
Aydnlk evleri, dzenli sokaklar, demokratik kentleri severdin.
te elimde Trkiyeden gelen kitab tutuyorum. Senin hakknda yazlm. Hapiste ekilmi bir
fotorafn var iinde. Yreim acyla burkuluyor: Duvarn dibinde tek bana duruyorsun. Rzgrdan,
souktan ypranm uzun paltoya sarnmsn. nce, basz potinler var ayanda. Kederli, sska bir
mahpus. Gsne pis bir kediyi bastrmsn, kendi iinde kendini yitirmi, derin dncelere
dalmsn. te bu fotorafa bakp neden senin daha fazla nazn ekmedim, seni daha fazla sevmedim,
daha fazla korumadm diye kendimi lanetliyorum Nzm.
Kedilerin yaamndaki yeri az deildi. lk gerek iirlerinden birini kediler iin yazmtn. Anmsyor
musun, nl bir tiyatro ynetmeninin kars, hani piyanist olan kadn, nasl yalvarmt da senden
kedilerin korunmas hakknda bir makale yazman istemiti? Kedi haklar iin beraber mcadele
vermenizi istiyordu.
Kadn: Sizin bir sznz yeter, ocuklar kedilerin kuyruuna yapmaktan vazgeerler, demiti.
Yanlmyorsam, Hayvanlar Koruma Derneinin kedi blmne bakyordu. Sen kpein eytan iin
iirin olduunu syleyip kadndan kurtulmaya almtn. Ama o kpek! demiti kadncaz sana.
Bize kediler gerekiyor.
Kadnn sesinden korkuyordun. akalar yapm, kvrm, ama bir trl kurtulamamtn. Sonunda
teslim olup makale yazma sz verdin. Ne var ki durum daha da ktlemiti. Telefonlarn ard arkas
kesilmiyordu. Telefonun sesini duyduun anda dier odaya kouyor: Ben yokum, Moskovada
deilim, Avrupada da yokum, diye baryordun.
Bir keresinde, sz verdiin makaleyi soran yabanc bir kadn sesine yakalandm telefonda. Laf
dolandrmak kt geldi ve kadna: Nzm kedilerle ilgili mkemmel bir iir yazd, dedim. Ne
diyorsunuz? diye heyecanla bard kadn. Nerede bulabilirim iiri? Son kitabn an. Orada
bulacaksnz. Masallarn Masal ad. Birka dize okusanz bana?
Su banda durmuuz
nar, ben, kedi, gne, bir de mrmz.
Suda suretimiz kyor,
narn, benim, kedinin, gnein bir de mrmzn.
Suyun avk vuruyor bize

nara, bana, kediye, gnee, bir de mrmze.

Su banda durmuuz. nce kedi gidecek
kaybolacak suda sureti...[82]

Her eye ramen kedileri korumadmza iyi etmedik Nzm...

Geenlerde birisi bana Orta Asyada senin iirinde yazdn gl, nar ve kediyi grdn anlatt
byk bir mutlulukla. Oysa yazdklarn senin yaratclnd yalnzca. Katksz hayal rn de olsa
semavi ve esiz, Pukin bir iirinde yle dile getiriyordu bunu: Gzyalaryla sulayacam
yarattm imgeyi...
Senin hakknda yazlanlar okuduunda ok elenirdin: Aptallara bak, nereden uydurmular bunu?
Hi byle bir ey olmad ki!
Biliyor musun geenlerde Boris Polevoy[83], birlikte yaptnz seyahatleri yazm. Ayakkab fran,
her renk iplik ve ineyi bavulunda tayacak kadar dzenli bir adammsn. yle ki kimin dmesi
kopsa, bir yeri sklse sana koarm. Neden byle yazdn dnp durdum. Belki seni birisiyle
kartrmtr, bilemiyorum. Yazy bana Babayev gsterdi. O da armt anlara. Sonra uzun sre
Ekberle senin dzenliliini, iyi bir ev adam oluunu deerlendirdik; dankln, unutkanln
hatrlayp ne yalan syleyeyim uzun sre gldk.
Anmsyor musun, Sovyetler Birliine geliinden ksa bir sre sonra bizden bir heyetle beraber
Stockholme gidiini anlatmtn bana? O zamanlar ok az kii tanyor ve gnlk ilerle ilgili,
zellikle yurtdnda pek az ey biliyordun. Sana endielenmemeni sylemiler ve herhangi bir
sorunda yardmc olmas iin heyete bir yneticinin katlacandan bahsetmilerdi. Ancak, kim
olduunu sylemeyi unutmulard. Stockholme vardnzda para bozdurman ve birka nemsiz ii
halletmen gerekmiti. Heyetteki insanlar arasnda yneticinin kim olabileceini kendin belirlemitin.
Zayf, ekingen bir adamd bu. Kocaman yuvarlak gzlkleri, para saymaya alkn olduu belli ince,
sinirli elleri vard. Adama yaklap nazike ne yapman gerektiini sormutun. Grevli hemen
hareketlenmi ve sorununu halletmiti. Orada kaldnz bir hafta boyunca srekli bir eyler istemitin
adamdan. Moskovaya dndnzde vedalamak zere adama sarlm ve yardmlar iin ok
teekkr etmitin. Kendisini ok sempatik bulduunu ve istediinde seni arayabileceini syleyip
telefon numaran vermeyi de ihmal etmemitin. Adam da seninle tanmaktan mutlu olduunu sylemi
ve sana kartvizitini vermiti. stnde Dmitri ostakovi Besteci yazyordu.
Sana bahsettiim o gne dnelim Nzm. O gneli gne. O yl nedense ok gneliydi. Aklma gelen
her gn prl prl gneli...
Nasl katm m renmek istiyorsun Verusya? Sizin akademisyen Pavlov yolda yardm etti bana.
Evet, bu gerekten de ok ilgintir. Hapisten ktktan sonra iki kere beni ldrme giriiminde
bulundular. lkinde otomobille ezmek istediler. ok bilinen polis olay, belki de rastlantdr diye
dndm yine de. Kk bir kuku kald sadece. Fakat tandklarm uyarmaya baladlar beni. Bir

gn, byk bir tccarn kars, bizim partiden bir hanm, hapiste olduum iin askerlik
ykmllm yerine getirmediim gerekesiyle askere arlacam renmi. Bylece, beni bir
snr birliine gnderir, orada da snr gemeye kalktm bahanesiyle ldrtebilirlerdi. Ya da
askere arp Anadoluda hizmete gnderip orada ar koullardan, ayazdan lmemi beklerlerdi. in
akas yoktu artk. Ciddi olarak bir k yolu aramaya baladm.
Sayn hanmefendi, nnzde yerlere kadar eiliyorum. Nzm uyardnz iin minnettarm.
Parti, lkeden ayrlmam gerektiine karar verdi. Ama nasl? Arkamda beni adm adm izleyen 7
polis vard. 24 saat nbet tutuyorlard, ciple evimin nne kadar geliyorlard sk sk... Balangta
hibir ey gelmiyordu aklma. Ve tam mitsizlie kapldm anda Pavlovu ve onun refleksler
kuramn anmsadm. Saati saatine yaamaya baladm, hem de ylesine amaz bir dzenle ki, hayal
bile edemezsin. Her gn ayn saatte kalkyor, dakikas dakikasna ayn zamanda pencereyi ayor,
bunu yaptktan tam 15 dakika sonra evden kyor ve hep ayn tramvaya biniyordum. Hapishaneden
ktktan sonra hem ynetmenlik yaptm hem de yabanc filmlerin Trkeye evrilmesiyle
uratm sinema stdyosunun kapsndan tam tamna tasarladm saatte giriyordum. Ve yine tam
tamna belirlediim saatte len yemei iin ayn lokantaya gidiyor, bylece tm gnm sabahtan
geceye kadar bylesine belirlenmi saatlere gre yayordum. 6 ay bu dzeni bozmadan yaadm ve
koruyucularm da ok abuk benimsediler bunu. ki yoldam kaacam gn belirlediinde her
zamanki gibi yedide deil de, drtte kalktm. Rahata getim uyuyan polislerin yan bandan.
ylesine rahat uyuyorlard ki ruhlar bile duymad. Yolumu nceden belirlemitim. Beyolundan
geip boaz kysna vardm. Tarabya Otelinin nne geldim. Onun nndeki iskeleye ktm. Gen
akrabam Refik motorlu sandalyla gelmi, dikkat ekmemek iin akta tur atyordu. Varnaya kadar
yetecek benzini, hzmz, her eyi hesap etmiti. Hatta sandaln oturulacak yeri alabora olursak
cankurtaran simidi olarak kullanabilelim diye mantardand. Gze arpmadan aralarndan geip
gidebilmek iin Boazdan Karadenize gemilerinin hareketlerinin balamasn bekledik. Sonra,
byk gemilerin arkasna taklarak Karadenize kmay baardk. Doal olarak korkun bir gerginlik
iindeydik. Trk sava gemilerine grnmekten ya da ngrmediimiz bir eyle karlamaktan
korkuyorduk. Fakat bu arada bir gemi grdk. nce rktm, bizim bir gemimiz ya da bir Amerikan
gemisi olabilir! Yaklatk ve Plehanov adn okudum geminin stnde. Latin harfleriyle yazlmt.
Plehanovu pek sevmem, ama yine de, herhalde burjuva olamaz diye dndm. Ynmz ona
evirdik. ok gemeden onlar da grdler bizi. Neredeyse, bordo bordoya gelmitik.
Yavalamalarn iaret ediyorduk, ama onlar tam yol ilerlemeye devam ediyorlard. Bir sre sonra
geride kalacaktk. Adm haykryordum onlara. Komnist, Trk! air! Nzm Hikmetim ben! nce,
bararak uzaklamamz istediler, sonra anladlar, beni selamlyorlar, el sallyorlar, ama bir trl
gemiye almyorlard. Meer Romen gemisiymi. Ben- Nazm Hikmetim! diye baryordum, sonra
da dndm, belki de beni tanmyorlard: Ama gzlerinin nnde krk dkk bir motorla her an
denizin karanlk sularnda kaybolup gidebilecek bir insan almamalarna bir trl anlam
veremiyordum. Bana: Nzm Hikmet yolda, bekleyin biraz, sizi alacaz, biraz sabredin, diye
barp duruyorlard. lgililere sorduk, cevab bekliyoruz! imdi sizi alacaz, yani ksa bir sre
sonra. Biraz daha sabredin. Neredeyse aklmz karacaktk. Neye karar vereceklerini bilmiyorduk.
Almazlarsa Varnaya gidemezdik artk, benzinimiz yetmezdi. Zaman geiyordu! Geminin etrafnda
dolanp duruyorduk... Ne korkuntu bu lm gibi bir eydi! Refik: Onlara para teklif edelim, dedi.
Olmaz! dedim. Bunlar sosyalist gemiciler, rvet almazlar! Bir araya gelmiler, heyecanla
baryorlar, ama gemiye almyorlard ite! Durumu hayal edebiliyor musun? Byle iki saat srd.

Sonra byk tren havas iinde aldlar beni gemiye, yemek salonuna gtrdler, orada duvarda
benim iin dzenlenmi bir duvar gazetesi grdm. Nzm Hikmete zgrlk yazyordu.
Fotoraflarmla bezenmiti. ten bir sevinle kutladlar beni, hepsi elimi skyordu falan; dedim ki:
yi ho da anlatn bakalm, ne diye bu kadar uzun sre eziyet ettiniz bana? Anlald ki, limanlarna,
Kstenceye telefon etmiler, amirleri oradan Bkrei aram, oradan baka amirler Moskovay
aramlar. Stalin gemiye alnmamza karar verince de almlar beni yukar. te, bunlar iin iki saat
sre gemi. Sizler, dedim, denizcisiniz! Bir adamn yok olup gitmekte olduunu gryorsunuz.
nce bir kurtarn bakalm. Sonra alan biri olduu ya da her nedense canl kalmamas gerektii
anlalrsa, yine atarsnz geri, ama byle olmaz. Kem km ettiler, tabii ne diyebilirlerdi ki? Bylece
Kstenceye kadar gittim. Oradan Bkree, ve oradan da Moskovaya. Benimle gemiye kan
Refikle kucaklap vedalatk. O, stanbula dnd. te byle kurtard benim yaamm o cesur
adam. Hem kaykla Karadenize aldmzda, hem de daha sonrasnda hayatn riske att benim iin.
Srekli bana sorup yardm edenin kim olduunu renmek istiyorlard. Fakat bunu aklamam
olanakszd. Otobiyografide bile aka yazamadm adn. Gen bir yoldala lme birlikte
yrmtk... yazmtm sadece. Ama eminim, onu andm dizeleri okuduunda onu unutmadm,
yaamm kurtard iin ne kadar kran duyduumu anlamtr. Ve ltfen sen de ne dosta, ne
dmana kimseye syleme onun adn. Bu srr kendisi aklayncaya dek ad sende sakl kalsn.
Trk gazetesi Cumhuriyetin 18 Aralk 1964 tarihli saysn getirdiler bana. Gazeteci lhan Seluk
...Nzm Hikmetin Rusyaya kana gelince... iirlerine hayran olanlar ok zyor bu durum.
Kimileri Nzm Hikmet kamasayd onu ldreceklerdi diyor. ldrseler daha iyiydi diye
dnenler bile var.[84]
Kann haklln ispatlamak zorunda deilsin, Nzm. Ben sradan bir Rus kadn olarak, yazd
iirler nedeniyle hapse attklar ve 55 yla mahkm ettikleri air iin, lkesini aldatt sylemlerini
anlamakta glk ekiyorum. stelik bu air, dnyann drt bir yanndan duyarl insanlar, aff iin
bask yapmaya baladnda lm tehlikesiyle kar karya kalm. Evet, hayatta kalmak duygusu ar
basm sende. Peki, ne iin? lkende, dnen insanlarn daha fazla hapse atlmamas iin,
Trkiyenin kendi evlatlarna her zaman barn aan en cefakr ana olmas iin, lhan Selukun beni
bu kadar kederlendiren yazsn bugn yazabilmesi iin. Bildiim; en bilinli, en gereki ve en
yumuak, en iten duygularla yurduna bal olan vatansever sensin. Belki de, ocuklar deilse bile
lhan Selukun torunlar, senin taptn Trkiyeye beslediin sevginin, gzelliini ve gcn bir gn
deerlendirebilirler. Zaman, her eyi yerli yerine koyacaktr.
Trkiye ile Sovyetler Birlii takmlarnn oynad futbol karlamasn hi unutmayacam. Sanrm,
Trk takmnn Sovyetlere ilk geliiydi. O zamanlar uluslararas karlamalar pek sk olmad iin
stadyum ok kalabalkt. nceden drt bilet almtn. Ekberle Tosyay da armtk. Drdmz
yerimize oturduumuzda sanki presleniyormuuz gibi iki tarafmzdan sktrldmz anmsyorum.
Gerekten de kapasitenin stnde seyirci vard. Sen bunu Moskovallarn Trklere youn ilgisi
olarak yorumlam ve ok mutlu olmutun. Etrafmzdakiler, sahadaki dello hakknda tartp fikir
yrtyorlard. Kimi taraftarlar yrekten Trklerin bizimkilerin sngsn yere indirmesini,
diliyorlard. unlara bak, kendilerini Spermen sanyorlar. Eskiden byle mi oynuyorlard! gibi
szler seni hayrete drmt. nk sen Moskoval taraftarlarn iyi oyun izlemeye merakl
olduklarn bilecek kadar stadyuma gitmemitin.

Biz Ekberle Trkleri tutmaya karar vermitik. Sen hangi takm tutacaksn, diye akayla kark
sordum sana. Oysa hi phesiz biliyordum hangi tarafta olduunu. Nasl yani, hangisini?
Bizimkileri tabii. Trkleri deil mi? diye netletirmek istedim. Hayr, Vera, dedin ok ciddi bir
ekilde. Sovyet takmnn yanndaym. Nasl olur? imdi senin zavall Trklerin bizim kaplanlarla
karlaacaklar. Balarna gelecekleri hayal edebiliyor musun? Sen kendin futbolun Trkiyede yeni
gelitiini sylemedin mi? Hem arm, hem kzmtm sana. Kararn gerekdyd bence. te o
zaman sen Ekberle bana dndn ve fkeyle kark bir hznle: Bu ma sizin iin bir eit elence,
futbol. Oysa anlamyorsunuz, imdi sahada iki sistem yaracak: Burjuvazi ve sosyalizm. Ben
sosyalizm tarafnda olacam, dedin.
Ma balad. Konuk takm nc gol yediinde seni izlemitim. Yzn kederle kaplanmt:
Anlyorum anlamasna da kendime sz geiremiyorum... yazk, Trk evlatlarma, yazk.
Sonuta, Trk takm olduka farkl bir sonula kaybetmiti. Dn yolunda ok skntlydn.
Zavall genler, zavall geri kalm lke. Ellerinden baka ne gelirdi ki? Yazk, ok yazk! diye
yineledin durdun.
Anmsyor musun, Koktebelde Lev Tolstoyun son sekreteri N. N. Gusev ile tanm, dost olmutuk?
Seksen yana yaklamt, ama son derece dinti. Her zaman son derece keyifli, her zaman
konukand. Onunla sohbet etmeyi seviyordun. Birka saati birlikte geirmediiniz gn yoktu. Gusev,
Sava ve Barn iki cildini hapiste evirdiini rendiinde heyecanlanm, zaten scak olan
ilikiniz daha da pekimiti. Bir keresinde, houna gideceini dndnden sana Lev Tolstoyun
genliinde Trkeye nasl merak sardn anlatmt. Dilinizin gzelliine hayran olan Tolstoy,
Kazan niversitesinin zorlu snavnda Trkeden pekiyi almay baarm. Bunlar duyduunda
nasl da mutlu olmu, klar samtn! Bunu etrafndaki herkese anlattn. Gusev yeni ayrntlar da
eklemiti. Trkeden en iyi notu alan Tolstoyun Rusa ve lke tarihi derslerinden ald not ise
zayft. Bu rendiklerinle Tolstoy bir kez daha gnln fethetmiti.
Gusevin Tolstoyun vejetaryenlik felsefesini anlatn anmsyor musun? Nasl da anlaml bir ses
tonuyla konumutu. Onu dinleyen yazarlar, bu yce yalnn fantezilerine byk altndan glmlerdi.
imdi dinle Nzm, seni biraz gldreyim. Geenlerde Anyutayla Polenovolarn[85] yurtluuna,
ressamn kz Olga Vasilyevna Polenovayann konuu olarak gittik. imdi yurtluu mze haline
getirdiler. nl ailenin yeni nesilden devam olanlar ise yazlar geldiklerinde bahedeki dier evde
kalyorlar. Sabah, gezi otobsleri gelmeden Olga Vasilyevna kendisi gezdirdi bizi mzeye evrilmi
evde. Hatta evin konuk odasnda oturduk biraz. Olga Vasilyevna ailesinin nl sanatlarla olan
olaanst dostluklarn anmsad. Sk sk konuklar olan ehovdan, Buninden, Tolstoydan bahsetti
bize. Konuurken birden: Burun mendilini Trklerin bulduu doru mu? diye sordu bana. Nereden
biliyorsunuz? dedim. Nzm Hikmetten! Bir keresinde bizim tiyatroya geldiinde anlatmt.
Hepimizin ok houna gitmiti, diye aklad. Bizi, ormana dailei toplamaya da gtrd. akalar
yapt ve anlatt farkl hikyelerle gldrd hepimizi. Dili Tolstoya ekmi. Biliyor musunuz,
Vera? diye balad anlatmaya. Burada toprak sahibi kadnlardan biri anlatmt. Annemin arkada.
Bir keresinde Lev Tolstoy bir ay onlarda kalm. Yazarn geliinden nce Sofya Andreevna uzun
mektuplar gndermi ev sahibesine. Yazara nasl hizmet edilmesi gerektii, sevdii sevmedii eyler
ve tabii vejetaryen yemeklerinin hazrlanmas konusunda bir dolu bilgi vermi. Tolstoy geldiinde ev
sahibesi urayor, abalyormu ama bouna. Deiik, lezzetli diyet yemekleri yapabilmek iin en iyi

yemek kitaplarn bulmu kadncaz, gene de olmam. Yaptklar bir trl yazarn houna
gitmiyormu. Sonunda oturmu Sofya Andreevnaya dertli bir mektup yazm: ...byle oldu, yle
oldu. Durum kt. Kont bir ey yemiyor... Yant gecikmeden gelmi: Umarm, lapay yalamay
ihmal etmiyorsunuzdur, orbay tavuk suyuna hazrlyorsunuzdur?! Ancak, o zaman ev sahibesi
durumu kavram da Tolstoy mutlu olmu ve planladndan daha fazla kalm.
te byle Nzm. Yazarlarn yaamlar okurlarn imgeleminde heyecan uyandryor, mitler, efsaneler,
fkralarla besleniyor. Kimi yerde antlarn gelen geenlere gz krpmas ok ho. Romada,
Napolide, Floransada efsanevi emelerin banda oynayan ya da atn stndeki kahramann
omzuna km ocuklar grdnde neelenirdin hep...
Ne kadar uzun zamandr yoksun Nzm. Yaamak ne kadar zorlayor.
20. yzyln icatlar iinde, dnyann herhangi bir kesindeki insanla iletiimi en abuk salad
iin telefonu seviyordun en ok. Naslsa bir ekilde telefon faturalarnn dosyas gemiti elime.
Aman Tanrm! Bu kk alet, astronomik miktarlar almt czdanndan!
Telefon evimizde sabahtan akamn ge saatlerine dek hi durmadan alard. aldnda lgncasna
koardn ona. yi bir haberin gelecei beklentisindeydin hep. Srekli Trkiyeden telefon geleceini,
bir haber alacan dnyordun. Mutlaka, Trkn biri Moskovaya gelecek, seni arayacak ve
Trkiye iin nemli bir ey yapman isteyecekti. Senin bu sonu gelmez beklentin sonucunda tuhaf bir
olay gelmiti bamza.
Yemekten sonra dostlarmzla oturmu sohbet ediyorduk. Telefon ald. Ben atm. Heyecanl bir
kadn sesi Nzm rica etti. Sen kadnn kim olduunu renmeye almtn, ama kadn adn
vermemiti. Eve ardn onu. Davetini kesinlikle reddeden kadn, senin Novoslobodskaya metro
istasyonuna gelmeni istemiti ivedi olarak. Konu nemliydi. Sen ulamn genellikle arabayla
yaptn iin metroyu pek iyi bilmiyordun. Bu aklama da yabanc kadn ikna etmeye yetmedi.
nemli konuma iin istedii yere gelmeni istiyordu. Sonunda, bizim kk parktaki fskyelerin
oraya gelmeye raz ettin kadn. ok heyecanlanmtn. Bu telefonun Trkiye ile balantl olduuna
inanm, Moskovaya gelmi sana nemli ve gizli bir ey syleyecek bir Trkn bu telefonu
ettirdiini sanmtn. Bu telefonun gelecei iime domutu, demitin bize.
Bir yaz akamyd. Ceketini srtna alp ktn. Otuz, krk dakika gelmedin. Endielenmeye
balamtk. Sonra yznde gln bir duruma dm insan ifadesiyle dndn.
Ne oldu, kimmi? dedim.
Yoksulca giyimli, zayf bir kadnd. Solgun yzl... Moskova daki dikim fabrikalarndan birinde
ii temsilcisiymi. alanlarn ou kadnm. Nzm Hikmetin evlenmek zere olduunu
duymular. Uzun uzun dnp tartmlar ve evlenmeye hakkm olmadna karar vermiler. nk
benim gibi bir air tek bir kadna ait olamazm. Herkese aitmiim!
Kadna verdiin yant merak etmitik hepimiz.
Dedim ki, birincisi cancazm, evlendim bile. kincisi, airler de insandr, Tanr deil. Onlar da

mutlu olmak isterler. Evleri, karlar, aileleri olsun isterler. inde kadn olmayan ev neye yarar? te
bugn tm bunlara sahibim. Bu nedenle de mutluyum. Fakat o hibir ey anlamad dediklerimden.
Korkun bir d krkl iinde gitti.
Hafta ii telefon hi durmadan alar, pazar gnleri sessizleirdi. Bu incitirdi seni. nsanlarn bir
ihtiyalar olduunda seni aradklarn dnr, sylenirdin. Elbette, doru deildi bu yargn. Seni
arayan akl almaz ok saydaki insann iinde Nzm Hikmet adndan kar salamay dnenler de
olurdu, ama arada bir. Baarsz iir ve piyesleri iin senin azndan daktiloda yazlm
deerlendirmeleri imzalaman iin getirenler. Hatta bunlarn iinde ev verilmesi iin rica dilekeleri,
ikyet ya da jurnal mektuplar bile olurdu. Fakat sen kt insann ruhunu okurdun. Kimi kez, gelen
biri ieri girip azn amadan, sen sessizlie brnr, durgunlardn. Konuun azn amasyla
etrafa ylanlar ve kurbaalarn salacan bilirdin nk. Dier yandan gnlk yaamla ilgili
sorunlarda hi ayrm yapmadan herkese yardm etmeye alrdn. Alan biri, ama insan gene de.
Kars, ocuklar var, derdin.
nsann ricas olmasnn ok zor bir ey olduunu dnrdn. Ricac olan insann tm k
noktalarnn kapandna inanrdn.
Seni en ok sinirlendiren telefonlar, sessiz olanlard. Sk sk bamza gelirdi bu. Byle sessiz
telefonlardan sonra ezici bir duygu kaplard seni:
Neden susuyorlar?! Belki de senin sesini duymak istemilerdir, ha Vera?
Genel olarak, en u, en keskin noktasndan alglardn olaylar. Her eyi derinliine duyumsardn.
Sana efim ya da sahip ne istersiniz? diye hitap edildiinde yabanc ya da daha beteri bizden
deil gibi sfatlarla nitelendirildiinde fkeden ldrrdn. Kabala, grgszle hi tahammln
yoktu. Oysa bizde kaba bir sz duymadan bir ie st almann bile olana yoktu. Biz sradan Sovyet
insanlar, karlatmz kabalk karsnda alnr, zr dilenmesini bekleriz. Sen, ilgin olmayan
kabal da kendine yorumlar, seni bu durumda braktklar iin zr dilenmesini isterdin.
Her zaman ok iin vard. Ayn anda birka i stnde alrdn odandaki koca masann banda.
Kocaman gzlklerini takp Trke klavyeli daktilonu aar gnde drt be saat yazardn. yle
heyecanlanr, yle gerilirdin ki yzn ter iinde kalrd. alrken mutlaka gmleinin kollarn
kvrrdn. O halinle daha ok ar g ve enerji harcamakta olan yk tayan ya da ift sren bir
adam andrrdn. Tiyatro dergisindeki bir yaznda yalnzca mutfakta altn yazmsn.
Uydurmusun... Her zaman mutfakta olan bendim. Ya bir eyler hazrlar ya da Rusa daktilonun
banda alrdm. Sen nedense bunu ok kskanr, ama sana boucu geldiinden mutfakta
alamazdn. Yazmaktan yorulduunda salondaki yeil divana srt st uzanr, deniz kenarndaki
koca bir balk gibi yatardn. Ama kafan almaya devam ederdi, bir ey yapmadan durmay
beceremezdin. Hibir ey yapmasan polisiye kitap okurdun. Onlar her yere tardn yannda ve bir
yerlerde kaybederdin.
Paris, Roma, Brksel, Kahire havaalanlarnda bir yerlerde unuttuun polisiye romanlarn hl kalm
olabileceini dnyorum.
nsanlarn iini okurdun alacak bir ekilde. Bir keresinde tramvayda gidiyorduk. k

saatleriydi. ok souk bir hava vard. Bileti kadna dikmitin gzlerini. Dalgn yz ve donmu
elleri ekmiti dikkatini. nsanlar kadna hi bakmadan nnden geip gidiyorlard. Sen kadnn elini
ptn. Kadn alamaya balamt.
Yoksa incittim mi sizi? diye sordun.
Hayr, dedi kadn. Sadece hayatmda ilk kez birisi elimi pt.
Sanki derisiz yayordun. Bir yandan dnya daha yaanas bir yer olsun diye urayor, insanlk adna
mcadele veriyordun. Dier yandan ise... Yaam gt senin iin. Salt iyi bir insan olarak seni
tanmlamak yeterli deil. Sadece iyi deil, iyilik eylemcisiydin. Ve hatta olaanst air gcnn
sadece muhteem yeteneinle balantl deil, allmn dnda iyi yreinle de ilgili olduunu
sanyorum. 20. yzyln ortalarnn en sekin airlerinin pek ounu grdm yannda. lerinde
muhteem insanlar vard. Ama hibirinde, tm insanlar ve bu arada onlar da sana eken k
yoktu. Herkesin sevgilisiydin. Kendin g durumda olduun zamanlarda bakalarnn iyi olmasn
arzu eder, bunun olmas iin de elinden geleni yapardn. Kendine zarar verse de bir bakasnn iiyle
haftalarca uraabilirdin. Eline para getiinde, keyifle ihtiyac olan sanatlara, airlere, rencilere
datrdn. Bunu o kadar ince bir ekilde yapardn ki yardmn kimsenin elini yakmazd. Fakat
arlatanlara, yzszlere, antajclara asla tahammln yoktu.
Bir keresinde uzunca boylu yalca bir adam geldi evimize. nceden telefon filan etmemiti.
Boynunda, ucu dizlerine deen bir atk vard. Hani derler ya, geen yzylda yaam orta yollu bir
aydn tipi vard adamn.
Dostoyevskiyi okudunuz mu? diye damdan der gibi sordu.
Daha neler, dedin. Bunun zerine elini sana uzatan yabanc:
Fyodor Dostoyevski, diyerek kendini tantt.
ok memnun oldum.
imdilerde lmsz romanm Su ve Cezann devam zerinde alyorum. Fakat maddi glkler
kitab bitirmemi engelliyor. Bana para gerekli.
Anlyorum, dedin ve czdann kartp, iinden aldn yirmi be rubleyi adama uzattn.
Yabanc paray ald. Kmser bir tavrla havada sallad ve sana ironik bir bak atarak:
Dostoyevski gibi bir dehaya yirmi be ruble ha? dedi.
Kusura bakmayn, dedin. Ne yapalm, sradan bir yazara attnz.
ok ciddi sylemitin bunlar. Ardndan kapy atn ve adama merdivenlerin yolunu gsterdin.
Sk sk garip insanlar, dpedz deliler derdi peine. sa dan medet umar gibi yardmn isterler,
bazen de ok kaba ve srarc olurlard. Bir zaman iin hayatn zehir etmeyi baaranlar bile olmutu.
Hi ylmadan, asabi bir ekilde gece gndz telefon ederler, kapnn nnden ayrlmazlard.

Son derece rahatsz olup strap ekerdin, ama gene de bu insanlar ikyet etmeyi istemezdin.
Yabanc vatandalarn ikyet dilekelerinin KGBden getiini biliyordun. Ve bu kurumla delileri
bile paylamak istemiyordun. Stalinin kz Svetlana Alliluevada misafirdik bir gn. Bize kendisini
rahatsz eden deliler yznden yaamn doru dzgn srdremediini anlatmt. Neredeyse tm
psikiyatri kliniklerinin, onun kz kardei, sevgilisi, kocas olduunu dnen insanlarla dolu olduunu
dnecek hale gelmiti. Hepsi srarla ona ulamaya alyorlar, apartman giriinde nbet tutuyorlar,
telefon edip buluma talep ediyorlard. O zaman sen de bazen srf bu durumdan kurtulmak iin
Moskovadan uzaklatn itiraf etmitin Svetlanaya.
imdi ise ben karlayorum benzer durumlarla. Bugn Yazarlar Birliinin hukukusuna gidip
srnak multimilyoner Lsenkonun damadndan korunma talebinde bulundum. Anmsarsan, bir
keresinde sekreterin olmak isteini sylemek iin sana gelmiti. Konutuunuz srada alma odana
girmemitim ama sen konutuklarnz anlatmtn bana. Evin iinde, atanm herhangi birisini
istemediini sylemitin adama. Bu ziyaretin ardndan bana telefon etmeye balamt
multimilyonerin damad. Sergilere, prmiyerlere giderken bana elik etme grevini stlenmek
istiyordu. Bylelikle, Nzm Hikmet hibir ekilde sanat almalarna ara vermek zorunda
kalmayacakt. Sen bunu duyduunda ok fkelenmi, telefonda bara ara adam cehennemin dibine
postalamtn. Ama o bkp usanmadan aramay srdrmt. imdi de sonu gelmez telefonlar,
randevu talepleriyle beni deli ediyor. Anlatt hikyelerden her zaman bizi izlediini; tiyatrolarda,
sergilerde, sanat gecelerinde hep burnumuzun dibinde olduunu belli edip tedirgin ediyor beni... son
zamanlarda lmle tehdit etmeye de balad. Eer bulumaya gitmezsem beni ldrecei keyi de
sylemeyi ihmal etmiyor.
Bu rezil adama onca zaman nasl sabrettin bilmiyorum Nzm! Smelyakov olaynda da nasl seni
karalamaya almt! imdi anlatacam Yaroslav Smelyakova olanlar. Yardm et bana, bu nemli
olayda hibir ey atlamak istemiyorum.
Nasl da scak klar salrd gzlerinizden ilk tanmanz anmsadnzda. Bizim evde oturup
Yaroslav Smelyakovla konutuklarnz anmsyorum... Genliin sevgilisi olan nl air, o zamana
dek iki kez yarglanm ve alma kamplarnda cezasn ekmiti.
Yaroslav, kardeim niye sana bu ad vermiler?[86] diye sormutun aire.
Adm iyidir. Ailemin istedii corafik kader gereklemediyse de ben memnunum. Soyadm ihanet
etti herhalde.
1951 yl yaznda Moskovaya geliinin iki ya da nc gnnde, seni yerletirdikleri Moskova
otelinde tanmtnz. Smelyakov tanmanzdaki iki olay ok net hatrlyordu. Birincisi,
szletiiniz saate yetimek iin acele ederken bardaktan boanrcasna yamur yam ve stnden
sular akarak odana girmiti. Bu normal olarak, unutulabilecek bir olayd, ama senin srtndaki
gmlei kartp ona giydirmen hafzasna kaznmt. Bunu bir eit sanatsal imge olarak alglamt.
kinci olay, sana hediye ettii Kremlin Kknarlar adl iir kitabyla ilgiliydi. Onu artan, kitab
eline aldnda okumadan tm sayfalara bakman olmutu. Gerekten de okumam, dizelerin dzenine
bakmtn sadece. Sonra da gayet memnun bir ekilde demitin ki:
Yzn Mayakovskiye benziyor. iirlerini de onun gibi merdiven eklinde yazyorsun sandm,

korktum karde. kinci bir Sheakspeare ya da Tolstoy gibi ikinci Mayakovski de gerekmez edebiyata.
Herkes kendi yolundan gitmeye almal. En zor ey de bu.
Smelyakov, sana, ancak ilk genlik yllarnda olabilecek trden, koulsuz bir gven duyduunu
anlatmt. Seninle sohbet etmeyi iddetle arzu etmi, ama iine kapank, ekingen karakteri yznden
cesaret edememiti. Bu yzden neredeyse hemen her gn otele gelmi. lk hafta senin iin bir iir bile
yazm. Nzm Hikmet Moskovada ad. Senin kolayca anlaman iin zellikle basit szckler
kullanmt iirinde.
Sadece bir yl deil
On yldan fazladr
Seni grmek isteyiim, Hikmet...
te imdi Moskovada,
Moskova otelindesin,
Dingin szckleri dinliyorum
Sonunda hapis duvarlarndan km
nmde dimdik ve geni omuzlaryla
Duruyor evrenimizin komnisti,
isi ve arkcs.[87]
Ne var ki Yaroslav, yazd bu iiri sana okuyamam, ayn ortaya kt gibi bir anda
kayboluvermiti. Bulma abalarn boa kmt. Sorduun herkes bilmiyorum deyip omzunu
silkmiti. Sadece bir ya da bir buuk yl sonra eski dostun Regina Yanukevi, sana byk bir sr
olarak Smelyakovun tutuklandn ve bunun senin yznden olduu hakknda da etrafta sylentiler
dolatn sylemi.
Dediklerine gre, Smelyakov bir gn sarho bir halde otele yanna gelmi. Kalabalkm etraf. Trk
hapishanelerinde sana nasl davranldn renmek istiyormu. Sana bir fiske bile vurmadklarn
rendiinde tehlikeli bir aka yapm ve: Sen hapishaneyi koklamamsn bile Nzm.
Dnebiliyor musun, ne yalnzlk! Bizde cehennemi cennet kabul etmen iin bir yl bile yeter, gibi
yorumlarda bulunmu. Gene sylentiye gre, o geceden sonra sen, Smelyakovun dostluundan
korunmak talebiyle Yazarlar Birliine bavurmusun. Sonrasnda da Smelyakov tutuklanm.
Tm dedikodular gibi bu sylenti de canl kalm. Yok, yok bugn de bir yerlerde su yzne kyor.
Bunu birilerinin bilinli olarak uydurduunu alglamtn. Etrafna korku salmak, evrendekileri
rktmekti ama. Bununla mcadele edecektin. Olanak bulduun her yerde, herkesin duyabilecei bir
ekilde ak ak Smelyakovu vmeye balamtn. Onu kurtarmakt amacn. Pek ok kere

Fadayevden[88] yardm istemi, bu drst komnist airin aklanmas iin yukar ya mektup
iletmesini rica etmitin. Fadayev mektup iletme konusunu aka reddetmi ve 25 yl hkm giyen
Smelyakova yardm etmenin olanaksz olduunu sylemiti sana. Sylentiler konusunda ise pheleri
olduunu sylemi ve konuyu aydnlatacana sz vermiti. Gerekten de ksa bir sre sonra,
Smelyakov davasnda Hikmet adna rastlanmadn aklad. 1955 ylndan sonra zgrlne
kavuan Smelyakov, Fadayevin szlerini dorulamt. Sylemem gerekir mi, bilmiyorum ama
sonraki yllarda Smelyakova daha zenli, daha nazik davranmtn.
Grltl tartmalar olurdu bazen aranzda. Kimi airlerin tarzlarndan konuurken ve zellikle de
belli bir iirini deerlendirirken gr ayrlna derdiniz. Bir keresinde, bir toplantda
Yaroslavn alklar eliinde, Pukinin dul kars Natalya iin yazd iiri okumasna tank olmu,
ok fkelenmitin. Byle Pukini koruduunu sanyorsan, yanlyorsun. Ansn aalyorsun byle
yaparak. Bir dn, ya Pukin salonda oturmu senin karsn nasl tehdit ettiini dinliyor olsayd,
demitin.
Yaroslav Vasilyevi ise saflkla kendini korumaya alm, tek bir eye, bir daha senin olduun
yerde o dizeleri okumayacana sz vermiti.
Sen aramzdan ayrldktan birka yl sonra Nzm, Smelyakov un yine Natalya iin yazd bir iirini
grdm bir yerde, daha nce yazd iiri nedeniyle kaba ve haksz davrandn dile getiriyordu
satrlarnda.
1961in erken gelen bahar gnlerinden birinde lkenin gen evirmenleri Smelyakov, Svetlov ve
seni, yeni bitmi Yunost otelinde grmeye davet etmilerdi. Saat 5te gidecektiniz. Sen nce
bizde len yemek yemei nerdin dierlerine. Bylelikle, hem yemek yiyecek hem de biraz
syleecektiniz genlerin yanna gitmeden. Yemekten sonra, air oturup sigaralarnz yaktnz
srada Svetlov, Yaroslavn yaymlanmam iirlerini bilip bilmediini sordu. Hi duymadn
renince de okumas iin Yaroslav ikna etmeni syledi srarla. Yaroslav Vasilyevi ilkin iddetle
kar kt okumaya. Sz konusu iirlerin alma kamp dneminden olduunu ne srmt. Hepimiz
onun hapishaneden bahsetmekten holanmadn biliyorduk. Ama o gn, rzgrl, puslu havada belli
ki bir eyler etkilemiti onu ve okudu:
cammn tesinde kar frtnas koptuunda
karn beyazl aydnlatrken dnyay,
gardiyan kouuma asker apkas frlatr
ve bir de parka...[89]
Usul usul okumaya balad nce. Sanki az kurumutu. Sonra kalkt, camn nne gitti. Oturanlara
srtn dnp bizim avluya, sokaa, Rusyaya doru devam etti okumaya, kapal camlarn ardndan.
Sesini ok ykseltmemiti, ama o dakikada herkesin onu duyduu hissediliyordu. Aslnda okumuyor,
her zaman belleinde saklad insanlarla konuuyordu.
Geenlerde Novy Mir dergisinde yaymlanan Parka adl bu iiri herkes biliyor artk.

ki saat kadar sonra, salonda apkalarnz, yamurluklarnz bir kenara brakp sahneye kmtnz,
nz. Yunostun salonu bayram yerine dnmt. Genler hi ara vermeden iirlerinizi okumanz
istiyorlard. Salondan birisi: Bizi nasl grmeyi arzu edersiniz? diye bard. Svetlov, Nazik!,
sen Korkusuz!, Smelyakov ise Entelektel! demiti.
iirler okumu, genlerin sorularn yantlam, siz de onlara sorular sormutunuz. Gecenin sonunda
salondan bir gen kz ayaa kalkm ve kuzeyden geldiini sylemiti. Geldii uzak diyarlarda henz
televizyon yoktu ve bu nedenle hi air grmemiti. Ancak, onun grne gre airler mutlaka gen
olmalydlar. Salona airler yerine dedeler (bu szc stne basa basa sylemiti) geldiinde
neredeyse kalkp gitmek istemiti. Programn sonunda airlerin gerekten de yeryzndeki en gen ve
en gzel insanlar olduunu daha iyi kavramt. Ve yeni erkek arkada Saa, iirden anlamad iin
salonda bulunanlarn nnde ondan ayrlmaya kesin kararl olduunu aklama gerei duymutu.
Herkes daha da neelendi. Saay affetmesini istiyordu salon. Son derece keyifli bir ortamd.
Toplant byle sona erdi. Svetlov, Edebiyatlar Evine gitmemizi nerdi.
Konua konua Komsomolskiy Caddesine vardk ve taksi beklemeye baladk. Yaroslav Smelyakov
balda oynamaktaki ustalndan bahsederek vnmeye balamt. Sen oyunu bilmiyordun.
Smelyakov, Svetlovla yan yana durmanz syleyip kendisi de size srt dnk bir ekilde nnzde
durdu. Sa eliyle gzlerini kapatp sol eliyle sa omzunu tuttu. Siz de srayla onun omzundaki eline
vurmaya baladnz ve oyun balad! Smelyakovla sen, size vurann kim olduunu hemen hemen her
seferde hatasz bilmitiniz. Svetlov ise hi bilememi, kahkahalara bomutu bizi. Smelyakov: Onda
tehlike duygusu hi mi hi kalmam hi! diye kahrlanmt.
Birdenbire bir polis memuru bitivermiti nmzde. Ekibe pheyle bakyordu. Hemen
dalmamz istedi:
Burasnn otoyol olduunun farknda msnz? diye kkryordu adeta.
Komsomolskiy Caddesinde duruyoruz. Adn deitirmeye de niyetimiz yok, dedi Smelyakov.
Artk Edebiyatlar Evine gitme isteimiz kalmamt. Bulduumuz taksiyle evlerimize dalmtk.
Mutluyduk Nzm, yle deil mi? Mutluyduk. Hem de nasl!
Bir keresinde, baarl airlerimizden Kolya Glazkov ile iir uyakl m, uyaksz m olmal diye gn
boyu tartmtnz. Sen hibir eyden bkmadn kadar usandn sylemitin uyakl iirden.
Glazkov ise iirin uyakl yazlmasndan yanayd. Uzun sre tartm, bir sonuca varamamtnz. Ge
vakit ayrldnzda ikinizde hl kendi grnzden dn vermemitiniz.
Gece yarsna dek sylenip durmutun. Batda yeniliki iirlerin bire bir evirilerinden okunduunu
sylemi, Moskovada kimse ada iir sanatndan anlamyor diye dert yanmtn.
Bir trl k yolu bulamadnz konu zerinde tm gece dnd anlalan Kolya Glazkov,
sabahn krnde ilk metroya atlad gibi kapmza dikilmiti. Uykusuzluktan imi gzleri,
ayandaki tuhaf alvarla dalmt ieri. Eikten admn atar atmaz da zafer kazanmann gcyle
barmt:

Kim ne derse desin, uyaksz iir, sasz kadna benzer!

Sen kzgn bir aslan gibi bir hamlede frladn yataktan. Yantn hazrd:
Peki sen her taraf salarla kapl kadnn nasl olacan gznn nne getirebiliyor musun?!
1962nin Temmuz aynda Moskovada Dnya Silahszlanma Kongresi olmu ve on gn srmt,
anmsyor musun?
Alta bulunmutun. Tm gn bakanlk divanndaydn. Pek ok dostunu, tandn grme frsatn
olmutu. O zamanlar, Sovyet Basn Haber Ajansnda alyordum ve kongreyle ilgili haber yapmak,
gelen yabanc kltr insanlaryla yapacam syleileri yayna hazrlamakla grevlendirilmitim.
Toplantlar, yapm henz bitmi olan Kongre Saraynda oluyordu. Dnyann drt bir bucandan
gelmi delegeler arasnda, bu koca binada kendimi kaybetmeden iimi yapmam pek de kolay deildi.
Her gn evden kp Kongrede kouturmam, ksa bir sre sonra seni bktrnca bir zm rettin.
Kongreye geldin ve deiik lkelerden gelmi otuz kadar dostunu bizim eve akam yemeine
ardn. Sonra da bana dnp:
Bir gecede iini halledelim de sonra serbest kal, dedin.
Tanrm, nasl da altndan kalkmtk her eyin Nzm? Evimizde yardmcmz yoktu. Bir tek senin
gmleklerini kar beyaz yapan asansrc ura vard. Her sabah onun ykayp bembeyaz yapt iki
gmlek beklerdi seni. Geri kalan her eyi kendimiz yapardk. Ve her zaman o kadar ok insana yemek
hazrlardk ki imdi restoranmz anmsamak bile rktyor beni.
O sefer koca bir kazan Trk pilav piirmi, Rus brekleri hazrlamtm. Sadeydi masamz, ama
lezzetli, ho kokulu yiyeceklerle sslemiti. Ah, dile gelse de konusa masamz bir gn! Pilav ve
brekler keyifle yendikten sonra dedin ki:
Dostlarm, yedik, itik birlikte. Gelin kafa kafaya verip d kuralm biraz da.
Bunlar derken kurnazca bana bakm: Gazetecilik nasl olurmu, ren bakalm, demitin
gzlerinle. Ve benim yldrm-grme dizisi balamt.
Kongrede rendiime gre, gnmzde dnya devletleri ylda 120 milyar dolardan fazla
harcyorlarm silahlanmaya. Eer sizlerden her birinize bu para verilseydi onu nereye harcardnz?
Afganistanl matematiki Abdl Gaffar Kakar, Polonyal Dlusskiy, Irakl gen air Al Bayati, Andrey
Tupolev, Lbnanl nl mimar Antuan Tabet, Fransz gazeteci-yazar Pierre Courtade, Pablo Neruda
bata olmak zere tm konuklarmz bu paray ev, hastane, niversite yapmnda ve ekonomileri geri
kalm, fakir halklarn yaam standartlarn iyiletirmede kullanacaklarn sylediler.
Ya sen Miguel, benim eski dostum olmasnn dnda Guatemalann sekin yazar Asturias?
Dnyann en byk sigorta irketine gider, tm dnyadaki bar sigorta ettirirdim.

Sen Carlo, diye sordun talyan ressam ve yazar Carlo Leviye. Dn ki cebinde 120 milyar var!
Bir trl samad koltukta beceriksizce kmldanan konuk, iten bir glmsemeyle verdi yantn:
Ben kt bir yneticiyim Nzm. stelik ekonomiden hi anlamam. Bu halimle o paray alp dnyaya
savursam bile imdikinden yz kat daha iyi olur!
O gece en zor durumda olan Mozambikli konuumuzdu. Anadilinden baka bir dil bilmiyordu. Gene
de herkesin, sorunun ieriini anlatma uralar boa gitmemi, ondan da yant alnmt. Duvarda
asl olan Picassonun Gvercin tablosuna cebinden kard paralar bantla yaptrmt. Sonra
da hepimize Mozambik usul kahve hazrlamt.
Mozambik usul kahveyi ien Carlo Levi, en iyi kahvenin talyada yapldn ne srm ve ispat
etmek iin dnyann kahvesini harcayarak kahve piirmiti. Ne var ki hazrlad kahveyi kendi bile
iememiti. Bunun zerine Amerikal bilim adam mutfaa girerek karsnn tarifine gre kahve
hazrlamt. te o kahveydi gerekten. Bu sefer de Brezilyal konuk memnun deildi. Hi kimsenin
kahveden anlamadn sylemi ve mutfaa gemiti. Herkes dnyadaki en lezzetli kahveden
iebilsin diye tencerede piirmiti kahveyi. Uzun sre kaynatp, kendince byler gibi bir eyler
yapmt. Hazrlad sv, urup kvamna gelinceye dek eker katmay srdrmt. Sonra da bunu
sanki bir mcevhermi gibi getirip, kk fincanlara birer yudum doldurdu. Bu kadarc bile Carlo
Levinin kara reeli yermesine yetmiti. Yeniden talyan kahvesi yapmak iin harekete getiyse de,
glerek koltuuna geri oturttular iman. O zaman Carlo Levi:
Burada doru dzgn kahve yaplmaz! Moskovann suyu kahveye uygun deil. Sadece votka iin
yaratlm bu su! Onun iin de Moskova votkas dnyann en iyi votkasdr!
Ekber er beer tad otellerine konuklarmz. Vakit gece yarsn oktan gemiti, ama kimsenin
can kalkmak istememiti. Evimizde her zaman byle olurdu...
Ertesi sabah, akam aldm notlar dzenleyip daktiloda yazdm ve imzalamasn istedim Nzmdan.
Yaz kurulum byle bir gazetecilii hayal bile edemezdi.
Vera, bu da ne byle? Ben senin iin yaptm, senin iin azalsn diye...
Ben gene de kendi bildiimde direndim. Kongreye gitmek iin karken de herkesin grn
akladn, ama senin sustuunu, imdi sz srasnn sende olduunu syledim. Akam eve
dndmde, yeni bitirdiin makaleni gsterdin bana: Eer 120 milyar dolarm olsayd... Ertesi
gn lkemizde ve yurtdnda pek ok kii okudu yazn. te byleydi yaammz. Srekli olarak
yardm ederdik birbirimize.
Ortak yaammzda bir buuk yl geride brakmtk ve ben ilk kez bakaldrmtm, anmsyor
musun?
Alam, barmtm hatta:
Yaanmaz bu evde! Yolgeen han! Kilolarca kahve ekiyorum! Yemee ka kii oturaca belli
deil; be kii mi, on kii mi? Hala, kzart, kaynat! Da gibi bulak ykyorum, sonra bir daha, sonu

gelmiyor! stelik bir de okumam, yazmam ve gzel grnmem gerekiyor! Daha fazla
dayanamayacam, kalkamyorum altndan, yeter...

Gzyalarmn asl nedeni aklmda. O kadar parasz kalmtk ki senden gizli eyalarm satmaya
balamtm. Hem de senin armaann olan mavi moher kaza Raisaya, anlyor musun arkadam
Raisama krk rubleye sattmda yolun sonuna geldiimizi anlamtm! te o zaman isyan ettim. Evde
yardmcmz da yoktu. Asansrc ura gnde bir, bir buuk saat senin gmleklerini ykayp
kolalamak iin geliyordu, o kadar. stne titrerdi senin, ama alt iin onun da vakti ok azd.
Tepkim artmt seni, biraz dnp yle demitin:
Haklsn, normal bir insan yaam deil bu. Bala beni, cancazm. Bu hayhuydan ben kendim de
ok yoruldum. Bu gnden tezi yok elini rptn her ey deiecek! Yatak odas senin blgen olacak.
Ben bile kapy almadan girmeyeceim.
Gerekten de Nzm, bunlar syledikten sonra, gnde en az be kere alar oldun kapy. Ama ya
insanlar... Sadece iki hafta kadar grnmediler ortalkta, sonra her ey eski tas eski hamam oldu. 31
Mays 1962 tarihli bir iirin var, yorgunluumu anlattn, ama bu deil baka bir yorgunluk:
Yoruldun arlm tamaktan
ellerimden yoruldun
gzlerimden glgemden
szlerim yangnlard
kuyulard szlerim
bir gn gelecek anszn gelecek bir gn
ayak izlerimin arln duyacaksn iinde
uzaklaan ayak izlerimin
ve hepsinden dayanlmaz bu arlk olacak.[90]

Dorusu, mutlu gnlerimizde tm iler yolunda gidiyordu. Yeryz ldyor, camn ardnda rzgr
esmiyordu. iir dnda her ey vard. Sonra ar talar gibi haberler, zensizce edilmi szler
dmeye balad stmze. Hayal krklklar, endie, keder. Alnnda beliren krklklar ve gsne
ken kederin arlyla geldi esin ve iirler, dklmeye balad kaleminden.
Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreteri Bilenin partideki adyla Maratn basit, kskan bir
insan olduunu anladnda ac ekmitin.
Gece yars yatak odamza dalmt Marat:
Ne yapyorsunuz burada?! Nzm hastasn sen, uyuman gerek!

Sen ise mavi divanda oturmu, sabaha yetiecek iir ya da makaleni bana dikte ediyordun. Sehpann
zerinde yazl izili ktlar gren Marat, szn tamamlayamamt:
Ben, ey diye dnmtm... Senin gzlerindeki fke kvlcmlarn grdnde de: Neden biraz
acmyorsun Veraya, Nzm? demiti.
Sen Trke yantlamtn onu:
Buras benim yatak odam, senin genel sekreterliinin brosu deil. Evde ahlak zabtasna ise hi
ihtiyacm yok!
SBKPnin XXII. Kurultay gnlerinde seni davet etmedikleri iin nasl strap ektiini asla
unutmayacam.
Tm muhabirler orada, burjuva olanlar bile. Herkes orada, bir beni armadlar! Yoksa burjuva
muhabirlerden daha m tehlikeliyim! Ne iin? Beni unuttular m, yoksa armak m istemediler?
Bilene sormutun:
Neden byle olduunu ren bakalm. Her gn yoldalar gryorsun sen.
Davet edilmeme nedenini reneceine sz vermiti sana, ciddi olarak. Bu durumun seni ne kadar
zdn, evin iinde onur krklndan, aalanmlk duygusundan lecek bir halde nasl
dolandn gryordu. Bilen ise entrikalarn adamyd, acl sreci izlemekten holanyordu.
Kurultayn dzenlendii Kremlindeki Kongre Sarayndan bize geliyordu her len yemek yemee.
Karsn yannda getirmeyi de ihmal etmiyordu. Trk genel sekreterin avam kars, kendi haline
bakmadan Trklerin ingene olduunu sylyordu. Alt taraf ev kadnyd, ama Kurultaya davetliydi.
kisi birlikte sana kurultay iin zel hazrlanan delege sigaralarndan ikram ediyorlar, kurultay
eantiyonlarn gsterip olan biteni anlatyorlard. ou zaman anlattklarndan yola karak onlarn
kiisel baklarn anlamak olas deildi. Bir keresinde gittiklerinde sormutum:
Bilene sordun mu? Mesele neymi?
Hayr.
Sorsaydn ya...
Vera, bir insana bir ey ka kez sorulur! Sorduumda yant vermiyor ki.
Nasl yantlamyor?
Her zaman yapt gibi. Yzme bakp susuyor.
Sonra, 1962de Sovyet pasaportu aldnda, seni oktandr kayglandran baka sorularla beraber,
bunu da kendin sordun SBKP Merkez Komitesine. Hastaln bahane ederek arlmaman Bilenin
kendisinin rica etmi olduu kt ortaya. Oysa son iki yldr nezle bile olmamtn. Doal olarak
inanmlard ona ve ricasn yerine getirmilerdi.

Gerek nedeni rendiinde kplere bindin nce. Herkesin nnde foyasn ortaya karmaya
hazrdn.
te her eyi rendim imdi. Ne yapmalym? Bir araya gelmemiz kanlmaz. Birlikte alacaz
nk! dedin. Sonra biraz sakinleince can cehenneme diye dndn:
Bu konuya deinmek bile istemiyorum. Bundan byle, sadece bizi birbirimize balayan
almalarmz hakknda konuacam onunla. Dier konularda azm bile amayacam. O benim
iin ld, artk.
Leipzige Bilenin evine gittiinde tam byle davrandn biliyorum. O ise hl anlam deil neden
deitiini, son zamanlarda neden suskunlatn. E, Nzm, kimileri yapt riyakrlklarn sonsuza
dek gizli kalacana inanmaktan vazgemiyor.
Gnlerimizi beraber geirmeye baladmz zaman da senin gitmen gerekmiti. Almanyaya bensiz
gidecektin. nk savan izlerinin yeni yeni silinmeye balad Almanyada kendimi hayal bile
etmem mmkn deildi.
Bu eytan Marat, Partiye yardm etmediim bahanesiyle beni cezalandrmaya niyetleniyormu. Bu
nedenle Leipzige gitmem gerekiyor. nadna yapyor, ay memur gibi dizinin dibinde oturmam
istiyor... Ne yapmal, bilemiyorum. Neden ay? Bu sreyi nerden uydurdu, bilen yok. Benim
sakince almam iin bir aym bile yokken, al sana ay! Benim sinirimi bozmak iin yapyor.
Biliyor tabii, ben disiplinli bir adamm ve gitmezsem rahatsz olacam. Aptalca bir ey bu yapt.
Ah, Marat, Marat...
te byle, yazn sonunda ona parti diyetini demeye ve yirmi gnlne Leipzige gitmeye karar
vermitin. Bense bu srede src kursunu tamamlayacaktm. Bana:
yice ren araba kullanmay da, dndmde hemen Koktebele gidelim. Seninle arabada yalnz
seyahat etmeyi yle dlyorum ki, dedin.
Ksa sreliine gitmitin ama gndermediin mektuplarla o kadar ok iir getirdin ki Leipzigden.
ok daha nceden kafanda oluturmaya baladn iiri 27 Austos 1960da kda dkmsn:
Seviyorum seni ekmei tuza banp yer gibi
geceleyin ateler iinde uyanarak
azm dayayp muslua su ier gibi,
ar posta paketini, neyin nesi belirsiz,
telal, sevinli, kukulu aar gibi,
seviyorum seni denizi ilk defa uakla geer gibi.
istanbulda yumuack kararrken ortalk

iimde kmldanan bir yer gibi,

seviyorum seni yayoruz ok kr! der gibi.
27 Austos 1960
***
Her gnm mis gibi dnya kokan bir kavun dilimi
senin sayende.
Btn yemiler elime elime gnetenmiim gibi uzanyor
senin sayende.
Senin sayende yalnz umutlardan alyorum balm.
Yreimin al senin sayende.
En yalnz akamlarm bile duvarnda glen bir Anadolu kilimi
senin sayende.

ehrime ulaamadan bitirirken yolumu

bir gl bahesinde dinlendim senin sayende

Senin sayende, ieri sokmuyorum
en yumuak urbalarn giyip
byk rahatla aran trkleriyle kapm alan lm. [91]
Hibir ey istemiyorum Nzm. Tek dileim sana sarlmak. Arkandan yaklap kollarm beline
dolamak ve yanam srtna yaslamak istiyorum, yalnzca.
Sen gelmeden bir hafta nce ehliyetimi almtm. Kendimi uzun yolda denemeye karar verdim. Bin
be yz kilometre mesafedeki Koktebel kadar uzak olmasa da drt yz kilometre tedeki Valdaya
gitmeye karar verdim. Benim iin gene de uzak bir yoldu. Dndkten sonra ofrlm ve orada
yaadklarm sana drste anlatm ve Koktebele Krm zerinden trenle gitmeyi nermitim.
Kyde beni yle karlamlard:
Sen hkmetten misin, acaba? Nasl da toz kaldryorsun arabanla byle. Etein de pek gzelmi.
Frfrlarna metre mi harcam, ne yapm anlayan beri gelsin, hi acmam kumaa... Yok, bende
kalamazsn. Olum ardakta votkadan ast kendini. Dn daha dokuzuydu. Bunun da ocuklar
kmencik. Bak, sen anca kulbede kalabilirsin. Kadn yalnz yayor. Yllar nce kocas sarhoken
donup ld. Televizyonu da var.
Yannda gecelediim kadn sava srasnda onda kalan albay ve beraberindeki kz anmsad, onlar
anlatt bana gece boyu. Kz beyaz eldivenlerle yemek sunulan cinsten biriymi. Kocakar onlarn
kulbesinde bulunmasndan ve kzn olaanst gzelliinden o kadar korkmu ki geceyi yatann
altnda geirmi.
Anlattklarm gldrmt seni. Ama trenle gitmeye kar km, arabayla gitmekte srar etmitin:
Yarndan sonra sabah erkenden yola kalm Verusya. Gideceimiz yol senin gittiine benzemez,
orada kanllar kmaz karmza, merak etme.
te byle kmtk Koktebele doru yola. Kylerde, kasabalarda dura dura gitmitik. Nedense, bir
ky dkknnda grdmz margarinden yaplm kocaman tavanlar kalm aklmda. Tombul, sar,
biraz tozlanm... Gzleri kk kesilmi pancardan... Bu garip yaratcln seni nasl arttn
anmsyorum.
Affet beni Nzm, bala ne olur! Artk hibir olana yokken, szlerimi geri almay nasl da
istiyorum. Kendimi cezalandrmak iin yapmadm kalmad, ama yreim sakinlemedi bir trl.
1963 knn geride kald, baharn yava yava kendini hissettirdii gnlerdi, anmsyor musun?
Boris Slutski[92] senin son uzun iirin On mektupta Tanganika Rportajn evirmiti. eviri,
deiik yaz kurullarnda okunuyordu. Molodaya Gvardiya dergisinde yaymlanacann haberini
nceden almtn. Bu almandan ok memnundun. Saman Sarsnda bulduun yeniliki eleri

rportajda gelitirdiini dnyor, lirik trle gazete yazsn baaryla harmanladna

inanyordun. iirin ksa srede baslacak olmas sana ayr bir keyif veriyordu. Her zaman, akam
bitirdiin iiri sabah gazetede grmek isterdin.
Uzun iirinin okunduu yaz kurulunun birinden gelmiti Ekber, son derece zntl grnyordu.
Senin odadan kman frsat bilip kurulda alay konusu olduunu syledi ve ekledi:
Nzm Hikmet aktan akln kard diyorlar. nce iirleri karsna ithaf ediyordu, sonra her yerde
adn anmaya balad. imdi de soyadna sra gelmi... Bundan sonra ne olacak bakalm. Sizin
anlayacanz Vera, adamlar susmad bir trl.
Yzm alev alev yanmaya balamt. Son derece canm sklmt. Halimi gren Ekber, bana yardm
etme arzusuyla:
Aldrmayn Vera. Sama sapan szler ite, dedi. Her zaman kar byle insanlar. Gene belki
Nzmla konumanz faydal olur... Allmn dnda bir durum olmasnda biraz gereklik pay
var... Gereksiz bir ey yani, anlyorsunuz ya... Daha dorusu bizde pek ho karlanmayan bir durum.
Pukin bile iirlerinde Madonnam diye bahsediyor karsndan. Nataa demiyor. Elbette, Nzm
istedii gibi yazabilir, ama yine de, ne bileyim ben, Allah kahretsin ite! Eer iirlerinin alay konusu
olmasna neden olacaksa demez belki de...
iirin el yazmasn alp bir keye oturmutum. Alay konusu olan eyi bulmakt amacm. Yutarcasna
okumu ve ruhunu herkesin nnde ardna dek amana hayretler iinde kalmtm. Belki de ben fark
edemiyordum. Gerekten de vard allmn dnda, uygunsuz bir ey... Farkl anlamlar tayan
sylemler... Birinci mektuptan dizeler okuyorum:
Uuyorum karl Ukrayna ovalarn.
Yllardr bu ilk hava yolculuum sensiz.
Elini aradm yerden kesilirken,
alkanlk,
yere inerken de arayacam.[93]

Evet, her zaman da byle olurdu. Nasl isterim seninle birlikte paralanmay. Ne bencilim, gryor
musun, derdin bana. Ardndan eklerdin hemen: aka yapyorum canm. Fakat bunda kimi zaman
bir gereklik pay olduunu biliyordum. Kendin itiraf etmitin bunu... Oysa uak alana indiinde her
zaman: ok kr, evimizdeyiz. Topraa basyoruz. Merhaba Verusya, derdin. Ben de yantlardm
seni: Merhaba Nzm!

Dn gece bavulumu hazrlyordun,

omuzlarn kederliydi,
belki deildiler de, bana yle geldi, kederli olmalarn istediimden.
Bu sabah kar aydnlyla uyandm.
Moskova uykudayd, sen uykudaydn.
Salarn saman sars kirpiklerin mavi,
ak boynun uzundu, yuvarlakt
ve krmz, kaln dudaklarnda keder,
belki deildi de, bana yle geldi, kederli olmalarn istediimden.

Ayaklarmn ucuna basp yan odaya getim.

Fotorafn masamda bir yaz gneine bakyor, ban kaldrm, profilden.
Umrunda deil gidiim.[94]

Dizeleri atladm. Seni yermelerine neden olabilecek dizeler baka bir yerde olmal:

Odaya girdin.
Yzme bakyorsun akn, kederli;
belki keder de deil de uyku mahmurluu bu.
Beni geirmee gelme, dedim,
oysa ki beni geirmeni istiyordum bilemediin kadar.
Kilitledin bavulumu kendi elinle.
Ben atm kapy merdiven sahanlna ktm.
Sen ierde kapyla ereveli bir bahar manzarasydn, bir bahar manzaras le aydnlnda,
yapraklarla sular som parlt, glgesiz.
Kapadm kapy stne.

Senden konutuk Ekberle Vunukovaya kadar,

daha dorusu, ben syledim, o dinledi.[95]
zerinden utuun topraklar anlattn dizeleri de getim. Yaz kurulunda bunlarla alay edecek
deiller ya. Yoksul insanlarn, senin Trk kyllerinin yaamlarn okuyup elenmek olas m?
Bulgur a yasz.
Tezek dumannda gz gz grmez.
Bebeler lr bitlenmee vakit bulamadan
ve ben uarm sekiz binmetre yukarda, bulutlarn stnde.
te byle Tulyakova...[96]

Neden hl kendi soyadn kullanyorsun ki? Bari gzel bir ey olsa. Neymi, Tul-ya-kova! Madem
kendi soyadn bu kadar houna gidiyor, benimkini beenmiyorsun, o zaman ben de giderim
evlendirme dairesine, seninkini kullanmam iin izin vermelerini isterim. Hadi bakalm, ben Nzm
Tulyakov olaym da gr gnn!
Kendi adn tayan Sovyet pasaportunu aldnda balamtn bu akayla kark tehditlerine.
Biz dostlarla oturmu glerken, sen gerekten de evlendirme dairesini arayp kocann karsnn
soyadn almasnn Sovyet kanunlarna uygun olup olmadn sormutun. Olabileceini
sylemelerinin stne, bir sre Nzm Tulyakov olarak seni arp aka yapmtk. Bunun zerine
sen:
Dik kafalln srdrmeye devam edersen aynen byle olacak adm, demitin. Bamsz bir
kadn olduunu kantladn, bunun iin seni takdir bile etmitim, ama artk yeter. imdi ricam yerine
getir ve soyadm al artk.
Yerine getireceim Nzm. Azck bekle. Sz veriyorum.
Yanmda olsaydn, bugn keyfine diyecek olmazd. Kitabn Moskova Yaz kt. Son iirlerinin
sekisini nasl da zenle yapmtn bu kitap iin. Hem de tirajn bir bilsen. Kitaplarn iinde hi bu
baskya ulaan olmamt: Yz on iki bin sekiz yz. Senin yerine Ekber getirdi onu bana. Tpk senin
gibi imzalam da. Nzm Tulyakovdan Veraya. Ekber Babayev. 28.X.63. Demek ki o da aclar
iinde, seninle konuuyor, seni mutlu etmek istiyor. Kafasnda dizeleri dolatrp seni aryor her
yerde, her biimde...
Teekkrler sana Nzm, bu gzel iirler iin. Sanki biraz farkl tnlar var, senin okuduklarndan

deiikler. Tabii bu Ekberle benim iin geerli. Elbette, kitabn alacak yz on iki bin sekiz yz kii
senin istediin tad alacak iirlerinden...
Keye ekilmi ne okuyorsun byle, Verusya? diye sormutun odaya yanma gelip. Uzattmda,
alp sayfalarn evirmi, aknln saklama gerei duymamtn:
Sana yazdm mektuplar m okuyorsun? ok sevindim. Nerden aklna esti bunlar okumak?
Ardndan aknln, tedirginlie dnmt:
Yoksa bir ey mi oldu?
Benim iin iir yazma artk, demitim usulca. Ltfen. Yalvaryorum sana.
Bu da ne demek byle?
Kendimce akladm.
Hayr, diye haykrdn suratma doru. Benden byle bir ey isteme hakkna sahip deilsin. Cellat
deilsin! Senin iin yapamayacam ey yok, bunu ok iyi biliyorsun. Fakat bunu isteme benden,
yapamam. Bu yreimin sesi anlyor musun? Dizeler iimden byle dklyorsa ben ne yapabilirim?
atlayaym m, yani? Soluk alp vermeden iindeki havay ne kadar tutabilirsin?
lk aklna gelenleri sraladktan sonra Ekberin bana bir eyler sylemi olduunu anlamtn:
Eh, Babayev yakn bir dost olacaksnz siz de. nce alaklarn zrvalarn dinliyor, sonra da gelip
Veraya anlatyorsunuz! Normal bir insan, bakn normal diyorum, ne iyi, ne kt yani, normal bir
insan hibir zaman onlarn gzyle okumaz iiri. Edebiyatla elenen pisliklerin iidir bu. Edebiyatn
evresindeki sinekler bunlar! Nzm Hikmet akln karmm?! Evet, kardm. Bundan da gurur
duyuyorum. Keke her insan benim kardm gibi karsa!
ri cssenle ikimizin arasnda fkeli, dnsz duruyordun. Dimdiktin, ellerin cebindeydi. yle
gzeldin ki gzlerimi ayrmam olas deildi. Aptalca konumaya balamtm:
Yaz, tamam da (sana diyordum bunlar, sana yaz, tamam diye) yaymlama. Asl nemli olan
yaymlanmas deil, nasl olsa.
Her eyden nce ben istemem bunu. Yaymlamasaymm! imdiye kadar dncelerimi de, yaam
biimimi de hi kimseden saklamadm ben. Trk hkmetinden bile. imdi siz kalkm, karma olan
sevgimi herkesten gizlememi istiyorsunuz. Sevdiim de kendi karm, bakasnn ki deil! Daha neler?!
Vera anlamyor musun yoksa? Aramzda ak olduu iin, yalnzca bunun iin byle vnle, byle
drste yaabiliyoruz. Yoksa ok gln olurdu gerekten. Kaba bir anekdottan baka bir ey
olmazd. Gldr sanatsnn kt bir akas olurdu. Biz senle bir gsteride kendimiz dinlemedik
mi: Neden akademi yesiyle evleniyorsunuz? nk ondan dul kalmak istiyorum. Aman ne zekice
bir espri!
iiri ekip aldn elimden:

Ltfen, gster bana, burada uygunsuz olan ne var? Slutskiye gveniyorum ben. Ters bir ey olsa
eviriyi yaparken sylerdi bana. Hadi, gsterin, bulun gsterin, nerede Veray ya da kendimi kk
drmm? Hani, Rusada dediiniz gibi nasld o szck... ancak, birka denemeden sonra
telaffuz etmitin itibarn zedelemiim!
Nzm, Nzm sensizlik ldryor beni! Ses ver! Bir iaret versen anlarm... Arabamzn kap koluna
her sabah birisi kr iekleri brakyor. Biliyorum. Sen deilsin.
iiri frlatp mutfaa gitmitin. aydanln takrts duyuldu. ine su dolduruyordun. Ne iin seni
incittim, ne iin? Ardn sra geldim, mutfaa. Yan banda dolanm durmu, sonra ay iin masay
hazrlamaya balamtm. Kabahatli olduumu biliyordum, ama zr dilemek gelmiyordu iimden.
Bana dargn kalamayacan, her eyimi balayacan o kadar iyi biliyordum ki! O zaman da yle
olacandan kukum yoktu... Masaya reel kaplar koyup vine reelini kardm. Vine reelini ok
seviyordun. Belli etmeden beni izliyordun. Senin tabann yanna gnlnce reel yiyebilmen iin
byk kak koyduumu grnce, aptalca ettiim szleri tatlandrmak, senin keyfini yerine getirmek
istediimi anlayp glmsemitin.
Bana sokulup yzm ellerinin arasna alm ve demitin ki:
Sonra, daha sonra, ben bu dnyadan gp gittiimde her ak szcmden mutluluk duyacaksn.
Her yerde onlar arayacaksn. En g anlarnda ayakta kalma gcn onlardan alacaksn. Anla bunu
Vera. Brak, iimde yaayan her eyi da vuraym, dile getireyim. Kstlama bunu, kimseye kulak
asma. Bunlara gereksinimimiz var. Benim imdi, senin ise ileride...
Affet beni, Nzm. Ah, bir bilebilsen, o zaman ne kadar hakl olduunu yalnzca bilsen, canm benim.
te kocacm, byle senin Tulyakovan...
Ertesi gn, uzunca bir sre alma odanda almtn. Literaturnaya Gazetaya bir yaz
hazrlyordun. Son noktay koyduunda beni arp koltua oturttun:
Otur azck, sana bir ey okumak istiyorum.
Bunda aracak bir ey yoktu. Her zaman yazdklarn okurdun bana. Makaleni dinlemeye
hazrlandm srada birden iir okumaya balamtn:

Biliyorsun hartada yaptmz yolculuu seninle.

gemimiz direkliydi ba keman,
puruvada altn kz sureti sana benzer,
ve bayranda iirler sana yazdm,
ve balklar avladk gzleri zmrt,

ve kular kondu serenlere srma kanatl,

ve muz yamuruna tuttu maymunlar bizi kylardan,
ve pupa yelken getik scak denizleri,
ve bir dolanp bir kurtulduk andan meridyenlerin
Dar-es-Selm bulana kadar.[97]
Gcenme, drdnc mektuba bu satrlar eklemek istedim. Bence bu haliyle daha iyi oldu.
18 Kasm 1961de Mayakovski Mzesinde senin iin bir gece dzenlenmiti. Yal bir adam o
gecenin bant kaydn saklam. Bugn yeniden oradaydm, Nzm.
Mzeye arabayla varmz anmsyor musun? Sokakta, kapal kapnn nnde kalabalk birikmiti.
Salon izlemeye gelenlere yetmemiti. Bekleyenler stne atlmt:
eri aln bizi, Hikmet yolda! Ltfen syleyin bizi de braksnlar ieri. Ayakta durmaya razyz,
koridordan dinleriz sizi...
Bizi karlayan kadn, sokaktakilere yardmc olunmas ricana ancak kafa sallam ve: Koridorlarda
bile ine atsanz yere dmez... Yaplacak bir ey yok. Vestiyerden balyor kalabalk.
Alabileceimizden ok daha fazla insan aldk ieri. Zaten kendiniz greceksiniz imdi, demiti.
ok mutluydun.
Durum gerekten de kadnn syledii gibiydi. Glkle girebilmitik salona. Seni izleyicilerin
nnde ylesine neeli, gl, mutlu baklarla grmek rahatlatmt beni.
Yoldalar! lk kez 19 yamda Mayakovski ile Politeknik Mzesi nde sahneye ktm ok iyi
anmsyorum. iirlerimi Trke okuyacak olmaktan ok korkuyordum, rkmtm. Mayakovski drtt
beni ve: Hadi Trk, yr korkma. Nasl olsa seni anlamayacaklar ama alklayacaklar, dedi. Beni
anlamadlar kukusuz, ama alkladlar. Moskovada renim grdm. Genliimin en gzel yllarn
Moskovada geirdim. lk kez Moskovada sevdalandm. Doru drst ilk kez Moskovada kafa
ekip sarho oldum. Marks ve Leninin retileri ile Moskovada tantm. Sonra, ilk kez operay da
Moskovada izledim. Yaammn daha pek ok ilkini Moskovada yaadm. Mayakovski ile
Moskovada tantm, iirlerimin ilk evirmeni Eduard Bagritskiyle de... Bu nedenle, eski bir
Moskoval sayarm kendimi. Yaknda altm yamda olacam. iirler, oyunlar ve bir roman
yazmaya alyorum. iir yazmay, yle sanyorum ki becerebiliyorum, oyunda daha ktym.
Romanysa kvramyorum bir trl. (Salonda glmeler) imdi air-evirmen yoldalardan son
zamanlarda yazdklarm size okumalarn rica edeceim. Size verilecek hesabm olarak. Ama nce
Trke olarak Bahr-i Hazeri okuyaym size. Kabul m? Ne zaman okuyucularmla bulusam bu iiri
okumamn ilk nedeni, ezbere bildiim baka iirimin olmamas, ikincisi de ses bakmndan kolay
anlalmas. Artk byle yazmyorum. Yirmi yamdayken byle yazyordum.
zleyiciler soluklarn tutmu dinliyorlard seni. Sonra uzun uzun hararetle alkladlar. Ardndan

Muza Pavlova, hemen hemen bir saat Memleketimden nsan Manzaralarndan bir blm okudu.
Salon derin bir sessizlik iindeydi.
imdi koltuumda bam dizlerime dayam otururken bile ne sandalye gcrts ne de ksrk sesi
duyuyorum.
Sen gya izleyicilerin nnde oturuyordun, ama kendin baka bir yerdeydin. Orada, kei yolunda
Nigarla beraberdin. Bebein yan banda. Ve o anda, biri omzundan drtp Nigara ne olacan
sorsa arr, her eyi renmek iin iiri dinlediini sylerdin...
... Dinleyiciler alklarla uurladlar Muza Pavlovay. Onun arkasndan David Samoylov kendi
evirilerini okumaya balad. nce, 1960 ylnda yazlm, lirik bir dizi olan Leipzig iirlerinin
evirilerinden okuyacan aklad izleyicilere.
Seviyorum Seni Ekmei Tuza Banp Yer Gibi... diye okumaya balad Samoylov. Kck,
grnmez bir nokta olmay istemitim o an. Kimse beni grmesin, kimse Nzmn bu iirleri bana
yazdn anlamasn diye... O zaman akmzn mikrofondan yzlerce tanmadmz insana
anlatlmasna ilk kez tank oluyordum. Korkun bir duygu sarmt tm benliimi. Bam iyice ne
indirip yle oturmutum. Yanaklarm alev alevdi.
ehrime ulaamadan bitirirken yolumu bir gl bahesinde dinlendim senin sayende / Senin sayende
ieri sokmuyorum en yumuak urbalarn giyip / byk rahatla aran trkleriyle kapm alan
lm
Samoylov tm ciddiyetiyle usulca bu dizeleri okuduunda bam kaldrp sana bakmtm. ylesine
srarl, ylesine youn bakyordun ki bana, ban titriyordu. Samoylovdan iiri bir kez daha
okumasn isteyeceksin sanp korkuya kapldm. Neyse ki byle bir ey olmad. Samoylov okumasn
srdrd... Leipzig dizisi iirlerini birbiri ardna okudu. Sustuunda onun sesinin yerini, salonun
sanki hep birlikte soluunu boalt ve yzlerce elin birbirine rp ald. Sen bu cokun insan
topluluuna bakyor, biraz utanm mutlulukla glmsyordun. iirlerinin, insanlarn ruhuna hitap
etmi olmasndan dolay ok sevinliydin.
imdi okuyacam iiri Slutski evirdi. Kendisi Moskova dnda olduundan ben okuyacam,
dedi Konstantin Simonov ve 1961de Berlinde yazlm olduunu syleyerek Otobiyografi yi
okumaya balad:
1902de dodum
doduum ehre dnmedim bir daha
geriye dnmeyi sevmem
yamda Halepte paa torunluu ettim
on dokuzumda Moskova Komnist niversite rencilii
krk dokuzumda gene Moskovada Tseka Parti konukluu

ve on drdmden beri airlik ederim. [98]

iir kuvvetli alklar ald. Alklar dinince sen aldn sz:
Yoldalar, dnyada insanlarn kesintisiz drt saat iir dinleyebildii tek lke Sovyetler Birliidir.
Bunu biliyorum. Kendim air olmama ramen yarm saatten fazla iir dinleyemem, en gzellerini bile.
Fakat siz beceriyorsunuz bunu. Yine de iir dinlemek yeter artk bence. Gelin biraz da syleelim.
Biraz daha iir dinlesek olmaz m?
Ne?!
Fakat srarla iir isteniyordu salondan.
Bilmiyorum, baka bir eyler var m yannzda? diye sordun air-evirmenlere.
Trke okuyun, Trke, diye barlar geliyordu salondan.
Hah, ite Samoylov Yoldata ilk dnem iirlerimden varm.
Teekkrler, teekkrler! Salon alklyordu.
Mavi Gzl Devi okuyacam size.
iiri dinlerken dndm de, bunu yazman iin Nzhetle karlamana demi. Gerekten, tm
itenliimle sylyorum.
imdi yle bir not ulat elime. Diyor ki: Nzm Yolda, sizi ok seviyoruz. Bu nedenle
olaanst gzel iirlerinizi dinlemeye, tiyatronun ve genel olarak gnmzde sanatn durumu
konusunda grlerinizi renmeye geldik buraya. Salonda glmeler...
Yoldalar, bu bal bana bir konferans konusu. XX. Kurultay sonras lkenin kltr yaamnda
pencereler aldn dnyorum. Bu bir gerek! Tm ilerici insanlk iin bir gerek bu! Fakat
imdi de kimi pencerelerde farkl parmaklklar grnyor, bu normal mi? Her eye ramen yeni olan
kazanacaktr, bundan eminim. Tiyatro konusuna gelince, durum ayn. 1921 ylnda Moskovaya ilk
geliimde Sovyet tiyatrosunun altn an grmtm. 1951de Moskovaya geri geldiimde ise
lkenin tm tiyatrolarnda szmona Stanislavski sisteminin uygulandn gzlemledim. Oysa
Stanislavski ve Nemirovi ile beraber bir eyler yitip gitmiti. Yaplan, Stanislavski sistemine pek de
gnll olmayan ynetmenlerin, bu ie yeterli yetenei olmayanlarn, naftalinlenmi bir sark gibi
Stanislavski yntemlerini sandktan kartmasndan baka bir ey deil. Elimde bir not daha var. Bu
soruyu soran kiiyi grmek istiyorum. Elimdeki kt bir ey ifade etmiyor bana! Genel olarak resim
sanatn sormusunuz. Bana kalrsa, sanat dallar iinde en uluslararas olan resim sanatdr. aire
evirmen gerek. eviri, iyi ya da kt olabilir. Resmi ise evirmek gerekmez. Fakat burada pek ok
gen ve ok yetenekli ressamlar sergi ama olanana sahip deil. Dnyann mzeleri kapal onlara.
Sadece bununla kalsa iyi. ada resim sanatyla ilgili Batda yaymlanan kitaplar grme
olanaklarndan da yoksunlar! Kimileri alk ekiyor. Bu korkun bir durum yoldalar! Tselkovu,
Oskar, Rabini, Krasnopevtsevi, Zverevi, Siduru, Silisi, Lemberti ok beeniyorum.

Brokratlar, yetenein bo bir ey olduunu dnyorlar. Onlara gre, yetenek sklkla rastlanan
ciddiye alnmasna gerek olmayan bir ey. Bu son derece cahilce bir yaklam. Yetenee sevgiyle,
umutla yaklamak, yardm etmek gerekir. Aksi takdirde yok olur gider. Dier yandan, memurlara
gcenmeye, devlete krlmaya gerek yok. Bizim Karadenizde gl bir balk vardr, yakalamas da
pek gtr. Fakat ok alngandr bu balk. Byk, ok byk burnu olan bu baln burnuna vurur
insanlar. O zaman gcenir ve aa der. Benim de, Allaha kr, kocaman bir burnum var. Ona ne
kadar vursalar da aldrmadm, yazmaya devam ettim. rnein, yazdm oyun van vanovi Var
Myd? ne kadar abuk kaldrld sahneden! Moskovada oyunumun neden kaldrldn sormadm
dostum kalmad. Kimse aklayamyor. Gcenip bir daha piyes yazmayabilirdim, ama yazyorum.
Kaldrlan oyunumun ardndan dostum Aleksandr Fadayevin yazgsndan etkilenip bir baka piyes
yazdm: Olmak ya da Olmamak. Sahnelemediler. Sonra Demoklesin Klcn yazdm. Burada
Satirde ve baka tiyatrolarda oynuyor, yurtdnda da sahneleniyor. Karm Vera Tulyakovayla ki
naty yazdk. Baar kazand. Tartf 59u yazdm izin vermediler. Sonra neki yazdm, gene
yasak. te byle. evirmenlerim soruyorlar: Ne evirelim, imdi? diye. Sahnelenmeyen oyunlar
evirmekten usanmadysanz, buyurun evirin, diyorum. Her eye ramen gerek bir yazarsan,
memurlar iin almak deilse amacn, yazmamak mmkn deil. Geenlerde Bulgakovun kars
Usta ile Margaritann bir kopyasyla, yaymlanmam baka yazlar getirdi bana, okuyaym diye.
imdi onun da yaymlanmasna izin vermiyorlar. Ama inanyorum ki ocuklarmz bu yetenekli
yazarn mkemmel kitaplarn okuyacaklar. Torunlarmz Pukin, Dostoyevski gibi, Bulgakovu da
okullarda renecekler!
Salon, Bulgakovun mirasnn yaatlmas konusunda ak oylama yaplyormuasna alktan
inliyordu.
te byle yoldalar, diyen sesin iitildi. Belli ki glyordun.
Bam kaldrdm dizlerimden. Bacaklarm uyumu. Durumu anlamak iin teybe bakyorum. Bant
oktan bitmi herhalde, belki de imdi bitti... Odada sesinin nlamas ne zaman kesildi fark etmedim
bile. Ben oradaydm, belli ki sonuna kadar banda kaydedilmemi gece. Bacaklarm armasa daha
dinler, sahnede olanlar sonuna dek izlerdim. Herkes daldktan sonra, Mayakovskinin mzeye
dnm evinin bo salonlarnda bir kez daha dolardm seninle... Bir kerecik daha...
Aylar geer, hi ayrlmazdk seninle Nzm. Hem de hi, bir saatik bile. Ama gene de ne ok
ayrlklar yaadk. Ayrlklar senin kskanlnd.
Yaamn ile, insanlarla, olaylarla, gemi, gelecek ve imdiki dnya ile dopdoluydu. Birka yl
senin yazgnn frtnasna kaplp yaadm. Ama seninle ok uzun bir yaam srmm gibi geliyor
bana Nzm. Sanki bugn senin nnde yal, ok yal bir karga ya da fil olarak oturuyorum. yz
yldr hayattaym sanki. O akl almaz yazgnn tamam benimle gemi gibi. Bazen on yedi yl ben
hapis yatmm, hayatna girmi kadnlarn hepsini ben sevmiim ve imdi de lmm gibi geliyor
bana. Sen Nzm? Hibir eyden korkmuyordun. Tek korkun senin lp benim yalnz kalmamd.
Yalnz kaldmda bama gelebilecek tm olaslklar ngrerek, beni bu iren ve acl srece
hazrlamaya almtn elinden geldiince. ldkten sonra da kocam olarak kalmak beni doyurmak,
giydirmek, iyi bir yaam srmemi salamak istiyordun:
Ben gp gideceim sen tek bana kalacaksn, bunu dndke aklm karacak gibi oluyorum.

Nasl yaamn srdreceksin, gel dnelim bunu Verusya. Gel, her eyi kararlatralm imdiden.
Anlasana, sana yardm etmek istiyorum. Beni brakma byle. Gel dnelim.
Kayordum bu isteklerinden, senden kayorum, istemiyorum, gelmiyor elimden, korkuyorum bunu
dnmekten. O gelecek iin para biriktirmeyeceim. Yapamam bunu. Gerekecek dncesiyle
para biriktirmeye balamak her eyin sonu gelmi demektir. Ben de senin bunu anlamamana
aryordum. Sen yoksan ben de yokum demektir... Bunu anlamyor, sreklilii salamak iin imkn
yaratmaya alyordun. Benim yaammda senin srekliliini... Yalnzlmn tablosunu yaptnn
ayrmndaydm. Dayanlmaz aclar ekiyordun benim iin, bu strapt geceleri bartan seni...
Annenin baban unuttuu gibi sen de unutacak msn beni yoksa? Annenin odasnda babann kck
bir fotoraf bile yok. Benim yanmda bir kez bile adn anmad onun. Babann anneni deliler gibi
sevdiini biliyorum. Ona cepheden yazd mektuplar okuduumda hemen anladm bunu. Yoksa Rus
kadnlar bu kadar abuk mu unutur?
Ben unutmayacam Nzm. Aklna getirme bunu.
Sen elli yana gelene dek oradan kskanmay srdreceim. Yok, yok elli be. O yana dek
grebiliyorum seni. Sonra ne olur, bilmiyorum.
Beni aldatan kadna dokunamazdm. Ve bu konuda da kadnn kendini temize karmak iin
syleyeceklerine deil, sylentiye, dedikoduya inanrdm. Bu bir. kincisi, hayatmn hibir evresinde
rastgele bir kadn ya da insan iin iir yazmadm. Yaamn karma kard pek ok kadn, kendileri
iin hi deilse bir tek dizecik yazmam iin dilekte bulundu. Ama yapamadm. Asla, bir kez bile.
Onlar hayatmn paralelindeydi anlyor musun, hayatmn iinde olmadlar. Zengin adamsn, bana bir
krk ya da yzk alsana diyenlere, param varsa elbette, aldm. Fakat iir yazmak, hayr. airler
yalan syleyemez.

Nzm Hikmetin seslerinin kaytl olduu bantlar

Nasl yapabildin bunu? Kim bilir ka kez sordun bana bu soruyu. Ka yl... Bu sabah tekrar
duydum. Yine teybi amtm. oktandr unutulmu, eski bantlar kt karma. Teybi satn aldmz

anmsyor musun? lk zamanlar bu oyuncakla oyalanm, sabahtan akama gnlerini kaydetmitik.

Sana tm iirlerimi banda kaydedeceim. Yaammn tm sesi seninle kalsn. Cann skldnda
Nzmcn dinlersin. nceleri zor gelse de sonra alrsn. Hatta sesimi dinlerken benim hi
bilmediim konular, hi tanmadm insanlar hakknda bile dnebilirsin. Baka erkekler bile
gelebilir aklna...
Sonra aniden beni anmsarsn. te tek istediim bu. Baka bir ey deil. O zaman benim sesim sana
Teekkr ederim Verusya, der. Canm benim, glm, bir tanem, sevgilim...[99]
Sonra Trkiyeye de ver bu sesi. Bizim barmamz lmmden sonra olacak. lkeme dnmek iin
lmek zorundaym. Seni bir kerecik olsun, tek bir kerecik oraya gtrememi olmam ok yazk.
stanbulumu gsterirdim sana. Doru sylyorum, yerkredeki en gzel kentlerden biridir. Nasl da
arlardm seni orada. Eer uakla gidecek olsak, alaktan ok alaktan, yava yava umalarn rica
ederdim pilotlardan, hibir eyi gzden karmayalm diye. Gemiyle gidecek olsak, yalvarrdm
kaptana, kyya varmadan kalbim mutluluktan durmasn diye, lgnca hz yapmasn isterdim.
stanbulda olsaydk... Eski ehri gsterirdim sana, gn doarken gsterirdim mutlaka, ka yldr
ryalarmda grdm o ehri. Sonra beraberce ehrin yeni semtlerini gezerdik. Hatrlyor musun,
Milanoda Trk bir mimarla karlamtk, sarn bir delikanlyd. Hani, yemek yediimiz srada
stanbulun yeni ksmlarnn plann izip gstermiti bize.
Sonra, ay, ay, ay... dostlarma gtrrdm seni. Balabana giderdik. te, ressam diye ben ona derim.
Tablolarndan almadan ayrlmazdm yanndan. Hapishanede tantmzda, koca burnumun ucuyla
hemen almtm kokusunu ondaki yetenein. Yanlmadm da. Orhan Kemali kucaklardm. Sabaha dek
syleirdik onunla. Sonra Yaar Kemale giderdik. Tilda bize iyi bir ay demlerdi. O ok iyi bir
yazardr. Yetenei fkeli, yumuak, tam halk tipidir, senin anlayacan. Burada insanlarn onun nce
Memedini kap kap alp okumalarna ok memnunum. Ortadirek de mkemmel bir roman. Demek
ki u Gallimardda[100] gerek bir seici zevki var. Genliinden beri bulup karyor yazarn iyisini.
Yaar anlatr, ben dinlerdim. Biliyorsun, ok yardm dokundu bana. Pariste beni grmeye gelmek,
gizlenmeden, saknmadan benimle konumak, tm o gnler boyu sabahn erken saatlerinden gece
yarlarna kadar benimle ehirde dolamak yrek iiydi. iirlerimi ezbere okumaya baladnda
mutluluktan aklm yitiriyordum nerdeyse. Biliyorsun, zaman zaman iirlerimin Trkiyede unutulduu
kansna kaplyorum. Onun sayesinde, inancm tazelendi Trkiyeye, yani kendi halkma, kendi
geleceime.
Samiyemde bir yemek yerdik mutlaka. Kz kardeimle ok benzeriz birbirimize. Tabii kocas baka
lkeye gtrmediyse onu. Darlarda grev yapar kocas. Sonra Refiki arar bulurduk. Bir kayk
kiralar, ky boyunca gezerdik. Yayorsam bugn, bunu ona ve baka bir dostumuza borluyum. Sen
biliyorsun ya. lkeme bensiz gidecek olursan bunu ona syle. Otobiyografi de bir selam gnderdim
ona... onun iin hibir ey yapamadm. sterdim oysa, isterdim...
Mehmet Fuata telefon ederiz. Belki genlik gnlerimde ve sonrasnda iyi babalk edemedim ona.
Ama o mkemmel bir adam oldu. Annesi Piraye olaanst bir kadnd. Biliyor musun, Mehmet
Fuatn mektuplarn yzlerce kez okumuumdur. Mehmet Ali Aybarla grrdk. Gen airlerin
yanna gider, kim daha genmi bakardk. ankr Hapishanesinin nnden geerdik. eri girmezdik,

ama mdr Tahsin Beyle, o iyi adamla minnettarlkla grmek isterdim. ok sevdii kz ehnaz
yaamnda mutlu oldu mu acaba, renmek isterdim. Eski savc zzet Akalya urardm mutlaka.
Resimlerim, iirlerim kalmt onda... Kim bilir ne yapt onlar? Atm mdr, saklam mdr?
Galata Kprsnde dururduk biraz. Sana Aya Sofyay gsterirdim. te o zaman tutamazdn
ln. Kafan kaldrr, tm bunlar grmenin mutluluundan ban dnene kadar bakardn. Sonra
yava yava Beyoluna gideriz, ehrimizin merkezini grrsn. Topkapy, Atatrk Bulvarn
gsteririm sana. Ama hepsinden nemlisi insanlar grmen. Halkmn ne scak, ne gzel olduunu
alglaman... Benim barndan ktm, fokur fokur kaynayan insan denizini grmen...
Akam seninle deniz kysna giderdik. Dostlarla otururduk uzun uzun, kk bir restoranda. Midye
dolmas smarlar, sana balk hazrlamak iin kendim girerdim mutfaa. Balk piirmede stme
yoktur! Hem de ne yntemlerim var bir bilsen! Gnn birinde, tm iirlerimi yazp bitirdiimde,
yazlacak tek bir dizem kalmadnda, tm oyunlarm tamamlandnda oturup bayaptm
hazrlayacak ve kendi yemek kitabm yazacam. te o zaman gerek hret ve zenginlik de gelecek
bana. nsanlar yle az tadyla doyurmay o kadar istiyorum ki! Sadece Trk olmamdan deil, tm
dnyay grp karlatrma olana bulduumdan, Trkler dierlerine gre yemek iinde daha ustalar
gibi geliyor bana.
Verusya, ben artk olmadmda hi deilse bir kerecik olsun git Trkiyeye. Gizlice olsa bile. Benim
iin yap bunu. Eminim, ok houna gidecek. nan bana. Git memleketime. Seni orada karlayacam.
Mutluluum benim, karm, bir tanem. Git, nk ben orada olacam.
Bom, bo-m, bo-m... Satn aldn eski duvar saati on ikiyi ald ve senin alma odann nndeki
sokak lambas snd, her zamanki gibi. Bizim evimiz ise sorgulama merkezi gibi, her taraftan k
sayor. Ben yank brakyorum klar her yerde. Hem de en kuvvetli ampulleri taktm. Tpk dn,
daha nceki gn, ondan da nceki gn olduu gibi sabaha dek yanacak klarmz. Ve byle her gece,
her gece srp gidecek... Yalnz, karanlk bir kede senin baklarnla karlamaktan rktm
dnmeni istemem. Gel Nzm, seni aryorum. Elini bana uzatp Gel canm benim, otur yan
bama da konualm biraz, dediini kimseye sylemeyeceim. Yeter ki gel, ne olursun.

Dinle Vera...
Tandn m Nzm? Yine teybi atm. Sesin glkle iitiliyor. Benimle konuuyorsun.
Dinle Vera, neden hznlsn bugn? Genelde ok sk hznleniyorsun. Bizim Bakl[101] pek
baarl olamad aldan kafann yontusunu yapmada, ama bstnde sana benzettii tek ey hznn.
Herkes senin neeli bir insan olduunu dnyor... akalar yapyor, insanlar gldryorsun,
tebessm etme gayreti iindesin. Bu sana ok da yakyor stelik. Ama kimse yokken hzn sarp
sarmalyor seni, benliini kaplyor. Yavaa bir eyler sylyor sana ve sen bezgince dinliyorsun
onu, ama her zaman itaatkr, her zaman inanlsn ona kar. Sana neler sylyor, byle? Tabii, yeteri
kadar neden var yaammzda, ama senin hznn baka bir eyle balant. Bence, bizim ilikimizin
dnda kalan bir eyle... Syle bakalm...

Sence benim yeryzne geli nedenim nedir, Nzm?

E, ok zor bir ey renmek istediin.
Her insan bir ey iin gelmiyor mu hayata? Peki, ben ne iin gelmiim?
Mutluluk iin.
Sen ii akaya vuruyorsun, ama ben ciddi soruyorum. Ayr olduumuzda bir araya gelmek
mutluluktu. imdi bir aradayz. Mutluluumuz gene bir adm nmzde, baka bir eyde. Gene bir
eylerin peinden gidiyoruz. Anlyor musun?
Evet, elbette. te bu nedenle, mutluluk demek yaamdr, cancazm.
Yaam? Sorumun k noktas buydu zaten. Bu yant deil. Benim ya da senin varlnn amac ne?
Bizim bir amacmz var m seninle?
Elbette!
Ne peki? Diyelim ki daha on ya da yz iir yazacaksn veya bir roman... Bunu yaamn amac olarak
nitelendirebilir miyiz? Baka birisi bakan olmay istiyordur. O zaman bu da ama... Oysa bizim
aradmz benim ya da onun yaamnn amac. Varlmzn anlam ne? Ne iin varz?
ok etin sorular soruyorsun Vera. nsanl binlerce yldr kvrandran sorular bunlar... Dini inanc
olan kii Tanrda bulur yant, bir dieri her eyin toplumun ekonomik koullarna gre belirlendiini
syler. Fakat varlnn anlamn insann kendisi bilmez. nsanlarn yaamalarna yardm etmek
gerekir. Genel olarak yardm etmek yani, eitli yollar var bunun. Kemanc, keman almak iin
doduunu dnr. Bir bakarsn, gnn birinde kadnn biri yolda dikkatsizce giderken, stne gelen
arabay fark etmez ve kemanc ona barr, ekilmesi iin. Ve kadn zamannda durur, hayat kurtulur.
Bir insan, bir ocuk dourur. O byr bir bakasn dourur, o da dierini. Ve belki de onlardan biri
insanlk iin en faydal birey olur. Gryorsun ya, varln nedenini aklamak ok g. Her ey
gemiten gelir ve bizden geerek yarna ular, Verusya...
Teyp band hafif bir czrtyla dnyor. Masann stnde ak duran gazetelerin altnda akma
arayn iitiliyor. Birka kez akp sigaran yakyorsun, daha rahat yerleiyorsun oturduun yere...
birden bir grlt geliyor, bir ey yere dyor. Glyoruz...
i akaya vurma sras bendeydi:
Benim varlmn anlam seninle karlamaksa, Msr firavunlar haklym. Doru bir i yapp
karlarn da beraberlerinde gtrmler piramitlerine.
Ne diyorsun Vera, sen daha ok gensin! Koca bir yaam var nnde...
Sandalyeye kp, zaman durdurmak yerine, saati durdurdum.

Boris Pasternak sana Tsvetayevann iirinin gizemini aklarken onun, yaam her an yeniden
balatabileceini sylemiti, anmsyor musun? Sen armtn. Bunun zerine Pasternak, Siz yle
deil misiniz sanki? deyivermiti. Sk sk anardn Pasternak. Ondan konuabilecein insanlar
arardn, zellikle.
Pariste gece vakti Ruben Simonovla[102] gezintiye kmtk. Onun Moskovada sansasyon yaratan
rkut Hikyesi adl oyununun beklenmedik bir ekilde sekteye uramasndan bahsediyordunuz.
(Fransz eletirmenler: Kamelyal Kadnn zavall versiyonunu neden nmze koydunuz? diye
acmaszca eletirmilerdi onu.) Sonra sz Pasternaka gelmiti.
Bir keresinde, Ruben Simonov olu Jenya ile beraber Pasternak n tedavi grd Uzkoe
Sanatoryumuna tatile gitmi. Simonovlarn dn zaman geldiinde Ruben Nikolayevi, kendilerini
almaya gelen arabayla Moskovaya birlikte dnmelerini nermi Pasternaka. Annda toparlanm
Pasternak, eyalarn getirmi, arabaya koymu. Tam hareket edecekleri srada, kendini arabadan
dar atm ve: Gidip bir bakaym, belki bir ey unutmuumdur, demi. Jenya: Ben arkanzdan
baktm, oda botu, dese de Pasternak ikna olmam ve gitmi. Yarm saat gemi hl ortalarda
yokmu Pasternak. Ruben Simonov, gidip bir bakmasn ve yazara acele etmesini sylemesini rica
etmi olundan. Jenya, Pasternakn odasna gittiinde onu, bo odann ortasnda sandalyede derin
dncelere dalm bir halde oturur bulmu. Delikanlnn aknln gren Pasternak,
dncelerinin younluu yansm ses tonuyla: Bir aym geirdim burada, demi.
Ne kadar iyi anlyorum onu, diye haykrdn. Yaama ciddiyetle balyd. O odada kim bilir neler
dnm, neler anmsamt. Arkasna bakmadan kapy ekip gidemezdi...
Doktor Jivagonun trajik olayndan[103] iki hafta nce bana armaan ettii kitaba, diye srdrmt
konumasn Ruben Nikolayevi. Benim yaadm gibi sessiz ve sakin yaaman dilerim... diye
yazp imzalamt.
Bana da Peredelkinoda: Byk bir almay tamamladm, herkesin beenecei bir roman yazdm,
demiti.
Bir keresinde: Vera, bir daha yazarla evlenmeyeceine sz ver bana, demitin, anmsyor musun?
Neden? diye sormutum aknlkla. Burada yazar kars olup da mutlu olan bir kadn grmedim,
buna kocasn sevenler de dahil. Yetenekle birleen Rus ruhu, bir torba dolusu altn gibi, tanamaz
bir arlkta oluyor da ondan.
Beraberliimizin ksa bir diliminde her aramba len yemeklerimizi akademisyen Jeltovskinin
mimari eseri olan tuhaf binada, Bega restorannda yemitik. Bir yaz srmt bu. Oraya gitmemizin
nedeni, restorann evimize yakn oluu deil, Nikolay Erdmand.
lk gidi nedenimiz, gelen gidenden bunalp bir yerde ba baa oturup sakince yemek yemekti. Daha
nce hi gitmediimiz bu restoran semitik. eri girince gzlerimize inanamamtk: Restoranda in
cin top oynuyor, garsonlar can sknts iinde dolanyorlard.
stediklerimizi hi beklemeden getirmilerdi. Moskovada bo bir restorana dmek seni ok
etkilemiti, bu gerekten de allmn dnda bir durumdu. Fakat ne olduysa, sonra oldu. Bir anda

insanlar doldular restorana. k saatinde ehrin merkezindeki metro istasyonuna dnmt ortalk.
Herkes heyecan iinde konuuyor, yksek sesle tartyordu. Neredeyse altm kii hep bir azdan
konuuyordu... At yarlarnn sona erdiini ve ounluu erkek olan merakllarn biraz serinlemek ve
bir eyler attrmak iin restorana akn ettiklerini sonradan anlamtk. Sanki bir tiyatro sahnesi izler
gibi merakla gzlemlemitin bu heyecanl, cokulu, bayram sevinci iindeki insanlar.
Ruslarn, Grcler ya da Trkler gibi, byle ateli insanlar olduunu hi dnmemitim, diye
barmtn keyifle.
te o anda kapda Erdman belirmiti. Yannda M.M. Yanin, belki de o sonradan gelmiti, A.P.
Starostin ve Moskovann nl avukatlarndan ayn zamanda da ressam olan birisi vard. El salladm
Erdmana ve restorandaki amatann iinde terk edilmi bir adaya benzeyen masamz, en canl
masaya dnt birden.
Erdmann at yarlarna olan tutkusunu stdyo yllarmdan biliyordum. Sojuzmultifilmde alan
herkes bilirdi bunu. Stdyoda birlikte altmz, hayranlk duyulan bir yazard. sa Akna,
Nikolay Robertovie arambalar deme yapmayn, diye yalvarrd Erdmann ev ilerini yapan
yal kadn: aramba oldu mu tm paray kahrolas at yarlarna yatryor!
Biz de trl trl oyunlar evirir, yalanlar atar, parasn gnlk giderlerinde kullanmas iin koruma
altna almaya alr, zevkinden mahrum brakrdk Erdman.
O gne dek yz yze tanmam olmanz tuhaf bir olayd. Volpinlerde bile karlamamtnz. Size
anlatlanlardan tanyordunuz birbirinizi. Daha ilk anda Erdman seni etkilemiti, Nzm. Yetenekli
insan kilometrelerce teden anlardn. O anda ise karnda soylu ve gl bir akl, strapla
yorulmu bir ruh vard. Bir anda kaynavermitiniz... Neeli bir sohbet balamt. Edebiyat
dnyasyla ilgili akalar, ikinizin ayn yllarda tattnz Moskovadaki ilk genlik anlarnz dkld
ortaya. Yat olduunuz ve tasadan uzak, mutlu genlik yllarnzda eski Moskovann ayn elence
meknlarnda gezip tozduunuz anlalmt. uraya gitmitik, unu yapmtk, demek siz de
bulundunuz orada? diye konumutunuz hararetle.
Pegasn Ahr kahvesinde mi? diye barmtn. Daha neler! Duvardaki resimleri anmsyor
musunuz?
Vikulovun yaptklar deil mi? Tiyatro ressam olan! Peki, Yeseninin dizeleri, hani duvarda yazl
olanlar aklnzda m?
Hepiniz bir azdan sylemitiniz: ... Tkr yapraklar rzgr, bek, bek tkr! / Ben de senin gibi
serseriyim...
Kendininkini de okusana, demiti alayla kark Yanin, Erdmana.
Yoksa siz de mi duvara bir eyler yazmtnz? diye sevinle sormutun.
Gentim, kstahtm, siz de yleydiniz sanrm, Nzm. Tm dnya iirinin suratna eldivenlerimi
frlatmak istiyordum. Skandal karyordum durmadan. O duvara da susuzluk bildirimi yazmtm

gururla: Ve ben kasklarm / Sizin vcudunuzun mengenesinden / Kz olan kz derisinden /

karmadm bir kez bile!
Ve siz yeryzndeki tm kayglar ve yanz unutup lgnlar gibi kahkahalar atarak glmtnz.
Demek airsiniz. Oysa ben yirmili yllarda ok nl oyunlar yazdnz biliyorum, Vera sylemiti.
Pegas, yanl anmsamyorsam imgecilerin merkeziydi, o zaman siz de imgeciydiniz demek. Yesenini
birok kez grdm orada. Sonra, neydi ad u air, hani Yeseninin sevdii, her zaman ok k
giyinirdi ya...
- erenevi mi? demiti yal avukat.
Ne erenevii. Mariengof! yle deil mi Nzm? Evet, hem akll, hem zppe, hem de
yetenekliydi. Yesenin beenirdi onu.
Evet, evet, diye banla onaylamtn. Onun gibi olmak ister, zenirdim ona. Ama o zamanlar
nerede bende yle st ba?
Nzm, belki de bilmiyorsunuzdur, o sralarda Yesenin evresinin en ok umut balad, akmn
devamn salayacaklarn dndkleri air Nikolay Erdmand! demiti Yanin. iirleri dnemin
nl sekisi Gostinitsada baslmt.
Abartyorsun Mia, demiti Erdman. Brak imdi bunlar.
O zaman ka yandaydnz? On sekiz filan herhalde, deil mi?
Yok, yirmi yamdaydm, belki de daha fazla... Pegasta votka olduuna gre NEPe[104] yakn bir
dnemde almt, demek ki. Votka NEPle ortaya kmt ya...
Peki, airler Kafesini anmsyor musunuz? Steni iirler okurdu orada, ok iyi bir evirmen...
Anmsamadnz m, Nzm?
Soyadlar bir trl aklmda tutamam, karde.
Grmsnzdr, mutlaka. Karm olamazsnz. Mayakovski nin dostuydu. Btn o insanlar
Nzm, hepsi ok muhteemdi.
Sonra sz Yesenine gelmiti yine. Yeseninin gzel kadnlarndan, sadora Duncandan[105]
konuulmutu. Fakat dedikodu tarznda deildi sohbet. Genlikte yaanm ortak heyecanlarn sevinci
yaanm, herkesten, her eyden hakkyla konuulmutu...
Erdman, bir baka grmemizde, Yeseninle ilgili baka bir ansn paylamt bizimle. Bir gn
evine uradnda, masann zerinde emekler durumda bulmu Yesenini. stlerinde birtakm
uyaklar, iir taslaklar yazl ktlar yere frlatyormu. Erdman: Ne yapyorsun? diye sorduunda:
iir makinesi kefettim, demi. nceden hazrlanm dizelerin rastlantsal birlemelerinden
yepyeni bir ey kabileceini ya da hi deilse yeni bir imge olana doacan dnyorum...

Onu sevmemek olanaksz diyordun, Erdman iin. Onunla ve oyunlaryla tanmak pek ok ey
kazandrmt sana. Erdmann oyunlar 20li yllardan beri ne baslyor ne de sahneleniyordu. Onun
Yetki adl oyununu bir ynetmende bulmutuk, hemen. Ama ntihar adl oyununu bulamyorduk bir
trl. Sonunda, Erdmann kendisinden istemitin. Erdman da kendisine sz edilen neki istemiti
senden, onun ardndan da Olmak ya da Olmamak alp okumutu.
Erdmann oyunlarnn son derece arpc bir ekilde gncel olduunu dnyordun. Birok tiyatro
ynetmeninin, onun oyunlarn sahnelemek iin can atmas gerektiini dnerek, herkese Erdmann
oyunlarnn konularndan bahsetmeye balamtn. Erdman satmak iin abaladn tm
ynetmenler, istisnasz olarak, onu ve oyunlarn ok iyi bildiklerini sylediklerinde ve hayran
olduklar oyunlarndan ezbere pasajlar okuduklarnda, aknlktan neredeyse kk dilini
yutacaktn... Ama ne var ki oyunlarnn sahnelenmesi yasakt.
Bega arambalarndan birinde, okumak iin aldnz oyunlar geri vermitiniz birbirinize.
Erdman kardeim, oyunlarmzda ayn eyi dnmz, grdn m? Dhice yazmsn. nsanlarn,
fikrini alglamas ok kolay!
Ya sen, ok daha iyi yazmsn, hele sonradan olanlar konusunda.
Bilmiyorum karde, ama u koyduun ad deliler gibi kskandm... Ben aptal gibi, nasl da
dnemedim bunu, bu kadar basit bir eyi: ntihar!
Aman Nzm! zldn eye bak! Houna gitti demek. Al! Hediye ediyorum sana! Nasl olsa senin
piyesini de ne basyorlar, ne oynatyorlar. E benimki de yle. Ayn berbat durum!
ok byk bir yazar olabileceini sylemitin Erdmann. Ayrca, Chaplin ayarnda bir ses tonu
olduunu dnyordun. Ama krlgan bir insand. Dardan baknca her ey iyi ho grnyordu.
dller, senaryolar, opera librettolar, hepsi iyi ho da tutuklanmasnn ardndan gerek edebiyat
almalarndan ekmi kendini, demitin. Hani u uzun burunlu balk var ya, ite onun gibi burnuna
vurmular, krlp ksmekten kendini alamam. Tkenmi. Herkesin bir snr var.
Biliyor musun Nzm, Erenburg senden bahsetmi anlarnda. Dostluk ettii nller arasna sen de
girmisin, kitab nsanlar, Yllar, Yaamda. Bana kalrsa kiiden sz ederken gizlememi yrek
acsn: Paul Eluarddan, Babelden ve senden.
Bir k gn konuk olmutuk lya Erenburga. Bu ziyaretten ksa bir sre nce, Politeknikteki iir
gecene bakanlk yaptnda bir araya gelmitik. Gorki Sokandaki evine yaklatmzda:
Karsnda rktm tek insan, demitin. Nedenini kendim de bilmiyorum. ok bilgili. Sohbet
srasnda yzlerce isim, tarih, balk sayp dker. Ben de ise hafza sfr. imdi grrsn bak...
Biraz sinirli grnse de sen aldrma, deyiin beynimde dolamasna karn, kendi ortamnda son
derece sempatik, cana yakn bir insan olarak grnmt bana Erenburg. Batl yal adamlarnki gibi
pembe yanaklar, neeyle bakan gzleri vard. Alayc deil, muzipti baklar. Seninle bir araya
gelmekten iten bir sevin duyduu belliydi her halinden.

Beni tantrrken Novosti haber ajansnda gazetecilik yaptm da syledin ve ardndan da

ekledin: Sizden bir eyler koparmaya alacaktr. Ajans ilgilendiren konularda aznzdan bir
eyler kmas iin kkrtabilir bile sizi, uyarmad demeyin.
yle mi, diye tiz bir kahkaha koparmt Erenburg. Dnyann drt bir yanna malzeme gnderen
ajansta alyorsunuz demek! Benim stmden bir kuru bile alamazsnz ajansnzdan, maalesef. Bu
akam inadna, haber olarak kullanamayacanz konulardan konuacam.
Gerekten de gece boyu beni inelemi durmutu nl yazar. Her anlattndan sonra bana dnp:
Nasl? Dememi miydim ben size? Ajansn iine yaramaz deil mi? demekten geri durmamt.
Sohbetin ilerlemesiyle Erenburgun keyfinin nedeni anlald: Kitabnn yaymna izin verilmiti.
Kimdir bu adam? dedin sen. Hep merak etmiimdir, izin veren, yasaklayan adam kim? Herhalde
herkesten akll ve daha yetenekli ya da daha kurnaz olan biri, yle mi?
Geenlerde bir bykeliliin kokteylindeydim. Bir ara, Hruev ile yan yana geldik. Bir kede
yarm saat ba baa konutuk.
Anlarnz hakknda m?
Yok canm, salk sorunlarndan, hastalklarmzdan... Yaptm diyeti sordu bana. Ben de onun
yaptklaryla ilgilendim. ki yal insan ne konuursa onlardan konutuk ite! Bizim edebiyat
evresinin sivri aklllarndan biri bizim hararetli sohbetimizi grp kendince, brokratik adan
deerlendirmi olmal. Ertesi sabah yaynevinden arayp kitabmn yayn listesine alndn
sylediler, dedi Erenburg. Sonra bana dnp:
Ha, aklma gelmiken, sizin ajans iin iyi bir haber olur bu! dedi.
Sen bu dnyadan gp gittikten sonra beni SBKP MK Propaganda ve Kltr leri Sorumlusu
lyiev ard, bir gn. Oraya gitmeye, ne olduu belirsiz bir konuda konumaya hi gcm yoktu,
ama gitmekten baka elimden ne gelirdi ki! Tosya ahap kapnn nne dek benimle geldi ve grme
bitinceye kadar da meydandaki kk parkta bekledi beni. nndeki ypranmam dosyann iinde
mahzunca yatan birka kd kartrrken arada bana bakp gzlerini krptran bu adam ne
dnyordu, bilmiyorum. Susuuyla bana azap veriyor, erk sahibi olmasnn keyfini kartrcasna
yzme bakyordu. Sonunda azn at:
E, naslsnz bakalm?
Moskovallarn klasik yantyla karlk verdim:
Teekkr ederim, fena deil.
Belki bir eylere gereksiniminiz vardr.
Hayr, teekkr ederim.

Anlalan, Hikmetle beraber oyunlar yazmsnz, yle mi? diye srdrd konumasn, bu koca
odada oturduu yerden ideoloji ve kltr ilerini yrten ve kim bilir ka kez senin ilerine birok
kez kabaca burnunu sokan adam.
Evet, yazdk.
E, nasl yapyordunuz bunu bakalm? Pis pis gld bunu sylerken ve ekledi: Yani byle yan yana
oturup yazdnz, yle mi?
kp gitmek istei uyand iimde. Ama kalkamadm, kap gidemedim.
Nzm Hikmetin bu mektubundan haberiniz var m?
Kd uzatt bana:

SBKP MERKEZ KOMTESNE,

Sayn Yoldalar,
ok hastaym. Bugnlerde Tanganikaya uacam. imde, geri dnmeyeceime dair bir nsezi var.
Kendim iin bugne dek asla bir istekte bulunmadm. Ama imdi sizden bir ricam olacak. ki yaknm
var: Biri karm Vera Tulyakova, dieri olum Memed. Ne birikmi param var ne de telif cretlerim
onlara uzun sre yeter. lmm halinde, onlarn parasz kalacaklarn dnerek lmek, bana ok
korkun geliyor.
Sizden karmn ve olumun geimini salayacak bir yol bulmanz ok rica ediyorum.
Tm yaamm boyunca neferi olduum partimin yardm ve desteini beklemeye hakkm olduunu
dnyorum.
Bir yl nce yolda Hrueve beni Sovyet vatandalar ailesine kabul etmesi iin bavurmutum.
Deerli Nikita Sergeevi, gsterdiiniz stn gven iin ahsen teekkr etme olana bulamadm.
Teekkr ederim.
Nzm Hikmet
25 Ocak 1963

Evet, biliyorum, dedim.

Bu mektuptan Nzm yoldan iinde bir lm nsezisi olduu anlalyor. Neden acaba? Odann
efendisinin itenlikle sorduu tek soru bu olmutu. Hikmet burada ok iyi koullarda yayordu!

Herkesin saygsn kazanmt. Oyunlar sahnelendi, kitaplar basld... Geri baz politik sorunlar
karsnda anlalmaz tavrlar sergiledii de oldu. Stalin tapnmaclnn tmyle ortadan
kaldrlmasn istiyordu, rnein. Neyin adna? Safa bir yaklam bu! Bizi artan, onun talyan
komnistleriyle ayn revizyonizmden yana olmasndan ok, buradaki pek ok insann onu
desteklemesi oldu. Tvardovski gibileri rnein. Erenburg iin sylenecek bir ey bile bulamyorum.
Henz olgunlamam gen yazarlarmza ne demeli? Evet, o muhalif entelektellerin lideri gibiydi.
O konuurken, O zaman ben de muhalif entelektelin karsym, diye geti aklmdan. Dinledike
aryordum, nasl oluyordu da dmanca szlerini trensel bir havada syleyebiliyor ve sadece
dudaklarn oynatarak barabiliyordu? Nasl oluyordu da arkasnda hi iz brakmadan
ldrebiliyordu? Ne yazk ki onun seninle nasl konutuuna tank olmamtm hi. letiiminizin nasl
gelitiini hayal etmekte zorlanyorum. Kompleksinden kurtulmak iin, cenazenin ardndan ancak iki
hafta sabr gsterebildiine gre, onun asndan pek de enlikli olmuyormu grmeleriniz...
Biz ise tam olarak tecrit edilmi bir haldeydik: Ne telefon alyor ne de odaya giren oluyordu.
Sokan sesi bile iitilmiyordu... Kapkaranlk, kasvetli bir odayd. Dncelerimi okumu gibi,
ortam biraz yumuatma abasna girdi. Sorgu odasna dm partizan tavryla oturuyordum
karsnda. lmnden sonra seninle hesab olanlarn beni kskaca alacaklarndan korkuyordun,
Nzm. Evet, ite sanki biri dmeye basmt. Bir eyler oluyordu. Kim bilir, belki de buradan alp
gtreceklerdi beni. rktc kap usulca ald sonunda ve eikte sevimli bir gen kz belirdi.
taatkr bir ifadeyle efendisine dnp:
Size demli bir ay getirmemi ister misiniz? diye sordu.
Kaybolmas ile elinde bir tepsiyle geri gelmesi bir oldu. Bembeyaz eldivenli elleriyle metal bardak
altlklarna oturtulmu ince cam bardaklarda duman tten ay ve eitli biskviler getirmiti...
Efendisinin, sana, benim kocama verip veritirmesi sryordu:
Anlayacanz Hikmet, Trkiyedeki bakaldr alkanln burada da srdrd... Zoenkoya,
Bulgakova olan tutumumuzu deitirmeye alt. lmeden ksa bir sre nce Pasternak iin
konumaya gelmiti. Btn bunlar olacak i mi? Ama biz ne yaptk, sabrla karladk bunlar!
Her zaman deil, dedim usulca.
Siz ne sanyorsunuz? Sizce yasaklamak kolay m? Ho bir ey mi? Bizi o durumda brakmasna,
skandala hi gerek yoktu! u van vanovi hikyesiyle ne iler at bamza! Devlet kart oyunu
sessiz sakin kaldracaktk gsterimden.
Beyaz ellerine baktm onun. Entelektellerin ondan ne kadar nefret ettiklerini sylemek, sanat
dostlarmzn onun ellerinin tpk, adi bir sulununki gibi dvmelerle kapl olduunu bize
anlattklarn sylemek istedim. O ise konumay srdryordu:
Evet, gene de neden lm dnyordu Hikmet, anlamadm.
Tanmadm bir adama, davetli sandalyesinde otururken, senin neden lm dndn nasl
aklayabilirdim? O benim evime gelmi olsayd, o deil ben ikram etseydim ay ve bu neden

acabay renmek gerekten nemli olsayd onun iin, anlatacak ok eyim olabilirdi.
Oysa imdi tanmadm bir adam karma gemi, Neden Nzmn olu Varovadayd? Neden
olunun annesiyle yaamamtn? diye soruyor, duyduu sylentilerden yola karak yorumlar
yapyordu... Belli ki merkez, dedikodularla, nl bir adamn kiisel yaamna merakl insanlarn
palavralaryla dolmu tamt.
Patlamaya hazr bir haldeydim. Karmdaki ise umarszca sormaya devam ediyordu:
Sizce, Nzm Hikmeti kimle kyaslamak mmkn?
Herzenle.[106] Neredeyse bardm adama, bunu sylerken.
Herzenle mi?!
Ne o yoksa siz Kazanovayla m diye dnmtnz? diyerek iyice kabalatm.
te o anda gzlerinde kvlcmlar belirdi ve erkeke bir yaklamla:
Biber gibisiniz! Ama bu hal kadnlara ok yakyor, dedi.
Zihnimde Tsvetayevadan[107] olduunu dndm satrlar dolayordu: Devrimcilerin erk
dkn olmalar mmkn olmad gibi, erk dknleri devrimci olamazlar...
Etki brakmak arzusuyla, kendini beenmiliini saklamadan g gsterisinde bulunuyordu.
u telefonlara bakn. Ekiplerimin her biri bir telefonumla yarm saatte harekete gemeye hazr
bekler. Yani, lkenin dier ucuna varmalar iin topu topuna otuz dakika yeterli. nk szm onlar
iin emir niteliindedir!
stndeki kt dikimli gri takma, salksz grnen renksiz suratna baktm... Zavall adamck!
Hayr, korkmuyordum. Sadece ar geliyordu bana. Bugn adamn ayann altna bir ta koy, Nzm,
vur kafasn kapya. Senin de ellerin kanmtr imdi. Kafamdan bunlar geiyor, bir yandan da
Hruev ya da Suslov kapda beliriverse ve u adamn kibri snse, diye dnyordum.
Sonra evde bkp usanmadan: Neden sanki hemen kalkp gitmedim, neden? diye dnp durdum.
Erenburgla sohbet ederken konu Pasternaktan almt. nl yazar uzun yllar Peredelkinoda
komun olmutu. Dostluk duygularyla balanmtn ona. Sk sk ziyaretine gider, sohbet ederdin. Pek
ok kez memur zihniyetlilerin sana kzacaklarna aldrmadan, Pasternak korumak iin uramtn.
Basmnn hemen ardndan Stockholmde Doktor Jivagoyu alp okumu, yannda getirmemitin.
Partinin kltr ve sanat ileri merkezine gidip aklnca kurnazlk yapm, bu skc romanda kt
bir ey olmadn anlatmaya almtn. Sadece iirlerin mkemmel olduunu sylemi, dahilerden
korkmamak gerektiini anlatp durmutun. Kendini ilgilendirmeyen konulara karmaman ima eden
grevliler: Bizim derin sorunlarmz sadece Sovyet insan anlayabilir, yantn vermilerdi.
Nasl olduysa laf Olga vinskayaya gelmiti. Erenburg, Pasternak n son yllarda sevdii kadn diye

bahsetti ondan. Sen de biliyordun vinskayay, yle demitin:

Bir keresinde bana olaanst ak iirleri okumutu Pasternak. Onu dinlemeyi ok severdim. O
zaman bahsetti bana Olgadan. imdi tekrar onun yznden hapiste...
Evet, hl alma kampnda. Kz defalarca annesinin af edilmesini istedi, ama kadn Pasternakn
el yazmalarn yurtdna karmakla kanuna kar gelmiti. ok byk paralar ald yapt bu iin
karlnda.
Anlamakta zorluk ekiyorum. Nasl oluyor da Sovyet yasalar yazarn istedii yerde kitabn
bastrmasn yasaklayabiliyor?! Yetenei kle yapan nasl bir yasa bu byle? Pasternak bir dhi.
Bunu ben de biliyorum, siz de. Bunu bilmeyen, anlamayan ya tek hcreli bir yaratk ya da geliim
dmandr! Dahilik gelinlik gibi sandkta saklanacak bir ey deildir!
Evet, evet, doru. Moskovada birisi iin bir eyler yapabilmek iyice gleti, ama gene de Borise
yardm etmek iin abalamak gerekir. Kimse bir ie bulamak istemiyor. Hem... kadnlardan yana da
ans olmad.
Nasl?! O sevdi kadnlarn. iirler yazd onlara. Hem de en mkemmellerinden! Bir tanesi
romannn bir paras bile oldu!
Evet, ama kadnlarn hepsi lmnn ardndan yurtdndaki parann peine dt. Her biri bu ykl
miktar ele geirmek istiyordu, demiti Erenburg kzgnlkla.
Herhalde, burada yaamlarn srdrebilecek olanaklar yoktu... Pasternakn stn ban
biliyorum. Evde nasl beslendiklerini de. Gizli sakl bilgiler deil bunlar. Son derece konuk sever
insanlard. Kazanlm para yurtdnda yatyor, burada ise fakirlik ekiliyor... Sizce bu insanlar, ne
yapmallar?!
Anlyorum, Nzm. Kznn syledii baka bir ey beni memnun etti. Dediine gre, annesinin
bulunduu alma kampnda tm siyasi tutuklular ne ile sulandklarn biliyorlarm. Anlyor
musunuz, Nzm? Hepsi biliyormu. Oysa eskiden, Stalin zamannda nasld? Yzde doksan
dokuzunun neden hapsedildii hakknda bir fikri bile olmazd. Bu iyi bir ey! Hem, sylendiine gre
siyasi tutuklular azm. Alt yz kadar. ou dini inanc olan insanlar ve tarikat yeleriymi.
steyenlerin gazetelere abone olmasna ve ktphaneden kitap almasna izin veriliyormu. Verilen
iler arasndan seim ans da varm. Yemekler, tabii ki berbatm.
Sovyet hapishanelerinin cennet olduuna inanmyorum. nanan insan neden hapiste olmak zorunda?
Pasternak ve KGB konusunu kapatmak isteyen Erenburg:
Son iir kitabnz grdm Nzm, hani u jbileniz iin yaymlanan, dedi. Krk yl sresince
yaptklarnz gstermisiniz. ok az kii bu kadar uzun sre emek vermitir iire. Yaamnzn
iirlerinize nasl yansdn grmek, gittike daha etin, daha karmak olduunu dizelerinizden
anlamak beni ok etkiledi.
iirler de deiti, derinleti bence. Son yllarda biimsel olarak tmyle baka trl yazyorum.

Trkede bu zgr iir tarz olduka iyi sonu veriyor, ama Rusa eviriler de pek ho olmuyor, tn
kabalayor. Uyum bozuluyor, melodi alglanmyor. iir bozulup, kayboluyor. Lirik olan eler bir
tarafa, enformatik olanlar baka bir tarafa gidiyor. Kimi zaman evirmenlerle almak da ok g.
ou, herkesin bkt ve kendi iirlerinde kullanmayaca uyaklara bavuruyor. Batan savma i
yaptklarn sylemek de olmuyor. Gnl krmak istemiyorum.
Tamam, ama bu gibi ilerde liberal olunmaz... Moskova daki ilk yllarnzda sizin iirlerinizi
evirmek isteyen air says pek azd. Ve yanl anmsamyorsam, isteyenlerden geri evirdiiniz pek
olmamt. Ama sizin taleplerinize ok az dayand.
Zor tabii. eviriye soyunanlar kt airlerse, son derece skc iirler kyor ortaya. nk
Rusalar renksiz, biimi aktarmalarna olanak yok. yi airler ise ister istemez kendi izlerini
brakyorlar eviride. Ben sradan bir airim, beni daha iyi yapmanza gerek yok. ok gzel olmu,
ama bu benim deil, sizin iiriniz. Eer altna kendi adnz yazp yaymlatacaksanz problem yok.
Sizin nnzden yararlanmak istemem, diyorum onlara.
Yazdn iirlerin evirisini ilk kez dinlediimizde, bunun yazdn son iir olduunu syler ve bir
daha iir yazmayacana dair sz verirdin kendi kendine. Dnceler benim, szcklerin bazs
benim ama iir benim deil, derdin bana.
ou kez evirmenler, iirindeki dizeler kadar paralara ayrrd yreini. Sonra tekrar paralar
birletirirdi, ama yreinde izler kalrd. Bense sana ayr, evirmenlere ayr zlrdm.
evirmen-airlerin eviride grnr olmalarna asla tahamml edemezdin. Senin szcnn baka
bir szckle deitirilmesini kabul etmez, bir dizeni iki dize olarak evirmelerine kar kardn. En
st dzeyde edeerlilik isterdin. Biim bozuluyor, ritim kalmyor, dil baka. Bunlara altm, ama
brakn szckler benim yazdklarm olarak kalsn, derdin.
Kimi durumda kelimesi kelimesine evrilen iirlerin, evrildikleri dilin zellikleri gz nne
alnarak yaplmlardan daha ok, aslna ihanet ettiklerini anlamak istemiyordun. evirmenlerin
seninle almakta ne kadar zorlandklarn, kimi zaman tam uygunluk adna iirselliin, ezgiselliin
nasl yok olup da ortaya ilkel bir ey ktn gryordum.
Herkesten ok Muza Pavlovnayla altn. Genellikle terden srlsklam olup kzarm suratn, yorgun
halinle evirileri dzeltirdin. Szckleri, kimi tmceleri dzeltmesini isterdin. Sonuna doru bkar,
biraz daha esnek davranrdn. Ve bylelikle iirlerin okuyucularla buluurdu.
Muzadan bir ey dzeltmesini isteyebiliyorum, olmayan yerleri syleyebiliyorum. Darlmadan,
gcenmeden dzeltmeye alyor. evirilerin kt olmasnda asl su benim aslnda, diye sk sk
itirafta bulunup Muzaya teekkr ederdin.
Evet, Nzm, sizin huyunuzu biliyorum. Sizin gerekten iyi bir air olduunuzu ise iirlerinizin
Franszca evirilerinden anlayabildim ancak.
Biliyor musunuz, dostum Nezvali eke okuyamam. Rusalarn okuyorum. Veradan yardmc
olmasn rica ediyorum. Bylece daha kolay kavryorum iirleri. Ve eit eit Nezvaller kyor

karma. rnein, Pasternakn evirdii baka, Ahmatovann evirdii daha baka. Kt olduklarn
sanmayn! Mkemmel iirler! Ama Nezvalin kendisi arada bir yerlerde kalm. Bu dnceyle
setim Muza Pavlovay, Slutskiyi. Samoylovu da seviyorum. Benim iirlerimi alglay houma
gidiyor. Vinokurov da bana ok yardmc oldu. Neyse, can cehenneme evirinin! Szn ettiiniz
kitabn dzeninin daha baka olmasn istemitim.
Kronolojik olmasn istememi miydiniz?
Kronolojik olmasn istedim. Ama yaammda kadnlar byk rol oynadlar. yle ya da byle, iyi
ya da kt iirime girdiler. Yaammda byle nemli be kadn oldu.
Bu dediiniz baka bir Rus airi anmsatt bana. Gumilyov u. O da yaammda yedi kadnn ad
vardr, demiti.
Anna Ahmatovann kocasndan bahsediyorsunuz deil mi? Kitaplarn pek iyi bilmiyorum onun.
Erenburg eletirel gzlerle bana bakt.
Evet, dediim gibi be kadn girdi hayatma. lki Nzhetti. Trkt. 1922de Tifliste tanmtk.
ki yl birlikte yaadk. Sonra o, ailesiyle stanbula dnd. Ben Moskovada kaldm. 1924te
KUTV[108] renci yurdunda Lena Yurenkoyla tantm. Ukraynalyd. Tp Fakltesinde okuyordu.
Tuhaf bir kzd. Anarist yanlar vard. 30 yama dek tp alannda bir yenilik bulamazsam kendimi
ldreceim, derdi. lgin bir kzd anlayacanz. Dnd her eyi aka sylerdi. Bir
keresinde portresini yapmaya kalktm. Trkiyedeki aileme gndermek istiyordum. Ressam,
alrken modeline dikkatle bakar, kukusuz. Ben de portresini yaparken doal olarak yzne
bakyordum. Birden sinirleniverdi. Ne diye durmadan suratma bakyorsun? dedii gibi bir kova
suyu kapt ve bamdan aa dkt. Srtmda paltoyla oturuyordum. nk kt ve Moskovada
kaloriferler yanmyordu. 1928de birlikte Trkiyeye gitmeye karar verdik. Odessaya kadar gittik.
Orada ayrlmak zorunda kaldk. nk o vize alamad. ok hastalanmt. stanbuldan gerekli
evraklar gndereceime ya da kendim dnp onu alacama sz verdim. Benim orada kalmam
olanakszd. Baka bir komnist arkadala snr gizlice getik. Bizi yakalayp hapse attlar.
ktmda, Trkiyeden onu aramaya baladm, sorup soruturdum. Kolera salgn srasnda
ldn rendim.
Sonra 1930da stanbulda Nzhetle tekrar karlatk. Yaam boyu birlikte olalm istedim. Genlik
anlarmz, Sovyetler Birlii, ortak dostlar bir arada tutuyordu bizi. Sonra birden yle dedi bana: E,
Nzm devrimcilik oynadn yeter. Artk ie girime zaman geldi. Komnistlerin pek ou bakan
oldu, mdr oldu. Sen de kariyer sahibi olmalsn. Benim iin bir darbeydi bu. ekip gittim. te o
zaman yazdm, burada herkesin beendii iirim Mavi Gzl Devi. Siz de biliyorsunuz ya...
E, sonra?
Sonra... bir daha kadnlarla ciddi bir ilikiye girmemeye karar verdim. Profesyonel devrimciydim.
Trkiyenin koullarnda her an hapse girebilirdim. Evlenmemeliydim. ki yl kadar byle yaadm.
Sonra kz kardeimin... Biliyor musunuz, hayranmdr ona, taparm. Ha, ne diyordum, kz kardeimin
bir hanm arkada vard. Pirayeydi ad. lk einden iki ocuu vard. Suzan adnda bir kz, Memed

adnda olu. Hemen hemen ayn yalardaydk. Salar alev gibiydi. ok iyi bir kadnd. Akll ve
yce gnllyd. Kz kardeim nedeniyle birka yldr tanyorduk birbirimizi. Ve ite bir gn,
ylesine evlenmeye karar verdik. Onunla iyi ve dingin bir yaam sreceimden emindim. ok gzel
bir kadn deildi ve bu da benim iin olumlu bir eydi. Kskanl lgnca yayordum nk.
1932de evlendik. Gerekten de her ey dndm gibiydi. Sonra hapis yllar balad. Bir
tutukluyorlar, bir brakyorlard. Sonunda brakmamak zere attlar hapse. Elli be yla mahkm
ettiler. Piraye ou zaman ona Hate derdim yiite gsledi olanlar. Hi yaknmad hayatndan.
Dzenli bir ekilde ziyaretime gelirdi. Ne kadar zor durumda olduunu gryordum. Trkiyede
erkeksiz bir kadn, ngilteredeki erkeksiz kadndan ok farkldr. Dahas iki ocuuna bakmas,
onlar doyurmas gerekiyordu. Hapishanede deliler gibi almama karn ok az yardm
edebiliyordum ona. Ve bilir misiniz, dnyada kayg ve yoksulluk kadar hibir ey ypratp
yalandrmaz kadnlar. Son yllarda hep ayn basma elbiseyle geldiini gryordum. Giderek kz
karde, hatta birazck da anne gibi grmeye balamtm onu... nsan hapisteyken baka trl alyor
kafas. Hayallerle yaamaya balyorsun. Biliyorsunuz Bir Ak Masaln hapiste yazdm. Benim ak
hayallerimdi yazdklarm. Ne ylesine sevmi ne de byle bir ak olabileceine inanmtm. imdi
biliyorum bunu, bama geldiinde anladm olabileceini... Ama o zamanlar... Anlyor musunuz?
Pirayemi, bir koca karsn nasl severse, yle olaan bir akla sevdiimi dnyordum. Ve aniden
etrafmda frtnalar kopmaya balad. iirlerim Fransada ve daha baka lkelerde yaymlanmaya
balamt. Yalnzln korkunluunu artran bir durumdu bu. eriden kp kurtulmak istiyordum,
ama bir bama hapisteydim ite! Gazeteciler benimle grmeye can atyor, renciler, farkl
kesimlerden insanlar serbest braklmam istiyorlard. Yargda skandal yaanyordu. Bense iirlere
snmtm! Yazyor, yazyordum.
Bir gn, 1948te kuzenim Mnevver hapishanede ziyaretime geldi. Bir gzellik girmiti ieri. Mis
gibi Fransz parfm kokuyordu. Bir tara hapishanesinde parfm kokusunu hayal edebiliyor
musunuz? Neeli, kendinden emin bir kadn! Afallayp kalmtm. Ve sonra... anlyorsunuz deil mi ne
olduunu? On yldr hapisteydim... Byleydi yani durum. Dnya zgrle kavumam istiyor, tm
dostlar eninde sonunda hkmetin inadnn krlacan ve serbest braklacam sylyordu. Ve biz
bu havada Mnevverle birlikte yaamaya karar verdik. Serbest grl bir kadnd, zgrce karar
veriyordu. Hapiste insan her eyin iyi olacana nasl da kolay inanyor. Yemin etmi, kocasndan
ayrlacan sylemiti. Kzn da yanna alacakt. Sonra anszn hkmet benim iin af karmaktan
vazgeti. zgrln elinden uup gittiini anlayan mahkmun dndklerini, halini hayal bile
edemezsiniz. Tm bunlarn stne bir de Mnevverin notu geldi. Kocasn terk edemeyeceini
yazmt. Kzyla ilikili bir bahane ne srmt. Hepsi buydu yani. te bu gerek bir darbeydi
benim iin! O zaman nefret etmitim Mnevverden. Ve alk grevine baladm ilan ettim.
Bylelikle ondan almak istiyordum. Bu ihaneti balayamyor, lmek istiyordum. Her eye lanet
okudum! Ve baladm alk grevine. Tm dnya siyasal amal bir eylem olarak kabul etti yaptm.
Annem Olum Nzma zgrlk pankartyla sokaklarda dolat. mza toplad. O sralarda, artk hi
grmyordu gzleri, anlyor musunuz? Ve birden, Bir Ak Masalnda olduu gibi gelimeye balad
olaylar. Her ey ak yznden balamt, ideallerle bitti... Benim Ferhat da ak uruna zafer
kazanmak iin yola km, ama insanlk karsndaki grevleri ak arka plana itmiti... Kendi
hikyeme dnecek olursam... Bana inanan insanlar vard ve bunun iin mcadele etmeliydim. Siyasal
istekler ne srdm ve hkmetle mcadeleye giritim. Alk grevim sryordu. Drt gn, be gn,
alt gn... Ve yle bir an geldi ki zgr braklmazsam lmeye karar verdim. htiyarlayp mezara
gidinceye kadar hapiste oturmaya niyetim yoktu. Olay dramatize etmeden lebileceimi kavramtm

artk. Fiziksel olarak her gn biraz daha gten dyordum, ama moralim iyileiyordu. nanmazsnz,
daha neeli bile olmutum. Sonunda, hkmet basklara dayanamad. Af kt. Sonra ne olsa
beenirsiniz? Mnevver elinde kilo ilekle kageldi. Gnlerdir atm! ileklere saldrp
neredeyse hepsini mideye indirdim. Neredeyse lyordum. Zor kurtardlar beni. Mutluluk gnleriydi
bunlar. zgrlk, zgrlk demekti, anasn sataym. Bir sre daha kaldm ieride, ama sorun
zmlenmiti. Kiisel ilikiler bakmndan o gnleri anmsamaktan pek holanmyorum. nk
hapisten kmamn arifesinde Mnevverin neredeyse alt aylk hamile olduunu grmtm! Genel
olarak, devrimci yazgmda ocuk sahibi olmamn bulunmad inancndaydm. Ve birden durum
deimiti! armayn buna. Hapishane mdryle dost olmutuk. iirlerime hayrand. Rica
ettiimde, ziyaretilerimle odasnda grmeme izin verirdi. Kendi de odada kalmaz, kar giderdi.
Mnevverin karm olduunu sanyordu. nk Piraye ile hibir zaman gitmemitik odasna.
Mnevverin hamilelii beni zor durumda brakmt. Nasl bir skandal kopacan tahmin
edebiliyordum. Mesele kiiliim deildi kukusuz. nemli olan, komnizm dmanlarnn bu
durumdan nasl yararlanacayd. Onlara, tm komnistlerin Nzm Hikmet gibi alak olduu ve ahlak
deerlerinin zayf olduu gibi, vr zvr bir dolu konuda konuma olana vermitim. Akllarna ne
gelirse syleyeceklerdi. Dnebiliyor musunuz, ortada ac eken, erkeini on iki yl bekleyen bir
kadn vard. Adam ise hapisten kt gibi, daha gen olan baka bir kadna gidiyordu. Tm bunlarn
Pariste deil de benim feodal deerleri kuvvetli lkemde olduunu da hesaba katacak olursak...
Mnevver ile yaamaya baladm. Boanmak iin Pirayenin mahkemeye bavuracan
dnmtm, ama bekledi. O zaman Mnevver diretince de ben atm boanma davasn. 1951in
Martnda oldu mahkeme. kimiz de gitmedik. ay sonra ise ben lkemi terk ettim.
Olunuz imdi Varovada yayor deil mi?
Evet, annesi ve vey kz kardei ile beraber. Trkiyeden katlar. nk olum Trk anlayna
gre evlilik d domutu. Yasal deildi yani. Annesiyle nikhlanmamtk daha.
Onu gryor musunuz?
Ne yazk ki hayr. Annesi brakmyor. Yreimde korkun bir yaradr bu.
Zorlu bir yaam sizinki Nzm.
ok zor, Allah kahretsin, ok zor! Neden anlattm tm bunlar size?
Kitaptan baladnz. Peki, neden blm balklarna kadnlarnzn adn vermediniz?
Vera istemedi. Bizi karlatrmalarn istemiyorum, dedi. Aptallk etme. Sana yazdm iirleri
kimseye yazmadm. Ac, kskanlk, delicesine sevgiyle dolu onlar, dediysem de dinlemedi.
Adm geince beni anmsayan lya Erenburg, evlerini gezdirmeyi teklif etti.
Evler vardr, mobilyalar ssler onlar. Erenburglarn ss ise tablolard. Evi gezerken Erenburg her
tablonun nnde duruyor ve Picassodan, Riveradan, Pinyondan, Chagaldan, Tlerden, Falkeden
bahsediyordu. Gzlerimin nnde engin dnyalar alyor ve iim bu bayaptlara sindire sindire
bakma istei ile doluyordu, ama ortam buna uygun deildi. En houma giden Erenburgun odas

olmutu. Ne tam anlamyla alma odas, ne de yatak odasyd. kisinin karm bir eydi. Oda
kkt. Duvarlarda kitaplarn arasnda kk boy tablolar ve pipolar dikkat ekiyordu. Divan mavi
mat bir kumala kaplyd. Yoksa yeil miydi? Belki de yeil izlenimi Chagaln tablosundan
yansyordu... Her eyin ok ak, ok net olduu bu ortamda, sende bir ekingenlik vard. Sska,
kambur ev sahibinin ard sra kk evde koca cssenle sessizce yryor, korumasymsn gibi
duruyordun. Sanki birisi misafirlikte uslu durman tembihlemiti ve sen de buna uyuyordun. Akas,
aknlk iindeydim. Seni daha nce hi byle grmemitim.
Erenburgun kars Lubann odasna girdik. Drt portresi bir de kendini sayarsak bei birden bize
bakyordu. Be deiik formda ayn gzel yz. Luba raftan ald bir Fransz kitabndan maymun
resimleri gstermeye balad bize. Soyutularn resimlerine benziyorlard. Hepimiz neelenmitik.
Maymunlar ok yetenekli, diye birka kez tekrarlamt Erenburg.
Sonra yemee oturduk. Masada yabanc araplar ve mezeler vard. Paris maazalarnda satlan, zel
paketlerde ithal edilen Fransz orbasnn duman ttyor, servise hazr masada bekliyordu. lgin
bu yallar diye dnm, genliimden kaynaklanan maksimalizmle: Tuhaf bir zppelikleri var,
Moskovada orba m yoktu sanki! diye aklmdan geirmitim. Aslna baklrsa sylenecek bir ey
yoktu, olduka lezzetliydi. Herkes gnlszce yiyordu. Asl olan sohbetti ve herkesin itah
sohbeteydi.
Erenburgun son kitab nsanlar, Yllar, Yaamdan sz etmek istiyor, onu konudan uzaklatrrm
korkusuyla cesaret edemiyordum. Bir ara yeri gelince, baka insanlarn hikyeleri zerinden kendi
yaamn anlatma isteinin nasl doduunu, anlarn bu yolla anlatmaya onu iten nedeni sordum.
stediim, en gncel konularda yazmakt. Binlerce mektup alyorum imdilerde. Genelde iki kuan
temsilcileri yazyor bana. Birincisi zlem duyduklar dnemi anlattm yallar, dierleri de genler.
nk onlar da bilmedikleri bir dnemi renmi oldular.
Erenburg kendini konuya kaptrm, Bat Almanyada kitab yaymlamak isteyen yaynevinin etrafnda
kopan grltleri anlatmaya koyulmutu:
Soldaten Zeitung, kitabmn yaymlanamayacan yazd. Szmona sava srasnda Almanlarn
rzna geilmesini yazmm. Bunun zerine yaync, iddiann doru olup olmadn aratrmaya karar
verdi ve inanr msnz, tam on bir kurulu zerinden yrtt aratrmay! Bir ey bulunamad tabii ki.
Bu sefer, ayn gazete yaymlad bir makalede, benim pek ok yazmda Alman askerlerinin
ldrlmesi arsnda bulunduumu ne srd. Bunun zerine yaynevine bir mektup gnderdim ve
byle bir ey yapm olmaktan vn duyduumu ve yaymc bu olguyu dorulatmazsa kitabm
yaymlatmaktan vazgeeceimi bildirdim. Yaynevi mektubumu yaymlayarak bir tartma balatt.
Baz Almanlar benden taraf oldular: Erenburg Almanlar neden sevmek zorunda? diye yazdlar.
Ama birka gn nce gazetede koca bir balk vard: Eichmen asld, ama Erenburg yayor! diye.
Nasl Nzm, ilgin deil mi?
Hem de ok! Kitaplarn tartmalara neden olmasn seviyorum.
Bu arada, ben konumalarnz yazyordum. Erenburg bununla alay etmeyi brakmt artk.

Fransada hangi yazarlarla gryorsunuz?

Kimlerle mi? Sartrela, Vercorsla, Roger Vailanla, Claude Roiyle. talyada Carlo Leviyi
severim. Sevdiim pek ok kii vardr. rnein Pablo Neruda, Rafael Alberti, Jorge Amado. Ve
Nzm seviyorum. Sonsuz keskinlii ile beni bylyor. Yazdnz m? Ama Rusa evirileri deil.
Nzmla ada edebiyat dnyasndan pek ok ortak dostumuz olmal.
Evet, saydnz yazarlarn hepsi benim de dostum. Ne dersiniz, hangi ayda iliye gitmek iyidir? Siz
gittiniz oraya deil mi?
iin mi gideceksiniz?
Yok, Pablo oktandr aryor bizi. lkesini, evini grelim istiyor. Bu yl gideceimize dair sz
verdim ona. Daha nce byle bir seyahati hayal dahi edemezdim. Ama imdi doktorlar Havanaya
umama izin verdiler. iliyi grmek istiyorum dorusu.
Harika bir evi var Pablonun! Deniz yaratklar koleksiyonu da mkemmel. Ama bu yolculua
kalkmamanz neririm Nzm. Otuz gn kaldm onlarda. Pablo hibir zaman evde deildi ve tm bu
sre boyunca sahanda yumurta ikram ettiler bana. Yumurtay seviyorsanz syleyecek bir eyim yok
tabii...
Yumurta yasak bana. Sorun bu deil. Aeroflota sordum. ki bilet iin yaklak iki bin ruble demem
gerektiini sylediler. Bu konuda bugnlerde biraz skntm var da.
ili yumurtasnn bu paraya demeyeceini sylemeliyim, dedi ve bir kahkaha patlatt Erenburg.
imdi ne yazyorsunuz Nzm?
Sadece iir. Tuhaf bir dnem atlattm. Birka yl srd. Neredeyse 1958e dek. iir yazamyordum.
Bu sayfay kapattm dnmeye balamtm artk. imdilerde tekrar yazmaya baladm, yitirdiim
zaman telafi ediyorum.
Sizi ok iyi anlyorum. iir konusunda benim de byle dnemlerim oldu. Genelde iir ii biraz
kaprisli.
Birden dncelere dalmt Erenburg. Ban emi, kan taban dibinde gezdirmeye balamt.
Koullu edebiyattan usandm, Nzm. Vera, Pavlenkonun szn anmsyor musunuz: Edebiyatta
ister istemez yalan sylemek zorundasn. Ama buhar bir yerden kmak zorundadr. Senin istediin
gibi deil, patronun buyurduu yerden yalnzca. Anlyorsunuz deil mi?
Erenburglardan ktmzda yle demitin:
Sen Pablo Nerudann evindeki u yumurta iine kafan takma. ki kereden fazla yemediinden
eminim. stelik Pablonun zellikle evden katn sanyorum. kisinin karakteri de ateli. Uzun sre
bir arada bulunmalar zor. Hemen tartmaya balarlar, birbirlerine ters gidip, eskrimci gibi
davranrlar. Pablonun iinde gelecek atei yanyor, Erenburg ise gemi kltrn gzelliinden dem
vuruyor. Bir komnist olarak onunla ayn fikirde olmadm pek ok konu var; ama insan olarak

seviyorum onu.
Erenburgun evinin nnde uzun sre taksi beklemitik.
ok ilgin, demitin sen. Erenburg burada az ok sol grl birisi olarak kabul ediliyor.
Avrupada ise hi yle deil. talyaya gittiinde talyan Komnist Partisinin dzenledii
toplantlarn nasl getiini bize anlatan gazetecinin dediklerini anmsyor musun? Ayn zamanda da
MK yesiydi adam. Dantel eldivenli yal kadnlar, kk memurlar ve genelde yallar gelirmi
Erenburgun konumac olduu toplantlara. Zarif konumas; 20li, 30lu yllara ilikin edebiyat,
sanat konularndaki engin bilgisi ekiyordu onlar herhalde. Oysa talyanlar bugn daha ok
gelecekle, Sovyet insannn yaamyla, XX. Kongrenin sonularyla ilgileniyorlar. Stalinle ilgili son
gelimeleri merak ediyorlar. in asl bu. Sana sylemitim ya, geenlerde beni arayp iir isteyen bir
talyan burjuva yaymcs: Ltfen lirizm ok fazla olmasn, beni daha ok devrimci iirler
ilgilendiriyor, en keskinleri, en uzlamazlar. Bugn onlar i yapyor, demiti... Vera, bugn
Erenburg kendi iirlerinden ok bahsetti ya, ben pek bilmiyorum onun iirlerini. Sence o iyi bir air
mi?
Sen de bugn kendi tablolarndan konutun uzun uzun. Erenburg senin nasl bir ressam olduunu
sorsa ne demem gerekirdi sence?
Sen yok musun sen? Yallarla dalga geiyorsun, ha? dedin ve kahkahay koyuverdin. Gerekten
Vera, air olarak nasl buluyorsun onu?
Bence, hibir zaman ocuk olmam.
Ve imdi Nzm, senden daha ok yaayan Erenburg, (... dnya savalarndan sonra lm ard
dzenini...) seni anlatm kitabnda. ... Nzmn inanl bir komnist, byk bir ozan olduu
herkese bilinen bir gerektir; te yandan Nzm yakndan tanyanlar onun ayn zamanda eine az
rastlanr bir insan olduunu hemen anlarlar... Boyunun uzunluu, ak renkli teni, gznn maviliiyle
Trkten ok kuzey insanna benzerdi. Her yerde kendini zgr hissetmitir. Moskovada, Romada,
Varovada, Pariste gittii her kentte... Ama srekli Trkiye zlemi ekmitir... Romaya bir
gidiimde iki ciltlik talyanca iirlerini grmtm. Bunlardan birini Guttuzo, tekini ise Nzmn
dostu Pariste yaayan Trk ressam Abidin Dino resimlemiti. Nzma Abidinle tantm
sylediimde yle heyecanland ki, iir kitaplarn filan brakp dostunu anlatmam istedi...[109]
Hem biliyor musun, seninle ilgili anlarn kitaba almadan nce okumam iin bana gnderdi,
Erenburg. Doru olmayan bir ey varsa bildirmemi istedi. Sadece tek bir cmleyi karmasn
istedim. Orada dnlerde alayp cenazelerde glebildiini yazmt. Samalkt bu.
Hibir eye kar nyargl deildin. Kimi zaman tiyatroya giderken, ynetmenin zayf olduunu, bu
nedenle oyunun pek de iyi olmayacan dnr, neden gittiimi sorardm kendi kendime. Sense her
zaman, iten bir heyecan duyar: Dur bakalm, nce seyredelim, derdin. nk hem yazar, hem
izleyici olarak tutkuyla balydn tiyatroya. Pravda gazetesini ap da son sayfada Moskovada o gn
oynanan on sekiz oyundan beinin senin olduunu okuduunda vn duyardn. Kendi tiyatrolar
olduu iin Molire ve Brechte imrenirdin.

Son yllarda, Moskovada kendi tiyatronu kurmak tutkulu bir hayalindi. Oyunlarn kendin sahnelemek
istiyordun. Bu son hayalindi. Bu fikrin bir sabah aklna nasl geliverdiini ok net anmsyorum. Ayn
gn, Viktor Komissarjevskiye Nzm Hikmet Tiyatrosunun yazarlarndan olmay teklif etmitin.
Akam ise konuk olarak arldn televizyon programnda, ayn stdyoda bulunduunuz Kltr
Bakann hayretler iinde brakarak, Viktor Komissarjevskiy ile birlikte Moskovada ok gzel bir
tiyatro kuracanzn haberini verdin. Ertesi sabah nl balerin Olga Lepeinskaya, Nzm Hikmet
Dram Tiyatrosu ekibinde yer almak istediini bildiren bir dileke ile geldi bize.
Boloy Tiyatronun arlk locasnda Marael Jukovski ile karlamamz anmsyor musun, Nzm?
Srekli, subay olduklar anlalan birileri gelmiti yanna. Uzun boylu, koca topuzlu karsnn evden
zorla kardn syleyip ikyeti olmutu. Karsnn tiyatroyu sevdii ve oyunu izlemeye gelmekten
memnun olduu her halinden belliydi.
yle demitin bana:
imdi yerimden kalkp: Yoldalar, Mareal Jukov yanmda oturuyor, diye barsam ne olur,
sence? Herhalde salondakilerin hepsi kalkp sahneye srtlarn dnerler ve oyun sekteye urard!
Hruev, Jukova ilerden el ektirmiti. Bu nedenle sen bir tatszla meydan vermemek iin ok
dikkatli konumutun onunla. Saln sorduunda rahat bir nefes almt ancak. Yrmekte zorluk
ektii anlalyordu. Ama yz, konuurkenki hareketleri ve zellikle de baklar gl, salam
karakterli ve yaptklarnn doruluundan emin bir insannkiler gibiydi.
Jukova Sovyet Ordu Tiyatrosunun senden sava konulu bir oyun yazman istediini syledin.
Kalarn atp sana sava srasnda nerede olduunu sordu. Trkiyede, hapiste olduunu syledin.
armt Jukov.
Peki, o zaman nasl yazacaksnz? diye sordu.
Sovyet insanlar, ekler ve Polonyallarla ok konutum bu konuyu... Ksa bir sre nce, Verann
Leningrad yaknlarnda len babasnn cepheden yazd mektuplar okudum...
Hi gerei yok, dedi Jukov nazik, ama kesin bir tavrla. Yazmayn ltfen. Brakn zaferde emei
olanlar yazsn. Onlarn bile hatal, uydurma eyler yazdklar, abarttklar oluyor. Gerekler. Gerei
yazmak gerek. Geenlerde bir yerde General Konevin uaa bindiini okudum. Oysa General
patolojik olarak korkard uaktan ve tm ordu bunu biliyordu! Byle hatalardan kanmak gerek!
Georgiy, Georgiy, diye kars Mareale seslenmi ve ilgisiz sorularla bu erkeke konumaya son
vermek istemiti belli ki. Kars da gururla duruyor, irade gc hissediliyordu. Kendi tarihsel
neminin farkndayd. Birbirlerini sevdiklerini anlamtk.
Kulama fsltyla:
Bence General karsn kskanyor. Yoksa niye kalkp da gelsin buraya. Baleden holanmad belli.
Gelmi, nk karsnn yannda olmak istiyor. Nasl da sert bir kadn... Ama bu elbiseyle ngiliz
kraliesi gibi duruyor! dedin.

Nzm, bizim Sonyann bana gelenleri bir bilsen. lm deinde yatann gzlerine bakamam
utanrm diyen dizeni anmsyor musun? Sonyann beklenmedik ameliyatndan sonra,
Komissarjevskiy ile ziyaretine gittiimizde bu tmce kafamn iinde dnp duruyordu. Hastane
koridorunda yryor, Sonyann odasna gidiyorduk. Kapsndan girdiimizde kendimizi
toparlayamamtk. Sonya ise gler yzle karlad bizi. Hatta avuttu, alaya ald:
Ne oluyor? Niye suratnz astnz? lmeye niyetim yok, merak etmeyin.
Kanser olduunu biliyordu. Ameliyat ncesinde gerekirse on kere, yirmi kere ameliyat olacan
sylemi ve eklemiti: Viktor iin yaparm bunu. Onun yalnz kalmamas gerek. ay demlemesini
bile bilmez o.
Ameliyatn stnden sadece bir gece gemiti. Kestane rengi salar dzgn taral, yz hafif
makyajlyd. Bantl gs mavi, kpk gibi naylon gecelii altnda saklyd. Ka kez, Nzm, ka kez
evde ve sahnede dinlemitik onu senin iirlerini okurken; ama ancak o sabah ne kadar yetenekli bir
oyuncu olduunu anladm.
imdilerde onu lm kulesine, Onkoloji Enstitsne gtrp getiriyorum. Her ey Sonyann
yaamas iin. Dev yapnn bodrum katna yavaa iniyor, yar karanlk, ssz koridorlarda Sonyann
enerjisini ihtiyatla kullanarak yryoruz. Koridorlar bitmek bilmiyor. Sonunda, Sonyann tm
enerjisi bitmeden, karanln iinde ak kl bir kare beliriyor ve kk bir yeralt salonuna iniyoruz.
Orada, bar zamanlarnn en korkun kuyruunda, insanlar sessizce oturuyorlar. Karmzda yarm
metre kalnlnda kap duruyor. stnde de kocaman bir uyar yazs: Dikkat! Radyasyon!
sradakilerin her biri bu kapdan ieri admn atyor ve sonra ayaklarn glkle srkleyerek dar
kyor. Sradaki salar kurdeleli kzlar bile yal insanlar gibi, balar nlerine eik elemle
oturuyorlar. Sonyay oyalamak iin genellikle senden konu ayorum. Bilmediim bir eyler
anlatmasn istiyorum. Sonya oral olmuyor:
Amma yaptn, bilmediin ne olabilir? Nzm yz kere anlatmtr sana her eyi, diyor.
Geen gittiimizde srar ettim. Moskova yaknlarndaki Obninsk te fizikileri ziyarete gidiinizi
anlatmasn rica ettim. Neesiz bir sesle, usulca anlatmaya koyuldu Sonya:
Nzmn bir syleisi olacakt orada. Beni de iir okumam iin davet etmilerdi. Hem Trke, hem
Rusa okuyacaktm. Fizikiler bizi almas iin kk bir araba gndermilerdi. Arabada
skmayalm diye evde kalmtn deil mi? ki saat srmt yol. O zamanlar herkesin konutuu gibi
soyut resimden konumutuk. Ben bunu sanattan saymadm syledim. Nzm ise savunmu ve uzay
gemisinde Gagarinin gzleri nnde alan evren grntsnn geleneksel doa grnmlerinden
farkl olduunu sylemiti. Bir bilim insannn teleskop veya mikroskopla grdklerinin soyut resimle
betimlenenlere benzediini anlatmt. Tam olarak dediklerini hatrlyorum: nsanlarn meyveleri,
kadnlar, denizi sevdikleri gibi seviyorum renkleri, boyalar. Kimilerinin basite indirgemesine
karn, tm sanat dallar iinde anlalmas en zor olan resim sanatdr. Onlar, tuvaldeki elma
gerekteki ile bire bir aynysa ressamn baarl olduunu dnrler. Bence, insanolunun uzaya
gidii sanatta pek ok yenilie neden olacak. Gagarin yerekimsiz ortamn bysn yaad. nsann
uzay kefi, sanatta optimizmi aacak.

Sonya anlatrken ona baktm, yznn ve sesinin nasl yumuadn, canlandn grdm. Sanki o
anlatrken sen onun yanna gelmi, aclar iindeki ban avularna alp gsne yaslam ve usulca
okamaya balamtn.
Sonra, bekleme salonuna doktorun ard sra giren bir kadn fark ettim. Byk bir sahnede
yrrcesine gururla ilerliyordu. Yz tandk geldi. Bekleyenleri dikkate almadan kibirli bir edayla
srann bana geti, kapnn yannda oturup hi konumadan beklemeye balad. Kimse ne kar kt
ne de kalarn att...
Mareal Jukovun kars, dedi Sonya usulca. Gnlerinin sayl olduunu sylyorlar.
Birden kendimi ok kt hissettim.
Sonyaya baktm. Dnceleri uzaktayd...
Sonya, Sonya, dedim usulca. Anlatsana Obninskte baka neler oldu? Nzm oradaki atom
reaktrn grmeyi hayal ediyordu. Onun iin onca yolu gitmeyi kabul etmiti.
D krklna urad. Sadece beyaz bir duvar grm. Reaktr onun ardnda saklym. Sonra,
izleyicilerle dolu salonda sahneye kt. Hapisteyken annesinin ona getirdii bir Fransz gazetesinin
kuprnden yola karak, nce Tanya adn verip sonra Zoya dedii destannn yazl yksn
anlatt. Moskovaya geldiinde Zoya Kosmodemyanskayann ldrlyle ilgili belgeleri
incelediinde, kahramannn zaferinin ve ldrlnn gerek yksn yaratmada d gcnn
kendisine nasl en kk ayrntya dek yardm ettiini grerek arp kalmt. O akam uzun uzun,
airlerin ngrsnden, gelecei sezinlemede kendilerine zg yeteneklerinden sz etmiti. Sonra
kendisi izleyicilere sorular sordu: Bakn siz ada giyinmisiniz. Ne kadar gzel. Ama kulbnz,
iinde bulunduumuz mekn, nedense eski moda kk burjuva tarz kadifelerle demisiniz. Sizce
bu gzel mi? Bu soruyu salondaki gen fizikilerden birine yneltmiti. Adam onu Evet, kadife
perde grkemli bir atmosfer yaratyor, diye yantlaynca Nzmn tepesi att: Ama bu ok irkin bir
ey! Kendiniz cbbeyle veya bukle bukle bir perukla sokaa kmak istemezsiniz yle deil mi? Oysa
kulbnz, tiyatro salonunuzu eski modaya gre sslyorsunuz. Nzm bunlar sylediinde salonda
alk koptu. Sonra ben Nzmn iirlerinden okumaya baladm. Toplant gece yarsna dek srmt.
Gece alklarla son bulduunda bir grup gen bilim insan Nzmn yanna gelip sorular sormaya
balad. Nzm, o tara kulbnn sahnesinde yere oturuverdi ve politik, yaznsal ve gnlk yaam
ilgilendiren konularda eitli sorular yantlamaya balad. O atmosferde kendini ok iyi hissettii her
halinden belliydi. yle ki braksam sabaha kadar konuacakt onlarla. Zorlukla kardm onu
kalabaln iinden. Dn yolunda arabada, o gn iir okumam nasl bulduunu sordum. Harika,
Sonyacm, diye yksek sesle, heyecanla yantlad. Eer doulu nezaketini bir yana brakacak
olursak! diye steledim. O zaman normal konuma tonuna geti ve yle dedi: Hazrlksz olarak
kitaptan okuduklarn gayet iyiydi. Ama sahne sunumu niyetiyle hazrlandklarn pek iyi deildi.
Nzmn iten, abartsz, derin okumalardan holandn biliyordum. iirin kendi sesinin
duyulmasn isterdi. nsanlarn yaamsal, gnlk konumasn yakalamak isterdi iirde. Dier yandan
kendi nasl okurdu, biliyorsun deil mi? Onun Kerem Gibiyi okuyuu hl kulaklarmdadr: Hava
kurun gibi ar / Bar bar bar baryorum! ok gl bir iirsel vurgulamas, akl almaz
duygusall ve etkileyici bir sesi vard. Stunlu Salonda avizeler, Politeknikte perde sallanrd.

O akam ok konumu, yorulmutu. Bunun sal iin iyi olmadn biliyordum. imdi siz susun,
ben anlataym, dedim. O zaman nasl altn anlat bana Sonyacm, dedi. Bir gn, bir
konfeksiyon atlyesinde, len tatilinde Aragonun iirlerini okuyuumu anlattm ona. Aragonun
iirleri karmaktr, bu yzden sradan kadnlarn alglayamayacaklarndan korkmutum. Bu nedenle,
airin yaamyksn iirlerin arasna serpitirip zel bir program hazrlamtm. Aragonun sava
dneminde direni hareketinde nasl yer aldn, Fransz Komnist Partisine giriini, kars Elsa
Trioletye olan akn byle anlattm. Byk bir dikkatle dinlemilerdi beni. sterlerse Franszca da
okuyabileceimi syledim. Memnuniyetle kabul ettiler. Pek ok iir okudum ii kadnlara o gn. ok
memnun kaldlar hepsi. Ben byle anlatnca, Nzm kendisi iin de byle bir senaryo oluturmam
istedi ve: O zaman Verayla tm gsterilerine gelip seni alklarz, dedi.
Bunu sylerken Sonyay duymalydn Nzm. Sesini tpk seninkine benzetmi ve yksek tonda
sylemiti.
O anda Sonyann sras geldi. In odasnn kapsnda bir an dnp, mahzun, alamakl bir bakla
bakt bana ve kapnn ardnda kayboldu. evremizdekilere baktm. Onlarn da Sonyay ilgiyle
dinledikleri ve doktorlarn yky kesmelerine canlarnn skld belli oluyordu.
Mareal Jukovun ei ld. Mezar seninkine yakn imdi. Mareal mezarna kadar uurlayamam
karsn; ayaklar artk onu tamyormu.
Biliyor musun, ayn gnn akam Sonya telefon etti. Aklna seninle ilgili bir ey gelmi:
Vera, anmsarsan Obninske gittiimiz gn stmde yeni gri paltom vard. Hani Amerikan mal olan.
Denk gelmi, bir gazetecinin karsndan satn almtm. Aaya doru an eklinde alyordu. Sen
bakp: Ay, Sonya popon ok byk grnm bu paltoyla, demitin. Demek canm ne kadar
sklmt ki arabada Nzma sormutum gerekten yle olup olmadn. Nzm, kahkahadan
krlm, yaklamam iaret etmi, elini kulama siper edip: Sen de ona bacaklarn kaln de! diye
fsldamt.
Anlatmas bitince Sonya sustu ve derin bir i ekti:
Herhalde Nzm Hikmet ile ilgili anlar kitabnda byle eyler yazlmaz deil mi? dedi.
Viktor Komissarjevski ile birlikte Zavadski Tiyatrosu iin oyunlar yazdnz dnemi minnetle
anmsyorum. Aristofenes in komedisinin temelinden yola karak kendinizin Kadnlarn syann
yazmay kafanza koymutunuz. Ne kadar kolay ve neeyle yazdnz o zaman yakndan grmtm.
almay oyuna dntryordunuz. Senin oluturduun replii Viktor kapyor ve yantlyordu. E,
daha baka nasl yantlayabilirsin? Hadi bakalm gster kendini, diyerek Viktoru kkrtyordun
srekli. Ateli bir ma yaparcasna yazyordunuz diyaloglar. kisini yazdysam, onu aklmda
alma ilken ve yetenein Viktoru bylemiti. Son yllarda, deiik trleri tek bir oyunda
birletirme eilimi iindeydin.
Glnlk, acayiplik, arpc bir lirizmin yan sra ackl, zntl sahnelerin de olmasn istiyordun.
Bu eitlilik seni hi rahatsz etmiyordu. Dnyaya baknn genilii, tiyatro sahnesinde yeri ve g;
gerekle hayali bir arada gsterme olanan veriyordu sana. Sen kendin de yle deil miydin? fkeli

Trk, nazik Trk, sevecen Trk... saymakla bitiremeyeceim kadar zellii kiiliinde toplamam
mydn?
Sizin almaya dalmanz frsat bilip stdyodaki eski dostlarma telefon etmek isterdim. Onlarla ene
almak, neler yaptklarn renmek iin ok az frsatm olurdu nk. Ama telefona elimi attm gibi
bamda beliriverirdin. Daha iki laf edemeden balardn sormaya: Kiminle konuuyorsun? Ne
olmu? Sonra da derdin ki:
Vera, gel yanmza otur! Tm bu piyesler miyesler[110] bahane. Benim asl isteim, senin bu iin
nasl yapldn grmen ve oyun yazma tekniini, olanaklarn anlaman. Para kazanmak umurumda
bile deil! Yaknda kitaplarm kacak nasl olsa. Asl nemlisi, sana bu meslei retmek. Ama sen
kk bir kz gibi telefonda ene alyorsun!
Serzeniinin bu nedeni tabii ki gerek deildi. Asl istein her zaman yan banda olmamd, hepsi bu.
altnz srada eve gelip giden olmazd. Beklenmedik misafirlere Viktor, rahatlkla: Ksa kesin
ltfen, alyoruz, diyebilirdi. Telefon edenlere ise yant: Nzm megul, elinde acil bitirmesi
gereken bir i var. Bir ay sonra arayn, olurdu.
almanz len yemei takip ederdi. Size lezzetli eyler yapmaya alrdm. nk sizin iin en
iyi yapabildiim ey buydu. Yemekten sonra bir, bir buuk saat kadar dinlenirdiniz. eitli
olaylardan, ortak anlarnzdan konuurdunuz. Bir keresinde, Viktor Enayinin provas srasnda
Yermolova Tiyatrosuna gidiini ve seninle sohbet eden oyuncularn aknln anlatmt. Seninle
konutuklarnda kahramanlarnn karakterlerindeki incelikleri alglamlard. lerinden biri, Nihalin
nasl bir kadn olduunu sormu, neden Ahmete ihanet edip kt bir adama gittiini akla
kavuturmak istemiti. Kafasn kartran karakterin, olumlu mu yoksa olumsuz mu olduu
zerineymi. Neden olumsuz olacakm? diye yantlamsn. O bir kadn, hepsi bu. Ve komnizmin
tam zaferine kadar da yle kalacak. Viktor bunu anlattnda, kendi akan sanki ilk kez
duyuyormuasna dakikalarca glmtn.
Senden glmseyerek bahsedilmesini severdin. Karikatrlerden holanr, hatta sk sk: Kim demi
ben nlym diye? Baksana bir karikatrm yapan bile yok, diye aka yollu sylenirdin.
Viktorun sana anmsatt baka bir an, tiyatro biletlerinin pahal oluuyla ilgiliydi ve 1956 ylnda,
talihsiz bir televizyon programnda, senin bir ii ailesi btesi iin tiyatroya gitmenin glnden
bahsetmenden sonra yaanmt. Viktor taksiyle bir yere giderken ofr yle demiti heyecanla:
Dn akam Nzm Hikmetin Kltr Bakannn suratna kar sylediklerini duydunuz mu? Ak
ak, motosiklet, konyak, uak bileti fiyatlar el yakyor, dedi ve Bakana byle olmamas gerektiini
bir gzel anlatt. Glm ve ayn konuda, bir baka taksi ofr ile Ekber arasnda geen konumay
aktarmtn. Seni Yunanl yerine koyan adam yle demiti: Dn akam bir Yunanl konutu
televizyonda. ok gzel eyler syledi, hayat pahallndan bahsetti. E, adam eletirir tabii.
Konutuktan sonra, trene atlad gibi gidecek Yunanistana.
Aslnda biletlerin pahallndan sz etmek, konuma srasnda rastlantsal olarak gelmiti aklna.
Asl amacn bakayd. XX. Kongreden sonra ilk kez, yksek sesle usta ynetmen Vsevolod
Meyerholdun adn televizyondan sylemi ve trajik kaderinden bahsetmitin. Program srasnda

Sanat ileri Merkezinin salonunda kopan ve tm lkeye dalga dalga yaylan alklar Viktor keyifle
anmsamt.
O gnlerde Pukin, ehov, Meyerhold ve tabii ki Mayakovski ile ilgili uzun uzun konumalarnz
anmsyorum.
Mayakovskiyi grdn m hi? diye sormutun Viktora.
Grdm. Hatta bir keresinde elimi bile skt.
Gerekten mi?
O zamanlar yeniyetme delikanllardk. Her frsatta Yazarlar Kulbne giderdik koa koa. ansm
yaver gitmi, Mayakovskinin almalarnn 20. Yl sergisi iin dzenlenen kapan treninde
ieri szmay baarmtm. Etrafn genler kuatmt... Birden Mayakovski dnd ve
evresindekilerle merhabalap ellerini skmaya balad. Bana da uzatt elini. Utandm, ne
yapacam bilemedim. Aldrma, bugn yanma gelen herkesin elini skyorum, dedi. O gn Olanca
Sesimleyi okumutu. Serginin kapannn ardndan, orada bulunan herkes tiyatro salonuna geti.
1930un 11 ya da 12 Nisan gnyd. Ve Yazarlar Kulbnn resmi al o gn yapld. Al
onuruna bir sahne gsterisi dzenlenmiti. lgin bir temas vard. ki binli yllarda Edebiyat
Mzesinde yapld ngrlen bir rportajd. Senin de iyi tandn kadn airlerimizden Vera nber
ile varyete rejisr Viktor Tipot sunmutu gsteriyi.
Tipot, iki elinde birer baltayla kt sahneye. Sa elini kaldrp: Radion Raskolnikov[111] ite bu
baltayla kocakary ldrd, dedi. Ve bununla da br elini kaldrmt Dirilii mahvettii iin,
kocakar Fyodor Raskolnikovu (L. Tolstoyun roman Diriliin sahne uyarlamasnn yazar)
ldrd.
Anlarnn bu noktasnda biraz soluklanan Viktor devam etmiti.
Ama yersiz bir akayd bu. Sen de izlemitin uyarlamay deil mi, Nzm? Hani Moskova Sanat
Tiyatrosunda oynamt. Olduka baarlyd. Sonra Vera nber sahneye bir sutyen getirdi ve air
Utkinden kalan tek eyin bu olduunu syledi. te bakn. Memesini bulduk Utkinin, dedi.
Niye byle bir ey yapmaya gerek duydular, diye aknlkla sordun sen.
Sen tanmyorsun, tabii. air Utkin fazlaca kadnmsyd. Onun iin byle takldlar ona. Sonra kara
mizah sergilenmeye balad sahnede. Kukusuz, metin yazarlar byle trajik anlam tayabileceini
ngrememilerdi. ller yakldnda kllerin iine konduu vazolar biliyorsun. Onlardan
getirdiler sahneye. ki byk, bir kk. Ve Tipot bu vazolarda byk air Mayakovskinin kllerinin
bulunduunu syleyip yle devam etti: air o kadar bykt ki iki buuk vazoya ancak sd.
Vazolarn stne en sevdii iirin yazlmasn istedi. Vazolar evirdiler ve herkes Mayakovskinin
ROSTa yazd iirlerden birini okudu zerlerinde: nsan yoldalar / nsanlmz bilelim / Yerlere
deil / p vazolarna tkrelim!
Mayakovski n sralardan birinde oturuyordu. Ve sonradan renildiine gre Hkmet Yolda!

diye balayan 11 Nisan tarihli intihar mektubu ceketinin cebindeydi. Bildiin gibi 14 Nisanda da
kendini ldrd.
Dinlediklerin seni rktmt.
Bu gsteriye nasl bir tepki gsterdi?
Mesele de bu ya. Sessiz kald. Herkes armt o zaman...
Evet... ok sarslm olmal... air o kadar bykt ki smad... byle dediler ha? Mektup
cebindeyse ne tepki verebilirdi ki? ok yazk! Ne zaman aklma gelse, onunla olsam byle bir ey
yapmazd diye dnyorum. Samalk tabii. Ama lm kovup uzaklatrabileceini dnmek
yaam kolaylatryor.
Yine Viktor Komissarjevski ile birlikte altnz gnlerden birinde Boris Erin gelmiti bize.
Austos ortalaryd. Darda scak ve sessiz tipik bir yaz gn yaanyordu. Erin tm gn masa
banda geirdiini renince, biraz ara vermenizi ve hi deilse bir yarm saat iin yaknmzdaki
ormana gitmemizi nerdi. kna abalar boa gitmemiti. Sonunda drdmz arabaya bindik ve
eremetyevo ynnde yola koyulduk.
Havaalanna on kilometre kadar kalmt ki Erin anayoldan saa sapt ve yan yoldan biraz gidip bir
akaa korusunun iinde bulduk kendimizi. Saat be sularyd. Topran yeil rts, gnein altn
rengi dingin klaryla sarma dola olmu, esiz bir gzellik sunuyordu. Kimsecikler yoktu etrafta.
Hepimizin keyfinin ne kadar yerinde olduunu anmsyorum. Hepimizin ii mutlulukla dolmutu.
Biraz daha ormann iine gitme arzusuyla tekrar arabaya bindik. ok gitmemitik ki karmza yeil
adrlar ve bir grup ocuk kt. Saylar ok fazla deildi ocuklarn, herhalde yirmi kii kadard.
Arabaya, adeta uzay gemisi grm gibi kukuyla bakyorlard. Siz erkekler de armtnz bu
duruma. Sizler dnelim mi diye dnrken, ben arabadan inmeyi nerdim. Ve glerek imdi
ocuklara: nl Trk air ve dnya bar dl sahibi Nzm Hikmet ile tannm Sovyet tiyatro
ynetmenleri Viktor Komissarjevski ve Boris Erin ziyaretinize geldi diyeceim, dedim.
Gerekten de arabadan indim ve aynn syledim ocuklara. Kk kzlar, olanlar, biraz daha byk
olanlar, hepsi heyecanla sana bakmaya balamlard. Onlarn tebessmleri seni de aydnlatmt.
Yaz tatilinde eitli nedenlerden tr Moskova dna gidemeyenleri retmenlerin toplayp orada
kampa getirdiklerini rendik. Okullar adr ve gnlk gereksinimlerini karlayacak eyalar temin
etmi, baz kurulular da para yardmnda bulunmutu. ocuklar ormanda her ilerini kendileri
grerek yayorlard. Her biri, zgr yaamndan memnun, gururla yaptklarn anlatmaya girimiti.
Byk yalardaki ocuklarn kendi elleriyle yaptklar uzun tahta masann bana oturmutuk sohbet
iin. Kbadan dneli ok olmamt. ocuklara Havana sokaklarn, Kballarn bayram
kutlaylarn anlatmtn. Sonra 20li yllardaki Moskova anlarn paylatn onlarla. ada Kba
genliinin elikileri ve gelecee olan inanlar ile o dnemin Moskovasn sana anmsattn
syledin. Gen Kba liderlerinin Sovyet brokratlarna rktc benzerliinden, Fidel Castronun, o
belirgin, zellikle sylevleri srasnda dikkat eken psikopatik tavrndan sz ettin.

Hava kararmaya balamt. ocuklardan bazlar ate yaktlar. Ve hepimiz kalkp atein etrafna
oturduk. Yerden ok ykselmeyen alevler yzlerimizi aydnlatyordu. Gnlmz aydnlatan ise prl
prl duygulard. ocuklar nefeslerini tutmu seni dinliyorlard. Trkiye hakknda sorular sordular
sana... Sen anlattka anlatm, bizler evrende bylenmi gibi oturmutuk. Ate snmeye balamt.
Ama kimsenin kalkmaya niyeti yoktu. Kimse aalarn te tarafna gemek istemiyordu. Ormanda bir
mucize olmutu sanki.
Sonunda sen kalktn. ocuklar gnlszce braktlar bizi. Sadece gen retmen nasl olup da bu nl
insanlarn kamplarna geldiine akl erdiremiyordu. Grd dten uyanmaktan korkan bir halde
bakyordu etrafa. Biz ona hibir ey sylememitik. retmenlerin mucizelere inanmasnn iyi bir ey
olduuna karar vermitik sessiz bir anlamayla.
Dn Boris Erinlerin konuuydum. Boris, kars Vera ve ben tm gece senden konutuk. Vera doum
yaptktan sonra bize ilk gelilerini anmsad. Akam yemek yemitik beraber. Sen akac bir tavrla
Veraya: Cancazm, olunuz Alyoay bize verin. Siz bir tane daha yaparsnz... demitin. Sonra
hznlenmi, ac bir ses tonuyla aklamtn: Bizim ocuk yapacak vaktimiz yok. Yaammn
sonunda bencilin biri oldum. Veray kimseyle, kendi ocuumla bile paylamak istemiyorum. Onunla
bir gn olsun ayr kalmaya tahammlm yok.
Gecenin ilerleyen saatlerinde senin cenaze treninden konutuk. Biliyor musun, Erinde trenin film
kayd varm. Belki gnn birinde izleyebilirim. O gnden hibir ey hatrlamyorum... Kim bilir,
belki de o gn tekrar yaamaktan korktuumdandr. Eer birlikteliimizde ters giden bir eyler
olduysa, affet beni Nzm. Ben sana kranlarm sunuyorum, her ey iin.
I kapatyorum artk.

talyan Lusso Joyce, olun Memedi Trkiyeden gizlice Varova ya karmay nerdiinde iinde
muazzam frtnalar kopmutu. Pek ok nedeni vard bunun.
Sonra birden dinginletin:
Neler olacan biliyorum! Memed byyecek ve mutlaka Anyutaya k olacak. O fevkalade bir
kz. Bence, Anyuka da onu sevecek. Trkiyeden ayrldmda aylkt. imdi on yanda oldu.
Fotoraflarna baklrsa yakkl bir ocuk. Annesi akll olduunu yazyor. Greceksin onlar bizim
devammz olacaklar. Ah, ne kadar bahtiyarm! Mutlu olacaklar, eminim buna. Onlarn yaamlarnda
bizi greceksin Verusya, anlyorsun beni deil mi?
Byle olmad Nzm. Sadece Anyuta deil, sen de gremedin olunla. Yegne grmeniz, pek ok
badirenin ardndan, annesiyle Varovaya geldiklerinde oldu. Sonra sen de olunla grme
ansndan mahrum brakldn. Kim bilir, belki de Memedle buluman ileride olacaktr. Hi deilse
buna inanmak istiyor insan...
Hzla geen birka yldan sonra, senin pek de inanmadn olay gerekleti ve Mnevver, Memed ve
ilk einden olan kzyla beraber Varovaya kat. Bizi aradklar geceyi anmsyor musun? Telefon

edip onlarn bir Yunan adasnda olduklarn sylemilerdi. Ertesi sabah onlar karlamak zere
Varovaya doru yola kmtn. Havaalannda sana yle demitim:

Nzm, yreinin sesini dinle. On yldr grmyorsunuz. Hibir konuda konumamalsn. Benim
iin endielenme. Her eye dayanrm, her eyi anlayla karlarm... Yaammzn bizden daha
karmak olmasnn sulusu biz deiliz. Beni dnme. Ben kendi vatanmda, kendimden insanlarla
beraberim. Benim durumum sizinkinden daha kolay.
tenlikle sylediim bu szlere sen kar kmtn:
Nasl byle eyler dnebilirsin?
O dakikalarda senin zihnini megul eden sorular daha bakayd. Onlarn Varovada
Trkiyedekinden daha iyi koullarda yaamalarn nasl salayacan dnyordun.
Ksacas, her bakmdan zorlu bir dnemdi.
Pek de kolay olmayan on gn geirdiin Bristol otelinden, sabah akam gnde birka kez telefon
ediyordun bana. O gnlerden kalma bir mektup var elimde:
Canm benim, karcm, bugn 8i. Prag Saatleri oyununu gnderiyorum sana. Gece telefon
edeceim. pyorum seni, gzelim benim. Sana da ne kadar zor olduunu biliyorum. Yaknda, ok
yaknda kavuacaz. Her eye ramen, bizi hibir g ayramaz. Kocan Nzm. 1961. Varova.
Geenlerde Boris Erin unlar syledi bana:
Biliyor musunuz Vera, lmnden ksa bir sre nce tuhaf bir konuma geti Nzmla aramzda.

Birdenbire kzgnlkla, babalk duygusunun ondan uzak olduundan bahsetti bana. Ekonomik
sorumluluklar asndan deil, zellikle duygusal adan byle dndn, ocuk psikolojisinden
hi anlamadn syledi. ocuklar onu sinirlendiriyormu, ksacas sevmiyormu onlar... tiraf
etmeliyim ki o zaman bu konuma ok artmt beni. Nzm ka kez ocuklarla beraberken
grdm. Onlara ne kadar efkatle davrandn, hibir zaman martmadan sanki yetikinlermi gibi
ilgilendiine kendim tank oldum, defalarca.
Bunlar kzgnlkla sylenmi szler olmal. Herhalde kt bir olay yaamt... Belki de o gn olu
Varovadan aram ve allm hesaplamasn yapmtr... Bu tip konumalar Nzmn son ylnda
ok kez yinelendi.
Olabilir. Ben zaten tek bir szcne bile inanmamtm. O, gerekten Anyutay seviyordu, yle
deil mi?
Anyutay gerekten seviyordun, gryordum bunu. Srekli yle diyordun:
Anyutamz kadar sakin, akll, nazik bir kz ocuu ile karlamadm bugne kadar.
Anyuta neden izinsiz bir ey almyorsun? Btn ocuklar yapar bunu, bilmiyor musun? Neden hi
kapris yapmyorsun? Hadi, biraz marmay dene! der, sonra da nasl marlacan gsterirdin
Anyutaya komik bir ekilde.
Gzelim, akllm, iyi yreklim benim. Yaamn boyu seni bktracak kadar ok be alman dilerim.
pyor, kucaklyorum seni. Nzm amca, yazmsn Bakden ektiin telgrafta ona. Baka bir
telgrafta akayla taklyorsun gene Anyutaya: Anyuta, canmn ii, aferin sana! Aldn bu belerden
usanmadn m?
Bir gn Modiglianinin plak modellerinin olduu kartpostallar eline gemi, onlar da alma
masann camnn altna yerletirmitin. Bu kartlar grnce aklma ilk gelen Anyuta olmutu. Nzm
amcasnn masasnda bunlar grnce kafasnn karacan dnm ve bunu da sana sylemitim.
Sofu bir dnemden geiyorduk. Yetikinlerin bile masandaki Modiglianilere rkerek baktklarn
grmtm.
Bir ey olmaz, dedin sen rahatlkla. Artk, on bir yana geldi. imdi konuurum onunla. Bir an
bile aklnn karmasn istemem bu gneler karsnda.
Anyutay alma odana arp kapy kapattn. Yarm saat kadar ba baa konutunuz onunla. Neler
konutuunuzu bilmiyorum; ama yanma geldiinde Anyutamz artk hibir koulda sofu olmaz,
dedin bana.
Yurtdna ktmzda annemin ve Anyutann hediyelerini sen kendin seerdin. Anyuta iin
aldklarn asla yeterli gelmezdi sana. Onun iin allmn dnda bir eyler yapmaya alflr,
Anyutay zel olarak dndn anlamasn isterdin.
Ona bir bluz ya da ayakkab almamn benim iin sradan bir ey olduunu biliyor. Baka bir eyler
dnmeliyim, diye dertlenir dururdun.

Ve sonunda buldun. Bir seyahat sonras Moskovaya dndnde ardn Anyutay yanna ve bir
komplocu edasyla konumaya baladn:
Bak Anyuta, al bunlar, ama kimseye syleme. Yoksa bu iten ikimiz de utanrz! Bunlar senin iin
ardm.
Bunlar demenle beraber Anyutann kucana, yabanc uaklarda verilen bonbonlar, Karavelann
tuvaletinden bir kk ie kolonyay ve buna benzer bir sr vr zvr yman bir olmutu. Artk
sizi birbirinize balayan bir srrnz vard. Anyuta, Nzm amcasnn gizini kutsal bir emanet olarak
saklad. Bu konumanzdan sonra, uaklarda Anyuta iin bir eyler armak tutku olmutu sende.
Bir keresinde Pariste talyan havayollarnn uana binmitik. Sen hemen ie koyulmu, hostesin
uzatt ekerleme tepsisinden aldn ilk avucun ardndan bir kez daha avulamtn. Hostes, yannda
kendisine yardm eden dier grevliye: Ne kadar a gzl bir bey, diye fsldamt.
Bunu duyunca kendini tutamam: Agzl deilim, diyerek durumu itenlikle aklam,
Moskovadaki kznn yanna eli bo gidemeyeceini anlatmtn. Gen hostes, byk bir dikkatle seni
dinlemi, yanmzdan ayrldktan ksa bir sre sonra, zenle yaplm Alitalia ekerleme paketi
getirmiti sana. Alamam bunu, anlyor musunuz, alamam! demitin. Drst olmalym. in bys,
benim kzm iin bir eyler armamda. Hostes glm ve hi bu kadar deiik birisiyle
karlamadn sylemiti. Ardndan ibirliki havasyla, sana uu gvenliini sarsmadan nereden,
ne arabileceinin ipularn vermiti.
Kza defalarca teekkr etmitin. Artk neen yerine gelmi, dergileri kartrmaya balamtn.
Bunlarn arasnda bol resimli Air France dergisi de vard. Onun sayfalarn kartrrken birden
barmaya baladn:
Vera, una bak. Olacak ey deil. Benim iirimi basmlar. Sayfay da Abidin dzenlemi. Hzn
alamamtn. Hostese seslendin:
Bakar msn, cancazm, iirim basl bu dergide. Bana hediye edebilir misiniz bunu? Bunu da
aramam ya, yle deil mi?!
Bu dergide ancak nl kiilerin eserleri yer alr! Yoksa siz... Gidip hemen kaptan pilotla
konuaym, diyen hostes uar adm uzaklamt yanmzdan. Ve elinde dergiyle gittii gibi koar
adm geri geldi bu defa yannda pilot vard ve dergiyi tren havas iinde o tutuyordu. Ateli bir
konuma yaptktan sonra direksiyon banda olduu iin bu olay talyan usul bir kadeh arap ile
kutlayamadndan tr zntsn bildirdi.
nmde ssl, bir bayram d gibi olan bir kart duruyor. Arkasna iir yazlm. Onu 12 Kasm
1961 gn Anyutaya veriini anmsyorum. Sanki azna kadar su dolu, iinde balklar yzen bir
akvaryummu gibi zenle uzatmtn.
Bitirdin dokuzunu Anuka
sanrsam olduka deiecek

yzn gzn
boyun bosun
akln fikrin
doksann bitirdiinde.

Bitirdin dokuzunu Anuka

deimesin yreinin iindeki billur ekirdek
doksann bitirdiinde[112]
12.11.1961-Moskova
Srekli: Anyuta seni sevindirmek iin ne yapabilirim? diye sorardn. Sonunda, bir gn Anyuta bu
sorunu yantlad ve pionerlie kabul edilecei gn, Moskovada olman ve Lenin Mzesindeki trene
gelmeni istedi. Komnist Partinin genlik rgt olan Komsomolun bir alt birimi olan pionerlie,
lkemizde ocuklarn, Leninin doum gn olan 22 Nisanda kabul edildiklerini biliyordun.
Anyutann bu isteini byk bir ciddiyetle kabul ettin. Trenle ilgili pek ok soru sordun, birbiri
ardna. Pek ounu yantlayamamtm. nk sava zaman olduu iin bize tren yaplmamt.
Kimsenin pionerlikle ilgilenecek durumu yoktu, normal olarak.
Sonunda 22 Nisan gn geldi att. Mzeye biraz erken gitmemizi istedin. ocuklar hazrlanrken

etrafa bakmak istiyordun. Oraya vardmzda mzenin bo, cansz salonlarnda dolamaya baladk.
O koca salonlarn heyecanl, zel giysiler giymi ocuklarla doluunu izledik. Leninin fotoraflarna
nasl dikkatli baktn anmsyorum.
Gnmz ressamlar portrelerde, afilerde farkl iziyorlar onu. Hi de kendisine benzemiyor.
Cenaze treninde hangi kostmle olduunu biliyor musun?
eref salonunda tabutunun banda nbet tutan sendin Nzm.
Evet, ama ben sadece yzn bugn gibi hatrlyorum. Baka bir ey kalmam aklmda. Benim sayg
nbetim hepsi hepsi be dakika srmt. Sanki onunla konumu, nemli eyler sylemeyi
baarmtm. Tm hayatm boyunca iimden sorduum bu sorularn yantn aradm, durdum...
Snf arkadalar ve retmeniyle beraber mzeye gelen Anyutadan trenin yas salonunda
yaplacan rendik. Cann skld bu duruma, yas salonunda bir bayram kutlamasn akln
almamt. ldrm olmal, bu treni dzenleyenler, diye birka kez sylenmi, sonra da
susmutun. Yzn askt. Salona girdiimizde, duvar boyunca tren dzeninde dizilmi ocuklar
grdk. Tam karlarndaki kaidede, camdan bir korumann altnda Leninin lm sonras mask ve
ellerinin kalb duruyordu. Etraf yas elenkleri ve kara yas band geirilmi eitli flamalar ve
deiik gazetelerden kesilmi ve yine kara bant geirilmi cenaze resimleri ile doluydu. ocuklar,
gzlerini ulu nderin maskndan ayramadan ylece bekleiyorlard. Pek ou iin bu, l bir imgeyle
ilk karlamayd. Salonun giriinde, bizim gibi pek ok ana baba vard. Uzun sre bekledik. Meerse
senin trene geldiini renen mze yneticisi televizyoncular aram, onlarn gelmesi beklenmiti.
ok gzel bir konuma yapmtn, o gn Nzm. ocuklara Moskovay ilk grn anlatp
Sovyetler Birliinin yeni kurulduu dnemlerden bahsettin. Trk ocuklarn zelliklerini anlatp
yle dedin onlara:
Hangi dilden konuurlarsa konusunlar yeryzndeki tm halklarla dostluk kurun.
Tm tersliklere ramen tren yapld, sonunda.
Mzeden ktmzda hava bizi byledi adeta. Sabahki puslu hava gitmi, prl prl bir gne
kmt ortaya. Sanki biz smarlamtk. Moskovaya bahar gelmiti. Yanmzdan, yremizden eriyen
kar sularnn oluturduu derecikler akyor, atlardan sular damlyordu. Kremlinin stnde masmavi
bulutlar ykseliyordu. nce kendi paltonun dmelerini ap kasketini ensene kaydrdn. Sonra
Anyutann mavi paltosunun nn ap al renkli ipek pioner fularn herkesin grecei ekilde
dzelttin. Anyutann o anda her eyden ok, fularn tm Moskovaya gstermek arzusunda olduunu
anlamtn. Yaam hzl bir devinim iindeydi Moskovann merkezinde. Yanmzdan insanlar
geiyor, arabalar akp gidiyordu. Bu hareketlilik bizi de sarm, ierideki ar havadan kurtarmt.
Haydi, gidip Gorki Caddesinde dolanalm birazck, dedin Anyutaya gz krpp. Orada adm ba
dondurmaclar var, anlarsn ya.
Anyutann elinden tutup bayram gn yreinde hibir endie tamayan insanlarn zgr ve mutlu
admlaryla yrmeye baladk. Manej Meydann geip Moskova Otelinin nnden Bakanlar
Kurulu binasna doru yrdk. Sonra Pogarki maazasnn nnden geerek daha yukarlara,

Mossovyet Tiyatrosuna doru yolumuza devam ettik... Yrdmz tm sre boyunca Anyutaya
taklm, yanmzdan geen herkesin bir kahramana ya da astronota gsterdikleri saygyla ona
baktklarn sylemitin.
Byk Postanenin nne geldiimizde binann stndeki koca saat drd gsteriyordu. Ona bakp:
Anyuta hadi gel, restorana gidelim! Bayramn gerektii gibi kutlayalm. Bugn Moskovann tm
dondurmalarn alacam sana. Annen de kzmayacak bu ie. Senin erefine gerek bir len
dzenlemek istiyorum! dedin. Yorulduunu ve acktn anlamtm. indeki sevin, her eyi oyuna
evirme enerjisi veriyordu sana.
National Otelinin ikinci katnda, her zaman Pablo Neruda ile yemek yediimiz restorana gittik.
Moskovadayken her zaman Kremlini ve Kzl Meydan grmek istiyorum, diyen Pablo
Nerudann Kremlin manzaral masasna oturduk. Keyifle setik yiyeceklerimizi. Tatl olarak tabii ki,
restorann spesiyalitesi olan dondurmadan syledik. Buradaki dondurmay seviyordun, ama gene de
her seferinde Trkiyedeki gibi yapamadklarn sylemekten geri kalmyordun. nk dediine gre,
lkendeki gibi meyve zlerinden yapmyorlar, biraz yal st kullanyorlard.
Gerekten de bir ton dondurma smarlamtn Anyutaya. arlk zamanndan kalma bir trenle,
gm tepside servis yapyorlard burada dondurmay. Anyutann, Nzm amcasyla nasl dondurma
beklediini hayat boyunca unutacan hi sanmyorum. Sabrlarnn tkendii anda, garson elinde
tepsiyle belirmiti. Bir sihirbaz gibi, meyvelerle, biskvi ve ekerlemelerle ssl karl am aacn
anszn tututurmutu. Alevler neredeyse tavana dek ykseliyordu.
Arkamzdaki masada srt bize dnk oturan kadn, bu trenin kimin iin yapldn grmek iin
dnm ve Anna Seghersle karlamtk. Bu tesadf ok houna gitmiti. oktandr dosttunuz
onunla. Severdiniz birbirinizi. Frlayp kalkm, kucaklamtn Annay. Masamza davet ettik onu.
Gen pioner Anyutay, adayla tantrdn. Anna Seghers yanaklarndan perek kutlad Anyutay.
Sonra da trenle ilgili sorular sormaya balad. Anyuta hi cevap verebilecek durumda deildi.
nnde dondurma da dururken, aslnda kt niyetli olmayan bu yal kadnn, kendine engel
olmasna kzm, kurtulmak iin elinden geleni yapmt. Sonunda, areyi Dou Almanyada yazn ve
tiyatro alannda neler olup bittiini Annaya sormakta bulmutun. Bylelikle Anyuta rahat rahat
yiyebilmiti dondurmasn.
Anna Seghersle vedalap restorandan ktmzda, seni Leninin mrnn son dnemini yaad
Moskova yaknlarnda Gorkideki evine gtrmemi istedin. Ertelemeyelim, yarndan tezi yok,
gidelim, dedin.
Gerekten de ertelemedik ve iki gn sonra Gorki Leninskiye ye gittik. Byk bir ayrln
bitiminde, tepede bulunan beyaz ev uzaktan grnyordu. Giri kapsnn orada arabay park edip
asfaltlanm dar yoldan Leninin 1918de silahl bir saldr sonucunda yaralanmasnn ardndan
tedavi edilmek zere getirildii eve doru yrdk. Evi gezerken grevlilerden Leninin cansz
vcudunun bu yoldan tandn sonradan rendik.
Evin bulunduu yer, park ok houna gitti. Evin devrim ncesi dnemlerde, Moskova jandarma efi
Reynbota ait olduunu ve bu nedenle evine o zamanlar hava hatt denilen, telefon hatt
ektirebildiini anlatt bize grevliler. Anlattklarna gre evi asl gzelletiren karsym. Kadnn

ilk kocas, Moskoval nl fabrikatr ve Moskova Sanat Tiyatrosunun kurucusu Savva

Morozovmu. Onun kendini ldrmesinden sonra jandarma efiyle evlenmi.
Birka grevli kadnn eliinde gezdik evi. Yava yava, iimize sindirerek bir odadan dierine
geiyorduk. Bahar gnei evi kla doldurmutu. Elik edenler de acele etmiyor, dikkatimizi
datacak konumalardan kanyorlard.
Yukar katta kedeki odaya geldik. Leninin dar, demir karyolas, yannda st ilalarla dolu
komodinle beraber nmzdeydi.
Burada m oldu, o i? diye sordun.
Evet, dediler sana.
Nasl oldu?
Anlattlar.
Demek, yatanda yatarken ld. O zaman neden Sergey Yutkevi, Lenin yksnde, Lenini bir
koltukta takm elbiseli oturmu, elinde kitabyla lrken gsterdi? Be yl nce filmi ekerken buraya
hi gelmemi miydi yoksa?
Geldi tabii ki. Herhalde, Leninin son gnne dek youn olarak altn vurgulamak istemiti...
Filmi izledikten sonra buraya gelenler 15 Mays 1923 tarihinde nc beyin kanamasndan sonra
Leninin artk konuamadn rendiklerinde aryorlar ve o filmdeki neeli, konukan Lenini
anmsayarak fkeleniyorlar, kukusuz. Fakat sizin de bildiiniz gibi, sanatlar ou kez kendi gr
ve istekleri dorultusunda olaylar biimlendirebiliyorlar... Gerek bir yaamyksn olduu gibi
gstermek daha zor...
Ben o tip sanatlar snfna dahil deilim, derken fkeni saklamadn. Yutkevii tanyorum. Belki
de filmini yle sonlandrmas iin zorlamlardr onu. Syleyin ltfen, Stalin hemen gelmi miydi?
Elbette. Dierleri ile beraber Vladimir liin tabutunu da tad. te u uzanan yoldan, bahe
kapsna dek...
lmnden nce en son ne zaman gelmi?
1923 yaznda.
Bu yant bir mddet suskunlua itmiti seni. Belli ki pek ok ey bir anda gemiti kafandan. Sonra da
gizlemeye gerek grmediin bir hor grmeyle:
ok iyi dostmu! dedin. lmcl hasta arkadan bir buuk yl ziyaret etmemi.
Leninin el yazmalarnn bulunduu vitrinin nnden geerken bir belge dikkatini ekti ve durup
sordun:

Neden Leninin el yazmas olan bu kdn yars sararm, yars ise beyaz kalm?
XX. Kongreye kadar bu belgenin ancak yarsnn gsterilmesine izin verilmesiyle akladlar sana
durumu. Kongreden sonra alabilen dier yar, beyazd. Bu, Staline hitaben, Rusya Komnist
Partisi Merkez Yrtme Komitesi iin yazlm bir mektuptu. Leninin kendi eliyle kaleme ald son
almasyd. 1922de Aralk aynn banda yazlmt. Ulusallk sorunu, Sovyetler Birliinin en
etin meselesidir, demiti bu mektupta Lenin. Bundan sonra da kendi yazamam, ancak dikte etmiti.
Yaamnn sonunda, elbette bu kargaann artacan tahmin etmiti. Merkez Komitenin pek ok
yneticisinde bulunan imparatorluk bilinci, onlarn dier uluslar karsndaki kendini beenmi
durular, nderin burada iaret ettii gibi, SSCBnin altna konmu bir bombadr. Leninin yazd
bir eyden okumutum. Moskovadan Bakye giden bir tren, Azerbaycan snrn getiinde,
makinistin Azerice konumas gerekirmi. Kimsenin byle bir ey yapt yok ama...
Nzm, bizim karmakark olmu devletimizde, yzlerce binlerce vatandamzn yardm isteiyle,
neden bir yabanc olan sana geldiini sk sk dnyorum. Birilerinin kt kaderlerini yenmesi iin,
bask altndaki halklarn, hak ettikleri dzende yaayabilmeleri iin srekli mcadele ettin. Evimizde
yere oturmu 70 Krm Tataryla konuman, ngu delegelerinin ve yal eenlerin gzyalarn
hatrlyorum. Sosyalizmin insani yann ortaya karmak, hakszla urayan insanlara, halklara
yardm etmek iin rpndn her zaman.
Evimizde Merkez Komitenin en nemli adam Milovanov ile bir konumana tank olmutum. Bakan
dzeyinde bir grevliydi. yle demifltin ona:
Her gn gzlerimin nnden kara bir perde kalkyor. Arka planda benden gizlenmek istenen, ikinci
vatanm Sovyetler Birliindeki yaam gerekleriyle yzleiyorum. Yolda Milovanov, gzlerinizi
benden karmayn ve ltfen bir yabancyla konutuunuzu dnerek konumayn benimle. Ben
Trkm, ama inann sizden daha ok Sovyet insanym! 20li yllarda yetitim ben ve gerekleri tm
akl ile bilmek istiyorum. Syleyin bana, neden yeniyetme ocuklar votka iiyorlar? Bakn, u
camdan bakn, neden iiler antiyede tm gn sigara iip aylaklk yapyorlar? Peki, brokratlarn
tm sorulara nce hayr deyip, insanlk d mcadelenin ardndan evet deme ltfunda
bulunmalarna ne demeli? niversitelere renci kabulnde neden milliyet esasndan hareket
ediliyor? Ve neden her yerde bireyden milliyetini sorgulayan formlar doldurmas isteniyor?
Ktphaneden kitap alrken bile o sama beinci maddeden ilem yaplyor. Neymi efendim,
komnist olan kiinin milliyeti Rus ise komnistlii %100, Ukraynalysa %80, Grc ise %50,
zbek ise %40, Yahudi ise %5, hele Trkse hi komnist deil, olamaz. Ve ona gerekler
sylenemez! Neden st dzey yneticiler birtakm zel haklara sahip olup tatil iin, tedavi iin, giysi
iin ek deme alabiliyorlar? Neden onlarn tedavileri zel olarak yaplyor ve halkn bulamad
ilalar onlar iin temin ediliyor? Neden seksen bin yksek memur sabah ie giderken, en ayaz
gnlerde bile souktan donarak okula giden minikleri makam aralarna almyor? Brakn
glmsemeyi Yolda Milovanov ve beni iyi dinleyin: Ksa bir sre sonra tm bu samalklara son
verme zaman gelecek! Bunu size yal bir Trk olarak sylyorum. Bu yzylda ok ey grdm
ben.
Biliyorum Nzm, Leninin de senin gibi dndnden emin olduunu biliyorum.

Bir gn eski komedi sanats Faina Ranevskaya gelmiti bize. Masann bana oturmu, bir yandan
yemek yemi, bir yandan da sohbet etmitik. Naslsa laf Lenine getirmitin. Konuumuz birden
canlanm, maviye alan kabark sana takt k beresini dzeltip anlatmaya balamt:
Biliyor musunuz Nzm, Leninle tantm ben. O zamanlar tarada yaayan Yahudi ailesinin kk
hasta kzydm. Birden nasl bir talihsizlik geldi bama biliyor musunuz? Tberkloz oldum! Ailem
tedavi iin svireye gtrd beni. Gzel bir otele yerletik. Cenevre Glnn kenarndayd,
sanyorum. Bir gn ok fazla kouturmuum ortalkta. Ailem de beni odaya dinlenmeye gnderdi.
Tabii gene koarak gittim ve nasl olduysa kendimi baka bir odada buldum. Bir adam masann bana
oturmu, kendini vermi bir ekilde bir eyler yazyordu. Ben gitmek istediysem de beni durdurdu ve
beni bir keye oturtup dinlenmemi syledi. Adm, anne babam, nereden ve neden geldiimizi
sordu. Sonra bana, Burada istediin kadar otur kk kz, ben biraz alaym sonra seninle biraz
daha konuuruz, dedi. Oturdum oturmasna ama sonra sklp sessizce ktm oradan. 1917de,
devrim balad sralarda gen bir aktristim artk. Ukraynada cra bir ehirde alyordum. Herkes
Leninden bahsediyordu. Ad son derece poplerdi. Bir gn elime gazeteyi aldmda ne greyim?
Aman Tanrm! Otelde benimle konuan adam oydu! Neden daha fazla orada kalmadm, belki bana
ilgin bir eyler sylerdi diye dnp ok dertlendim sonra.
Biraz sustu ve ardndan sana sordu:
Sylesenize Nzm, o gerekten dhi miydi?
Elbette! Hem de nasl bir dhi!
Kimi zaman da tartrdn Leninle:
Bu Sanat halka aittir, Sanat halk tarafndan anlalmaldr tarz sloganlar daha fazla
okuyamayacam. Bir anlamda bu demagoji, dier anlamda da yanl. Yoksa cahil insanlar onlar
anlamad iin ostakovi ya da Dostoyevski mi sulu?
Leninin biyografisiyle uraanlara da kzardn. Onlarn Leninin yaamnn baz kesitlerini
saklamalar fkelendirirdi seni. rnein, nessa Armanda yazd yz ksur ak mektubunu bilmek
isterdin. Leninin kimi talimatlarnn yorumlanarak yaymland izlenimindeydin. Sovyet nderin
imaj ile zihnindeki arasnda bir tutarszlk vard ve bu seni zyordu. Dier yandan, senin elinde hi
Lenin kitab grmedim. Genliinde okuduklarn sana yetmiti.
Geenlerde birka uzmana Leninin Azerbaycanl makinistle ilgili yazdklarn nerede bulabileceimi
sordum. Yant veremediler.
Evden ktk. Sen hl Leninin yaamnn son yllarnn trajik etkisi altndaydn. Onun aresizliini,
yalnzln yreinin derinliklerinde hissediyordun.
Parkta bir bank bulduk ve uzun sre oturduk. Konan camlarna bakyorduk. Grdn eyleri teker
teker aklndan geiriyor, Stalin hakknda konuuyor, konuuyordun. Bamzn stnde ykselen
aacn yapraklar arasnda kular, Rus tccarn dul karsnn dzenledii bahede bir bahar arks
sylyorlard.

Ninem, ocukluumda, Yabanc karde iyi deildir, diye t vermiti bana. Bazen aklma
taklyordu Nzm, sana bakyor ve Benim yanmdaki yabanc m? diye dnyordum.
Her zaman Staline yakn alan yazarlarn, rejisrlerin, artistlerin Stalin ve evresindekilerle
ilikilerini renmek isterdin. Stalinin sohbet etmekten holand kiiler iinde tandklarna
sormutun bunu.
Tenor sanats van Kozlovski, Stalinle yaadklar bir diyalogu anlatmt sana. Herhalde sava
sonras bir dnemde gemiti:
Yolda Kozlovski, artist Vertinski Sovyet askerlerini tedavi etmek iin bir hastane almak istiyor.
Bunun iin de lkesinden k izni istiyor. Ne dersiniz, sizce nasl bir insan artist Vertinski?
Yolda Stalin, artist Vertinski hakknda siz ne dnyorsunuz peki?
Evet, bakn Yolda Molotov, ona izin verelim mi yoksa vermeyelim mi diye soruyor.
Peki, Yolda Molotov ne dnyor? Vertinskiye izin verilmeli mi, verilmemeli mi?
Bu erevede uzun sren bir konumayd. Sonra yle demiti sana Kozlovski:
Stalin Grcyse ben de Ukraynalym. Biz onlardan daha kurnazz. Bylelikle ona yant
vermiyordum. Eer Staline tavsiyede bulunacak olsaydm, kafam uururlard, anlyor musunuz?
Senin kafandaki Stalin portresinin tamamlanmas iin bir ayrnty da Profesr M.S. Vovsi anlatmt.
Uzun yllar Stalinin doktoru olarak altndan iyi tanyordu onu. Sonradan zehirleyen doktorlar
davasndan hkm giymiti. Hapiste sorguland gnlerde Stalin, KGBnin ba Beriyaya doktorun
durumunu sormutu. Beriya nemli bir ey olmadn, ancak doktorun bbrek ars ektiini
sylediinde Stalin: O halde bbreklerine vurun! demiti. Bunu emir kabul eden Beriya, hem emrin
yerine getirilmesini salam, hem de kendisi, profesre Stalinle aralarnda geen bu konumay
anlatmt...
Pek ok insann bildii bir baka olay birinci azdan dinlemitik. Eski bir Bolevik olan ve 30lu
yllarda Stalinin korumas olarak alan bir kiiydi bunu anlatan. Bir gn konuumuz olmutu, baka
bir sebeple. Sonra laf laf am ve Stalinin karsnn ldrld geceyi anlatmaya balamt:
Ekim Devriminin 15. yl nedeniyle byk bir resepsiyon dzenlenmiti. imdiki GUM[113]
binasnn en uzun salonunda muazzam bir masa hazrlanmt. ok kalabalk deildi, ama tm hkmet
yeleri ve st dzey ordu komutanlar eleriyle beraber oradayd. Kadnlarn hepsi tuvalet giymiti.
Stalin kars Alliluyeva ile masann bana deil, det olduu zere ortasna oturdu. Ben Stalinin
hemen arkasnda, grev yerimdeydim. Stalinin karsnda Tuhaevski oturuyordu. ok gzel bir
kars vard onun. O da yanndayd. Karsnn elbisesinin yakas olduka akt. Ve Stalin tm akam
boyunca kadna ekmek krntlar atarak elendi. O kadar da ustaca yapyordu ki bu ii, ekmek
paralarn yuvarlayarak yapt minik paralar, dorudan Marealin karsnn dekoltesinin iine
gidiyordu. Herkes Stalinin bu elencesinin kars Alliluyevay aalayp zdnn farkndayd.
Kadncaz birka kez kocasnn elinin altndan ekmekleri almay denemi, ama Stalin srarla devam

etmiti. Alliluyevann Staline bir eyler syleme abas da boa gitmi, kocas hi oral olmamt.
Sonunda daha fazla aalanmaya tahamml edemeyen Alliluyeva masadan kalkm, salonu terk
etmiti. nanr msnz, Stalin dnp bakmad bile. Ve o gece Alliluyevann son gecesi oldu.
Pablo Neruda ile birlikte olduunuz zamanlarda da Stalin den konutuunuz olurdu. Gene byle bir
keresinde, Pablonun National Otelindeki odasnda otururken sana sormutu:
Nzm bu tipin yapt iyi bir ey olmu mu, biliyor musun?
Evet, bir tane biliyorum. Kzl Meydandaki o gzelim, byk kilise var ya, onunla ilgili. Bir
keresinde Stalinin makamnda Moskovann yeniden planlanmas tartlyormu. Moskovann ba
mimar, maketler zerinde eski binalarn yklmasyla yollarn ne kadar genileyeceini aklam.
Stalin dinlediklerine kafa sallyormu. Sonunda, maket zerinde sra Kzl Meydana gelmi. Mimar,
kilisenin Kzl Meydandan kaldrlmasyla meydann genileyeceini, bylelikle geit trenlerine
katlan askeri birliklerin tren alann tek koldan daha gzel terk edebileceini sylemi. Szl
gerekelendirmesinin ardndan, maketten eliyle kiliseyi skp Staline dnm: Baknz, ne kadar
gzel olacak, demi. Stalin o Grc aksanyla: Koy onu, yerine, demi. Mimarn oyalandn
grnce: Yerine koy dedim, diye kkremi.
Erenburg, seninle ilgili blmn okumam iin verdii nsanlar, Yllar, Yaam adl kitabnda, senin:
Sk sk Fadayevin lmn dnyorum... anslydm elbette, hapisteydim, ama beni bu duruma
drenlerin dmanlarm olduunu biliyordum, cehennemin bilincindeydim. Cennette yaamak ve
meleklerin, yoldalarn kazanlarda kaynattklarn izlemek ok daha kt... szlerini anmsam.
Seninle tanmamzdan nce, 1956da Fadayevin kendini ldrmesinden etkilenerek yazmtn
yasaklanm oyunun van vanovi Var Myd?y. 1962nin sonunda, Mossovyet Tiyatrosu iin
oyunun son halini yazmak zere Zavadski ile almaya baladnzda, sen metne Fadayev ile ilgili
eitli anlarn serpitirmek istemitin. Zavadski, senin anlattn ykleri, oyunun sahnelenmesi
srasnda kullanmak iin yazmam rica etmiti benden, anmsyor musun? Oyun sahnelenmedi, ama
benim notlarm elimde. Bak, neler anlatmsn:
Fadayev ile kucaklamamz tanmamzdan nceydi. 29 Haziran 1951 tarihinde Vnukova
Havaalannda uaktan indiimde oldu bu. kinci karlamamz, on gn sonra Yazarlar Birliinin
benim geliim onuruna verdii davetteydi. Buradaki Stalin tapnmacln tahmin etmem bile
mmkn deildi. Hapiste sa kalmamn nedeni, Sovyetler Birliinin varl, sosyalizmin kurulmu
olmasyd. Leninin kurduu enternasyonal bir devletin faizmi yenmi olmasndan gurur duyuyordum.
Sovyetler Birliinin ilerlediini, kltrnn gelitiini ve insanlarnn mutlu olduunu
dnyordum hep... Dndklerimden farkl olarak karma kan olaylar ise sava ile
gerekelendirmi, savan silinecek izleri olarak dnmtm. 1951de Moskovaya gelmeden nce
gittiim Bkrete, benimle ilgilenen yoldalara Sovyetlerdeki yaamdan kesitler gsteren bir film
izlemek istediimi syledim. Her eyi bir an nce grmek arzusundaydm! Kuban Kazaklar filmini
getirdiler. Herkes mutlu, neeliydi filmde. Her yer tketim mallaryla doluydu... Seyrettiim sesli ilk
Sovyet filmiydi. ok mutlu oldum. Ama uaktan inip de Vnukovadan ehre doru ilerlediimizde
etrafta grdm fakirlik beni akna evirdi. Kimi evlerin ats samanla kapatlmt. Bunlar
herhalde an olarak saklanm, mze yaplm yerler, diye geirdim aklmdan. Yeni dzenin
eskisinden farkn arpc olarak ortaya koymak iindir, dedim. Yerletiim Moskova Otelinde her

ey mkemmel, servis gayet dzenliydi. Odam konforluydu. Yazarlar eleriyle beraber ziyaretime
geliyorlar, hepsi de hayatlarndan memnun bir ekilde konuuyorlard. Gazeteciler kocaman siyah
otomobillerle gidip geliyorlard... Moskova maazalarnda istemediiniz kadar havyar, eit eit
balk ve salam sucuk satlyordu. Gorki Soka gezinen insanlarla doluydu. Ne dilenci, ne bakmsz
ocuk hi grmedim. 20li yllardan ok farklyd grnt. Kimse yere ekirdek plerini atmyordu.
Her yer temizdi. Sakinlemitim. Bir akam beni tiyatroya gtrdler. Skntdan patlayacam
sandm. Oyuncular hipnoz edilmi gibi hibir ey duymadan, grmeden rollerini yapyorlard. Sanki
sahneden seyircilere doru bir makineli tfek tutulmaktayd. Ertesi akam baka bir tiyatroya gittik.
Durum orada da aynyd. Byle on gn geti. nmde sessiz bir duvar rlm gibiydi. Pek ok
sorunun yantn bulamyordum. nk bence tiyatro, yaamn rntgenidir. Sahnede grdklerim her
trl itenlikten uzak beylik laflar diziniydi. Nedenini kavrayamyordum bir trl. Neden bu kadar
muazzam ahlak edebiyatna sahip bir lkede, oyunun sonunda en basit halktan bir insann kendini
mutlu hissetmesi ve SSCBnin en mutlu bireyi olarak salondan kmas iin, yaam bu kadar ibret
verici gsterilmek zorundayd? Sahnede gsterilmesi gereken, insanlar arasndaki gerek
atmalard, prensipler deil! Ben profesyonel bir oyun yazarym ve iyi bir yaamdan dolay
kimsenin telgraf direklerini sslemeye gnll olmayacan gayet iyi biliyorum. Bu nedenle, daha
fazla dayanamadm ve beni sevgili Meyerholdun tiyatrosuna gtrmelerini istedim! Cevap olarak
bana onun hasta olduunu ve gneyde bir yerde, yksek bir da tepesinde yaadn sylediler. ok
sonra rendim, onun vurulmu olduunu. Meyerhold yok dediklerinde, o zaman Tairova gidelim
dedim. Olmaz, tiyatrosu oktandr tamirde, dediler! Genlik yllarmdan hangi dostumu sorsam her
birinin bir yerlerde olduunu, hastalandn sylyorlard. rnein Nikolay Ekk, o da dalardayd.
te bu nedenle, davette 20li yllarda braktmda Moskovann bir sanat cenneti olduunu syledim.
O zamann tiyatrolarnn hepsi zgn ve benzeri olmayan zelliklere sahipti. Meyerhold Tiyatrosu,
MHATa (Moskova Sanat Tiyatrosu) benzemez; MHAT, Tairov ve Vahtangov Tiyatrolarndan keskin
izgilerle ayrlrd. imdi dnmtm ve kafam karmt. Binalar farklyd, ama sahnelerde
sergilenen, sizin Herzenin dedii gibi, hep ayn Marksist vicdan azabyd. O davette ilk kez: Size
ne oldu? diye sormutum. Neden tm tiyatrolarda ayn berbat oyun oynanyor ve her seferinde gnee
benzetilen Staline vgler yadrlyordu. Birincil olarak gerek bir komnistin kendisinin gnele
bir tutulmasna izin vermeyeceini, ikincil olarak da bunun zevksiz bir benzetme olduunu syledim.
Rusya tarihinde gnele kyaslanan tek bir kiiyi biliyordum ki bu benzetme de lmnden sonra
yaplmt o da Pukindi! Benim kar olduum Stalin tapnmacl, ancak XX. Kongreden sonra
ortadan kalkabildi. Ama o sra daha bunu bilmiyordum ve szlerimin nasl karlanaca stnde
dnmemitim bile. Pek ok davetli rkt szlerimden. Konumam bitirip oturduumda salonun
yars boalmt. Fedin ve Ohlopkov sonra defalarca hatrladlar o sahneyi... Davetten hemen nce
Stalinin bir hafta sonra Kremlinde beni kabul edeceini sylemelerine karn, davetin ertesi gn
rahatszlandn ve benimle gremeyeceini bildirdiler. Grme onun yerine iman Malenkov
ile gerekleti... Sonra Fadayev ile sk sk bir araya geldik. lk kez Fadayevden duydum halk
dman, yabanc element, szde yeniliki, dzmece, bireycilik gibi tuhaf szckleri.
Yaamnn sonunda ise baka bir tanmlama eklendi bunlara: nsan ruhunun mhendisi.
lkemden kamn ardndan ilk kendime geldiimde ev ilerine yardm etmesi iin grevlendirilen
Paa teyzeye, bana tahsis edilen ev, araba, ofr ve dzenli olarak, be kiilik bir aile hesabna gre
verilen denek iin kime, ne kadar demem gerektiini sordum. demem gereken miktarn telif
cretlerimden kesileceinden emindim. Ne kadar yeteceinden emin olmak istiyordum sadece. Daha
nce pek ok yksek makamdaki devlet memurlarnn evinde alm olan Paa teyze, biraz da

gururlanarak endie edilecek bir durum olmadn aklad bana: Merkez Komitenin konuuydum ve
bu nedenle onun ve ofrn maa Komite tarafndan deniyordu. Araba devletindi, hediye olarak
saylabilirdi. Yemee gelince, o da endie edilecek bir konu deildi. Kremlin maazasnda her ey
indirimli olarak satlyordu. Paa teyzenin dediine gre, Stalin sadece en nemli yardmclarna
denek kartrm. Sarslmtm, hemen Yazarlar Birliinin yolunu tuttum. Fadayeve sormak
istiyordum. Geimimin ii snfnn srtna yklendii doru muydu? Ben hapisteyken bile ekmeimi
tatan karmtm. imdi nasl oluyor da Sovyet komnistleri beni bu kadar aalyorlard! Srekli
baryor, bana bunu yapan adam dvmek istediimi sylyordum. Fadayev beni sakinletirmeye
alt. Bunu Sovyet halknn, lkelerinin gerek dostu olan bana gsterdii misafirperverlik olarak
alglamam rica etti. Ona: Bak kardeim, dedim. Yolda Stalin seni ya da Simonovu byle bir
denekle dllendirdi mi? diye sordum. Onunla konumak yetmemiti bana. Merkez Komiteye
gitmeye karar verdim. Fadayevin o anda, benim iin endielendiini algladm. Kapya kadar geldi
peimden. Gitmememi rica edip imdilik yaammda bir deiiklik olamayacan syledi. Azndan
yle bir cmle kverdi ki hep hatrladm onu. Bunu yaparsanz sizi hi affetmezler! dedi bana.
Cmle kafamda takl kald kalmasna ama gene de tm bu denekleri, ayrcalklar reddetmek iin
gittim Merkez Komiteye. te orada, yukardakilerin benimle olan ilikilerinin farkl olduunu
algladm. Fadayev ne dediini bilerek konumutu benimle... 1950li yllarn banda Fadayevin
kelimenin tam anlamyla beni Moskovadan sepetlediini de anmsyorum. Pek ok defa uzun sreli
seyahatlere gndermiti beni. ine, dier sosyalist lkelere, Avrupann bakentlerine... yle derdi:
Gidin Nzm, dnyay grmeye gidin. lgin pek ok ey var oralarda. Hem iklim daha yumuak,
dnmek iin acele etmeyin...
O zamanlar bir ey anlamadan fkeleniyordum bu duruma. Onun benimle ilgilenmesini zorlama olarak
alglyor, seyahat kararlaryla zgrlme tecavz ettiini dnyordum. ok sonra, ancak
imdilerde anladm, Fadayevin aslnda yaamm koruma altna aldn! Stalin Moskovasnda
yaamann ne denli tehlikeli olduunu hissetmediimin farkndayd... Fadayevin farkl hallerini
grdm: Neeli, gler yzl, hasta, demir gibi. Bir keresinde Helsinkide Dnya Bar
Konferansnn kapan davetindeydik. Ben salonda bir yerde durmu aralarnda Tihonov[114]ve
Erenburgun da olduu Sovyet yazarlaryla sohbet ediyordum. Fadayev bizden az ileride Frederick
Jolio Curie ile konuuyordu. Birden bizim gruba doru olohov geldi. Pek de salam deildi
admlar. lkesinin yazarlarna yle bir gz atp bana dnd ve yksek sesle: Bunlarla ne
konuuyorsun, Nzm?! Yoksa sen bunlarn yazar olduklarn m dnyorsun? Yazar falan deil
bunlar, dedi! O zaman, olohova doru adm atan Fadayevin korkun baklarn grdm. Ksa
birka cmle syledi ona. Hepsinde hor gryorum! geiyordu. Hemen etrafndakilerle vedalat,
beraberce ayrldk davetten. Birka saat kk bir parkta oturduk. Sakinlemesi iin epey bir zaman
gerekmiti... nl roman Gen Muhafzdan konutuk. Fadayev romanna kahraman yapt kiilerin
yaam yklerini anlatt bana ve dier roman Partizanlar okumam rica etti. Bu romanla onun
gerek bir yazar olduunu anladm.
Nasl olduysa Stalinin lmnden sonra Barviha sanatoryumunda ben, Fadayev ve metropolit
Nikolay Krutitski dolayorduk. Daha nce birka kez sohbet ettiim Metropolit sayg duyduum bir
insandr. Edebiyat bilgisi zengindi. ada edebiyat da biliyordu. Shakespearein trajedilerinden
konuurken sohbetimiz Gen Muhafza geldi. Metropolit, Fadayevin roman kahramanlarnn
sorumluluktan kanmadklarn ve omuzlarndaki ar yke karn setikleri yoldan gitmeye devam

ettiklerini syledi. Nikolay Krutitski kutsal kitaptan yola karak, aslnda her trajedinin, bireyin
kiisel hareketlerinin tm evrendeki gereklie ynelmi devinimle bir sentez oluturduunu
kantlarla anlatt bize. Bu konuda hepimiz ayn ekilde dnyorduk. Sonra, nereden kt
anmsamyorum ama Umutsuzluk gnahlarn en korkuncudur, dedi. Fadayev kar kt buna. Ama
insan, Tanr deil ki. Zayflklardan, gnahlardan nereye kaabilir? dedi. Metropolit inandrc bir
ses tonuyla yantlad: nancn temeli gnah ilememek deil, piman olmay bilmektir. nsann
kusurunu grebilmesi, bedelini deyip dzeltmek iin aba gstermesidir. Bu sefer kutsal kitaptan
verdii rnekte, Hz. say kez inkr eden Havari Petrusun nasl piman olup aclar iinde af
dilediini ve neticede Hz. sa tarafndan kutsandn anlatt. Ya Yahuda skariot? diye fkeyle
devam etti Metropolit: ki buuk yl Tanrnn hizmetinde olan bu adam, hibir eyin farknda
deildi! saya ihanet ederken pimanlk duymad ve sonunda umutsuzlua derek kendini ast!
Sonra sessizlik oldu. Hepimiz dncelere dalmtk. lk konuan Fadayev oldu ve Metropolite
dnerek: ntihar edenleri niye kilise bahelerine gmmediler? Umutsuzlua dp kendini
ldrenler, inansz m saylyor?! diye sordu. Evet, onlar artk inanlarn kaybetmilerdi ve kilise
dahilinde onlarn defnedilmesi asla dnlemeyecek bir olay, dedi Metropolit. Bunun zerine
Fadayev kendi fikirlerini savunmaya giriti. Ona gre, birey kendine ve evrene kar bamsz olmal;
yaamn dayanlamayacak kadar arlat durumlarda manevi gler de tkendiyse, inanlarn
korumak veya brakmak konusunda zgr iradesiyle karar verebilmeliydi. Gsne kurun saplanan
Pukini, Mayakovskiyi rnek olarak verdi. Fadayevin dediklerine karn Metropolit, grn
kabul ettirmekte kararlyd. Aydn bir papaz tonlamasyla: ntihar, gelip geici umutsuzlua yenik
dmek, iinden klabilecek mitsizlik karsnda zayflk gstermektir, dedi ve ekledi: Birey,
sizin romannzdaki mkemmel ocuklarnzn yapt gibi inancna sonuna dek sahip kmaldr.
Hayr, benim ocuklarm tamamen farkl bir yaam iin domulard. Nasl olduunu biliyorum ben,
ama yurt sevgisinin ve bakalarnn sularnn bedelini demeleri gerekti! Tanrnn kinat ve ruh
iin ayr bir plan var, inann buna. Ve bunun neticesinde insan arnyor, olgunlayor. Yoksa siz bunu
fark etmediniz mi? Bizim sizinle yapmamz gereken ise baka: Kendini tanmak. Tm bunlar siz
kendiniz o gzel kitabnzda yazdnz Aleksandr Aleksandrovi, dedi Metropolit. Ben iflah olmaz
bir dinsizim, dedi glerek Fadayev.
Aralarndaki bu konumann ardndan benim bu konudaki grlerimi sordular. Onlar dinlemek ok
ilginti. nk Kuran ve ncili gayet iyi bilirim. Trkiyede hapishanede tutuklularn okumasna izin
verilen yegne kitaplar onlard, nk. Eh, ben de uzun sre kaldm iin orada, iyi inceledim her
ikisini de. ncili bir komnist olarak okuduumu syledim onlara. Oyunum Gzel Yusufu oradaki
bir efsaneden yola karak yazdm. Bu oyunu kendim de baarl sayyorum. Ne yazk ki kahramann
ad Stalini artryor diye burada sahnelenmesine izin vermediler. Anlald bu. Ben de Yolda
Fadayev gibi yalnzca insana inanyorum. nsan yaamak iin doar. Yaamm boyunca eitli
ekillerde ortadan kaldrmaya uratlar beni... Kalbimden rahatszlandm, ama her seferinde
lgncasna yaamak istedim ve bugn de bu isteim sayesinde hayattaym. Olmak ya da olmamak
sorusuna gelince, benim amdan bu, dini deil, teorik bir soru. Ksaca sylemek gerekirse, kiinin
kendini ldrmesine karym.
Sanatoryuma doru dne gemitik. Kalan yol boyu Fadayevin suskun kald aklmda. Metropolit
ise, herhalde o zaman bir eyler hissetmi olacak ki, rneklerine benim Bir Ak Masal oyunumdan
da katarak beni de vmeyi ihmal etmeden konumaya devam etti. Umutsuzluun ne kadar kt bir

gnah olduundan, Tanrnn yce gnlllnden ve yaamn zorluklarndan bahsetti...

Sanatoryum gnlerinin stnden biraz zaman getikten sonra 11 Mays 1956 gn Fadayev kr evime
telefon etti. Ertesi gn ortak dostumuz Samet Burgunun doum gn olduunu anmsatmak istemi
bana. Bakye telefon etmemi, daha iyisi telgraf ekmemi istedi. Samet ok mutlu olur, dedi. Daha
nceki konumalarmzdan, bizim kltrmzde doum gnnn sizdeki kadar byk bir bayram
olarak kutlanmad aklnda kalm, bu nedenle bana hatrlatmak istemiti. Telefonda bir sre keyifle
Sametten konutuk. Fadayev, Sametin yazd bir yazsndaki grlerin altna kendisinin de imza
atmaya hazr olduunu syledi. Merak etmitim. Bana gstereceine sz verdi. Ertesi gn, 12
Maysta Peredelkinoda hep alveri yaptmz dkknn nnde bulutuk. Fadayev, gazeteden
kestii yazy koyduu zarf verdi bana. Rzgrl bir gnd. Fadayev donmu grnd bana. Yolda
bana biraz elik etmek istedi. Ama yrmekten ok durmutuk. Hapisteki gnlerinizi sk sk
hatrlyor musunuz Nzm? diye sordu. O gnlerin ardndan payma pek ok farkl aclar, zntler,
zmsz sorunlar dtn syledim. yle ki hapis yllar bunlarn gerisinde kalmt. Benim bu
szlerimin ardndan Fadayev birden, iki hafta kadar nce kr evinin bahe kapsnn nnde duran
bir adam grdn anlatmaya balad. Evinin st kat penceresinden seyrettii bu adam, elleri
cebinde, gzlerini eve dikmi bir halde duruyormu. Bahe itini ap ieri girmeye pek niyetli
grnmyormu. Fadayev ne olduunu anlamak iin baheye km. Onu gren adam, hi istifini
bozmadan durmu ve inatla Fadayevin kendisine yaklamasn beklemi... Mtevaz giysiler varm
stnde, solgun surat yorgun grnyormu... Ve o anda tanm Fadayev adam. Adyla seslenmi.
Gz gze gelmiler. Adam kapya doru tkrm ve ar admlarla uzaklam oradan. Fadayev, her
zaman kendini drst olarak hissettiini syledi, bana. imdi ise her ey tepetaklak olmutu ve
kendisi de tepetaklak olmu bir vaziyette ellerinin stnde duruyordu... Bu nedenle, sanki her ey
kanla kaplym gibi gzlerinin nnde krmz halkalar olutuunu, dzelip tekrar ayaklarnn stnde
duracak gc kendinde bulamadn syledi... Onu sakinletirecek bir eyler sylemeye altm,
ama Fadayev glmseyip kuvvetli bir ekilde elimi skt, acelesi olduunu syledi... Arkasndan
baktmda kolunun altnda bir somun ekmek olduunu grdm... Bu bulumann ertesi gn, yani 13
Maysta, Samet Burgunun airin Hakk adl yazsn okumaya oturduum srada telefon ald.
Birisi baryordu. Fadayeve kt bir ey olmutu ve benim evdeki doktoru gndermemi istiyordu.
Birka dakika sonra Fadayevin cansz bedeninin yatt odadaydm. Tabancay, stnden ate ettii
paralanp tyleri dalm yast grdm. ki de zarf vard. Fadayevin son mektuplar. Birini
Merkez Komiteye, dierini karsna yazmt. l yzndeki ak gzleri ok etkiledi beni. Bizim
douda detimiz olduu gibi beyaz bir rt istedim karsndan, stn rtmek iin. Hayr, dedi
kars, gerekmez, belki hl nefes alyordur...
Merkez Komiteye yazd mektubun ieriini birka yl sonra V.N. Ajayevden rendim. A.A.
Fadayevin cenaze komisyonundayd. Sanki ezberlemi gibi, neredeyse yazl haliyle aktard bana
mektubu. Fadayev Staline inanm olduunu, XX. Kongredeki itiraf niteliindeki aklamalarn
kendisini nasl dehete drdn anlatmt. Her zaman kendini drst saym bir insan olarak pek
ok yazarn ortadan kaldrlmasnda kendini sorumlu grdn yazmt. nnde iki yol vard:
Birincisi yaama yeniden balamak ve davranlaryla yoldalarn saygnln geri vermek, dieri ise
paras olduu eylerin bedelini yaam ile demek. lk yol, fazlasyla manevi ve fiziki g
gerektiriyordu ki o ok gszd. Bu nedenle, ikinciyi semiti.
Geenlerde Nzm, Novodeviide Aleksandr Tvardovski ile karlatm. Eski kilise tarafndan

km geliyordu. Benimle senin mezarnn bana geldi. Ve ayn soruyu yineleyip, Fadayevin sana
anlatt uursuz yazarn adn bana syleyip sylemediini sordu. Hatrlarsan Floransada,
Fadayevin kapsna dikilen adamn yksn benim yanmda konumutunuz. Senin ad
saklamadn, gerekten anmsamadn syledim ona. Neden bilmiyorum, ama sanki Fadayevin
mezarndan geliyormu gibi bir izlenim brakt bende.
Evet, gerekten de 12 Mart 1962 gn Tvardovskiye Fadayev den bahsettiinin tanydm. Avrupa
Yazarlar Konferans iin gittiimiz Floransadaydk. Ilk m lk bir akamd. Uzun sre ehirde
dolap yorulmutuk. Tvardovski ile sen ayakkablarnz karp Galeri Ufizzinin ta giriine
oturmutunuz. yle, ayaklarnzda sadece oraplarnzla gece ge vakte kadar sohbet etmitiniz.
Herhalde, durumunuzla balantl olarak, Tvardovski asla plak ayakla yazamadn syledi.
Parlak kda yazmay da sevmem. Ve hayatmda bir kez olsun iki itikten sonra yazmadm... diye
de ekledi.
Tvardovski senin anlattklarndan sonra, lmnden birka gn nce Fadayevi Moskova
yaknlarndaki Gorki sanatoryumunda grdn anmsad. Fadayev ok hasta gen bir hanm
tedavi iin getirmiti oraya. Herhalde Krasnodondan geliyordu kadn. Sanatoryumda kal
belgeleriyle ilgili bir prz kmt. Fadayev ok uram, oradan bir yerlere gidip gerekli
dzeltmeleri yapmt. Kadnn tedavi edilmesindeki engelleri kaldrmt. te bu ykden sonra
sormutu sana Tvardovski, Fadayevin kapsna tkren adamn adn. Gerekten bilmiyorum. Zaten
hafzam zayftr, hele Rus isimlerini ok zor aklmda tutuyorum, demitin.
Floransada pek ok ans tazelenmiti Tvardovskinin. Marak ve Fadayev ile olan dostluklarndan
bahsetmi, sava anlatmt. Hatrlyor musun, bir kere nn restorana gidilerini anlatmt.
Sohbetin gzelliine dalmlar, vaktin gece yarsn getiini fark etmemiler. lerinde bir tek
Marak ikili deilmi. Bu nedenle de, garsonlar onlar kap dar etmeye altnda, ciddi
anlamda sinirlenmi. Paltosunu srtna atp, apkasn ald gibi restorandan frlam. Onlardan
uzaklamak istiyormu. Fadayev zor yetimi ona ve eve birlikte gitmeleri iin yalvarmaya balam.
Siz olmazsanz, diyormu, bu gece sonum geldi demektir! Bu restoran maceras iin kafam uar!
Szm tutmadm nk... Sizi Tvardovski gtrr, o korkaklar snfna dahil deil, diyerek
Fadayevi geri evirmi Marak. Beriki srar ediyor, Tvardovskinin bugn beni savunacak hali mi
var? Bir iyilik yapn bana. Sadece kapnn nnde durun yeter. Beni Marakla grdkleri anda
mesele hallolur, hemen affedilirim. Eh, kendiniz karar verin. Hayatm sizin ellerinizde... Sizi kapda
grsnler, ben hemen ieri szlrm. Siz de serbest kalrsnz, diyormu. Marak kar km, bu
sarho zrvalarndan bkt iin homurdanm, ama o halde de brakmam onlar. Glkle taksi
bulmular ve gecenin bir yarsnda Fadayevlerin evine gelmiler. Orada Marak, onlardan kurtulmak
iin son bir aba gsterdiyse de baarl olamam. Tvardovski ile Fadayev yal adam kollarndan
kaldrdklar gibi kolayca asansre bindirmiler... Zili almaya frsat bulamayan Fadayev ardna
kadar alan kapnn arkasnda kalm. Kapnn eiinde beliren kars muhafzlara bir gz atp
gzlerini Maraka dikmi ve: Siz yal adam, ayyalk etmeye utanmyor musunuz?! Bir de ocuk
yazar olacaksnz! demi. Marak yerin dibine gemi tabii. Sinirini Tvardovskiden kartmaya
alm. Bir daha onunla grmeyeceine yeminler etmi, onlardan uzakta yaayacan, tm
balarn koparacan sylemi! Nedense bir aa bir yukar inip kan asansrde iyice ortaya
km fkesi. Durdurun unu. kartn beni, diye barp durmu. Tvardovski, sevdii bir insan
olan Marakn fkesinden ok etkilendiini ve kendisinin de o anda, imeyi brakacan syleyecek

kadar ac ektiini anlatt bize. Sokaa ktklarnda, temiz hava Marak biraz rahatlatm ve
glmeye balam. Sonra da kk bir erkek ocuk gururuyla: Gene de yardmmz dokundu
Fadayeve yle deil mi? demi.
Bugn Muzann doum gnne gittim. Konuklardan biri kocas Volodyaya Stalinin kartonpiyerden
yaplm bstn getirdi. Sar renkli, hain gll, koca bir kafa. Volodya elinde biraz oynadktan
sonra kendi bana geirdi ve bir anda koca kafal bir cceye dnd. Konuklarn neredeyse yarsnn
rktn grdm.
1953 ylnn Mart aynda, kalp krizinin ardndan Barviha sanatoryumunda yattn anlatmtn bana.
Stalinin hastalanmasn ve ardndan lmn, itinayla saklamlar senden. Kt haberin saln
olumsuz ynde etkileyeceinden endielenmiler. Gnler gemi, doktorlar kontrolleri dnda haberi
alabilecein endiesiyle, tbbi mdahalede bulunabilecekleri bir ortamda sana bunu sylemeye karar
vermiler. Grevin sorumlusu Simonovmu.
lk tepkin korkun olmu, donup kalmsn. Birka dakika konuamamsn. Gzlerinde yalar
belirmi. Perian bir halde sormu Simonov:
Nasl yaayacaz bundan sonra? O, bizim yerimize de dnyordu.
Ne?!, diye tekrarlamasn istemisin sen.
Bizim iin dnyordu!
Ve sen birden glmeye balamsn... nce yava, sonra iddeti artan kahkahalarla...
Simonov sinir krizi geirdiini dnerek ok korkmu. Kapy ap ellerinde rngalarla bekleyen
doktor ve hemireleri ieri arm hemen. Hepsi birden etrafn sardnda, bir eyin olmadn
aklamaya almsn onlara.
Artk biz kendimiz dneceiz! Kendimiz! Kendi kendimizi! Staline saygm tam, ama insan kendi
dnmeli! diye barp sana uzanan rngalardan kurtulmaya almsn.
Komnistlerin ou gibi sen de inanmtn Staline. Tahtan iniini zntyle izlemitin. Ancak
sonunda Kasm 1962de u dizeleri yazdn:

tatand tuntand aldand kattand iki santimden yedi metreye kadar

tatan tuntan aldan ve kattan izmeleri dibindeydik ehrin btn meydanlarnda
parklarda aalarmzn stndeydi tatan tuntan aldan ve kattan glgesi
tatan tuntan aldan ve kattan byklar lokantalarda iindeydi orbamzn
odalarmzda tatan tuntan aldan ve kattan gzleri nndeydik

yok oldu bir sabah

yok oldu izmesi meydanlardan

glgesi aalarmzn stnden
orbamzdan by
odalarmzdan gzleri
ve kalkt gsmzden basks binlerce ton tan tuncun alnn ve kadn.[115]

Nzm hi istemiyorum, ama sana sylemek zorundaym. Pek ho olmayan bir haber vermek
zorundaym sana: Moskovada bir patronun oldu.
Bugn korku ve tela ierisinde Saa Tverskoy[116] geldi bize. Daha kapnn eiinde evde kimse olup
olmadn sorup anlatmaya koyuldu:
Siz Simonova ne dediniz ki?! Dn bizim Yazarlar Lokalinde karlatk. fkeden kudurmu
gibiydi. Sizin iin ok endielendim.
yle zel bir ey sylemedim.
Hayr, Tanr akna, riske atmayn kendinizi! O ok tehlikeli bir insan. O pek ok ey...
Saann sylediklerini iyice dnnce Simonovun onu kullanarak beni korkutmak istediini
anladm. Yoksa sradan bir yazarla bu kadar somut bir ekilde konuacak kadar kendini alaltmazd.
Tm bunlar Simonovun bana sava ilan ettii anlamna geliyor. Tamam Konstantin Mihaylovi,
istediiniz gibi olsun. Sizin II. Dnya Sava srasnda, barutu daha ok hayalinizde kokladmz
syleyen kt dilliler var...
Saay elimden geldiince sakinletirmeye altm. Ama o senin yaamykn toparlayan ilk yazar
olduu iin bana Simonovun ihanetlerini sralad birbiri ardna. Endiesi aka deildi. Saa, drst,
iyi huylu birisi; ancak bizdeki pek ok entelektel gibi zayf karakterli olduundan beni K.M.[117] ile
ibirlii yapmam iin ikna etmeye urat. Sonunda konutuklarmzdan onun da midesi bulanm
olacak ki 1957de Yevtuenkonun Simonova yazd dizeleri mrldand: ... Gene ihanet ettiniz.
Gene tutamadnz kendinizi / Gemi yllarn alkanl zorlad buna / Nasl sakinleeceksiniz /
Halka darald. Geriye dn yok...
Ardndan uzun sredir kafasn kurcalayan soruyu sordu. Bunu senden de renmek istemiti.
Simonovla aranzda geen tartmann nedenini renmek istiyordu. Gerginliin sonunda, K.M.yi
evden kovduunu biliyordu. Hayr, sevgili Saa, bunu sana aklayamam. Yeteri kadar derdim var.
Zaten Simonova da kendimi tutamayp bo yere pek ok ey bildiimi syledim. Nasl da att

kalarn... Hi beklemiyordu. Senden uzak alt ylda, bana her eyi anlattn, Simonovun aklnn
ucuna bile gelmemiti anlalan.
Nzmla aramz almamt sadece, diye balad Simonov sze. Belli ki neyi ne kadar bildiimi
yoklamak istiyordu. Sonra da devam etti: Ben sadece yllna Takente gittim, Pravda
gazetesinin muhabiri olarak.
Hayr, dedim. Grmemenizin nedeni bu deildi. Ciddi bir anlamazlk vard. Ve yzne hangi
tarihte olduunu vuruverdim.
Aslnda olayn tarihini anmsamamda bir fevkaladelik yoktu. nk tartmanz, Simonovun
Literaturnaya Gazeta (Edebiyat gazetesi), Boris Pasternaka kar yazd ve Doktor Jivago romannn
takibe alnmasnn sinyallerini verdii makalenin hemen ncesinde yaanmt. Bu nedenle, aklda
kalc bir tarihti.
O gn Simonov kendince nemli ve dostane bir i iin gelmiti kr evine. Ertesi gn, Doktor
Jivagonun yazarna kar aleni bir kampanyann balayacann haberini verdi ve bu ie karmaman
rica etti. Ne de olsa bunlar i meselelerdi. Senin yakn dostlarndan Moskoval air bir hanm,
aada Simonovla skandal yaand srada yukar katta dehetten ta kesilmi durumda eviri ile
urayordu. Anmsyor musun, sonra Moskovadaki evde anlatmt bize nasl korktuunu? Simonov
yukar kp, onu orada grecek diye d kopmutu. Senin, Simonovu Stalinin buyruu altnda
Zoenkonun hakkndan gelmekle ve imdi de Pasternak yok etmeye uramakla suladna tank
olmaktan duyduu deheti itiraf etmiti bize...
Benim iin korkma Nzm. Sana sz veriyorum. Ona da dediim gibi susacam ve iime bakacam.
O yaad srece. Kendisine de syledim. Size tahamml etmek zorundaym ve edeceim! dedim.
eytanlk ve ikiyzllk dnemi! Etrafmz yalan ve riya ile dolu. Herkes yalan sylyor, iyiler de,
ktler de. Fark yalnzca amalar ve oranlarda.
Farkndaym Nzm. Bu halimden honut deilsin. Elimin hamuruyla beni aan ilere kalktmn
bilincindeyim. Sava kahraman Zoya Kosmodemyanskayadan konutuumuzu anmsyor musun?
Hani ben sana: Onun kadar cesur davranamazdm, ilk ikencede faistlere konuurdum, demitim
de, sen: Hayr, sana insanst bir g gelir ve dayanrdn. Asla konumazdn, demitin.
imdi senin honutsuz sesini duyar gibiyim:
Vera, ne oldu da bu tatsz hikyeyi anmsatyorsun bana? O gn evden kovdum Simonovu. stelik
hi de ho olmayan szler syledim. likimizi kopardm, yllarca grmedim, bir daha evime
armadm. O gn, Simonovun ardndan Boris Pasternaka gitmitim hemen. Onu ertesi gn kacak
yaz konusunda uyarmak istemitim, ama evde deildi. Karsnn da yle tuhaf bir hali vard ki bir ey
sylemek istememitim ona. Tm bunlar biliyorsun zaten... Sonra ne yaptm da... Peki, ne oldu da
Simonov tekrar ortaya kt?
Samalk Nzm. Simonov cenaze treninden sonra ylece geldi ve yeniden senin yazn miras
komisyonunun bakan olduunu bildirdi. rkildim. Senin baka insanlara gvendiini syledim ve

Tvardovskinin de dahil olduu yedi airin adn saydm ona. fkelendi ve senin o mektubunu ortaya
karmamam emretti. Onun komisyonunda; senin setiin Yevtuenko, Rojdestvenski, Vinokurov,
Samoylov, Slutski ve Tvardovskiden sadece Boris Slutski vard. Konumamz srasnda Simonov,
dostluunuzun derinliini anlatmaya kalktnda kendimi tutamadm ve ona bir eyler syledim ve
Pasternak konusunu anmsattm. fkeden kendini kaybetti. Brak, eytan grsn yzn! Ama Saa
korkuyor ite. Ekber de huzursuz biraz...
Bizi kimlere brakp gittin Nzm? Korkmuyorum, ama iim yanyor; zor, ok zor dayanmak.

Anmsyor musun, 60. doum gnnden birka gn nce, GUMa gitmitik. Bizdeki doum gn
kutlama geleneine bir yenilik getirmek amacyla davetli dostlarmza hediyeler almaya karar
vermitik. Masada peetelerinin altna saklayarak srpriz yapacaktk. Varsn arsnlar, hep
hatrlasnlar bunu, demitin.
Maaza gezmeyi sevmezdin, ama maazalarn lke halknn yaam seviyesini, tarzn, zevklerini ve
problemlerini yansttn sylerdin. Bizim her zaman tka basa insanla dolu maazalarmzda
dolamak senin iin ar bir ikenceydi. plak ehrimizde kolaylkla bir ey satn almak olanak
dyd. Kuyruklar, havasz ortam, insanlarn birbirine kar saygszl, halkn aalanmas sana son
derece itici geliyordu. Eer ciddi bir gereksinimin olursa GUMa gider, o yllarda hkmet
grevlileri ve eleri iin ayrlm blmden alveri yapardn. Orada, yukarda sk bir dzen
vard. Oraya girme hakk olan insanlarn, alnm kararlar ve yaymlanm tzkler gerei,
birbirlerini grmemeleri gerekiyordu.
Sz konusu blmn girii Kzl Meydan tarafnda, Leninin Mozolesinin tam karsndayd. Sol
camn kenarnda bulunan zile basp ift kapnn almasn beklerdiniz. Giri holnde iki masa vard.
Birinde blmn yneticisi, dierinde yardmcs otururdu. Ask ve korumalarn oturmas iin
sandalyeler de dnlmt. Satn alnan eyalar burada paketlenir, cret de gene burada denirdi.
Alveri blm, ayakkab ksm ve soyunma odalar ayrlm, kocaman bir odayd. Duvarlar
boyunca uzanan raflarda, piyasada bulunmayan triko giysiler, kumalar ve elbiseler, krk mantolar,
apkalar ve hediyelik eyalar dururdu. ok fazla eit olduu sylenemezdi, ama hepsi de kaliteli
eylerdi. O zamanlar, bu ksmda satlmak zere yurtdndan zel olarak herhangi bir mal getirilmez
ve zel fiyat uygulamas yaplmazd.
Tm snrlar belirlenmi uygulamalara ramen, bu gizli blmn ziyaretileri, ounlukla
alacaklar eyalarn seiminde oyalanrlar ve alverileri uzard. Bu nedenle, gelenlerin birbirlerini
grmesi kanlmaz olurdu. Biz de birka kez nemli ahsiyetlerle karlamtk. Hatrlyorum da bir
keresinde Moolistan hkiminin Rus karsnn aladna ahit olmutum. Ondan nce blme giren,
yksek bir memurun hanm satn aldndan, ona yeterli perde kuma kalmad iin gzyalarn
tutamamt. Hruevin ak sal ei Nina Petrovna ile karlamtk bir keresinde de. nmde, iki
top iekli Hint poplini almt metresi 100 rubleden. Ailenin geni olduunu ve herkese elbise
dikmek gerektiini sylemiti. Orada alan sevimli tezghtarlar, Hruev ailesinin tm kadnlarnn
ayn kumatan elbise giyecek olmalarna hayret etmilerdi.
olohovla da karlamtk orada. Elinde ii krkl deri kaban vard. Bir kez de Brejnevle ayn

zamana denk geldiimizi anmsyorum...

Blmn yneticisi mkemmel bir kadnd. Marianna Mihaylovna yd ad. Benden ok nce
tanmtn onunla, dostluunuz olduka eskiye dayanyordu. Birbirinizi sevip sayardnz. Senin
benimle olan ilikinde ciddi olduunu anlam ve beni de hemen kabul etmiti.
Cenazeden sonra arad beni. Vera, gel konualm. Yapabileceim bir ey varsa yapaym. Alama,
gerek yok. Senin gzyalarn bile onun iin ne kadar deerliydi. Ama ne yazk ki gremiyor, ah
Nzm, dedi tm itenliiyle.
Ne zaman onu grsem artk pek sk olmuyor nedense g durumda kalm gibi duyumsuyorum
kendimi. Ona yaslanmak, kafam gsne dayamak istiyorum. Onun bu duygularm anladn
biliyorum ve korkuyorum elimi uzatmaya, kendimi brakacamdan ekiniyorum. yi ve gerek bir
dost o, her eyi anlyor. imdilerde o da kederli. Geenlerde kocas ld. Yal annesi hasta srekli.
Her eye ramen, Marianna her zamanki gibi enerjik, gzel ve dzenli. inde olduka baarl.
Telefonlar ediyor, kouturuyor, ileri dzenliyor, sonra da yeil gzlerinde yanp snen yumuak
parltlarla yanma geliyor. Bu kederin senden kaynaklandn biliyorum.
Birden karlkl oturup sigara tttrnz geldi gzmn nne. Son derece net bir tablo. Bacak
bacak stne atmsnz ikiniz de. Yksek tansiyondan konuuyorsunuz, ama yal insanlarn sohbetine
benzemiyor sizinki. Neeyle bahsediyorsunuz hastalktan, salkla ilgili kayglar akalarn ardna
gizliyorsunuz. Sonra sz dnp dolap tiyatroya geliyor, Moskova tiyatrolarndaki yeni oyunlar
deerlendiriyorsunuz. Marianna, Yksek Sanat Okulundan mezun. 20li yllarn sanatsal
etkinliklerini anmsyor, iir konusundaki tartmalar hatrlatyorsunuz birbirinize. Senin mavi, onun
yeil gzlerinden ltlar yaylyor etrafa. Genliinizin ne kadar mkemmel getiini gryorum.
Sizinle olmak ne kadar gzel! Anlarn sizi ne kadar genletirdiini, tasalardan uzaklatrdn fark
etmiyorsunuz bile...
Bir keresinde ona yle dediini anmsyorum:
Siyasal devrim, yaznsal devrimi de arkasndan getirdi. Doal bir sonu bu. Fransada da byle
olmutu, burada da.
Sonra bana baktn ve yle devam ettin:
Verann bize ne dediini biliyor musunuz? Siyasal bilince sahip mavi bluzlular,[118] diye
adlandryor bizi.
Adlandrsn bakalm. nemli deil, bizim anmsayacak eylerimiz var... deyip gld Marianna.
Sesi bouk kyordu.
Attn msvedde ktlarn iinde van vanovi Var Myd? oyunundan bir epizot arpmt
gzme. Oyunun kahraman kendisi iin zel olarak yaplm maazaya giriyor ve komik olaylar
yaanyordu. Niye attn sordum. yle dedin bana:
Marianna Mihaylovna Satir Tiyatrosunda grm oyunu, cancazm. Geen ona uradmda,

Nzm, kahramannzn zel maaza ayrcal ile alay ediyorsunuz, ama gerektiinde kendiniz de
ayrcalktan faydalanp bizden yardm istiyorsunuz, ho bir ey deil bu, dedi. Ne kadar utandm,
anlatamam! Eve gelip dzelttim o blm hemen. Yoksa drst bir davran olmayacakt... Ne
yapaym, kuyruklardan nefret ediyorum. Burada her yerde kuyruk olmas ok kt. stelik satclar da
son derece kaba. Dn bizim buradaki dkknda kasiyer, bir kadn yle bir azarlad ki! Oysa
kasiyerin kendisi para stn doru vermemiti. Ama aklna zr dilemek gelmedi bile. Sanrsn,
kendisi milyonerin teki, ahsi maazasnn kasasna oturmu, nndekiler de onun hizmetkrlar. Tm
maazann nnde azarlad haksz yere kadn. Kadn alaya alaya, hasta gibi kt maazadan.
Grdm, hamileymi de! Ne zaman hamile bir kadn grsem, apkam karp nnde eilmek
istiyorum. Elini pmeli, iek hediye etmeli diye dnyorum. Benim iin gebe kadn mucizedir!
Yaamn kaynadr o. alas bir eyler olumakta, dnyadaki en sekin meyve yani insan
olgunlamaktadr onun iinde. Tm hamile kadnlar ok gzel grnrler gzme. stisnasz, hepsi.
Saygm sonsuz onlara.
Sonra, maazada ne oldu biliyor musun? Bekledim biraz. Kasiyer kadnn n boaldnda yaklatm
yanna ve yavaa: Neden kadna hakaret ettiniz? Hibir suu yoktu. Kald ki bir konuda hatal bile
olsa nazik davranmanz gerekir. Sizin moraliniz bozuksa bunun hncn bakalarndan alamazsnz!
Onlar sizden aldklar kt enerjiyle evde, ite bakalar ile karlayorlar. Herkes birbirini
incitmeye balyor. Buna hakknz yok, dedim. Aptal baklarla beni dinledi, dinledi, sonra da ne
dedi biliyor musun? Yurtta, siz bu dersleri gidin de, kendi evinizde Grcistanda verin. Bizde bir
kuru iin kyamet koparken sizde bir ruble bile alamazsnz. Yirmi drt gn kaldm ben, Suhumide
tatil yaptm, biliyorum. Daha tenimin rengi bile almad. Hadi Vatanda, ekilin kasann nnden,
kuyrua engel oluyorsunuz. Bak bizim Marianna Mihaylovnann yannda alan kzlara. Dikkatli ve
zenli davranyorlar, insanlara. Yannda alanlara erdemli olmay benimsetmi. Bildiin gibi,
erdem insan yalandan, kabalktan uzak tutar. Erdemli insan kurnazlk yapmaz, kandrmaz ve
doruluktan ayrlmaz.
Ayn gnn akam yle dedin bana:
Dinle Verusya, herkese hediye hazrlyoruz. Deiik biblolar, oyuncaklar alyoruz. Sana da bir ey
almak istiyorum. Ne istersin, syle bana. Ne istersen alacam.
Ne istersem mi?
Evet, ne istersen. Syle hadi!
Geri evirmeyeceksin isteimi ama. Gerekten istediim eyi syleyeceim.
Tamam, syle hadi. Niye laf dndryorsun?
Sovyet vatanda olman istiyorum.
Yabancnn kars olmaktan bktn m? Anlyorum. Evlendiimizde, Savata len babamn ansna,
deyip kendi soyadn kullanmay tercih ettin. Bu erdemli bir gereke. Tek nedenin bu olmadn
anladm, ama srar etmek istemedim. Bir Trkle, Nzm Hikmetle evleniyorsun, ama hi bilmediin
Borze cki soyadn kullanman gerekiyor. Verusya, biliyor musun 1952de buraya geldiimde Sovyet

pasaportu almak istedim hemen. lk dnemde hibir belgem olmadan yaadm. Sonra Trkiyede
hakkmda kan bir kanunla beni vatandalktan attlar. Kanuna da Nzm Hikmet kanunu dediler.
Trkiye dnda yaayan binlerce insan var, ne ki sadece bana ok grdler vatandal! Ne iyi deil
mi?! Bu olayla, beni baka bir lkenin vatanda olmaya zorladlar. Aksi halde ne seyahat edebilir ne
de bir yerde yaayabilirdim. Ve eer Trk hkmetinin istei benim baka bir vatandala
gememse, tabii ki Sovyet vatanda olurum o zaman, dedim.
Bunlar anlatrken huzursuzlap, sinirlenmeye baladn hissetmitim.
kardklar sama sapan bir kanunla beni halkmdan kopartabileceklerini sandlar! Bo kafallar!
Gbek bamla balym ben onlara! Her zamanda yreimle, kanmla bal kalacam. Geri kalanlar
sadece bir formalite. Bu konuyu Simonova atm. O zamanlar Yazarlar Birliinin
yneticilerindendi. Birtakm formlar verdi doldurmam iin ve ksa srede ii sonulandracan
syledi. Zaman akp gidiyor, Simonov susuyordu. Telefon ettii bile yoktu. Kayboldu ortadan. Orada
burada aradm durdum, her yere telefon ettim. Nafile, yoktu! Sinirlenmeye balamtm, artk. Yer
yarlm iine girmiti sanki... Bir ay yant vermediler bana. Bir ay! Onurum krlmt, aklm
yitirecektim neredeyse. Biraz daha bekledim. Gene bir ey kmaynca anladm her eyi. Simonov
hl ortada yoktu nk. O zaman Varovaya gidip Polonyal yoldalarla grtm. Ve iki saat
sonra, anlyor musun iki saat sonra, bu i bitti! Polonya pasaportu verdiler bana. Onur yurtta olarak
kabul ettiler beni. stediim yere gitmekte zgrdm artk. Unutma, o zaman Dnya Bar Komitesi
yesiydim ve aktif olarak almam, pek ok lkeye seyahat etmem gerekiyordu. Kitaplarm farkl
lkelerde baslyor, dnya tiyatrolarnda oyunlarm sahneleniyordu. Daha fazla pasaportsuz
yaayabilecek durumum yoktu, ksacas. Dahas benim dedemin dedelerinden birisi Polonyallarn
Borze cki soyundandr. Zamannda, o ve kardei devrimci eylemelere kartklar iin
yarglanacaklar srada, byk byk dedem stanbula kam. Yakalanan kardei ise Sibiryaya
srlm. te bunu anmsayan Polonyal yoldalar pasaportuma Borze cki soyadn yazdlar. Gln
bir ey, ama elden ne gelir? Herkes kendine kartacak bir pay buluyor... Zaten senin pasaportunda da
bu soyad yazl.
Bu i olup bittiinde, Moskovadaki yoldalar incinmi gibi bir tavr takndlar. Bulduum zm
yolu kzdrmt onlar... Sonunda, Simonovun bana doldurttuu formalar cebinde srndrd
ortaya kt. Bu nasl olabilirdi? Birbirimize o kadar da yakndk! Daha sonra Simonov, bu talebimde
ne kadar ciddi olduumu anlamak iin beklediini, bir ey yapmadn syledi bana. Hl aklmda
takl, gerek neden bu muydu, bilemiyorum.
Czdannn iinde duran mavi Polonya pasaportuna bakyorum. Ayn yerinde. Bunu geri veremem
onlara, veremem. Bir gn her eyi anlat onlara, anlayacaklarndan eminim. Polonyallarn kendileri
ne aclar ektiler. Onlara ne kadar minnettar olduumu, Polonyay hep zlediimi syle. Mnevver
yznden gidemiyorum oraya artk... Oysa beni o zaman onlar kurtarmt. Onlara gerekte neler
olduunu anlat. Beni balayacaklardr. Eminim.
Evet, Borzecki Nzm, ancak imdi fark ettim pasaportta yaptrlm fotorafndaki gzlerini.
Baklarn ilk kez byle gryorum: elik gibi ve uzlamasz. Fotorafn altna, yeil mrekkeple iri
harflerle zenle yazmsn Nzm Hikmet diye. Ve biraz daha aaya, kargack burgack bir
yazyla, belli ki sana yabanc olan ismi Borzeckiyi iziktirivermisin. Pasaportta Yunanistanda
doduun, Moskovada yaadn, boyunun 182 santimetre, salarnn ak renk, gzlerinin mavi

olduu ve hem Avrupada hem de Avrupa dnda seyahat edebilecein yazl.

Polonya Pasaportu, i sayfas.

... Neyse, imdi bizden sz edelim. Yurtdnda uzun sre kalamazsn sen. Buralar zlemen iin bir
ay yetiyor sana, sonra tipik vatan zlemi saryor her yann, bunu biliyorum. Bu bir.
Dier konu benimle ilgili. Gerekten de Sovyetler Birliini ikinci vatanm olarak gryorum, byle
hissediyorum. Gelgelelim, burada baka bir lkenin pasaportuyla yaamak, baka bir soyad tamak
beni rahatsz ediyor. Evim burada. Bu lkeye nasl bal olduumu sen kendin biliyorsun. stelik sen
de buradasn. Bu da iin ikinci yz.
imdi bir an iin dnelim, benim iin her ey nasl cehenneme dner, bir bakalm. Diyelim ki ben
gene formlar doldurup verdim. Ya gene yant gelmezse. Bu sefer bir ay beklemem, Verusya bunu
anlamalsn canm benim. Ancak yirmi drt saat beklerim, baktm bir tepki yok, elveda der, eker
giderim! Beni yantsz brakmalar, yoldalarn bunu gene istemedikleri anlamna gelir. eker
giderim, canm benim! Ve bu da ne olursa olsun, bir daha buraya dnmeyeceim anlamna gelir,
anlyor musun, asla dnmem! Ne pahasna olursa olsun! imdi bilmek istiyorum. Olumsuz bir ey
olursa, benimle gelir misin? Kzn, annen burada. Etinle, kemiinle balsn bu topraklara. Korkun
bir trajedi olur bu senin iin. nsanolunun bana gelebilecek en byk trajedi bu, emin ol!
Beraberinde bir dolu skandal getirecek bir ac! Benimle gelebilecek misin Vera? Beni o durumda
brakman, alaklk olur, anlyor musun?
Bu sefer, bavurunun abuk deerlendirileceinden eminim.
Benimle gelir misin, gelmez misin? Sen buna yant ver. Bilmek zorundaym. Cevabn hayrsa, riske
giremem! Pek drste olmasa da byle srdrrm yaamm, on yldr yaptm gibi.
Bizim hkmet bavurunu kabul etmezse, geleceim seninle Nzm. Ama eminim ki saduyuyla
zecekler her eyi. On ylda ok ey deiti, Nzm. Eminim.
Her eyi iyice ltn bitin mi kafanda? Bir kez daha dn. Dardayken buralar nasl zlediini
dn. Hatta o krmz pabular Romada, Pariste deil de Moskovada giymek iin nasl can
attn anmsa...

Ne kadar endielendiini grdm. Atlacak admn ar sorumluluunun ve olas sonularnn

bilincindeydim. Ama geri adm atacak durumda deildik. Bu konudaki ilk konumamz deildi, bu.
Daha nce de konumutuk Sovyet pasaportunu, isteklerini. Artk, bu acl srece bir son vermenin
zaman gelmiti.
O andan balayarak benimle baka bir konuda konuamaz olmutun. Durmakszn yeni srgn
tablolar iziyor, bamza gelebileceklerin ciddiyetini kavramadm dnerek korkuyordun...
Sonra kouturma srecine girdin. lerin olduunu ne srerek Yazarlar Birliine gidip geldin
birka kez. Gvendiin insanlarn grlerini renmek istiyordun. Fedin, Tvardovski, Sipaev seni
sakinletirip, desteklediklerini bildirdiler. Neyse ki onlarn dnceleri nemliydi. Bazlar, Sovyet
vatanda olmann sana baz zorluklar getirmesinden ekiniyordu. Yurtd seyahatlerinin zorlaaca,
yazarlk faaliyetlerinin Yazarlar Birliinin denetimi altna alnabilecei, bu kstlamalarla yaamann
sana zor gelecei gibi ekinceler ne sryorlard. Ksacas, bu iten seni caydrmak isteyenler de
vard.
ki gn sonra, sabah erken bir saatte oturdun yaz makinesinin bana. Birka dakikada N.S.
Hrueve vatandala alnman ricasyla yazdn mektubu bitirdin.
Hrueve mektup yazdn... imdi bunu dile getirmek ne kolay. Olayn tm kayglar gemite kalm.
Oysa sadece iki yl geti stnden, Nzm.
Mektubu birlikte evirdik Rusaya. Sonra ben daktiloda yazdm ve saat 12de Merkez Komiteye
gtrdn. Kuku dolu, gergin bekleyi saatleri balad. Evde her eyi yavalatan bir zaman
mekanizmas devreye girmiti sanki. Sinirlerin son derece gergindi, ama elinden gediince sakin
grnmeye alyordun. Islk almaya balamtn... Birka dostumuzu arayp akama davet ettim.
Seni biraz oyalamakt amacm.
Konuklar gittiinde vakit gece yarsn geiyordu. Hibir eyden phelenmemilerdi. Gece boyu
konutuk seninle. Deiik yllardaki Moskova izlenimlerini anlattn bana. Deiik dnemlerden,
birbirinden farkl anlar, insanlar... Her frsatta ayn nakarat yineliyor, bana soruyordun: Neden
sakinsin byle? Nasl yapabiliyorsun bunu?
Ah, Nzm bir bilseydin iimde kopan frtnalar... Ama her eye hazrlamtm kendimi ve
yaadklarmz daha da dramatize etmeye, panik yaamaya hakkm olmadn dnyordum.
Sen evin iinde dolanp duruyordun. Birden alma odasna yneldin ve raftan Heinenin bir kitabn
alp getirdin bana. Bir sayfay amtn. Al, oku! dedin.
... Srgn yaamann gizemli laneti, yabanc bir atmosferde, asla kendimizi evimizde
duyumsayamaymzdadr. Yurdumuzdan beraberimizde, dnme ve duyu tarzmz da getiririz.
Bizden bsbtn baka trl hisseden, akl yrten bir toplumun iinde kalakalrz. Onlarn oktandr
benimsedii, hatta artk, lkelerinin doal bir olgusu olarak kabul edip ayrmnda bile olmadklar
ilkeleri, treler daha dorusu tresizlik srekli olarak yaralar bizi, aalar... Ah, gurbetin ne
ruhsal iklimi, ne fiziksel souu kucak aar bize! Hatta fiziksel iklime uyum salamak daha kolaydr,
nk en kt koulda hastalanan vcuttur, dierindeki gibi ruh deil...

Sen yaadn m bu duygular? diye acyla sordum.

Hepsini deilse de pek ounu. nk ben komnistim ve sosyalist bir lkeye gelmitim. Ama imdi
ne yaparz, nereye gideriz bilmiyorum, eer... Eer bir aptallk olur da, bir kendini beenmilik
yznden ya da bana gvensizlikten buradan gitmek zorunda kalrsak, Sovyetler Birlii Komnist
Partisinin saygnlna indirilmi kt bir darbe olur bu. Bu nedenle, yle bir gitmeliyiz ki kimse
bunun gerek nedenini bilmemeli...
Aman Tanrm, diyerek daha fazla dinleyemedim seni. stersen bir de veda pc verelim, olur
mu? dedim.
Son gcmle dayanmaya alyordum. stediim tek ey, yarn yant gelmemesi durumunda harekete
gememendi. yle ya, birilerinin ii olabilir, bir terslik kabilirdi. Bir sonraki gne kadar beklemen
iin ikna etmeye almtm seni.
Sabah 10da telefon ald. Merkez Komiteden Hruev adna aryorlard. Yardmcs Lebedev,
Hruevin, Sovyet vatanda olman nedeniyle seni kutladn bildirdi! Bu arada, Bakann: Nasl
oluyor da, bizim Nzm Hikmet bizim pasaportumuzu tamyor? diye hayrete dtn de lafn
arasnda syledi.
Nasl da bir yk kalkmt omuzlarmzdan! Hemen telefonun bana oturdun ve birka saat elinden
brakmadn ahizeyi.
Bylece siyasi ve yaamsal ok ciddi iki sorun birden zme kavumutu. Ama yaadmz son
yirmi drt saat sana da, bana da pahalya mal olmutu tabii ki.
Aradan ksa bir sre getikten sonra Erenburg yle sormutu sana:
E, Nzm, Sovyet kimlii ile yaamak nasl bir eymi?
yi bir eymi.
Kusura bakmayn, Nzm ama niye byle bir ey yaptnz? Ne anlam vard? Polonya da sosyalist bir
lke...

Hayr, yle deil. Bkmtm artk! Batda smkl ocuklar bile soruyordu, ho burada da durum
farkl deildi, herkes soruyordu: Moskovada yaayp kendinizi Moskoval sayyorsunuz, ama neden
Sovyet vatanda deilsiniz, diye. Batda tm toplantlarda gazetecilerin bana sorduu iki deimez
soru var. Biri, oyunum van vanoviin neden yasakland, ikincisi neden Sovyet yurtta
olmadm. Her yerde Sovyetler Birlii propagandas yaparken neden Sovyet pasaportu almak
istemiyorsunuz? diye soruyorlard. Her seferinde Yolda Stalinin bana pasaport vermediini
aklayacak halim yoktu ya! Politik nedenlerin dnda bir de yaamsal olanlar var. Burada Merkez
Komitenin konuu olarak yayordum. Yabancydm yani. Dnyada hibir yerde evim yok, aka
sylemek gerekirse, ocukluumu bir tarafa brakacak olursak, hi olmad da. imdi ise evim burada,
Moskovada. Ve ne yazktr ki nikhl karm bu eve kaydettiremiyorum. Verann ikametghn
aldrmak iin polise gittim. Yabanc olmam nedeniyle, geici kayt yapabileceklerini, bunun da alt
ayla snrl olduunu sylediler! Nikhla ilgili resmi ilemleri yaptrm olmamza, Sovyet yasalarna
uygun olarak nikhlanmamza ramen! Byle bir dzen. Biliyor musun, burada birisinin evine akl
kalr, kurtulamazsnz! Yasa yle bir iliyor ki, Vera halen ilk kocasnn yannda yayormu gibi
grnyor. Burada yz binlerce ayrlm ift, kalan mrlerini ayn odada geirmek zorunda. Tamam,
o iyi ve drst bir insan, ama bu durumdan kurtulmak gerek. Ben hasta bir insanm. Yarn bana bir ey
olduunda, Vera nereye gidecek? Ne olacak ona? Buna verilecek bir yant var m? ldracak
durumdaydm. Genelde insanlar karsnda sorumluluk duygusunu youn yayorum, hele bir de konu
karm olunca, anlyor musunuz? Bu duruma daha fazla dayanamazdm!
Hruevin telefonundan nceki gece senin, Vatan sadece dedelerinin mezarlar, selvi ve kayn
aalar deildir. Bunlarn hasretini ekmek zor itir, ama dayanlr. Vatan kavramn gerek klan, en
basit hayalinden en yksek amacna kadar, halknn ruhudur! Eer halkndan uzak dtysen ve eer
basit hayallerden en yksek amaca uzanan yolda, sreci ksaltacak bir katkn olamyorsa ona, bahtsz
bir insansn demektir szlerini ilk kez tam anlamyla alglamtm. imdi, sensiz kaldm bu
gnlerde halkm dnyorum. Nerede o? Moskovada yok. Hayali ne? Mutluluk, her zamanki gibi...
Geenlerde bakentin yz kilometre kadar uzandaki Klin yaknlarnda bir kydeydim. Halkn
alveri ettii yegne dkknda votka ve ekmekten baka bir ey yoktu. Karlatm nineler,
devrimin yldnm kutlamalar iin onlara Moskovadan ucuz ekerlemeler gndermemi rica ettiler
gzyalar iinde. Yarm kiloluk paketti istedikleri... Gnderdim.
Beni Polonyaya gtrdnde bahar yeni geliyordu. eremetyevo havaalannda uu ilemlerimizi
yaptrrken yal bir Ermeni iftle karlamtk. Kklklerinde aileleri Avrupaya g etmi, uzun
sre orada yaadktan sonra Ermenistana dnmeye karar vermilerdi. Ancak, yeni yaamlarnda eski
kklerini bulamadklarndan tekrar geri dnyorlard o gn. Sen durumu tam anlayamamtn,
Neden? diye sordun onlara. O srada, gzlerimizin nnde bagajlar, uaa yklenmek zere tama
arabasna konuyordu. Bakn, gryor musunuz? diye sze balad yal Ermeni. u sarlar bizim
valizlerimiz, gerek deriden olanlar. Hallerini gryor musunuz, kaylarla baladk... Daha szn
bitirememiti ki hamallardan biri adamn gsterdii bavullardan birini kapt gibi dierlerinin
stne doru frlatt ve ar bavul ylece yaylverdi. Ermeni arkasn dnd: Daha fazla
bakamayacam. SSCBye dndmzde bavullarmzn hibirinin salam kilidi kalmamt.
Moskovada da, Erivanda da frlatp attlar hep. Burada kolay bir yaam var. nsanlar hibir eyin
deerini bilmiyorlar. Biz her eyin ok zorlukla elde edildii bir lkeden geliyoruz. Buraya
almamz iin artk ok ge. Bu nedenle tekrar geri dnmeye karar verdik.

Polonyada vaktinin ounu evirmenlerle alarak geirmitin. Bulduun her frsatta,

yanndakilerden, eitli ziyaretilerinden kurtulmann bir yolunu bulup bana ehri gezdirmek
istiyordun. zellikle de gndzleri. Ba baa dolayor, ehri bir batan bir baa geziyorduk.
Sokaklar renk renk ince orap giymi gzel kadnlarla doluydu. nl besteci Frederic Chopinin
kalbi ile sslenmifl parklarda su birikintileri ve karanfiller gze arpyordu. Polonyallarn iekleri
sevdii belliydi. Gne henz stmyor, rzgr souk esiyordu. Akamlar vaktimizi daha ok dost
ziyaretlerinde, sinema ve tiyatroda geirmi, nedense skc komedi gsterilerine gitmitik.
Kaldmz Bristol oteli birbirinden gzel aynalarla dekore edilmiti ve o srada, soyut ressamlarn
sergisine ev sahiplii yapyordu. Otelin irin restorann cumartesi gnleri iletmeler kiralyordu.
ilerin bu zel gecelerine gelilerini keyifle izlemitik. Kadnlar parlak kumatan uzun, k elbiseler
giymiler, omuzlarn ve salarn yapma ieklerle sslemilerdi. Kadnlarn ak renkli, birbirinden
ltl elbiselerinin saten yerine astardan dikilmi olduunu anladmzda: Bravo, u ie bak.
Fakirlii alt etmek diye buna denir ite! demitin.
Rzgr bir trl bahar hissetmemize izin vermemiti. ehirde yklm, terk edilmi evler de
karmza kyordu, ama savan izleri yok olmaya yz tutmutu. zellikle bakmaya gittiimiz gettoda
her yer yemyeildi, taze imenler bitmiti her yerde. Ykntlarn yan banda, camlar l l
modern bir bina vard.
nsan, penceresinden getto grmeye alabilir mi acaba? diye aklndan geenleri yksek sesle
sylemitin. ocuklar... bu evde doanlar, dierlerinin hikyesini renecekler...
Krakov ehrine gittiimizde ikimiz de ok etkilenmitik. Baka bir zaman boyutuna dmtk sanki.
Talarn seninle konutuunu iitmitim. Usulca bana faistlerin Krakovu ele geirmek iin
rpnlarn, bombalamalarn anlatm, Avrupay Almanlatrma planlarndan sz etmitin.
Ama hibir ey elde edemediler!
Sanki zel bir dekorasyonun iinden geiyormuuz gibi gezmitik Krakovda. Pek ok rahibe vard
etrafta. Kara kostmleri, balarndaki kar beyaz rtlerle kulara benziyorlard. Krakov
niversitesinin renci kafeteryas Moskovada Gorki Sokaktaki bir genlik kafesini andryor gibi
gelmiti bize. Orada tantmz hem filozof, hem renci, hem de cerrah birisiyle ateli bir
tartmaya girmitim. Biz konutuk, sen suskun kaldn.
Eitiminiz Tanrya inanmanza engel deil mi? Filozof olarak, maddenin her eyin nnde geldiini
bilmeniz gerek. Ayrca, tp eitimi almsnz, doktor olarak insann lml olduunu, cerrah olarak
da ruh diye bir ey olmadn biliyor olmalsnz.
Orada, Tanrnn balad yerde dnce yoktur. Ben her eye inanyorum, o kadar. nsanlara her
olgudan phe etmeyi Marksizm retir. Yadsmann yadsnmas kuram ile Lenin urar. Biz ise
Tanrdan sz ediyoruz. Orada her ey tartmasz ve mutlaktr. nan! En gls sizde olmal.
Adnz byle olduuna gre.[119] Adnza ve sorulara baklrsa zor bir yaamnz olmal...
Sonra Krakovun yz kilometre kadar uzandaki Zakopan ya gitmitik. Dalar karla kaplyd. Ayaz
havada gne parlyordu. Etraf kayak yapmaya gelmi Almanlarla doluydu. Yksek sesle konuup

glyorlard srekli ve ounluu imand. Duvarn arkasnda sarho Almanlar dolayor, diye
aptal bir cmle kafamda dnp duruyordu. Onlara ne kadar zor tahamml ettiimin ayrmna varmak
armt seni. Her grdm Almann bizimkilere ate ettiini sanm, dierinin topraklarmz
inedii kansna kaplmtm... Bir trl bu dncelerden kendimi kurtaramam, srekli olarak
bilinaltmda onlara askeri ceket giydirmitim. zellikle de kahkahalar ve pembe tombul yanaklar
beni ileden kartmt. Bu, savatan sonra Almanlarla ilk karlamamd ve gerekten ar gelmiti
bana. Sonunda, onlar gnelendikleri da zirvesinde brakp fnikler ile yaptmz geziye son
vermi, faytonla etraf dolamaya karar vermitik. Tarlalarda, otantik kyafetli kyller alyordu.
Hepsi de nazik ama az konuan insanlard.
Sonra Varovaya dnmtk. Bir keresinde ehrin eski ksmlarnda gezerken girdiimiz bir tatlc
dkknnn sahibi ile tantk. Ad Brenklerdi. Dkkn olduka tannmt. Pek ok nlnn
duvarlarda imzas vard. Boluklar iir, drtlkler, el yazlaryla kaplyd. Ortam seni ok etkilemiti.
Brenkler masamza oturup Trkiye, Polonya ve Fransa erefine kadeh kaldrmamz nerdiinde
Fransa nereden kt? diye sormutun. letiimimizi Franszcaya borluyuz da ondan, demiti nl
tatlc.
Brenkler ile tanmamzn ertesi sabah uzun boylu yal bir adam geldi otel odamza. Senin Polonyal
kuzenin Borze cki olduunu syledi. Sabahn kr bir vaktiydi geldii. Yksek sesle laf kalabal
yapm, uyandrmt bizi. Henz kalktn yataa kendini atverdi. Kalktktan sonra da devam etti
tuhaf hareketleri. Belli ki kendini zinde gstermekti amac. Ne var ki tam bir deli gibi hareket etmiti.
Yaamyks davranlarndan da tutarszd. Yapmad kalmamt Kuzen Borze ckinin. Aktif
olarak savaa katlm, ne kadar cephe varsa hepsinde bulunmutu. Bombardman uaklarnda umu,
gerektiinde yumruk yumrua dvmt. Parmene izilmi bir ay resmi gstermiti sana.
Damgaya benzeyen izimde, aynn bann stnde kocaman boynuzlar olan bir kei vard. Bunun
aile armanz olduunu sylemiti.
Ne biim bir arma bu byle? diye sordun. Pek holanmamtn bundan.
Oysa yal kuzen gurur duyuyordu bu armayla. Sonra senden sinema artisti olmasna yardmc olman
rica etti. Ya savarm ya da aktr olurum, dedi.
Acma ve irenme duygularyla burkulmutu yrein. Gnlszce yaplan bu akraba bulumas birka
saat srmt. Kuzenin odamzda kald sre boyunca bir otel grevlisi bize Brenklerin gnderdii
kutular getirmiti. Birbiri ardna geliyordu trl trl pasta, kurabiye eitleri. Gn boyu gelenlere
ikram etmi, kendin de durmakszn yemitin. Yedike yiyesin gelmiti. Akam Praga hareket
edecektik. ki kutuyu trende yemek zere ayrmam istedin. Bir tane bile brakmak istemiyordun.
indeki ocuk ortaya kmt. Ve bu benim onu ilk grm deildi.
Moskovada konuklarmz gittiinde: abuk kaldr u pastay gzmn nnden. Yoksa imdi silip
spreceim hepsini. Pasta da ben de biteriz o zaman. Biliyorsun kilo alrsam ldm demektir...
derdin. Ertesi sabah kalktmda buzdolabnda pastann yerinde yeller eserdi. Pastadan kalanlar,
sadece etrafa dklm krntlar ve yerdeki krema lekeleri olurdu. Gece yars kalkar, atal baa
gerek duymadan giriirdin kurbanna.
Evden karken giriteki ak brakyorum. karken ayorum. Gndz bir yere gitsem bile,

yarm saat iin ksam, dnerken dostlarla beraber gelecek olsam bile ak brakyorum.
Tozlu camlarmzn ardnda yeil bahar hissediliyor. Gecikti bu yl bahar, gnesiz ve ylesine
souktu ki, sanki hasta gibiydi.
Sensiz diye adlandrabileceim blmn sonuna geldim. Sensiz ilkleri tamamladm artk:
Gzyalarma karn kuru bir yaz, sonbahar yamurlar ve ksz bir k. Ve ite imdi de bahar.
Geeceim son kilometresi korkunun. Sakn yanaklarmdan srekli yalar szldn dnme. Ben
senin karnm Nzm. Gzyalarm kimse grmemeli. Senden baka...

Usulca okuyorsun bana:

Kahirenin zbekiye Bahesini hatrladn m?

Oturduumuz sray gidip buldum.
Topal ayan onarmamlar.[120]

Elbette anmsyorum Nzm. Hem de nasl! nnden getiimiz, oturduumuz banklar aryorum. Her
eyi, hepsini aryorum. Sonsuz bir aray bu. Nedenini biliyor musun? Bu uykusuz gecelerin,
sohbetlerimizin nedenini? Dorulamyorum bir trl. Yreimdeki arlk azalmyor. Bu kadar
Nzm! Bu kadar. Bir daha asla alma odasna girmeyeceim ve daktilonun bana oturmayacam.
Nasl olmutu Kahireye gidiimiz? Anszn gelimiti olaylar. Merkez Komitenin uluslararas
ilikiler blmnden seni aramlar ve Asya Afrika Yazarlar Konferansna gitmeni nemle rica
etmilerdi. Byle davranmalarnn nedeni, ksa bir sre nce Stockholmde Dnya Bar Konferans
srasnda yaanan politik skandald. O sralar, erkek nfusumuzun ou, artk grmekten usandmz
in mal ayn tip mavi poplin gmlekten giyiyordu. Kadnlar ise gene in mal ve iki rengi olan ynl
earp kullanyordu. Gmlek de, earp da Drujba[121] etiketi tayordu. Mao, kltrel devrime
evirmiti rotasn. Bizim politikaclarmz bunu gz ard etmekte ya da alld zere bildikleri
halde, gizli tutmaktaydlar. Ve tamamen sosyal amala Stockholmde bulunan heyetimiz, inli
delegenin krsden lkesi adna yapt konumada, SSCBnin silahszlanma arsnn, aslnda,
askeri gce dayal devletleri deil, smrge ve ezilen lkeleri hedef aldn sylediinde donup
kalmt. Seyahat ncesi, olas bir duruma kar, SBKP Merkez Komitesi tarafndan herhangi bir
ynlendirme almadklarndan, bizim delegeler hi beklemedikleri bu yalan ifadeler karsnda suskun
kalmlar, kar tarafn uydurmalarn dinlemilerdi. Sen ise Nzm, her zamanki gibi annda
gstermitin tepkini. Krsye kp provokatrlere gereken yant vermenin ardndan herkesin gz
nnde toplant salonunu terk etmitin.
Bu olaylardan sonra geldi ite Msra gitme teklifi. Oysa sen o sralarda seyahate kmak

istemiyordun. 1961-62 knda ok formundaydn. Pek ok alma vard elinde. Kafan ktlara
dkmeye frsat bulamadn yeni tasarlarla doluydu. iirler dklyordu azndan. Srekli yazyor
ve: Ellerim kanyor, diyordun. Parmaklarmn pas gitti, makinenin bandan kalkmak
istemiyorum.
Moskovann kltrel yaam kpr kprd. Bask ortamndan kurtulan sanatlar, verimli bir dnem
geiriyordu. Dnen her insan bu tarihsel srete yerini alma abas iindeydi. Tiyatrolardaki skc
oyunlar gitmi, gazetelerdeki klasik yorumlar yerini ses getiren iir gecelerine, gece yarlarna dek
sren tartmalara brakmt. Moskova dnya entelektellerinin ekim merkezi haline gelmiti. Tabii
bakente gelen bu nl aydnlarn ou evde konuumuz oluyordu. Elbette, bu ortamdan ayrlmak
istemiyordun. Ama inlilerin, konferans frsat bilerek, yine Sovyetler Birliine kar politik atakta
bulunacaklarn rendiinde gitmeyi kabul ettin. Tek artn benim de seninle gelmemdi.
Seninle gurur duyuyorum Nzm! Korkusuzluunun en yakn tan olmak benim iin ok deerli. nsan
sevgisi yaamn temelini oluturduu srece; dnyann tek ve blnmez olduunu, gemi ve imdiki
zaman dilimlerine ayrlmadn, lmle yaamn i ie getiini, yerle gn btn olarak gzel
olduunu gsterdin bana her gn.
Kahire seyahati iin Yazarlar Birlii denek kartmt. Bu ilk ve son kez olan bir durumdu.
Msrda alacak telif bedelin olmad iin grevliler, ihtiyacmz fazlasyla karlayacan
syleyerek, anmsadm kadaryla, on sekiz gn iin 16 Msr paundu vermilerdi. Miktar sana garip
geldiinden srarla sormu, verilen parann yeterli olduundan emin olmak istemitin. denein
fazlasyla kartld sylenmiti. Kahireye vardmzda, ilk kez kullandn Sovyet pasaportun
sayesinde, bykelilik tarafndan karlandk. Grevliler bizi Amerikallarn ina ettii Hilton
oteline gtrdler.
Son derece sevimli, abartsz bir oda vermilerdi bize. Ancak, sabah kalkp da duvarda asl fiyat
listesi gzme arptnda neye uradm ardm. Elimizdeki para sadece gece kalmamza
yetiyordu. Tabii ki yemeyecek ve bir ey imeyecektik. O anda nasl dehete kapldn
anmsyorum. Sinirle telefona sarlp Sovyet bykelisini aradn ve derhal bizi baka bir otele
yerletirmelerini ve bor para vermelerini istedin. Tanrm, ne kt bir tecrbeydi yaadklarmz...
Bykeli yardmc olmalar iin iki diplomat gnderdi yanmza hemen. Geldikleri gibi, halimize
acmaya baladlar: Bu kadarck parayla nasl gnderdiler sizi, hem de on sekiz gn iin,
demilerdi birbirlerinin szn keserek. Ne var ki acmalar bir ie yaramyordu. Dediklerine gre
bykelinin de paras yoktu. Akama doru btemize uygun, ykk dkk bir otel buldular. Ne
elektrii, ne asansr vard. ats ilkel yntemlerle onarlm, berbat kokan bir yerdi.
Sabah olduunda, aknlktan gzleri yuvasndan frlam bir erkek ocuk geldi odamza. ok
sayda gazetecinin bu odadaki byk insan beklediini, syledi, nefes nefese. Gazetecilerin hole
oraya hol demek ne kadar doruysa smadklarn da ekledi. Gayet iyi anmsyorum. yle
haykrmtn:
Bu sefil, pis otelde yaama hakkna sahip deilim!
Tekrar aradn Sovyet bykelisini ve bizi derhal Moskova ya geri gndermesini istedin. Sovyet
pasaportuyla yaptn ilk yurtd seyahatinde karlatn bu skntya anlam veremediini anlattn

bykeliye. Fakat bykeli serzenilerin karsnda sanki sarm gibi davranyor; yeterli btesi
olmadn, her kuru iin Moskovaya hesap vermesi gerektiini anlatyor da anlatyordu.
Senin kararl telefonlarn karnda bir eyler yapma abasna giren Bykelinin giriimleri, zel
birimler sayesinde, Msr Devlet Bakannn kulana gitmi olacak ki eyalar topladm srada,
otele saygn bir devlet grevlisi geldi. Bakan Abdl Nasrn zel davetlisi olarak beklendiimizi ve
bizim iin bir otelde zel bir daire hazrlandn syledi. Bizi gtrmek zere araba aada
beklemekteydi. Bizimle son derece nazik konuan grevli, geceyi geirdiimiz odaya akn baklar
atmaktan kendini alkoyamyordu. znt ve aknlk ierisinde nasl olup da buraya dtmz
sordu. Sen, her zamanki kvrak zeknla yantladn adam. Mavi gzlerini ap, Fakir kesime yakn
olmay istediini, syledin.
ki eskort grubu eliinde terk ettik oteli. Biri polisler, dieri gazetecilerdi.
Kurye, sabahleyin Gizira Palas otelindeki odamza Sovyet bykelisinden bir zarf getirdi. Para
yoktu, ama Ak Masal adl baleni sergilemek zere Kahireye gelen Novosibirsk Tiyatrosunun
gsterisine iki davetiye gndermiti bykeli.
Gsteri saati tiyatroya gittiimizde, salon oktan dolmutu. Biletleri olduka pahal satlan baleyi
izlemeye gelenler, Kahire sokaklarnda arabalaryla dolaabilenlerdi. Arada, birka Arap erkein
yannda bir de kadn yaklat yanna. Tepeden trnaa karalar iindeydi. Hznl yz sanki hi
glmsememiti. Seni bir kenara ekip hep bir azdan Franszca konumaya baladlar. Ardndan
fotorafy arp seninle birlikte fotoraf ektirdiler.
imdi o fotorafa baktm da kadnn glmsediini fark ettim. Ama tebessm gzlerini biraz daha
hznlendirmi sanki.

Kederli kadndan konutuktu hatrladn m?

Kralie Nefertitiye benziyordu yz.
Komnist kocas be yldr can ekiiyor
ln orta yerinde, toplama kampnda.[122]
Hatrlyorum, elbette. Bale bitip de tiyatrodan ktmzda kede, farlar yakm arabada bizi
bekliyorlard. lerinden ikisi yazar, biri nl avukat ahota idi. Kahirenin gece halini gstermeyi
nerdiler bize. ehrin kenar mahallelerine gittik, tam kanalizasyonlar, koca bir kaleye benzeyen
hapishaneyi, fakir blgeleri grdk. Ksa srede kaynatmz insanlarn, yaadklar ehre gnlden
bal olduklarn ve onun dnyann en gzel ehirlerinden birisi olmasn arzuladklarn gzlemledik.
ehrin merkezini de gsterdiler bize. Gayet iyi aydnlatlmt. Yzlerce insan yryordu sokaklarda.
Ne geziyorlard ne de gruplar halinde duruyorlard. Belirli bir hedefe ynelmi, sessizce
yryorlard.

Gizemliydi Kahire geceleri. zbek Sokanda durduk ve uzun bir banka oturup derin bir sohbete
daldk. Yeni dostlarmzn ilgi alan Moskovayd. Akla gelmeyecek sorular sormulard,
birbirlerinin azndan laf alarak. Sovyetler Birliindeki yaam hayallerinde canlandrmaya
alyorlard. Oturduumuz bankn bir aya krkt. Altna ta koymutuk. Sonunda ta yerinden
kayd ve sohbetimiz bylelikle sonland.
Daha sonraki gecelerde de gittik o banka. Nice sohbetlerimizi dinledi topal tahta bank... Parkn hemen
giriindeydi. Meydana alan sokaa dalan insanlar izlemek iin ok uygun bir yerdi. Bizi takip
edenleri de zorlamyordu. O ikisini anmsyor musun? Her yerde peimizdeydiler. Sen arada onlara
dnp parman salladnda saklanyorlard. zlenmemize gerek duyulmas seni artmt. Gece
gndz demeden almt, ikili.
Tiyatroda tantmz gazetecilerin birisinden sana bir Arap ky gstermesini rica etmitin. Ve bir
sabah otelden ktmzda hurdas km, her taraf vurulmu, ezilmi bir Volkswagen araba yanat
yanmza. Direksiyonun banda bir Japon, yannda da tantn o gazeteci oturuyordu. Nasl becerdik
bilmiyorum, ama biz de bindik arabaya ve Japon rallici edasyla bast gaza. Sylediklerine gre bir
hafta nce almt ehliyetini ve smarlad araba gelene kadar bu dkntde tecrbe kazanmaya
niyetlenmiti. Tm yeni balayanlar gibi sadece ileri gitmeyi becerebiliyordu, ama bu delice hz
yapmasna engel deildi. Direksiyonda da bir problem vard. Bu nedenle, bir tarafa dnmemiz
gerektiinde Japon arabay durduruyor, biz inip hep birlikte gereken yne doru itiyorduk.
te Verusya, grdn m bak, dedin, Uakta paralanmadk. Hatta Akdeniz zerinde frtnaya
yakalandmzda ya da Orlyde Karavelann motoru almadnda da bir ey olmad. Hatrlarsan,
Aflkabatta uak tam inie getiinde tekerleklerden biri koptuunda da sa salim indik uaktan. Ama
bana yle geliyor ki bugn canl kalmak iin ok fazla ansmz yok! yleyse, brak bu bizim en mutlu
gezimiz olsun!
Gezimizi kazasz belasz tamamladk, ama mutlu olduunu sylemek ne kadar doru olur bilmiyorum.
Not defterine u notu almtn: Kahire yaknlarnda Senteris adnda bir ky vardr. On bin kadar
esmer, neredeyse kara derili, sska, uzun boylu kyl yaar burada. Uzun entarili, ou plak ayaktr.
Topra karasabanla ilerler... Senteris halk, tpk dier Msrllar gibi, konuksever, cana yakn
insanlardr. Ve yoksuldurlar.
Kahirenin otuz kilometre kadar uzanda bir yerlerden geerken uzunca boylu, zayf bir kyl grdk
tarlann birinde. Tahta sabanla topra sryordu. Japondan durmasn rica ettin. Sabann toprakta
brakt izlere basarak adamn yanna gittik. Gnein altnda kavrulmu esmer surat, ayaklarnn
altndaki atlam topran bire bir rneiydi. Bizi grnce durdu. Hepimiz elini skp selamlatk
onunla. Bir tek sen, parmaklarn dudaklarna dedirip alnna gtrdn, sonra da yreine bastrdn.
Kyl tm sadeliiyle duruyordu karmzda. Ar ballkla yantlad sorularmz. Onu ilgilendiren
konular toprak, hasat ve kuraklkt. Bu konularda konumaya hevesliydi.
Gazete okur, radyo dinler misiz? diye sordun.
Okumam yok, retmenle uraacak zamanm da olmad. Gn doumundan batmna dek
alyorum. Kalabalk bir ailem var. ocuklar bydke daha ok yiyorlar...

Vedalarken kyl senin elini skca tutup yle dedi:

Bu akam ocuklarma tarla srerken iyi bir adamla karlatm anlatacam. Kim olduunu,
nereden geldiini soracaklar bana. Anladma gre sen Mslmansn, karn gibi gvur[123]
deilsin.
Ben yazarm. Nzm Hikmet adm. Trkiyede dodum. Sen bunlar sylediinde kara bir bulut
kaplad kylnn yzn ve yle dedi:
Yazk, iyi bir adam olduunu sanmtm. Oysa Trk msn.
Neden? diye lk attn. Trkler neden ktler?
sraille dostlar da ondan. Yahudilerle beraberseniz bize karnz demektir. ok yazk.
Bunlar dedikten sonra sska atn kamlad. Krekkemikleri rengi solmu mintannn altnda
sivrilmiti. Elleriyle sabann kolunu kavrad ve gz ucuyla bile bakmadan, bizi toz iinde brakarak
nmzden geip gitti.
Buyurun bakalm, dedin aknlk iinde. Bir kez olsun ehre gitmemi, bir tek Yahudi bile
grmemi cahil adam nasl da nefret ediyor bizden!
Kahirede Avukat ahota ve ailesi ile dostluumuzu ilerletmitik. Her ey kendiliinden gelimiti.
Msr hkmetinin masraflarn karlad otelin restoran yerine ounlukla onlarda yiyorduk
yemeklerimizi. Konferansta oturumlar arasnda sre olduu zaman onlara gidiyor, bir iki saat
dinleniyordun. ok fazla tanmasan da, cana yakn bulduun, gvendiin insanlarn yannda kendini
iyi ve rahat hissetmek gibi az rastlanr mkemmel bir zelliin vard.
Sen konferansa gittiinde kars Mari arabayla beni almaya geliyordu. Bu Arap bakentinin
sokaklarnda bir sarn olarak tek bama dolamam pek kolay deildi. ocuklar sr halinde
peime taklyorlard. Sen beni salarmdan yakalamalarndan korkuyordun. te o zaman
salarndan oluruz, diye yar aka yar ciddi syleniyordun.
Senteris kynden dnerken yolda karlatmz kyl ile yaadklarmz ahota ve karsna da
anlatmtn. Hi szn kesmeden dinlemilerdi seni. Sonra:
Siz ne dersiniz bu ie? diye sordun.
Ne diyebiliriz ki, dedi ahota hznle. Sonra yal annesine seslenip yanmza gelmesini istedi.
Ufak tefek, sevimli bir kadn girdi ieri. Aydnlk gzlerle bakyordu oluna.
Anne, Nzma ailemizin ka yldr Msrda yaadn sylesene.
Aa yukar drt yz yldr.
Neredeyse drt yz yl ya! Ve atalarmzn hibiri gitmek istememi buradan. Kendilerini Arap
olarak hissetmiler. Bizim farkl geleneklerimiz, alkanlklarmz yok. Onlarla tpatp aynyz, ama

imdi buradan gitmemiz gerekiyor. Oysa benim topram, vatanm buras. Msr seviyorum, onun bir
parasym! Bu durumda ne yapmalym, Nzm Hikmet? ok g bir durumdaym. Ben Yahudiyim
ve imdi bu yzden insanlar kayorlar benden. Artk bana gvenmiyorlar. Okulda kzlarmza
satayorlar. Onlara nasl aklayacam, tm bu olanlarn imdi komumuz olan srailden
kaynaklandn nasl syleyeceimi bilmiyorum... te byle Nzm.
Neden Yahudi kan yok bende? diye itenlikle dertlendiini anmsyorum. Trk, Polonya, Fransz,
belki biraz Alman ve hatta Grc kan var, ama Yahudi yok. Onlarn kaderini paylamak isterdim. Ne
kadar ileli bir halk! Onlardan tek bir konuda ikyetiydin, derdin ki:
u bizim Yahudi kardelerimiz, bu adamlar ne istiyorlar senden? Ve akacktan bir tehdit
savururdun: Beni Yahudi kart yapacak tek unsur budur.
Kahireye kongre balamadan on gn nce gitmitik. Tm dnya halklar iin yazdn dizelerin Msr
gazetelerinde baslmt hemen:

Kardelerim
bakmayn sar sal olduuma
ben Asyalym
bakmayn mavi gzl olduuma
ben Afrikalym[124]

Dizelerin dilden dile dolarken onlarca gazeteci de peini brakmyor, eitli lkelerden gelen
delegeler seninle grmek istiyorlard. Gece yarlarna dek, tutkuyla, dur durak bilmeden
alyordun. Bu durum beni kayglandrmt. Dier yandan pek ok insann sana gereksinim
duymasndan duyduun hazz gryor, bunun senin iin esin kayna olduunu alglyordum. O
gnlerde iyilik ve bar bilgesi olarak k sayordun evrene. Ve bu durum beni mutlu ediyor,
endielerimden uzaklatryordu.
Kongre 12 ubat 1962 sabah ald. Faruk Saraynn salonu delegelerle doluydu. Kara ve sar derili
insanlar deniziydi sanki ortalk. lk kez byle olaanst bir toplantya katlyordum, o da yar resmi
olarak. nmde, benden epeyce uzak bir yerde geni srtn ve enseni gryordum. Bakanlk divan
seilecei srada, inli delege anszn kalkt ve unlar syledi:
imdi aramzda bulunan bir yazarn oy kullanmasnn nlenmesini talep ediyoruz. Burada Trk
edebiyatnn temsilcisi olarak bulunmakta. Szn ettiim kii Nzm Hikmettir. Soruyorum sizlere,
Trk pasaportu tamayan ve Moskovadan ald belgelerle buraya gelen bir kii Trk yaznnn
temsilcisi olabilir mi? Kendisinin delegelikten karlmasn talep ediyoruz.

Salonda herkes donup kalmt. Sessizlikle geen birka dakikann ardndan n sralarn ortasndan
usulca kalkp, telaszca krsye doru yrdn. Mikrofonun nne geldiinde, kendinden emin,
onurlu bir ekilde durdun. t kmayan salonda oturan katlmclarn gzlerinin iine bakyordun.
Yznde endieden eser yoktu.
yle sanyorum ki, diye baladn sze. Asya-Afrika Yazarlar Kongresinde lkem Trkiyeyi
temsil etme hakkna sahibim. nk halknn dilinde yazan bir yazar, lkesinin edebiyatn temsil
etme hakkna sahiptir. Burada toplananlarn polis deil, yazar olduunu dnyorum. Ne yazk ki
yurdumda, Trkiyede bugn benden daha iyi bir air yok. Bundan da te, salonda bulunanlar
arasnda da en iyi airin kendim olduunu dnyorum.
Salonda kopan alk hzn kesmedi:
Eer sylediklerimde bir abart varsa birilerini krdysam, hemen yanma gelsin. Sevinle elini
skmaya hazrm.
Herkes nefesini tutmu, bekliyordu. Kimse kmldamad yerinden.
yleyse saygdeer yazar yoldalarm, benim oy hakkm almak yerine beni bakanlk divanna
semenizi istiyorum sizden. Kabul edenler elini kaldrsn ltfen.
Ve tm salondakiler tek yrek olmuasna kaldrdlar ellerini! Bakanlk divanna geip oturduunda
delegelerin elleri hl yukardayd.
Dardan sakin grnyordun. Ama bu zaferin, iinde nelere mal olduunu tahmin edebiliyordum.
Sen ki, Moskovada evimize gelip kendini Ben air bilmem kim diye tantan insanlara aar,
gizlemeye gerek duymadn ironiyle: Tm yaamm boyunca kendimi tantrken iir yazarm
dedim. Kendi kendimi air diye tanmlamay doru bulmadm, derdin. Sana gre bir insann kendi
iin air demesi, iyi insanm diyerek bbrlenmesi ile aynyd.
Kahirede byle davranmann nedeni, gergin bir politik savan dayatmasyd. Ayrca, kimsenin ne o
zaman ne de daha sonra Trkiyenin sz hakkn elinden almasna asla izin veremezdin. Kazanmak
zorundaydn ve kazanmtn da. Gn boyu sorular yantladn. Oturum aralarnda yazarlarla tarttn,
insanlar ikna ettin, daha sonra yapacan konuma iin notlar aldn ve saysz deme verdin. O gn
gece yars gelebilmitin otele. Gerginliin o zaman meydana kmt... Sabah olduunda aznda
sigara, sylenmitin bana:
Yatamam Vera, ne diyorsun sen? Gerek bir saldr hazrlanyor bize kar. Dostlarmn yannda
olmalym.
Peki, kahvalt iin Gizira Palasn restoranna indiimizde olanlar anmsyor musun? Bizi inlilerle
ayn otele yerletirmilerdi hani. Kahvalt salonunda hibiri selamlamad bizimle. On yazardan
oluan heyetin bakan devrin Kltr Bakan Mao Dundu. nl bir dzyaz ustas olan bakan, ayn
zamanda senin eski bir dostundu. Tpk bizim gibi, inliler de konferans balamadan ok nce
gelmilerdi Msra. Ve Bakan, tm bu zaman zarfnda konferansta inlilerin tarafnda olman iin
sana dil dkp durmutu. in Halk Cumhuriyetinde kltr devrimi yeni balamt ve henz pek az

insan onun ykc gcnn farkndayd. te bu nedenle, zellikle Stockholmde yaananlardan sonra
inliler senden korkuyorlar, Msrda olas klarndan ekiniyorlard. Mao Dun, gstermelik
olarak ine tanman teklif etmiti. Gerekte ise gnlnn ektii herhangi bir yerde Paris, Roma
ya da svire olabilirdi sknt ekmeden yaaman sana vaat ediyordu. Tek istei seni Sovyetler
Birliinden kopartmakt.
Byle bir ey olamayacan sabrla aklamaya altn nce. Ama bir trl seni anlamadklarndan
tm ilikilerini kestin in heyetiyle. te bu nedenle de konferansta oy hakknn elinden alnmasn
talep ettiler. Sen, Mao Dunun grevi gerei byle davranmak zorunda olduunu dnyor ve
insanca bir yaklamla, acyordun onun bu haline. Baka bir eyden phelenmek aklna bile
gelmiyordu. Oysa kltr devriminin kazanlarnda ilk yananlar senin kitaplarn oldu. Aradan bir sre
geip de bakan tm sorumluluklarndan uzaklatrlp, kitaplar baslmaz, ad anlmaz olduunda
armadn.
Hayr, dedin o sabah bana. Sesin ok ciddiydi. Delegeleri kendi amalar dorultusunda
kullanmamalar iin inli yoldalara engel olmalyz. Sen de grdn katlmclar. lerinde ok gen
olanlar var. Kimi siyasi arenadaki ekimeler konusunda deneyimsiz, kimi yazarn ise doru dzgn
yazd bir satr bile yok, ama aylarca inde konuk olarak arlanmlar. Durum etin anlayacan.
Sarayn giriine, delegasyon bakanlar hakknda ksa bilgilerin yazl olduu afiler aslmt. Senin
iin yle yazlyd: Nzm Hikmet Dnyaca nl air, 56 dile evrilen pek ok kitabn yazar,
Dnya Bar rgt yesi.
Konferansn kapanndan nce Devlet Bakan Nasr, konuk yazarlar erefine bir davet verdi. Faruk
Sarayna bizi gtrmek zere sylenen saatte gen bir adam geldi otele. Son derece eitimli
birisiydi. Rusa bilmedii iin zr dilemiti bizden. ngilizcesi ise benimkinden de ktyd. Bu
yzden ok iyi anlamtk onunla.
Sarayn bulunduu meydanda arabadan indiimizde, saylar neredeyse bini bulan yoksul insan
kalabalnn beklediini grdk. Polis kordonu altndaydlar. Kemikleri km sska, uzun ellerini
bize doru uzatmlard. Trahomdan gzleri kan anana dnmt. zerlerindeki bez paralar
bedenlerini glkle kapatyordu.
Bile, bile! diye bard bize elik eden gen. ekilin, ekilin! demek istiyordu belli ki.
Kalabalk ise artan bir uultuyla Tanr-insan Abdl Nasrn geecei yola doru emberi
daraltyordu.
Fakat Bakan Nasr, sadece onlar, kendine kul olmu insanlar deil, dnyann drt bir kesinden
gelmi yazarlar da bekletti sarayn salonunda.
Eski salona girdiimizde, duvarlarn ihtiam ve prl prl parke yerler artmt bizi. yle ki insan
yrrken buzun stnde olduu izlenimine kaplyor ve dmekten korkuyordu. Salon tamamen botu.
htiaml tablolarla bezenmi duvarlar boyunca ne yaslanacak ne de oturulacak bir mobilya vard.
Tren yneticisi, elinde mikrofon, heyetlerdeki yazarlar Arap alfabesine uygun olarak sraya
koymaya alyor, salonun ortasnda da Msrl yazarlardan bir kare oluturma abasyla

rpnyordu. Ama kimse dierinin arkasnda durmak istemediinden tartma kyor, yazarlar n
sraya gemek iin itiip kakyordu. Neredeyse bir saat byle geti. Herhangi bir dzen olacaa da
benzemiyordu. Sen fkelenmi, yorulmutun. Daha fazla ayakta durmak istemiyordun.
Sonunda baz delegasyonlarn dedii oldu ve yeni bir karar alnd. Latin alfabesine gre sraya
girilecekti. Yeni bir karklk ba gsterdi. Rehberimiz cebinden kard Trkiye yazl yaka
kartn senin ceketine ineledi. duvar boyunca dizilen yazar sralarnn hemen hemen en sonunda,
devlet bakannn duraca varsaylan yerin yaknna dtk.
Ama Nasr, hl ortalarda yoktu. fkeden lgna dnmtn. kp gitmekten bahsediyordun.
Yerin dibine batsn byle davetler! dedin.
O srada orta karede bekleyen Msrl yazarlardan bir hanm dp bayld. Salonun dna tadlar
onu. Rehberimiz: Nasra olan sevgisinden, diye aklad durumu.
Hayr! diye bardn. Aktan olmaz byle ey! Daha fazla dayanamad bu barbarla, ayakta
durmaktan yoruldu! Ben de o zavall gibi yere kapaklanmak istemiyorum! dedin ve Trk usul
bada kurup yere oturuverdin.
Rehberimizin aknlktan dili tutulmutu. Korku ve mitsizlik iinde kalkman iin sana yalvarmaya
balad. Sen yant bile vermeye gerek grmeden ban iki yana salladn ve cehennemin dibine
yolladn gen adam.
Seni yerde bada kurmu oturur gren tren yneticisi ise gzlerini kapad ve aamad bir sre.
Herkes sana evirmiti baklarn. Ve bence zenerek bakyorlard.
Rehberimize senin ok yorulduun iin byle bir davranta bulunduunu ve kalkman iin srarc
davranlrsa, sinirlenip kp gidebileceini, yaplabilecek en iyi eyin seni rahat brakmak olduunu
syledim ks ks glerek. O zaman gen adam Rusa konumaya balayarak hayretler iinde brakt
bizi.
Madem yle, o zaman Trk heyetinin bakan kocanz deil, siz olacaksnz, dedi ve senin
ceketinden kartt yaka kartn bana takt.
Rehberimizin Rusa konutuunu ve yaptn grnce kahkahalarla yle bir gldn ki gen adam
gerekten akln karacak hale geldi. Ve ite tam o srada, Devlet Bakan salondan ieri girdi. Etraf
grevliler ile evriliydi. Gri bir takm vard stnde. Son derece sade ve yakkl grnyordu.
Etkileyici bir tebessmle bekleyenleri selamlayarak srann en bana yrd ve konuklarn elini
teker teker skmaya balad. in heyeti ile tokalamas biraz daha uzun srd. Mao Dun ile bir eyler
konutu. Sonra hzl tempoda el skarak, hi durmadan Sovyet heyetinin yanna geldi. Bizim yazarlarla
birka dakika konutu. Ayn duvarn dier ucunda beklediimiz iin tam grememitim, ama net
olarak izlediim baka bir ey vard. Bakan Sovyet heyeti ile konuurken tm in heyeti protesto
olarak yzlerini duvara dnmt. lerinden bir kadn dnp dnp arkasna bakyor, bakann
Sovyet heyetinin yanndan uzaklap uzaklamadn kontrol ediyordu.

Nasrn salona giriiyle kalkmtn yerden. inli yazarlara kederle bakarak ban salladn ve:
Allah kahretsin, bu insanlar bir de onurdan ve mcadeleden bahsederek inin politikasn
belirliyorlar. Zavall in halk, binlerce yl zgrlk iin rpnan olaanst halk. Mcadeleleri bu
oportnistler gelip de tepelerine otursun diyeymi meer.
Bakan bize doru ilerlerken Rusa bildiini sonradan anmsayan rehberimiz Araplarn geleneksel
selamlamasn retti bana. Uzunca bir szckt bu. Bylece Bakan Nasr kendi dilinde
selamladm. Son derece nazik bir ekilde glmsedi ve karnn Arapay nerede rendiini sorarak
balad seninle konumaya. Seninle uzun sre, tahminimce herkesten uzun, konutu. nce geldiin iin
teekkr etti. Ardndan yolculukta zorlanp zorlanmadn, Msr ikliminde kendini nasl hissettiini
ve burada cannn sklp sklmadn sordu. Otele gnderdii hediyeleri benim beenip
beenmediimle de ilgilendi.
Bakan Nasrla byle tantk. Davetin resmi ksmnn bitmesinin ardndan seninle zel olarak
konumak istediini syledi ve gerekten de lkesi hakknda uzun bir sylei yaptnz.
Yoksulluumuzu grdnz, biliyorum, ama mcadeleye yeni baladk. Yine gelin lkemize, ama bir
aydan daha uzun bir sre iin. Size her eyi gsteririz ve belki de yeni Msr, iirlerinizde
yansmasn bulur. Dnyadaki her yeni olgu gibi, biz de sizin gibi byk bir air tarafndan
kutsanmaya gereksinim duyuyoruz.
Sohbet srasnda Bakan Nasrn Bir Ak Masal balesini ok beendiini rendik. Bakan
senden onlarn tiyatrolarna zel bir bale librettosu yazman rica etti. Ksaca Bakan, Birleik Arap
Cumhuriyetinde kltrn yeniden yaplandrlmasna yardmc olman iin zaman ayrman rica
ediyordu. O srada Devlet Bakannn yannda duran grevlilerden biri, lkelerinin konuu olarak
bizi davet ettiklerini ve herhangi bir konuda endielenmemize gerek olmadn syledi.
Teekkr ederim, dedin sen. Ama ben airim ve zgrlm her deerin stnde tutarm.
Gezmeyi, konuk olmay severim; fakat sadece kendi emeimle kazandm para ile yaarm.
Kitaplarm lkenizde baslmyor, dolaysyla alacam telif yok. Bu nedenle, davetinizi kabul
edemem.
Birka dakika sonra sana kitaplarnn yaymlanacan ve iki ciltlik iir kitabnn yaknda piyasaya
kacan sylediler. Alacan telif bedelini ve bu parayla Msrda ne kadar sre yaayabileceinin
hesabn da yaptlar.
Msrda keyifle gezmitik. Konutuumuz sradan insanlarn bir rpda senin Mslman benim
gvur olduumu anlamalar beni hayrete dryor; Msrda stanbulun izgilerini ve kendi
halknn zelliklerini grmek seni mutlu ediyordu. Srekli olarak u szler dklyordu azndan:
Bak, bu tam bizdeki gibi. Bizde de byledir. Kadnlar byle giyinirler. Yiyecekler, yzler,
minareler, hatta Hilton Oteli bile tpk Trkiyedeki gibi.
Ve orada, Kahirede, her yerde olduundan daha ok Trkiyeyi anmsatan zellikler bulmutun.
Halkn yoksulluunu grdke de: Seni fkelendirmiyor mu ha, fkelendirmiyor mu? diye
sormutun srekli olarak.

Kahirede tesadfen tantmz ek, sokak satclarnn sattklar Douya zg tatllar grdnde
gzlerinin nasl parladn fark edince, korku iinde feryat etmi: Buralardan alnmaz byle eyler!
demiti. Yiyecek maddeleri sadece dkknlardan alnr. Bu tezghlarda baklava ile beraber yle ok
bulac mikrop satlyor ki aklnz almaz. Tberkloz basilleri, her eit trahom, daha neler neler...
yldr buradaym. Bu iporta tezghlarnn korkun bir ekilde mikrop satn iyi biliyorum.
Sonra bizi bildii bir tatlc dkknna gtrd. ocukluundan bildiin eit eit tatlarn
sergilendii cam vitrinin nnde durdun bir sre. Sonra yle dedin:
Verusya, tut beni. Burada ne varsa hepsini satn alabilirim imdi. yle lezzetliler ki! Hepsi
Trkiyedeki gibi. u baklavaya bak, erbeti nasl da szm. Ah, bence hi bu kadar gzel eyler
yememisindir. nan, azmn suyu akt. Komik olduunu biliyorum, ama elimden baka bir ey
gelmiyor. Dounun tm bu hazinesini silip sprmek arzusuyla yanyorum.
ek, glkle bir masaya oturttu seni. Tezghn nnden ayrlrsa istediklerini vermeyeceklerinden
korkan bir ocuk gibiydin. Neyse ki ek dostumuz dzeni salamay biliyordu. eit eit hamur
tatllaryla dolu koca bir taba masaya getirtti.
Cannzn ektiklerini yiyin. Kalanlar geri veririz. Yediklerimizin parasn sonra deyeceim.
Neden sonra? dedin yalvarrcasna. Ben imdi hepsini derim, deyip kasaya kotun.
te len diye buna denir, diye bardn masaya tekrar otururken. Bu tatl iinden anlyorum, ama
imekten anlamyorum. Sarho olamyorum. Ah, ne yazk, Ekber babam benim, babasnn neler
yediinden haberi yok! Bakde, Kirovobadda doru dzgn baklava yapamadklarn sylyorum
ona. Kaln yapyorlar. nsann aznda dalmyor, eker deniz kumu gibi gcrdyor. Bak burada, yle
deil. Bizdeki gibi, azda eriyor, diyordun azna attn her lokmann arasnda. Yok, byle olmaz,
bir kerecik olsun gerek Trk baklavas yedirmeli ona! Azerbaycanllarn baklavann tarifini bizden
aldklarn biliyorsunuz deil mi? Ne de olsa, Trkler ok daha nce balamlard baklava
yapmaya.
Tpk radyoyu, elektrii, buhar makinesini aldklar gibi mi? diye takldm sana.
Hayr, onlar deil ama baklavay aldlar! Brakn bir eyi de biz bakalarndan nce bulmu olalm!
Kahireden ayrlmadan nce tekrar uradn ayn tatlcya. Uzun yola dayanacak ekilde baklava paket
etmelerini istedin. erbetinin dar szmamas ve baklavalarn ezilmemesi iin zel tedbirler alarak
kutuya yerletirdiler tatly. Kck bir delikten uup gidebilecek bir mcevher tozu gibi
paketlediler. Kutuyu renkli fiyongundan tutup kaldrdn. Tatlcyla vedalarken, bu leziz eyleri
Moskovada yaayan ve hayat boyunca gerek baklava yememi Mslman bir dostuna hediye olarak
gtreceini trensel bir tavrla akladn.
Uakta kutuyu kucanda tutuyor ve rafyann fiyongunu zp balyordun.
Ver de yukarya koyaym, dedim.
Gerekmez, bana bir zarar yok, dedin.

Nilin zerinden uuyorduk. ocukluumuzun mavi Nili, koyu sar bir renkte grnyordu
yukardan. Gzlerimi ayrmakszn bakyordum pencereden. Bir sre sonra sana dndm. Fiyongu
zm, kutunun iindeki kd hrdatyordun.
Ne yapyorsun? diye sordum hayretle.
Akt m? diye bir bakaym dedim.
Kutuya bir gz attm ve bir dilim baklava yeri botu.
Kutuyu Ekbere hediye gtryorsun ama...
Daha ok var. 10 para. Kocaman dilimler, biftek gibi. Hepsini birden yiyecek hali yok. Eh, uzun
sre durmaz da. Kurur, lezzetini kaybeder, Kirovobad baklavasndan beter olur.
Kutuyu tekrar baladm. Biraz sakinleir gibi olmutun.
Uyumuyor musun? diye birka kez sordun bana.
Bir ara dalmm. Gzlerimi atmda ne greyim? Azn dolu, avurtlarn imiti. Kutuyu doru
dzgn amaya bile sabrn yetmemi, paketi paralamtn. Selefon ktlar yrtlm, baklavann
yarsndan daha az kalmt.
Ne yaptn, Nzm? dedim sitemle. Neredeyse hepsini bitirmisin!
stemeden oldu, kendimi tutamadm. Biraz kald, ama imdi onu da yemek gerek. Bu kadar vermek
ayp olur. Daha cmlenin sonunu getirmeden kalan baklavalar birbiri ardna attn azna.
Tanrm! imdi Ekbere ne diyeceksin? Ne kadar zlecek.
Neden zlecekmi? Ona baklava getirdiimi bilmiyor ki!
eremetyevo havaalannda uaktan inip de Babayevi grdmzde kucakladn onu ve hemen yle
dedin:
Oy, Babayev, oy paam benim. Baban size baklava getiriyordu. Kahireden gerek baklava! Ama
yolda, kendini tutamayp hepsini yedi.

Anlamtm, bugn temizlik yapmaya baladmda bir ey olacan duyumsamtm. Senin

selamlarn ajan sezgisiyle hissediyorum. Meerse srlarn varm, hem de sehpa byklndeki
bu kitap kadar kocaman srlarn! Bravo, teekkrler, Nzm! Az bulunur, mkemmel bir kitap.
Herhalde imdi evimizdeki en gzel kitap. Senin kendi yazdklarn saymyoruz tabii. UNESCO
yayn Eski Rus konalar. Nereden bulmutun acaba bunu? Ama en gzeli iine senin yazdn not:
45inci doum gnnde Vera Vladimirovnaya sevgiyle. Nzm 1960.
Demek ki drt yl nce onu getirip divann altna sakladn ve bir ey sylemedin! Senin akalarndan
korkmam, aklm yitirmem gerek, ama ben mutlu oluyorum. Sanki senin elinden almm kitab gibi hi
armyorum. imdi ka yamdaym biliyor musun? Otuz ikiyi getim biraz... Krk bee daha epey
var... belki de ellerimiz kavuur o zamana dek...
Yap bakalm akalarn, yeter ki unutma. ki kii seni geenlerde Beloruskaya metrosunda
grdn syledi bana. Yok, inanmadm. Topran altndan niye kacaksn ki... Ama o istasyonda
inmiyorum.
Fransaya birlikte ilk gidiimiz be yl nce, bahardayd. Beni Parise nasl hazrladn anmsa.
Stockholmden ak bej rengi gderi bir ceket, kahverengi bir etek ve gene kahverengi ayakkab ve
anta getirmitin. Hepsi de Pariste sevdikleri gibi, uyumluydu.
Havaalannda Abidin karlad bizi. Tepkisini hemen almak istedin:
E, nasl buldun Veray? Ardndan gururla ekledin: Giysilerini ben setim!
Harika! Zevkin mkemmel. stndekiler bu kadar yeni olmasayd, Vera tam bir Fransz gibi
grnrd. Halledilebilecek bir mesele. Ben ona yardm ederim.
Eski, kk ve darmadank arabasna glkle bindik. Uzun bacaklarn zorlukla sokabildin
arabaya. Oturduunda dizlerin bann hizasna kmt. Bu halde hareket ettik. Arabay Abidinin
kars Gzin kullanyordu. Ama saa sola dnmek gerektiinde direksiyonu dndrmeye gc

yetmediinden Abidinden yardm rica ediyordu. kisi var gleriyle direksiyona aslyorlar, araba
gnlszce istedikleri yne dnyordu. Bu halleri houna gitmi, neelenmitin.
DAlbe adl kk otele byle vardk. Otelimiz Saint Michel Bulvarna olduka yaknd. Bu oteli
Abidin iki nedenden tr semiti. Birincisi evlerine ok yaknd. kincisi de, Abidin Pariste
yaayan bir insann, istedii her an Sen Nehrini camndan grebilmesi gerektiine inanyordu ve
odamzn banyo camndan iyice sarkp baktmzda Sen Nehrini ve Notre Dame Kilisesini
grebiliyorduk.
Abidin Pariste vakit kaybetmeye gelmez. Hadi kp gezelim, dediinde eyalarmz otele ancak
brakmtk.
ehirde iki saat gezdik. Hayran olmamza yetti bu sre. Srekli mimiklerimi izliyordun. Parisi
beenip beenmediimi anlamaya alyor, Notre Damen, Elyseenin, Place de lEtoile,
Montmarte, Bulon Orman ve Louvreun bende brakt etkiyi grmek istiyordun. Geziyi tamamlayp
grand otelimizin nnde arabadan indiimizde Abidin kendinden gayet memnun bakt bana ve:
Hah, imdi tam Parisli oldun, dedi.
Yznn ifadesinden bana bir ey olduunu anladm. stme yle bir baktmda ak renk
ceketimin kirlendiini sadece kollarnda, dirsek kvrmlarnda kendi renginde izler kaldn grdm.
Odada set ceketi kurum lekelerinden arndrmak iin urarken homurdanm ve Abidinin gereksiz
zppeliinin ceketi deil benim imajm bozduunu sylemitin...
Kirli, zensiz giysiler sana yakmyor. Sen baka bir lkenin, kltrn temsilcisisin. Yaamda
bakasnn roln oynamaya gerek yok! Aslnda rol yapmaya gerek yok. nsan kendisi olmal...
Bir keresinde Abidine yle dedin:
Verann resmini yap benim iin.
Oysa o portre izmiyordu. Ama sen istemitin. Paristen ayrlrken Abidin havaalanna bir paket
getirdi ve: Al bakalm. Verann portresi, dedi.
Moskovada atn paketi. Abidin espri yapmt. Paketten kan tablo leme eklindeydi. Deniz
manzaralaryd bunlar. Dingin dalgalarn ortasnda mavi, yeil ve kahverengi imgelenmi ada
vard. Bir ressamn, kiinin karakterini renkler ile vermesinden mthi etkilenmitin.
Gerekten de byle Vera! dedin ve portreyi duvarn ortasna astn.
Madam Lecompteu anmsyor musun Nzm? Bylemiti seni: iki yz erkek kadar akll, profesr
kadar eitimli, Brigitte Bardot kadar ada, Rockefeller kadar aktif ve Paris kadar byleyici.
Milyonere benzer bir yanm var m benim?! Hayatm boyunca kadrgalarda kle gibi altm nk!
Savatan nce Parisin Christian Dioruydum. imdi 73 yamdaym. Bir yn iin stesinden
geliyorum. Sizse Vera 28 yandasnz ve araba kullanmay bilmiyorsunuz?! Olabilecek bir ey deil

bu!
Ehliyetimi ona borluyum. Ama nemli deil. Alt ay sonra onun Mersedesinde Paris yaknlarndaki
Chartrese giderek nakavt ettim onu. Nasl da ate topu gibi araba kullanyordu anmsyor musun,
Nzm? Sandan solundan geen tm ofrlere yetiir, camdan bard yetmiyormu gibi bir de
direksiyonu brakp yumruunu sallard onlara. Her birinin aptal olduunu yzne vururdu. Gerek
Fransz karakteri vard onda!
Madam Lecompte Rus kadn ressam Gonarovann seninle tanmak istediini sylediinde kulak
asmadm. Rusyadan gelmi o kadar ok dkntyle tanmtk ki... Ama sonra onun Dyagilev[125] ile
alm olduunu rendiimde irkildim. Gonarova... Gonarova... yzyln balar... Karo
Valesi.[126] Mmkn deil! Bunlar ok zaman nceydi. Bizim zamanmzdaki sanat derslerimizde
gmen sanatlar grmezlikten gelinirdi. Neydi isimleri bir hatrlayabilsem: Benua, Dobujinski,
Nikolay Rerih, Sapunov, Natalya Gonarova[127]... Acaba ad Natalya m? Madam Lecompte
soyadyla bahsetti, adn sylemedi ki...
Ertesi gn kendimi Sorbonneun ktphanesine attm. Ksa bir sre nce ajansm iin niversite
hakknda bir makale yazdmdan orada tandm birka kii vard.
Ksa bir aratrmadan sonra Rus bezeme sanatyla ilgili yzyln banda ve daha sonraki dnemlerde
Berlin ve Pariste baslm pek ok kitap nme ylmt. Seninle tanmak isteyen kiinin, Altn
Horoz, ar Saltan ve Simurg Kuunu Dyagilev ile beraber yaratan Natalya Gonarovann
kendisi olduunu anlamam ksa srd... stelik Simurg Kuunu ksa bir sre nce Moskovaya
turneye gelen ngiliz Kraliyet Balesinden izlemitik... Sen beendiini, Ne iirsellik! Gzlerimiz
bayram etti! diyerek anlatmtn. Dekorlar Gonarovannd. Ne harika bir durum!
Anladmza gre, daha 1915 ylnda Dyagilevin Rus Mevsimleri almasndan etkilenmi ve o
tarihten sonra Paris te yaamaya balamt Gonarova. Gene yzyl balarnn tannm
ressamlarndan olan kocas Larionov, resim sanatnda nclk kuramnn ncsyd... Heyecan
verici baka bir olay da Pukinin kars Natalya Nikolayevna Gonarova ile uzaktan akraba
oluuydu. Birka kez evlerine konuk olmutu. nanlmaz bir eydi bu! Bir an nce tanmak iin
sabrszlanyorduk!
Madam Lecompte kk bir restorana gtrd bizi. Restorann sakin ortamnda Natalya Gonarova
ve kocas Mihail Larionov ile tantk. Seksenli yalarndaydlar ikisi de. Konu Dou kltrnden
ald. Natalya Gonarova ocukluundan beri tam bir Dou meraklsym, meerse. Senin
iirlerinle de bu vesileyle tanm ve hayran olmu. Parisliler senin hapisten kurtulman iin
dayanma balattklarnda yazgn ilgisini ekmi ve senin iin zlm.
Tm bu dinlediklerin seni ok duygulandrd. Sen de iten szlerle onun baleye katklarn vdn.
Yaamnn son yllarnda grme yetisini iyice kaybettii iin parlak renkler kullanan ressam annenden
bahsettin...
Tm yaamm boyunca hep cvl cvl renklerin ahengini sevdim. Ama son yllarda baka renklere
gidiyor ellerim, dedi Gonarova.

Pukinden konumak istiyordum onunla. Ama nasl balayacam bilemiyordum, bir trl. Bir sre
sonra Natalya Gonarova kendisi at konuyu. Genlik yllarn, Rus kyl yaam ressam olarak
ruhunun gelitii krlarda geirdii gnleri, aalar, glleri anmsad nce. Anlattka laf laf at...
Tsvetayevann Natalya Pukine, akrabasna, kar dmanca tavrn affedemediini syledi.
Pukin cansz bir cisim olarak Gonarovay seviyordu, diyen bir yargy duymak kolay myd
sanyorsunuz? dedi.
Bu tanmann ardndan ksmen bo atlyelerinde ziyarete gittiimiz seferlerin birinde Tsvetayevann
bir kitabn ald eline. Arasna kt koyduu sayfay at ve tekrar krgn bir sesle anlatmaya balad:
Gerekten de Tsvetayeva Pukinle derde dm. Okuyun bakn: ... Nataa Rostova Siz buraya
gelmediniz mi? Balo prensesim benim! Neden sanki sonra herhangi bir zamanda Pukinle
karlamadnz? Adasnz da! Edebiyat tarihileri abartmak zorunda kalmazd bari... Dnsenize,
diyerek gld Natalya Gonarova. Tsvetayevann Pukine yaklam tam devrimci gibi!
Atlyelerinde lambalar o kadar solgun k veriyordu ki etraftaki almalar zorlukla seiliyordu.
Oysa hepsine iyice bakmak istiyorduk. Pek ok sahnelenmemi oyunlara ait eskizler, detaylarn iri
betimlendii tuhaf natrmortlar... hayali manzaralar tam olarak gremiyorduk.
O gn renkli gller ve unutmabeni iekleri ile bezeli siyah Rus al vard omuzlarmda. Resimlerin
kimisinde benimkine ok benzeyen allar ekti dikkatimizi.
al ona hediye et, dedin kulama usulca. Ben sana yenisini alrm Moskovaya dnnce.
Ayrlmak zere vedalatmzda al Natalya Gonarovann omuzlarna koydum. Bu beklenmedik
durum karsnda ne diyeceini bilemedi. aknlktan dili tutuldu neredeyse.
Ertesi gn Madam Lecompte, Gonarovadan koca bir paket getirdi bize. inde Natalya
Gonarovann birka tablosu ve 1922 Paris basks Simurg Kuu kitap vard.
Alt ay sonra tekrar Parise gittiimizde Natalya Gonarova yaamyordu artk. Cenazesinde
bulunanlar, Natalyann tabutta, pembe gller ve unutmabeni iekleri desenli siyah Rus al ile
yattn anlattlar bize...
Ya Aragonlar, onlar anmsyor musun? Gonarova ve kocas ile tantmz gnn ertesinde
gitmitik onlara. Ne dersen de, Paristeki en gzel ev onlarnkiydi.
XV. yzyla zg, son derece sade ama bakmaya doyulmayan bir n cephesi vard evin. Saray
basamaklarn andran mermer merdiven Louvre tarz pencereler ve katlar arasnda altn yaldzl
ereveli eski zaman boy aynalar... Ve sonra birdenbire insann karsna kan erguvan rengi kadife
yollukla kapl siyah dar bir merdiven. Etkileyici, Vatikan tarz bir dekor. Sanki yce kiilerin
meknna giriliyormu etkisi brakyor insanda. O-yyy... nsan psikolojinin temel yasalar iyi biliniyor
burada. Kap aldnda, i ie engin genilie sahip ok iyi aydnlatlm odalar gzlerinizin nne
seriliyor.
Madam Elsa sizi koltuunda karlayacak, nk ayakta durmas tehlikeli, dedi dudann ucuyla

bizi karlayan hizmeti kz.

Biliyorduk bunu. Parisli sevgili dostumuz besteci Philipe Grard sylemiti. Kt bir hastalk
nedeniyle bacaklarn kesmek istiyorlar, demi ve Elsann huysuzluklarndan bahsetmiti biraz.
Dediine gre, son zamanlarda Aragonun adnn getii her yerde kendi adnn da anlmasn
istiyormu. Philipe geenlerde Elsadan yergi ve sulama dolu bir mektup alm. Nedeni de pazar
gnleri yapt televizyon programlarndan birinde, Aragonun bestelenen iirlerini anlatrken
Elsadan bahsetmemi olmasym. Biraz akn, biraz krgnd. Bestelerin Elsa ile ne ilgisi var?
demiti.
Elsa Trioletnin iten sesi duyuldu: Vera! Nzm! diye seslendi bize.
Yal, zarif ve annda bir eyleri alaya alacak haliyle oturuyordu. Hoppaca uzatmt ince
bacaklarn... Uzun, kr salar bann etrafnda ember yaplm ve an iine toplanmt. Direni
gnlerinin sa modeliydi bu. Siyah giysisi fazlaca hrdyor, elbisenin yakasndan, kol balarndan
ametist talar dizili iri altn zincirler sarkyordu. (lk kocas kuyumcuydu galiba.) Karlamamzn
neredeyse ilk dakikasnda kocaman prlanta tal elini bana uzatt ve yle dedi:
Beendiniz mi? Muazzam bir ta yle deil mi? Lilinin hediyesi. Yanlmyorsam, Moskovada kz
kardeimle dostluk kurdunuz deil mi?
Daha ben bu sorusuna yant vermeye frsat bulamadan o devam etti:
Volodya, anlyorsunuz tabii Mayakovskiden bahsediyorum, bana ince ithaflarda bulunduu iir
kitaplar hediye etmeyi severdi. Bu arada yeri gelmiken syleyeyim, kz kardeime hediye etmeye
balamadan ok nce bana hediyeler veriyordu.
Bu da ne imdi? Edebiyat tarihi kskanl m? diye geti aklmdan.
Grmek ister misiniz?
Koltuunun arkasndaki raftan birtakm kitaplar indirmeye baladk. rkeke elliyordum ciltleri.
Ne korkuyorsunuz? ndirin hepsini. Seilmi Yazlar kitabn da. Hepsini Volodyacm imzalad
bana.
Gene de zenle aldk kitaplar. Kimi yumuack szleri, kimi komik, kimi dokunakl ithaflar okudum
sana. ou kurunkalemle yazlm ve neredeyse silinmiti. Okuduka hepimiz heyecanlandk. Eve
canllk geldi...
Sonra koarak Aragon girdi ieri. St dal gibi esnekti. Picassonun saysz resminde
lmszletirdii salar erken aarm delikanl profiline benziyordu. saat bahe kazd ehir
dndaki evlerinden, deirmenden geliyordu. Yalla kar giritii gnlk mcadele ekliydi bu. O
kadar ackmt ki Mayakovskinin kitaplarn ite kaka soktu rafa ve hepimizi yemek masasna itti.
XV. yzyl tarz denmi aadaki salona inerken Elsann aslnda yryebildiini grdk.
Salondaki mee aacndan uzun masa, zamann etkisiyle kararmt. stne Rus rts serilmi ve

mantar, havyar, Rus yemileri konmutu. Her ey eski Rus alkanlklarna uygundu.
Aragon Moskova ile ilgili haberler almak istiyordu. lkemizin kltr yaamndaki gelimeler
yakndan ilgilendiriyordu onu. Moskovada gerek bir lirizm patlamas yaanmasndan dolay ok
mutluydu. Tvardovskiden ve onun ynetiminde kan Novy Mir dergisinden bahsetti uzunca bir sre.
Derginin dzyaz ve bilgilendirme asndan olduka baarl olduunu syledi. Ancak, iir blmn
yetersiz bulmutu.
Sen de oktandr dostun olan Tvardovski ile olan anlarn anlattn. Beraber gittiiniz talya ve
Floransada yaadklarnz ve onun henz yaymlanmam yeni yaptlarndan sz ettin.
Evet, Moskovada insanlarn uzunca bir sredir zlemini ektii harikulade bir ortam var imdi.
Buraya gelmeden nce Manejde ok ilgin bir sergiye gittik. Moskoval ressamlarn son otuz yllk
almalarndan dzenlenmiti. Falk, Tler, PetrovVodkin... Hepsinin eserleri oradayd. ok kr
hepsi de ok yetenekli. Unutulmu ne kadar ok isim su yzne kmt bilseniz! Demokratik yaam
ne kadar gzel bir ey! XX. Kongre meyvelerini vermeye balad. Kardeim, senin acilen
Moskovaya gelmen gerek. Baharn gelmesiyle canlanm rmak gibi cokun bir yaam var imdi
orada.
Elsa sohbete katlmadan homurdanyor, arada honutsuzluunu belli edecek yorumlarda bulunuyordu.
Ona gre, tm yetenekler oktan yok edilmiti ve kalanlarn iyi bir eyler yapmasn beklemek
bounayd. Sanat ancak Pariste yeni bir boyut kazanabilirdi. Hibirimizin bilmedii bir dolu ismi
sralam, sen tartmaya girmemek iin kendini glkle tutmutun. Duyduu her isimle Aragonun
yz daha da aslmt.
Anmsarsan bu bulumadan bir sre sonra Erenburg, Pablo, Aragon ve bizi Moskova yaknlarndaki
kr evine davet etmiti. Balangta ortam olduka sakindi. Pablo, Paristen yeni ald pantolonunu
gururla gsterip duruyordu. Yemee oturduumuzda birka kpek keyifle nbet tutmaya balamt
masann banda. Sonra nasl olduysa Elsa ile Neruda ateli bir tartmaya tututular. Fransada
gelien yeni akm iirlerle ilgili bir eyler konuuyorlard. Grltlerinden kpekler bile kap bir
yerlere gizlenmilerdi. Pablo barp aryor, elini kolunu sallayarak ateli bir sylev ekiyordu.
ok kolay olmasa da sonunda sakinletirdik onlar. Yemeimizi tamamladk. Masadan kalktmzda
beeniyle pantolonuna bir gz atan Pablo, grd manzara karsnda konuma yeteneini kaybetti
neredeyse. Erenburgun dlek itlerinin paralad kuma paralar, pskl pskl dizkapaklarndan
aa sarkyordu.
Pablo kendine geldiinde: Bir daha Moskovaya da, Parise de admm atmayacam. eytan Kar!
diye haykrd. fkeden kendini kaybetmiti.
Ayn gn gece yars sana telefon etmi ve Bala beni Nzm, demiti. Huyum byle. Damarma
bastlar m atom bombas gibi patlyorum. iirin byle uluorta tartlmasna dayanamyorum... Hem
sen de grmtn, pantolonum ok gzeldi, haksz mym?
Sonunda Elsa asl konumak istedii konuya geldi ve son zamanlarda onu asl heyecanlandran olayn
Aragon ve Elsa Trioletnin toplu yaptlar olduunu syledi.

Bylesi ne Fransada ne de baka bir yerde grlmedi imdiye dek!

Neden bahsettiini anlamadmz grerek aklad: Aragon la kendimize kitaplardan bir ant
yapmaya karar verdik. Tam otuz cilt! Aragonun ve benim yaptlarm kark olacak. ki cilt
Aragonunkiler, sonra benimki, cilt gene Aragonun, iki cilt benim ve byle tamamlanacak!
Anlyorsunuz deil mi, ak yaamdan siliniyor. Ruhlarn kaybedip canavarlaan insanlara gerek ve
yce bir akn rneini gstermek istiyoruz. Tanrya krler olsun ki biz onu yaammzn sonuna
dek ltlyla ve ykseklerde koruduk. lmeye niyetimiz yok daha; ama gelecekte nasl var
olacamz imdiden dnmemiz gerekiyor. Zaman sonsuz ve biz onun deviniminde soyut varlklar
deiliz, yle deil mi Nzm?
Sz Aragonun iirlerine geldi. O gnlerde olduka formda olduunu ve ok yazdn rendik.
Bir an nce bitir yemei Nzm, uzun bir iir bitirdim yeni. Sana okumak istiyorum, dedi ve ilk
frsatta da seni alma odasna gtrd.
Biz Elsa ile yukar ktk yeniden. Mayakovskiye olan ilgimi anlamt. Onunla olan gnl
maceralarn anlatt biraz. Sonra yatak odasn gstermeyi nerdi. Duvarlar alacal bulacal basma
ile kaplanm byk, ok gzel bir odayd. zerinde duvarla ayn desenli rtnn bulunduu koca
yata gsterip yle dedi:
Her sabah drt saat burada, yatakta yazarm.
Yatan yan banda yumuak gri halnn stnde olduka byk, dvme Rus ii bir sandk kapa
ak duruyordu. i krmz kadife kaplyd ve Rusyann eitli yrelerine zg eit eit allar
sarkyordu dar. Tm bunlar Simonovun kars Larisann hediyesi. ok martyor beni...
Sonra banyoyu gsterdi bana. Yeni tamir ettirmilerdi. Tm ayrntlar titizlikle gsterdi. Gri inili
pembe kvet, engele asl pembe bornoz, pembe havlular, terlikler ve daha neler neler...
Sen ve Aragon hl ortada grnmyordunuz. Sklmaya balamtm. Elsa bakalarnn yapt
Mayakovski ve ehov evirilerine ver yansn ediyor, onun katks olmadan Pariste sahnelenen tm
ehov yorumlarna, Fransz yazarlara, Sovyet yazarlara, Sorbonnea, yazarlarn kitaplarn
imzaladklar Globus kitapevine svp sayyordu. Moskovada kitaplarna denen telif cretlerinin
az olmasna kzyor ve daha sylenip homurdanacak pek ok konu buluyordu. Ve sen bir trl
gelmiyordun.
Elsa da durumdan memnun deildi ve: Bu kadar uzun sre ne yapyorlar byle? Herhalde, kk
ocuklar gibi oturmu Moskovada olan bitenden konuuyorlar hl, dedi sitemle.
Sanki Elsann sesini duymusunuz gibi ktnz ortaya. Biraz bozulmusun gibi gelmiti bana.
Aragonun gzleri kzarmt... Vakit epeyce ge olmutu. abucak vedalap ayrldk.
Biliyor musun, dn gece yazd iiri okudu bana. Elsaya yazm. iirde Elsaya k Mecnun[128]
yerine koymu kendini. Yrek paralayan bir ak ve kskanlk yks. Tm bu yazd duygular dn
gece Elsaya duyuyormu, yazarken, anlyor musun? imdi de kskanlktan akln karacak gibiydi!

Ve sen grdn onu, Elsay. iiri okurken alad... Dayanlr ey deil!

te ak bu!
Ne diyorsun Vera! Tiyatro bu! Onlarn oynadklar bir tiyatro! lmekten korkuyorlar, korkuyorlar
nk lnce unutulacaklarn dnyorlar. Bunu anlamayacak kadar saf msn? evrelerinde
grlt kopartacak bir eyler yapmak istiyorlar! Evet, evet, Elsa sansasyon istiyor. Aragon da onun
dncelerini oynuyor. Dnya her eyi grmt, ama altmlk Romeo ve Julietteyi grmemiti.
Zavall Aragon! Nasl yardm etmeli ona bilmem ki! Gerekten ok byk bir air, bu aptalca eylere
hi gereksinimi yok! Yarn gidip yaynevinde greyim onu. Evet, her gn urayacam yanna. Bu
kadnla ok yalnz, sen de duydun ya, kadnn sevdii kimse yok...
Ksa bir sre sonra Pablo ile bir araya geldiinizde ona Aragondan ve Elsann projelerinden
bahsettin. Pablo seninle ayn kandayd. Birka ilgin rnek de o ekledi ve yle dedi: Peki o lks
evin masrafn, onlarn giderlerini kim karlyor biliyor musun? Fransz Komnist Partisi. Hepsi
Elsann kaprisleri. Aragon, partinin vncdr... Brakn yapsnlar, diyor. Ee, Nzm, ne yaparsn?
Senle ben partilerimizin vnc deil, sradan airleriyiz...
Acele etmeden usul usul yryoruz gece Paris sokaklarnda. Taksi bulamyoruz, ama umurumuzda
deil, yryoruz, yryoruz. Ksa sren bir sessizlikten sonra soruyorsun:
Yaamnn nasl olmasn isterdin Verusya? rnein, kim olmak isterdin?
Dnmeye balyorum.
airlerin, tm klasiklerin yazglar ok karmak... Size, yenilere bakacak olursak, eskilerden daha
iyi olduunu syleyemeyiz. Pabloyu Ahmadovay, Nezvali, Aragonu ele alalm rnein.
Pasternak, seni de katabiliriz... Ben dn beraber olduumuz yallar gibi, Gonarova ve Larionov
gibi olmak isterdim. Gnl birlii ve huzur ierisinde altm yl birlikte yaamak, karlkl
yetenekleri gelitirmek isterdim.
Sen ne diyorsun Vera? Bahtsz o insanlar, kimsenin umurunda deiller... Hasta ve yalnzlar.
Bahtszlar, ama yalnz deiller. Unutma, ikisi bir aradalar, birlikteler. Yanl olan, gurbette geen
bir mrn bedelini imdi dyor olmalar. Ama konumuz bu deil, deil mi?
Hayr, Verusya, zd beni halleri.
Gnlk yaamla ilgileri kalmam oktandr... Bence, oktandr sanata olan aklar ve Rusyaya
zlemleri dnda baka bir eyleri yok.
Sorbonnea gidip onlar hakknda bilgi edinmeyi ok iyi akl ettin. Moskoval gen aydnlarn onlar
bildiklerini sandlar. Oysa gerek byle mi? Ah, Vera insann lkesinde unutulmamas ne kadar
nemlidir bir bilsen, hem de lm yaknken...
Ah Nzm, ne yapyorsun?

Aklm yitirmemi mi istiyorsun? Delirmi bir e mi lazm sana? imdi senden hediyeler almann beni
sevindireceini mi sanyorsun? Hayr. Ac veriyor! Senin yokluunun ar ve acmasz bedeli bu. ki
yl daha yaayacam, iki yl daha. Sonra beni tutma artk! Kandrdn beni Nzm. Korkutma beni
byle. Eski apkalarn durduu kutuda en sevdiim Fransz parfm ve bir not buldum: Verusyam
benim, sana otuz drt ya hediyesi. Kocan. Otuz yedi ve krk ya hediyelerimi buldum... Gryor
musun? Daha bulmadklarm var. Btn evi ortala dkmeye acelem yok. Henz tm ekmeceler
almad, tm kitaplarn arasna baklmad, tm dosyalar zlmedi. Daha bulacak pek ok srprizim
olduunu biliyorum. Bazen kokuyu ya da sa tokasn sanki dn oralara koymusun gibi geliyor bana.
Bu ok ar bir yk. Nzm Hikmet lmszle inanrd, benim Nzmm ise unutulmaktan
korkard... Senden hediyeler almak bana ac veriyor Nzm, ac anlyor musun, korkun bir ey bu ve
bir o kadar da gzel ve tatl! Sk sk bana sevincim benim derdin. imdi ben diyorum ki
kayglanma, her ey yolunda sevincim benim.
Pariste ska gittiimiz kk kafelerden biri de La Bucherieydi. Notre Damenin yaknnda ok
merkezi bir yerdeydi. Yukar katnda aktr Mitchell Marco kalyordu. Sartre, Simone de Beauvoir,
Luratn kadn ahbaplar sk sk urarlard buraya. Sahibi Elizabette, kk yata Rusyadan gelmi
harika bir kadnd. Kafenin orta yerinde stnde elmal reklerin durduu, etrafnda tembel Sibirya
kedilerinin dolat kocaman bir Rus sobas duruyordu. Bir keresinde sanki ylban kutluyormu
gibi yapm, koca bir uvaldan hediyeler ekmitik.
Romanyaya giderken kendimizi Kiev havaalannda buluumuzu anmsyor musun? Dostumuz Yuri
Zavadski her zamanki k haliyle uaktan inmi, elinde tad tuhaf filedeki pideleri yolda yemesi
iin Vasenann hazrladn sylemiti. Vasenay hem seviyor hem de korkuyordu ondan. Bize de
ikram etti. Yedik, lezzetliymi...
Geenlerde Zavadski ard beni. Yannda kaldm srece, Vera Maretskaya ve Galina Ulanova
belli aralklarla telefon ettiler. Maretskaya aradnda, telefonu aan Zavadskiye orada olmamn ne
kadar iyi olduunu syleyip sonra beni istiyor ve bana da: Otur, otur, adam yalnzlk ekiyor,
diyordu. Ulanova ise Zavadski ile konumakla yetiniyor ve her on be dakikada bir hl orada olup
olmadm renmek iin telefon ediyordu.
Sonunda kalkma vaktim geldi. Zavadski biraz daha oturmam iin srar etti.
Nereye ayaklandnz byle? Sovyetler Birlii halk sanatsnn ziyaretine geldiniz, daha durun
bakalm konuacaklarmz var...
Gldrd beni bu dedii. Neden dersen, halk sanats bunlar sylerken ayakta durmakta zorlanyor,
zayflktan dizleri titriyordu.
ounlukla senden konutuk. Seninle ilgili bu kadar ok eyi, tm ayrntlaryla belleime kazm
olmam artt Zavadskiyi. Bunu nasl yapabildiimi sordu. akayla yantladm onu ve tm suun
genliimde olduunu syledim. yle ya, bilim insanlarna gre, bireyin entelektel zeksnn en st
dzeyde olduu dnem 23 ile 30 ya arasyd. Ve ben 23 ile 31 ya aras dnemimi, kaderin
cilvesiyle seninle geirmitim.
Yurtdnda olduumuz zamanlarda gecelerimizi sinemalarda geirdiimiz olurdu. nsanlarn nasl

elendiklerini, neelendikleri izlemekten ok holanrdn. Sinemaya gitmek senin iin bir zevkti.
Ustasndan caz dinlemeyi severdin. Yeni olan her eye ilgin vard. Her eyi grmek konusundaki
aln bastrmak asla mmkn deildi.
Bizdeki gazetelerde tviste kar kampanya balad, bu dansn rezillik ve zevksizlikten baka bir ey
olmadnn yazlp izildii gnlerden birinde: Bu kadar svdklerine gre gidip grmeli, dedin
bana. Ve arabaya atladmz gibi bir ii kulbne gittik. eride ine atsan yere dmezdi, ama sen
kendini ok iyi hissetmitin. Srtn duvara yaslayp keyifle genleri izlemitin.
Baksana unlara, aferin, ne kadar gzel dans ediyorlar. Ama u zavallcklar ritim tutturamadlar bir
trl. Grdn m tvist de dier danslar gibi, beceri istiyor, yle sallanmakla olmuyor.
Bir yolculuumuzda bir gece kaldmz Pariste grmek istedin tvist yapanlar. Hadi uyumayalm,
bir yerlere gidip Fransz genliinin nasl elendiine bakalm. Sabaha kar yatp biraz uyusak
yeter, dedin.
Sorbonnedan genlerin takld bir renci kafesi bulduk. Neeyle izledin onlar. Moskovaya
dndmzde gen dostlarmz ardn bize ve sonra: Vera Pariste nasl tvist yaptklarn
gstersene, dedin.
Gcm tkendi... Oysa asl zorluk daha yaanmad, yeni balyor... Yazgn bir kez daha
kaldrabilmem olanaksz... Bala beni. Susuyorum.
Gazete okuma istei adeta bir tutkuydu sende. Her yeni gne gazetelerle balardn. Genellikle, ar
miktardaki postay iine doldurmaya altklar zaman posta kutumuzun kapa sabah yedi buukta
gcrdamaya baladnda kalkardn. Hapis yllar uyku dzenini bozmutu. Be saat uykudan sonra
yataktan frlar ve ilk i olarak haberlere koardn. Posta kutusundaki gazete, dergi, mektuplar aldn
gibi okumaya balardn. ncelik Pravdannd. Dikkatle okurdun gazeteyi. Mektuplar iin benim
kalkmam beklerdin. nk en dzgn yazlm el yazsn bile okuyamazdn. Gazeteyi eline aldnda
sinirlenir, neden drt veya alt deil de sadece iki gzmz var diye sylenirdin.
Moskovada bu gazete bamlln ile ba etmek kolayd. Gazetelerin hem sabah, hem akam
basklarna; Moskova gazetelerine, dier blge basklarna, yabanc gazetelere abone olmutuk.
Sadece gazeteler mi, ansiklopediler, brorler, elkitaplar da abone olduumuz yaynlard... Ama
yurtdndayken gazete bayilerine bamlydn. Bu nedenle, sabahlarn berbat balard. Gnn ilk
klaryla kalkar, stn giyerdin. Giysilerini tersten giyersen ilerin yolunda gideceine dair bir
inancn vard. Bu nedenle, mmkn olduu kadar tersyz edip giyerdin giysilerini. Haberleri bir an
nce okuma uruna ask suratl, mutsuz bir halde sokaa atardn kendini. ok gemeden dnerdin.
Giydiklerini abucak karp atar, yeniden yataa girerdin. Koca gzlklerini takp daha mrekkebi
kurumam sayfalar abuk abuk evirir, haberlere hzla gz atardn. Yabanc lke gazeteleri
bizdekilerden daha kaln, ok sayfalyd. Okuduklarn yere brakrdn. Bir keresinde senin byle
gren Avni Arba bu halinin resmini izmiti. Hemen gnn nemli haberini bulmak ister ve bunun da
mutlaka iyi olmas gerektiini dnrdn. Her zaman iyi bir haber beklentisi iindeydin.
Kat grevlisinin yzndeki aknl anmsyorum. Paris teki ilk sabahmzda oday temizlemeye
gelmiti. Yerdeki gazete ynna doal bir afete bakyormu gibi gzlerini dikmi, yle demiti

sonra: Madam, kocanzn byk bir lim olduunu anladm. Herhalde bir reklam ajans patronu.
lk Paris seyahatimizde, sabah dar ktmzda birden ortadan kayboldun. aakalmtm. Ne
yapacama karar veremeden etrafa baknmaya baladm. Sonra aalarda bir yerde gelip geenlerin
bacaklarnn arasnda srtn grdm. Oraya doru yrdm. Katlanr bez bir sandalyenin stnde
yl gazetelere dalm, bakyordun. Gazetelerin arkasnda taburede yal bir kadn oturuyordu. Renk
renk eski iplerden yaplm yn yuman andryordu kadn. Yuvarlak yzl, kt burunluydu. Mavi
gzlerinin lts snmt. Bana takt rengi atm eski oraba benzeyen eyin kenarlarndan
aarm salar tel tel dar kmt. Sokakta olan bitene de, mteriye kar da tepkisizdi. Bu
ehirde herhangi bir eyin satlacana, satlsa da kendisinden alnacana inanc yok gibiydi. Az
ilerisindeki albenili bfelerden dolay byle dnyordu belli ki. Yamur iseliyor, gazeteleri
slatyordu. Yal kadn ellerini atete styormu gibi gazetelerin stne uzatm, slanmalarna engel
olmaya alyordu. Elleri dke dizlerinin arasna sokup biraz styor, sonra tekrar uzatyordu.
Humanit, Letter Franaises, Monde, Libration ve bir de kadn dergisi aldn yal kadndan.
Czdann atnda kocakarnn gzlerine canllk geldi birden. Ka para tutuunu sordun ve sonra
Rusa: Allah kahretsin, amma da pahal, dedin.
O gn ge saatte dnmtk otele. Yal kadn ayn yerdeydi. Sokak lambasna olabildiince
yaklam, uyukluyordu. Bandaki orap kaym, pembe kellii ortaya kmt.
Ne korkun bir yallk, diyerek durdun. Akam gazetelerinden alacaklarn setin ve bir de uakta
okuduun eski tarihli zvestiya gazetesi aldn. Kocakarnn kucana usulca para braktn. Gzn
aralayp paray grnce bayram etti kadn.
Bylece birka gn sonra, yal kadn bizi uzaktan grdnde glmsemeye balar olmufltu ve sen
bir ey almadan nnden geip gidersen kendini sulu hissediyordun. Bu yeni ahbabmz, yana
ramen kadnca bir nseziyle senin zayf noktan kefetmiti. Hatta bir keresinde sana Paris manzaral
kartlar gsterdi ve sen de satn aldn. Ondan sonra her nnden geiimizde, eline ald bir deste
kart bann stnde sallayp krtarak ince sesiyle: Msy, msy, diye barmaya balad. Sen bu
arya kaytsz kalamyor, Franklar sklyordun. Sadece Paris mi; Marsilya, Venedik, Londra,
Tokyo, Leningrad, ikago manzaral kartlar, araba, kpek resimleri ve daha neler neler satt sana
kocakar. ki hafta sonra yamurlu bir gnde yal kadnn yeni bir emsiye ile oturduunu grdk.
Ve 12 Nisan! Yuri Gagarinin uzaya uu haberi. Herkes lgna dnmt! Bu alk olmadklar
ismin doru syleniini renmek iin otel alanlarnn biri gidip dieri geliyordu yanmza. Her
taraftan Yuri Gagarin! Yuri Gagarin! ad ykseliyordu. Hemen kocakarya kotuk ve yeni
gelimeleri renmek ve mmkn olduunca ok fotoraf grmek iin tm gazeteleri satn aldk.
Uzaya ilk kan insan byle rendik. Byle zor bir iin stesinden gelen kiinin komnist
olmasndan dolay gurur duydun. Biz, Moskovallar kahraman gibi duyumsuyorduk kendimizi. Hibir
eye armaz diye dndmz Paris, bu haberle alkalanyordu... Tm gn Humanitde
yaymlanacak Yuri Gagarine adadn iirinle uratn. Akamn ge saatinde gazetedeydik. Yaz
kurulunun tm yeleri iiri baskya yetitirebilmek iin, elbirliiyle iiri Trkeden Franszcaya
evirmeye urat.
Ertesi sabah yine koarak gittik yal kadna. Parlak sar renkte bir masann bana oturmutu. Bizi

bekler gibi bir hali vard. Gagarinin, kars Valyann, kzlarnn, annesinin, doduu evin
fotoraflarnn olduu tm Moskova gazetelerini dierleriyle beraber aldk...
Krk gn kaldk Pariste. Dneceimiz gn sabah erkendi uamz. Otelden ktmzda her yer
youn bir sisle kaplyd. Bizim kocakar kesinde oturuyordu. Masasnda mum yanyordu. Henz
gazeteler ortada olmad iin neden yanna geldiimizi anlayamad. Vedalamak istemitik oysa.
Aramzdaki sis yznden iitemedi dediklerimizi.
Bir zaman sonra yine gittik Parise ve yine ayn yal kadndan aldk gazeteleri. Paristen bu kez
ayrlmzda tezghn zerinde bir tente vard ve altnda gaz lambas sallanyordu. O gnden sonra
birka kez daha ziyaret ettik kocakary. Geen k havaalan yolunda son kez grdk ahbabmz. Bu
sefer bir bfede oturuyordu. Duvarlar ak mavi boyalyd. stne iri iri laleler izilmiti.
Hayat byle ite, dedin sen yal kadna.
Cest la vie... oldu kocakarnn yant.
Bizim yalnn ileri imdi nasl gidiyor, bilmiyorum. Msynn kara yas ereveli fotoraflarnn
basld gazeteleri satarken, her zamanki gibi yapm ve bakmamtr bile onlara. Belki hl
bekliyordur msyy...
talyan dostlarmzdan biri, komnist Garritano Moskovada Unitann muhabiri olarak birka yl
almt. Seninle birlikte ilk kez talyaya gittiimizde bizi Romada Aziz Petrus Meydanna
gtrmt. Gnlerden pazard ve le saatleriydi. Binlerce insann, yzlerce otobsn bekledii
alanda dolatk biraz. Vatikan binasnn ikinci ya da nc katnn alana bakan pencerelerinden biri
ardna kadar akt. Birden pencereden olduka geni ve uzun, alev krmzs bir kuma sarkttlar.
Son model mikrofonlar yerletirdiler. Pazar ayininin balamak zere olduunu anladk bylece.
Az sonra camn nnde Papa XXIII. Giovanni grnd. Aralarndaki srcler ayn anda
kornalarna basmaya baladlar ve bir anda alan kaplayan yzlerce mekanik siren sesi uzun sre
kesilmedi. Papann grnmesi ile Garritano da dahil, alan dolduran binlerce insan diz kmt.
Sadece sen ve ben ayaktaydk. nce aknlkla bize bakan insanlar, hl diz kmediimizi grnce
nefretlerini saklamaya gerek duymadan bakmlard.
Onun nnde diz kmeyiz Vera. Aldrma sen, varsn nefret etsinler. Ben komnistim, sen Sovyet
kadnsn. lkelerimize sonuna kadar bal kalmalyz.
Papa olduka dingin ve yava sesle konuuyordu, ama olduka uzun srmt. Kukusuz, bir ey
anlamyorduk. Bu gsterinin seni skmas uzun srmedi ve etrafnla ilgilenmeye baladn.
Verusya, ne olursa olsun ncili okuman gerek. Aydn kii ncili, Kuran bilmeli. Bak sizin Lev
Tolstoya. Kutsal kitab orijinalinden okuyabilmek iin branice renmi. Orijinalinden! ncil
okumak iin de Yunanca renmi.
Etraftan sesli protestolar ykselmeye balamt bize kar. Garritano ban yukar kaldrm korku
iinde bize bakyor, akaklarndan terler akyordu. Sen zntyle baktn kalabala.

Buradaki herkesin Tanrya inandn m sanyorsun? Elbette inanmyorlar. Birou sadece Papay
grme merakndan burada. Baksana buradakilerin ou talyan deil. Amerikallar, Bat
Almanyallar, sveler ve kim bilir daha kimler... Turistler yani. Papa onlar iin talyan egzotizminin
rnei. Onlar Gina Lollobrigidaya ya da Picassoya da ayn bu ekilde bakarlard!.. Papann imdi
ne dndn renmek ilgin olurdu dorusu. Gazeteler ok hasta olduunu yazyordu, midesi
tamamen iflas etmi, antikomnist, ama ilerici, ada bir papa.
Papa zayf kollarn ne uzatarak konuuyor, ar ar ilerliyordu. Sen de aralksz konuuyordun.
Papay izliyor, bir yandan seni dinliyordum, etrafmzdaki insanlarn bize kar fke kustuklarn
duyumsuyordum. Ayann dibindeki diz km kadn, paltonun eteine yaparak hzla ekmiti.
Papann yine de talyann en akll insanlarndan biri olduunu sylemi, savatan sonra Vatikanla
Fransa arasndaki ilikilerin yumuamas iin byk aba gsterdiini, biz komnistlerin Vatikandan
ok ey renmesi gerektiini eklemitin.
Sonunda Papa konumasn bitirdi. Onun gitmesiyle biz de aalayc baklar eliinde
Garritanonun kk Fiatna doru ilerlemeye baladk. Garritano diz kt iin biraz utanm,
nmzden yryordu. Dindarlkla ilgisi olmayan talyan geleneklerinden bahsetmeye balad.
Dolayl yoldan hareketinin aklamasn yapyordu: Bizde pazar ayinlerine katlmann, Papay
dinlemenin ans getirdiine inanlr... Kilise nikh olmadan evlilik bile gerek saylmaz... Tm
komnistler de bu treni yaparak evlenirler... Bunlar sadece gelenek, baka bir nedeni yok... deoloji
ile her eyi deitirmek kolay deil...
Sen Nzm kyamadn ona ve hemen konuyu deitiriverdin. Garritano belli ki alanda bizim iin ok
korkmutu, normale dnmesi biraz srd. Arabaya bindiimizde ehrin eski mahallerinde biraz
gezelim istedik. Kk, dar sokaklar tayabileceklerinden daha fazla arabayla doluydu. Garritano
yolu kaybetti ve meydana kmak isterken trafii ihlal edince f gibi iman bir trafik polisini buldu
karsnda. Arac durduran polis Garritanoyu yanna ard. Garritano artk kontroln tamamen
kaybetmi, yz bembeyaz olmutu. Tm sokak korna seslerinden yklyordu. Biz arabann iinde
bzlm, olan biteni izliyorduk. Konuulanlar duymuyor, anlamyorduk, ama el kol hareketlerinden
pek de neeli bir olay yaanmad belliydi. Meydanda trafik tamamen durmutu. Polis geii
dzenlemek iin bir giriimde bulunmuyor, Garritanoyla tartmay srdryordu. Arabalarnda
bekleyen insanlar sinirle korno almaya devam ediyor, kimileri aralarnn kaplarna, kaportalarna
vurarak daha ok grlt kartyordu... Panik ierisinde ceplerini kartran Garritanonun
hareketlerinden, iko polisin evraklarn istediini anladk. Evraklar inceleyen polisin bir anda
yz deiti ve Garritanonun elini skt, neredeyse kucaklayacakt. Sonra ddn yle bir ald ki
tm aralar, Garritanoya yol vermek zere motorlarn altrd. Biz usulca ayrldk meydandan.
Sen hayretler ierisindeydin.
Ne oldu kardeim? Polise ne syledin? Komnistti herhalde, ha?
Hayr, hayr ilgisi yok. Ehliyetime bakt, adm okudu, sonra birden Dostum! Covanni! Bugn senin
doum gnn tebrik ederim! dedi. Sonrasn da kendiniz grdnz ite.
Gerekten bugn doum gnn m?

yleymi, tamamen unutmuum. Polis demese...

Birka gn sonra bir kitapdan San Francisco basks Rusa bir ncil aldn bana.
Aziz Petrus Katedralinin kubbesindeki olaymz anmsyor musun?
Resmi niformal grevli kubbenin fantastik bir akustii olduunu, kulamz duvara dayadmzda
uzaktaki en ufak bir fslty bile duyacamz sylemiti bize, kubbenin altnda birbirimizden epeyce
uzaklatk. Kulam souk taa dayadm ve yukardaki grevlinin fsltl sesini duydum. Birden
talyanca szckleri bastran: Vera, beni hibir zaman terk etme! mrnn sonuna kadar beni
unutma! diyen sesin geldi kulama. Bu ses kubbeyi sarsm gibi gelmiti bana. Yanmda olduunu
dnerek bam duvardan ektim, bir de ne greyim! Sen uzak bir kede alnn duvara dayam
duruyordun. Hemen yanna kotum, sel gibi yalar akyordu gzlerimden. Arkadan seni kucakladm,
sense dalgn dalgn, durmam gerektii yere baktn ve: Ah, ne yazk, diye derin bir i geirdin.
Sana az nce ok nemli szler sylemitim oysa...

te yine ilkbahar geldi. Kamu Hizmet Brosundan kadnlar evimizi temizlemeye geldiler. Tm
eyalar yerlerinden kaldrp demeleri ykadlar. Karyolay ekmek iin stndeki ar yata
kaldrmalar gerekti. O zaman buldum karyolann en arkasna sakladn kutuyu. dilde Afanasi
Nikitinin Deniz Ar Yolculuklar kitab vard iinde. Kim koymu olabilir diye dndm hayretle.
Tek kiinin yapabilecei bir i deildi nk. Kitab atmda senin el yazn grdm: Sende
yaptm yolculuk Afanasinin yapt yolculuktan bin kere tehlikeli, bin kere sevinli, bin kere
ryalyd Vera.
Baka kitaplara gitti elim. Raftan alp sayfalarn kartrmaya baladm.
Birinde Anyutaya selam yazmsn: Canm kzm Anukaya, bir dierinde anneme: Verann

annesine sevgi ve saygyla.

Memleketimden nsan Manzaralarnn stnde unlar yazl: Btn bu insanlar tandmda seni
henz tanmam olmam yaammn en derin hzndr, Verusya. Kocan. Pariste yaymlanan iir
kitabnda ise: Sayende biraz daha iyi insan oldum. Sana inanyorum. nsanlar biraz daha iyi etmek
iin onlarla konumalsn Vera, Versa.
Yerde oturuyordum. Etrafm kitaplarla doluydu. Senin Paristeki halini anmsamaya baladm. Otel
dAlbeyi, Latin mahallesini anmsyorum. Abidin, Gzin, Charles, Dora, Harschel, Vurmser, Grard,
Claude Roi birer birer geiyorlar gzmn nnden... Neden sanki, neden?
Kucamda talyada baslm kocaman kitaplarn. vncn senin. En son okunanlar listesine
girmiler, geleneklere uygun olarak krmz bant koymu talyanlar. Komnist Eserler Yaynevi
okurlarna hediyelik kitaplar olarak sunmu onlar. iirlerin bulunduu cildin resimlerini Renato
Guttuso, oyunlarnkini ise Abidin izmi. Birine yle yazmsn:
Veracma
Sensizliim
yani ehrin son kesinde son sokak feneri oluum.
Nzm Hikmet.

Ve ite bir yaz daha. 21.X.61 tarihli.

Harbe girmedim
snaklara da inmedim gece yarlar
yollara da dmedim pike yapan uaklarn altnda
ama sevdalandm altmma yakn.[129]
Artk ge oldu. Kar evde sadece iki pencerede k var. Bense senden selamlar topluyorum...
Baharlar alr seni benden bir yerlere gtrr Nzm Hikmet, 9 Mays 1962.

Bana ilk yazdn notlardan birini buldum:

Yeryznn en kark ruhlu gen kadnna. Nzm. 1956.

ri iri damlalaryla yamur zm salkmyd doum gnnde senin

akn ve srlsklam durdum nnde senin
altn kubbeli bir aatn denizin ortasnda
ilk ergenlik dmden geliyorum sana
bu ehrin bana verdii en tatl yemi en akll sz en insan
sokaksn gnlk gnelik rzgrm benim
salar saman sars kirpikleri mavi karm benim[130]

Romadan Parise uacaktk. Ama nce Milanoya gitmeye karar verdik. Havaalannda biletimizi
deitirmek istedin.
Olur elbette, ama le yemei veremeyiz size, dedi grevli. Neredeyse alamaklyd sesi.

Ne yemei Allah akna? Ne diyorsunuz siz? Biz Milanoya gitmek istiyoruz!

Bilet fiyatnza dahil yemekten vazgemeyi kabul ediyorsunuz deil mi? Hem siz ve hem einiz yle
mi?
Evet! Evet! diye bardn. Kabul ediyoruz.
O zaman ltfen einize evirir misiniz, Roma ile Milano arasndaki uu mesafesi ksa olduundan
uakta yemek servisimiz yok. Ayrca, Milano ile Paris uuu da ayn ekilde ksa olduundan gene
yemek servisi olmayacak. Kendisi de kabul ediyorsa biletinizi deitireceim.
Ve sustu gie grevlisi, herhangi bir ilem de yapmad. Sessizce senin bu uyary bana evirmeni
bekledi.
Biliyor musun, bazen bu yabanclar anlamak imknsz. Her ey beklenir bunlardan. Yemek
hakkmzdan vazgeebileceimizi kafas almyor bir trl, Allah kahretsin!
Ertesi gn len saatlerinde Milanodan Parise uuumuzun yarsn neredeyse tamamladmz
srada huysuzlanmaya baladn.
Vera, neden sanki dorudan Moskovaya umadk? Restoran Begaya gider dostlarmz
grrdk... u slak Milano sana pek mi lazmd yani?!
Sonra kapitalizme svmeye baladn. Karnn ackmt.
Sana anlatmay unuttuum bir olay geldi aklma. Geenlerde, akamn ge bir saatinde alma
odanda senin masann banda oturuyordum. Kap ald birden. rktm. Sesinden gelenin kim
olduunu da anlayamadm, ama gene de atm kapy. Eikte Nikolay Nikolayevi duruyordu.
Tanyordun onu. Hani bizim garaj sorumlusu. Yal, nazik, efendi bir adam. Siyah bir arabas var
hani. Sanki peindeki birinden kaarken, korunmak iin bizim kapya snm gibi bir hali vard.
Heyecan iinde, altm yanda k olduunu sylediin iirini istedi benden. Dediine gre kars
oktan lm ve imdi o ho bir kadnla tanm. Kadn tp profesrym. k olmu bizim
Nikolay Nikolayevi, kadnla evlenecekmi. ocuklar yal adamn ldrm olduunu
dnyorlarm.
Bata Otobiyografi olmak zere durumuna uyan tm iirlerini verdim ona.
Kskanyorum seni Nzm, eskisi gibi klarn yardmna kouyorsun.
Baarlarla dolu yaamn sanki bir yelkenlide gibi geliiyordu. iirlerin, oyunlarn tm dnyay
dolayordu. Benim kalbimse her akam takvimden kopardm yeni bir yaprakla biraz daha
burkuluyordu. Zaman hzla akp giderken, bazen sadece gnlerimizi kaldrp p kovasna
atyormuum gibi geliyordu bana...
Bir keresinde Arkadi Raykin yle sordu sana:
oktandr yeryzndesin Nzm. Sylesene bana, yaam denilen ey nedir?

Yoksa bu kadar basit bir eyi bilmiyor musun Arkadi? Nasl anlataym ki sana? Bak, bir keresinde
eve gidiyordum. Bir baktm aacn dalnda kk bir kz ocuu sallanyordu. Adn ne? dedim.
Aye, dedi. Aacn cann actyorsun Aye. Bak urada salncak var. Orada sallan, dedim.
Tamam, dedi kk kz. Ertesi gn ayn yerden geerken baktm, Aye gene dalda. Dn bana
verdiin sz unuttun mu Aye? diye sordum. Ben Aye deilim, dedi kk kz bana. Benim adm
Olga. Aye benim annem.
Ah, Nzm, gryor musun frldak gibi dnyor beynimde anlar. Neler neler anmsyorum. Bir de u
son ilk yazmz zersem... Tamam balyorum. Nereden mi? Pierreden.
yl nceydi. Adnn Pierre Courtade olduunu syleyen birisi telefon etti sana. O sabah gelmiti
daha Moskovaya. LHumanitede muhabir olarak alacakt. Moskovada arad ilk numarann
seninki olduunu syledi. nk Fransz Komnist Partisinden tm dostlar Aragon, Picasso, Jean
Lurak, Jean Gabin ve Nadya Lger szlemi gibi senin numaran vermilerdi, aramas iin.
Hemen kalkp verdii adrese gittik. Ksa srede dost oldunuz. Gn akam olurken birbirinizle ilgili
pek ok eyi biliyordunuz. Pierre senden on ya kadar genti, ama oktan kalp krizi geirmeyi
baarmt. Onun da kendinden gen bir kars vard. Ve o da tpk senin gibi, kk bir ocuk
tutkusuyla balyd, komnizm lksne.
Pierrein Moskovaya almas zor oldu. Uzun ve zorlu sonbahar ruhunu hznden kurtaramad bir
trl.
Ne biim bir ehir buras... diye homurdanyordu srekli. plak aalara bakyor, sokaklardaki
eski evlerden gzn alamyordu. Salata yapacak doru dzgn malzemeyi brakn, bir demet ot bile
bulunmuyor burada...
Srekli souktan donuyordu. Kendisi gibi arabas da soukla baramamt bir trl, ayazlarda
almyordu. Sen onun bu haline zlm Bakdeki dostlarn arayp yeillik gndermelerini rica
etmitin. Bu bile Pierrein moralini dzeltmeye yetmemiti.
Peki, sen kendinin Moskovada nasl meyve sebze zlemi ektiini anmsyor musun? Bana srekli
olarak her zaman ve her yerde iekler hediye ettiini? Otuzuncu ya gnm iin kuru ieklerden
kocaman bir buket vermitin bana. Son yl iine taze iekler ve nedense 100 rublelik banknotlar
koydun...
Sonra sen Avrupaya gittin ve bu nedenle Pierre ile uzun sre gremediniz. Alt ay sonra seninle
Pariste olduumuz bir gn otele zafer kazanm bir insan edasyla geldin. apkan ensene yatrp
paltonu karmadan koltua oturdun ve: imdi sokakta Pierre ile karlatm. Memleketine tatile
gelmi... Pierre boynuma sarld ve Moskovadan uzaktayken skntdan patladn syledi! Paristeki
bo konumalardan can sklyormu. unlar da syledi bana: Moskovadan sonra her yer skc
gelir insana. Yaam orada. Moskovada insanlar endieleniyorlar, bekliyorlar, tartyorlar,
inanyorlar, pheleniyorlar, baz iler yava gittiinde fkeleniyorlar. nsanlar orada ikiye ayrlm
durumda. Bir tarafta XX. Kongreye tam olarak inanlar, dier tarafta asla kabul etmeyenler. Her iki
taraftakiler de son derece ateli. Hem sonra ok gzel bir ehir! Yaam temposu ok hzl! Rahat da
bir ehir! abuk! Burada hareket etmek mmkn deil. Buradakilere Moskovada oktandr

kondktr yok diyorum, kimse inanmyor. O bunlar anlatrken salataszlktan yaknmasn

anmsattm. eytan gtrsn salatay, dedi ve Ben oktan altm lahanaya, diye ekledi. Gldk
beraberce. Orada optimist bir yaam var. Tiyatrolar, spor aktiviteleri, sergiler mkemmel. Nicole
ile programladmzdan daha nce dneceiz Moskovaya. Orada o kadar mutluyuz ki! dedi ve
ayrldk.
Daha sonra Moskovada karlatmzda Pierre bana ajansm iin o gnlerde ne yazdm
sormutu. O srada Moskova ile ilgili bir makale stnde alyordum. Moskovann sokaklarn,
mimarn, maazalarn, vitrinlerini ksacas Moskovallarn her gn grdkleri eyleri yazyorum,
dedim.
Hepsini ycelteceksin tabii deil mi? Kukusuz ei benzeri bulunmayan zelliklerini, yerlerini ne
kartacaksn. Kzl Meydan gibi, rnein.
Elbette, sence nasl olmal ki? dedim, sorusu artmt beni.
Byle yazman doru deil ama. Bunu anlamalsn. Kt numaralar bunlar. Sen yabanc turistlere
hizmet veren devlet kuruluunun siparii zerine hazrlamyorsun ki makaleni! Ben m
Moskovaya, belki de, bu ok kiisel bir his, ama burada mutluyum ben. Dier taraftan dzeltilmesi
gereken pek ok ey var burada.
Ne mesela?
Grmek mi istiyorsun? Hadi al stne bir eyler, kalm sana gstereyim. Nzm, Nicole hadi
gidiyoruz, hemen dneriz.
Hep birlikte bindik Pierrein arabasna. Gergin bir hali vard.
imdi greceksiniz... Hemen yaknda bir doumevi mi, hastane mi olduunu anlayamadm bir yer
var. Nedense, srekli asfalt kazlyor sizin burada. nsan elmas aradklarn dnyor. Benzer bir
durumu dnyann baka hibir yerinde grmedim. nk bu tip almalar gece ve hzla yaplr...
Tamam, diyelim ki byle almlar. Bari kazdnz ukurlar toprakla doldurun, her yeri byle delik
deik brakmayn! Bakn imdi... te...
Hastanenin nnde araba iddetle sarsld, sonra bir kere daha ve bir daha...
Pierre ne yapyorsun bize byle? diye bardn.
Sizi hastaneye gtryorum! sterse dnyann en gzel ehrini yazyor olsun, gene de ite bu
detaylar yazmal gazeteci... Kimse de gocunmamal. Tam tersine. Benim aksaklklar zellikle bulup
kardm, buray karalamaya altm dnme Nzm. Burada grdm her kt olay beni
fkelendiriyor, hasta ediyor. Ksacas, sabotajclardan nefret ediyorum. Hani burada zensiz
denilenlerden yani. Sosyalizmin en tehlikeli dmanlar onlar.
Pierrein deyimiyle Hamile kadnlara zel ukurlar ile ilgili yazacama sz verdim. Hazrladm
yazy ajansa gtrdmde aldm tepki: ok zengin malzemesi olan konunuz vard, ama ortaya
uyduruk bir ey km, oldu.

Belki de kt yazmtm, kim bilir...

Sizin yannzda kendimi derin dnceler iinde bulduum oluyordu, ama her konuda sizin gibi
atelenmem mmkn deildi. ehir yaamyla ilgili konularda sizden daha tecrbeliydim, gereki
olarak dnebiliyordum, ama ukurlar yaymlamyorlard ite.
Olsun, sen gene de yaz, dediniz bana. Korkma, seni sulamazlar.
Sizin bu halinize ok zenmitim. ukurlar yznden sinirleriniz harap oluyor, yreiniz
burkuluyordu. Tamam, benim de houma gitmiyorlard, rahatsz olmutum, ama sizinkiler kadar
lmcl deildi hislerim...
Bir gn Pierre akam yemeine gelmiti bize, kendi kendine svp duruyordu. O gn len yemeine
gittikleri Dinamo restoranna, Nicoleun zerinde pantolon olduu iin sokmamlar, kayak
yaptktan sonra gelmiler meer. Sporla ilgili bir restorana srf kyafet yznden alnmamalarna
mthi ierlemiti.
Dnyada gezip grdnz yerlerden, dostlarnzdan konuuyordunuz sk sk. Bir keresinde Grc
arab ikram etmitik onlara. Pierre ok beenmi, nereden olduunu sormutu. Grcistandaki
dostlarnn gnderdiini sylediinde Pierre merakla sordu:
Tiflise gittin mi?
Elbette. ok gzel bir ehir! Rahat bir yaam sryorlar orada. Geenlerde Verayla Kafkasya
taraflarndaydk. Tatil yaptk orada. Pitsundada, Grclerin son derece baarl oyuncusu Medea
Caparidzenin yazlna gittik bir keresinde. Etraf dolatk, yemek yedik. Sonra birden Medea bana
tiyatrolarn ziyarete gidiimi anmsatt. Oyundan sonra benim iin bir yemek vermilerdi. Muhteem
bir masayd. Pek ok insan gelmiti. Herkes son derece memnundu halinden. Srekli kadeh
konumalar yaplyor; bir eylerin, birilerinin erefine kadeh kaldrlyordu. Neden sonra birisi
Stalin erefine imeyi nerdi! Herkes kadehi elinde ayaa kalkt. Bir ben oturmaya devam ettim.
Medea o gece pek oklarnn bana darldn syledi. Ben de ona: XX. Kongreden sonra olmutu
bu, dedim. Yapamam, cancazm, kusura bakmayn. Kiinin yapamayaca eyler vardr
yaamnda.
Genellikle drdmz buluuyorduk. Kimi zaman sizin politik konumalarnzdan sklp Nicole ile
ieri geiyorduk. Sessizce oturup ay iiyor ve sizin konutuklarnza benzer konulardan sz
ediyorduk. Farkmz bizim barp armadan sohbet etmemizdi.
Hatrlyorum da bir keresinde Staline olan inancndan vazgemeyen Azerbaycanl yazar Mehti
Hseyini bizim masann banda acmaszca apraz atee almtnz. Ayr kelerden laf
yetitiriyordunuz. Sonunda kontrolnz tamamen kaybettiniz ve kimse kimseyi dinlemez oldu.
Herkes oktandr yreinde biriktirdiini dar haykryordu. Hi nefes almadan baryordunuz
birbirinize. Nicole ile ben gerekten korkmutuk. Mehdi Hseyin ise areyi kamakta bulmutu.
Ba baa kaldmzda hibir ktlk iin, hatta Stalinizm iin bile, lmeye demeyeceini syledim.

Tarihsel olarak bu konu XX. Kongrenin gndeminden bile kartlmt ve artk sadece ok az
insann iinde yayordu.
Aka sylemem gerekirse, Mehdiye kzmamn nedeni Stalin tapnmaclna devam ettii iin
deildi. O kartlar yznden...
Nzm, Mehdiyi nasl beklediini anmsyor musun? O gn Pierre i de armtn, onun iin...
Mehdinin iki haftalna gittii Trkiyeden dnmesi gereken tarih olan 7 ubat takvimde
iaretlemitin.
Trkiyeye gitmeden nce sana memleketinden ne istediini sormutu. Sen de: Kartpostal, demitin.
Pahal deildir, getir kardeim de hi deilse yle greyim Trkiyemi.
Ve ite Mehdi dnmt ve bizdeydi.
Anlat kardeim, nasld oralar? Ne grdn, nerelere gittin, kimlerle tantn?
Mehdi gizemli bir ekilde glmsedi ve:
ok gzel bir lke! dedi. Ardndan bir demet parlak ktl kartpostal kartp masann stne
yayd.
Sen heyecan iinde oturdun masann bana. Birer birer aldn eline, okar gibi baktn hepsine srayla.
Kendince dzene koydun. Sonra kalktn, gzlklerini kartp skca sarldn Mehdiye. Sa ol
kardeim, ricam unutmadn, yerine getirdiin iin teekkr ederim, dedin.
Mehdi masaya doru gitti. Bir hamlede, iskambil kd toplar gibi tm kartlar toplad ve cebine
koydu.
Sen donup kalmtn. aknlkla bakyor, Mehdinin aka yapp yapmadn anlamaya alyordun.
Kusura bakma, Nzm, dedi Mehdi. Bunlar sana brakamam. Baknn yars tandm. Hepsine
Trkiyeden bir eyler vermem gerek. Onlara datacam kartlar. stersen birini se. Bunu
sylerken desteyi cebinden geri karmt.
Hayr, Mehdi, teekkr ederim, istemiyorum.
Pierrein ameliyattan sonra kn bize nasl geldiini anmsyor musun peki?
ok mutluydu, gen operatrn keyifle anlatt bize. Direkt teninin stne giydii vine rengi
gmleini syrp ameliyat izini gsterdi.
Gerek usta! u izgiye bakn, bence ok gzel. Kozmetik ov.
Karnnn stnden uzayp giden ize baktk, gerekten de ilgin bir resim gibiydi. O zaman
renmitik, ameliyatnn iki ksmdan olutuunu. kincisini alt ay sonra olacakt. Artk, eski

endielerinden kurtulmu konuuyordu ameliyat hakknda. Doktoruna gveniyordu.

Ona sz verdim. kinci ameliyat da ona yaptracam. Bakasna giderim de iyi yapamazlar diye
korkuyor. Meerse ben ar bir vakaymm, Nzm. E, tabii ben gene onun neterinin altna
yatacam. Hi sorun deil.
Ayamn altndaki buzlar ne zaman zlmeye balad?
1962 k. Roma... Milanoya neeyle iniimiz. Henz her ey mkemmel. Parise gidiimiz, dostlarla
bulumamz, yeni yl ncesi sevincimiz, Romantikann tamamlanm el yazmas. Baarnn i
rahatlatan huzuru... Pek ok Trke kitap, eit eit, dediine gre hepsi birbirinden gzel. Keyifle
okuyorsun Aziz Nesinin son hikyelerini, gen airlerin dizelerini. Pablo Nerudann son kitab 12
Sone srada bekliyor. Konuk olduumuz bir evde bir Trk kadnn, Ayenin ak mektuplarnn basl
olduu bir kitapk geiyor eline. Minik bir hazineyi elinde tutuyorsun sanki. XVIII. yzyl balarnda
yazlm mektuplarn asllar. Bir zamanlar stanbulda esir pazarndan zengin ve mevki sahibi bir
Fransz tarafndan satn alnm bir kadnn Paris sosyetesine uzanan dramatik yazgs. Ayenin
itiraflarn heyecanla eviriyorsun bana, neredeyse alayacak kadar duygulanyoruz birlikte...
Bu gzellikler iinde, birdenbire ak gkyznde akan kara imek gibi, Le Monde gazetesinin
att koca bir manet. Kara puntolarla Moskovadan bir haber. Hruevin, senin ok beendiin
Manejdeki resim sergisini ziyaretine ilikin bir rportaj. Devletin en st mevkideki yneticisinin,
lkenin gen ve nl ressamlaryla arasnda geen bir diyalogun magazinselletirilmi ayrntlar.
Hruevin, Falkenin plak adl tablosunun nnde, yanndakilere dnerek Siz bu kadnla
evlenebilir miydiniz?! diye sormas ve bu dzeyde yazlm baka vr zvr olaylar.
Dehet iinde, gerek olabileceine ihtimal vermeden okudun haberi. Burjuva gazetesinin allm
uydurmalarndan biri olarak yorumladn. XX. Kongrenin ardndan kltrel geliimi tersine
evirmek kimin iine yarar ki? sorusunu yineliyordun srekli. Anlamadn LHumanite gazetesinin
kaytsz kalmas, bir tepki vermemesiydi. Sadece birka cmleyle geitirmilerdi konuyu.
O sabah anmsyor musun, Nzm?
Bu gazete haberinin zerinden iki hafta kadar gemiti. St. Michael Bulvarndan geiyorduk. Cadde
boylu boyunca, Hruevin air Andrey Voznesenskinin bana yumruk vurur gibi gsterildii
kocaman afilerle donatlmt. Bir anda moralin bozuldu. Bu kadar da sahtekrlk artk, dedin.
inde hl bir mit vard. Hemen Moskovaya dnmeliyiz, dedin.
1963 yln karlamamzn hemen sonrasnda nasl pes etmek zorunda kaldn anmsyorum da
Nzm, her eyden ne kadar bezmi, yorulmutun. Kouturmayla gemiti Noel haftas. Pek ok
buluma, gitmeler, gelmeler, Moskovadan gelen haberlerin heyecan ve tela...
Eski yln son sabah Champs Elysesden geerken kk bir maazaya girmeye zorladn beni. Belli
ki milyonerler iin bir dkknd. Tezghtar kz bir keye ekip komplocu tavryla bir eyler
fsldadn kulana. Kz bana bakarak seni dinliyor, sevgiyle ban sallyordu. Aradan bir dakika
gemiti ki ayaklarmn dibinde altn yaldzl iplerle rlm ei benzeri olmayan gzellikte bir ift
ak ayakkab duruyordu. lgnlkt bu! Paramz tkenmek zereydi, ama sen nereden bulduunu

anlayamadm gcr gcr franklar bu ayakkabya yatrmaya hazrlanyordun.

Aragon bir dizi iirimi ald, yaymlayacak yaknda ve ben de sonunda sana gzel bir hediye
alabiliyorum. Bizim Pierre Courtade gerekten doru sylyor! nsan sevdii kadnla Paristeyken
baka hibir yerde olmad kadar zengin olmak istiyor. Burada senin iin yaratlm o kadar ok ey
var ki...
Yok, o sabah her ey yolundayd henz.
Akam bu altn yaldzl iplerle rlm terlik tarz ayakkablar giymemi istedin. yi ama bunlar
yazlk, diyerek kar kmaya altm. Bu mevsimde giyilmez, tuhaf olur, komik grnrm,
dediysem de nafileydi. Sen isteinden vazgemiyordun:
Ben aptaln tekiymiim demek. abam bounayd demek, ha? Demek bu ayakkablar senin ayanda
gremeyeceim... Gittiimiz yer dostlarmzn yan. Onlar beni anlarlar. Hem, rica ediyorum krmz
elbiseni giy! Sen devrimin lkesinden geliyorsun, Kzl Meydandan. Kzl bayrak gibi
grnmelisin!
yi ama Nzm, bugn devrimin yldnm deil ki, ylba, diyecek oldum, ama dinleyen kim? Sen
laf oktan baka tarafa evirmi, krmznn bana ne kadar yaktn anlatmaya balamtn. Teslim
oldum sonunda ve ne giymemi istediysen giydim.
1963 Pariste Musevi asll konuksever air Dora Teytelbaum ve kocas kardiyolog Herchel
Mayerin evlerinde karladk. Her ikisi de komnist, romantik insanlard. ounlukla byk toplant
ve mitinglere katlan aktivistlerdi. Amerikada nasl izlendiklerini ve sonunda dayanamayp
Fransaya tandklarn anlattlar bize.
Evleri son derece sade ve sakindi. Biz vardmzda dier konuklarn oktan gelmi olduunu grdk.
Dorann misafir odasndaki uzun divanlara yerlemilerdi bile. nce Miguel Astruisin gzeller
gzeli karsnn elini pmtn nezaketle. Ardndan George Sadouleun kars Verann ve dier
hanmlarn ellerini ptn. ok sevdiin dostun, evirmenin Charles sona brakmtn. En son onunla
kucaklatn. Bir sre onu izledim. Musevi asll Franszd. nsann, onun dingin yzne, l l
gzlerine baknca, ailesiyle beraber Hitlerin toplama kamplarndan birine dtne inanas
gelmiyordu. Bir tek o kaabilmeyi baarm oradan ve tabii ki bir tek o sa kalm aileden geriye.
Alt yandaym bunlar yaadnda. Komnist olmu. Hibir eyin hafzasndan silinmediinden
emindim. ok iyi bir insan Charles, kardeim benim.
Paris, 13 Aralk 1963
Sonsuz deerli Vera, size aylar nce yazmalydm. Bizi yreimizin derininden yaralayan o korkun
haber bize ular ulamaz hemen yazmak istedim. Ama hibir tesellinin olmad, lmn brakt
boluu doldurabilecek bir avuntunun bulunmad anlarda, teselli edebilecek bir sz bulamadm.
Nzmsz bir dnya, elsiz veya gzsz bir insan gibi. nk onun gibi yazarlar sayesinde dnyay
daha net anlyoruz ve gecelerimiz bize umutsuz sonsuzluklar olarak gelmiyor. Onun yokluuna almak
ok zor. Her eye ramen yaam devam ediyor, sanki hibir ey olmam gibi. nk yaam kocaman
ve acmasz bir tekerlek gibi. Anlar ve yrekler arasnda dnyor, dnyor ve yoluna kan canl

varlklar ezdiinde bile durmuyor. Birka gn nce Dora dnd Moskovadan. ylesine dostlukla ve
incelikle sz etti ki sizden, hl hepimiz etkisi altndayz. Sanmayn ki Elian ve ben unuttuk sizi. Hep
aklmzdaydnz, sk sk andk sizi. Ve bir mutluluun paraland dncesi yreklerimizi dalad.
Siz ve Nzm, bizim iin byk ve parldayan romantik bir akn canl rneiydiniz. Size baktnda
Nzmn yz ldyor ve bu da bizi styor, iimizi mutlulukla dolduruyordu. Sevdiimiz airin,
yllarca ektii aclardan, kahramanca mcadelelerden sonra en yaln anlamyla mutluluu
yakaladn ve ltl zgrl ele geirdiini gryorduk. Paul Eluardn dedii gibi ak ve iirin
btnsellemesinin bir sonucuydu bu.
imdi bize den grev, Nzmn mirasn korumak ve onun her zaman kahramanca sz ettii
gerekleri savunmaktr. Yaarken efsane oldu o. Fakat efsanenin onun nne gememesi, gerek
varln ve iirini unutturmamas gerekir. Onun iiri bizim dorumuz, deer biilmez sermayemizdir.
Yemilerinden herkesin faydalanabilmesi iin elimizden geleni yapmakla ykmlyz.
Dora size baslan kitabm Evrensel Operadan bahsetmi. Nzm beenmiti onu. Byk bir
blmn, Otel dAlbede, iki renci gibi yaadnz, akllarmzdan kmayan kck odada
okumutum ona. Son karlamamzdan bu yana bir yl bile gemedi. Nzm yok artk, ama onun
srdrd mcadele bitmedi. Nzmn inand dorularn, aptall ve tarihin ileri gitmesine engel
olmaya alan ktleri yeneceinden eminim.
Dora bir kitap yazmaya baladnz syledi. Onu tamamlamakla Nzm iin ok ey yapm
olacaksnz. Hibir eyden korkmadan tm gerekleri sonuna kadar yazmak gerek. Bu kitab biz
eviririz. nk Nzmn sizin sesinize ihtiyac var.
airleri diriltecek yegne ey, akn sesidir. Sevgili Vera, Elian ve ben sizi sevgiyle kucaklyor ve
Parise gelerek bizi mutlu edeceinize inanyoruz. Evimiz her zaman size aktr. Nzmn dedii
gibi:
insanlar iin lebileceksin,
hem de yzn bile grmediin insanlar iin,
hem de hi kimse seni buna zorlamamken,
hem de en gzel, en gerek eyin
yaamak olduunu bildiin halde...
yaamak, yani ar bastndan[131]
Metin olun Vera, iir bizimle yayor.
Charles

Miguel Astruias seni karlamak iin sevinle ayaa kalkmt. akalamaya baladnz hemen,

glp bir eyler anlattnz birbirinize. En son kimin Pabloyu grdnden konutunuz. O ylba
gecesinde dostlarnz Neruday, Jorge Amadoyu, Guilleni sk sk andnz, hepsinin ad defalarca
dkld aznzdan. Kitaplarndan, iirlerinden, karlarndan sz ettiniz. Neeli anlar, hznllerle
beraber tazelediniz. Hepiniz farkl zamanlarda ayn zlemle kavrulmutunuz. Vatanlarnzdan ayr
kalm, ayn hasretle yanmtnz. Ne zaman sizi bir arada grsem, d grnlerinizin bile birbirine
benzedii izlenimine kaplyordum. Sanki ayn rahimden, zgrlk anadan domutunuz.
Ylba masas, Dora ve Herchelin her zamanki cmertlikleriyle donatlmt. eit eit mezeleri,
lezzetli yemekleriyle Moskovadaki bayram masalarn aratmayacak nitelikteydi. yle bir itahla
yemeklere saldrdn ki Herchelin d koptu:
Yava Nzm, senin ok yememen gerekir! Senin iin ok tehlikeli olur yoksa, dedi.
Sen ise sadece yemekle kalmyor, verdiin her arada bir sigara yakyordun. Aydnlk gzleriyle seni
izleyen Herchel, birbiri ardna yaktn sigaralara tepki vermeden duramamt:
Neden sigara iiyorsun Nzm? Sana yasak deil mi?
Dinle beni karde, yllarca hapisteydim. Sigara da iebilirdim, iki de. Ama ikisi de bulunmuyordu.
Sonra ktm. zgrdm! imdi de iemiyorum. Kriz vurdu. Doktorlar izin vermiyorlar. Ben de tm
yasaklar kaldrdm. Kalan mrmde canm ne istiyorsa onu yapacam, Allah kahretsin! Yaamak
istiyorum, anlyor musun, yaamak! nsan gibi!
Konyak i, hatta istersen kahve i, ama sigara ime. Vera buraya gelir misin? Bak, onun yannda
syleyeceim sana Nzm, eer sigaray brakmazsan...
Brakamyorum, kardeim, seviyorum sigara imeyi. Hem de nasl! Sigara imediimde yle canm
istiyor ki, aklmdan kmyor, baka bir ey yapamyorum. Kendimi skmaya balyorum ve sonunda o
kadar sinirleniyorum ki sigara imekten daha ok zarar veriyorum kendime. Anlatabildim mi?
Byle iererek de kendini ldryorsun, Nzm. Bunu sana doktor olarak sylyorum.
Siz doktorlarn bir eyden anlad yok. Avrupada bir hayli nl bir meslektan bana: Yolda
Nzm, umak sizin iin sakncal, hatta sonunuz bile olabilir. Sadece trenle seyahat edin, dedi.
Yllarca sadece trene bindim. Sonra geenlerde bir baka doktor, trenle seyahat ettiimi duyduunda:
Salnz iin bundan daha tehlikeli bir ey olamaz. Tren sarsnts lm nedeniniz olabilir, sadece
uakla yolculuk yapn, dedi. Ben de umaya baladm. Kbaya bile gittim uakla. Kendimi de gayet
iyi hissediyorum. Baka bir doktor drt mevsim yn fanila giydirdi bana. 365 gn terledim. Azck bir
cereyanda kalmak yetiyordu, hemen cierlerimden yataa dyordum. Ylda iki, , hatta drt kere
hastalandm oluyordu! Vera karttrd bana ynleri. Ve neredeyse yldan fazla oldu, hi
hastalanmadm. Nezle bile olmadm. Gene geenlerde Romanyada bir doktor: Gnde on taneye
kadar sigara iebilirsiniz, ama sakn kahve imeyin, lrsnz, dedi. imdi de sen: Kahve i daha
iyi, diyorsun. Siz doktorlar ne yaplabilir, ne yaplamaz konusunda aranzda anlancaya dek sizi
dinlemeyeceim. te durum bu, kardeim kusuruma bakma.
Ben seninle imdi salt doktor olarak deil ayn zamanda komnist ve dostun olarak konuuyorum.

Eer bugnden tezi yok sigaray brakmazsan, bu damarlarnla en fazla be, hadi bilemedin alt ay
yaarsn, anlyor musun?
Bu konumadan sonra be ay gn yaadn Nzm. Herchelin kehaneti gerekleti, bu korkun bir
ey.

Paris, 13 Aralk 1963

Sevgili Vera,
Dora Moskovadan dnd. Oradaki en gzel saatlerini sizinle geirdii anlalyor. Sizden ylesine
iten, ylesine sevgiyle bahsetti ki size birka satr yazmak ve her zaman kalbimizde ve aklmzda
olduunuzu sylemek istedim. Charles, Dora ve ben daha birka ay nce beimizin beraber olduunu
anmsyoruz, srekli. O zaman da beraber olduumuz gecelerin deerinin bilincindeydim, ama imdi
sonsuzluk bizi ayrd sanki o gecelerden. Nzmn bize rettii neydi diye sk sk soruyorum
kendime. Sanki manyetik bir gt ondan yaylan ve herkes onun dayanlmaz ekim gcn
hissederdi. imdi de koca cssesiyle karmda duruyor ve sanki o bilge baklaryla benliimi
kucaklayarak scack bakyor, anlyor beni.
Akn gizemli ve ounlukla aklanamaz bir ey olduu sylenir. Oysa Nzm iin ak, nasl da
doal ve kanlmazd! Bizde scakln ve nefesini brakt. Bunlar ateliyor ve bir araya getiriyor
bizi, yaam dayanlr klyor.
Byle bir insan tanmak ve sevmekle ne kadar mutlu olduunuzu hayal edebiliyorum. Ve biliyorum ki
onun ruhunu tamay ve bakalaryla paylamay srdreceksiniz. Nzmla ilgili baladnz
almay tamamlayabileceinizi ve onu pek oklarndan ayran, tm sadeliini, dorudan yana
oluunu, itenliini, en yce dzeydeki drstln kitabnzda verebileceinizi umuyorum.
Vera size salklar diliyoruz. Nzmn yaam boyunca mcadelesini verdii eylerin
gerekleebilmesi iin her zaman enerjik ve gl olunuz. Bir araya gelme midiyle Dora ve ben size
mutluluklar, esenlikler diliyoruz.
Herchel

Son ylnn ilk gnleriydi. St. Michaelin nehir tarafnda 18 numaral apartmana giriyoruz. Altnca kat,
yukarda at katnda Abidinler yayor. Daha nce birka kez bu atlye eve gitmitim, ama sen ilk
kez kyordun. Bu eski binadaki kadar dar ve dik merdivenler hi grmemitim. Nzmn kalbi iin
merdiven kmas ok tehlikeli, diye beni uyaran doktorlar anmsyorum. kacan o kadar ok
basamak var ki korkuyorum. Abidin ve Gzin de honut deiller bu durumdan, onlar da korkuyorlar.
Her birimiz syledik sana, ama dinlemedin, bildiini okudun. Ne kadar seviyordun Abidini, sanki
onun evini, tablolarn grmek iin son ansn olduunu hissetmitin. Yava yava trmandk
merdivenleri.

Seni bir srpriz bekliyordu. Hem de nasl bir srpriz! Abidin len yemei iin yiyecekleri
stanbuldan getirtmiti, uakla. Bizden hemen nce gelmiti paketler. Trk yemekleri birbiri ardna
gelmeye balad masaya. Scack, senin iin ok deerli vatan ikramyd bunlar. Sokakta ayaz vard.
Yan odada yanan mine trts iitiliyor, masadan ocukluunun tad midye dolmasnn, eit eit
sebzelerin, bizim, oradan dediin yemeklerin kokusu ykseliyordu. Vatannn kokusuydu bu.
Gerek bir bayramd. Binlerce teekkrler Abidin.
O akam otelde: Seni stanbulda arlayamamam ne ac bir bilsen, diye tekrarlayp durmutun
bana.
Napolide nehir kysnda: stanbula bensiz de olsa git, demitin. Kahirede de dediklerin benzer
eylerdi: Bunu benim iin yap, ehrime git. Anadoluyu da gr, Ankaray, zmiri, baka kk
ehirleri, kyleri, pazarlar. Bizim dnlerimize git ve benim hapishanelerime. Moskovada
yatmaya hazrlanrken aardn bu konuyu ounlukla: Byle garip bir ekilde yaamna giren
Trkiyeyi grmen ok ho olur, beenirsin, derdin...
Kaynlar Rus saylyor kavaklar Trk saydmz gibi
zmirin kavaklar
dklr yapraklar
bize de derler akc
yr fidan boylu[132]
4 Ocak 1963te dndk evimize. zvestiyann nnden geerken Hruevin Voznesenski ile olan
fotorafnn giri kat camlarna aslm olduunu grdk. Her skntl zamannda yaptn gibi
Tvardovskinin evine gittin. Son yazlaryla ilgili birka yasaklama kararn gsterdi sana. Ama kendi
dncesini aka belli etmedi. Boris Polevoy ve Tihonov da XX. Kongrenin izgisini korumak
gerektiini dnyor, edebiyat ve genleri korumak gerektiine inanyorlard. te tm bu gerginlik,
bu yaananlard cann skan, sana huzur vermeyen. zellikle, Andrey Voznesenski ve Yevtuenko
iin zlyordun. Endie ve fke seni tekrar mcadelenin iine ekti...
nl bir sinema ynetmenine konuk olarak gitmitik. Evinde, masann stnde eskiden ada bir
tablonun asl olduu yerde, sadece tablonun izi duruyordu. Sulanmamak iin kaldrdm tabloyu,
diye itirafta bulundu ev sahibi. Hi sorgulamadan suluyorlar soyut sanatla ilgilenenleri.
Evet, dedin sen ve endieyle kafan salladn.
Sabah erkenden, zamann soyut resimle uraan gen ressamlarndan Lev Krapivnitskide aldn
soluu. Soyut almalar iinde en byk olann satn aldn. ok gzel bir tabloydu bu. Patlama
diye adlandrdn almay ve salonumuzun en grnr yerine astn.
t rr, kervan yrr, dedin. Eskiden de sylediin bu ataszn o gnlerde ok sk tekrar eder
olmutun. Hem kendine hem de dostlarna bylelikle cesaret alyordun.

lgncasna alma temposuna girmitin. Kafan kaldrmadan alyordun. Tanganika mektuplarn

yayna hazrlyor, bir yandan da Starostov ile Romantikann evirisi stne alyordun. Ara
verdiinde yaptn gene almakt ve iir yazyordun. Ama tm bunlar deiim rzgrlarnn
yreini ezmesine engel olamyordu... Baklarn keskinlemiti. Mart 1963te Parti yneticilerinin,
Sovyet sanat insanlar ile yapt toplantdan sonra ldracak hale gelmitin.
Eitimsiz bir adamn kat ve kaba tavrlaryla bir yandan msr retmekten konuurken, dier yandan
mimariyi, Rusay, resmi, iiri yarglamasn anlayamyorum bir trl! Neden Hruev kendi ilkel
sanat anlayn kltr insanlarna, onlarn araclyla da tm halka empoze etmeye alyor? Neden
gene tek bir adam her eye hkmediyor? Onun zevkini kabul etmek zorunda deilim, anlyor musun,
kabul etmiyorum bunu! Mni yazamam ben! O zaman demek ki airlii brakmalym, yle mi?
Hruev aldatt beni, kandrd! XX. Kongreden sonra inanmtm ona. Yanlmm. KGB, byklar
yeni terlemi yazarlar avlyor sylentileri ald yrd gene. Mayakovskiyi yasaklamayan, ama ok
iyi bir air olduu sylenen bir Gumilyovun kuruna dizilmesine gz yuman Lenine gnderme
yapmak deil bu sylediklerim. imdi olan baka bir ey, tarihin yinelenmesi... Kiisel olarak ben II.
Friedrichin duruundan yanaym. Ne demi byk devlet adam: Sanat iin her eyi yaptm! Hi
karmadm!
te o Mart aynda yazdn bu dizeleri:

ve dvebilirim,
doru bulduum, hakl bulduum, gzel bulduum her ey iin, herkes iin,
yam bam buna engel deil,
ama gel gr ki oktan unuttum ap kalmay.
aknlk, alabildiine yuvarlak ak ve alabildiine gen gzleriyle brakp gitti beni.
Yazk.[133]
Son zamanlarda sabahlar ilk kalktn halinle seni grmemi istemez olmutun. Her geen gn gen
kalmann biraz daha zorlatn sylyordun. Btn enerjin tkenmiti sanki. ok abuk
yoruluyordun.
Deiik tp kitaplarnda okuduuma gre benim geirdiime benzer anevrizma ve kalp krizi geiren
insanlar sekiz ila on yl yaarlarm. Ben on birinci yldaym, srenin sonunda. Bir ey oldu bana!
Daktilonun banda bir saat oturuyorum, kimi zaman daha da az ve yok... daha fazlasna gcm yok.
Sanki srtmda ta tam gibi yoruluyorum.
Sabahlar daha uzun yatmaya balamtn.
Korkun bir yorgunluk, cancazm. Kusura bakma, kalkamyorum. Bir yudum kahve ver bana. Eer
biraz daha byle devam ederse, seni de a brakrm. Para kazanamazsam nasl yaarz ki? Eski

oyunlarmn gncellii kalmad, yenileri sahnelenmiyor...

Drste syleyeceim sana Nzm, o zamanlar senin iin en korkun olan eyden, hayal krklndan
korkuyordum. Yaam iirlerle alglamaya almtm ben de ve yeni dizelerini korku iinde
bekliyordum.
Nisann ortasnda Kzl Meydan iirinle nasl da bir dinginlik, huzur gelmiti evimize! iirini ok
beenen Boris Slutskiyi bir an nce evirmesi iin telaa vermitin. 1 Mays Bayramnda baslmas
iindi acelen. Boris iiri Pravda gazetesine vermeni nerdi. Yayn kuruluna beraber telefon ettiniz.
Ve uzun sreli iler kutusunda brakmadan hemen alp gtrdnz iiri gazeteye.
stnden bir gn geti, bir gn daha, bir hafta oldu, ama gazeteden arayan yoktu. armtn.
Ksack bir iiri okumak ne kadar uzun srebilir ki! diyordun... Sonra sabrn tkendi ve kendin
aradn gazeteyi. Edebiyat ve sanat blmnden sorumlu yolda Abalkini ziyaret etmeni sylediler.
Dndnde fkeden atlamak zereydin:
Masadan kalkmad bile! Elini uzatmad, buyur etmedi!!! ekmeden karp masaya koydu iirimi. Ne
dese beenirsin? Sovyet hapishanelerinde zgrlk iin yatan insanlara effaf imalarda bulunulan
iiri basamazm! Lanet olsun! Bir komnistin Kzl Meydan ve zgrlk akyla yazd bir iiri
byle okumak iin ne kadar tuhaf ve korkun bir insan olmak gerekir!
Kzl Meydan btn meydanlardan geer 1 Maysta
bayrakl, bayraksz
trkl, trksz
geer btn meydanlardan.
Kzl Meydan btn umutlardan geer 1 Maysta,
Kzl Meydan 1 Maysta girer btn hapislere,
hrriyetin yatt btn hapislere.
Kzl Meydan btn iklimlerden geer 1 Maysta,
karn, yamurun, gnein altnda.
Dnya 1 Maysta Kzl Meydan olur:
Leninin konutuu meydan...[134]

Bu olaydan birka gn sonra Mossovyette oynanan bir oyunun perde arasnda, ynetmen

Zavadskinin odasnda Abalkin yanna geldi ve kalabaln ortasnda seni selamlamak iin elini
uzatt. Szlerini ok iyi anmsyorum. yle dedin ona:
Size, Yolda Abalkin, elimi uzatacak deilim. nk siz alan tekisiniz!
12 Nisan 1963te uzayda deildi dncelerin.[135]
Drt gn sonra Moskovadaym.
Bu ayrlk da, hele kr, bitiyor dnyorum.
Bu ayrlk da yamurlu bir yol gibi arkada kalacak.
Yeni ayrlklar gelecek,
yeni kuyulara ineceim,
bir yerlere gidip dneceim.
Koacam soluk solua yeni dnlere.
Sonra ne Berlin, ne Tanganika,
Hibir yere deil, gideceim hibir yere.
Ne vapur, ne tiren, ne uakla dnmek elimde olmayacak.
Benden mektup da, telgraf da gelmeyecek.
Sana telefon da edemeyeceim.
Sesime yumuack glmeyeceksin.
Benden haber de almayacaksn,
kalacaksn bir bana.[136]

Biliyor musun, Trkiyede mkemmel bir air vard, diye anlatmaya balamtn bana. Gen bir
kadnla evlendi, deliler gibi seviyordu onu. Sonra ne olduysa, bir eyler geti aralarnda ve kadn
terk etti airi. Gen birisine vard. sveli mi, Hollandal m neydi? Ama kocasn hi unutamad, hep
zledi ve bir tek onu sevdiini anlayp geri dnd. Ve air kocasyla mutlu yaad... Ben de sana bir
ktlk yaptm. ok sevdim. Kimse seni benim kadar sevemez. Ve sen hep beni arayacaksn ve
bensiz kaldnda hep bana geri dneceksin.
Beni fazlasyla mercek altna almtn Nzm...

Sen benim tm iyiliim ve ktlmsn. Senden sonra bana kalan koca bir boluk. Seninle geen her
ylm, aym, gnm, gelecekten dn almtm sanki. Borcumu anlarla dyorum imdi...
Bu ayrlk denizinde senin pein sra srkleniyorum. Kendilerine iirler, mektuplar, notlar
braklmayanlar nasl dayanrlar ki bu acya?
Moskovaya dnmzden ksa bir sre sonra Pierre geldi bize. Vedalamaya geldiini syledi.
Hayretle lk attn:
Nasl, gidiyor musun? Ameliyatn ne olacak?
Lanet olsun! Pariste yaptracam. Komnist bir arkadam var doktor, o yapacak.
Ama buradaki doktor ne dedi sana, unuttun mu? Senin durumunu en iyi o biliyor, o yapmal
ameliyat. Ona inanmalsn Pierre, gidemezsin...
Burada kalamam! Sinirden lrm. Nefes alamyorum, Nzm, anlyor musun? Sen okumadn
herhalde. Pravdada Fransz empresyonistlerin yerden yere vurulduu makaleyi grmedin mi? Nasl
olabilir byle bir ey? Bu bizim ulusal zenginliimiz! ok zldm. Pravdann redaktr Yolda
Satyukova bir mektup yazdm ve bizim resim sanatmz sevmeyebilirsiniz, ama onu yermeniz
gerekmez, dedim. Bu bizim deer verdiimiz bir sanat dal, Fransz halk sanatnn elerini
barndryor iinde. Bir halkn kltrel deerini incitmeye ne gerek var? te, bir rnei Picasso,
komnist. Ve bizim komnist partimiz Picassoyu barna basyor ve onun gibi birisinin olmasndan
mutluluk duyuyor.
Ne yant aldn?
Ne mi?!!! Sanki bilmiyorsun Nzm. Hibir ey almadm.
Demek yle.
Bizim Komnist Partinin bakan Mourice Thoreze verdim yazdm mektubun bir kopyasn. ok
mu kzm olduumu sordum. Dnebiliyor musun, bana bir mektupla yant verdi. Neden byle bir
ey yapt? Neden postayla yollad bana yantn, anlyor musun? Yukardakiler okusunlar diye. Al
sana partizan! yle bir yazm ki benim yazdklarm da koymu iine...
Pierre cebinden kard mektubu verdi sana. Altnda Mourice Thorezin kocaman imzas vard.
Gryor musun, nasl da koca harflerle imzalam. Gz de grsn diye. Satyukov cevap bile
vermedi. Onun onaylad bir yazy Franszn teki beenmediyse ne olmu yani, onun umurunda bile
deil tabii! Dikkate almaya bile demez! Burada daha fazla kalamam, alamam artk burada.
Komnistler ve meslektalar arasndaki bu tip ilikileri anlayamyorum!
Bu konumann ardndan Pierrei gitmemesi iin ikna etmeye uratn, sylediklerin yetersiz kalnca
barmaya baladn ona:
Sen kimin partisine girdin? Satyukovun mu? Bu kadar abuk teslim olma hakkna sahip deilsin!

Gidecekmi! Gitmeye hakkn yok!

Barman da ie yaramaynca yalvarmaya baladn:
Pierre, nce bir ameliyat ol, sonrasna bakarz. Bu byle srmeyecek, greceksin, ltfen...
Ne dersen de Pierrei kararndan vazgeirmek olas deildi:
Hayr, Nzm ne dersen de gideceim. Yarndan sonra. Bak biletimi aldm bile.
O gece Nicoleun azndan tek bir szck bile kmamt. Yz son derece zarif, bir o kadar da
hznlyd. Arada ak renk salarn eliyle dzeltmeye alyor, bir trl beceremiyordu. Salar
inatla savruk duruyordu. Ruhunda frtnalar koptuunu anlamtm.
Yaknda grmek zere, dedi Pierre ayrlrken.
Grrz, diyerek kucakladn onu.
Sonra Pierre cebinden kard Gitane marka sigara paketini sana verdi: Kara ttn seversin sen,
dedi...
Sevgiyle yaamak ve lmle i ie olmak, kovalamak onu, kovalamak... Bu yk hafifletecek hibir
ey olamaz. Ayakta durmak ne zor, oysa krlmak ne kadar kolay!
Tm zorluuna ramen sigaray brakmaya niyetlendin. Bir sabah kalktn ve sigarandan bir iki nefes
aldktan sonra paketi buruturup pe attn.
Bundan sonra beni bir daha sigara ierken grrseniz aklnza gelen kfr edin. Bu ie bir son
veriyorum artk!
ki saat sonra evin altn stne getirdin, hibir ey bulamaynca kendi kendine svdn. Sonra askdan
paltonu kaptn gibi sokaa frladn. Kedeki bfeye sigara almaya uarak gittiini biliyordum.
Ka kez Nzm, ka kez sz vermitin, brakmaya! Asla tutmadn szn. Anmsyor musun, bir kere
evin iinde nasl kaybetmitim seni. Her tarafa bakm da bulamamtm. Sonra balkonda yerden
ykselen duman grp kmtm dar. Yerde, patateslerin yanna melmi, okul ocuklar gibi
avucunun iinde tuttuun sigaray tttrrken bulmutum seni.
Acyn bana ocuklar, sigara imeme izin vermeyin. memeliyim, anlyorsunuz deil mi,
imemeliyim! Herchel bana dediklerini uydurmad, beni gerekten sevdiinden syledi. Ekberle
bana ltfen engel olun, diyordun.
Ama bizim elimizden gelen fazla bir ey yoktu. Sokakta beraber olduklarn, evdeki konuklarmz
yle bir ikna ederdin ki sana sigara vermekle hayatn kurtardklarn sanrd insanlar.
Bugn 1 Mays Nzm, Kzl Meydandaki geit treni ve bayram kutlamalarn televizyondan
yaynladlar. Treni anlatan sunucu, tm sosyalist dnyaya senin Kzl Meydan iirini okudu, yksek

sesle. Hani u Abalkinin basmak istemedii dizelerini!

Mays ayn Moskovadan 100 kilometre uzakta geirdik. Kompozitrler Evinin dinlenme blgesinde
bir kr evi kiralamtk. Moskovadaki evimizde tamirat yaptrdmz iin byle bir eye karar
vermitik. ardn ustalar, evi bir aylna bize brakp gidin, demilerdi. Dndmzde her
eyin hazr olacan, ancak perdeleri ve tablolar bizim asacamz sylemilerdi. Adamlarn
ilerine olan ballklarn takdir etmitin. Seyahat belgemizi aldn ve kendimizi Ruzada, harika bir
yerde bulduk. Kaldmz ev de tepedeydi. Aamzda dar bir yol uzanyor, onun ardnda da
Moskova Nehri grnyordu. Dayanlmaz gzel bir manzarayd. Vaktimizin ounu ormanda
geiriyorduk. Ufack bir dal paras koparyor, dilerinin arasna sktryordun. Dediine gre,
byle yapnca cann daha az sigara imek istiyordu.
Cann skan bir ey vard. Kt bir ey olacakm gibi hissettiini tekrarlyordun srekli. Birtakm
bahaneler uydurup, Moskovaya gitmek istiyordun. Bir keresinde: Gidip ustalara bakaym, neler
yapmlar, dedin. Dndnde memnundun, ustalarn gayet iyi altn syledin. Sonra: Belki
nemli bir ey olmutur, birisi beni aram, bir telgraf gelmitir. Burada telefonumuz yok ya... dedin.
Gerekten de gelmiti bir telgraf. ki gn posta kutumuzda seni beklemiti ac haber: 14 Mays 1963,
Pierre Courtade Pariste ld.
Pierre mi ld? Byle bir ey olamaz! Mmkn deil! Bu kadar da fazla artk!
16 Maysta bizim gazetelerde de kt haber. Bir elinde gazete, dierinde telgraf LHumanitenin
yeni temsilcisi Maksn yanna kotun. Pierrein boaltt daireye yerlemiti.
Maks, syle bana, doru mu bu haber?
Evet, Nzm. Pariste ameliyat olduktan yedi saat sonra lm Pierre. Kendine gelememi hi.
Ancak o zaman anladn Pierrein artk olmadn. Yklm, parampara olmutun. O gn kaleme
aldn Pierre iin yazdn iiri. lk dize kt bir kehanetle yklyd:

Kendi lmm gibi ykld stme haber

Maysn 17sinde.
Moskova gnlk gnelikti Maysn 17sinde.
Maysn 17sinde Cuma gn
Kzl Meydanda mavi gzl ocuklar
Piyoner olmak iin and iiyordu.
Yukarda, ta yukarda tepkili bir uak

gkyzn izerek uuyordu.

Piyer Kurtad aznda piposu
Pravda sokandan geiyordu.
Moskova gnlk gnelikti Maysn 17sinde.

Pariste yamur mu yayordu Maysn 17sinde?

Maysn 17sinde Cuma gn
Puasonyer Bulvarnda 6 numaraya gelemedim,
giremedim holne Lmanitenin,
duramadm ba ucunda senin el kavuturup
ve orackta alayamadm doya doya
sarn bir kadnla beraber,
altmlk bir ocuk gibi.
Ama Paris bir lm Per-Laezde
yatyor Maysn 17sinden beri.[137]

17 Austos 63, Paris

Veracm benim, bu kadar ge yazdm iin bala beni. Devamn Franszca yazacam, Rusa
yazmak ok zor.
Biliyor musun, ben de srekli seni dnyorum. Mektubun beni ok heyecanlandrd. Onu hemen
yantlayamaymn tek nedeni biraz sakinlemek istememdi. Naslsn? Naslsn? Seni grmeyi nasl
istiyorum, bir bilsen. Ne yazk ki olamyor. Moskova yeryznde bana her yerden daha yakn bir
ehir. Ama imdilerde, zellikle Moskovaya gelecek, orada yalnz olabilecek gcm yok. Siz
Nzmla burada, bizim Moskovada yaadmz gibi iki yl yaamadnz, ama eminim sen de Paris
iin ayn duygular tayorsundur. Eer olur da buraya gelebilecek olursan, evimin sana ak olduunu
ve geliinin bana byk bir mutluluk vereceini bilmeni isterim.
Pierrein lmnn hemen ardndan gelen Nzmn haberi beni ok sarst. Ksack Leningrad
seyahatimizi anmsyor musun? Drdmz birlikte Hermitagedan otele dnerken yakalandmz kar

frtnasn? O zaman ok korkmutum onlar iin. Nedense hep bir korku vard iimde. Sende de yle
olduunu sanyorum. Hl onlarn olmadna tam olarak inanamyorum.
Mmknse Nzmla bir fotorafnz gnder bana. Maks sana syledi mi bilmiyorum, ama Nzmn
Pierre iin yazd iirin orijinalini ve senin evirini rica ediyorum... Bu beni ok mutlu eder.
imdi dostlarmla kyde dinleniyorum. Sonra dnme vakti gelecek. Yeniden yaamaya, almaya
balamak gerekecek... Bizden istediklerini yapabilmeyi denememiz gerek. Bu ok zor...
Ltfen ara sra da olsa yaz bana. Seni hemen yantlayacam. O zaman bu kadar yalnz olmayz. Tm
dostlara selamlarm ilet.
Seni seviyorum. Metin ol,
Nicole

Nicole, Nzmn Pierre iin yazd iiri, onun el yazsyla gnderdim sana. Biz de senin ehrinde
ok mutluyduk. Sen de metin ol.

Ertesi gn 17 Maysta akln Pierredeydi. Yzndeki tm kan ekilmi, bembeyaz olmutun.

Biliyorsun, deil mi? O yok artk... Son kez nasl kucaklap, vedalatmz anmsyor musun?
Aklmdan Nicole da hi kmyor. Ah, ona da ne kadar yazk! Pariste yakn dostlar var m acaba?
Umarm, geri kafallk yapmyorlardr. Fransz kanunlarndan nefret ediyorum. Pierre dokuz yl
mcadele etmi karsndan boanmak iin. Ama kadn istemedii iin boanamamlar. Bir noktada,
Moskova ka olmutu Nicole ile Pierree. Bir trl huzur vermeyen gemilerinden kamlar.
Burada gerekten mutluydular. Onlarn hikyesini renince seninle evlenmekle ne kadar iyi
yaptm dndm. Bu benim iin ok nemli. Pierre, Nicole ile beraberliini resmiletiremeden
ld. Maalesef yaam binlerce kuralla dolu! ounu kabullenmekten baka aremiz yok. Senin
Nicoleun dt duruma deceini bilsem, ldrrdm. Gryor musun, srekli Nicoledan
bahsediyorum. nk zavall Pierrein bir eye gereksinimi yok artk. Pierre iin nemli olan tek ey,
Nicoleun onun lmne dayanabilmesi...
Pierre senin son tutkundu. Keke Parise gidebilseydik o zaman. Orada, Nicole ile birlikte, onun
acsna katlanman daha kolay olurdu, herhalde.
Sessizce yryorduk. Yreklerimize arlk kmt. Ellerinle tm dallara, yapraklara, allara
dokunarak ilerliyordun. Scak ve boucu bir bahar gnyd. Tabiat anann da nefesi tutulmutu, sanki
o da yrek ars ekiyordu.
Irmaa vardk. Suyun stndeki tahta kprde uzun sre oturup Pierreden konutuk. Elini her
seferinde biraz daha derine, suya daldrp yosunlar karttn. Kolundaki saati unutmutun... inde bir
eylerin koptuunun farkndaydm. Yerinden kalkamyordun bir trl. Elinle Pierrein ellerini

yakaladn izlenimine kaplmtm. Sanki o kurtulmak istiyor, sen brakmyordun. Tm gcn

kullanyordun. Beyaz parmaklarn iyice skman bu yzdendi. Yava tempoda, durarak konuuyordun.
Bylelikle, kafann iinde alp kapanan perdeleri rahata takip edebiliyordum. Tm anlar, hepsi
geiyordu aklndan...

Kendi lmne Nzm, sadece yirmi gn kalmt...

Bir hafta sonra Pierrein cenazesinde, senin sayg duyduun insanlarn Nicolea yaptklarn
renince fkeden deliye dndn.
Neden orada deildim sanki? Byle bir eyi nasl yapabildiler? Hem de Aragon! Tm bunlar
Elsann bann altndan kmtr, eminim! Resmi karsn alp gtrmler Pierrein naann
yanna. Pierrein ondan kurtulmak iin soluu Moskovada ald, ona dokuz yl ile ektiren kadn,
elinden tutup getirmiler adamn bana! Bu ikiyzllkten nefret ediyorum. zellikle komnistlerin,
stelik air olanlarnn riyakrlna tahamml etmem mmkn deil. Burjuva deerlerini ellerine
bayrak yapp yrmler Pierrein tabutunun ardndan! Sahtekr sofular! Ak kaldrp attlar...
Aldattlar Pierrei!
Ayrlmzn ikinci ylnn dolmasna ok az kald. Zaman uup gidiyor benden. Hayr, onu
durdurmak istemiyorum, sadece o sabahn gelii biraz ertelensin diye, zamann birazck
yavalamasn istiyorum. Ama takvimden kopan her yaprakla gnler acmaszca akp gidiyor ve siyah
beyaz boyal, eri bir snr ta gibi gittike yaklayor o gn bana. Her yaklatnda, hemen herkesin
oktan yaanp bittiini sand aclar, iimde biraz daha bastrmaya ve dayanma gcm toplamaya
alyorum. ki yl nce iime kara bir gl gmdm. Ar ve ac kokulu bir gl. imde yayor, hi
lmeyecek. Ama dikenleri hep daha derine batyor. te o nian ta, gizemli gl ve ac, hepsi
oradalar, derinlerde. Bana Naslsn? diye soranlara iyi olduumu sylyorum. Acm bakalarnn
srtna yklememeyi senden rendim...
Evet, Nzm, imdi benim de aklma inli dostumuz geldi.

Bu yazar dostumuz bir gn konuumuz olmutu. Son derece nl, kendi halinde, sessiz bir adamd.
Uzun sredir tanyordunuz birbirinizi. Yllar sizi birbirinize yaknlatrm, sk dostlar yapmt.
Btn gece oturmutu bizde. Sorularnla ileden karmtn inli yazar. Seni inde nasl operaya
davet ettiklerini de o gece anmsamtn.
ok skcyd. Operann sonunu glkle beklemitim. Oyunun sonunda dostlara: Hibir ey
anlamadm, skntdan patlayacaktm neredeyse. Bu mzii anlamyorum, herhalde Trk olduumdan
bana bir ey ifade etmiyor, diye itiraf ettim. Alndlar dediklerime. Yarn gene gelin, belki yarn
beenirsiniz, dediler. Ertesi gn ayn ey tekrar etti. Ve gene gelmemi rica ettiler ve gtrdler de.
Byle srp gitti. Her akam glmseyerek yanma geliyorlar ve beni alp operaya gtryorlard.
On birinci ya da on ikinci seferdi, melodiyi hisseder gibi oldum, sanki seslerin ayrmna varmtm...
Sonra bir baktm ki in mzii, arklar rahatlatyor beni... Bu nemli bir keifti. O zamandan beri

insanlar benim sevdiim bir eyi beenmeyip yerdiinde, aldm bu dersi anmsyorum ve
dostlarmdan sabrl olmalarn istiyorum.
inli konuumuz gitmek iin toparlandnda, karsn sordun ona. Sanki iyi bir ey syleyecekmi
gibi glmseyerek balad konumaya. Karsnn amansz bir hastalktan kurtulamayarak hafta nce
aclar ekerek ldn anlatt...
Aldn ac haberden ok, yazarn tebessm ok etmiti seni. Adamn gerek anlamda ldrdn
dndn. Omuzlarndan tutup hafife sarstn ve ban gsne yasladn.
Ne olur glme kardeim! Glmseme byle, rica ederim! Senin onu ne kadar sevdiini grdm
ben... Ac ekmiyor olamazsn...
Evet, dedi inli dostun. Hem de ok. Ama bizim anlaymza gre, aclarnla bakasn zmek
doru deildir. Bu yzden glmsyorum, sevgili Nzm.
Ve aydnlk glmsemesiyle veda edip gitmiti...
Son gnnden hafta nce, Ruzada evin terasnda oturmu usul usul akan Moskova Nehrini
seyrediyorduk.
Sakin ve dnceliydin. Yani her zaman doada olduun gibiydin. Tabiat, pek ok insanda yaratt
melodram etkisini yaratmazd sende. Karsnda ar ruhsal frtnalar yaamazdn. Onun her eyden
bamsz var olan gcn hisseder, iine sindirirdin. Doann egemenliini kabul ederdin. Ve bu
duygular seni her eyin insan eliyle yaratld yerlere, ehirlere iterdi. nsanlar sevdiin gibi
severdin kentleri. Gney kentleri, kuzey kentleri, byk kentler, taralar diye snflandrr, hepsine
ayr bir deer verirdin. Tarlalarn grnts, rmaklar sende kskanlkla kark bir tr ac hissi
uyandrrd. Ormanda, denizde, krda olduun zamanlarda ise insanolunun mrnn geici olduunu
dnrdn. Oysa yaamak istiyordun.
Bir matem marnn melodileriyle irkildik. Irman tesindeki yksek yeil tepeden geliyordu. Kalkp
terasn ucuna gittin ve tahta korkulua yaslanp algclarn trompetlerinin parlad yere baktn.
Gidelim buradan, dedim.
Bakmak istiyorum, diye yantladn.
Gitsek daha iyi Nzm.
Brak cancazm, kalalm. Bundan kaamayz. Bu sesler her yerde bulur bizi. Baksana ne kadar ok
insan var. Kamyonun arkasndan iniyorlar. Yeilin stnde kara kara grntler. Tabut krmz.
Neden krmz? Sizde bir anlam var m bunun?
Herhalde bir komnistin cenazesi. Belki de milletvekilinindir. Krmzysa yerel ynetici de
olabilir.
Demek ki beni de krmz tabuta koyacaklar.

Herhalde.
lgin. Orkestrann Chopini nasl yanl aldn iitiyor musun? zellikle borazan. Duyuyor
musun, nasl alyor? Akamlar ky elencelerinde almaya alk bir delikanl olmal... Meslek
yaamndaki ilk cenaze treni herhalde... Baksana, nereye gidiyorlar?
Mezarla.
Amma scak. Sizde maysta bu kadar scak olmas normal mi?
Hayr, ok ender olur bylesi... Fakat Nzm, hadi ormana gidelim, ha? Her zamanki gezintimizi
yapalm, yal am aacna kadar gideriz gene.
Neden byle sessizlik kt birdenbire, Verusya? Orkestra neden almyor daha? Hepsi bu kadar
myd? Bitti mi?
Herhalde konumalar yaplyordur imdi. Son veda szleri...
Kimler konuuyordur?
Beraber alt insanlar, amirleri, dostlar.
Belki de kadndr len.
Belki de...
Sustuk ve aalarn mezarl gizledii yeil tepeye bakmay srdrdk.
Biliyor musun, Dou Almanyada cenaze trenleri iin bir bro var. ok komik bir ey, dinle bak.
Bizim Alman dostlar dzen merakllar biliyorsun, her eyin dzenli ve rahat olmasn isterler. l
de abucak, abartmadan paketlenmeli onlara gre. Bana sorarsan da haklar var! Cesedin yaam
insanla ne ilgisi olabilir? Ceset cesettir ve bir an nce gerei yaplmaldr. Bu yzden de birisi
ldnde bu broyu aryorsun: Yoldalar, bana yardm edin ltfen! diyorsun. Kimse svmyor
sana, telefonu yzne kapatmyor. Aksine, aramandan memnun oluyorlar. Sonra, seni zmeye devam
eden insan iin ne kadar harcamaya niyetli olduunu sylyorsun, yas treni iin ka kii istediini
belirtiyorsun, yalnz bu hizmetler iin ayr deme gerekiyor. rnein sana, gzel bir konuma yapacak
birisinin gerekip gerekmediini soruyorlar. Endielenmeye gerek yok, mutlaka iyi eyler sylyorlar.
stersen konumaclara konu da verebilirsin. Biri merhumun yeteneklerinden, dieri insanlndan,
ncs i bitiriciliinden bahseder rnein. Ne kadar deyebileceine bal bu. Ve tabii bu
profesyonel cenazecilerin hepsi matem elbiseleri giyiyorlar ve hznl bir atmosfer yaratyorlar.
Ayrca, tabutu, iekleri, katafalk da bro ayarlyor senin iin. Nasl, houna gitti mi?
Kendimi lm olarak dnemiyorum Nzm. Hareket etmek, hissetmek, bir ey yapmak
istemeyeceim. Mmknse yaayaym Nzm, ha? dedim glerek.
ster dn, ister dnme... Lanet olas lm!

lm gznn nne getiremiyorsun deil mi? te ayrldmz nokta bu! Ben getirebiliyorum.
Hem de yle iyi getirebiliyorum ki. Kendi sonumu. Sana anlatabilirim bile. Sonra karlatrrsn...
nceden bildiklerini yaamak ilgin olur herhalde. ncelikle, evimizde lmeyeceim. Daha dorusu,
Moskovada olmayacak bu i. Baka bir lkede olacak, sanyorum. Ama hangisinde? Eer sen
yanmdaysan, yapamam bunu, asla! Seni korkutmak istemem nk. te cancazm, elini hep tutmak
istemem bu yzden. Her dakika. Bu Almanyada olacak gibi geliyor bana, hatta Leipzigde. yle,
sabaha kar telefon edecekler sana, oradan. Nedense ounlukla sabaha kar ger bu dnyadan
insanlar... Sana telefon geldiinde, sen de hemen Yazarlar Birliini, Simonovu ara. Sana yardm
edeceklerdir...
Bir yandan seni dinliyor, dier yandan da bu konumadan iki hafta nce yazdn dizeleri
dnyordum dehet iinde. Nisan aynda okumutun o iiri bana. Sonra Ekber, Muza ve daha pek
ok tandmz insan dinlemiti senden. Cenaze Merasimim Nasl da ac doluydu sesin, kendine
duyduun ac itendi. Bu yzden de ironikti. Evet, Nzm, szlerinde deilse de dizelerinde
yanldn pek olmad.
Bizim avludan m kalkacak cenazem?
Nasl indireceksiniz beni nc kattan?[138]
Partideki Trk gmen brosuna gitmek istemiyorsun, diye devam ettin. Haklsn da. Pek i ac
bir yer deil. Devrimci ruhla yola dklm bir dolu zavall gmen... Bizim kel Trk Karl Marksn
onlara nasl hkmettiini izlemek ac veriyor insana... Komnist ideolojide halkn hassas bir noktas
var. Azlarna bir parmak bal alp elli yl oyalamak mmkn. Adm ba u rengi solmu sloganlar
grmekten bktm. Renkleri yamurdan gneten deil, aldatlm insanlarn kskn baklarndan att.
Biz son romantikler, yreimizdeki bu ac ile gp gideceiz bu dnyadan... Romantizm olmadan
ker insanlk. Hayal ise onun tehlikeli yandr. Bizler zerimize denin pek ounu kendi
hayalciliimizden yapamadk. nsanlara srekli aydnlk gelecekten bahsetmek yerine, hi deilse
biraz olsun gerekleri anlatmal, gnmzde halklarn kar karya olduu zor yaam koullarn
dzeltmek iin aba gstermeliydik. Karamsar deilim, canmn ii. Yeni kuak romantiklerin
yetitiinden eminim ve onlar kalplam fikirlerin karsnda bizden daha salam duracaklar.
nsanlarn iini dolduran zgrlk drts gerei bulmalarna yardm edecektir. Veram benim...
Syle bana Nzm, seslen, cam tkla, ama syle nolur, mutlu muydun? Benimleyken mutlu muydun?
yle miydin? Sk sk bana: Mutluum benim! derdin. imdi ben sana sevdiin romansn szleriyle
sesleniyorum: Elveda, mutluluum, yaamm benim...
Moskovada yazarlarn cenaze trenleri nerede yaplyor?
Veda merasimi mi? Edebiyatlar Evinde.
Beni de oraya gtrecekler desene. Sen gelme Verusya. Beni grmeni istemiyorum. Ne diye llerin
yzn ak brakyorlar ki sizde? Vahilik! Sen rkersin, kt olursun. det diye bakp ac ekersin.
Sonra o l surat peini brakmaz senin, aramza girer... Baka ne oluyor? elenkler olacaktr. ok
olur hem de. Moskovada oyunlarmn oynand tm tiyatrolardan gelir. Belki Leningrad, Minsk,
Rigadan da gnderirler. Oyuncular yazarlarna son kez iek verirler. yi. Neyse ki onlar canl iek

getirirler. ok kr, tiyatroda yapma iek verme deti yok. Kltrle uraan pek ok kurulu elenk
gnderir. van vanovi Var Myd? oyunumu yasaklayan, daha pek ok oyunumun oynanmasna izin
vermeyen bakanlk, en byk, en grkemli elengi gnderir, eminim. Novy Mir, Znamya, Teatr gibi
baz dergiler de gnderir. Gazetelerden Literaturnaya unutmaz. Ha, bir de Moskovskaya Pravda
gnderir. Pek ok yazm yaymland orada... Bana dostluk ve samimiyet gsteren eliliklerden
bazlar gelecektir. Tm sosyalist lke elilikleri temsilcilerini gnderecektir... Fransa, talya, sve
de tabii. Ha, Msr unutmayaym. Pek ok Yazarlar Birlii yneticisi, Komnist Parti ileri gelenleri
telgraf gnderir sana. Hepsini sakla, bir gn gelir Trkiyeye verirsin. Eninde sonunda, benimle ilgili
olaylar bilmek isteyecekleri zaman gelecektir. Kimi evrelerin nefreti, politikaclarn aptall ve
baz yazarlarn kskanl gemite kalacak, bir gn... Ama lkeme adam gibi dnebilmem iin
zamann ok ilemesi gerek cancazm... Biliyor musun, artk yaamadmn duyulduu gn
Trkiyede olmay ok isterdim. Kahvelerde, tiyatrolarda, niversitelerde hakkmda neler
konuulacan birazck olsun duyabilmeyi arzu ederdim...
O srada, aalarla kapl tepe Chopin iniltisiyle ikiye ayrld sanki. nl bestecinin mziinin can
ekimesiydi bu. Chopin notalar araclyla, orkestradakilere mzii doru dzgn aldrmak iin
abalyordu, ama aldran yoktu. Sonunda balarndan attlar onu. Ne aldklarn Tanr biliyordu
sadece. Ama kudurmuasna alyorlard.
Tedirgin baklarn tepeye dikerek sordun:
Ne oluyor orada?
Bilmem, diye yalan attm.
Verusya, sence neden insanlar byk bir ilgiyle koarlar cenaze trenlerine?
Herhalde, anlamaya gcmzn yetmedii bir mucize, bir gizemle dolu bu anlar. lm her zaman
sarsar geride kalan yaayanlar. Etkisi farkl olur, ama sarsar. imdi bizi de sarsmad m? lm alp
gtryor birisini, artk olmayacak. lm benim iin korku ve aknlk demek.
Nineni lm grdnde ok fazla korkmamtn deil mi? Bana yle gelmiti. Telefon edip
ldn haber verdiklerinde alamamtn, yle deil mi?
Anmsamyorum.
Alt ay nce sabaha kar aramlard, unuttun mu? Daha hava aydnlanmamt. Birka saat nce
ayrlmtn yanndan. Ben seni beklemitim. Gelince sesini tanyp gzlerini atn anlatmtn bana.
Anlatman istediim bir dolu ey vard, ama senin ayakta duracak halin yoktu. Uzun sre araba
kullandn da bildiimden yatrmtm seni hemen. Hemen uykuya dalmtn. Uzun uzun seni
seyredip nineni dnmtm. Onun kadar sevimli, sevecen, iyi yrekli bir kadn tanmamtm daha
nce... Sana bakarken onun koca masann banda oturuu canlanmt gzmn nnde. Bizim iin
hazrlad breklerle doluydu masa. Bir keresinde bana onu nasl kocaya verdiklerini anlatmt. Bak
yle demiti: Devrimden alt yl nceydi Nzm. Dnrler geldi ve iki damat aday getirdiler. Biri
dul baba, dieri gen oul. Bak, istediine var, dediler. kisine de baktm, baktm, dndm.
Ailemin tm yaam geti aklmdan. Erkek kardeim oktu benim. Hepsi de ok ierdi. Sarho oldular

m yapmadklar rezalet kalmazd. ok acmasz olurlard. Papazlarla aralarn iyi tutarlard, ama
gerekte ok vicdanszdlar. Bir bakarsn birisini aacn tepesine kadar kovalamlar ya da bodruma
kapatmlar. Bazen de insanlarn semaver bana toplandklar srada eve domuz sokarlard...
Babamz ise terziydi. Gece gndz alrd. Bir gn bile ters bir ey syleyip annemi zmemiti...
te ben de dul babay setim. Aman nasl sevdi beni! Nasl kol kanat gerdi! O zamanlar tannm bir
prensin yurtluunda khya olarak alyordu. Hatrlar msn, bir keresinde Anyuta iir okumaya
utandnda, nasl da yerinden kalkvermi ve uzun bir iir okumutu. Nekrasovun General Toptgin
iin yazd bir iirdi. Sonra da gene Nekrasovun Alad Saa, orman bitiklerinde iirini okudu...
Benim iirlerimi ezberinden okumuyordu normal olarak... te o gece, onun bizi terk edip gittii
anlarda, sana bakarken bunlar dnyordum. lm, uykuna girmiti. Seni o kadar hzl hareket
ederken grmemitim daha nce. Koup karken ben de geleyim dedim, ama banla olmaz dedin.
Eikte durup ellerini okadm. O sabah onlar pp pmemekte kararszdm. Kk bir kz ocuu
gibi bakmtn bana. Bir korku kmt iime. Arabayla gitme, taksiye bin, dedim. Arabann
anahtarlarn skca tutuyordun. Yiyecek bir eyler uydurursun kendine. Endielenme, evden de
kma. Babayevi ar, dedin. Yaadklarn zordu senin iin deil mi?
ok hzl srdm arabay. Gn yeni aaryordu. Yollarda ne bir araba ne de trafik polisi vard.
Direksiyonun bana geince dikkatimi toplamtm. Krk, elli kilometreyi uarak atm. Eve
girdiimde onun cansz bedeni bekliyordu beni. Canm, bir tanecik ninem her zamanki gzel yz ile
ylece yatyordu. Yznde lme saygsn okudum. Artk, ac ekmiyordu ve huzur bulmutu.
Ninem iin yaptklarna minnettarm Nzm. Onu muayene etmesi iin gtrdmz nl doktor
deil minnettarlmn nedeni. Onunla sohbetlerin. Seninle konuurken l l parlayan gzleri iin
sana teekkr ederim.
Acm yaamaya vaktim yoktu. Hemen lm kaytlarnn yapld komu kasabaya gitmem
gerekiyordu. Kasabaya vardm, ama bir trl binay bulamyordum. Her taraf amur iindeydi.
Arabayla saplanp kalma riskiyle dolanp durdum. Bu beni ok sinirlendirmiti. Bulunca da i
bitmedi. Uzun sre kuyrukta beklemem gerekti. Grevlilere aklama yapmam, kaln kaln defterlere
kayt yapmalarn rica etmem gerekti. Sonunda ninem Mariya Koptelovann yaamnn 78. ylnda
ldn belgeledim. Sonra, oradan birtakm adamlarla yakndaki kye, mezarln oraya gittim ve
olup bitene kaytsz baka yabanc insanlarla doru dzgn bir mezar kazmalar konusunda anlatm.
Mezarn yerini kendim setim. Kiliseye yakn olmasna dikkat etmitim. Yazn kaplar ak
olduunda, ninem ilahileri iitir diye dndm kendi kendime... Bu ii de hallettikten sonra eve
dnerken bir iki dkkna uradm. Votka, peynir filan aldm. Daym ben kmadan nce sylemiti
nk. yle garip bir hali vard ki daymn. Evin iinde dolanp duruyor, para dolu czdann elinde
tutuyordu. Eyalar elliyor, komodinlerin, sandn kilitlerini yokluyordu. Srekli kolundaki saati
arayp durmutu. Evin hrszlarla dolduu izlenimine kaplmt. Ve onun bu hali beni ileden
kartmaya yetmiti. Onun acdan byle davrandnn bilincine varamamtm o zaman.
Dorusunu bilmek istersen, seni o durumda ayakta tutan daynn bu hali olmu. Sen kouturmusun
her eye. Dayn da olayn duygusal ksmn stlenerek yardmc olmu sana. Peki, ilk ne zaman
gzya dktn onun iin? Birbirinizi ok severdiniz...
ok az aladm... Tren kilisede yapld.

Kiliseye gittiini sylememitin bana.

Gerekten mi? ocukluumdan iyi bildiim bir yerdi, ahap tapnak. Sava srasnda kk bir
kzken, pazarlar dua ederdim orada. Aradan yirmi yl getikten sonra oraya tekrar girmek ilgin bir
duyguydu. Kiliseyi kocaman anmsyordum, ama iine girince kk olduunu grdm. Yine de
ocukluk anlarmdan daha gzeldi.
Sen ocukluunda dua m ettin? Sahi mi? Nasld Verusya, anlatsana?
ok basit. Babam daha sad. Cepheden silah almak iin gelmiti. Ve annemle bana Moskovaya
giri belgesi almay baard. O zamanlar Moskovaya giri hl yasakt. Bylelikle, 1943 ylnda,
tahliye edildiimiz yerden Moskovaya dndk. Moskovadaki evimiz stlmyordu, yakacak bir
eyler bulmak ok gt. O zaman, ninem ve daym yanlarna tanmamz nerdiler. Moskova
yaknlarndaki kylerine. Oradaki arkadalarmn hemen hepsinin annesi kylyd. Babalar
savatayd. Kadnlar pazar gnleri kiliseye dua etmeye giderdi. Kocalarnn sa salim dnmesi,
ailelerini esirgemesi iin Tanrya yakarrlard. ocuklar da annelerinin, ninelerinin yannda olurdu.
Sava zaman kilise dolup taard, mumlar yanar, koro ok gzel sylerdi. Bizim ailede evde dua
eden kimse yoktu, ama ninemim evinde Meryem Ana ikonas kede dururdu. imdi bizim evdeki
Meryem Ana. Ylda bir kere, Paskalyada, ksa sreliine bir mum ya da kandil yakard ninem,
ikonann altnda. Bunu konu komunun gzne batmamak iin mi, yoksa inancndan m yapard,
bilmiyorum. nk hibir zaman istavroz karmaz ve kiliseye gitmezdi. Annemle babam iin bu
konuda sylenecek bir ey yok zaten. Onlarn genlikleri devrim sonrasnda geti.
Baban iin dua etmeye gittin mi?
Hayr. Babam iin gitmedim, ama bir keresinde matematik snavm iin gittim.
E, bir faydas oldu mu?
Evet, getim snavdan. Bu ok nceydi. Babam sonra ld. Ama sava zamannda bir dolu mucize
oluyor, ld denilen insanlar, kp geliyordu. Belki anlatld kadar ok sk olan bir ey deildi.
Ama yaknlar lenlerin tm inanla bekledi byle bir mucizenin gereklemesini. Arkadalarm ve
onlarn anneleri bana hep: Dua et Vera, Tanr seni duyar, dua et! diyorlard. Ben ise hibir dua
bilmiyordum ve bunu itiraf etmem de mmkn deildi. Allm eyler mrldanr dururdum. stavroz
karmay ve ikonalarda bakalarnn ulamasnn zor olduunu dndm yerleri pmeyi
beceriyordum. Bazen de ikonay eldivenimim ucuyla ya da mendilimle siler, yle perdim. Bunun
iin enseme az tokat yemedim yal kadnlardan.
Annen ne derdi bu ie?
Bilmem, ben kiliseye gideceimi sylediimde bir tepki vermezdi. O da, ninem de. Mum yakmam
iin para verirlerdi sessizce. Herkes zor koullarda yayordu o zaman...
Sonra ne oldu da vazgetin? Neden braktn kiliseye gitmeyi?
Sama sapan bir ey oldu. Kilisenin yal papaz, ninemim eski bir ahbabyd. Bazen bize ay

imeye geldiinde, o yln rnnden, keilerin yemlerinden, savatan konuurlard ninemle. Bir
keresinde, herhalde o hastalanmt ve baka birisi gelmiti ayine. Yal papazn titrek sesinin yerine,
gl hrltl bir ses doldurmutu kiliseyi. nmdeki byklerin srtndan yeni papaz
gremiyordum. Ayinin sonunda, benim arapla ekmek sram geldiinde donup kaldm. Karmda
bizim sokakta oturan bir madrabaz duruyordu. Bykler, kendimize bir eyler alalm, azmz
tatlandralm diye para verdiklerinde, bahesindeki lezzetli elmalardan almaya kotuumuz adamd
bu. Moskovada bir yerde mhendis olarak alyordu galiba, dediklerine gre de eskilerdendi.
Biz ocuklar nefret ederdik ondan. Byk bir sepete doldurduu elmalardan setiklerini yavaa
bardaa doldurur, bize uzatmadan nce, sttekiler sepete dsn diye iki yana sallar, ondan sonra
cebimize doldururdu. Kocaman kadn suratl, prsk birisiydi. Ve orada karmda durmu bana kutsal
ekmek ve arap veriyordu. Boazmda scak, tiksinti verici bir ey kmldad, kusacak gibi oldum.
Dilerimi sktm. Tanr kiliseden kp gitmiti sanki. O ise ka srarla azma sokmaya alyor,
gnahkr olup olmadm anlamak iin simli rty bama rtmeye alyordu. Bu kadar fazla
geldi bana. Silkinip kurtuldum elinden, deli gibi dar attm kendimi. Onun elinden azma girmi
lokmay oraya tkrmek istemiyordum nk. Daha on iki yamda bile deildim o zaman.
Grmek isterdim o kiliseyi. Keke seninle cenazeye gelmeme izin verseydin. ok insan var myd
trende?
Birka merakl yal o kadar. Merasim boyunca ninemim stndeki elbiseyi tarttlar. Basma bir
elbise giydirmilerdi ona. Eski bir Rus alkanl gerei, kendisi hazrlamt onu lm iin.
Yaam boyunca hibir ey istememiti zaten. Herkese acr, elinde avucunda ne varsa datrd.
zellikle daym iin endielenirdi. Hayatn onu kstrdn dnr ve onun iin para biriktirirdi.
Ninemin peygamber sabr ve iyi yrei sayesinde, iki zt karakter ayn at altnda yllarca beraber
yaadlar.
Bak, algclar dalyor. Nereye kouyorlar byle?
Bir an nce imek istiyorlar. Grevlerini tamamladlar. imdi herkes yiyip imeye oturacak. Bizim
detimiz byle. lnn arkasndan muazzam bir masa kurulur. Hatta en fakirler bile uyar buna. Sonra
yllarca tren iin yaptklar borlar demek iin didinip dururlar, bir sonraki cenazeye kadar alk
ekerler. Dedelerden kalma alkanlklar bozmak korkusundan deli olacak insanlar neredeyse.
Ben cenazeden sonra yemek dnemem...
Bu yzden mi gitmiyorsun cenazelere?
Neden gitmiyorum biliyor musun cancazm? dedin. Sesin buruktu biraz. Bana ok ac geliyor.
lenden ok, geride kalan iin zlyorum. Yalnzla mahkm olana!.. Haydi cancazm, gel bir
eyler yiyelim...
Biliyor musun, Solik adn taktn besteci dostunla son konuman iimi hl kemirmeye devam
ediyor.
Senin bu diyarlardan gmenden iki hafta nce Ruzada ormanda yaptmz gezintiyi anmsyor
musun? Ben konuklarmzdan bazlaryla nden gidiyordum. Siz Solik ile geride kalmtnz.

Konumalarnzdan baz szckler kopuk kopuk kulama gelmiti. Sonunda, bugn buluabildik
Solikle. Ve o gn anmsadk.
Sizin doum gnnz ne zamand? 19 Mays deil mi? Nzmla ilk konumamz sizin doum
gnnzn ertesinde olmutu, ok net hatrlyorum. Demek 20 Mays 1963t.
Sonra kelimesi kelimesine anlatt tm aklnda kalanlar.
Teknik sorunlardan balamtk konumaya. Gerek iir sanatnn sese dayandn sylemiti
Nzm. air iin iirin evrilemez olduundan bahsetti ve yle dedi: nk iir mzikte bulur
anlatmn, mzik ise ancak bir tek olabilir. Ve sonra Bahr-i Hazerden ve baka iirlerinden dizeler
okudu bana. Son derece sakindi, ama iirlerini okurken heyecanlanmt. Sekin bir air olduunuzu
biliyordum, ama iirlerinizin hem ses, hem ezgi, hem uyum bakmndan, bu kadar yetkin mziksel
yaptlar olduunu bilmiyordum, dorusu, dedim. Bunlar duymak ok heyecanlandrd Nzm.
Benim asl bahtszlm bu noktada ite! dedi, sesi tarif edemeyeceim kadar ac doluydu. Benim
gerek anlamdaki iirsel almalarm boa gidiyor, yok oluyor! iirlerim 50den fazla dile evrildi.
50den fazla lke insan okuyor onlar. Ama ben Trkm. Her eyden nce Trkler iin yazyorum!
Ama gelgelelim kendi halkm, onlar iin yazdm insanlar beni okuyamyor. nk orada eserlerimin
baslmas yasak. Orada, beni gerekten anlayacaklar yerde, vatanmda!
Heyecandan ve kederden boulacak gibi olmutu. Havas alnm bir kafese tklmt sanki.
Sakinletirmeye altm Nzm: Yurdunuzun insanlarna kavuacaksnz bir gn, bu kanlmaz.
Biraz daha zaman gesin greceksiniz, yurdunuzun tm kelerinde okunacak iirleriniz. Gerek bir
air olarak iirinizin deerini biliyor olmalsnz. Ve bence kaderini de hissediyorsunuzdur. O zaman
iyice fkelendi ve: Ne yani? lmmden sonra m? O zaman tm bu dediklerinizin benim iin ne
anlam olabilir ki?! Hibir eyin farknda olmayacam! Ben imdi istiyorum kardelerime
seslenmeyi, onlarla btnlemeyi! Sonra ne olur bilmiyorum! lmden sonraki hayata inanmyorum
ben! Ne diyeceimi armtm. Dinleyin Nzm, dedim ve anlatmaya baladm. Berlinde
yaayan iki besteci vard. Spontini ve Bizet. Spontininin adn herkes biliyor, baarlar kazanan
operalar yazyordu. Yer yerinden oynuyordu tiyatro salonlarnda. Melodileri dilden dile dolayordu.
Vestal Kz operas sadece sanat alannda deil, toplumsal yaamda da talar yerinden oynatmt.
Opera klarnda bylenmi hayranlar, arabasndan atlar kartp kendilerini koarlarm. yle
gtrrlermi besteciyi evine kadar. an hret iinde, adnn lmszlne inanarak lm sizin
anlayacanz. Ama bakn gnmzde sadece dar bir erevede uzmanlarca biliniyor ad.
Bestelerinin izi bile kalmad. Bizetnin Carmen operas ise ilk gsterimde baarszla urad. Ve
37 yandaki Bizet, kaldramad bu acy, lmne neden oldu. Ama bugn yerkrenin her kesinde,
her yatan insan biliyor Carmenin ezgilerini. Syleyin imdi Nzm, sizce hangi yazg daha iyi? Siz
hangisi olmak isterdiniz? Spontini! diye haykrd Nzm hi dnmeden. Siz de o zaman dnp
bize bakmtnz Vera, hatrlyorsunuz deil mi? Spontini olmak isterdim. Sadece Spontini! lmden
sonras yok, anlyor musunuz? Ondan sonra olacaklardan bana ne?! Carmeni biliyor olmamzn
besteciye ne faydas var? Bize keyif veriyor sadece. Bizetnin bundan haberi yok ki!
Tanrm, nasl da boucu bir hava kmt o akam Staraya Ruzaya... Kck evin tm kap ve
camlarn ardna kadar amtk, ama gene de nefes almakta glk ekiyorduk. Yatma hazrlklarna
baladmzda sen usulca Carmenin ezgisini alyordun slkla. Birden boynumdaki kolyenin ipi
koptu ve boncuklar drt bir yana sald. Kafan iki yana sallayp: Bu bizde, kt bir eylerin

olacana iarettir, dedin ve sordun ardndan: Belki sizde yle deildir, ha Verusya? Belki de
tersine iyi bir eyler olacak demektir.
Solikle bir sonraki sohbetiniz gn sonra olmutu. Nerden biliyorum diye arma. Kendi
lmnden on gn nce, ormandaki patika yolda konutunuz Solikle. Ona dedin ki... Hayr
yazamayacam. Brakalm imdi Nzm. Gece bitiyor neredeyse. Yarn bulumak zere bir tanem...
Devam ediyorum. nden yrmeme ramen iittim dediklerini. Ve ses karmadm. Neden?
aresizlikten. Yaklaan felaketi yreimin derinliklerinde duyumsamamdan. Ayamn altnda yerin
kayp gittiini hissetmemden.
Yaamak g geliyor bana artk! Bu haykrn iittim ite. Benle halkm arasnda bir nehir deil,
gl deil, hatta deniz bile deil, koca bir okyanus var. Arktik Okyanusu sanki. nsanlara burada da
faydal olabilirdim. Ama toplumsal almalarm, brokratlarn kt niyetli, saldrgan kukuculuu,
parti memurlarnn anlayszl, cahillii ve bilinsizlii nedeniyle sekteye uruyor. (Leninin
lklerine bir btn olarak katlyorum; ne ki zerinde byk szlerin yazl olduu bayran, kendi
halkna kar kaba, kaytsz davranan vicdansz glerin elinde bulunmasna asla katlanamam.) Tm
bunlar yznden yaam anlamn yitiriyor. u altm yllk mrmde ekmediim ac kalmad! En
mitsiz durumlarn bile stesinden gelebildim. nk ok, ama ok istiyordum yaamay! imdi ise
lmek istiyorum. Sadece bir ey var beni dndren. O da Veray yalnz brakacak olmak.
Fotoraf Man, hani yaamnn son gn pein sra dolaan adam, geldi bugn. Sonunda
getirebildi son fotoraflarn. Onlarn gerek deerini bilmeden, bilemeden verdi bana.
Sonunda Ruzadan dndk. O gn, nl tiyatro eletirmeni dostun Konstantin Rudnitski geldi
ziyaretine. Tm yaamn Meyerholdun sanatn aratrmaya adamt. Ekberle beni perdeleri asmak
iin korni almaya, alverie gnderdin. Saat 5te Yazarlar Birliinin giriinde bulumak zere
anlamtk. Baz ilerin iin orada olacaktn nk. Seni Rudnitski ile ba baa brakp ktk,
hararetle konuuyordunuz. Sonradan rendiimize gre, bizden sonra Meyerholdun karsnn
mezarn ziyarete gitmisiniz. nl tiyatro adamnn ansna sembolik olarak bir ta dikmilerdi
karsnnkinin yan bana.
Sama sapan bir nedenden yok edilmi, deerli bir sanat adamnn adnn yaatlmas iin, senin gibi
komnist-gmen bir Trk airinin her eyi gze alarak verdii mcadelenin gn gelip de lkemde
dile getirilmesini yle istiyorum ki Nzm. Onun adnn korunmas iin yazdn mkemmel
mektuplardan birini 11 Ekim 1955te (daha o zaman) Moskovada kaleme almtn: Meyerholdun
adn anmadan, sadece XX. yzyl Rus tiyatro tarihi ve Sovyet tiyatro tarihinden deil, dnya tiyatro
tarihinden de bahsetmek imknszdr...
Korni filan bulamamtk Ekberle. Szletiimiz saatte Yazarlar Birliine geldik. Ekberin arabay
park etmesini beklemeden indim arabadan. Bir aacn glgesinde bankta oturuyordun. Aacn
arkasnda fotoraf Man saklanm duruyordu. Belli ki onu sepetlemitin. Kendini her eyden
soyutlam bir halin vard. Bu sende grmeye hi alk olmadm bir durumdu. Daha yanna
yaklamadan rktm, grdm manzaradan. lk kez yaklatm hissetmedin, hatta yanna
vardmda bo gzlerle baktn bana bir sre. Yzn kararm gibi geldi bana. Cann ekilmiti sanki.
Biraz kendine gelir gibi oldun ve mekanik bir sesle Ekberle konumaya baladn. Bana dediin

sadece: Sonra, sonra... oldu.

Ancak eve dnp yalnz kaldmzda, o gn yaadklarn anlattn bana:
Meyerholdun nasl ldrld sorusu rahatsz ediyor beni. Kafam bu konuya takl ciddi bir
ekilde. Sen de biliyorsun ya, Moskovada ayr hikye anlatlyor bununla ilgili. Birincisi
hapisteyken kurunland, ikincisi srgndeyken ormann deliklerinde aa ktklerinin altnda
ezildii ve sonuncusu da hapishanenin mutfanda kaynayan koca orba kazannn iine atld. Bana
kalrsa, son ikisinin gerek olma ihtimali az. Rudnitski, ok gizli tutulan kuruna dizilme tarihini
biliyormu, ama nerede gmldne dair bir bilgisi yokmu... Bir olay olmu ve Rudnitskinin
yaknlarndan birinin cenazesi iin Vagankovski mezarlndaki ilemlerle ilgilenmesi gerekmi. Bu
ok zor bir olay biliyorsun. Sz konusu mezarlk ok dolu. Deil yeni bir mezar amak, adm atacak
yer yok orada. Hadi buldun diyelim, bir avu toprak iin akl almaz paralar istiyorlar. Bu nedenle,
Rudnitskinin ok uramas gerekmi ve epey bir zaman geirmi orada. Mezarlkta alanlarn
yaamla lm karsndaki durular ok etkilemi dostumu. lmden sonraki yaamn yeryzndeki
kadar gerek olduuna inanyorlarm nk. Rudnitski, uzun yllar mezar kazmakta ustalam biriyle
ahbap olmu. Epeyce kak olan bu adamla ortak dil bulmu ve epey sohbet etmi. Bir keresinde
adam, Rudnitskiye kilisenin nnde bo kalm alan gstermi ve anas da olsa hibir mezarcnn
buray satmaya raz gelmeyeceini ve ne olursa olsun buraya birisini gmmeyi kabul etmeyeceini
sylemi. Adamn anlattna gre, Meyerholdun vurulduu tarihte, burada snmemi kirele byk
bir ukur kazlm. Gece yars getirilen cesetler bu ukura doldurulmu ve toprakla stleri rtlm.
Mezarc, 1939 ylnn ubat aynda, Rudnitskinin verilerine gre, byk rejisrn ldrld,
hapisten getirilen cesetlerin gmld korkun gecenin tanklarndan biriymi. Mezarc, tm
alanlarn gizli tuttuu bu yerde cefakrlarn yattn ve onlarn susuz yere ldrlmelerinden
dolay, orada ancak o dnyadan insanlara yer olabileceini sylemi. Ve tabii, onlarn kirele
yakld da unutulmad demi... Rudnitskiye bu anlatlanda gereklik paynn ne olabileceini
sordum. O dnemde yaananlar kendisinin kavrayp kavrayamadn da benim iin nemliydi. O
zamanlar, beyin ykayan totaliter propaganda basksyla yaplanlarn alglanmasnn zor olduunu
syledi bana. nsanlarn asl inanlar uruna, phelerden kendilerini uzak tutma gayreti
gsterdiklerini syledi. Rudnitskinin babas sanatla hibir yaknl olmayan bir fabrika
mdrym. Daha savatan nce onu tutuklamlar ve ldrmler. Sonra annesini tutuklamlar.
Kendisi ise gen yanda savamak iin cepheye gitmi. Babasnn ve annesinin sulu olduuna
inanmamasna ramen, kaynan anlayamad bir sululuk duygusu peini brakmyormu. ok gzel
anlatt bana Vera, sava yllarna ait anlar son derece canl. Herkes onu seviyor, kimse Yahudiliini
ayrmsamyormu, ksacas cephede gayet iyi hissetmi kendini. Sonra Pasternaktan bahsetti.
Beynim o derece dumura uramt ki, o tarihi toplantnn yapld gn Edebiyatlar Merkez Evine
gidip konuma yapmak iin can atyordum! Ama karm Tanya engel oldu bana. Her zaman daha
saduyulu olmutur o. Toplantya gidecek olursam beni terk edeceini syledi. te byle Verusya,
ayrlk tehdidiyle gitmemi toplantya Rudnitski. Karsnn ona yapt iyiliin anlamn da ertesi gn,
Leonov herhalde onun adn sylemiti ile karlatnda anlam. nk o karlat yazar,
hafife ksrp aalk bir glmsemeyle: Dn ok hastaydm, toplantya gidemedim, demi. Onun
syleyi tarzndan anlam her eyi Rudnitski. Sonra bana: Bizden olmamz istedikleri gibi olmaya
alyorduk. Btnlmz byle salyorduk, dedi ve ekledi: Stalin figr deildi ilham veren.
Cephede gelien lke kavram ve sava, bir eyler iin kendini kurban etme arzusunu tetikliyordu.
Rudnitski sanki kr bir kaynaktan bahseder gibi anlatt bunlar. Sovyetler Birliinde bu krl

vatanseverlik olarak deerlendirdiler!

Anlattklarn bittiinde Nzm, iki kadeh konyak doldurdun ve birini bana uzatp: Haydi Vera,
dedin. Meyerhold ve o ukurda yatanlarn tm iin ielim. Btn mesele, Kremlin srlarndan sonra
nasl yaanabileceinde!
Nasl ldn biliyor musun Nzm? Her zaman bunu bilmek isterdin deil mi? Olanlar
anlatabilirim imdi sana.
Korkun gnn arifesinde, Pazar gn ilk ben kalktm. Yannda yiyecek bir eylerle kk bir fincan
Trk kahvesi getirdim sana. Kahveyi itikten sonra kalkmadn. Gazetelerin ortasnda yatmay
srdryordun. Ben alma odasna geip hzl bir tempoda almaya baladm. Saat on ikide
Turnalar adl oyunu Merkez ocuk Tiyatrosuna yetitirmek iin sz vermitim. Oyunu yazman
senden istemilerdi, ama sen sonra benim stme ykmtn ve ben de yetitiremiyordum ite. Oyun
Hiroima trajedisi zerine kurulmutu. Bir avu kle dnen kck ocuklarn ksack yaamlarn
ve imdi Hiroimal ocuklarn kttan yaptklar turnalar anlatyordu. Bu turnalardan bin tane
yapldnda len ocuklardan birinin dirilecei inancyla alyorlard. Senin kk Japon kzn
azndan yazdn iiri, bu nedenle, pek ok kez okumutum son gnlerde. Senin nerinle oyunun iine
de koymutuk dizelerini. kisi birbirini mkemmel tamamlyordu.
Minicik sar parmaklarn ustalkla yapt renk renk kt turnalardan bir elenk var kucamda. Bir
de mektup:
Unutulmaz insan Nzm Hikmet,
Hiroimal kk kzlarn armaann kabul edin ltfen. Annzn nnde balarmz minnettarlk ve
saygyla eiyor, cenazenizin nne yaptmz binlerce turnay, dnyaya zgrlk ve sonsuz bar
tayan binlerce kuu brakyoruz.
Deerli Nzm Hikmete, ailesine ve yakn dostlarna, bar iin savamay srdren Hiroimal okul
ocuklarndan; Hiroima kt turnalar derneinden. 23 Haziran 1963.
Bala beni Nzm, yeniden dou mucizesine inanmyorum, tpk senin lmne inanmadm gibi.
Bana seslendin ve: Mmknse burada alabilir misin? dedin. Seni grebileyim. Yattm iin
kusura bakma, gece uyuyamadm bir trl...
Ktlarm toplayp yanna geldim. Ksa bir sre sonra kalktn, elini yzn ykayp yanma oturdun.
Bir sre kitaplarnda iirlerini araym izledin, gerekli dizeleri sememe yardm ettin. Sonra anszn
nmdeki kd ellerinle kapayp: Hadi, gel biraz konualm, dedin.
Bir saat konutun, belki de iki saat konutun. Sen anlattka yaamn gzmn nnde, daha nce
hayatn dinlediim zamanlarda olduundan daha farkl bir biimde canland. Bu sefer, kareler para
para deil, btnseldi. Anneni anmsadn. Her zaman yaptn bir ey deildi bu. Ondan sz
etmemeye alrdn. Onun artk hayatta olmay ve onu anmsatan her ey yreini dalard. Sz
kendin am bile olsan, bir ey sormama frsat vermeden annen konusunu kapatrdn. Oysa o gn

kendin anlattn bana, o ok sevdii adamdan, babandan neden ayrldn:

Annem deliler gibi kskanyordu babam. Babamn da onu sevmesine karn, kskanlk acsn
hafifletebileceini dndnden ayrld babamdan. Gryorsun ya, nasl genler var kanmda.
Annemle babam ayrldlar, ama tm yaamlar boyunca dostluklarn srdrdler.
Sonra babann nasl arada bir anneni ziyarete geldiini, yaamlar ellerinden kayp gitmi de
arkalarnda bir yerlerde akyormu gibi, biraz hzn biraz sevecenlikle, hayatlarnn ynetimini ele
geirmek istercesine konutuklarn anlattn. Babandan, onun ikinci ailesinden bahsetmeye baladn.
Dediine gre, ikinci kars, annene hi benzemeyen sradan bir kadnd. ocuklarn anlattn onlarn,
vey kz kardeini. Senin hapiste olduun gnlerden birinde, baban ieri almlar ve sana kar
kullanabilecekleri bir eyler syletebilmek amacyla canavarca dvmler. Ama baban hibir ey
sylememi onlara. Zaten sen annenle yaadn ve onunla ender grtn iin bildii pek bir ey
yokmu babann. Senin gr ve eylemlerine yaknlk duymaz; rahat ve zgr bir yaam srebilecek,
herkesin sayg duyduu bir airken, inatla kt koullarda yaamak, demir parmaklklar arkasna
dmek iin uramana akl sr erdiremezmi. Kendisini dven kiilere duyduu fke ve nefretten
susmu biraz da. Bu yaadndan sonra seninle karlatnda yle demi: Neyin peinde olduunu
anlamyorum olum. Yoksul deilsin, ayaktakmndan da deilsin ki dnyay deitirmek isteyesin.
Brak bu ilerle yoksullar urasn. Onlarn dardaki yaamlarnn hapistekinden bir fark yok...
Senden korkmalar, nefret etmeleri ve sayg duymalar iin bir eyler var sende. Onun iin de imdiye
kadar sana fiske vuramadlar. Gemide seni ilk kez hapse attklarnda; kazan dairesinin yannda tuvalet
pisliklerinin topland yere seni kapatp, gnlerce dizine kadar bokun iinde tuttuklarn biliyorum,
unutmadm bunu. Ama dvmediler. imdi beni dvdklerinden anladm ki elleri kanyor. Nedir
olum? Ne oluyor byle, ne yapmak istiyorsun? Babann bu konumasn yantsz brakmsn. Neyi,
nasl anlatacan bilememisin. Son birka ayda salar dklm, kellemi bana bakmsn
sadece...
Derin bir nefes aldn ve yle devam ettin:
yle zldm onun haline, o kadar acdm ki tahmin edemezsin Verusya. Bir daha da karlamadk.
Sonra ld babam. Onunla son karlamamzd bu.
Annem son gnlerine kadar resim yapmay srdrd. Gzlerinin artk ok kt grmesinin inadna,
parlak ve birbirine zt renkler kullanyordu. Yaamnn sonlarna doru biraz garipleti annem.
Nedense, zellikle gen ve gzel insanlarn portrelerini yapyordu hep. Zaten irkin yzlere
bakamazd hi. Karlarmn gzel insanlar olmay artrd onu. Bence, srf bu yzden de sevmedi
onlar. Nzm nasl yapabiliyorsun bunu? stelik airsin! Her gn gznn nnde gzel olmayan bir
yzn olmasna nasl dayanrsn? derdi hep. Ona, gzel bir kadnla evlenemeyeceimi, akas bu
iten korktuumu anlatmaya alrdm. Deli gibi kskanacam, bu yzden huzur bulamayacam
sylerdim. Derdim ki ona: Kskanln ne olduunu sen kendin de ok iyi biliyorsun. Babam bu
yzden kovmadn m? Dnyann sadk olmayan tek kocas o muydu sanki? Annemse bana: Ben
sradan bir kadnm. Gene de nasl yaptn anlamyorum... Kskanlk daha iyi... Ac ekmek de
daha iyi... Sen airsin Nzm, iir yazabilmen iin ac ekmen gerek senin. Brak bu ak acs olsun...
Ah, annem, annem, bir bilsen yaammn sonunda ne aclar ektim! Dnyann en karmak, en berbat
kskanl; sevdiimin bensiz yaayaca geleceine duyduum kskanlk. Verusya, benden sonra
hayatna girmesi muhtemel olan tm erkeklerden nefret ediyorum. Onlar buralarda bir yerlerdeler

imdi. Belki karlammdr bile onlarla... Onlardan nefret ediyorum, ama bazen de acyorum.
Onlara yardm etmek, seninle nasl baa klaca konusunda tler vermek istiyorum. Ayrca, senin
tarafndan sevilmek ve seni bktrmamak iin yaplmas gerekenleri anlatacam iir tarznda mizah
ykl mektuplar yazmak isterdim. nk k adamlar bazen yle aptalca eyler yapabiliyorlar ki!
Sanrm, seni grse severdi annem. Benim iin mutlu olurdu. Sonunda aklmn bana geldiini
sylerdi.
Sonra Pirayeyi anmsadn anszn. Ondan her zaman, insann candan bir dostundan ve iyi bir
insandan sz ettii gibi bahsederdin. Kendisine kar sulu olduum tek kadndr, dedin ve yle
devam ettin:
Kindar olmadn biliyorum, ama bunu ona sylemek isterdim. O zaman hata yaptm, demek
isterdim.
Sonra Memede geldi konu. Memed byyp yetikin bir adam olduunda iirlerimi okuyup beni
anlayacan dnyorum. O zaman sana gelecek ve babas iin teekkr edecek, eminim buna. O
zaman dost ol onunla, her konuda yardmc ol ona, olun gibi...
Anlattka alyordun. Hapishane yllarn anmsadn:
On yedi yl hapiste geirmi olmamdan dolay Sovyetler Birliinde bana sayg gsterilmesinden
utanyorum. Trkiyede yarglanmak zorunda olduumu ve sonunda hapsedilebileceimi en batan
itibaren biliyordum. En nemlisi, ben ne uruna hapiste olduumun bilincindeydim. Oysa burada
insanlar, ne iin olduunu anlamadan ldler. Hapiste manevi adan daha da glendim, i dnyam
geliti. Bu normal bir sonu. Kahramanlkla ilgisi yok bunun. Asl kahramanlar, burada Partinin
XVII. Kongresinden balayarak hapse den komnistlerdir. Onlar hibir geerli neden
gstermeden hapse atanlar, tpk kendileri gibi komnist olan kiilerdi. Onlar her eye katlandlar ve
iyimserliklerini, Leninizme olan inanlarn yitirmediler. nsanlk onurlarn korumay baardlar ve
zgrlklerine kavutuklarnda Devrim bouna yaplmad yine de! dediler. te bu insanlardan
utanyorum. iire, Trk halkna olan sevgilerinden beni bir kahraman olarak yceltmelerinden tr
rahatsz oluyorum. Kaplerlerin evine konuk olarak gittiimizde kk bir ocukmuum gibi
etkilenmitin onlardan. Kapler genliini, espri anlayn, gerek anlamda sevmek ve almak
yetilerini nasl da korumutu. Ne kadar byleyici bir insan! Bir trl onu gsne ilitirilmi bir
numara ile imgeleyememitim kafamda. Her eye ramen bir gn onunla bu konuda konumak
isterdim, dorusu.
Biliyor musun Nzm, senin gidiinin ardndan beni arayp param olup olmadn soran az sayda
insandan birisi de Aleksey Kaplerdi. Yuri Zavadski, ssidor tok, Kommisarjevskiler de sordular.
Vera Panova Leningraddan arad...
Birden, benimle ayn hapiste olan insanlar, kolaylkla zgr olarak hayal edebilmi olduumun
farkna vardm. Ama zgr yaamda tandm, zamannda hapis yatm hi kimseyi, demir
parmaklklarn arkasnda dnemiyordum. Hem de yeteri kadar tutsak grm olmama ramen...
Bizim zavall yal Sabihay rnein, Sibiryada imgelemem mmkn deil. Ona:
Kaynvalidemsiniz, dediinde nasl da sevinmiti. Sana Trk yemekleri retmek, Trk kahvesini
nasl piireceini anlatmak iin rpnrd. Sana nasl sevgi dolu bir sesle: Veracm, Nzm seni

tam anlamyla Trkletirmi! demiti, anmsyorsun deil mi?

Sonra Leninden, inantan konumaya baladn:
Tm yaamm boyunca komnizmin abuk kurulabileceine inandm. Bunun ben yaarken
olacandan emindim. Daha bir yl ncesine kadar byle dnyordum. imdi anlyorum ki onlarca,
yzlerce yl gerekiyor komnizmin kurulmas iin. Asl hzn verici olan ne, biliyor musun
cancazm? Sadece benim, senin mrnn buna yetmeyecei deil, Anyutamzn bile bunu
gremeyecek olmas... Sorun ekonomide deil. Birka yl sonra, eer sava olmazsa tabii, burada
yaam artlar dzelecek, her ey yoluna girecek. Benim szn ettiim sre, yeni insan tipinin,
olaanst insann olumas iin gerekli! Gryorum bu insan ve yle houma gidiyor ki! Biz
hepimiz, tm komnistler sabrszdk biraz. nsan bilincinin gelime srecini abuklatrabileceimizi
dndk. Oysa baba aday ocuunun doumunu ne kadar abuklatrmak isterse istesin, dokuz ay
beklemek zorundadr. Yoksa dk olur...
Saat 12 sularnda ayrldk. Ben nce ocuk Tiyatrosuna, oradan da Anyutay grmeye annemin kr
evine gitmek zere yola koyulurken, sen Naum Marn kitabna yazmaya sz verdiin nsz yazp
evirmek iin Ekbere gittin.
Akam evde bulutuk. Saat 8e geliyordu. Annemin brekleriyle ay itik. Ekberin evinde bir ara
ok kt olduunu, neredeyse leceini dndn itiraf ettin... Ekberi telalandrmamak iin
belli etmemitin. Biraz yatp kendine geldiinde kalp arn gemi, halsizlik kalmt.
imdi gayet iyiyim, dedin. Yarn poliklinie gideceim. Kan tahlili yaptrmam ve EKG ektirmem
gerek.
yi olduunu sylediin halde yle olmadn anlamtm. Evin iinde dnp duruyordun...
Onarmdan sonra, evimizde her eyi yerli yerine koyamamtk henz. Tablolar, perdeleri
asmamtk. Bu nedenle, odalar altmzdan farkl, daha byk ve plak grnyordu. Konuk
odasna geip televizyonu atk. Bkreten canl olarak yaynlanan bir caz konseri vard. Yanma
doru geldin ve dizlerimin dibine yere oturup ellerimi ellerinin iine aldn.
Verusya, hadi tablolar evinde nerelere asacamz dnelim, dedin.
Yreime birden ok gibi sapland bu szlerin. Ne demek istediini gayet iyi anlamtm, ama gene de
sordum:
Neden benim evimdeymi?
nk uzun sre kalamayacam hissediyorum burada... Sense o-hoo-oo, daha ok yaayacaksn!
Bunun iin yle syledim. Bala mutluluum benim, seni zmek istemedim.
Alamaya baladm.
Verusyam benim, bu dnceye kendini altrman istiyorum, o zaman daha kolay olur senin iin.
Bir gn olacak bu i, tamam yarn deil, bir ay, bir yl sonra da deil, ama olacak.

Beni teselli etmeye alyordun.

Tamam, iki yl daha yaamaya alacam... nan bana iki yl... Sz bak! Greceksin!
Sonra neelendin birden. akalar yapp gldn. Ellerimi okuyordun. Mzii dinliyordun...
Bala beni. Kskanlm yznden ok zdm seni. imdi ne kadar utanyorum, bir bilsen... Ne
aptalmm. Balayacaksn beni deil mi, balayacaksn? imdi artk o kadar da zor deil benimle
yaamak, deil mi? Btn o aptallklarm iin affet beni Verusya, tamam m?
Ve her eyi oktan unuttuumu syleyinceye kadar brakmadn yakam.
Akamn ge bir saatinde komu ocuk, yanllkla onlarn posta kutusuna braklm Yaar Kemalin
mektubunu getirdi sana. Mutlu oldun.
Bugn bir ey olacan biliyordum! Sana sylemitim!

Cambridge 19.5.1963
Hills Rodd, 238
Nzm Ustam, aslan baba,
Buradan ay banda ayrlyorum. Bir hafta iin, Pariste olacam. Sonra Macaristana geeceim.
Demek ki, sizin istediiniz gibi 15 Haziranda Budapetede buluabiliriz. Bu benim kararm, benim
kurduum pln. ler o kadar ar iliyor ki daha benim davetiyeyi gndermediler. Bir de uak biletini
daha gndermediler. Azm stten yand iin, belki Macaristanda buluamayz, orada buluadmz
takdirde nerede buluabiliriz? Ne dnyorsunuz? Bana telefon edin... Grtmz zaman, size de
birka szm var ya, hele kalsn imdilik... Telefon edemezseniz, Pariste Abidin Beyin adresine,
bana, yazn. Fakat telefon edeceinizi sanyorum.

Bilmem duydunuz mu, beni ve baz arkadalar gazeteden attlar. Cumhuriyet, sanrsam, bir iyice
gericilerin eline geti. Bu bakmdan, benim Trkiyede ilerim iyice bozuldu demektir. Bence,
Trkiyede iler epeyce kzm durumda. Korkun zalim ve oportnist bir burjuva var orada. Hi
insaf yok. stne stlk bir de benim ev sahibinden bir nota geldi, evi boalt diye. Bir Avrupaya
ktk, isiz ve evsiz kaldk. Ne ise bunlar sonra uzun uzun konuuruz. Bence o kadar nemli deil.
Trkiyeye dndmde btn bunlar dzeltebilirim gibime gelir.

Yenge nasl? Siz yazyor musunuz?

Yer demir gk bakr aldnz m? Trkiyeden gelen haberlere gre, bu kitabn tutuluu, karlan
nce Memedden daha iyi olmu.

Tel: 47 509. Mrs. Kemal diye arayacaksnz. Ev adresini de verirseniz garantili olur.

Sizi ve yengemi hasretle perim.

Thilda ikinizi de pyor.
Yaar Kemal

Mektubu okuduktan sonra hemen telefona sarldn ve sabah saat 9da grmek zere santrale kayt
yaptrdn:
47509 Cambridge, Mister Kemal.

te burada, Yaarla gerekleemeyen konumann makbuzu duruyor ylece.

Birden nasl da canlanverdin! Ertesi gn yapacan ileri yeniden gzden geirdin ve yle dedin:
Doktorlarn can cehenneme. Macaristan Bykeliliine gitmeli. Yaarn ktlarn
abuklatrmak gerek. Budapete ye gidiimizi de ne alalm ha, ne dersin? Bir hafta sonra mesela.
Anyutay okuldan alp gidelim. Orada, yerinde her eyi daha kolay yoluna koyarm onun iin. Ah,
zavall olum benim. Onu yola getiriyorlar akllar sra. Gl olduunu, onlara gre fazlasyla
bamsz davrandn grdler tabii. Olsun, hi nemi yok bunlarn. Yaarn her ii yolunda
gidecek. Eminim buna. imdiden belli artk. Harikulade bir aa gibi geliti yetenei ve insanlar
keyifle tadna bakyorlar yemilerinin... ok memnunum ok. Ciddi bir kitap yeni yazd, onunla
daha da yukarlara kt... Yarn onu da yaynevine gtrmeli. evirisini hemen yapsnlar... Yoksa
ona imdi mi telefon edeyim, Vera? Yok, yok ge oldu artk. Balanncaya kadar... sabah olur...
Konutun, konutun, konutun...
Baladn Yaarn kitabn aramaya. Bir trl bulamyordun. Ben yatmaya gittim. Yatak odasna kadar
elik ettin bana. Sonra Novy Mir dergisinin son saysn getirip kendin televizyonun bana getin.
Son haberleri izlemek istiyordun. Yarm saat gememiti ki yanma geldin ve beklenmedik bir
neride bulundun:
Hadi parka gidelim, kestanelerin altnda oturalm biraz. Hepsinin iekleri am. Evin ii boya
kokuyor, ok havasz.
Pencereden baktm, kar evde tek bir lamba bile yanmyordu. Omuzlarma byk bir al aldm,
plak ayaklarma sabolar geirdim ve ktk dar.
Ve orada, parkmzda, ieklenmi kestane aalarnn altndaki bankta oturup son kez syletik
seninle. Hznl, ama ho bir konumayd... Ancak lm unutturabilir onu bana.
ki yl daha yaayacam, dedin kararl bir ekilde. Mutlaka yaayacam. Sonra tutma beni.
Kendimi elden ayaktan dm, bir nimet gibi lm bekleyen yal birisi olarak hayal edemiyorum.

Ah, syleme bana bir ey, bir tanem! Szlerin sanki bitki urubu gibi, yalan olduklarn biliyorsun,
ama onlara inanmamazlk da edemiyorsun. u bizim yal Liri sevmek mmkn m? Ben daha da
kt olurum. Kr deilim ve bana srekli olarak senin n, sevgin gerekir. Hem de her gn biraz
daha fazla. imdi de yle ya. Her gn daha fazlas gerekiyor.
Sustun. Herhalde tepki vermemi bekliyordun. Hibir ey sylemedim. Elini yzne gtrdn ve bir
tokat attn kendine.
Aptaln tekiyim ben. Bu samalklarla bktryorum seni. Bir daha bunlardan konuursam ne olaym,
bahsetmeyeceim hi.
Ksa bir sre susup sonra sordun:
Sylesene Vera, nasl lmek isterdin?
Hibir ekilde.
Anlyorum, dedin glerek. Ama her eye ramen olacak bir gn, biliyorsun... Sen abuk lm m
tercih edersin, yoksa...
Elbette, abucak lmeyi kim istemez ki...
Ben!.. derken lk attn neredeyse. Ben!..
Nasl?
Kanserden lmeyi tercih ederim. Yava yava, her eyi anlayarak, bir srete gelisin. Kanserden
lmeyi, akcierlerim ryerek mesela, ne olursa olsun, ama yava gelsin lm. Sana garip mi geldi
bu?
Hem de ok.
Sanmyorum, ama olur da kanser karsa bende, bana syleyeceine sz verir misin, Verusya?
Sz verirsem yapmak zorunda olacam biliyordum. Bu katl neyin adna gstermek zorunda
olacam bilmek istedim.
Biraz daha akla bana Nzm.
Beklenmedik lm, kt bir ihanet bence, srtna saplanm bir bak sanki. Anlyor musun? Ben
lmek zere olduumu bilmek zorundaym. O zaman, tm hayatm boyunca yapamadm eyleri
yapabilirim. Bu ok nemli. Tm durum deiir o zaman. Ayn adam, ama bir bakas sanki. Her ey
daha farkl olur. Temposu, cesareti, drstl, her eyi yani. Dnyay baka trl grmeye balar.
te, lmden nce bu sreci yaamam gerek.
Susmutun bunlar dedikten sonra. Uzun srd suskunluun.

ldkten yarm saat sonra uyanmak isterdim. Uyanmak ve bana bu ileleri ektiren yreimi
grmek, bir de senin aladn iitmek isterdim...
Giderayak ilerim var bitirilecek,
giderayak.
Ceylan kurtardm avcnn elinden
ama daha baygn yatar aylamad.

Kopardm portakal dalndan

ama kabuu soyulamad.
Oldum yldzlarla har neir
ama says bir tamam saylamad.
Kuyudan ektim suyu
ama bardakla konulamad.
Gller dizildi tepsiye
ama tatan fincan oyulamad.
Sevdalara doyulamad.
Giderayak ilerim var bitirilecek,
giderayak.[139]

Tanr akna, Nzm, imdi bile ne kadar ok konuuyoruz lmden. Seni byle takip eden bir
olgudan nereye kaabilirdik ki? Oysa sen bir dilekte bulunmutun ondan: ki yl daha yaayacam...
Bana vakit gerek!..

Ardndan eve dndk. Darda hava aarmt artk. Yatan yanna oturdun. Uyku evimizi terk
etmiti. Baucumdaki kutudan si-bann uyku ilacndan alp verdin bana...
Her zaman uyandmdan daha erken uyandm. Perdesiz pencereden doruca gzme gelen gne
uyandrmt beni. Ev sessizdi. Seni uyandrmak istemediimden kalkmadm. On be dakika kadar
gemiti herhalde ve sabah postasnn kutumuza brakldn iittim, demek ki saat 7:20ydi. Posta
kutusunun kapan ses yapp seni uyandrmasn diye zellikle deitirmitim; ama sen gene de her
sabah postacnn sesine uyanyordun. Gene yle oldu. Birka dakika sonra kalktn ve neredeyse koar
adm kapya yneldin. nce sana sesleneyim diye dndysem de biraz daha ekerleme yapmaya
karar verdim. Dnmedin. Bir dakika geti, iki dakika... Sokak kapsn atn iitmitim, ama
nedense kuku verici bir sessizlie brnmtn ardndan. Birazck daha yattm. Ne var ki huzursuz
olmutum. Bir g beni kalkmaya ve nerede saklandn bulmaya zorluyordu. Bir eyler yemek ya da
sigara imek istemi olabileceini dndm. Kalkp mutfaa gittim. Orada deildin. Banyonun,
sonra tuvaletin kapsn ap baktm. Birden dehete kaplmtm. yle korkun bir duyguydu ki sanki
kaynar sular dklyordu bamdan aa...
Koridora yneldim ve seni orada, askln yannda yerde grdm. Srtn kapya yaslanm, elin yere
dayal, bir ayan Trk usul bada kurmu gibi kvrk, dieri serbeste ileri uzanm oturuyordun.
Beyaz yzn ve allmn dnda sakin ifadenden, o dakikada anladm lm olduunu.
Dnyam ykld bir anda. Issz bir boluktaydm sanki. Seninle konumay denedim. Yant vermedim.
Anladm, her ey bitmiti. Telefona sarlp Tosyay aradm.
Tosya, Nzm ld.
Olamaz, diye lk att.
Bekleyin, hemen gidip bakaym, dedim ve ahizeyi brakp tekrar senin yanna kotum. Bir kez daha
anladm, lmn gerek olduunu.
Evet, Tosya ld, dedim.
Gene inanmad ve ben bir daha kotum senin yanna. Deien bir ey yoktu. Bu ne kadar devam etti
bilmiyorum. Sonunda: imdi doktor aryorum, diye haykrd Tosya ve kapatt telefonu.
Ev, iinden yaam dar pompalanm gibi sessizleti. Eyalar arlklarn yitirdiler. Ayaklarmn
stnde duramadm anmsyorum. Ayaklarma sz geiremediimden deildi bu. Sanki ayaklarm
yoktu ve ben odalarda eyalara, kaplara arparak yzyordum sanki. Oturmak aklma bile
gelmiyordu. Kim ve nasl anmsamyorum, ama birileri bana doktorlarn yola ktn haber verene
kadar oradan oraya dolap durdum evin iinde. Botkinskaya hastanesinden kalp altrma ekibi ile
Kremlin hastanesinden ilkyardm ekibi yola kmt.
Avluya bakan balkon kaps akamdan ak kalm olacak ki kolaylkla ktm balkona. Aydnlk bir
sabaht. Yaamn durmam olmasnn beni nasl arttn anmsyorum. Avludaki tm
apartmanlardan insanlar telala kyorlar, birka saniye iinde, balkondan grdm arkn
arkasndan doru gzden kayboluyorlard. ocuklar okula, bykler ilerine acele ediyordu. Hibir

eyden haberleri yok, diye dndm. Olan biteni bilmiyorlar, btn mesele bu... Birka kez
koridora dndm. Eskisi gibi evimizin kapsn senin heykelin koruyordu, Nzm. Ayaklarnn
menevili hareler, krmz lekelerle kaplanmasna nasl ardm anmsyorum. Bir de ne kadar
gzel ve rahat oturduunu dndm... Duruuna ve hareketin, izgilerin tamamlanmlna
hayran olmutum sanki. Bu delilikten baka bir ey deildi.
ok gemeden kim bilir belki de uzun zaman sonra avluya kocaman beyaz bir otobsn girdiini ve
iinden beyaz gmlekli adamlarn indiini grdm. 12 numaral daireyi soruyorlard. Bunu iitince,
bizim daireye, 112 numaraya gelmeleri iin seslendim. Biz 12 numaraya geldik, siz bekleyin, size de
gelecekler, dediler yant olarak.
Yanldklarn biliyordum. Ama bu sabah yaadm, telafisi asla mmkn olmayan yanllktan sonra
her ey tersyz olabilirdi. Hibir eyin anlam yoktu artk. Elimden gelen tek ey beklemekti.
Sonra az nceki adamlarn girdikleri binadan dar frladklarn ve bizim girie doru kotuklarn
grdm. Ardndan zil ald hemen. Yukarya klarn senin yannda ayakta durup bekledim. Kap
ak, dedim onlara. Ama ieri girmeleri imknszd. Durumu akladm. Kenara ekin onu,
dediler. Yapamayacam syledim. lerinden biri kap aralndan gemeyi baard. Olacaklar
grmemek iin ieri getim. Aralarnda konutuklarn iitebiliyordum. Birisi: Hl scak, dedi.
Yanma gelip enfarkts geirip geirmediini sordular, yantladm. O zaman hibir eyi
deitirmeye olanak yok... dedi birisi.
Ben de biliyordum yle olduunu, hibir eyi deitirmeye olanak olmadn ve etkilemedi bile beni
byle sylemeleri. Her ey, ama her ey yitirmiti anlamn.
Neden sonra seni konuk odasnda divann stnde grdm.
Az sonra tedavi grdn Kremlin hastanesinin doktorlar geldi. ilerinden bir kadnn yanma gelip:
Kars nerede? diye sorduunu anmsyorum. Benim, dedim. Anlamadnz herhalde, len adamn
karsn soruyorum, diye yineledi sorusunu. Benim, dedim usulca. Kendi dediimden kendim
kukuya dmtm, Kars benim. Kadn kendisini anlamadmda srar ediyordu. Odadan dar
ktm.
Ksa bir sre sonra ayn kadn tekrar geldi yanma ve adnn Rusa harflerle nasl yazlacan sordu
bana. Syledim. Tekrar tekrar soruyordu. Tahamml etmek mmkn deildi. Masada pazar gnnden
kalm iir kitabn aldm ve uzattm kadna.
Sonrasnda, ayr hastanelerden gelen iki kadnn tan ktn, birbirlerinin szn keserek, beraber
olduklar bir konferansta balarna gelen komik bir olay hatrlayarak gltklerini anmsyorum.
Onlar kkrdarken sen yle sessizce yanlarnda yatyordun, Nzm.
karlarken biri: Yalnz kalmaktan korkar msnz? Yannza bir yaknnz gelene kadar
bekleyebiliriz, dedi. Korkmam, dedim. Kalp kalmamas umurumda bile deildi. Hatta gitmesini
istemitim...
Sonra anmsamyorum neler olduunu... Hayr, anmsyorum... Ekberin yrek paralayan, grtlandan

kopup gelen ln... O sabah ilk yarm saat alamadm biliyorum Nzm.
Ama sen bu yzden uyanmamazlk etmedin (Ama bu seni yarm saat sonra uyanmaktan alkoymad.)
deil mi, Nzm?
te her eyi anlattm sana. Ha, atladm bir ey var. Arkandan kmamam iin kapattn kapnn
nnde, oturduun yerde, elinin altnda posta kutusunun anahtar duruyordu ve k yankt. En son
yapabildiin ey yakmak olmutu...
Bizim avludan m kalkacak cenazem?
Nasl indireceksiniz beni nc kattan?
Asansre smaz tabut,
merdivenlerse darack.

Belki avluda dizboyu gne ve gvercinler olacak,

Belki kar yaacak ocuk lklaryla dolu,
belki slak asfaltyla yamur.
Ve avluda p bidonlar duracak her zamanki gibi.

Kamyona, yerli gelenekle yzm ak ykleneceksem,

bir ey damlayabilir alnma bir gvercinden : uurdur.
Bando gelse de, gelmese de ocuklar gelecek yanma,
merakldr llere ocuklar.

Bakacak arkamdan mutfak penceremiz.

Balkonumuz geirecek beni amarlaryla.
Ben bu avluda bahtiyar yaadm bilemediimiz kadar.
Avludalarm, uzun mrler dilerim hepinize...[140]
Sen, Pierre, Paris, Moskova ... 63 ilkbaharnn bu son haftalar nasl da karmt birbirine. Birinizi

Pre Lachaise mezarlna, dierinizi Novodeviiyeye gtrdler... evrenizde yaananlar ise

ayn... Ama senin Bacha hayran kalarak yazdn tekrarlar mucizesi deil bu, bayalklar tekrar...
Acmaszca ve hn dolu.
Cenaze iin hazrlanm hareketsiz yzn anmsyorum. lm bozamamt onu. Sonra bir glge
dt stne anszn ve homurdand yzn. Burnunun ucu kvrld ve sen yaadn zamankinden daha
ok benzedin Trke. Sana baktm ve rahatsz eden eyi anladm. Sessizce yalvaryordum
etraftakilere Bitirin artk ne olur, acele edin, grmyor musun dayanamyor, diyordum, ama kimse
iitmiyordu beni. Havyarl kk sandviler ikram ediyorlard... Hayr, Nzm, anlatmayacam,
yokluunun ilk seferinde, Edebiyatlar Evinin salonunda yatarken seni rahatsz edenin ne olduunu,
sylemeyeceim sana. Susacam. Brak onu da baka birisi anlatsn sonra.
Yarn sensizliin ikinci yl doluyor. Telefon etmeye, haber vermeye gerek duymadan gelecek
dostlarmz evimize. Gelecekler, nk burada olmak istiyorlar. Ben bugn hazrlk yapacam.
Dostlarmza ikram etmek iin bir ey alacam... Vaktim az Nzm, kusura bakma kmam gerek.
Mezarlkta yaplan tren konumalarn anmsamyorum. Seninle eve dnebilmemiz iin herkesin
dalmasn beklemitim. Cenazenin banda yzler, yzler, yzler... vard. Binlerce hznl, gzleri
yal yz. Bann altna krmz bir yastk konulmutu. Benim gibi nefes almadan yatyordun.
Etrafnda olan biteni, kendini grmemek iin kapamtn gzlerini. Ses kesildi ve biz ikimiz
telepatiyle konumaya baladk. Gneten paralar kopup altn ltlaryla kaplad seni. Pembeleti
yzn. Tpk heyecanlandn zamanlardaki gibi. Yanna yaklatm ve yanaklarn okadm.
Avularmdan daha scaktlar. O anda Muza Pavlovann nereden geldiini anlamadm sert
baklar gelip buldu beni. Serte ellerimi ekmemi syledi. Cenaze makyajnn bozulmamas
gerekiyordu. Kimsenin bizi anlamadn dndm. Yaptklar tek ey benim seni dinlememe,
benden ne istediini anlamama engel olmakt. Arkamdan birisi elik gibi sert elleriyle omuzlarma
yapt ve beni uzaklatrd senden. Arkaya getim. Senin ksk sesle sylediklerinin nemli
ksmlarn iitemiyordum.
Birka kez kocasyla bize gelen garip ressam grdm. Bize gelirken hep giydii sar elbiseyi
giymiti gene. Ad Ella myd yoksa Elle mi, anmsamyorum. Tabuta yaklat ve balad bir eyler
aranmaya. ieklerin iine bakyordu, arad her neyse. Bir o taraftan, bir bu taraftan epeyce arad...
Kadn gzden kaybettiimi dndm bir anda nmde beliriverdi. Siyah bir gl uzatt bana,
uzundu sap.
Nzmn tabutundan bu gl, dedi. Onu saklamalsn! fsltyla konuuyordu. Nzm gnderdi onu
sana!
Birisi omuzlarm ve ellerimi sk skya tutuyordu. Kukla gibiydim. Hzn ykl olayn paralarn
mekanik olarak yayordum. Tabutun dier tarafnda Memedle duran Mnevveri anmsyorum.
Simonovun iaretiyle yanna gelii, alkanlkla sabahleyin krmz karanfil ilitirdiim ceket
cebinden seni p, aklmda Nzm. Bir de Galinann tabuta atlayn anmsyorum, ihtirasla
dudaklarna yapmasn ve orada brakt yal krmz izi... Yznn o harikulade grnts
bozulmutu. Her eyin devinimsiz olduunu, yzlerdeki perianl ve senin sessizce yznn
silinmesini istediini anmsyorum. Kimse kmldamamt yerinden ve benim yapmam gerekmiti.
Seninle vedalamamtk Nzm, ama bizim iin son diye bir ey olamayacan biliyordum artk.

Bu Nzmdan, Nzmdan. Sana son gl gnderdi, o! diye fsldamaya devam ediyordu sar
elbiseli kadn. Ala, onun iin ala, ayrlk zaman geldi att...
Ve birden sert bir hareketle ceketimin yakasna yapt ve insanst bir gle gl sapyla beraber
iime soktu. Acdan haykrdm yksek sesle ve o dakikada tabutun kapann usulca senin stne
doru indirildiini grdm. Kck bir aralk kalmt! Gzyalarmdan slanm mendili
brakverdim o aradan ieri. Hatrlyor musun: Al Verusya, sana gzya mendilleri, diyerek bir
dzine hediye etmitin bana, o mendillerden biriydi.

Benim lm duymak istemitin deil mi Nzm? Onun iin gnderdin gl, yle deil mi?
Sakladm onu.
Daha sonra olanlardan en net anmsadm, gnei kapatamam kck bir buluttan iri tanelerle
yaan ve tabutunun zerine tkrtlarla den ksa sreli yamur. Yal bir kadn: Olaanst bir
adamn ardndan doann gzyalar, demiti bana.
Eve nasl geldiimin farknda deilim. imde, boazmda, gsmde, midemde byyen bir glle
gelmitim ama. Bir sre daha onunla dolatm ve kartncaya kadar da ac duymadm. imden
kardmda her yan kan iindeydi gln. Benimse boazmdan aa kara bir yara izi uzanyordu.
Dn senin yeil tann yanna bir dolu insan geldi Nzm. Bir ksmn tanmyorum. Bir dolu da iek
vard. Onlar da insanlar gibi skk duruyordu. Bazlar suskundu. Kimileri sigara iiyor, kimileri de
alak sesle konuuyordu. Uzun sre gitmediler. Kadnlar srekli iekleri dzeltti durdu. Daha gzel
olmalarn istiyorlard, sanki senin boynundaki kravat dzeltir gibi bir halleri vard. Gneli, lk bir
gnd. Mezarln uzandan bir yerlerden yk trenlerinin sireni duyuluyor, yakndaki stadyumda
elinde megafonla spor yaptran kadnn talepkr sesi iitiliyordu: Nefes al, nefes ver nefes al,
nefes ver... krler olsun ki dn cenaze treni yoktu mezarlkta.
Bildiin gibi, yazlar bir aylna scak sular kesiliyor. Sonya ve Vitya Komissarjevski evlerinde
ykanmaya ardlar beni. Sonyann zenle kprtt kvete attm kendimi. Mutfaktan dostlarmn
yapt hazrlklarn sesi geliyor, fincanlar akrdyordu. O atmosfer iyi geldi bana. Sonyann
piirdii kurabiyelerin lezzetli kokusu dolmutu eve. ocukluumdaki gibi sevin kaplamt iimi ve
ykanmaya eniyordum. ylece yattm suda. Sonya kapdan masann hazr olduunu ve acele etmemi

syledi. Mmkn deil, hareket edemiyordum. Sonunda Sonyann sabr tkendi ve banyoya dald
gibi eline geirdii lifle srtm sabunlamaya balad. Sonra beni kendisine dndrd ve ac bir lk
att. Tm bedenim boyunca devam eden taze yara izini grmt. Korku iinde Vityay ard. O da:
Ktln grkemli izi! diyerek uzaklat yanmzdan. Sonya barmaya balamt:
Sen delirdin mi? Hale bak, ne yapmsn kendine? Bir daha hi deneme. Nzmn kemikleri szlar!
Seni asla affetmez, bunu aklndan karma. ntihar edenleri hi ho grmedi. Ne Mayakovskiyi, ne
Fadeyevi, hibirini! Onu aldat daha iyi. Kimle olursa! Hayatta kalmann yolu neyse onu yap. nsan
yaam her eyden deerlidir. Valeri ldnde, bir tanecik olum, 20 yl baktm ona... Kendimi
camdan aa brakmak istedim. pler buldum. Uyku ilalar imeyi dndm! Sonra beni Allahn
unuttuu bir yere turneye gnderdiler, konser vermeye. stne stlk bir de yle bir ynetici verdiler
ki, nasl bir pislikti anlatamam. ki hafta yaadm yle, anlyor musun?
Sonya! Neler anlatyorsun, yle, diye ieriden seslendi Viktor. Dinleme sen onu Vera. Tatsz
eylerden konuuyor, dinleme.
Ben kurulanrken Sonya dingin sesiyle anlatyordu:
Biliyor musun Vera, o sabah evde o yle yatarken, araf kaldrp baktm. Byleyici bir gzellii
vard... elleri, ayaklar. O kadar btnsel bir gzellikti ki l olmas korkutmuyordu insan. Verusya,
Nzmdan sonra bir bakasyla beraber olabilmen ok zor olacak...

Ardndan hep birlikte ay iip nefis reklerden yedik. Masa banda tek konumuz sendin Nzm.
Sadece senden konutuk.
imdi, tm bu yaadklarmzdan sonra; yalnz kaldm bu dnemde yaam, ilikimizin
dayanklln snarken, sana sylemek istediim bir ey var. Nasyonal kafede anlatmz gibi, on
gn sonra seninle kamak iin yola ktma, o souk ocak akamnda elimde valiz kaldrmnn
kenarnda seni beklediime hi piman olmadm.
Verdiin dn hediyesine, on tane kuyruklar havada tahtadan yaplm kediye bakmak istedim
yeniden. Yaammdaki tm ktlkleri onlarn toplayacan sylemitin bana. Yatak odasna gittim.
Ka yldr orada bir kutuda duruyorlard! Kutunun kapan kaldrdm ve... Kutunun krmz ipek
kumala kapl yzeyine salm kara kuyruklar, peneler, kafalar kt karma. Sanki birisi ama

kim? demir keli ayakkabsyla ezmiti kedileri. Tahta cesetleri avucuma boalttmda kutunun
kesine saklanm birinin yara almadan durduunu grdm. Dikkatle kuyruundan tutup kaldrdm
kedicii, glmsyordu.

Sana bir sorum var Nzm... Yantlamayacan biliyorum, ama gene de soracam.
O sabah, kimliini istediler benden. Henz seni gtrmemilerdi. Hayatmda ilk defa ceketinin cebine
elimi soktum. Czdanndan kimliini karttm. Bir de fotorafm kt czdanndan. 1957 ylnda
birbirimize resimlerimizi vermitik anmsyor musun? Sen kendininkinin arkasna kurnazca Vera
kzma, diye yazm ve ok saplanm yaral bir kalp resmi izmitin. Ben sana bir ey yazmadan
vermitim fotorafm. O sabah, ylesine evirdiimde arkasna yazlm dizeleri grdm. Senin
kck harflerinle yazlmt. te imdi bunu renmek istiyorum Nzm, bu iiri ne zaman
yazdn...
Gelsene dedi bana
Kalsana dedi bana
Glsene dedi bana
lsene dedi bana

Geldim
Kaldm

Gldm
ldm[141]

ALBM

Nzm ve Vera

Nzm Hikmet ve Vera Tulyakovann Moskovadaki evi

(Nzm Hikmetin alma masas)

Fotoraflar: M. Melih Gne

Temmuz 1961, Omsk

Vera, Nzmn mendilini dzeltirken...

Avni Arba, Gzin Dino, Nzm Hikmet, Abidin Dino,

Vera Tulyakova (Paris, 1962)

Nzm, Abidin ve
Vera (Paris)

Nzm ve Vera (Paris)

Avni Arba, Henriette Arba, Vera Tulyakova, Nezihe Topuz,

Nzm Hikmet ve Hfz Topuz (Paris, 1962)

Nzm ve Vera

Nzm ve Vera Paristeyken...

Verann mrnn son aylarnda hep baucunda tuttuu

Pariste ekilmi fotoraflarndan...

Nzm Hikmet ve Pablo Neruda

Nzm Hikmet ve Ekber Babayev

lya Erenburg ve Nzm Hikmet

lya Erenburg ve Nzm Hikmet

Nzm Hikmet, Pablo Neruda, lya Erenburg

Bir Ak Masal balesinin, Leningrad Kirov Tiyatrosu, Leningrad

(ayaktakiler Yuri Grigorovi ve Arif Melikov; oturanlar S. Virsaladze,

Nzm Hikmet ve Niyazi, 23 Mart 1961)

Nzm ocuklarla...

Nzm ocuklarla...

ada Trk iiri gecesinde konuurken

ada Trk iiri gecesinde konuurken

(n sralarda, Vera Tulyakova ve kz Anna Stepanova).

Nzm Hikmetin 60. doum gn kutlama davetiyesi.

Nzm Hikmet bar dln alrken...

Nzm, Verann bstyle...

Vera ve Aziz Nesin.

Ekber Babayev, Vera Tulyakova ve Abidin Dino.

Nzm Hikmet Gemisi denize indirilirken

(Geminin kaptan Vadim Andreyevi Brajin, Aziz Nesin,

Vera Tulyakova, van Petrovi Gaydeyenko, Boris Slutski).

Nzm, beni unutma.

Karn Vera

Nzm, abuk dn. Tanganika nasl da uzak.

Yolun yarsndan dn. Karn Vera Tulyakova

Nzm, yalnzca sen bana bylesine mutluluk

verebiliyorsun. Kendini insanlarmzdan koru.

Karn Vera Tulyakova Hikmet-Borjenskaya

Nzm Hikmetin Yazarlar Birliindeki cenaze treni, 5 Haziran 1963

(solda, Nzm Hikmetin olu Memed ve Mnevver Anda, Konstantin Simonov...)

Nzmn cenaze treninde Vera...

Vera ve Tosya (Antonina Karlovna Sverevskaya)

Nzm Hikmetin Yazarlar Birliindeki cenaze treninde.

Nzmn geici mezar ta (1963)

Nzm Hikmet ve Vera Tulyakovann

Novodevii Mezarlndaki mezarlar
(Heykeltra Nikolay Silis)

Nzm Hikmet ve Vera Tulyakovann Moskovadaki dairelerinin

bulunduu bina ve binann giriindeki granit plaket.

(NL DEVRMC TRK AR VE

ULUSLARARASI BARI DL SAHB NZIM HKMET,

1952-1963 YILLARI ARASINDA BURADA YAAMITIR)

[1]

Herhalde, gene hastalanmm. (yazarn notu)

[2]

Babam kastediyor. (y.n.)

[3]

Annemin stdyodan arkada Raya Friinskaya. (y.n.)

[4]

ubat. (y.n.)

[5]

Gnderilen hediyelerle ilgili sorular soruyor. (y.n.)

[6]

Nzm Hikmetin Vera Tulyakovadan nce beraber yaad doktoru. (.n.)

[7]

Konstantin Simonov, yazar. Nzm Hikmetin sz konusu vasiyeti yazd dnemde Yazarlar
Birlii bakan. (.n.)

[8]

Nzmn Veraya hitap ekli. Veracm anlamnda. (.n.)

[9]

Rusa adyla Soyuzmultifilm. SSCB zamannda devlet kuruluu olarak alan byk izgi film
stdyosu. (.n.)

[10]

Moskova yaknlarnda ounlukla yazarlara ait kr evlerinin bulunduu bir yer. (.n.)

[11]

Ekber Babayev, (1924-1979). Trkolog, filoloji doktoru. Nzm Hikmetin yakn dostu ve
evirmeni. Nzm Hikmet Jizn i tvorestvo (Nzm Hikmet Yaam ve Sanat) isimli almas,
Rusyada bu konuda yaplm en ciddi aratrmalardan biridir. (.n.)

[12]

Anatoli Lunaarski, (1875- 1933). Sovyetler Birlii kltr ve sanat politikasnn belirlenmesinde
ve gelitirilmesinde nemli yeri olan kiilerden birisidir. (.n.)

[13]

Nikolay Ekk, (1902-1976). Tiyatro ve sinema ynetmeni. Aktr. Nzm Hikmetle 1921 ylnda
tanm ve pek ok alanda beraber almtr. (.n.)

[14]

Konstantin Simonov, (1915-1979). air, yazar, toplumsal faaliyet adam. 1946-50 ve 1954-58
yllar arasnda Novy Mir dergisinin baredaktrln ve SSCB Yazarlar Birliinin genel
sekreterliini yapt. (.n.)

[15]

Svyatoslav Rihter, (1915-1997). nl piyanist. (.n.)

[16]

Sevdal Bulut izgi filminin Rusa senaryosundan eviren M. Melih Gne. (.n.)

[17]

lya Erenburg, (1891-1967). nl yazar, gazeteci. (.n.)

[18]

Mihail Zoenko, (1895-1958). nl yk yazar. (.n.)

[19]

Mihail Volpin, (1902-1988). Dramaturg, flair ve senaryo yazar. (.n.)

[20]

Muzacm anlamnda. (.n.)

[21]

Muza Pavlova, air, tiyatro yazar, evirmen. Nzm Hikmetin iirlerinin pek ounu Rusaya
evirmitir. (.n.)

[22]

Nu Rusa e, hadi, ama, yle gibi anlamlar tayan bala. (.n.)

[23]

Nzm Hikmet, Yine Memleketim stne Sylenmifltir, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s.
1639. (.n.)

[24]

Nzm Hikmet, Stronsium 90, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1632.

[25]

Nzm Hikmet, Mikail Refiliye At, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1661. (.n.)

[26]

Rusas listopad olan szck, yaprak ve dkm szcklerinden olumu birleik szcktr.
(.n.)

[27]

Arkadi Raykin, (1911-1987). Tiyatro ve sinema aktr.

[28]

Nikolay Erdman, (1900-1970). Dramaturg, flair, senaryo yazar. (.n.)

[29]

Nzm Hikmet, Ylbafl Aac, Btn iirleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Nisan 2007, s.
1784. (.n.)

[30]

Mihail Bleyman, (1904- ). Sinema yapmcs ve eletirmeni. (.n.)

[31]

SSCB gizli haber alma kuruluu olan KGBnin Moskovadaki merkez binasnn bulunduu yerin
ad. (.n.)

[32]

Nikolay Akimov, (1901-1968). Ressam ve rejisr. (.n.)

[33]

Nzm Hikmetin 1954 ylnda yazd oyun, Sovyet yneticilerini rahatsz etmi ve bu nedenle
sahnelenmesi yasaklanmtr. Yazarn bu ve dier oyunlar hakknda daha fazla bilgi Nzm Hikmet
ve Tiyatrosu (Cem Yaynlar, 2002) adl kitapta bulunabilir. (.n.)

[34]

Zoenkonun adnn Rusa doru telaffuzu Zaenkodur. (.n.)

[35]

Stalin dneminde, Rusyann kuzey blgesindeki nehirleri Beyaz Denize balamak iin ina
edilen byk bir kanal. (.n.)

[36]

Aleksey Tolstoy, (1883-1945). air, roman ve oyun yazar. (.n.)

[37]

Romain Rolland, (1866-1944). Nobel dll Fransz yazar.

[38]

Nzm Hikmet, Ylba Aac, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1784. (.n.)

[39]

Vladimir (Volodya) Buri, (1932-1994). air, evirmen. (.n.)

[40]

Rusa bela beda, zafer ise pobedadr. (.n.)

[41]

Nzm Hikmet, Verann Resmi, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1806. (.n.)

[42]

SSCBde komn ya da komnal daire olarak adlandrlan ve birden fazla aile tarafndan
paylalan ok odal daire kastediliyor. (.n.)

[43]

Nzmn burada kulland llk, srtk, orospu anlam tayan luha szc, ok gezmek,
evinde oturmamak anlamndaki lyatsia fiilinden gelmektedir. (.n.)

[44]

Nzm Hikmet, Saman Sars, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1748-1761. (.n.)

[45]

Rusyada, Gregoryen takvime gemeden nce kullanlan sisteme gre 13 Ocaka denk gelen
ylba, eski yeni yl olarak halk arasnda kutlanmaktadr. (.n.)

[46]

Genrih Yagoda, (1891-1938). Siyaseti, devlet adam. SSCB Savunma Bakanlnn nemli
kiilerinden. (.n.)

[47]

eviri Ataol Behramolu, Yaam ve iirlerinden rneklerle Mayakovski, Alkm Yaynlar,

2004. (.n.)

[48]

Lili Brik, (1891-1978). Sanat eitimi ald, edebi almalar yapt. nl air Mayakovski nin k
olduu yegne kadn, Fransz yazar Elsa Trioletnin ablas. (.n.)

[49]

Rossiskoe Telegrafnoe Agenstvo (ROSTA) Partinin basm ifllerini ve propaganda afifllerini

basmas iin kurulan yer. (.n.)

[50]

OKNA ROSTA (.n.)

[51]

Aleksandr Blok, (1880-1921). nl air.

[52]

Cafer Rudaki, (858-941). Tacik/Fars edebiyatnn kurucusu saylan byk air.

[53]

Antonina Sverevskaya dostlarnn hitap flekliyle Tosya, (1931-2004). Trkolog. Nzm

Hikmetin bir dnem edebi sekreterliini yapt. Vera Tulyakovann arkada. Nzm Hikmetle
evliliinde nikh flahidi. Nzm Hikmet ve Tiyatrosu, kitabnn (Cem Yaynevi, 2002) yazar. (.n.)

[54]

Nzm Hikmet ve Vera Tulyakova Hikmetin birlikte yazdklar ki nat adl oyundan
bahsediyor. (.n.)

[55]

SSCBnin kurulmasnn ardndan kalknma plan erevesinde, tm lkenin elektrie

kavuturulmas iin yaplan almalar nedeniyle halk arasnda lambalar Leninin baba adna atfen
liin lambas olarak tanmlanyordu. (.n.)

[56]

Gzelim, kzm, glm, bir tanem szleri orijinal metinde Trke yazlmtr. (.n.)

[57]

Nzm Hikmet, Arlar, Btn iirleri, YKY, stanbul 2007, s. 1669. (.n.)

[58]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1667. (.n.)

[59]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1668. (.n.)

[60]

Daha nce Rusadan evrilerek yaymlanan bu iir, M. Melih Gnein Moskovadaki ariv
almalar srasnda bulunmutur ve Nzm Hikmetin kaleminden km orijinal haliyle ilk kez
yaymlanmaktadr. (.n.)

[61]

Nzm Hikmet, Hasret, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1692. (.n.)

[62]

Nzm Hikmet, ehir Akam ve Sen, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1693. (.n.)

[63]

Nzm Hikmet, Scaklarda, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1694. (.n.)

[64]

Aleksandr Tvardovski, (1910-1971). air, 1950-54, 1958-70 yllarnda Novy Mir dergisinin ba
redaktr. (.n.)

[65]

Rusa Ten na platen olan balk mecazi olarak Laf Salatas anlamna gelmektedir. Bu makale
ile ilgili ayrntl bilgiyi A. Sverevskayann Nzm Hikmet ve Tiyatrosu, (Cem Yaynlar, 2002)
adl eserinde bulabilirsiniz. (.n.)

[66]

Vsevolod Meyerhold, (1874-1940). Aktr, tiyatro ynetmeni. Meyerholdun tiyatro sanat,

devrimci repertuarn ncs saylmaktadr. (.n.)

[67]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1695. (.n.)

[68]

SSCBde trenlerde yabanc uyruklu yolcularn bindii vagonlar ayryd. (.n.)

[69]

10-16 ya arasndaki ocuklarn kabul edildii Komnist Parti ocuk Tekilat. (.n.)

[70]nostrannaya

dergisi. (.n.)

Literatura (Yabanc Edebiyat), yabanc yazarlarn eserlerinin basld edebiyat

[71]

Pablo Neruda, (1904-1973). ilili yazar, air. 1971 ylnda Nobel edebiyat dln ald. (.n.)

[72]

Louis Aragon, (1897-1982). Fransz air, romanc. (.n.)

[73]

Elsa Triolet, (1896-1970). Rus asll Fransz edebiyat. Louis Aragonun kars, Lili Brikin kz
kardei. (.n.)

[74]

Ressam brahim Balaban. (.n.)

[75]

ZAKS: Resmi Nikh Dairesinin ksaltlmfl ad. (.n.)

[76]

SSCB dneminde ZAKSta resmi nikh ifllemlerini yaptrmadan yaflayan iftler iin sivil
nikhl deniyordu. (.n.)

[77]

Kuu arks veya kuunun son arks: leceini hisseden kuunun syledii en ili ve gzel
ark. (.n.)

[78]

Rus tiyatrosunun nl Musevi sanatlarndan birisi, Rus Musevi tiyatrosunun kurucusu. (.n.)

[79]

Nzmn Yaamak Gzel ey Be Kardeim adl eserinin Rusa ad. (.n.)

[80]

Sevgilim, ekerim szleri Rusa metinde de Trke yazldr. (.n.)

[81]

Nzm Hikmet, Tanganika Rportaj, Dokuzuncu Mektup, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s.
1851. (.n.)

[82]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1633-1634. (.n.)

[83]

Boris Polevoy, (1908-1981). Gazeteci, yazar. (.n.)

[84]

Orijinal metindeki Rusa alntdan evrilmitir. (.n.)

[85]

V.D. Polenov, (1844-1927). nl Rus ressam. (.n.)

[86]

Yaroslav, Moskova yaknlarnda, eskiden dini merkez olan ehirlerden biri. (.n.)

[87]

Rusa aslndan, anlamsal evirisi yaplmtr. (.n.)

[88]

Aleksandr Fadayev, (1901-1956). Yazar, toplumsal faaliyet adam. 1946-54 yllar arasnda
Yazarlar Birlii genel sekreterlii ve bakanln yapt. Dnya Bar rgtnde bakan yardmcl
grevini stlendi. (.n.)

[89]

Rusa aslndan anlamsal evirisi yaplmtr. (.n.)

[90]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1633-1634. (.n.)

[91]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1735. (.n.)

[92]

Boris Slutski, (1919-1986). air, evirmen. (.n.)

[93]

Nzm Hikmet, Tanganika Rportaj, Birinci Mektup, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s.
1838. (.n.)

[94]

Ayn iir.

[95]

Ayn iir.

[96]

Ayn iir.

[97]

Nzm Hikmet, Tanganika Rportaj, Drdnc Mektup, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s.
1843 (.n.)

[98]

Nzm Hikmet, Otobiyografi, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1780. (.n.)

[99]

Rusa metinde de Trke yazlmtr. (.n.)

[100]

Guston Gallimard, Fransz Gallimard Yaynevinin sahibi. (.n.)

[101]

Azerbaycanl heykel sanats Mnevver Rzayevadan bahsediliyor. (.n.)

[102]

Ruben Simonov, (1899-1986). Aktr, tiyatro rejisr. (.n.)

[103]

Pasternakn nl roman Doktor Jivagonun Sovyetler Birliinde yasaklanmas olay. (.n.)

[104]

NEP (Novaya Ekonomieskaya Politika) Yeni Ekonomi Politikas: Sava yllarnn ardndan
Sovyetler Birliinde uygulanmaya balanan (1921-30) ekonomi politikas. (.n.)

[105]

sadora Duncan, (1877-1927). Amerikal. Modern dansn kurucularndan. Bir sre Yeseninle
evli kalmlard. (.n.)

[106]

Aleksandr Herzen, (1812-1870). arlk Rusya zamannda yaflamfl nl Rus devrimci yazar,
filozof. Rusya dflnda yaflad yllarda lkesinde yasakl kitaplarn baslmas iin yaynevi at,
dergi kard. (.n.)

[107]

Maria Tsvetayeva, (1892-1941). air.

[108]

Dou Emekileri Komnist niversitesi.

[109]

Erenburgun Nzm Hikmet ile ilgili yazd metnin tamam iin bkz. Kardeim Nzm, Cem
Yaynevi, 2002. (.n.)

[110]

Orijinal metinde de piyes miyes eklinde geiyor. (.n.)

[111]

F. Dostoyevskinin nl roman Su ve Cezann ba kahraman. (.n.)

[112]

Daha nce Rusadan evrilerek yaymlanan bu iir, M. Melih Gnein Moskova daki ariv
almalar srasnda bulunmutur ve Nzm Hikmetin kaleminden km orijinal haliyle ilk kez
yaymlanmaktadr. (.n.)

[113]

Gosudarstvenny Universalny Magazin: her trl tketim malnn satld ok katl byk devlet
maazas. (.n.)

[114]

Nikolay Tihonov, (1896-1979). Yazar, toplumsal faaliyet adam. (.n.)

[115]

Nzm Hikmet, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1783. (.n.)

[116]

Aleksandr (Saa) Tverskoy, yazar. Nzm Hikmeti konu alan Bosfor arks adl kitabn
yazar. (.n.)

[117]

K.M.: Simonovun Konstantin Mihaylovi olan ad ve baba ad. (.n.)

[118]

Mavi Bluz: 1920-30 yllar arasnda srdrlen propoganda amal tiyatro ve sahne sanatlar
etkinlikleri. (.n.)

[119]

Verann Rusada szlk anlam inantr. (.n.)

[120]

Nzm Hikmet, Tanganika Rportaj, 2. mektup, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1840.
(.n.)

[121]

Drujba szc dostluk anlamna gelmektedir. (.n.)

[122]

Nzm Hikmet, Tanganika Rportaj, 2. mektup, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1840.
(.n.)

[123]

Orijinal metinde de gvur szc kullanlmtr. (.n.)

[124]

Nzm Hikmet, Asya-Afrika Yazarlarna, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1795. (.n.)

[125]

Sergey Dyagilev, (1872-1929). Tiyatrocu, ressam. Rus sanatnn lke dnda tantlmas iin
nemli almalar yapan sanat adam. (.n.)

[126]

Bubnovy Valet, 1910-12 yllar arasnda faaliyet gsteren Rus avangardist ressamlar topluluu.
(.n.)

[127]

Natalya Gonarova, (1881-1962). Rus ressam, yaamn 1915ten sonra Pariste srdrd.

[128]

Rusa metinde de mecnun szc kullanlmtr. (.n.)

[129]

Otobiyografi iirinden. (.n.)

[130]

Nzm Hikmet, ri ri Damlalaryla Yamur, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1805.
(.n.)

[131]

Nzm Hikmet, Yaamaya Dair /1, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 906. (.n.)

[132]

Nzm Hikmet, Severmiim Meer, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1800. (.n.)

[133]

Nzm Hikmet, ap Kalma stne, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1853. (.n.)

[134]

Nzm Hikmet, 1 Maysta Kzl Meydan, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1864. (.n.)

[135]

Yuri Gagarinin uzaya knn yldnm ima ediliyor. (.n.)

[136]

Nzm Hikmet, Berlin Mektubu 2, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1854. (.n.)

[137]

Nzm Hikmet, Maysn 17sinde, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1867. (.n.)

[138]

Cenaze Merasimim iirinden. (.n.)

[139]

Nzm Hikmet, Giderayak, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1689. (.n.)

[140]

Nzm Hikmet, Cenaze Merasimim, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2007, s. 1858. (.n.)

[141]

Nzm Hikmet, Veraya, Btn iirleri, YKY, stanbul, 2002, s. 1868. (.n.)