KRONiK

Eski Sovyet Corafyasnda "Devrimler"

Yrd. Do. Dr. Erel Tellal, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi

II Eyll 2001 'den sonra eski Sovyet corafyasnda "tarihin tekerlei" daha
hzl dnmeye balad. ABD nce Ekim 2001 'de Afganistan'da "Sonsuz
zgrlk Operasyonu"nu balatarak bu lkeye askeri birlikler yd. Ardndan,
zbekistan, Kazakistan ve Tacikistan' da askeri sler kurarken Grcistan' a
askeri danmanlar gndererek eski Sovyet corafyasnda boy gstermeye
balad. Mart 2003'te neredeyse btn dnyay karsna alarak Irak'a saldrd
ve bu lkeyi igal ederek tpk Afganistan'da yapt gibi "kukla hkmet"
kurdurdu. ABD Souk Sava srasnda Eisenhower Doktrini'yle Ortadou'yu
(1957), Carter Doktrini'yle de Pers Krfezi'ni (1979) "yaamsal kar alan"
ilan etmi ve buradaki gelimelere kaytsz kalamayacan aklamt. 1997'de
de eski Sovyet corafyasn bu blgelere eklemiti. 1990' larn sonlarndan
balayarak "Byk Ortadou Projesi" gibi kuramsal tartmalar uluslararas
kamuoyunun gndemine getiren ABD, 1i Eyll sonrasnda fiilen eski Sovyet
corafyasna askeri olarak yerleti.
Gelimeler bununla da kalmad ve blgede bir dizi iktidar deiiklii yaand. 2
Kasm 2003'te Grcistan'da yaplan genel seimlerin ardndan yaanan protesto
gsterileri sonunda 23 Kasm'da Devlet Bakan Eduard evardnadze istifa etti
ve yerine Mihail Saakavili greve geldi. Grcistan' bir yl sonra Ukrayna
izledi. 3 i Ekim 2004' te yaplan devlet bakanl seimlerine hile kart
sylemiyle meydanlara dklen halk 26 Aralk'ta seimlerin yeniden
yaplmasn salad ve Rusya'nn destekledii Viktor Yanukovi yerine Viktor
Yuenko'yu devlet bakanl koltuuna oturttu. 2005'in ilk alt aynda
muhalefetin "fkesi" Orta Asya'ya srad. Krgzistan'da 27 ubat'ta ve i3
Mart'ta yaplan iki turlu genel seim sonularna tiraz eden halk ayakland.
Sre Devlet Bakan Asqar Akayev'in 23 Mart'ta lkeyi terketmesi ve halkn
Bikek'te
geni apta yamalamaya
girimesiyle
sonuland.
Devlet
Bakanl'na
geici olarak Kurmanbek Bakiyev getirildi. Btn dnya
gzlerini bu blgeye evirmi, "srada kim var" sorusuna yant ararken, i i-i2
Mays'ta zbekistan'n Andican kentinde kan ayaklanma slam Kerimov
tarafndan gvenlik glerince bastmld. Bunlar, tank olunan iktidar
deiiklikleri ya da giriimler. Bir de "beklenenler" var: Nisan 2005'te ABD

214

e Ankara niversitesi SBF Dergisi e 60-2

Dileri Bakan Condoleezza Rice, 1994'ten beri iktidarda olan Aleksandr

Lukaenka'y
Avrupa'daki son diktatr olarak tanmlayarak, "Belarus'ta
deiikliin zamannn geldiini" aklad. Yine, Krgzistan' daki iktidar
deiikliinin ardndan ABD'nin eski Ulusal Gvenlik Badanman Zbigniew
Brzezinski srann hzla Rusya'ya gelmekte olduu yorumunu yapt. imdi
herkes Kasm 200S'te Azerbaycan'da yaplacak genel seimleri bekliyor.
Hi kukusuz
bu iktidar deiikliklerinin/beklentilerinin
ok eitli
nedenleri/sonular var ve ok eitli alardan deerlendirilebilir. Birincisi, bu
ynetim deiiklikleri eski Sovyet corafyasnda Rusya Federasyonu ile ABD
arasnda bir etkinlik savam olarak sunuluyor. Bu yoruma gre, sz konusu
lkelerin hepsinde Rusya'nn destekledii adaylar kaybederken, Grcistan ve
Ukrayna'da aka ABD'nin destekledii kiiler iktidara geldiler. Gerek
Krgzistan ve gerek zbekistan ABD'den uzaklaarak angay birlii rgt
() erevesinde in Halk Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu'na yakn bir
pozisyon almlard. rnein, zbekistan Haziran 2001 'de 'ye katlm, bir
yl sonra da ABD' nin eski Sovyet corafyasnda Rusya Federasyonu
nderliindeki Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ve giriimlerine kar
kendi etkinliini salamak iin kurdurduu GUUAM (Grcistan, Ukrayna,
zbekistan, Azerbaycan, Moldova) giriiminden ayrlacan aklamt.
Kerimov S Mays 200S'te bunu resmen dile getirdi ve Mays ay zbekistan'n
ay oldu. Yine bu gr savunanlar ynetim deiikliklerinin ardnda
uluslararas sermaye speklatr Soros ve CIA (Merkezi Haberalma rgt)
ajanlarnn varlndan sz ettiler. Bu noktada yaanan iktidar deiiklikleri
serisinin aslnda eski Yugoslavya corafyasnda balad yorumlar yapld. lk
rnek Slobodan Miloevi'in iktidardan drlmesinde yaanmt ve benzer
rnekler, benzer sivil toplum rgtlerince dier lkelerde yinelendi. Ksaca bu
birinci yorum uluslararas etkenleri ne kararak, eneji kaynaklar asndan
zengin ve (tehdit olarak gsterilen) kktendinci slam'n kaynak corafyas
olmas nedeniyle stratejik adan nemli bu blgede etkinlik savamn ne
kard. Hatta, bu "ekime"ye AB'yi de katanlar oldu. Buna gre, Avrupa ile
in arasnda "Yeni pek Yolu" zerinden ticaretin kara yoluyla yaplmasnn
nakliye giderlerinde hava yoluna gre % 60 tasarruf salayabilecei ne
srld.
kincisi, eski Sovyet corafyasnda yaanan iktidar deiikliklerinin "Sovyet
art nomenklatura diktatrleri"nin tasfiyesi olduu yorumlar yapld. Bu
yorumlarda i etkenler ar bast. Buna gre SSCB'den ayrlarak bamszln
kazanan
devletler
diktatrlerce
ynetilmiler,
ekonomik
kalknma
gerekletirememi, insan haklar ve hukukun stnlne dayal demokratik
ynetimler kuramamlard.

275
etkenlere arlk veren yorumlarda insan haklar ve demokrasinin nemli
"sorun kaynaklar" olduklann saptadktan sonra bu kavramlar zerinde biraz
daha dnlebilir. Ancak buna gemeden baka bir noktaya deinmek yerinde
olacaktr. Tank olunan ynetim deiiklikleri balanna birer sfat eklenerek,
"devrim" biiminde nitelendirilmilerdir: Grcistan'da Kadife (Gl) Devrim,
Ukrayna'da Turuncu Devrim, Krgzistan'da Lale (Sar) Devrimi gereklemi;
Ermenistan' da Kardelen Devrimi ve Azerbaycan' da da Hazar Devrimi
beklenmektedir.
Uluslararas dzeyde tekelleen kitle iletiim aralar
"ideolojik propaganda" yrterek iktidar deiikliklerini "devrim" biiminde
sunmakla yetinmemi, "en zayf halka" gibi MarksistlLeninist paradigmann
kavramlarn kullanarak, yoksul ve yoksun "evre"nin, kendi karlarn temsil
etmeyen "merkez"e kar ayaklanmas yorumunu yapabilmitir. Hatta iktidar
deiikliklerinin ardnda ad geen speklatr Soros'un Trotskist olduu ve
"srekli devrim"e olan inanclball nedeniyle bu lkelerde birer birer insan
haklarna saygl, demokratik hukuk devleti kurdurduu yorumlar bile
yaplmtr. Bu srete "devrim"in ne olduu, "kar devrim"le ayrldklar
nokta, her iktidar deiikliinin "devrim" olarak nitelenip nitelenmeyecei gibi
sorular akllardan uzak tutulmutur. Oysa, ne Grcistan'da ne de Ukrayna'da
bugnden yarna hi bir ekonomik, siyasal, toplumsal ya da rgtsel
deiim/dnm olmad gibi Krgzistan'da bir iktidar boluunun (bilerek)
yaratld ne srlebilir. Ne kadrolar deimitir, ne de izlenen politikalar. O
zaman ne "devrimi"dir bunlar ya da neden byle sunulmaktadrlar?
Sorunun yantna Souk Sava sonras "yeni dnya dzeni" bal altnda tm
dnyaya dayatlan temel deerden yola karak balanabilir: nsan haklar,
demokrasi ve piyasa ekonomisi. Sonuncusundan balarsak, piyasa ekonomisine
gei srecinin
SSCB dneminde,
yeniden yaplanma
(perestroyka)
politikasyla balandndan sz edebiliriz. Merkezi ekonomiden piyasa
ekonomisine gei srecinde eski Sovyet corafyas 15 yl boyunca byk bir
"yama" yaad. zelletirme ad altnda byk miktarlarda sermaye el
deitirdi ve toplumsal yeniden blm tm adaletsizliiyle bu devletlerde
yaayan halklara byk maliyetler detti. Piyasa ekonomisine gei sreci bu
lkelerdeki iktidarlar ypratt. evardnadze ve Akayev'e kar gelien halk
muhalefetinde bu adaletsiz srecin nemli etkisi oldu.
Tartmalarn baka bir boyutu egemen devletlerin bamszl noktasnda
dmlendi. Bamszln kazanal henz 15 ylolmu
bu devletlerden
bamszlklarnn ekonomik ve siyasi dayanaklar alnmak istendi ve buna
kar bir tepki olutu. Yalnzca siyasal bamszl savunan ve sermayenin
nn amay amalayarak ekonomik "bamszl" gzard eden Wilsoncu
bamszlk anlayyla, ekonomik bamszl siyasal bamszln temeli
sayan Leninci bamszlk yaklam att. Tartma kreselleme ad altnda

276

e Ankara niversitesi SBF Dergisi e 60-2

gelimi ou Bat ekonomisinin gelimemi ekonomilere ekonomik ve siyasal

istemleri dayattklar bir srete yapldndan, Orta Asya'daki ynetimler
ad, antidemokratik, otokrat ynetimler olmakla sulandlar. Belki de
gerekten yleler. Ama "doru olan"n onlara dayatlmas karsnda
gsterdikleri refleks kanlmazdr.
Dayatmalar srasnda "demokrasi", "insan haklan" gibi insanlk tarihinin
yzyllara dayanan ok kymetli ve olmazsa olmaz deerlerinin emperyalist
politikalarn birer arac olarak kullanlmalar da bir baka boyut. Sreci
Helsinki Nihai Belgesi'ne ve orada Souk Sava srasnda varlan bir
uzlamaya dayandrabiliriz. Dou Avrupa'da kendi gvenlii iin uygun
grd snrlan Bat'ya onaylatma karlnda SSCB insan haklarnn
evrensel nitelikte olduunu kabul etmiti. Ardndan Carter Ynetimi yumuak
karn olduunu dnd insan haklar zerinden SSCB'ye yklendi. Srecin
sonunda SSCB ykld. Yerine ortaya kan Rusya Federasyonu'ndan uzunca
bir sre insan haklar sorulmad. Ya da dier cumhuriyetlerden. Ama imdi gn
geldi. Yalnzca eski Sovyet corafyasyla snrl deil bu politikalar. Ayn
corafyadaki Afganistan ya da Irak iin de geerli. Oysa kast sisteminin
srd Hindistan' a, ihlallere karn in' e ya da yarm yzyla yayd igal ve
imha politikalarn srdren srail' e kar sorgulama sz konusu deiL.
Bu noktada tartlmas gereken en "kritik" konulardan biri de "demokrasi".
Gnmzde hi kimse demokrasi tanm vermezken bunu her konumasnda
neredeyse herkes referans noktas olarak kullanyor. Herkes kendi asndan
"demokrasi"den yararlanmaya alyor ve bir dierini demokrat olmamakla
suluyor. Bazlar demokrasinin bir "sandk fetiizmi"ne indirgendiinden dem
vururken, dierleri (rnein Putin) kendisine bu konudaki eksiklikleri
anmsatlnca, ABD' deki 2000 seimlerini rnek gstererek bunun bir
standardnn olmadn ne sryor. Demokrasi halkn halk tarafndan
ynetimidir. Halk kendi iradesini zgr seimlerde kulland oylarla dile
getirir ve geleceine sahip kar. Bu ynetim biimi, insanlk tarihin
imbiinden gemi kazanmlarndan
biridir ve kimsenin onu ktye
kullanlmasna izin veremeyecei kadar "deerli"dir. Oysa ki gnmzde
birileri (ABD ya da AB) dierlerini demokratik olmamakla sulayabiliyor ve
bunu izledikleri emperyalist politikalarn bir arac olarak kullanabiliyor. zlenen
ifte standart bunu aka ortaya koyuyor: Suudi Arabistan (ki Usama Bin
Ladin dahil sz edilen kktendincilerin finans kayna burasdr), srail (ki
yarm yzyldr izledikleri yaylmac ve insanlk d politikalar kolayca
saptanabilecek bir gerektir) ya da baka devletlerde aranmyor da demokrasi,
eskiden beri tank olduumuz biimde Latin/Orta Amerika'da ABD' yle ayn
izgide politika gtmeyen, eski Sovyet corafyasna dahilolan (ki, bunu da
kapitalist dnya ekonomisine yeni eklemlenen olarak okumak olasdr) ya da

211
Souk Sava art ve/veya sregelen
dzene
uymayanlar
olarak
nitelendirebileceimiz (Kuzey Kore, ran, Irak, Afganistan gibi) lkelerden
isteniyor.
Demokrasiden sz ederken bir ka soru akla taklyor. Neden demokrasi? Bu
devletlerin hibirinde byle bir gelenek ya da tarihlerinin herhangi bir kesitinde
byle bir (Batl anlamda demokrasi) deneyim(i) yok. Demokrasinin insanlk
tarihinin imbiinden gemi en istenen ynetim biimi olduu sylenebilir ve
Bat merkezci tarih anlayyla bakldnda bunun aksini sylemek aklc
olmaz. Ama yine de, blge halklar, devletleri ve hkmetleri iin byle bir
ynetim biiminin, hem de "dardan dayatma" yoluyla istenmesi ya da
sorgulanmas ok anlaml grnmyor. Afganistan ve Irak'ta kurulan
demokratik ynetimlerin durumu meydanda. Ya da Grcistan ve Ukrayna'daki
ynetim deiikliklerinin bu lkelerde bugnden yarna demokratik kurum ve
kurallar yerletireceini savunmak ok da gereki deiL. Krgzistan'da ise,
Akayev dnda deien neredeyse hi bir ey yok, stelik olas siyasi
istikrarszlklar blgesel bir "tehdit"e dnmeye balarsa deiik biimlerde
"d mdahalelere" de ak bir konumda. Ayrca, eski Sovyet corafyasna
"demokrasi" dayatanlar kabul etsinler ya da etmesinler demokrasi, ona uygun
bir eitim sistemini, toplumsal rgtlenmeyi, hukuksal yaplanmay ve
hereyden nce ekonomik gelimilik dzeyini gerektiriyor. u aka
savunulabilir: Ne kadar ulusal gelir (ve onun adil blm) o kadar demokrasi.
Batl toplumlarda yzyllar ierisinde evrilen ve dnyann geri kalannn
yzyllarca smrlmesi zerine ina edilmi bir ekonomik altyapdan beslenen
demokrasi, gelimemi lkelerde pek ok yerinden ktye kullanlacak
zayflklarla maluL. Birden fazla siyasal partinin ak ve adil seimlere girmesi
sonucu, sandktan kanlarn belirli bir sre iin iktidara gelmesi "demokrasi"yi
getirmiyor.
Neden demokrasi sorusu kadar "neden imdi" sorusu da "manidar". Bu
devletlerin hemen hepsi bamszlklarn kazandklarndan beri ayn diktatrler
tarafndan ynetiliyorlar ve her birinin "diktatrl" bu sre ierisinde
zayflamad, g kazand. ABD, ne Grcistan'a askeri danmanlar yollarken,
ne Ukrayna'y GUAM giriiminin temel ta haline getirirken, ne Krgzistan'da
ne de zbekistan' da askeri sler kurarken bu devletlerin demokratik
kimliklerini sorgulamamt. Yani neden demokrasi sorusunun yan sra neden
imdi sorusu da yant bekliyor.
Sorgulanan baka bir boyut da, demokrasi ad altnda "d kaynakl" "sivil
toplum rgtleri"nin
bu iktidar deiikliklerinde
oynad rololdu.
Yugoslavya'da Miloevi'in iktidardan alnmasndan balayarak Grcistan'da,
Ukrayna' da ve Krgzistan' da "demokrasi" iin ayaklanan halkn benzer

218 _ Ankara nivers~esi SBF Dergisi _

60-2

rgtlerce ekonomik anlamda desteklendikleri ve benzer yntemlerle baanya

ulatklan aka saptand.
zellikle Orta Asya' da ynetim deiikliklerinin en "demokratik" olan
Krgzistan' dan balamas da ilginti. Zira daha az demokratik olduundan
kuku duyulmayan zbekistan'da halka kar silah kullanld ve demokratik
iktidar deil, gl iktidar kazand. Belki de son olarak btn ynetim
deiikliklerinin "demokratik" yollardan yaplmad ne srlen seimler
sonrasnda gerekletiine deinilmelidir. Bu, Grcistan'da, Ukrayna'da ve
Krgzistan'da byle olduu gibi, Azerbaycan'da da Kasm'daki seimler
sonrasnda beklenmektedir. Seim sreci yaamayan zbekistan'daki halk
hareketi baansz olmutur.
Eski Sovyet corafyasnda ynetimler birer birer el deitirip "demokratik"
ynetimler ina edilirken Rusya bir yandan bu blgedeki etkinliini
kaybetmekten rahatszlk duymakta, ama bir yandan da askeri sleri ve
ekonomik ilikileriyle blgedeki etkinliini srdrmeye almaktadr. Ksacas
tekellerin elindeki kitlesel iletiim aralan ne kadar tek ynl bilgi akn
dayatsalar da bugnden yarna blgede Rusya'nn etkinliini tamamen yitirmesi
beklenmemelidir.