T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

KORUMA RLELER 1
523EO0169

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 2
1. KISA DEVRE KORUMA RLELER ............................................................................... 2
1.1. Trafolarda Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri ......................................................... 2
1.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri .................................................. 3
1.2.1. Arzalar .............................................................................................................. 3
1.2.2. D Arzalar............................................................................................................ 4
1.3. Korunmann nemi....................................................................................................... 4
1.4. Ksa Devre Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri ................................................... 6
1.4.1. Sarg Ksa Devresi Koruma Rlesi ........................................................................ 6
1.4.2. Ters Akm (Vatmetrik) Rlesi ............................................................................... 8
1.4.3. Mesafe (Empedans) Rlesi .................................................................................. 10
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 19
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 22
2. KISA DEVRE KORUMA RLE MONTAJ VE BALANTILARI ................................ 22
2.1. Ksa Devre Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri.............................................. 22
2.1.1. Trafolarda Kullanm ........................................................................................... 22
2.1.2. Hatlarda Kullanm .............................................................................................. 22
2.1.3. Alternatrlerde Kullanm .................................................................................... 22
2.2. Ksa Devre Koruma Rle Yerine Montaj .................................................................. 23
2.2.1. Montaj Ara Gereleri ......................................................................................... 23
2.3. Ksa Devre Koruma Rle Balant emalar .............................................................. 26
2.4. Ksa Devre Koruma Rle Balantlar ........................................................................ 30
2.4.1. Balant letkenleri zellikleri ............................................................................ 30
2.4.2. Balant Yntem lem Sras .............................................................................. 30
2.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................. 30
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 31
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 32
RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 33
3. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER .................................................................... 33
3.1. Trafolarda Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn Nedenleri ........................... 33
3.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn Nedenleri ................... 34
3.3. Toprak Kaa Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri............................................ 34
3.3.1. Faz Toprak Kaa Koruma Rlesi ..................................................................... 35
3.3.2. Rotor Toprak Kaa Koruma Rlesi .................................................................. 37
3.3.3. Sarg Kaa Koruma Rlesi ............................................................................... 40
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 43
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 44
RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 45
4. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER MONTAJ VE BALANTILARI .............. 45
4.1. Toprak Kaa Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri ........................................ 45
4.1.1. Trafolarda ............................................................................................................ 45
4.2. Toprak Kaa Koruma Rle Yerine Montaj ............................................................. 46
4.2.1. Montaj Ara Gereleri ......................................................................................... 46
i

4.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar ..................................................................... 46

4.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras ................................................................... 46
4.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 46
4.3. Toprak Kaa Koruma Rle Balant emalar ........................................................ 47
4.4. Toprak Kaa Koruma Rle Balantlar .................................................................. 48
4.4.1. Balant letkenleri zellikleri ............................................................................ 48
4.4.2. Balant Yntem lem Sras .............................................................................. 49
4.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................. 49
4.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ......................................................................... 49
4.6. Topraklamalar Ynetmelii ........................................................................................ 49
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 51
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 52
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 53
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 56
KAYNAKA ......................................................................................................................... 58

ii

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
MODLN ADI
MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
LME VE
DEERLENDRME

523EO0169
Elektrik Elektronik Teknolojisi
Yksek Gerilim Sistemleri
Koruma Rleleri 1
Ksa devre ve toprak kaa koruma rlelerinin alma
ilkeleri ile ilgili bilgi ve becerilerinin kazandrld renme
materyalidir.
40/32
G trafolar, hatlar, enerji retimi, kumanda
elemanlar modllerini alm olmak
Ksa devre ve kaak akm koruma rleleri montaj ve
balantlarn yapmak
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ortam salandnda, Kuvvetli
Akm Ynetmeliine ve standartlara uygun, hatasz olarak
ksa devre koruma rlelerini ve toprak kaa koruma
rlelerini seerek montaj ve balantlarn yapabileceksiniz.
Amalar
1. Ksa
devre
koruma
rlelerini
hatasz
olarak
seebileceksiniz.
2. Ksa devre koruma rle montaj ve balantlarn hatasz
yapabileceksiniz.
3. Toprak kaa koruma rlelerini hatasz olarak
seebileceksiniz.
4. Toprak kaa koruma rle, montaj ve balantlarn
hatasz olarak yapabileceksiniz.
Ortam: Atlye ortam
Donanm: Ksa devre ve toprak kaa koruma rleleri ve
kataloglar, balant emalar, montaj, ara ve gereleri
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen
lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

iii

GR
GR
Sevgili renci,
Ekonominin ve sosyal kalknmann temel unsurlarndan birisi olarak elektrik enerjisi,
gnmzn vazgeilemeyen enerji kaynaklarndan biri hline gelmitir. Elektrik enerjisi
olmakszn eitli sektrlerin retim yapamayaca, sosyal ve ekonomik hayatn duraca
bilinen bir gerektir.
Elektrik enerjisinin retilmesi, iletilmesi ve datlmas iin yaplan tesis ve iletme
masraflar dikkate alndnda, gvenilir ve srekli bir enerjinin sunulmas ilkesi
dorultusunda enerji sistemlerinin korunmasna her geen gn daha ok nem verilmektedir.
Elektrik enerjisinin hi kesilmemesi veya kesilmesi zorunlu olduu durumlarda kesinti
sresinin ok ksa olmas tketiciler asndan ok nemlidir. nk kesinti sresince sadece
satlamayan enerjiden dolay sektrn zarar grmesi dnlmemelidir. Burada daha nemli
olan enerji kesintisinden dolay retilemeyen hizmetler, i gc kayb ve sistemin onarm
iin yaplacak masraflar da dikkate alnmaldr.
Son yllarda gelitirilen dnce tarz, arzalar olumadan nce kestirebilmeyi
amalamaktadr. Bylece hem donanmn onarm masraflar azaltlabilmekte hem de devre
d olan donanm sebebi ile iletmenin aksamas en aza indirilebilmektedir.
Btn bunlar birlikte dnldnde enerji sistemlerinin iyi bir ekilde korunmasnn
zorunluluu aka grlmektedir.
Bu modl sonunda, edineceiniz bilgi ve beceriler ile elektrik enerjisinin retimi ve
datm srasnda kullanlan en nemli elemanlar olan alternatrler ve transformatrlerin
balca arzalarn tanyacak ve bunlara kar kullanlacak koruma rlelerini kavrayacaksnz.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Bu renme faaliyetinde ksa devre koruma rlelerinin yaplarn, eitlerini ve temel
zelliklerini tanyacak, uygun ortam salandnda oluan ksa devrelerin nedenlerini
belirleyip doru rle seimini hatasz yapabileceksiniz.

ARATIRM
A

Trafolar ve alternatrlerde temel arza nedenlerini aratrnz.

Ksa devre koruma rlelerinin eitlerini ve zelliklerini aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld maazalar,

retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz gerekmektedir. Gittiiniz firma
ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

1. KISA DEVRE KORUMA RLELER

1.1. Trafolarda Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri
Trafolarda meydana gelen arzalarn balca nedenleri unlardr:

Transformatr sarglarnda ar yklenme sonucu meydana gelen ar akm

Faz-toprak arzas
Sarg-toprak arzas sonucu meydana gelen ark neticesinde trafo tanknn
delinmesi
Ya seviyesinin dmesi
Transformatr sarglarnda scaklk art
Herhangi bir arza nedeniyle meydana gelen ark sonucu kat ve sv izolasyon
maddelerinin yanmas

Resim 1.1: G transformatr

ekil 1.1: Transformatrlerde sarg kaa

1.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri

1.2.1. Arzalar
Alternatrlerde meydana gelen balca i arzalarn nedenleri unlardr:

Alternatr fazlar arasndaki ksa devreler

Stator sargs ile gvde arasndaki ksa devreler
Rotor sargs ile gvde arasndaki ksa devreler
3

Spirler aras ksa devreler

Herhangi bir sebeple uyartm akmnn kalkmas durumu
Mekanik aksam arzalar

Resim 1.2: Montaj esnasnda bir alternatr

1.2.2. D Arzalar
Alternatrlerde meydana gelen balca d arzalarn nedenleri unlardr:

Sistemin yanl balanmas sonucu meydana gelen arzalar

Ykteki dengenin bozulmas
Hatlardaki eitli ksa devreler
Hatlarda atmosferik veya baka sebeplerle meydana gelen ok yksek gerilimler
Frekansta meydana gelen deimeler

1.3. Korunmann nemi

Ekonominin ve sosyal kalknmann temel unsurlarndan biri olarak elektrik enerjisi,
gnmzn vazgeilemeyen enerji kaynaklarndan biri hline gelmitir. Elektrik enerjisi
olmakszn eitli sektrlerin retim yapamayaca, sosyal ve ekonomik hayatn duraca
bilinen bir gerektir.
Elektrik enerjisinin kullanmnn kolay olmas, yksek verimle dier enerji
kaynaklarna kolayca dntrlebilmesi ve tketilirken evreye zarar vermemesi bu enerji
kaynan tercih edilir hle getirmitir. Bununla birlikte sunulan enerjinin srekli, ucuz ve
gvenilir olmas, bu kaynaa olan talebi srekli arttrmaktadr. Gelien teknoloji rnlerinin
de elektrik enerjisi kullanmn zorunlu klmas ve nfusun da srekli artmas bu talebin her
geen gn artmasna neden olmaktadr. Ekonomik ve sosyal kalknmaya paralel olarak
elektrik enerji tketimi art kaydetmektedir.

Elektrik enerjisinin retilmesi, iletilmesi ve datlmas iin yaplan tesis ve iletme

masraflar dikkate alndnda, gvenilir ve srekli bir enerjinin sunulmas ilkesi
dorultusunda enerji sistemlerinin korunmasna her geen gn daha ok nem verilmektedir.
Elektrik enerjisinin hi kesilmemesi veya kesilmesi zorunlu olduu durumlarda kesinti
sresinin ok ksa olmas tketiciler asndan ok nemlidir. nk kesinti sresince sadece
satlamayan enerjiden dolay sektrn zarar grmesi dnlmemelidir. Burada daha nemli
olan enerji kesintisinden dolay retilemeyen hizmetler, i gc kayb ve sistemin onarm
iin yaplacak masraflar da dikkate alnmaldr.
Son yllarda gelitirilen dnce tarz arzalar olumadan nce kestirebilmeyi
amalamaktadr. Bylece hem donanmn onarm masraflar azaltlabilmekte hem de devre
d olan donanm sebebi ile iletmenin aksamas en aza indirilebilmektedir.
Btn bunlar birlikte dnldnde enerji sistemlerinin iyi bir ekilde korunmasnn
zorunluluu aka grlmektedir. deal bir koruma sisteminin ise srasyla gvenirlilik,
seicilik, hz, basitlik ve ekonomiklik zelliklerine sahip olmas zorunludur.

Resim 1.3: Laboratuvar ortamnda ksa devre deneyi

1.4. Ksa Devre Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri

1.4.1. Sarg Ksa Devresi Koruma Rlesi
Alternatr ve transformatrlerde sarg ksa devreleri ya farkl faz sarglar arasnda ya
da bir fazn kendi sarglar arasnda meydana gelir. Ksa devre arzalar elektrik devreleri iin
en tehlikeli arza tipleridir.

1.4.1.1. Tanm
Sarg ksa devre koruma rleleri byk gl alternatr ve transformatrler iin
kullanlr. Bir izolasyon hatas sonucu alternatrlerin faz sarglar arasnda oluan ksa
devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin kullanlr.

1.4.1.2. Yaps
Eski modeller elektromekanik tipte olmasna karn gnmzde elektronik ve daha
hassas koruma yapabilen mikroilemci tabanl tipleri tercih edilmektedir.

Resim 1.4: Elektromekanik ve dijital koruma rle modelleri

1.4.1.3. alma Prensibi

ekil 1.2: Sarg ksa devre koruma rlesinin devreye balants

ekilde grld gibi alternatr kna bir gerilim trafosu balanmtr. Alternatr
yldz noktas ile transformatr yldz noktas birbirine balanmtr. Normal devrede 3 faza
ait gerilimlerin vektrel toplamlar sfr olacandan rle almaz. Sarglardan birinde
meydana gelen sarg-sarg veya sarg ii ksa devre arzasnda vektrel toplam sfr olayaca
iin rle enerjilenir. Rle, kesiciyi aar. Alternatrlerde kesici alternatr devre dna alsa
da alternatrn uyartm devam ettii iin stator sarglarnda indkleme devam eder. Arza
ortadan kalmaz. Bunu nlemek iin ksa devre rlesine bir yardmc rle balanarak uyartm
sargs akmnn kesilmesi salanr.
Geici olaylar sebebi ile alternatrn devre d kalmasn nlemek amacyla ksa
devre rlesinin ierisinde zaman rlesi de vardr. Bu rle aracl ile kesici ve uyartm
sargs yardmc rlesinin devreye girmesi geciktirilir. Kullanlan sarg ksa devre rlesinde
eer zaman rlesi yok ise ayr bir zaman rlesi kullanlr.
Transformatr sarg ksa devre korumasnda uyartm sargs yardmc rlesi yoktur.
Arza sonucu sralama:

Sarg ksa devre koruma rlesi bayrakl ise bayrak der, elektronik ise sinyal
ledi yanar ve uyar kornasnn almasn salar.
Kumanda panosu zerindeki sarg ksa devre uyar lambasnn yanmasn
salar.
Kesiciyi aar veya ayarlanan sre sonunda transformatr primer, sekonder
kesicisini aar.
Uyartm sargs ayarlanan sre sonunda enerjisiz kalr.

1.4.1.5. Kullanlma Yerleri

Sarg ksa devre koruma rlesi byk gl trafo ve alternatrlerin faz sarglar
arasnda oluan ksa devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devrelerine kar
sistemin korunmas amacyla kullanlr.

1.4.2. Ters Akm (Vatmetrik) Rlesi

1.4.2.1. Tanm
Alternatrlerde ve transformatrlerde faz-toprak ksa devre, sarm ksa devre
arzalarnda transformatr ve alternatr koruyan koruma rlesidir.

1.4.2.2. Yaps
adet gerilim trafosu, (sekonderleri birbirine seri balanm), palet ve kontaklardan
ve zamanlayc blmden oluur.

1.4.2.3. alma Prensibi

ekil 1.3: Sarm ksa devre arzas iin vatmetrik rle balants

Sarm ksa devresi arzas yok iken vatmetrik rle ierisindeki seri bal sekonder
bobinlerde gerilimlerin vektrel toplam sfrdr, gerilim olumaz. Sarg ksa devresi
meydana geldiinde bu denge bozulur ve paleti ekerek kontaklarn konum deimesi
salanr.
Arza sonucu sralama:

Uyar kornas alr.

Kumanda panosu zerindeki sarm ksa devre veya sargtoprak ksa devre
uyar lambasnn yanmasn salar.
Kesiciyi aar.
Uyartm sargs ayarlanan sre sonunda enerjisiz kalr.

Sarg toprak arzas iin vatmetrik rle kullanlacaksa aadaki balant emas
kullanlr.

ekil 1.4: Sarg- toprak ksa devre arzas iin vatmetrik rle balants

1.4.2.4. zellii

ndksiyon tipli ynl rledir.

Birden fazla koruma rlesiyle birlikte kullanlabilir.
Bayrakl ve bayraksz olan vardr.

1.4.2.5. Kullanlma Yerleri

Termik santrallerde, enerji retiminde kullanlan trbinlerde, buhar girii bazen tam
olarak kesilemeyebilir. Eer bu durumda alternatr devreden alnmaz ise alternatre verilen
g momenti sfr olabilir. Bu durumda alternatr, senkron motor olarak almaya balar ve
normalde alternatrden baraya akan akm, baradan alternatre doru akmaya balar. Bu
sakncay nlemek iin ters akm rleleri kullanlr.

1.4.3. Mesafe (Empedans) Rlesi

Resim 1.5: Elektronik mesafe koruma rlesi

1.4.3.1. Tanm
Enterkonnekte ebekeyi oluturan enerji nakil hatlarnda meydana gelen ksa devre
arzalarnda, arzal ksm tespit ederek devre d brakan koruma rlesine mesafe rlesi
denir.

10

ekil 1.5: Enerji nakil hattnda tek faz ksa devresi

ekil 1.6: Enerji nakil hattnda iki faz ksa devresi

11

ekil 1.7: Enerji nakil hattnda tek faz toprak ksa devresi

1.4.3.2. Yaps
Esas itibari ile bir diren rlesi olup hatlarn ve ebekelerin direnleri uzunlua bal
olduundan mesafe rlesi adn almtr.
Eski modeller elektromekanik tipte olmasna karn gnmzde elektronik ve daha
hassas koruma yapabilen mikro ilemci tabanl tipleri tercih edilmektedir.
Rle farkl grevler stlenen ana niteden oluur:

Balatma nitesi
Yn nitesi
lme nitesi

1.4.3.3. zellii
Mesafe rlesi selektif bir koruma yapan sekonder tipte bir rledir. Salkl bir koruma
yapabilmesi, balatma, yn ve lme nitelerinin zincirleme olarak devreye girip grevlerini
yapmasna baldr.
12

Bu rlelerin en nemli zellii, arza hlinde ama zaman sresinin, arza yerinin
besleme noktasndan olan uzakl ile doru orantl olmasdr.
Devre amalarnda mesafe rleleri ile birlikte ar akm rleleri de kullanlmaktadr.

1.4.3.4. alma Prensibi

Genel olarak mesafe koruma rleleri hangi yapda olursa olsun, hattn bir noktadaki
akm ve gerilim deerlerinin karlatrlmas esasna dayanr. Yani rle Z=U/I deerine
gre hattn empedansn lmektedir. Ksa devre arzasnda hattn gerilim deeri azalr, akm
deeri artar. Buna gre ksa devre empedans, normal iletme koullarna gre daha
kktr.
Rlenin lt empedans deeri, arza noktas ile rle arasndaki mesafeye baldr.
Empedans deeri hattn uzunluu ile doru orantldr.
Mesafe koruma rlesinin lt empedans, rlenin ayarlad deerin altnda ise
balatma zincirini altrr. Balatma zincirinin almas ile ilev yapmas arasndaki
aamada, arza akmnn ynne, uzakla gre ama verip vermeyecei ve ne kadar sre
sonra verecei, lmeler sonucunda karar verir.
Mesafe koruma rlesinin tam selektif (seici) korumann salanabilmesi iin aadaki
nitelerin zincirleme almas sonucu gerekleir. Bu niteler balatma nitesi, yn nitesi
ve lme nitesidir.

Balatma nitesi ( yol verme nitesi)

Ar akm, kk gerilim ve dk empedans tipleri yaygn olarak kullanlr. En ok

kullanlan dk empedans balatma eleman denge kollu elektromanyetik rledir. Hat akm
transformatrnden beslenen akm bobini alma momentini, gerilim transformatrnden
beslenen gerilim bobini de frenleme momentini salar. Normal iletme koullarnda gerilim
bobininin ekme kuvvetinin, akm bobinin ekme kuvvetinden daha fazla olmas nedeni ile
balatma eleman konta ak konumdadr. Ancak ksa devre akm deeri artar, gerilim
deeri azalr. Bu durumda akm bobininin ekme kuvveti, gerilim bobininin ekme
kuvvetinden daha fazla olur ve balatma elemannn konta kapanr.

13

ekil 1.8: Balatma nitesi (yol verme nitesi)

Yn eleman

Balatma nitesi, arza barann hangi tarafnda olursa olsun alr. Hlbuki selektif
(seici) korumann salanabilmesi iin arzal hattn belirlenerek yalnzca o hattn servis d
braklmas gerekir. Bu amaca ynelik olarak kullanlan elemanlardan biri de yn elemandr.

ekil 1.9: Yn elemanlar

14

Yn eleman, hattan akan akmn, rlenin almas istenilen ynde akmas hlinde
alr ve kontan kapatr. ekil 1.9da grld gibi rnek olarak belirtilen ve ift ynl
beslenen bir ebekede santral ve transformatr merkezlerinde bulunan yn elemanlarnn
alma ynleri grlmektedir. Santral ve transformatr merkezleri A-B-C-D harfleri ile
belirtilmekte, santrallerde hatlarn knda transformatr merkezlerinde ise hat giri ve
knda birer mesafe koruma rlesi ve bu rlelere ait yn nitesi bulunmaktadr.
Sz konusu yn elemanlar 1-2-3-4-5-6 gibi saylarla belirtilmekte ve her yn eleman
kontan kapanmas gereken akm ak yn de okla gsterilmitir. rnein, hat akm ak
yn A santralinden B transformatr merkezine doru ise 1 nu.l yn elemann konta
kapanmaktadr. Dikkat edilirse yn elemann kontaklar, akm ak yn kar merkezine
doru ise kapanmaktadr.

ekil 1.10: Yn nitesinde arza an

ekil 1.10da belirtilen K noktasnda oluan arzada alan yn elemanlar

grlmektedir. Buna gre her iki santralinde arza noktasn belirlemesi nedeni ile akm ak
ynne gre 1-3-4-6 nu.l yn rlelerinin kontaklar kapanr ve bylece ikinci alma zinciri
de tamamlanm olur.

lme nitesi

Mesafe koruma rlesinin ilev yapabilmesi, baka bir deyile selektif korumay
salayabilmesi iin nc alma zincirinin de tamamlanm olmas gerekir. Bunu
salayan eleman lme nitesidir ve arza yeri ile rle arasndaki mesafeyi ler. Eer arza
yeri, rlenin koruma blgesi iinde ise lme elemannn konta kapanr ve hat k
kesicisine ama kumandas gider. Bylece arzal hat paras nc aama olan lme
elemannn almas sonunda servis d kalm olur.
ekil 1.11de tek fazl ve kademeden oluan lme elemannn prensip devresi
grlmektedir. Kademe elemanlarnn gerilim bobinlerine ayn gerilim uyguland hlde,
akm bobinlerinin sarm saylar deitirilmekle kademeler arasndaki farkl empedans
deerlerinde alma salanmaktadr. nc kademenin alma empedans, birinci ve
15

ikinci kademenin alma empedansndan daha byktr. Yani nc kademe lme

eleman, birinci ve ikinci kademe lme elemanna gre daha uzak mesafedeki arzay
belirleyebilmektedir.

ekil 1.11: Tek fazl nc kademeden oluan lme elemannn prensip devresi

Ayn ekilde ikinci kademe lme eleman, birinci kademe lme elemanna gre daha
uzak mesafedeki arzay koruma blgesi iine alr.
Durum byle olunca, birnci kademenin alaca her arzada ikinci ve nc kademe
eleman da alr. Ancak birinci kademe ani almal, ikinci ve nc kademeler sabit
zamanldr.
Kademe elemanlarnn alma zaman genellikle,
1. kademeani
2. kademe--- 0,7 sn
3. kademe---1,5 sn olarak belirlenmektedir.
ekil 1.12de grld zere devrede oluan arzada, arza noktasna gre her trafo
merkezindeki akm, gerilim ve empedans grafii izilmitir.
Gerilim ve empedans grafiinde grld gibi arza noktasnda gerilim ve empedans
sfr, arza noktasndan uzaklatka geril ve empedans deeri bymektedir.
Buna gre her trafo merkezindeki mesafe koruma rlelerinde farkl empedans
deerleri olumaktadr.
16

Sistemimizde mesafe koruma rleleri, genellikle kendisinden sonraki ikinci trafo

merkezine kadar olan hatt koruma blgesi iine alr.

ekil 1.12: Arza annda akm-empedans grafii

ekil 1.13: Trafosu iin kademe elemanlarnn koruma blgesi

Yukardaki rnekte;
1. kademe: B ve C trafo merkezleri arasndaki hattn %80ini,
2. kademe: B ve C trafo merkezleri arasndaki hattn tamam ve C trafo merkezi ile D
santrali arasndaki hattn %20sini,
3. kademe: B trafo merkezi ile D santrali arasndaki hattn tamamn koruma blgesi
iine alr.
17

Mesafe koruma rlelerini kademe ayarlar daha ok yukarda belirtilen esaslar dikkate
alnarak belirlenirler. kinci ve nc kademe uygulamas, gvenli bir selektif korumann
salanabilmesi iin birinci kademe elemannn arts olarak kullanlr.

1.4.3.5. Kullanlma Yerleri

Enterkonnekte bir ebekeyi oluturan enerji nakil hatlarnda meydana gelen ksa devre
arza akm, ebekenin birka kaynaktan beslenmesi nedeniyle olduka byk bir deerdedir.
Bu sebeple hattn ksa devre olan yerinin belirlenerek annda servis d braklmas gerekir.
Aksi hlde, alternatr ve transformatr gibi elemanlarn ok ksa zamanda hasar grmesi ve
enterkonnekte sistemin tamamnda enerji kesilmesi sz konusu olabilir.
ebekelerin ykleri gece uyku saatlerinde olduka azalr. Bu durumda alternatr
uyartmlar da ok kktr. ebeke yknn az olduu saatlerde oluacak bir ksa devre
durumunda, hatlardan geecek akmlar da kktr. Bu akm, koruma amacyla kullanlan
ar akm rlelerinin almalar iin yeterli olamaz.
Mesafe rlesi bu tip ksa devre arza durumlarnda arzal ksm tespit ederek devre
d brakan ve ebekenin dier blmlerinin enerjisini kesmeyerek enerjinin hattn salam
blmlerinde srekliliini salayan koruma elemandr.

18

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Ksa devre koruma rlelerinin seimini yaparak arzalarn gideriniz.

lem Basamaklar

Ksa devre arza nedenlerini seiniz.

Ksa devre koruma rlelerini seiniz.

neriler
renme faaliyeti ierisinde ve
bulabildiiniz dier kaynaklarda,
transformatr, alternatr ve hatlardaki ksa
devre nedenleri konusunu gzden geiriniz.
Ksa devre koruma rle eitlerinin
alternatr, transformatr ve enerji nakil
hatlarnda hangi amala kullanldklarn ve
aralarndaki farklar aratrnz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
1.
2.

Evet

Hayr

Ksa devre arza nedenlerini setiniz mi?

Ksa devre koruma rlelerini setiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

19

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz
1.

Aadaki arzalardan hangisi trafo arzas sebebi deildir?

A) Trafo sarglarnda ar yklenme sonucu meydana gelen ar akm
B) Faz-toprak arzas
C) Sarg toprak arzas sonucu meydana gelen ark neticesinde trafo tanknn delinmesi
D) Uyartmn artmas

2.

Aadakilerden hangisi alternatrlerde meydana gelen d arzalardan saylabilir?

A) Altarnatr fazlar arasnda ksa devreler
B) Stator sarglar ile gvde arasnda ksa devreler
C) Ykteki dengenin bozulmas
D) Spirler arasnda ksa devreler

3.

Aadakilerden hangisi alternatrlerde meydana gelen i arzalardan saylabilir?

A) Frekansta meydana gelen deimeler
B) Sistemin yanl balanmas sonucu meydana gelen arzalar
C) Rotor sarglar ile gvde arasnda ksa devreler
D) Hatlardaki eitli ksa devreler

4.

Santrallerde alternatrler, enerji iletim ve datm devrelerinde kullanlan

transformatrler ve eitli devre elemanlar aadakilerden hangisine kar
korunmasna gerek yoktur?
A) Frekansn
B) Sabit kalmas
C) Yksek gerilim
D) Salnm ar akm

5.

Tek veya ok fazl devrelerde akmn alc olmadan devresini tamamlamasna ne

denir?
A) Ak devre
B) Kapal devre
C) Ksa devre
D) Ar gerilim

6.

Sarg ksa devre koruma rlesinde kontaklarn grevi nedir?

A)Yanlca kesiciye kumanda etmek iindir.
B) Kendisine balanm olan yardmc rlelere kumanda etmek iindir.
C)Yalnzca uyartm sargs rlesini enerjilendirmek iin kullanlr.
D) aydnlatma iin kullanlr.

20

7.

Vatmetrik rle nerelerde kullanlr?

A)Alternatrlerde sarg ksa devresinde
B)Trafolarda sarg ii ksa devrelerde
C)Alternatrlerde sarg ii ksa devresinde
D)Hepsi

8.

3 sargl gerilim trafosu hangi rlede kullanlr?

A) Sarg ksa devresi rlesinde mesafe (empedans) rlesinde
B) Vatmetrik rle ve mesafe (empedans) rlesinde
C) Mesafe (empedans) rlesinde
D) Sarg ksa devresi ve vatmetrik rlede

9.

Hatlarda ksa devrelerde hattn yalnzca arzal blgesini devre d brakan koruma
rlesinin ad nedir?
A) Vatmetrik rle
B) Empedans rlesi
C) Toprak rlesi
D) Sarg ksa devre rlesi

10.

Aadakilerden hangisi empedans rlesinin nitelerinden deildir?

A) Yol verme nitesi
B) lme nitesi
C) Kademelendirme nitesi
D) Yn eleman

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

21

RENME FAALYET2
RENME FAALYET-2
AMA
Ksa devre koruma rlelerinin montaj yerlerini, balant emalarn tanyacak, uygun
ortam salandnda ksa devre koruma rlelerinin montajn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRM
A

Ksa devre koruma rlelerinin kullanlma yerlerini aratrnz.

Ksa devre koruma rlelerinin balant emalarn ve montaj zelliklerini
aratrnz.
Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld
maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz
gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik
personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

2. KISA DEVRE KORUMA RLE MONTAJ

VE BALANTILARI
2.1. Ksa Devre Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri
Enerji retim ve datm tesislerinde ksa devre koruma rleleri tesisin farkl
blmlerinde ve farkl amalar iin kullanlmaktadr.

2.1.1. Trafolarda Kullanm

Bir izolasyon hatas sonucu transformatrlerin faz sarglar arasnda oluan ksa
devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin byk gl
transformatrlerde sarg ksa devresi koruma rlesi kullanlr.

2.1.2. Hatlarda Kullanm

Enterkonnekte ebekeyi oluturan enerji nakil hatlarnda meydana gelen ksa devre
arzalarnda, arzal ksm tespit ederek devre d brakmak iin mesafe rlesi kullanlr.

2.1.3. Alternatrlerde Kullanm

Alternatrlerde aadaki durumlar iin iki farkl koruma rlesi kullanlr:

Alternatrlerde bir izolasyon hatas sonucu faz sarglar arasnda oluan ksa
devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin
sarg ksa devresi koruma rlesi kullanlr.
22

Alternatrlerde geri g beslemelerinde (ters akm durumu ) ve faz-toprak

kaaklarnda ters akm (vatmetrik) rlesi kullanlr.

2.2. Ksa Devre Koruma Rle Yerine Montaj

2.2.1. Montaj Ara Gereleri

Elektriki takm antas ( izoleli pense, yankeski, kargaburnu, kontrol kalemi,

dz tornavida, yldz tornavida, elektriki band, kablo soyma pensi, avometre,
demir testeresi, falata)
Akaz anahtar takm
Emniyet ve gvenlik elemanlar ( nlk, eldiven, baret)
Balant cvatalar ve kelebekleri
Koruma role yardmc elemanlar
Gerilim trafosu
Sinyal alarm rlesi
Kesiciyi atrma rlesi
Kablo kanallar veya kablo balar

2.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar

Akm trafosu

Resim 2.1: eitli akm trafolar

Bal olduklar devreden geen akm, istenen oranda klterek bu akmla sekonder
terminallerine bal aletleri besleyen ve onlar yksek gerilimden izole eden zel trafolara
denir.
TSEye gre primerleri 10-12,5-15-20-25-30-40-50-60-75 A veya bunlarn 10un
katlar ya da ondalklar kullanlr. Yine TSEye gre sekonderleri 5-2-1 A deerlerinde
yaplr.
Akm trafolar devrede iken kesinlikle sekonder devreleri ak braklmaz. Almas
hlinde sekonder devrede insan yaamn tehlikeye sokacak deerlerde gerilimler oluur.
23

Gerilim trafosu

Bal olduklar devredeki primer gerilimi, belli oranda klterek bu gerilimle

sekonder terminallerine bal cihazlar besleyen zel trafolardr.
Primerleri balanacak devrenin gerilimine gre seilir. Sekonderleri ise TSEye gre
100-110 V olacak ekilde retilmilerdir.

Sinyal alarm rlesi

Herhangi bir arza annda arzay sinyal lambas veya ses ile bildiren rledir. Rle ile
beraber ses, sinyal sistemi beraber retilenleri de vardr.

Kesici atrma rlesi

Kesici ama tertibatna enerji veren rledir.

Resim 2.2: Yardmc rleler ve sra klemensler

Kablo kanallar veya kablo balar

Resim 2.3: Pano ii kablo kanal

24

Resim 2.4: Kablo balar

letkenlerin pano ii veya duvarlarda bir yaltkan muhafaza ierisinde dzenli hle
gelmesini salayan elemanlara kablo kanal denir.
letkenlerin kablo kanal denmeden toplu hlde dzenli bir hle getirilmesini
salayan elemana ise kablo ba denir.

2.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras

Montaj esnasnda uyulmas gereken ilem sras yle sralanabilir:

allacak devrenin enerjisi kesilir.

Devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz tedbirleri alnr.
Gerekli gvenlik topraklamalar gerekletirilir.
alma ortamnn gerilim seviyesine uygun gvenli alma tedbirleri alnr.
Rle ve yardmc elemanlar daha nceden belirlenmi olan montaj yerlerine
uygun ara ve gereler kullanlarak monte edilir.

2.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar

Rahat hareket edilecek ortamlarda alnz.

Emniyet ve gvenlik tedbirlerini alnz.
Rleleri mekanik darbelerden koruyunuz.
Rle ve yardmc rleleri uygun ekilde yerletiriniz.
Kablo kanallarnn rle ve yardmc rlelere simetrik olarak monte edilmesine
dikkat ediniz.
Kablo kanal ile klemens aras mesafenin rahat almay salamaldr, dikkat
ediniz.
Daha sonra dikkatli, dzenli, temiz alma ilkelerine mutlaka uyulmal ve
aceleci olunmamaldr. Montajn salkl ve gvenli olmas iin montajda
fazladan harcanacak dakikalarn nemi yoktur.
Montajda mutlaka ara ve gereler kendi amalar dorultusunda kullanlmal
ve mekanik zorlamalardan kanld gibi gevek balantlardan da
kanlmaldr.

25

2.3. Ksa Devre Koruma Rle Balant emalar

ekil 2.1: Sarg ksa devresi koruma rlesi

ekil 2.2: Elektronik ters akm (vatmetrik) rlesi

26

ekil 2.3: Vatmetrik rle balants

27

ekil 2.4: Mesafe koruma rlesi balang nitesi

ekil 2.5: Mesafe koruma rlesi yn eleman (rle) normal alma durumu

28

ekil 2.6: Mesafe koruma rlesi yn eleman (rle) arza alma durumu

ekil 2.7: Mesafe koruma rlesi bir faz, kademeli lme nitesi balant emas

29

2.4. Ksa Devre Koruma Rle Balantlar

2.4.1. Balant letkenleri zellikleri

letkenler TSE standardna uygun olmaldr.

En az 2,5 mm2 tek damarl ok telli olmaldr (NVa).
Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ayr renkli olmaldr.

2.4.2. Balant Yntem lem Sras

Montaj yaplm elemanlarn konumuna gre kablo kanallar panoya

yerletiriniz.
Gerilim trafosundan gelen ular rlenin bobin ularna balaynz.
Alarm rlesinin bobin ular ksa devre koruma devresinin alarm kontaklarna
balaynz.
Kesici ama rlesinin bobin ular ksa devre koruma rlesindeki kesici ama
kontaklarna balaynz.

2.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar

Emniyet ve gvenlik tedbirlerine uyunuz.

Kablo ular klemense uygun lde anz.
Balant vidalarn iletkene zarar vermeyecek lde sknz.
letkenler kablo kanalna dzenli olarak yerletiriniz.
Balant yaplrken iletkenin izolasyonuna zarar vermeyiniz.

30

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Ksa devre koruma rlelerinin seimini yapnz. Balant emalarn okuyarak ksa
devre koruma rlesinin balantsn yapnz.

lem Basamaklar

neriler

Ksa devre koruma rle eitlerinin

alternatr, transformatr ve enerji nakil
hatlarnda hangi amala kullanldklarn
aratrnz.
Ksa devre koruma rlelerinin renme
Ksa devre koruma rlelerinin kullanlma
faaliyeti ierisinde, kataloglarda, kaynak
yerlerini seiniz.
kitaplarda yer alan balant emalarn
Ksa devre koruma rle balant emalarn
inceleyiniz.
okuyunuz.
Uygun atlye veya iletme ortamnda,
Ksa devre koruma rle yerine montajn
gerekli i gvenlii ve montaj tedbirlerini
yapnz.
aldktan sonra rleye ait katalog bilgileri
Ksa devre koruma rle balantlarn
dorultusunda montaj ilem basamaklar
yapnz.
srasyla gerekletiriniz.
Montajn bitirdiiniz ksa devre koruma
rlesinin iletken balantlarn yine rleye
ait balant emas dorultusunda ilem
basamaklarn atlamadan gerekletiriniz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
1.
2.
3.
4.

Evet

Hayr

Ksa devre koruma rlelerinin kullanlma yerlerini setiniz mi?

Ksa devre koruma rle balant emalarn okudunuz mu?
Ksa devre koruma rle yerine montajn yaptnz m?
Ksa devre koruma rle balantlarn yaptnz m?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

31

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.( ) Sarg ksa devre koruma rleleri hem trafolarda hem de alternatrlerde kullanlr.
2.( ) Ters akm rleleri yalnzca hatlarda kullanlr.
3.( ) Alternatrlerde bir izolasyon hatas sonucu faz sarglar arasnda oluan ksa devreler
veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin sarg ksa
devresi koruma rlesi kullanlr.
4.( ) Koruma rlelerinde primer balant tipi, stnlklerinden dolay sekonder balantya
tercih edilir.
5.( ) Rle montaj esnasnda yaplmas gereken ilk i gerekli gvenlik topraklamalarn
gerekletirmektir.
6.( ) Montajda mutlaka ara ve gereler kendi amalar dorultusunda kullanlmal ve
mekanik zorlamalardan kanld gibi gevek balantlardan da kanlmaldr.
7.( ) Rle montaj esnasnda, devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz
tedbirleri alnmaldr.
8.( ) ( )Rle montajndan sonra yaplacak iletken balantlarnda, kullanlacak
iletkenlerin uygun kesitte olmas yeterlidir.
9.( ) letken balantlarnda mmknse renk kodlamalar veya farkl bir yntemle kablo
kodlamas yaplmaldr.
10.( ) letkenlerin klemenslere ve balant aparatlarna balanmas esnasnda mekanik
zorlamalardan kanlmal ayn zamanda gevek irtibat nlenmelidir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

32

RENME FAALYET3
RENME FAALYET-3
AMA
Toprak kaa koruma rlelerinin yaplarn, eitlerini ve temel zelliklerini
tanyacak, uygun ortam salandnda oluan ksa devrelerin nedenlerini belirleyip doru
rle seimini hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Trafolar ve alternatrlerde toprak kaa arza nedenlerini aratrnz.

Toprak kaa koruma rlelerinin eitlerini ve zelliklerini aratrnz.
Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld
maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz
gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik
personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

3. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER

3.1. Trafolarda Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn
Nedenleri

Transformatrlerin izolasyonu pamuk, ipek, kt, ve izolasyon(yaltm) kd

ile salanr. Yaltkann ypranmas
Fider iletkenlerinin kopmas
Direklerin yklmas
Ar gerilim sonucu izolatr zerinde ark olumas
Buing veya izolatrlerin krlmas veya atlamas
Aacn enerji nakil hattna demesi veya yaslanmas

33

Resim 3.1: G transformatr zerinde buinglerin grnm

3.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn

Nedenleri

Statorda izolasyonun bozulmas

Rotorda izolasyonun bozulmas
Alternatr k bara yaltm bozukluu veya yetersizlii

3.3. Toprak Kaa Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri

Faz toprak kaa koruma rlesi

Rotor toprak kaa koruma rlesi
Sarg kaa koruma rlesi

34

3.3.1. Faz Toprak Kaa Koruma Rlesi

3.3.1.1. Tanm
Alternatr ve transformatrlerin yldz bal ve ntr noktas, toprakl olan sekonder
sargsnn besledii devrede oluan bir faz-toprak ( gvdeye kaak ) arzasnda, g
transformatrn ve alternatr korumak amacyla kullanlan rlelere faz toprak kaa
koruma rlesi denir.

Resim 3.2: Elektronik toprak rlesi

Resim 3.3: Mekanik toprak rlesi

3.3.1.2. Yaps
Mekanik olan endksiyon prensibine gre alan toprak rlesinde akm bobini, disk
tertibat, kontaklar, bayrak ve bayrak kaldrma tertibat, tep ayar vidalarndan oluur.
Elektronik toprak rlelerinde ise yardmc i rleler, ECU ( elektronik kontrol nitesi) , ayar
anahtarlarndan oluur.

3.3.1.3. alma Prensibi

Faz toprak ksa devrelerinde, koruma yaplabilmesi iin trafo ve alternatr yldz
balant noktalar, dorudan veya omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden
topraklanmaldr.

Dorudan toprakl devrede faz toprak kaa koruma rlesi ntr noktasna
yerletirilen akm trafosunun sekonderinden beslenir. Fiderlerden herhangi
birinde oluan faz-toprak arzasnda, g transformatrnn sekonder sargsnn
ntr noktasndan bir ksa devre akm geer. Bu akm, akm trafosunun primer
sargsndan devresini tamamlar. Bu durumda akm trafosunun sekonder
sargsna belirli oranda yansyan arza akm rle kontann kapanmasn salar.
Ancak rle belirli deerde zaman gecikmesine ayarl olduu iin fider-toprak
korumasnn grev yapmamas hlinde ve ayarland sre sonunda alr. Bu
durumda;

Sesli ikaz verir (Korna alar.).

Pano zerindeki faz-toprak kaa arza sinyali yanar.

Transformatr k kesicisi devreyi aar.

35

ekil 3.1: Dorudan toprakl devrede transformatr toprak korumas

Omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden topraklama yaplmsa sarglardan
biri topraa kaak yaptnda toprak zerinde kapanan devrede bir akm ak olur. Bu akm
tehlikesiz bir deerde tutularak faz toprak kaa koruma rlesinin altrlmasnda
kullanlr. Bu durumda;

Sesli ikaz verir (Korna alar.).

Pano zerindeki faz-toprak kaa arza sinyali yanar.
Giri kesicisi aar.
Genel ama rlesi alr.
Kapama devresi kilitlenir.

ekil 3.2: Diren zerinden toprakl devrede transformatr korumas alma prensibi

36

Resim 3.4: Korna rlesi

3.3.1.4. zellii

Elektronik ve mekanik olanlar vardr.

Yalnzca toprak kaa koruma rlesi olarak yaplan ya da birden fazla koruma
yapan rle eklinde bulunur.
Bir bayrakl ya da iki bayrakl olanlar vardr.
Dz zaman rleli ya da ters zaman rleli olarak retilir.
Yardmc elemanlarla ( akm trafosu, kesici ama rlesi kilitleme rlesi )birlikte
kullanlr.

3.3.1.5. Kullanma Yerleri

Transformatrlerde fider-toprak ksa devresine kar hatt korumak iin

kullanlr.
Transformatrlerde trafo ktoprak ksa devresine kar transformatr
korumak iin kullanlr.
Alternatr ktoprak ksa devresinde alternatr korumak iin kullanlr.

3.3.2. Rotor Toprak Kaa Koruma Rlesi

3.3.2.1. Tanm
Rotor toprak kaa koruma rlesi, byk gl alternatrlerin rotor sarglar (uyartm
devresi) ile toprak arasnda oluacak ksa devrelere kar koruma yapan koruma rleleridir.

37

Resim 3.5: Alternatr rotoru

3.3.2.2. Yaps
Eski modelleri elektromekanik yapda olmasna karn gnmzde koruma hassasiyeti
ve gvenirlilii daha yksek olan elektronik ve mikroilemci tabanl olan tipleri tercih
edilmektedir.

3.3.2.3. alma Prensibi

Toprak ksa devresinin belirtisini gsteren gemite kullanlan koruma dzeni, rotor
sargsnn zerinden seri bal ve orta noktalar topraklanm iki direnten olumaktadr.
Toprak ksa devresini tespit eden bu tasar yalnzca uyarma sargs ularnn yaknndaki ksa
devreler iin olumlu bir sonu vermitir. ok duyarl ekilde toprak kaa arzasn tespit
38

etme ilemi ise duyarl bir rle zerinden topraklamak iin orta nokta balants ve lineer
olmayan direnler tekrar yerletirilerek elde edilebilmitir.
Rotor toprak arzalarnn saptanmas iin eitli metotlar kullanlr. Bunlardan bazlar
unlardr:

Potansiyometre metodu
Alternatif akm enjeksiyon metodu
Doru akm enjeksiyon metodu

Her metot, uyarma devresi ile toprak arasna balanan bir gerilim rlesinin almas
ilkesine dayanr, rotor-toprak arza noktasnda kapanan bir elektriksel devreyi ierir.
Alternatrn rotor-toprak arzasnn tespiti iin en ok kullanlan metot doru akm
enjeksiyon metodudur. Bu sistemde trafo knda kpr diyotlu redresr bulunmaktadr.
Kprnn pozitif k ucu rle ve snrlama direnci zerinden alan sargsnn pozitif ucuna
irtibatldr.
Bu metotla rotorun yataklar zerinden kaak sirklasyon akmlar akmaz. Bir toprak
arzas olduunda, rleden arza direncine bal bir akm akp rleyi altrr. Rle
kullancnn tercihleri dorultusunda u ilemleri gerekletirir:

Sesli ikaz verir (Korna alar.).

Pano zerindeki rotor-toprak kaa arza sinyali yanar.
Kendisine bal bulunan kesici ve kilitleme dzenlerini kumanda eder.

3.3.2.4. zellii
Alternatrlerdeki uyarma devresindeki bir toprak ksa devresi kendi bana tehlikeli
deildir fakat mekanik bozukluk ve yaltkan zayflamasna sebep olur ve ikinci bir toprak
ksa devresi oluursa sarg akm artacak ve bu durum bir dengesiz hava aral aks
oluturarak rotorda titreime neden olur. Bu da blgesel snma ile rotorda distorsiyona sebep
olur. Rotor tehlikeli bir ekilde normal eksenden kayar. Titreim ve yataklarda hasar
oluturur.
Bu olumsuzluklar nlemek iin byk gl alternatrlerde kullanlan rotor toprak
kaa koruma rlesi harici beslemeye gerek duyan, sekonder tip bir koruma rlesidir.

3.3.2.5. Kullanlma Yerleri

Rotor toprak kaa koruma rlesi enerji retim merkezlerinde byk gl
alternatrlerde, uyartm devresi ile toprak arasnda oluabilecek rotor-toprak kaaklarna
kar kullanlr.

39

3.3.3. Sarg Kaa Koruma Rlesi

Resim 3.6: Sabit zamanl toprak rlesi

3.3.3.1. Tanm
Byk gl alternatrlerin stator izolasyonundaki delinme ve sargdan demir nveye
kaak akm meydana gelmesi, bir sarg kaa (stator-toprak aras) olarak tanmlanr. Bu tip
arzalara kar kullanlan koruma rlelerine sarg kaa koruma rlesi ad verilir.

Resim 3.7: Alternatr statoru

3.3.3.2. Yaps
Eski modelleri elektromekanik yapda olmasna karn gnmzde koruma hassasiyeti
ve gvenirlilii daha yksek olan elektronik ve mikroilemci tabanl olan tipleri tercih
edilmektedir.
40

3.3.3.3. alma Prensibi

Alternatr stator sarglar demir gvde iine alm oluklar iine yerletirilmitir.
Stator sargsnn bir izolasyon hatas sonucu gvde ile temas etmesi sarg kaa oluturur.
Alternatrlerde en sk rastlanan arzalar bu tip arzalar olup bunlar i arzalarn yaklak %70
ini oluturur.
Zararn boyutu sarglarn yldz noktasnn durumuna baldr.

Yldz noktas yaltlm ise bu kaak durumunda herhangi bir akm akmayabilir
ve bir tehlike olumaz. Ancak baka bir faz sargsnda da gvdeye kaak
oluursa bu durumda sarg ksa devresi oluur ve sarglar yksek ksa devre
akmlarndan zarar grr. Farkl bir faz sargs deil de yine ayn faz sargsnn
bir baka noktasndan da gvdeye kaak olmas ise sarm ksa devre arzasna
neden olur.
Yldz noktas topraklanm ise bu durumda sarg kaa topraa akaca iin
faz toprak ksa devresi oluturur ki bundan ve zararlarndan nceki konularda
bahsedilmitir.

Sarg kaann birok belirtisi vardr. Hatal sargnn gvde ile temas etmesi dier faz
sarglarnn gerilimini ykseltir. Bu gerilim ykselmesi gene izolasyon delinmesine sebep
olur. Ayrca hatal faz sargsnn geriliminde bir kayma oluur. Alternatrn yldz
noktasnda oluan bu kayma gerilimi tespit edilerek koruma yaplabilir. Kaan sarg
banda olmas hlinde kayma gerilimi maksimum deerini alr. Sarg sonuna doru
gidildike kayma gerilimi azalr, kaan sarg sonunda (yldz noktasnda) olmas hlinde
ise kayma gerilimi sfr olur.
Yani yldz noktasnda bir gvdeye kaak olmas hibir soruna yol amaz. Bu
durumda sadece yldz noktas topraklanm olur. Ancak bu durumda da yine arza (kaak)
giderilmelidir.
Alternatrlerin yldz noktas genelde direkt topraklanr. Bu durumda hatalar ak
olarak ortaya kar. Yaltlm yldz noktas ise hatay gizler.
Yldz noktasnn direkt toprakland durumda hatann sarg banda olmas hlinde
kayma gerilimi maksimum deerde olup faz gerilimine eit olduu iin hata akm ok byk
deerde olur. Bu durumda alternatr sarglar yanabilir. Bu nedenle yldz noktas bir diren
zerinden topraklanr. Bu diren genellikle lineer olmayan bir direntir. Bu sayede akm
snrlandrlr.
zetle sarg kaa koruma rlesi, sargdan gvdeye kaak olmas durumunda hem
hata akmnn hem de kayma geriliminin llmesi prensibi ile koruma yapar. Kullancnn
tercihleri dorultusunda u ilemleri gerekletirir:

Sesli ikaz verir (Korna alar.).

Pano zerindeki sarg kaa arza sinyali yanar.
41

Kendisine bal bulunan kesici ve kilitleme dzenlerini kumanda eder.

3.3.3.4. zellii

Elektronik ve mekanik olanlar vardr.

Yalnzca toprak kaa koruma rlesi olarak yaplan ya da birden fazla koruma
yapan rle eklinde bulunur.
Bir bayrakl yaplr.
Baraya direk kumanda etmesi durumunda kullanlacak sargtoprak arzas
rlesi ters zaman karakteristikli rle olarak seilmelidir.
Yardmc elemanlarla (akm trafosu, kesici ama rlesi kilitleme rlesi) birlikte
kullanlr.
Sarg kaa rlesi olarak kullanlacak ar akm rlesi ani almal olabilir.

3.3.3.5. Kullanlma Yerleri

Sarg kaa koruma rlesi enerji retim merkezlerinde byk gl alternatrlerde,
stator faz sarglar ile gvde arasnda oluabilecek stator-toprak kaaklarna kar kullanlr.

42

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Topraa kaak durumlarn belirleyerek uygun topraa kaak koruma rlesinin
seimini yapnz.

lem Basamaklar

Topraa kaak nedenlerini seiniz.

Toprak kaa koruma rlelerini seiniz.

neriler
renme faaliyeti ierisinde ve
bulabildiiniz dier kaynaklarda,
transformatr ve alternatrlerdeki
topraa kaak nedenleri konusunu
gzden geiriniz.
Toprak kaa koruma rle eitlerinin
alternatr ve transformatrlerde hangi
amala kullanldklarn ve aralarndaki
farklar aratrnz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
DEERLENDRME LTLER
1.
2.

Evet

Hayr

Topraa kaak nedenlerini semek

Toprak kaa koruma role eitlerini semek

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

43

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.( ) Transformatrlerin sarglar birbirlerinden, magnetik devreden ve transformatr
gvdesinden eitli tedbirlerle (vernik, zel kt, izolasyon ya, vb.) etkin bir
ekilde yaltlmtr.
2.( ) ( )Alternatrlerin stator sarglarndan magnetik devreye ve gvdeye kar, eitli
nedenlerle bir izolasyon hatas sonucu elektriksel temas olusa bile bu durum stator
sarglarndan topraa kaak oluturmaz.
3.( ) ( )Buingler, alternatrlerin sarg ularnn d devreye balanmas iin kullanlan
silindirik porselen elemanlardr.
4.( ) ( )Toprak kaa koruma rlelerinde, elektronik ve mikroilemci tabanl sistemler
gelitirilmesine ramen elektromekanik yapda olan tipleri gnmzde koruma
hassasiyeti ve gvenirlilii daha yksek olduu iin tercih edilmektedir.
5.( ) ( )Faz toprak ksa devrelerinde, koruma yaplabilmesi iin trafo ve alternatr yldz
balant noktalar, dorudan veya omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden
topraklanmaldr.
6.( ) ( )Faz toprak kaa koruma rlesi alma snf bakmndan sekonder koruma
rleleri snfna girmesine ramen g transformatrnn sekonder sargsnn veya
alternatrn stator sarglarnn ntr noktasndan direkt beslenir.
7.( ) ( )Alternatrn rotor-toprak arzasnn tespiti iin en ok kullanlan metot doru
akm enjeksiyon metodudur.
8.( ) ( )Alternatrlerin uyarma devresindeki toprak ksa devresi, rotoru eksenden kaydrr,
titreim ve yataklarda hasar oluturur.
9.( ) ( )Byk gl transformatrlerin sarg izolasyonundaki delinme ve sargdan demir
nveye kaak akm meydana gelmesi, bir sarg kaa olarak tanmlanr ve bu tip
arzalara kar sarg kaa koruma rlesi kullanlr.
10.( ) ( )Sarg kaa koruma rlesi, sargdan gvdeye kaak olmas durumunda hem hata
akmnn hem de kayma geriliminin llmesi prensibi ile koruma yapar.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
44

RENME FAALYET4
RENME FAALYET-4
AMA
Toprak kaa koruma rlelerinin montaj yerlerini, balant emalarn tanyacak,
uygun ortam salandnda toprak kaa koruma rlelerinin montajn hatasz
yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Toprak kaa koruma rlelerinin kullanlma yerlerini aratrnz.

Toprak kaa koruma rlelerinin balant emalarn ve montaj zelliklerini
aratrnz.
Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld
maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz
gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik
personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

4. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER

MONTAJ VE BALANTILARI
4.1. Toprak Kaa Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri
4.1.1. Trafolarda
Byk gl transformatrlerde, faz sarglar ile gvde dolays ile toprak arasnda
oluan faz-toprak kaaklarnda sistemin korunmas amacyla faz toprak kaa koruma rlesi
kullanlr.

4.1.2. Alternatrlerde
Byk gl alternatrlerde, faz sarglar ile gvde dolays ile toprak arasnda oluan
faz-toprak kaaklarnda sistemin korunmas amacyla faz toprak kaa koruma rlesi
kullanlr.
Yine enerji retim merkezlerinde byk gl alternatrlerde, stator faz sarglar ile
gvde arasnda oluabilecek stator-toprak kaaklarna kar sarg kaa koruma rlesi
kullanlr.
Uyartm devresi ile toprak arasnda oluabilecek rotor-toprak kaaklarna kar ise
rotor toprak kaa koruma rlesi kullanlr.

45

4.2. Toprak Kaa Koruma Rle Yerine Montaj

4.2.1. Montaj Ara Gereleri

Elektriki takm antas (izoleli pense, yankeski, kargaburun, kontrol kalemi,

dz tornavida, yldz tornavida, elektriki band, kablo soyma pensi, avometre,
demir testeresi, falata)
Akaz anahtar takm
Emniyet ve gvenlik elemanlar ( nlk, eldiven, baret)
Balant cvatalar ve kelebekleri
Koruma role yardmc elemanlar
Akm trafosu
Sinyal alarm rlesi
Kesiciyi atrma rlesi

4.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar

Toprak kaa koruma rlelerinin montajnda kullanlan en nemli yardmc elemanlar
akm ve gerilim trafolardr. Koruma rlelerinde sekonder balant tipi, stnlklerinden
dolay primer balantya tercih edilir. Bunun iin rleler ana hat zerine yerletirilen uygun
deerlerde trafolarla sisteme monte edilir.
Rlelerde harici besleme nitesi olarak ak veya kondansatr gruplarnn kullanm da
yaygndr.
Bunlarn dnda kullanlan rlenin tipi ve modeline gre ek donanmlar da
bulunabilir.

4.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras

Montaj esnasnda uyulmas gereken ilem sras yle sralanabilir:

allacak devrenin enerjisi kesilir.

Devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz tedbirleri alnr.
Gerekli gvenlik topraklamalar gerekletirilir.
alma ortamnn gerilim seviyesine uygun gvenli alma tedbirleri alnr.
Rle ve yardmc elemanlar daha nceden belirlenmi olan montaj yerlerine
uygun ara ve gereler kullanlarak monte edilir.

4.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar

Rahat hareket edilecek ortamlarda alnz.

Emniyet ve gvenlik tedbirlerini alnz.
Rleleri mekanik darbelerden koruyunuz.
Rle ve yardmc rleleri uygun ekilde yerletiriniz
46

Kablo kanallarnn rle ve yardmc rlelere simetrik olarak montajnn

yaplmasna dikkat ediniz.
Kablo kanal ile klemens aras mesafenin rahat almay salayacak ekilde
olmasna dikkat ediniz.

4.3. Toprak Kaa Koruma Rle Balant emalar

ekil 4.1: Dorudan toprakl devrede, transformatr ve alternatr faz toprak koruma rlesi

ekil 4.2: Diren zerinden toprakl devrede, transformatr veya alternatr faz toprak koruma
rlesi

47

ekil 4.3: Faz toprak kaa koruma rlesi ve jeneratr korumasndaki balants

ekil 4.4: Dorudan toprakl, faz toprak kaa koruma rlesi

4.4. Toprak Kaa Koruma Rle Balantlar

4.4.1. Balant letkenleri zellikleri

letkenler TSE standardna uygun olmaldr.

En az 2,5 mm2 tek damarl ok telli olmaldr(NVA).
48

Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ayr renkli olmaldr.

4.4.2. Balant Yntem lem Sras

Yerlerine montaj yaplm rle ve yardmc donanmlarnn iletken balantlar
esnasnda uyulmas gereken ilem sras yle sralanabilir:

ncelikle, balantlarda kullanlmak zere, rle ve yardmc donanmlarnn

ak ve anlalr bir ekilde hazrlanm balant emas temin edilir.
Rle ve yardmc donanmlarnn gerektirdii kesit ve zelliklerde iletkenler
seilir.
Mmknse renk kodlamalar veya farkl bir yntemle kablo kodlamas yaplr.
Balant mesafeleri llerek iletkenler uygun uzunlukta kesilir.
letkenlerin ular dikkatli bir ekilde soyulur ve ideal bir balant iin kablo
pabucu veya lehimleme yntemi ile balant klemensleri iin hazrlanr.
letkenlerin balantlar esnasnda geecekleri yollarn gvenli olmas iin kablo
kanal ve benzeri gibi gerekli tedbirler alnr.
Balant emalarna sadk kalnarak belirli bir dzen dhilinde iletken
balantlar gerekletirilir.
Balantlardaki geveklik, temasszlk gibi sorunlar son kez elle, gzle ve
gerekiyorsa l aletleri ile kontrol edilerek balantlar tamamlanr.

4.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar

Kablo ular klemense uygun lde alr.

Balant vidalarn iletkene zarar vermeyecek lde sklr.
letkenler kablo kanalna dzenli olarak yerletirilir.
Balant yaplrken iletkenin izolasyonuna zarar verilmemelidir.

4.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

30 Kasm 2000 tarihinde 24246 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren
bu ynetmelik, elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn, iletilmesinin ve bakmnn
can ( insan hayat ) ve mal emniyeti bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin ynetmelik
hkmlerini kapsar.
Bu ynetmelik yeni kurulacak tesislere ve kurulu tesislerde deiiklie urayacak
ksmlara uygulanr.

4.6. Topraklamalar Ynetmelii

21 Austos 2001 tarihinde 24500 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle
giren bu ynetmelik esas itibari ile frekans 100 Hzin altndaki alternatif akm (AA) ve
doru akm (DA) elektrik tesislerine ilikin topraklama tesislerinin kurulmas, iletilmesi,
denetlenmesi, can ve mal gvenlii bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin ynetmelik
hkmlerini kapsar.
49

zelliklerinin farkl olmas nedeniyle yksek gerilimli elektrik kuvvetli akm

tesislerine ve alak gerilimli elektrik tesislerine ilikin topraklama kurallar ile bilgi ilem ve
iletiim donanmlarnn topraklamasna ilikin kurallar ayr blmler hlinde verilmitir.
Bu ynetmelik, yeni kurulacak tesislere ve byk deiiklie urayacak kurulu
tesislere uygulanr.

50

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Toprak kaa koruma rlelerinin seimini yapnz. Balant emalarn okuyarak
toprak kaa koruma rlesinin balantsn yapnz.

lem Basamaklar

neriler

Toprak kaa koruma rle eitlerinin

alternatr ve transformatrlerde hangi
amala kullanldklarn aratrnz.
Toprak kaa koruma rlelerinin renme
faaliyeti ierisinde, kataloglarda, kaynak
Toprak kaa koruma rlelerinin
kitaplarda yer alan balant emalarn
kullanlma yerlerini seiniz.
inceleyiniz.
Toprak kaa koruma rle balant
Uygun atlye veya iletme ortamnda
emalarn okuyunuz.
gerekli i gvenlii ve montaj tedbirlerini
Toprak kaa koruma rle yerine
aldktan sonra rleye ait katalog bilgileri
montajn yapnz.
dorultusunda montaj ilem basamaklar
Toprak kaa koruma rle balantlarn
srasyla gerekletiriniz.
yapnz.
Montajn bitirdiiniz toprak kaa
koruma rlesinin iletken balantlarn yine
rleye ait balant emas dorultusunda
ilem basamaklarn atlamadan
gerekletiriniz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
DEERLENDRME LTLER
1.
2.
3.
4.

Evet

Hayr

Toprak kaa koruma rlelerinin kullanlma yerlerini setiniz mi?

Toprak kaa koruma rle balant emalarn okudunuz mu?
Toprak kaa koruma rle yerine montajn yaptnz m?
Toprak kaa koruma rle balantlarn yaptnz m?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

51

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru kelimeleri yaznz.
1.

Toprak kaa koruma rleleri trafolarda sekonder sarg ........ akm trafosu zerinden
orta faza balanr.

2.

Toprak kaa koruma rleleri alternatr .......... akm trafosu zerinden balanr.

3.

Klemens balant vidalarn ............ ........... .......... lde sklr.

4.

Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ............ renkli olmaldr.

5.

Elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn, iletilmesinin ve bakmnn can (

insan hayat) mal emniyeti bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin hkmleri
kapsayan ynetmelie ................ ............... ......................... ................... denir.

6.

Her koruma eleman hemen nndeki iletme elemannn korunmasn salayacak

ekilde, bu elemann .......... deerlerine gre ayarlanmaldr.

7.

Koruma rlelerinin toplam kademe zamanlar kullanlan iletme elemanlarnn tip

deneyleri ile kantlanm anma ksa devre akmna dayanma srelerinin zerinde
......................... .

8.

Ana otomatik aygtlar yardmc bir akmla altran ama elektro mknatslar rleler
vb. yardmc aygtlarn akm devrelerine genel kural olarak sigorta .................... .

9.

Frekans 100 Hz alternatif akm (aa) ve doru akmda(da) elektrik tesislerine ilikin
topraklama tesislerinin kurulmas , iletilmesi, denetlenmesi , can ve mal gvenlii
bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin hkmleri kapsayan ynetmelie
..................... ..................................... .denir.

10.

Yzeysel topraklayclar .... m ile .... metre arasnda bir derinlie yerletirilmelidir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

52

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Aadaki arzalardan hangisi trafo arzas sebebi deildir?

A) Trafo sarglarnda ar yklenme sonucu meydana gelen ar akm
B) Faz-toprak arzas
C) Sarg toprak arzas sonucu meydana gelen ark neticesinde trafo tanknn delinmesi
D) Uyartmn artmas

2.

Aadakilerden hangisi alternatrlerde meydana gelen d arzalardan saylabilir?

A) Altarnatr fazlar arasnda ksa devreler
B) Stator sarglar ile gvde arasnda ksa devreler
C) Ykteki dengenin bozulmas
D) Spirler arasnda ksa devreler

3.

Aadakilerden hangisi alternatrlerde meydana gelen i arzalardan saylabilir?

A) Frekansta meydana gelen deimeler
B) Sistemin yanl balanmas sonucu meydana gelen arzalar
C) Rotor sarglar ile gvde arasnda ksa devreler
D) Hatlardaki eitli ksa devreler

4.

Santrallerde alternatrler, enerji iletim ve datm devrelerinde kullanlan

transformatrler ve eitli devre elemanlar aadakilerden hangisine kar
korunmasna gerek yoktur?
A) Frekansn
B) Sabit kalmas
C) Yksek gerilim
D) Salnm ar akm

5.

Tek veya ok fazl devrelerde akmn alc olmadan devresini tamamlamasna ne

denir?
A) Ak devre
B) Kapal devre
C) Ksa devre
D) Ar gerilim

6.

Sarg ksa devre koruma rlesinde kontaklarn grevi nedir?

A)Yanlca kesiciye kumanda etmek iindir.
B) Kendisine balanm olan yardmc rlelere kumanda etmek iindir.
C) Yalnzca uyartm sargs rlesini enerjilendirmek iin kullanlr.
D) aydnlatma iin kullanlr.

7.

Vatmetrik rle nerelerde kullanlr?

A)Alternatrlerde sarg ksa devresinde
B)Trafolarda sarg ii ksa devrelerde
C)Alternatrlerde sarg ii ksa devresinde
53

D)Hepsi
8.

3 sargl gerilim trafosu hangi rlede kullanlr?

A) Sarg ksa devresi rlesinde mesafe (empedans) rlesinde
B) Vatmetrik rle ve mesafe (empedans) rlesinde
C) Mesafe (empedans) rlesinde
D) Sarg ksa devresi ve vatmetrik rlede

9.

Hatlarda ksa devrelerde hattn yalnzca arzal blgesini devre d brakan koruma
rlesinin ad nedir?
A)Vatmetrik rle
B) Empedans rlesi
C) Toprak rlesi
D) Sarg ksa devre rlesi

10.

Aadakilerden hangisi empedans rlesinin nitelerinden deildir?

A) Yol verme nitesi
B) lme nitesi
C) Kademelendirme nitesi
D) Yn eleman

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen

bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
11.( ) Sarg ksa devre koruma rleleri hem trafolarda hem de alternatrlerde kullanlr.
12.( ) Ters akm rleleri yalnzca hatlarda kullanlr.
13.( ) Alternatrlerde bir izolasyon hatas sonucu faz sarglar arasnda oluan ksa devreler
veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin sarg ksa
devresi koruma rlesi kullanlr
14.( ) Koruma rlelerinde primer balant tipi, stnlklerinden dolay sekonder balantya
tercih edilir.
15.( ) Rle montaj esnasnda yaplmas gereken ilk i gerekli gvenlik topraklamalarn
gerekletirmektir.
16.( ) Montajda mutlaka ara ve gereler kendi amalar dorultusunda kullanlmal ve
mekanik zorlamalardan kanld gibi gevek balantlardan da kanlmaldr.
17.( ) Rle montaj esnasnda, devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz
tedbirleri alnmaldr.
18.( ) Rle montajndan sonra yaplacak iletken balantlarnda kullanlacak iletkenlerin
uygun kesitte olmas yeterlidir.
54

19.( ) letken balantlarnda mmknse renk kodlamalar veya farkl bir yntemle kablo
kodlamas yaplmaldr.
20.( ) letkenlerin klemenslere ve balant aparatlarna balanmas esnasnda mekanik
zorlamalardan kanlmal ayn zamanda gevek irtibat nlenmelidir.
21.( ) Transformatrlerin sarglar birbirlerinden, magnetik devreden ve transformatr
gvdesinden eitli tedbirlerle (vernik, zel kt, izolasyon ya, vb.) etkin bir
ekilde yaltlmtr.
22.( ) Alternatrlerin stator sarglarndan magnetik devreye ve gvdeye kar, eitli
nedenlerle bir izolasyon hatas sonucu elektriksel temas olusa bile bu durum stator
sarglarndan topraa kaak oluturmaz.
23.( ) Buingler, alternatrlerin sarg ularnn d devreye balanmas iin kullanlan
silindirik porselen elemanlardr.
24.( ) Toprak kaa koruma rlelerinde, elektronik ve mikroilemci tabanl sistemler
gelitirilmesine ramen elektromekanik yapda olan tipleri gnmzde koruma
hassasiyeti ve gvenirlilii daha yksek olduu iin tercih edilmektedir.
25.( ) Faz toprak ksa devrelerinde, koruma yaplabilmesi iin trafo ve alternatr yldz
balant noktalar, dorudan veya omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden
topraklanmaldr.
Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
26.

Toprak kaa koruma rleleri trafolarda sekonder sarg ........ akm trafosu zerinden
orta faza balanr.

27.

Toprak kaa koruma rleleri alternatr .......... akm trafosu zerinden balanr.

28.

Klemens balant vidalarn ............ ........... .......... lde sklr.

29.

Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ............ renkli olmaldr.

30.

Elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn , iletilmesinin ve bakmnn can (

insan hayat) mal emniyeti bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin hkmleri
kapsayan ynetmelie ................ ............... ......................... ................... denir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili faaliyetleri tekrar inceleyiniz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki modle
gemek iin retmeninize bavurunuz.
55

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

D
C
C
A
C
B
D
D
B
C

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Yanl
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru

56

RENME FALYET4N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

kna
kna
iletkene zarar vermeyecek
ayr
Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii
anma
ayarlanmamaldr
konulmamaldr
Topraklamalar Ynetmelii
0,5-1

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

D
C
c
A
C
B
D
D
B
C
Doru
Yanl
Doru

16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27

Yanl
Yanl

29

28

30

57

Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
kna
kna
iletkene zarar
vermeyecek
ayr
Kuvvetli Akm
Tesisleri Ynetmelii

KAYNAKA
KAYNAKA

BADUR zemir, etin BAOLU, Temel ENER, Endstriyel Elektrik

MEB Yaynlar GTeknik Eitim Fakltesi Matbaas, Ankara, 1992.

BAYRAM Mustafa, Elektrik Tesisleri le lgili Sorular ve zmler Birsen

Yaynevi, stanbul, 1999.

BAYRAM Mustafa, Elektrik Tesisleri Laboratuvar Deneyleri, Birsen

Yaynevi, stanbul, 1999.

KILIN Eyp, Endstriyel Elektrik As Ofset Matbaaclk, Kahramanmara,

2000.

PENT Adnan, zdemir BADUR, Necmettin TRBEN, Elektrik Blm

ve lem Yapraklar Snf 3 MEB Basmevi, stanbul, 1990.

PENT Adnan, Elektrik Santrallar Enerji letimi ve Datm MEB Basmevi,

stanbul, 1995.

TMMOB EMO, Orta Gerilim Transformatr Merkezlerinin Tasarm, EMO

Yaynlar, zmir, 1988.

TMMOB EMO, Elektrik Yksek Gerilim Tesislerinde letme Sorumluluu

Eitimi Seminer Notlar, EMO Yaynlar, zmir, 2002.

STNEL Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGEDK, Endstriyel

Elektrik, MEB Yaynlar OSTM Mesleki Eitim Merkezi, Ankara, 2001.

YILDIZ Blent, Elektrik Enerji Sistemlerindeki retim Elemanlarnn

Korunma Tekniindeki Gelimeler TFBE Yksek Lisans Tezi, stanbul,
1989.

www.etmd.org.tr , ubat 2006.

58