Topraklama

Bir topraklama tasarmnn hazrlanmasnda aadaki

sra izlenmelidir.

tasarmnn

1.1. Toprak zgl Direncinin Saptanmas:

hazrlanmas
N HAT TAVLAN -

lkemizde trafo merkezleri genellikle tarla zeminlerde

kurulduu iin zgl diren p = 200 2 m alnabilir. Zemin kayaya yakn nitelikteyse p = 1000 fi m alnabilir.
Tam kayalk zemin 2000-3000 12 arasndadr. Byk tasarmlar titizlikle hazrlamak gerekirse, trafo merkezinin
oturaca zeminin zgl direncini ltrmek en iyi yoldur.

UDK: 621.316.99.001.2

1.2. Maksimum Toprak Ksa Devre Akm,

ZET

Tek fazl ksa devre akm ve bu akmn trafo merkezine

bal yksek gerilim hatlarna akan blmnn (380 kV.
154 kV ve 66 kV hatlar iin bu blmn hesab nemlidir) hesaplanmas gerekir. Yeni VDE (0141 - 7.76)
ynetmeliinde 110 kV'nn zerindeki ebekelerde en
kt koullara gre hesaplanan ksa devre akm iin bir
olaslk katsays (W) ngrlmtr (W=0,7). Kesit hesabnda ksa devre akm bu katsay ile arpl maldr. Ancak lkemizde bu katsay gznne alnmamaktadr.

Topraklama konusunda birok yaz yaynlanmasna karn meslektalardan gelen sorulardan anlaldna gre
basit bir trafo merkezinin topraklamasn gerekletirmek bile sorun olmaktadr. Yaynlanan yazlar genellikle
topraklamann kuramsal incelemelerinin evirileri olduundan uygulamac arkadalara fazla biray vermemektedir. Bu nedenle yazda kurama girmeden tipik bir
trafo merkezinin nce topraklama tasarm hesaplan verilecek, daha sonra nerilerin ve hesaplarn baraj, fabrika,
TRT verici merkezleri, laboratuvar vb. tesislere uygulanmas irdelenecektir.
Topraklama tasarmna esas olan ksa devre hesaplarnda,
gen arkadalara yararl olaca inana ite, per unit yntemi ayrntl biimde verilmitir.
SUMMARY
The methods used in designing the grounding syttem of
a transformer substation are given together vith applications to dama, factories, broadcasting stations, and
laboratories.

\. Tasarmn Hazrlanmas
Bir topraklama tasarm hazrlanrken tesise ait elektriksel zellikler, tesisin yerleme planlar, topraklanacak
alan ierisindeki elik yaplarn, tel rg itinin, elik
boru planlarnn elde edilmesi gerekir. Eer tesis 380 kV,
154 kV ve 66 kV indirici trafo merkezi ise trafo merkezine giren ve alak gerilimde kan enerji iletim hatlarnn zelliklerinin de bilinmesi gerekir. Orta gerilim trafo
merkezlerinde ileride grlecei gibi trafo merkezine giren ve kan enerji iletim hatlarnn topraklamaya etkisi bir gvenlik pay olarak dnlp hesaplara sokulmamas adet olmutur.

Nihai Taylan, ESA

ELEKTRiK MHENDiSLii 261-262

1.3. Kesitin Bulunmas:

En uygun kesitin nasl bulunaca hesap blmndeki rnekte ayrntl anlatlmtr.
1.4. Topraklama Direncinin Bulunmas:
Topraklama dizgesi trafo merkezlerinde ve dier tesislerde genel olarak 0,8 - 1,0 m gmlen bakr iletken ya da
bunun edeeri galvanizli elik eritten oluan a biiminde yaplr. Yazda a dizgesinin gz gerilimleri ve yaylma direnleri hesaplanmtr.
1.5. Maksimum Topraklama Dizgesi Geriliminin Hesab:
Hesaplanan maksimum topraklama dizgesi gerilimi ve buna bal olarak adm ve dokunma gerilimleri ynetmeliklerin ngrd snrlarn zerine karsa tasarm ve hesaplar yeni batan yaplr.
Byk tasarmlarda (380 kV trafo merkezlerinin, su ve s
santrallarmn) yerleim durumuna uygun yaplan topraklama dizgeleri istenen maksimum topraklama dizgesi
gerilimi ile adm ve temas gerilimlerini tutturamazsa
ikinci blmde nerilen ek nlemleri almak gerekir.
2. Tasarmn Hesaplanmasnda ilkeler
rnek tasarm Kepez sisteminden beslenen Ferro-Krom
fabrikas indirici merkezidir. (3x25 MVA, 154/34,5 kV).
333

Tel it ile evrili trafo merkezinin alan yaklak 100x60

* 6000 m2dir( Sekili)

154/34,5 kV, YnynO

Nn = 25 MVA

ekil 1.
Topraklamas Yaplacak

X 1 =X 2 ,X 0 =5X 1

Sistemin Durumu

SKEH

Topraklama tasarmna temel olan 6 notu trafo merkezinin 34,5 kV barasndaki tek fazl ksa devre hesab iin
per nit yntemi kullanlmtr. Bu yntem iin seilen
baz deerler aadadr:

Dizgeye ait zellikler: l.

N b = 25 MVA, U b = 344 kV

Kepez reteleri:
34,52
N
= --------- = 47,61; l = - = 418.623A

Un = 6300 V. Nn =
11.000 kVA X' d =

N2 25
bb

0,19

19

II. Kepez santral ykseltici trafolar

Un = 6,3/66 kV,Dy 11
Nn = 11.000kVA Uk =
8,06% X- = Xo 8,0o

Xo = 0,85.x, = 6,851 %

Un2

100
Bu deeri 6 nolu trafo merkezinin 34,5 kV barasna indirgemek iin nnde bulunan trafolarn sekonderine indirgemek gerekir.
19

V3U

6,32

X ___________
g

100

25

66

< ______

11

34^2

154

345 2

/ _______________ \
6,3

66

154^

0,4318 (pu)

III. Ara trafo

66/154 kV, YnynO
Nn = 20 MVA
Uk = 4%

Burada da grld gibi gerilim baz deeri indirgenecek

ile (34,5 kV) ayn alndnda gerilimler birbirini gtryor ve hesap basitleiyor.
Ters bileen:

X, = X2 = 4 %
XQ = 2.0,04 = 7,98 %

13

IV. Kuzey Bat ebekesi

6,32

25
,66
___ / ___
2

154 kV, ksa devre kesme gc = 2500 MVA

6,3

154 34,5 2
___ __ \

'66

V. iletim hatt
f

25 Km, 154 kV, XL = 0,42 n/Km X L

= 25. 0,42 = 10,5 n
100
VI. Ferro Krom indirici trafo merkezi:

0,295 (pu)

334

11

Sfr bileen:

X"
0,13
= --- = ---- = 0,03 = 3 %
4,3
4,3

'/

ELEKTRiK
MHENDiSLii 261-262

X 2 =X l =0,011(pu) X0 = 3,2.

x=
100

34,52 6,3

11

66

154

X,= 0,0352 (pu) 6) indirici trafo

merkezi

0,0681 (pu)

10 1542
--- 2 _r_
34^ 154

2) Santral ykseltici trafolar

8,06 662 25 ,154 34.5 v
X = ------.------- . - ( ------.------- ) = 0,183 (pu)
100 11 34,52 66
66
X 2 =X2 = 0,183 (pu)

25 ,34,5 2 X = - - . - - - .
= 0 , 1 ( p u ) 100 25

balant kmesine gre XQ, 5X, ile 10X, arasndadr.

Burada X0=5Xj alnd.
X Q = 5X^5.0,1= 0,5 (pu)

XQ = 0,85 . \l = 0,85 .0,183 = 0,155 (pu)

Burada balant gen - yldz olduundan XQ = 0,85 .X}
alnmaldr.
3) Ara trafo
2
4
154*
25 ,34,5 %
X =------ . -------- . ------ _ ( -------) = 0,05 (pu)
100

34,52

20

154

X 2 = X J -0 ,05(pu )
X0 = 2.X|2jO,05= 0,1 (pu)
burada balant Ynyno olduundan XQ; 1,5 \t ile 2,5
Xj arasndadr.
4) Kuzey bat ebekesi

1,1.Una

NK

x - - - - - .

"2

154

1<:A

JLU.-L-,*?.,
2500 3442 154

ekil 2. Doru bileen devrelerinin gsterimi

= OJM45(pu)
toplam

,0,0,,

X2=Xl=0,011(pu)
X0 = 3,2 . X, = 3^ . 0,011 = 0,0352 (pu)
5) iletim hatt
2
1

,34,5,

335

x, = x,.. =
1

% 154

2
0,42 . 25 . ( --- ) = 0,01 1 (pu)
34,52 154
ELEKTRiK MHENDiSLii 261-262

ekil 3. Ters bileen devrelerinin gsterimi

ekil 4. Sfr bileen devrelerinin gsterimi

Sfr dizgede rete ykseltici trafolar gen - yldz bal

olduundan generatr XQ deeri hesaba girmez.

X =0,2297 (pu)
toplam
34,5 kV barada fazl ksa devre akm:
X = 0,0545 (pu)
toplam

lk = 0,75. 4,09 = 3,07 kA.

= 2,02 (pu)

Zk

0,0545

I3k = 20,2 . lb = 20,2 . 418,623 = 8,450 kA

34,5 barada tek fazl ksa devre akm:

'lk =

_ - ' _ _ _ = __________. = 9,78 (pu)

- X2- X 3 0,0545 + 0,0545 + 0,2294

I 1 k = 9,78 . lb = 9,78 . 418,623 = 4,09 kA.

Eer trafo merkezine gelen ve giden enerji iletim hatlarnn koruma iletkenleri trafo merkezi topraklamasna
balanm ise (ki bu balant kesinlikle yaplmaldr)

336

ksa devre akmnn tm topraklama dizgesinden akmaz,

bir blm koruma iletkenleri zerinden dalr. Eer ksa
devre trafo merkezinin dnda ve merkeze gelen yada
giden iletim hatlar zerinde olumusa yine ksa devre
akmnn bir blm dorudan koruma iletkeni aracl
ile trafonun ntr noktasna akar. Koruma iletkeninin trafo
merkezinin topraklama dizgesine balanmasnn dier bir
yarar da iletim hatlarnn direk topraklamalar trafo
merkezi topraklama dizgesi ile kout balanm olacandan toplam direncin klmesidir.Pratikte hat koruma
iletkeninin bu her iki etkisinin hesab olduka g olduundan orta gerilim ebekelerinde gznne alnmaz, koruma iletkenin bu stnlkleri bir gvenlik pay olarak
gzetilir. Bizim rneimiz 154 kV sistem trafo merkezi
olduu iin aslnda bu hesaplar yapmak gerekir, ancak
tasarmcy uzun hesaplara sokmamak iin pratik sonular
vermekle yetiniyoruz (hesap yntemi 1 nolu kaynakta
vardr). ki 154 kV ve 34,5 kV hat bal bir trafo
merkezinde ksa devre akmnn koruma iletkenleri zerinden akan blm % 48 dolayndadr, yani trafo merkezinin topraklama dizgesinde kesit hesab iin ksa devre
akmnn geriye kalan % 52'lik blmn temel almak
gerekir. Bir 154 kV ve bir orta gerilim hattna sahip (minimum durum) bir trafo merkezinde koruma iletkenlerinden blm yaklak % 25'dir. Tasarmc uzun hesaptan
kanyorsa; bu mi n umu m deeri (% 25) almas (154
kV'luk trafo merkezine ka hat bal olursa olsun) uygun olur, geriye kalan miktar bir gvenlik pay olarak gze ti lebi lir. rneimizdeki trafo merkezi topraklama<Jizr
gesinin "kesit biimine esas ksa devre akm:

olacaktr.
Topraklama dizgesi kesitinin seiminde rol oynayan dier nemli etken de arza temizleme zamandr. Ksa devrenin balamas ile rle ve kesicilerin ama anma kadar
geen arza temizleme zaman 0,4 - O^sn alnabilir. ok
yksek gerilimli -dizgelerde (380 kV ve yukars) l zaman sfr dzeyinde olan tranzistri rlelerin ve ok
hzl aan kesicilerin gelitirilmesi ile arza temizleme zaman ok dmtr ve bu sistemlerde l zaman
0,2 - 0,3sn alnmaktadr. Arza temizleme zamann bu
deerlerin zerinde almak gereinden ok bakr topraa gmmek demektir. Ynetmelik kesit deerini yalnz
bir saniyeye gre verdiinden, yani ksa devre akmnn
1 saniye sreyle getii varsaylarak kesit izelgesi hazrlandndan, 0,5 saniye sren ksa devre akmn 1 saniyelik sreye indirgemek gerekir:

+
ELEKTRiK MHENDSL 261-262

l - izelgedeki akm deeri

lk - hesaplanan ksa devre akm
t^- arza temizleme zaman (t^-0,5 sn)
t ynetmelikte seilen arza temizleme zaman
(t=1 sn)

l = 3,07 .

= 3070 = 2150 A

izelgeden bu akm iin 16

mm2 dolaynda bir bakr iletken semek gerekiyor;
ancak uzun yllar sonra ko-rozyon nedeniyle kesitin
klecei, yirmi yl iinde trafo merkezini besleyen
dizgenin ksa devre gcnn artaca ve bu zaman
ierisinde merkeze yeni trafolar gelebilecei gznne
alnarak 35 mm2 nin altnda bakr iletken (ya da 100
mm2 elik lama) seilmez.
q = 35 mm2 Cu

Kesit
Srekli dayanma akm (A)
(mm2) elik Alminyum
Bakr
16

___

150

25
35
50
90
120
240

160
200
250
320
430
760

200
280
480
590
780

150
180
240
420

1380

l sn dayanma akm (A)

elik Alminyum Bakr

2500

2700
3700
5300
7400
10500
21000

4000
5500
8000
L 4400
L9200
38500

____
'
3300
4700
6700
13500

ekil 5 a
letkenlerin srekli ve 1 sn dayanaca akmlar.

9 (mm2)
200

t = l sn

100
50

ekil 5
b
10.000

20.000

30.000

Bakr iletkenin 1 sn'de 100 C'lik snma iin akm

kei t erisi.
Topraklanacak aygtlardan topraklama ana inen balant iletkenlerine topraklama iletkenleri deniyor ve baz
tesislerde yaltlm olabiliyor. Bu iletkenlerin kesiti bakrda en az 16 mm2; galvanizli elikte ise en az 50 mm2
olmaldr. Topraklama iletkenlerinin kesitlerini seerken
dikkatli olmak gerekir. nk ince seilen iletken kendi-

ELEKTBlK MHENDiSLii 261-262

imdi sra trafo merkezi topraklama direncinin saptanmasna geldi.

nce topraklama dizgesinin niye her zaman a biiminde olmas tercih ediliyor onu aklayalm. Bir trafo merkezi yada fabrika tesisinde her aygt iin ayr ayr topraklama dizgesi yapmak hem pahal hem de birbirleri arasnda gerilim fark doabileceinden uygun deildir. Gerilim farklarn sfra indirmek ancak btn tesisin altna
bir bakr levha yerletirmekle gerekletirilebilirdi. ok
pahal, pratik olarak olanaksz olan bu zme en yakn
durum a topraklama dizgesidir. A dizgesi ayn zamanda gerilim ayar olanan da verir. Topraklama anda
edinilen deneylere gre nce belirli deerlerde boyuna ve
enine gz aralklar alnr, buna gre yaplan hesaplar da
adm ve dokunma gerilimleri tutmazsa, aralklar daha daraltlarak hesaplar tekrarlanr. Boyuna aral 6-7 metrenin altna drmenin birbiri zerine olan etkisini azaltacandan bir yarar olmayaca gibi gereksiz bakr gideri
dourur. Bunun yerine aa kazk topraklayclar ilave
edilmelidir. Kazk topraklayclarn (5 cm apnda, 5 m
boyunda galvanizli elik boru) topran derinliklerinde
dk zgl direnle temasta olmas ayr bir stnlk salar, (zellikle st toprak yzeyinin yazn kuruduu, kn da donduu blgelerde).
Yalnz akm dalmas ve donatm in topraklama balantlarn salayan enine bantlarn aral boyuna bant aralnn genellikle kat alnr.

T = 200<>C iin
Kesit-Atam Erisi

150

sinden geen ksa devre akmnn etkisi ile erirse aygt ile
topraklama a arasndaki balant ortadan kalkar ve
sonraki arzalarda aygta dokunan kii iin tehlike doar.
Burada aygta gre topraklama iletkeni kesiti dnmek
gerekir. Bir izolatr yada akm trafosu topraklama iletkeni ile bir kesici iletkeni arasnda fark olmaldr. Kesici,
generatr, byk motor, trafo, ayrc, parafudur gibi byk ksa devre akm altnda kalacak aygtlarda topraklama iletkenlerini, topraklama a iletkenleri kesitinde
semek gerekir. Hatta bu tr aygtlar iki topraklama iletkeni ile topraklama a ma balamak en uygun yoldur.

rneimizdeki trafo merkezi iin (100 x 60 m 2 ) an

boyuna bant aralklar 8 metre dolaynda aa balanacak
aygtlarn okluundan ve ksa devre akmnn olduka
byk olmasndan dolay enine bant aral 20 malnd.
Bu deerlerle de an yaylma direnci salanamazsa; bu
deerlerin altna inmek yerine kazk topraklayc ilave
etmek daha uygun olacaktr.
An yaylma direnci:
P

R = -----------+ ------------

2D

Topraklama ann alanna edeer dairesel alann ap;

337

, 4F
. 4.100.60
D = V ------ = V -------------- = 87,5 m.

Bu deerlere karlk olan - erisine gre

TT

L = Toplam bant uzunluu [m] =

6x60 + 8x100= 1160 m F = An
alan [m2] = 100x60 = 6000 m2 g = Toprak
zgl direnci = 200 O m

Adm gerilimi:

200
200
R = --------- + --------- = 1,315 A
2.87,5

-- = 0,26 U

UA = 0,26 . UE = 0,26 . 4037 = 1049 V.

1160

Buna gre maksimum toprak gerilimi U

=l k . R = 3070.1,315= 4037 V.

100 m

8m
60 m

ekil 6 Topraklama a

Bu deere gre adm ve dokunma gerilimlerinin salanp

salanmadn saptamak iin Dr. Koch'un verdii erilerden yararlanmak en pratik yoldur, (ekil 7). Bu eriler adm gerilimi iindir. Adm gerilimi snr dokunma
gerilimi snrndan daha byktr. Buna gre adm gerilimi tutarsa, dokunma gerilimi rahatlkla tutar. Kabul edilebilir adm gerilimi snr Dalziel formlne gre:
16SfP s

>
AO
)o
Paralel bant adedi z -+

ekil 7
Koul bant says (z) ve a/1 oranlarna gre admelektrik gerilimleri arasndaki banty gsteren
eriler.

1654-200

Burada en gvenlikli durum olarak taban zemini toprak

zgl direnci (ps) llen toprak zgl direncine eit alnd
(p$ = p) Aada hesaplanan dizgemizde adm gerilimi
521 voltun altnda olmas gerekir.
a = Boyuna gz aral ! Boyuna gz uzunluu 'z
Boyuna gz adedi

Bu deer, snr deeri 521 volttan byk olduu iin a

yeteri! deildir. Yeterli olmayan an direncini drmek
iin boyuna ve enine gzlerin kesitii noktalara (44
adet) birer kazk akmak gerekir.
Bir kazn yaylma direnci:
p
4.1
200
4.5
= ------------L n = ----------Ln --------- = 38

0,05

2 . rt. l

2 . ir. 5

44 adet kazk iin:

a
8
1
----- = ------- = -------, Z = 8
l

338

100

12

R 11

R,

38

j = = = 0,864
44
44
ELEKTRiK MHENDiSLii 261-262

Kazklarn birbirlerinin etkisini giderme pay % 10 alnabilir,

R,1 =0,864.1,1 =0,950 SI Kazklarla
an koul edeer direnci:

R.R1
1,315.0,950
R'
=------ *- = --------- = 0,551 n
ed. R+R; 1,3154-0,950
Kazklarla an birbirlerinin etkisini giderme pay % 10
alnabilir.
R
=0,551 .1,1 =0,607
ed
Maksimum toprak gerilimi:

U = lk . R
* ed

nin en nemli olduu mevsimde lmek gerekir. Eer salt

merkezi zeminine 15 cm kalnlnda akl serilecekse,
bu deer 2000 - 3000 tt m arasnda alnabilir. Amerika'
da istisnasz btn trafo merkezleri akl ile dendii
iin kabul edilebilir adm gerilimi snr 3000 V. alnr.
Eer trafo merkezinin kaplad alan ok kk ve ksa
devre akm byk ise direnci kltebilmek iin yukardaki nlemlere ek olarak Laurent formlndeki D edeer ap bytmek amacyla an kelerinden dar
doru nlar ilave edilmelidir. Bu nlar istenildii kadar
uzatlamayaca iin eer bu nlem de direnci yeterince
dremezse, trafo merkezi topraklama ann (zellikle
salt aygtlarnn altna gelen blmlerde ve kelerde)
gzleri ierisine 20 cm derinlikte bir metre aralkl boyuna bantlar yerletirilmelidir, adm gerilimini drmeyi
amalayan bu gerilim ayar bantlarn ana aa balamak
gerekir.

= 3070.0,607 = 1862 V 11

Adm gerilimi:
U A = 0,26 . U = 0,26 .1862 = 484 V.
UA = 484 V <521 V olduu iin dizge uygundur.
Eer trafo merkezi ok kk bir alan kaplyorsa direnci tutturabilmek iin aa ok sayda kazk ilave etmek
ar masrafl olaca gibi; byk bir diren klmesi
de salamayacaktr, nk kazklar birbirlerinin etkisini
nemli oranda yok edecektir. Kazklar aras aralk en az
iki kazk boyu olmaldr. Bu durumda a trafo merkezi
alannn dna taacak biimde boyutlandrmak en iyi
zmdr. nk R = - + --- yaylma direnci he2D
L

sap formu Unde birinci terimdeki D edeer ap ne kadar

byrse diren o kadar klr, ikinci terimdeki L iletkenler toplam uzunluunun etkisi ok azdr. Bylece
trafo merkezi tel itinin dndaki canllar da arza annda korunmu olur. Trafo merkezine giren ve rfcan hatlarn kopup tel itin zerine dmesi olaslnn douraca
tehlikeyi nlemek iin tel it 15 20 metrede bir top-'
raklama ana balanmaldr.
3. Topraklama Dizgelerinde Alnacak nlemler:

rneimizde diren hesab iin Laurent formEi kullanld. Bu forml, olduka kark ancak daha doru sonu
veren Schwarz formline gre (1,2) % S % 9 arasnda
byk deer vermektedir, bu da bir gvenlik pay olarak
gzetilebilir.
Byk trafo merkezlerinde, su ve s santrallarnda ve dier nemli tesislerde p ve ps zgl direnleri kesinlikle
llmelidir. Toprak st yzey zgl direncini (PS) arazi-

ELEKTRiK MHENDlSLt 261-262

ekil 8 Bir topraklama ann

kelerinden nlar karlmas

Kaplad alan kk ve ksa devre akm yada toprak

zgl direnci byk salt merkezlerinde direnci drmek
iin dier bir nlem , salt merkezinden kan yada giren yksek gerilim hatlarnn altna dengeleme iletkeni
(counterpoise) yerletirmektir. Bu iletken hattn tam altna 0,6 - 0,8 m derinliine gmlmeli ve altndan getii
her diree balanmaldr. Dengeleme iletkeninin uzunluu 1500 m'yi gememelidir. nk iletken uzadka z
diren ve elf yaylma direncinin ok kk deerlere
dmesini nler.
Tasarmc trafo merkezine bal yksek gerilim hatlarnn koruma telinin topraklama direncini drme etkisini
tam hesaplamak isterse ya (1) nolu kaynaktaki hesap
yntemine bavurmas yada aadaki daha pratik forml kullanmas gerekir.
339

Z'+ZR

Y-'-

: ki direk aras hattn empedans

Rm : Direk topraklama direnci

R" : ki direk aras koruma teli direnci
wi-e : |ki direk aras koruma teli reaktans
rneimizde trafo merkezine bal tek 154 kV hat vardr. Bu hattn koruma iletkeni karakteristikleri (iki direk
aras aklk 330 m):

R" = 0,32 --- . 0,330 km = 0,107 n

km

= 2,36.10" 3 - . 0,330 km. 314 = 0,245

km

Yaklak formle gre:

1
R" + jcoLe
= .__ (R" + jcoL e )+R m V -------------------2
Rm

00

Grlyor ki hattn topraklama etkisini yalnz ksa devre

akmnda % 25 drme olarak almayp, diren drme
olarak da aldmzda toplam diren 0,607 deil 0,499
oluyor. Yukardaki formlde edeer toplam diren yerine yalnz an direnci (1,315 S) koysaydk sonu,
0,896 n olacakt ve ok az kazk ilave etmek gerekecekti. Bu nedenle 154 kV ve zerindeki hatlarn hem ksa
devre akmn hem de topraklama direncini drc etkisini gznne almak gerekir, rneimizde okuyucuya
a ve kazk karm topraklama sisteminin hesabnn yapm ekli verilmesi amalandndan hatlarn yalnz akm
drc etkisi gz nne alnd. Tasarmc nce setii
a ile hatlarn diren etkisini paralel alp, bileke direnci
bulmal; diren deeri tutmazsa ondan sonra kazk ilavesini dnmeli. Grlyor ki yapmcnn olduka nemli
bir trafo merkezinin topraklama dizgesini belirleyebilmesi iin btn olaslklar gznne alarak hesaplar birka
kez yinelemesi gerekir. Daha nce de belirtildii gibi su
ve s santrallarnda ve yksek gerilim trafo merkezlerinde tasarmc hesaplad diren deerinin tutup tutmadn montaj sonunda yaptraca lmelerle denetlemelidir. Eer diren ve adm gerilimi deerleri hesaplanan deerlerin zerinde ise nerilen ekleri yaptrmas gerekir.

Yukardaktformldeki S dan anlalaca zere eer trafo merkezine bal hatlar deiik yksek gerilimlerde ise
(rnein 3 adet 380 kV, 4 adet 154 kV) toplam diren
forml:
1
Z

E ~ ";--------------------------- 1
'__ + ^380 ___ + _^14__
R

1 . 0,107 +j 0,0245
---- (0,107 + j 0,245) + 10 V
2

10

= 2,8 n
Trafo merkezi topraklama dizgesi ile hat topraklamalar
paralel bal olduuna gre edeer diren;
1

Burada n trafo merkezine bal hat saysn gsteriyor.

1,647 + 0,357
1

0,607
= 0,499 ft
340

2,8

<380

154

olacaktr.

Trafo merkezinde topraa gml elik borular, temel

betonu demir kafesleri ve dier gml elik aksam topraklama ana balanmaldr. Bunlar hesaplara girmez;
ancak bir gvenlik pay olarak kabul edilen diren drc zelliklerinin yannda gerilim ayar katklar da vardr; yani gml olduklar blmlerde adm ve dokunma
gerilimini drebilirler.
Yldrm akmlar ok byk ve dik alnl olduklarndan
geri atlama olayna meydan vermemek iin parafudurlar
en ksa yoldan topraklama ana balanmaldr. Hatta
yksek gerilimli trafo merkezlerinde yldrm akmna
kar darbe yaylma direncini kltmek iin a ile balantya ek olarak parafudurun tam altna bir kazk akmak Avrupa'da usulden olmutur. Bylece geri atlama
nlenerek enerji kesilmeleri en aza indirilmekte ve 100
kA dolayndaki darbe akmlarnn topraklama ann
iletkenlerini yakp eritmesi nlenmektedir. Trafo merkezindeki aygtlarla birlikte tm metal blmeler, l

ELEKTRiK MHENDiSLii 261-262

trafolarnn sekonderleri, kablolarn metal klflar, A

i ihtiya sisteminin ntr hatt (bu iletken birok noktadan aa balanmaldr) A i gereksinme dizgesi aygtlar, tm gei ve mesnet izolatrleri, panolar topraklama ana balanmaldr.
Enerji iletim hatt direklerinin topraklamas 1 nolu kaynakta ayrntl biimde anlatlmtr.
Su santrallar ounlukla dalk ve kayalk blgelerde
kurulur. Bu blgelerde toprak zgl direncinin yksek
olmas ve ayrca santrallarda ksa devre glerinin byk
olmas topraklama ilemini olduka gletirir. Ancak
su santrallar tasarmcya bu glkleri gidermesini salayacak baz olanaklar da salar. Kuyruk suyuna ve gle
(rezervuara) yada 1000 m - 1500 m uzunluunda topraklama iletkeni yerletirmek bu olanaklarn banda gelir. Ayrca gl suyu bir tr topraklama elektrotu grevi
grerek ksa devre akmnn bir blmn zerine alr ve
toprak kitlesine iletir. Yaplan hesaplar gldeki bir hektarlk su kitlesinin 1 mm2 bakr iletkenin direncine karlk olduunu gstermitir. Su santrallarnda santral binasnn temel betonun daima slak olmas, temel betonuna yada bununla zemin kayas arasna yerletirilecek topraklama a iin ok byk bir stnlk salar.
Bu olanaklar iinde kuyruk suyuna salnan santral topraklama ana bal iletkenin salayaca yarar grebilmek iin 500 m uzunluunda ve 500 mm 2 kesitinde
(d - 0,009 m) bir bakr iletkenin kuyruk suyuna salndn varsayalm. Kuyruk suyu kanalnn genilii d2 6m, derinlii 3 m, suyun zgl direnci 50 m; bu suyu
saran kayalk arazinin zgl direnci 2000 m olsun. Kanal
kesiti kaba bir yaklaklkla yarm daire kesiti biiminde
kabul edilebilir. Buna gre 500 m uzunluunda ve 6 m
apnda kayalar arasna yerletirilmi bir topraklama
iletkeni gibi dnlen su kitlesinin direnci:
p
21
2000
1000
_
R = _:!_ | n ----------- = ---------- |n ----------------- = 6,5
TTl

ir. 50

kar. Gerekte uzunluu daha fazla almak

gerekir (en ok 1500 m). nk diren etkisi bakr
iletkenin bittii uta daha bitmeyecektir. Burada bakr
iletkenle yar silindir su kitlesi arasndaki ok kk
deerler alan diren ihmal edilmitir. Halbuki bu
hesaba karlk bakr topraklama iletkeni kayalk
zemine yerletirilmi olsa idi diren
R

= !___ in ---- = 14,8 fi T,

500 0,009

olacakt.
Grlyor ki aradaki fark ok byktr. Ayrca yaz aylarnda bu fark kayalk arazinin kurumasndan tr ok

ELEKTRK MHENDlSLl&I 261-262

daha byk deerlere ular. Buna karlk iletken suya

yerletirildiinde toprak yaylma direnci daima ayn deerde kalacaktr. Topraklama sisteminin tasarmnda ilk
yaplacak i, santrp'-n zeminin ve civarn zgl direncini
lmektir Ayn zamanda zgl diren o deerleri iin
baraj ve santra! alannda jeofizik aratrmalar iin hazrlanan zgl diren haritalarndan da yararlanlabilir. Bilindii gibi santraln ve dier blmlerin oturaca zeminin niteliini saptayabilmek iin (atlak, maara, fay ve
zeminin cinsinin kalker, bazalt, ist vb.) olduunu saptamak iin artk modern bir yntem olan zgl diren
yntemi kullanlmaktadr.
Bu yntemin temeli Venner, Dipol-Dipol ve Schlumberger sistemleri ile zeminin zgl direnlerini lmek ve
farkl deerler veren yerlerde o deerlere karlk olan
zemin niteliini belirlemektir. Santral duvarlarndan bir
metre taacak biimde hesaplanan bir topraklama a
santraln olanak varsa temel zemini ile temel betonu arasna yerletirilmelidir. An boyuna bantlar arasndaki
aklk adm ve dokunma gerilimlerine gre saptanr. Bu
aklak 6 m ile 10 m arasnda olmaldr. Bu bantlardan
generatrn boyuna yatay eksenine gelecek olann d
ereveye baland ulardan yukarya doru klr.
Duvar betonu ierisinden yukar kan bu iletkenler
santraln eitli katlarnda yine duvarlara yerletirilen
topraklama kutularna gelirler. Bukutularda ufak bakr
lama baralar vardr, adan gelen ve topraklanmas gereken tm aygtlara yine beton iinden giden iletkenler bu
haralara balanr. Santral topraklama a byk tesislerde en az 4 noktadan salt merkezinin ana balanmaldr. Santral temelleri ve zellikle trbin temellerindeki
beton demir kafes sistemi kesinlikle birka noktadan
topraklama ana balanmaldr. Ayrca betona gml
byk kesitli elik aksan boru ve cebri boru salyangozda
topraklama ana balanmaldr. Bunlar hem topraklama
direncini drr, hem de gerilim ayar grevini yaparlar.
Yalnz bunlarn etkisini hesaplara sokmak kolay deildir.
Kaba bir tahminle bunlarn etkisi hesaplanan diren byklne % 20-30 ilave olarak dnlebilir.
Santralda aygtlardan baka, vin raylar, kahlo tepsileri,
tanklar, elik merdiven ve kaplar, elik kablo muhafaza
borular (conduit), gei izolatrlerinin a!"'k!ar yada
ereveleri, boru aksan gibi her trl elik blmeler
topraklama dizgesine balanmaldr. Aygtlarn bir blm ve bu saylan aksam 500 mm2 kesitinde bakr iletkenle balanabilir. Buna karlk generatr, trafo, kesici,
ayrc, parafudur ve baz aygtlar an iletkenleri iin seilen kesitteki iletkenlerle bir ya da iki noktadan topraklama sistemine balanmaldr. Generatr ve trafonun
blok bal olduu sistemlerde generatrle trafo arasndaki topraklama iletkenleri an iletken kesitinin iki kat
olmaldr. nk ksa devre annda uyarmann kalkma
zaman, arza temizleme zamanndan daha uzun sreceinden (zellikle stator gvde ksa devresinde) bu ilet341

kenler daha uzun sre yksek akm geireceklerdir.

Generatr k baralar dolaynda topraklama iletkenlerinin bir kapal devre oluturmamasna dikkat edilmelidir.
Transformatrler santral binasnn hemen arkasndaki
salt merkezinde yada binann iinde ise trafo ntr noktalarnn en ksa yoldan balanabilecei bir halka iletken,
trafolar boyunca 50-80 cm altlarna topraa yada beton
iine gmlr. Topraklama a 3-4 noktadan ve generatr ntrleri en ksa yoldan buna balanr. Parafudurlar
trafonun zerinde yada ok yaknnda ise bunlar da zellikle en ksa yoldan bu halkaya balanrlar. Santral topraklama andan salt merkezi ana balantlar yapldktan sonra santral yada salt merkezinden (hangisi uygunsa) baraja bir yada birka topraklama iletkeni ekilir. Bu
iletkenler cebri borularn hemen yanndan ve onlar iine
alacak biimde gitmelidir. Bir yada birka iletkende cebri
borularn ortasndan gitmelidir. Dtan giden iletkenler
daha ok cebri borular aracl ile gerilim srklenmesine kar ekran grevi greceklerinden kk kesitte
(50-70 mm2 Cu) ve toprak yzeyine ok yakn (10-20
cm) gmlebilir.
Bilindii gibi topraklama iletkeni ne kadar yzeye yakn
gm kire dokunma gerilimi o kadar kk olur. letken
derine gmlrse adm gerilimi azalr; buna karlk dokunma gerilimi artar. Baraj topraklamas ile santral yada salt topraklama ann esas balantsn ortadaki iletken yapacaktr. Bu nedenle iletken, genel a iletkeni
kesitinde ve a derinliinde olmal; cebri borular bu iletkene batan ve sondan baland gibi her iki genleme
(expansion) paras arasnda kalan cebri boru blmleri
de ayrca bu iletkene balanmaldr. Varsa denge bacas
drt karlkl noktadan bu iletkene yada santral yada
salt merkezi ana balanmaldr.
Cebri borular boyunca baraja gelen iletkenler baraj galerilerindeki aygt ve demir merdivenlere, dolu savak kapaklar motor elik aksam ve dier aygtlara, kret zerindeki aydnlatma direklerine ve en nemlisi giri az kapak yataklarna (kapaklarn iinde kayd yataklar) balanmaldr. Bu yataklar gl suyu ierisinde bulunacaklarndan bir tr suya daldrlm topraklama elektrot grevi
grecekler ve sistemin genel direncinin drlmesinde
nemli rol oynayacaklardr.
Santral a, salt merkezi a, baraja giden bantlar ve topraklama a direnleri ayr ayr hesaplanr ve koul balanarak dizgenin gerilim ykselmesini verecek topraklama direnci bulunur. Bu dirence gre kabul edilebilir deerin zerinde bir elektrot gerilimi karsa, kuyruk suyuna 1500 m'yi gememek koulu ile a iletkeni kesitinde
bir iletken yerletirilir ve bu iletkenin yaylma direnci
hesaplanarak yukardaki direnlere koul sokulur.
342

Bulunan diren yine yeterli deilse bu kez gle bir yada

iki iletken yerletirilir. Ancak kuyruk suyuna ve gle
iletkenler montajn sonuna kadar salnmamaldr. Santral iletmeye alaca zaman (gl, cebri borular ve emme borular su altnda) topraklama dizgenin direnci llr ve bundan sonra ne kadar topraklama iletkeni gerektii saptanr.
Fabrika tesislerinde fabrika binas temeline bina evresini 1 metre taan bir a yerletirilmeli ve tm aygtlar,
i makine karkaslar, vin donanm, tm demir aksam
(kap, pencere demir aksam, merdiven ve dierleri dahil)
bu aa balanmaldr. An bant aral 8 metreyi gememelidir. Eer trafo merkezi bina dnda ise trafo merkezine yerletirilecek a ile bina temelindeki a en az iki
noktadan birbirine balanmaldr. Bu durumda toplam
diren her iki an koul balanmas ile daha da klecektir. Daha nce trafo merkezleri iin belirtilen noktalar fabrikalar iin de aynen uygulanabilir.
Yalnz fabrikada alak gerilim dizgesine sfrlama hatt
kullanlyorsa; alak gerilim sistemini ayr topraklamak
gerekir; ve bu topraklamann a ile temas nlenmelidir.
Yoksa A aygtlarn tahrip edici ve personel iin tehlikeli gerilim srklenmeleri doabilir.
Elektronik laboratuvarlarda, rntgen ve dier elektronik
aygtlar bulunan laboratuvarlarda, hastahanelerde, radyo
ve televizyon verici merkezlerinde, fizik laboratuvarlarnda yksek frekansl indktif ve kapasitif kaak akmlarn
lme sistemlerinde, osiliskop, osilografi gibi aygtlarda
bozulmalar yaratmamas ve vermemesi iin tm lme ve
dier aygt kablolarnn ekranlanmas gerekir, bu ekranlar topraklama sistemine balanmaldr. Daha nemli durumlarda aygt odas bir F arada y kafesi ile evrilmeli,
odaya giren tm kablolarn ve aygtlarn ekranlar bu kafese (yoksa aygtlarla kafes arasndaki kapasitif kublajdan tr yksek frekansl istenmeyen akmlar doar)
kafesde birka noktadan topraklama dizgesine balanmaldr. Eer Faraday kafesi yaplamyorsa; aygtlarn
bulunduu odann taban betonu ierisinde bir a yerletirilmeli ve bu a ana topraklama sistemine birka noktadan balanmaldr.

KAYNAKLAR
1. Nihat Taylar: Elektrik tesislerinde topraklama ve ksa
devre (Kitap)
2. Erdoan Gner: Yksek gerilim merkezlerinin toprak
lanmas (Elektrik Mhendislii, ubat 1977)
3. Hseyin Hzrolu; Haki zenalp: Kepez Sisteminde
trafo merkezi (Diploma Projesi)

ELEKTRiK MHENDiSLii 261-262