Professional Documents
Culture Documents
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
SLAM HUKUKU BLM DALI
HANEF FAKHLERN
MUHADDSLER TARAFINDAN ZAYIF HKM
VERLEN HADSLER KULLANMA NEDENLER
(el-HDYE RNE)
Danman:
Prof. Dr. Orhan EKER
Konya 2009
II
T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
III
T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
(Bakan)
mza
(ye)
mza
(ye)
mza
IV
NSZ
Snnet, slm hukukunun kaynaklar arasnda, Kurandan sonra ikinci srada
yer almaktadr. Snneti byk oranda bize ulatran ise Hz. Peygamberden rivyet
edilen hadislerdir. Bundan dolay Hanef fakhler, tpk dier fakhler gibi Hz.
Peygambere aidiyetine inandklar hadislere dayanarak hkmler vermi, bylece
fkha dair telif edilen eserler, hadis bakmndan zengin bir muhtevaya sahip olmutur.
Fakat fkh kaynaklarnda yer alan baz hadisler zaman zaman shhat bakmndan
tenkitlere uram, bir ksmnn zayf olduu ynnde hkmler verilmi, bazlarnn
ise hadis kaynaklarnda yer almad ifade edilmitir. Bu deerlendirmeler
karsnda, Hanef fkhnn muteber eserlerinden biri olmas ve hkmlerin
delillerine yer vermesi sebebiyle Mergnnnin el-Hidye isimli eseri zerine birok
tahric almas yaplm, kullanlan baz hadislerin zayf olduu bu almalarda da
belirtilmitir.
Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen hadisleri kullanma
sebeplerini aratrdmz bu almamzda, kullanlan hadislerin Hanefler tarafndan
zayf grlp grlmedii, onlar tarafndan da zayf olduklar kanaati paylalyorsa,
hangi sebeplerle kullanlm olduu tespit edilmeye allm, bu tespitler yaplrken
el-Hidyede kullanlm olan hadisler aratrma konusu olarak seilmitir.
Aratrmamz, giri blm hari iki blmden olumaktadr. Giri blmnde
tezin muhtevas, amac, nemi, metodu, zayf hadisin ne olduu, Mergnnnin
hayat ve eserleri, el-Hidyenin fkh literatrndeki yeri ve el-Hidyede kullanlan
hadislerin shhat durumlar hakknda bilgiler verilmitir.
Birinci blmde, Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen
hadisleri kullanma sebepleri arasnda yer alan, hadislerin zayf olduunu kabul
etmeme baka bir ifadeyle bu rivayetleri makbul grme sebepleri zerinde
durulmutur.
kinci blmde ise, Hanef mezhep imamlarnn zayf olduunu kabul ettikleri
baz hadisleri buna ramen hangi sebeplerle kullanm olabilecekleri konusundaki
ihtimaller ele alnmtr. Nitekim Hanef mezhebi imamlarnn, istidll ettikleri
V
hadislerin shhatleri hakknda herhangi bir aklamada bulunmam ve baz istisnalar
dnda hadisleri kullanma sebeplerini aklamam olmalar, bu blmdeki
tespitlerin ihtimallere dayanmasn gerekli klmtr.
almalarm esnasnda danmanlm stlenen saygdeer hocam Prof. Dr.
Orhan EKER Beye; tez konusu belirlemede deerli fikirlerini esirgemeyen Prof.
Dr. Bnyamin ERUL Beye; almalarm sresince madd ve manev ynden
desteini aldm eim A. Hmeyra ERKAYAya; ayrca almamn ekillenmesi ve
tashihi hususundaki katklarndan dolay Dr. Abdurrahman CANDAN, Dr. Huriye
MARTI, Salih ENGEZER, Yusuf TRKER ve Konulu Hadis Projesindeki dier
mesai arkadalarm ve hocalarma teekkrlerimi sunuyorum.
Mahmud Esad ERKAYA
Ankara - 2009
VI
T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
rencinin
ZET
Ad Soyad
Ana Bilim / Bilim
Dal
Danman
Tezin Ad
almada
VII
T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
rencinin
SUMMARY
Ad Soyad
Mahmud Esad ERKAYA
Numaras: 064244031004
Ana Bilim / Bilim
Temel slam Bilimleri / slam Hukuku
Dal
Danman
Tezin ngilizce Ad
The study is concerned -as its subject- with the reasons which have brought
Hanaf jurists to use the prophetic traditions commented as weak by muhaddiths, as
their proof. We have based our study on the Prophetic Traditions found in
Mergnns work called al-Hidayah, aiming to determine the reasons why Ab
Hanfah firstly and then his pupils along with Hanaf Jurists throughout Islamic
Jurisprudence history have used weak hadiths in their works.
Our study consists of two main chapters excluding introduction section. In
introduction section, we have given information about essence of the thesis, and what
does weak hadith mean, and the authenticity of hadiths used in al-Hidayah.
In the first section, we have dealt with the reasons why Hanaf Jurists dont
admit these hadiths commented weak by muhaddiths as weak in other words see
them usable in their works as evidence.
In the second section, we have discussed the reasons why Hanaf School
Imams used some hadiths which commented weak by muhaddiths, despite
confirming them weak, too and have given our assumptions about that.
Keywords: al-Hanaf, Jurists (Fakh), Weak Hadith, Deduction, al-Hidyah.
VIII
NDEKLER
BLMSEL ETK SAYFASI .................................................................................... II
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU .........................................................III
NSZ ...................................................................................................................... IV
ZET......................................................................................................................... VI
SUMMARY ............................................................................................................ VII
NDEKLER ..................................................................................................... VIII
KISALTMALAR ...................................................................................................... X
GR
ALIMANIN MAHYET,
ZAYIF HADS VE EL-HDYE
I. ALIMANIN MAHYET .......................................................................................... 2
A. Muhtevas .......................................................................................................... 2
B.
Amac ve nemi................................................................................................ 2
C.
C.
2.
BRNC BLM
ZAYIF HKM VERLEN BAZI HADSLERN HANEFLER
TARAFINDAN MAKBUL GRLME SEBEPLER
I. RVAYETN SIHHATNE YNELK DEERLENDRMELERN CTHD
OLMASI ...................................................................................................................... 22
IX
II. HADSLERN SENEDLER LE LGL SEBEPLER ............................................... 27
A. Mrsel Haberin Deeri .................................................................................... 27
B.
C.
Zayf Hkm Verilen Birok Hadisin Hasen Derecesinde Olduu Kanaati ... 37
C.
Hadisin Daha Kuvvetli Bir Tarkten Elde Edilmi Olma htimali ................ 103
KNC BLM
HANEF FAKHLERN MUHADDSLER TARAFINDAN ZAYIF HKM
VERLEN HADSLER KULLANMA SEBEPLER
I. SIHHAT BAKIMINDAN DAHA KUVVETL HADSLERE ULAAMAMI
OLMALARI HTMAL ........................................................................................... 109
A. Hadisleri Tedvn ve Tasnf Srecinin Henz Tamamlanmam Olmas ....... 111
B.
IV. HTYATA DAHA UYGUN OLAN ZAYIF HADSLERN KULLANIMI ........... 140
V. TERCH SEBEB OLARAK ZAYIF HADS KULLANIMI ................................... 147
KISALTMALAR
(ra)
: radiyallahu anh
(sas)
a.g.e.
: ad geen eser
AF
b.
: bin/ibn
Bkz.
: baknz
DA
DB
Hz.
: Hazreti
no.
: hadis numaras
s.
: sayfa
rh
: rih
TDV
thk.
: tahkik eden
trc.
: tercme eden
ty.
: tarih yok
v.
: vefat tarihi
Y.
: Yaynevi/Yaynlar
yy.
GR
ALIMANIN MAHYET,
ZAYIF HADS VE EL-HDYE
I.
ALIMANIN MAHYET
A. Muhtevas
fakhlerin
hkm
istidllinde
kullandklar
hadisler
arasnda
3
de el-Hidyede bulunan 1085 civarndaki hadisin her birinin shhati ynnde
tespitlerde bulunmak almann snrlarn aaca iin her hadisin shhati konusunda
ayrca aratrma yapmak yerine el-Hidye zerine yaplm tahrc almalarndan
edinilen veriler dorultusunda almann esas konusunu tekil eden zayf hadis
kullanma sebepleri aratrlmtr. almada el-Hidyedeki hadislerin konu
edilmesinin en byk sebebi, zerine muhtelif tahrc almalar yaplm olmasdr.
Hadislerin zayf olduu ynndeki hkmler, Zeylanin Nasbur-Rye ve bn
Hacerin ed-Dirye isimli eserlerinde tespit edildii kadaryla baz muhaddisler
tarafndan yaplm deerlendirmelerdir. Bu deerlendirmeler dorultusunda
almada, haklarnda herhangi bir lim tarafndan sahh veya hasen hkm verilmi
hadisler incelenmemi, mrsel haberlerin dnda, sz konusu tahrc eserlerinde
nakledildii kadaryla, hibir lim tarafndan zayf olmad kanaati dile getirilmemi
hadisler incelenmitir. Bu hadislerin says ise yaklak 60 civarndadr. Bu hadisler
aratrlmak sretiyle almann balklar tespit edilmi, ilgili balklar altnda konu
ilendikten sonra, rnek olarak el-Hidyede bulunan ilgili hadisler ele alnmtr.
Tespit edilen sebepler ihtimallere dayanmas sebebiyle, her hadis farkl sebeplerle
kullanlm olabilecei iin balklar altnda verilen hadislerin kullanlma sebepleri
kesinlik arz etmeyip en kuvvetli ihtimal gz nnde bulundurularak ilgili balk
altna yerletirilmitir.
Hadislerin kullanlma sebepleri incelenirken bata Serahs ve Pezdevnin
Uslleri olmak zere Hanef usl eserleri taranm, ardndan fra dair yazlan
eserlere geilmitir. zellikle Serahs, Semerkand, Ksn gibi Hanef fakhlerin
fura dair yazm olduklar eserler taranmtr. el-Hidye zerine yazlan erhler ve
zellikle hadisler zerindeki deerlendirmeleriyle dikkat eken bnl-Hmmn
Fethl-Kadr isimli eseri ayrntl bir ekilde incelenmitir. bnl-Hmmn bu
eserinde, muhaddislere kar mezhebinin delillerini savunma niteliinde olduunu
syleyebileceimiz aklamalar vermesi asndan almada sk sk atfta
bulunulmutur. Her ne kadar yaplan aklamalarn Hanefler asndan geerlilii ve
balaycl tartlabilirse de, bnl-Hmmn bu eseri hadislerin kullanlma
sebepleri konusunda ipular vermesi bakmndan nemlidir.
4
Konumuzla dorudan ilgisi olan bir almaya rastlayamamakla birlikte genel
olarak zayf hadis ile amel konusunda baz almalar yaplmtr. Bunlarn en
nemlisi Leknevnin el-Ecvibetl-Fdla li-Esiletil-Aratil-Kmile ve ZaferlEmn bi-erhi Muhtasars-Seyyidi-erf el-Crcn f Mustalahil-Hads isimli
eserlerinin ilgili blmleridir. Bu eserde birok muhaddis ve fakhin zayf hadisle
amel konusundaki grleri nakledilmitir. Yine bu konuyla ilgili olarak Tnevnin
Kavid f Ulmil-Hads isimli eserinde satr aralarnda nemli mlmt bulunmakta,
ls-Snen isimli eseri ise Haneflerin istidll etmi olduklar hadisleri derlemesi,
tahric etmesi ve muhaddislere kar savunmas bakmndan nemlidir. Trkede ise
Selahattin Polatn Hadis Aratrmalar isimli eserinde yer alan Zayf Hadisle
Amel makalesi ve A. Esra ahyarn Zayf Hadis Rivyeti isimli doktora tezi zayf
hadis konusunda yaplm almalar arasndadr.
Bu almalar, genel olarak zayf hadislerle amel konusunda birok limin
grlerine yer vermekle birlikte zellikle Haneflerin bu konudaki kanaatlerine ok
fazla deinmemilerdir. Bizim almamzda ise Haneflerin kendi kullandklar
hadislerden hareketle, kullanma sebepleri ve zayf hadisle amel konusundaki
grleri tespit edilmeye allmtr.
II.
ZAYIF HADS
5
ettiine dair bilgilere rastlanmaktadr. bn Hazm, Eb Hanfenin yle sylediini
nakletmektedir:
Eb Hanfe yle demitir: Raslllahdan (sas) gelen mrsel ve zayf
haber kyastan evldr. Byle bir haber bulunduunda kyas yapmak caiz
deildir. Yine demitir ki: Sahbe arasnda kendisine muhalefet edildii
bilinmeyen bir sahbden gelen rivyet kyastan nceliklidir. Yine
demitir ki: Keffretler, hadler ve mukaddert hususunda kyasla hkm
vermek caiz deildir.1
bn Hazm, el-hkm, VII/54. Bu rivyeti daha sonralar, bn Kayyim (751/1350) (lmlMuvakkn, I/77.), Zerke (794/1391) (el-Bahrul-Muht, IV/31; en-Nket, II/319), Aliyyl-Kr
(1014/1605) (Mirkt, I/41.) gibi limler de eserlerinde nakletmilerdir.
6
Hadisleri, birtakm deerlendirmelerle sahhini sahh olmayanndan ayrarak
kullanma faaliyetinin I/VII. asrdan itibaren balad sylenebilir.3 Nitekim hicr ilk
asrda yaam limlerin ifadelerinden bu ak bir ekilde anlalmaktadr. Rebi b.
Huseym (65/684) hadislerin sahhini sakminden u ekilde ayrdn belirtmektedir:
Hadislerin bir ksmnda gn gibi aydnlk vardr, (bununla sahh
olduunu) anlarsn; bazlarnda ise gece karanl gibi karanlk vardr (bu
sebeple) onu tanyamazsn.4
5
6
7
Sahh hadis teriminin hadis literatrnde ilk kullanm Yahy b. Sad elKattna (198/813) ait olmasna ramen, hadisin sahh olabilmesi iin gerekli artlar
ilk defa eserinde toplayan kimsenin mm fi (204/819) olduu ifade
edilmektedir.8
Hasen terimi, II/VIII. asrda kullanlmakla birlikte, Tirmiznin (279/892)
yaygn bir ekilde kulland grlmektedir.9
Zayf hadis kelime anlamyla II. asrda kullanlmakla birlikte terim olarak en
erken III/IX. asrn ortalarnda kullanlmtr. bn Sad (230/844), Ahmed b. Hanbel
(241/855), Mslim (261/874), Eb Dvd (275/888), Tirmiz zayf terimini deiik
vesilelerle kullanmaktadrlar.10
Muhaddislerin taksimiyle zayf hadis eitlerinin ilk kullanld dnemlere
baktmzda ise: Hicr ilk asrda daha ok senedi muttasl olmayan tm haberler
iin kullanlan mrsel tabiri, terim anlamn birinci asrn sonlarnda kazanmtr.11 lk
defa finin kulland munkat teriminin III. asrda senedi muttasl olmayan tm
rivyetler iin kullanld ifade edilmektedir.12 Abdullah b. mer (73/692)
tarafndan kelime anlamnda kullanlan mudal terimi, ilk olarak Ali b. Medn
(234/848) tarafndan tarif edilmitir.13 II. Asrdan itibaren yaygn olarak kullanlan ve
ho karlanmad ifade edilen tedlis kavramn, ilk defa mm fi tanmlamtr.
II. Asrda ube b. Haccac ve Abdurrahman b. el-Mehd tarafndan kullanlan z
tabirini ilk defa fi tanmlamtr. Mnker terimini ise mnkerl-hads eklinde ilk
defa kullanan Yahy b. Sad el-Kattn olmutur. 14
Bu bilgiler nda Eb Hanfe ve talebelerinin yaam olduklar dnemde
uygulama olarak sahh hadisi, sakminden ayrma faaliyetleri olmakla birlikte,
muhaddislerin stlahndaki anlamyla zayf hadis tabirinin o dnemde henz ortaya
kmam olduu, bununla birlikte szlk anlamyla zayf hadis tabirinin kullanld
8
10
11
12
13
14
8
anlalmaktadr. Bu durum, Haneflerin kullandklar hadisleri deerlendirirken gz
nnde bulundurulmas gereken nemli bir ayrntdr.
Zayf hadis teriminin III/IX. asrda ortaya kt dnldnde, Eb
Hanfeye atfedilen bu ifadedeki, zayf hadis tabirinin terim anlamnda deil de
kelime anlamyla kullanlm olma ihtimalinin kuvvetlendiini syleyebiliriz. Fakat
Eb Hanfenin zayf hadis ifadesini szlk anlamyla kullandn dndmzde,
onun bu konudaki dncelerini bize aktaran bir eser olmamasndan dolay, bu
tabirden neyi kastettiini tespit etmek pek mmkn gzkmemektedir.
Hanef fakhlerin usle dair yazm olduklar eserlerde zayf hadis terimi yer
almasa da, onlarn da hadisleri deerlendirmede kendilerine has birtakm kriterleri
esas aldklar bilinmektedir. Onlar, rvde aradklar baz artlarn yannda,
rivyetleri, muhaddislerden farkl olarak arlkl bir ekilde metin ynnden de ele
almlardr. Fakat muhaddislerin stlahndaki zayf hadis kavramnn Haneflerin
uslnde neye tekabl ettiinin belirlenmesi ayr bir almada ele alnabilecek bir
konudur. Bundan dolay biz tezimizde, zayf hadisin Haneflerin uslnde neye
tekabl ettiini tespit etmek yerine, muhaddislerin genel olarak anlad ekliyle
zayf hadis kapsamna giren, Haneflerin de eserlerinde kullanm olduklar hadisleri
inceleyeceiz. Bu adan ilk nce muhaddislerin zayf hadis kavram ile neyi ifade
ettikleri konusuna deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz:
Muhaddislere gre zayf hadis, sahh ve hasen hadisin artlarn tamayan
hadistir.15 Sahh hadisin artlar unlardr: Rvnin adalet ve zabtnn tam olmas,
senedin muttasl olmas, hadisin az ve muallel olmamas. Hasen hadisin artlar ise,
zabt hari sahh hadisin artlar ile ayndr. Bir rivyetin sahh veya hasen olabilmesi
iin aranan bu artlardan birinin yahut birkann bulunmamas durumunda o rivyet
zayf olarak adlandrlr.
Muhaddisler, zayf hadisi eitli ksmlara ayrarak incelemilerdir. Bunlardan,
tbinin sahbeyi atlayarak Hz. Peygamberden rivyette bulunulmasna mrsel;
senedinden bir rv den veya mphem bir rv zikredilen hadise munkat;
senedinden birbiri ardnca iki rvnin dmesine mudal; rvnin muttali olduu
15
9
eyhten iitmeden yahut da musr olmakla beraber mlk olmad eyhten iitmi
gibi rivyet ettii hadislere mdelles; zhiren sahh olmakla beraber, bu shhati yok
edebilecek gizli bir illete sahip olan hadislere muallel; bazen bir, bazen de birden
fazla rvden, birbirine muhalif ekillerde rivyet edilen ve aralarnda rvlerin adalet
ve zabt ynlerinden eit derecelerde olmalar dolaysyla herhangi bir tercih
yaplamayan hadislere muztarib; isndnda bir veya birka rvnin isim veya
nesepleri yahut da metninde baz kelimeleri, bilerek veya bilmeyerek deitirilmi
hadislere maklb; hadis rivyetinde yalanclkla itham olunan yahut sz ve
fiillerinden fsk olduu anlalan veya vehim ve gafleti ok olan kimselerin rivyet
etmi olduklar hadislere ise metrk denilmektedir.16
Zayf hadisin muhaddisler asndan ne anlama geldii konusunun yannda,
zayf hadisin deeri ile ilgili olarak zayf hadis rivyeti ve zayf hadisle amel
konularnda
muhaddislerin
grlerine
ksaca
deinmenin
faydal
olaca
kanaatindeyiz.
A. Zayf Hadisin Rivyet Edilmesi
Zayf hadis rivyetinin, hadisleri, mtb ve hitlerini tespit ederek
desteklemek; zayf hadislerin illet ve zayflk sebeplerini aklamak; sahh tarkleri
tespit etmek; sahh rivyetler arasnda tercihte bulunmak; farkl tarklerin tespit
edilmesi suretiyle zayfl gidermek iin mevcut tm rivyetleri toplamak gibi
amalar ile yapld sylenebilir.17
Muhaddisler hadisleri tedvn ederken, snneti en ince ayrntsna kadar tespit
edebilmek iin, Hz. Peygambere ait olma ihtimalini dnerek, ok zayf veya
mevz olmamak artyla nlerine kan her rivyeti toplama gayreti ierisinde
olmulardr. Fakat zayf grdkleri hadisleri naklederken, rivyetin zayf olduunu
aklamak konusu zerinde nemle durmular, zaf aklamay zayf hadis
rivyetinin artlar arasnda zikretmilerdir. Bununla birlikte, baz limler fezil gibi
ahkm iermeyen konulara dair rivyet ettikleri hadislerin zayf olduu
belirtilmeksizin de rivyet edilmesini caiz grmler, ahkm konusunda ise bu
16
17
10
teshl gstermeyip yalnzca sahh hadislerin rivyet edilmesi gerektiini
vurgulamlardr.18 Nitekim Sfyn es-Sevr (161/777), Abdullah b. el-Mbrek
(181/749), Sfyn b. Uyeyne (198/813), Abdurrahman b. el-Mehd (198/813),
Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi birok lim amellerin faziletleri konularnda yapm
olduklar rivyetlerde teshl gsterdiklerini, fakat ahkm konusunda daha titiz
davrandklarn ifade etmilerdir.19
Zayf hadis rivyetinde dikkat edilmesi gereken dier bir husus ise hadislerin
senedleri zikredilmeyecekse, kesinlik ifade eden cezm siygas yerine zan ifade eden
temrz siygalarnn kullanlmasdr. bns-Salh, bir zayf rivyet senedsiz
nakledilecei zaman ( ) Raslllah yle buyurdu. eklinde kesinlik ifade
eden (cezm) lafzlarla deil de ( ) Raslllahtan rivyet edilmitir
ki gibi kesinlik ifade etmeyen (temrz) lafzlarla nakledilmesinin gerektiini ifade
etmektedir.20 nk rivyetin Hz. Peygamberden vrid olduu konusunda phe
vardr ve hadis ilmi hakknda yeterli bilgisi olmayan kimselerin o hadisi sahh
addetme ihtimli bulunmaktadr. Bundan dolay temrz siygalar kullanlmak
suretiyle hadisin zayf olduu belirtilmelidir.
Muhaddisleri zayf hadis rivyet etmeye sevk eden sebeplere bakacak olursak,
bunlarn banda, zayf hadisin de Hz. Peygambere ait olma ihtimali gelmektedir.
Mtevtir dndaki tm rivyetlerin Hz. Peygamberden sadr olmasnda phe
olduu dnlecek olursa, hadis zayf olsa bile, az da olsa Hz. Peygamberden
gelme ihtimalinin bulunmas, muhaddisleri zayf hadis rivyetine sevk etmitir. Zayf
hadisin rey ve kyasa tercih edilmesi ve fezil konularnda zayf hadis ile amelin caiz
grlmesi bu dncenin birer tezhrdr.21
Muhaddisleri zayf hadis rivyetine sevk eden bir baka sebep ise fakhlerin
mmetin uygulamalarn birer fkh delil olarak grp, bunlara uygun zayf hadisler
ile amel etmeleridir. Fakhlerin istidll ettii hadisler karsnda kaytsz kalamayan
18
19
20
21
11
muhaddisler de bu zayf hadisleri rivyet etmek mecburiyetini hissetmiler ve
fakhlerin istidll ettikleri hadisleri cem etme gayreti ierisinde bulunmulardr. 22
Bunlardan baka; daha kuvvetli senedlere ulaamamak, li isnd daha makbul
olduu iin zayf da olsa l isnadn olduu rivyetin nakledilmesi, ihtiyata daha
uygun olmas, tedvn faaliyetleri ierisinde rical tertibinin esas alnmas, zayf
rivyetin ziyade iermesi gibi sebeplerle zayf hadisler rivyet edilmitir.
B. Zayf Hadis ile Amel
Zayf hadis ile amel konusundaki yaklamlar, hadislerin ahkm ve fezil
konularna dhil olmalarna gre farkllk arz etmektedir. Baz limler zayf hadisle
ameli, ahkm konusu olsun olmasn, hibir ekilde caiz grmezken23, bazlar ise
belli artlar dhilinde fezil hatta ahkm konusunda dahi zayf hadisle amel
edilebilecei kanaatindedir.24
limlerin byk bir blm zayf hadislerle ahkm konularnda amel
edilemeyecei kanaatinde olmasna ramen, baz limler, ahkm konularnda da
birtakm artlar dhilinde amel edilebileceini belirtmilerdir. Bu artlarn banda
zayf rivyetin baka rivyetlerle desteklenmesi gelmektedir. Bu, iki ekilde olur: Ya
kendisi gibi zayf rivyetlerle desteklenir ki, bu durumda zayf hadis, hasen
seviyesine kar. Ya da ayn mny ieren sahh rivyetlerle desteklenir. Ayrca baz
limler, mmetin/limlerin zayf bir rivyetin muhtevasyla amel etmesini o zayf
rivyet ile amel edilebilmesi iin kf grmlerdir.25
Zayf hadislerle ahkm dnda zellikle amellerin faziletleri konularnda amel
edilebilecei kanaati birok lim tarafndan dile getirilmitir.26 Daha ilk dnemlerden
22
23
Zayf hadisle ameli mutlak olarak kabul etmeyenler arasnda u isimler saylmaktadr: Yahya b.
Man, Mslim, Eb me (665/1267), Eb Bekr b. Arab (543/1148), ihb el-Hafc (1069/1658).
Bkz. Polat, Hadis Aratrmalar, s. 134.
24
25
26
12
itibaren pek ok muhaddis tarafndan fezil konularnda hadis rivyet edilirken
teshl gsterildiinin belirtilmesi, bu konularda zayf hadisle de amel edilebilecei
dncesinin olduu intiban uyandrmaktadr. Nevev (676/1277) ile birlikte ise
zayf hadislerle amel edilebilecei anlay yaygnlk kazanmtr.27
III.
el-HDYE
29
30
31
13
Mergnnnin rencileri arasnda oullar Celleddin Muhammed ve
Nizmeddin mer yannda emsleimme el-Kerder, Celleddin Mahmd b.
Hseyin el-sren ve Talm1-Mteallim mellifi ez-Zernc gibi limler
saylabilir.
14 Zilhicce 593te (28 Ekim 1197) vefat eden Mergnnnin kabrinin
Semerkantta bulunduu belirtilmektedir.32
Eserleri: 1. Bidyetl-Mbted. El-Hidyenin metni olup birok defa
baslmtr. 2. el-Hidye f erhil-Bidye. 3. Mntekal-Fur. 4. el-Feriz. 5. etTecns ve1-Mezd fil-Fetav. Klasik fkh kitaplarnn sistematiine sahip, vkt
tr hacimli bir eserdir. Baz yazma nshalar bulunmaktadr.33 6. Mensik1-Hac.
7. Muhtrtn-Nevzil. Fkha dair olan eserin ibadetlerle ilgili blm Mahmd
Muhammed smail tarafndan Medine el-Cmiatl-slmiyye Klliyyet-erada
yksek lisans tezi olarak nere hazrlanmtr.34
B. el-Hidye ve Fkh Literatrndeki Yeri
el-Hidye,
Burhneddn
Mergnnnin,
Kudrnin
el-Muhtasr
ve
33
Sleymaniye Ktp., Sleymaniye, no. 587; Karaelebizde Hsmeddin, no. 194; ehid Ali Paa, no.
913; Damad brahim Paa, no. 680, 681; Lleli, no. 832.
34
35
14
brakmtr. Genellikle Eb Hanfenin grne meyletmekle birlikte zaman zaman
Eb Ysuf ve eybnnin grlerini tercih ettii de olmutur. Ayrca, Hasan b.
Ziyd el-Ll, bn Sema, Tahv, Kerh, Cesss ve Serahs gibi Hanef limlerinin
grlerine de yer veren Mergnn, zaman zaman fi ve Mlikin grlerine de
deinmi, fakat Ahmed b. Hanbelin grlerine yer vermemitir.36 Onun, Hanef
mezhebi fakhlerinin grlerinin yannda dier mezheplerin grlerine de yer
vermesi, el-Hidyeyi, gerek mezhep ii grler arasnda gerekse mezhepler
arasnda mukayese yapmas sebebiyle fkh literatrnde ayr bir yere sahip klmtr.
Hanef fkhnn en tannm ve muteber eserlerinden biri olan el-Hidye,
yllarca medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Ayrca Mergnnnin Arap
Dili ve Edebiyatna olan vukfu sayesinde Buhrden sonra en fasih eserin elHidye olduu37 ve Kuran gibi kendisinden nceki kitaplarn hkmn neshettii
yorumlarnn yaplmasna sebep olmutur.38
el-Hidyenin nshalarnn ve zerine yaplan erh, haiye ve talik gibi almalarn okluu ona verilen nemin baka bir gstergesi olup bu kadar rabet
grmesinin sebebi, gvenilirlii, muhtevasnn dolgunluu ve slbunun gzellii
olduu sylenebilir.39
el-Hidye zerine Yaplan almalar: el-Hidye zerine altm civarnda
erh ve haiye yazlm olup bunlarn en mehurlar unlardr: 1. el-Kifye f erhilHidye. Habbznin (691/1292) erhi olup deiik isimler altnda ok sayda
yazmas bulunmaktadr. 2. en-Nihye. Sink tarafndan 700/1301 ylnda tamamlanan bu erh zerine Cemleddin el-Konevnin Hulsatn-Nihye adl bir
muhtasar vardr. 3. Nihyet1-Kifye li-Diryeti1-Hidye. Tcera mer b.
Ahmed b. Ubeydullaha ait olup bir nshasnda yeminle ilgili blmnn aban
673te (ubat 1275) tamamlandna dair bir kayt bulunduu zikredilmektedir. 4.
Mircd-Dirye il erhil-Hidye. Kvmddin el-Kknin 21 Muharrem 745 (4
Haziran 1344) tarihinde tamamlad eserde dier Mezhep mamnn grlerine
36
37
38
39
15
de yer verilmitir. 5. yetl-Beyn ve Ndiret1-Akrn f hiriz-Zamn. Emr
Ktib el-tknnin yazd bu erh yirmi alt yllk bir almadan sonra 747/1346da
tamamlanmtr. 6. el-Kifye f erhi1-Hidye. Celleddin el-Kurlnye (767/1366)
ait olup Aleddin bnt-Trkmnye (750/1349) nisbet edilen el-Kifye adl elHidye muhtasaryla kartrlmamaldr. 7. el-nye. Bbert tarafndan yazlan bu
eser Anadoluda ok mehur olmutur. 8. el-Binye f erhil-Hidye. Bedreddin elAynnin 817-850/1414-1446 yllar arasnda kaleme ald eser el-Hidyedeki
kapal ifadeleri amas, fkh konular derli toplu bir ekilde ele almas ve hadisleri
incelemesi bakmndan nemlidir.40 9. Fethl-Kadr. bnl-Hmma (861/1457)
ait olup daha ok hadisleri deerlendirmesi ve hkmleri istidll tarz bakmndan
dikkat eker. Telifine 829/1426 ylnda balanan ve mellifin vefatyla eksik kalan
eser Kitbl-Vekleden itibaren Kadzde Ahmed emseddin tarafndan
Neticl-Efkr f Kefir-Rumz vel-Esrr adl eserle tamamlanmtr.41
Baz limlerin el-Hidyede zayf hadislerle istidll edildiini ileri srmeleri
zerine eserdeki hadislerin tahrci iin muhtelif almalar yaplmtr. Bunlardan en
nemlisi, Cemleddin ez-Zeylanin (762/1360) Nasbur-Rye f EhdsilHidyesidir. Bu eserde, el-Hidyenin tertibine uyularak her babda geen hadisler
kaynaklar zikredilip shhat dereceleri bakmndan deerlendirilmekte, kayna bulunamayanlar ise ayrca belirtilmektedir. bn Hacer el-Askaln (852/1448) bu eseri,
ed-Dirye f Tahrci Ehdsil-Hidye adyla ihtisar etmitir. Ayrca el-Hidye
zerine yaplan tahric almalarndan biri de Aleddin bnt-Trkmnnin
(750/1349) Tahrc Ehdsil-Hidye isimli eseridir.42 Bunlardan baka, Muhyiddin
Abdulkadir b. Muhammed el-Kurenin (775/1373) el-nye bi Marifeti EhdsilHidye isimli eseri ve Aluddin Ali b. Osman el-Mardnnin el-Kifye f Marifeti
Ehdsil-Hidye isimli eseri el-Hidye zerine yaplm tahric almalar arasnda
zikredilmektedir.43
40
41
42
43
16
fkh
hkmlerin
delillerini
zikretmesi
bakmndan
fkh
44
Bkz. s. 15.
17
el-Hidyede bulunan, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen baz
rivyetlere, aslnda Hanef imamlarn sahh bir tarkle ulam olmas muhtemeldir.
Ayn ekilde, muhaddislerin sahh tarklerle elde etmi olduklar rivyetlere, Hanef
imamlar zayf tarklerle ulam da olabilirler. O halde, tespit edilmi bu senedler
zerinden
rivyetleri
deerlendirmek
her
zaman
bizi
doru
neticelere
siygas
mukabilinde
kullanp
kullanmad
ok
net
bir
ekilde
Peygamberden (sas) rivyet olunduuna gre, o, olgunlancaya kadar
hurmay, beyazlancaya ve afetten emin olununcaya kadar baa satmaktan
nehyetti.45
eklinde geen rivyetin sahh;
Rivyet olunur ki: Peygamber (sas), Yahudilere kar baka Yahudilerden
yardm talebinde bulunduu zaman ganimetten hi bir eyi onlara vermedi yni
onlara pay ayrmad.46
45
46
Bkz. Buhr, Selem, 3, no. 2246, 2247, 2248, 2249, 2250; Mslim, By, 50, no. 3864, 3873; Eb
Dvd, By, 22, no. 3368, 3369 vd.
Mergnn, el-Hidye, I-II/439. Hadisi, Beyhak u ekilde rivyet etmitir: bn Abbs Miksam
el-Hakem el-Hasan b. mre Eb Ysuf e-fi er-Reb Ebl-Abbs
Abdullah ve Eb Sad Beyhak. (lmn lmop ln lmn stuv ixy]z em]| l^f ` _^]} b^c ` ef ijkf)
18
eklinde geen rivyetin ise zayf olduu baz muhaddisler tarafndan ifade
edilmektedir.
Mergnnnin baz hadisleri naklederken mehul siygalar kullanmas, eer
hadisin shhatine ynelik bir imada bulunuyorsa, kulland hadisleri muhaddislerden
farkl bir metotla deerlendirdii anlamna gelir. u durumda muhaddislerin sahh
grd baz rivyetler ona gre zayftr. Fakat Mergnnnin, mehul siygalar
kullanrken rivyetlerin shhatine ynelik bir mda bulunmam olmas da
muhtemeldir.
el-Hidyede yer alan hadisler, hadis kaynaklarnda bulunan rivyetler ile
karlatrldnda, Mergnnnin bu hadislerin bir ksmn mn ile naklettii
grlmektedir. Zira Zeyla ve bn Hacerin eserlerine bakldnda rivyetlerin
birounun ayn lafzlarla kaynaklarda bulunmadnn belirtildii grlmektedir.
Zeyla, yaklak 1085 civarndaki hadisin47 237 tanesinin ayn ekilde hadis
koleksiyonlarnda bulunmadn belirtmitir. Bunu, hadislerin 164 tanesi hakknda
) , 63 tanesi hakknda (
) , 16 tanesi hakknda ise (
) ifadesini
(
kullanarak belirtmitir. Ayn ekilde bn Hacer de, 239 hadis hakknda ( ) , 23
hadis hakknda ( ) , 54 hadis hakknda (
) , 15 hadis hakknda
ise ( ) ifadesini kullanarak el-Hidyede bulunan hadislerin, hadis
kaynaklarndaki rivayetlere lafz itibariyle yaknlna gre snflandrmtr.
Zeyla ve bn Hacerin tespitlerinden de anlald gibi el-Hidyede
kullanlan hadislerin yaklak drtte biri
19
hadislerin
shhati
zerindeki
deerlendirmelerin
muhaddisler ve fakhler asndan farkllk arz edecei muhakkaktr. Fakat biz burada
hadislerin subutu derken, muhaddisler ve hadis kaynaklar asndan bir
deerlendirme yapacaz.
el-Hidyede
bulunan
hadislerin
bir
ksm
hadis
kaynaklarnda
muhtemelen
el-Hidyede
mn
ile
nakledildikleri
iin
hadis
Zeylanin kaynaklarda bulamad rivyetler iin bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, I/388, I/204, II/162,
II/440, III/51, III/60, III/83, III/99, III/228, III/339, III/408, III/475, IV/56, IV/166, IV/201, IV/227.
Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 342-3.
50
Hem zayf, hem de sahh tarklerden nakledildii ifade edilen baz hadisler iin bkz. Askaln, ed49
Dirye, no. 9, 36, 38, 42, 47, 48, 56, 59, 63, 72, 73, 76, 78, 103, 116, 118, 124, 136, 145, 149, 151,
154, 171, 186, 192, 196, 204, 207, 214, 215, 221, 237, 239, 244, 245, 250, 257, 258, 275, 279, 282,
300, 304, 306, 308, 309, 310, 317, 325, 327, 339, 344, 365, 370, 373, 385, 390, 398, 402, 413, 427,
458, 471, 472 vd.
20
rivyetler bulunmaktadr. Bunlarn says ise 300 civarndadr. Bu 300 hadis
ierisinde sadece mrsel tarkten nakledilmi hadisler olduu gibi, hem mrsel hem
muttasl senedlerle geldii tespit edilen hadisler de bulunmaktadr.
Zayf hkm verilen hadislere baktmzda; hem sahh hem de zayf
tarklerden gelen 132 hadisin 75 tanesi badetler, 57 tanesi ise dier konularda;
sadece zayf tarklerden gelen 60 rivyetin ise 35 tanesi badetler, 25 tanesi dier
konularda kullanlmtr.
Hadislerin zayf olduu ynndeki kanaatler, genellikle bn Ad (365/975),
Drekutn (385/995) ve Beyhak (458/1065) gibi fi muhaddislere aittir. Bu
hadislerin byk bir blm ile mm finin istidll etmemi olmas da ayrca
dikkat ekmektedir. Eb Hanfenin birtakm fi muhaddisler tarafndan cerh
edildii51 gz nnde bulundurulduunda, Hanef fakhlerin kullanm olduklar baz
hadislerin zayf olduuna ynelik deerlendirmelere mezhep mensubiyetinin
etkisinin olup olmad hususu da ayrca dnlmelidir.52
51
Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 219-64; Numn, mm- zam Eb
Hanfenin Hadis lmindeki Yeri, 121-31.
52
BRNC BLM
ZAYIF HKM VERLEN BAZI
HADSLERN HANEFLER TARAFINDAN
MAKBUL GRLME SEBEPLER
22
ZAYIF
HKM
VERLEN
BAZI
HADSLERN
HANEFLER
23
rivyetler konusundaki kanaatlerinin farkl farkl olmas muhtemeldir. bn Teymiyye,
hadislerin shhatleri konusundaki ihtilaflarn riclin shhati konusundaki kanaatlerin
farkllndan kaynaklanmasnn yannda bir de mctehidlerin kendilerine zg
birtakm artlarnn olmasndan kaynaklandn da ifade etmektedir. rnein bn
Teymiyye, Kitab ve mehur snnete arz etme, asl prensiplere muhalefet etmeme,
rvnin fakh olmas gibi artlarn mctehidlere gre deiiklik arz ettiini
belirtmektedir.53
bn
Hacer
(852/1448)
ise,
imamlarn
hadislerin
talli
konusundaki
54
55
24
1. Mergnnnin, kan akc olmayan bir hayvann iine dt bir svy
anlatrken, Peygamber Efendimizin yle buyurduunu nakletmitir:
Yenilmesi, iilmesi ve onunla abdest alnmas helaldir.56
Bu hadis, hadis kaynaklarnda u ekilde gemektedir:
Peygamber (sas) Selmn Sad b. Mseyyib Ali b. Zeyd Bir b.
Mansr Sad b. Eb Sad ez-Zbeyd Bakiyye b. el-Veld Yahy b. Osman b.
Sad el-Hms Eb Him Abdulaffr b. Selme el-Hms Drekutn.
Peygamber (sas) Selmn Sad b. Mseyyib Ali b. Zeyd b. Cdn
Bir b. Mansr Sad b. Eb Sad Bakiyye Babas Ahmed b. Eb el-Ahyel
el-Hms Muhammed b. Humeyd b. Sheyl Drekutn.
Peygamber (sas), Selmna: Ey Selmn! Kan olmayan bir canlnn iine
dp ld her yiyecek ve iecein yenmesi, iilmesi ve onunla abdest alnmas
helldir. buyurdu.57
Drekutn ve Beyhak, hadisi Bakiyyeden bakasnn merf olarak rivyet
etmediini ve ondan rivyet eden Sad b. Eb Sad ez-Zbeydnin zayf olduunu
nakletmilerdir. bn Ad de Sadin rivyetlerinin az ve yeterince gvenilir
olmadn syleyerek Sadin mrf olmadn ifade etmitir.58
Serahsnin de59 ayn ekilde eserinde yer verdii bu hadisi bnl-Hmm
deerlendirirken Drekutnnin ve bn Adnin hadisin shhati hakknda yapm
olduu yorumlar nakleder ve Sad b. Eb Sad ez-Zbeydnin zayf olmadna dair
aklamalarda bulunur. bnl-Hmm, Drekutn ve bn Adye cevaben unlar
syler:
56
57
58
59
25
Bakiyye isimli rv aslnda bnl-Velddir ve ondan el-Hammdeyn,
bnl-Mbrek, Yezd b. Hrn, bn Uyeyne, Vek, el-Evz, shk b.
Raheveyh ve ihtiyatla karlasa da ube gibi imamlar rivyette
bulunmulardr. Yahynn sylediine gre: ube Badata geldiinde
Bakiyyeyi vmtr. Buhr dnda birok kimse ondan rivyette
bulunmutur. Sad b. Eb Sade gelince Hatb-i Bdd onun hakknda
unlar syler: Babasnn ad Abdulcabbrdr. Sid ise sika bir rvdir.
Bylece Sad hakknda iddia edilen cehalet ortadan kalkmtr.60
2.
Peygamber (sas) Muz bn-i Cebeli Yemene gnderirken ona; Her iki yz
dirhem (gm)ten be dirhem ve her yirmi miskal (altn)dan yarm miskal al. diye
yazmtr.61
Peygamber (sas) Muhammed b. Abdillah b. Cah Eb Kesr (bn Cahn
Mevls) Muhammed b. Eb Yahy Htim b. smil Abdulcebbr b. Sad
Abdullah b. ebb el-Hseyin b. smil Drekutn.
60
61
26
Peygamber (sas) Muz b. Cebeli Yemene gnderdiinde ona, her krk
dinara bir dinar, her iki yz dirheme be dirhem almasn ve be evsaktan aasna,
be zevdden aasna ve sebzelere zekat gerekmediini emretmitir.62
bn Hibbn, Abdullah b. ebbin haberleri deitirdii ve ald iin onunla
ihticac edilemeyeceini sylemitir.63
bnl-Hmm ise, Abdullah b. ebb hakkndaki iddialarn hadisin shhatine
zarar vermeyeceini belirtmekte ve rivyetin zayf olduunu kabul etmemektedir.64
:
:
3.
Peygamber (sas) iki rtl miktar olan bir md su ile abdest alr, sekiz rtl
miktar olan bir sa su ile de guslederdi.65
Hadisi, Drekutn, Enes b. Mlikten rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Enes b. Mlik Cerr b. Yezd smil b. Eb Halid
Abde b. Sleyman Eb Asm Ms b. Nasr el-Hanef Muhammed b. lib
Ahmed b. Muhammed b. Ziyd ve Ali b. el-Hasan es-Sevvk Drekutn.
Peygamber (sas) iki rtl (su) ile abdest alr, sekiz rtl miktar olan bir sa (su)
ile guslederdi. Drekutn, bu rivyette teferrd eden Ms b. Nasrn zafl-hads
olduunu belirtmektedir.66
bnl-Hmm bu rivyetin senedi zayf olsa da tamamen bir kenara
braklamayaca kanaatindedir. Bunu yle aklar:
62
63
64
65
66
27
Hadisin senedinde zayflk varsa da, -zhirdeki (senedeki) bir zayflk
dnda- ravinin zayf olmas, asl itibariyle ondan faydalanmay (onu
kullanmamay) gerektirmez. nk zayf bir rvnin rivyet ettii her
haber yanl deildir.67
71
72
28
asrdaki dil kimselerin mrsellerinden73 bahsedilmesi, mrselin muallk hadis ile
ayn mnda kullanldn gstermektedir.
Mrsel hadis, delil olma asndan muhaddisler ve fakhler tarafndan farkl
deerlendirilmitir. Mrsel hadisi, baz limler mutlak olarak delil sayarken74 baz
limler ise hibir ekilde delil kabul etmemilerdir.75 nc bir snf limler ise
belli artlar tayan mrsel haberlerle istidll etmilerdir.
Hadis limlerinin tamamna yaknna, fkh ve fkh usl limlerinin bir
ksmna gre mrsel hadis hkmen zayftr. Bundan dolay dini meselelerde huccet
saylmazlar. Bu limler, mrsel haberin zayf olduunu sylerken, hadisin senedinde
zikredilmeyen rvler arasnda adalet ve zabt ynlerinden kusurlu bir rvnin olma
ihtimaline dayanrlar.76
Hanefler ise, mrsel haberin makbul olduu kanaatindedirler. Onlar, hadiste
nkty zhir ve btn olarak ikiye ayrrlar ve mrsel hadisi de, zhir inkta
kapsamnda ele alrlar. Ayrca mrsel haberi; sahbe mrseli, ikinci ve nc
asrdaki mrsel, her asrdaki dil kimselerin mrselleri ve bir ynden mrsel, dier
bir ynden muttasl olan mrsel olmak zere drt ksmda incelerler.77
Bu mrsel haberlerden, sahbe mrselinin makbul olduu konusunda icm
olduu belirtilmektedir. kinci ve nc asrlardaki mrseller, Hanefler nezdinde
huccettir. s b. Ebn (220/835) gibi baz Haneflere gre ise bu guruptaki mrsel
haber msnedden stn grlmektedir. Dier asrlardaki dil kimselerin mrsellerine
gelince, onlarn mrselleri hakknda Hanefler arasnda fikir birlii yoktur. Baz
73
74
Selahattin Polat, mrsel hadisi mutlak olarak delil kabul edenler arasnda u limleri saymtr: Eb
Hanfe (150/767), Sfyn es-Sevr (161/777), Evza (157/773), Mlik b. Enes (179/795), Eb Him
(?), bn Kayyim (751/1350), bn Kesr (774/1372), Taber (310/922), Cesss (370/980), Tahv
75
76
77
29
Hanefler her dil kimsenin mrselini kabul ederken, bazlar kabul etmemi, bunun
sebebini de zamann bozulmas olarak gstermilerdir.78
s b. Ebn neslin dndaki rvlerde ilim ehli olma artn ararken, EblHasan el-Kerh (340/952) msned olarak rivyeti kabul edilen her rvnin irsalini de
kabul etmitir.79
Cesss (370/981) rvnin dil ve sika olmayan kimselerden yapt rivyetlerle
tannm bir kimse olmamas artyla ilk asrn mrselinin huccet olduunu;
sonraki asrlarda ise ancak dil ve sika kimselerden rivyet almakla mehur olmu
rvlerin mrsellerinin kabul edileceini ifade etmitir. Serahs de en salam gr
olduunu belirterek bu gr kabul etmitir.80
Kerh, s b. Ebn, Cesss, Serahs (483/1090), Pezdev (482/1089) gibi fkh
usl yazarlarnn ifade ettii, her asrdaki dil kimselerin mrsellerinin makbul
olduu anlay, hanef fkhna dair eser telif etmi tm fakhlerin hanefler nezdinde
dil kimseler olduu dnldnde, fkh kitaplarnda yer alan hadislerin
tamamnn bu kapsamda ele alnabilecei ve bylece Hanefler iin szkonusu
eserlerde kullanlm tm hadislerin huccet olduu anlalacaktr.
Bu anlaya gre, sened olmakszn dil olduu kabul edilen bir kimsenin
naklettii tm rivyetler makbuldr ve bu rivyetlerle istidll cizdir. Bu anlay,
muhtemelen daha sonraki Hanef fakhler tarafndan da kabul edilmi olmal ki fkh
kitaplarndaki hadis birikimini byk oranda ayn rivyetlerin oluturmu olmas
vakann byle olduuna dair bize ipular vermektedir. Mergnnnin bu anlay
kabul ettii dnldnde, Serahsye olan gveninden dolay el-Mebstda yer
alan hadislerin tamamn istidlle uygun grd anlalacaktr. Nitekim elHidyede yer alan hadislerin tamamna yaknnn el-Mebstda da yer almas
muhtemelen bu anlayn bir rndr. Fakat Mergnn gibi daha sonraki dnem
fakhlerin kullanm olduklar hadisleri bu bak as ile deil de, kendilerinden
78
79
80
30
nceki fakhlere yahut da mezhep imamlarna olan gvenlerinden dolay bu hadisleri
kullanm olmalar da muhtemeldir.81
Son grup mrseller, yni bir ynden mrsel dier bir ynden muttasl olan
rivyetlerin ise, muttasl bir tarkten gelmesi sebebiyle mrselliklerinin ortadan
kalkaca baz muhaddisler tarafndan da ifade edilmektedir.82
Mrsel haber, muhaddisler tarafndan zayf addedildii iin83 fkh kitaplarnda
yer alan birok mrsel hadis, muhaddisler tarafndan zayf kapsamna sokulmutur.
Fakat Hanefler mrsel hadisleri zayf grmedikleri iin hkm istidllinde sk sk
kullanmlar, hatta kendi eyhlerinden aldklar mrsel rivyetleri muttasl
rivyetlerden daha makbul grmlerdir.
el-Hidyede de kullanlan birok hadisin, gerek hadis kaynaklarnda, gerekse
Eb Ysuf ve eybnnin el-sr isimli eserlerinde mrsel olarak yer ald
grlmektedir. Muhaddislerin el-Hidyede bulunan ve zayf olduunu ileri
srdkleri birok rivyetin zayfl mrsel olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu
eserdeki mrsel hadisler yaklak olarak 300 civarndadr. Bunlara rnek olarak
unlar verebiliriz:
1.
Her akc kandan dolay abdest gerekir.84
Hadis, Temm ed-Dr ve Zeyd b. Sbitten msned olarak, el-Hasan el-Basr
ve abden mrsel olarak rivyet edilmitir85.
Mrsel rivyetler, eybnnin el-Huccesinde u ekillerde gemektedir:
el-Hasan el-Basr Him b. Hasan smil b. Ayy eybn.
81
82
83
84
85
31
Abdest, her akc kandan dolay vaciptir.86
e-ab Abdlazz b. Ubeydullah smil b. Ayy eybn.
Abdest, her damla kandan dolay gereklidir. 87
Drekutn ise hadisi u ekilde rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Temm ed-Dr mer b. Abdlazz Yezd b.
Muhammed Yezd b. Hlid Bakiyye Babas Ms b. s b. el-Mnzir
Muhammed b. smil el-Fris Drekutn.
Her akc kandan dolay abdest gerekir. 88
Drekutn, Yezid b. Halid ve Yezid b. Muhammedin mehul olduunu ve
mer b. Abdlazzin Temim ed-Drden byle bir rivyet iitmediini ifade
etmektedir.
89
belirtmektedir.90
Tehanev bu rivyetin zayf olmad kanaatindedir. O, mer b. Abdlazzin
Temim ed-Drden hadis iitmemesinin bir zaf olmadn ifade eder. nk
Haneflere gre ikinci ve nc asrlarda isnaddaki kopukluk hadisin shhatini
etkileyecek bir kusur deildir. zellikle mer b. Abdlazz misli ahsiyetlerin
yapt mrsel rivyetler kusur olarak kabul edilemez. Ayrca Tnev, isnadda
kopukluk olsa dahi baka rivyetlerle desteklendii iin bu rivyetin hasen
seviyesine ulat kanaatine varmtr.91
bn Ad ise hadisi, Zeyd b. Sbitten rivyet etmi ve hadisin zayf olduunu
belirtmitir. Rivyet yledir:
86
87
88
89
90
91
32
Her akc kandan dolay abdest gerekir.92
Leknev de rivyetin zayf olduunu belirtmektedir.93 Fakat Tnev, rivyetin
zayf olduu kanaatine katlmamakta, aksine rvlerin sika olduunu ne srerek
hadisin hasen olduunu ifade etmektedir.94
bnl-Hmm hadisin zayf olduu hakkndaki grleri nakletmi, buna
cevap olarak da ayn konuyu ieren sahh rivyetleri delil getirmitir.95 Haneflerin
bu rivyeti hangi sebeple kulland tam olarak ifade edilmese de, mrsel hadisi
makbul grmelerinden dolay kullanm olmalar muhtemeldir.
2. :
Peygamber (sas) Sbit b. Kays b. emmsn hanm hakknda yle
buyurmutur: Ziyadesine gelince, hayr, almasn.96
Hadisi, Drekutn, At97 ve Eb Zbeyr98den rivyet etmitir. Ayrca Eb
Hanfenin rivyetlerinden derlenen Avlde Eyyb es-Shtiynden rivyet
edilmitir.99
92
93
94
95
bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/39. rnein u rivyet onun vermi olduu sahh hadislerden
biridir:
v
ik f
u b^ } n
ef ip nixv l^f ` _^]} b^c b
yn bn
] b| y |
iv i niz
i_ _
n b_ v
k
]
^ z v
]
|
] n u_
n i
l^f ` _^]} b^c } ^n
ef
ixv
n v u m
z e n
n bp bk
c
n bte l b|
iz
iz . b^c
l n
y _
b^o
iv u | Ftma bt. Eb
Hubey Peygamberin (sas) yanna geldi ve: Y Raslallah! Ben kanamalar hi kesilmeyen bir
kadnm, temiz olamyorum. Namaz terk mi edeyim? diye sordu. Raslllah (sas): Hayr, bu
damar(dan gelen bir kan)dr, hayz deil. Senin asl hayzn (balama zaman) geldii vakit namaz
brak. Hayzn (kesilme zaman) gelince zerindeki kan temizle, sonra namaz kl. buyurdu. Him
dedi ki: Ve babam (Urve b. Zbeyr) yle dedi: Ondan sonra yine o vakit gelinceye kadar her bir
namaz iin abdest al. (Buhr, Vudu, 63, no. 228.)
96
33
Hanefler bu hadisi de muhtemelen mrsel olmasn bir eksiklik olarak
grmekdikleri iin makbul grp kullanmlardr.
3.
Mslman bir erkei, ne Yahudi bir kadn ne de Hristiyan bir kadn ihsan100
edebilir. Yine kadn bir kle, hr bir erkei; erkek bir kle ise hr bir kadn ihsan
edemez.101
Serahsnin de ayn ekilde eserine ald102 bu rivyet, hadis kaynaklarnda
ayn lafzlarla bulunmamaktadr. Anlam bakmndan en yakn rivyet bn Eb eybe,
Tabern, Drekutn ve Beyhaknin nakletmi olduu u rivyettir:
Kab Ali b. Eb Talha Eb Bekr b. Abdillah b. Eb Meryem sa b.
Yunus bn Eb eybe.
:
.
Kab, Yahudi veya Hristiyan bir kadnla evlenmek istedi. Bu konuyu
Peygambere (sas) sordu. Raslllah onu bundan nehy ederek yle buyurdu:
phesiz o seni ihsan edemez.103
Drekutn, Eb Bekr b. Eb Meryemin zayf olduunu sylemekte ve Ali b.
Eb Talhann Kaba ulamadn belirtmektedir.104
Beyhak, hadisin ayn ekilde u senedle de geldiini nakleder:
97
98
99
100
Zina suunda recm, zina iftirasnda had cezasnn uygulanabilmesi iin ilgili tarafta aranan nitelii
ifade eden ihsan kavram, bir kimsenin fiilen veya hkmen zinaya kar tam bir koruma altnda
olmas ve bunu salayacak belli bir konuma sahip bulunmas demektir. Bkz. Dac, hsan, DA, s.
546.
101
102
103
104
Drekutn, Snen, III/147, no. 3254. Beyhak, es-Snenl-Kbr, VIII/353, no. 17415.
34
105
106
107
35
Eb Hanfenin hadis rivyetlerinin birounun yer ald Eb Ysuf ve mm
Muhammed eybnnin el-sr isimli eserleri incelendiinde rivyetlerin daha ok
u tarkle geldii grlecektir:
brhim Hammd Eb Hanfe.
Eb Ysuf108, Eb Hanfeden naklettii 1024 rivyetinin 628ini bu tarkle
nakletmitir. eybn109 ise eserindeki Eb Hanfeden naklettii 260 rivyetin
150sini bu tarkle rivyet etmitir.
el-srlarda yer alan hadislerin senedleri bakmndan tablo halinde
inceleyecek olursak:
el-srlarda Eb Hanfenin Hadis Ald eyhleri
Hadis Ald eyhleri
Eb Yusufun el-srnda
eybnnin el-srnda
brhim Hammd
628
150
Heysem
69
At b. Rebh
10
Eb shk
10
Nfi
dier
300
103
tolam
1024
260
109
36
Ysufta 13, eybnde ise 6dr. Mesrk ve Esvedden nakledilen rivyetlerin az
olmasnda, rivyetlerin ounun mrsel olmasnn etkisi byktr.
Sahbe tabakasna baktmzda ise Eb Hanfenin Abdullah b. Mesddan
naklettii rivyet says Eb Ysufta 116, eybnde 25; Ali b. Eb Tlibden
naklettii rivyet says ise Eb Ysufta 37, eybnde 7dir.
el-sr isimli iki eserde yer alan Eb Hanfenin hadis ald rvlerden de
anlald gibi, Eb Hanfe, nakletmi olduu rivyetleri genelde fkh rendii
kendi eyhlerinden almtr. En ok rivyette bulunduu eyhi ise Hammd olmutur.
O halde Eb Hanfenin rivyetlerinin daha ok Hammddan nakledildii
grlmektedir. Ayn konuda baka rivyetler olsa dahi o, kendi eyhinden gelen
rivyeti nakletmeyi daha uygun bulmutur.
Eb Zehra, Eb Hanfe ve Evzanin arasnda geen, birbirlerine kar hadisleri
aldklar eyhlerini vmeleri ile ilgili bir mnazaray naklettikten sonra unlar
sylemektedir:
Her fakh, kedilerinden ilim ald ve rivyet ettii muhaddisten yana
olmakta, onun tarafn tutmaktadr. Bu ise muht taassubunun meneidir.
Daha ince bir tabirle: Her muhtin, oraya gelen sahbeden aldklar ve
rivyet ettikleri hadisleri tutmaya balamalar demektir.110
110
37
stlahndaki
zayf
ifadesinden
kast,
mteahhirnun
incelenmesi
durumunda
bunun
aka
grleceini
ifade
etmektedir.114
bn Kayym ve Tnevnin bu grlerine katlmayan Muhammed Avvme,
hasen tabirinin onlarn iddia ettikleri gibi Tirmiz ile balamadn, Tirmizden ok
nce de yaygn bir ekilde kullanldn, hasen tabirinin dellet ettii mnnn pek
111
112
113
Bkz. s. 124.
114
38
ok lim tarafndan bilindiini ifade etmekte ve Tirmizden nce kullananlar
arasnda u isimleri saymaktadr: mm Mlik (179/795), fi (204/819), EblVeld Him b. Abdillah el-Bhil et-Taylis (227/841), Muhammed b. Abdillah b.
Numeyr (234/848), Ahmed b. Hanbel (241/885), Buhr (256/869), Ebl-Hasen elcl (261/874), Yakub b. eybe es-Seds (262/875), Eb Zra er-Rz (264/877),
Eb Htim er-Rz (277/890).115
Muhammed Avvme, hasen tabirinin Tirmiz ile ortaya kmadn, ancak
Cmiinde de grld gibi onun hasen tabirinin kullanmn mblaal bir
dereceye gtrm olduunu ifade etmektedir.116 Avvme, ayrca hasen tabirinin
zayfa eitlenince ortaya kabilecek sorunlardan bahsederken unlar sylemektedir:
Zayf hasen olarak anlayacak olursak, Ahmed b. Hanbelin hasen reye
mukaddemdir. demesinin ne anlam kalr? Halbuki bu, sabit, mukarrer
bir itir ve hasen hadis de her eit ihticcda huccettir. Mtekaddimnin Eb Htim, bn Arab ve onun eyhinden gelen rivyetler hari- hi
birinden hasenle ihticcn nefyine dair rivyet gelmemitir.117
115
116
117
118
119
39
Hasen li-ztihi, rvnin zabtndaki kusur hari sahh hadisin tm artlarn
tayan hadistir. Sahh hadisin dier artlar ise unlardr: Adaletin tam olmas,
senedin muttasl olmas, hadisin az ve muallel olmamas.120
Hasen li-gayrih ise, isnad mestr yni rvlerinin ehliyetleri tam olarak tespit
edilmemi, bununla beraber rivyet ettikleri hadiste fazla hata yapmayan ve kizb ile
itham edilmeyen kimselerin rivyet ettikleri hadistir ki, birka ekilde rivyet
edilmesi halinde z ve mnker olmaktan kar ve hasen li-gayrih adn alr.121
Muhaddislere gre, aslnda zayf olan bu hadisler, onlar takviye eden bir
hususun ortaya kmas ile hasen mertebesine ykselir. Bu hususun bulunmamas
halinde zafiyet devam eder ve istidllde kullanlmalar mmkn olmaz.122 Hasen ligayrih aslnda zayf olmakla birlikte zayflk sebebi muhtelif yollarla giderilen,
bylece baka rivyetlerin desteiyle hasen derecesine ykselen hadistir. Eer
zafiyeti giderilebilecek hadislerden ise, bu, baz rvlerin doru ve gvenilir
olmalarna ramen hafza ynnden zayflklar sebebiyledir. Eer bunlarn rivyet
ettikleri hadis bir baka ynden de rivyet edilecek olursa, doru rivyet ettikleri
anlalr ve bylece nceden zayf olduu bilinen hadis hasen mertebesine ykselir,
ancak bu mertebe hasenin li-gayrih mertebesidir.123
bns-Salh, zayf hkm verilmi hadislerin birok senedden rivyet edilmesi
durumunda hasen seviyesine kacan belirtir. Buna rnek olarak ()
Kulaklar batandr. hadisini verir, fakat bununla birlikte birok ekilde rivyet
edilen her zayf hadisin hasen seviyesine kamayacan da vurgular. Ona gre,
zayf bir hadisin hasen derecesine ykselebilmesi iin; hadise zayf hkmnn
verilme sebepi, ehl-i sdk ve ehl-i diynet olan bir rvnin hfzndaki zaf olmas ve
bu hadisi destekleyici baka vecihlerden gelen rivyetlerin de bulunmas gerekir.
120
bns-Salhn tanm u ekildedir: Rvsi sdk (doruluk) ve emanet (gven) ynnden mehur
olan, fakat hfz ve itkan ynnden kusurlar sebebiyle sahh hadis ricalinin derecesine ulaamayan,
bununla beraber rivyet ettii hadiste tek kalan ve bu sebepten dolay hadisi mnker olan
kimselerden stn derecede bulunan, hadisi de az, mnker ve muallel olmayan kimsenin
121
122
123
40
Bylece rvnin hfzndaki zayfln bu rivyet iin geerli olmad anlalarak sz
konusu rvnin zayf hkm verilen bu rivyeti hasen seviyesine kar. Ayn ekilde
rvnin zaf, irsal yapmasndan kaynaklanyorsa, o da destekleyici baka rivyetler
sebebiyle zaftan kurtulur. Hafz bir imam tarafndan irsl edilen bir mrsel hadis de
bu ekilde hasen mertebesine kar. nk bu hadislerde de bir baka vecihle gelen
rivyet ile izle olabilecek az bir zaf mevcuttur. bns-Salha gre, zafn kuvvetli
olmas, zayflatc vasfn mukavim ve mcbir bulunmas durumunda zaf ortadan
kalkmaz. rnein rvnin mttehem bil-kizb ve z olmas, hadisin zafnn ortadan
kaldrlamamasn gerektirir.124
Hanef fakhler, zayf hkm verilen hadisleri muhaddislere kar savunurken
bu kaideyi sk sk zikretmilerdir. Bu tr savunmalara en ok bnl-Hmmn
Fethl-Kadrinde rastlanmaktadr. bnl-Hmm eserinin pek ok yerinde bu
kaideyi zikrederek hadislerin istidlle msait olduunu ispatlamaya almaktadr.125
Ayn eklide Tnev de ls-Snende bu kaideyi sk sk hatrlatmaktadr.
Birok tarkten gelen zayf rivyetlerin hasen mertebesine kaca bylece
shhat bulaca anlay, hadisleri kullanma sebepleri olmasa da, kullanlan hadisleri
muhaddislere kar savunma mahiyetinde ne srlen cevaplardr. Byle bir
savunmada bulunulmas, Mezhep mamn taklit eden fakhlerin Mezhep mamnn
kullanm
olduu
rivyetlerin
istidlli
hususunda,
tereddt
duymadklarn
124
125
bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/162, 306, II/329, III/141, 236, 296, IV/138, V/308, 513, VI/59
Mergnn, el-Hidye, I-II/14. Tirmiz, Tahret, 29, no. 37; Eb Dvd, Tahret, 51, no. 134;
126
Drekutn, Snen, 1/103, no. 356; Beyhak, es-Snenl-Kbr, I/112, no. 315. Ayrca bkz. Zeyla,
Nasbur-Rye, I/18; Askaln, ed-Dirye, I/20.
41
el-Hidyede istidll edilen bu hadis; Eb mme, bn Abbs, Abdullah b.
Zeyd, Eb Hreyre, Eb Ms, Enes, bn mer ve Hz. ieden rivyet edilmitir.
Bu rivyetlerin hepsinin zayf olduuna dair deerlendirmeler bulunmaktadr.127 Biz
burada rnek olmas asndan Haneflerin kendi kaynaklarndan Eb Ysuf ve
Tahvnin de eserine ald bn merden gelen rivyet ve yine Tahvnin
naklettii Eb mmeden gelen rivyetleri inceleyeceiz.
Eb Ysuf, bn merden gelen rivyeti yle nakletmektedir:
Peygamber (sas) bn mer bir adam Abdlkerm b. Ebil-Muhrik
Eb Hanfe Eb Ysuf.
Kulaklar batandr.128
Tahvnin eserine ald bn merden gelen rivyetler ise u ekildedir:
Peygamber (sas) bn mer Nfi bn shak Babas Yakub b.
brahim Ali b. Mabed Tahv.
Kulaklar batandr, onlar da meshedin.129
Peygamber (sas) bn mer ayln b. Abdillah Him Yahya b.
Yahya Ali b. eybe Tahv.
Kulaklar batandr.130
Bu rivyeti, bn merden, Darekutn de rivyet eder ve merfluunda vehim
olduunu ifade ederek rivyetin mevkuf halinin daha doru olduunu syler.131
127
128
129
130
131
42
Tahvnin, Eb mmeden naklettii rivyet ise yledir:
Peygamber (sas) Eb mme ehr b. Haveb Reba Sinan
Hammd b. Zeyd Yahya b. Hasan Nasr b. Merzk Tahv.
Raslllah (sas) abdest ald, kulaklarn ba ile birlikte mesh etti ve yle
syledi: Kulaklar batandr.132
Rivyetin hasen olduunu belirten Tirmiz133, senedinin tartmal olduu
kanaatindedir. Tirmiz ile ayn kanaati paylaan Beyhak134 ve Drekutn135 ise,
rvlerden ehr b. Havebin zayf olduunu belirtmektedir.
Bu rivyete yneltilen tenkidlerden birisi de rivyetin Hz. Peygambere
ulamasnda phe olmasdr. Tirmiz136 ve Eb Dvdun137 eserlerinde naklettikleri
132
133
134
bahsetmez. Fakat bu rivyetin farkl senedlerine yneltmi olduu tenkidlerde ehr b. Havebin
135
136
137
138
139
140
43
bn Hacer de bu hadisi incelerken, rivyet hakknda ileri srlen eitli
deerlendirilmelere yer vermi ve sonu olarak unlar sylemitir:
nsaf sahibi bir kimse bir rivyetin tarklerinin tmne baknca, o
hadisin bir asla dayandn ve atlmamas gerektiini anlar. Zira (alimler)
bu rivyet dnda birok hadisi tarklerinin okluuna bakarak hasen
kabul etmilerdir. Allah en iyisini bilendir. 141
142
143
144
145
44
mtevtir gibi amel edileceini sylemesi146 de Tahvnin bu rivyet gibi mehur
haberleri makbul addedip kaynak olarak kulland fikrini dorulamaktadr.
ls-Snen mellifi Tnev, burada Tahvnin mtevtirden kastnn
mtevtir bir hadisin var olduu deil, konuyla ilgili eitli tarklerle bize ulaan
rivyetlerin hepsi birlikte dnldnde bu bilginin tevatr seviyesine kaca
olduunu ifade etmektedir.147
Tahvnin tevatr seviyesinde grd bu bilgi kulaklarn da ban hkmne
dhil olduu ve kulaklarn ba ile birlikte mesh edilmesidir. Tahv, bu hadisten
kulaklar mesh etmenin de ba mesh etmek gibi farz olduunu yahut da kula mesh
etmenin ba mesh etmek yerine geeceini anlamamtr. Tahv, bu rivyeti
aklarken ban mesh edildii gibi kulaklarn da mesh edilmesi gerektiini, bu mesh
esnasnda da ba iin slatlm olan el ile kulaklarn da mesh edilmesinin yeterli
olacan ifade etmitir. nk kulaklar yze deil, baa dhildir ve yz ykarken
kulaklarn da ykanmas gerekli deildir.148 Tahvnin bu konuya ynelik yapt
aklamalardan onun, kulaklarn da ba gibi meshedilmesi gerektii bilgisinin
mtevtir olduunu kastettii anlalmaktadr. Nitekim kulaklarn da ba ile birlikte
mesh edilmesi hususunda icm olduu gr de ne srlmektedir.149
bn Hacer Kulaklar batandr. rivyetinin muhaddisler indinde zayf ve
mehur haberin rneklerinden olduunu belirtmektedir.150 Leknev de, rivyetin baz
tarkleri zayf olmakla beraber tarklerinin ok olmasnn hadisin zafn ortadan
kaldracan belirtmektedir.151
Ksn ise bir haber-i vhid olan Kulaklar batandr. hadisinin ba yerine
kulaklar mesh edilebilir anlamna gelebileceini dnm olsa gerek ki ba yerine
kulaklarn mesh edilmesinin mmkn olamayacan vurgulamtr. nk kulaklar
mesh etme hadisinin hd haber olduunu ve hd haberin ameli gerektirse de ilim
146
147
148
149
150
151
45
ifade etmeyeceini, dolaysyla kat bir delil ile sbit olan ban meshinin yerine
geemeyeceini ifade etmektedir.152 el-Hidye rihlerinden, el-nye mellifi
Bbert de haber-i vhidin Kurn nesh edemeyeceini vurgulayarak Ksn ile
ayn kanaati paylamaktadr.153
Bu rivyeti ayrntl bir ekilde ele alan bnl-Hmm ise Beyhaknin
yneltmi olduu tenkitleri naklederek ona cevaplar vermek suretiyle hadisin zayf
olmad ynndeki kanaatini ispatlamaya alr. Beyhaknin hadisin mevkuf
olduuna154 dair delilleri ne srmesine karn bnl-Hmm, Eb Rebin hadisi
merf olarak rivyet ettiini belirtir. Ayrca sika rvnin ziyadesinin makbul
olduuna dair Usl-i Hadis kaidesini155 ne srerek unlar syler:
Eer sika bir rv bir defasnda hadisi merf olarak rivyet eder ve dier
bir sefer de bu hadisi mevkuf olarak rivyet ederse veya bu hadisi sika
olmayan baka bir ahs rivyet ederse merf olan rivyet tercih edilir.
nk bu rivyette bir ziyde vardr ve sika rvlerin ziyadesi
makbuldr.156
Peygamber (sas) (alnna sarkan) sarnn katlar zerine secde ederdi.158
152
153
154
Darekutn de ayn eklide hadis hakknda, mevkuf olan tarkin daha doru olduunu belirtmektedir.
Bkz. Drekutn, lel, XII/263.
155
156
157
158
46
Hadisi; Eb Hreyre, bn Abbs, Abdullah b. Eb Evf, Cbir, Mekhl ve bn
mer rivyet etmitir. 159
Abdurrezzkn Eb Hreyre ve Mekhldan naklettii rivyet u ekildedir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Yezd b. el-Esam Abdullah b.
Muharrer Abdurrezzk.
Peygamber (sas) Mekhl Sleyman b. Ms Abdullah b. Muharrer
Abdurrezzk.
Peygamber (sas) (alnna sarkan) sarnn katlar zerine secde ederdi.160
bn Eb Htim rvlerden bn Muharrer hakknda zayfl-hads ifadesini
kullanr.161 Ayrca hadisi bn Eb eybe ve Tabern, Eb Evfdan, u ekilde
nakletmilerdir:
Eb Evf Eb Verk Mervn b. Muviye bn Eb eybe.
bn Eb Evfy sarnn katlar zerine secde ederken grdm.162
Peygamber (sas) Abdullah b. Ebl-Evf Fid Ebl-Verk Sad b.
Anbese Mamer b. Sehl Muhammed b. Mahmeveyh Tabern.
Peygamberi (sas) (alnna sarkan) sarnn katlar zerine secde ederken
grdm.163
bn Hacer senedinin zayf olduunu sylemektedir.164
159
160
161
162
163
164
47
bn Adnin Cbir b. Abdillahtan naklettii rivyet ise u ekildedir:
Peygamber (sas) Cbir b. Abdillah Abdurrahman b. Sbit Cbir elCaf Amr b. emir Esd b. Zeyd Ahmed b. Yahy es-Sf Es-Sc bn
Ad.
Peygamberi (sas) (alnna sarkan) sarnn katlar zerine secde ederken
grdm.165
Daha baka tarkleri de bulunan bu hadisin tm tarklerinin zayf olduu
belirtilmektedir.166 Burada sadece rnek olmas asndan bu tarkleri vermekle
yetinerek Haneflerin bu hadis hakkndaki grlerine gemek istiyoruz.
bnl-Hmm bu hadisin eitli zayf tarklerini ve bu rivyeti destekleyecek
sened bakmndan daha kuvvetli benzer rivyetleri naklettikten sonra hadisin zayf
olsa bile eitli tarklerden gelmesi hasebiyle hasen seviyesine kacan belirtir.
Ayrca bu rivyeti Hasan- Basrnin Hz. Peygamberin ashabndan rivyet etmesinin
merf rivyetlerin shhati zerinde oluan zann ortadan kaldracan ifade eder. 167
bnl-Hmm aslnda zayf hadisin batl hadis demek olmadn dnr
ve unlar syler:
Hakkatte (f nefsil-emr) zayf, btl anlamna gelmez. Bilakis hakikatte
sahh olmas mmkn olmakla birlikte, muhaddisler tarafndan ngrlen
(shhat) artlar yerine gelmemi demektir.168
165
166
167
168
48
rivyet etmi ve onunla hkm vermi olabilir. Bu durumda isnad zayf
olan rivyet aslnda sahh olmu olur.169
169
170
171
49
On dirhemden aa mehir yoktur.176
172
173
174
175
50
Drekutn, el-Hidyenin farkl yerlerinde bulunan bu iki rivyeti u ekilde
birlikte rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Cbir b. Abdillah Amr b. Dnr At el-Haccc b.
Ert Mbeir b. Ubeyd Ebl-Mure Abdlkudds b. el-Haccc Zekeriyy
b. el-Hakem er-Resan Ahmed b. sa b. Es-Skeyn el-Beled Drekutn.
.
Kadnlar ancak denkleriyle nikhlayn ve onlar ancak velileri evlendirsin.
Mehir ise on dirhemden aa olamaz.
Drekutn, Mbeir b. Ubeyd hakknda metrkl-hads ehdsh l yutbeu
aleyh demitir.177
bnl-Hmm, bu rivyetin ie, Enes ve merden gelen eitli tarklerini
zikrettikten sonra, bu hadisin tarklerinin okluu itibariyle, Hz. Peygamberden
sadr olduunun kesinlii, mnsnn shhati ve huccet olmas bakmndan hasen
seviyesine ykseldiini ifade eder. Ayrca bu hadisin Burhaneddin el-Halebnin
erhl-Buhr isimli eserinde mevcut olduu ve Baavnin bu rivyeti hasen
addettiini belirtir. bnl-Hmmn naklettiine gre bn Eb Htim de hadisi
rivyet etmi ve bn Hacer, rivyetin hasen olduunu sylemitir.178
5.
Drt kadn vardr ki, onlarla kocalar arasnda lin yoktur: Mslmann
nikhnda olan Yahudi ve Hristiyan, hr bir kimsenin nikh altnda bulunan cariye,
klenin nikh altnda bulunan hr kadn.179
176
177
Mergnn, el-Hidye, I-II/238. Mehrin alt miktar hakkndaki grler iin bkz. eker, slm
Hukunda Akidler, s. 242.
Drekutn, Snen, III/243, no. 3545. Ayrca bkz. Tabern, el-Muceml-Evsat, I/6, no. 3.
178
179
51
Hadisi bn Mce, Drekutn ve Beyhak rivyet etmitir. bn Mcenin rivyeti
u ekildedir:
Peygamber (sas) Dedesi Babas Amr b. uayb Babas bn At
Damre b. Reba Hayve b. urayh el-Hadram Muhamed b. Yahy bn
Mce.
Kadnlardan drt (snf) vardr ki onlar (ile kocalar) arasnda lin yoktur:
Mslman erkein nikh altndaki Hristiyan kadn; Mslman erkein nikh
altnda bulunan Yahudi kadn; klenin nikh altndaki hr kadn; hr erkein nikh
altndaki criye.180
Hadisi, ayn ekilde Drektun ve Beyhak de rivyet etmekte ve Drekutn,
Osman b. At el-Horasn hakknda dafl-hads cidden demekte ve onun mtbi
olan Yezid b. Bez er-Remlnin de zayf olduunu ifade etmektedir.181 Beyhak de
ayn ekilde rvlerin zayf olduunu belirtmektedir.182
Drekutnnin bu konudaki ikinci rivyeti ise u ekildedir:
Peygamber (sas) Dedesi Abdullah b. Amr Babas Amr b. uayb
Osman b. Abdurrahman ez-Zhr Abdurrahman b. Sleymn Muhammed
ibnl-Haccc b. Nzeyr Ebl-Fadl Eb Slih Abdurrahman b. Sad b. Hrn
Drekutn.
180
181
182
52
Drt (snf) vardr ki onlar arasnda lin yoktur: Hr erkek ile criye
arasnda; hr kadn ile erkek kle arasnda; Mslman ile Yahudi arasnda;
Mslman ile Hristiyan arasnda.
Drekutn, Osman b. Abdurrahman el-Vakksnin metrkl-hads olduunu
belirtmektedir.183
bnl-Hmm yukarda zikrettiimiz rivyetlerle birlikte bu konudaki mevkuf
rivyetleri de naklettikten sonra, rivyetlerin zayf olmasna ramen birok tarkten
gelmeleri sebebiyle fukaha indinde huccet olduunu belirtmektedir.184
6.
Eer onu taksim edilmeden nce bulursan, karlnda bir ey vermeksizin
senindir. Eer taksimden sonra bulursan, kymetini vermek suretiyle senindir.185
Hadisi, Eb Ysuf, brhimden rivyeti etmitir:
brhim Hammd Eb Hanfe Eb Ysuf Ysuf.
brhim, dmann ele geirdii bir kle ile ilgili yle demitir: Eer o
dman Mslmanlar tarafndan yenilgiye uratlr ve bu kleyi (ilk) sahibi,
Mslmanlarn ganimeti taksiminden nce bulursa bu durumda kle ona aittir,
bundan dolay onu alr. Ama eer onu ganimet taksiminden sonra bulursa kleyi
parasn vererek alr. Mallarda da ayn durum geerlidir.186
Peygamber (sas) bn Abbs Tvus Abdlmelik el-Hasan b. mre
Yezd b. Harun Ahmed b. Sinn Ali b. Abdillah b. Mbeir Drekutn.
183
184
Drekutn, Snen, III/161, no. 3292. Beyhak, es-Snenl-Kbr, VII/626, no. 15698
bnl-Hmm, Fethl-Kadr, IV/284.
185
186
53
Dmann ele geirdii (bir kle), Mslmanlar tarafndan kurtarlr ve bu
kleyi (ilk) sahibi Mslmanlarn ganimeti taksiminden nce bulursa, bu durumda
onu almaya en mstehak odur. Ama eer onu ganimet taksiminden sonra bulursa,
isterse kleyi parasn vererek alr.
Drekutn, Hasan b. mrenin metrk olduunu sylemektedir.187
bnl-Hmm, hadisin eitli varyantlarn zikrettikten sonra, birok ekilde
bize ulamas sebebiyle bu rivyetin makbul seviyesine kaca ve bylece amel
edilebilecek hale geleceini sylemektedir. Ayrca birok limin bu rivyetin yalan
olduunu sylememesi de rivyetle amel edilebileceini gstermektedir. bnlHmm, zayf rvlerin, tm rivyetlerine zayf denilemeyeceini ve eer rivyet
birok tarkten gelmi ise, zayf rvnin ceyyid (makbul) olacan ifade eder. Bu
konuda mrsel hadis de olduunu ifade eden bnl-Hmm, mrselin fakhler
indinde huccet olduunu ifade etmektedir.188
Bu hadiste bnl-Hmmn mrsel hadisin fakhler iin huccet olduunu
sylemekle yetinmeyip ayrca hadisin hasen derecesinde olduunu kantlamaya
almas, onun muhaddislere kar hadisleri savunma gayretini bir kez daha
gstermektedir.
III.
hkm
vermilerdir.
Fakat
hadislerin
shhatleri
ynndeki
deerlendirmeler daha ok senedlere gre olduu iin, ayn metne, senedine gre,
zayf veya sahh hkm verebilmilerdir.
187
188
54
Tedrbr-Rvde, hadislerin senedleri zerinden deerlendirildii hususu
yle aklanmaktadr:
Zayf senedli bir hadis grdn zaman, sana den: Bu hadis u
senedle zayftr. demektir, Metni zayftr. deme. O zayf deildir. Sen
ona ait bu seneddeki zafa binen zayf dersin. Halbuki onun bundan
baka sahh bir senedi de olabilir. Ancak bir imam: O sahh bir vecihle
rivyet edilmemitir. veya Ona sbt salayacak bir isnad yoktur.
veya Bu hadis, zaf aklanm zayf bir hadistir. diyebilir. Eer sebebi
beyan edilmeden mutlak bir ekilde zayf olduu sylenmise, bu
durumda hadis tartmaya aktr.189
191
192
Haneflere gre mehur haber; asl itibariyle haber-i vhid olup, daha sonra yaylp tbin
dneminde tevatr derecesine ulaan haberdir. (Serahs, Usl, I/292; Pezdev Usl, I/152.)
Genel olarak muhaddisler ve fakhler tarafndan, ki veya daha ok ravinin rivyet ettii, fakat
mehur ve mtevtir mertebesine ulaamayan haber (Pezdev, Usl, I/152.) olarak tarif edilen
hd haber, mezhep imamlarnn yaadklar dnemde bilinen bir tanm deildir. Bu sebeple
Hanef usulcler ile Hanef mezhep imamlarnn haber-i vhidden kastlarnn ayn olmamas
gerekir. O halde Eb Hanfe ve talebelerine gre haber-i vhid, ilk asrlarda anlald ekliyle,
tek kiinin rivyet ettii haberdir. (Bkz. Talat Koyiit, Hadis Istlahlar, s. 22.)
193
55
sebepiyle mtevtir gibi istidll edilebilen rivyetlerdir.194 Bundan dolay, Hanefler
mtevtir ve mehur haberin ilim ifade ettiini belirterek onlar ile istidllde phe
duymazlar. Onlarn istidll hususunda tarttklar haberler, hd haberlerdir.
hd haberlerin belli artlar dhilinde kabul edilecei usl kitaplarnda ele
alnmtr. Serahs ve Pezdev, usllerinde, bu konuyu inkta bal altnda
incelemilerdir. Onlar, hadiste inkty maddi (zhir) ve mnev (btn) olmak zere
ikiye ayrmlardr. Onlara gre, maddi inkta kapsamna mrsel haberler
girmektedir.195 lk dnem fakhlerin, mrsel haberi, senedinin neresinde olursa olsun
inkta bulunan, yni senedinde pe pee veya ayr ayr bir veya birden fazla rvinin
ismi atlanm olan haber anlamnda kullandklar belirtilmektedir.196 Bu anlamda
muhaddislerin kategorisindeki munkat, mudal, mdelles ve muallk gibi stlahlar,
fakhlere gre mrsel kapsamna girmektedir.197 Serahs ve Pezdevnin usllerinde
de mrsel haberin yalnzca tabine hasredilmedii, II/VIII., III/IX. ve hatta tm
asrlar kapsad grlmektedir.198 Muhaddislerin zayf hadis kategorisi ierisinde
ele aldklar mrsel ve munkat haberler199 Haneflerin uslnde makbul haberlerden
saylmaktadr.
Haberlerde inktn ikinci eidi olan mnev inkt ise, iki ksmdan
olumaktadr. Bunlardan birincisi, murzlk yni haberin kendisinden daha kuvvetli
bir delil ile atmas, ikincisi ise rvi (nkil)deki kusur ve noksanlktr.200
Manev inktn birinci eidi yni haberin kendisinden daha kuvvetli bir delil
ile atmas da drt ksmda incelenmektedir:
1. Kitaba muhalefet.
2. Mrf snnete muhalefet.
194
195
196
197
198
199
200
Bkz. Cesss, el-Fusl, I/174; Cesss, Ahkml-Kurn, II/83; Serahs, Usl, I/292.
Pezdev, Usl, I/171; Serahs, Usl, I/359.
bns-Salh, Ulml-Hads, I/31.
Bkz. Polat, Mrsel Hadis, 51.
Bkz. Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360.
bns-Salh, Ulml-Hads, I/31.
Bkz. Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360. Ayrca bkz. Apaydn, Hanef Hukukularn Hadis
Karsndaki Tavrlarnn Bir Gstergesi Olarak Manevi Inkta Anlay, s.159-193.
56
3. Umum- belvda varid olmasna ramen az olarak nakledilerek
ounlua muhalif olmas.
4. Sahbenin ileri gelenlerine muhalif olmas201
Manev inktn ikinci eidi olan rvdeki kusur ve noksanlk olarak Hanefler
unlar sayar:
1. Mestrun haberi.202
2. Fsn haberi.203
3. Akll ocuk, mtuh (bunak), muaffel (ar derecede fil) ve
mshil (geliigzel davranan)n haberleri.
4. Hev sahibinin haberi. 204
Serahs ve Pezdevnin manevi nkta olarak tabir ettikleri, hadislerin reddine
sebep olan bu artlar, daha sonraki limler daha da genileterek Eb Hanfenin hd
haberleri kabul veya red artlar olarak ele almlardr.
Eb Hanfenin hadisleri deerlendirmede ne srd artlarn tespiti
hususuna, X/XVII. Asr fi limlerinden Muhammed b. Ysuf es-Slih de
Ukudul-Cumn isimli eserinde yer vermi, bu artlar onbir madde halinde
sralamtr.205 Yine Kevser, Tenbl-Hatb isimli eserinde Eb Hanfeye isnad
edilen haber-i vahidlerin kabulnde ne srd artlar ondrt madde halinde
sralamtr:
1. Haber-i vhid, eriatn kaynaklarndan elde edilmi usllere muhalifse, o
zaman muhalif olan haberi az kabul ederek, daha kuvvetli delili tercih
ederdi.
2. Haber-i vhid, ayet Kitabn umm ve zhirine aykr ise Kitaba uygun
olan alarak muhalif haberi reddederdi.
3. Haber-i vhid, kavl veya fiil mehur bir snnete muhalif olursa, onunla
emel etmezdi.
201
202
203
204
205
57
4. Haber-i vhidin kendi deerinde baka bir habere murz olmas halinde,
rvnin fkh gibi baz unsurlar gz nnde bulundurarak tercihte
bulunurdu.
5. Rvnin, rivyet ettii habere aykr davranmas halinde o rivyeti terk
ederdi.
6. Metninde veya senedinde noksanlk olan haberi, ihtiyaten, fazlalk olana
tercih ederdi.
7. Umum belv olan konudaki haber-i vhidi reddederdi.
8. Sahbe arasnda ihtilafl bir hkmle ilgili hadisi, ihtilaf edenlerden birinin
delil almayarak terk etmesi halinde, o da terk ederdi.
9. Seleften birinin, bir konudaki haber-i vhide itirazda bulunmas halinde, o
rivyeti terk ederdi.
10. htiyatl davranarak, hadler ve cezalar hakknda gelen muhtelif haberlerin
en hafifini tercih ederdi.
11. Rvnin, haberi duyduu andan rivyet ettii ana kadar hi deitirmeden
hafzasnda tutmasn art koard.
12. Rvnin, rivyet ettii haberi hatrlamad takdirde yazya gvenmesini
yeterli grmezdi.
13. htilafl bir meselede iki taraftan hangisi iin haber oksa onu tercih ederdi.
14. Haberin, hangi memleket olursa olsun, sahbe ve tbin arasnda tevtren
uygulana gelen amele muhalif olmamasna dikkat ederdi.206
Ukdl-Cmn mellifi bunlardan ayr olarak unlar zikreder:
15. Rvsi fakh olmayan haber-i vhidi terk ederdi.
16. Ak kyasa (kyas- cel) muhalif olan rivyeti almazd.
17. Kyasn teyid ettii sabit bir hadise murz olan haberle amel etmezdi.207
Eb
Hanfeye
isnad
edilen,
hadisleri
deerlendirirken
gz
nnde
207
Slih,Ukdl-Cmn, 398, 400, 401. Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s.171.
58
daha ok durmulardr. Muhaddislerin munkat ve mrsel olarak adlandrdklar208
hadislerin onlarn indinde huccet olduunu belirtmeleri, seneddeki kopukluktan
kaynaklanan kusurlarn hadislerin istidllinde ok byk bir problem tekil
etmediini gstermektedir.
Hanefler,
hadisleri
deerlendirirken,
haberlerin,
slm
Hukukunun
ettikleri
hadislerin
zayf
olduu
ynndeki
kanaatler
karsnda,
208
209
Hanefler mrselin huccet olduunu sylerler ve onlar senedinde kopukluk olan her trl haberi
mrsel olarak adlandrrlar. Bkz. Pezdev, Usl, I/171; Serahs, Usl, I/359; Polat, Mrsel Hadis, s.
51-2.
bn Abdilber, el-ntik, I/121, 149; Kevser, Hanef Fkhnn Esaslar, s. 25, 89. Hanefler birok
hadis ile Kuran ve snnetle sabit olan esaslara aykr olduu iin ihticac etmemilerdir. rnein;
Satlk deve ve davarlarn stlerini samamak suretiyle stlerini memelerinde biriktirip (stl
gibi) gstermeyin. Kim (byle bir hayvan) satn alrsa, bu alveriin arkasndan hayvan
sadktan sonra muhayyerdir. (Hayvandan) raz olursa alkoyar, deilse geri verir. Hem de sad
st mukabilinde bir sa hurma verir. (Buhr, By, 64 no. 2148) hadisi ile Kitap ve Snnetle
sabit olan tazmn esaslarna muhalif bularak amel etmemilerdir. nk tazmin ya kendi cinsinden
bir mal ile ya da kymetini demekle olur. Hurma ne st cinsindendir, ne de kymettir. Kymet,
maln parasdr. Stn karl olarak ya st ya da paras alnmalyd. Yni st misli bir mal
olduu iin st olarak tazmin edilmemeliydi. Ancak salan stn miktar bilinmedii iin faiz
olmasn diye ona karlk st denmemi, yerine hurma denmitir. te tazmn esaslarna gre
burada hurma deil, para denmesi gerekiyordu. te Haneflerin itiraz bu noktaya dayanmaktadr.
Bkz. eker, Fkh Dersleri, s. 79-80. Musarrt hadisi ile ilgili bkz. Gler, Mnkaalar ve htilf
Sebepleri, s. 154-159. Ayrca Haneflerin istidll etmedikleri hadislere dair baka rnekler iin,
bkz. a.g.e. s. 129, 159.
59
Hasen, sahh ve zayf vasflar zann olarak sened itibariyledir. Gerekte
ise sahhin galat (hatal/zayf olmas), zayfn ise sahh olmas
mmkndr. 210
Muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen fakat mns doru grld iin
Haneflerin kullandklar pekok rivyete el-Hidyede rastlamaktayz. rnek olarak
burada u hadisleri inceleyebiliriz:
1.
Misvan bulunmamas durumunda parmaklar dilere srlr. nk
Peygamber (sas) bu ekilde yapmtr.212
Mergnnnin eserinde yer verdii Hz. Peygamberin bu uygulamas bnlHmmn da Fethl-Kadrde213 belirttii gibi iki rivyete dayandrlm olabilir.
\
Bunlardan birincisi Beyhaknin es-Snenl-Kbrsnda yer alan, (
)Misvak yerine parmaklar yeterli olur. eklindeki Enesten nakledilen
rivyetlerdir. Beyhak bu konudaki rivyetlerin tamamnn zayf olduunu
sylemektedir.214 rnein bu konuda yer vermi olduu rivyetlerden biri u
ekildedir:
Peygamber (sas) Enes Abdlhakem el-Kasmel s b. uayb
Muhammed b. Ms es-Sc Eb Ahmed b. Ad Eb Sad el-Mln
Beyhak.
210
211
212
213
214
60
Misvak yerine parmaklar yeterli olur.215
Kaynaklarda, rivyetin senedinde bulunan Abdlhakem el-Kasmel hakknda
mnkerl-hads ve dafl-hads ifadeleri kullanlmtr. 216
Bu konudaki ikinci rivyet ise, Tabernnin el-Muceml-Evsatnda Hz.
ieden rivyet edilen u hadistir:
ie Eb Rebh At s b. Abdillah el-Ensr Velid b. Mslim
Muhammed b. Ebs-Srr Muhammed b. Hasan Tabern.
Hz. ie Hz. Peygambere:
-nsanlar
misvaklayarak
azn
temizliyor
(artklar
gideriyor).
Hz.
Peygamber:
-Evet
- (Misvak olmadnda) bunu nasl yapyor?
-Parmaklarn azna sokmak sretiyle.217
Heysem bu rivyetin senedindeki s b. Abdillah el-Ensrnin zayf olduunu
belirtmektedir.218 Zeyla ve bn Hacer de bu iki rivyetin zayf olduunu
belirtmitir.219
ls-Snen mellifi Tnev ise, hadisin shhatiyle ilgili ihtilafn, onu delil
olarak kullanmaya engel olmayacan ifade eder ve bnt-Trkmnnin, Gvenilir
bir rvnin itimat ettii sened hakkndaki ihtilaf dikkate alnmaz. Nitekim bu nevi
215
216
217
218
219
61
ihtilaftan Sahhayn hadislerinin ou kurtulamaz. eklindeki aklamasn
nakleder.220
bnl-Hmm ise, Beyhaknin ve Tabernnin rivyet ettii bu hadisleri
eserinde zikreder fakat shhatleri konusunda herhangi bir aklamada bulunmaz.221
bnl-Hmmn zayf olduunu kabul etmedii rivyetlere kar savunmada
bulunduu dnldnde bu hadisin zayfln kabul ettii yorumu yaplabilir.
Bununla birlikte bnl-Hmmn eserinde aka belirtmese de rivyetin zayf
olmasnn onu delil olarak kullanmaya engel olmayacan dnm olmas
ihtimalinin olduu da sylenebilir.
2.
Kpein yalamasndan dolay (kirlenen) kap kez ykanr.222
Hadisi Drekutn, Eb Hreyreden merf olarak rivyet etmitir. Rivyet u
ekildedir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Arec Ebz-Zind Him b. Urve
smil b. Ayy Abdlvehhb ibnd-Dahhk el-Hasan b. shk
Abdlbaki b. Kani Drekutn.
Kpein yalamasndan dolay (kirlenen) kap , be veya yedi kere
yka(narak temizlenir.)223
Drekutn, rvlerden Abdlvehhb ibd-Dahhkn teferrd ettii ve
kendisinden rivyet ettii smilin metruk olduunu sylemekte fakat (
)
Onu yedi kez ykayn. eklindeki rivyetin daha doru olduunu belirtmektedir.224
Yine merf olarak bn Adnin naklettii rivyet u ekildedir:
220
221
222
223
224
62
Kpek, birinizin kabn yaladnda, o kimse, iindekini dksn ve onu
kere ykasn.
Rvlerden Ahmed b. Hasan, el-Kerbis olarak tannr, ondan bakas bu
hadisi merf olarak rivyet etmemitir. bn Ad rivyetin sahh olmadn
belirtmektedir.225
bnl-Hmm, bn Adnin naklettii el-Kerbis nisbeli rvnin mnker
hadisinin olmadn ve onun hadisinde bir beis grmediini belirtmektedir.226
Hadisi Eb Hreyreden mevkuf olarak sahh bir isnadla Drekutn rivyet
etmitir:
Eb Hreyre At Mlik bn Fudayl Hrn b. shk Muhammed
b. Nh el-Cndeysbr Drekutn.
Kpek, kab yaladnda, (o kimse) iindekini dksn ve onu kere
ykasn.227
Nasbur-Ryede hadisin sahh olduu belirtilmektedir.228
bnl-Hmm, yukarda zikretmi olduumuz rivyetleri eserinde nakleder ve
kere ykama hadisi ile amel etme sebeplerini aklar. O, ncelikle rivyetlerin
zayf olduu kanaatinin ok tutarl olmadn dnm olmal ki, bnl-Hmmn
hadis anlay konusunda bize nemli ipular veren u ilkeyi zikreder:
225
226
227
228
63
Bir rivyetin zayf ya da sahh olduuna hkmetmek ancak zhiri
(senedi) itibariyledir. Oysa zhiri (senedi) bakmndan zayflna
hkmedilen bir rivyetin, hakikatte sahh olmas caizdir.229
3.
Kna koku(lu)dur.234
Hadis ayn lafzlarla kaynaklarda bulunmamakla birlikte benzer lafzlarla
Tabern, ve Beyhaknin eserlerinde rivyet edilmitir:
229
230
231
232
233
234
64
hramlyken koku srnme. Kna da yakma, nk o koku(lu)dur.235
Peygamber (sas) Annesi Havle b. Hakm Bkeyr b. Abdillah b. elEac bn Leha Yahya b. Bkeyr Abd b. erk Ahmed b. Abd Ali b.
Ahmed b. Abdn Beyhak.
hramlyken koku srnme. Kna da yakma, nk o koku(lu)dur.
Beyhak, bn Lehadan dolay senedin zayf olduunu belirtmektedir.236
bnl-Hmm, bu rivyetleri naklettikten sonra herhangi bir savunma
yapmamtr.237 Bundan dolay hadisin kullanlma sebebinin ne olduu konusunda
kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Fakat Haneflerin bu rivyeti kullanrken
mnsnn doru olduuna inanmalar sebebiyle kullandklar dnlebilir. Bununla
birlikte Haneflerin bu rivyete sahh bir senedle ulam olmalar ihtimali de gz
nnde bulundurulmaldr.
4.
235
236
237
238
Mergnn, el-Hidye, I-II/301. Muhlaa hakknda bkz. eker, slm Hukukunda Akidler, s. 168.
65
Peygamber (sas) muhlaay (bin) bir talk saymtr.241
Peygamber (sas) bn Abbs krime Eyyb Abbd b. Kesr
Revvd Muhammed b. Ebis-Sery Abdullah b. Vehb el-azz Ebl-Hasen
Ali b. Muhammed b. Ahmed el-Msr Drekutn.
- -
Peygamber (sas) muhlaay bin bir talk saymtr.242
Beyhak, Abbd b. Kesr es-Sekafnin zayf olduunu belirtmektedir.243
bnl-Hmm, Sad b. Mseyyibin rivyetini zikrettikten sonra, tbinin
byklerinden olduu iin Sad b. Mseyyibin mrsellerinin sahh hadis
mertebesinde olduunu belirtir. Ayrca Drekutnnin rivyetini, zayf olduu
ynndeki kanaatler ile birlikte nakleder ve ardndan unlar syler:
Her ne kadar ehline gre sahh olmasa da. nk zayfla hkmetme,
hakikatte sahh olma ihtimaliyle birlikte, ancak zhire (senede) gredir.
239
240
241
242
243
Beyhak, es-Snenl-Kbr, VII, 504, no. 15236. Ayrca bkz. bn Ad, el-Kmil, IV/335.
66
Bundan dolay zhiren (sened itibariyle) zayf olsa da, hakikati itibariyle
sahh olduuna dair delil belirtilebilir.244
kar
rivyeti
savunmaktadr.
Fakat
Haneflerin
hadisleri
244
245
67
Eb shk el-sferyn (418/1027) hadisin shhatini mehur olmasna
balayarak yle syler:
Bir hadisin shhati, reddedilmeksizin hadis imamlar arasnda mehur
olmasyla bilinir.247
246
Bkz. Tirmiz, Salt, 62, no. 238; Zekt, 8 no. 628; Salt, 86, no. 270, 275; Salt, 91, no. 280; Salt,
101, no. 291; Salt, 134, no. 336; Salt, 155, no. 369; Salt, 160, no. 377; Cuma, 16, no. 512;
Cuma, 17, no. 513; Cuma, 32, no. 532; Cuma, 72, no. 605; Hac, 4, no. 813; Savm, 58, no. 772;
Hac, 18, no. 833; Sayd, 7, no. 1471; Sayd, 9, no. 1475.
247
248
249
250
251
252
68
mmetin ameli, hd haberin makbul olmas konusunda bir karinedir. Haneflerin
usle dair yazm olduklar eserlerde bu aka grlmektedir.
)
Hanef usl yazarlarndan Eb Bekir Cesss (370/981), (
Kadn, halasnn zerine nikhlanamaz. ve (
)Vrise vasiyet yoktur.
gibi ameli gerektiren hd haberlerin, mmetin kabul etmesi sebebiyle mtevtir
seviyesine kmas ile ilgili olarak unlar sylemitir:
nsanlarn makbul telkk ettii haberler, hd dahi olsalar, bize gre
tevatr seviyesindedir. Bu haberler ilim ifade eder ve bunlarla Kurann
tahsisi caizdir.253
) Cariyenin talk iki talk, iddeti de iki hayz
gelen (
mddetidir. rivyeti hakknda unlar sylemektedir:
mmet, iddetin eksik olmas konusundaki bu iki hadis ile hd bir
tarkten gelmesine ramen amel etmi ve onu tevatr seviyesine
karmtr. nk insanlarn makbul grd hd haberler bize gre
mtevtir mnsndadr. 256
253
254
255
bn Mce, Talk, 30, no. 2079; Beyhak, es-Snenl-Kbr, VII, 586, no. 15555.
256
69
haram klnmas, alt eyde fazlaln haram olmas ile ilgili hadisler vd.
bunlara rnektir.257
1.
Su temizdir. Rengi, kokusu veya tad deimedike hibir ey onu
kirletmez.258
bn Mce hadisi u ekilde rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Eb mme el-Bhil Rid b. Sad Muviye b.
Slih Ridn Mervn b. Muhammed Mahmd b. Halid ed-Dmek ve elAbbs ibnl-Veld ed-Dmek bn Mce.
phesiz suyu ancak kokusuna, tadna ve rengine galebe alan ey necis
eder.259
Rvlerden Ridn b. Sad; Nes, bn Hibbn ve Eb Htim cerh etmitir.260
bn Hacer ve Elbn rivyetin zayf olduunu ifade etmektedir.
Drekutnnin rengini lafznnn bulunmad rivyeti ise u ekildedir:
257
258
259
260
70
:
Peygambere (sas) soruldu: Ya Raslallah iinde insanlarn dklar, hayz
bezleri, kpek lelerinin olduu Buda kuyusundan sana su alyor? Peygamber (sas)
buyurdu ki: Su temizdir. Bu(nun gibi) eyler onu kirletmez. 264
261
262
263
264
Tahv, erhu Menil-sr, I/9, no. 2. Ayrca bkz. Eb Dvd, Tahret, 34, no. 66 (Elbn,
senedinin sahh olduunu sylemektedir.); Nes, Miyah, 1, no. 327.
71
Mergnn muhaddisler tarafndan sahh grlen bu rivyeti delil olarak
kullanmamtr. Bunun sebebi, muhtemelen kendisinden nce telif edilen Hanef
kaynaklarnda Tahvnin bu rivyetinin kullanlmam olmasdr. Fakat sahh olduu
sylenen bu rivyete nazaran dier rivyetin daha ayrntl olmas, Haneflerin bu
rivyeti tercih sebepleri arasnda saylabilir.
2.
Eb Hreyreden nakledilen bir hadise gre: Raslllah (sas) namazda,
(secdeden kyama) kalkarken ayakularna dayanarak kalkard.265
Hadisi Tirmiz Eb Hreyreden u ekilde rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Slih (Tevemenin azatls) Halid b.
lys Eb Muviye Yahy b. Ms Tirmiz.
Raslllah (sas) namazda, (secdeden) kalkarken ayakularna dayanarak
kalkard.
Tirmiz, ehl-i hadisin Halid b. lysn zayf olduunu sylediklerini nakletmi,
bununla birlikte ehl-i ilmin bu hadisle amel ettiini ifade etmitir.266
Ayrca, Beyhak267 Abdullah b. merden; Tabern268 Eb Hreyreden; bn
Eb eybe269 ise, bn mer, Ali ve bn Eb Leyldan rivyet etmitir.
bnl-Hmm, hadisin eitli tarklerini naklettikten sonra Tirmiznin hadis
zayf olsa da ehl-i ilim amel etmitir eklindeki aklamasna katldn ifade
etmitir.270
265
266
267
268
269
270
72
3.
Vris iin vasiyet ve bor ile ikrar yoktur.271
Hadisi Drekutn rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Babas Cafer b. Muhammed Ebn b. Talib Nh
b. Derrc Abbd b. Yakub Ubeyd b. Kesr Kad Ahmed b. Kmil
Drekutn.
Vris iin vasiyet ve bor ile ikrar yoktur.
272
4.
phe durumunda hadleri terk ediniz.275
271
272
Drekutn, Snen, IV/151, no. 4221; Beyhak, es-Snenl-Kbr, VI/135, no. 11652.
Bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, IV/111.
273
274
275
73
Hadis, Eb Hanfenin Msnedinde u ekilde gemektedir:
bn Abbs Miksam Eb Hanfe.
phe durumunda hadleri terk ediniz.276
Ukaylnin Duafsnda ise Zfer b. el-Hzeylden nakledilmitir:
Zfer b. el-Hzeyl Abdlvahid b. Ziyd Abdurrahman b. Mehd
Abdurrahman b. mer Abdurrahman b. Muhammed Ukayl.
phe durumunda hadleri terk ediniz.277
Mn itibariyle bu hadise benzeyen rivyetler ise yledir:
Muz, Abdullah b. Mesd ve Ukbe b. mir Babas Amr b. uayb
shk b. Eb Ferve Abdsselm bn Eb eybe.
phelendiinde haddi terk et.278
mer b. Hattb brhim Hris Mansr Hueym bn Eb eybe.
phe durumlarnda hadlerin askya alnmas, bana yerine getirilmesinden
daha sevimli gelmektedir.279
Muz b. Cebel, Muz b. Cebel ve Ukbe b. Amir el-Chen Abdullah b.
Mesd Babas Amr b. uayb shk b. Abdillah b. Eb Ferve Abdsselm
b. Harb Eb Him er-Rf Muhammed b. Abdillah b. ayln Drekutn.
276
277
278
279
74
phelendiinde hadleri gcn yettiince terk et.280
shak b. Eb Fervenin metrk olduu rivyet edilmektedir.281
bnl-Hmm, yukardaki rivyetleri sraladktan sonra konuyu destekleyici
Buhrnin naklettii u rivyeti verir:
...
.
Her kim gnah olma ihtimali olan eye cret ederse, haraml apak olan
eylere dalmaa yaklamtr. Masiyetler (haramlar) Allahn koruluudur. Her kim
srsn koruluk etrafnda otlatrsa, o korulua dmesi yakn olur.282
bnl-Hmm bu rivyeti zikrettikten sonra zayf rivyetlerin savunmasna
geer: bnl-Hmm, fakhler nezdinde mrsel haberin geersiz olmadn ifade
eder. Bu konudaki mevkuf haberlerin de merf hkmnde olduunu syler, nk
akla uygun olan phe durumunda hadlerin ortadan kalkmamasdr. phe
durumunda hadlerin kalkaca meselesi aklla bilinemeyen bir konu olduu iin bu
rivyet sahbenin kendi sz olamaz. Bundan dolay sahbeden gelen bu mevkuf
haber merf hkmndedir.
bnl-Hmma gre phe durumunda hadlerin uygulanmayaca konusunda
fakhlerin icma vardr. Baz fakhler de bu hadis hakknda ittifak etmilerdir. Ayn
eklide mmet bu hadisi makbul telkk etmitir.283
Avvme, bnl-Hmmn bu yorumunu takdir etmekte ve yukardaki hadisin
mn itibariyle doru olmasnn yannda Mezhep imamndan nakledilen rivyetlerin
iyi bir ekilde tarandnda onun kendine has bir isnadnn olduunun tespit
edileceini belirtmektedir. Nitekim Eb Hanfenin msnedinde nakledilen bu
280
281
282
283
75
rivyetin Miksamdan (101/719) geldiini, onun da sika bir rv olduunun hadis
limleri tarafndan kabul edildiini ifade etmektedir. Bu sebeple Avvme, Mezhep
imamnn kendi rivyetlerine baklmakszn baka kaynaklara baklarak hadise zayf
hkmn vermenin doru olmadn vurgulamaktadr.284
Eb Hanfenin hadisleri tercihte takip ettii uslden bahsedilirken, onun,
ihtiyatl davranarak, hadler ve cezalar hakknda gelen muhtelif haberlerin en hafifini
tercih ettii285 belirtilmektedir. O halde, bu hadisi de Eb Hanfenin ve dolaysyla
Hanef fakhlerin, -eer zayf gryorlarsa- ihtiyaten kullanm olabilecekleri de
dnlebilir.
5.
(Namazda kyamdayken) gbein altnda, sa eli sol elin zerine koymak
snnettendir.286
Hadisi Eb Dvd287 Ahmed b. Hanbel288 Drekutn289 ve Beyhak290, Hz.
Aliden mevkuf olarak rivyet etmitir. Bu rivyetlerin ortak rvsi Abdurrahman b.
shakn zayf olduu nakledilmektedir.291 bnl-Hmm da Nevevnin bu rivyetin
zayf olduu konusunda ittifak olduuna dair szn nakletmektedir.292
Ayn lafzlarla Drekutn yle rivyet etmitir:
Ali En-Numn b. Sad Abdurrahman b. shk Hafs b. ys Eb
Kreyb Muhammed ibnl-Kasm Drekutn.
284
285
286
287
288
289
290
291
292
Fethl-Kadr, I/287.
76
Gbein altnda, sa eli sol elin zerine koymak snnettendir. 293
Eb Dvdun rivyeti ise u ekildedir:
Ali Eb Cuhayfe Ziyd b. Zeyd Abdurrahman b. shk Hafs b.
ys Muhammed b. Mahbb Eb Dvd.
Gbein altnda, (sa) eli (sol) elin zerine koymak snnettendir.294
Eb Hreyre Eb Vil Seyyr Ebl-Hakem Abdurrahman b. shk
el-Kf Abdlvehhb b. Ziyd Msedded Eb Dvd.
Namazda elleri eller zerine koyma(nn yeri) gbek altdr.
Eb Dvd, Abdurrahman b. shakn zayf olduunu belirtmektedir.295
Gerek muhaddisler ve gerekse fakhler bu hadisin hkmen merf296 olduunu
ifade etmektedir.297 Fakat zayf olduu halde niin kullanld hakknda bir
aklamada bulunulmamaktadrlar. Bununla birlikte mmetin uygulaya geldii bir
konu olmas sebebiyle Haneflerin bu hadisle istidll ettii yorumu yaplabilir.
293
294
295
296
Hkmen merf, Hz. Peygambere idiyetleri aka belirtilmeyen, bununla beraber, nakledilen
haberlerin mahiyetinden ona ait olduklar anlalan ve merf olduklarna hkmedilen hadislerdir.
(Koyiit, Talat, Hadis Istlahlar, s. 217.) Bir hadisin hkmen merf olduu o hadisi rivyet eden
sahabnin sznden anlalr. ayet sahab hadisini, knn neklu kez bizler yle derdik;
knn nefal al ahdin-Neb Hz. Peygamber zamannda yle yapardk; mirna bikez
ununla emrolunduk; nhn an kez undan menedildik; mines-snne kez (yle yapmak
snnettendir) veya benzeri bir lafzla nakletmise, yahutta knn neklu zemenenNebiyyi (sas)
biz Hz. Peygamber (sas) zamannda yle derdik; knn nefalu al ahdi Raslillh (sas) Biz
Hz. Peygamberin (sas) hayatta olduu dnemde yle yapardk gibi ifadelerle rivyet ederse o
hadis hkmen merf saylr. Sahablerin kendi ictihadlaryla yapmalarna imkan olmayan ileri
Hz. Peygamberden rendikleri ekilde yaptklarna hkmedilerek byle ilere hkmen merf
tabir edilmitir. (Uur, Hadis Terimleri Szl, s. 133.)
297
77
bir
ksmnn
ayn
mnya
gelen
baka
sahh
hadislerle
1.
Uyduu bir imam bulunan kimse iin, imamn kraati, onun kendi kraati
saylr.300
Hadis, Cbir b. Abdillah, bn mer, Eb Sad el-Hudr, Eb Hreyre ve bn
Abbstan rivyet edilmitir.301 Eb Ysufun konuyla ilgili rivyeti u ekildedir:
Peygamber (sas) Cbir b. Abdillah Eb Veld Abdullah b. eddd
Ms b. Eb ie Eb Hanfe Eb Ysuf.
298
299
300
301
78
: :
:
:
Bir adam, Peygamberin (sas) arkasnda le veya ikindi namazn klarken
kraat ediyordu. Baka bir adam onu, ima ile, bunu yapmamas konusunda uyard.
Fakat o dinlemedi. Namaz bittiinde, (kraat eden kimse) Peygamberin (sas)
arkasnda kraat etmeme kar m kyorsun? dedi. Biz bunun zerine tartrken
Raslllah (sas) bizi duydu ve yle syledi: Kim imamn arkasnda namaz klarsa,
imamn kraati, onun iin kraattir.302
mm Muhammed de hadisi, ayn senedle ve benzer lafzlarla rivyet etmi ve
Eb Hanfenin de bu hadisle istidll ettiini belirtmitir.303
bn Mcenin, Cbir b. Abdillahtan naklettii rivyet ise u ekildedir:
Peygamber (sas) Cbir Eb Zbeyr Cbir el-Hasen b. Slih
Abdullah b. Ms Ali b. Muhammed bn Mce.
Uyduu bir imam bulunan kimse iin, imamn kraati, onun kendi kraati
saylr. 304
Cbir el-Cufnin mecrh olduu belirtilmektedir.305 Eb Hanfe, Cbir elCufden daha yalanc birini grmediini fakat bu konuda baka rivyetler de
bulunduu iin bu hadisle istidll ettiklerini belirtir.306
302
303
304
305
Bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, II/7; Beyhak, es-Snenl-Kbr, II, 204, no. 2970-2.
306
79
2.
Peygamber (sas) su kaplarn kedilerin nne koyar, kedi su ier ve ardndan
Peygamber (sas) abdest alrd.307
Tahv, rivyeti Hz. ieden u ekilde rivyet etmitir:
Peygamber (sas) ie Urve b. Zbeyr Slih b. Hayyn Halid b.
Amr el-Horasn Ali b. Mabed Tahv.
Peygamber (sas) su kaplarn kedilerin nne koyar, daha sonra onlarn
artanyla abdest alrd.308
Drekutn, ise ayn rivyeti u tarkle nakletmitir:
Peygamber (sas) ie Urve b. Zbeyr Babas Abdrabbih b. Sad
Yakub b. brhim el-Ensr el-Leys Eb Slih Ahmed b. Mansr Eb
Bekr en-Nisbr Drekutn.
Bir kedi Peygamberin (sas) yanna geldi, o da su kabn kedinin nne
koydu, kedi ondan iti, sonra Peygamber (sas) onun artanyla abdest ald.
Drekutn, rvlerden Yakubun Kad Eb Ysuf olduunu ifade etmekte ve
Abdurabbih b. Sad el-Makbernin zayf olduunu sylemektedir.309
Bu rivyetin baka bir varyantn yine bn Mce ve Drekutn rivyet etmi ve
Drekutn hadisin sahh olduunu sylemitir:
Peygamber (sas) Aie Amre Hrise Yahy b. Zekeriyy b. Eb
Zide smil b. Tevbe ve Amr b. Rfi bn Mce.310
307
308
309
310
80
Kedi
necis
deildir,
nk
evcil
olup
evrenizde
dolaan
(hayvanlardan)dr. 315
311
312
313
314
315
81
rivyetini zikretmektedir.316 Bylece bnl-Hmm Ayn mny tayan daha
kuvvetli rivyetleri zikretmek suretiyle bu rivyetin delil olarak kullanlabileceini
kantlamaya almtr.
3.
Abdestsiz olarak sarlsa bile sarg zerine mesh caizdir. nk Peygamber
(as) bu ekilde amel etmi ve Aliye (ra) de bu ekilde yapmasn emretmitir.317
Mergnn bu ifadesiyle iki hadise atfta bulunmaktadr. Bunlardan birincisi
Pegamberimizin sarg zerine meshettiine dair rivyettir. Bu hadisi Drekutn
rivyet etmektedir:
Peygamber (sas) bn mer Mchid bn Eb Nceyh Verk
ebbe Abds b. Mlik el-Attr Eb Umre Muhammed b. Ahmed b. el-Mehd
Eb Bekir e-fi Drekutn.
Peygamber (sas) sargy meshederdi.
Drekutn, hadisin merf olarak sahh olmadn sylemi ve Eb Umre
hakknda dafn cidden ifadesini kullanmtr.318
Mergnnnin atfta bulunduu ikinci hadis ise Hz. Alinin uygulamas
hakkndadr. Hadisi, bn Mce u ekilde rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Ali b. Eb Tlib Dedesi Babas Zeyd b. Ali
Amr b. Hlid srl Abdrrezzk Muhammed b. Ebn el-Belh bn Mce.
316
317
318
82
Ali b. Eb Tlibden rivyet edildiine gre o, yle sylemitir: Bilek
kemiklerimden birisi krld ve Peygambere (sas) sordum. Bana sarglarn zerine
meshetmemi emretti.319
bn Hacer, rivyet hakknda vhin cidden ifadesini kullanmtr.320
Ayn ekilde hadisi Drekutn321 ve Abdrrezzk322 da rivyet etmitir.
Darekutn, rvlerden Amr b. Halid el-Vstnin metruk olduunu sylemektedir.
bnl-Hmm da bu rivyetin merf olarak zayf olduunu belirtir ve
Nevevnin bu rivyet hakknda zayf olduu hususunda ittifak edildii eklindeki
aklamasn nakleder. Ardndan konuyu desteklemek iin, bn merden rivyet
edilen, abdest alrken elindeki sargya mesh ettii, dier uzuvlarn ise ykadna
dair sahh bir tarkle naklettii mevkuf rivyeti nakleder.323 bnl-Hmmn
nakletmi olduu rivyet, Beyhaknin es-Snenl-Kbrsnda gemektedir:
bn mer Nfi Ms b. Yesr Yahy b. Hamza el-Veld Eb
Amir Ms b. mir Eb shk brhim b. Muhammed b. el-Hasen Eb
Muhammed b. Hayyn Eb Bekir b. el-Hris el-Fakh Beyhak.
.
:
bn mer eli sarl iken abdest ald ve elindeki sargya mesh etti, dier
ksmlar ykad.
Beyhak, rivyetin sahh olduunu belirtmitir.324
319
320
321
322
323
324
83
bnl-Hmm, bu mevkuf haberin, merf haber hkmnde olduunu ifade
eder. nk sahbenin bu konuda kendi reyiyle hkm vermesi mmkn deildir.325
bn Nceym ise bnl-Hmm ile ayn ifadeleri zikreder ve bu konu eer sahblerin
uygulad allagelmi bir durum ise, rivyetler birbirlerini shhat bakmndan
desteklemese bile rivyetlerin zayf olmasnn bu hkme zarar vermeyeceini dile
getirir. Rivyetler birbirlerini destekliyorsa onlarla zaten istidll edilebileceini
vurgular.326
4.
Kim ki, bir cemaate namaz kldrdktan sonra abdestsiz veyahut cnp olduu
ortaya karsa, hem kendisi hem de o cemaat namazlarn iade eder.327
mm Muhammed eybn hadisi u ekilde rivyet etmitir:
Ali b. Eb Tlib Amr b. Dnr brahim b. Yezd el-Mekk Muhammed
eybn.
:
Hz. Ali, cemaatine cnp olduu halde namaz kldran bir kimse hakknda
hem kendisi, hem de cemaat namazn iade eder buyurmutur.328
bn Eb eybe ise hadisi yle nakletmitir:
Peygamber (sas) Sad b. Mseyyib Eb Cbir el-Beyd bn Eb Zib
Eb Muviye bn Eb eybe.
.
Peygamber (sas), cnp olduu halde insanlara namaz kldrd, sonra namaz
hem kendisi hem de onlar iade etti.329
Drekutn ve Beyhaknin nakletmi olduklar rivyet ise u ekildedir:
325
326
327
328
329
84
Peygamber (sas), cnp olduu halde (unutarak) insanlara namaz kldrd,
sonra namaz hem kendisi hem de onlar iade etti.
Drekutn, hadisin mrsel olduunu ve Eb Cbir el-Beydnin metrklhads olduunu ifade etmitir.330
Hz. Peygamberin unuturak cnp iken namaz kldrd ve daha sonra
hatrladnda namaz bozup gusl abdesti alp geri geldii ve namaz iade ettii
hususu ile ilgi bize sahh tarklerle ulaan haberler331 bulunmasna ramen Hanefler
bu haberler yerine yukarda zikrettiimiz zayf hadisle istidll etmilerdir. Onlarn bu
hadisle istidll etmeleri, hadisin shhati konusunda phelerinin olmamasndan
kaynaklanm olabilir.
bnl-Hmm, bu rivyetin zayf tarklerini naklettikten sonra konuyu
destekleyici sahh hadisleri de nakletmitir. Bylece ayn konudaki sahh rivyetleri
delil getirmek suretiyle muhaddislerin itirazlarna cevap vermitir.332
5.
(Zekt olarak) ksrattan bir ey alma.333
Hadisi Drekutn rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Muz bde b. Nsay Habb b. Nceyh Minhl
ibnl-Crrh bn shk Yunus b. Bkeyr Babas Muhammed b. Abdillah
b. Nevfel Eb Sad el-stahr Hasan b. Ahmed Drekutn.
330
Drekutn, Snen, I/363, no. 1353. Beyhak, es-Snenl-Kbr, II/525, no. 4180.
331
Bkz. Mslim, Mescid ve Mevzius-Salt, 157, no. 1367; Eb Dvd, Tahret, 93, no. 233; Ahmed
b. Hanbel, Msned, I/ 88, no. 668.
332
333
85
- -
.
Raslllah (sas), Muza, Yemene gnderdii zaman ksrattan bir ey
almamasn emretti: kyz dirhem verik (devletin bast kat para) iin be dirhem
al. Krk dirheme ulancaya kadar bir ey alma, krk dirheme ulatnda ise, bir
dirhem al.
Drekutn, el-Minhl ibnl-Cerrh iin metrkl-hads demi ve bde b.
Nsayn Muzdan hadis iitmediini sylemitir.334
Hadisi ayn ekilde Beyhak de zayf bir senedle nakletmitir.335
bnl-Hmm ise, rivyetin zayf olduunu belirtir ve destekleyici baka
rivyetler nakletmitir.336
6.
Balda (zekt/r) ondabirdir.337
Ukaylnin nakletmi olduu rivyet u ekildedir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Eb Seleme Ez-Zhr Abdullah b.
Muharrer/Muhriz Abdurrezzk shak b. shak Ukayl.
Balda (zekat) ondabirdir.
Abdullah b. Muharrer/Muhrizin metrk olduu belirtilmektedir.338
Tabern ise hadisi u ekilde rivyet etmitir:
334
335
336
337
338
Ukayl, Duaf, II/310. Ayrca bkz. Beyhak, es-Snenl-Kbr, IV/215, no. 7557.
86
Balda (zekt/r) ondabirdir.339
Sadaka b. Abdillahn zayf olduu ifade edilmektedir.340
bn Eb eybenin rivyeti ise u ekildedir:
Zhr bn Eb Zib Vek bn Eb eybe.
Balda (zekat) ondabirdir.341
)
Serahs ise, hadisi (
Raslllah (sas) Yemenlilere balda onda bir orannda (zekat/r) olduunu
yazmtr. ekliyle nakleder.342
Hadisi, benzer bir ekilde Beyhak de rivyet etmitir:
Eb Hreyre Eb Seleme Ez-Zhr Abdullah b. Muharrer
Abdurrezzk shak b. brhim b. Abbd ed-Deber Eb shk (brhim b.
Muhammed b. Htim ez-Zhid) Eb Abdillah el-Hfz Beyhak.
.
- -
Raslllah (sas) Yemenlilere baldan ondabir orannda (zekat/r) almalarn
yazmtr.343
Rivyet yine ncekiler gibi Abdullah b. Muharrerden dolay zayftr.
339
340
341
342
343
87
bnl-Hmm, bu konuda yukarda zikrettiimiz hadisleri eserine almamtr.
Bunun yerine konuyu destekleyen, bir ksm zayf, birksm mrsel bir ksm ise
sahh baz rivyetleri zikretmek suretiyle yukardaki rivyet ile amel edilebileceini
kantlamaya almtr.344 bnl-Hmmn zikrettii sahh rivyetlerden birisi bn
Mcenin naklettii u rivyettir:
Peygamber (sas) Abdullah b. Amr (Dedesi) Babas Amr b. uayb
sme b. Zeyd bn Mbrek Nuaym b. Hammd Muhammed b. Yahy
bn Mce.
Peygamber (sas) baldan ondabir (zekat/r) alrd.345
bnl-Hmam, Hz. Peygamber ve Hz. mer346 zamannda baldan zekat alma
uygulamasnn devam ettiine dair delilleri de ne srerek bu konudaki zayf
hadislerin fask rv iermemesi ve birok tarkten gelmesi hasebiyle hasen
seviyesine ktn, bylece bu hadisin fukaha nazarnda huccet olduunu belirtir.347
7.
Hr, kle, Yahudi, Nasrn veya Mecusi herkes iin (sadaka-i ftr) verin.348
Bu hadise en yakn rivyet Drekutnnin bn Abbstan gelen rivyetidir.
Fakat bu rivyette mecs lafz yer almamaktadr:
Peygamber (sas) bn Abbs krime Zeyd el-Amm Sellm et-Tavl
Ebn-Nadr Him ibnl-Ksm Sadn b. Nasr Eb Zer Ahmed b.
Muhammed b. Muhammed b. Sleyman el-Vst Drekutn.
344
345
346
347
348
88
Sadaka-i ftr; kk-byk, kadn-erkek, Yahudi-nasrn, hr-kle herkes iin
yarm sa buday veya bir sa hurma veyahut da bir sa arpadr.
Drekutn, Sellm et-Tavl iin metrkl-hads demitir.349
bnl-Hmm, bu konuda iki tr rivyet olduunu bunlardan birincisinin
(yukarda zikrettiimiz) muhaddislerin zayf olduunu belirttii rivyet, ikincisinin
ise mutlak abd lafznn bulunduu sahh rivyetler olduunu syler. bnlHmmn bahsettii rivyet u ekildedir:
(Ftr sadakas olarak) kk-byk, hr-kle (velyetiniz altndaki) her iki
kii iin bir sa buday veya her bir kii iin bir sa hurma veya arpa veriniz.350
Baka bir rivyette ise Peygamberin (sas) Mslmanlar ile snrlad u
rivyet bulunmaktadr:
Peygamber (sas), ftr sadakas olarak kadn-erkek, kk-byk, hrMslman kle her bir kii iin bir sa hurma veya arpa vermeyi farz klmtr.
bnl-Hmm, bu ikinci rivyetteki Mslman ifadesinin birinci rivyetteki
abd lafzn snrlamayaca kanaatindedir. nk ayet tlk ve takyd, hkmn
sebebinde ise ve hkm her iki nassta da ayn ise, mutlak mukayyede
hamledilemez,351 her iki hkm ile de amel edilir. Buna gre bir Mslman bir
349
350
351
89
kimse, ister Mslman, ister gayr mslim olsun nafakas ile mkellef olduu ve
zerinde tam bir velyet hakkna sahip olduu kiilerin sadaka-i ftrn demelidir.352
brhim Kfi Dnmez ise, bu hadisin mutlakn mukayyedi hamledip
hamledemeyecei konusu ile ilgili olmadn dnr. nk bu hadisi Hz.
Peygamber ramazan bayramndan bir veya iki gn nceki hutbesinde sylemitir.353
u halde bu, birok sahbnin ahit olduu bir olaydr. Hz. Peygamberden sdr olan
szn tek olaca ise gayet aktr. Bu konuda nakilde bulunan gvenilir rvlerden
biri, bize Raslllahn sylediini bakalarnn naklettiinden bir kelime fazlas ile
rivyet etmise, bunun kabul ve gereince amel edilmesi icap eder ve bu rivyet, bu
fazlal ihtiva etmeyen dier rivyetlerin noksanln ortaya koymu olur. Artk bu
iki rivyet arasnda teruzdan sz edilemez. u halde burada, baz bilginlere gre
mutlak mukayyede hamledilir, dierlerine gre hamledilmez denebilecek ekilde
birinde lfzn mutlak, dierinde mukayyed geldii ayn meseleye dair iki ayr nass
bulunmamaktadr. Esasen burada, lfzn mukayyed bulunduu tek bir nass vardr ve
bu kayda gre amel etmek gerekmektedir; bunun ortadan kalktn gsteren bir delil
bulunmadka bu kayttan vazgemek caiz deildir.354
bnl-Hmm, mutlak olarak abd lafznn bulunduu sahh rivyeti,
Mergnnnin kullanm olduu rivyeti desteklemek iin eserine almtr. Her ne
kadar Dnmezin belirttii gibi bu rivayetin aslnn mukayyed olduu dnlecek
olsa da, bnl-Hmmn el-Hidyede geen rivayetin mnsn yukardaki
hadislerle destekleme gayreti ierisinde olmas, onun hadisin makbul olduuna
inandn gstermesi bakmndan nemlidir.
Eb Hanfenin hadisleri tercihde takip ettii metoddan bahsedilirken onun,
metninde veya senedinde noksanlk olan haberi, ihtiyaten, fazlalk olana tercih
352
353
u ] u ]c
_
u
_
u ]j
i_ic u i_ic
] y
] |
z u | i_ic
ixv
] ep )
Raslllah (sas) Ramazan bayramndan bir veya iki gn nce insanlara yle hitap etti: (Ftr
sadakas olarak) kk-byk, hr-kle (velyetiniz altndaki) her iki kii iin bir sa buday veya
arpa, her bir kii iin ise bir sa hurma veya arpa veriniz. Drekutn, Snen, II, 149, no. 2093.
354
90
ettii355 belirtilmektedir. O halde, bu hadisi de Eb Hanfenin ve dolaysyla Hanef
fakhlerin, zayf olduunu kabul etmemekle birlikte, ziyade iermemesi dolaysyla
ihtiyaten kullanm olabilecekleri de dnlebilir.
8.
" :
Peygamber (sas), bn mere yle sylemitir: Temizlik dnemini beklemek
ve her kurda bir talkla boamak snnettendir.356
Hadisi, Drekutn rivyet etmitir:
Abdullah b. mer el-Hasen At el-Horasn uayb b. Ruzeyk
Muall b. Mansr Muhammed b. zn el-Cevher Ali b. Muhammed b. Ubeyd
el-Hfz Drekutn.
- -
- - .
.
Abdullah b. mer hayzl olan karsn bir talkla boad. Peisra kalan iki
tal da dier kurlarda yapmay dnyordu. Raslllah (sas) bunu duyduunda
yle syledi: Ey bn mer, Allah sana bunu emretmedi, sen snnete uygun
harekette bulunmadn. Snnet, temizlik dnemini beklemek ve her kurda bir talkla
boamaktr. bn mer: Raslllah emretti ben de (eime) geri dndm. Sonra
Raslllah yle syledi: Temizlik dneminde istersen onu boarsn, istersen
boamazsn. Bunun zerine yle dedim: Y Raslallah, talkla boam olsam,
355
356
91
yine de geri dnmem helal olur mu, ne dersin? Bunun zerine Raslllah: Hayr. O
senden tamamen ayrlmtr. (Geri dnmek) msiyet olur. buyurmutur. 357
Beyhak, At el-Horasnnin rivyetlere mtbi olmayan ziyadeler getiren
zayf bir kimse olduunu ve teferrd ettii rivyetlerin kabul edilemeyeceini
belirtmektedir.358
bnl-Hmm ise Beyhaknin bu kanaatinin doru olmadn dnr.
nk bu rivyetin mtbleri vardr. Rivyetteki At el-Horasnden bakas da
zayf deildir. Hasann da bn merden sema kesindir.359 Konuyla ilgili bn
merden nakledilen birok sahh rivyet mevcuttur.360 rnein Buhrnin
nakletmi olduu rivyet u ekildedir:
.
Abdullah b. mer hayzl olan karsn boad. (Babas) mer b. Hattab, Bu
durumu Peygambere (sas) anlattnda Raslllah (sas), fkelenenerek (bn mer)
karsna dnsn ve temizleninceye, sonra tekrar hayz oluncaya, sonra tekrar
temizleninceye kadar onunla birlikte yaasn. (Kadn ikinci detinden temizlendikten
sonra) yine de karsn boamak isterse o takdirde boasn.361
bnl-Hmm, bu rivyeti de sahh hadislerle desteklemek sretiyle istidlle
uygun olduunu kantlama gayreti ierisinde bulunmutur.
9.
Sakallar hilllemek (abdestin snnetlerindendir) nk Cebril (as)
Peygambere (sas) byle yapmasn emretmitir.362
357
358
bn Eb Htim, el-Cerh vet-Tadl, VI/162. Bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, III/220; Askaln, edDirye, II/69.
359
360
361
362
92
Hadisi bn Eb eybe, Enesten rivyet etmektedir:
Peygamber (sas) Enes Yezd b. Ebn el-Heysem b. Cemmz Vek
bn Eb eybe.
.
:
Peygamber (sas) yle buyurmutur: Cebril bana geldi ve yle syledi:
Abdest aldn zaman sakallarn hillle.363
bn Ad ise hadisi u ekilde nakletmitir:
Peygamber (sas) Enes Yezd b. Ebn el-Heysem b. Cemmz Vek
smil b. Sad Ahmed b. el-Abbs bn Ad.
Peygamber (sas) yle buyurmutur: Cebril bana geldi ve yle syledi: Y
Muhammed Temizlik esnasnda sakallarn su ile hillle.364
Nasbur-Ryede rivyetin zayf olduu nakledilmektedir.365 bn Hacer
rivyetin senedinin iddetli bir ekilde zayf olduunu belirtmitir.366 rivyetin
zayfl el-Heysem b. Cemmzdan kaynaklanmaktadr.
bnl-Hmm, eserinde sakal hilllemek ile ilgili eitli rivyetleri
zikretmekle birlikte Cebrailden gelen bir emir olduu ile ilgili bu hadis hakknda
herhangi bir aklama yapmamaktadr.367
Sakal hilllemekle ilgili sahh birok rivyet vardr. Fakat bu rivyetlerde
Cebril ile gelen bir emir olduu belirtilmemitir. rnein Tirmiz Osman b.
Afvandan u rivyeti nakletmitir:
363
364
365
366
367
93
Hz. Peygamber (sas) sakaln hilllerdi.368
Kaynaklarda, konuyla ilgili daha baka rivyetler de mevcuttur. Muhtemelen
sahh yolla bize ulaan rivyetlere Eb Hanfe ve talebeleri ulaamamtr. Daha
sonraki fakhler de Eb Hanfenin istidll ettii rivyeti kullanmaya devam
etmilerdir. Fakat burada Eb Hanifenin hadisi zayf grmemi olmas da
muhtemeldir. Ayrca, hadisin baka rivyetlerle desteklenmesi, hanefler nezdinde,
muhteva bakmndan makbul olduunu gstermektedir.
IV.
368
Tirmiz, Tahret, 23, no. 31. Benzer rivyetler iin bkz. Tirmiz, Tahret, 23, no. 29; bn Mce,
Tahret, 50, no. 429.
369
94
Hanef fakhlerin, hadis konusunda Eb Hanfeye olan gvenleri fura dair
yazlan eserlerde de zaman zaman dile getirilmitir. rnein Serahs, Eb Hanfenin
hadis bilmediini iddia eden baz kimselere cevben unlar sylemitir:
Zannedildii gibi deil, bilakis Eb Hanfe, kendi dneminde hadisi en
iyi bilen insand. Fakat hadisi hakkyla zabtetmi olma artn gzettii
iin rivyet ettii hadislerin says az olmutur.370
95
sylenebilir. Fkh kaynaklarndaki hadislerin senedlerine yer verilmeden nakledilmi
olmas, muhtemelen gven duyulan bir baka fakhten taklden nakledilmi
olmasndan kaynaklanmaktadr.373
Mezhep imamlarn taklit, mezhep mntesipleri iin fkh kaynaklarnn, hadis
kaynaklarndan daha nemli olmasn gerekli klmtr. Nitekim Hanefler iin
snnetin ilenmi hali olan fkhn kayna, yazyla tespit edilmi hadisler olmayp
Eb Hanfe, Eb Ysuf ve eybnnin dilinde ifadesini bulan fetvalardr. Bu fetvalar
hemen hemen ilk hadis eserlerinin telif edildii bir zamanda retilmitir ve bunlarn
ilenerek daha sistematik eserlerde yeniden retilmesi, ilk hadis mecmualarnn
Ktb-i Sitte gibi daha sistematik koleksiyonlarda yeniden yazlmas srecine paralel
bir sre izlemitir. Artk hadis taraftarlar iin sahh hadis koleksiyonlarnn otorite
vasfna benzer biimde, IV/X. yzyldan itibaren bir mezhep mntesibi iin otorite,
mezhebin bu sistematik eserleri olmutur.374
Fkh kaynaklarnn bir otorite olarak ortaya kmasyla birlikte Mezhep
mamn taklit yaygnlam ve Hanefler tarafndan taklit mer grlmtr. Fakat
muhaddislerin zayf olduklarn ne srdkleri hadislerin fakhler tarafndan
kullanlmaya devam etmesi, Hanef imamlarn bu hadisleri zayf grmedii
kanaatinin
hkim
olmasyla
aklanabilir.
Bu
balamda
Hanef
mezhebi
375
taassuba varan bir ekilde balanmay uygun grmemesinin yannda taklidin terk
edilmesini de ho grmez ve taklidi brakp kendini mctehid pyesi verenlerin
373
374
375
96
saptmasnn muhtemel olduunu syleyerek, selefin taklit edilmesini inkr eden ve
selef yolunda gidenleri zemmedenler dnda okun yaydan kt gibi dinden kan
bir baka tife olmadn vurgular. 376
el-Hidyede kullanlan birok hadise, bu ekilde, Mezhep imamlar taklit
edilmek sretiyle daha nceki fkh kaynaklarndan alnarak yer verilmi olmas
kuvvetle muhtemeldir. Nitekim Serahsnin (483/1090) el-Mebstu, Ksnnin
(587/1191) Bedius-Sanii, Mergnnnin (593/1197) el-Hidyesi ve dier baz
Hanef fkh eserlerinde kullanlan hadisleri karlatrdmzda kullanlan hadislerin
tamamna yaknnn ayn olmas bunun ak bir gstergesidir. Bununla birlikte fkh
kaynaklarndaki tm hadislerin Hanef Mezhep mamn veya kendilerinden nce
telif edilmi Hanef fkh kaynaklarn taklit etmek suretiyle kullanld da
sylenemez. el-Hidyede, taklit sebebiyle kullanlm olmas muhtemel hadislere
rnek olmas asndan burada muhaddisler tarafndan zayf olarak deerlendirilen u
hadisleri zikredebiliriz:
) Misvan bulunmamas
2. (
durumunda parmaklar dilere srlr. nk Peygamber (sas) bu ekilde
yapmtr.379 Hadis, Aleddin Semerkandnin (539/1144) Tuhfetl-Fukah isimli
eserinde u ekilde gemektedir: (
376
377
378
Eb Ysuf, el-sr, I/7, (no. 32); eybn el-Cmius-Sagr I/109-111; eybn, el-Asl, I/44;
Tahv, erhu Menil-sr, I/ 41, no. 145. Serahs, el-Mebst, I/63; Ksn, Bedius-Sani,
I/23; Mevsl, el-htiyr, I/11; bn Nceym, el-Bahrur-Rik, I/28.
379
97
(
) Sakallar
) Cebril (as) bana geldi ve abdest aldmda sakalm hilllememi
emretti.382 eklinde eserine almtr.
4.
) Parmaklarnz hillleyin ki, cehennem
(
)
atei hilllemesin.383 Bu hadisi Serahs (
Parmaklarnzn arasn hillleyin ki, cehennem atei hilllemesin. eklinde384;
) Parmaklarnz hillleyin ki, cehennem
Ksn ise, (
) Cehennem
atei hilllemesin. eklinde385 Mevsl (
atei hilllemeden nce parmaklarnz hillleyin. eklinde386; Semerkand ise (
)Parmaklarnz hillleyin ki, Allah, kyamette
(cehennem) atei ile hilllemesin.eklinde387 yer vermilerdir.
5.
:
:
380
381
382
383
384
385
386
387
98
Hz. Peygamber (sas) organlarn birer defa ykayarak abdest ald ve yle
buyurdu: Bu yle bir abdesttir ki Allah, namaz onsuz kabul buyurmaz. kier defa
ykayarak abdest ald ve yle buyurdu: Bu, Allahn kendisine iki kat ecir verdii
kimsenin abdestidir. er defa ykayarak abdest ald ve yle buyurdu: Bu benim
ve benden nceki peygamberlerin abdestidir. Kim ki, bundan fazla veya eksik
yaparsa, snr am ve kendine yazk etmi olur.388
Bu rivyet, iki hadisin birletirilmesi suretiyle nakledilmitir. Rivyetin (
) Kim ki, bundan fazla veya eksik yaparsa, snr am ve
kendine yazk etmi olur. eklindeki son cmlesi baka bir hadisten alnarak
nakledilmitir. Hadisi Ayn ekilde iki rivyeti birletirerek Serahs389, Ksn390 ve
Semerkand391 de eserlerine almlardr.
ile gldyse abdestini ve namazn iade etsin.394 Hadisi ayn ekilde Eb Ysuf,
Serahs, Semerkand, Mevsl de eserlerinde nakletmitir.395
) Snnet yerleri
8. (
birbirine kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman,
boalma olsun veya olmasn gusl vcib olur.396
388
389
390
391
392
393
394
395
396
99
) Snnet yerleri
Serahs, (
birbirine kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman,
boalma olsun veya olmasn gusl vcib olur. eklinde yer verdii bu rivyeti
muhacirlerden mer, Ali, bn Mesdun gr olarak nakletmektedir.
Semerkand hadise Mergnn ile ayn lafzlarla yer verirken397; Ksn398 ise,
) ) Snnet yerleri birbirine
(
kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman, boalma olsun
veya olmasn gusl vcib olur. eklinde yer vermitir.399
9. (
)Peygamber (sas)
su kaplarn kedilerin nne koyar, kedi su ier ve ardndan Peygamber (sas) abdest
alrd.400
Serahs (
) Peygamber (sas), su kaplarn (kedilerin)
nne koyard, onlar da oradan ierdi. eklinde ve Urvenin ieden rivyet
ettiini belirttii (
)Peygamber
(sas) su kaplarn su imeleri iin kedilerin nne koyar, daha sonra (ayn kaptan)
abdest alrd. eklinde iki rivyet zikreder.401 Ksn ise, bu hadisi (
) Peygamber (sas) su kabn kedinin
nne koyar, kedi su ier ve Peygamber (sas) de ayn kaptan su ier ve abdest alrd.
eklinde nakletmitir.402
397
398
399
400
401
402
100
10. (
)Eb Hreyreden nakledildiine gre: Raslllah (sas) namazda, (secdeden
kyama) kalkarken ayakularna dayanarak kalkard.403
Hadisi Serahs, Vil b. Hacerden u ekilde rivyet etmitir: (
:
) Biz ise, Vil b. Hacerin u hadisine dayanyoruz: Peygamber (sas)
ban ikinci rekat iin secdeden kaldrdnda, ayak ularna dayanarak kalkard.404
Vil b. Hacerden nakledilen bu rivyet hadis kaynaklarnda bulunmamaktadr.
Semerkand, bu hadisi, Eb Hreyreden (
)Raslllah (sas) namazda, (secdeden) kalkarken ayakularna
dayanarak kalkard. eklinde405; Ksni ise yine Eb Hreyreden (
)phe durumunda hadleri terk ediniz.410 Hadisi
12. (
ayn ekilde Serahs ve Ksn de nakletmitir.411
403
404
405
406
407
408
409
101
Zayf hadisler gibi hadis kaynaklarda bulunmayan hadislerin de genellikle fkh
kitaplarnda ayn ekilde yer ald grlmektedir. Hadis kaynaklarnda bulunmayan
rivyetlere el-Hidyede bulunan u rivyetleri rnek verebiliriz:
)Ramazan olup olmad
3. (
konusunda phe olan gnde oru ancak nafile olarak tutulur.417 Hadisi, ayn
ekilde Ksn eserine almtr.418
4. (
)Kran (hacc) ruhsattr.419 Hadisi, ayn eklide Serahs eserine
almtr.420
5. (
)Ziraati Rabbiyle ticaret eder.421 Hadisi, ayn eklide
Serahs eserine almtr.422
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
Mergnn, el-Hidye, I-II/145. Zeyla, Nasbur-Rye, II/440; Askaln, ed-Dirye, I/276, no. 363.
Ksn, Bedius-Sani, II/78.
Mergnn, el-Hidye, I-II/186; Zeyla, Nasbur-Rye, III/99; Askaln, ed-Dirye, II/33, no. 485.
Serahs, el-Mebst, IV/45.
421
422
102
V.
Hanef
mezhebi
imamlarnn
baz
hadislere
ulaamam
olduu
424
says azdr. Eb Hanfeye isnad edilen Msnedler ise, onun tarafndan bizzat tertip
edilmi olmayp, fkh kitaplar ve fetvalar taranarak veya ifh rivyetlere
dayanmak suretiyle tertip edilmitir.425
Eb Hanfenin, fkha dair grlerini, kendisinin telif etmemi olmas, onun
hkm verirken kullanm olduu delillerinin Hanef fkh kaynaklarna tam olarak
yansmad dncesini dourmutur. Bu balamda, Muhammed Avvme, bugn
elimizde mevcut bulunan fkh kitaplarnda grdmz zayf ve benzeri hadislerin
423
424
Tnev, Eb Hanfe, s. 16. Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 57.
425
103
kimisinin bizzat mezhep imamnn delili olduunu, kimisinin ise ki bunun pek ok
olduunu ifade eder- bunu delil olarak kabul eden mellifin istidlli olduunu belirtir
ve hadislerin zayf olmasnn bu hadislere dayand dnlen hkmlerin de zayf
olmasn gerektirmeyeceini dnr. nk bazen Kuran ayetlerinden, bazen de
kesinlikle sbit sahh hadislerden onu destekleyen delillerin bulunabileceini
belirtir.426
Avvme, bir Mezhep mamnn dayand delillerin, sadece o mezhebin
fakhlerinin kitaplarnda, o mezhebin delili olarak zikrettikleri hadislerden ibaret
olmadn nitekim fakhlerin zikrettikleri fkh hkmlerin, o imamn verdii
hkmle ayn olsa da, dayandklar delilin, imamn delili deil de sadece, o mellifin,
Mezhep mamnn verdii hkme uygun bulduu ve o hkmn delili olarak zikrettii
bir hadis olduunu belirtmektedir. Avvme bu durumun en ok Hanef mezhebi iin
geerli olduunu, nk Eb Hanfenin fkhn ve delillerini kendisinin tedvn
etmemi olduunu ifade etmektedir.427
Eb Hanfenin fkha dair eserleri ve doal olarak da istidll etmi olduu
rivyetleri bizzat tedvn etmemi olmas, onun zayf hadislerle deil de, kendisine
ulam daha salam rivyetlerle istidll etmi olduu yorumunun yaplmasna sebep
olmutur. Fakat ispatlanmas mmkn olmayan bu iddiann ihtimalden teye
geemeyecei muhakkaktr.
B. Hadisin Daha Kuvvetli Bir Tarkten Elde Edilmi Olma htimali
Haneflerin fkh kitaplarnda yer alan hadislerde senedlerin bulunmay ve o
hadislerin fkh imam tarafndan deil de daha sonralar yaam olan mellifler
tarafndan tespit edilmi olduunu gz nnde bulundurduumuzda, bu rivyet
acaba baka bir senedle Mezhep mamna ulam olabilir mi? eklinde bir soru akla
gelmektedir.
426
427
A.g.e., s. 102.
104
bn Teymiyye, bize mehul ve munkat senedlerle ulaan baz haberlerin
Mezhep imamlarna sahh bir ekilde ulam olabileceini, hatta bize ulamayan
rivyetlerin bile onlara ulamasnn muhtemel olduundan bahseder:
Hadis eserlerinin derlenmesinden nceki devrin mctehid imamlar
mteahhirna nisbetle snneti ok daha iyi biliyorlard. nk onlara
ulaan ve onlar tarafndan sahh grlen birok hadis, bize mehul bir
rv veya munkat bir sened yolu ile ulaabilmekte yahut btnyle
ulaamamaktadr. (nceki imamlarn) tedvnleri, bu eserlerin kat kat
fazlasn ieren kalpleri (hafzalar)dr. Bu, bu meseleyi bilenlerin phe
etme(den) kabul ettii bir durumdur.428
428
429
430
105
1.
Diz kapa avrettendir.431
Mergnn, bu hadisin Eb Hreyreden nakledildiini sylemektedir.
Muhtemelen daha nce yazlm Fkh kaynaklarnda da Eb Hreyreden
nakledildii iin bu ifadeyi kullanmtr. Nitekim Serahs de ayn ekilde bu hadisi
Eb Hreyreden nakletmektedir. Hadis kaynaklarna baktmzda ise Eb
Hreyreden nakledilen byle bir rivyetin bulunmad grlmektedir. Hadisi
Drekutn, Aliden rivyet etmitir.432
Eb Hreyreden byle bir rivyetin hadis kaynaklarnda bulunmamas,
Haneflerin bu rivyete baka bir tarkten ulam olmalar ihtimalini dourmaktadr.
Fakat burada, Serahsnin rv ismini sehven sylemi olma ihtimali de dnlebilir.
Yahut rivyetin Serahsye nakledilirken rvnin yanl zikredilmi olmas da
muhtemeldir.
2.
Eb Hreyreden nakledildiine gre: Raslllah (sas) namazda, (secdeden)
kalkarken ayakularna dayanarak kalkard.433
Aladdin Semerkand434, Ksn435 ve Mergnn bu hadisi Eb Hreyreden
nakletmitir.436 Serahs ise, Vil b. Hacerden rivyet etmitir.437 Fakat hadis
kaynaklarnda, Vil b. Hacerden nakledilen byle bir rivyet bulunmamaktadr.
431
432
433
434
435
436
106
Serahsnin bu hadisi, Vil b. Hacerden, daha sonraki fakhlerin ise baka bir
rvden yni Eb Hreyreden rivyet etmesi, Serahsnin hadisi baka bir tark ile
elde etmi olma ihtimalinden ok rvyi sehven sylemi olma ihtimalini
kuvvetlendirmektedir. Nitekim bir nceki hadiste Mergnn ve dier fakhler
Serahsnin belirtmi olduu rvyi aynen zikrederken, bu hadiste Serahsnin
belirttii rvden baka bir rvyi zikretmilerdir. Bu durum, muhtemelen onlarn da
Serahsnin nakletmi olduu rvnin doru olmad kanaatinde olduklarn
gstermektedir.
3.
Enesden (ra) nakledildiine gre o fare hakknda yle sylemitir: Kuyunun
iinde ldnde, kuyudan hemen karlp, yirmi kova su ekilmek (suretiyle kuyu
temizlenir.)438
Bu rivyet hadis kaynaklarnda bulunmamaktadr.439
Serahs ise, Neha ve abnin hadisine gre kuyuda len fareden dolay
kuyunun temizlenmesi iin yirmi kova su ekilmesi gerektiini ifade eder ve Enes b.
)
Mlikten gelen (
Peygamber (sas) yle buyurmutur: Kuyuda len fareden dolay kuyu yirmi kova
su ekilmek suretiyle temizlenir. eklindeki rivyetin z olduunu belirtir.440
437
|
p
iyn
} ] z c
b^_
m ] in j u n bn eo
n } f
v
i l ^f
_^ ] }
) Biz ise Vil b. Hacerin u
hadisine dayanyoruz: Peygamber (sas) ban ikinci rekt iin secdeden kaldrdnda,
ayakularna dayanarak kalkard. Bkz. Serahs, el-Mebst, I/26.
438
439
440
107
Ksn de bu rivyete eserinde, Serahsnin nakletmi olduu ekliyle yer
vermitir.441
Hadis kaynaklarnda yer almayan bu hadisin fkh kaynaklarnda yer almas,
muhaddislerin ulaamad yollardan elde edilmi olma ihtimalini gndeme
getirmektedir. Fakat bununla birlikte hadis kaynaklarnda yer almayan bu rivayetin
hadis olmad da dnlebilir.
441
KNC BLM
HANEF FAKHLERN MUHADDSLER
TARAFINDAN ZAYIF HKM VERLEN
HADSLER KULLANMA SEBEPLER
109
HANEF
FAKHLERN
MUHADDSLER
TARAFINDAN
ZAYIF
SIHHAT
BAKIMINDAN
DAHA
KUVVETL
HADSLERE
442
110
ierisinde olmularsa da, Hz. Peygamberden sadr olan tm hadislere ulam
olduklar dnlemez.
mm fi de er-Risle isimli eserinde, hibir limin hadislerin tamamn elde
etmi olamayacan yle ifade etmektedir:
Snnetlerin tamamn, eksiksiz bir ekilde bilen bir kimseyi
tanmyoruz. limlerin hepsinin ilmi bir araya toplannca, snnetlerin
tamam ortaya kar. Onlarn her birinin bilgisi ayr ayr mtalaa edilirse
bilmedikleri snnet bulunur; ancak birinin bilmedii snneti dieri bilir.
limler, ilim bakmndan derece derecedir. Onlardan ilmin bir ksmn
bilmese de, ounu bilenler vardr. Bazlar da, dierlerine gre daha az
ilim sahibidir.443
edilmesi
kendilerine uyulan
imamlarn vefatndan
sonra
443
444
445
111
topland Bu eserlerde bulunan tm hadisleri bir limin bilmesi sz
konusu deildir, bu neredeyse hi kimse iin hasl olmamtr.446
Kurana
kartrlma
ihtimaline
kar
hadislerin
yazmn
446
447
448
449
Hz. Peygamber yle buyurmutur: Benden, Kurandan baka hibir ey yazmaynz. Kim
benden, Kurandan baka bir ey yazmsa onu imha etsin. Drim, Mukaddime, 42, no. 458.
Ayrca bkz. Tirmiz, lim, 11, no. 2665; Ahmed b. Hanbel, Msned, III/12, no. 11101.
450
112
gelenleri hadislerin yazm konusunda ihtiyat elden brakmayarak hadislerin
tedvninin gecikmesine sebep olmulardr.451
Hz. Peygamberden duyulan hadislerin ezberlenmesi ve yazlmasn amalayan
hicri I/VII. asrn sonuna kadar devam eden bu srecin ardndan, ulalabilen tm
rivyetleri toplamann gaye edinildii, daha sonra Tedvn Dnemi olarak
adlandrlacak olan, devlet adamlarnn da tevikiyle resm bir boyut da kazanan bir
dnem balamtr.
Daha nce yazlm olan hadis sahfelerini bir araya getirerek iki kapak
arasnda toplama faaliyeti olarak tanmlayabileceimiz452 hadislerin tedvni yolunda
ilk adm Hz. Eb Bekir atmak istese de hadislerin rivyetinde hata yapmaktan
korktuu iin bundan vazgemi453, ayn ekilde Hz. mer de hadislerin tedvnine
teebbs etse de Hz. Peygamberin hadislerin yazm konusundaki tavrn gz nnde
bulundurarak buna cesaret edemeyip geri adm atmtr.454 Resm anlamda hadislerin
tedvni emrini veren ilk devlet adam ise Abdlazz b. Mervn (86/705) olmutur.455
Fakat hadislerin tedvni konusunda grevlendirdii Kesir b. Murre el-Hadramnin
(70/690) kendisinden nce vefat etmesi sebebiyle bu giriimi sonusuz kalmtr.456
451
Hfz ve Kitbet Dnemi veya Tespit Dnemi olarak adlandrlan bu dnemde, hadis yazan
sahbler arasnda; yazdklarnda Hz. Peygamberin verdii hkmlere dair bilgiler bulunan Sad
b. Ubde (15/636); Hz. Peygamberin hangi mallardan zekt aldn yazan Muz b. Cebel
(17/638); kendi el yazmas olan kitaplar brakan Abdullah b. Mesd (32/652); klcnn knndaki
sahfenin Hz. Peygamberden kaldn belirten Hz. Ali (40/661); oullarna yazd rislede bol
miktarda hadis bulunan Semura b. Cndeb (60/679); Hz. Peygamberden duyduu her eyi Sahfei Sdkasna yazan Abdullah b. Amr b. As (65/684); vefatndan sonra bir deve yk kitap brakan
Abdullah b. Abbs (68/687); Mucahidin, sahfesinden rivyetlerde bulunduu Cbir b. Abdillah
(78/697); iitip yazd hadisleri Hz. Peygambere arz etmi olan Enes b. Mlik (93/711) ve Eb
Hreyrenin rivyetlerini toplayan Hemmm b. Mnebbih (132/750) gibi isimler saylabilir. Bkz.
452
453
454
455
456
113
Abdlazz b. Mervnn ardndan olu mer b. Abdlazz (101/720) hadislerin
tedvni yolunda ok nemli admlar atmtr.457 mer b. Abdlazzin emriyle bn
ihb ez-Zhrnin (124/742) hadisleri toplamaya balad rivyet edilmektedir.
Fakat ez-Zhryi hadisleri toplamaya sevk eden asl etkenin halife Himn,
ocuklar iin hadis yazmasn istemesi olduu belirtilmektedir.458
Yaklak olarak I/VII. asrn sonlar ile II/VIII. asrn ikinci yarsna kadar
srd ifade edilen459 bu tedvn faaliyetinin ardndan hadislerin tasnfine
balanmtr. Hicri II/VIII. Asrn ortalarna doru tedvn edilen hadisler, konularna
gre snflandrlmak suretiyle daha kullanl hale getirilmitir. Hadis tarihi yazarlar
ilk musannf olarak Yahy b. Kesr (129/746), bn Creyc (150/767), bn Eb Arbe
(156/772) ve Rabi b. Sabh (160/776) gibi kimselerin isimleri zikretmektedirler.460
457
458
459
460
114
III/IX. Asra gelindiinde ise nceki asrda balayan tasnf faaliyeti srat
kazanarak devam etmi, gnmze ulaan en nemli hadis kaynaklar bu asrda telif
edilmitir. Ktb-i Sitte olarak mehur olan Buhr (256/869) ve Muslimin
(261/874) el-Cmius-Sahhleri, Tirmiz (279/892), bn Mce (273/886), Eb Dvd
(275/888) ve Nesnin (303/915) Snenleri, yine Ahmed b. Hanbel (241/855)
Msnedi, Drimnin (255/868) Sneni, Eb Dvud et-Taylisnin (204) ve
Abdullah b. Zbeyr el-Humeydnin (219/834) Msnedi gibi birok eser bu asrda
telif edilmeye balamtr.
u durumda, hadislerin tedvni I/VII. asrn sonunda; musannef eserler ise ancak
II/VIII. asrn ikinci yarsnda telif edilmeye balam, bize ulaan mehur hadis
kaynaklar ise ancak III/IX. asrda ortaya konulabilmitir.
Mezhep imamlarnn yaam olduklar dneme baktmzda ise; Eb Hanfe
80-150/699-767 yllar arsnda; Eb Ysuf 113-182/731-789 yllar arasnda, mm
Muhammed eybn ise 132-189/749-804 arasnda yaamtr. Hanef Mezhebi
mamlarnn doum ve vefat tarihleri gz nnde bulundurulduunda, onlarn
yaam olduklar yllarda henz bize ulaan musannef hadis kaynaklarndan istifade
etme imknlarnn olmad anlalacaktr. Bu sebeple onlar yazl musannef hadis
kaynaklar yerine kendilerine ulam baz sahfe ve hadis metinleriyle birlikte daha
ok ifahi kaynaklardan Hz. Peygamberin hadislerini alabilmilerdir. Nitekim Eb
Hanfenin hadis rivyetinde, rvnin ancak ezberinde olan bir hadisi rivyet
edebileceini art komas461 o dnemde ezberden rivyetin daha makbul ve daha
yaygn olduunu gstermektedir. Eb Hanfeye isnad edilen Msnedler, onun
tarafndan bizzat tertip edilmi olmayp, fkh kitaplar ve fetvalar taranmak veya
ifh rivyetlere dayanmak sretiyle kendilerinden sonra tertip edilmilerdir.462
M. Hamidullah, muhaddislerin hadisleri tedvn ederken, ekseriyetle muayyen
bir irtibat ve kronolojik sradan mahrum bir ekilde topladklarn, buna karn
kendilerine has tetkik sahasna dalm fakhlerin ise en mnsz hal ve vakayiin her
trl kaidelerini, Hz. Peygamberin birok hadisinden habersiz bir ekilde,
Kurandan veya kendileri tarafndan ileri srlm olan prensiplerden kardklarn
461
462
115
belirterek hadis bilenlerin hukuk ilminden mahrum olduklarn, hukukularn ise
birok hadise ulaamadklarn ifade etmektedir.463
Eb Hanfenin baz hadislere ulaamadn bir ksm fakhler de kabul
etmekte fakat bununla birlikte Eb Hanfenin ulaamad hadislere talebelerinin
ulam olduunu ifade etmektedirler. Nitekim Eb Ysuf ve mm Muhammed, Eb
Hanfeden sonra ulatklar baz hadisleri delil getirerek Eb Hanfenin hilafna
gr beyan ettikleri rivyet edilmektedir.464 s b. Ebn (220/835) bu konuyla ilgili
u hadiseyi anlatmaktadr:
Eb Ysuf Kfeden Badada geldiinde, baz durumlarda vakflarn
satlabilecei konusunda Eb Hanfe ile ayn kanaatteydi. Fakat smil b.
Uleyye (193/809) kendisine, mer bn mer Nfi bn Avn
tarkyla Hz. merin Hayberden hissesine den arazisini vakfetmesiyle
ilgili rivyetini nakledince Eb Ysuf yle syledi:
Bu, muhalefet edilmesi pek muhtemel olmayan bir ey! Eer Eb
Hanfe bunu duymu olsayd, bununla hkmeder ve ona muhalif bir
gr ileri srmezdi.465
464
465
466
467
116
konular olsa da, gnmze de ulaan birok musannef eserin Eb Hanfenin
talebelerinin yaam olduklar dnemde hala telif edilmemi olmas, onlarn da
birok hadise ulaamam olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
B. Daha ok Kfe Rvlerine Ulalm Olmas
Eb Hanfe ve talebelerinin yaam olduklar dnemde beldeler aras
seyahatin zorluu dnldnde, onlarn daha ok bulunduklar blgede mehur
olan rivyetlerden istifade etme imknlarnn olduu anlalacaktr. Bununla birlikte
onlarn yaam olduu Kfenin hadis bilgisi bakmndan zengin bir kltre sahip
olduu gz ard edilmemelidir.
Kfe, Hz. merin halifeliinde, Sad b. Eb Vakkasn Irak fethinin ardndan
kurulmutur. Hz. merin buraya fasih Arapa konuan kabileleri yerletirmesi ve
onlara Kuran ve gerekli dini bilgileri retmesi iin Abdullah b. Mesdu
gndermesiyle469 Kfede oluacak olan fkh anlaynn temelleri atlmtr. Bu
anlamda Hanef mezhebinin fkh anlaynn oluumunda, Abdullah b. Mesd
araclyla Hz. mer ve halifelii esnasnda Kfede ikamet eden Hz. Alinin byk
etkisinin olduu sylenebilir.470 Ayrca Sad b. Vakkas, Huzeyfe, Ammr, Selmn ve
Ms gibi ileri gelen sahblerle birlikte Kfeye yerlemi olan sahblerin says
bin be yz civarnda olduu belirtilmektedir.471
Hz. Peygamberin birok sahbsinin bir sre de olsa Kfede bulunmu
olmas, Eb Hanfenin, onlar vastasyla birok hadise ulamasna imkn vermitir.
Onun Basra, Kfe ve rak blgesinin leri gelen statlarnn hadis ve fkh
meclislerine zaman zaman itirak ettii, yze yakn tabin limiyle grt ve
468
469
470
471
117
birok kimseden hadis dinledii rivyet edilir.472 Fakat Eb Hanfe, karlat her
hadisi rivyet etmemi, onlar sk bir szgeten geirerek sahh grd rivyetlerle
istidll etmitir. Bata i ve Hricler olmak zere birok mezhebin bu blgede
yaam olmas ve bunun sonucunda hadis uydurma faaliyetinin bu blgede youn
olarak grlmesi, Eb Hanfenin rivyetleri alrken ok temkinli hareket etmesini
zorunlu klmtr.473 Bylece shhati konusunda phe duyduu birok rivyetle amel
etmekten kanmtr.
Talebelerinden Eb Ysuf, Eb Hanfenin hadis bilgisi hakknda unlar
sylemektedir:
Eb Hanfe, bir gr zerinde karar kld zaman, onun grn
destekleyen bir hadis veya eser bulabilmek iin Kfe ehrinin limlerini
dolardm. Bazen iki veya hadis bulur, ona getirirdim. O, hadislerin
kimisine Bu sahh deildir. veya Mrf deildir. derdi. Ben de ona,
Senin grne uygun olduu halde bunlar(n illetini) nasl biliyorsun?
derdim. Bana, Ben Kfe ulemsnn btn ilmini bilirim. cevabn
verirdi.474
472
Uzunpostalc, Eb Hanfe, DA, X/132. Eb Hanfenin hadis rivyet ettii eyhleri arasnda u
isimler zikredilmektedir: Abdlazz b. Refi, Abdlkerm Eb meyye, Abdlmelik b. meyr,
Alkame b. Mersed, Asm b. Behdele, Asm b. Kleyb, At b. Eb Rebh, At b. es-Sib, Atyye elAvf, Avn b. Abdullah b. Utbe, Cebele b. Dnr, Eb Cafer el-Bkr, Eb Hasan el-Esed, Eb
shak es-Sebi, Eb Sfyan Talha b. Nfi, Ebz-Zbeyr, Enes b. Mlik, Heysem b. Habb esSavvaf, Hiam b. Urve, bn ihab ez-Zhr, Ksm b. Ali b. el-Akmer, Katde, Kays b. Mslim,
Mansur b. el-Mutemir, Muhammed b. el-Mnkedir, Muhrib b. Disar, Mslim b. el-Batn, Nfi
(bn merin klesi), Nsh el-Muhallem, Sad b. Mesrk, Seleme b. Kheyl, Simak b. Harb,
ab, eyban en-Nahv, Tvus, Yezd el-Fakr, Ziyd b. Alka, Mlik b.Enes. Bkz. nal, mam
Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 19, 20, 54.
473
474
475
118
o muhitteki hadis rivyetlerine vakf olmulardr. Onlarn verdikleri hkmlerde
Kfe blgesinde bilinen hadislerin byk etkisinin olduu sylenebilir.
Eb Hanfe, Kfe blgesinde yaamakla birlikte birok kez hac mnasebetiyle
Mekkeye gitmi ve orada hadis ve fkh konularnda istiarelerde bulunmu olduu
nakledilmektedir.476 Ayrca Basra blgesinin ileri gelen statlarnn hadis ve fkh
meclislerine zaman zaman itirak ettii de rivyet edilmektedir.477 Bu adan Eb
Hanfenin hadis bilgisi sadece Kfede bulunan rvlerle snrl kalmam, dier
ehirlerdeki hadislere ulama imkn da bulmutur.
Eb Hanfe, At b. Eb Rebh, krime ve Nfden de hadis dinlemi, onlar
vastasyla Mekke ve Medine ilmini, zellikle Hz. mer, Abdullah b. Abbs gibi
fakh sahblerin gr ve fetvalarn renme imkn bulmutur. eitli vesilelerle
Mlik b. Enes, Sfyn b. Uyeyne, mam Zeyd b. Ali, Muhammed el-Bkr, Abdullah
b. Hasan b. Hasan, Cafer es-Sdk da dhil birok limle grerek onlarla bilgi ve
fikir alveriinde bulunmutur.478
Eb Hanfe, her ne kadar muhtelif beldelere seyahatler yapm ve eitli
muhaddislerle grm hadis alp vermi olsa da onun da ulamad baz hadisler
olduu muhakkaktr. Nitekim Eb Ysuf ve mm Muhammed, Eb Hanfenin
talebeleri
olmalarna
ramen
zaman
zaman
onun
grlerine
muhalefet
Konulardaki
Hkmleri
Hadislerden
karma
Gereklilii
476
477
478
479
119
Akln alanna girmeyen, illetleri aklla tam olarak anlalamayan, riin
kendileriyle neyi amalad gizli kalm hkmlere taabbud hkm denilmektedir.
Bu tr hkmlerde aslolan, istenilen eye ylece uymaktr. Mkellefler, bunlar
eksiksiz, noksansz ve istenildii gibi yerine getirmekle ykmldrler. Bu gibi
hkmlerde herhangi bir yoruma gitmek ve hkm esnetmek de mmkn deildir.480
Bunun iin taabbud konularda eer bir hadis varsa, rey ile hkm vermek ciz
grlmemi, zayf dahi olsa hadis ile hkm vermek rey ve kyastan evl
grlmtr. Eb Hanfe de taabbud konularda ihtiyatla davranp mmkn
olduunca ulaabildii hadislerle amel etme yoluna gitmitir.
Tabbud konularda rey ve kyas ile amel edilemeyecei dncesiyle
Haneflerin taabbud konulardaki hkmleri ummiyetle hadislere dayandrma
gayreti ierisinde olduklar ve Bundan dolay da ulaabildikleri hadislerle sahh
olmasalar da istidll etmi olmalar muhtemeldir. el-Hidyede kullanlan 1085
civarndaki hadisin 529unun bdetler (Tahret, Namaz, Zekat, Oru, Hac)
blmnde olmas taabbud konularda hadislerin dier konulara nazaran Hanefler
tarafndan daha ok kullanldn gstermektedir.
el-Hidyede bulunan, baz muhaddislere gre, hem sahh hem de zayf
tarklerden geldii tespit edilen 132 hadisin 75 tanesinin ibadetler ile ilgili; sadece
zayf senedlerle bize ulat tespit edilen 60 rivyetin 35 tanesinin ayn ekilde
ibadetler konusunda nakledilmi olmas, her ne kadar shhati konusunda pheler
bulunsa da taabbud konularda hadislere dayal hkmler verme gayretinde olduklar
ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Eb Zehra, Haneflerin haber-i vhid Kuran tahsis ve nesh edemez
ilkelerinin aslnda Eb Hanfeye isnat edilemeyeceini, nk Eb Hanfenin
aslnda Kuran tahsis ve nesh etme konusunda zikredilen baz hadislere
ulaamamasnn muhtemel olduunu nk bunlarn birounun ibadetlerle ilgili
olduunu ve Eb Hanfenin ibadetler hususunda son derece ihtiyatl hareket ettiini
belirtir. Ona gre, rivyet olunan hadisler her ne kadar haber-i vhid de olsalar ilgili
480
120
ayetlerle birletirilip onlarn dellet ettikleri mnlarn yan sra bunlarn da
iletilmesi mmkndr.481
el-Hidyede kullanlan, eer Hanefler de zayf olduunu dnyor iseler, bu
kapsama gireceini dndmz baz rivyetleri u ekilde sralayabiliriz:
1.
Yemein mideden aza geleni hadestir.482
Hadisi Drekutn rivyet etmi ve senedindeki Sevvr b. Musab483n metruk
olduunu sylemitir. Rivyet u ekildedir:
Peygamber (sas) Dedesi Babas Zeyd b. Ali Sevvr b. Musab
Hafs el-Ferr Ahmed b. Abdurrahman b. Serrc ve el-Hasan b. Ali b. Bez
Ahmed b. Muhammed b. Sad Drakutn.
Yemein mideden aza gelmesi hadestir. 484
2.
:
:
Bir topluluk Raslllaha (sas) gelerek: Biz le yerlemi bir topluluuz.
Bir ya da iki ay boyunca su bulamadmz oluyor. Halbuki iimizde cnp, detli ve
481
482
483
484
121
lousa olanlar var. deyince, Peygamber (sas) yle buyurmutur: O halde toprakla
(teyemmm edin).485
Hadisi, Eb Yal, Beyhak ve shak b. Rheveyh486, Eb Hreyreden rivyet
etmitir. Eb Yalnn rivyeti u ekildedir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Sad b. Mseyyib Amr b. uayb bn
Leha Kmil b. Talha Eb Yal.
: -
-
-
Bir topluluk Raslllaha (sas) gelerek: Biz le yerlemi bir topluluuz.
imizde cnp, detli ve lousa olanlar var ve drt-be ay su bulamadmz
oluyor. deyince, Peygamber (sas) yle buyurmutur: O halde toprakla (teyemmm
edin).487
Eb Yalnn rivyetinde bulunan rvlerden bn Lehann zayf olduu
sylenmektedir.488 Beyhaknin rivyetinde bulunan rvlerden Eb Reb esSemmnn zayf olduu nakledilmektedir.489 Nes hadisin metrk olduunu
sylemitir.490 Tabernnin rivyetinde491 de brahim b. Yezdin zayf olduu
sylenmektedir.492
bnl-Hmm da rivyetin Eb Yal, Beyhak ve Tabernden gelen eitli
tarklerini vermekte ve rivyetlerin zayf olduunu belirtmektedir.493
3.
485
486
487
488
489
490
491
492
493
122
Arafat karan kimse hacc karmtr. O halde umre yapmak suretiyle
ihramdan ksn. Bu kimsenin bir dahaki sene hac yapmas gereklidir.494
Mergnn, bu hadisin bn Abbs ve bn merden rivyet edildiini
sylemektedir. Drekutnnin bn merden rivyeti u ekildedir:
Peygamber (sas) bn mer Nfi ve At bn Eb Leyl Rahme b.
Musab Eb Him el-Ferr el-Vst Dvd b. Cbeyr Eb Avn Muhammed
b. Amr b. Avn brhim b. Hammd b. shk Drekutn.
Arafatta bir gece vakfe yapan kimse hacc idrak etmi, bir gece Arafat
karan kimse ise hacc karmtr. O halde umre yapmak suretiyle ihramdan ksn.
Bu kimsenin hacc bir dahaki sene yapmas gerekir.
Drekutn, Rahme b. Musabn zayf olduunu sylemektedir.495
bn Abbstan gelen rivyet ise u ekildedir:
Peygamber (sas) bn Abbs At bn Eb Leyl Yahy b. s
Muhammed b. Amr el-azz Muhammed b. el-Hasen b. Kuteybe Muhammed b.
el-Hasen b. Ali el-Yaktn Drekutn.
Bir kimse vakfe yapt Arafat ve Mzdelifeyi idrak ederse hacc tamam
olur. Kim de Arafat karrsa hacc karmtr. O halde bu kimse umre yapmak
suretiyle ihramdan ksn. Bu kimsenin bir dahaki sene hac yapmas gerekir.496
Yahy b. s en-Nahel hakknda Nes, leyse bil-kav; bn Hibbn, kne
mimmen se hfzuh ve kesre vehmh hatt hlefel-esbt ve batalel-ihticce bihi;
bn Man ise kne dafen leyse bi-eyin demitir.497
494
495
496
123
Bu balk altnda verdiimiz rnekler incelendiinde, hadislerin zayf olduu
ynndeki hkmlerin muhaddislere ait olduu ve sened itibariyle verildii
grlmektedir. Hanefler asndan bakldnda ise bu rivyetlerin zayf grlp
grlmedii kesin bir ekilde tespit edilememekle birlikte, onlar tarafndan zayf
olduklar kabul ediliyorsa, taabbud konuda olmalar sebebiyle kullanm olmalarnn
muhtemel olduunu syleyebiliriz.
B. Zayf Hadisin Rey ve Kyasa Tercih Edilmesi
Hanefler, bir konuda herhangi bir nass varid olmusa, nass rey ve kyasa
tercih ederler.498 Bunun birok rnei, el-Hidye gibi Hanef fkh kaynaklarnda yer
almaktadr. Burada zerinde durulmas gereken konu, Haneflerin ayn ekilde zayf
hadisleri de kyasa tercih edip etmedikleri meselesidir. Eb Hanfenin zayf hadisleri
de kyasa tercih ettiine dair birtakm rivyetler bulunmaktadr.
bn Hazm (456/1064) el-hkm f Uslil-Ahkm isimli eserinde Eb
Hanfenin zayf hadisi kyasa tercih ettiine dair szn yle nakletmitir:
Eb Hanfe yle demitir: Raslllahdan (sas) gelen mrsel ve zayf
haber kyastan evldr. Byle bir haber bulunduunda kyas yapmak caiz
deildir. Yine demitir ki: Sahbe arasnda kendisine muhalefet edildii
bilinmeyen bir sahbden gelen rivyet kyastan nceliklidir. Yine
demitir ki: Keffretler, hadler ve mukaddert hususunda kyasla hkm
vermek caiz deildir.499
497
Bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, III/145. bnl-Hmm bu iki rivyeti, zayf olduklar ynndeki
deerlendirmeleri de zikrederek nakleder fakat herhangi bir aklamada bulunmaz. Bkz. bnlHmm, Fethl-Kadr, III/135.
498
Haber-i vhidin kyasa takdimi ile ilgili bkz. Serahs, Usl, I/338-41. Ayrca bkz. Leknev,
Zaferl-Emn, s. 205-6.
499
bn Hazm, el-hkm, VII/54. Bu rivyeti daha sonralar, bn Kayyim (751/1350) (Bkz. bn Kayyim,
lml-Muvakkn, I/77.), Zerke (794/1391) (Bkz. Zerke, el-Bahrul-Muht, IV/31; en-Nket,
II/319), Aliyyl-Kr (1014/1605) (Bkz. Aliyyl-Kr, Mirkt, I/41.) gibi limler de eserlerinde
nakletmilerdir.
124
Eb Hanfenin, zayf hadisin reyden evl olduu grnde olduu
hususunda Haneflerin tamam gr birliine varmlardr. 500
501
502
Bkz. bn Kayyim, lml-Muvakkn, I/77; Sehv, Fethl-Mus, I/15; Tnev, Kavid, s. 100.
125
hasen
diye
adlandrdn
isimlendirmilerdir.
bn
Kayymn
bu
mtekaddimn
zayf
diye
503
kanaatine
katlmayan
Muhammed
Avvme,
bn
Teymiyyenin iddia ettii gibi504 hasen teriminin Tirmiz ile kullanlmaya baladn
kabul etmez. O, Tirmizden nce de bu tabirin yaygn bir ekilde kullanldn,
bununla birlikte hasen tabirinin kullanmnn Tirmiz ile mblaal bir hale geldiini
savunur.
505
503
506
126
1.
Akmad srece bir-iki damla kandan dolay abdest gerekmez.507
Hadisi Drekutn rivyet etmitir. Rivyet u ekildedir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Sad b. Mseyyib Meymn b. Mihrn
Babas Muhammed b. Fadl el-Hasan b. Ali er-Rezzz Muhammed b.
smil el-Ahmes Muhammed b. Nh el-Cndeysbr Drekutn.
Kan, akc olmad srece bir-iki damla kandan dolay abdest gerekmez. 508
Drekutnnin naklettii ikinci rivyet ise yledir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Meymn b. Mihrn Babas
Muhammed b. el-Fadl b. Atyye Haccc b. Nusayr Sfyn b. Ziyd Eb Sehl
Ahmed b. sa b. Ali el-Havvs Drekutn.
Akc olmadka bir-iki damla kandan dolay abdest bozulmaz.509
Drekutn senedinde bulunan Muhammed b. Fadl b. Atiyye, Sfyn b. Ziyd
ve Haccc b. Nusayrn zayf olduunu sylemektedir.510 Zeyla ve bn Hacer de
rivyetin zayf olduunu belirtmektedir.511
Hanefler bu rivyeti ve bundan sonra nakledeceimiz Hz. Alinin szn
kyasa tercih ederek hkm verdiklerini belirtirler.512 el-Hidyede nakledilen Hz.
Aliye atfedilen sz u ekildedir:
507
508
509
510
511
512
127
:
Ali (ra), abdesti bozan eyleri sayarken veyahut kii az dolusu kusarsa
cmlesini de zikretmitir. 513
Bu hadisi Beyhak, Eb Hreyre kanalyla Hz. Peygamberden rivyet etmitir.
. . . . :
.
Abdest yedi eyden dolay iade edilir: Bevl damlas, akcl olan kan,
kusma, mideden az dolusu bir ey kmas, dayanarak uyuma, kiinin namazda
kahkaha ile glmesi, kan kmas.514
Zeyla, Sehl b. Affn, Crud b. Yezdin zayf olduunu belirtmekte515 ve bn
Hacer de senedinin zayf olduunu ifade etmektedir.516
Zfer, Yemein mideden aza gelmesi hadestir. hadisini, nden ve arkadan
kan her ey abdesti bozar hadisine kyasen mutlak mnda anlam ve ne kadar
olursa olsun kii kusarsa abdesti bozulur demitir. Genel olarak Hanefler ise
Akmad srece bir-iki damla kandan dolay abdest bozulmaz. hadisini ve Hz.
Alinin abdesti bozan eyler arasnda sayd Veyahut kii az dolusu kusarsa..
cmlesini delil getirerek az dolusu kadar ok miktarda olmadka kusmaktan
dolay abdestin bozulmayaca hkmn vermilerdir.517
Hanefler, zayf hkm verilen bu iki rivyeti kyasa tercih ettiklerini
belirtmektedirler.518 Fakat Haneflerin de muhaddisler gibi bu rivyetleri zayf
addettii kesin olarak sylenemez.
513
514
515
516
517
518
128
2.
Her kim namazda kahkaha ile gldyse abdestini ve namazn iade etsin.519
Hadis, Eb Ms el-Ear, Eb Hreyre, Abdullah b. mer, Enes b. Mlik,
Cbir b. Abdillah, Eb Sad, mrn b. el-Husayn ve Eb Melhten rivyet edilmitir.
Ayrca bn Aliye, Mabed el-Chen, brahim en-Neha ve Hasann mrsellerinin
mehur olduu nakledilmektedir.520 bnl-Hmm, ehl-i hadisin, mrsel rivyetleri
daha kuvvetli grdn ve Haneflerin indinde mrsel haberin huccet olduunu
nakletmektedir.521
Serahs, el-Mebstda, Alaaddin es-Semerkand de Tuhfetl-Fukah isimli
eserinde522 bu hadise ayn ekilde yer verir ve Serahs, bu snnet karsnda kyas
terk ettiklerini belirtir.523
Eb Ysufun el-srda naklettii rivyet u ekildedir:
Peygamber (sas) Mabed Hasan Mansr b. Zzn Eb Hanfe
Eb Ysuf Ysuf.
.
Peygamber (sas) namaz kldrrken m bir kimse namaz klmak iin ieri
girdi ve ukura dt. Cemaat kahkaha ile gld. Bunun zerine Peygamber (sas)
Sizden kim kahkaha ile gldyse abdestini ve namazn iade etsin. buyurdu.524
eybnnin naklettii rivyetler ise u ekildedir:
519
520
521
her biri hakknda sened tahlili yapar. Yapt aklamalardan rivyetin zayf olmad kanaatinde
olduu anlalmaktadr.
522
523
524
129
Peygamber (sas) el-Hasan el-Basr Mansr b. Zzn Eb Hanfe
Muhammed.
Peygamber (sas) namaz kldrrken m bir kimse namaz klmak iin kble
tarafna yneldi. Bu esnada cemaat sabah namazndayd. Ama ahs ukura dnce,
cemaatten bazlar kahkaha ile gld. Bunun zerine Peygamber (sas) namaz
bitirince; Sizden kim kahkaha ile gldyse abdestini ve namazn iade etsin.
buyurdu.
525
:
brhim, namazda kahkaha ile glen bir kimse hakknda yle demitir:
Abdesti ve namaz iade eder ve Allaha da tvbe eder. nk bu yapt ey hadesin
en ardr.
526
:
525
526
130
Peygamber (sas) namaz kldrrken m bir kimse namaz klmak iin kble
tarafna yneldi. ahs ukura dnce, cemaatten bazlar kahkaha ile gld. Bunun
zerine Peygamber (sas) namaz bitirince; Sizden kim kahkaha ile gldyse
abdestini ve namazn iade etsin. buyurdu.527
Eb Ysuf ve eybnnin nakletmi olduu rivyetlere bakldnda bunlarn
mrsel rivyetler olduu grlmektedir. Eb Hanfenin Msnedindeki Eb
Sadden nakledilen rivyeti Zeyla ve bn Hacer eserlerine almamlardr.528
Msned
rivyetlerin
tamamnn
zayf
olduu
belirtilmektedir.
Bu
527
528
529
530
131
Abdlazz el-Buhr (730/1329) Pezdevnin (482/1089) Uslne yazd erhi
Kefl-Esrrda musarrt hadisinden bahsederken kahkaha hadisine de deinir ve
yle der:
Bize, neden Mabed el-Chen gibi fakh olduu bilinmeyen bir rvsi
olduu halde, kyasa muhalefet ederek kahkaha hadisi ile amel edip, amel
ynnden daha makbul, metnen ve seneden daha kuvvetli (ki Eb
Hreyre, Mabedden daha stndr) musarrt hadisi ile amel
etmediimiz sorulursa yle deriz: Kahkaha hadisi Eb Musel-Ear,
Cbir, Enes, mrn b. el-Husayn ve sme b. Zeyd gibi pek ok
sahbden rivyet edilmitir. Ayrca Ali, bn Mesd, bn mer, Hasan,
brahim, Mekhl gibi sahbe ve tbinin bykleri onunla amel
etmilerdir.
Bundan
dolay
hadisin
kabul
ve
kyasa
takdimi
531
gereklidir.
Hanefler bu hadisi kyasa tercih etmilerdir. Onlar buna sevk eden en byk
etken bu konunun taabbud bir konu olmasdr. nk taabbud konularda akldan
ziyade nakil ne kmaktadr. Hanefler bu rivyette sahbe ve tabinin amelini de
rivyetin hucciyetinde delil olarak gstermektedirler. Haneflere gre rivyet zayf
grlse de sahbe ve tabinin o rivyet ile amel etmesi, rivyeti makbul hale
getirmeye yetmektedir.
3.
Evli veya bakire bir hanm iin hayzn en az , en ou on gndr.532
Hadis, Eb mme, Vsile b. el-Eska, Muz b. Cebel, Eb Sad el-Hudr,
Enes b. Mlik, ie ve Sfyndan rivyet edilmitir.533
Eb mmeden Drekutn534 ve Tabern535 rivyet etmi, Drekutn, bn
Ad536, bn Hibbn zayf olduunu belirtmitir. Vsile b. el-Eskadan Drekutn537 ve
531
532
533
534
535
132
bnl-Cevz538 rivyet etmi ve baz rvlerinin zayf olduunu belirtmitir.539 Muz
b. Cebel, Eb Sad el-Hudr, Enes b. Mlik ve ieden bnl-Cevz540 rivyet
etmitir. Sfyndan ise, Drekutn541 rivyet etmitir.
Serahs, bu hadise eserinde (
) Hayzn en az ,
en ou da on gndr. eklinde yer vermekte ve hadisin mer, Ali, bn Mesd, bn
Abbs, Osman ibnl-s es-Sakaf, Enes b. Mlikden (ra) rivyet edildiini
belirtmektedir.
Rivyeti
naklettikten
sonra,
miktarlar
konusunun
kyasla
537
538
539
540
541
542
543
544
133
(198/813), Abdurrahman b. Mehd (198/813) ve Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi ilk
dnem limleri ifade etmektedir.545 Onlarn bu tr hadisleri rivyet etmeyi ciz
grmeleri muhtemelen ayn zamanda bu rivyetlerle ameli de ciz grdkleri
anlamna gelmektedir. Bununla birlikte zayf hadisler ile amel edilebilecei ifadesini
ilk olarak kullanan kiinin Nevev (676/1277) olduunu syleyebiliriz.546
Nevev, bns-Salhn (643/1245) fezil konusunda zayf hadis rivyetini
uygun gren kanaatine, bu hadislerle amel de edilebilecei eklindeki yorumunu da
ekleyerek unlar sylemitir:
Ehl-i Hadis ve dier alimlere gre, Allahn sfatlar, haram helal vb.
gibi ahkm konular haricinde, kssalar, fezil-i aml, meviz gibi
konularda senedlerde msamahakr davranlmas, mevz hadis dndaki
zayf hadislerin zafiyeti belirtilmeksizin rivyet edilmesi ve bunlarla
amel edilmesi caizdir.547
545
546
547
548
549
550
134
1. Zayflk iddetli olmamal. Bu durumda; kezzb551, mttehem bilkizb552 ve fuh- galt553 olan rvnin tek kald rivyet, (bu artn)
dnda kalr.
2. Amel edilen bir asla (slm dininin genel esaslarna) uygun olmas.
3. (Zayf hadisle) amel edilirken, onun sabit olduuna deil, ihtiyaten
amel edildiine inanlmaldr.554
kanaatindedir.
rnein,
bnl-Hmm
(861/1456)
amellerin
551
Kezzb: Fazlaca yalan syleyen, ar yalanc anlamnda mbalaa ile ism-i fil olup cerh
lafzlarndan biridir. Cerhin altnc ve en ar mertebesine dellet eder. Bu ve benzeri lafzlarla
cerhedilen ravi, adalet vasfn kaybetmi demektir. Hadisleri yazlmaz. Rivyetlerine hibir ekilde
itibar edilmez. Hatta baka rivyeti kuvvetlendirmesi iin bile kullanlamaz. (Uur, Hadis
Terimleri Szl, 181.)
552
Mttehem bil-kizb: Yalan sylemekle itham edilen mnsna cerh lafzdr. Cerhin beinci
derecesine dellet eder. Bu mertebede bulunan lafzlardan biriyle cerh edilmi olan ravi, ar cerhe
uram demektir. Bu yzden metrk addedilir. Hadisleri yazlmaz. tibar iin dikkate alnmaz.
553
554
555
556
557
135
bn bidn de eserinde amellerin faziletleri hususunda zayf hadislerle amel
edilebileceini yeri geldike zikretmitir.558
Hanefler, amellerin fazileti konusunda zayf hadis rivyetini kabul etmekle
birlikte genel olarak ahkmla ilgili hadisleri kullanmalar sebebiyle eserlerinde fezil
ile ilgili ok fazla hadise yer vermemilerdir. Fakat az da olsa amellerin faziletleri
kapsamna girebilecek hadislere rastlanmaktadr. el-Hidyede yer alan hadislerden
tesbit edebildiimiz kadaryla, amellerin faziletleri kapsamnda ele alnabilecek zayf
hadislere bu blmde yer vereceiz.
A. Tevik Etme
Hanefler ok fazla olmasa da eserlerinde tevik sadedinde muhaddisler
tarafndan zayf olarak deerlendirilen baz hadislere yer vermilerdir. el-Hidyede
bulanan u hadis bu grup ierisinde ela alnabilir:
:
:
:
Hz. Peygamber (sas) organlarn birer defa ykayarak abdest ald ve yle
buyurdu: Bu yle bir abdesttir ki Allah, namaz onsuz kabul buyurmaz. kier defa
ykayarak abdest ald ve yle buyurdu: Bu, Allahn kendisine iki kat ecir verdii
kimsenin abdestidir. er defa ykayarak abdest ald ve yle buyurdu: Bu benim
ve benden nceki peygamberlerin abdestidir. Kim ki, bundan fazla veya eksik
yaparsa, snr am ve kendine yazk etmi olur.559
Hadis bu ekliyle kaynaklarda bulunmamaktadr. Muhtemelen iki rivyet
birletirilerek nakledilmitir. Ayn ekilde iki rivyeti birletirerek Serahs560,
Ksn561 ve Semerkand562 de eserlerine almlardr.
558
559
560
561
562
136
- -
.
.
Hz. Peygamber (sas) organlarn birer defa ykayarak abdest ald ve yle
buyurdu: Bu yle bir abdesttir ki Allah, namaz onsuz kabul buyurmaz. kier defa
ykayarak abdest ald ve yle buyurdu: Bu, Allahn kendisine iki kat ecir verdii
kimsenin abdestidir. er defa ykayarak abdest ald ve yle buyurdu: Bu benim
ve benden nceki peygamberlerin abdestidir. 564
Hadisin senedindeki Mseyyib b. Vdhn565 zayf olduu nakledilmektedir.
bn Mcenin naklettii sened ise u ekildedir:
Peygamber (sas) bn mer Muviye b. Kurre Abdurrahm b. Zeyd
Amm Merhm b. Abdlazz Attr Eb Bekir b. Halld Bhil bn Mce.566
563
564
565
566
137
Abdurrahm b. Zeydin zayf olduu ifade edilmektedir.567 Nasbur-Ryede
geen dier rivyetlerin de zayf olduklar nakledilmitir.568 Biz burada rnek olarak
bu rivyetleri vermekle yetinip Haneflerin hadis hakkndaki grlerine geeceiz.
bnl-Hmm, erhinde hadisin el-Hidyede getii ekliyle mrf
olmadn belirtmektedir. Hadisin ilk blmnn eitli sahblerden rivyet
edildiini ifade ederek rivyetler hakkndaki deerlendirmelere yer vermektedir.
Yukarda vermi olduumuz Darekutn ve bn Macenin eserlerinde yer verdikleri
rivyetleri ve zayf olma sebeplerinden bahsetmesine ramen herhangi bir savunma
yapmamaktadr. Bundan dolay bu zayf hadisi ne sebeple kullandklar hakknda
kesin bir yorum yapmak mmkn deildir. Fakat muhtevasna bakldnda tevik
iin kullanlm olduu dnlebilir.
bnl-Hmm, hadisin ikinci blm iin de u hadisi nakleder:
:
:
.
Bir adam Hz. Peygambere (sas) gelip, Y Raslallah! Abdest nasl alnr?
diye sordu. Hz. Peygamber de bir kap su isteyerek ellerini, yzn ve kollarn er
kere ykad, sonra bana mesh etti. ehdet parmaklarn kulaklarna sokarak
ularyla iini, baparmaklaryla dn mesh etti. Daha sonra ayaklarn er kere
ykad ve sonra: te abdest byle alnr. Kim buna bir ey ekler veya eksiltirse
kendisine ktlk etmi ve zulmetmi olur. buyurdu. 569
el-Hidyede iki rivyet birletirilerek verilen bu rivyetten sonra Buradaki
korkutma ifadesi abdestteki lemenin snnet olmad kanaatinde olanlar iindir.
567
568
569
Bkz. Badd, Trhu Badd, XI/83; Zeheb, Tehzbt-Tehzb, VI/273; Askaln, Lisnl-Mizan,
VII/286.
Hadisin dier senedleri iin bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, I/29, 30.
Eb Dvd, Tahret, 52 no. 135, Elbn, hadisin hasen sahh olduunu sylemektedir. Beyhak, esSnenl-Kbr, I, 128 no. 375.
138
eklinde bir aklama vardr.570 Haneflerin iki rivyeti birletirerek zikretmelerinin
sebebinin, abdesti lemenin snnet olduu hususunu teyid olduu sylenebilir.
B. Sakndrma
Haneflerin
kulland
baz
hadislerin
muhtevas
terhb
(sakndrma)
iermektedir. Onlar belki de vermi olduklar hkmn vurgusunu arttrmak iin, ayn
konuda baka rivyetler olduu halde bu rivyetleri kullanmlardr. Fakat onlarn
zayf olduu halde bu rivyetleri kullandklarna dair kesin bir ey sylenemez.
Bununla birlikte muhaddislerin zayf olduu kanaatinde olduklar u hadisi, Hanef
fakhlerin de zayf grme ihtimline binen burada zikredebiliriz:
Parmaklarnz hillleyin ki, cehennem atei hilllemesin.571
Hadisi Drekutn Hz. ieden ve Eb Hreyreden rivyet etmitir. Hz.
ieden nakledilen rivyet yledir:
Peygamber (sas) ie Urve bn ihb mer b. Kays el-Hris b.
Mansr Ali b. brhim el-Vst Osman b. Ahmed ed-Dekkk Drekutn.
- -
Raslllah (sas) abdest alrken parmaklarnn arasn hilller, kelerini
ovuturur ve yle derdi: Parmaklarnzn arasn hillleyin ki, Allahu Tel
aralarn atele hilllemesin. Yazklar olsun atete yanacak kelere.572
Eb Hreyreden nakledilen rivyet ise u ekildedir:
Peygamber (sas) Eb Hreyre Mchid Leys Yahy b. Meymn b.
At Ali b. Mslim Yakub b. brhim el-Bezzz Drekutn.
570
571
Mergnn, el-Hidye, I-II/15. Bkz. Serahs, el-Mebst, I/76. Ksn, Bedius-Sani, I/22.
572
139
Parmaklarnzn arasn hillleyin ki, Allah Azze ve Celle Kyamet gnnde
atele hilllemesin. 573
Nasbur-Ryede,
birinci
rivyetin
senedindeki
rvlerden
Yahya
b.
Kim parmaklarn suyla hilllemezse Allah kyamet gnnde onu atele
hilller.576
Heysem, Al b. Kesrin zayf olduunu sylemektedir.577
bnl-Hmm eserinde Drekutnnin bu rivyetini ve rivyetin zayf olduu
ynndeki deerlendirmesini nakleder. Ayrca bu rivyetten daha ak bir ekilde
Tabernnin rivyetinin olduunu da nakleder. bnl-Hmm, bu hadisi savunmak
iin drt Snen kitabnda578 da yer alan ve mn olarak onu destekleyen (
)Abdest aldnz zaman tam olarak aln ve parmaklarnz
aralarn hillleyin. rivyetini nakleder ve Tirmiznin bu rivyet iin yapm
olduu Bu hadis hasen sahhtir. eklideki deerlendirmesine aynen yer verir.579
Bylece bnl-Hmm, parmaklarn arasn hilllemek ile ilgili Mergnnnin
573
574
575
576
577
578
579
140
kullanm olduu hadisi baka rivyetlerle desteklemek suretiyle zayfln giderme
abas ierisine girmi ve senedi zayf olsa da mn itibariyle sahh mesabesinde
olup amel edilebileceini vurgulamak istemitir. Her ne kadar bnl-Hmm bu
rivyeti savunmu olsa da, Haneflerin amellerin fazletleri konusunda olduu iin bu
rivayet ile amel etmi olmalar ihtimali bulunmaktadr.
IV.
580
581
Nevev, el-Ezkr, s. 8.
141
Ayn ekilde zayf hadisle, ihtiyata mteallik ise ahkmda da amel
edilir.582
Sehv (902/1497) ise, mmetin zayf bir hadisi makbl telkk etmesini ihtiyat
prensibiyle aklar ve unlar syler:
mmet, zayf bir hadisi makbl telkk etmise, onunla sahh gibi amel
edilir, hatta byle hadisler mtevtir derecesine ykselir. (Gerekirse) kat
delilleri nesh eder. Bundan dolay fi de Vrise vasiyet yoktur hadisi
hakknda: Ehl-i hadis onu sabit grmemise de mmet makbul telkk
ederek onunla amel etmi ve hatta onu vasiyet yetinin nsihi
klmlardr. Baz alverilerin ve nikh eitlerinin mekruh olduunu
ifade eden zayf hadisler gibi bu hadis de ihtiyat kapsamna
girmektedir.583
Snnet yerleri birbirine kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm
kaybolduu zaman, boalma olsun veya olmasn gusl vcib olur.584
Hadis, Eb Ysufun el-srnda u ekilde gemektedir:
Peygamber (sas) dedesi (Abdullah b. Amr b. As) babas Amr b. uayb
Muhammed b. Ubeydullah el-Arzem Babas Ysuf. Bir kimse Peygambere
(sas) Su (meni) olmad zaman gusl gerekir mi? diye sordu. Bunun zerine
Peygamber (sas) yle buyurdu: Snnet yerleri birbirine kavutuu ve erkein
cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman, boalma olsun veya olmasn gusl
vcib olur.585
582
583
584
142
bn Vehbin Msnedinde bulunan rivyet ise u ekildedir:
Peygamber (sas) dedesi (Abdullah b. Amr b. As) babas Amr b. uayb
Muhammed b. Ubeydullah el-Arzem Hris b. Nebhn bn Vehb.
" :
"
Peygambere (sas) Gusl ne gerektirir? diye soruldu. Bunun zerine
Peygamber (sas) yle buyurdu: Snnet yerleri birbirine kavutuu ve erkein
cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman, boalma olsun veya olmasn gusl
vcib olur.586
bn Vehbin naklettii bu rivyetin senedinin zayf olduu sylenmektedir.587
) Snnet yerleri birbirine
Ayrca hadisi, (
kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman, boalma olsun
veya olmasn gusl vcib olur. eklinde Beyhak Eb Hreyreden588; (
) Snnet
yerleri birbirine kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm kaybolduu zaman
gusl vcib olur. eklinde ise bn Mce590 ve Ahmed b. Hanbel591 Abdullah b. Amr
b. Astan rivyet etmitir. Ayrca farkl ekillerde Mslim592, Tirmiz593, bn Mce594
586
587
588
589
590
591
592
593
594
143
ve Ahmed b. Hanbel595, Hz. ieden rivyet etmitir. Yine Mlik596, Hz. mer, Hz.
Osman, Hz. ie ve Abdullah b. mer597den rivyet etmitir. Ahmed b. Hanbel598
Muz b. Cebelden rivyet etmitir. Beyhak Abdullah b. merden rivyet
etmitir.599
Bu rivyet boalma olmasa da gusln gerekli olduu kanaatinde olan Eb
Ysuf ve mm Muhammedin delilidir. Zencnye gre, Eb Hanfe bu rivyet ile,
umm- belvda varid olduu iin ihticac etmemitir. nk bu hadisenin Hz.
Peygamberin sabahilerinden birok kimsenin bana gelmesi muhtemeldir. O halde
herkesin bana gelebilecek bu konunun Hz. Peygambere birok defalar sorulmu
olmas gerekirdi. Fakat bu konu haber-i vahidle sabit olduu iin bu rivyetle istidll
edilemez.600
Hadisin
yukarda
zikrettiimiz
yedi
ayr
sahbden
nakledildii
596
597
598
599
600
601
602
603
144
Serahsnin, el-Mebstda (
) Snnet yerleri birbirine kavutuu ve erkein cinsel organnn ba ksm
kaybolduu zaman, boalma olsun veya olmasn gusl vcib olur. eklinde yer
verdii bu rivyeti muhacirlerden mer, Ali, bn Mesdun gr olarak naklettii
grlmektedir. Ensardan Eb Sad, Huzeyfe, Zeyd b. Sbitin ise, muhacirlerin
hilafna, boalma olmadka gusln gerekmeyecei kanaatinde olduklarn ve bu
Snnet yerleri
605
606
Serahs, el-Mebst, I/66. Ayrca bkz. Mslim, Hayz, 88, no. 785.
145
grlmektedir. Bu hadis, Hz. merin dahi bilmedii bir mesele hakkndadr. Bu
bakmdan Eb Hanfenin bu hadis ile Zencnnin belirttii gibi hd olduu iin
amel etmemi olmas ihtimal dhilindedir.
2.
Diz kapa avrettendir.607
Hadisi, Drekutn rivyet etmitir. Rivyet yledir:
Peygamber (sas) Ali Ebl-Cenb (Ukbe b. Alkame) Nadr b. Mansr
el-Fezr Ms b. smil el-Cebbul ed-Darrb el-Abbs b. Muhammed edDr smil b. Muhammed es-Saffr Drekutn.
Diz kapa avrettendir.
Drekutn, Ebl-Cenbun zayf olduunu sylemitir.608 Nadr b. Mansr da
ayn ekilde zayftr.609
Haneflerin avret mahalli ile ilgili delil getirmi olduu Mergnnnin de
nakletmi olduu iki hadis vardr. Bunlardan birincisi avretin gbein altndan diz
kapana kadar olduunu ifade eden u rivyettir:
Peygamber (sas) Dedesi Babas mer b. uayb Eb Hamza esSayref (Sevvr b. Dvd) en-Nadr b. meyl Ahmed b. Mansr Zc
Muhammed b. Mahled Darekutn.
607
608
609
146
ocuklarnza yedi yana geldiklerinde namaz emredin, on yanda
(klmazlarsa) darb edin, (yine bu yata) yataklarn ayrn. Sizden birisi kle, criye
veya ecre olan klesini evlendirdii zaman, klesi, o kimsenin avret mahalline
bakmasn. Onun avret mahalli gbein altndan diz kapana kadardr.610
kinci hadis ise diz kapann bizzat avretten olduunu belirten, yukarda zayf
olduunu zikrettiimiz ( )Diz kapa avrettendir. hadisidir.
bnl-Hmm bu iki hadisten iki farkl mn karlabileceini ifade
etmektedir. Bunlardan birincisi diz kapaklarnn avrete dhil olmad, ikincisi ise diz
kapaklarnn da avretten olduudur.
611
kadar olduunu ifade eden rivyet daha kuvvetlidir. Fakat Hanefler, bu ikinci
rivyeti de kapsayacak ekilde amel etmeyi ihtiyata daha uygun bulmulardr.
612
610
611
612
613
614
615
616
147
V.
Hanefler, baz zayf hadisleri o konuda hkm vermek iin deil, iki hkm
arasnda tercihte bulunmakta bir karine olarak kullanmlardr. Bunun rneine ok
rastlanmamakla birlikte bnl-Hmmn aklamalarna dayanarak el-Hidyedeki
u hadisi buna rnek verebiliriz:
:
Kayp kimsenin kars hakknda Peygamber (sas) yle buyurdu: Kadna
(kocasnn ldne dair kesin bir) haber ulancaya kadar onun karsdr.617
Peygamber (sas) el-Mure b. ube Muhammed b. urahbl el-Hemdn
Sevvr b. Musab Slih b. Mlik Muhammed ibnl-Fadl b. Cbir
Ahmed b. Muhammed b. Ziyd Drekutn.
Kayp kimsenin kars, (kocasnn ldne dair kesin bir) haber gelene kadar
o kimsenin karsdr.618
Beyhak, Sevvr b. Musabn zayf olduunu nakletmektedir.619
Peygamber (sas) el-Mure b. ube Muhammed b. urahbl el-Hemdn
Sevvr b. Musab Slih b. Mlik Muhammed ibnl-Fadl b. Cbir es-Sakat
Ahmed b. Ubeyd es-Saffr Ebl-Hasen Ali b. Ahmed b. Abdn Beyhak.
Kayp kimsenin kars, (kocasnn ldne dair) haber gelene kadar o
kimsenin
karsdr.
Ayn
ekilde,
620
belirtilmektedir.
617
618
619
620
Sevvr
b.
Musabn
zayf
olduu
148
:
Mergnn, yukardaki rivyeti naklettikten sonra (
)Ali (ra), kocas kayp bir kadn hakknda yle
demitir: O (bir belaya) mbtela olmu bir kadndr. O halde (kocasnn) lm
(haberi) veya talk ortaya kana kadar sabretsin. eklindeki mevkuf haberi
nakletmekte ve merf haberi akladn sylemektedir.621
Hadisi Abdurrezzk, Ali ve brahim en-Nehden nakletmektedir.
Ali el-Hakem b. Uteybe Muhammed b. Ubeydullah el-Arzem
Abdurrezzk.
:
Ali kayp kimsenin kars hakknda yle demitir: O (bir belaya) mbtela
olmu bir kadndr. O halde (kocasnn) lm (haberi) veya talk ortaya kana kadar
sabretsin.622
brhim Hammd Eb Hanfe Abdurrezzk.
O (bir belaya) mptela olmu bir kadndr. O halde (kocasnn) lm (haberi)
veya talk ortaya kana kadar sabretsin.623
bnl-Hmm, yukarda merf olarak nakledilen zayf rivyetin aslnda
hkmn isbat iin kullanlmad kanaatindedir. Ona gre rivyet bu hkmn tercih
edilmesi hususunda getirilen bir delildir. O, bu konuda unlar syler:
Burada konu tercihle ilgilidir. Zayf hadisin tercihi etkilemesi
mmkndr fakat bizatihi konuyu ispat edecek bir delil olamaz. 624
621
622
623
624
149
Konuyla ilgili mm Mlik, mefkdun karsnn drt yl beklemesi, drt yln
sonunda hkimin onlar ayrabilecei kanaatindedir. Onun bu gr, Hz. merin
bir uygulamasna dayanmaktadr. Hz. mer, kocasn cinlerin gtrd iddia edilen
bir kii hakknda bu hkm vermitir.625 Hz. Ali ise haber gelene kadar nikhn
devam edecei kanaatindedir. te yukardaki zayf hadis de, Haneflerin Hz. Alinin
grn tercih etmelerinde bir karine olmutur. 626
625
bn Eb eybe, Musannef, IV/237, no. 16982; Beyhak, es-Snenl-Kbr, VII/705, no. 15987-8.
626
150
SONU
Hanef fakhler, muhaddisler tarafndan zayf olarak deerlendirilen baz
hadisleri hkm istidllinde kullanmlardr. Onlar, bu hadisleri kullanrken kimi
zaman hadislerin zayf olduunu kabul etseler de ou defa zayf hkmn kabul
etmeyerek birtakm sebepler ne srmek suretiyle o hadisleri makbul yni istidll
edilebilir grmlerdir.
Haneflerin, zayf olduu tespit edilen baz hadislerle amel etme sebeplerine
baktmzda, ilk ve en nemli sebebin, hadislerin zayf olduunu kabul etmemeleri
olduunu syleyebiliriz. Hanef fakhlerin baz hadislerin zayf olduunu kabul
etmemeleri, onlarn hadisleri deerlendirmede takip ettikleri metot ile yakndan
ilgilidir. Nitekim onlar, hadisleri deerlendirirken, muhaddislerin zayf hadisler
ierisinde ele ald mrsel haberleri makbul sayarak istidll etmiler, hatta s b.
Ebn, Cesss, Debs, Serahs gibi bir ksm Hanef fakhleri, her asrdaki dil
kimselerin mrsellerinin belli artlar dhilinde kabul edilebileceini ifade etmilerdir.
Fkha dair eser telif eden fakhlerin Hanefler asndan dil kimseler olarak
deerlendirildii gz nne alndnda, fkh kaynaklarndaki hadislerin tamamnn
bu kapsamda ele alnabilecei, bylece hadislerin shhatleri konusunda Haneflerin
herhangi bir tereddt ierisinde olmadklar anlalacaktr.
Ayrca Haneflerin baz hadisleri zayf grmeme sebepleri arasnda, ncelikle
mezhep imamlarnn fkh rendikleri eyhlerine, sonraki dnemlerde ise, Hanef
fakhlerin mezhep imamlarna kar duyduklar gven yer almaktadr. Nitekim Eb
Ysuf ve mm Muhammedin el-sr isimli eserleri incelendiinde, Eb Hanfenin
genellikle fkh rendii eyhlerinden hadis ald grlmektedir. Bu durum, baka
rivyetler olsa da onun kendi eyhlerinden ald rivyetleri daha makbul grdn
gstermektedir. Ayn ekilde Eb Hanfenin istidll etmi olduu hadisler de, daha
sonraki fakhler tarafndan makbul grlmtr. Nitekim farkl dnemlerde kaleme
alnan fkh kaynaklarndaki hadis birikimini byk oranda ayn rivyetlerin
oluturmas bunun ak bir gstergesidir. Gerek usl, gerekse fr asndan mezhep
151
imamlarnn taklit edilmesi, sonraki asrlarda yaam fakhlerin, kullandklar
hadislerin gvenilirlii konusunda emin olmalarna ve dier muhaddislerden hadis
alma ihtiyac hissetmemelerine sebep olmutur.
Dier taraftan, mezhep imamna olan bu gvenin bir neticesi olarak; Eb
Hanfenin, fkh uslne veya furuna dair hibir eser telif etmemi olmas
gerekesiyle, fkh kitaplarndaki hadislerin aslnda onun delillerini tam olarak
yanstmad dnlm, onun sened ynyle zayf hkm verilen hadisler ile deil
de kendisine ulaan daha salam senedli rivyetlerle istidll etmi olduu fikri ortaya
atlmtr.
Mezhep imamndan asrlar sonra yaam bnl-Hmm gibi baz Hanef
fakhleri ise, Haneflerin kullandklar hadislerin zayf olduu ynndeki
deerlendirmeler karsnda, kendi mezhebinin delillerini savunma yoluna gitmi,
gerek sz konusu hadisleri baka tarklerle destekleyerek mn itibariyle istidlle
uygun olduklarn ispatlamak ve gerekse birok tarkten gelmeleri sebebiyle
hadislerin aslnda hasen derecesine ykseldiini belirtmek suretiyle Eb Hanfenin
delillerini muhaddislere kar savunmulardr. Ayrca, mezhep imamlarnn yaam
olduklar dnemlerde hasen hadis kavramnn henz ortaya kmam olduu,
dolaysyla onlarn kulland zayf hadislerin aslnda daha sonraki dnem
muhaddislerinin stlahndaki hasen hadise tekabl ettii dncesi, birok lim
tarafndan dile getirilmitir.
Haneflerin hadisleri deerlendirirken, senedden ok metne nem vermeleri,
muhaddisler tarafndan zayf grlen baz rivyetleri makbul grmelerine, sahh
grlen baz rivyetleri ise terk etmelerine neden olmutur. Onlar, hadisleri
deerlendirirken, Kuran ve mehur snnet gibi slm hukuku kaynaklarnn
incelenmesinden elde ettikleri ve herkese kabul edilen genel esaslara uygun
olmalarna dikkat etmiler, bu esaslarla att takdirde sz konusu haberleri terk
etmilerdir. Bylece kendilerine has metotlar uygulamak suretiyle, muhaddislerin
zayf olduklarna dair kanaat belirttii baz rivayetlerle, bu kanaati paylamayarak
amel etmilerdir.
152
Hanef fakhlerin, zayf hadisler ile istidll etmelerinde, mmetin o hadis
dorultusunda amel etmesinin, bylece limlerin de o hadisi makbul telkk etmi
olmasnn nemli bir rol vardr. Nitekim mmetin uygulaya gelmesi sebebiyle
Hanef uslcler, baz hd haberleri mehur kategorisinde ele almlardr. Ayn
ekilde muhaddislerin zayf grd hadislerin de mmetin uygulamas esas
alndnda Hanefler tarafndan makbul hadisler kapsamnda ele alnm olmas
muhtemeldir.
Haneflerin baz hadislerin zayf olduunu kabul etmemeleri yannda, bir de
zayf olduunu kabul ettikleri halde hkm karmada kullandklar hadisler
bulunmaktadr. Onlarn baz zayf hadislerle istidll ettikleri gerek kendi
ifadelerinden
ve
gerekse
eserlerinde
kullandklar
hadisler
incelendiinde
153
fakhlerin bazlar tarafndan ifade edilmitir. Haneflerin de istidllde kullandklar
kimi hadislerin, fezil kapsamnda deerlendirilmesi mmkndr.
Bunlarn dnda, Hanefler, ihtiyata daha uygun olmas sebebiyle bazen zayf
hadislerle amel etmiler, bazen de zayf hadisleri hkmn ispatnda deil de,
hkmler aras tercihte kullanmlardr.
Haneflerin zayf hkm verilen hadisleri kullanmalar noktasnda tespit
ettiimiz bu sebepler, baz istisnalar dnda onlarn istidll ettikleri hadislerin
shhatlerine ve bu hadisleri ne iin kullandklarna dair herhangi bir aklamada
bulunmamalarndan dolay ihtimalden teye geememekte ve kiisel karmlarmza
dayanmaktadr.
Haneflerin zayf hadisleri kullanma sebeplerinden daha kesin bir ekilde
bahsedebilmek iin,
154
KAYNAKLAR
Abdurrezzk, Eb Bekr es-Sann (211/827), Musannef, thk. Habibr-Rahmn elAzam, el-Mektebetl-slm, Beyrut 1403.
Ahmed b. Hanbel, Eb Abdillh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel e-eybn elMervez (241/855), el-Msned, Beytl-Efkr ed-Dveliyye, Beyrut
2004.
Aktepe, shak Emin, slm Hukukularnn Snnet Anlay, nsan Y., stanbul 2008.
Aleddin Buhr, Abdlazz b. Ahmed b. Muhammed (730/1329), Kefl-Esrr an
Usli Fahril-slm el-Pezdev, thk. Abdullah Mahmud mer, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, 1418/1997.
Aliyyl-Kr, Ebl-Hasen Nrddn Al b. Sultn Muhammed el-Kr el-Herev
(1014/1605), erh Msnedi Eb Hanfe, Darul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut t.y..
....................., Mirkatl-Mefth erhu Miktl-Mesbih, thk. Ceml Aytn,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1422/2001.
....................., el-Esrrul-Merfa fil-Ehdsil-Mevda, thk. Muhammed es-Sb,
Drul-Emne, Beyrut 1391/1971.
Apaydn, Yunus, htiyat, DA, XXI, 577-8.
..............., Hanef Hukukularn Hadis Karsndaki Tavrlarnn Bir Gstergesi
Olarak Manevi Inkta Anlay, Erciyes FD, sy. 8, Kayseri 1992,
s.159-193.
Askaln, Ebl-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer (852/1448),
Blul-Merm min Edilletil-Ahkm, thk. Semr b. Emn ez-Zheyr,
1424/2003.
.............., en-Nket al Kitbi bns-Salh, thk. Reb b. Hd Umeyr el-Medhal,
Medine 1404/1984.
.............., ed-Dirye f Tahrci Ehdsil-Hidye, thk. Es-Seyyid Abdullah Him elYemn, Drul-Marife, Beyrut ty.
155
.............., Lisnl-Mizn, Messesetl-Alem lil-Matbt, Beyrut 1406/1986.
.............., Fethl-Br erhu Sahhil-Buhr, Drul-Marife, Beyrut 1379/1959.
Avc, Csim, Kfe, DA, XXVI/339-42.
Avvme, Muhammed, mamlarn htilaflarnda Hadislerin Rol, trc. Hayri
Krbaolu, Kayhan Y., stanbul 1988.
Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar, Hadisevi, stanbul 2006.
Badd, Ahmed b. Ali b. Sbit Eb Bekir el-Hatb (463/1071), el-Kifye f lmirRivye, thk. Eb Abdillah es-Sevrak - brhim Hamd el-Meden,
Mektebetl-lmiyye, Medine ty.
.............., Trhul-Badd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut ty.
Bedir, Murteza, Fkh, Mezhep ve Snnet (Hanef Fkh Teorisinde Peygamberin
Otoritesi), Ensar Neriyat, stanbul 2004.
Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Al el-Beyhaki (458/1065), es-SnenlKbr, Mektebetr-Rd, Riyad 1425/2004.
.............., Marifets-Snen vel-sr, thk. Seyyid Kesrev Hasen, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1422/2001.
Buhr, Muhammed b. smil b. brhim Eb Abdillah (256/870), el-CmiusSahh, Mevsatl-Hadsi-erf el-Ktbs-Sitte ierisinde, DrsSelm, Riyad 1421/2000.
............, Trihul-Kebr, thk. es-Seyyd Him en-Nedv, Drul-Fikr, ty.
Cesss, Ahmed b. Ali Eb Bekir er-Rz (370/981), Ahkml-Kurn, thk.
Muhamemd es-Sdk Kamhv, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut
1405/1984.
..........., el-Fsl fil-Usl, thk. Acl Csim en-Nem, Vizratl-Evkf ve-nlslmiyye, Kuveyt I-II. cilt 1405/1985, III. cilt 1408/1988, IV. cilt
1414/1994.
eker, Orhan, Fkh Dersleri 1, Ensar Y., Konya 2005.
156
.........., slam Hukukunda Akidler, A.H. Y., stanbul 2006.
Dac, amil, hsan, DA, XXI/546-8.
Drekutn, Ebl-Hasan Ali b. mer b. Ahmed b. Mehd (385/995), el-lellVride fil-Ehdsin-Nebeviyye, thk. Mahfzur-Rahmn Zeynullah,
Dru Tayyibe, Riyd 1985/1405.
................, Snen, thk. Adil Ahmed Abdlmevcd ve Ali Muhammed Muavviz,
Drul-Marife, Beyrut 1422/2001.
Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahmn b. el-Fazl (255/869), es-Snen,
Drul-Kalem, Dmak 1417/1996.
Debs,
Eb
Zeyd
(430/1040),
Mukayeseli
slam
Hukuk
Dncesinin
el-Ktbs-Sitte
ierisinde,
Drs-Selm,
Riyad
1421/2000.
Eb Yal, Ahmed b. Ali el-Mevsl et-Temm (307/919), el-Msned, DrulMemni lit-Trs, thk. Hseyin Selim Esed, Dmek 1984/1404.
Eb Ysuf, Yakub b. brhim el-Ensr (182/798), el-sr, thk. Ebl-Vef, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut 1355/1936.
Eb Zehra, Muhammed (1394/1974), Eb Hanfe, trc. Osman Keskiolu, DB,
Ankara 2002.
Erul, Bnyamin, Hicri II. Asrda Rivayet Uslubu (I), AFD, XLIII (2002)/27-61.
Fesev, Eb Ysuf Yakub b. Sfyn (347/958), el-Marife vet-Trh, thk. Hall
Mansr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut ty.
Gler, Zekeriya, Zhir Muhaddislerle Hanef fakhler Arasndaki Mnakaalar ve
htilf Sebepleri, TDV, Ankara 1997.
., mm Azam Eb Hanfenin Hadis lminde Zayf Olduu ddiasnn
Tahlili, Haskefnin mm Azam Eb Hanife Msnedi isimli eseri iinde,
Armaan Kitaplar, Konya 2005.
157
Hkim, Muhammed b. Abdillah Eb Abdillah en-Neysbr (405/1014), elMstedrek ales-Sahhayn, thk. Mustafa Abdulkadir At, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, (1990/1411).
Hamidullah, Muhammed, slam Hukuku Etdleri, Bir Yaynclk, stanbul 1984.
Heysem, Nureddin Ali b. Eb Bekr (807/1405), Mecmauz-Zevid ve MenbaulFevid, Drul-Fikr, Beyrut 1412/1991.
bn Abdilber, Eb mer Ysuf el-Kurtub (463/1071), el-ntik f FedilisSelsetil-Eimmetil-Fukah, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut ty.
bn bidn, Muhammed Emn b. mer b. Abdilazz el-Hseyn ed-Dmaki
(1252/1836), Haiyet Reddil-Muhtar aled-Drril-Muhtr erhu
Tenvril-Ebsr, Drul-Fikr, Beyrut 1421/2000.
bn Ad, Eb Ahmed el-Crcn (365/975), el-Kmil f Duafir-Ricl, thk. Yahy
Muhtr Gazzv, Darul-Fikr, Beyrut 1988/1409.
bn Eb Htim, Abdurrahman b. Eb Htim Muhammed b. drs, Eb Muhammed
er-Rz et-Temm (327/938), el-Cerh vet-Tadl, Dru hyit-TrslArab, Beyrut 1271/1952.
bn Eb eybe, Eb Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebi eybe el-Kf (235/849),
Musannef, thk. Muhammed Avvme, Drus-Selefiyyetil-HindiyyetilKadme, yy. ty.
bn Hall, emseddin Ysuf ed-Dmek (648/1250), Avlil-mm Eb Hanfe, thk.
Halid Uvvd, Dmek 1422/2001.
bn Hazm, Eb Muhammed Al b. Ahmed b. Sad b. Hazm el-Endels el-Kurtub
(456/1064), el-hkm f Uslil-Ahkm, thk. Ahmed Muhammed kir,
Drul-fkil-Cedde, Beyrut ty.
bn Hibbn, Eb Htim Muhammed b. Hibban (354/965), el-Mecrhn, thk.
Muhammed brhim, Drul-Va, Halep ty.
158
bn Kayym, Eb Abdillh emsddn Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra
ed-Dmaki el-Hanbel el-Cevziyye (751/1350), er-Rh, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1395/1975.
...................., lml-Muvakkn an Rabbil-lemn, thk. Taha Abdurraf Sad,
Drul-Ceyl, Beyrut 1392/1973.
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn (273/886), es-Snen,
Mevsatl-Hadsi-erf el-Ktbs-Sitte ierisinde, Drs-Selm,
Riyad 1421/2000.
bn Nceym, Zeynddin (970/1562), el-Bahrur-Rik erh Kenzd-Dekik,
Drul-Marife, Beyrut ty.
bn Rheveyh, Eb Yakb shk b. brhm b. Mahled et-Temm el-Hanzal elMervez
(238/853),
el-Msned,
thk.
Abdulgafr
b.
Abdlhak,
(230/845),
Kitbt-Tabaktil-Kebr,
Mektebetul-Hanci,
Kahire 2001.
bns-Salh, Eb Amr Takyyddn Osman b. Salhiddn Abdirrahmn b. Ms eehrezr (643/1245), Ulml-Hads, Mektebet Farb, yy. 1984.
bn Teymiyye, Ebl-Abbs Takyyddn Ahmed b. Abdilhalm b. Mecdiddn
Abdisselm el-Harrn (728/1328), Reful-Melm anil-EimmetilAlm, thk. Abdullah b. brhim el-Ensr, el-Mektebetl-Asriyye,
Beyrut t.y.
bnl-Cevz, Ebl-Ferec Cemlddn Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed elBagdd (597/1201), el-lell-Mtenhiye fil-Ehdsil-Vhiyye, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, 1403.
159
bnl-Hmm, Kemlddn Muhammed b. Abdilvhid b. Abdilhamd es-Sivs elskender (861/1457), erhu Fethil-Kadr, Darul-Fikr, Beyrut ty.
sfehn, Eb Nuaym, Msnedl-mm Eb Hanfe, Mektebetl-Kevser, Riyad
1415/1994.
Kahraman, Abdullah, slamda badetlerin Deimezlii, Akademi, stanbul 2002.
Kallek, Cengiz, el-Hidye, DA, XVII/471-3.
Kandemir, Yaar, Hadis, DA, XV/27-64.
Karadv, Yusuf, Snneti Anlamada Yntem, trc. Bnyamin Erul, Rey Y., Kayseri
1998.
Karaman, Hayrettin, slm Hukuk Tarihi, z yaynclk, stanbul 2004.
Ksn, Alddn Eb Bekr b. Mesd b. Ahmed (587/1191), Bedius-Sani f
Tertbi-eri, Drul-Ktbil-Arab, yy. 1982.
Ktip elebi, Hac Halife (1067/1657), Kefz-Znn an Esmil-Ktb velFnn, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut ty.
Kevser, Muhammed Zhid b. Hasan (1371/1952), en-Nkett-Tarfe f Tahaddsi
an Ruddi bn Eb eybe al Eb Hanfe, el-Mektebetl-Ezheriyye litTrs, yy. 1420/2000.
............, Hanef Fkhnn Esaslar, trc. Abdulkadir ener/Cemal Sofuolu, TDV,
Ankara 1991.
............, Tenbl-Hatb al m Skah f Tercemeti Eb Hanfe minel-Ekzib, nr.
zzet Attar el-Hseyn, Matbaatu Vevree Tecldil-Envr, Kahire
1361/1942.
Koca, Ferhat, Mergnn", DA, XXIX, 182-3.
Koyiit, Talat, Hadis Istahlar, AFY, Ankara1985.
.............., Hadis Tarihi, TDV, Ankara1998.
.............., Hadis Usl, AFY, Ankara 1993.
160
Leknev, Ebl-Hasent Muhammed Abdlhay b. Muhammed Abdilhalm b.
Muhammed Emnillh es-Sihlev (1304/1886), el-Ecvibetl-Fdla liEsiletil-Aratil-Kmile, Drus-Selm, Kahire 1423/2003.
............., el-Cmius-Sar ve erhuh Nfiil-Kebr, rh. Leknev, liml-Ktb,
Beyrut 1406/1995.
.............,
Zaferl-Emn
bi-erhi
mustalahil-Hads,
Takyyddin
Muhtasars-Seyyidi-erf
notlandran:
en-Nedv,
Abdlfettah
Eb
el-Crcn
Gudde,
Mektebetl-Matbutil-slmiyye,
f
thk.
Beyrut,
1416/1995.
Mlik b. Enes, Eb Abdillh Mlik b. Enes b. Mlik b. Eb mir el-Asbah elYemeni (179/795), Muvatta (Rivyet Muhammed ibnl-Hasan),
Drul-Kalem, Dmek 1413/1991.
Mverd, Ebl-Hasen Alb. Muhammed b. Habb el-Basr (450/1058), el-Hv f
Fkhi-fi, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1414/1994.
Merdv, Ebl-Hasen Alddn Al b. Sleyman b. Ahmed el-Merdv (885/1480),
et-Tahbr erhut-Tahrr f Usll-Fkh, Mektebetr-Rd, Riyad
1421/2000.
Mergnn, Ebl-Hasen Burhneddn Al b. Eb Bekr b. Abdilcell el-Fergn
(593/1197), el-Hidye erhu Bidyetil-Mbted, Drul-Erkam, Beyrut
ty.
Mevsl, Abdullah b. Mahmd Eb1-Fazl (683/1284), el-htiyr li Tallil-Muhtr,
thk. Abdullatif Muhammed Abdurrahman, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut 1426/2005.
Mslim, Ebl-Hseyin Mslim b. Haccc en-Neysbr (261/874), Sahh,
Mevsatl-Hadsi-erf el-Ktbs-Sitte ierisinde, Drs-Selm,
Riyad 1421/2000.
Nes, Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb (303/915), el-Mcteb mines-Snen,
Mevsatl-Hadsi-erf el-Ktbs-Sitte ierisinde, Drs-Selm,
Riyad 1421/2000.
161
Nevev, Muhyiddin Eb Zekeriyy Yahy b. erf ed-Dmek (676/1278),
Ravdatt-Tlibn ve Umdetl-Mftn, el-Mektebetl-slm, Beyrut
1405.
..........., el-Ezkr, Dru-Fikr, Beyrut 1414/1994.
Numn, Muhammed Abdurred, mm- zam Eb Hanfenin Hadis lmindeki
Yeri, hz. Abdlfettah Eb Gudde, trc. Enbiy Yldrm, Rabet, stanbul
2004.
t, Salim, Eb Ysuf, DA, X/260-5.
zafar, Mehmet Emin, Hadsi Yeniden Dnmek, Ankara Okulu, Ankara 2000.
zel, Ahmet, Hanef Mezhebi, DA, XVI/21.
zpnar, mer, Hadis Edebiyatnn Oluumu, Ankara Okulu, Ankara 2005.
Pezdev, Ali b. Muhammed (482/1089), Usl, Matbaat Cvid Press, Karai ty.
Polat, Salhattin, Hadis Aratrmalar Tarih, Usl, Tenkid, Yorum, nsan Y.,
stanbul 2003.
........., Mrsel Hadisler ve Delil Olma Ynnden Deeri, TDV, Ankara 1985.
........., Mrsel, DA, XXXII/52.
Sehv, emseddin Muhammed b. Abdurrahman (902/1497), Fethl-Mus erhu
Elfiyetil-Hads, Drul-Ktbil-lmiyye, Lbnan 1403/1982.
Semerkand, Aleddin (539/1144), Tuhfetl-Fukah, Drul-Ktbil-lmiyye,
1984/1405.
Serahs, emsleimme emseddin Eb Bekir Muhammed b. Sehl (483/1090), elMebst, thk. Halil Muhyeddin Elmis, Drul-Fikr, 2000/1421.
............, Usl, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, (1993/1414).
Syt, Abdurrahman b. Eb Bekr (911/1505), Tedrbr-Rv f erhi TakrbnNevev, thk. Abdlvehhab Abdllatif, Mekteber-Riydil-Hads, Riyad,
t.y.
162
aban, Zekiyyddin, slm Hukuk lminin Esaslar (Usll-Fkh), trc. brahim Kfi
Dnmez, TDV, Ankara 2004.
fi, Muhammed b. drs (204/820), er-Risle, thk. Ahmed Muhammed kir,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, ty.
ahyar, Aye Esra, Zayf Hadis Rivyeti, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2005.
............, Zayf Hadisle Fezil Konusunda Amel Edilebilirlik Fikrinin Douu ve
Geliimi, Hadis Tetkikleri Dergisi, I, 2003, ss. 31-49.
rn, Eb Abdillah Muhammed b. Abdurrahman, Rahmetl-mme FihtilfilEimme, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1987/1407.
engezer, Salih, Hadisleri Tedvn ve Tasnf Dncesinin Tarihsel Seyri,
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Samsun 2007.
eybn, Muhammed b. Hasan Eb Abdillah (189/805), el-Asl (el-Mebst), thk.
Ebl-Vef el-Afgn, dretl-Kuran vel-Ulmil-slmiyye, ty.
............., el-Cmius-Sar ve erhuh Nfiil-Kebr, rh. Leknev, liml-Ktb,
Beyrut 1406/1995.
............., el-Hucce al Ehlil-Medne, thk. Mehd Hasan el-Keyln el-Kadir,
leml-Ktb, Beyrut 1403/1992.
eyhizde, Abdurrahman b. Muhammed b. Sleyman (1078/1667), Mecmaul-Enhr
f erhi Mltekal-Ebhur, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1419/1998.
Syamsuddin, Sahiron, Eb Hanfenin had Hadisi slam Hukukunun Bir Kayna
Olarak Kullanmas, trc. Abdullah Kahraman Cumhuriyet FD, VII/2,
s. 319-331.
Tabern, Sleyman b. Ahmed b. Eyyb Ebl-Kasm (360/971), el-MucemlEvsat, thk. Tark b. vadullah b. Muhammed, Abdulhasen b. brahim elHuseyn, Drul-Harameyn, yy. 1415/1994.
..............., el-Muceml-Kebr, thk. Hamd b. Abdlmecid es-Selef, MektebetlUlm vel-Hikem, Musl 1404/1983.
163
Tahv, Ahmed b. Muhammed b. Selme b. Abdlmelik b. Seleme Eb Cafer
(321/933), erhu Menil-sr, thk. Muhammed Zhr en-Neccr,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1399/1978.
Tnev, Zafer Ahmed el-Osmn (1394/1974), ls-Snen, Drul-Fikr, Beyrut
1421/2001.
..............., Kavid f Ulmil-Hads, Mektebetl-Matbtil-slmiyye, Beyrut 2007.
Tirmiz, Eb s Muhammed b. s (279/892), el-Cmi, Mevsatl-Hadsierf el-Ktbs-Sitte ierisinde, Drs-Selm, Riyad 1421/2000.
Uur, Mcteb, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, TDV, Ankara 1992.
Ukayl, Eb Cafer Muhammed b. mer b. Ms (322/934), ed-Duaful-Kebr, thk.
Abdulmut Emn Kalac, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1404/1984.
Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfe, DA, X/131-9.
nal, smail Hakk, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay ve Hanef Mezhebinin
Hadis Metodu, DB, Ankara 2001.
nal, Yavuz, Hadislerin Dou ve Geliim Tarihine Yeniden Bak, Ett Y., Samsun
2001.
Ycel, Ahmet, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi (Hicr lk Asr), FAV,
stanbul 1996.
Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), Tehzbt-Tehzb, Drul-Fikr,
Beyrut 1404/1984.
..........., Tezkiretl-Huffz thk. Zekeriyy Amrt, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1419/1998.
Zencn, Ebl-Menkb ihbddin Mahmud b. Ahmed (656/1258), TahrclFr Alel-Usl, Messesetr-Risle, Beyrut 1404/1984.
Zerke, Bedrddin Eb Abdillah Muhammed b. Cemleddin Abdullah b. Bahdr
(794/1392), el-Bahrul-Muht f Uslil-Fkh, thk. Muhammed Tmir,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1421/2000.
............, en-Nket al Mukaddimeti bnus-Salh, Edvus-Selef, Riyad 1419/1998.
164
Zeyla, Cemleddin Eb Muhammed Abdullah b. Ysuf b. Muhammed (762/1360),
Nasbur-Rye
li-Ehdsil-Hidye,
thk.
Muhammed
Avvme,
165
T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
ZGEM
Ad Soyad:
Doum Yeri:
Doum Tarihi:
Medeni Durumu:
renim Durumu
Derece
lkretim
Ortaretim
Lise
Lisans
Program
Yer
Ankara
Ankara
Ankara
Ankara
Becerileri:
lgi Alanlar:
Deneyimi:
Ald dller:
Hakkmda bilgi
almak iin
nerebileceim
ahslar:
Tel:
E-Posta:
Adres
Ankara Cad. 37/5 Sincan/ANKARA
Yl
1996
1999
2002
2006