TEKSTL TEKNOLOJLER

EL KTABI

Yaar FT
STANBUL GMRK LABORATUVAR
MDR

TEKSTL LABORATUVARININ SORUMLU OLDUU

FASILLAR AAIDA BELRTLMTR
Fasl
No
41

Fasl Bal

42

Deri Eya; Saraciye Eyas ve Eyer Ve Koum Takmlar; Seyahat Eyas, El

antalar ve Benzeri Mahfazalar; Hayvan Barsandan Mamul Eya (pek Bcei
Guddesi Hari)

43
44

Postlar, Krkler ve Taklit Krkler; Bunlarn Mamulleri

Aa ve Ahap Eya; Odun Kmr; Mantar Ve Mantardan Mamul Eya;
Hasrdan, Sazdan veya rlmeye Elverili Dier Maddelerden Mamuller; Sepeti
ve Hasrc Eyas

45

Mantar ve Mantardan Eya

46

Hasrdan, Sazdan veya rlmeye Elverili Dier Maddelerden Mamuller; Sepeti

ve Hasrc Eyas

47

Odun veya Dier Sellozik Maddelerin Hamurlar; Geri Kazanlm Kat veya
Karton Dknt, Krpnt ve Hurdalar

48

Kat ve Karton; Kat Hamurundan, Kattan veya Kartondan Eya

49

Basl Kitaplar, Gazeteler, Resimler ve Bask Sanayinin Dier Mamulleri; El ve

Makina Yazs Metinler ve Planlar

50
51

pek
Yapa ve Yn, nce veya Kaba Hayvan Kl; At Klndan plik ve Dokunmu
Mensucat
Pamuk

52

Ham Postlar, Deriler (Krkler Hari) ve Kseleler

53

Dokumaya Elverili Dier Bitkisel Lifler; Kat plii Ve Kat pliinden

Dokunmu Mensucat

54

Sentetik ve suni filamentler, eritler ve benzeri sentetik ve suni dokumaya elverili

maddelerSuni Filamentler

55
Sentetik ve Suni Devamsz Lifler
Vatka,
56 Ke Vatka, Kee ve Dokunmam Mensucat; zel plikler; Sicim, Kordon, p, Halat ve
Bunlardan Mamul Eya
57
58

Hallar Ve Dokumaya Elverili Maddelerden Dier Yer Kaplamalar

zel Dokunmu Mensucat; Tufte Edilmi Dokumaya Elverili Mensucat; Dantela,
Duvar Hallar; eriti ve Kaytanc Eyas; lemeler

59

Emdirilmi, Svanm, Kaplanm veya Lamine Edilmi Dokumaya Elverili

Maddelerden Mensucat; Endstriyel Kullanma Uygun Trden Tekstil Eyas

60

rme Mensucat

61

rme Giyim Eyas ve Aksesuar

62

rlmemi Giyim Eyas ve Aksesuar

63

Dokumaya Elverili Maddelerden Dier Hazr Eya; Takmlar; Giyim Eyas ve

Dokumaya Elverili Maddelerden Kullanlm Eya; Paavralar

64

Ayakkablar, Getrler, Tozluklar ve Benzeri Eya; Bunlarn Aksam

65

Balklar ve Aksam

66

emsiyeler, Gne emsiyeleri, Bastonlar, skemle Bastonlar, Kamlar, Krbalar

ve Bunlarn Aksam

Hazr
67

Hazrlanm nce ve Kaln Ku Tyleri ve Bunlardan Eya; Yapma iekler, nsan

sandan eya

A-DOKUMA KUMALAR
1-GR;
Tekstil kumalar, genellikle dokumadr; ancak rme, keeletirme, dantel kuma oluumu, a
doku oluturma, nonwoven ilemleri ve tafting veya bu ilemlerin kombinasyonu ile de
retilebilirler. Kumalarn ou iki boyutludur fakat artan sayda boyutlu dokuma tekstil
yaplar gelitirilmekte ve retilmektedir.
Dokuma kumalar, genellikle birbirine dik a ile yerletirilen ve birbirinin etrafndan dolanan
iki iplik sisteminden meydana gelir. Kuman uzunluu boyunca yerleen iplikler zg
iplikleri ve kuman bir kenarndan dier kenarna yani kuman bir tarafndan dier tarafna
uzanan iplikler atk iplikleri olarak isimlendirilir. eksenli ve boyutlu kumalarda iplikler
kumaa farkl ekillerde yerletirilir.
Dokunmu tekstiller kullanm yerine gre gerekli ihtiyalar karlayacak ekilde tasarlanrlar.
Bu kumalarn, mukavemeti (teknik tekstiller) kalnl, esneklii, gzenekli olup olmamas
ve kullanm sresi deitirilebilir ve bu zellikler kuman rgsne, atk ve zg iplik
sklklarna, ipliklerin hammaddesine, yapsna (filament veya kesikli liflerden retilmi), iplik
numarasna ve bkm faktrlerine baldr. pliklerin balant yapmas ile oluturulan dier
kuma yaplarna gre dokuma kumalardan daha yksek bir mukavemet ve daha stabil bir
kuma yaps elde edilebilir.
Atk ve zg ynnde byk lde farkllk gsteren zelliklere sahip kumalar retmek
iin kumalarn konstrksiyonlar (yaplar) deitirilebilir.

2-RG YAPILARI;
Dokuma kumalarda kullanlan rg says pratik olarak snrszdr. Kumalarn fiziksel
zelliine etki eden basit yapsal deiimler gsterdiklerinden ve eksenli kumalar ile
dokuma kumalarn kenar oluumundaki ehemmiyetlerinden dolay leno rglerden de ksaca
bahsedeceiz. ki boyutlu dokuma kumalarn byk bir ksm temel rg kullanlan yaplardr
ve bunlarn en az % 90 lk ksmnda bez aya rg kullanlmaktadr.
2-1) BEZ AYAI RG;
2-1-1) Bez aya rg konstrksiyonu; Bez aya rg, atk ve zg ipliklerinin aralarnda en
basit ekilde balant yapmalar ile retilen bir rg eididir. Bir atk iplii boyunca srasyla
bir zgnn stte ve sonrakinin altta kalmasyla oluturulur.
2-1-2) Bez aya rgye sahip kuma eitleri; Kumalarn zellikleri, ipliklerin retiminde
kullanlan lifin tipine, ipliklerin tek filamentli, dz bkml veya tekstre devaml filament
iplik olup olmadna veya ipliklerin doal veya sentetik kesikli liflerden retilip
retilmediine baldr. Bir kuman sertlii ve dokunabilirlii de kullanlan iplik
hammaddesinin sertlii ile ipliin bkm faktrnden yani iplik numarasna bal olarak
verilen bkm saysndan etkilenmektedir.
Bez aya rg kumalarda baz zellikleri elde etmek iin bazen ok yksek bkml iplikler
kullanlabilir. Elde edilen kumalar yksek esneklie sahip olabilir veya yar mat olabilir.
Toplam kuma alanna gre iplikler tarafndan kaplanan alan etkileyen iplik numaralar ile
sklklar deitirilerek kuman gramaj (alan younluu) deitirilebilir. plik yerleimi ve
iplik numaras arasndaki iliki rtme faktr olarak isimlendirilir.

Kuman gramaj ve/veya rtme faktrnn deitirilmesi kumalarn anma dayanm,

filtreleme kapasitesi, gzeneklilii, stabiletesi, sertlii, kalnl ve mukavemetini
etkileyebilir. Yaklak olarak birim alanda ayn atk ve zg iplik sklklar ile ayn iplik
numaralarna sahip olan kare bez aya kumalar geni bir gramaj ve rtme faktr aralnda
retilirler. Ak yapl dk gramajl kumalar bandaj ve tlbent kumalarn, dk gramaj
ve yksek rtme faktrl kumalar daktilo eridi ve tbbi filtre kumalarn, yksek gramaj ve
dk skla sahip kumalar jeotekstil stabilizasyon kumalarn, yksek gramaj ve yksek
skla sahip kumalar pamuklu branda kumalarn kapsarlar.
zg yzl bez aya kumalar genellikle atk rtme faktrnden ok daha yksek zg
rtme faktrne sahiptir. Birbirine yakn atk ve zg iplik numaralar kullanlr ise tipik bir
zg yzl kuma, atk sklnn iki kat zg sklna sahip olabilmektedir. Bu gibi
kumalarda zg kvrm yksek ve atk kvrm olduka dk olacaktr.
Uygun bir rtme faktrnn kullanm ve ipliklerin seimi ile bu tip bir kumata anmann
ou zg iplikleri zerinde younlatrlabilir ve bylelikle atk ipliklerin korunmas
salanm olur.
Atk yzl bez aya kumalar zgye nazaran ok daha yksek atk rtme faktr
kullanlarak retilir ve zg kvrmndan daha yksek atk kvrmna sahiptirler. Dokuma
gerginliklerindeki farktan dolay kvrm fark zg yzl kumalardan biraz daha dktr.
Atk yzl kumalar dokunmalarnn daha pahal ve zor olmasndan dolay daha az
kullanlmaktadr.

2-2) RBS (KORD) VE PANAMA RGYE SAHP KUMALAR;

Bunlar bez aya kumalarn en basit modifikasyonudurlar. Bu kumalar ayn anda yan yana
iki veya daha fazla zg ve/veya atknn st konumda bulunmalar ile retilirler. Sonu
olarak geni zg ve/veya atk ortaya kar. Atk ve zg iplikleri arasnda balant says
azald iin verilen arala daha fazla iplik yerletirmek mmkndr, bu da sktrlmakszn
daha yksek rtme faktrne ulamak demektir.
2-2-1) Ribs (Kord) kumalar; zg ribsi kumalarda ounlukla birim uzunlukta, atkdan
daha fazla zg iplii bulunur ve zg kvrm yksek, atk kvrm dktr. Bu durum
atk ribsi kumalarda tersinedir. Bir 2/2 atk ribsi kumata bir atk iplii yan yana iki zgnn
zerinden geerken 2/2 zg ribsin de bir zg iplii iki atknn zerinden geer. plik
yzmelerinin uzunluu atk ve zg dorultusunda 4/4, 6/6, 3/1 veya benzeri kombinasyonlar
meydana getirmek iin artrlabilir. Uzun yzmeli ribs rglerde yan yana duran ipliklerin
birbiri zerine gelmesini engellemek genellikle zordur. Atk ribslerinin dokunmas ayn anda
iki atk atlmas mmkn olmaz ise daha pahaldr, nk birim uzunlukta yksek atk
saysnn olmas dokuma makinesinin retimini drr.

ZG RBS

ATKI RBS

KARIIK ATKI RBS

2-2-2) Panama kumalar; Basit panama kumalar bez aya rglerin grnne sahiptirler.
Bu rgde iki zg iplii iki atk boyunca yukar kaldrlr. Dier bir deyi ile bu rg paralel
olarak iki atk ve iki zg ile dokunan bez aya rgye benzemektedir. 3/3 veya 4/4 panama
rgleri elde etmek iin ayn hareketi yapacak ekilde birlikte hareket ettirilen iplik says
benzer ekilde arttrlr. Daha byk panama rgler kuma zerinde kare eklinde
grnmler verirler. Ancak atk ve zg ynndeki ipliklerin birbirinin zerine kmalar ve
uzun iplik yzmelerinden dolay stabil olmayan bir davran gstermeleri nedeniyle bu tr
kumalar daha az kullanlmaktadrlar.
Byk panama rgler ile bir kumata zel bir efekt veya grnm elde edilmek istendiinde
uzun iplik yzmeleri zerinde balant noktalar ieren fantezi panama rgler kullanlarak
kuma stabil hale getirilir. Panama rgye sahip kumalar yksek rtme faktrleri ve daha az
sayda balant noktas ile dokunabilir. Sk kuma konstrksiyonlarnda panama kumalar
daha iyi anma ve filtreleme zellii gsterirler ve su nfuz etmesine kar daha byk
dirence sahiptirler. Dk skla sahip panama kumalarla daha byk yrtlma mukavemeti
ile patlama mukavemeti elde edilir. Ayn anda iki ya da daha fazla atk atlabilir ise dokuma
maliyeti de drlm olur.

PANAMA RG

KARIIK PANAMA

DESENL PANAMA

ETAMN (ARPA TANES)

2-3) DM KUMALAR;
Dimi, veya daha fazla atk ve zgde tekrar eden bir rgdr ve kuma yznde diyagonal
izgiler retilir. Bu izgiler genellikle kuman bir kenarndan dier kenarna doru uzanr.
Kuma yzeyindeki diyagonal izgilerin yn genel olarak kuman zg ynnden
grnd gibi tanmlanr. izgilerin yn sa st tarafa doru ise rg Z dimi veya sa
dimi, izgiler ters ynde ise rg S dimi veya sol dimi olarak isimlendirilir. Diyagonal
izgilerin as ve tanm atk ve zg iplik sklklar ve/veya numaralarna bal olarak
deitirilebilir. Herhangi bir konstrksiyon iin dimi rgler ayn zelliklere sahip bez aya
rg kumalardan daha uzun yzmelere, daha az sayda balant noktasna ve daha ak bir
yapya sahip olacaktr. Dimi kumalarn endstriyel kullanm esas olarak basit dimi rglerle
snrl olduundan burada basit dimi rgler anlatlacaktr. Krk dimiler, dalgal dimiler,
elastik dimiler ve balksrt dimiler takm elbiselik ve giysilik kumalarda yaygn olarak
kullanlmaktadrlar. Bir dimi rgnn en kk raporu 3 atk 3 zgden meydana gelir.
Dimi rg bykl iin teorik bir st snr yoktur ancak kabul edilebilir uzunlukta
yzmelere sahip stabil bir kuma yaps retme gerei dimi rg byklne pratik snrlar
getirmektedir. Dimi rg, bir raporluk zg hareketinin bir sonraki zgde bir ncekine
nazaran bir atk nce veya bir atk sonra balatlmas ile oluturulur. D 1/2 rgde zg iplii
bir atknn zerinden ve sonraki iki atknn altndan geerken D 2/1 rgde nce iki atknn
zerinden ve sonra bir atknn altndan geer. Her iki rg de S ve Z dimi olarak retilebilir.
Dolaysyla bu en basit dimi rgnn drt fakl kombinasyonu mevcuttur. D 2/1 dimi rg
zg yzl dimidir, yani bu rg ile dokunan kumalarda zgnn daha byk bir ksm
kuman yzeyindedir. D 1/2 rgler ise atk yzldr. Atk yzl dimi rg atk atlrken
daha az sayda zgnn yukar kaldrlmas gerektiinden dokuma makinesini zg yzl
dimilerden daha az zorlarlar.
Bu sebepten dolay, zg yzl dimiler bazen ters (atk yzl dimi olarak) dokunurlar.
Bunun olumsuz taraf, dokuma esnasnda zg ipliklerini kontrol etmenin zor olmasdr.
Drt atk ve drt zgden oluan dimi rgleri D 3/1, D 2/2 veya D 1/3 konstrksiyonlu olup
her bir rg S veya Z ynl olabilir.

63 EML, TEK EML ET YZL SA YOLLU DM

27 EML, TEK EML SA YOLLU DM

2-4) ATKI VE ZG SATEN;

ngiltere de retilen saten rgler zg yzl olup dimi izgilerinden arndrlm dzgn bir
kuma yzeyi elde etmek iin balant noktalar dzenlenmi rglerdir. zg sateni rgler
bir santimetrede atkdan ok daha fazla sayda zg ipliine sahip olan rglerdir. Atk
satenleri ise bir santimetrede zgden daha fazla sayda atk ile dokunurlar. Bir kuma daha
az sayda atk ile dokumak daha ucuz olduu iin zg satenleri atk satenlerine nazaran daha
yaygndrlar. zg ipliklerini hareket ettiren ereveler zerine etkiyen kuvvetleri azaltmak
amac ile zg satenleri kuman tersi stte olacak ekilde dokunabilirler, yani zg sateni
konstrksiyonuna sahip kuma atk sateni olarak dokunur. Dimi izgileri ortadan kaldrmak
amac ile saten rgler sistematik bir ekilde oluturulmak zorundadr.
Dimi efektleri olmayan dzenli bir saten rg oluturmak iin baz kurallar gz nnde
bulundurmak gerekir. Rapor iinde balant noktalarnn dalm mmkn olduu kadar
rastgele olmaldr ve raporda her zg bir atk ile sadece balant yapmak zorundadr.
Balantlar belirli bir sraya gre dzenlenmeli, birbirinden dzgn bir ekilde ayrlmal ve
asla birbirinin bitiiinde olmamaldr. Saten rgler 1/x dimiden tretilir ve dimi rgdeki
balant noktalar sabit adm says olarak isimlendirilen bir say kadar kaydrlr.
Aadaki koullara uyan adm saylar kullanlmamaldr;
i)

Bir veya rg rapor byklnn bir eksii (nk bu durumda dimi rg elde
edilir),
ii) rg raporu bykl veya rg raporunun tam bleni olan bir say (bu durumda
baz iplikler balant oluturamayacaktr)

Bu kurallara gre saten rg oluturulacak en kk rg raporu bykl 5tir. Dzenli atk

veya zg sateni 6, 9, 11, 13, 14 veya 15 iplikten oluan rapor byklkleri ile de
oluturulamaz. En yaygn olan rg raporlar 5 ve 8 iplikten oluur ve 16dan byk rg
raporlar uzun iplik yzmelerinden dolay pratik deildir. Atk ve zg satenleri niformalar
ile endstriyel ve koruyucu kumalarda yaygn olarak kullanlrlar. Bu rgler al kesen gibi
zel kumalarda da kullanlr.
Kuzey Amerika da zg sateni kuma, atk yzl efekte sahip atk sateni rg veya zg
yzl efekte sahip zg sateni rg ile dokunmu ipek veya dier liflerden dokunmu kaln
ve youn bir yapya sahip dzgn yzeyli ve genellikle parlak bir kumatr. Atk sateni kuma
ise atk ve zg yzl efekte sahip beli zg sateni rg ile dokunana dayankl parlak bir
pamuklu kumatr.

ZG SATEN

Z RGL 8 RAPORLU ZG SATEN

Z RGL 9 RAPORLU ZG SATEN

ATKI SATEN

Z RGL 9LU 5 ATLAMALI ATKI SATEN

2-5) LENO RGLER;

Leno rglerde yan yana bulunan zg iplikleri atk ile balant yaparken birbirine paralel
kalmayp aprazlar oluturarak balant yaparlar. En basit leno rgde bir standart zg ve
bir apraz zg her atkda birbirine apraz geerek balant oluturur. Bir leno rgde
aralarndaki atk iplii geen iki zg birbirleriyle apraz yaparak balant oluturduunda
atk ipliini yerinde skca tutar ve atknn hareket etmesine engel olur. Leno rgler bundan
dolay gaze gibi seyrek veya ak kuma yaplarnda ipliklerin hareket etmesini ve kuma
yapsnn bozulmasn engellemek iin kullanlr. Bir kuman kenar konstrksiyonu kenardaki
zgleri yerlerinde tutamyor ise leno zgler bu ipliklerin kuma gvdesinin dna
kaymasn engellemek iin kullanlr. Daha sonraki ilem aamalarnda kumalar dar enlerde
paralara kesilecek ise dokumada bu amala bo braklan tarak dilerinin olduu ksmlarda
da (bu ksmlar kuman daha kk enlere ayrld ksmlardr) leno rgler kullanlr. Leno
ve gaze kumalar sadece standart ve apraz zglerden veya bu iplik iftlerinden oluur veya
desene gre istenilen tasarm elde etmek iin ok sayda bu iplik gruplarndan kullanlabilir.
Kumata daha byk efektler elde etmek iin standart ve apraz leno iplikler ift olarak veya
l gruplar halinde kullanlabilir. ki veya daha fazla atk iplii ayn azla verilebilir ve
leno efekti vermek iin zglerin atklar arasnda apraz balantlar oluturduu dz kuma
blgeleri basit leno rglerden retilir. Standart ve apraz rgler ounlukla ayr zg
leventlerinden beslenir. Hem standart hem de apraz rgler ayn levende sarlr ise her iki
iplik ayn miktarda dolanacandan ayn kvrma sahip olacaktr. Bu tip rg kumalara leno
rg kumalar verilebilir. Standart ve apraz iplikler ayr leventlere sarlr ise farkl
gerginliklerde beslenebilirler ve bu ipliklerin kvrmlar ayr ayr ayarlanabilir. Byle bir
durumda standart zg kumata dz olarak yer alrken tm kvrm apraz iplik alarak
standart iplik etrafnda dolanr. Burada apraz ipliklerin bir atk zerinde sadan sola veya
soldan saa kaydrlabildiini grlebilir. zellikle dzgn yzeyli tek filamentli iplikler
durumunda apraz balant oluum yn balantnn kilitlenmesine etki eder. ki farkl levent
kullanldnda tasarm amal ve teknik uygulamalar iin farkl tip ve numaralarda ipliklerin
kullanlmas mmkndr. Leno rg sadece kuma kenar konstrksiyonu iin kullanldnda
her bir kuma kenar iin birden drde kadar bu iplik iftlerinden kullanlr ve leno kenar
dokuma makinesinin azlk ama mekanizmasndan bamsz olarak alan zel bir
mekanizma ile retilir. Kenarlar iin gerekli olan leno iplikleri zg levendinden ziyade ayr
bir cala yerletirilen konik bobinden beslenirler. Sk veya kvrml kenar oluumunu
nlemek iin kenar iplikleri ve gerginliklerinin seimi zellikle nemlidir. Seilen kvrmlarda
terbiye ilemleri esnasndaki kuma ekmeleri de hesaba katlmaldr.

2-6) EKSENL RGLER;

Hemen hemen tm iki boyutlu dokuma kuma yaplar bez aya rg kumalardan
gelitirilmitir ve atk ve zg iplikleri birbirine dik veya hemen hemen dik dorultularda
balant olutururlar. Bu prensip olarak leno kumalar ve bir ksm ilave zgnn, yani
tasarm oluturan zgnn bir iplik yatrma mekanizmasyla belirli sayda zemin zg
etrafnda balant yaparak hareket ettirildii ilave iplik desenlendirilen kumalar iinde
geerlidir. Tek istisna eksenli ve drt eksenli kumalardr.
eksenli kumalarda iki zg iplik gurubu atk ipliine genellikle 60 derecelik a ile
kaydedilir ve drt eksenli kumalarda drt iplik gurubu birbiri ile 40 derecelik alar yaparlar.
Bu gne kadar sadece eksenli kumalar iin dokuma ticari retimde bulunmaktadr.
eksenli kumalar, iplik gurubunun ok sayda ekenar gen oluturarak meydana getirdii
kumalar olarak tanmlanr. ki zg iplik gurubu birbiriyle ve atk ipliiyle 60 derecelik a
ile balant yaparlar.
eksenli kumalarn yrtlma ve patlama direnci standart kumalara gre olduka stndr,
nk uzamalar her zaman iki ynde karlar. Kesime noktalar (balant noktalar) sk bir
ekilde tutulduundan eksenli kumalarn kayma direnci de mkemmeldir.
Bu kumalar ara lastii yapmnda kullanlan kumalar, balon kumalar, yelken kumalar,
lamine edilmi yaplar ve basn tanklar gibi teknik uygulamalar kapsayan geni alanda
kullanlmaktadr.

3-KUMALARIN ZELLKLER;
Kuma zellikleri, bir kuma hakknda gerekli bilgiyi verir ancak doru bir deerlendirme iin
sk sk tecrbeye ihtiya vardr. Kuma tanmlayan en nemli elemanlar kuman genilii,
atk ve zg sklklar, atk ve zg iplik numaralar ve tipleri (hammadde, filament veya
kesikli liften retilmi olmas, konstrksiyonu, bkm yn ve bkm says ve kumaa
uygulanan terbiye ilemleridir.
Bunlardan hareketle dokuma makineleri ve terbiye ilem talimatlar bilinir ise kuman
gramaj hesaplanr. Atk ve zg rtme faktrleri, kvrm, kuma kalnl, gzeneklilik ve
dkm gibi dier kuma zelliklerinin tahmin edilmek zorunda olduu veya eitli test
metotlar ile llmek olduu bir zorunluluktur.
3-1) KUMAIN EN;
Kuman eni, genellikle cm olarak ifade edilmekte ve gerginlik ile rutubetin sebep olduu
deiimleri hesaba katmak iin standart klima artlarnda llmek zorundadr. stenilen
kuma geniliine kuma kenarlarnn dahilolup olmadn bilmek gerekir.
Bir kuman zelliklerine karar vermeden nce dokuma srasnda tarak eninden ham kuma
enine ve terbiye ilemleri srasnda meydana gelen (ki varsa) kuma ekmeleri hesaba
katlmaldr. Kuma eni deiir ise kuma gramaj ile atk ve zg iplik sklklar bundan
etkilenir.
3-2) KUMA GRAMAJI;
Kuma gramaj, ounlukla bir metrekare kuman gramaj cinsinden arl olarak ifade
edilmektedir. Ancak bazen bir metre kuman gram olarak arl eklinde de ifade edilir
(metre tl cinsinden) stenilen gramajn dokumadaki kuma gramaj ya da mamul kuma
gramaj olup olmadnn belirtilmesi ok nemlidir. Ham kuma gramaj atk veya zg
iplik numaralar, iplik sklklar ve rg gibi dokuma zellikleri ile dokuma ileminin

randman ve kuma kalitesini artrmak iin zglere ilave edilen hal gibi maddelere
baldr.
Terbiye ilemleri esnasnda kuma gramaj, gerginlik ve kimyasal ilemler ile veya kuma eni
ve boyuna etki eden ekmelerle, dokuma ilemi esnasnda gerek duyulan hal maddesinin
uzaklatrlmas ile ve terbiye ilemleri esnasnda ilave edilen kimyasal maddeler tarafndan
deitirilir.
Kuma kesim aleti kullanlarak: Analizi yaplacak olan kumatan, kuma kesim aleti
kullanlarak numune alnr. Alnan numune kuma, hassas terazide tartlr. Elde edilen
arlk deeri, 100cm2 numune kuman arl olduu iin, bu deer 1m2 kumaa
oranlanarak m2 arl tespit edilir.

3-3) KIVRIM;
Kuma iindeki bir kvrm dokuma ilemi esnasnda oluturulur ve terbiye ilemleri
esnasnda modifiye edilebilir. Kvrm oluumu dokuma makinesinde tefeleme ilemi
esnasnda atk ve zg ipliklerinin birbiri etrafnda dolanmaya zorlanmasndan dolaydr.
Kvrm kullanlan atk ve zg ipliklerine, dokuma ve terbiye ilemleri esnasndaki ve 3-4 te
anlatlan atk ve zg rtme sklna baldr. Kvrm kumatan karldktan sonra dzgn
hale getirilmi iplik uzunluu ile numune kuma uzunluu arasndaki iliki ile llr. plik
zellikleri ve kuma yapsna bal olarak balant noktalarnda atknn zgye ve zgnn
de atkya uygulad kuvvetlerden dolay ok filamentli iplikler ile kesikli liflerden retilmi
iplikler geometrik yaplarnda deiime urarlar. 100 n kuma uzunluuna blnmesinden
sonra iplik ve kuma uzunluklar arasndaki fark ile arpmak eklinde kvrm yzde olarak

ifade etmek en uygundur. zg kvrm, belirli bir uzunlukta kuma dokumak iin zg
levendi zerine sarlmas gereken zg uzunluunu belirlemek iin kullanlr.
zg uzunluunun hesabnda dokuma ilemi esnasnda zg ipliklerinin sebep olduu
uzamalar da hesaba katlmaldr. Fazla hallanm ipliklerde bu uzamalar ok kk ve
nemsiz iken hallanmam veya az hallanm iplikler kullanldnda nemli olabilir.
Mekiksiz dokuma makinelerinde dokunan kumalarda kuma kenar ve bazen yardmc kenar
oluturacak ekilde gerekli atk uzunluu iin tahmin edilen atk kvrm ayarlanmak
zorundadr.
3-4) RTME FAKTR;
rtme faktr bir iplik grubu tarafndan kuma alannn hangi oranda kaplandn gsterir.
Bir kuma iin iki rtme faktr mevcuttur; zg rtme faktr ve atk rtme faktr.
Kuma rtme faktr atk ve zg rtme faktrlerinin toplanmas ile elde edilmektedir.
Kullanlan hammadde veya iplik yapsndan dolay ipliklerdeki farkl younluklar hesaba
katarak rtme faktr ayarlanabilir. SI Birim sisteminde rtme faktr cm deki iplik skln
tex olarak iplik numarasnn karekk ile arpldktan sonra 10 a blerek hesaplanr. Bu
ekilde hesaplanan rtme faktr Pierce tarafndan ortaya atlan ve inteki iplik saysnn
pamuk iplik numarasnn karekkne blnmesi ile elde edilen pamuk rtme faktrnden % 5
daha az sapma gsterir. Verilen bir iplik skl iin bez aya rg birim alanda en fazla
balant saysna sahiptir. Dier btn rgler bez ayandan daha az balant saysna
sahiptir.
Ayn rgler ile ve benzer ipliklerden dokunan tm kumalarn muhtemel dokunabilirlikleri
rtme faktrlerinden hareketle tahmin edilebilir. Atk ve zg rtme faktrlerinin her ikisi de
12 olan bez aya kumalarn dokunmas kolaydr.
rtme faktrleri 12nin zerine ktnda dokuma zorlar. 14 + 14 atk ve zg rtme
faktrleri iin gl dokuma makinelerine ihtiya duyulur. 16 + 16 atk ve zg rtme
faktrleri durumunda bez aya kuma yaps skr ve tahmin edici bir tefeleme ile iplikleri
yeterince sktrabilmek iin ar tefeye sahip gl bir tezgaha ihtiya duyulur. Atk ve
zg iin geni bir aralkta deien rtme faktrleri kullanldnda bir dorultuda yksek
rtme faktrnn kullanlmas dier dorultuda daha dk bir rtme faktr kullanlmas ile
dengelenebilir. Bir poplin kumata atk kumata dzgn olarak dururken btn kvrmlar
zgnn ald grlr.
Poplin kuma yapsnda zgler atknn etrafndan dolandklar iin birbirine temas edebilir
ve 32 nin zerinde kuma rtme faktr ile kumalarn dokunmas mmkn olmaktadr.
Pierce belirli sayda rg iin orijinal dzeltme faktrlerini hesaplamtr. Ruti kendi rettii
dokuma makinelerinde deiik rglere sahip kumalarn dokunup dokunamayacan
belirlemek iin faydal bulduu ayar faktrlerini yaynlamtr. Sulzer deiik tipte dokuma
makinelerinde farkl rg, iplik sklklar ve iplik numaralar ile kuma dokumann ne kadar
zor veya kolay olduunu gsteren grafikler hazrlamtr.

Ayn atk ve zg faktrleri ve farkl iplik numaralarna sahip kumalarn

karlatrlmas (SI Birim sistemi)

Kuma

A
B
C

Sklk
plik numaras rtme fak.
Kuma gramaj a
plik/cm
(g/cm2)
----------- ------------------ ---------------n1
n2 N1
N2 K1
K2

24
12
6

24 25
12 100
6 400

25 12.0
100 12,0
400 12,0

12.0
12.0
12,0

130
260
520

Kalnlk b
(mm)

0,28
0,56
1,12

n1 = zg skl, n2 = Atk skl N1 = zg iplik numaras, N2 = Atk iplik numaras

K1 = zg rtme faktr, K2 = Atk rtme faktr
a
b

Kvrm % 9 olarak hesaba katlmtr.

pliklerin yer deitirmesi ve dzlemesi (yasslamas) % 25 olarak gz nne alnmtr
Farkl rgler iin rtme faktr ayarlar

RG
Bez aya rg
2/2 Atk ribsi
1/2 ve 2/1 Dimi
2/2 Panama
1/3, 3/1 ve 2/2 Dimi
5 li atk ve zg sateni

AYAR FAKTRa
1,00
0,92
0,87
0,82
0,77
0,69

Kaynak ; Ruti
a

Herhangi bir rg iin edeer bez aya rme faktrn elde etmek iin gerek rtme
faktrn ayar faktr ile arpnz.

3-5) KALINLIK;
Kuma kalnlnn tahmin edilmesinde iplik zellikleri kuma zellikleri kadar nemlidir.
Terbiye ilemleri esnasnda kuma zerine etkileyen kuvvetlerden ve dokuma ilemi srasnda
iplik ekillerinde meydana gelen bozulmalardan dolay kuma kalnln hesaplamak zordur.
Kuma kalnln lmek de zordur.

4-DOKUMA MAKNELER VE UYGULANAN LEMLER;

Dokumada kuma oluum prensibi yllardr deimemesine karn kullanlan metotlar ile
dokuma makinelerinin tahrik ve kontrol ekilleri zaman ierisinde deiiklie uramtr.
Yirminci yzyln sonlarnda deiim hz srekli olarak artm ve makinelerin retim
miktarn belirleyen atk atma hzlar 1950-2000 yllar arasnda yaklak 10 kat artmtr.
retim hzlar art hz srekli artarak gnmze kadar gelmitir. 21. Yzyln bandan bu
gne kadar geen sre de ise art hz srekli artarak 1950-2000 yllar arasndaki 10 kat arta
yakn bir deere ulamtr. nceden emek youn bir endstri kolu olan dokuma endstrisi
sektr artk modern teknolojilerle sermaye youn bir endstriye dnmtr.
Bir kuman dokunmasndaki temel ilemler unlardr;
1) Azlk ama, yani atk ipliin zg iplikleri arasndan geirilmesini salamak iin
desene gre ipliklerin iki veya daha fazla tabakaya ayrlmas ilemi,
2) Atk atma (atk kayd), ve
3) Tefe vurma (tefeleme), yani azla yatrlan atk ipliini kuma izgisine kadar
tayp kumaa dahil etmek (bir nceki atk atldktan sonra kuman sona erdii izgi)
Atk ve zg ipliklerinin beslenmesi ile dokunan kuman sarlmas iin de gerekli niteler
makine zerinde mevcut olmaldr. zg iplii genellikle zg levendi zerinden
beslenirken atk iplii masura (sadece mekikli tezgahlar iin) veya konik bobinler zerine
sarlarak beslenir. Atk atma sistemi ne olursa olsun tek fazl dokuma makinelerinin ou
benzer mekanizmalar ve arka kpr ile gs kprs arasnda yatay bir zg hatt
kullanlmaktadr.
Yatay zg hatt en yaygn olarak kullanlmasna ramen dier baarl zg hatlar da
gelitirilmitir. Dokuma tezgahlar her tefeleme ileminden sonra bir sonraki atk iin azlk
oluumunu takiben yeni bir atknn azlna tm kuma eni boyunca yatrld ve bu
ilemlerin her makine devrinde tekrar e ttii tek fazl ve ayn anda birden fazla dokuma ilemi
faznn mevcut olduu ve e zamanl olarak birden fazla atk atmnn gerekletirildii ok
fazl olarak iki guruba ayrlabilir.
Tek fazl dokuma makineleri atk atma sistemlerine gre alt guruplara ayrlrken ok fazl
dokuma makineleri azlk oluturma metotlarna gre snflandrlr. Bir dokuma makinesinin
baarl ve verimli bir ekilde altrlmas iin iyi kalitede zg ipliklerine ihtiya vardr.
4-1) ZG HAZIRLAMA;
Dokuma ileminin baars, dokuma makinesine taklan zg levendinin hazrlama kalitesine
baldr. nk zgdeki her bir hata ya makineyi durdurup dzeltme gerektirecek ya da
dokunmakta olan kumata hataya sebep olacaktr. Bir kuma dokunmadan nce zg
iplilerinin sarld leventler hazrlanmak zorundadr.
ok kaln zg plikleri iin veya zg hazrlama zellikleri deitirilmeksizin filament
ipliklerden kuma dokunabilmesi durumunda her dokuma makinesinin arkasna
yerletirilebilen bir calk ekonomik olarak kullanlabilir.
Bu yaklam ile sk sk levent deiimi nlendii iin dokuma randman artrlr, ancak ok
fazla yere ihtiya duyulur. zg ipliklerinin byk bir ounluu iin zellikle hallanm
iplikler iin zg levendi hazrlamak ve dokuma makinesinde kullanmak daha ekonomik
olmaktadr.
ou zg hazrlama sisteminin amac dokuma makinesinde ihtiya duyulan zg
ipliklerini bir levende birletirmek ve zgy, tm zg telleri srekli olarak mevcut olacak

ekilde ve zglerin elastikiyetlerini sarldklar haldeki deerlerinde muhafaza ederek

dokuma makinesine beslemektir. Bu ilem yaplmadan nce iplikler konik bobinlere sarlmal,
zg levendine aktarlmal ve en son olarak da dokuma levendine aktarlmadan nce
hallanmaldr.
Hal ileminin amac dokuma makinesinde karmak zorlamalara maruz kalan zg
ipliklerinin dayanmn artrmak amac ile zgleri koruyucu bir tabaka ile kaplamaktr. Baz
kaln katl iplikler ile yksek dayanma sahip iplikler hallanmadan da dokunabilir.
4-2) AIZLIK AMA;
Bir kuma ister bir eltezgahnda ister en modern yksek hzl ok fazl dokuma makinesinde
dokunsun, tefeleme ve kuma oluumundan nce atknn atlabilmesi iin azlk almas
zorunludur. Azlk temiz olmaldr, yani gevek zg iplikleri veya yzeyi tyl iplikler
veya birbirleriyle tutuan zgler atk iplii veya atk taycnn geiini engellememelidir.
Bu engelleme olmakszn atk iplii atlamazsa ya sorunu dzeltmek iin makine duracak, bir
zg kopmu veya hasar grm olabilir, ya da hatal kuma deseni retilecektir.
4-2-1) Tek fazl dokuma makinelerinde azlk ama; Tek fazl dokuma makinelerinin byk
bir ounluunda atk kayd balamadan nce alt ve st zg tabakalar ayrlarak azlk
oluturulur ve atk tm zg eni boyunca azla yatrlana kadar zglerin azlktaki
konumu deitirilemez. Azlk ama mekanizmas zg ipliklerini rg raporu tarafndan
belirlenen srada yukar veya aa hareket ettirmek iin kullanlr. Dokuma esnasnda zg
ipliklerinin iyi bir ekilde ayrlmasn salamak ve bitiik ipliklerin birbirleri ile tutumalarn
engellemek iin zg tabakalarn oluturan iplikler birbirine gre bir miktar kaydrlabilir.
Ancak atk kayt blgesinde atk geiini engellemeyecek ekilde bir aklk muhafaza
edilmek zorundadr. Belirli bir dokuma makinesi iin seilen azlk ama mekanizmas bu
makinede dnlen desene baldr. Azlk ama mekanizmalar genellikle pahaldr ve
desenlendirme yetenei ne kadar byk olursa azlk ama mekanizmas da o kadar pahal
olacaktr. Baz dokuma makinelerinde bu makineye taklabilecek azlk ama
mekanizmalarn belirleyen teknik snrlamalar da vardr. Krankl, kampl veya armrl
azlk ama mekanizmalar kullanldnda zg iplikleri erevelere taklan gl
gzlerinden geirilir ve ereveler tarafndan yukar-aa hareket ettirilir. Bir erevedeki
tm gcler birlikte hareket ettirilir ve bu ereve tarafndan kontrol edilen tm zgler
bundan dolay ayn ekilde kaldrlr. rg raporu ihtiya duyulan minimum gc saysn
belirler. Bir erevedeki gc saysnn ok fazla olmasn nlemek iin ayn hareketi yapan
zgler ayn hareketi yapan birden fazla ereveye datlr. Bez aya kuma dokumak iin
rnein 2, 4, 6, 8 ereve kullanlabilir. Bu durumda zgleri her atkda erevelerin yars
kaldrlr iken dier yars indirilir. Krankl azlk ama mekanizmalar genellikle
8 ereveyle, kaml 10 veya 12 ereve ve armrl azlk ama mekanizmalar ise 18 veya 24
ereve ile snrldr. Bir desen iin gerekli hareket raporu 24 ereve kullanm ile elde
edilmezse her bir zg ipliinin ayr ayr kontrol edilebildii jakarl azlk ama
mekanizmalar kullanlmak zorundadr. Krankl azlk ama mekanizmas mevcut olan en
basit ve en pozitif olandr. Sadece bez aya rgde kuma dokumak iin kullanlabilir. Bu
mekanizma ucuz, muhafazas ve bakm kolay ve birok yksek hzl dokuma makinesinde
atk atma hzlarn % 10 kadar artrr. ok ynl olmamas nedeniyle yaygn olarak
kullanlmamaktadr. Bununla birlikte kumalarn byk bir ounluunun bez aya rg ile
dokunmasndan dolay birok endstriyel kuma iin zellikle faydaldr. Yksek hzl
modern dokuma makineleri ile kullanlan kaml azlk ama mekanizmalar ya oluklu kam ya
da elenik kamlara sahiptir. nk bu kamlar erevelerin pozitif olarak kontroln mmkn
klar. Bununla birlikte negatif profile sahip kamlar hafif ve orta gramajl kumalarn
dokunmasnda hala yaygn olarak kullanlmaktadr. Kam profili, rg raporundan elde edilen
hareket planna gre istenilen ereve hareketlerini verecek ekilde tasarlanr. ereveleri
kontrol etmenin nc bir yolu ise armrl azlk ama mekanizmas kullanmaktadr.
Armrlerin en byk avantaj dokunabilen desenin rapor byklne pratik olarak bir snr

getirmemesidir. Buna karlk kaml azlk ama mekanizmalarnda sekiz veya on atkdan
daha byk rg raporlarnn eldesi pahal ve zordur. Armrleri ok sayda ereve iin
retmek kolaydr. Armrler silindirler veya baklalar ieren desen zincirleri tarafndan kontrol
edilirler. Desen baklalar armrdeki ereve kaldrma mekanizmas iin seme ilemi
gerekletirilir. Uzun hareket raporlar iin metal zincirler veya ar tahta baklalar yerine
delikli karton veya plastik kartlar kullanlmtr. 1990 l yllarda elektronik armrler mekanik
armrlerin yerini alm ve bu sayede bir desen hazrlamak iin olan sre ok ksalmtr.
Elektrik armrlerin gelimesine mteakip kaml azlk ama mekanizmalarn poplerlii
azalmtr. nk yksek hzl dokuma makineleri iin kamlar pahaldr. rg yaps veya sk
sk desen deiim gereksinimden dolay ok sayda kamna gerek duyulursa armrl dokuma
makinesi almak daha ucuza gelebilir. Az ama mekanizmalar hala youn bir gelime
ierisindedir. erevelerin ayr ayr elektronik kontrol yakn zamanda krankl, kaml ve
armrl makineler arasndaki fiyat farkn azaltabilir. Gelimelerin azlk ama nitelerini
basitletirmesi, fiyatlarn ve bakmn azaltmas ve dokuma makinesini daha esnek hale
getirmesi daha muhtemel grnmektedir. stenilen tasarmlar dokumak iin armrlerin
desenlendirme kapasiteleri yetersiz< kalr ise jakarlar kullanmak zorunluluu vardr. Modern
elektronik jakarlar ok yksek hzlarda alabilmekte ve tasarlanan desen zerine pratik
olarak hibir snrlama getirmemektedir. Dokuma makinesi eni boyunca her zg iplii ayr
ayr kontrol edilebilir ve atk raporu istenilen uzunlukta olabilir. Jakarlar pahaldr ve ok
fazla sayda zgiplii gruplar halinde konrol yerine ayr ayr kontrol edilecek ise, jakarlar
zerine takld dokuma makinesi kadar maliyete sahip olur.
4-2-2) ok fazl dokuma makinelerinde azlk ama; ok fazl dokuma makinelerinin
tamamna yaknnda e zamanl olarak birden fazla atknn atlabilmesi iin herhangi bir anda
birden fazla dokuma ilemi faz oluturulur. Dalga azl dokuma makinelerinde zg
tabakalarnn farkl ksmlar herhangi bir anda dokuma ilem faznn farkl ksmlarndadr.
Yani maine genilii boyunca zg tabakalarna bakldnda bir ksmnda azlk
olumuken dier ksmnda azlk kapanm, baka bir ksmnda da azlk yeni oluuyor
veya kapanyor konumundadr. Bu durum ayn dzlemde birbirini takiben oluan azlklar
iinde belirli sayda mekik veya atk taycnn hareket etmesini salar. Mekiklerin alan
dalga azlklar boyunca dairesel bir yrnge zerinde hareket ettii dokuma makineleri
yuvarlak dokuma makineleri olarak adlandrlr. Bu makineler, ar ykleri tayacak uval
ve antalar iin yuvarlak polipropilen dokuma kumalarn retilmesi iin yaygn olarak
kullanlmaktadr.
4-3) ATKI ATMA VE TEFELEME (TEK FAZLI DOKUMA MAKNELER);
Tm tek fazl dokuma makineleri atk atma sistemlerine gre snflandrlrlar. Tek fazl atk
atmada ana metotlar; mekikli, mekikikli, kancal veya su jetli sistemlerdir.
4-3-1) Mekikli, atk atma; Azlk boyunca tanmas iin mekiklerin kullanld tezgahlar
ABD gibi yksek cretlerin dendii lkelerde dahi 1980li yllara kadar dokuma kuma
retimine hakim olmutur. imdi birka tip zel kuman dokunmas haricinde
kullanlmamaktadr. Buna ramen ok sayda otomatik bobin deitirmeli tezgahlar hala
kullanlmaktadr. Ancak bunlar hzl bir ekilde mekiksiz dokuma makineleri ile
deitirilmektedir. Mekiksiz dokuma makineleri daha az hata ile kuma retmekte, dokuma ve
bakm iin daha az iiye ihtiya duyulmaktadr. Milyonlarca el tezgah Gneydou Asyada
yasalar ile korunarak hala almaktadr. Mekikli bir dokuma makinesinde kuma retiminde;
atknn zerine sarld masuray tayan mekik makinesinin her iki yannda bulunan vuru
mekanizmas ile tezgahn bir yanndan dier yanna azlk boyunca hareket ettirilir: Her atk
iin mekik aniden ivme kazanr ve mekik yolu zerinde uar. Azlk boyunca mekik hareket
ederken bir atklk iplik azla yatrlr. Dier taraftaki mekik kutusuna ulatnda mekik
hzl bir ekilde durdurulmak zorundadr. Her atk azla yerletirildikten sonra tefelenerek
kumaa dahil edilir. Tarak ve mekik yolu tefeye monte edilerek tefe ile birlikte ileri-geri
hareket ettirilir. Mekik azlk boyunca hareket ederken zg ipliklerinin hasar grmeksizin

mekik geiine imkan vermesi amacyla tefe erevelere yakn konumda olur. Daha sonra
azla yatrlan atky kumaa dahil etmek iin tefe ileri hareket ettirilir. Atk atma
periyodunun byk ksmnda ak bir azla olan gereksinim ve tarak ile mekik yolunu
zerinde tayan tefenin arl atk atma hzna yani tezgah devrine snrlamalar
getirmektedir. Mekikli dokuma makinelerinin temel zayfl, mekik tarafndan tanarak
azla yatrlan kk atk iplii ktlesi ile karlatrldnda mekik ve masura ktlesinin
oransz bir ekilde olmasdr. Mekie aktarlan enerjinin sadece % 3 gerek atk atmak iin
kullanlr. Makine hz zerine getirilen dier bir snrlama ise ar tefeye salnm hareketi
yaptrlmas gereidir. Teorik olarak geni makinelerde 450 m/dak atk atma hzlarna ulamak
mmkn olsa da ticari kullanmda 250 m/dak atk atma hzn aan ancak birka makine
olmutur. Otomatik olmayan mekikli tezgahlarda her defasnda masuradaki atk iplii bitmek
zereyken dokumac tezgah durdurmak ve masuray deitirmek zorundadr. Atknn azlk
ortasnda bitmesini ve dolaysyla onarlmas gereken bir kopuk atknn olumasn
engellemek iin masuralar, zerinde ok az iplik varken deitirilmek zorundadr.
Sanayilemi lkelerde otomatik olmayan ve yar otomatik mekikli tezgahlar masuralarn
otomatik olarak deitirildii mekikli tezgahlarla deitirilmektedir. Otomatik mekikli
tezgahlarda masuralar makine durdurulmakszn dokumacnn mdahalesi olmakszn
deitirilir. Makinenin gerektiinde masura deitirme ilemini gerekletirebilmesi iin
boalan masuralarn yerine yenileri periyodik olarak magazine yerletirilir. Magazin
doldurucular mekik kutusu ykleyicileri ile deitirilebilir. Masuralar zel kutular iinde
tezgaha getirilir ve bu kutulardan otomatik olarak deitirme mekanizmasna aktarlr.
Masuralar boaldnda masuralar yerine mekiin deitirildii tezgahlar ok zayf iplikler
iin mevcuttur. Btn bu metotlar tezgaha getirilmeden nce masuralarn sarlmasn
gerektirir. Mekikli tezgahlarda dokunabilen kumalarn gramaj ve eni zerine pratik olarak
bir snrlama getirilmemitir. Desene gre birden fazla renk veya tipte atk atlmasna imkan
salamak iin mekikli tezgahlara ilave olarak mekik kutular ve zel mekanizmalar taklabilir.
Mekikli tezgahlar mekiksiz tezgahlarla karlatrldnda, mekiksiz tezgahlara gre daha
hantal yapda ve i gc isteyen tezgahlar olduu grlmektedir.
4-3-2) Mekikikli dokuma makineleri; Mekikikli dokuma makineleri ya makinenin iki
yanndan da srayla frlatlan tek mekikik kullanlr ve iki taraftan atk besleme sistemine
ihtiya sahip olup tek taraftan frlatlan ok sayda mekikik kullanlr. Daha sonra bu
mekikikler bir tama kay veya zinciri ile mekikiin frlatld tarafa getirilir. Tm
mekiksiz dokuma makinelerinin nemli bir avantaj konik bobin zerindeki atk
kullanlmadan nce tekrar sarlmak zorunda deildir. Bu bir ilemi ortadan kaldrr ve
ipliklerin karma tehlikesini azaltr. Bylelikle atk ipliinin retildii srada kullanlmas
salanm olur. Mekikli tezgahlarda ise atk nispeten ksa uzunluklara blnerek masuralara
sarlr. Bu iplikler daha sonra ters sradan dokunur. Bu durum bir iplikteki uzun periyodik
hatalar ortaya karabilir. Bir Sulzer tipi dokuma makinesinde atk atm iin atk bobinden
ekilerek atk freni ve gerdiriciden geirildikten sonra atky mekikik tutucusuna yerletirilen
mekikik besleyicisine iletilir. Mekikik vuru elemanndan (piker) ayrlmadan nce mmkn
olan en fazla enerjiyi mekikie aktarmak iin atk atmada burulma ubuu sistemi kullanlr.
Mekikii azlktaki klavuzlar boyunca hareket ettirip dier taraftaki mekikik frenine
ulatrmak iin gereken enerjiyi beslemek amacyla burulma ubuu (burulma as)
ayarlanabilir. Sulzer daha gl ve atk atmak iin daha fazla zaman ayrlmasna imkan
salayan daha hzl tefe vuruu elde etmek iin tarak ve tefe mekanizmasn yeniden
tasarlamtr. 3600 mm enindeki makineler 1300 m/dak. ya kadar hzlarda atk atabilirken dar
mekikli tezgahlar 1000 m/dak atk kayt hzlarnda alabilmektedir. Ar kumalar kaln ve
fantezi iplikler ile 6 renge kadar atk iin mekikikli dokuma makinesi modelleri mevcuttur.
Makinelere her eit azlk ama mekanizmas ile makine performansn ayarlamak ve
izlemek iin mikroilemciler taklabilmektedir. Tarak eni arttka atk atma hz artndan ve
geni mekikikli dokuma makinelerinde birim genilik bana yatrm maliyeti azald iin
bir geni en makinede yan yana belirli sayda kuma dokumak ska tercih edilmektedir.

4-3-3) Kancal dokuma makineleri; Kancal tezgahlar tek veya ift kanca ile alabilmektedir.
Tek kancal makinelerde genellikle sert kanca kullanlmaktadr ve kaln ipliklerden dar
kumalarn dokunmasnda avantaj salamaktadr. Tek kancal geni makineler birok
uygulama iin ok dk hzl kalmaktadr. Tek kancal dokuma makinelerinde kanca, tezgah
eni boyunca hareket eder ve genellikle geri dn hareketi esnasnda atky tutup azla
yatrr. Sert tek kancann bir varyasyonu iki fazl kanca olarak da isimlendirilen iki tarafl
alan tek kancal sistemlerdir. Bu sistemler teknik (endstriyel) kumalar kullanlmaz.
Kancal dokuma makinelerinin ou her kancann azla bir taraftan girdii ift kanca
kullanlmaktadr. Kancalar ortada karlar ve atk transferi gerekleir. Gabler sistemi ilk
atk, makinenin her iki tarafndan srayla atlr. Atk iki devirde bir kesildii iin her iki tarafta
da atk ipliklerinin U eklinde baland kuma kenarlar oluur. Bu gn retilen makinelerde
Gabler sisteminin yerini Dewas sistemi almtr. Dewas sisteminde atk tek taraftan atlr ve
her makine devrinde kesilir. ift kancal dokuma makinelerinde esnek veya sert kancalar
kullanlmaktadr. Sert kancal dokuma makineleri dier atk atma sistemine sahip
makinelerden daha fazla yere ihtiya gsterirler. ift kancal dokuma makineleri ile dokunan
kumalar dk sklkl jeotekstil amal kumalardan ar konveyr bantlarna kadar uzanr.
Kancal dokuma makinelerinde genellikle ift esnek kancalar kullanlr. Bu makinelerde 4600
mm e kadar enler mevcuttur ve endstriyel kumalar iin daha geni enlerde zel amalar
iinde retilmektedir. Standart makineler nispeten dk yatrm maliyetine sahiptir ve geni
bir aralkta hafif ve orta gramajl kumalar dokumak iin kullanlmaktadr. Sekiz renge kadar
atk renk seme mekanizmas basit ve ucuz olduu iin kancal dokuma makineleri birden
fazla renk veya tipte atknn atld kumalarn dokunmasnda ve ksa metrajl almalar iin
idealdir.
Demelik ve modaya uygun kumalarn dokunmasnda yaygn olarak jakarl azlk ama
mekanizmalaryla kullanlrlar. Kancal tezgahlar baz endstriyel kumalarn retiminde de
kullanlmaktadr.
4-3-4) Akkan jelli dokuma makineleri; Akkan jelli dokuma makineleri atky azlk
boyunca tamak iin hava ya da su kullanlr. Bu sistem atk atm iin bir atk tayc veya
kancaya ihtiya gsterir. Bundan dolay ok daha az hareketli aksam ve hareket ettirilecek ok
daha az ktle mevcuttur. pliklerin byk bir ounluu hava jetli tezgahlarda
kullanlabilmesine ramen su jetli dokuma makineleri sadece su itici iplikler iin uygundur.
Su jetli tezgahlarda atky azlkta tm en boyunca tayabilmek iin genellikle atknn
atld tarafta tek bir dze bulunur. Bu yzden makine enleri yaklak 2 metre ile snrldr.
Hava aknn kontrol basnl suyun aknn kontrolnden daha zor olduu iin tek dzeye
sahip hava jetli dokuma makineleri ticari olarak 1700 mm ye kadar olan enlerde baarl
olmutur. Daha geni makineler iin makine eni boyunca dzgn bir atk iplii hareketi
salamak amacyla tarak enine yardmc dzeler yerletirilmitir. Teorik olarak geni enli hava
jetli makineler retilebilse de ticari olarak tek en makineler daha caziptir ve makine enleri
3600-4000 mm tarak genilikleri ile snrldr. Basnl havann retilmesi pahaldr ve akn
kontrol etmek zordur. Bu nedenle ya zel hava kanalnn ya da zel bir profil ile tarakta
oluturulan kanaln iinden atky tamak iin hava aknn snrlandrlmas zorunludur.
Hava jetli tezgahlar 1970li yllarda byk miktarlarda ticari kullanma girdiinden hzl bir
ekilde gelimitir. Bu gn hava jetli tezgahlar dokuma kumalarn byk bir ounluunu
dokuyabilmekte ve nispeten basit kumalarn seri retimine hakim durumundadrlar.
Hava jetli dokuma makineleri 3000 m/dak. atk hzna ulamlardr. Bu hz herhangi bir tek
fazl atk atma sistemi ile ulalan hzn yaklak iki katdr ve hala youn bir gelime abas
ierisindedir. Hava jetli sistem atlan bir metre atk bana yatrm maliyeti ile yksek seviyede
rekabet eder durumdadr.

Otomatik atk onarm sistemine sahip hava jetli dokuma makineleri ana dze ile kuman
dier taraftaki kenar arasnda meydana gelen atk hatalarnn byk bir ounluunu
onarabilmektedir. Bu nite zg ipliklerine zarar vermeden kopan atk ipliini azlktan
uzaklatrlmakta ve makineyi tekrar altrmaktadr. Makine hatay belirleyemez ve
gideremezse sinyal reterek dokumacy uyarr.
Hava jetli dokuma makinelerinde makine durularnn byk bir ksmn atk durular
oluturduundan bu sistem dokumacnn i ykn ou durumda % 50 den fazla
azalmaktadr. Bu sistem ile dokunan kuma kalitesi iyiletirildii gibi ayn anda birden fazla
makinenin durmas ile ortaya kan kayp zaman da azaltlmaktadr.
4-4) DER MEKANZMALAR VE TEK FAZLI DOKUMA MEKANZMALARINDA
KULLANILAN AKSESUARLAR;
4-4-1) zg besleme ve zg salma mekanizmas; zg iplikleri dokuma makinesine bir
veya daha fazla dokuma levendinden beslenir. zel durumlarda calktaki bobinlerden
dorudan besleme yaplabilir. zg ipliklerinin leventten boalmas esnasnda tm tellerin
ayn uzunlukta olmasn salamak iin zgler levende eit aralkla ve ayn gerginlikle
sarlmaldr.
Levent ap arttka sarlan zg uzunluu artar ve daha az levent deiimine ihtiya duyulur.
Ancak daha byk zg gerginlik deiimlerin dengelemek zorunluluktur.
Farkl dokuma makinelerinde deiik aplarda leventler taklabilir. Endstriyel (teknik)
kumalar veya denim gibi kaln zg iplikleri kullanlan kumalarn dokunmas iin daha
byk apta leventlere gereksinim duyulur. Bu leventler tezgahn arkasna yerletirilen ayr bir
levent calna yerletirilir. Bu tr levent calklar ile 1600 mm apa kadar leventler
kullanlabilir. Levent zerindeki zg genilii en az taraktaki iplik genilii kadar olmaldr.
zg genilii 2800 mmyi aar ise hal ilemi ve levent tamay kolaylatrmak iin birden
fazla zg levendi kullanlr. Bir kumata birden fazla zg levendi kullanlr ise bitim
ileminden sonra kuma hatalarna sebep olan farkllklar nlemek iin leventler ayn koullar
altnda hazrlanmaldr.
Dokuma esnasnda farkl leventlerden beslenen zg gerginlikleri dikkatli bir ekilde kontrol
edilmek zorundadr ve elektronik sensrlerin kullanlmas ile bu ilem daha basit hale
gelmitir.
Dokunacak olan kuma birbirinden byk oranda farkllk gsteren iplik numaralarnda zg
ipliklerine ihtiya gsterir veya zgnn farkl ksmlar birbirinden byk oranda farkl
kvrm deerlerine sahip ise birden fazla zg levendi ile paralel olarak almak gerekir. Bu
leventler dokuma makinelerinde st ste veya arka arkaya yerletirilebilir.
Dokuma esnasnda zg salma mekanizmas her makine devrinde gerekli oranda zg
ipliini dokuma blgesine besler. Atk atmadan nce azlk oluurken zg ipliklerinin iki
veya daha fazla tabakaya kolaylkla ayrlabilmesi iin zg salma mekanizmas zgleri eit
ve dzgn gerginlikte tutmaldr.
Bu sayede son atlan atknn tefelenmesi esnasnda gerekli zg gerginlii muhafaza edilmi
olur. zg salma mekanizmalar arka kprnn yer deitirmesiyle gerginlik llerek
mekanik olarak kontrol edilmekte idi ancak artk elektronik sensrler ile gerginlik llr ve
zg salma ayr servo motorlarla kontrol edilmektedir.
4-4-2) Kuma ekme mekanizmas; Kuma ekme mekanizmalar dokunan kuma sabit bir
hz ile ileri ekmek iin kullanlr. Kuma ekme hz, atk skln kontrol eder ve atk skl

deiimleri ile dier kuma hatalarn nlemek iin dzenli olmak zorundadr. Dokuma
makinelerinin ounda kuma ekme mekanizmas dokunan kuman kuma silindirine
sarlmasn da kontrol eder. Ar kumalarn dokunmasnda yaygn olarak byk apl kuma
silindirlerinin hazrlanmas gerekli ise tezgah gvdesinin dna ayr bir kuma sarma nitesi
yerletirilir.
4-4-3) Otomatik durdurma tertibat; lk grup, zg koruma tertibatlar, sadece mekikli veya
mekikikli dokuma makineleri iin geerlidir. Bu tertibatlar mekik sktnda makineye
zarar verilmesini ve ok sayda zgnn kopmasn engeller.
zg durdurma tertibatlar, zg koptuunda dokuma makinesini durdurur. zg iplikleri
koptuunda lameller aa der ve zg durdurma tertibat aktif hale getirilir. Lameller
mekanik veya elektriksel zg durdurma tertibatlaryla birlikte kullanlr. Lameller tarafndan
zg ipliklerine hasar verilmemesi iin zgler dzgn bir ekilde hallanmaldr.
zg iplikleri ile fiziksel temas olmayan elektronik zg durdurma tertibatlar zellikle
ince filamantli iplikler iin kullanlmaktadr.
Atk durdurma tertibatlar otomatik mekikli dokuma makinelerinde atk deitirme ilemini
balatmak ve atk atma esnasnda atk iplii koptuunda makineyi durdurmak iin kullanlr.
Otomatik kopuk atk onarm sistemine sahip hava jetli dokuma makinelerinde atk durdurma
tertibat atk onarm ilemini de balatr.
4-4-4) Hzl tip deiimi; lk defa Picanol tarafndan sergilenen ve imdi btn makine
imalatlarnn sahip olduu hzl tip deiim sistemi (QSC) bir zg deiimi esnasnda
makinenin durdurulmas gereken sreyi byk lde azaltr. zg levendi, arka kpr,
zg durdurma tertibat, ereveler ve tarak, bu ksmlar dokuma makinesinin gvdesinden
ayran bir modle yerletirilir.
Bu modl zel bir tama nitesi ile tahar ve i ba blmlerine tanarak zg deiimi iin
hazrlk yaplr ve tekrar dokuma makinesine getirilir. Bylece normal olarak duran dokuma
makinesi zerinde yaplan ilerin % 90 kadar zg deiim ileminde ortadan kaldrlr ve
dokuma makinesi randman iyiletirilir. Bu sistem ile taraklar ve ereveler daha temiz
kalacandan daha iyi makine performans ve kuma kalitesi elde edilmi olur.
4-5) MAKNE GENL;
Bir dokuma makinesinin tarak eni dokunacak olan kuman taraktaki eninden daha geni veya
taraktaki enine eit olmaldr. Taraktaki zg genilii kuma kenar genilikleri ve yardmc
kenar zglerini kapsamaldr. Makine genilii bu ender dar ise kuma bu makinede
dokunamaz.
Genel olarak bir makinenin tarak enini artrmak mmkn deildir. Mevcut makine eninin
zerine klamazken daha ar kumalar dokumak genellikle mmkndr. Sulzer mekikikli
dokuma makinelerinde makine eninin % 50sine kadar en azaltlmas yaplarak kuma
dokunabilir.
Farkl dokuma makinesi reticileri ve bunlarn farkl model dokuma makineleri, makine
eninden daha dk enlerde kuma dokumak iin farkl dzenlemelere sahiptir. Baz firmalar
sadece 200 mm en azaltlmasna izin verir. Malzeme ve kuma tiplerindeki muhtemel
deiimler gz nne alndnda bu deer yetersiz kalmaktadr.
Dk enlerde kuma dokumak atk kayt hzlarn azaltabileceinden tarak geniliinin byk
ksmn kullanmak en ekonomik olandr. Geni en makineler muhtemelen daha yksek
yatrm ve iletme mliyetine sahiptirler.

Baz durumlarda bir makinede yan yana belirli sayda kuma dokumak ekonomiktir. Geni bir
Sulzer mekikikli dokuma makinesinde be, alt veya yedi havlu her biri kendi ie kvrma
kenarlar ile retilebilir.

TAHAR (DOKUMA LEM);

zg ipliklerinin dokumaya hazrlk ilemi iin lamel, gc ve taraktan geirilmesidir. Bu
ilemler verilen tahar raporlar dahilinde yaplr. Tahardan ama rgde ayn harekete sahip
zg ipliklerinin ayn ereveye ait gclerden geirilmesidir. Kareli desen kadnda
dokuma rgs gsterilirken zgnn stte olduu yerler doldurulur, atknn stte olduu
yerler ise bo braklr. Bu rapora gre tahar plan ve buna bal olarak ta armr raporu
hazrlanr. zg iplikleri gc gzlerinden geer ve bir destek dzeni ile tek bir nite halinde
kaldrlr ve indirilir. Bu dzen, dikdrtgen eklinde bir erevedir ve gc teli dediimiz bir
takm teller zerine asldr. zg levendinden gelen zg iplikleri gc telinin gznden
bir bir gemek zorundadr. Her biri bir inenin gz gibi telakki edilebilir. Tarak diinden
geecek iplik says ve tarak numaras yani taraktaki di skl zg sklna bal olarak
seilir. En basit dokuma kontrksiyonunda ereveler belli bir zg iplik gruplarn kaldrr
veya indirirler ve bu ekilde atk iplikleri bir grup zg ipliklerinin altndan geerken dier
bir grubunda stnden geer.
Tahar eitleri;
Sra tahar; Bu eit taharda hareket raporu rgnn ayns olarak kar. Ayrca sra taharda
ipliklerin srtnmesi oktur.
Atlamal tahar; pliklerin srtnmesi azdr. Hareket raporu rgnn ayns deildir. Aralarnda
ekenar oluturan tahar en iyisidir.
Sivri tahar; Baz kumalarn raporlarna baklacak olursa balant noktalarnn deiik iplik
sralarnda tekrarland grlr.
rnein;
D

Z zg dimisinden tretilmi zigzag dimi ve D

2 zg dimisinden tretilmi

baklava dimisi rgler 6 ereveli sivri taharlarla rlrler.

Kesik (krk) tahar; Bu taharda belli bir saydan sonra periyodik olarak kesilme ve ters yne
gidi vardr. Bu dn ani deil atlamal olarak gerekletirilir ve bylece dn yapan zg
ipliklerinin ereve says dierlerinin yars kadar olur (balksrt rgs). Bu tahar eidinde
belli bir iplik saysndan sonra kesilen iplik ekimi gc atlayarak deiik istikamette fakat
dz sra halinde devam ettirilir.
-GRUP TAHARLAR;
Fasonlu taharlar; Kuman zg istikametinde doku deiiklikleri yaplm ise, her doku
iin ayr ayr sra tahar, krlan tahar veya kesik tahar gibi tahar eitlerini, grup iinde
uygulamak mkndr. Ayn tahar plannda deiik taharlar bulunduundan bu tahara grup
tahar ad verilmektedir. Kuman desenine gre yaplan tahar, zg ipliklerinin tek tek
ereve gruplarn ayrlmasyla hazrlanrlar.
Gclerin partilere ayrlmasyla hazrlanan grup tahar; Kullanlacak erevelerin
gruplara ayrlmas ve zg ipliklerininde bu gruplarda blmler halinde datlmas eklinde
yaplan tahardr.

TAHAR HATASI (DOKUMA HATASI);

zg ipliklerinin taharlanmas srasnda tahar raporundan belirtilen sradan farkl bir ekilde
gc gzlerinden geirilmesiyle oluan ve boyuna izgi oluturan dokuma hatasdr. zg
ipliklerinin hareket srasnda deitiinden dokuma rgsnde bozulmalar, krlmalar eklinde
grlr.
TAHAR MAKNES (DOKUMA LEM);
Otomatik olarak zg ipliklerini, gc tellerinden ve taraktan geiren makinelerdir.
-Yar otomatik tahar makineleri; Dokumadaki zg ipliklerinin gc, ereve lamellere ve
de taraa geirilmesi iin gerekli olan iki iiden birisinin yerine bu sistemler
kullanlmaktadr. Buna zel baz transport sistemleri de eklendiinde gerekli olan fiziksel g
byk lde hafiflemekte ve zglerle birlikte dokuma makinesinin dier aksamlarda
(ereveler, gc takntlar, lameller ve taraklar) hem korunmu olmakta hem de dokuma
dairesine yksek kaliteli bir zg sistemi getirilmektedir. Bu sistemin bir dier avantajl yn
de dokumadaki kopu miktarnn asgariye indirilmesidir.
-zg iplii taharlama makineleri; Bu makine nc makine grevini yapmaktadr.
Dolaysyla taharlanacak iplii ayrarak zg levendindeki tabakadan yaklak 10 cm kadar
uzaa besleyen bir sistem durumundadr. Makine ipliin tahar kancasyla tutularak
ekilmesine kadar bir sre bu pozisyonda kalr ve daha sonra hemen bir dier iplie getirilir.
Btn bu ilem iin gerekli zaman sadece 0,6 saniyedir. Makine 1,6 ile 250 tex arasnda eitli
iplikler ile almaya elverili bir yapya sahiptir. Tahar apraz tara olsa da olmasa da
kullanlabilir. 1987 ylndan bu yana taharlama tesislerindeki btn makinelere temassz
elektronik kontrol sistemleri monte edilmektedir. Ayrca zel bir sistemle retilen sinyal
sayesinde bir sonraki aygtn (rnein lamel ya da saya mekanizmasnn) devreye girmesi
gvence altna alnmtr. Dolaysyla zg ipliklerinde geveklik ya da baka nedenlerden
dolay meydana gelebilecek aksaklklar techizatn almasn engelleyecek nitelikte
grlmemektedir. Besleme ve alma hznn kademesiz olarak ayar mmkndr.
Yar otomatik bir taharlama sisteminde bulunan paralar yle sralayabiliriz;
zg verici makine ve aprazlama tertibat,
Lamel besleme aparat,
Tahar sehpas,
zg levendi yataklama arabas,
Tarak tahar makinesidir.
TAHAR PLANINI BULMAK N KUMAIN ANALZ EDLMES (DOKUMA);
Bir kuman analiz edilmesi; iplikleri, rgs, iplik skl, tahar ve armr desen plan
tarafndan oluturulan tm yapy bulmaktr. Kuman analizinin yaplmasnn en kolay yolu
lup kullanmak veya iplik skmektir. Bir kuman nasl dokunmu olduu ve kullanlan
dokuma tezgah tipinin hangisi olduunu bulmak iin, kuman en ve boy ynnde deseninin
bir raporunu bulmak nemlidir. O zaman bu aka iaretlenebilir ve bu iaretler iinde
bulunan tm alan analiz edilmelidir. Bu uzun sren ve skc bir ilem olabilir, nk bu i
iin yaplacak ilk ilem kumata grlen btn zg tellerinin hareketini zel desen kadna
iaretlemektir. Raporun solundan sana doru ve stnden altna veya altndan stne doru
allarak her atk iplii incelenir ve zel desen kadnda her zg ipliinin grld yer
bir kareyi doldurarak gsterilir. plikleri uygun ekilde ayrabilmek iin bir inenin
kullanlmas kolaylk salar. Kuma deseni bylece belirlendikten sonra tahar ve armr desen
plan bulunabilir. Kk kuma rneinde, hangisinin zg iplii hangisinin atk iplii
olduunu anlamak zor olabilir. Eer rnekte bir kenar var ise zorluk yoktur, ancak kenar yok

ise yardmc olacak baz rehber faktrler vardr. zg iplii genellikle daha gl olan
ipliktir ve eer kuma pamuk veya rayon ipliklerinden oluuyor ise pamuk ipliinin zg
olabileceini varsaymak daha doru olur. Yatay ve dikey olarak kullanlan iplik saylar da bir
rehber oluturur ve genellikle daha fazla olan zgdr. zg iplikleri genellikle daha fazla
bkmldr ve eer tek kat iplik ile katl iplik birlikte kullanlm ise katl iplik zg
ipliidir. Kuma deseninin bulunup zerine izildii desen kad, tahar bulmak amacyla
baka bir desen kadnn altna yerletirilir. Desenin izilmi olduu desen kadnn sol
tarafndaki birinci dikey hat birinci zg teli olarak kabul edilir ve tahar iin kullanlacak
desen kadnda alt sol karenin ii doldurulur ki bu da birinci zg telinin 1 numaral gc
erevesinde geirildiini gsterir. Desen kadndaki ikinci dikey kareler hatt incelenir ve
eer birinci hattan deiik ise bunun anlam bu zg telinin baka bir gc erevesinde
olutuudur. Bu da taharn izildii desen kadnda iki numaral karenin doldurulmas ile
iaretlenir ve tm dier ayn dikey hatlarda bu gc erevesine geirilmi olacaktr. Eer
nc diket hatt ilk ikiden deiik ise bu numaral gc erevesine geirilmi zg teli
olarak numaral karenin doldurulmas ile gsterilir ve drdnc dikey hatda deerleri gibi
olacaktr. Bu yntem tm rapor boyunca tekrarlanr, tahar desen kadnn her dikey hattn ele
alarak tahar kadndaki yeri doldurulur. Tahar tamamlannca armr desen plann bulmak
mmkndr. Bu plan rapor boyunca olacak ve ne kadar gc erevesi olacaksa o kadar dolu
karesi olacaktr. Armr desen plan kuma deseninin yanna ilave edilir.
TAHARLAMA, ZGNN TAHARLANMASI (DOKUMA);
zg ipliklerinin dokuma ileminde tek tek kontrol edilmeleri iin lamel dizilmesi, istenilen
ekilde azlk oluturmalar iin gclerden geirilmesi, istenilen ende kuma oluturmalar
ve istenilen sklkta dokunmalar iin taraktan geirilmeleri gerekir. Bu ilemlerin hepsine
birden taharlama ad verilir. Taharlama ileminde; zg iplikleri, azlk oluturabilmeleri
iin dokuma rgsne gre belirlenen bir sra ile gclerin gzlerinden geirilir. Bu ileme
gc tahar denir. zg ipliklerinin istenen enden ve sklkta dokunabilmeleri iin belli bir
dzen iinde tarak dilerinden geirilirler. Bu ileme tarak tahar denir. zg ipliklerinin
dokuma srasndaki kopularn tek tek kontrol edebilmek iin her iplie bir adet taklan
lamelin dizilmesi ilemi de taharlama ilemlerinden kabul edilir.
-Gc taharnn yapl; Temel dokuma ilemlerinden azlk oluumunun
gerekleebilmesi iin zg ipliklerinin gc tellerinden geirilmesi gerekmektedir. zg
ipliklerinin gc tellerinin gzlerinden geirilmesi dokuma rgsnden karlan tahar planna
uygun olarak yaplr. Eksantrikli ve armrl dokumada gc telleri erevelere takldr. Bu
sistemlerde gc tahar dokuma makinesinde veya ayr ayr bir yerde elle veya otomatik tahar
makineleriyle yaplabilir. Jakarl dokuma makinelerinde ise ereveler olmad iin gc
tahar ilemi dokuma makinesinde yaplr.

B-RME KUMALAR
RME KUMA TEKNOLOJS
RME TEKNOLOJS
|

ATKILI RME TEKNOLOJS

ZGL RME TEKNLOJS
|

Toplu ne Hareketi

Tek ne Hareketi
Toplu ne Hareketi
zgl rme Makineleri

V-Yatakl
Yuvarlak
Cotton
RL, RR, LL
Dz rme
rme
rme
Makineleri
Makineleri
Makineleri

RR, LL
RL, RR, LL
RL

ATKILI RME KUMA TEKNOLOJS

DOKUMA KUMA

ZGL RME KUMA ATKILI RME KUMA

DZ RG 1x1 RBANA RG HAROA RG NTERLOK RG

ASTARLI ( FUTTER RG

B-1-GR;
-zg rmecilii;, Normal rme yntemleriyle bir kuma oluturma tekniidir ve burada her
bir zg iplii tarafndan kuman boyu boyunca devam eden ilmekler oluturulur. rme
genilii iinde yer alan her bir ine her rme srasnda en az bir tane ayr, bamsz iplik
tarafndan beslenmelidir. Dokuma ve atk rmecii ile karlatrldnda iplii kumaa
evirmede en hzl yntemdir.
-Atk rmecilii; Normal rme yntemleriyle bir kuma oluturma tekniidir ve burada her bir
atk iplii kuman eni boyunca ilmeklere dntrlr. Atk iplikleri kuman rlme ynyle
yaklak dik a yapacak ekilde beslenir. Tek bir iplikle rme ilemi
gerekletirilebilmektedir. Bununla birlikte makine zerinde atk iplii says 144e kadar
kabilir. Bu yntem rn aral ve kullanlan iplik tipleri bakmndan dier ikisinden daha
fazla ok ynllk gsterir.
-Tek katl kumalar tek ine grubu kullanlarak retilen atk rme kumalardr.
-ift katl kumalar rib (ribana) veya interlok (bu ekilde kuman doal esneklii azalr)
dzeninde yerletirilen iki ine grubu kullanlarak retilen kumalardr. ift katl kumalar
jakarl veya jakarsz olabilir.
-lmek sras, kuman eni boyunca oluturulan bir ilmek srasdr. Sralar kuman
uzunluunu belirler ve birim uzunlukta (cm) yer alan sra says olarak llr.
-lmek ubuu, kuman boyu boyunca uzanan bir ilmek ubuudur. lmek ubuklar kuman
enini belirler ve santimetrede (cm) yer alan ubuk says olarak llr.
-lmek younluu, birim alanda yer alan ilmek saysdr (ilmekler/cm 2) ve kuma alann
belirler.
-lmek iplik uzunluu, bir ilmekteki iplik miktardr. lmek iplik uzunluu tm rme kumalar
iin en baskn faktrdr. Atk rmeciliinde genelde ine bana den ortalama iplik miktar
olarak belirlenir. zg rmede ise bir ilmek sras iin ortalama iplik miktardr.
-plik numaras, iplik kalnlna iaret eder ve normalde tex (1000 metre ipliin gram
cinsinden ktlesi) cinsinden verilir. Tex deeri ykseldike iplik kalnlar, kle incelir.
-st yatrm, yatrm raylarnn (taraklarn) inelerin kanca tarafnda yaptklar yanal
harekettir. Bu hareket genel olarak bir ine aral ile snrlandrlr. Kuma yaps iinde bir
ilmekte st yatrm olarak adlandrlr.
-Alt yatrm, yatrm raylarnn inelerin arka ksmlarnda yaptklar yanal harekettir. Bu
hareket sadece mekanik koullar ile snrldr. Alt yatrm zg rme kuma yapsnda
birbirini takip eden sralarda yer alan ilmekler aras balantdr.
-Sklk faktr, K, bir rme kuma alannn ne lde iplik tarafndan kaplandn gsteren
bir saydr. Bu deer ayn zamanda rmenin izafi sklnn veya gevekliinin de bir
gstergesidir. K = TEX/L
-Alan younluu, kuman birim alannn arlnn lsdr (gram/m2)

TEMEL RME KUMA YAPILARI

SPREM RME KUMALAR;
Sprem kuma RL dz rg tekniiyle retilmektedir. RL dz rg ile retilmi kumalarn
bir tarafnda dz (R), dier tarafnda ise yalnzca ters (L) ilmekler grlr. RL rglerin
desenlendirilmesinde ask, atlama gibi yardmc rg elemanlar ile alarak deiik
grntler elde edilir. Jakar tekniiyle renkli desenler elde edilebilir. Renkli iplikler ile enine
ynde izgiler gibi desenler uygulanabilir. Ayrca ine ve elik dizililerinin dzenlenmesiyle
deiik desenler elde etmek mmkndr. Bu kumalar; n yzleri ve arka yzleri birbirinden
farkl grne sahiptirler. Tp eklinde retilen, ancak kesilerek ak en eklinde de
kullanlabilen kumalardr. Ribana ve interlok kumalara gre sprem kumalarda daha geni
enler elde edilebilir. Hem enine hem boyuna yaklak ayn oranda esnerler. Fazla
esnetildiklerinde ekilleri bozulabilirler. Giysi olarak kullanldklarnda esnekliklerinin az
olmas nedeniyle dier atk ynl rme kumalara gre vcudu sarmalar daha ktdr.
Sprem rme kuma rgs dier rglere gre daha az desenlendirme olanana sahiptir.
rg raporu tek plaka zerinde bir inede olutuu iin birim alandaki harcanan iplik miktar
en az olan rg eididir. Kesildiklerinde yanlardan kuman arka yzne doru, st ve alttan
kuman n yzne doru kvrlmalar meydana gelir. Burumaya eilimleri azdr. Suprem
rme kumalar zellikle yazlk d giyimde, sportif kyafelerde, tbbi giysilerde
SPREM KUMA VE RG YZEY GRNTS

SPREM KUMA RETM ETLER;

30/1 Open-End Sprem - 30/1 Ring Sprem,
30/1 Penye Sprem - 20/1 Open-End Sprem,
20/1 Ring Sprem - 20/1 Penye Sprem,
30/1 Open-End %5 Lycra Sprem - 30/1 Ring %5 Lycra Sprem,
30/1 Penye %5 Lycra Sprem - 30/1 Ring Full Lycra Sprem,
30/1 Penye Full Lycra Sprem

LAKOST (LACOST) RME KUMALAR;

Tek ve ift toplamal lakost olarak iki ekilde elde edilir. Tek toplamal lakost drt sistemden,
ift toplamal lakost ise alt sistemden oluur. Bu kumalar, iki eit ine ve iki eit elik
kullanlarak oluturulur. Stabilitesi yksek bir yapya sahip kumalardr. Kuma tek katl
yapya sahiptir. RL rg konstrksiyonudur. nde R ilmek, ortada ise L ilmek mevcuttur.
Fakat bu L ilmekler sprem kumataki gibi belirgin deildirler. Bu kuman rg yapsndan
kaynaklanmaktadr. Lakost kumalar ask-ilmek kombinasyonunda retilirler. Bir sra ilmekask-ilmek-ask eklinde giderken, dier sra; ask-ilmek-ask-ilmek eklinde gider. ift
toplama lakost ise yukarda tanmlanan sralar ikier defa tekrarlanmasyla oluur. Bu kuma
oluturmak iin iki ine kanalna ve uzun-ksa ayakl olmak zere iki eit ineye ihtiya
vardr. Kuman yzey zellii; ift toplama lakost rgnn n yznde R ilmekler
mevcuttur, orta yzeyde ise ask formu olduka belirgin bir ekilde fark edilir. Kuman
boyuna esneklii az, enine esneklii sprem kumalara gre daha iyidir. Dolgun bir tutumu
vardr. Spor alt-st giyimlerde klasik lakost T-shirt geni bir kullanm alanna sahiptir. Yatak
kyafetlerinde de kullanlr.

TEK TOPLAMA LAKOST RME KUMA VE RG YZEY GRNTS

FT TOPLAMA LAKOST RME KUMA VE RG YZEY GRNTS

VANZE RME KUMALAR:

Doku oluumu sprem rg sisteminden farkllk gstermez. Buradaki tek fark iplik
beslemesinin ift iplikle olumasdr. Ayn noktadan iki iplik beslemesiyle elde edilirler.
Beslenen iplik hammaddesi ayn veya farkl materyalden oluabilir. Tek ve ift plakal
yuvarlak rme makinelerinde zellikleri birbirinden farkl iki iplikten birinin n yznde,
dierinin rgnn arka yznde grlebilecei ekilde altrlmas ile vanize kuma elde
edilir. rme sanayinde vanize sprem diye anlan bu rme eidinde de yntem sprem
rgsnde olduu gibidir. Fark mekiin ift gzl ve jakar sistemine gre almasdr. ift
katl kuma grnmnde bu rgde iplikler istee ve amaca gre farkl materyallerden
yaplm olabilirler. rnein eofmanlk kumalarda n yz flo, arka yz ise pamuk iplii
kullanlabilir.

K PLK RME KUMALAR:

Bu rg iki farkl numarada iplik kullanlarak drt sistemde oluturulur. Mekik zerinden
ncelikle kuma yzeyinde grlecek iplik, arka delikten ise daha ok ters yznde grlecek
iplik geirilir. Arka yzde grlecek iplik daha kaln numarada olan ipliktir.
ki iplik kumalar tek plakal platin donatml yuvarlak rme makinelerinde retilmektedirler.
Bu kuma zel platinler yardmyla oluturulmutur. ki iplikle altrlmtr. Astar iplikler
ask formu kazanarak arka yzeyde yer alrlar. lk srada n yzde grlen iplikler tm
inelerle rlr. kinci srada bu astar iplikleri platinlerin etkisiyle ine atlayp astar
formunda yer almtr. n yzde bu astar iplikler grlmez, normal ilmekler mevcutken, arka
yzeyde ise tamamen astar iplikler hakimdir. Kuman enine-boyuna esnemesi olduka
snrldr. Bu zellik astar ipliklerinin rgye kazandrd salamlktan kaynaklanr. Kuma
dolgun bir tutuma sahiptir.
K PLK RME KUMA VE RG YZEY GRNTS

K PLK KUMA ETLER;

20/10 Open-End ki plik,
20/20 Open-End ki plik,
30/20 Open-End ki plik,
30/30 Penye Full Lycra ki plik,
30/100 Penye ki plik,
30/100 Gri Metal ki plik
PLK RME KUMALAR:
Bu rg yapmnda iplik kullanlr. Kullanlan iplikten ikisi ayn numaral, dieri ise
farkl numaral ipliktir. Bunlardan birincisi kuma yzeyinde, dieri arada dolgu grevi yapar.
Kaln olan iplik ise kuman ters yzeyinde grlmektedir. Kullanlan iplik, zemin iplii ve
balant iplii Ne 30/1, astar iplii olarak 10/1 karde iplii kullanlr. Ayr ayr ipliin

(zemin, astar ve balant iplii) daha salam yap oluturacak ters yzey meydana getirecek
ekilde rlmesiyle elde edilen rg eididir. ki iplie gre ar ve gramajldr. Bu rglerin
en nemli zellii kaln ipliin yzeyde daha az grnmesi salanarak iki yzeyi farkl renk
kumalarda yzey grnt nitelii salanmtr. iplik rme kumalar tek plakal yuvarlak
rme makinelerinde kullanlr. iplik makinelerinin sprem makinelerinden fark mekik,
platin, ine ve kilitlerin yap ve dizililerinin iplik iin zel olmasdr. iplikli rme
platin dizimlerinin deiik ekilde hazrlanmas ve ayr kanaldan iplik beslemesi yaplarak
elde edilen rg eididirler. rgde ayn numarada kullanlan iki iplikten biri zemin, dieri
ise balayc ipliktir. nc iplik ise balayc iplikten daha kaln olan hav ipliidir ve
kuman tersinde atlama eklinde grlr. Kuma n yz normal R ilmekli ubuklara
sahiptir. Arka yzeyde ise file grnml bir yap vardr. Bu fileli grnm astar ipliin
atlamasndan kaynaklanr. Bu kuman enine stabilitesi iyidir. Elastikiyeti ise son derece
snrldr.
PLK RME KUMA VE RG YZEY GRNTS

PLK KUMA ETLER;

30/70/10 Pamuk-Polyester Penye plik gibi.

NTERLOK RME KUMALAR:

Bu kuma, piyasada interlok kuma adyla tannr. Kuma ift katl yapdadr. RR rg
sitrktrndedirler. Her iki yznde de ilmek R ilmek ubuklar grlr. Kuma enine
esnetilirse L ilmekler grlmez. Btn interlok kumalar ift plakal yuvarlak rme
makinesinde retilirler. nterlok kumalarda rme teknii ine dzenine baldr. Her iki rayda
ineler karlkl pozisyondadrlar ve ineler bir ksa bir uzun eklinde dizilirler. Karlkl
bulunan inelerden biri uzun biri ksadr. nterlok rmede retim yar yarya der. nk iki
kursda bir sra rlm olur. Kuman her iki yzde dengeli ve homojendir. lmek ubuklar
her iki yzde de karlkldr. Her iki yzde kullanlabilir. n ve arka yz przszdr. Sk
bir yapya sahiptir. rg raporu ift plakada ve karlkl olutuu iin ve kullanlan
hammaddelerinde ayn kalmas kayd ile retilen en kaln tek iplikli kumatr. Dikey ynde
yatay yne gre daha yksek bir elastikiyet ve esneklik zelliine sahiptir. Boyutsal stabilitesi
ve eklini koruma zellii yksektir. Kenarlarda kvrlma gzlemlenmez. n ve arka yzey
arasnda hava olduundan daha iyi s yaltm zelliine sahiptirler. giyim ve zellikle spor
st giyimlerde geni bir kullanma sahiptirler.

Sadece ift plakal yuvarlak rme makinelerinde, silindir ve kapak inelerinin birbirlerine dik
ve karlkl bir ekilde yerletirilmeleriyle elde edilen ift katl rme kuma eitidir. nterlok
kumalar enine ynde gerdirsek bile, iki yzde de sadece sa ilmikler grlr.
nterlok kumalarn balca zellikleri aada maddeler halinde gsterilmitir;
1) n ve arka yzde ayn grnme sahiptir, ift yzldr,
2) Desen ve yzey dizayn snrldr,
3) n ve arka yz przszdr,
4) Sk bir yapya sahiptir,
5) Dikey ynde, yatay yne gre daha yksek bir elastikiyet zelliine sahiptir,
6) Boyutsal stabilitesi ve eklini koruma zellii yksektir,
7) Dier tek iplikli rme kumalara gre en yksek gramajl rme kumalar elde edilebilir,
8) Gerilmeye maruz kaldnda ilmek bir utan kama eilimi gsterir,
9) n ve arka yzey arasnda hava olduundn, daha iyi s yaltm zelliine sahiptir. Diertek
iplikli rme kumalara gre daha scak tutar,
10) nterlok rme kumalarnhacimli yaps nedeni ile nem alma zellii iyidir,
giyim yazlk-klk ve zellikle sportif, tbbi st giyimlerde geni bir kullanm alanna
sahiptir.
Ayrca
teknik
koruyucu
tekstil
olarak
da
kullanlabilmektedir,
Bir kuman interlokmu yoksa ribana m olduunu belirlemek iin kuma enine gerdirip
baklr, eer karlkl ilmekler birbirinin karsnda ise bu interloktur.

NTERLOK RME KUMALAR

NTERLOK RME ETLER;

30/1 Open-End Interlok,
30/1 Ring Interlok,
30/1 Penye Interlok,
40/1 Penye Interlok

PENYE RBANA RME KUMALAR:

Kuma ift katl yapda olup her iki yzde de R ilmek ubuklar grlr. Kuma enine
esnetildiinde ubuklar arasnda L ilmekler grlr. Tipik RR sitrktrndedir ve iplik srayla
n ve arka rayda rlr. Bu iplik rlme nedeniyle ribana kumalarn enine ynde yksek
bzlme ve elastikiyet zellikleri vardr. Kuma dengeli bir yapya sahiptir. Bu nedenle kesim
kenarlarnda kvrlma grlmez. Yuvarlak rme penye ribana kumalar i giyim, yazlk ve d
giyimde kullanlr.

RBANA RME ETLER;

30/1 Open-End Dz Ribana,
30/1 Ring Dz Ribana,30/1 Penye Dz Ribana,
30/1 Open-End % 5 Lycra Ribana,
30/1 Ring %5 Lycra Ribana,
30/ Penye %5 Lycra Ribana

SELANK RME KUMALAR:

Kuman arkasnda, boyu ynnde belirgin fitil yaplar grlrken, n tarafnda birbirine
bitiik R ilmek ubuklar gzlemlenir. Selanik kumalarn rlmesinde rg iki srada bir sra
olarak ykselir. Yani arkada bir ilmek sras nde iki ilmek srasna denk gelir.
Yuvarlak rme selanik kumalarn stabil, tok ve sk yaplar vardr. Ribana kumalar enine
ynde % 5-10 arasnda bir esneme gsterir ar bir kumatr. Bayan, erkek, ocuk ve bebek d
giyiminde, ceket, hrka, kazak yapmnda kullanlr. Ksmen i giyimde de kullanldklar
gzlemlenmitir.

ift plakal ribana ve interlok makinelerinde ilmek ve ask hareketlerinin rg raporu iinde
uygun bir ekilde yerletirilmesi ile oluturulan tek iplikli, iri rgl ve incili grnml bir
rme kumatr. Sportif giyim, ceket, st giyim vs. kullanlr.
YARIM SELANK RG

Kazak benzeri d giysiliklerde kullanlan yarm selanik rg(ngilizcesi "Half Gardigan" veya
"Royal Rib")yapsnn grn ve rg raporu ekilde gsterilmektedir. ekilde grlecei
zere siyah iplik arka yatakta ilmek olutururken, n yatakta ask yapmaktadr. Bir sonraki
sray oluturan iplik ise her iki yatakta da ilmek yapmaktadr.

TAM SELANK RG

Hacimli yaps nedeniyle d giysiliklerde yaygn olarak kullanlan selanik rg (ngilizcesi

"Full Cardigan" veya "Polka Rib")yapsnn grn ve rg raporu ekilde verilmitir. Buna
gre siyah iplik arka yatakta ilmek, n yatakta ask yaparken, bir sonraki sray oluturan iplik
ise tam tersi hareket ile arka yatakta ask n yatakta ilmek oluturmaktadr.

KAKORSE RME KUMALAR:

Kuman her iki yznde de R ilmekler mevcuttur. Kuma esnetildiinde aralarda kalm L
ilmekler grlr. Kakorsedeki oluum teknii, 2 ine alr 2 ine almaz eklindedir.
nde 2 ine almazken arkada 2 ine almaktadr. Bylece kuma fitilli bir yapya sahip
olmaktadr. Kakorsede yap zelliinden kaynaklanan bir esneme sz konusudur. Sprem
rglere gre daha iyi enine esnemeye sahiptirler. Bu yzden lastik rg de denir. Kuman
her iki yznde de R ilmekler hakimdir. Homojen bir strktre sahiptir. Kuman her iki
yzndeki grnt ve zellikleri ayndr. Her iki yz de n yz olarak kullanlabilir. Ksmen
i giyimde olmakla beraber, d giyimde de yazlk hrka ve yelek biiminde kullanm alan
bulurlar. Genellikle bayan i ve d giyiminde tercih edilir. 1 x 1 ribana kumalara gre daha
az esnek ve dolgun bir yaps vardr. Shhi ve rahat bir kullanm vardr. Bakm
problemsizdir. tlenirken enine ynde gerdirilmeden ilem yaplmaldr.
Kakorse kumalar; ift plakal rme makinelerinde her iki ine yatandaki ineden
birinin iptal edilmesi ile yaplan RR rg eitidir. Bir eit ribana rg eitidir. Enine ynde
elastik olduu iin bant, kenar, kazak, bayan giyimi vs. yerlerde kullanlr. Kakorse olarak
bilinen bu kuman n ve arka yznde belirgin fitiller vardr. ift plakal yuvarlak rme
makinesinde retilmitir. ok iyi esneme zellii vardr, bu yzden lastik rgde denir.
Kuman her iki yz de n yz olarak kullanlabilir. Genellikle bayan i ve d giyiminde
tercih edilirler

YUVARLAK RME HAVLU (LMEK HAVLI) KUMALAR:

rme havlu kumalar havlu rme tekniine gre iki ipliin ayn anda rme blgesinde rc
inelere beslenmesiyle retilen jarse rme rnleridir. Kuma rldnde, ipliin biri nde
birisi arkada grlebilir. Ayrca burada birinci iplikler br ikinci ipliklerden daha uzun
halkalar oluturabilir. rlmeden sonra kesme ve tralama yaplmaz. lmek halkalar dokuma
havluluk kumalarda olduu gibi kesilirse, hav haline getirilerek belirli bir ama iin
fralanrsa rme kadife kuma elde edilir. Yuvarlak rme havlu kuma retiminde kullanlan
rme makineleri tek plakal yuvarlak rme makineleridir. rme havlu kuma makinelerinde
ift gzl iplik klavuzlarndan iki iplik ayn anda rme inelerine yatrlr. Bu nedenle
kumataki her ilmek, bir zemin iplii ve bir havlu iplii olmak zere iki ayr iplikten meydana
gelir. Havlu yzeyi oluturan halka kav iplii ile oluur. Hav iplikleri, zel tertibata sahip hav
platinleri ile darya ekilir ve kuman ilmek havn oluturur. Zemin iplikleri ise rme
kuman temel yapsn oluturur. lmek havalar dokuma havluluk kumalarda olduu gibi
kesilirse, hav haline getirilirse ve fralanrsa rme kadife kuma elde edilir. rme havlu
kumalar plaj giysisi, elbise, ocuk giyim, havlu, bornoz ve baz alanlarda kullanldklar gibi
son yllarda bilhassa yatak araf, nevresim ve baz maksatlar yannda sportif ve tbbi amalar
iin de tercih edilmektedirler.

YUVARLAK RME KUMALARIN SINIFLANDIRMASI

HAVLU RME KUMA VE YZEY GRNTS

Pike rme Kuma ve rg Yzey Grnts

ENNE ZGL (RNGELL) RME TEKN;

Yuvarlak rme makinelerinde zellikle sprem rme kumalarda renkli
iplikler ve mekanik tekniklerle veya elektronik programlama teknii ile
enine izgili desen oluturma tekniine
piyasada ringel teknii ad ile
anlmaktadr. Ringel teknii dz yzeyli yuvarlak rme kumalarda
uygulanan ve deiik renkteki ya da deiik cinsteki ipliklerin desene
uygun olarak yatay srada bir veya birka sra arayla deitii enine
izgiler desenler elde etme yntemidir. Renkli, enine izgili rme
kumalarn retimlerinde her bir rme sisteminde, be renge kadar iplik
tayabilen ringel aparat kullanlr. plik klavuzlarnn deiimi bir kumanda
tertibat tarafndan desene gre alp kapatlarak yaplr. Ringel aparat, bir
sistem iinde makine alr durumda iken iplik deitirebilmektedir. Bylece
makinedeki hareket dzenine gre birok renkli ilmek sralar oluur. plik
klavuzlar bir delikli bant veya benzeri bir tertibat ile mekanik veya elektrikli
aktarma sistemi zerinden devreye sokulur veya devreden karlrlar. plik
kullanm ncesi tutulmak ve kullanm sonras kesilmek zorunda olduu iin,
burada birde tutma ve kesme tertibat gerekmektedir. Nispeten ucuza imal
edilen bir desenlendirmedir. Desen boyutu istee baldr. Enine renk, cizgi
veya bantlarn yapm iin bir halkalama donanmda kullanlr. Bu istee gre
negatif deiimde iplik klavuzlar, keserek kopartma ve yaptrarak ekleme
ksmlarndan meydana gelmitir.

ENNE ZGL (RNGELL) RME KUMA GRNTS

B-2-ATKI RME MAKNELER;

rme makinelerinde kullanlan bir dilli ine, atk rmeciliinde yaygn olarak
kullanlmaktadr. nk dilin alp kapanmas ilmek kontrolndedir. Ayrca dilli inelerin
kullanld makinelerin ilenebilecek malzeme aral bakmndan ok ynl olduu
dnlr. Esnek ulu ineler daha ucuza imal edilmektedirler, daha ince makine incelikleri
iin retilirler ve dilli inelerle karlatrldklarnda daha sk yaplar ve daha dzgn
ilmekler olutururlar, ancak bu tip ineler ile birlikte alabilecek malzeme aral ve kuma
yaplar bakmndan snrlamalar vardr. Esnek ulu ineler ile alan makineler dilli ineler
ile alan edeer makinelere gre daha hzldr. Srgl (bileik) inenin ksa, yumuak ve
basit hareketi vardr, nk hem atk rmeciliinde hem de zg rmeciliinde ilmek
oluturmas iin gerekli yer deitirme miktar son derece kktr. ine tipi ierisinde
retim hz en fazla olan srgl (bileik) inelerdir. Srgl (bileik) ineler, zg
rmecilii makinelerinde yaygn olarak kullanlr, bu tip inelerle donatlm yuvarlak rme
makineleri sunan birka imalat da vardr. Sz konusu makinelerin alma hzlar dilli
inelerle alan edeerlerinin alma hznn iki katna kadar kabilmektedir. Dilli ine
grubuna rib ilmek aktarma (transfer) ineleri ile Links-Links makinelerinde kullanlan ift ucu
kancal inelerde dahil edilebilir.

2-1) TEK PLAKA RME MAKNELER;

Bu tip makineler dnyann drt yannda oraptan, d giyime kadar kumalara ve teknik
tekstillere kadar geni bir aralkta yer alan rme kumalarn retimi iin kullanlmaktadr.
Makine boyutlar tek sistemli 1 in apl olanlardan 144 beslemeli 30 in apl olanlara kadar
deimektedir. Tek plaka makinelerin nemli bir ksm silindirdeki ine yatann dnd
makineler olmakla birlikte zel uygulamalara ynelik kamlarn dnd makinelerde
bulunmaktadr. Bu makineler, stten bask platinli makineler olarak tanmlanrlar ve kuma
tutma amal platinler kullanlmaktadr.
2-1-1) stten bask platinli rme makinelerinde rme ilemi; Bu tr rme makinelerinde
ineler ask yksekliindedir ve kuma ilmei platinin makine merkezine doru yapt ileri
hareketle ine dili zerinde tutulur. lmek ine gvdesine drlmesi, ine aya zerinde
etkili olan ykselme kam ile maksimum ykseklie ulalr ve eski ilmek dil zerinden
kayarak ine gvdesine derek salanr. pliin beslenme aamas ise, platin ksmen geri
ekilerek mekiin alalan ine kancasna ipliini yatrmasna imkan verir, ayn zamanda eski
ilmek ine gvdesi zerinde kayarak ak haldeki ine dili altna gelmi olur. ne artma
konumunda ise, ine bu durumda en alt noktaya ular ve yeni ilmek eski ilmek iinden
geirilerek ilmek oluumu tamamlanr. Bu ilemi gerekletirmek zere platin geri ekilir.
lmek uzunluu farkl ekillerde kontrol edilebilir. Pozitif iplik besleme sistemlerinin

kullanlmad makinelerde esas olarak platin burnu ile aaya indirilen sistemlerin
kullanlmad makinelerde esas olarak platin burnu ile aa indirilmi olan ine arasndaki
mesafe ile kontrol edilir. plik giri gerginlii, iplik metal srtnmesi ve kuma ekim
gerginlii de kumataki son ilmek uzunluuna etki eder. Pozitif iplik besleme sistemi
kullanldnda belli bir beslemede inelere beslenen iplik uzunluu ilmek uzunluunu
belirler, iplik giri gerginlii, ilmek kam ayar ve doku ekim gerginlii gibi dier faktrler
rme ilemi esnasnda iplik veya kuma gerginliini etkiler, dolaysyla kuma kalitesini
belirler. lmek uzunluu pozitif besleme sistemi ayarlar ile sabittir. Platin iki nemli
fonksiyona sahiptir.
Bunlar;
-neler ykseldiinde kuma belli bir konumda tutmak ve,
-nelerin ilmekleri artmas iin bir yzey oluturmaktr.
Platinleri kullanmann dier bir avantaj ise;
-Platin tarafndan gerekletirilen kontrol, kumata minimum gerginlik oluumunu salayarak,
dzgn ilmeklerden meydana gelen iyi kalitede kuma retimini mmkn klar,
-Kalitede ince ayarlar ile allmas zor iplik ve kumalarn kullanmnda ayarlar mmkndr,
-Platin, ksmi veya tam ilmek drme sonrasnda (ine dillerinin elle tam olarak alm
olmas gerekir) makinenin rmeye balamasn kolaylatrr.
2-2) FT PLAKA RME MAKNELER;
Rib ve interlok makineleri ift plaka rme makinelerine rnek olarak verilebilir. Rib ve
interlok rme makineleri, ya beden paralar ya da kuma toplar eklinde retim yapmak
zere kullanlmaktadr. ne yata dz olabilecei gibi, silindirikte olabilir ve silindirde pek
ok mekanik desenlendirme ekipmanlar kullanlabilir. Ayn makineler byk raporlu jakar
desenleri yksek hzlarda retmek zere elektronik ine seim niteleri ile de donatlabilirler.
2-2-1) Rib makineler; Ribana makinelerde iki grup ine kullanlr ve bu makineler dz,
yuvarlak veya fully-fashion (cotton) tipi olabilir. Bu ine yatandaki ineler, dier ine
yatandaki inelerin arasna gelecek ekilde dzenlenmitir. Makinelerin ounda ine yata
dnmekle birlikte kamlarn hareketi ve inelerin sabit olduu inelerde mevcuttur.
Desenlendirme, kam ve ine dizinimi deitirerek gerekletirildii gibi, bilgisayar destekli
desenlendirme sistemleri tarafndan desteklenen elektronik ine seimli sistemleri de
kullanlmaktadr. Makine aplar yuvarlak triko makineleri iin 7 - 20 in arasnda
deiirken dier yuvarlak makineler iin 30-33 in aralndadr. Monarch V-7E20 model
yuvarlak rme makinesi, modern bir plaka yuvarlak rme makinesine rnek olarak verilebilir.
Bu makine 30 in apnda, E20 makine inceliinde, 72 beslemeli 8-kilit bir makinedir ve
kapak ineleri zerinde RDS kam sistemi etkilidir. Kuma ekim sistemi ise ACT II motorize
otomatik srtnmeli sistemdir. Makine 2x2 kam yolludur ve ribden interlok veya 8-kilit
zamanlamaya, dakikalarla ifade edilen bir zaman diliminde dntrlebilir.. Tm jakarl
olmayan temel ift katl rgler bu makinede 900 hz faktrnde retilebilir (in cinsinden
makine ap x makine dev/dak.)
2-2-2) nterlok makineler; Bunlar dilli ineler ile donatlm yuvarlak rme makineleridir.
Ribana makinelerden farkl olarak, bu makinelerde ineler kar karya gelecek ekilde
yerletirilmilerdir. nterlok makinelerde uz<un ve ksa olmak zere iki tip ine kullanlr ve
uzun ineler ksalarn, ksa ineler uzunlarn karsna gelecek ekilde yerletirilir. Sulzer
Morat Tip II. 144 modern bir interlok yuvarlak rme makinesine rnek olarak verilebilir. Bu

makinede 30 in apnda 144 beslemeli ve E28 veya 32 (ine in) makine inceliindedir.
76 dtex poliesterden mamul ve bitmi deeri 14 sra/cm ve gramaj 180 g/m (60 in eninde)
olan bir kuma byle bir makinede 28 dev/dak hz ile % 100 verimlilik ile 86,4 m/san olacak
ekilde retilebilir.
Uzun ve ksa ineler zerinde etkili olabilecek ekilde kam sistemi iki yollu olarak
dzenlenmitir. Birinci sistemde uzun kapak ineleri uzun silindir ineleri ile birlikte rer. Bu
nedenle tam bir sra oluturmak iin en az iki sisteme ihtiya bulunmaktadr.
2-2-3) ne zamanlamas; 1 x 1 Ribana ve nterlok makinelerinde iki farkl ine zamanlamas
kullanlr.
-E zaman, her iki ine grubunun da (silindir ve kapak) ayn zamanda ilmek artmas
noktasna ulat zamanlamadr.
-Gecikmeli zaman, daha sk ilmeklerin oluumunu salamak zere, bir grup inenin ilmek
artma noktasn dier grup ineye gre kaydrmak suretiyle gerekletirilir. Geni rib rgler
(2x2, 3x3 gibi) ile rib jakar rglerde gecikmeli ine zamanlamas kullanlmayabilir, nk
ipliin ekildii kapak inelerinin herhangi bir tarafnda her zaman ren silindir ineleri
olmayacaktr. Dokuz ineye kadar geciktirme mmkndr fakat 4-5 inelik geciktirme
normaldir.
2-2-4) V-Yatakl dz rme makinesinde rme ilemi; V-Yatakl dz rme makineleri
genellikle ocuk, bayan ve erkek d giyimine ynelik rme kumalarn retiminde kullanlr.
Basit el makinelerinden mekanik ve may basclar ile donatlm tam elektronik makinelere
kadar geni bir aralkta yer alan eitlilie sahiptirler. Kuma tasarlama, desenlendirme ve
elektronik ine seiminin otomasyonunda gerekletirilen gelimeler ok ileri derecelere
ulamtr ve dz makineler ile bu makinelerin rnleri gnmzde son derce sofistike rnler
olarak karmza kmaktadr. Yksek kaliteli rnler, may basclarla donatlm devrim
yapan retim sistemleri sayesinde artk rekabet edilebilir fiyatlarda retilebilmektedir. ki veya
boyutlu kuma yaplar ile r ve giy (dikisiz) rnler, son teknoloji ile donatlm dz
makineleri ve onlarla birlikte alan desen sistemleri ile imal edilebilmektedir.

B-3) ATKI RME KUMA YAPILARI;

ATKILI RME KUMALARIN SINIFLANDIIRLMASI

Temel rme kuma yaplar ve ilmek raporlar sras ile suprem, 1x1 ribana, 1x1 haroa ve
interlok kumalar eklinde zellikleri ile birlikte sralanabilir. Bu temel rgler sklkla tek bir
kumata farkl tek ve ift katl kumalar veya rnler retmek zere birletirilir. Atk rme
kumalar ticari olarak d giyimler, ev tekstilleri ve teknik tekstiller olarak kullanlmak zere
retilirler ve kuma potansiyeli bayan oraplardan imitasyon krk ve kilimlere kadar ok geni
bir aralkta yer alrlar. zg ve atk rme kumalar tbbi tekstil alannda da geni bir
kullanma sahip bulunmaktadr.

DZ RME KUMALARDA KULLANILAN PLKLER;

Dz rme kumalardan genellikle klk d giyim eyas ve aksesuarlar retildii iin doal
olarak yn ve yn karm ipliklerle, yn karakterli akrilik (orlon vb.) iplikler
kullanlmaktadr. Ayrca dz rme rnlerinde, zellikle kazak, hrka gibi klk eyalarn
retilmesinde, polipropilen elyaf karmlar da ucuz olmalar nedeniyle kullanlmaktadr.
Ancak akrilie (orlona) gre polipropilen ipliklerinin kullanm zellikleri iyi deildir.
Boncuklanma ve keeleme oran orlon rnlere gre daha fazladr. Pamuk iplii ise pamuklu
rme giysiler iin yaka, kol band gibi aksesuar retiminde ve mevsimlik kazaklarn
yapmnda kullanlmaktadr. Dz rme makinelerinde kullanlan iplikler genellikle boyal
iplikler kullanlr.
DZ RME KUMALARIN GENEL ZELLKLER;
Dz rme kumalarn genel zelliklerini maddeler hlinde aadaki ekilde sralayabiliriz;
Genelde ak en ve para olarak retim yaplmaktadr. Dz rme kumalar E3 ile E18
ncelikleri arasndaki dz rme makinelerinde retilmektedir. Dz rme kumalarn durgun
havada yaltmlar iyi, rzgrl havada yaltmlar ktdr. Dz rme kumalar burumaya
kar direnli olduklar iin tlenme ihtiyac duymazlar. Renkli ve fantezi desenli kumalar
rahata yaplabilmektedir. Dz rme kumalar ekme eilimi gsterebilmektedir. Dz rme
kumalar hafif, yumuak, hacimli yapya sahip olduklarndan dolay tutumlar iyi ve
dkmldr. ekillendirilmi, biimlendirilmi ve bitmi rn (seamless) olarak
retilebilmektedirler.
DZ RME KUMALARIN KULLANIM ALANLARI;
Dz rme makineleri, byk oranda klk ve mevsimlik kazak ve hrka gibi d giyim
rnlerinin rlmesinde kullanld gibi, yazlk ve mevsimlik d giyim, kullanm da gn
getike artmaktadr. Ayrca dier rme rnlerine aksesuar olarak yaka, kol band, etek band
vb. rnlerin rlmesinde de dz rme makineleri kullanlmaktadr. zel olarak tasarlanm
dz rme makinelerinde ise tam biimlendirilmi, kullanma hazr durumda eldiven, kakol
vb. aksesuar giysileri retilmektedir.
DZ RME KUMALARIN SINIFLANDIIRLMASI;
Dz rme makinelerinde retilen, atkl rme kumalara dz rme kumalar denir. Tek veya
iki ine yata kullanlarak retim yaplr. Dz rme makinelerinde tek ine yata
kullanlarak yaplan rgler tek plakada retilen kumalar; ift ine yata kullanlarak yaplan
rglere ift plakada retilen kumalardr. Tek plaka kumalar, iki yne ayn esneme oranna
sahipken; ift plaka kumalarda genelde tek ynl esneme vardr.
JAKAR KIRMA;
Dz rme makinelerinde n veya arka ine yata belli ine aral mesafesi kadar saa veya
sola kaydrlabilir. Bu ekilde ine yataklarnda yer alan inerlerin birbirlerine gre konumlar
deitirilebilir. Jakar krma olarak adlandrlan bu ilem sayesinde dz makinelerde ilmekler,
rme kumaa farkl yzey efektleri katmak zere de kullanlabilmektedir. n ve arka ine
yatann dierine gre kaydrlma miktarna ve kaydrma ynne bal olarak ilmekler rg
yaps ierisinde dik konumlarn koruyamaz duruma gelirler ve sonu olarak da saa veya
sola yatk bir konum alrlar. Jakarl krma teknii ile retilen dz rme kumalara tam Selanik
rg kumalar verilebilir.

JAKARLI RGLER;
Jakarl rgleri dz, 1 x 1 ribana gibi rme blgesinde yer alan tm inelerin ayn rg
srasnn oluumunda rmeye dahil edilmesi ile oluturulan kuma yaplarndan ayran en
nemli zelliklerinden birisi, inelerin belli bir dzen dahilinde (-ki bu dzeni oluturmak
istenilen desen belirleyecektir) rme ilemine sokulmas ve karlmasdr. Ksaca jakarl
inelerde ine seimi esastr.
Jakarl rgler ve renk rakarl olarak iki ana prensibine gre ilmek, ask, atlama veya aktarma
yapmak zere seilirler. Bu rg jakar kumalara sa rg deseni verebilir. rg jakarl
(strktr) kumalarn retimi pek ok aktarma, jakar krma ve bo sra geme gibi ilemler
gerektiinden yksek maliyetli kuma yaplardrlar.
Bununla birlikte bilgisayar destekli yeni nesil tam elektronik dz rme makineleri sayesinde
bu tip kumalarn retim sreleri son derece azalm bulunmaktadr. Ayrca snrsz bir ine
seimi, jakar krma aralnn artrlmas ve ayn zamanda n yataktan arkaya ve arka yataktan
ne doru aktarma yapabilmesi gibi imkanlar rg jakarl yaplarn daha ekonomik retimini
salamtr.
Renk jakarl rgler farkl renk gruplarnn kuman n yznde bellirli bir desen oluturacak
ekilde ine seiminin dzenlenmesi ile gerekletirilmektedir.
Krmz, beyaz vs. gibi bir zemin rengi zerine yerletirilen farkl renkli iek motifleri veya
geometrik ekiller bu tip rglere rnek olarak verilebilir.
Renk jakarl rglerde desenlendirme teknikleri rlecek kuman arka yzndeki iplik renk
konumlarna gre alt gruba ayrlr;
1)

Enine izgili; Kuman arka yzeyinde enine izgili bir yapnn oluturulduu bu
rglerde, kuman n yznn her srasndaki renk says kadar arkada bir sra rlr.
Bu arka yzey tipi iki ve renkli jakar rglerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Her
iki kuma yzeyini dengelemek amac ile arka inelerde oluturulan ilmeklerin n
yzeyde oluturulan ilmeklere gre daha kk olmas tavsiye edilmektedir. Ancak
byk ilmeklerin kapatma faktr dk olduundan zellikle ak renkli ipliklerin
kullanld rglerde arkadaki enine izgiler kuman n yznden seilebilir.
2) Boyuna izgili; Enine izgili arka yzey oluumunun aksine, renk saysndan
bamsz olarak ndeki bir sraya karlk arka yzeyde de bir sra rlr. rgy
oluturan renkler kuman arka yznde boyuna izgiler halinde grlr.
3) Dimi Desenli; rgde kullanlan renkler kuman arka yzeyinde diyagonal veya belli
bir dzende dalm olarak yer alrlar. Bu yzden, teknik arkada oluturulan sra
says renk saysna ve arka yzey renk raporuna bal olarak deimektedir. Sz
konusu deikenler arasndaki iliki;
Arka Yzey Sra Says = Renk Says/Arka Yzey Rapor Genilii eklinde ifade
edilir.
4) Torba Jakarlar; Genellikle iki renkli olarak alan bu tr desenlerde jakar renk
raporuna gre renklerde biri kendi renk blgesinde nde, dier renk blgesinde ise
arkada rg oluturur. Dier renkte ayn ekilde rg oluturarak iki taraf da jakarl
kuma elde edilir. Her renk blgesindeki n ve arka yzey birbirlerinden ayrlm olup
torba eklini almaktadr. Bu ekilde elde edilen rme kumalarda n ve arka yzeyler
sadece renk snrlarnda birbirleriyle balant kurarlar.

5) File Jakarlar; Bu rme teknii, n ve arkas jakarl rme tekniinin deiik bir
uygulamasdr. Buna gre arka ine yatandaki inelerden bir ksm belirli bir dzene
gre iptal edilerek hi rme ilemine sokulmazlar. Bylelikle her renk kendi
blgesinde nde rg olutururken arkada iptal edilmeyen ineler zerinde ve dier
renk blgelerinde rgye katlrlar. Bylelikle iptal edilen inelerden dolay kuma
arka yzeyinde file grnml bir yap elde edilir.
6) Atlama Jakarlar; Tek plaka zerinde retilen renkli jakar kumalarda kuman n
yznde grlmesi istenilen renk rlrken dier renk veya renkler arkada atlama
yapar. Arkada yzen ipliklerin ok uzun olmas durumunda bunlar belirli bir dzene
gre kuma yapsna ask ilmekleri ile balanmak suretiyle kullanm esnasnda olas
taklmalardan kaynaklanan yzey bozukluklar nlenebilir.
RENK JAKARLI DZ RME KUMALAR;
Her hangi bir ine (atlama, ask), plaka ve transfer hareketlerle desenlendirmeye gerek
duymakszn; renkli ipliklerle desenlendirme yaplan dz rme kuma eididir. Kuman arka
yzeyinde, n yzeyinde grlen desen grlememektedir. Farkl teknikleri vardr. Biri
haricinde dier teknikler ift plakada elde edilir. stteki resimde de grld gibi Strktr
jakarl rgler zerine, renk jakar teknii uygulanarak farkl grntdeki dz rme kumalar
elde edilebilir.
RENK JAKARLI DZ RME KUMAIN YAPISI

NTERSA DZ RME KUMALAR;

ntersia dz rme teknii; Renkli jakar desenlerin retimi esnasnda karlalan yksek kuma
gramaj ve iplik sarfiyat, tek plaka rgler iin arkada yzen ipliklerin taklmalarna sebep
olarak kuma grnmn bozmas gibi sorunlarn giderilmesi iin ntersia rme teknii
deiik renkteki iplikler tayan mekiklerin herbirinin sadece kendilerine ait renk blgesi
iinde hareket ettirilmesi suretiyle farkl renk bloklarndan oluan kuma yaplarnn
retilmesi prensibine dayanan bir rme tekniidir. Bu desenler retim esnasnda ileme
sokulup kartlabilen zel mekikler kullanlarak oluturulurlar. Eskiden ntersia desenlerin
retiminde zel makineler kullanlrken yeni nesil dz rme makineleri ile bu zorunluluk
ortadan kalkm bulunmaktadr. Bilgisayar kontroll mekik mandallar durdurma bloklarna
ihtiya duyulmakszn herbir mekii, mekik ray boyunca istenilen konuma getirmek veya
istenilen konumdan almak zere altrlabilmektedirler. Bilgisayarl kafa hareket kontrol
sayesinde ntersia desenler dier desenlendirme teknikleri ile birlikte (renk bloklar ierisine
yerletirilmi salar gibi) kullanlabilmektedirler. Renk bloklar birbirlerine normal ilmekler
veya ask ilmekleri ile balanabilirler. Bir ntersia deseninin hazrlanmasnda kafa yn ok
nem arz etmektedir. nterisa rgde kafa sola hareketinde ilgili renk blou sol taraftan saa
hareketinde de sa taraftanilem gerekletirilmektedir. Aksi takdirde bo sra geme
gereklilii ortaya kacaktr. Bu zorunluluk mekiklerin hareketinden kaynaklanmaktadr. Her
mekik kafa ynnde fazladan birka ine boyunca hareket etririlebilir ve bu mekik hareketi
kullanlarak renk bloklarnn genilikleri deitirilebilir. Normal renk jakarlar kumalarla
karlatrldklarnda nterisa desenleri hazrlamak ve retmek iin harcanan zaman daha
fazladr, buna karlk iplik miktar daha dktr. nterisa rg oluumunda bir mekik bir
grup ine zerinde rerken dieri ilk renk blounun bitiminden hemen sonra balar. Bu ayr
renk bloklarn birletirmek iin mekiklerin ortak bir veya daha fazla ine zerinde ilmek
veya ask oluturmalar gerekir. lmekle balant yaplacak ise her renk blounun iki yanndan
birer ine ilgili mekiklerle alacak ekilde rmeye dahil edilir. Ask ilmekleri ile renk
bloklar birletirildiinde bu birleme yeri kuman n yznde daha az belirgindir. Bu
durumda bir mekik, balayc ine zerinde ask yaparken dieri ilmek yapacaktr. ntersia
dz rme kumalar; blgesel renklendirme teknii ile retilirler. Dz rme makinesinde her
mekik rayna 4 renk gelecek ekilde mekikler dizilir. Sekiz mekik ray olduuna gre teknik
olarak 32 farkl renk allabilir. Bunun iin uygun desen bulunmaldr. ntersia kumalarn
zellii, farkl renkteki ipliklerin jakar tekniinde olduu gibi kuman arka yznde kark
grnt vermemesidir. Bu nedenle intersia kumalarn n yznde hangi renk grnrse, arka
yznde de ayn renk grnr. Genellikle tek plaka rglerle elde edilir. Renk jakar teknii
ile beraberde kullanlabilir.

NTERSA DZ RME KUMAIN YAPISI

VANZE DZ RME KUMALAR;

Vanize rglerin retimi iin zel vanize mekikler kullanlr. Bunlar dier mekiklerden
ayran en nemli zellik, iki farkl iplii ayn anda rme blgesine besleyebilmesidir. Bylece,
deiik renk ve zellikte (likra gibi) iplikler kullanlarak kumaa farkl grnm ve/veya
zellikler kazandrlabilir. Vanize rglerde ipliklerin ine diline yerletirme ykseklikleri ile
gerginlik farklar ilmekteki konumlarn belirler ve bu rglerde zemin iplik gerginlii yksek,
mekik ise ine yatana olabildiince yakn olmaldr. Bununla birlikte mkemmel vanize
oluumu her zaman mmkn deildir. rme artlarnn tam kontroll, uygun iplik ve ine
profili seimi dikkat edilmesi gereken hususlar arasnda sralanr. Dz rg yaplarnda ine
kancalarna yakn olan iplik kuman arka yznde baskn olma eilimindedir. Ayrca yine
ayn ekilde vanize mekiinden geirilen iki ayr ipliin konumlar incelenecek olursa; mekik
merkezinde yer alan rehber gzden geirilen iplik bu mekiin kafa zerinde rme blgesine
tanmas srasnda son derece kontroll bir ekilde inelere beslendii, dier ipliin ise yine
mekik zerinde yer alan bir dier gzden getii ve bu gzde, kafa ynnden bamsz olarak
serbeste srklendii grlr. Bylece, merkezde yer alan ipliin ine kancasna daha yakn
yerlemin mmkn olduu anlalr. Vanize rglerin oluumunda dikkat edilmesi gereken
dier bir hususta mekie yerletirlen ipliklerin toplam numarasnn makine incelii ile uyumlu
olmasnn gerektiidir.

VANZE DZ RME KUMAIN YAPISI

B-4) ATKI RMECLNDE LEMLERN KONTROL;

4-1) RME KUMA VE MAMULLERN BOYUTSAL ZELLN ETKLEYEN
ANA FAKTRLER;
-Kuma yaps; Farkl kumalar farkl ekillerde relakse olurlar.
-Elyaf tipi; Farkl liflerden rlm kuma veya rnler farkl ekillerde relakse olurlar.
-lmek iplik uzunluu; Tm kuma yaplarnda bir ilmek iin harcanan iplik miktar baskn
parametredir.
-Relaksasyon/terbiye ilemi; Kuma boyutlar, relaksasyona/terbiye yntemine gre farkllk
gsterir.
-plik numaras; Boyutlar az bir miktar etkiler; Fakat kuma skln, gramaj ve dier
fiziksel zellikleri deitirir.
4-2) RELAKSASYON LABORATUVAR AAMALARI;
-Makine zerinde gergin halde; Bu baskn olarak boyuna ynde gerilimdir.
-Makineden alndktan sonra-kuru relaksasyon; Kuma bu hale zamanla ular. Kuru relakse
hal kuma yaps ve lif tipi ile snrldr. Sadece yn bu hali alabilir.
-Hareketsiz slatma ve sererek kurutma-Ya relaksasyon; Sk yaplar her zaman gerek
relakse hale ulamazlar. Sadece yn ve ipek bu konuma ulaabilir.
-Islatlan kumaa hareket verme veya buharlanm kumaa hareket verme veya seilen
scaklkta (> 90 C) hareketsiz stma, sererek kurutma-Gerilimsiz durumda bitim ilemi;
Hareketlendirme ve/veya scaklk, kuman daha da relakse olmasn ve daha sk (youn) bir
kuma yapsna ulamasn salar. Yn, ipek, tekstre iplikten mamul kumalar ve
akriliklerdir.
-Islatma ve dner kurutucuda (tumber) 70 C da 1 saat boyunca kurutma-Tamamen
gerilimsiz durum; Kurutma esnasnda kuman boyutlu olarak hareketlendirilmesi; Tm lif
tipleri ve kuma yaplar iin geerlidir.
4-3) SPREM (DZ) KUMA GEOMETRS;
1. Sra skl (cpc) I/l = kc/l
2. May (ubuk) skl (wpc) I/l = kw/l
3. s = (cpc x wpc) I/l2 = kc/l2
4. cpc/wpc c = kc/kw (ekil faktr)
4-4) KUMA GEOMETRSNE YNELK ALIMALARIN PRATK BULGULARI;
-plik numaras (tex) ile makine incelii arasndaki iliki aadaki denklem ile gsterilir;
Optimum tex = Sabit/G2

Tek yatakl makineler iin optimum tex = 1650/G2, ve ift yatakl makineler iin optimum tex
ise = 1400/G2 dir. Burada G makine inceliini gstermektedir (ine/cm).
-Sklk faktr K = tex/l denklemi ile verilir.
Burada l mm cinsinden ilmek iplik uzunluudur. Tek katl kumalar iin 1.29 K 1.64 dr.
Ortalama K = 1.47 dir. Pek ok atk rme kuma iin (tek ve ift plaka kumalar ve farkl
tipleri dahil olmak zere) : 1 K 2 dir. Ortalama K = 1.5 dir. Sklk faktr rme
makinelerinin ayarlanmasnda ok faydaldr. Ortalama sklk faktr deerinde iplik, makine
ve kuma zerindeki gerilim, bir dizi art iin sabittir.
-Kuma alan younluu (m2 arl) denklemi aada verilmitir.
Alan younluu (m2 arl) = s x l x T g/m2
100
Relakse olmu bir kuma iin cpc / wpc = 1.3 dr. cpc / wpc > 1.3 ise enine gerilmeyi,
cpc / wpc < 1.3 ise boyuna gerilmeyi gsterir. ks > 2500 keeleme veya ykama ekmesini
iaret eder. Relaksasyon ekmesi ilmek eklinde deiimdir. Keeleme / ykama ekmesi
ilmek uzunluundaki deiimdir.
Burada s ilmek younluu/cm2, l ilmek uzunluu (mm) ve T (tex) iplik numarasdr. Bu
ifadeyi dier bir ekilde denkleme uyarlanrsa;
ks x T g/m2
l
100
Bu denklemde ks, deeri relaksasyon ilemine bal bir sabittir. Alan younluu (m2 arl)
aadaki denklemlerle de gsterilebilir.
Alan younluu (m2 arl) = n x l x cpc x T g/lineer metre
10000

Burada n toplam ine says, l ilmek iplik uzunluu >(mm) ve T iplik numarasdr (tex), veya
Alan younluu (m2 arl) = n x kc x T g/lineer metredir.
10000
Bu denklemde de kc bir sabittir ve deeri relaksasyon ilemine (kuru, ya ve tam) baldr.
-Kuma eni aadaki denklemde verilmitir;
Kuma eni = n x l cm
10000
n x l = L (bir sra rmek iin iplik uzunluu)
Kuma eni toplam ine saysna deil bir sra rmek iin gerekli iplik numarasna baldr.
-Kuma kalnl; Kuru ve ya relakse olmu kumalar iin kuma kalnl (t) kuma sklna
baldr, tam relaksasyon sonras ise kalnlk hemen hemen kuma sklk faktrnden
bamszdr. Bu halde t = 4 d dr. (d iplik apn gstermektedir).

B-5) ATKI RME KUMALARIN SON KULLANIM ALANLARI;

Atk rme kumalar d giyim, ev tekstilleri ve teknik rnler olarak kullanmaktadrlar. Farkl
tip atk rme kumalar iin ana kullanm yerleri aada gsterilmitir.
5-1) DZ RME MAKNELER;
- Makine incelii: Normalde 3-18 ine/in
-Makine eni: 78.7 ine kadar
-ne tipi: Dilli (bileik srgl) inelerin kullanmna uygun makineler de gelitirilmektedir.
-ne yata tipi: Tek (el makineleri), esas olarak rib tipi
-rnler; Kazaklar, sveterler, hrkalar, elbiseler, takmlar, pantolonlar, apkalar, aksesuarlar
(yaka vb.), cotton makineler iin beden lastikleri.
Teknik uygulamalar iin temizleme bezleri, u boyutlu ve 2r ve giy rnler; ok eksenli
makineler gelitirilmitir.
5-2) YUVARLAK MAKNELER;
-Makine incelii: Normalde 4-40 ine/in
-Makine ap: 30 ine kadar. Artk 60 ine kadar olan makinelerde mevcuttur.
-ne tipi: Dilli (esnek ulu ve bileik (srgl) inelerin kullanmna uygun makinelerde
mevcuttur)
-ne yata TP: Tek, ribana, interlok, ift silindir.
-rnler;
-- orap makineleri; dikisiz oraplar, taytlar, endstriyel kullanm olan boya torbalar,
rlp sklen iplikler, endstriyel kumalar.
-- oet orap makineleri; Erkek, bayan, ocuk orap, tayt, spor oraplar
-- D giyim; t-shirtler, kazaklar, hrkalar, sveterler, pantolon takmlar, termal giysiler,
temizlik bezleri, teknik kumalar.
-- D giyim (kuma topu halinde retim): Ceketler, bayan st giyim, eofmanlar,
demelikler, araba demelikleri ve teknik rnler, ev tekstilleri.
5-3) FULLY FASHON MAKNELER;
-Makine incelii: Normalde 9-33 ine/1.5 in (60 incelie kadar makineler mevcuttur).
-Makine eni: 2-16 blml makinelerden balyor-her blmn eni 36 ine kadar olmak zere
(blm says 40 a kadar kan makineler mevcut).
-ne yata: Tek ve ribana.
-rnler: Kazaklar, sveterler, hrkalar, pantolon takmlar, tam biimli oraplar, spor giyim, i
giyim, termal giyim.

B-6) ZG RME MAKNELER;

6-1)GR;
lk atk rme makinesi 1589 ylnda W. Lee tarafndan imal edilmitir. 1775 ylnda sadece
200 yl sonra ilk zg rme makinesi Crane (ngiliz) tarafndan icat edilmitir. Bu makine,
sadece mavi beyaz zig-zag izgili ipek orap retmek iin kullanlan tek yatrm rayl bir
makine idi ve makinede retilen kumalar ressam Van Dyke olarak isimlendirilmitir. Birinci
Dnya Savandan sonra asetat kontin filament ipliklerin bulunmasyla ilk byk lekte
tricot kuma retimi Alman Saupe E28 makine inceliinde, iki yatrm rayl tricot
makinelerinde ngiliz Celanese tarafndan balatlmtr. Bayan i amarlar retiminde
kullanlmak iin rlen ve terbiyesi son derece g olan ve kolaylkla sklen tek yatrm rayl
atlaslarn yerini kilit rgl (locknit) kuma yaplar almtr. 1950 den 1970 ylna kadar
zg rme sanayinin ngiltere de ve dier bat lkelerinde geliimi muhteem olmutur. Bu
korkun bymenin nedeni aada zetlenmeye allmtr.
6-1-1) plik konusundaki gelimeler;
-Termoplastik ipliklerin kefi, ok dk denyelerde retilebilmesi, bkmsz ve ok dk
bkml olmas, modern yksek hzl trikot ve rael makinelerinde ok dk kopu
oranlarnda rlebilmesi,
-Farkl boyal iplikler tarafndan sunulan ekstra desen aral,
-Tekstre ve hacimli iplikler tarafndan salanan iyiletirilmi kaplama konforu,
-Rael tl sanayiine mkemmel bir alm getiren elastomerik iplikler.
6-1-2) Makine konusunda gelimeler;
-Daha yksek makine hz (3500 sra/cm),
-Daha ince makine incelikleri (40 ine/ine kadar),
-Daha geni makine enleri (260 ine kadar),
-Artan yatrm ray says (78 raya kadar),
-zel ekipmanlar (cut-presser, drme plakas gibi),
-Co-we-nit ve jakarl makineler gibi baz zel rael makineler ile son zamanlarda tekrar
tasarlanan rael ve trikot tam en atk yatrml makineler,
-Yksek hzl direkt zg makineleri ile zg hazrlama esnasnda elektronik iplik izleme
sistemleri,
-rme makineleri iin elektronik fen (duru) sistemleri,
-Daha yksek zg leventleri ve kuma toplar,
-Modern fiksaj ve levent boyama makineleri,
-Elektronik zg salma, elektronik desenlendirme, elektronik jakar ve elektronik kumaekim mekanizmalar,
-ardonlu kumalar,
-Balksrt (Sharkskin), queens cord gibi kararl kuma yaplar,
-Sentetik iplikler kullanlarak retilen eitli tl, a kuma kontrksiyonlar,
-Teknik uygulamalar iin tek, iki, ve ok eksenli yaplar,
-Tbbi ve dier ileri teknoloji rnler iin boyutlu ve biimli yaplardr.
zg rme sektrnn, zellikle tricot sektrnn sentetik ipliklerdeki ilerlemelere bal
olarak gelitii bilinen bir gerektir. 1956 ylnda 17,8 milyon lb. rejenere selloz ve sentetik
iplik zg rme kumaa dntrlmtr. Bu rakam 1968 ylnda 70.6 milyon lb. olmutur..
970 li yllarn ortalarnda tricot sanayii naylon bluz ve araflarn satondaki de paralel
olarak bir gerileme yaamtr. Tekstre poliesterlerin ift plaka atk rme mamkinelerinde
yaygn olarak kullanlmaya balamasnn da bunda nemli bir rol olmutur. Modadaki
deiime paralel bluzluk ve yatak araflk olarak poliester/pamuk dokuma kumalarn tercih

edilmesi de sektrn gerilemesinde dier bir etken olmutur. ki nemli zg rme makine
imalats Karl Mayer ve Liba (Bat Almanya), sz konusu ticaret kaybn ortadan kaldrmak
iin makinelerini gelitirme ynnde aktif olarak almlardr. Srgl (bileik) ineler hem
tricot hem de rael makinelerde yaygn olarak kullanlan ine tipidir ve ev tekstilleri ve teknik
tekstiller retmek zere zg rme makinelerinin pek ok deiik versiyonu piyasada
mevcuttur. zg rmeciliinde yaanan en nemli gelimelerden birisi, kesikli liflerden
mamul ipliklerin ok geni aralklarda yer alan rnlerin imali iin ticari anlamda
kullanlabilmi olmasdr. Ayrca zg rme sektrnn pazarn dantel, jeotekstiller,
otomotiv, tp vb. deiik alanlar ierecek ekilde geniletiliyor olmas de ilgi ekicidir. zg
rme kuma yaplarnn kompozit malzemelerin ilenmesinde kullanmna ilikin aratrma ve
incelerde mevcuttur.
6-2) TRKOT (TRCOT) VE RAEL MAKNELER;
Tricot ve rael makineler arasndaki temel farkllklar aada belirtilmitir;
1) Rael makinelerde genellikle dilli ineler kullanlrken tricot makinelerde esnek ulu
ve srgl (bileik) ineler tercih edilir. Srgl (bileik) inelerin kullanld rael
makinelerde olduka yaygndr.
2) Rael makinelerde, genellikle tricot makinelerde olduu gibi bir platin ray
kullanlmaz.
3) Rael makinelerde kuma doku ekim sistemi tarafndan inelere paralel bir ekilde
alnrken, tricot makinelerde ineler ile 90 lik bir a yapar.
4) Rael makineler genelde daha kaln makine inceliklerinde imal edilirler, tricot
makinere kyasla daha fazla rehber ray kullanlmas sebebiyle daha yavatrlar. Ayrca
bu makineler daha uzun ve yava ine hareketi gerektirirler.
5) Rael makinelerinin kuma potansiyeli tricot makinelerden daha fazladr; nk bu
makinelerde farkl tipte iplikler (kesikli liflerden eirilmi, blnm film gibi)
kullanlabilmektedir.
6) Rael makinelerinde zg levendleri genelde makinenin zerinde, tricot makinelerde
ise arkadadr.
Modern zg rme makineleri ile d giyimlik, demelik ve teknik kumalar
retilebilmektedir. zellikle teknik uygulamalarda zg rmeciliinin tm potansiyelinden
maksimum lde yararlanlabilmektedir. Aslnda her tr rn zg rme makinelerinde
retmek mmkn olmakla birlikte bunu yapmak her zaman ekonomik olmamaktadr.
6-3) BLEK NELERN KULLANILDII ZG RME MAKNELERNDE
LMEK OLUUMU;
Byle bir zg rme makinesinde; Platinler ileri doru hareket ederek kuma boazlarnda
doru pozisyonunda tutarken, diller ve srgler yle ykselirler ki ineler srglerden hzl
ykseldiinden ineler en st noktaya ulatklarnda ine kancalar alr. Yatrm raylar ine
arasndan geerek makinenin arkasna dolunum salnm yaparlar. st yatrm iin yanal
hareket yaparak makinenin n tarafna ikinci salnm hareketi yaparak geri getirilen ineleri
gnderir. Aa doru inmeye balayan srgler ve ineler bu noktada srgler dillerden daha
yava hareket ettiklerinden ine kancalar kapatlr, ineler indike platinler geriye ekilir,
bylelikle eski ilmekler kapal kanca zerinde iken yeni ilmekler kapal kanca ierisinde
emniyetli bir ekilde tutulmu olur. Daha sonra ineler n st notaya ulatnda eski ilmekler
ineler zerinden artlr. Bu noktada alt yatrmlar oluur ve inelerin yeni bir sra
oluturmak iin ykselmesinden nce platinlerin kuma tutmak amacyla ileri doru hareket
ettirilir.

ZG RME MAKNELER

Trico makinleri
(Esnek ulu bileik ine)

Rael makineleri
(Dilli bileik ine)
|
|

|
Tek ine ray
ift ine ray
|
|
(eldivenler, bayan amarlar)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|

|
2-5 rehber
atk yatrml
Cut-presser Havl 3-4
Havl 3,4
|
rayl bayan
2-3 rayl
(bluzlar
rayl (yatak rayl (araba
|
amarlar, yatak rts
perdeler
rtleri
ve mobilya,
|
bluzlar, spor perdeler, astar elbiseler) bornozlar)
demelik)
|
giysileri
endstriyel
Jakarl
Jakarl
|
elbiseler
|
|
|
|

Tek ine rayl

ift ine rayl
|
|
|

|
Yz yze pel
zel versiyon
|
(Jakar) yksek
(Blnm film)
|
havl, teknik
Meyve/Sebze .
|
araba ve mobilya
torbalar,
|
demelik kuma
endstriyel
|
|
|

Standart1-12 Atk yatrml

Dantel 12-48 ray
Rayl yksek (Perdeler
(Drme plakas)
Hzl
demelik)
(perde, korse vb.)
|
3-16 rayl
|
|
|

Tl Takviyeli tller
D giyim
Elastik

Jakarl dantel zel versiyon

7-8 raya kadar 18 raya kadar
(drme
(drme
plakas)
plakas)
Atk yatrm
Atk yatrm
(perdeler)
(perdeler)

Endstriyel

Dorudan
oryante
yaplar
(ardonsuz
(teknik
kumalar)

6-4) STANDART RAEL MAKNELERDE RME LEM;

Bir standart rael makinede yatrm raylar alt yatrm hareketini tamamlam halde makinenin
arkasnda yer alr. Kuma tutucular ileri doru hareket ederek kuma istenilen seviyede
aada tutarken yeni bir sra iin ine ray ykselie geer. ne raynn en st notasna
ulatnda eski ilmekler ine dillerini aarken kayarak ine gvdesine derler.
Dil koruyucu dillerin kapanmasn nler. Kuma tutucular yatrm raylarnn st yatrm
hareketlerini yapmasn salamak zere geri ekilir. Yatrm raylar makine arkasna salnm
hareketlerini yaparlar ve st yatrm hareketini tamamlarlar.
Yatrm raylar tekrar makinenin nne geirilir ve zg iplikleri ine kancalarna
yerletirilir. Bu ekilde sadece n yatrm raynn st yatrm yaptna, arka ve orta yatrm
raylarnn ayn ine ifti aralnda kaldna dikkat edilmelidir. Bu tip harekete zg
yatrm denilmektedir. ne ray inmeye balar ve bylece eski ilmekler ine dillerini
kapatrlar ve yeni ilmekler kanca ierisinde hapsedilirler.
Kuma tutucular bu anda ileri doru hareket etmeye balarlar. ne ray aa doru iner ve
ine ba ine duvarlarnn altna geldii anda yeni ilmekler eski ilmekler ierisinden ekilerek
bir srann oluumu tamamlanr ve kuma tutucular ileri doru hareket ederlerken yatrm
raynn alt yatrm hareketi balar.
Esnek ulu ineler iin ilmek oluum aamalar anlatlmaya allmtr. Teknik tekstil
rnlerine ynelik retim yapan makinelerde genellikle dilli veya srgl (bileik) ineler
kullanlr.
Ayrca esnek ulu inelerin kullanld makinelerin retim hz da srekli azalmaktadr.
Bunun belli bal nedeni ise; byle makinelerin alabilecek iplik eitleri ve rlecek kuma
yaplar asndan ok eitlilik gsterirler. Her ine tipi iin ine hareket erileri hazrlanr.
Dier tm artlarn ayn olduu dnldnde srgl (bileik) inelerin kullanld
makinelerin daha hzl alabilecei aikardr.

B-7-ZG RME KUMA YAPILARI;

ZGL RME KUMALARIN SINIFLANDIIRLMASI

7-1) LMEK NOTASYONU;

zg rme kumalarla ilgili ilmek yaplar incelendiinde farkl saylarda yatrm raylar,
piyasada mevcut deiik tip ve numaradaki iplikleri, fantezi taharlar kullanlarak ve iplik
besleme oranlar ile terbiye tekniklerini deitirerek nerede ise sonsuz eitlilikte kuma
retmenin mmkn olduu grlecektir. Her bir yatrm raynn bir desenin raporu boyunca
yapm olduklar hareketler noktal kat denilen zel bir kat zerinde gsterilir.

Bu katta eit arlkta yerletirilmi her bir yatay srada yer alan noktalar veya ineler
arasndaki boluklar 0, 1, 2, eklinde numaralandrlr ve bu numaralar her yatrm raynn
hareket ettii ine aral saysn verir. Her sra iin normalde zincir baklas
kullanlmaktadr.
Ancak gerekte gerekli olan ilk iki zincir baklasdr. Sonuncusu yatrm raynn daha yumuak
bir alt yatrm hareketi gerekletirmesi salanr. lk zincir baklas yatrm raynn yeni
srasnn balamas esnasnda konumunu belirler. kinci zincir baklas ise st yatrm ynn
belirlemede kullanlmaktadr.
Zincir baklalar bu yzden iftler halinde gruplandrlr ve her ilmek srasndaki yatrm
raynn hareketleri virgl ile ayrlr.
7-2) TEK YATIRIM RAYLI KUMA YAPILARI;
Her ne kadar dolu taharl tek bir yatrm ray ile kuma retmek mmkn ise de bu tip
kumalar dk mukavemetleri, dk rtme faktr deerleri, kararsz yaplar ve kuman
teknik nnde yer alan ok eimli ilmek yaplar nedeniyle tercih edilmemektedirler.
7-3) K YATIRIM RAYLI, DOLU TAHARLI KUMA YAPILARI;
ki yatrm raynn kullanm kuma potansiyeli asndan daha geni imkanlar sunmaktadr ve
sanayide retilen kumalarn yaplarnn nemli bir ksm iki yatrm rayl olandr. Bu tip
kumalarn retiminde yatrm ray hareketleri deitirilerek ve farkl renk, tip, numara ve
boyama karakteristiklerine sahip iplikler kullanlarak eitlilik salanabilir.
7-3-1) lmek yerleimi; Tamamen ipliklenmi iki yatrm rayla allmas halinde kumataki
her bir ilmek iki iplik ierecektir. n yatrm ray tarafndan yaplan alt yatrmlar kuman
teknik arka yznde, ayn rayn oluturduu yatrmlar ise kuman teknik nnde
yerleecektir. Arka yatrm ray tarafndan oluturulan alt ve st yatrmlar ise n yatrm ray
tarafndan yaplanlarn arasnda kalacaktr.
Raylar makinenin nne geirilirken inelerle ilk temas eden ray n yatrm raydr ve bu
rayn iplikleri ine kancasna yatrlr, arka rayn iplikleri ise daha sonra inelerle temas eder
ve bu yzden n ray tarafndan yatrlan ipliklerin zerinde kalr. plik gerginlikleri birbirine
yakn ve ray ykseklikleri doru ayarland ise n ray ilmekleri daima kuman teknik nnde
ve en stte kalacak ekilde yerletirilmi olacaktr ki zg rmede desenlendirme asndan
bu nokta akldan karlmamaldr.
7-3-2) Farkl kuma yaplar; ki yatrm ray alt yatrmlarn ayn veya ters ynlerde
yapabilirler. Ayn ynde hareket etmeleri halinde kumaa ilmeklerin eilimli bir hal almas
sebebi ile tek yatrm rayl kumalardakine benzer bir bozulma grlr. Alt yatrmlarn ters
ynlerinde yaplmas halinde ise, ipliklerdeki gerilimler eit olaca iin ilmekler dik
konumlarn koruyabilecektir. ki yatrm ray ile yaplabilen en basit kuma yaps tam trikot
olarak bilinmektedir. Bu kuman grn, renkli iplikler kullanlarak deitirilebilmektedir.
ki rayl kumalarn en yaygn olarak kullanlan kilit rgdr (Locknit). Bu rg, doru bir
ekilde rldnde kuman teknik n yznde dik ilmekler, arka yznde ise iki ine aral
devam eden ve yzey parlaklk veren alt yatrmlar grlecektir.
Kilit rg (Locknit) kumalar yumuak bir tutuma sahiptirler ve i amarlk olarak ok
uygundurlar. Yatrm raylarnn hareketleri tersine evrildiinde (n arkann, arka n yatrm
raynn hareketini yapyor) zellikleri kilit rgden (locknit) tamamen farkl olan yatrmlar
uzun alt yatrmlarn zerinde olacandan kuma yaps daha stabil bir hal alacak, enine
ekmede bir dme gzlenecektir.

Arka yatrm raynn alt yatrmlar, sz konusu zellikleri daha da iyiletirmek iin
artrlabilir. Bir dier stabil kuma yaps ise Queens cord dur. Burada uzun arka rayn alt
yatrmlar, n yatrm ray tarafndan oluturlan zincir rg tarafndan sk bir ekilde tutulur.
Hem balksrt (sharkskin) hem de queens cord kuma yaplarnn stabilitesi, mukavemeti ve
gramaj arka yatrm raynn alt yatrmlarn uzatmak sureti ile artrlabilir. n rayn yapt
zincir rgde farkl renk ipliklerin ileme sokulmas ile kumaa boyuna izgili bir grnm
verilebilir. Balksrt (Sharskin) rgdekinin tersine n yatrm ray daha uzun alt yatrmlar
yapar ise elde edilecek yap dokuma satene ok benzeyen parlak ve yumuak satendir.
Kuma arkasnda yer alan uzun yzen ipliklerden dolay byle saten benzeri kumalar alt
yatrmlar ardonlanm kumalarn yapmnda kullanlr. ardon makinesi alt yatrmlarnn
filamentlere zarar vermeyecek ekilde ardonlanmasn salayacak ekilde ayarlanr.
Maksimum ardon efektine ulaabilmek iin her iki yatrm ray da normalde ayn ynde
hareket eder ve ak ilmekler de kullanlabilir.
7-4) BR HAM ZG RME KUMAIN ZELLKLER;
Bir ham zg rme kuman spesifikasyonu aada detaylandrlmtr;
1) Makine incelii (ine/in),
2) Kullanlan yatrm ray says,
3) Her bir zgdeki u says,
4) Kullanlan ipliklerin tip ve numaras,
5) Her zg levendi iin zg iplik miktar/480 sra (rack),
6) Sra skl,
7) Her ray iin iplik yerletirme dzeni,
8) Desen raporu iin yatrm raylarnn hareketleri veya raylara ait zincir notasyonlar,
9) Yatrm ray hareketlerinde verilen bir noktada yatrm raylarnn izafi yanal konumlar,
10) Dier zel rme talimatlardr.
7-5) KUMA KALTES;
Belli bir kuma yapsnn kalite ve zelliklerini belirleyen en nemli parametre 480 sra
(1 rack = 480 sra) iin beslenen iplik miktardr. Rack bana iplik miktar, 480 sra boyunca
kumaa beslenen zg iplii uzunluu olarak tanmlanr.
ki yatrm rayl kumalarda her bir ray iin iplik besleme miktar kuma yapsna bal olarak
ayn veya farkl olabilir. rnein, tam trikot kuma yaps (n yatrm ray; 1-2, 1-0 ve arka
yatrm ray; 1-0, 1-2) iin zgleventlerinin ayn iplik besleme miktarna sahip olmas
normaldir.
Oysa ineli balk srt (sharkskn) iin arka levendin iplik ihtiyac (rnei; 1-2, 1-6 ve arka
1-0, 3-4) n leventten daha fazla olacaktr. Beslenen iplik iki farkl ekilde deitirilebilir;
raylar toplam iplik besleme miktar veya leventler aras iplik besleme oranlar deitirilir.
Toplam iplik miktarn deitirmek bitmi kumataki sra skln deitirecektir ve bundan
dolay kuman gramaj ve stabilitesi etkilenirken genel ilmek eklinde bir deime
olmayacaktr.
Yatrm raylar arasnda iplik besleme orann deitirmek ise kuman dengesini deitirecek
ve dolays ile ilmeklerin eimi etkilenecektir.
Makinenin kuma ekim sistemi ise rme ilemini ve dolays ile sonraki bitim ilemlerini
kolaylatracak ekilde ayarlanr.

7-6) SIKLIK FAKTR;

Bir rme kuman sklk faktr K, iplik tarafndan kaplanan alann toplam alanna oran
eklinde tanmlanr ve kuman skl veya gevekliinin bir ls olarak dnlr.
Sklk faktr kuman uzunluu, eni ve kalnl bata olmak zere boyutsal ve anma
dayanm, gramaj, mukavemet ve ekme gibi daha pek ok dier kuma zellikleri etkiler.
Tek bir yatrm ray sklk faktr; K = tex/l
Burada l mm cinsinden ilmek iplik uzunluu ve tex iplik numaras olmak zere tamam
taharlanm iki yatrm rayl bir kuman sklk faktr aadaki denklem ile verilir;
K = tex f + tex b
lf
lb
Denklemde yer alan f ve b n (front) ve arka (back) yatrm raylarn; l (iplik besleme/rack)
480 e eit olan milimetre olarak llen uzunluunu iaret etmek zere kullanlmtr.
Yatrm raylarda ayn numara ipliin kullanld dnlr ise;
K = tex ( 1
lf

+ 1)
lb

Pek ok ticari iki yatrm rayl kumata 1 K 2 aralnda deimektedir ve ortalama deeri
1,5 dir.
7-7) ALAN YOUNLUU (GRAMAJ);
Tek yatrm rayl bir kuman gramaj aadaki denklemde verilmitir;
Gramaj = cpc x wpc x l x T x 10-2 g/m2 = s x l x T x 10-2 g/m2 olarak verilir.
Burada s ilmek younluu (ilmek says/cm2) veya (cpc x wpc), l mm cinsinden ilmek
uzunluu ve T tex cinsinden iplik numarasdr. Benzer ekilde dolu taharl, iki yatrm rayl bir
kuma iin denklem aada verilmitir;
Gramaj = s[(lf x Tf) + (lb x Tb)] x 10-2 g/m2 olarak verilir.
Bu son denklemde; f ve b sras ile n ve arka yatrm raylara iaret etmek zere kullanlmtr.
Her iki rayda ayn numarada iplik kullanlr ise bu denklem aadaki ekilde dzenlenebilir;
Gramaj = s(lf + lf) x T x 10-2 g/m2 veya = s x T x 10-2 [(plik besleme/toplam)/480 g/m2 olur.
Bu durumda ilmek younluu, milimetre olarak ilmek uzunluu (her bir yatrm ray iin) ve
kullanlan ipliklerin numaras biliniyor ise herhangi bir kuma iin (makine zerinde veya
kuru, ya veya tam relakse) gramaj hesaplanabilir.

B-8-RME KUMA HATALARI

rme kumalarda ska oluan hatalar genellikle makine ayarlarndan, iplik zellii ve
dzenleri ile rme dairesinin artlarndan ya da kuma bitim ilemlerinden
kaynaklanmaktadr.
PLKTEN KAYNAKLANAN HATALAR;
rme ipliklerinde olan hatalar, direkt olarak rme kuma etkiler ve rme kumata hatalara,
kalite dmesine sebep olur. plikten kaynaklana rme kuma hatalar piyasada en ok bilinen
isimleriyle u balklar altnda toplanabilir;
abcdefghi-

plik abraj,
Kaln iplik
nce iplik,
Enine izgiler veya bantlar,
Kesikli enine izgi hatas,
Delik ve patlak hatalar,
Elyaf topa(uuntu) hatalar,
plik karmas,
plik kesilmesi

a) plik abraj: Farkl numaradaki veya farkl partilerin ipliklerinin karmas nedeniyle rme
eni boyunca oluan bant izleridir. Genelde boyamadan sonra ortaya kan ve grlebilen bir
hatadr.
b) Kaln iplik: Atkl rme kumalarda kuman enine ve muntazam aralklarla, kabarklk
eklinde oluur ve yatay bir izgi eklinde grlr. zgl rme kumalarda ise zg
ynnde dikey bir izgi olarak belirir.
c) nce iplik: Atkl rme kumalarda kuman enine ve muntazam aralklarla, ukurluk gibi
grnen yatay izgi ekline grlen hatadr. zgl rme kumalarda ise zg ynnde
dikey izgi olarak grnr.
d) Enine izgiler veya bantlar: plikte ince ve kaln yerler rg yzeyinde periyodik olmayan
enine izgiler oluturur. pliin baz yerlerde kaln olmas, ilmek boylarnn bymesine
neden olur. plik ince yerlerin olmas ise ilmek boylarn kltmektedir.
e) Kesikli enine izgi hatas: rmede ara sra oluan enine kesikli izgiler eklindeki
hatadr. Bu hata ipliin yeterli parafinlenmemesinden, iplikte ince ve kaln yerlerin
dzensiz bir ekilde olmasndan kaynaklanr.
f) Delik ve patlak hatalar: plikten veya makine elemanlarndan kaynaklanan rme kuma
kullanlmayacak hale getiren bir hatadr. Bu hata iplik kopmasndan kaynaklanmaktadr.
g) Elyaf topa(uuntu) hatalar: rg makinesinde birikip kumaa karan elyaf
kmeleridir. Genellikle iplik klavuzlarnn deliklerinde biriken elyaf paralar zamanla
oalr, iplikle birlikte rlr ve kumata istenmeyen dzgnszle neden olur.
h) plik karmas: rme makinelerinde ipliklerin iplik rehberlerinden geerken bir ipliin
elyaflarnn veya filamentlerinin birbirine veya bir baka iplie dolamasyla oluan hatalar.
i) plik kesilmesi: bir rme makinesinde bir ipliin ineye beslenmesinden sonra ve ilmek
oluturma hareketi srasnda kopmas. Bu hata kumata kk bir delik meydana getirir.

RME MAKNELERNDEN KAYNAKLANAN HATALAR;

rme makinelerinde baz makine paralarnn zamanla anmas, krlmas, bozulmas veya
hatal yaplan ayarlar nedeniyle rlen kumata eitli hatalar oluur.
rme sektrnde makine kaynakl ska karlalan hatalar aada balklar halinde
aklanmtr;
abcdefghijkl-

Enine izgi ve bant hatalar,

ne izgisi hatas,
ne srtnmeleri ve arpmalar,
Doku ylmas hatas,
ne delikleri (balkgz) hatas,
lmek dmesi hatas,
lmek ka hatas,
Kugz hatas,
ift ilmek hatas,
Buruukluk hatas,
ekim hatalar,
Boyuna izgi hatalar,

a) Enine izgi ve bant hatalar: rme makinesi ve ayar hatalarndan kaynaklanan enine
izgiler, kuman enine ynde ayn ipliklerin uzunluklarnn farkl olmasndan meydana
gelir. plik gerginliinin farkl olmas, ekim tertibatnn yanl ayarlanmas kapak ve
silindir ayarlarnn hatal yaplmas, ine kanallarnn veya kilitlerin ve inelerin arkasnn
pislikle dolu olmas bu hatann olumas iin balca nedenlerdir.
b) ne izgi hatas: rme kumalarda inenin deforme olmas nedeniyle oluan bir hatadr.
Kumata boyuna izler ya da izgiler eklinde grlr. Dierlerinden daha sk ya da gevek
olan dikey sralar buna neden olur. Bir baka nedeni ise bozuk inelerin yerine taklan
inenin de bir hata kayna oluturmasdr.
c) ne srtnmeleri ve arpmalar: Bu hatann nedeni kapak ine raynn silindir ine
rayna gre ayarlanmamasndan, yanl-yakn ayarlama yaplmasndan ya da ayar skma
vidalarnn eksik veya fazla sktrlmasndan ileri gelebilecei gibi zellikle interlok
karlkl ine dzeni almada kilitlerin yanllkla sistemde karlkl
ayarlanmamalarndan da oluabilir.
d) Doku ylmas hatas: Bu hataya iplik kopular veya inelerden ilmek atlmamas sebep
olur ve dolaysyla bir deil birok ine grubunu etkiler. Byle hallerde inelerin tamamen
temizlenmesi, deitirilmesi ve yine zenle dokunun yeniden aslmas gerekir.
e) ne delikleri (balkgz) hatas: rlen kuman tam ekilmemesi, eski ilmein ine
zerinden tam drlememesi veya eitli ine hatalar neticesi ok kk delikler
eklinde grlen rme hatasdr.
f) lmek dmesi hatas: Makine elemanlarnn bozukluundan veya hatal ipliklerden
dolay rlm doku zerinde gelii gzel veya devaml ilmek dmeleri grlr. lmek
dmesi; esas olarak rme srasnda ipliin ineye yatrlamamas veya inelerinin herhangi
bir nedenle kapal kalmas sonucu oluan belirgin bir hatadr.
g) lmek ka: rme kumalarn rlmesi srasnda; bir ipliin kopmas, inenin zarara
uramas veya kanallarn pislik ile dolmas sonucunda, ilmek yerine biimsiz iplik
paralarnn olumas eklinde grlen hatadr. Bir uzunlamasna srada veya birka

uzunlamasna srada, ipliin veya ipliklerin ilmek halinin bozulup aaya doru dz
sarkmas eklinde de grlr.
h) lmek boyutlarnn dzgnszl: Atkl rme makinesinde, birbirini izleyen
enlemesine ilmek sralarndaki ilmek uzunluklarndaki farkllktan oluan kuma hatasdr.
Hatal iplik beslemesi, makine zerinde ilmek boyutlarnn yanl ayarlanmas, ilmek
ekimlerinin tm sistemlerde ayn olmamas nedeniyle oluur.
i) Kugz (ask) hatas: Dilli inede bir bklme ya da inenin eski ilmein atlmas iin
yeterli olan ykseklie ykselmemi olmas nedeniyle oluan st ste ilmek hatasdr. Buna
bindirme ya da nopen de denir.
j) ift ilmek hatas: lmeklerin ayn inede st ste veya yan yana iki, inede bir ilmek
eklinde meydana gelmesiyle oluur.
k) Buruukluk hatas: rme kuman dz olarak yaylmayp potluk yapmas eklinde
grlr. Dzgnsz ilmek, iplik numaras dzgnszl, deiik gerginlikteki iplikler,
makinenin iyi ayarlanmamas nedeniyle oluur.
l) ekim hatalar: ekim hatalar dokunun zerinde enine izgi veya orta ksmlarda deiik
ekil ve ylma meydana getirmektedir. Bu hatalar genellikle doku ekim tertibatlarnn
ayarszlndan ileri gelir.
m)Boyuna izgi hatalar: rc makine elemanlarnn neden olduu hatalardr. zellikle
atk rmeciliinde iplikten gelebilecek hatalar dokuda boyuna izgi meydana getirmeyip
ara ara enine izgi veya delik oluturmaktadr. Dolaysyla boyuna izgi oluumuna neden
olabilecek faktrler; ine, ine yata, artma tara gibi rc makine elemanlar
olmaktadr.
DER RME KUMA HATALARI;
1- ekme: rme ilemi srasnda uygulanan gerilimler ortadan kalktnda, rgnn relakse
(rahatlama) hale gemesi ile kumata meydana gelir. Bu genelde iki ekilde olur ve iki
gruba ayrlr;
a- Relakssasyon ekmesi: Kuma tamamen rahatlayp zerindeki gerilimlerden
kurtulmasyla oluan ekme den kaynaklanmaktadr.
b- Keeleme ekmesi: Sadece yn ipliinden rlen yzeylerde grlr.
2- rg (may) dnmesi: Baz dengesiz rg yaplarnda grlen bu hata, ilmek sra ve
ubuklarnn birbirine dik olmamas eklinde ortaya kar. ki neden den meydana gelir;
a- plikten Kaynaklanan rg Dnmesi: pliin bklme eilimini yksek olmasndan
kaynaklanr. Bklme eilimi ise iplik bkmnden baka, iplik fiksaj durumuna ve
lifin cinsine baldr.
b- Makineden Kaynaklanan rg Dnmesi: ok sistemli yuvarlak rme
makinelerinde grlr.
3- Kuma Krlmas: rme makinesinde kuma ekiminin iyi salanamamas veya terbiyede
zellikle ar kumalarn halat halinde ilenmesi srasnda meydana gelen kuma
katlanmalardr. Bu blgelerin boya almas farkl olacandan terbiye sonrasnda bu hata
belirgin bir hal alr.
4- Elastan zi Hatas: Elastan allan herhangi bir rg kumata enine periyodik veya kesik
izgiler oluur.

B-9-YUVARLAK RME MAKNELERNDE UYGULANAN

DESENLENDRME TEKNKLER
rme kuma retiminde eitli tertibatlarla, rme tekniiyle, renkli veya tek renk olarak
kuma yzeyinin grnn deitirmek amacyla farkl efektler ve motifler
oluturulmasna desenlendirme ad verilir. Yuvarlak rme makinelerinde zellikle jakar
tertibat ile ve elektroniin adaptasyonuyla snrsz desenlendirme olanaklar elde
edilmitir. Yuvarlak rme makinelerinde desenlendirmenin yaplabilmesi iin makinenin
baz fonksiyonlarna istenilen ekilde kumanda edilmesi gerekiyor.
Bu makine fonksiyonlar unlardr;
a) rme inelerinin hareketleri,
b) pliklerin hareketleri,
c) Doku ekim tertibatnn hareketleri.
Yuvarlak
rme
makinelerinde
desenlendirme
yntemleri,
piyasada
kumanda tertibatlarna, deseni oluturan makine fonksiyonuna gre veya zel isimlerle
tanmlanmaktadr.
Buna gre bu blmde yuvarlak rme makinelerinde desenlendirme aada balklar
halinde gsterilmitir;
-ne ve kilit (elik-kafa) dizimleriyle desenlendirme,
-ki veya ikiden fazla farkl iplikle yaplan desenlendirme,
a) Pel desenlendirme,
b) Vanize desenlendirme,
-Enine izgili desenlendirme, ringel teknii,
-Jakar donatmlar ile desenlendirme,
-Aktarmal (transfer) desenlendirme.
NE VE KLT DZMLER LE YAPILAN DESENLENDRME;
Yuvarlak rme makinelerinde ine dzenlemeleri ve inelere kumanda eden kilit
tertibatnda yaplan dzenlemelerle gerekletirilen snrl ekilde desenlendirmeye
olanak tanyan desenlendirme tekniidir. ne ve kilit dzenlemeleriyle inelerin ilmek,
ask ve atlama hareketlerini belli bir dzen iinde yapmalar salanarak desenlendirme
gerekletirilir. Genellikle tek renkli almalarda uygulanmakla birlikte ok renkli
almalarda yaplabilir.
YUVARLAK RMEDE KLT DZENLEMELER;
Yuvarlak rmede kilitler drt tip olabilir. Bu kilit tipleri unlardr;
- Basit kilit, (yalnz ilmek yapar),
- lmek ve atlama yapan kilit,
- lmek ve ask yapan kilit,
- Atlama, ask ve ilmek yapan yollu kilit.
YUVARLAK RMEDE NE DZENLEMELER;
Yuvarlak
rme
makinelerinde
ine
ve
kilit
dzenlemeleriyle
yaplan
desenlendirmede inelerin zellikleri de kilit zelliklerine uygun olmaldr. nelerde
ilmek, ask ve atlama yaplmasn salayan zellikler unlardr;

a) ne boylar farkl olabilir,

b) ne ayak boylar farkl olabilir,
c) ne ayak saylar farkl olabilir.
Bu teknik ile yaplan desenlendirmeye rnek olarak, tek ve ift plakal yuvarlak ilmek
ask kombinasyonu ile yaplan tek toplama lakost rg verilebilir. Bu rg ile kuma
yzeyinde bal peteine benzer efekt elde edilir.
PEL DESENLENDRME;
Tek plakal (RL) ve ift plakal (RR) yuvarlak rme makinelerinde uygulanabilen bir
desenlendirme tekniidir. Yuvarlak rmede uygulanan pel rg zemin rgnn bir
veya her iki yznde oluan ilmek halkalar (pel asks) ile karakterize olur. Yani
pel rgnn olumas iin ilave bir iplik kullanlmas arttr. Bu ilave iplie pel
iplii ad verilir. Pel iplii ile oluturulan ilmek halkalar btn yzeyi kaplayacak
ekilde veya rg zerinde ksm ksm da uygulanabilmektedir. Jakarl pel kumalar
ile yksek hav dayankll ve elestikiyet salanabilmektedir.
PEL RGNN OLUUMU;
Pel iplii kancal ineye, zemin ipliinin biraz stnde bir mesafede verilir. Kancal
inelerin aaya doru hareketi ve zel tutma drme platinlerinin (pel platini)
ne doru hareketi ile platinin boaz iinde ilmek oluturulur. Hav ilmeklerinin
uzunluu (pel ilmei) platinin boyutlar ile ilgilidir. ift plakal RR makinelerinde
pel rg ayakl pel ivileri tarafndan oluturulur. Bu iviler kapak ineleri yerine,
kapak kasnana yerletirilir. zel bir iplik klavuzu, pel ipliini pel ineleri zerine,
zemin ipliini de pel ineleri altna koyarak silindir inelerinin ilmek oluturmasyla
tekrar iki RL rg yapmasn salar. Pel ipliinden oluan pel rgsnn platin
ilmekleri pel ilmeklerini tekil eder ve ilmek oluumundan sonra pel ivilerinin
geri ekilmesiyle serbest kalrlar.
RTMEL DESENLENDRME, VANZE DESENLENDRME (PLATTER)
zellikleri birbirinden farkl iki iplikten (renk, bkm, kalnlk, elyaf cinsi) birisi
kuman n yznde, dieri ise ters yzeyinde grlecek ekilde inelere beslenerek
rlmeleri ile vanize yani rtmeli desenlendirme yaplr. Vanize desenlendirmede
iplikler belirli gerilim altnda, inelere zel mekiklerle belirli aralkta, ayr ayr
gnderilirler. Fiyonk platinleri de buna uygun olarak arka arkaya iki azl
yaplmlardr. Bu ekilde her iki iplik de ayn ine zerinde ayn anda fiyonk haline
gelir. plikleri desene gre dndrmek, bylece rtme ilemiyle deiik motifler yapmak
iin iplii dndren zel platinler kullanlabildii gibi zel iplik klavuzlar ile de
dnm salanabilir. Vanize rg de renkli efektler elde edilmesi farkl iplikler ve
desen tertibat ile uygulanr. Burada kancal ineler ve rtme iplii klavuzlar koordine
edilmitir. Bu klavuzlar inelerle birlikte hareket ederler ve her biri kendi renkli
ipliini kancal ineye verecek ekilde jakar tertibat ile kumanda edilirler
K VEYA KDEN FAZLA PLK LE YAPILAN DESENLENDRME;
Yuvarlak rme makinelerinde elyaf cinsi, renk, bkm, kalnlk v.b gibi zellikleri farkl
olan iki veya daha fazla sayda ipliin ayn anda birlikte rlmesiyle yaplan
desenlendirme yntemidir. Yuvarlak rme makinelerinde en az iki iplik ile yaplan
desenlendirme teknikleri aadaki balklarda incelenmitir.
a) Pel desenlendirme,
b) Vanize desenlendirme.

ENNE ZGL (RNGEL) DESENLENDRME;

Yuvarlak rme makinelerinde zellikle sprem rme kumalarda renkli iplikler ve
mekanik tekniklerle veya elektronik programlama yntemleriyle enine izgili desen
oluturma tekniine
piyasada ringel teknii ad verilmektedir. Ringel teknii dz
yzeyli yuvarlak rme kumalarda uygulanan ve deiik renkteki ya da deiik
cinsteki ipliklerin desene uygun olarak yatay srada bir veya birka sra arayla
deitii enine izgiler desenler elde etme yntemidir. Renkli, enine izgili rme
kumalarn retimlerinde her bir rme sisteminde, be renge kadar iplik tayabilen
ringel aparat kullanlr. plik klavuzlarnn deiimi bir kumanda tertibat tarafndan desene
gre alp kapatlarak yaplr. Ringel aparat, bir sistem iinde makine alr durumda iken
iplik deitirebilmektedir. Bylece makinedeki hareket dzenine gre bir ok renkli ilmek
sralar oluur. plik klavuzlar bir delikli bant veya benzeri bir tertibat ile mekanik veya
elektrikli aktarma sistemi zerinden devreye sokulur veya devreden karlrlar. plik
kullanm ncesi tutulmak ve kullanm sonras kesilmek zorunda olduu iin, burada birde
tutma ve kesme tertibat gerekmektedir. Nispeten ucuza imal edilen bir desenlendirmedir.
Desen boyutu istee baldr. Enine renk, cizgi veya bantlarn yapm iin bir halkalama
donanmda kullanlr. Bu istee gre negatif deiimde iplik klavuzlar, keserek kopartma
ve yaptrarak ekleme ksmlarndan meydana gelmitir.
JAKAR DONANIMLARI LE DESENLENDRME;
Yuvarlak rme makinelerinde en geni desenlendirme olanana sahip Desenlendirme
donanm jakar tertibatdr. Jakar tertibatlar ile hem ineler tek tek kumanda edilir, hem de
renkli iplikler sral olarak istenen ekilde seilebilir. Jakarl makinelerde kapak ineleri
mutlaka uzun ve ksa ineler olarak dzenli bir ekilde ayarlanr. Genellikle uzun-ksa olarak
1:1 dzen bulunur. Silindirde ise jakara gre istenen ine seilir. Bu inelerin hepsi birden
alr kabul edilir. Jakarl rmelerde, her sistem iin desene bal olarak tek tek ine seimi
sz konusudur. Bunun iin gerekli olan desen tertibatlar belli bir takm ineleri mekank
veya elektronik olarak yakalama veya rme pozisyonuna getirilebilecek durumda olmas
gerekmektedir.
Bu grev;
-Desen platinleri,
-Desen arklar (Diskleri veya dilileri),
-ivili desen tamburlar,
-Programlanabilir desen dilileri,
-Kumanda manyetikleri tarafndan yerine getirilmektedir.
Btn desen tertibatlar silindir inelerine kumanda ederler. Kapak ineleri ile de kuman
arka yz meydana getirilir.
Yukarda sralanan jakar tertibatlar ile inelere ekilde kumanda edilmektedir;
-Direkt inelerin seimi,
-ndirekt olarak inlerin seimi,
-Elektronik olarak inelerin seimi,
DELKL DESENLENDRME (AJUR, AKTARMA);
Yan yana veya karlkl inelerin birbirleri zerindeki ilmeklerin yarm, tam, datma ve
benzeri ilmek eklinde aktarlmas ile yaplr. Delikli, gzenekli dzenli desenler elde edilir.

Yuvarlak rme makinelerinde aktarmal desenlendirme iki ekilde yaplr;

a) Bir ine zerindeki ilmein yanndaki ineye aktarlmas,
b) Bir ine zerindeki ilmein karsndaki ineye aktarlmas.
YANDAK NEYE AKTARMA;
Her iki inede bir ilmek baca, bir ine aktarma tekilat yardmyla komu ineye
aktarlr. Birinci ine zerinde kalan dier bacak, kullanlan bire-bir bask ark
yardmyla drlr. Bylece birinci inedeki ilmek tamamen yandaki ineye
aktarlm olur.
KARIDAK NEYE AKTARMA;
Aktarma tertibat olarak, silindir inelerindeki ilmekleri, kapak inelerine aktaran desen
tertibatlar ve zel aktarma ineleri kullanlmaktadr. Yuvarlak rme makinelerinde
ineler srekli kavrama halinde olduu iin dz rme makinelerinde ki gibi ine
kanallarna yana doru kayma hareketini yapmas imkanszdr. Hem silindir, hem de
kapak yatanda bulunabilen aktarma ineleri ile kapak inesi ilmekleri silindir
inelerinin zerindeki ilmeklerin kapak ineleri zerine aktarlabilmektedir. Delikli
grnm desene gre gerekleebilmesi iin silindir ilmekleri jakar desen tertibat ile
seilerek aktarlr.

TEKSTL RNLERNE UYGULANAN ISIL FKSAJ

(TERMOFKSAJ)
Isl fiksajn asl amac kuman boyutlarnn kullanm srasnda deimemesini salamaktr. Bu zellikle terknik
kumalarda, kayn ekmesinin ciddi problemlere neden olduu ayarlama ve emniyet kemeri gibi kullanm
alanlarnda ok nemlidir.
A-ISIL FKSAJIN MEKANZMASI
Sentetik liflerin sl fiksajndaki eitli mekanizmalar tanmlayan ilk giriim The Setting of Fibres and Fabrics
(Liflerin ve kumalarn fiksaj) kitabnda detayl birekilde anlatlmtr. Bu kitapta kumalar bir konfigrasyona
fikse etmek iin kullanlan eitli teknikler tanmlanmtr.
Kimyasal stabilizasyon metotlar bir yana braklrsa bu tekniklerin etkiledikleri hususlar aadaki gibidir;
1) Zincir sertlii,
2) Gl dipol balantlar,
3) Hidrojen balar,
4) Kristalizasyondur.
Tm bu zellikler scaklk, nem ve gerilimden etkilenirler. Hidrojen balar fiksaj etkileyen en nemli faktrdr
ve naylon gl hidrojen bal bir yapya sahip iken poliesterlerin byle bir zellii yoktur. Bylece naylonun
relakzasyonu, kaynama noktasndaki su ile gerekletirilebilir. Ayarlama kay olarak kullanlan naylon
kumalara uygulanan en yaygn testlerden birisi 5 dakika suda kaynatmaktr. Fiksaj prosesin de nemli olan
kumataki ipliklerin ulatklar gerek (efektif) scaklktr. Bu ise yalnz kuma kontrksiyonuna deil stma
metoduna da baldr. nk fiksaj scaklnn kuma eni boyunca hzl ve dzgn bir ekilde salanmas esastr.
Bu amala yaygn olarak ramzler kullanlr.
B-LF YAPISI
Tm lifi oluturan molekller uzun zincirlidir. Tipik bir naylon molekl, molekl apnn yaklak 500 kat bir
uzunluktadr. X-In difraksiyon teknikleri, tm sentetik liflerin kristalin ve kristalin olmayan blgelerden
olutuuunu gstermitir. Naylon ve poliesterllerde bu kristalin blgelerin, lifin % 50 si kadarn oluturduu
tespit edilmitir. Polimer zincirinin tm uzunluuyla karlatrldnda, bu kristalin veya dzenli blgelerin
kk olduklar grlr. Bu olay, polimer zincirinin tm molekl uzunluu boyunca dzenli bir ekilde sraya
dizilemedii, fakat birbirini takip eder ekilde dzenli ve dzensiz blgelerden getii eklinde aklanabilir.
Bylece ortaya kan resim, ksa kristalin blgelerden birinin komu dzensiz blgeler ile balantl olduunu
gsterir.
C-POLMER ORYANTASYONU
Poliester ve naylonun her ikiside ilenmeleri srasnda kk delikiklerden ekilirler. Zincirler oryante
edildiklerinde lifler daha byk dayanm, daha fazla sertlik gstermektedir. Bunun sebebi de souk germedir.
Lif yaplarnda gz nne alnmas gereken iki blge vardr;
1) Kristalin blgesi; Burada intermolekler kuvvetler yksek ve en fazla etkilidir. Polimer zincirlerini
kuvvetle birbirlerine balarlar. Bu nedenle polimer, dayanm, rijitik ve boyutsal stabilitesini bu
blgelerden alr.
2) Amorf blgeler; Bunlar zayf zincir paketli blgelerdir ve lifin kristalin blgelerine nazaran daha dk
younluktadr. Bu blgelere su, boyarmadde girebilir ve bunlar nispeten esnektir. Bundan dolay lifin
boyutsal stabilitesinin azalmasna ve esneklie katkda bulunurlar.

D-BR FAZDAN DER FAZA GE SICAKLIKLARI

Bunlarn nemli iki parametresi; cams gei scakl ve erime noktasdr.
-Cams gei scakl (camlama noktas); Polimerin amorf blgelerinde molekler
hareketliliin balad scakl gsterir ve cams gei scakl adn alr. nk bu
scaklkta polimer cams kat halden lastiimsi kat hale geer. Lifler bu scaklklarda
itiklerinden, boyama yalnz bu scaklklarn zerinde yaplabilir.

-Erime noktas; Bu noktada sl enerji, kristalin blgedeki moleklleri bir arda tutan glerin
stesinden gelir ve polimer erir.
E-ISIL BZLME
Tm liflere souk gerdirme ilemi uygulanr ve bundan dolay molekler hareketin
sabitlendii noktann zerine kadar stldnda termodinamik eitlik noktasna ulancaya
kadar bzlmeye devam edecektir. Dier bir deyile s uygulamanmasyla, souk gerdirme
ilemi sonucu salanan durum eski haline dnecektir.
F-ISIL FKSAJ (TERMOFKSAJ)
Gerdirilmi lif modeli incelendiinde, amorf blgelerdeki molekllerin hala kark durumda
olmalarna ramen, gerilmemi durumdakine nazaran daha fazla paralel yerleim gsterdikleri
grlmtr. Bylece eer lifler bzlmeleri nlenip, cams gei noktasnn zerine kadar
stlrlarsa amorf blgelerdeki molekllerin harekete getikleri ve ksmi oryantasyon
nedeniyle kristalize olduklar grlr. Pratikte lifler genellikle erime noktalarnn 20-40 C
altna kadar stlrlar. Isl fiksaj ileminin tmnn zamana bal olduu ortaya kmaktadr.
nk molekllerin nce ilk yerlerinde sraya girme hareketleri yapmalar ve daha sonra da
kristalize olmalar zaman almaktadr. Pratikte kullanlan scaklklardan ok daha dk
scaklklarda sl fiksaj ilemini gerekletirmek mmkndr. Fakat eer dk scaklklar
kullanlrsa lifler yalnzca sl fiksaj scaklna kadar stabilize edilmi olacaklar iin bu
scaklk alr almaz ar bir bzlme meydana gelecektir. Buna ilave olarak azalan scaklk
ile kristalizasyon hz da der ve sl fiksaj uzun ve skc bir hal alr. Fiksaj proseslerinde
nemli olan kumataki ipliklerin ulatklar gerrek scaklktr. Bu ise yalnz kuma
kontrksiyonuna deil, stma metoduna da baldr. nk fiksaj scaklnn kuma eni
boyunca hzl ve dzgn bir ekilde salanmas esastr. Bu amala yaygn olarak ramzler
kullanlmaktadr.

TEKSTLLERE UYGULANAN MEKANK LEMLER

A-KALANDIRLAMA
Kalandrlama, kuma yzeyinin s ve basncn etkisi ile modifikasyonu olarak tanmlanabilir.
Etki kuman hz ve basnc deitirilebilen stlm dner bir merdaneler (silindirler)
arasndan geirilerek salanr. Silindirlerin kontrksiyonu, sertletirilmi krom kaplama
elikten elastik termoplastik silindirlere kadar deiebilen, silindirlerin yzeyi uygun bitim
ilemini salamak iin ya przsz ya da garvrl olabilmektedir. Kalandrlama tekniklerinde
2 den 7 ye kadar deien sayda merdaneden (silindirlerden) olumaktadr. Ancak en fazla
kullanlan 3 merdaneye sahip olan kalandrlardr.
Kalandrlama tipleri;
-Saydamlatrma ve normal parlaklk,
-inz veya parlatma,
-Gofraj,
-Saten veya ipek bitim kalandr,
-Matlatrma,
-ezing kalandrlama ve
-Palmer bitim ilemi eklindedir.
B-ARDONLAMA
ardonlama, kumaa fralanm veya tyl grnml yzey efekti salayan bir tekniktir.
plikten liflerin didiklenerek kartlmasyla gerekleir ve bu lifler kuma yzeyinde grkemli
bir ekilde dik dururlar. Orijinal olarak ardonlamay yapma yolu, ardon dikeni olarak da
bilinen deve dikeninin tohum zarfn kullanmakt. ardon dikenleri bir tahta zerine ivilenip
kuma bunlarn zerinden ekilerek geirilirlerdi. Bylece yaltm zellii gelimi tyl
yzeyli bir kuma retilirdi. Moher allar gibi ok yumuak ardonlama etkisinin gerekli
olduu yerlerde hala ardon dikeni kullanlmasna ramen byk ounlukla yerlerini tel
fralar almtr. ardonlama ilemi kuman dnen silindirlerin zerinden geirilmesiyle
gerekleir. Tellerin sivri ular iplik yzeyinden lifleri ayr ayr ekip karlr. Herhangi bir
anda kuman zerinde ilev gren ok sayda sivri u bulunduundan liflerin lif yzeyinden
ekilip karlabilecek derecede serbest olmalar gerekmektedir. Bu ardonlanm iplikteki
bkm miktar ve i lif srtnmesinin bir kombinasyonudur. Bu nedenle ideal bir ardonlama
iin iplikler dk bkml ve yalanm olmaldr. Kuma makinede zg ynnde hareket
ettii iin yalnzca atk ipliklerinin dnen ardon telleriyle dik alolduunu ve bundan dolay
ardonlama ileminde yalnzca atk ipliklerinin yer aldn belirtmek gerekir. ardonlama
makinelerinde birbirleriyle temas halinde olan dnebilen garnitr telli rolikler ve tambur
vardr. Bunlarn kuma hzna gre relatif hzlar, kumata deiik ardonlama efektlerinin
salanmasn mmkn klmaktadr. ardonlama da temel iki hareket vardr ve bunlar kumaa
gre relatif dn hzlar ve tarak tellerinin sivri ularnn ynleriyle ynetilir. Bu hareketler
yatrma ve kaldrma (yolma) olarak isimlendirilir. Kaldrma (yolma) hareketinde garnitr telli
rolik tamburla ters ynde dnmektedir ve tel ular roliklerin dn ynne bakmaktadr. Bu
hareket tek tek lifleri yzeyden eker. Yatrma hareketinde tel ular kuman hareket ynne
bakmaktadr. Bylece ardonlanm lifler tarama etkisi ile kuma yzeyine doru yatrlr.
Bylece ardonlanm lifler tarama etkisi ile kuma yzeyine doru yatrlrlar. En yaygn
ardonlama ilemi bu iki hareketin kombinasyonunu kullanmaktr. Bylece tm kuma
yzeyinde dzgn bie ardonlama salanm olur. ardonlamann kontrol, ardonlanm
kuman yzey kabarklnn lmyle llr. Kuma yzeyinde oluan hav tyckleri
tabakann tam yksekliini lmek mmkndr.

C-MAKASLAMA
Makaslama kuma yzeyinden kan lifleri dzgn ykseklikte kesme ilemidir. Bu teknikte
kullanlan prensip im bime makinesi ile ayndr. Bir spiral bak sabit bir baa kar dner
ve kuman yzeyinden kan lifleri keser. Kuma kesme masasnn zerinden geer ve
yzeyden kan lifler spiral kesicinin dnen ba ve alt bak arasnda yakalanr. Kesme
masasnn azalan ve artan yksekliiyle kesme derinlii deitirilebilir. Kesme ilemi
srasnda ok miktarda elyaf dknts oluur. Bunlar gl bir emmeyle uzaklatrlarak
uuup etrafa yaymalar engellenmelidir. Dzgn bir kesme ve przsz bir yzey iin
kuman makineden birka kez ya da ok bal bir makineden bir kez geirilmesi gerekir. Bu
teknik iin nemli bir kullanm alan bukle havl bir kumatan velr havl bir kuma
retmektir. Bu tip kuma kesildiinde kuman buklelerinin st kesilip kadifemsi grnmde
bir kuma retilir. rme bukleli kumalar kesildiinde demelik olarak ok kullanlan rme
velr kumalar retilmi olur.
D-SIKITIRMALI (KOMPRESF) EKTRME
Ykamada kuman ekmesi ok bilinen bir olaydr. Buna, ksmen retim ve ileme
srasndaki gerilimler neden olur. retim gerilimleri, iplik gerilimi ve kumalarn tatmin edici
retimi iin gerekli olan gerilimler nedeniyle olumaktadrlar. lem gerilimleri ise, kasar,
boyama ve bitim ilemleri srasnda kuman zg ynnde ekilmesi sonucu ortaya
kmaktadr. Hazrlk ve terbiye ilemleri srasnda kaybolmu olan zg kvrmlln tekrar
oluturmak ve bylece zg ynndeki ekmeyi minimize etmek iin sktrmal ektirme
(bztrme) olarak bilinen bir ilem uygulanr. Bu ilemin esasn u ekilde tanmlayabiliriz.
Bir kuma eridi konveks bir kauuk yzey zerine serilir ve kauuun her bir ucundan da
tutulur. Kauuun dorulmasna izin verildiinde kuman uzunluunun kauuun
uzunluundan daha fazla olduu grlr. Fakat eer kuma kauuk yzeyine tutturulabilir ise
o zaman bir sktrma etkisiyle zg kvrmlarn olumas salanr.

ERLM PLK
Dzgn ya da dzgn olmayan tapel uzunluklarna sahip kesikli elyaflarn (devamsz elyaf)
eirilmesi ile retilmi ipliktir.
Bu terim doal ve insan yaps elyaflar iin kullanlr. plik dndaki dier doal elyaflar
sadece tapel halinde bulunurken insan yaps elyaflar hem kesikli hem de kesiksiz iplik
olarak elde edilirler.
plikler; eirilmi ve filament iplikli olmak iki ana snfa ayrlmaktadr.
Eirilmi iplikler greceli olarak daha ksa boylu elyaflarn bir arada bklmesi ya da
eirilmesi ile elde edilirler.
Bu ksa elyaflar santimetre ile llrler ve tapel olarak adlandrlrlar. tapel elyaflar bir
takm mekanik ilemlerle iplie dntrlr.
Elyaflarn nce mmkn olduu kadar paralel hale getirilirler, sonra ekilip bklrler.
Birbirinden kopuk bir sr ksack elyaf bir ipliin dayankllna ulatrmak iin ok yksek
bir bkm says arttr.
Kesikli elyaflardan eirilmi iplikler, filament elyaflardan oluan ipliklerden genellikle daha
kaln, tyl grnml ve yumuaktrlar. plikten dar kan kesitteki elyaf says iplik
boyunca deiir.

KESKL LF PLKLER
A-RNG PLKLER

Ring (bilezikli) plik Eirme Sistemi

Ring iplii u anda en geni apl olarak kullanlan bir iplik retim metodudur. lk olarak
1830 larda Amerikada gelitirilmitir ve bunun poplaritesi ok daha hzl eirme
teknolojilerinin ortaya kn etkilemitir. Ring iplik eirmecilii mkemmel iplik kalitesinin
yannda bir hayli esnek alma olananada sahiptir. Geni numara bkm snrlar iinde
ayn zamanda ok eitli tipteki liflerden iplik eirmek mmkndr. Ayrca ok katl ve kablo
halindeki ipliklerin katlanmas ve bklmesi iinde kullanlr. Ring iplik makinesinde
kulanlmadan nce lif malzemesi uygun bir ekilde hazrlanmaldr. Hazrlk prosesi liflere
baldr. Birok hazrlk prosesinin nihai amac eirme ilemi iin temiz, dzgn, homojen ve
lif dmlerinden arndrlm bir besleme malzemesi elde etmektir. Lifler ayn zamanda
istenildii ekilde bir oryantasyona da sahip olmaldr.
Ring iplik makinesi zerinde besleme malzemesi istenilen incelie bir ekim sistemi
vastasyla getirilir ve bu ekim sistemi silindir iftinden meydana gelen silindirli bir ekim
sistemidir. n silindirlerden kan iplik i ekseninin st ksmnda yer alan iplik klavuzundan
geirilir.
plik daha sonra C eklindeki bir kopann altndan kops zerine sarlr. Kops iin zerine
yerletirilmitir ve i ile birlikte dndrlmektedir. Kops dnerken ipliin gerginlii kopann
bilezik zerinde hareket etmesine neden olur.
Kopann dn hz iin dn hz ve iplik k hz aadaki eitlikle bulunur;
Nt= Ns . Vd Burada Nt kopa dn hz (devir/dakika), Ns i dn hz (dev./dak)
Db
Vd iplik k hz (m/dak) ve Db kops apdr (m).
retim srasnda bilezik sehpas iplii kopsun uzunluu boyunca yaymak ve dzgn bir kops
sarm elde etmek iin aa yukar doru hareket eder. Bilezik sehpasnn hareketi olduka
komplikedir, fakat burada ama stabil, sam kolay ve maksimum miktarda iplii ieren bir
kopsun elde edilmesidir. plik ops zerine sarlrken retim srasnda kops ap olarak
artmaktadr. devri ve iplik k hz normal olarak sabit tutulur. Kopa hz retim srasnda
srekli artar.
Kopann her dn iplie tam bir bkm salar. Bylelikle birim uzunluktaki iplie verilen
bkm;
t = Nt
Vd

Burada t, iplikteki bkm temsil etmektedir (Bkm says/m). Kopa hz sabit olmad
iin iplikteki bkm de deikenlik gsterir. Mamafih bu deiim genellikle ok kk
olduu iin ounlukla ihmal edilir ve bkm basit olarak aadaki eitlikteki gibi i
hzndan hesaplanr;
T= Ns eitliinden grlecei gibi belirli bir bkm miktar iin i hz arttka
Vd
plik k hz da artmaktadr. Genellikle 15.000 ve 20.000 d/dak arasndaki hzlar
kullanlrken 25.000 d/dak i hzna ulamak da mmkndr. hz st limiti yaklak 40
m/sn olan kopa hz ile snrl durumdadr.
Kopa hz ok yksek olduu takdirde kopa ve bilezik arasndaki srtnme ok yksek bir
scaklk meydana getirecektir ve bu da kopa ve bilezik zerindeki anmay artracak ve iplik
zararlarna da yol aabileciktir.

plik klavuzu ve kopa arasndaki iplik kopa ile birlikte dner ve merkezka kuvvetine bal
olarak bir balon meydana getirir. plik gerginlii iplik balonunun dn hz ile birlikte artar.
hz ok yksek olduunda yksek iplik gerginlii iplik kopularnn saysn arttrr.
Kopa hz ve iplik gerginlii ring eirme sisteminde prodktiviteyi snrlayan en kritik iki
faktrdr. plik kopsunun yksek hzlarda dndrlmesi ile ortaya kan yksek enerji
maliyeti de yksek i hzlarnn ekonomik olarak uygulanabilirliini kstlamaktadr. Ayn
lineer kopa hz iin kk apl bileziklerin kullanlmas daha yksek kopa dn hzn
salar ve iplik k hzn artrr.
Daha kk bilezik iplik balonunu kltrken ayn anda iplik gerginliini azaltr. Ancak
daha kk bilezikler daha kk kops sarlmasn gerektirir ve bu da takm deitirme
skln artrr.
Ring iplikleri dzenli bir bkm yapsna sahiptir ve silindirli ekim srasndaki iyi bir lif
kontrolne bal olarak iplik iindeki lifler olduka dz bir hale gelir ve belli bir dzende
dizilir. Ring iplikleri bu nedenle mkemmel mukavemet zelliine sahiptir ve bu da teknik
uygulamalar iin nemli bir husustur.
Ring iplik eirme sitemi bir eirilmi veya filament ipliin kesikli lifler tarafndan kapland
zl iplik eiirmede kullanlabilir. Bu da teknik zelliklerin kombine edildii bir iplii
salamaktadr.
Ring iplik eirme sisteminin ana snrlamas dk prodktivitedir. Dier snrlamalarda
yksek ekim ve ortaya kan eirme gerginliidir. Bu yksek gerginlikler dk mukavemete
sahip aljinat gibi liflerin eirilmesinde ciddi problemler oluturabilir.

B-OPEN END (AIK U)-ROTOR PLKLER

Open-end (ak-u) Rotor plik Eirme Sistemi

Ring iplik eirme sisteminin provktivite bakmndan snrl olmas, rotor iplikiliinin 1967
ylnda ticari olarak tantlmasndan ok nce farkna varlm bir olaydr. Eirme esnasnda lif
akmnn devamll nedeni ile bu byledir. Rotor eirmede lif malzemesi bir besleme plakas
ile birlikte alan besleme silindiri yardmyla bir ama nitesine beslenir. Besleme
malzemesi genellikle bir cer banddr. Ama nitesinin iinde bir ac silindir mevcuttur ve
bu ac silindir genellikle testere dili metalik garntrden meydana gelen bir taraklama
garntr ile kaplanmtr. Ac silindirin yzeyi hz 25-30 m/sn dzeyindedir ve yaklak
olarak besleme silindirinin yzey hznn 2.000 katdr. Bu yksek hz oran liflerin ok iyi bir
ekilde almasna olanak salamaktadr. Lifler daha sonra ac silindirlerden bir hava akm
yardmyla alnrlar. Bu hava akmnn hz ac silindirin yzeysel hznn yaklak iki katdr.
Lif sevk kanal boyunca bu lifler hava akmnda tanrlar ve rotorun iine kadar gelirler. Sevk
kanal iinde hava akmnn hz bu kanaln gittike daralmas nedeniyle artar. Kanal iindeki
bu hz farkll liflerin hava akm boyunca belirli bir dzende hareket etmesini ve mmkn
olduu kadar dz pozisyonda kalmalarn temin eder. Sevk kanalndan liflerin k as rotor
duvarna teetsel ekildedir ve rotorun yzey hz hava akmnn hzndan daha fazladr.
Bylelikle sevk kanalndan kan lifler rotor tarafndan ekilerek alnr ve lifler hava akm
iinde kazanm olduklar dzeni muhafaza ederler. Rotor tarafndan oluturulan merkezka
kuvveti lifleri rotor yivine ynelmeye zorlar. Sevk kanalnn k azndan geerken rotorun
sahip olduu yksek hz nedeniyle yalnzca ok ince lif tabakas genellikle kesitte bir veya iki
lif olacak ekilde rotor iinde biriktirilir. pliin oluabilmesi iin bu tabakalardan ok sayda
ihtiya duyulmaktadr. Rotor iindeki bu dublaj geridublaj eklinde isimlendirilir. plik
kolunun rotor iindeki ucu merkezka kuvveti nedeniyle rotor yivinden dar doru itilir.
plik kolu rotor ile birlikte dnmektedir ve iplik kolunun her dn iplie tam bir bkm
verir. plik dze ve k borusu boyunca devaml olarak ekilirken iplik kolunun rotor yivine
temas noktas rotor boyunca hareket eder. iplik kolu eksenel olarak dnd iin rotor yivinde
bulunan lifler bklerek iplik haline gelir.

Makinenin uyguland bkm aadaki eitlie gre hesaplanr;

t = Ny
Vd
Burada t, iplik bkmn (bkm/m), Ny iplik kolunun dn hzn (d/dak) ve Vd iplik k
hzn (m/dak) temsil etmektedir. plik kolunun hz, rotor hz ve iplik k hz arasnda
aada belirtilen iliki vardr; (Ny-Nr) D = Vd, burada D rotor yivinin apdr. plik kolu ve
rotor arasndaki bal hz normal olarak rotor hz ile karlatrldnda ok kktr ve
ipliin makineye bal bkm aadaki eitlikle hesap edilir;
t = Nr
Vd
Geri dublaj oran , rotor hznn rotor ve iplik kolu arasndaki bal hza oran ile hesaplanr
= Nr
= Nr D = tD
Ny-Nr
Vd
Bkm vermek iin iplik bobinini dndrmeye gerek olmad iin rotor iplikilii ring
iplikiliinden ok daha yksek bkm verme hzlarna ulaabilmektedir. Rotor hz 150.000
d/dak dzeyine ulalabilmektedir. Ring iplikiliinde ihtiya duyulan fitil yapm rotor
iplikiliinde elimine edilmektedir ve bu da retim maliyetlerinde daha fazla azalma
salamaktadr. Sarlan bobiler ok daha byktr, rn zerinde daha az sayda dm veya
ek yeri vardr ve ilerideki ilemler iin daha uygun bir forma sahiptir. plik rotor iindeki
kapal alanda meydana geldii iin lifler arasnda kalan yabanc partikller rotor yivi ierisine
yerletirilir. Bu da iplik kalitesinin gittike azalmasna ve hatta ipliin kopmasna yol aabilir.
Liflerin temizlik durumu rotor iplikilii iin ring iplikiliinde olduundan daha kritik bir
faktrdr. Liflerin temizlini iyiletirmek iin ac silindir blgesinde bir yabanc madde
uzaklatrma sistemi bulunmaktadr. Bkm rotor yivi iindeki lif ktlesine doru ilerlerken
iplikteki i tabakalar dtakilere nazaran daha fazla bkm alma eilimi gsterirler. Dnmekte
olan lif ktlesinin zerine gelen lifler ipliin ucuna doru yaklarlar veya iplik kolu, lif sevk
kanalnn k ucunun nnden geerken bkm almak yerine dorudan doruya iplik zerine
sarlrlar. Sarlan bu lifler rotor ipliklerinin en karakteristik zellikleridir. Daha zayf olan lif
yerleim dzeni nedeni ile rotor iplikleri edeer ring ipliklerinden daha dk bir
mukavemete sahiptirler. Bunun nedeni liflerin almas iin bir ac silindirin kullanlmas,
hava akm ierisinde liflerin sevk edilmesi ve iplik oluumu srasnda dk iplik
gerginliidir. Sarlan lifler ayn zamanda przl bir iplik yzeyine neden olmaktadr. Rotor
ipliklerinin ksa periyotlu dzgnszl, geri dublaj uygulanmas nedeniyle ring
ipliklerinden daha iyidir. Rotor iplikiliinin ana avantaj yksek retim orandr. Ancak
dk mukavemet deeri nedeniyle rotor iplikleri orta ve kaba numara alanlarnda snrl
kalmaktadr. Ayrca yalnzca ksa tapelli lifler eirilebilmektedir.

C-FRKSYON PLKL
Friksiyon iplikilii bir open-end (ak u) eirme tekniidir. Burada bir rotor yerine alm
vaziyetteki lifleri toplamak ve onlara bkm vererek iplik haline getirmek iin iki adet
friksiyon silindiri kullanlmaktadr. Lifler bant formunda beslenirler ve bir taraklama silindiri
ile alrlar. Alm hale gelen lifler taraklama silindirinin zerinden bir hava akm
yardmyla flenirler ve yzeyi perfore edilmi iki adet friksiyon silindirinin kstrma alanna
gnderilirler. Lifler bu arada bir hava emii ile friksiyon silindirlerinin yzeyine doru
ekilirler. Bu iki friksiyon silindiri ayn ynde dnerler ve lifler ile silindir yzeyi arasndaki
srtnmeden dolay lif ktlesi zerine bir bkm verilmi olur. Meydana gelen iplik silindir
eksenleri dorultusunda ekilerek bir bobin sarm nitesine iletilir ve burada bobinlenir.
Friksiyon silindirinin ap iplik apndan ok daha fazladr. Bu oran yaklak 200 kat gibi
yksek bir deerdedir. Bylece olduka dk bir silindir hz ile olduka yksek bir bkm
verme hz salanabilmektedir. Silindir yzeyi ile iplik arasndaki kaymaya bal olarak iplik
silindir devrinin ancak % 15-40 kadar bir ksmndan yararlanabilmektedir. Bununla birlikte
300 m/dak dzeyine kadar yksek bir iplik retim hz elde edilebilmektedir. nce ipliklerde
ayn silindir devri sz konusu olduunda bkm verme miktar artmaktadr ve bylece iplik
k hz pratik olarak ipliin lineer younluundan bamsz olabilmektedir. plik makinenin
yan tarafndan kt iin iplik k noktasnn uzandan beslenen lifler ipliin z ksmnda
yer alrken iplik k noktasna yakn noktadan beslenen lifler yzeyde kalma eilimi
gsterirler. Dnyada bir ok imalat tarafndan retilen Ring veya Rotor iplik makinelerinin
tersine friksiyon iplik makineleri u anda yalnzca Dr.Ernst Fehrer AG/Avusturya firmas
tarafndan retilmektedir. Friksiyon yntemi ile retilmi ipliklerin iinde yer alan liflerin
yerleim dzeni ok zayftr. Lifler friksiyon silindirinin yzeyine ulatklarnda aniden ok
yksek bir hzdan hemen hemen duraan bir konuma geerler. Bu da liflerin eilmesine ve
oryantasyon bozulmasna yol amaktadr. plik oluum blgesindeki ok dk gerginlik
nedeniyle de iplik iindeki liflerin birbirleri ile balants da zayf kalmaktadr. Sonu olarak
iplik ok dk mukavemetlidir ve yalnzca 100 teks ve zeri gibi kaln numaralarda iplik
retimi yaplabilmektedir. Friksiyon iplikiliinin ana uygulamas endstriyel ipliklerin
retimi ve geri kazanlm liflerin eirilmesidir. Ayrca teller dahil olmak zere eitli z
komponenetleri ile aramid ve cam liflerinden iplik retmek mmkndr. Bu iplikler adrlar,
koruyucu kumalar, zemin malzemeleri, kaylar, izolasyon ve filtre malzemeleri iin
kullanlmaktadr.
D-SARIMLI ERME
Sarml eirme, bkmsz kesikli liflerin bir kontin balayc tarafndan sarld bir iplik
retim prosesidir. Kesikli lif malzemeleri Ring iplik makinelerinde kullanlana benzer bir
ekim sistemi zerinde ekime tabi tutulur ve zerinde kontin balama malzemesi bobonini
tayan oyuk ierisinden geirilir. Oyuk iin ve dolaysyla bobinin dn balaycy kesikli
liflerin zerine sardrmaktadr. Balayc tarafndan sarlmadan nce ekimden kan kesikli
liflerin dp dalmalarn nlemek iin i tarafndan kesikli lif huzmesi zerinde bir yalanc
bkm meydana getirlir. Yalanc bkm verebilmek iin kesikli lifler dorudan doruya
oyuk i ierisinden geirilmez. Bunlar bir bkm reglatr olarak ya iin alt tarafna veya
iin st ksmna sardrlr, yalanc bkm ayn zamanda liflerin balayc ile sarlmadan nce
kompakt hale gelmesini salar. Bu da ipliin mukavemetini olumlu ynde etkiler. Kesikli
lifleri iki balayc ile aksi ynlerde sarabilmek iin iki oyuk i birbirinin zerine
yerletirilebilir. Bu ilem daha stabil yapl zel fantezi iplikleri retmek iin kullanlr.
Sarml iplii genellikle dorudan doruya oyuk iin altna yerletirilen bir Ring iine
gndererek buna gerek bir bkmde ilave edilebilir. zl (core) iplikler, ounlukla
filamentler, beslemeye ilave edilebilir. Bu da ekstra bir iplik mukavemeti veya baka trl
zel iplik nitelikleri salayabilir. Bu metodun kullanmna bir rnek, aljinat ipliklerin
eirilmesidir. Aljinat lifleri ok zayftr ve bir z filamentin ilave destei olmakszn eirme
ar miktarda iplik kopular ortaya kabilir. ok eitli balayclar tapel z ksmn
tamamlamak veya zel iplik karakterleri kazandrmak gayesiyle kullanlabilir. rnein karbon

kapl naylon filament iplik antistatik kumalar iin iplik retmede kullanlabilir. zlebilen
balayclar tbbi uygulamalara ynelik iplikler yapmak iin kullanlabilir. Sarml eirmenin
prodktivitesi yksektir ve geni snrlar iindeki iplik numaralar iin uygundur. 300 m/dak
dzeyine kadar iplik k hznn elde edilmesi mmkndr. Normal olarak balayc ok ince
olduu iin balayc bobonileri ok uzun sre dayanr ve eklemesiz byk bobinlerin elde
edilmesine olanak salar. zde bulunan tapel lifler bkmsz paralel lifler konumunda
olduklar iin iplik hacimlilii yksek kaplama zellii iyi ve iplik tyll dk
olmaktadr. Sarml eirmenin esas snrlamas multikomponent ipliklerin retimi iin uygun
olmasdr. Hava jetli eirme teknolojisi ilk kez 1963 ylnda Du Pont tarafndan tantlmtr,
fakat ticari alanda 1980 ylndan bu yana Murata firmas tarafndan salanmtr. Du Pont
dk iplik mukavemeti veren yalnzca bir hava jeti kullanmtr. Murata sisteminde ise iplik
mukavemetini iyiletiren ters ynl iki hava jeti bulunmaktadr. ift jetli Murata hava jetli
iplik makinesinde tapel lifler veya drt ift silindirli bir ekim sistemi kullanlarak ekime
tabi tutulurlar. Lifler daha sonra bir ift jetin bulunduu nite iine ekime tabi tutulurlar.
Lifler daha sonra bir ift jetin bulunduu nite iine verilirler. kinci jet N 2 birinci jet olan N1
den daha yksek bir bkme torkuna sahiptir. n ekim silindirinden kar kmaz ipliin z
ksmnda yer alan lifler N2 bkm ynnde bklrler. ekim sisteminden kan lif
huzmesinin kenar ksmnda kalan lifler ise daha zayf olan N1 tarafndan bklr ve aksi
ynde z liflerinin etrafna sarlrlar. Bu jet sistemi ekim sisteminin n silindiri ile iplik k
silindirlerinin arasnda yer ald iin jetler tarafndan verilen bkm gerek bkm deildir
ve iplik jet sistemini getikten sonra zde yer alan lifler bkmsz hale gelir. plik
mukavemeti sarlan kenar lifleri tarafndan salanr. Kk jet boyutlar nedeniyle ok yksek
jet dn hzlarnn elde edilmesi mmkndr. pliin bkme kar koymas nedeniyle
bkm randman % 6-12 olmasna ramen 300 m/dak. dzeyine kadar k hzlarnn
salanmas mmkndr. Hava jetli iplikler zerinde gerek bkm yoktur. Bu nedenle Ring
ve Rotor ipliklerine gre daha fazla hacimlidirler ve daha iyi bir absorbe etme nitelikleri
vardr. Pilling direnleri daha yksektir ve az bir bkm alma eilimleri vardr. plik
mukavemeti tm liflerin bklmesi ile deil yalnzca gvde zerine sarlan lifler tarafndan
saland iin hava jetli iplikler Ring ve Rotor ipliklerinden daha dk bir mukavemet
deerine sahiptirler. Liflerin iplik gvdesi zerinde sarlmas iplik kalnlatka zorlaaca
iin bu sistem yalnzca orta ve ince numaralardaki iplikler iin uygundur. Paralel liflerden
meydana gelen rijit iplik z bu iplikleri Ring ve Rotor ipliklerinden daha sert tutumlu hale
getirmektedir.
E-BKMSZ (YAPITIRMALI) ERME
tapel liflerden bkm olmakszn iplik retmek iin ok sayda teknikler gelitirilmitir.
Bylelikle retimin arttrlmasna allm ve zellikle bilezik kopa sistemi gibi bkm
verme donanmlarndan kaynaklanan snrlamalarn nne geilmeye allmtr. Farkl iplik
zellikleri nedeniyle bu teknikler dnya apnda geni lde ticari adan kabul grmemitir.
Fakat yinede bunlar bir alternatif sunmaktadr ve baz zel rnlerin ekonomik bir ekilde
elde edilmesinde yararlanlabileceklerdir. Bkmsz iplik retim metotlarnn ou iplik
ierisindeki liflerin bir arada tutulmas iin genellikle bir yaptrc madde kullanlr.
Bunlardan yksek hzlarda dk lineer younluklu iplikler retilebilir. Kuma
oluturulduktan sonra kullanlan yaptrc madde uzaklatrlabilir ve liflerin arasndaki
balant artk kuma yapsndan ileri gelen kuvvetler ile salanr. Bu tr iplik bkmsz yaps
dolaysyla yksek bir rtcle sahiptir. Bununla birlikte bu prosesler ilave kimyasal
maddeler ierirler ve yksek bir enerji tketimi gerektirirler. plikler ancak lifler arasnda iyi
bir tutunma etkisi salayabilecek kuma yaplarnda kullanlabilirler. Bir TNO bkmsz iplik
retimine rnek; Bu iplik retiminde fitil daha iyi bir kontrol salayan slak koullar altnda
ekim ilemine tabi tutulur. Daha sonra aktif olmayan bir niasta ayn zamanda geici bir
mukavemet kazanmas iin yalanc bkm uygulanan ekilmi fitile uygulanr. Niasta daha
sonra kurutulacak olan bobinin buharlamas ile aktif hale gelir. TNO bkmsz sisteminin
bir baka uygulamasnda ise tapel lifleri bir arada tutmak iin niasta yerine 80 C zerinde
eriyen PVA (polivinil alkol) lifleri kullanlr. Bu ayn zamanda Twilo sistemi olarak da
bilinmektedir.

F-KATLI PLKLER
Normal tekstil ve konfeksiyon uygulamalarnda kumalarn ounluunda tek kat iplikler
kullanlr. Fakat zel iplikler bilhassa teknik ve endstriyel uygulamalar iin yksek
mukavemetli ve modll iplikler elde etmek iin genellikle katl ipliklere ihtiya duyulur.
Katl bir iplik iki veya daha fazla tek kat ipliin tek bir aamada beraberce bklmesi ile elde
edilir. Kablo iplikler ise iki veya daha fazla katl ipliin veya katl ve tek kat ipliklerin
kombinasyonunun beraberce bklmesiyle retilmektedirler. Birka tane tek kat ipliin
beraberce bklmesi, her bir ipliin st tabakalarndaki liflerin balanmasn iyiletirerek
tenasiteyi artrr. Bu ilave balanma, yzey liflerinin iplik mukavemetine katksn
ykseltmektedir. Katl iplikler ayn zamanda daha dzgn daha dz ve daha dayankldr.
Uygun bir tek kat iplik ve katlama bkm kullanarak kord bezi gibi yksek mukavemet,
dk esneklik gerektiren uygulamalar iin mkemmel bir ekilde dengelenmi katl iplikler
retilebilir.
Katl iplikler iin tipik bir proses ak aada belirtilen aamalarda yaplr;
1) Tek kat iplik retimi,
2) Tek kat ipliin bobinlenmesi ve temizlenmesi,
3) Katlama; katl bkme uygun bir bobin format zerine istenen kat adedi kadar ipliin
bir arada sarlmas,
4) Bkm verme,
5) Bobinlemedir.
Bkm verme iki basamakl proses ile veya bir ift bkm makinesi ile
gerekletirilebilir. ki basamakl prosesin ilk aamasnda bir Ring bkm makinesi dk
katlama bkmnn verilmesini ve ikinci aamada ise bir kelebekli bkm makinesi nihai
bkmn verilmesini temin eder. Ring bkm makinesi yksek k hz elde edebilmek iin
dk bkm kullanr. Ring bkm makinesinde kelebekli bkm makinesinde ipliin gerekli
ekilde salmasna uygun bir sarm format hazrlanr. Kelebekli bkm makinesinde
besleme bobini i ile beraber dner ve iplik bobinin st tarafndan alnarak ekilir. Serbeste
dnen bir kk kelebek iplikle beraber dner ve ipliin bkmnn aktarlmasn salar. Bir
ift bkm (two-for one) makinesinde besleme bobini sabit olarak durmaktadr.
plik bobin zerinden saldktan sonra iin ortasndan geirilir ve i ile birlikte dndrlr.
in her dn ipliin iin iinde kalan ksmna bir bkm ve ayn zamanda bobinin dnda
kalan ksmna (ana iplik balonu) da bir bkm verir. plik bylece iin her dnnde iki
bkm alr. Eer besleme bobini iin tersi ynde dndrlr ise bu durumda bkm verme
miktar bobin dn hz kadar artacaktr. Saurer Tritec bkm makinesi bu prensiple alr.
Tritec bkm makinesinde bobin i devri kadar bir devir ile fakat aksi ynde dner.
Bylelikle her i devrinde bkm verilmi olur. Bobin manyetik olarak tahrik edilmektedir.
Ayn kalnlktaki iki katl ipliin retimi tek kat bir ipliin retiminden ok daha pahalya mal
olmaktadr. Bu durum yalnzca ilave katlama ve bkm ilemlerinden deil ayn zamanda tek
kat ipliin daha ince retiminin getirecei maliyet artndan kaynaklanmaktadr.

FLAMENT PLKLER
Bir filament iplik, iplik uzunluu boyunca devam eden bir veya daha fazla saydaki filament
liften meydana gelmektedir. Tek bir filamentten oluan iplik monofilament, ok sayda
filamentten oluan iplik ise multifilament olarak bilinmektedir. Giysi uygulamalarnda bir
filament iplik iki- adet gibi az sayda filament liften oluabilecei gibi bu say 50 gibi
yksek bir miktarda da olabilmektedir. rnein, hal imalatnda bir filament iplik yzlerce
liften meydana gelebilir. Yapay liflerin byk bir ksm filament iplik eklinde retilmektedir.
pek filament formundaki tek doal liftir. plik iindeki filamentlerin ekline bal olarak
filament iplikler dz ve hacimli olmak zere iki gurupla snflandrlabilir. Dz bir iplik
iindeki filamentler dzgn bir ekilde uzanrlar ve iplik eksenine paralel bir yerleimleri
vardr. Bu nedenle dz filament ipliklerde lif yerleimi birbirine ok yakndr ve dz bir
yzeye sahiptir. Filamentlerin ya kvrm aldklar ya da birbirlerinin iine geerek kartklar
hacimli iplikler ayn incelikteki dz ipliklerden daha byk bir hacme sahiptirler. Hacimli
ipliklerin retimi iin ana yntem tekstredir. Tekstre ilemi filamentlerin uzunluu boyunca
kalc kvrmlar, halkalar ve ilmekler oluturmak suretiyle gerekletirilmektedir. Tekstre
iplikler artrlm bir hacimliine sahip olduklar iin bu ipliklerden yaplan kumalarn hava
ve buhar geirgenlii dz ipliklerden yaplanlardan daha byktr. Ancak hava yast
kumalar gibi dk hava geirgenlii gereken uygulamalarda dz iplikler daha iyi bir seim
olacaktr.
A-FLAMENT PLKLERN RETM
Yapay liflerin ounluu eriyikten ekme, kuru ekme veya slak ekme gibi metotlarla
retilmektedir. Reaksiyon ekimi, jel ekimi ve dispersiyon ekim zel durumlarda kullanlr.
Lif ekiminden sonra filamentlerin molekl zinciri oryante edilmemi durumdadr ve pratikte
kullanlabilecek bir mukavemete sahip deildirler. kinci aama liflerin molekl zincirlerini
oryante etmek amacyla uygulanan gerdirerek ekmedir. Bu ilem klasik olarak iki ift silindir
kullanlarak yaplmaktadr. Burada nde bulunan silindirin evresel hz arka silindirin drt
kat kadardr. ekim ilemine tabi tutulan filamentler daha sonra bkm verilerek veya
verilmeksizin bir bobin zerine sardrlr. Filament towu bu aamada dz filamet iplik halini
almaktadr. Birok uygulamalar iin dz filament iplikler arttrlm bir hacimlilik,
gzeneklilik, yumuaklk ve baz durumlarda elastikiyet kazanmak iin tekstre edilir.
Termoplastik filament iplikler birok tektre prosesinde kullanlrlar.
Tekstre ilemi srasnda liflerin balar kopar ve tekrar ekillenir. Bir filament iplik
genellikle aamada tektre edilir. Birinci aamada lif balarnn koparlmas iin iplik
iindeki filamentlerin formu bozulur. Filamentlerin formunun bozulmas iin bkm veya
baka aralar kullanlr. kinci aama filamentlerin kvrml kalabilmesi iin polimerler
arasndaki balar koparan stma ilemini uygulamaktr. nc ve son aamada ise
polimerler arasnda yeni balarn olumas iin formu bozulmu halde bulunan iplii
soutmaktr. pliin bkm aldnda veya formu bozulmu halde serbest brakldnda,
filamentler halkal veya kvrlm vaziyette kalacaktr. pliklerin tekstre edilmesi iin yalanc
bkm, hava jetli, rme skme, yma, dili ark metotlar dahil olmak zere bir ok olanak
bulunmaktadr. Bunlar narasnda en popler olan yalanc bkmdr.
B-TEKNK FLAMENT PLKLER
Takviye etme ve koruma gibi teknik uygulamalar iin gelitirilmi bir ok filament iplik eidi
vardr. Takviye edici teknik iplikler ya yksek modle ya yksek mukavemete ya da her
ikisine birden sahiptirler.
Koruma uygulamalar iin iplikler scaklk ve ate, kimyasal ve mekanik zararlar gibi gvenlik
tehliklerine kar direnli olabilirler. Aada bu nedenle retilen teknik iplikler gsterilmitir.

B-1-ARAMD FLAMENT PLKLER

Aramid lifi, lifi oluturan maddenin amid balarnn en azndan % 85 inin dorudan doruya
iki aromatik bilezie baland uzun zincirli bir poliamid lifidir. Nomex ve Kevlar Du Pont
a ait olan ve en iyi bilinen iki aramid lifinin ticari ismidir. Aramid lifleri yksek mukavemetli
liflerdir. Bu aramid lifler yksek scakla ve birok kimyasala ve gerdirmeye kar
direnlidir. Kevlar aramid nispeten dk arl ve zarar grmeye ve yorulmaya kar direnci
ile iyi tannmaktadr. Bu zellikleri nedeniyle Kevlar 49 yksek tenasiteye sahiptir ve uak
paralar ve bot imalatna ynelik paralar dahil olmak zere birok kompozitlerin imalatnda
glendirme materyali olarak kullanlmaktadr. Nomex aramid ise sya kar direnlidir ve
itfaiyeci giysileri ile buna benzer alanlarda kullanlmaktadr. Aramid iplikleri cam ve kevlar
gibi dier yksek performansl benzerlerinden daha esnektir ve bylece dokuma, rme veya
sa rg eklindeki kumalar yapm proseslerinde daha kolay bir ekilde kullanlr. Ancak
burada dikkat edilmesi gereken husus, aramid ipliklerinin klasik tekstil ipliklerinden daha
mukavim ve daha fazla uzayabilir olmalarna ramen kuma retim ilemlerini
zorlatrabilecekleridir.
B-II-CAM FLAMENT PLKLER
Cam yanmayan bir tekstil lifidir ve ok yksek tensisiteye sahiptir. Bu lif g tutuurluk
gereken uygulamalarda kullanlmtr ve genellikle de binalarn izolasyonunda
kullanlmaktadr. Ship olduu zellikleri ve dk maliyetleri nedeniyle cam lifleri byk
lde kompozitlerin takviyelerinin imalatnda kullanlmaktadr. E-cam, C-cam ve S-cam gibi
farkl tipte cam lifleri bulunmaktadr. E-cam lifleri neme kar byk dirence sahiptir ve ayn
zamanda yksek bir elektrik ve s direnci de bulunmaktadr. Bu genellikle dokuma kuma
formundaki cam takviyeli plastiklerde kullanlr. C-cam ise hem asitler hem de alkaliler olmak
zere 97imyasallara direnci ile bilinmektedirler. Bu tr diren gerektiren kimyasal filtrasyon
almalarnda geni apl olarak kullanlrlar. S-cam lifi de yksek mukavemetlidir ve
kompozit imalatnda kullanlr. Cam filament iplikleri klasik teksitl iplikleri ile
karlatrldnda krlgandrlar. Cam liflerinin zegl bklme rijitleri 0,89 mNmm 2 tex -2
ile yn liflerinden 4,5 kez daha fazla rijittirler. Sonu olarak cam lifleri tekstil ilemleri
srasnda kolayca krlabilirler. Bu nedenle lifler arasndaki srtnmeyi minimize etmek ve lif
demetini bir arada tutmak iin uygun hallamann yaplmas gerekmektedir. Dekstrin, jelatin,
polivinil alkol, hidrojenize bitkisel yalar ve noniyonik deterjanlar genelde kullanlan hal
maddeleridir. Cam lifleri ile ilem yaplrken cildin tahri olmasn engellemek ve cam liflerini
solumamak iin koruyucu giysi ve maske kullanlmaldr.
B-III-KARBON FLAMENT PLKLER
Karbon lifleri genellikle rayon ve akrilik gibi nc liflerden yaplmaktadr. Akrilik lifini
karbona dntrrken aamal stma prosesi kullanlmaktadr. Balang aamasnda
akrilik liflerinin okside koullar altnda 200-300 C a kadar stld oksidatif
stabilizasyondur. kinci aama ise okside edilmi liflerin inert bir atmosfer altnda 1000 C
civarnda stld karbonizasyon aamasdr. Sonu olarak hidrojen ve azot atomlar okside
edilmi liften atlm olur ve oryante edilmi fibriller eklinde yerlemi hekzagonal bilezikler
formunda karbon atomlar kalr. Son aama ise grafitletirme prosesidir. Burada karbonize
edilmi filamentler tekrar inert bir atmosferde 3000 C scakla kadar stlr. Grafitletirme
bir kristalin tabaka yapsnda organize olmu karbon atomlarnn dzgn bir ekilde
yerleimini artrmaktadr. Bu tabakalar yksek modll liflerin retimlerinde nemli bir faktr
olan lif ekseni dorultusunda iyi bir ekilde oryante olmaktadr. Cam lifleri gibi karbon
liflerinini de ou krlgandr. lenebilirlii iyiletirmek ve liflerin bir arada tutulmasn
salamak iin hal kullanlr.

B-IV-HDPE FLAMENT PLKLER

HDPE, yksek younluklu polietilen (high density polyethylene) anlamna gelmektedir. ok
yksek arlkl polietilen balang malzemesi olarak kullanlr. Lif retimi iin jel ekim
prosesi uygulanr. Jel ekim prosesinde molekller bir solvent ieirisinde zlr ve bir dze
vastasyla lifler ekilir. zelti ierisinde kat halde kmeler oluturan molekller serbest
vaziyette kalrlar ve filamenti oluturmak iin zelti soutulduktan sonra bu durumlarn
muhafaza ederler. Liflerin eldesinden sonra uygulanan gerdirme prosesi filament ierisinde
ok yksek bir makromolekler bir oryantasyon salar ve bu da yksek bir tenasite ve modl
oluturur. HDPE lifleri farkl uygulamalar iin farkl derecelerde retilir. Halat retimi ve
kordonlar, koruyucu giysiler ve arpmaya dayankl malzemelerin her biri iin ayr tipte
filament iplikleri retilir.
B-V-DER TEKNK PLKLER
Teknik uygulamalar iin gelitiirlmi ve aralarnda PTFE, PB ve PBO lifleri de bulunan ok
sayda yksek performansl lifler bulunmaktadr. PTFE (politetrafloretilen) lifleri eiz bir
kimyasal ve scaklk direnci salamaktadr. PTFE lifleri kimyasal olarak inert olduklarndan
ar derecede yksek scaklklara ve kimyasal ortamlara dayankldrlar. PBI
(polibenzimidazol) lif oluturan maddesi uzun zincirli bir aromatik polimer olan bir yapay
liftir. Bu lif mkemmel bir s direncine ve iyi bir tutuma sahiptir ayrca yksek nem alma
zelliine de sahiptir. Bu nedenle bu lifler daha ok itfayiciler, yakt iileri, kaynakklar,
astronotlar
ve
otomobil
yarlar
tarafndan
kullanlmaktadr.
PBO
(polyphenylenebenzobisoxazole) yksek performansl organik lifler piyasasndaki yeni bir
baka rndr. Toyobo tarafndan retilen Zylon lifleri retimde bulunan tek PBO lifidir.
PBO lifleri mkermmel termal zelliklere sahiptir ve klasik para-amid liflerin iki kat
mukavemete sahiptirler. Modl deeri bu lifi kompozit takviyesi iin mkemmel bir malzeme
durumuna getirmitir. Dk LOI deeri PBO yu meta-aramid liflerinden iki kat daha g
tutuur yapmaktadr. Bunlar ayn zamanda balistik yelekler ve miferler iin de
kullanlabilmektedir.

TEKSTL ELYAFLARINA UYGULANAN KMYASAL TESTLER

Elyaflar, kimyasal maddeler ierisindeki davranlarna ve znp znmemelerine gre ayrt edilirler.
-

Pamuk; % 80 lik H2SO4 ierisinde tam amen znr. Deriik HCl de znmez. Aartlm
pamuk bakramonyum hidroksitte znr.

Yn; 35 C de deriik HCl iinde hemen, % 80 lik H2SO4 iinde ise scakta znr. Formik asitinko klorr zeltisi iinde scakta znr. % 5 lik sodyum hipoklorit zeltisinde 20 C de 20
dakika ierisinde znr. % 2 lik sudkostik ya da potas kostik ile kaynatlnca znr.

pek; % 2lik sudkostik ya da potas kostik ile kaynatlnca znr. % 5 lik sodyum hipoklorit
iinde 20 C de 20 dakikada znr. % 75 lik H2SO4 zeltisinde 50 C de znr. Serisini
alnm ipek formik asit/inko klorr zeltisinde 40 C de znr.

Viskon; % 80 lik H2SO4 ierisinde znr. Formik asit-inko klorr iinde scakta znr.

Asetat; % 100 aseton ve % 80 lik aseton iinde znr. 35 C de deriik HCl iinde znr. %
80 lik H2SO4 iinde soukta znr. m-krezolde znr. Kaynar dioksanda znr. Dimetil
formamidde scakta ve soukta znr. Formik asit/inko klorr zeltisinde znr.

Selloz triasetat; Souk metilen klorrde znr. % 100 lk asetonda znr. Glasiyel asetik
asitte znr. Dimetil formamidde scakta znr. Formik asit/inko klorr zeltisinde znr.
Kaynar deriik H2SO4 de znr. Souk kloroformda znr.

Poliamid (naylon); -% 80 lik H2SO4 ierisinde soukta znr. m-krezolde ve fenol ierisinde
oda scaklnda znr. % 85 lik kaynar formik asit ierisinde znr. Kaynar % 96 lk asetik
asitte znr. % 20 lik HCl ile oda scaklnda znr.

Poliakrilonitril; % 70 lik amonyum tiyosiyanrde 10 dakika kaynatlrsa znr. Dimetik

formamidde kaynatlrsa znr.

Poliretan, Lycra; Konsantre H2SO4 de soukta znr. Kaynar dimetil foemamidde znr.
Kaynar formik asitte znr.

Cam; zclerle znmez. Yalnz hidroflorik asit ile andrlr.

Asbest; zclerde znmez.

Poliolefinler (polietilen, polipropilen); Kaynama derecesinde ksilen ierisinde zlr.

Polivinil klorr; Tetrahidrofuranda znr. Kaynar dimetil formamidde znr.

KANTTATF ELYAF ANALZ YNTEMLER

-Slfrik asit yntemi; 0,5-2,0 gram aras numune alnr ve usulune uygun ekilde temizlenir ve analize
hazrlandktan sonra tartm kabnda 105 3 C de 4 saat kurutulur ve bir desikatrde 2 saat sre ile soumaya
braklr. Daha sonra iki tartm arasndaki fark 0.001 gram gemeyinceye kadar ileme devam edilir. Tartm
ilemi bitirilmi numune, bir erlende her bir gram iin 100 ml % 75 lik H2SO4 (320 ml saf su iersinde srekli
olarak kartrarak ve soutarak 680 ml konsantre (d:1,84 gr/cm3) H2SO4 ilave edilir, zelti souduktan sonra
20 C deki younluu d: 1,67 gr/cm3 olmaldr) ilave edilerek 50 C de ileme tabi tutulur.
Bu ilem erlenin az kapatlmak suretiyle 10 dakikada bir alkalanmak suretiyle 30 dakika devam edilir. lem
bitince bir cam filtreden szlr. 100 ml % 75 lik H2SO4 ile iyice ykanr, sonra saf su ile daha sonra da % 3,5
lik NH3 zeltisiyle ykanr ve en sonunda da tekrar saf su ile ykanr. Ykama suyu ntr reaksiyon vermelidir
(bir turnusol kad ile kontrol edilir). Szge (filtre) zerindeki elyaf ktlesi kurutulur, soutulur ve mutlak
kuru olarak tartlr. Bu tartmdan miktar ve % si bulunur.
znmeyen elyaflarn arlk kayb iin dzeltme faktr;
Poliesterler iin d: 1,00
Yn iin d: 0,97 alnr.
Bu yntemde, pamuk, keten, tabii ipek, rejenere selloz elyaflar, asetat ve poliamid gibi elyaflar znr.
Poliester ve yn ise znmeden kalr.

-Formik asit/inko klorr yntemi; 0,5-2,0 kadar numune bir tartm kabna alnr ve iyice usulune uygun bir
ekilde temizlenir ve 105 3 C de 4 saat sre ile kurutulur. Daha sonra bir desikatrde soutulur ve mutlak
kuru olarak 0.001 hassasiyetinde tartlr. Hassas bir ekilde tartlan numune bir erlen iine konur ve her bir
gram iin 100 ml Formik asit/inko klorr (20 gram susuz ZnCl2 ile 80 gram % 85 lik formik asit
kartrlarak hazrlanr) zeltisi ilave edilir. Bu zelti nceden 40 C ye stlm olmaldr. Erlenin az
kapatlarak bir etv ierisinde veya su banyosu zerinde 40 C de 2,5 saat bekletilir. Bu sre ierisinde her 30
dakikada bir kez kuvvetlice alkalanr. Bu srenin bitiminde bir cam filtreden szlr, kiki kez 20er ml lik
formik asit/inko klorr zeltisi ile daha sonrada 1 litre saf su ile ykanr. Filtre zerindeki znmeyen elyaf
ktlesi tartm kabna alnr, kurutulur, soutulur ve hassas bir ekilde tartlr.
znmeyen elyaflarn arlk kayb iin dzeltme faktr;
Pamuk iin
Yn ve rejenere protein elyaflar iin
Polivinilklorr ve poliester iin

d: 0,96
d: 0.98
d: 1,00 olarak alnr.

Bu yntem; Viskoz veya bakr ipeinin pamuk ile olan karmlarnda; Viskoz veya bakr ipeinin poliester,
yn, rejenere protein elyaflar veya polivinil klorr ile yapm olduu karmlarda; 2 asetat veya triasetat
elyaflarnn, pamuk, yn, rejenere protein elyaflar, polivinil klorr veya poliester ile yapt karmlarada
uygulanmaktadr. Sentetik reine ile aprelenmi veya selloz hidroksil gruplar ile reaksiyona giren reaktif
boyarmaddelerle boyanm viskoz veya bakr ipei Formik asit/inko klorr zeltisinde znmez veya
ksmen znr. Bu durumda bu yntem uygulanmaz. Ayrca hasar grm pamuk ieren karmlar iinde bu
yntem uygun deildir. nk hasarl pamuk Formik asit/inko klorr zeltisinde bir miktarda olsa
znmektedir. Poliamid karm rnlerin analizin de de bu yntem baar ile uygulanabilir. Ancak, formik
asit yntemi veya hidroklorik asit yntermi daha ok tercih edilmektedir.
-Potasyum hidroksit yntemi; 2 Gram numune alnr ve usulune uygun bir ekilde temizlenir. Tartm kabna
konur ve 105 3 C de 4 saat sre ile kurutulur, daha sonra bir desikatrde 2 saat sre ile soumaya braklr
(mutlak kuruluk iin). Daha sonra numune 250 ml lik bir damtma balonuna alnr ve zerine 100 ml % 2 lik
KOH zeltisi ilave edilir. Bir geri soutucu altnda 15 dakika sre ile kaynatlr. Balon iine birka tane
kaynama ta da atlmaldr. Bu sre sonunda balon ierii bir cam filtreli (G 2 filtresi) cam krozede iyice
szlr. Szge zerindeki artk nce scak saf su ile daha sonra da % 1 lik asetik asit zeltisiyle ve en
sonunda da saf su ile ykanr. Her hangi bir lif kayb veya uuntuyu nlemek iin nceden krozenin tartm
alnr. Filtrasyon ve ykamadan sonra rnek alnrken yapld gibi kurutulup soutulur ve tartlr. Aradaki fark
geriye kalan ksmdr. Filtre zerindeki elyaf ktlesi elyaf analizi iin kurutulur ve tartlr.
Hesaplama; Elyaf % leri hesaplamasnda dzeltme faktrleri aada verilmitir;
Pamuk, viskoz ve poliamid elyaflar iin
Poliakrilonitril ve poliamid elyaflar iin
Poliester elyaflar iin

d: 1,03
d: 1,00
d: 1,02 olarak alnr.

Bu yntem; Yn veya tabii ipein, pamuk, bakr ipei, poliamid, poliakrilonitril veya poliester ile olan
karmlarnn analizinde kullanlmaktadr. Ancak; bu yntemde viskoz ve bakr ipeinin (rejenere selloz
elyaflar) hasarsz olmasna dikkat edilmesi gerekir. Aksitaktirde bir ksm selloz znerek zelti fazna
geer ve yn veya ipek miktarnn gerek deerinden daha yksek hesap edilmesine neden olur.
-Hipoklorit yntemi; 0,5-2,0 Gram numune alnr ve usulune uygun bir ekilde temizlenir, 105 3 C de
kurutulur ve bir desikatrde soutulur (mutlak kuruluk kurallarna gre). Daha sonra tartlan numunenin her
1 gram iin 100 ml 1 N Sodyum hipoklorit zeltisi ilave edilir (35 gram Aktif klor + 5 gram Sodyum
hipokloritin saf su ile litreye tamamlanmasyla elde edilir).. Sk sk alkalanarak 30 dakika oda scaklnda
ileme tabi tutulur. Daha sonra cam filtreden szlr. Szge zerinde kalan elyaf art destile su ile ykanr,
arkasndan % 0,5 lik asetik asit zeltisiyle ve en son olarak da destile su ile ykanr. Szge zerinden tartm
kabna bu elyaf kalnts daha nce anlattld gibi kurutulur, soutulur ve tartlr (mutlak kuruluk iin).
znmeyen elyaflar iin dzeltme faktr;
Kasarl pamuk, viskoz elyaf iin
d: 1,01
PVC, PA, PAC ve PES elyaf iin
d: 1,00 olarak alnr.
Bu yntem; Yn, tabii ipek veya rejenere protein elyaflarnn; pamuk, viskoz, bakr ipei, polivinil klorr,
poliamid, poliakrilonitril veya poliester ile yapt karmlara uygulanr. Burada viskoz ve bakr ipeinin
hasarsz olmas gerekir. nk hasarl rejenere selloz elyaflarnn hipoklorit ierisinde bir miktar znmewsi
yaplacak elyaf hesaplarn hatal tespit edilmesine neden olacaktr.

-Formik asit yntemi; Bu yntem PA 6, PA 6,6 veya polivinil asetat elyafn; pamuk, viskoz, bakr ipei, yn
veya poliester ile olan karmlarna uygulanmaktadr. Asetat elyaflarnn mevcut olduu karmlar iin bu
yntem uygun bir yntem deildir. nk bunlar konsantre formik asit ierisinde ksmende olsa znrler.
0,5-2,0 gram aras numune alnr ve numune hazrlama (tartm, kurutma ve soutma ilemi) ilemi daha nceki
ilemlerde olduu gibi tekrarlanr. Tartmda alnan numune 250 ml lik bir erlene alnr ve zerine her bir gram
numune iin 100 ml konsantre formik asit ilave edilir (d: 1,195 gr/cm3). Erlenin az skca kapatlarak oda
scaklnda 15 dakika sre ile bekletilir. Bu sre ierisinde her 5 dakikada bir alkalanr. Daha sonra erlen
ierii bir cam filtre zerine dklr. Elyaf bakiyesi taze formik asit ile ayn tarzda iki kere daha muamele
edilir ve cam filtreden szlr. Filtre zerindeki elyaf bakiyesi sras ile konsantre formik asit, scak saf su %
1,5 lik NH3 zeltisi ve son olarak souk saf su ile ykanr. Bakiye tartm kabn alnr. 105 3 C de 4 saat
kurutulur, soutulur ve hasas olarak tartlr (mutlak kuru olarak). Elyaf miktar ve karm yzdeleri daha nce
belirtildii gibi hesaplanr.
znmeyen elyaflar iin dzeltme faktr; d;1,00 dir.
Bu elyaf numunesi oda scaklnda konsantre formik asit muamele edilir. Burada poliamid (PA 6, PA 6,6) ve
polivinilasetat znr. PA 11 (Rilsan) ve poliretan (Lycra,Spandex) yalnz kaynar konsantre formik asitte
znr. Dier elyaflar znmeden kalr.
-Scak formik asit yntemi; 2 gram kadar karm numune alnr. Makas ile iyice kesilerek ufalanr. Temiz bir
erlene konur ve zerine petrol eteri ilave edilerek arada bir kartrmak suretiyle 15 dakika muamele edilir.
Daha sonra temiz bir G2-cam filtrede szlr. 4-5 defa 70-80 C lik destile su ile ykanr. Cam filtlesi ile
birlikte etvde 105 3 C de 1 saat sre ile kurutulup desikatrde soutulur. Soutulan bu numune daras
alnm bir saat cam zerine alnr ve hassas terazide tartlr. Tartmdan dara karlp numune arl bulunur.
Bu numune 250 ml lik bir behere aktarlr ve zerine 100 ml % 85 lik formik asit ilave edilir. Saat camn
zeride formik asit ile beher ierisine iyice ykanr. Hafif kaynatma eklinde 1 saat sre ile kaynar scak su
zerinde bekletilir. Biraz souduktan sonra daras alnm G2-cam filtreden szlr. Kaynar formik asit ile
erlenin ierisi iyice ykanr. Filtrasyon ilemi bittikten sonra cam filtrenin zerinde kalan elyaflar % 1,5 lik
amonyak ile (1 litrede 60 ml % 25 lik NH3) iyice ykanr. Daha sonra destile su ile ykanr. Cam filtre etvde
105 3 C de 1 ssat sre ile kurutulup desikatrde soutulur ve desikatrden hemen karlarak tartlr,
tartmdan daras karlp kalan bakiye bulunur.
Pamuk iin nem faktr

= 1,08

Lycra iin nem faktr ise

= 1,01 dir.

Bu yntem; Poliamid 11 (Rilsan) ve Spandex (Lycra) elyafn dier liflerle karmlarnda nem arz eder.
-Hidroklorik asit yntemi; Elyaf numunesi oda scaklnda % 20 lik HCl ile muamele edilir. Burada; PA 6,
PA 6,6 ve polivinilasetat, formik asit metodunda olduu gibi znrler. Dier elyaflar znmeden kalrlar.
Bu yntem PA 6, PA 6,6 ve PVA elyaflarn, pamuk, viskoz, bakr ipei, yn tabii ipek, rejenere protein
elyaflar, poliakrilonitril veya poliester ile olan karmlarna uygulanr. Bu yntem PA (Rilsan) elyaf ieren
karmlara uygulanmaz. nk PA 11 (Rilsan) % 20 lik HCl de znmez. HCl ve formik asit yntemi
doruluk bakmndan ayndr. 0.5-2,0 gram numune daha nce belirtildii gibi tartlr, kurutulur ve desikatrde
soutulur ve yeniden tartlr. Tartm 250 ml lik bir erlene alnarak zerine her bir gram iin 100 ml % 20 lik
HCl (460 ml konsantre HCl 540 ml saf su ile kartrllarak elde edilir) ilave edilir. Az kapatlan erlen sk sk
alkalanarak 5 dakika sre ile bekletilir. Daha sonra zelti ksm G 2-cam filtresi zerine dklr, bakiye elyaf
ktlesi nceki miktarn yars kadar HCl ile iki kez ayn tarzda ileme tabi tutulur. Sonra G 2-cam filtresinden
szlr ve bakiye filtre zerinde 1 litre saf su ile ykanr. Tartm kabna alnanan bakiye elyaf ktlesi daha nce
belirtildii gibi kurutulur, soutulur ve mutlak kurulua kadar hassas bir ekilde tartlr. Elyaf miktar ve
karm % leri hesaplanr.
znmeyen elyaflar iin dzeltme faktr d: 1,00 olarak alnr.
-Dimetil formamid yntemi; Elyaf numunesi 90-100 C de dimetil formamid ile muamele edilir. Burada
akrilonitril elyaf znr, dier elyaflar ise znmeden kalr. Bu yntem; poliakrilonitril ve Lycra
elyaflarnn; pamuk, viskoz, bakr ipei, yn, rejenere protein elyaflar, poliamid veya poliesterler ile olan
karmlar iin uygulanmaktadr. Poliakrilonitril karmlar polimerizat elyaflarnda akrilonitril miktar % 85 i
gemelidir. Aksi taktirde tam olarak znmez ve dolaysyla bu yntem uygun olmaz. 2 asetat,
polivinilklorr ve baz kopolimerizat elyaflarda dimetilformamidde znrler. Bu yntemin uyulanmas iin;
0,5-2,0 gram numune alnr. Usulune gre kurutulur, soutulur ve daha sonrada mutlak kuruluk iin tartlr.
Tartm 250 ml lik erlene alnr ve zerine her 1 gram iin 100 ml dimetilformamid ilave edilerek 70-90 C de
stlr. Daha sonra erlenin az kapatlr ve kaynar su banyosu zerinde 1 saat sre ile bekletilir. Bu srenin
sonunda dimetilformamid G2-cam filtre zerine dklr ve kalan bakiye 50 ml taze dimetilformamid ile tekrar
30 dakika kaynar su banyosu zerinde bekletilir. Sonra G2-cam filtreden szlerek bakiye 1-2 litre scak saf su
ile ykanr. Bakiye tartm kabna alnr, kurutulur, soutulur ve mutlak kuru olarak tartlr. Elyaf miktar ve
karm % leri hesaplanr.

znmeyen elyaflar iin dzeltme faktr;

Pamuk, viskoz, PA ve PES iin

d: 1,00,

Yn ve rejenere protein elyaflar iin

d: 1,01 olarak alnr.

-Bakrslfat/Gliserin/Sodyum hidroksit yntemi; Elyaf numunesi oda scaklnda bakr slfat/gliserin/sodyum

hidroksit karm bir zelti ile muamele edilir. Burada tabii ipek znr. Bu yntem; tabii ipein; pamuk,
viskoz, bakr ipei, yn, rejenere protein elyaflar, PVC, PA, PAC ve poliester lifleri ile olan karmlar iin
uygulanmaktadr. Uygulanmas; 0,5-2,0 gram kadar elyaf numunesi daha nce belirtildi gibi hazrlanr ve
tartm kabna alnr. 105 3 C de 4 saat sre ile kurutulur ve desikatrde 2 saat sre ile soutulur ve 0.001
gram hassasiyetinde bir hassas terazide tartlr. Tartm 250 ml lik bir erlene alnr ve zerine her 1 gram
numune iin 50 ml karm zeltisi ilave edilir (10 gram kristal CuSO4 100 ml saf suda zlr. Buna 5 gram
konsantre gliserin ilave edilir. Bunun zerine damla damla ve devaml kartrarak seyreltik NaOH zeltisi
ilave edilir. NaOH ilavesiyle bakr hidroksit keltisi meydana gelir. Bu kelti tamamen znnceye kadar
NaOH damlatmaya devam edilir. Cu(OH)2 keltisi znerek kaybolduu anda karm zeltisi hazrlanr).
Her 5 dakika veya 10 dakikada bir alkalayarak 30 dakika bekletilir. Serisini alnm ipek 5 dakikalk sre
zarfnda znr, ham ipek ise 10-15 dakikada znr. Bekletme sresi sonunda G2-cam filtreden szlr,
bakiye 50 ml karm zeltisi ile ykanr. Sonra 1 litre souk saf su ile ykanr ve tartm kabna alnr. Daha
sonra kurutulur, soutulur ve mutlak kurulukta hassas olarak tartlr. Daha sonra da elyaf miktar ve karm %
leri hesap edilir. znmeyen elyaflar iin dzeltme faktr ihmal edilebilir. Ancak yn/ipek karmlarnda
alkali fazlalnda kanmak gerekir. Aksitaktirde dzeltme faktrnn kullanlma zorunluluu ortaya kar.
Normal olarak bu yntemde dzeltme faktr d: 1,00 olarak alnr.

KL KUMA KARIIMLARINDA LF YZDELERNN (%)

HESAPLANMASI
Karmn % si hesap edilirken; a-Mutlak kuru materyal, b-Havada (ortan artlarnda) kurutulmu materyal
gznne alnr. kinci durumda, elyaflarn nem miktarlar gz nne bulundurulur. Bunun iin; mutlak kuru
elyaf arl, nem faktr ile arplmaldr. Karmdaki elyaflarn mutlak kuru durumu ile nem alma durumlar
arasnda nemli bir fark yok ise, sonucu nem faktr ile arpmaya gerek yoktur. Aadaki tabloda nem alma %
leri aadaki tabloda verilmitir. Elyaflarn mutlak kuru arlna ulamas iin; 105 3 C de 4 saat sre ile
kurutup 2 saat desikatrde soutarak mutlak kuru sabit tartma getirilmesi gerekir. Numune etvden ktktan
sonra 30 dakikaya kadar desikatrde tutulur ve tartlarak mutlak kuru arl bulunur.
eitli elyaflarn 20 C scaklk ve % 65 nisbi nem ortamnda ticari nem % leri ve nem faktrlerini
gsterir tablo
Elyaf
Pamuk (ham ve kasarl)
Pamuk (merserize)
Keten (ham)
Keten (kasarl ve flok)
Kenevir (ham)
Kenevir (kasarl ve flok)
Jt
Rami
Yn
Tabii ipek (ham)
Tabii ipek (pimi)
Viskoz elyaf
Modal elyaf
Bakr ipei
2 Asetat
Triasetat
Kazein elyaf
Aljinat elyaf
Polivinilklorr
Poliamid
Poliakrilonitril
Poliester
Poletilen
Polipropilen
Polivinilasetal (Vnylon)
Poliretan

Nem alma % si
8,00
11,0
10,0
8,50
11,0
8,50
12,5
7,50
14,5
10,5
9,50
13,5
12,5
12,5
6,00
4,00
14,0
20,5
0,00
4,00
1,00
0,50
0,00
0,00
5,00
1,30

Nem faktr
1,080
1,110
1,100
1,085
1,110
1,085
1,125
1,075
1,145
1,105
1,095
1,135
1,125
1,125
1,060
1,040
1,140
1,205
1,000
1,040
1,010
1,005
1,000
1,000
1,050
1,013

MUTLAK KURU AIRLIK ZERNDEN HESAPLAMA

Lif karm A + B liflerini iermi olsun. Uygulanan yntemde B lifinin zndn, A lifinin ise
znmeden kaldn kabul edelim. Numunedeki kuru arlk E, znmeyen ksm mutlak kuru arl R A,
znmeyen ksm iin dzeltme faktr ise dA olsun.
Buradan; % znmeyen (A) elyaf = RA x dA x 100
E
% znen (B) elyaf = E-(RA x dA) x 100, veya
E
% znen (B) ksm = 100-% znmeyen (A) ksmdr.

PLK NUMARALAMA SSTEMLER

pliin inceliini belirtmek gayesi ile belirli uzunluk (U) ve belirli arlk (A) birimlerinin
eitli sistemler uyarnca oranlanmas sonucu bulunan ve N ile sembolize edilen numara
terimi kullanlmaktadr. plik numaralama sistemleri Uzunluk Numaralama Sistemleri ve
Arlk Numaralama Sistemleri diye iki ana gruba ayrlmaktadr.

A-UZUNLUK NUMARALAMA SSTEMLER

Uzunluk Numaralama Sistemlerinde (Gram, Kilogram ya da Libre olarak) arlk birimlerine
denk gelen uzunluk birimlerinin (Metre, Kilometre ya da Hank=ile) says numaray belirler.
ngiliz uzunluk llerinden olan Hank kullanld her numaralama sisteminde deiik
deerler alarak pamuk ya da liften yaplm ipek ipliklerinin numaralandrlmasnda 840
Yarda, keten ipliklerinde 300 Yarda, yn ipliklerinin kamgarn olanlarnda 560 Yarda,
streichgarm olanlarnda ise 256 Yarda olmaktadr. Bu numaralama sisteminde uzunluk
birimlerinin arlk birimlerine blnmesi ile bulunur. N=U/A genel forml ile gsterilir.
Bu nedenle iplik inceldike yani birim arla denk gelen uzunluk birimlerinin says
oaldka numara deeri byr. Kalnlatka yani birim arlk bana uzunluu azaldka
numara deeri klr. Uzunluk numara grubunun balcalar ise Metrik sistem, Fransz
sistemi, ngiliz yn ( kamgarn, streichgarn ), Pamuk ve Keten sistemleridir.
A-1-METRK NUMARALAMA SSTEM
Bata kamgran ve streichgarn yn iplikleri olmak zere pamuk, keten, viskon (viskos),
poliester, akrilik ve bunlarn karmlarndan oluan ve liflerden retilen ipliklerin
numaralanmasnda genellikle Metrik Numaralama sistemi kullanlr. Metrik sistemde bir gram
yada bir kilogram olan arlk birimine karlk uzunluk birimi metre veya kilometredir.
Arlk birimi gram ise uzunluk metre, eer kilogram ise kilometre olur. Bu sistemde numara
Nm sembol ile gsterilir.
Buna gre;
1 Nm = Arl 1 g veya kg, Uzunluu 1 m veya km
10 Nm = Arl 1 g veya kg, Uzunluu 10 m veya 10 km
100 Nm = Arl 1 g veya kg, Uzunluu 100 m veya 100 km olan iplik demektir.
rnek; Arl 2.000 g veya 2 kg, uzunluu 80.000 m veya 80 km olan ipliin metrik
sistemdeki numaras (yani incelii) katr.
N=U/A formlnden,
Nm=km/kg olduundan Nm= 80.000/2.000 veya 80/2 = 40 olarak bulunur.
A-2-FRANSIZ NUMARALAMA SSTEM
Kuzey Fransa ve Belika da keten ve kenevir ipliklerindeki snrl kullanm dnda genelde
pamuk ipliklerinin numaralandrlmasnda kullanlr. Fransz Sisteminde uzunluk birimi 1 m
ya da km arlk birimi ise 0,5 g veya 0,5 kgdr. Nf ile sembolize edilen bu sistemde;
1 Nf = Arl 0,5 g veya 0,5 kg, Uzunluu 1 m veya 1 km
10 Nf = Arl 0,5 g veya 0,5 kg, Uzunluu 10 m veya 10 km
100 Nf = Arl 0,5 g veya 0,5 kg, Uzunluu 100 m veya 100 km olan iplik demektir.

rnek; Arl 2.000 g veya 2 kg, Uzunluu 80.000 metre veya 80 km olan bir ipliin
Fransz sistemindeki numaras nedir.
N=U/A formlnden,
Nf=m/0,5g veya Nf=km/0,5kg, Nf=80.000/2.000/0,5 = 20 olarak bulunur.
A-3-NGLZ YN KAMGARN NUMARALAMA SSTEM
nceleri Metrik Numaralama Sistemine kyasla ok daha yaygn kullanlmalarna ramen
gnmzde pamuk dndaki ngiliz Numaralama Sistemlerinin geerlilikleri olduka
azalmtr. Arlk biriminin bir Libre ve uzunluk birimi olan Hank n 560 Yarda olduu
ngiliz Yn Kamgarn Numaralama sisteminde numara NeK olarak sembolize edilmektedir.
1NeK = Arl 1 Libre (453,6 g ), Uzunluu 1 Hank ( 1 Hank=560 Yarda=512 m )
10 NeK = Arl 1 Libre ( 453,6 g ), Uzunluu 10 Hank ( 5600 Yarda=5.120 m )
100 NeK = Arl 1 Libre ( 453,6 g ), Uzunluu 100 Hank ( 56.000 Yarda=51.200 m )
olan iplik demektir.
rnek; Arl 2.000 g ve Uzunluu 80.000 metre olan iplii ele alarak ka NeK olduunu
bulunuz.
N=U/A formlnden,
NeK= 80.000/512 = 35,4 olarak bulunur.
2.000/453,6
A-4-NGLZ YN STRECHGARN NUMARALAMA SSTEM
Dier ngiliz Numaralama Sistemleri gibi gnmzde az kullanlr olmutur. NeW olarak
sembolize edilir. Arlk birimi ngilizlin gerei olarak 1 Libre ve uzunluk birimi olarak Hank
kullanlr. Bu numaralama sisteminde 1 Hank 256 Yarda dr.
Bu sistemde;
1 NeW = Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 1 Hank (1 Hank=256 Yarda=234 m)
10 NeW = Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 10 Hank (2.560 Yarda=2.340 m)
100 NeW = Arl 1 Libre( 453,6 g ), Uuznluu 100 Hank (25.600 Yarda = 23.400 m)
olan iplik demektir.
rnek; Arl 2.000 g ve uzunluu 80.000 m olan yn streichgarn ipliin numaralama
sistemindeki uzunluu katr.
N=U/A formlnden.
NeW = 80.000/234 = 77,5 olarak hesaplanr.
2.000/453,6

A-5-NGLZ PAMUK NUMARALAMA SSTEM

Pamuk ipliklerinin numaralanmas iin ngiltere de gelien bu sistem ngilizlerin balangta
tekstildeki stnlkleri nedeni ile tm dnyaya yaylmtr. l birimlerindeki uyumsuzlua
ramen gnmzde de egemenliini srdrmektedir. ngiliz pamuk numaralama sisteminde
arlk birimi her zamanki gibi 1 Libre ( 453,6 g ), uzunluk birimi ise 1 Hank ( ngiliz Pamuk
Sisteminde 1 Hank= 840 Yarda=768 metredir ).
Sembol ise NeB ile gsterilir.
1NeB =Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 1 Hank (840 Yarda=768 m)
10 NeB = Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 10 Hank (8.400 Yarda= 7.680 m)
100 NeB = Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 100 Hank (84.000 Yarda=76.800 m)
olan iplik demektir.
rnek; Arl 2.000 g ve Uzunluu 80.000 m olan pamuk ipliinin ngiliz Pamuk
Numaralama Sistemindeki numaras katr.
N=U/A formlnden .
NeB= 80.000/768 = 23,6 olarak bulunur.
2.000/453,6
A-6-NGLZ KETEN NUMARALAMA SSTEM
Metrik numaralama iin yllarca srdrlen uralara ve 1958 ylndan bu yana da tex,
sisteminin zorunlu olarak uygulanma kararlarna ramen Franda dnda tm lkelerde keten
iplii numaralamasnda ngiliz sistemi yrrlkten kaldrlamamtr. Gnmzde bu alanda
tek olarak uygulanan bu sistemde arlk birimi tm ngiliz numaralama sisteminde olduu
gibi gene 1 libre ve uzunluk birimi olan hank ise 300 yarda yani 274 metredir ve NeL ile
sembolize edilir.
1 NeL= Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 1 Hank (300 Yarda=274 m)
10 NeL= Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 10 Hank (3.000 Yarda=2.740 m)
100 NeL= Arl 1 Libre (453,6 g), Uzunluu 100 Hank (30.000 Yarda= 27.400 m)
olan iplik demektir.
rnek; Arl 2.000 g ve uzunluu 80.000 metre olan keten ipliinin ngiliz Keten
Numaras nedir. N=U/A formlnden;
NeL= 80.000/274 = 66,2 olarak bulunur.
2.000/453,6

B-AIRLIK NUMARALAMA SSTEMLER

Uzunluk Numaralama Sistemlerinin aksine olarak bu sistemde numara belirli uzunluk
birimlerine denk gelen arlk birimlerinin says ile belirlenmektedir. Tekstilde
standardizasyona giderek metrik l birimleri ile desimal numaralama sistemleri
yerletirebilme abalar sonucu ortaya kan tex sistemi ile balangc Fransada
ipekilikte kullanlan ve bir lifi 9.600 eski Fransz arn olan numaralamaya dayanarak
Denye (Denier) sistemi bu numaralama grubunun gnmzde ayakta kalan temsilcilerdir.
nceleri pamuk kaksam ve jt ipliklerinde kullanlan ve arlk birimlerinin uzunluk
birimlerine oranlamasyla bulunur.
N=A/U
Bu nedenle iplik inceldike belirli uzunluktaki arlk azalaca ve numara klecei gibi
arlk arttka da iplik kalnlaacak ve numaras da byyecektir.
B-1-DENYE (DENER) SSTEM
Balangcndan bu yana ipek ipliklerinde kullanlrken, ilk yapay maddelerin ortaya
kmasndan sonra devaml liflerden retilen poliamid, poliester vb. tm dz ve tekstrize
ipliklerin numaralanmasnda da tek sistem olarak kullanlmaktadr. Nd olarak sembolize
edilen Denye sisteminde uzunluk birimi 9.000 metre ve arlk birimi ise 1 gramdr. Bu
tanmdan tr;
1 Nd = Uzunluu 9.000 metre ve arl 1 gram
10 Nd = Uzunluu 9.000 metre ve arl 10 gram
100 Nd = Uzunluu 9.000 metre ve arl 100 gram olan iplik demektir.
rnek; Arl 900 gram ve uzunluu 81.000 metre olan bir ipliin Denye sistemindeki
incelii nedir.
N=A/U formlnden
Nd= 900/81.000/9.000= 100 eklinde bulunur ve incelii 100 Nd olarak tanmlanr.
B-2-TEX NUMARALAMA SSTEM
Buraya kadar incelenen numaralama sistemlerinde de aka grld gibi tekstil
endstrisinde hem ok eitli hem de ok karmak l birimleri kullanlmaktadr.
Uygulamada pek ok yanllklara ve anlamazlklara neden olan bu l birimlerini
sadeletirmek ve tm tekstil kollarn iine alacak metrik llere dayal desimal dzeyde bir
numaralama sistemi gelitirilmesi gereksinimi ve abalarnn balangc Viyana Konferansna
dayanmaktadr. Uluslararas Tekstil Standardizasyonu Organizasyonunun uzun sren abalar
sonucu bu amala uzunluk l birimi 1.000 metre ve arlk l birimi 1 gram olan tex
numaralama sistemi gelitirilmi ve tm tekstil sektrnde uygulanmas zorunlu klnmtr.
Ne var ki tm bu iyi niyetli uralara ramen gnmzde yapay liflerin inceliinin
tanmlanmasnda ve yapay devaml liflerden oluan ipliklerin numaralanmasnda kullanlan
desiteks dnda yalnzca iplik al verilerindeki baz ticari anlamalarda, o da zorunlu olduu
iin kullanlmaktadr. Ntex olarak sembolletirilen bir uluslararas numaralama sisteminde
numaralama basamaklar metrik sistemde ve desimal dzende olmak zere;
1 tex tex
= Uzunluu 1.000 metre ve Arl 1 gram
1 dekateks datex = (10 tex ) = Uzunluu 1.000 metre ve arl 10 gram
1 Hektotex htex = (100 tex) = Uzunluu 1.000 metre ve arl 100 gram
1 kilotex ktex = (1.000 tex) = Uzunluu 1.000 metre ve arl 1.000 gram olan
iplik olarak bymekte

1 desitex dtex = (0,1 tex) = Uzunluu 1.000 metre ve arl 0,1 gram
1 santitex ctex = (0,01 tex) = Uzunluu 1.000 metre ve arl 0.01 gram
1 miltex mtex = (0.001 tex) = Uzunluu 1.000 metre ve arl 0.001 gram olan
iplik eklinde klmektedir.
Bu tanmdan anlalaca zere bu sistemde de iplik kalnlatka numara deeri byyecek,
iplik inceldike klecektir.
1 Ntex = Uzunluu 1.000 metre arl 1 gram olan iplik
10 Ntex = Uzunluu 1.000 metre arl 10 gram olan iplik
100 Ntex = Uzunluu 1.000 metre, arl 100 gram olan iplik anlalr.
rnek; Denye sisteminde verilen rnekte olduu gibi uzunluu 81.000 metre ve arl 900
gram olan bir ipliin tex numaras katr.
N=A/U,
Ntex = 900/81.000/1.000 =11,11 olarak hesaplanr.
lkemizde yn ve yn karml ipliklerde, ynl sistemlerde, doal ve yapay liflerden erilen
tm ipliklerde Metrik Numaralama Sistemi, Pamuk ve pamuk karml ipliklerle, pamuklu
sistemlerde ( ksa lif ) tm yapay liflerden retilen ipliklerin numaralanmasnda ngiliz Pamuk
Sistemi, pek ve yapay ilk maddelerden devaml lif olarak retilen ipliklerde de Denye sistemi
kullanlmaktadr. Keten iplii lkemizde pek az retildiinden burada reticinin teknolojisine
bal olarak metrik veya ngiliz Keten Numara Sistemi kullanlmaktadr. Tex sistemi tm
dier lkelerde olduu gibi lkemizde de tutunamamtr. Yapay lif reticilerinin lif inceliini
gstermedeki kullanm dnda hemen hibir alanda kullanlmamaktadr.

PLKTE BKM
plikte bkm, Elyafn ya da ipliklerin bir arada tutulmas ve mukavemet kazandrlmas iin
iplie verilen spiral dnmelerdir. Bkm genellikle ipliklerin ularnn nispi dnmesinin
sonucu oluur. plikler birbirine paralel ya da paralele yakn elyaflarn bklmesi suretiyle
elde edilmektedir. pliklerin bkm eirme ilemleri ile salanr ve sayede stapel elyaflardan
(ksa elyaylar) kesiksiz iplikler oluur. Bkm tek kat ipliklerde mukavemetin arttrlmas iin
ya da iki veya daha fazla katl iplik elde ederek kumata istenen efekt zelliklerini
kazandrmak amacyla yaplmaktadr. Elyaflar ve iplikleri bir arada tutmak iin gereken
bkm miktar, ipliin apna, elyaflarn cinsine ve tapel uzunluklarna baldr. Kaln
ipliklerin birbirini tutmas iin daha az sayda bkm gerekir ve bunlara dk bkml
iplikler denir. Daha ince ipliklerin birbirini tutmalar iin ise daha k sayda bkme ihtiya
vardr ve bunlara yksek bkml ya da sk bkml iplikler denir. plik ne kadar az bkml
olursa o kadar beyaz ve parlak grnr. Bkm iplii matlatrr ve rengini koyulatrr.
Bkmn retimle ters orantldr. 30 bkm yerine 20 bkm verilirse, retim 30/20 orannda
artar. Bkm, iplikle ince yerlerde artar, kaln yerlerde ise azalr. Bkm says ile arlk
arpm sabittir. plik bkm dereceleri hafif bkml ya da bkmsz ile sk ya da ok sk
bkml arasnda deiir. plik bkm miktar ya da derecesi birim uzunluk (cm, metre veya
in)bana den sarm saysda dn saysyla llr. Bir (1) inteki bkm miktar TP
veya bkm/in, bir (1) metredeki bkm miktar TPM veya bkm/m olarak ksaltlr. Bir
ipliin TPM sinin ipliin ve ondan retilecek olan kuman grnm ve dayankll
zerinde nemli etkisi vardr. Greceli olarak dk bkml (TPM 80 den 460 a) ipliklerde
ipliin yumuak, kabark ve esnek olmas nedeni ile yumuak bkm ad verilir. Yksek
bkml iplikler (TPM 750 den 1200 e) sert bkml iplikler olarak adlandrlr. Bu iplikler
yumuak bkml ipliklerden daha dzgn yzeyli, daha sert, daha girift ve salamdrlar.
Filament iplikleri genelde dk bkmldr. (TPM 20 den 40 a). Filament ipliklerde
bkm iplii salamlk vermez, sadece elyaflar bir arada btn olarak tutmaya yarar. Bkm
iplii oluturan bileenlerin birbirinden ayrlmamasn ve ipliin dayankl olmasn salar.
plik bkm sa, sol bkm (S ve Z bkm) ya da dengelenmi ve dengelenmemi olarak
snflandrlr. Tek kat iplik bkmlerinde S veya Z bkm, katl bkm ipliklerinde SZ, ZS,
SS veya ZZ bkm, kable iplik bkmnde ZSZ veya ZZS bkm ynleri seilebilir. Bkm
ipliin en nemli temel zelliidir. Genel anlamda ipliin bata incelii olmak zere liflerin
incelik ve uzunluuna, kvrm durumu ve yzey strktrne bal olarak hesaplanr. Dokuma,
trikotaj ve hal retimi iin seilecek iplik bkmleri doal olarak belirgin farkllklar
gsterecektir. pliin bkm kullanm sonucunda karlaaca gerilim, srtnme ve
zorlamalara kar koyabilecek dayankll kazandrmak amacyla liflerin birbiri zerine
dolandrlarak balanmalar gerekir. Bu dolanmalar ne kadar oalr ise lifler birbirlerine
o kadar yaklarlar ve tutunurlar. Bu tanma gre bkm miktarnn artmasyla buna bal
olarak ayn oranda iplik mukavemetinin de artmas sonucu karlabilir. Aslnda bu belli bir
limite kadar dorudur da. Ancak arada hi hava boluu kalmayp liflerin birbirine
srtnmeye balamalar ile bu limit sona erer. Kritik nokta denilen bu aamadan sonra liflerin
birbirlerine srtnmelerinden tr rselenip kuvvetten dmeleri sonucu ipliin mukavemeti
de azalmaya balar ve devam edilirse bir sre sonra ipliin koptuu grlr. Bu yzden
bkm ipliin kullanmda gerekli mukavemeti salayacak en alt dzeyde tutulmaldr.
Bkmn miktar iplik retimini de yakndan etkileyen faktrlerdir. Bkm azaldka retim
oalmakta arttka azalmaktadr. pliin retimi (gram/saat) olarak aadaki forml ile
bulunur.
retim = devri/dak x 60 x Randman
Bkm Miktar x plik No
Grld gibi bkm formlnn blen hanesinde olduundan negatif ynde etkiler. Ancak
bu formle baklarak bkm azaldka retim artacak gibi grnse de belli bir limitten sonra
iplik kendini tayamayacak kadar mukavemet kaybna urayarak ve eirme srasnda kopular
oalacaktr. Bu durumda artaca sanlan retim aksine decektir. Bkm okluunun iplik

kalitesi (dzgnl) zerindeki etkisi de ilk bakta olumlu gibi grnse de aslnda
olumsuzdur. nk eirme sonucunda bkm ncelikle ipliin daha ince olan blmlerine
ylr. Bu nedenle ipliin bu blgelerinde lifler birbirlerine daha ok yaklaacandan incelik
daha da belirginleir. Bunun doal sonucu olarak ipliin ince yerleri olduundan daha ince
kaln yerleri de daha kaln bir grnm kazanacaktr. Kumalarn tueside (yumuaklk +
dkm; zellikle giyimlik kumalarda ok nem arz etmektedir) bkmden nemli lde
etkilenmektedir. Bkmn artmasyla kuma sertlemekte ama dirilik, dkm ve hareketlilii
artmaktadr. Azalan bkm nedeniyle kuma yumuamakla birlikte hareketsizlemektedir.
Btn bunlarla birlikte kuma tipleri, kullanm amalar ve geirecekleri apre rutinleri
dikkaste alnarak yeterli olabilecek en az bkm miktar seilmeli ve uygulanmaldr. Bkm
hesaplarna girmeden nce hem bkm olaynn fiziksel oluumunun tam olarak anlalmas
ve hemde hesaplama ilemlerinde kullanlacak olan kavramlarn kaynaklandklar noktalardan
balayarak tanmlanmalar gerekmektedir. Bunlarn en kolay anlatm phesiz
KOECHLIN formulnn incelenmesi ile salanr. Bkm iin kabul edilen tek ve en nemli
l bir tur (dolam) boyunda liflerin birbirlerine yaklama asdr. Deiik nitelikte ama ayn
liflerden ayn ama iin retilecek iki ayr iplikle ayn relatif mukavemetin salanmas
istenirse burulma as olarak adlandrlan bu liflerin birbirlerine yaklama asnn her iki
iplikte de ayn byklkte olmas gerekir. Bu gereklilikten hareket ederek aplar (R) ve (R1)
olan iki ipliin tur boylarnn ayn kabul edilen burulma asna gre anmn izmek
istenirse; Burada Tales teoremine gre; R/R1 = H/H1 bants kurulabilir. Bu bant da iplik
aplaryla buradaki ykseklik (H ve H1) arasndaki doru orant bulunduunu gsterir. Bir
birim iplik uzunluu (L) ve bu birim uzunluundaki tur says (T) ile gsterilerek T = L/H ve
T1 = L/H1 bants da kurulabilir. Bu son bantlar (H) iin dzenlenince H = L/T ve H1 =
L/T1 olacandan bu eitliler balangtaki R/R1 = H/H1 bantlar ile birletirilirse;
R/R1 = H/H1 = L/T = R/R1 =T1/T
L/T1
Sonucuna ulalr. Pratikte iplik kalnlklar (aplar) gerek anlamda kesin olarak
llemedinden iplik bkmlerinin hesaplanmas iin iplik aplar ile iplik numaralarnn
arasndaski bantlarnda akla kavuturulmalar gerekir. Bilindii gibi uzunluk
numaralama sisteminde (genel anlamda iplikler teorik olarak silindirik varsayldndan (L)
uzunluundaki bir ipliin arl;
G = R2 x LD
4
olarak formule edilebilir. Bu formulde (D) ilk madde younluu belirlemektedir. Bu eitliin
her iki yan (G) ye gre sadeletirilirse;
1 = R x L eitlii ortaya kar.
4
D
Uzunluk numaralama sisteminde N = L olduu hatrlatlrsa bulunan bu eitlik 1 = R ND
G
4
ekline dntrlecektir. Eitlik bu son ekliyle ap iin dzenlenirse R = R x 1
4
N
formul elde edilir. Buradan arlk numaralama sistemde R
R1

= Ntex
Ntex1

olduundan

bu oranlarda arlk numaralama sisteminde aplarla numaralarn doru orantl olduu

grlr. Uzunlu ve arlk numaralama sistemlerindeki ap-numara ilikileri, bkm-numara
ilikileriyle birlikte dikkate alnacak olursa uzunluk numaralama sisteminde;

R
R1

= N1 = T1 bkmnn aplarla ters, numaralaryla doru orantl;

N
T

Arlk numaralama sisteminde ise;

R
R1

= Ntex
Ntex1

= T1 olacandan bkmn hem apla hem de numarayla ters orantl

T

olduu sonucuna ulalr. Bkml iplik incelii yani numaras arasndaki bantlar v,be
eklide akla kavuturulduktan sonra bkm hesaplamalar iin gerekli olan ve lif inceliin,
ipliin kullanm amacna bal olarak optimal bkm deeri iin deneysel verilere dayanlarak
elde edilen ve ile sembolize edilen BKM KATSAYISI yukarda bulunan formullere
uygulanrsa nl KOECHLn formul elde edilir.
Uzunluk numaralama sistemlerine gre;
1 = = T =
N
T
Ntex

1 metre bkm T/m =

Ntex

x 100 formul elde edilir.

Konuya bir baka gr asndan yaklarsak, iplik elde etmek zere fitilin eirme ilemi
aamasndaki formu silindirik kabul edilirse ilemin ilerlemesiyle ftil bkm alarak iplik
ekline dntke lifler dtan ie doru skarak ipliin eksenine yaklarlar. Bu yaklamn
iplik eksenine gre as fitilin bkm almaya balamasndaki en byk yarap (R) iin (1)
ve bkm alma sona erip liflerin eksene en yakn olan son konumlarn aldklar en kk
yarap (r) iin (2) olarak gsterildiinde bu iki ann birbirlerine oran doal olarak
yaraplarnn oran kadar olacaktr. plik bkmn oluturan tur (N) olarak gsterilirse bir
birim uzunluktaki (L) ipliinin bkm T = N/L olarak gsterilir. Dier taraftan liflerin
bkm srasnda eksenle yaptklar a (A) ile gsterildiinde bu ann tanjant bkm
ileminin bitip fitilin iplik haline dnmndeki en kk yarap iin;
Tg Ar = 2 r N
L
eklinde yazlr. Bkmn T=N/L olduu anmsanrsa bu formule dayanlarak Tg Ar = 2 r
T bants bulunur. Ayn ekilde liflerin eksene yaklam asnn tanjantn liflerin bkm
almaya henz baladklar daha fitil halindeki en geni yarap iin;
Tg AR = 2 r N ve TgAR = 2 R T bantsda oluturulabilir.
L
Uzunluk numaralama sistemlerinde numarann uzunluunun arla blm olduu,
uzunluun (L) ve arln da iplik hacminin ilk madde younluu ile (D) apnn olduunu
gz nne alacak olur isek; N = L
bants kurulur ve bu bantnn her iki yan
R2LD
karekk iine iine alnr ise; N= L
N = 1
ve bu bant byk yar apna
2
R LD
AD
gre R =

1
eitliindeki yerine konduunda Tg AR = 2T
ya da 2
xT
N x d
DN
D N

Sonucu karlr. Ayn ilk maddeden retilen ipliklerde zgl arlk deimeyeceine gre
elde edilen son bantdaki birinci orann deeride deimeyecek, ancak zgl arla bal
olarak belirli bir deer alacaktr. u halde bu deer () ile gsterilen
BKM KATSAYISI olarak kabul edilirse;

Tg AR = T ve bu eitliktende; T = N
N
Yani KOECHLIN nin formul bulunur. Bkm ipliklerin tek, ift veya ok katl olularna
gre ayr ayr hesaplanr. lerde daha detayl olarak gsterilecei gibi bkm hesaplamalarnda
bu temel formul gibi daha birok baka formullerde kullanlmaktadr. Ancak bunlarn hemen
hepsinde mutlaka deneysel verilere gre belirlenmi BKM KATSAYISI
bulunmaktadr. Bu katsaylar balangta da deinildii gibi lif incelii ve ipliklerin kullanm
amacna bal olmakla beraber, KREP gibi belirgin bir sertlik, FRESKO gibi dirilik,
GABARDN gibi grnm dzgnl aranan kumalarn ipliklerinin bkmlerinin
hesaplanmasnda normal deerlerin zerinde seilir. pliklerin ift ya da ok katlanmalaryla
elde edilen katl ipliklerde her tek kat iplik birleimlerinden sonra balangtaki zelliklerinin
birounu yitirip yeni yeni nitelikler kazanr. En belirgin olan mukavemet art dnda
(bkm miktar hangi lde olursa olsun, katl bir ipliin mukavemeti her zaman onu
oluturan tek kat ipliklerin mukavemetleri toplamndan fazla olur) kazandklar yeni
zelliklerin en nemlileri, bkm miktar, dzgnlk ve boy deiimleridir. Tek kat ipliin
dzgnl CV yzdesi (S) katl ipliinki (S1) ve katl ipliin bnyesindeki tek kat ipliklerin
says (F) olarak sembolize edilirse katl iplik iin dzgnszlk formul;
S1 = S olarak kurulabilir.
F
rnein; S = % 24 olan tek iplikten retilen;
A-) ift kat
B-) 3 kat ve
C-) 4 kat olan katl ipliklerin dzgnlkleri;
A-) S1 = S
2

= 16,9 % 17

B-) S1 = S
3

= 13,9 % 14

C-) S1 = S = 12 % 12 olarak bulunur.

4
Bu ilemler sonucu kesin ekilde grld gibi tek kat iplik saysnn artmasnda katl ipliin
dzgnlde ona bal olarak artmaktadr. Bkmden tr ipliklerin urad boy kaybna
BKM KISALMASI denir. Bkm ksalmas ipliin tek veya ok katl oluuna ve
bkm ynne bal olarak aada zetlendii ekilde hesaplanr. Ksalma yzdesi (K),
Ksalma faktr (F), Verim silindirinin evre hz yani ipliin bkm almaya balad
aamadaki en uzun boyu (L1) ve ipliin bkm aldktan sonraki en ksa boyu (L2) olarak
gsterilir ise;
K = L1-L2 x 100 ve Kf = L1
L1
L2

olarak formule edilir.

ift ya da ok katllarda bkm ynne bal olarak deiimler olmaktadr. Tek katllarda
ayn ynde bklen ift ya da ok katllarda dorudan bkm ksalmas olmasna karlk ters
yne bkm uygulamasnda zerindeki bkmn almasyla buna bal olarak nce tek
katlarn boylar uzsamakta ve tek kat bkm miktarnn geilmesiyle ksalma balamaktadr.
Bkm yn de bkm konusunda zerinde nemle durulmas gereken bir zelliktir.

pliin bkm yn iin dn ynnde ayarlanr. Pratikte sa-sol ya da S ve Z olarak

belirlenir. Bkmn miktar gibi ynde kuman grnmn nemli lde etkiler. zg
ve atkda farkl ynde bkl ipliklerin kullanlmas, uygulanan rgnn kumja yzeyindeki
grnmn belirginletirir. Ayrca gerek zgde, gerek atkda ve gerekse her ikisinde
birden tekli, ikili ya da l, drtl, altl vb. gruplar halinde kullanlan S ve Z bkl
ayn renk iplikler bkm ynlerinin etkiseyle ayn renk iplikler bkm ynlerinin etkisiyle
farkl k yansmalarndan tr deiik grnm verirler. Bu oluumdan yararlanarak
zellikle top boyama yntemiyle deiik desen grntleri salanmaktadr.

BKM HESABI
Daha ncede deinildii gibi bkm hesaplamalarnda kullanlan eitli formller
bulunmaktadr. Burada kullanm ounluuna gre yaplan bir sralamayla daha ok yn ve
yn karmlar iplikler iin rnekler verilecektir. 1. KOCHLIN in formlne dayanarak
SCHLUMBERGERin tek kat kamgarn yn iplikler iin verdii BKM KATSAYILARI
aada tablo halinde gsterilmitir.
PLK NCEL BKM KATSAYISI ZG
ATKI
TRKOTAJ
Nm

+23
+3
-5
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------10-20
50
73
53
45
21-40
57
80
60
52
41-60
62
85
65
57
61-80
66
89
69
61
81-100
71
94
74
66
Bu bkm katsaylarna gre 36 Nm ve 56 Nm ipliklerin zgnlk ve triko iplii olaraqk
kullanm amacna gre tek kat bkmleri:
T/m = 80 36 = 480 ve T/m = 57 56 = 426 olacaktr.
Scchlumberger in tek bkmlerine en uygun den FT BKM KATSAYILARI
ALMAN elkolnde (60-182) arasnda olup, normal dokuma iplikleri iin (90-105), mulineler
iin ise (165-182) arasnda seilmektedir. Buna gre 36 Nm bir dokuma ipliin (90) ve muline
olarak (182) katsaylaryla ift bkmnn hesaplanmas gerekirken yine KOECHLIN in
formul kullanlarak T/m = 90 36/2 = 480 ve T/m = 182 36/2 = 777 olduu bulunur.
Kchln e dayanlarak kamgarn dnda en ok kullanlan dier iplik tipleri iin yine Alman
Ekolnde verilen bkmler aadaki tabloda verilmitir.

LK MADDE CNS
PLK TP
Ksa lifli pamuk
plikleri

KULLANIM
ALANI
Atklk
Normal dokuma
zglk
ift kat ve el rg
Triko
Yumuak atklk
Normal atklk
Normal dokuma
zglk
Atklk
Normal dokuma
zglk
Diki iplii

NE

4,7
5,0
5,5
2,2-2,4
2,3-2,8
3,0
3,2-3,7
3,4-4,1
4-5
2,3-2,8
2,8-3,1
3,1-3,4
3,4-3,7

Nm

142
151
166
70-75
75-90
95
105-109
110-120
110-115
75-115
90-110
78-91
110-115

Ntex

45
48
53
22-24
24-29
30
33-37
35-38
38-48
24-29
29-32
32-35
35-37

Atklk
zglk

3,2-3,8
3,4-4,2

97-115
103-127

31-37
33-40

38-40 mmLif boyu

Atklk
zglk

2,6-3,0
3,0-3,8

78-91
91-115

25-29
29-37

60 mm. Lif boyu

Atklk

2,2-2,8

67-86

21-27

Orta Lifli Pamuk

plikleri

Uzun lifli pamuk

iplikleri

Viskon iplikleri
30-32 mm. Lif boyu

zglk
Atklk
zglk
El rg
Triko
Atk
ift bkm
Normal dokuma
zglk

Streichgarn yn
plikleri
Kamgarn yn
plikleri

2,4-3,3

73-100
50-60
100
40-60
45-70
55-75
65-85
70-90
75-95

23-32
16-19
32
13-19
14-22
17-24
21-27
22-29
24-30

2. M.Gladbach yresinde kullanlan bkm formul ise (yine yn kamgarn iplikler iin geerli

olmak zere T/m = Nm 1/F

eklindedir. Bu formulde (F) ipliin kat adedini
gstermektedir. Aada tabloda bu yrenin katsaylar verilmitir.

PLK TP
TEK KAT
FT KAT

ZGLK
80-95
120

ATKILIK
60-75
80-100

MULNE
181

Bu dzenlemeye gre 48 Nm bir ipliin bkmleri.

a) Tek kat zgllk,
b) ift kat zgllk,
c) ift kat Muline olarak hesaplanmak istenir ise;

( 48 1/1 ) = 534
b) T/m = 120 ( 120 1/2 ) = 528
c) T/m = 181 ( 24 1/2 ) = 800 olarak bulunur.
a) T/m = 90

3. Krefeld yresinde ise bkm olay daha detayl ilenmekte, tek katlar ve mulinelerde;
T/m = Nm ve ift katllarda T/m = ( + Nm) Nm formulleri kullanlmakta katsay olarak
normal dokuma iplikleri iin hem tek hemde ift katllarda (75) ve mulinelerde (163)
alnmaktadr. Bu yreye gre 48 Nm bir ipliin bkmleri hesaplanacak olursa tekkat iin
T/m = 163 24 = 799 sonucu bulunur.
4. NGLZ Ekolu: ngilizlerin geleneklerine ballklar her konuda olduu gibi bkm
hesaplamalarnda da kendini gstermekte, bunun doal sonucu olarak her yrede farkl
sistemler kullanlmaktadr. Bunlar ierisinde en ok kullanlan ve dier sistemlere yakn
sonular verenler burada NGLZ Ekol bal altnda toplanmtr.
ngiliz kamgarn numaralama sisteminde;
ZGLK

T/in = ngiliz kamgarn No + 2

3
ATKILIK
T/in = ngilin kamgarn No + 1
3
TRKO
T/in = ngiliz kamgarn No
3
Normal dokumalarda zg ve atk ayrm olmakszn tek tip iplik uygulamas iin

T/in = ngiliz kamgarn No + 4 formulleri kullanlr.

4
ift katlar iin ise T/in = Tek kat bkme = F formul tam dengelikabul edilen ift katlar
F+1
in esas alnacaktr. Formulde (F) kat adedini gstermektedir. Bu formulle hesaplanan ift
bkm sonucunda teorik olarak bulunan ift bkm ile tek katlar zerinde kalan bkmler tur
says olarak eit ama bkm yn olarak ters olacandan ipliklerde tam dengenin saland
kabul edilmektedir.
rnek; ngiliz kamgarn numaras 48 ve 66 olan ipliklerin bkmleri;
Tek Bkm T/in = 48/3 + 2 = 18 ve T/in = 66/3 + 2 = 24
ift Bkm T/in = 18 2/3 = 12 ve T/in = 24 2/3 = 16
eklinde hesaplanan bu sonulara gre tek katllarn her birinde 18 - 12 = 6 ve 24 - 16 = 8 ve
iki tek katta toplam 6 + 6 = 12 ve 8 + 8 = 16 olarak bulunan bu bkm deerleri ift kat
bkme eit olduundan arzulanan tam dengelenin teorik olarak salanm olduu
grlmektedir. Bilindii gibi retim srasndaki srtnmeler ve kaymalar gibi nedenlerle
uygulanan bkmler iplikler zerine belirli kayplar verek ularlar. Burada (aslnda pek
nemi lde olmayan) bu kayplar dikkate alnmadan teorik olarak deyimi sk sk
tekrarlanmtr. Bir baka uygulamada;
Normal dkm ipliklerinde; ift Bkm = Tek Bkm, yumuaklk istenilen kumalarla,
Dinklenecek kumalarda; ift Bkm = Tek Bkm -1, triko ve gabardin gibi daha diri ve
Dzgn olmas istenilen kumalarda; ift Bkm = Tek Bkm + 1 formulleri
kullanlmaktadr. Muline iplikler iin ngiliz Ekolunde tekkat bkmlerinin 1,5 kat, triko
iplikleri iin yars alnmtr.
Muline iin ift bkm; T/in = 1,5 x Tek Bkm ve
Trikolar iin

; T/in = Tek Bkm formulleri kullanlmaktadr.

2
ngiliz Ekolnce metrik numaralama sistemi iin bir metrik birimlerde hesaplanacak bkmler
iin nerilen katsaylar aadaki tabloda verilmitir.
KULLANIM |
EL
| TRKO | ATKI | ZG | NORMAL | MULNE
TRLER | RGS |
|
|
| DOKUMA |
Tek Katlar |
65-70
|
85 | 70-80 | 85-90 | 75-90
|
ift Katlar | 75-90
| 95
| 90-105 | 110-140 | 100-130 | 140-180

|
|
|
|

Bu hesaplamalarn hepsinde ift bkm ynlerinin tek bkmn aksi ynnde olduklar
unutulmamaldr. zel durumlarda, ok katllarda ayn ynde bkm uygulamalar (arzulanan
kumaa, ipliin zemin ya da efekt iplii oluuna gre ayr ayr hesaplamalar gerektirdiinden)
burada konu d braklmtr. Pratikte en ok kullanlan ve % 70/30 a kadar olan
Yn/Poliamid karmlarnda aynen yn iin seilen bkmlerin uygulanmas uygun olacaktr.
Ancak yn ve poliesterin klasik olan % 55/45 karmyla (wool blend) ve % 60/40 zengin
karm (Rich Blend) olarak adlandrlan karmlarda kullanlan poliesterlerin tipine bal
olarak normal poliesterlerde % 7/15 arasnda (numara inceldike artan oranda) daha fazla
bkm seilmelidir. Ancak tipilling poliester tipi kulanmda pilling sorunu olmayacandan
yn iin hesaplanan bkmler aynen uygulanr.

KUMALARDA KONTRKSYON HESAPLAMALARI

Pratikte zaman zaman eitli amalar iin yeni yeni kuma tipleri gelitirilmektedir. ou
zamanda bunlarn bnyede daha nceden yrrlkte olanlardan en ok beenilenlerle edeer
sklkta olanlar istenir. Bezaya skln 4,3 x rg deerini K olarak gsterdiimizde sklk
formulmz Sklk = K x Nm eklinde retebilir. Bu bantdan yararlanarak;
K=Sklk ve
Nm

Nm Sklk

formuln retebiliriz. Elde ettiimiz yeni iplik numaralarna

gre edeer sklklar hesaplayabiliriz. Bunu daha rahat kavrayabilmek iin rnek olarak; 2/2
Dimi rgsnde 40/2 Nm iplikle skl 25 iplik/cm. olan kuma baz alalm ve deiik
incelikteki ipliklerle buna edeer sklkta yeni kuman sklklarn hesaplayalm. Verilen
bilgileri formulnde yerine koyacak olursak;
K = Sklk
Nm

= 25 olacandan, deiik iplik inceliinde ve edeer sklkta istediimiz

20

Yeni kuma iin Sklk = K x Nm formulnde K iin bulduumuz 25 deerini yerine

20
koyar isek Yeni Sklk=25 x Nm olur. Buda bize baz alnan her kuma iin istenilen
20
iplik inceliinde edeer skln hesaplanabileceini gsterir. Bu aamadan sonra K deerine
gre;
rnek 1; 2/2 Dimi rgs ile 12 iplik/cm. sklkta 6/1 Nm iplikle yaplm kuma baz
alnarak;
A-) 4/1 Nm iplikle buna edeer sklkta ve
B-) Yine 4/1 Nm iplikle % 5 daha sk ve bez aya rgsne dntrerek yeni sklklarn
bulalm.
A-) Sklk = K Nm => 12 = K 6 ve K = 12 = 4,9 Yeni Sklk = 4,9 x 4 = 9,8 iplik/cm.
olur.
6
B-) Burada (K) nn deerini etkileyen 2 faktr bulunmaktadr. nce yeni sklk % 5 daha fazla
isteniyor ve rg deitirerek 2/2 Dimiden Bezayana dntrlyor. Bu etkenlere gre
K= 4,9 x 1,05 =3,93 olur. K nn bu yeni deeri ilede Yeni Sklk=3,93 x 4=7,86 iplik/cm
1,31
olarak bulunur.
rnek 2; Baz kuma 2/2 Dimi rgl 40/2 Nm iplikten, 460 g/m arlkta ve 25 iplik/cm
sklkta yeni kuma ise ayn sklkta ama 480 g/m. isenirse bu durumda nce ekme
Faktrn bulmamz gerekir.
Arlk formulmzden hareketle 460 = S(25+25) , S = 460 x 20 = 184 olarak bulunur.
20
50
kinci admda yeni kuman (K) deerini bulmamz gerekmektedir.
Sklk = K Nm => 25 = K20 => K = 25 = 5,59, imdi S = 184 ve K = 5,59 deerini
20
Kullanarak arlk formulnden yararlanp yeni iplik inceliimizi bulabiliriz.
480=184(5,59 +5,59) Nm = Nm 184 x 11,18 = 4,29, Nm= (4,29)2 = 18,4, yeni kuma
Nm
480
in iplik inceliimiz 18/1 Nm veya 36/2 Nm olarak hesaplanm olur.

NGLZ EKOL KONTRKSYON HESAPLAMALARI

Bu sistemde belli kat saylarna dayanlarak kullanlan rglerdeki atlama durumlar baz alnp
salanabilecek en yksek sklklar bulunmakta ve bunlar kullanm amalarna gre gerekli
dxeltmeler yaplarak uygulanacak deer saptanmaktadr.
S= 1 in. teki zg ve atk skl
K= 1 in. teki en yksek zg ve atk skl konsant 442 x Nm
F= rgdeki ortalama atlama
R= Kullanlma amacna gre dzeltme says olarak gsterilirse sistemin formul
S=K F x R => S = 442 x Nm x F x R
F+1
F+1
Burasa F deeri;
Bezaya = 1 => F= 1 = 1 = 0,500
1+1
2
2/1 Dimi = 1,5 => F= 1,5
= 1 = 0,600
1,5 + 1
2,5
2/2 Dimi = 2

=> F= 2
= 2/3 = 0,667
2+1

2/2 Paanama = 2 x % 4,5 => F = 2 x 1,045 = 0,697

3
3/3 Dimi = 3 x % 5 => F = 3 x 1,050 = 0,788
3+1
Kullanlma amacna gre dzeltme deerleri ise;
Erkek Pantalonluklarnda
Erkek Elbiselerinde
Erkek Ceketlerinde
Kadn Pantalonluklarnda
Kadn Elbiseliklerinde
Tayyr Eteklerde
Plat ve Mantoluklarda

R=K
R=K-(%5-10)
R=K-(%10-15)
R=K-(%5-10)
R=K-(%10-15)
R=K-(%15-20)
R=K-(%20-25)

olarak nerilmektedir.
Bu verilere gre verilen kullanm amalar iin;
A-) 40/2 Nm Bezaya Erkek Pantalonluk
B-) 48/2 Nm 2/1 Dimi Erkek Elbiselik
C-) 28/2 Nm 2/2 Erkek Ceketlik
D-) 16/1 Nm 2/2 Panama Tayyrlk ve
E-) 12/1 Nm 3/3 Dimi.

=>
=>
=>
=>
=>
=>

R=
R=
R=
R=
R=
R=

% 95-90 K
% 90-85 K
% 95-90 K
% 90-85 K
% 85-80 K
% 80-75 K

Mantoluk kumalar iin uygun sklklarn hesap edilmesi istenildiinde;

A-) S= 442 x 20 x 0,5 x 1 = 47,1
B-) S= 442 x 25 x 0,6 x 0,95 = 58,71
C-) S= 422 x 14 x 0,667 x 0,90 = 47,22
D-) S= 422 x 16 x 0,697 x 0,85 = 47,68
E-) S= 422 x 12 x 0,788 x 0,80 = 45,91

1 in te 47 ZG-47 ATKI
1 in te 59 ZG-59 ATKI
1 in te 47 ZG-47 ATKI
1 in te 48 ZG-48 ATKI
1 in te 46 ZG-46 ATKI

olarak bulunur. Bunlarn 1 cm. deki sklk olarak hesaplanmas gerekir ise 1 in = 2,54 cm.
olduundan ya 1/2,54 = 0,389 ile arplmasyla ya da 2,54 e blnmesiyle bulunmaktadr.

TALYAN EKOL KONTRKSYON HESAPLAMALARI

Gelimi lkelerdeki hzl refah ykselmesi bir yandan gelir dzeyini ve bunun kanlmaz
sonucu olarak pazardaki istek artn da ayn lde ykseltmekle birlikte bu durum dier
yandan retim kaynaklar belli limitlerle snrl olmas yznden arttrlmayan zellikle bata
yn olmak zere ipek vb. doal tekstil ilk maddelerinin maliyetlerinde byk ve ok nemli
artlara neden olmutur. te kumata aranan temel zelliklerden biri olan ekonomiklik,
yukarda belirtmeye allan nedenlerden dolay gnmz artlarnda nemini gittike
artrarak st sralara doru hzla trmanmtr. Bu zorlayc artlarla birlikte giyim zevk ve
alkanln git gide daha bol, serbest ve rahat izgiye yneltilmesinin getirdii olanaklar
nceleri kullanm amac ve uygulanacak apre ilemlerinin elverdii lde atkda ya da hem
zg ve hemde atkda tek kat iplik kullanlma eilimini artrm ve zamanla kuma
kotrksiyonunda etki alanna alarak sklklarn alt limitlere ekilmesi sonucunu dourmutur.
Bu gn dnya tekstilinde zellikle ynl d giyim kumalar konusunda byk arl olan
talyan tekstil sektrnde bu manta dayal olarak gelitirilen kontrksiyon hesaplamalar
aada gsterilmitir.
Genel Formul; S = K x F x Nm
Burada;
S= Tezgahta 1 cm. de zg ve Atk iplii skl
K= % 100 Yn kumakarn tipine bal tablo (aada verilen tablo 1)
F= rg Deeri (Tablo 2)
KUMA TPNE GRE KATSAYILAR

TPLER
Normal Bezaya Kamgarn Kumalar
Normal Kamgarnlar
Dinkli Kamgarnlar
Normal Streichgarnlar
Dinkli Streichgarnlar

KATSAYILAR
4,00
4,00-4,20
3,60-3,80
3,40-3,60
3,20-3,30

Tablo 1

RG DEERLER

RG GRUBU
Bez aya ve Panamalar
Bez aya
2/2 Panama
3/3 Panama
Dimiler
2/1 Dimi
2/2 Dimi ve 3/1 Dimi
3/2 Dimi
3/3 Dimi

DEER
1,00
1,33
1,50
1,14
1,27
1,36
1,42

RG GRUBU
Satenler

DEER

1/4 5 li Saten
1/5 6 l Saten
1/6 7 li Saten
1/7 8 li Saten
1/8 9 lu Saten
1/9 10 lu Saten

1,50
1,57
1,63
1,68
1,72
1,75

Tablo 2

rnek 1;
40/2 Nm 2/2 Panama rgl normal kammgarn giysilik kuman sklnn hesaplanmas
S= 4,00 x 1,33 x 40/2 = 23,79 iplik/cm
rnek 2;
40/2 Nm 2/2 Dimi rgl normal Streichgarn kuman sklnn hesaplanmas
a) S= 3,60 x 1,27 x 40/2 = 20,45 iplik/cm
b) S= 3,80 x 1,27 x 40/2 = 21,58 iplik/cm

ALMAN EKOL KONTRKSYON HESAPLAMASI

nceleri ap teorisine bal olarak % 60-72 relatif skla dayandrlarak yaplan hesaplamalar
gnmzde% 100 Yn giyim kumalar iin Bez aya ve 2/2 Dimi rgler esas alnarak st
ve alt limitlerle snrlandrlp iplik apna bal olarak deien relatif sklklara gre
hazrlanan tablolar ve bunlarn uygulanmasnda dikkat edilmesi gerekn noktalar aada tablo
1 ve Tablo 2 de verilmitir.
plik
ncelii
(Nm)
5
6
7
8
9
10
11
12
14
17
18
20
24
26
28
32

zg + Atk skl 150cm.de Kuma ar. Relatif sklk

Tarak Eni
Alt Limit st Limit Alt Lim. st Lim.
Alt lim. st Lim.
70
76
85
94
102
110
117
125
138
155
161
170
190
198
206
226

76
85
94
104
114
122
130
138
149
167
177
186
207
216
224
243

508
460
440
421
407
394
375
367
347
318
311
296
272
262
253
243

551
514
487
446
545
438
416
405
375
345
340
324
296
286
275
261

0,34
0,34
0,36
0,38
0,40
0,42
0,43
0,45
0,47
0,49
0,50
0,50
0,52
0,52
0,52
0,55

0,40
0,42
0,44
0,47
0,50
0,52
0,53
0,55
0,55
0,57
0,60
0,60
0,62
0,62
0,62
0,64

175
175
175
173
173
173
170
170
170
168
168
168
166
166
166
166

Tablo 1
2/2 DM RGL % 100 YN GYM KUMALARI N PLK SIKLIKLARI
plik zg + Atk skl
150 vm. de Kuma.a.
Relatif sklk
Tarak
ncelii Alt Limt st limit Alt limit st limit
Alt limit st limt Eni
(Nm)
20/2
126
151 455
545
0,35 0,50
174
24/2
144
173 433
514
0,38 0,55
174
28/2
160
192 412
494
0,40 0,58
174
32/2
175
210 395
473
0,42 0,61
174
36/2
190
227 379
453
0,44 0,63
173
40/2
205
241 368
432
0,46 0,64
173
48/2
229
268 342
398
0,48 0,66
173
52/2
243
282 334
386
0,50 0,67
172
56/2
260
294 331
374
0,53 0,68
172
64/2
280
317 312
353
0,54 0,69
172
80/2
316
352 282
318
0,55 0,70
172
Tablo 2
-plik sklklar (birim ldeki. zg ve atk iplik saylar) iin verilen st deerler erkek
kumalar, alt deerler kadn kumalar iin limit alnmaldr.
-Genellikle erkek giyim kumalar iin bu st limitlerin altnda kalmal, kadn kumalarnda
ise diki kaymasna neden olmamak iin limit alnmaldr.

-Poliester karm (genellikle % 55 poliester + % 45 yn) ynl kumalarda verilen limitler

% 8-10 orannda daha dk alnmaldr.
-Arlk hesaplanrken, dokumadaki zg ksalmas % 5, apredeki boy ksalmas % 3 ve
apredeki arlk kayb % 2 kabul edilmelidir.
-Kare yapl kumalar iin verilen bu deerlere gre hesaplanrken zg sklklar, atk
sklklarna gre % 3-5 fazla alnmas nerilmektedir.
-Tablolarda da aka grld gibi iplik inceltike boy ksalmalar azaldndan tarak eni de
ayn ekilde azalmakta, buna karlk relatif sklk artmaktadr.
rnekler;
A-) Sklklar:
-20/2 Nm pliin ap = 1,273 = 0,31 mm. 2/2 faktr = 1,33
10
2
-st limit = (0,50.(10) + (1,33)2 = 15,1 iplik/cm = 151 iplik/10 cm.
(0,31 + 0,31)2
-Alt limit = (0,35.(10)2 + 1,33)2 = 12,6 iplik/cm. 126 iplik/10 cm.
(0,31 + 0,31)2
A-) Arlklar:
-st limit; zg arl = 15,1 x 174 x 100 x 100 x 98 = 279,4 g.
10Nm
95
97
100
-Atk arl = 151,1 x 174
10Nm

x 100 x 98 = 265,4 g.
97
100

Kuma arl = 279,4g. + 265,4g. = 545 g.

-Alt limit; zg arl = 12,6 x 174 x 100 x 100 x 98 = 233
10Nm
95
97
100
Atk arl = 12,6 x 174 x 100 x 98 = 222 g.
10Nm
97
100
Kuma arl = 233 g. + 222g. = 445 g. Olarak bulunur.

TARAK EN (T.E) HESAPLAMASI

Bilindii zere kuman boyu gibi eni de retim aamalarnda, yani dokumaya balarken,
dokuma tezgah zerinde, dokunduktan sonra (ham) ve aprelenip (bitmi) durumdayken
farkllklar gstermektedir. Kuman eninin dokumaya baland sradaki en geni durumu,
ayn zamanda tarak enine edeerdir. Tarak eni kuman en geni enidir. Dokuma
srasnda atlan atklarn rg gerei olarak zglerin stnden, altndan dolanmalardan tr
bzlmeleri sonucu kuma daralmaktadr. Bu daralma apre ilemleriyle devam eder ve bitmi
kumata ipliklerin kuma ierisinde birbirlerine iyice yanaarak ulatklar son konumlaryla
tamamlanm olur. Tarak eni eldeki donenlerin elverdiince aada belirtilen olaslklara gre
eitli ekillerde hesaplanr.
1) Eer elde hibir veri yok ise;
Byle bir durumda rnek olarak seilen kuman analiz edilmesi gerekecektir. nce analiz
edilecek kumataki atk ipliinin kuma ierisin de yerleik durumdaki boyu llr. Sonra
kumatan karlarak kvrmlar dzelene kadar hafife gerilir ve tekrar llr. Bu iki
lmn birbirine oran istenilen kuman bitmi eniyle arplr. Basit orant ile ayn
hesaplama yaplr. rnek; Atk ipliinin kuma iindeki uzunluu 10 cm, karlp kvrmlar
dzeltildikten sonraki uzunluu ise 12 cm ise kuman bitmi eni 150 cm olacaksa T.E (Tarak
eni); 12 / 10 x 150 = 180 cm olarak hesaplanr.
2) zgnn tm ve tarakta 1 cm. deki tel says biliniyorsa;
Tarak eni genel olarak kenarla birlikte ya da kenar hari yalnz zemin olarak hesaplanr. Eer
kenarla birlikte hesaplanacak ise kenar iin olan iplik says ve bir diten ka iplik
gerekeceinin bilinmesi gerekecektir. ounlukla kenar iplikleri tarak dilerinden zemine
gre iki kat fazla geirilirler. rnein zemin 4 l ise kenar 8 li olur. Byle durumlarda tarak
eninin hesaplanmas iin kenar ipliklerinin saysnn yars toplam zg teli saysndan
karlarak bulunan rakam 1 cm. deki tel saysna blnr. Mekiksiz dokuma tezgahlarnda
kenar balantlar makinenin yaps ve tipine gre her iki kenardan belirli bir lde daha uzun
olarak kesilen atk iplikleri zel mekanizmalarla kuman iine (belirli rglerle) geri
ekilmesiyle saland gibi, atklar kuma kenarlarndaki zel leno rgs yaptrlan son
ipliklerle skca tutulup fazla ksmlarnn kesilmesiyle de olumaktadr. Bu ikinci kenar
tipinde normal dokuma tezgahlarndaki yntemler geerlidir. Atklarn uzun kesilip kuma
iine geri ekilmesiyle oluan kenarlarda (tuckn) atk iplii skl iki kat artacandan
bunlarda normalin tersine kenarlarda zg ipliklerinin skl belirli lde azalmaktadr. Bu
nedenle zellikle standartlatrlm kuma tiplerinde kenarlardaki skl bu amaca
dzenlemeye olanak verecek (kenarlardaki dileri seyreltilmi) zel yaplm taraklar
kullanld gibi, kenarlarda tarak diinden zemine gre daha az zg teli almak veya gevek
rg uygulamak gibi yntemlerle kenar-zemin dengesi salkl hesaplama zemin ve kenarlar
iin kullanlan tarak dii saylar toplanarak bulunan rakamn 1 cm. deki tarak dii saysna
blnmesiyle olue. Tarak eninin kenarsz salt zemin olarak hesaplanmas iin zeminde
kullanlan toplam zg tel says 1 cm. deki tel saysna blnr. Burada eer 1 cm. deki
zg tel says bilinmiyor ise tarakta 1 cm. deki di says ile bir diten geen zg tel says
arplmaldr. rnein tarak No: 60 ve diten geen says 4 ise bu taran 1 cm. sinde 6 di
olacandan 1 cm. deki zg says 6 x 4 = 24 tel demektir. rnek; Kenarla birlikte toplam
zg tel says 4.176, kenarda 96 tel kullanlyor ise ve 60 No. Lu tarakla zeminde 4,
kenarlarda 8 tel bir diten geiriliyor ise; burada zeminde 4.176-96= 4.080 zg teli ve 1 cm.
de 6 x 4 = 24 zg var demektir. Buradan; T.E = (4.176-96/2)/24 = 172 cm olarak bulunur.
Kenarsz yalnz zemin olarak T.E = 4.080/24 = 170 cm. dir.
3) Tarakta kullanlan toplam tarak dii says ve tarak no su biliniyor ise;
Bu olaslkla tarak eni toplam di saysnn 1 cm. deki di saysna blnmesiyle bulunur.
Toplam di says 1.020 ve tarak No: 60 ise T.E = 1.020/6 = 170 cm. olarak bulunur.

4) Atk ekmesi ve kuman ham ve bitmi eni biliniyorsa;

Tarak eni bilinen ham ya da bitmi enine (1-atk ekmesi) blnmesiyle hesaplanr. Burada
atk ekmesi; bitmi en biliniyor ise bitmie gre, ham en biliniyorsa ham ene gre
alnmaldr. rnek; Ham en 160 cm. Ham atk ekmesi % 9,1 veya bitmi en 150 cm. Bitmi
atk ekmesi % 14,8 ise; T.E = 160/(1-0,091) = 176 cm veya Bitmi ene gre T.E = 150/(10,0148) = 176 cm olarak hesaplanr.

ZG TEL SAYISININ HESAPLANMASI (.T.S)

zg tel says genellikle zemin iin hesaplanr. Yaplacak kumata kenar varsa bublar da
ayrca zemin zerine eklenir. zg tel says kesinlikle uygulanan rg raporuna ve bir diten
geen zg saysna blnebilir olmaldr.
Bu genel kurala bal olarak aada sralanan olaslklara gre hesaplama yaplr;
1) Zemin dz ise; Bu durmda zemin bitmi kumata 1 cm. de istenilen zg skl bitmi
enle ya da tarakta 1 cm. de istenilen zg skl ile tarak eninin arpm zg tel saysn
verecektir. rnek; Bitmi en 150 cm. ve 1 cm. de 27,2 zg teli veya tarak eni 170 cm. ve
tarakta 1 cm. de 24 zg isteniyor ise
.T.S = 150 x 27,2 = 4.080 tel veya
.T.S = 170 x 24 = 4.080 tel olarak bulunur.
2) Zemin efekt olursa; Bunda efekti oluturan renk raporunun tel says kumata
kullanlaca miktarla arplr. .T.S= 48 x 85 = 4.080 tel olarak hesaplanr. Ancak ou kez
renk raporu toplam zg tel saysyla bu denli uyum iinde olmaz. zg renk raporu tel
saysyla kullanlan miktarn arpm ile bulunan rakam, kuma iin saptanan tarak eni ve
tarakta 1 cm. deki zg sklyla badamayabilir. Bylesi durumlarda kullanlmas gerekli
zg saysyla oluan fark uygun ekilde zgye yedirilir. rnein verilen rnekte
hesapland gibi zgde 4.080 deilde 4.096 tel olsa idi fazla olan bu 16 zg ipliinin
kuma grnmn bozmayacak ekilde renk raporunun durumuna gre efekt yerleri
ayarlanarak zgye yerletirilmeleri gerekirdi.

TARAK NUMARASININ HESAPLANMASI

Tarak numaras taran bir birim lsnde bulunan di saysdr. Ynl ve pamuklu
sektrnde taraklar iin 10 cm. deki, ipekli sektrnde ise (ok sk taraklar kullanldndan) 1
cm. deki di saysna gre numaralama uygulanmaktadr.
1) Tarakta 1 cm. deki zg tel says ve bir diten geen zg says biliniyor ise; 1 cm.
deki zg tel says, diten geen tel saysna blnerek 1 cm. deki di says bulunur. Bu
deer ipekli sektrnde aynen, ynl ve pamukluda ise on kat ykseltilerek alnr. rnek;
Tarakta 1 cm. de 24 zg bulunuyor ve bir diten srasyla
A.4, B.3 ve C.2 iplik geiriliyor ise;
A. T.No = 24 / 4 = 6 ipekli iin
T.No = 24/4 x 0 = 60 Ynl ve Pamuklu iin.
B. T.o = 24 / 3 = 8 pek iin,
T.No = 24/3 x 10 = 80 Ynl ve Pamuklu iin
C. T.No = 24 / 2 = 12 pekli iin, ve
T.No = 24 / 12 x 10 = 120 Ynl ve Pamuklu iin olur.

2) Tarakta kullanlacak toplam di says ve tarak eni; Bu durumda yaplacak i, toplam

di saysn tarak enine blerek 1 cm. deki di saysn bulmak ve bunu kullanld sektre
gre deerlendirmektir. rnek; Kullanlan toplam di says 1.020 ve tarak eni 170 cm. ise;
T.No 0 1.20 / 170 = 6 ipek iin, veya
T.No = 1.020 / 170 x 10 = 60 ynl ve pamuklu iin olarak hesaplanr.
3) zg tel says, tarak eni ve bir diten geen tel says biliniyor ise; Bu olaslkla zg
tel says, tarak eni ile bir diten geen tel saysnn arpmna blnr. rnek; zg tel says
4.080, tarak eni 170 cm. ve diten geen tel says 3 oursa;
T.No; 4.80/(170x3 ) = 8 pek iin ve
T.No = 4.080 / (170 x 3) x 10 = 80 Ynl ve Pamuklu iin olacaktr.

ZG SIKLIININ HESAPLANMASI (.S)

1 cm. deki zg skl tarakta, ham ve bitmi kumata olmak zere ayr durum iin
hesaplanr.
1) Tarakta; zg sklnn tarakta hesaplanmas iin, kullanlan toplam zg tel says
tarak enine blnr. rnek; zg tel says 4.080 ve tarak eni 170 cm ise tarakta
.S = 4.080/170 = 24 olur.
2) Ham kumata; Bitmi kumataki sklk ve toplam zg tel saysnn bitmi kuma enine
blmdr. rnek; 4.080 tellik ayn zgnn 150 cm. eninde bitmi kuma olaca
dnlrse;
.S = 4.080/150 = 27,5 olarak bitmi sklk bulunur.

BR TARAK DNDEN GEEN ZG TEL SAYISININ

HESAPLANMASI (D.T.S)
Bir diten geen zg teli says, yalnzca zgnn tmnn tarak dilerinden eit sayda
geirildii durumlarda formulle hesaplanr. Zaten gerek kuman yapsna gerekse
grnmne olan nemli etkisi nedeniyle genellikle zgler tarak dilerinden eit sayda
geirilir. Ancak kullanlan iplik inceliklerinin ok farkl olduu durumlarda (ok ince ya da
gaze vb. kaln efekt iplikleri kullanlmas gibi) kuma grnmn bozmamak amacyla
bilinli olarak farkl sayda geirilebilir ve baz tarak dileri bo braklabilir. Diten geen tel
says bata belirtildii gibi yalnzca zgnn tmnn tarak dilerinden eit sayda
geirilmesi kouluyla aada sralanan olaslklarda formullerle hesaplanabilir.
1) 1 cm. deki zg says vetarak No. biliniyorsa; Bu hesaplama iin kullanlan taran 1
cm. ya da 10 cm. dekinumaralamasna uyularak 1 cm. veya 10 cm. deki zg says saptanr
ve bu raskam tarak numarasna blnr.
D.T.S = 1 cm. deki zg says/Tarak No.(1 cm.) = veya D.T.S = 10cm. deki zg
says/Tarak No.(10 cm.).
rnek; 10 cm. de 240 zg teli var ve Tarak No. Srasyla A.80 ve 60 ya da 1 cm. de 24
zg teli var ve Tarak No. su B.12 ve 8 numara ise;
A. D.T.S = 240/80 = 3 ve D.T.S = 240/60 = 4 ya da,
B. D.T.S = 24/12 = 2 ve D.T.S. = 24/8 = 3 olarak bulunur.
2) zg tel says ve toplam di says biliniyorsa; zg tel saysnn toplam di saysna
blm diteki tel saysn verir. Burada kenarlarn durumuna dikkat edilmesi gerekir.
Kenarlar eer tarak dilerinden zemine gre iki kat daha sk geirilmi ise toplam zg tel
says hesaplanrken kenar tel saysnn yars zemin tel saysna eklenmeli ya da toplam zg
saysndan karlmaldr.

rnek; zg tel zeminde 4.080, kenarlarda 96 ve kenarlar taraktan zemine gre iki kat sk
geiriliyor ve toplam di says 1.032 ise D.T.S = 4.080 + 48/1.032 = 4 olur.
3) zg tel says, tarak eni ve tarak No. biliniyor ise; Tarak eninin 1 cm. deki di says
ile arpm, toplam di saysn vereceinden bu olaslk zg tel says ve toplam di says
biliniyor isedeki gibi (2 deki gibi) deerlendirilir. Kenar ipliklerinin durumu bunda da ayn
ekilde dikkate alnmaldr. Ayrca taraklarn 1 cm. ya da 10 cm. deki di saysna gre
numaralanmas da doal olarak gz nnde bulundurulacaktr. rnek; zg tel says 4.080,
kenarlar 96, tarak eni 172 cm. ve tarak No. 60 olduunda;
D.T.S= 4.080 + 48 /(172 x 6) = 4 eklinde hesaplanr.

ZG EKMES VE ZG BOYUNUN HESAPLANMASI (.)

(.B)
Bilindii gibi rg gerei, zg iplikleri atk ipliklerinin bazlarnn stinden bazlarnn da
altndan geerek balant yapmaktadr. Bu dolamdam tr kuman dokunmas
tamamlannca yani iplikler birbirleriyle balanarak kuma ekline dnnce, zg
ipliklerinin boylar belirli bir lde ksalacaktr. Bu ksalma kullanlan ipliin inceliine,
rgye, kuman geirecei apre ilemlerine baldr ve bilinen kesin bir forml de yoktur.
zg ekmesi, zg uzunluu ve bu zgden oluan kuman dokumadan kt ham ve
apre ilemlerinden sonraki bitmi uzunluuna gre (zira kumalar geirecekleri apre
ilemlerinin etkisiyle ksaldklar gibi uzayabilirler de) ayr ayr ve aada verilen formller
uyarnca hesaplanr.
1. Aama; Ham kumaa gre zg ekmesi = zg boyu- Ham kuma boyu/zg boyu
2. Aama; Bitmi kumaa gre zg ekmesi= zg boyu-Bitmi kuma boyu/zg boyu
rnek;
zg boyu 560 m. Ham kuma boyu 510 m. Bitmi kuma b,oyu ise ksalarak (A) 500 m.
Ya da uzayarak (B) 520 m. Olduuna gre;
1.Aama; . =560-510/560 = 0,089 = % 8,9 Ham kumaa gre.
2. Aama; A: . = 560-500/560 = 0,107 = % 10,7 ve
B: . = 560-520/560 = 0,071 = % 7,1 Bitmi kumaa gre hesaplanm olur.
zg boyuda zg ekmesine bal olarak ham ve bitmi kuma boylarna gre iki ekilde
hesaplanr.
Ham kuma boyu;
1.Aama; Ham kumaa gre .B. = Ham kuma boyu /(1-zg ekmesi),
2.Aama; Bitmi kumaa gre .B. = Bitmi kuma boyu/(1-zg ekmesi)
rnek;
1.Aama:
.B. = 510/(1-0,089) = 560 m. Ham kumaa gre,
2. Aama: A: .B. = 500/(1-0,107) = 560 m. Ve
B: .B. = 520/(1-0,071) = 560 m. Olarak bitmi kumaa gre hesaplanr.
Burada kullanlacak ham ve bitmi boylar iin elde nceden bilinen ayn kontrksiyonda
kuma tiplerinden derlenmi gerek ller yok ise esas retime gemeden nce gerekiyorsa
deneme retimleri yaplarak gerek ller elde edilir.

ZG AIRLIININ HESAPLANMASI
zg arlnn hesaplanmasnda hareket noktas iplik numara formuldr. Ancak farkl
numarada ipliklerin bir arada kullanld durumlarda, bunlarn kullanm saylarna gre
ortalama numaralar bulunmaldr. Ayrca, eer iplikler deiik numaralama sistemlerinde
numaralanmamlarsa bunlar ayn numaralama sistemine dntrlmelidir. Ortalama numara
kuman tmnde (rnek 1) ya da rapordaki iplik dalmna gre (rnek 2) hesaplanr.
rnek 1;
Metrik sistemde 1.360 teli 36/2 Nm. 2.720 teli 48/2 Nm. Olan 4.080 iplikli 500 m.
Uzunluunda bir zgnn arl;
Ortalama numara (1.360x18) + (2.720x16)(1-0,071)/4.080 = 16,7 olarak bulunur.
Buna gre bu zg 500 m. Uzunluunda 16,7 Nm. 4.080 iplik ya da 4.80 x 500 = 204.000 m.
lik tek iplik olarak dnlebilir.
Metrik sistemde A = U/N olduu hatrlanrsa, .A = 204.000/16,7 = 122,2 Kg. olarak
hesaplanr.
rnek 2;
Gene metrik sistemde numaralanm ve 54 36/2 Nm, 10 u 72/2 Nm. 14 64/2 Nm. Ve
24 20/2 Nm. Olan iplikten oluan 40 raporlu yani 102 x 40 = 4.080 iplikli 500 m. lik bir
zgnn arl iin;
zg ipliklerin rapordaki dalmna gre ortalama numaras bulunur, sonra zg boyu ile
zg teli saysnn arpm bulunan bu ortalama numaraya blnerek zg arl
hesaplanr.
54 Adet 36/2 Nm. plik = 54 m. 18 Nm. = 54/18 =
10 Adet 72/2 Nm. plik = 10 m. 36 Nm. = 10/36 =
14 Adet 64/2 Nm. plik = 14 m. 32 Nm. = 14/32 =
24 Adet 20/2 Nm. plik = 24 m. 10 Nm. = 24/10 =
----------------102 m. si

3,0 g
0,3 g
0,4 g
2,4 g
-------------6,1 g olan

plik kabul edilerek ortalama numaras 102/6,1 = 16,7 Nm. ve

Bu ortalama numaraya gre .A = (4.080 X 500)/16,7 = 122,2 Kg. olacaktr.
Deiik incelikteki ipliklerden oluan zglerin arlklar, her numaradaki ipliklerin
arlklarnn ayr ayr hesaplanarak, bunlarn toplamlarnn alnmas yoluyla da hesaplanr.
rnek 1 deki zgnn bu yolla arl;
36/2 Nm. lerin .A. = (1.036 x 500)/18 = 37,8 Kg.
48/3 Nm. lerin .A. = (2.720 x 500)/16 = 85,0 Kg.
------------122,8 Kg
zg arl 122,8 Kg olur.

rnek 2 deki zgnnki de;

36/2 Nm. lerin .A. = (54x40x500)/18 = 60,0 Kg
72/2 Nm. lerin .A. = (10x40x500)/36 = 5,6 Kg
64/2 Nm. lerin .A. = (14x40x500)/32 = 8,8 Kg
20/2 Nm. lerin .A. = (24x40x500)/10 = 48,0 Kg buradan zg arl olarak .A= 122,4
kg. olarak bulunur.
Grlyor ki her ipliin arlnn ayr ayr hesaplanmas yntemiyle, doruya en yakn deer
bulunmakla birlikte sonular arasnda ok nemli farkllklarda bulunmamaktadr. Bu nedenle
daha ksa yoldan hesaplama olana veren ortalama bulma yntemi daha yaygn olarak
kullanlmaldr.

ATKI EKMES VE ATKI BOYUNUN HESAPLANMASI (A..) (A.B.)

zg iplikleri gibi atklarda rg gerei zglerin altndan ve stnden dolanmalar ve apre
ilemleri sonucu kuman eni ynnde ksalmas (daralmas) nedeniyle boylarndan
kaybederler. Bu boy kaybda zgde olduu gibi ipliin inceliine, uygulanan rg ve apre
ilemlerine bal olarak deimektedir. Atk boyu, onun kuman dokunmaya balangcndaki
uzunluudurki bu da Tarak eni ne eittir. Atk ekmesi de retim sonucu elde edilen
verilere ve kuma kontrksiyonuna dayanlarak ham ve bitmi kumaa gre ayr ayr
hesaplanr.
1) Atk ekmesi = Tarak eni Ham kuma eni/Tarak eni = Ham kumaa gre,
2) Atk ekmesi = Tarak eni Bitmi kuma eni/ Tarak eni = Bitmi kumaa gre
rnek;
Tarak eni 176 cm. ham en 160 cm. ve bitmi en 150 cm. olduuna gre;
1) A.. = 176 - 160/176 = 0,091 = % 9,1 Ham kumaa gre,
2) A.. = 176 - 150/176 = 0,147 = % 14,7 Bitmi kumaa gre atk ekmesi bulunur.
Atk boyu tarak enine eit olduuna gre, kuma kontrksiyonu hesaplanrken tarak eni
hesaplamas zorunlu olarak yapldndan atk boyunun ayrca hesaplamasna gerek kalmaz.

ATKI AIRLIININ HESAPLAMASI (A.A.)

zg arlnn hesaplanmasnda olduu gibi bunda da eer deiik incelikte iplikler varsa
bunlarn arl ayr ayr ya da ortalama numaralama yntemiyle hesap edilir. plikler deiik
numaralama sisteminde numaralanyorsa ortalama numara iin bunlarn ayn numaralama
sistemine dntrlmesi kural burada da zorunlu olarak uygulanacaktr. Atk boyunun
bulunmas iin 1 cm. deki atk sklna gre hesaplanacak kuma boyundaki atk says
bulunarak bunun tarak eniyle arplmasgerekir.
rnek;
Tarak eni 170 cm., 1 cm. deki skl 24, kuma boyu 500 m. ve iplik 36/2 Nm. Olduuna
gre;
A.A. = (120 x 24 x 500)/18 = 113,3 Kg. eklinde hesap edilir.

KUMA AIRLIININ HESAPLANMASI (K.A.)

Kuma arl genel anlamyla bir metre uzunluundaki kuman arldr. Kuman
kalnln belirtmek amacyla kullanlr. Pratikte kuma enleri deiiklikler gsterdiinden
kuma kalnl hakknda tam bir fikir edinilebilmesi iin kuma arlnn metrekare olarak
hesaplanmas phesiz daha salkl olacaktr. Eer bir metre uzunluundaki kuman arl
hesaplanyorsa burada kuma kalnl hakknda doru bilgi edinilebilmesi iin kuman eni
mutlaka belirtilmelidir. Kuma arl bir metredeki zg ve atk ipliklerinin arlnn
toplanmasyla ham ve bitmi olarak iki ayr ekilde hesaplanr.
rnek; zg 36/2 Nm. 4.080 tel, zg ekmesi hamda % 8, bitmite % 10, atks 36/2 Nm.
ve skl hamda 1 cm. de 22, bitmite 1 cm. de 24 ve tarak eni 170 cm. olan bir kuman;
Ham arl;
.A. = 4.080/(1-0,08) x 18 = 246,4 g
A.A. = (170 x 22)/18 x 100 = 207,8 g
K.A. = 246,4 + 207,8

= 454,2 g

Bitmi arl ise;

.A. = 4.080/(1-0,1) x 18

= 251,9

A.A. = (170 x 24)/18 x 100 = 226,7 g

K.A. = 251,9 + 226,7

= 478,6 g olarak bulunur.

KUMA BOYUNUN HESAPLANMASI (K.B.)

Kuman boyu da arl gibi ham ve bitmi olarak iki ayr ekilde hesaplanr. Hesaplamann
yaplabilmesi iin zg boyu ile ham ve bitmi zg ekmelerine gereksinim vardr. Bu
hesaplamada;
Ham kuma boyu

= zg boyu x (1-Ham zg ekmesi)

Bitmi kuma boyu = zg boyu x (1-Bitmi zg ekmesi)

rnek; zg boyu 560 m. zg ekmesi hamde % 8, bitmite A) % 10 ve B) Aprede
uzama % 6 oluyor ise;
K.B = 560 x (1-0,08) = 515,2 Hamda
A) Bitmite K.B. = 560 x (1-0,1) = 504 m.
B) Aprede uzaynca K.B. = 560 x (1-0,06) = 526,4 m. olarak bulunur.

KUMA ENNN HESAPLANMASI

Kuma enide ham ve bitmi olarak ayr ayr hesaplanmaktadr. Ham ve bitmiteki atk
ekmesine ve tarak enine bal olarak be hesaplamalarda;
Ham kuma eni

= Tarak eni x (1-Ham kuma ekmesi) ve

Bitmi kuma eni = Tarak eni x (1-Bitmi kuma ekmesi) dir.

rnek; Tarak eni 170 vm. Atk ekmesi hamda % 5,9, bitmite % 11,8 olan bir kuman;
Ham eni

= K.E. = 170 x (1-0,059) = 160 cm.

Bitmi eni = K.E. = 170 x (1-0,118) = 150 cm. olarak hesaplanr.

KUMA ORTALAMA PLK NUMARASININ HESAPLANMASI

Kuman ortalama iplik numarasnn bulunmas iin; zg skl zg numarasna, atk
skl atk numarasna blndkten sonra sklklarn toplam blmlerin toplamna blnr.
Doal olarak bunda kullanlacak zg ve atk numaralarnn daha ncede belirtildii gibi
ayn numara biriminde ve ortalama numaraya gre dzenlenmi olmalar gerekmektedir.
rnek; zg iplii 72/2 Nm. ve skl 1 cm. de 45 tel, atk 48/2 Nm. ve 1 cm. de 30 sklkta
ise bu kumataki ortalama iplik numaras;
45/36 = 1,25
30/24 = 1,25
75/2,5 = 30 ya da 60/2 olacaktr.

ZG DZENLEMES
zellikle konfeksiyon retiminde, kesim firelerinin en aza indirilmesi iin desenli kumalarn
tam ortalarndan getii varsaylan bir eksene gre her iki kenarn tam simetrik grnmde
olmalar gerekmektedir. Dier taraftan en, arlk vb. nedenlerle kumalarda belirli sayda
zg iplii kullanma zorunluluu vardr. ou kez desenlerin raporlarndaki zg tel
saylar kullanlmas zorunlu toplam zg iplii saysyla badamaz. Byle durumlarda
teltik kalan zg ipliklerinin yukarda tanmlanan simetri dzeni iinde zgye
yerletirilmeleri gerekir. Bu ilemin birok yntemi vardr. Bunlar arasnda en ok
kullanlanlar aada zetlenmitir.
Sistem 1;
1) Zemindeki toplam zg iplii says rapor tel saysna blnerek teltik iplik says
bulunur.
2) Renk raporu zamin ve efekt olarak iki gruba ayrlr.
3) Efekt grubu teltik iplik saysndan karlr.
4) Bulunan rakam ikiye blnr
5) zg bulunan son say kadar zemin iplii ile balayp gerekli rapor saysnda zlr.
6) Teltik miktar zgye balanan zemin telleri ile ayn srada eklenerek zg
tamamlanr.

rnek;
Zemindeki toplam zg teli says 4.824 ve
Renk raporu: 12 Lacivert ipek
(A)
2 Bordo pek
(B)
4 Siyah Yn
(C)
2 Bordo pek
(B)
44 Lacivert Yn
(A)
--------------------------------64 pek olan bir zg
1) 4.824/ 64 = 75 Rapor = 4.800 + 24 teltik iplik

2) 12 A Zemin
2B
4C
}
Zemin 56 iplik
2 B Efekt
Efekt 8 iplik
44 A Zemin
64 plik olan bir zg
3) 24-8 = 16
4) 16/2 = 8
5) 8 A
2B
4C
2B
48 A
-----------------------------------------------------------------------------------------------------64 plik
eklinde dzenlenir ve 75 rapor zlr. Bylece 64 x 75 = 4.800 iplik haline gelen zgye
teltik miktar zgnn balangcndan hareketle:
6) 8 A
2B
4C
2B
8A
24 plik
Olarak eklenince zg 4.824 iplie tamamlanm ve her iki kenar 8 A iplii ile balam ve
ortaya doru simetrik olarak ayn renk dizimi salanm olur.
Sistem 2;
Yukardaki rnekte olduu gibi ok ince ve narin efekt ipliklerinin kullanld zglerde bu
ipliklerin cmbar zedelenmesinden etkilenmemesi iin olanaklar lsnde ortalara doru
ekilmelidir.

Byle zglerde;
1) Zemindeki toplam zg iplii says renk raporundaki tel saysna blnerek, teltik
iplik says bulunur.
2) Renk raporu zemin ve efekt gruplarna ayrlr.
3) Zemin iplik says ile teltik iplik says toplanr.
4) Bulunan say ikiye blnr
5) zg bulunan son say kadar zemin iplii ile balayarak gerekli rapor says kadar
zlr
6) Yine ayn rapor dzeniyle balanarak teltik miktardaki zg iplii ilavesi ile toplam
zg tel saysna ulalr.
rnek;
Birinci rnekteki zg bu sistem iinde uygulanr ise;
1) 4.824/64 = 75 + 24 iplik teltik
2) Zemin 56 iplik + Efekt 8 iplik
3) 56 + 24 + 80
4) 80/2 = 40
5) 40 A
2B
4C
2B
16 A
----------------------------------------64 plik
Olarak dzenlenen zg 64 x 75 Rapor = 4.800 iplik olarak zldkten sonra
6) 24: A
7) 24 iplik olan teltik miktarnn eklenmesiyle zg tamamlanm olur. Grld gibi
bu dzenlemede hem kenarlar ayn renk dizimine getirilmi hem de efekt iplikleri
kenarlardan ieriye doru uzaklatrlm olur.

LFLER TANIMLANMA METOTLARI

1-ISITMA LE N AYIRMA METODU:
1-a) Kk bir lif demeti, gerekiyor ise bir pens ile alnarak yavaa bir bekin donuk alevi
zerine (ierisine deil) yaklatrlr ve liflerin kvrlp kvrlmad veya eriyip
erimediine baklr.
1-b)Kk bir lif demeti stlabilen bir levha zerine bir potasyum nitrat kristaline
yaklatrlr. Levha kristaller eriyinceye kadar (337-338 C) stlr, sivri ulu bir ine ile
eilerek liflerin kmrleip kmrlemedii ya da eriyip erimedii kontrol edilir.
1-c) Kk lif demeti donuk alevin ierisine sokulur, liflerin yanp yanmad izlenir ve kan
buharn kokusu izlenir.
2-LFLERDE KLOR VE AZOT ARANMASI:
2-a) Klor ve azot bulunmayan lifler;
-Selloz diasetat,
-Selloz triasetat,
-Polivinil alkol,
-Poliolefinler,
-Poliesterler.
2-b)Klor bulunan fakat azot bulunmayan lifler;
-Klorlanm polivinil klorr,
-Vinil klorr-vinil asetat kopolimeri,
-Polivinilklorr,
-Viniliden klorr,
-Vinil klorr kopolimeri.
2-c) Azot bulunan fakat klor bulunmayan lifler;
-Naylon (poliamid),
-Lastik,
-Akrilik.
2-d) Hem azot ve hemde klor bulunan lifler;
-Modakrilik.
3-LFLERN ISIL LEMLE TANIMLAMA METODU;
3-a) Protein esasl lifler: Fkran bir alevle yanarlar, siyah patlam gibi kolayca toz haline
gelebilen bir kalnt brakrlar. Yanan kl kokusuna benzeyen (kazein kokusu) bir koku
yayarlar.
3-b)Selloz esasl lifler: Kolaylkla yanar ve yandnda yanan kat gibi bir koku karrlar.
ok az miktarda kl brakrlar veya bazen belirgin balk kokusu yayarlar, koyu renkli ve
gzenekli bir kalnt brakrlar.
3-c) Kalsiyum aljinat esasl lifler: Kolayca yanarlar ve alevden ekildiklerinde kolayca
snerler, parldayan bir kalnt brakrlar.
3-d)Cam lifleri: Berrak sert bir boncuk meydana getirirerek erirler (eer alevde yanarak is
braktktan sonra bir boncuklanma oluyorsa zerinde plastik maddeler svanm veya
kaplanm cam lifidir demektir).

3-e)Asbest lifler: Aleve tutulduklarnda parldarlar, ancak orijinal eklini korurlar.

3-f)Dk scaklkta eriyen termoplastikler: Yanarak alevden derler.
3-g)Aramid esasl lifler: Zor yanarlar, yanarak alevden derler.
3-h)Florkarbon lifler( teflon): Yanmazlar.
3-i) Kalayla arlatrlm ipek lifleri: Gzenekli ve alevde parlayan bir kalnt brakrlar.
3-j) Selloz esasl lifler (zeri aprelenmi): Selloz lifleri gibi kolay yanmazlar ve alev
ekilince derhal snerler.
4-LFLERDE AZOT VE KLORUN TESBT;
4-a) Numunelerde azotun tesbiti: Kk bir stma tpne birka lif konulur. zerine
sodyum karbonat-kalsiyum hidroksit karm (toz halinde ve eit arlkta hazrlanm)
ile rtlr. Sramay nlemek iin tpn az ksm pamuk veya cam liflerinden yaplm
bir tka ile kapatlr. Tp iyice stlr. kan buharlar slak krmz turnusol kad ile
kontrol edilir. Lifte azot var ise oluan amonyaktan dolay kuvvetli alkali reaksiyon
verecektir.
4-b)Numunede klor tesbiti (Billstein deneyi): Bakr tel bunzen beki alevinde yeil renk
grnmeyene kadar stlr. Alevden ekilen bakr telin scak ucu liflere dedirilerek
bazlarnn yapmas salanr ve tekrar aleve tutulur, yeil rengin grlmesi klorun
bulunduunu gsterir.
4-c) Numunede klor ve azotun bulunmamas durumunda tesbiti: Deney numunesi bir
deney tpnde oda scaklnda ve aksi belirmedike her deney numunesi ile aadaki
belirtilen ileme tabi tutulur. Selloz diasetat ve triasetat lifleri ksmi sabunlatrlr ve %
70lik aseton da ve buzlu (glasiyel) asetik asitte tam bir ileme tabi tutulursa tam olarak
znmezler. Bu durum poliester lifleri ile kartrlmasna yol aabilir. Her hangi bir
sabunlamam tekstil maddesinin znp znmediini anlamak iin ilk iki
zcnn kullanld deney tpne su katlmaldr. Bir keltinin meydana gelmesi
diasetat ve triasetatn varln gsterir. kelti olmamas poliesterin bulunduunu
gsterir. Selloz diasetat ve triasetatn ayrt edilebilmesi iin lifler 20 dakika % 2 lik
sodyum karbonat zeltisi ile kaynatlr ve su ile iyice durulanr. % 1 lik direkt has siyah
zeltisi (C.I. Direkt 51 in % 1 lik zeltisi) ile kaynar su banyosunda 5 dakika boyama
ilemine braklr. Souk su ile ykanr. Triasetatta bir deiim olmaz (boyanmaz),
diasetat koyu renge boyanr.
4-d)Polivinil alkol grubu liflerin cinslerinin tesbiti: Deney numunesi 5 N hidroklorik asitle
oda scaklnda ileme sokulduunda znyor ise formaldehit ile sertletirilmi, eer
znmyor ise benzaldehit ile sertletirilmi polivinil alkol lifi olduu anlalr. Numune
% 30luk slfrik asitte zlr ve formaldehit aranr. Formaldehit ile sertletirilmi
olann pozitif, benzaldehit ile sertletirilmi olann negatif sonu vermesi ile ayrm ilemi
yaplr. (Not: Her iki lifte slfrik asitte zndrldkten sonra iyot zeltisi ile koyu
mavi bir renk verir, benzaldehit ile sertletirilmi lifler 5N hidroklorik asitte 65Cde
znr) (Formaldehit aranmas: Numune 1 g/ltlik sodyum karbonatta 60 Cde 2 dakika
ykanr, alkalanr, kurutulur. Bu ykam numune 3 dakika 0.1 N hidroklorik asitte
kaynatlarak asit ekstrakt elde edilir. Soutulup szldkten sonra bu ekstraktn 1
mililitresine 3 mililitre deriik slfrik asit, 1 mililitre kromotropik asit zeltisi (% 2lik)
eklenir ve 60 Cde 10 dakika ileme sokulur. Formaldehit var ise koyu krmz meneke
rengi oluur.

4-e) Poliolefin grubu liflerin cinslerinin tayini: -Yksek basnta polimerize olmu
polietilen liflerinin younluu d:0.92 g/cm ve erime noktas 108 Cdir. -Dk basnta
polimerize edilmi polietilen liflerinin younluu d:0.95 g/cm ve erime noktas
133Cdir. -Polipropilen liflerin younluu d: 0.90 g/cm ve erime noktas 160-165
Cdir. Polipropilen lifleri: % 1lik polipropilen krmzs (A1) RPM zeltisine konulur.
Kaynar dereceye kadar stlr ve 2 dakika hafife kaynatldktan sonra iyice ykanr ve
kurutulur, deney numunesinin orta koyulukta krmz renge boyanmas lifin nikel ile
modifiye edildiini gsterir. Eer lifte nikel yoksa numune sar renge boyanr.
5-LFLERN YOUNLUKLARININ LLMES:
-Ksilende kaynatlan deney numunesi bir pensle alnarak hemen younluk dereceleme
tpne braklr. Yaklak 30 dakika sonra lifler nihai denge konumuna gelecektir. Bu
konum younluklar belirlenmi cam yzclerin konumlar ile karlatrlarak lifin
younluu bulunur. Deneyden sonra bir cam ubua taklan tel kafes ile numuneler tpten
alnr. Younluk dereceleri sabit olmayp zamanla deitiinden zaman zaman yeniden
kalibre edilmeli veya gerekiyorsa yeniden hazrlanmaldr.
-Liflerin younluklar, younluk lm kolonu yardm ile de belirlenebilir. Younluk
kolonu; yaklak 5 cm apnda ve 40 cm uzunluunda bir cam boru ierisine (500 ml lik
taksimatl mezr ile de bu ilem gerekletirilebilir) eit hacimde karbon tetraklorr ve
ksilen doldurularak hazrlanr. Kolon sabit scaklk banyosuna yerletirildikten sonra
karbon tetraklorr (younluu 1,60 gr/cm3) daha sonra zerine ayn hacimde younluu
0,86 gr/cm3) ilave edilir. ki svnn birbirine karmamas iin ksilen bir baget yardmyla
kolon kenarndan yava yava eklenmelidir. Kolon bu ekilde hazrlandktan sonra 3-4 gn
sabit scaklk banyosu ierisinde bekletilir. Bu sre ierisinde ksilen ve karbon
tetraklorrn birbiri ierisindeki difzyonu sonucu kolon boyunca 0,86 gr/cm3 ve 1,60
gr/cm3 snrlar arasnda bir younluk deiimi oluur. Yani kolonun her seviyesinde ayr
bir younluk deeri oluur (younluk lm kolonunun st ksmnda svnn younluu
0,86 gr/cm3, younluk lm kolonunun dip ksmnda younluk ise 1,6 gr/cm3 dr).
Younluk lm kolonundaki sv seviyesindeki younluklarn tam bilinmesi iin
younluk kolonunun ierisine younluklar daha nceden belirlenmi olan ve deiik
younluklara sahip kalibrasyon krecikleri atlr. Her her farkl younlua sahip
kalibrasyon krecikleri kendi younluklarnn bulunduu svnn seviyesinde askda
kalacaklardr. Younluk lm kolonundaki sv ierisine (bu younluklar belli
kreciklerin askda olduu younluk lm iesindeki sv ierisine) younluunu
belirlemek istediimiz elyaftan kk bir para ilave edilir ve elyafn kolon ierisinde
hangi seviyede kald gzlemlenir. Younluunu tespit etmek istediimiz elyaf hangi iki
kalibre krecii arasnda kalm ise o iki kre arasndaki mesafe llr ve elyafn askda
kalm olduu iki kre arasndaki mesafe, iki kre arasndaki toplam mesafeye blnerek
younluk fark bulunur ve younluu daha dk olan krenin younluuna toplanarak
elyafn younluu bulunur.
Not: Bu ilem polimer granllerine de ayn ekilde uygulanabilir.

Baz liflerin younluklar aa da verilmitir.

Asetatlar:
-Diasetat(dicel)
-Diasetat
-Triasetat(tricel)

:
:
:

1.33
1.18
1.30

Akrilikler:
-Orlon
-Courteller
-Zefran
-Akrilan
-Velikran

:
:
:
:
:

1.14-1.17
1.14-1.18
1.15
1.17
1.19

:
:
;
:

1.38
1.40
1.54
1.70

2.50

:
:
:

1.31
1.34
1.37

:
:
:

1.10
1.13
1.14

1.38

:
:

1.22
1.38

Klorolifler:
-PVC(isovyl)
-Modifiye PVC
-Klorlanm PVC
-Polivinil klorr
(saran, visan)
-fiberglas,
Duraglas
Modakrilikler:
-Dynel
-Teklan
-Verel
Naylonlar:
-Naylon 11(rilsel)
-Naylon 6(perlon)
-Naylon 6.6
(brinaylon)
-Nomex
Poliesterler:
-Kodel
-Terilen,vycrron

Poliolefinler:
-Polipropilen
:
0.90
(ulstron)
-Polietilen
:
0.92
(dk younluk) (ourlene)
-Polietilen
:
0.95
(yksek youn.) (ourlene X3)
Poliretan elastomerleri:
-Enkawing,
:
1.10
liycra, sarlano
Sellozlar:
-Kupra
-Vizkoz

:
:

1.52
1.52

Rejenere protein lifleri:

-Vinal(merinova) :
1.29
-Vizkoz(kuralon) :
1.30
Doal lifler:
-Tavan
:
-Ankara tavan :
-Yn
:
-Ham ipek
:
-Arlatrlmipek:
-Pamuk(ykanm) :
-Pamuk(merserize):
-Keten
:
-Kendir
:
-Jt
:
-Rami
:

0.90
1.10
1.31
1.33
1.60
1.55
1.54
1.50
1.50
1.50
1.55

eitli lifler:
-Kalsiyum aljinat :
-Asbest
:
-Teflon
:

1.72
2.10-2.80
2.30

-Younluk dereceleme tplerinin hazrlanmas: 600 ml kapasiteli bir tp ierisine 50 ml

kuru pentaklor etan (d: 1.7) konur. Sonra 90/10, 80/20, 70/30, 60/40, 30/70, 20/80, 10/90
eklinde azalan miktarlarda pentaklor etan ihtiva eden kuru pentaklor etan- kuru ksilen (d:
0.91 gr/cm3) ilave edilir. En sttede 50 ml kuru ksilen konulur. Bir iki gn bekletildiinde
younluk dereceleri kesin izgilerle ayrlr. Bu younluk dereceleri 2-3 mm apnda 0.9-1.7
gr/ cm younluunda cam yzclerle kalibre edilir. Cam yzclerinin younluu iinde
asl kald svnn younluu olarak tesbit edilir.
6- NUMUNEDE KLORUN BULUNMASI VE AZOTUN BULUNMAMASI DURUMU
(KLOROLFLER):
Deney numunesi bir deney tpnde ve aksi belirtilmiyorsa her deney yeni bir deney
numunesi ile aada belirtilen solventler ve deney scaklklarnda ileme tabi tutulur. Klorlanm polivinil klorr (klorolif) ; teknik ksilenle oda scaklnda zlr. -Vinil
klorr ve vinil asetat kopolimerleri (klorolif); kloroformda oda scaklnda zlr. Polivinil klorr (klorolif); tetrahidro furanda oda scaklnda zlr. -Viniliden klorr ve
polivinil korr kopolimeri; kaynayan teknik ksilende zlr. -Klorlanm polivinil klorr;
morfoline batrldnda zeltiyi krmzms bir kahverengine dndrerek zlr. -Vinil
klorr ve vinil asetat kopolimeri ve polivinil klorr; morfolinden etkilenmez. -Viniliden
klorr ve polivinil klorr kopolimeri; morfoline batrldnda rengi yavaa koyular ve
zeltinin rengi hemen hemen siyaha dner.
7- NUMUNEDE KLORUN BULUNMAMASI VE AZOTUN BULUNMASI DURUMU:
7-a) Deney numunesinin genel grnmne ve davranna baklarak lif cinslerinin
belirlenmesi: -Naylon (poliamid); m-krezolde oda scaklnda znr. -Akrilik
elyaflar; m-krezolde oda scaklnda znmez, ancak kaynayan dimetil formamidde
znr. -Aramid elyaflar; hem m-krezolde oda scaklnda hemde kaynayan dimetil
formamidde znmezler.
7-b) Bir lifin naylon (poliamid) veya akrilik olup olmadnn belirlenmesi: -Lif zelti
oran 1/500 olacak ekilde lifler oda scaklnda zeltiye konulur, ara sra yavaa
kartrlr. Lifler 5 dakikalk bir srede znmez ise znmez olarak nitelenir.
-Naylon 6,6; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znr, mikroskop altndaki

enine kesit grnts yuvarlaktr. -Naylon 6,6; 4.4 N hidroklorik asitte oda
scaklnda znmez, ancak 5 N hidroklorik asitte oda scaklnda znr. Enine
kesit grnm yuvarlak veya lupludur. -Naylon 11; 4.4 N hidroklorik asitte ve
5 N hidroklorik asitte ve meta-krozelde znmez, enine kesit grnm yer fstna
benzer.
8- POLRETAN VE KAUUK LFLERN TANINMASI:
Poliretan veya kauuk liflerin tannmas; poliretan ve kauuk lifleri baka liflerle bir
arada elle ayrldktan sonra tututurulur, kauuk lifleri kendilerine has kokularndan,
poliretan lifleri ise parlak alevde yanmalarndan tannr. -Liycra (poliretan): Kaynayan
dimetil formamidde znr, ancak kaynayan % 10 luk sodyum hidroksitte (30 dakika)
znmez, enine kesit grnm bzlm yer fst grnmndedir. -Enkaswing:
Kaynayan dimetil formamidde znmez ancak kaynayan % 10 luk sodyum hidroksitte
(30 dakika) znr.
9- NUMUNEDE KLOR VE AZOTUN BULUNMASI DURUMU:
Bu durumda lif cinsi modakriliktir ve aadaki ekilde tanmlanr. -Dynel 150, 180 ve 197
: Nitrometanda (2 dakika) ve asetonda 35 C de (5 dakika) znr. -Teklan lifleri: Nitro
metanda (2 dakika) znr, ancak asetonda 35 C de (5 dakika) znmez. Her iki
gruptakilerde butirolaktonda znr. -Verel Tip A ve F: Butirolaktonda (2 dakika)
znr, nitro metanda (2 dakika) ve asetonda 35 C de (5 dakika) znmez. -Crylon
PCM: Her zcde de znmez.
10-PROTEN GRUBU LFLERN TANINMASI:
Protein grubunda yer alan lifler; Yn, lama yn, deve yn, tiftik, kamir, kei kl, tavan
kl, at kl, sr kl, ham bombyx ipei, tussah ipei, rejenere protein lifleri (morinova),
sv parafinde uzunlamasna veya kesitte mikroskop altnda incelenerek tespit edilirler.
-Tabi ipek (bombyx ipei); 10 gram susuz kalsiyum klorrn 100 ml % 90 lk formik asit
ierisindeki zeltisinde zlr. -Tussah ipei; Deriik slfrik asit ierisinde zlr. Merinova; 1 gram ham tripsin (teknik) 100 ml damtk suda zlr. 0.3 g sodyum
bikarbonat konularak pH 8.2 ye ayarlanr. Lifler 15 dakika % 0.2 lik slfrik asitte
kaynatlarak iyice ykanr. Tripsin zeltisi 40 C a stlr ve lif - zelti oran 1/500
olacak ekilde lifler zelti ierisine konulur. Scaklk 30 dakika 40 C da tutulur.
Merinova 30 dakikada zlr. Yn, kl, ipek ve protein olmayan lifler znmezler. -Yn
ve kl; Kalsiyum klorr-formik asit zeltisi, deriik slfrik asit zeltisi ve tripsin
zeltisinin hibirinde znmez. -Numune oda scaklnda alkali kurun asetat zeltisi
(doymu kurun asetat zeltisinde kelek znnceye kadar deriik sodyum hidroksit
zeltisi ilave edilerek hazrlanr. Kullanlrken dibe ken kelein zerinden berrak
zelti aktarlr) ile ileme sokulur. Souk suda iyice ykanarak seyreltik hidroklorik asit ile
ntralize edilir. Tekrar ykanarak kurutulur. Yn ve kl koyu kahverengi renge boyanrken
dier lifler boyanmaz. -Numune scak millons belirtecinde (2 g civa, 2 ml deriik nitrik
asitte zlerek hazrlanr. 2ml su eklendiinde bir bulanklk olursa berraklancaya kadar
bir ka damla deriik nitrik asit damlatlarak kartrlr. Bu zelti hava almayan bir iede
birka ay dayanabilir) 2 dakika beklenir. Serizini sklm bombyx ipei krmzya,
merivona ve tm rejenere protein lifleri kahverengi renge boyanr.
11-SELLOZ GRUBU LFLERN TANINMASI:
Selloz grubu lifler sv parafin veya suda uzunlamasna ve kesitte mikroskop altnda
incelenerek belirlenir. -Pamuk numunelerinin merserizasyon derecesi ok deiebilir.
Birok merserize pamuk numuneleri gerek imi ve gerekse imemi tipte lifleri ihtiva
edebilir. -Souk slfrik asit ile organdi terbiyesi verilmi pamukta da kvrmlar kaybolur

ve lif ier, merserize pamuktan ayrmak iin aadaki onaylayc deneyler uygulanr. Numune % 18 lik sodyum hidroksit zeltisi ile iirilir, ykanr ve doymu kongo
krmzs (C.I Direkt red 28 in doymu zeltisi ) zeltisinde 10 dakika boyanr. % 18 lik
sodyum hidroksit zeltisine konularak mikroskop altnda muayene edilir. Bu durumda
merserize pamuk lifleri ok ak pembe renge boyanr ve yapmazlar. Organdiler ise
parlak krmz renge boyanrlar ve lifler bir miktar yapr.
12-KURUMA BKME DENEY:
Ya keten lifi bir ucundan tutularak serbest ucu gzlemci ynne kurumaya braklr ise
saat ibresi ynnde dner, Kendir lifi ayn artlarda ters yne dner. (ayn ilem merserize
grm keten ve kenevir liflerinde de baarl bir ekilde uygulanabilir). -Lif demetleri nce
birka dakika suda braklr ve cmbzla alnarak scak levha zerinde kurumada,
bklmenin durmasna kadar beklenilmelidir ve kuruma srasnda bklme izlenir. Bu
deneyde pamuk lifleri normal olarak ters ynde bklr. Rami ve srgan otu lifleri
ketendeki gibi ayn ynde de kuruma bkm verir. Dier liflerin ou kendirle ayn ynde
kvrlr.
13-BLLGHAME DENEY:
Numune metilen klorrde ykanarak ya giderilir ve kurutulur. % 5 lik nitrik asitte (5.5
ml nitrik asitte (d: 1.4 gr/cm3) 92.3 ml suya ilave edilerek hazrlanr ) 5-10 dakika
kaynatlr, ykanarak asit giderilir, souk 0.025 N sodyum hipokloritte 10 dakika bekletilir
ve daha sonra kurutulur. Abaka (manila kendiri) portakal rengi, sisal ve dier yaprak lifleri
ak sar bir renk alrlar.
14-LEM GRM REJENERE SELLOZK LFLERN AYRILMASI VE
TANINMASI:
-re veya triazon reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyi ile krmz renk verir. Pikrik asit ile kelek olumaz. -Halkal re reinesi
uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol deneyinde portakal renginden
sarya kadar renk elde edilir. Pikrik asitle kelek olumaz. -Melamin reinesi uygulanm
ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol deneyinde sar renk elde edilir ve pikrik
asit deneyinde sar ve ok kelek oluur. -Formaldehit reinesi uygulanm ise soda-kire
deneyinde azot tesbit edilemez, kromotropik asit deneyinde koyu krmz-meneke renk
elde edilir. -Glioksal uygulanm ise soda-kire deneyinde azot tesbit edilemez,
kromatografik asit deneyinde renksiz bir ortam oluur.
15-SODA-KRE DENEY:
Kk bir yakma tpndeki liflerin zeri soda-kire (sodyum karbonat-kalsiyum
hidroksitin toz haline getirilmi eit arlktaki karm) ile kaplanr. Sramay nlemek
iin tpn azna pamuk veya cam kapak konur. Tpn kuvvetli alevde stlarak kan
buhar slak bir krmz turnusol kad ile temas ettirildiinde buharn oluan amonyak
nedeni ile kuvvetli bir alkali reaksiyonu vermesinden liflerde azot bulunduu anlalr.
16-FURFUROL DENEY:
Yaklak 0.1 g deney numunesi 5 ml furfurol zeltisi ile (20 ml aseton, 20 ml su, 10 ml
deriik hidroklorik asit ve 1 ml yeni damtlm furfurol kartrlarak hazrlanr) 5 dakika
kaynatlr, re veya triazon reinesi varsa krmz renk, dier reinelerle portakaldan sarya
kadar renk oluur.

17-PKRK AST DENEY:

Apreli lifin 3 dakika 0.1 N hidroklorik asitte kaynatlarak elde edilmi ekstrakt szlr.
Buna bir ka damla doymu pikrik asit zeltisi eklenir. Youn bir sar kelek melaminin
varln iaret eder. Dier reineler hidroliz olurlar ve kmezler.
18-KALSYUM
ALJNAT
METOTLARI:

LFLERNN

ONAYLAYICI

TANIMLAMA

-Bir tutam lif alnr ve karbon tetraklorr (d: 1.6) ierisine konur. Lifler kalsiyum aljinat ise
batar (d: 1.7) -% 2 lik sodyum hidroksit ile kaynatldnda kalsiyum aljinat parlak sar
renge dner. -Arlnn 10 kat % 3 lk sodyum karbonat ierisinde lk hale gelinceye
kadar stlr. zelti szlr, kk bir hacme kadar suyu uurulup deriik hale getirilir ve
slfrik asit ile asitlendirilir. Kalsiyum aljinat erir ve asitlendirildiinde renksiz jel halinde
aljinik asit ker.
-Orto-nitrobenzaldehit deneyi: Bir para szge kad o-nitro benzaldehitin 2 N sodyum
hidroksitteki doymu zeltisinde (her seferinde yeni zelti hazrlanr, zelti dayankl
deildir) slatlarak deney kad hazrlanr. Dikey durumdaki kk bir yakma tpnn
dibinde deney numunesi yavaa piroliz edilir. kan buharla taze slatlm deney kad
paras ile temas ettirilir. Kalsiyum aljinat liflerinin varlnda deney kad maviye
boyanr.
19- CAM LFLERNN KMYASAL YAPISI:
Cam lifi

SiO2%, Al2O3%, CaO%, Mg%, B2O3%, Alkali%, ZrO2%, TiO2%, PbO %

E-Tipi cam 54
(dk alkali)
Soda-kire 65
(borosilikat)
A-Tipi cam 73
(yksek alkali)
Kiresiz
60
Borosilikat
Kurun
34
Cam
Yksek
65
scakla
dayankl cam

15

16

10

14

14

15

60

25

10

-Doal Elyafn Fiziksel Karakteristikleri; Renk, ap ve yukarda tanmlanan mteferrik

fiziksel zellikler doal lifler iin kayda geilmelidir. Aadaki karakteristikler de kayt
altna alnmaldr. Hayvan kllarnn balca morfolojik zellikleri, kk, medlla, korteks ve
ktikldr; dier kl dibi ukuru yaplar da, trlerin tefrik edilerek tanmlanmalar iin
yararl elerdir. Medller ve kortikal yaplar, amaca elverili bir montaj ortam ierisindeki
bir slayta monte edilmi kllar zerinde daha iyi izlenebilirler. Ktikler pullar, saydam
polimer ierisine dkm basklar (pul basklar) zerinde daha iyi bir biimde
gzlemlenebilirler. Pul saymlar (100 mikrometrede pul says), zel krk lifleri trlerinin
birbirlerinden ayrt edilmeleri iin yararldr. Trtllar tarafndan retilen bir protein elyaf
olan ipek, hayvan kllarndan farkl morfolojik zelliklere sahiptir. pee zg baz
zellikler, kesit iaretleri ve yuvarlatlm keli gen kesite bir kama gibi ayrntlar da
kapsarlar. Tekstil yaplarnda ipek, rzi olarak birbirine yapk iftli lifler ancak daha bir
sklkla tekli lifler halinde grnebilirler. Bitkisel meneli liflere teknik elyaf (ip, uval,
hasr, vb.) olarak veya mnferit hcreler (eler) (kumalar ve katlar) olarak rastlanr.

Teknik liflerin tetkiki, epidermal (deri) dokunun ve kristallerin aratrlmasn ve bir kesitin
hazrlanmasn da kapsamal, ayrca odun z iin bir kimyasal test de yaplmaldr. Mnferit
hcrelerin incelenebilmesi iin, teknik lifler svda bekletilerek yumuatlmal, kumalar ayr
yerde taranmal ve katlar tekrar hamura dntrlmelidir. Hcre duvarlar ve lmenin
greceli kalnl, hcrenin uzunluu ve dislokasyonlarn varl, tipi ve dalm kayda
geilmelidir. Dier karakteristik hcreler de kaydedilmeli ve gvenilir hakiki hcrelerle
karlatrlmaldr.
-retilmi Elyafn Fiziksel Karakteristikleri; Dairesel liflerin ap, kalibre edilmi bir
okler gratiklnn kullanlmas sureti ile lmlenebilir. Dairesel olmayan lifler zel
tanlara gereksinim gsterirler. Bir rnek ierisindeki liflerin aplar e-deerli olmad
takdirde, rnek tarafndan sergilenen ap deerleri kademe aralnn belirlenmesi tavsiye
edilir.Lifin uzunluu boyunca renk e-biimli veya deiken olabilir. rnek ierisindeki
liflerin renk deikenlii kayda geirilmelidir. nceleyici,boyal, boyal yzeyli ve pigmente
lifler arasnda tefrikte bulunabilmelidir. Matlatrc partikllerin varl veya yokluu,
yararl bir karlatrma zelliidir. Varolduklar takdirde, boyutlar, biimleri, dalmlar,
greceli bolluklar ve genel grnmleri kayda geilmelidir. Matlatrc partikller, her
hangi bir zel jenerik lif tipi iin gsterge deerinden mahrum olsalar da, retici tarafndan
gereksinim duyulan u-kullanm zelliklerinin karakteristii olabilirler. Matlatrclar ayrca
retilmi liflerin tanmlanmasna da yararlar. Amaca elverili bir montaj ortam ierisindeki
cam slaytlara uzun eksenleri dorultusunda bakldnda, liflerin belirgin kesitsel ekilleri lif
ierisinden yavaa odaklama yapmak sureti ile, ounlukla belirlenebilirler (optik
seksiyonlama). Fiili lif kesitleri, kesitsel biim hakknda en iyi bilgiyi temin ederler. retim
izikleri, hasar ve yzey dkntleri (damlacklar, kan veya dier yabanc materyal) gibi
yzey karakteristiklerini kayda geiniz. Yzey izikleri, refraktif endeksi lifin refraktif
endeksinden anlaml lekte farkl olan bir montaj ortam ierisinde daha belirgin grnt
verirler.
-norganik Elyafn Fiziksel Karakteristikleri; Mineral lifler ounlukla asbest olarak
isimlendirilirler ve bu szck ou doal olarak oluan lifli hidrate silikat mineralleri iin
kullanlan genel bir terimdir. Asbest mineralleri, krizotil, armozit, krosidolit, lifli
termolit/aktinolit ve lifli antofilliti de kapsarlar. Krizotil, katman silikatlar olan serpantin
grubuna dahildir. Dier asbest mineralleri amfibollerdir ve zincir silikatlar olarak
snflandrlmaktadrlar. Asbest lifleri, tek balarna veya dier bileenlerle karm olarak,
inaat materyali ve izolasyon rnlerinde oluabilirler. Krizotil, ounlukla bir dokuma
kuma olarak rastlanan bir asbest mineralidir ancak asbest minerallerinin herhangi birisi,
contalar gibi preslenmi tabakalarda bulunur. Potansiyel salk riski tamalar balamnda,
asbest liflerini analize tbi tutarken dikkat ve zen gsteriniz. Tm asbest mineralleri,
polarize k mikroskopisi yntemi sayesinde optik zellikleri ile kolaylkla ayrt edilerek,
tanmlanabilirler. Her ne kadar esas olarak mtlaa edilmese de, dispersiyon lekelemesi son
derece yardmcdr. Enerji yayc spektrometrili tarayc elektron mikroskopisi, asbest
minerallerinin karakterize edilmesi iin kullanlabilir. Asbestin ayrt edilerek tanmlanmas
iin uygulanan mikroskopik olmayan teknikler, X-n diffraksiyonunu ve kzl-tesi
spektroskopiyi de kapsarlar. Cam elyaf ounlukla inaat materyali ve izolasyon rnlerinde
bulunmaktadr. Cam elyaf ayn zamanda yapay vitrz elyaf olarak da isimlendirilmektedir.
Cam elyafnn retimi iin kullanlan balatma materyali baznda, bunlar kategori altnda
snflandrlmaktadr: fiberglas (cam elyaf) (srekli veya sreksiz) (devaml veya devamsz
elyaf ), mineral yn (kaya yn ve izabe kp yn) ve refrakter seramik elyaf (cam
seramik elyaf). Alminyum oksit, silikon karbr, zirkonyum oksit ve karbon gibi tek kristal
ve polikristalize refrakter elyaf, cam elyaf olarak mtlaa edilmediinden, bu kapsama dahil
edilmemitir. Klasik daldrma yntemleri ile uygulanan k mikroskopisi, cam elyafnn
snflandrlmas ve karlatrlmas iin refraktif endeksinin belirlenmesi iin
kullanlmaktadr. Yaylma lekelemesi teknii, refraktif endeksinin ve bir rnek ierisindeki
refraktif endeksi deiiminin belirlenmesi iin yararl olabilir. Srekli olmayan cam elyaf
yn, kaya yn ve izabe kp ynnn refraktif endeksinin belirlenmesi ve

karlatrlmas, lifleri tavlayarak sertletirmek ve ift deiim (varyasyon) yntemini

kullanmak sureti ile de gerekletirilebilir. %10 luk HCl kullanmak sureti ile ergiyebilirlik
testleri yaplmal ve test sonular kaydedilmelidir. Baz cam yn rnleri ierisinde bir
bititirme reinesi de bulunabilir ve UV k altnda floresans yaratabilir. Enerji yayc Xn spektrometreli tarayc elektron mikroskopisi, yzey elemental bileimi oluturmak iin
kullanlabilir. Elemental oranlar, karlatrma amalar iin kullanlabilirler. Enerji yayc
spektrumun veya elemental bileim ierisindeki yapay deiimin kazanlmas srecinde, tm
absorpsiyon etkilerinin elimine edilmesi gereklidir.
20-LFLERN MKROSKOP ALTINDA NCELENMES:
Elyaflarn mikroskopik analizinde kullanlan terimler;
-Anisotropik; Polarize k altnda bakldnda, n ierisinden gei ynne gre
deikenlik gsteren optik zelliklere sahip bir objenin bir karakteristii.
-Bariyer filtresi; Elyaf tarafndan absorbe edilmeyen gereksiz eksitasyon n yok eden ve
tercihli olarak yalnzca kesme (cut-off) dalga boyundan daha byk dalga boyuna sahip
n geirilmesine olanak salayan ve floresans mikroskobun da kullanlan bir filtre.
-Becke hatt; Elyaf, kendi refraktif endeksinden farkl bir ortam ierisine monte edilmi
olduunda ve en iyi foks ierisinde hareket ettirildiindeki snra gre hareket eden elyafn
snrnn yanndaki parlak hle.
-Becke hatt yntem; Elyafn; foks deitiinde, Becke hattnn hareket ynn kaydetmek
sureti ile, monte edildii ortama zg (refraktivite) refraktif endeksini tespit etmenin bir
yntemi. Becke hatt; fokal mesafe arttrldnda ve fokal mesafe objektiften teye doru
azaltldnda, daima daha yksek refraktif endeksine sahip ortama doru (elyaf veya elyafn
monte edildii ortam) ve rnek objektife doru hareket ettirildiinde de, daha dk refraktif
endeksine sahip ortama doru hareket eder.
-Birefrenjans; Elyafn, n || - n formlnden elde edilen refraktif endekslerindeki saysal
fark. Birefrenjans, lif ierisindeki belirli bir noktada, B= r (nm)/1000T (m) formlnn
kullanlmas yolu ile geciktirmenin (rtardasyonun) r ve kalnln T belirlenmesi sureti
ile hesaplanabilir.
-Karlatrma mikroskobu; ki rnein, simltane biimde (pe-pee), hem yneltilen
(transmisyon), hem de yanstlan (refleksiyon) k altnda incelenebildii bir optik kpr
sayesinde birletirilen iki mikroskoplu bir sistem.
-Kompansatr; Elyaf tarafndan sergilenen sabit veya deiken geciktirmede (rtardasyonla)
karlatrlabilir sabit veya deiken geciktirilmenin (rtardasyonun) girilmesi iin, bir
polarizasyon mikroskobunun k yolu (path) ierisine yerletirilebilen optik aygtlarn her
hangi bir tr. Bu durumda elyafn rtardasyonu ve elongasyon iareti belirlenebilir.
Kompansatrlerde sabit veya deiken kalnla sahip sabit bir mineral plaka veya
dndrlebilir bir mineral plaka veya bir ayar miktar ile optik ize (path) verilen kalnl (ve
girilen rtardasyonu) deitirmek iin, eiklik verilmek sureti ile kalnl deitirilebilir bir
mineral plaka kullanlabilir.
-Tam-dalga kompansatr (veya krmz plaka); Bu kompansatrde genel olarak, 530 il
550 nm arasnda sabit bir rtardasyon (yaklak olarak Michel-Levy cetvelindeki birinci sra
krmz nn rtardasyonu) giren bir al ta, selenit veya kuartz plaka kullanlmaktadr.
-eyrek-dalga kompansatr; Bu kompansatrde genel olarak, 125 il 150 nm arasnda
sabit bir rtardasyon giren bir mika plaka kullanlmaktadr.

-Kuartz kamal kompansatr; Bu kompansatrde, ok sayda enterferans renkleri sralarna

dek uzanan srekli deiken rtardasyona (genellikle 3den 7e dek) sahip, quartzdan
kesilmi bir kama kullanlmaktadr.
-Snarmont kompansatr; Bu kompansatrde, kalibre edilmi bir dner analizrle, paralel
0 konumundaki rnek zerine yerletirilen bir eyrek-dalga plakas kullanlmaktadr. Bu
kompansatr alak rtardasyon ler ve monokromatik k kullanlmasna gereksinim
gsterir.
-Eilmeli kompansatr (Berek kompansatr; Bu kompansatr tipik olarak, yaklak on
sralarna dek deiken rtardasyon girmek iin, bir kalibre merdane ile eim verilebilir bir
kalsit veya kuartz plaka iermektedir.
-Korteks; Uzatlm veya i biimli hcrelerin sa telinden ibaret ana yaplatrma esidir.
Korteks, pigment zerrecikleri, kortikal fzi deyimi ile anlan hava boluu alanlar ve
ovoid geler deyimi ile anlan yaplar ierebilir.
-Kvrm; Bir elyafn dalgallnn tanmlayc szcdr.
-Gei iaretleri (krosover); pek lifleri boyunca uzanan ve btnsel olarak kurumalar
ncesinde, haddeden ekme ipek liflerinin st ste binmesi sonucunda oluan eik konumlu,
dzlenerek yasslatrlm alanlardr.
-Ktikl; Bir sa teli dip ukurunun d yzeyini oluturan pullar katmanndan oluan
yapdr. Ktikler pullar normal olarak temel tip altnda snflandrlrlar: koronal (ta
biimli), bkml (ta yapra biimli) ve bindirmeli (dzlenmi).
-Matlatrc; Genellikle titanyum dioksitten ibaret olan ve retilmi elyafn lostrasn
(parlakln) hafifleterek donuklatrmak iin kullanlan bir pigmenttir.
-Dikroizm; Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle iki farkl renk sergileme zelliidir.
-Dislokasyonlar; Doal elyafta (keten, rami, jt, kenevir) elyafn hcre duvar boyunca var
olan ve X, I ve V biimli olarak oluan belirgin zelliklerdir. Bu zellikler ounlukla
elyafn tanmlanmas iin yararldrlar.
-Birefrenjansn dalmas (dispersiyonu); In dalga boyuna gre birefrenjansn
deimesidir. zel bir elyafta birefrenjans dalmas kayda deer lekte olduu takdirde,
Michel-Levy tablosunun dzenli renkskalasnda grlmeyen anormal enterferans renkleri
ortaya kabilir. Birefrenjansn nemli dzeyde dalmas, yksek lekte birefrenjans
elyafta rtardasyonun dorulukla saptanabilmesini de engelleyebilir.
-Dalma lekelemesi; Biimli durdurucular sayesinde, refraktivite endeksinin tespit edilmesi
iin bir tekniktir. Bir halka biimli durdurucunun kapal iris alt-kademesi ile kullanlmas
durumunda, bir yksek dalma ortamna monte edilen elyaf, elyaf ve ortamn refraktif
endeksi uyumunda eletikleri yerde, renklenmi bir dalga boyu snr gsterecektir. Bir
merkezi durdurucunun kullanlmas durumunda ise, elyaf, halka biimli durdurucu
kullanmnda grlen renklere uyumlu renkler sergileyecektir.
-Boya; Tekstil yaplarna renk katan ergiyebilir maddelerdir. Boyalar, benzer kimyasal
karakteristiklere sahip gruplar (rnein; anilin, asit ve azo) altnda snflandrlrlar. Boyalar;
kimyasal reaksiyon, absorpsiyon veya dispersiyon yntemleri ile elyafa katlrlar.

-Eksitasyon (uyarma) filtresi; Floresans mikroskobunda kullanlr ve deiik ve eitli alttabakalarda gzle grlebilir bir floresans endkte etme niteliine sahip, spesifik enerji
bantlar veya dalga boylar iletimine olanak salar.
-norganik elyaf; Doal mineral (rnein krizotil asbesti) meneli ve yapay mineral
(rnein, fiberglas cam elyaf-) meneli bir elyaf snfdr.
-Enterferans renkleri; Bir birefrenjan materyal, apraz polerler arasnda ve bir noneksteksiyon (snmszlk) konumunda incelendiinde, beyaz n iki faz-d nnn
enterferans ile oluan renklerdir. Birefrenjan elyafn belirli bir noktasndaki rtardasyon,
gzlemlenen enterferans renginin, Michel-Lvy tablosundaki renkle karlatrlmas sureti
ile tespit edilebilir.
-zotropik; erisindeki optik zellikler, obje zerinden geen k yaylmnn (propagasyon)
titreiminin (vibrasyon) yn balamnda olmakszn kalcln srdrd bir objeye zg
bir karakteristiktir.
-Lignin (odun z); Odunun karbonhidrat olmayan blmnn esas arlkl esi olup,
sellozik elyaf birbirine yaptran bir amorf polimerik z-maddedir ve ahabn hcre
duvarnn temel bileim esidir.
-Lmen; Birok doal elyafta (rnein; pamuk, keten, rami, jt, kenevir) varolan kavite
(oyuk) veya merkezi kanaldr ve varl ve yaps, genellikle elyafn tanmlanmas iin
yarayldr.
-Lster(lostra); I yanstmasnn (refleksiyon) sonucu olarak bir elyafn hiz olduu lty
veya prldamay ifade eder. retilen elyafn lostras ounlukla bir matlatrc pigmentin
kullanlmas sureti ile deiime uratlmaktadr.
-retilmi elyaf; Sentetik polimerler, deitirilmi (modifiye) veya dntrlm
(transforme) doal polimerler ve camdan ibaret olabilen elyaf oluturucu tabii maddelerden
retilen eitli elyaf aileleri snfnn tanmlayc ifadesidir.
-Medlla; Bir seri isel hcrelerden veya bir sngerimsi amorf ktleden oluan ve sa telinin
merkezi blmn oluturan ksmdr. Havayla dolu olabilir ve bu durumda, aksettirilmi
k veya yanstlm (reflekte) k altnda saydamsz veya siyah olarak grnt verir.
Hayvan klnda; ni-serisel veya mlti-serisel merdiven medlla, selller (hcresel) veya
vakole (boaltlm) medlla ve kafes medlla gibi eitli tipleri tanmlanmtr.
-Michel-Lvy tablosu; Bir anizotropik elyaf iin, dier ikisi bilindiinde, bu deikenden
her hangi birisinin de belirlenebilmesine olanak salayan, kalnlk, birefrenjans ve
rtardasyon deikenleri tablosudur.
-Mikroskobik; Mikroskoba veya bir mikroskobun kullanmna ilikin anlamnda bir sfattr.
-Deiim (modifikasyon) oran; Dairesel olmayan (non-sirkler) elyaf kesitlerinin
karakterizasyonu iin kullanlan bir geometrik parametredir. Deiim oran, lifin d ap ile
zn ap arasndaki boyutsal orandr, ayn zamanda grnm oran ifadesi ile de
tanmlanabilir.
-Doal elyaf; Bitkisel meneli (rnein; pamuk, keten, rami), hayvansal meneli (rnein;
ipek, yn ve krk eitleri) veya mineral meneli (rnein, asbest) elyaf snfnn tanmlayc
ismidir.

-Pigment; Elyafn matlatrlmas veya renklendirilmesi iin kullanlan, incelikle kylm

ergimez materyaldir (rnein; titanyum dioksit, demir oksit).
-Dz polarize k; Tek dzlem zerinde titreen ktr.
-Pleokroizm; Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle farkl renk sergileme zelliidir.
-Polarize k; Tek yaylma (propagasyon) ve tek titreim (vibrasyon) ynl k n
demetini tanmlayan ifadedir. Titreim (vibrasyon) yn daima yaylma (propagasyon)
ynne diktir. Bu demet, bir polarizasyon filtresinin kullanlmas sureti ile adi ktan
yanstma ile (refleksiyonla) veya amaca elverili bir pleokroik madde ortam ierisinde ifte
yanstmayla (refleksiyonla) oluturulur.
-Polarize k mikroskobu; Birisi kademe altnda (polarizr), dieri de kademe zerinde
(analizr) olmak zere, iki polarizasyon filtresi ile donatlm bir mikroskoptur.
-Bir polarizrn- ncelikli (ayrcalkl) yn; Polarizr den kan n snrlandrld
titreim (vibrasyon) yndr. Refraktivite endeksi; Saydam bir ortam iin, bir boluk
ortamndaki (vakum) k hznn, bu ortamdaki k hzna olan oranndan ibaret olan
boyutsuz bir saydr.
-Greceli (rlatif) refraktif endeksi; Elyafn refraktif endeksinin, kendisini evreleyen
ortamn refraktif endeksine gre kymetlendirilmesidir.
-Rtardasyon r (geciktirme); Bir anizotropik liften kaynaklandklarnda, ifte yanstlm
(refrakte) bir nn dier n arkasndaki fiili aklk mesafesidir. ki refraktif endeksi,
n || - n ve lifin kalnl balamnda deikenlik gsterir.
-Uzama (elongasyon) iareti; Refraktif endekslerine gre, bir lifin uzamasna
(elongasyonuna) atfedilen bir elyaf zelliidir. Yksek refraktif endeksi ynnde uzama
(elongasyon) durumunda lif pozitif (+), dk refraktif endeksi ynnde uzama (elongasyon)
durumunda ise negatif (-) iaretli olarak tanmlanr.
-Sferlitler (krecikler); D yzeye bir kre gibi dzlem yzeye doru tm dikey
dorultuda ynlenmi ineler veya ubuklardan oluan krelerdir. Pelte veya konsantre
zelti alanlarndan kaynaklanan polimer kristalizasyonunun bilinen biimini olutururlar.
-Stereomikroskop; Her birisi bir gz iin olmak zere iki bamsz optik sistemden oluan ve
rnein stereoskopik bir grntsnn izlenmesine olanak salayan bir mikroskoptur.
-Yzey boyas; Elyafn yzeyine bitien renklendiricidir.
-Sentetik elyaf; Kimyasal bileimlerden sentetik olarak retilmi polimerik elyaf snfnn
(rnein; naylon, polyester) tanmlayc ifadesidir.
-Teknik elyaf; Fiziksel veya kimyasal olarak ayrlabilen ve karakteristiklerinin tanmlanmas
iin incelenebilen mnferit uzatlm (elonge) hcrelerden oluan bir doal elyaf demetidir
(rnein; kenevir, jt ve sisal keneviri ).
-Termoplastik elyaf; Yksek scaklk ortamlarnda yumuayarak, ergiyen ve soutulduunda
tekrar katlaabilen bir sentetik elyaftr.]. Lifler mikroskop cam ile lameli arasna kuru
olarak yerletirilir, mikroskop odaklanr, zc damalatlarak lifler incelenir ve znp
znmediklerine baklr, bu ilemde lamelin altndaki liflerin znmesi daha yava
olabileceinden baz zclerin krlma indislerinin lifinkine yakn olmas nedeni ile lifin

grnmeyebilecei hususuna dikkat edilmelidir. pheli bir durum halinde lifler nceden
boyanmaldr.

-LFLERN MKROSKOBK ANALZ;

Lifler ilk nce bir stereo-mikroskop altnda incelenmelidir. Kvrm, uzunluk, greceli ap,
lostra, grnr kesit, hasar ve yapm artklar gibi fiziksel zellikler kaydedilmelidir.
Bundan sonra lifler, sentetik, doal veya inorganik gibi geni ve kapsaml gruplar altnda
muvakkat olarak snflandrlabilirler. rnek, iplikler, telcikler veya kuma paralar iermekte
ise, yaps da kayt altna alnmaldr. Stereoskop altnda fiziksel karakteristiklerinin tmnn
ayn olduklarnn grlmesi durumunda, lifler bir karlatrma mikroskobu altnda tetkike
tbi tutulmaldr. Bu nokta-nokta ve yan-yana tetkik, lifleri ve zellikle ayn olmadklar
gzlemlenen lifleri birbirlerinden ayrt etmek iin, kymet tayan bir tekniktir. Liflerin
fiziksel karakteristikleri, bilinen ve tetkike tbi tutulanlarn ayn olup, olmadklarnn
saptanmas amacyla bir karlatrma mikroskobu altnda grsel olarak tetkik edilmelidir.
Daha sonra yaplacak demonstrasyonlar iin, ne kan belirgin zelliklerin fotorafla tespit
edilmeleri nerilir. Karlatrmalar, ayn aydnlatma koullar altnda ve ayn bytmeler
leinde, amaca uygun biimde kalibre edilmi ve hzlandrlm (aligned) bir mikroskobun
kullanlmas sureti ile yaplmaldr. Karlatrma mikroskoplar iin bu durum, k
kaynann renk dengelenmesine de gereksinim yaratabilir. Bu amacn en etkin biimde
gerekletirilebilmesi iin, iki lif veya ayn meneli iki lif rnei, daha sonra karlatrlmak
zere, iki mikroskop slayt zerine monte edilmelidir. ki rnekten alnacak olan grsel
yantlar yaklak olarak ayn renk, ayn parlaklk ve ayn duruluk olmaldr. Dengeli ntr bir
zemin rengi uygundur (optimaldir).Muvakkat ve kalc lif montajlar iin amaca elverili pek
ok ortam bulunmaktadr. Montaj ortamnn seimi temin edilebilirlik, zel uygulamalar ve
tetkik edicinin tercihi balamndadr, bununla beraber aadaki belirli kriterlerin karlanmas
gereklidir. Bir tetkik edici, bir montaj ortamnn (zellikle solvent esasl ortamlarn), zellikle
uzun montaj sreleri aamasnda, tekstil elyaf zerindeki tahripkr etkilerinden haberdr
olmaldr. Monte edilen liflerin bir ksmnn nceden mikroskobik olarak ve kimyasal
analizlerle incelenmesi tercih edilmelidir. Liflerin mteakiben teste tbi tutulmak amac ile
kartlmalar iin montaj ortam, lifin yapsn veya bileimini etkilemeyecek olan bir solvent
kullanlarak kaldrlmaldr. Mikroskobik olarak karlatrlacak olan lifler bir montaj ortam
ierisine monte edilmelidir. Hem tetkike tbi tutulmu, hem de bilinen lifleri iin ayn montaj
ortam kullanlmaldr. Refraktif endeksinin tespit edilmesi iin solvent esasl bir montaj
ortam kullanld takdirde, montaj ortamnn refraktif endeksi salam refraktif endeksi
standartlarna kar dzenli aralklarla kontrol edilmeli ve gereken durumda, solvent ilave
edilmesi sureti ile uygun deerine tekrar ayarlanmaldr. Ayrca, ortamn refraktif endeksi,
dorudan lmlenebilir ve bu deer inceleyici tarafndan kayda geirilebilir. Byle bir
ortamn srekli kalc montaj iin kullanlmas durumunda, nceleyici, solventin
buharlamasn mteakiben sv ortamn ve reinenin farkl refraktif endekslerinin olacandan
haberdr bulunmaldr. Refraktif endeksi tespiti iin kullanlan svlarn, nDdeki refraktif
endeks birimlerinin art veya eksi 0,0005 alannda bulunacaklar bilinmelidir. Amaca uygun
ve elverili ortam scaklk derecesi dzeltmelerinin yaplabilmesi iin, her svnn scaklk
derecesi katsays deerleri (dn/dt) gibi, 20-30C scaklk dereceleri alann kapsayan ve
derecenin onda birine gre taksimatlandrlm bir termometrenin de el altnda bulunmas
salanmaldr. Dispersiyon (yaylma) lekelemesi ve Becke hatt yntemi iin, yksek yaylma
svlar (V < 30) tercih edilir. Cargille refraktif endeksli svlar bu ama iin elverilidir ve
liflerin refraktif endeksi lmleri iin kullanlmalar tavsiye edilir.
-polarize k-Tek yaylma (propagasyon) ve tek titreim (vibrasyon) ynl k n demetini
tanmlayan ifadedir. Titreim (vibrasyon) yn daima yaylma (propagasyon) ynne diktir.
Bu demet, bir polarizasyon filtresinin kullanlmas sureti ile adi ktan yanstmayla
(refleksiyonla) veya amaca elverili bir pleokroik madde ortam ierisinde ifte yanstmayla
(refleksiyonla) oluturulur.
-polarize k mikroskobu; Birisi kademe altnda (polarizr), dieri de kademe zerinde
(analizr) olmak zere, iki polarizasyon filtresi ile donatlm bir mikroskoptur.

21-DENEY RAPORU:
Deney raporunda en az aadaki bilgiler bulunmaldr. 1. Deneylerin yapld laboratuarn
ad, deneyi yapann ve/veya raporu imzalan yetkilinin adlar ve grevleri ve meslekleri,
2. Deney tarihi, 3. Numunenin tantlmas, 4. Deneyde uygulanan stendartlarn numaralar,
5. Deney sonularn deitirebilecek etkenlerin sakncalarn nlemek zere alnan
tedbirler, 6. Uygulanan deney metodunda belirlenemeyen veya zorunlu grlmeyen fakat
deneyde yer alm olan ilemler, 7. Rapor tarihi ve rapor numarasdr.

PAMUK

KETEN

KOKO

VSKOZ

SELLOZ ASETAT

POLESTER

KAZEN

YN

DEVE TY

TFTK

PEK

KAMR

NAYLON

22-LF OLMAYAN
PROSEDR:

MADDELERN

GDERLMESNDE

UYGULANACAK

Havada kurutulmu laboratuvar deney numunesi soxhelet cihaznda petrol eteri ile saatte
6 sifon yapacak ekilde 1 saat sre ile ekstrakte edilir. Numunedeki petrol eteri uurulur
dve souk damtk suda 1 saat bekletilir, daha sonra 65 5 Cdeki damtk suda 1 saat
daha bekletilir. Suda bekletme ilemlerinde 1 g numune iin 100 ml su kullanlmal ve
banyo zaman zaman kartrlmaldr. Numunenin fazla suyu, skma, emme veya
santrifjleme usulleri ile giderildikten sonra havada kurutulur. Birok durumlarda petrol
eteri ve su ile uygulanan bu ilemler lif olmayan maddelerin giderilmesi iin yeterlidir. Jt
ve koko gibi bir ksm beyazlatlmam doal bitkisel liflerdeki lif olmayan maddeler ile
tekstil malzemelerine su geirmezlik, yanmazlk vb. zellikleri kazndrmak iin uygulanan
hal ve apre maddeleri petrol eteri ve su ile tam olarak giderilemez. Bu durumlarda
aada belirtilen yntemler uygulanarak lif omayan maddelerin giderilmesi yntemleri
uygulanr. (Not: Lif karmlarnda iletme safhalarnda kolaylk salamak amac ile ve
daha az oranda da bitmi mamullere iyi kullanm zellikleri vermek amac ile ilave edilmi
ya, mum ve reine gibi apre maddeleri bulunur. Tuz ve dier suda znen maddelerde
bulunabilir. Tm bu maddeler ya ksmen yada tamamen uygulanan analiz metodunda
kullanlan reaktifte znebilir ve bylece znen lif gibi hesaba girer. Baz hallerde de
bu apre maddelerinin ve istisna olarak baz boyalar reaktifin znr madde zerindeki
etkisini azaltabilir. Bu hatalarn nlenebilmesi iin tm bu lif olmayan maddelerin
analizden nce giderilmesi gerekir. Bu tr maddeler giderilmiyor ise analiz metodlar
uygulanamaz.)
23-ASETAT VE BELRL LF KARIIMLARININ AYRILMASI: (ASETON
METODU;
Kuru ktlesi bilinen bir karmdaki asetat lifleri asetonda zlr, kalnt toplanr, ykanr
(aseton 55-56 Cda damtlm) ve tartlr. lem: 250ml lik birerlene 1 gram numune
tartlr, zerine 100 ml yeni damtlm asetondan ilave edilir. Erlen alkalanr ve 30 dakika
oda scaklnda braklr, sonra sv daras alnm cam szme korzesinde szlr. Bu
ilem asetonda 15er dakika bekletilerek 2 kez daha tekrar edilir. (tamam 3 ekstraksiyon)
Asetondaki ilem sresi toplam 1 saat olmaldr. Kalnt szme krozesi ierisine aseton ile
ykanlarak alnr ve kroze vakum sistemine balanr. Kroze yeniden aseton ile doldurulur
ve kendi kendine szlmeye braklr. Sonra kroze ve vakum uygulanarak szlr ve
sonunda kalnt ile birlikte kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm farkndan asetat liflerinin
miktar bulunur.
24-BELRL PROTEN LFLER LE PROTEN OLMAYAN BELRL DER LF
KARIIMLARININ AYRILMASI: (SODYUM-HPOKLORT METODU);
-Bu metot yn, kimyasal ilem grm yn, ham ve tutkal (serizin) sklm ipek, ham ve
beyaz tussah ipei, tiftik, kamir, kazein esasl rejenere protein lifleri ile pamuk, kupro,
vizkoz, modal, akrilik, klorolifleri, poliamid, poliester ve cam lifleri karmlarna
uygulanr. - Bu ilemde kuru ktlesi bilinen karmdaki protein lifleri, alkali sodyum
hipoklorit zeltisinde zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur ve tartlr, aradaki farktan
protein liflerinin yzdesi bulunur.
lem:
250 mllik bir behere 1 gram numune tartlr. erisine hzla kartrarak sodyum hipoklorit
zeltisinden (% 5lik) ilave edilir. Ara sra yine kartrarak 30 dakika beklenilir. Beherin
ierisindekiler daras alnm szme krozesinden szlr ve beherdeki kalnt lifler biraz
hipoklorit zeltisi ile ykanarak cam szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak
szlr ve kalnt arka arkaya su, seyreltik asetik asit (5 ml buzlu asetik asitin su ile litreye

tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) ve tekrar su ile ykanr, her ykamadan sonra
szlr(her ykama ilemi sonunda kendi arl ile szlme tamamlandktan sonra
uygulanarak szlr). Son olarak krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr, tartm farkndan protein liflerin yzdesi bulunur.
25-VSKOZ VEYA KUPRO VE MODAL LFLER LE PAMUK LFLERNN
AYRILMASI (SODYUM NKAT METODU):
-Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro ve modal liflerinin
ham, ykanm veya aartlm pamukla ikili karmlarna uygulanr. -Sodyum inkat
zeltisi: 180 g NaOH , 180-200 ml suda zlr. Bu zeltiye mekanik kartrc ile
kartrarak azar azar miktarda 80 g inko oksit (analitik saflkta) ilave edilir ve ayn
zamanda tedricen stlr, zelti berrak veya hafif bulank oluncaya kadar kaynatmaya
devam edilir. 20 ml su ilave edilerek iyice kartrlr ve oda scaklna kadar soutularak
dereceli bir kapta su ile 500 mlye tamamlanr. Kullanlmadan nce delik bykl 40-90
m olan cam szme krozesinden szlr. Bu zeltinin ierisine 2 hacim su ilave edilerek
seyreltik zeltisi hazrlanr. -Deriik amonyak zeltisi: (200 ml NH3 n su ile litreye
tamamlanmas ile hazrlanr), -Seyreltik asetik asit zeltisi : (50 ml glasiyel asetik asitin su
ile litreye tamamlanmas ile hazrlanr)
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 150 ml seyreltik sodyum inkat
zeltisi ilave edilip erlenin kapa kapatlr ve mekanik alkalayc ile iddetlice 20 dakika
alkalanr. Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum uygulanarak szlr,
kalnt pensle alnarak tekrar erlene yerletirilir ve 100 ml seyreltik amonyak zeltisi ilave
edilerek 5 dakika mekanik alkalayc ile alkalanr. Erlenin ierisindekiler daras bilinen
ayn cam szme krozesine aktarlr ve szlr. Erlende kalan lifler de su ile ykanarak
szme krozesine alnr ve szlr, szme krozesindeki kalnt nce 100 ml seyreltik asetik
asit zeltisi ile ve daha sonra su ile ykanr (her ykama ileminde kendi arl ile szme
tamamlanmadan vakum uygulanmaz). Son olarak vakum tatbik edilerek szme ilemi
tamamlanr, szme krozesi kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm farkndan vizkoz veya
kupro ve modal liflerin tesbiti yaplr.
26-VSKOZ VE BELRL KUPRO VEYA MODAL LFLER LE PAMUK LFLER
KARIIMININ AYRILMASI (FORMK AST-NKO KLORR METODU);
-Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro (bakr ipei) ve
modal lifleri ile ham ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kasarlanm pamukla ikili
karmlarna uygulanr. -Formok asit-inko klorr zeltisi: erisinde 20 g susuz inko
klorr ve 60 g susuz veya edeer miktarda % 85-85 mllik formik asit bulunan bir karm
su ile 100 grama tamamlanr (Not: Bu zeltinin zararl etkilerinden korunmak iin gerekli
tedbirler alnmaldr)
lem:
40 Cye stlm 250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve 40 Cye stlm formik
asit-inko klorr zeltisinden 100 ml ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr ve alkalanr,
erlen ve ierisindekiler 40 Cda 2 saat bekletilir, bu srada 45 dakikakalk ara ile 2 kez
alkalanr. Erlenin ierisindekiler daras bilinen szme krozesinden szlr ve erlende
kalan lifler sznt ile ykanarak krozeye alnr. 20 ml formik asit - inko klorr zeltisi
ile bir kez daha alkalanr, kroze ve kalnt nce 40 Cda su ile sonra 100 ml souk
amonyak zeltisi ile (200 ml deriik amonyan su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanan
zeltisi) 10 dakika ve en sonunda souk su ile iyice alkalanr. Vakum uygulanarak
szlr, korze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.

27-NAYLON 6 VEYA NAYLON 6,6 VE BELRL DER LFLERN AYRILMASI:

(% 80LK FORMK AST METODU);
-Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra naylon 6 veya naylon 6,6 liflerinin
pamuk, vizkoz, kupro, modal, poliester, polipropilen, klorolif, akrilik veya cam lifleri ile
ikili karmlarna uygulanr. -% 80lik formik asit zeltisi : (780 ml formik asitten, d:1,22
alnr ve su ile litreye tamamlanr.)
lem:
250 ml lik erlene 1 gram numune tartlr ve zerine 100 ml formik asit zeltisinden (%
80 lik) konulur, kapa kapatlr. Erlen alkalanarak numunenin slanmas salanr ve ara
sra alkalanmak sureti ile 15 dakika bekletilir. Erlenin ierisindekiler daras alnm szme
krozesinden szlr ve erlende kalabilen lifler, erlen biraz daha formik asit zeltisi ile
ykanmak sureti ile krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr ve szgeteki
kalnt sras ile nce formik asit zeltisi ile daha sonra scak su ile, amonyak zeltisi ile
ve en son olarak souk su ile ykanr. Her ykamadan sonra krozeye vakum uygulanarak
szlr (her ykama suyu kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son
olarak krozeye vakum uygulanarak szlr, kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
28-ASETAT VE TRASETAT LF KARIIMLARININ AYRILMASI: (% 70 ASETON
METODU);
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri sulu asetonla zlr, kalnt toplanr,
ykanr, szlr, kurutulur, tartlr ve ktlesi dzeltilip kuru ktle esasna gre yzde olarak
belirtilir, triasetat lifleri yzdesi aradaki farktan bulunur. -Aseton ( % 70 li) zeltisi. 700
ml aseton su ile litreye tamamlanarak hazrlanr.
lem:
250 ml lik bir erlene 1 g numune tartlr, zerine 80 ml sulu aseton zeltisi ilave edilir.
Erlen 1 saat sreyle mekanik alkalayc da alkalanr, zelti daras bilinen szme
krozesine aktarlarak szlr. Erlendeki kalntya 60 ml daha sulu aseton zeltisi konulur,
el ile alkalanr ve sv ayn krozeye aktarlarak szlr. Bu ilem iki kez daha tekrarlanr.
Son olarak kroze sulu aseton ile ykanr ve vakum uygulanarak szlr, kroze yeniden sulu
asetonla doldurulur ve kendi kendine szlmesi beklenilip sonunda vakum uygulanarak
szme ilemi tamamlanr, kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
29-ASETAT VE TRASETAT LF KARIIMLARININ AYRILMASI: (BENZL
ALKOL METODU);
-Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ve triasetat lif karmlarna
uygulanr. -Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri benzil alkolde zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr. Ktlesi dzeltilir ve kuru ktle esasna gre yzde
olarak belirtilir. (asetat yzdesi aradaki farktan bulunur).
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml benzil alkol ilave edilir ve
kapa kapatlarak 52 2 C deki su banyosuna balanm bir alkalayc ile 20 dakika
alkalanr. zelti daras belli szme krozesinden szlr ve bu ilem 3 kez daha
tekrarlanr. Sv ve kalnt, ayn szme krozesine boaltlr ve erlende kalabilen lifler
yeniden 52 2 Cdeki benzil alkol ile ykanarak tekrar krozeye alnr ve vakumla szlr.
Sonra lifler bir erlene alnr, dietil eterle durulanr ve kuvvetle alkalanr, ayn szme

krozesinden szlr. Bu durulama ilemi 3 kez tekrarlanr, kalnt ayn szme krozesine
aktarlr ve vakumla szlr, szme krozesi ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
30-TRASETAT VE BELRL DER LFLERN AYRILMASI (DKLOR METAN
METODU;
-Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra triasetat lifleri ile yn, rejenere protein,
pamuk (ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kaarlanm), viskoz, kupro, modal,
poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin ikili karmlarna uygulanr.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml diklor metan (metilen klorr)
ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr, numunenin stlmas iin alkalanr ve 10ar dakika
aralklarla alkalanarak 30 dakika beklenilir. zelti daras belli szme krozesinden
szlr. Erlendeki kalnt zerine 60 ml diklor metan katlr, elle alkalanr ve
ierisindekiler, szme krozesinden szlr, erlen biraz daha diklor metan ile alkalanarak
kalnt lifler krozeye aktarlr, kroze vakum uygulanarak szlr, tekrar diklor metan ile
doldurulur ve kendi kendine szlmeye braklr, krozeye vakum uygulanarak szlr ve
kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
31-SELLOZK VE POLESTER LF KARIIMLARININ AYRILMASI (% 75LK
SLFRK AST METODU):
Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra doal ve rejenere sellozik lifler,
poliester lif karmlarna uygulanr. -Kuru ktlesi bilinen karmdaki sellozik lifler %
75 lik slfrik asitte zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve karmn kuru
ktlesi esasna gre yzde olarak belirtilir. Sellozik ksm yzdesi aradaki farktan bulunur.
-Slfrik asit zeltisi (% 75 lik) : 700 ml deriik slfrik asit (d:1.84) 350 ml suya yava
yava dikkatle ve soutarak katlr. zelti oda scaklna soutulur ve 1000 mllik bir
ll balona aktarlr ve su ile litreye tamamlanr. -Seyreltik amonyak zeltisi: 80 ml
deriik amonyak zeltisi (d:0.88) su ile litreye tamamlanr.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 250 ml slfrik asit zeltisi (% 75
lik) katlr ve cam kapak kapatlr ve erlen dikkatle kartrlarak numunenin slanmas
salanr. Erlen 10ar dakika aralklarla ve ierisindekiler dikkatle alkalanarak 50 5
Cda 1 saat tutulur. Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum ile szlr
ve kalnt lifler biraz slfrik asit ile ykanarak szme krozesine aktarlr. Krozeye vakum
uygulanarak szlr ve szge zerindeki kalnt olan kroze bir miktar slfrik asit ile
doldurularak bir kez daha ykanr, kroze kendi kendine szlmeden veya 1 dakika
beklenmeden vakum uygulanmamaldr. Sonra kalnt bir ka kez souk su ile 3 kezde
seyreltik amonyak zeltisi ile sonrada souk su ile iyice ykanr. Kroze her ykamadan
sonra szlr (her ykama zeltisi kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr).
Son olarak kroze vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
32-AKRLK, BELRL MODAKRLK VE KLOROLFLER LE BELRL DER
LF KARIIMLARININ AYRILMASI (DMETL FORMAMD METODU):
-Kuru ktlesi bilinen karmdaki akrilik, modakrilik veya klorolifler dimetil formamid ile
90-95Cda zlr. Kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekiyorsa ktlesi
dzeltilerek karmn kuru arl esasna gre yzde olarak belirtilir. -Bu metot lif
olmayan maddeler karldktan sonra akrilik, modakrilik ve belirli klorolifler, hayvansal
lifler, pamuk, vizkoz, kupro, modal, poliamid, poliester veya cam lifleri ile karmlarna

uygulanr. -Dimetil formamid: (kaynama noktas 152-154 C)(Dikkat: Dimetil formamid

ok zehirli bir reaktif olduundan eker ocak altnda allmaldr)
lem:
250 mllik cam kapakl erlene 1 gram numune tartlr. zerine 80 ml dimetil formamid
ilave edilir ve cam kapak kapatlr. Erlen numunesinin slatlmas iin alkalanr ve
stlarak 1 saat 90-95 Cda bekletilir. Erlen ve ierisindekiler bu sre ierisinde 5 kez
yavaa alkalanr. zelti daras belli szme krozesinden szlr, lifler erlende braklr.
Erlene 60 ml dimetil formamid daha konulur ve stlarak 30 dakkika 90-95 C da
bekletilir. Bu sre ierisinde erlen ve ierisindekiler 2 defa dikkatli bir ekilde alkalanr,
sonra szme krozesinden vakum uygulanarak szlr. Erlen su ile ykanarak kalnt lifler
krozeye aktarlr ve kroze vakum uygulanarak szlr. Kalnt ve kroze 2 defa su ile
doldurulur ykanr. Kendi kendine szldkten sonra vakum uygulanarak szme ilemi
tamamlanr. Kalntda poliamid ve poliester varsa kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve
tartlr. Kalntda hayvansal lif, pamuk, vizkoz, kupro veya modal lif varsa bunlar bir pensle
erlene aktarlr. 160 ml su ilave edilir ve erlen belirli aralklarla kuvvetlice alkalanarak 5
dakika oda scaklnda bekletilir, erlendeki su aktarldktan sonra krozeden szlr ve
ykama ilemi 3 kez daha tekrarlanr. Son ykamadan sonra erlenin ierisindekiler ayn
krozeden vakum uygulanarak szlr. Bol su ile ykanarak kalnt lifler varsa krozeye
aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr. Kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve
tartlr.
Baz liflere ait dzeltme faktrleri:
pek
Naylon 6, naylon 6,6
Yn
Poliester
Vizkoz, kupro, modal
Ykanm, kaynatlm,
Piirilmi, kasarl pamuk

:
:
:
:
:
:

1.00
1.01
1.01
1.02
1.01
1.01

33-BELRL KLOROLFLERLE BELRL DER LFLERN KARIIMLARININ

AYRILMASI (KARBON SLFR/ ASETON METODU):
-Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra, sonradan klorlanm veya
klorlanmam belirli kloroliflere, yn, pamuk, viskoz, kupro, modal, poliamid, poliester,
akrilik ve cam lifleri karmlarna uygulanr. (yn miktar % 25i naylon 6 veya naylon 6,6
miktar % 25i geer ise bu metot uygulanmaz. -Kuru ktlesi bilinen karmdaki klorolifler
karbon slfr ve asetonun azeotropik karmnda zlr, kalnt toplanr, ykanr,
kurutulur, tartlr ve gerekirse ktlesi dzeltilir ve karmn kuru ktlesi esasna gre yzde
olarak belirtilir. -Karbon slfr ve asetonun azeotropik karm (555 ml karbon slfr, 455
ml aseton). -Etil alkol (% 92 v/v)
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml karbon slfr / aseton reaktifi
konulur. Erlen dikkatlice kapatlr ve mekanik alkalayc da 20 dakika alkalanr. Bu
ilemin balangcnda basn fazlasnn giderilmesi iin cam kapak bir iki kez gevetilir,
stteki zelti daras belli szme krozesinden szlr. leme 100 ml lik yeni bir zelti
ile tekrarlanr. Bu ilem ekstraksiyon zeltisinden bir damla bir saat camnda
buharlatnda klorolif kalnts brakmayacak ekilde ileme devam edilir. Erlendeki
kalnt daha ok zelti kullanlarak szme krozesine etil alkolle (% 92 lik, v/v) sonrada

3 kez su ile ykanr. Son olarak kroze vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
34-ASETAT VE BELRL KLOROLFLERN KARIIMLARININ AYRILMASI
(ASETK AST METODU):
-Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ile belirli klorolif ve sonradan
klorlanm kloroliflerin karmlarna uygulanabilir. -Kuru ktlesi bilinen karmdaki
asetat glasiyel asetik asit ile zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekirse
ktlesi dzeltilir ve karmn kuru ktlesi esasna gre yzde olarak belirlenir. -Glasiyel
(buzlu) asetik asit: (117-119 C da damtlan) (Dikkat: bu reaktifin zararl etkileri
gznnde bulundurulmal, kullanldnda gerekli btn koruyucu tedbirler alnmaldr )
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml glasiyel asetik asit ilave edilir.
Cam kapak kapatlarak erlen 20 dakika bir mekanik alkalayc da alkalanr. zelti daras
belirli olan bir szme krozesinden szlr. 100er ml yeni zelti kullanlarak ilem 2 kez
daha tekrarlanr ve bylece toplam 3 ekstraksiyon yaplr, kalnt szme krozesine aktarlr,
vakum uygulanarak szlr ve kroze ile kalnt nce 100 ml glasiyel asetik asitle daha
sonra 3 kez su ile ykanr, her ykama sonunda sv 2 dakika kendiliinden szlmeye
braklr ve sonra vakum uygulanarak szlr, kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve
tartlr.
35-JT VE BELRL HAYVANSAL LF KARIIMLARININ AYRILMASI (AZOT
TAYN METODU):
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra jt ve hayvan liflerinin ikili
karmlarna uygulanabilir. Hayvan lifleri yalnz bana kl veya yn veya ikisinin her
hangi birkarm olabilir. -Karmdaki azot miktar kjeldahl metoduna gre yaplr.
Bundan ve iki bileenin bilinen veya kabul edilen azot miktarlarndan hesaplanr. -Deney
numunesinin hazrlanmas: Havada kurutulmu deney laboratuvar numunesi bir soxhelet
cihaznda 1 hacim toluen ve 3 hacim metil alkol ile 4 saat sre ile ve saatte en az 5 sifon
yaptrlarak ekstrakte edilir. Numunede kalabilen zc uurulur, son kalntlar etvde
105 3 Cda stlarak giderilir. Sonra numune, numunenin her bir gram iin 50 ml su ile
geri soutucu altnda 30 dakika kaynatlarak ekstrakte edilir. Szlr, numune tekrar
balona alnr ve ekstraksiyon taze su ile tekrarlanr, szlr, numune zerindeki kalnt
skma vakum veya santrifj uygulanarak giderilir ve sonra havada kurutulur.
lem:
1 gram numune alnr, tart kabnda kurutulur, desikatrde soutulur, tartlr sonra kuru
kjeldahl ayrma balonuna konulur. Tart kab, derhal yeniden tartlr, aradaki farktan
numunenin kuru ktlesi bulunur. Ayrma balonundaki numune zerine 2.5 g potasyum
slfat, 0.1 g selenyum dioksit ve 10 ml slfrik asit konulur. Balon nce btn numune
ayrncaya kadar hafife sonra zelti saydam ve hemen hemen renksiz hale gelinceye
kadar daha kuvvetli olarak stlr. Istma 15 dakika daha srdrlr. Sonra balon soumaya
braklr ve balonun ierisindekiler dikkatle 10-20 ml su ile seyreltilir, soutulur ve tm
200 mllik balona aktarlr, iarete kadar damtk su ile tamamlanr, 100 mllik bir erlene 20
ml borik asit zeltisi (20 g/lt) konularak erlen kjeldahl damtma cihaznn soutucusu
altna alnr. k tp borik asit yzeyinin hemen altna gelmelidir. Ayrma zeltisinden
10 mlsi damtma balonuna alnr huni ile 5 ml den az olmamak zere sodyum hidroksit
zeltisi (400 g/lt) katlr, kapak hafife kaldrlarak sodyum hidroksit zeltisinin balona
yavaa akmas salanr, ayrma zeltisi ile sodyum hidroksit zeltisi iki ayr tabaka
olarak kalrsa yavaa alkalanarak kartrlr. Damtma balonu yavaa stlr ve

ierisinden buhar geirilir, elde edilen destilattan 20 ml toplanr. Toplama kab k

tpnn ucu zelti dzeyinden 20 mm yukarda kalacak ekilde alaltlr. Damtma ilemi
1 dakika daha srdrlr. k tpnn ucu su ile ykanr, ykama sular toplama kabnda
toplanr. Toplama kab bulunan ikinci bir toplama kab konulur ve 10 ml damtma zeltisi
toplanr. Her iki destilat slfrik asit ile (0.02 N) kark indikatr kullanlarak (0.1 g metil
krmzs 95 ml etil alkol ve 5 ml su karmnda znm 0.5 g bromkrezol yeili ile
kartrlarak hazrlanan indikatr zeltisi) ayr ayr titre edilir. kinci destilatn titri 0.2
mlden ok ise sonu geerli saylmayp damtma ilemi ayrma zeltisinden yeniden bir
miktar alnarak tekrarlanr. Yalnzca bu ilemde kullanlan reaktiflerle (numune
kullanlmadan) ayrma ve damtma ilemleri uygulanarak tank tayinler yaplr.
Hesaplama:
A:
A:
V1:
V2:
N:
mo:

28 . ( V1-V2 ) . N / mo
Kuru temiz numunedeki azot yzdesi
Titrasyonda harcanan toplam slfrik asit hacmi( ml )
Tank deney titrasyonunda harcanan slfrik asit hacmi ( ml )
Slfrik asit konsantrasyonu ( normalite olarak )
Deney numunesinin temiz kuru ktlesi

Azot miktar kuru ktleye gre jtte % 0.22, hayvan liflerinde % 16.2 alndnda
karmdaki hayvan lifleri yzdesi aadaki forml ile hesaplanr.
PA: A-0.22 / 16-2-0.22 x 100
Burada PA: Temiz kuru numunedeki hayvan lif yzdesidir.
36-POLPROPLEN VE BELRL DER LF KARIIMLARININ AYRILMASI
(KSLEN METODU):
-Bu metot lif olmayan maddelerin giderildikten sonra polipropilen lifleri ile yn, ipek,
pamuk, vizkoz, kupro, modal, asetat, triasetat, poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin
ikili karmlarna uygulanr. -Kuru ktlesi bilinen karmdaki polipropilen lifleri ksilen ile
kaynatlarak zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gereinde ktlesi
dzeltilerek kuru ktle esasna gre yzde olarak belirtilir.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. 100 ml ksilen (137-139 Cde damtlan)
konur, erlen geri soutucuya balanr ve 3 dakika kaynatlr, scak sv daras bilinen szme
krozesine aktarlr. Her defasnda 50 ml yeni ksilen kullanlarak ilem iki kez daha
tekrarlanr. Erlendeki kalnt iki kez pe pee kaynar ksilen ile daha sonra ise 75 ml petrol
eteri ile ykanr, petrol eteri ile ikinci ykamadan sonra kalnt ayn krozeden szlr,
kalnt ve kroze kurutulur, soutulur ve tartlr.
37-KLOROLFLER (VNL KLORR HOMO POLMERLER ) LE BELRL
DER LFLERN KARIIMLARININ AYRILMASI (DERK SLFRK AST
METODU):
-Bu metot lif olmayan maddeleri giderildikten sonra vinil klorr homopolimerleri
(klorlanm veya klorlanmam) esasl klorolifler ile pamuk, vizkoz, kupro, modal, asetat,
triasetat, poliamid, poliester lifleri ile bir ksm akrilik ve modakrilik liflerinin ikili
karmlarna uygulanr (modakrilik lifler deriik slfrik asitte zldnde berrak
zelti verirler), -Kuru ktlesi bilinen karmdaki klorolif haricindeki lifler deriik slfrik
asitte zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi

dzeltilerek karmn kuru arl esasna gre yzde olarak bulunur. znen ksmn
yzdesi aradaki farktan bulunur.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml deriik slfrik asit (d: 1.84)
konulur. Erlen ve ierisindekiler zaman zaman bagetle kartrlarak oda scaklnda 10
dakika bekletilir. Dokunmu veya rlm kumalar deneniyorsa paray erlenin eperi ile
baget arasnda hafif bir basnla sktrarak maddenin slfrik asitte znen ksmnn
ayrlmas salanr. Sv daras bilinen szme krozesine aktarlr. Erlene yeniden 100 ml
slfrik asit konularak ilem tekrarlanr. Erlendekiler szme krozesine aktarlr. Erlen
eperlerine yapan lifler baget yardm ile veya gerekiyorsa bir miktar deriik slfrik asit
kullanlarak szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr, krozedeki kalnt
sras ile % 50 lik slfrik asit, su, seyreltik amonyak (60 ml deriik amonyak su ile litreye
tamamlanarak hazrlanr) zelti ve son olarak litmus kadna kar ntral reaksiyon
verene kadar su ile ykanr. Her ykama ileminde nce kendi kendine szlmesinin
tamamlanmas beklenir, sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kroze ve
kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
38-PEK LE YN VE DER HAYVANSAL LF VE KILLARININ AYRILMASI :
(% 75 LK SLFRK AST METODU);
-Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra ipek ile yn ve hayvansal lif ve
kllarnn ikili karmlar iin kullanlr. -Kuru ktlesi bilinen karmdaki ipek % 75lik
slfrik asitte zlr, toplanr, ykanr, kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi
dzeltilerek karmn kuru ktlesi esasna gre yzde olarak gsterilir. pek yzdesi
aradaki farktan bulunur.
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml % 75 lik slfrik asit (700
ml deriik slfrik asit nce 350 ml damtk su ile zlr ve su ile litreye tamamlanr.)
zeltisinden konulur. Erlenin kapa kapatlr, kuvvetle alkalanarak ve oda scaklnda
30 dakika bekletilir, yeniden alkalanarak 30 dakika daha braklr. Son olarak bir defa
daha alkalanr ve erlenin ierisindekiler daras belli szme krozesine aktarlr, erlende
kalan lifler % 75lik slfrik asit zeltisi ile alkalanarak szme haznesine alnr. Kalnt
szme krozesinde sras ile 50 ml seyreltik slfrik asit (100 ml deriik slfrik asit 1900
ml damtk su ile znerek hazrlanr ) zeltisi, 50 ml su ve 50 ml seyreltik amonyak
zeltisi (200 ml deriik amonyak 20 Cde damtk su ile 1000 ml ye seyreltilerek
hazrlanr) ile ykanr. Her ykamada lifler 10 dakika zelti ile ilem grdkten sonra
vakum uygulanarak szlr, sonra 30 dakika suda braklarak tekrar ykanr, kalan zelti
vakum uygulanarak giderilir, kroze ve kalnt kurutulur ve soutulup tartlr.
39-SELLOZ ESASLI LFLERLE ASBEST KARIIMLARININ AYRILMASI (KL
METODU):
-Bu metot pamuk veya rejenere selloz lifleri klorizotil (chrysotile) veya krosidolit
(crocidolite ) asbest liflerinin ikili karmlarna uygulanr. (Dikkat: asbest iplik veya
kumalarnn kesilirken asbest tozlarnn teneffs edilmemesi iin normal gvenlik
nlemleri alnmaldr). -Kuru ktlesi bilinen karmdaki selloz esasl lifler 450 10
Cde yaklarak giderilir, kalnt tartlr ve ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna gre
yzde olarak belirtilir. Selloz esasl liflerin yzdesi aradaki farktan bulunur. -Lif olmayan
maddelerin nceden giderilmesi gerekmez.

lem: 5 gr deney numunesinden alnr ve tart kabna konularak kuru ktlesi tesbit edilir.
Numune daras belli ak bir krozeye konur ve frnda 450 10 Cde 1 saat sre ile stlr.
Kroze ve ierisindekiler desikatrde oda scaklna kadar soutulur, desikatrden
karldktan sonra 2 dakika ierisinde ktlesi tesbit edilir.
Hesaplama;
1) Temiz kuru ktle esasna gre hesaplama:
Temiz kuru ktle esasna gre znmeyen lif yzdesi aadaki formlden hesaplanr.
P:

100 . m1 . d
mo

P:
mo:
m1 :
d:

znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi

Numunenin temiz kuru ktlesi, gr
Kalnt lifin temiz kuru ktlesi, gr
Kalntnn reaktifle znebilen ksm iin kullanlan dzeltme faktr

2) Temiz kuru ktleye nem yzdesi eklenmesi esasna gre hesaplama:

Pm: 100. P ( 1 + 0.01 a2 ) / P ( 1 + 0.02 a2 ) + ( 100 P ) ( 1 + 0.01 a1 )
Burada;
Pm: znmeyen lifin temiz kuru ktlesine nem yzdesi eklenmesi esasna gre
yzdesi
P : znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi
a1 : znen life eklenen nem yzdesi
a2 : znmeyen life eklenen nem yzdesi
3) Temiz kuru ktleye nem yzdesi ve lif olmayan maddelerin giderilmesinde znen
lif maddeleri ve lif olmayan madde yzdesi eklenmesi esasna gre hesaplama:
PA: 100 P + [1 + 00.1(a2 + b2)] / P [1 + 0.01 (a2 + b2)] + (100 P) [1 + 0.01 (a1 + b1) ]
PA: znmeyen lifin temiz kuru ktleye nem yzdesi ve lif olmayan maddelerin
giderilmesi srasnda znen lif maddeleri ve lif olmayan madde yzdeleri eklenmesi
esasna gre yzdesi
P: znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi
a1: znen life eklenen nem yzdesi
a2: znmeyen life eklenen nem yzdesi
b1: znen life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp veya
lif olmayan maddeler yzdesi
b2: znmeyen life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp
veya lif olmayan madde yzdesi

TEKSTL RNLERNN RENKLENDRLMES

Renklendirme, renklendiricinin mensucata aplikasyonunu kapsamaktadr ve renklendirilecek
materyalin lif, filament, iplik, kuma ya da renklendirilmeyi gerektiren baka bir formda
olmas ve nhai kullanm ve performans gerekliliklerindeki eitlilik nedeniyle olduka
kompleks bir ilemdir. Renklendirme, materyali tek bir renge boyayarak veya bir desen ya da
motif oluturmak zere tekstil rnne bask yapmak suretiyle gerekletirilir. Lifler, iplikler
ve kumalar ayn zamanda rnein, space-dyeing gibi zel boyama yntemleriyle veya farkl
renkteki ipliklerle dokunarak ya da rlerek ok renkli olarak renklendirilebilirler. Kullanlan
renklendiriciler su da tamamen ya da ksmen zlebilen boyalar veya su da zlmeyen
pigmentler eklinde olabilirler. Poliesterler diki iplikleri gibi baz zel nhai rnler iin,
seilmi dispersiyon boyarmaddeleriyle sperkritik sv karbondioksit ortamnda boyama
yaplabilmesine ramen boya ve bask ilemleriyle boyarmaddelerin ou tekstil rnlerine
sulu ortamda aplike edilirler. Bunun tam ztt olarak pigmentler, renkli lifler elde etmek zere
lif ekim prosesi srasnda rnein ktle pigmetasyonu ile sentetik lif filamentleri iin fiziksel
olarak balanr ya da bask ileminde yaptrc binderler kullanlarak tekstil rnlerine
yaptrlrlarki buna pigment bask ilemi denilmektedir. Boyama normal olarak lif yalar,
preparasyon ve avivaj maddeleri, hallar, partikl halindeki kirler veya doal renklendirici
maddeler vb. gibi yabanc maddelerin uygun bir n terbiye ilemiyle (hal skme ve
kaynatma gibi) uzaklatrld ve kimyasal aartma ilemleriyle kalc bir beyazln
saland tekstil rnlerine (mensucatlara) uygulanr. Fakat birok sentetik lif, lif retimi
srasnda optik beyazlatclarn eriyik ierisine ilavesiyle beyazlatldndan renklendirme
ncesi kimyasal bir aartma ilemi gerektirmez. Bask genel olarak ham veya aartlm optik
beyazlatc ile beyazlatlm ya da ok ak ton da renklendirilmi veya boyanm mensucata
uygulanr. Klasik boyama ve zellikle bask ilemleri, hem uygun hem de ekonomik olmas
nedeniyle kumalar zerinde gerekletirilir ki bu deien pazar gereksinimlerini kalamak
zere tekstil rnlerinin retimi srasnda renk seimine byk esneklik salamaktadr.
-Tekstil rnlerinde (mensucatlarda) kullanlan boyar maddeler; Tekstil rnlerini
(mensucat) boyamak iin ticari olarak kullanlan boyar maddeler; petrolden elde edilmi ok
saydaki aromatik bileik esasl sentetik organik renklendiriciler arasndan seilir. Boyar
maddeler molekl yapsnda birbirini izleyen tek veya ift bal sistemleri ieren konjuge
organik bileiklerdir. Bunlar n grnr blgesindeki belirli dalga boylarn absorbe etme
yeteneine sahip olup boyal mensucat tarafndan yanstlan n kalan ksm renklenme
olarak alglanr. Boyar madde yaps, nitro, nitrozo, azo ve karbonil gruplar gibi maddeye
renklilik verme potansiyeline sahip bir kimyasal grup olan bir kromofor iermelidir. Fakat
kullanlabilir bir boya olabilmesi iin molekl ayrca oksokrom olarak adlandrlan amino,
sbstitye amino, hidroksil, sulfonik veya karboksil gruplar vb. gibi dier baz kimyasal
gruplar da iermelidir. Bunlar genellikle rengi modifiye eder ve younlatrr, boyar
maddenin su da znmesini salar ve boyarmaddenin life kar sbstantifliine yardmc
olur. Yksek substantiflik, ektirme yntemine gre boyamalar srasnda boyar maddenin
lifler tarafndan ekilip alnmasna yani boya flottesindeki boyalarn lifler tarafndan tercihli
ve srekli olarak absorplanmas sonucu renkli mensucat oluumuna yardmc olur. Piyasadaki
boyar maddeler tipik olarak % 30-40 orannda aktif renklendirici madde ierecek ekilde
formule edilmilerdir. Boyar madde yapsnn geri kalan ise renk kuvvetini seyreltmek iin
kullanlan seyrelticiler, boyar maddelerin lif zerine ektirilmesini artrmak iin kullanlan
elektrolitler ve boyar maddenin boya banyosundaki dispersiyonunu kolaylatrmak iin
kullanlan disperse edici maddelerden meydana gelir. Tartm ve dozaj srasnda boyar
maddenini havada tozumasn, uumasn nlemek iin granl, boncuk veya tanecik
formundaki boyar maddeler kullanlr. Ayn nedenle toz halindeki boyar maddelere uumay
nleyici maddeler ilave edilir. Su da znen boyar maddeler, gerek sv boyar maddeler
olarak retilebilirler, fakat dispersiyon ve kp boyar maddelerin depolama srasnda
kelmesini ve topaklanmasn minimize etmek iin bunlara viskozite dzenleyiciler
katlabilir ve bunlarn kullanm ncesi kartrlmalar gerekir. Ticari boyar maddeler, renk

tonu ve renk kuvveti, ortalama partikl bykl ve partikl byklk dalm iin sk
kalite kontrol prosedrlerine tabi tutulur, niform nem ierii olacak ekilde kurutulur ve
tama, depolama ve dalm iin uygun bidonlarda ya da plastik kaplarda paketlenirler.
Atmosferden nem almasn nlemek iin amaca uygun bir paketleme tercih edilmelidir.
-Pigmentler;
Pigmentler su da zlmeyen fakat bir ksm organik zclerde zlebilen sentetik organik
veya inorganik bileiklerdir. Pigment partiklleri 0,5-2 m incelie kadar iyi bir ekilde
tlr ve kullanm iin despersif maddeler ve stabilizatrler ilavesiyle stabilize edilirler.
Mensucatlarn renklendirilmesi iin hem toz, hem de sv haldeki pigmentler kullanlr.
-Optik beyazlatclar;
Bunlar gn ndaki veya dier k kaynaklarndaki ultraviyole nlar absorbe eden ve
bunlar grnr spektrumun daha uzun dalga boylu mavi-viole blgesinde tekrar yanstan
organik bileiklerdir. Bu tip bileikler mensucata ya ktle pigmentasyonu yoluyla (sentetik
liflerde) veya btn lif tiplerinin konvansiyonel boyanmasnda kullanlan makineleri
kullanarak aplike edilebilir ve tekstil rnnn kimyasal aarmasyla elde edilen beyazla
parlaklk katarlar.
-Mevcut renk paleti;
Colour Index International, renklendiricilerle ilgili ana bilgi kaynadr ve baz
boyarmaddelerin retiminin durmas ve bunlarn yerine yeni rnlerin gemesiyle durumun
devaml deimesine ramen balca ticari boyar madde ve pigmentleri listelemektedir.
Piyasada temel aplikasyon gruplarn oluturan eitli kimyasal snflara ait birok
boyarmadde mevcuttur. Birok yeni ticari rn iin yapnn aklanmamasna ramen
renklendiricinin yapsnn bilindii durumlarda boyar madde zel bir CI (Colou Index)
kimyasal yap numarasyla tanmlanr. Colour Index International da boyar maddeler
aplikasyon snflarna, renklerine ve numarasna gre rnein, CI Acid Blue 45, snflandrlr.
Fakat boyar maddenin ticari ismi boyar madde reticisine gre deimektedir ve nominal
olarak ayn CI numarasna sahip olan boyar maddeler, formule edilmi rnler olduklarndan
formulasyonla balantl olarak kat maddelerin yaps ve aktif renklendirici ierii
bakmndan farkl niteliklere sahip olabilirler. Boyal tekstilde ayn zamanda metameri de
grlebilir. Metameri, ayn anda ayn CI numarasna sahip boyar maddeler kullanldnda bile
iki farkl k kayna altnda bakldnda renkte farkllk gzlenmesidir. Tekstil rnlerini
boyamak iin kullanlacak boyar madde tipi materyalde bulunan liflere istenilen renge ve
koyuluuna, tasarlanan aplikasyon metoduyla kolay boyanabilme durumuna ve nihai rn iin
gerekli renk haslk performansna baldr. Baz boyar madde snflar birok lifi
boyayabilirler, fakat pratikte belirli bir lif iin en uygundurlar. rnein dispersiyon boyar
maddeleri naylon 6, naylon 6,6, akrilik, modakrilik, sekonder sellozasetat, selloztriasetat ve
polipropilen liflerinede aplike edilebilmelerine ramen en ok poliester liflerini boyamak iin
kullanlrlar. Konvansiyonel boyar maddelerle normal boyar madde aplikasyon metotlar
kullanlarak boyanmalar bugn iin hemen hemen imkansz olan birok tipte kimyasal olarak
yapay lifler zellikle sentetik lifler mevcuttur. Boyarmaddelerin sadece lifin ierisindeki
kristalin olmayan ya da az derecede dzenli blgelere monomolekler formda difnde
olduklar kabul edildiine gre meta-aramid, para-aramid ve yksek mukavemetli polietilen
lifleri gibi yksek derecede oriante olmu liflerin boyanmas olduka zordur. Baz durumda
boyar maddelenin lif ierisinde difzyonunu artrmak iin lifin cams gei scakln (Tg)
dren plastikletirici maddelerin kullanld zel boyama yntemleri, seilmi
boyarmaddelerle birlikle kullanlmaktadr. Fakat bu uygulamalarla salanan renk koyuluklar,
yine de ak-orta koyuluklarla snrldr.

-Boya snflar ve pigmentler;

1) Asit boyalar; Asit boyalar, yn ve ipek gibi protein lifleri ve ayn zamanda poliamid
lifleri veya bazik grup ieren dier lifler iin substantifliine sahip olan anyonik boyar
maddeler olarak tanmlanrlar. Asit boyalar normal olarak asidik ya da ntr boya
banyolarnda uygulanrlar. Asit boyas molekllerinin bykl genel olarak egalizasyon
tipi asit boyar maddelerinden yksek haslktaki asit boyar maddelerine yani yar dinkleme,
sonra dinkleme ve ardndan da sper dinkleme tiplerine doru gidildike bydnden ve
ayn zamanda apolar ekim kuvvetlerinin etkisi arttndan ykama haslklar da
artmaktadr. 1:1 metal kompleks ve 1:2 metal kompleks boyalarda life uygulanmalar
asndan bakldnda asit boyar maddelerine benzer ekilde davranmaktadrlar ve yksek
ykama ve k haslklarna sahiptirler. Daha byk molekll dinkleme ve sper dinkleme
tipi asit boyar maddeleri olduka mat renkler verirken egalizasyon tipi boyar maddeleri
parlak renkler vermektedirler.1:1 ve 1:2 metal kompleks boyar maddeleriyle yaplan
boyamalarn parlaklklar da ok yksek olmayp haslklar iyidir. Asit boyarmaddeleri
asidik grup olarak bazen karboksil (-COOH) gruplar da iermelerine ramen genellikle
-SO3Na veya -SO3H eklinde bulunan slfonat gruplar iermektedirler. Yn, ipek ve
poliamid lifleri amino gruplar (-NH2) ierirler. Bu gruplarda asidik boya banyosundan bir
proton alarak boyar maddenin balanabilecei bazik gruplar (-NH3+) oluturur. Bylece
asit boyar maddesi anyonu Bo.SO3- (Bo, boyar madde molekln sembolize etmektedir),
life kar sbstantif bir hal alr ve lif tarafndan lifteki boyar maddelerin balanaca
gruplarla iyonik bir ba, bir tuz kprs oluturarak absorbe edilir. Monoslfonik asit
boyar maddeleri, di, tri ya da tetra-slfonik asit boyarmaddelerinden daha fazla absorbe
edilirler, nk lifteki boyar maddelerin balanabilecei bazik grup says lif yaps
nedeniyle snrldr. Bu nedenle yn liflerinde balanan boyar maddenin suda ki
znrl ise slfonasyon derecesi arttka artar. Asit boyar maddelerin yn ve dier
lifleri daha dzgn boyamas iin egaliz maddeleri kullanlabilir. Anyonik egaliz maddeleri
lif ierisine nceden girerek boyar maddelerin balanaca bazik gruplarla etkileim kurar
ve boyar maddenin alnmasn snrlar. Hem pozitif hem de negatif yk ieren amfoter
egaliz maddeleri ise bir taraftan lifte boyar maddelerin balanaca bazik gruplar bloke
ederlerken ayn zamanda boya banyosundaki asit boyar maddesiyle kompleks oluturarak
da boyar maddenin lif tarafndan ekilip alnmas hzn yavalatrlar. Boya banyosunun
scakl arttka boyar madde/amfoter egaliz maddesi kompleksleri paralanarak lif
ierisine difze edebilecek boya molekllerini serbest brakrlar. Bylece boya banyosunun
scakl arttka boyalarn yn tarafndan kademeli olarak yava yava absorbe edilmeleri
salanm olur. soiyonik blgede (pH; 4-5) yndeki sistin (dislfr) kpr balar komu
protein zincir molekllerindeki ykl karboksil ve amino gruplar arasnda oluan tuz
kprleriyle kuvvetlendirilmektedirler. Bu yne geici bir salamlk verir ve boyal
kuman anma dayanmn iyiletirir. Lif sararmas azalr ve boyamalarda daha parlak
renkler elde edilir. Yn ile kartrldnda boyalarn balanabilecei grup saysnn daha
az olmas nedeniyle asit boyalarnn ipek ve poliamid liflerine balanmas snrldr. Asit
boyalar naylon 6 ve naylon 6,6 lifleri gibi poliamid liflerinde utaki amin gruplarna
balanrlar. Naylon 6 lifleri naylon 6,6 lifleriyle karlatrldnda daha ak bir
fizikokimyasal bir yapya ve dolaysyla da daha dk cams gei scaklna sahiptir. Bu
nedenle asit boyalar naylon 6 liflerinin ierisine daha kolay nfuz nfuz eder, fakat benzer
bir boyann naylon 6,6 liflerindeki ykama haslklar lifin daha kapal yapsndan dolay
genelde daha yksek olur. Yalanc bkm tekstrize ilemleri, ipliklerin kontakt
snmasndan dolay lif yapsn daha ak hale getirir ve lifin stcyla temas halinde
bulunan enine kesitinin bir ksmn modifiye ettiinden ykama haslklarnda hafif
azalmalara neden olmaktadr. Naylon liflerinin utaki amin gruplarnn saysnn
deiiminden kaynaklanan kimyasal farkllklar asit boyar maddeleriyle boyanabilirlikteki
farkllklara da neden olmaktadr ve bu ska karlalan probleme Barre etkisi
denilmektedir. Naylon liflerindeki scaklk ve/veya gerginlik farkllklarndan kaynaklanan
fiziksel oynamalarda benzer ekilde dispers ya da 1:2 hazr metal kompleks dispers boyar
maddelerinin almnda farkllklara neden olabilir. Fiziksel oynamalar naylon 6,6 liflerini

120 C gibi yksek scaklklarda boyayarak ya da boyama sresini uzatarak minimize

edilebilir. Yksek scaklk boyama ilemleri daha iyi dzgnlk ve penetrasyon salamak
iin byk molekll 1:2 metal komples asit boyar maddeleri ile boyamada
kullanlmaktadr. Bylece ykama haslda gelitirilmi olur. Asit boyar maddelerinin
naylon ve zellikle de naylon mikro liflerindeki ykama haslklar boyann dispersiyonuna
kar elektrostatik (iyonik) bir itme kuvveti salama ve lif yzeyindeki gzenek yapsn
bloklayarak dispersiyona kar fiziksel bir bariyer oluturma eklinde etki gsteren bir
slfolanm sentetik tanenleme maddesiyle tanenleme art ilemi uygulanarak gelitirilebilir.
Ancak tanenleme ilemi yksek scaklk veya buharlama ilemleri srasnda paralanmakta
ve boyal kumalarda sararmaya renkte de donuklamaya neden olmaktadr.
2) Mordan boyalar; Krom boyalar, ticari neme sahip olan tek mordan boya tipidir. Bu
boyalar yn veya ksmen poliamid liflerinin ektirme yntemiyle ya veya k haslklar
yksek olan donuk nanslardaki koyu boyamalar iin kullanlmaktadrlar. Lifler genel
olarak lifin nce krom boyasyla (asit boyasna benzer) boyand ve ardndan da boyal
lifin potasyum veya sodyumbikromat ieren ikinci bir banyoda pH: 3,5 ta ilem grd,
sonradan kromlama yntemiyle boyanr. Bikromat iyonlarnn absorpsiyonu lif ierisinde
1:1 v/veya 1:2 krom metal kompleks boyasnn oluumunu salarki zellikle kromlamadaki
pH kontrol deikense bu oluum boyamalarn partiden partiye aynen tekrar
edilebilirliinde problemlere neden olabilir. Dk miktarlarda krom kullanlan boyama
yntemleriyle kromun lif zerine ektirilmesi artrlarak atk sudaki boyamadan ileri gelen
evresel kirlenme azaltlabilir. Sonradan kromlama metodunun en nemli dezavantaj
nans oluturmada eitli zorluklar meydana getiren kromlama admna kadar nihai rengin
gelitirilmesidir. Amonyak ile yaplan bir ard ilem, boyamalarn ykama haslklarn
gelitirmektedir.
3) Bazik boyalar; Bazik boyalar, standart akrilik, modakrilik, bazik boyanabilen poliester ve
bazik boyanabilen naylon liflerine kar substantiflii olan katyonik boyalar olarak
tanmlanrlar. Bazik boyalar protein lifleri ve sekonder asetat lifleri gibi dier lifleride
boyayabilirler, fakat bu boyalarn hidrofil lifler zerindeki k haslklar genel olarak ok
dktr. Bazik boyalarn en nemli uygulama alanlar olduka yksek parlaklk ve
floresansa sahip canl renklerin elde edilebildii akrilik ve modakrilik liflerdir. Akrilik
liflerde lifteki slfonik asit gruplar ile bazik boya arasndaki iyonik ekim kuvvetidir ve
yksek ykama haslklar salar. Akrilik liflerin olduka sk fizikokimyasal yaps ve
kuvvetli boya-lif ba, boyann aplikasyonu srasnda migrasyon ve dzgnleme
zelliinin zayf olmasna neden olur, fakat ayn zamanda ok iyi k haslklar salar.
Akrilik lifler poliakrilonitril ile birlikte kullanlan ve lifin cams gei scakln modifiye
eden farkl miktardaki ve farkl yaplardaki komonomerlerden dolay ok farkl boyanma
zelliklerine sahiptirler. Cams gei scakl akrilik lifin retim kaynana gre 70-95 C
arasnda deimektedir. Akrilik ve modakrilik liflerde katyonik retarderler boyanma
dzgnlnn artrlmas iin kullanlmaktadrlar. Kombinasyon boyamalarda
kullanlacak boyar maddenin kombinasyon tanmlama saysnn (CV) ayn olmas da
nemlidir. Kombinasyon says 5 (yava difnde olan) ten 1 (hzl difnde olan) e kadar
deien saydr. Bobin boyamalar iin kombinasyon tanmlama says 3 olan boyar
maddeler nerilmektedir. Akrilik liflerde cams gei scaklndaki dar bir araln zerine
knca boyann balanabilecei asidik gruplara ok daha kolay ulalabilmektedir. Bu
yzden boyamann balangcnda lif zerindeki boyann balanabilecei blgelere absorbe
olarak bu blgeleri bloke eden katyonik retarderler kullanlsa bile boyama srasnda
katyonik retarderlerin yavaa desorbe olmas ve bazik boyann lifte bo kalan blgelere
dzgn bir ekilde absorbe olabilmesi iin boya banyosu scaklk aralnda yava yava
artrlmaldr. Akrilik liflerin boyanmas iin ayn zamanda kontin emdirme-buharlamaykama ve kurutma yntemleri de kullanlabilir. Alnan bazik boya miktar lifte boyann
boyanabilecei asidik grup says ile snrldr. Bazik boyalarn akrilik lifler zerindeki renk
haslklar modakrilik lifler zerindeki benzer boyamalarnkine nazaran daha yksektir. Baz
modakrilik lifler boyama srasnda matlama eilimindedir ve tekrar parlaklk kazandrmak

iin yksek elektrolit konsantrasyonunda (rnein, 50-200 g/litre sodyum klorr) 30

dakika kaynatma veya doymu buhar ya da s ile ilem gerekebilir.
4) Azoik (inkiaf) boyalar; Azoik renklendirme maddeleri liflerin (genellikle selloz lifleri)
ierisinde su da zlmeyen renkli bir azo bileii oluturmak zere genelde naftol ya da
naftolat (azoik kenetlenme bileii) gibi aromatik hidroksil ieren bir bileiin
adsorpsiyonu ve ardndan bir stabilize olmu diazonyum bileiinin kenetlenmesiyle
oluturulmaktadr. Aplikasyon yntemi dikkatle gerekletirilmelidir ve nihai renk ancak
ykama ve srtme haslklarnn dmesine neden olabilecek azoik boya artklarnn lif
yzeyinden uzaklatrlmas iin yaplan sabunlama ileminden sonra elde edilir. Bunlar
krmz ve siyah renklerin retimi iin ekonomik olmalarna ramen bugn renk paleti
dahada snrlanmtr. Zira kanserojen etki gstermelerinden dolay belirli aromatik
aminlerin bulunduu baz diazo bileiklerinin kullanmlar yasaklanmtr. Ayn zamanda
karmak iki banyolu ilem prosedr nedeniyle pratikte renk tutturmada sorunlar ortaya
kabilmektedir.
5) Direkt boyalar; Direkt boyalar mordan kullanmadan pamuu direkt olarak boyayan ilk
sentetik boya snfdr. Direkt boyalar slfolanm bisazo, triazo veya poliazo
yapsndadrlar ve elektrolit ieren sulu banyoda uygulandklarnda selloz liflerine kar
sbstantiflikleri olan anyonik boyalardr. Ayn zamanda stilben, bakr kompleks azo,
oksazin, thiazol ve ftalosiyanin yapl direkt boyalarda kullanlmaktadr. Elde edilen renk,
asit ve bazik boyalarla elde edilen renkten daha az parlaktr ve parlaklk boya moleklnn
yaps kompleksletike azalmaktadr. Ftalosiyanin boyalar iyi k haslklarna sahip ok
parlak mavi ve turkuaz-mavi renklerinin elde edilmesi iin kullanlmaktadr. Bakr
kompleks azo boyalarda iyi k haslklarna sahip olmakla beraber bunlarn renkleri
olduka donuktur. Selloz lifinin yzeyindeki negatif yklenmenin stesinden gelebilmek
iin boya banyosuna genellikle sodyum slfat olmak zere bir elektrolit ilave edilir. Aksi
halde yzeydeki negatif yklenme direkt boya anyonlarnn lif yzeyine yaklamasn
engeller. Elektrolitten gelen sodyum katyonlar lif yzeyindeki negatif yklenmeyi
ntralize eder ve boya anyonlarnn absorplanmasn ve lif ierisinde kalmasn
kolaylatrr. Elektrostatik ekim kuvvetleri hidrojen balar ve apolar Van Der Waals
kuvvetleri direkt boyann zelliine ve lifin yapsna bal olarak etkili olabilirler. Direkt
boyalar normalde selloz zincir molekllerine oklu noktalardan balanabilecek lineer ve
dzlemsel molekllerdir, fakat boyanm lif suya batrldnda boya ve lif arasndaki
ekim kuvvetleri olduka zayftr. Bu yzden ykama haslklar orta-zayf arasndadr, fakat
molekler yapya bal olarak k hasl mkemmel-zayf arasnda deiebilir. Ykama
haslklar boyanm life bakrlama yaplarak (rnein bakr slfat ile metal-kompleks direkt
boyas oluturarak) veya diazolama ve inkiaf eklinde uygulanan bir ard ilemi ile
gelitirilebilir. Her iki yaklamda (bakr slfat ile ileme veya diazolama) byk nans
deiikliklerine neden olur ve boya banyosundan gelen atk sudaki bakr, evresel
nedenlerden dolay istenilmez. Modern ard ilemlerde kuvvetli kovalent balar oluturmak
zere sellozun hidroksil gruplaryla reaksiyona girecek ve/veya metal kompleks
oluturacak ya da anyonik boya ile kolaylkla kompleks oluturabilecek katyonik fiksatrler
kullanlmaktadr. Ykama haslndaki iyilemenin yannda k haslnda bir miktar
azalma meydana gelebilmektedir. Direkt boyalarn btn selloz liflerinin boyanmasnda
kullanlabilmektedir. Selloz liflerinin direkt boyalarla boyanmas iin kontin emdirmebuharlama-ykama ve kurutma yntemleri de kullanlabilir. Direkt boyalarla aartlm
pamuk lifleri ile kyaslandnda viskon, lyocell ve yksek ya modl liflerinde ve
merserize pamuk liflerinde daha koyu renkler elde edilmektedir ve bu liflerin karmlaryla
allrken dzgn ve ayn tonda boyamalar elde etmek iin daha dikkatli bir boya seimi
gerekmektedir.
6) Reaktif boyalar; Reaktif boyalar, (bazen lif-reaktif boyalar da denir), selloz liflerinin
boyanmasnda kullanlan ok nemli bir snftr ve ayn zamanda yn ve ipek gibi protein
liflerinin boyanmasnda da kullanlmaktadr. Olduka pahal olmalarna ramen ok iyi

ykama hasla sahip parlak ve geni bir renk paletleri vardr. Ykama haslklarnn yksek
olmasnn nedeni alkali koullar altnda gerekleen fiksaj srasnda boya ile lif arasnda
kuvvetli kovalent balarn olumasdr. Reaktif boyalar substitsyon (rnein,
monoklortriazin ve diklortriazin boyalar) veya adisyon (rnein, vinilslfon boyalar)
reaksiyonlar ile tepkimeye girerler. Reaktif boyalar su ve alkali ile reaksiyona girerek
hidrolize olmaktadrlar ve boyama srasnda hidrolize olmu reaktif boya lif tarafndan
absorplanmaktadr. Bunun nedeni hidrolize olmu reaktif boyann direkt boyar madde gibi
davranmasdr, ancak bu ekildeki boya life kovalent balarla balanm reaktif boyaya
nazaran daha dk ykama haslna sahiptir. Bu nedenle hidrolize olmu reaktif boyann
(hidrolizat) uzaklatrlmas iin boyama ileminden sonra ok iyi bir ykama prosedr
uygulanmaldr. Boyadan veya baskdan sonra selloz lifinde kalan hidrolizat
konsantrasyonu 0,1g/m2 den daha az olduunda en iyi ykama haslklar elde edilir.
Genelde reaktif boyalar granl halde retilmektedir, ancak vinilslfon boyalar, kontin
boya ve bask iin daha kullanl olan sv formda da retilmektedir. Reaktif boyalar slfo
grubu iermeleri nedeniyle yksek derecede znrle sahiptirler ve lifler tarafndan
banyodan ekilip alnmalar elektrolit kullanm ile artmaktadr.
7) Kkrt boyalar; Kkrt boyalar kimyasal adan kompleks bir yapya sahiptirler ve
eitli aromatik diaminler, nitrofenoller gibi maddelerin kkrt ve sodyum slfr ile
stlmas yoluyla elde edilmektedirler. Kkrt boyalar selloz liflerine kar sbstantiflii
olmayan pigmentler eklinde retilmektedirler. Alkali koullarda bir indirgen madde
(rnein, sodyum slfr veya sodyum hidrojen slfr) varlnda yaplan indirgeme sonucu
selloz lifine kar afinitesi olan ve alkali ortamda znebilir indirgenmi (loyko) forma
dnrler. Boyamadan sonra yaplan sabunlama ilemi yksek ykama ve srtme
haslklarnn elde edilebilmesi asndan nem tamaktadr. En fazla kullanlan boyalar,
kkrt siyah ve laciverdi olup kkrt boyalarnn renk paleti orta derecede ykama ve k
haslna sahip donuk renklerle snrldr.
8) Kp boyalar; Suda znmez yapda olan kp boyalar, konjuge ift bal sisteme bal iki
veya daha fazla keto grubu (>C=O) iermektedirler. Bu gruplar kpleme ad verilen ilemle
alkali ortamda indirgenerek su da znen enolik loyko bileiklerine (>C-O-) dntrlr.
Kp boyalar ile boyama admda oluur; ilk adm, boyann alkali ortamda indirgenmesi
ve su da zlr hale getirilmesidir (genelde bu ilem iin sodyum hidroksit veya sodyum
ditiyonit kullanlmaktadr), ikinci adm, substansif loyko bileiinin elektrolit ve dier
yardmc maddeler (rnein; sodyum slfat, slatc, dispersr ve egaliz maddeleri)
ilavesiyle lif tarafndan dzgn bir ekilde absorbe edilmesidir. Bunlar izleyen nc ve
son admda ise lif iinde bulunan loyko eklindeki kp boyann hava veya hidrojen peroksit
oksidasyonu ile tekrar ilk ekline dnmesi salanr. Daha sonra boyanm lif yzeye
tutulu boya ksmnn uzaklatrlmas ve boya molekllerinin lif iinde agregat oluturarak
bymesiyle oluan nihai rengin elde edilmesi amacyla (yksek scaklkta sabun veya zel
bir deterjanla) sabunlanr. Kp boyalar, indantron, flavantron, pyrantron, dibenzantron,
asilaminoantrakinon, karbazol, azoantrakinon, indigo ve thioindigo esasl yaplardr.
Boyamalar ektirme ve kontin emdirme-buharlama-ykama ve kurutma yntemleriyle
yaplabilir ve indirgen madde olarak sodyum ditiyonitin dnda formaldehitslfoksilat veya
hidroksiaseton kullanlabilir. Kp boyalar olduka pahal boyalardr, ancak selloz
liflerinde yksek ykama ve k haslklar salamaktadr. ndirgenmemi (pigment) haldeki
baz kp boyalar dispers boya gibi davranrlar ve bu nedenle poliester ve poliester/selloz
karmlarnn ak-orta tonlarda boyanmasnda kullanlabilirler.
9) Dispers boyalar; Dsipers boyalar, baz hidrofob liflere (rnein, sekonder selloz asetat
lifleri) kar sbstantiflie sahip esas itibariyle suda zlmeyen boyalardr ve genellikle
bunlarn sulu dispersiyonlar ile boyama yaplmaktadr. Yaplarnda kulanlan balca
kimyasal snflar; aminoazobenzen, antrakinon, nitrodifenil amin, stiril (methin), kinoftalon
ve benzodifuranon eklinde sralanabilir. Dispers boyalar, ince dispersiyonlar oluturmak
zere dispergatrlerle (rnein; sodyumdinaftilmetanslfonatlarn polimerik formlar)

kartrlarak tlrler ve ince dispersiyon (0,5-2 m), granl, toz ya da sv olarak

piyasaya sunulur. Dispers boyalar normal poliester, sekonder selloz asetat, naylon vb. gibi
hidrofob liflere apolar ekim kuvvetleriyle balanan noniyonik boyalardr. Boya
banyosundaki dispers boya partikllerinin bir ksm dissosiye olarak hidrofob liflerin
ierisine dfze olabilecek kadar kk tek boya moleklleri oluturmaktadr. Dispers
boyalarn suda ki znrlkleri dktr., fakat boya banyosunun scakl arttka life
difze olabilecek zlm boya konsantrasyonu ve buna paralel olarak boyama hz
artmaktadr. Boyalarn tlmeleri srasnda disperse edici ajanlarn kullanm emlidir,
nk bunlar boya partikllerinin byklnn azaltmasna yardmc olurlar ve boyann
toz ve sv halde hazrlanmasn salarlar. Bunun yan sra boya banyosu hazrlanrken
boyann toz halden dispersiyon haline dnmn kolaylatrrlar ve boyama srasnda
boya partikllerinin ince dispersiyonlar halinde tutulmasn salarlar. Bu durum toz haldeki
boya partikllerinin aglomerizasyonunu ve boya banyosunda agregat oluumunu
nlemektedir. Boyalarn boya banyosundaki znrlkleri egaliz maddesi ve tayc
kullanmyla arttrlr.

HAIL SKME;
Dokuma kumalarn zg iplikleri, genellikle birlikte daha kohezif bir yap oluturan adhezif
liflerin salanmas iin film oluturan polimerlerle hallanmaktadr. Hallama, iplik
mukavemetini artrp, iplik tylln azaltarak tapel lifli zg ipliklerine kayganlk
kazandrarak dokuma srasnda zg ipliklerinde meydana gelebilecek kopular en aza
indirmek amacyla yaplmaktadr. Sentetik kontin filament iplikler ile yaplan dokumalarda
hal, hem filamentlerin kopmasn nlemek zere filamentleri birbirine yaptrmakta hemde
yksek hzlardaki dokuma srasnda ipliklerde meydana gelebilecek elektrostatik yklenmeyi
azaltmak amacyla ipliklerde lubrikasyon ve antistatik etki salamaktadr. rme kumalarn
retimi iin kullanlacak iplikler hallanmazlar ve bu yzden rme kumalara hal skme
ileminin uygulanmasna da gerek yoktur. Mumlar, yumuatclar ve lubrikantlar gibi hidrofob
yapda olabilen dier hal komponentleriyle birlikte btn hal maddeleri bir hal skme
ilemiyle uzaklatrlrlar. Suda znen sentetik hal maddeleri (rnein; akrilatlar, polivinil
alkoller) ykama ile kolaylkla uzaklatrlabilirler. Doal hal maddeleri (rnein; niasta,
modifiye niasta vb.) ise oksidasyon, hidroliz vb. gibi kimyasal paralama ilemleri
uygulanmas gerekmektedir. Eer uygun ise daha ksa ilem ak elde etmek amacyla hal
skme ilemi kaynatma ya da kaynatma ve aartma ilemleriyle kombine edilebilmektedir.
Hal skme ilemlerinden sonra btn hal ya da paralanm hal maddesi kalntlar iyi bir
ykamayla uzaklatrlrlar. Etkili mekanik kuvvetlerle yaplan bir n kurutmadan sonra
buharla stlm silindirli kurutucularda (barabanlarda) veya ramzlerde (gergefli
kurutucularda) s enerjisiyle kurutma yaplr.
YAKMA;
Dokuma beya rme kumalarn ou iin kuma yzeyinin, yzeyden kan lif ularn
uzaklatrmak amacyla ak en kuma gaz alevinden veya kzltesi blgesinden geirerek
yaklmas gerekebilmektedir. Bu ilem temiz bir kuma yzeyinin ve daha dzgn bir
renklendirme sonucunun elde edilmesine olanak salamaktadr. nk tyl kuma yzeyi
boya ve bask sonras daha ak renkli donuk bir yzey grnts oluturabilmektir. Yakma
ilemi hal skme gibi daha sonraki ya ilem admlaryla da entegre edilebilmektedir.
KAYNATMA (BAZK LEM, HDROFLLETRME);
Kaynatma, pamuk, keten vb. gibi doal selloz lifleri ve bunlarn dier lifleri karmlar iin
nemli bir ilemdir. nk daha sonraki btn boya, bask, bitim, kaplama, laminasyon
ilemlerinde yeterli bir slanma salamak iin btn hidrofob mumumsu partikller etkili bir
ekilde uzaklatrlr. Kaynatma scak alkali zeltileriyle (rnein, sodyum hidroksit) yaplan
bir ilemdir ve bu ilemin ardndan kaynar ykama yaplmaktadr. Kaynatma yn ve sentetik
liflerden yas maddelerin uzaklatrlmas iinde nemli bir ilemdir.
AARTMA;
Eer ak ya da parlak renkler elde etmek isteniyor ise lifler niform bir beyazla sahip
olmaldr ve bu nedenle tatmin edici dzeyde dayankl bir beyazlk elde edebilmek iin
pamuk, yn ipek ve keten gibi doal lifler kimyasal olarak aartlmaldr. Perasetik asit, souk
bazik sodyumhipoklorit ya da asidik sodyumklorit aartmas gibi dier oksidasyon
maddeleriyle de aartma yaplabilmekle birlikle genelde kontroll alkali koullarda yaplan
hidrojenperoksit aartmas kullanlmaktadr. Hidrojenperoksit aartmas iin emdirmebuharlama-ykama, emdirme-soutma bekletme-ykama ya da ektirme yntemleri
uygulanabilmektedir. Bunun yan sra klor esasl aartma maddeleri zayf aartma etkisi
vermektedir ve lifteki klor artklarn uzaklatrmak iin bir indirgen maddeyle (rnein,
sodyum slfit) yaplacak anti-klorlama ve ardndanda (kuma zerindeki kokunun
uzaklatrlmas iin) ykama ilemi gerekmektedir. Klor esasl aartmadan kalan ya da

boyanmada kullanlan sudan ileri gelen klor, pamuun reaktif boyarmaddelerle boyanmas
srasnda nans deiikliklerine nden olmaktadr.
Optik beyazlatc;
Eer yksek beyazlk dereceleri isteniyor ise hem doal hemde rejenere selloz lifleri
kimyasal olarak aartlmal ve optik beyazlatc maddelerle ilem grmelidir. Optik
beyazlatclar, diaminostilben trevleri, triazoller, aminokoumarinler vb. gibi organik esasl
bileiklerdir ve lif tarafndan absorbe edilmektedirler. Optik beyazlatclar gn ndaki
ultraviyole nlar absorbe edip tekrar mavi-mor grnr blgede yanstan organik
bileiklerdir. Absorpsiyon ve tekrar yanstma srasnda bir ksm enerji kaybolur ve dolaysyla
yansyan n dalga boyu daha uzun dalga boylarna kaym olur. Bylece kimyasal aartma
ilemiyle elde edilen beyazla parlaklk katlmaktadr. Alternatif olarak ultramarin gibi mavi
ivit de kullanlabilmektedir.
Merserizasyon;
Merserizasyon, pamuklu ipliklere ve daha yaygn olarak da pamuklu kumalara uygulanan bir
lif imesi/yapsal relakzasyonu ilemidir. ile ya da zg ipliklerinin merserizasyonu,
merserizasyon srasndaki iplik gerginlik farkllklarndan dolay boyanabilirlik farkllklar
yaratmaktadr. % 22-27 arasndaki sud kostik zeltisi ile yaplan merserizasyon srasnda
hem olgun hem de olgun olmayan pamuk lifleri imekte ve ikincil eperin kalnl
artmaktadr. Bu srada lifin yzey grnm daha da dzgnlemekte ve merserizasyondan
sonra renk koyuluunda gzle grnr bir art meydana gelmektedir. Bu art baz reaktif
boyalarla ak tonlarda (kuma arlnn % 1-2 si kadar boya ile) % 30, koyu tonlarda ise %
50-70 e varan bir maliyet tasarrufu salamaktadr. Ancak l (ikinci eperi ok az ya da hi
olmayan) pamuk liflerinde merserizasyondan sonra boya alm ynnde herhangi bir iyileme
meydana gelmemektedir. Dokuma kumalarn merserizasyonu, gererekten zincirli ya da
zincirsiz merserizasyon makinelerinde yaplrken tp merserizasyon makineleri daha ziyade
atk rmeciliine gre rlm kumalarn merserizasyonunda kullanlmaktadr.
Merserizasyon ilemi lif ve kuma zelliklerinde bir dizi deiiklie neden olmaktadr; a)
Daha yuvarlak lif eni kesiti, b) Parlaklk art, c) Tekstil rnleri iin asl nemli olan faktr
olan koma mukavemetinde art, d) Olgunlamam pamuk liflerinin de boyanabilmesi (daha
dzgn bir grnm), e) lifin higroskopik nem deerinde art, f) Su absorpsiyonunun artmas,
g) Gelitirilmi boyut stabilitesidir. Merserizasyondan sonra, ham pamuk liflerinin selloz I
kristal yaps selloz II kristal yapsna dnmektedirki bu kurutma sonrasnda stabil olan lif
formudur. Merserize pamuun sorpsiyon kapasitesi, kumaa elastikiyet kazandrmak iin
yaplan gerilimsiz merserizasyon (kostikleme) sonras daha fazla artmaktadr. zellikle 80 C
n zerindeki scaklklarda yaplan kurutmalarda scakln art sorpsiyon kapasitesinde
azalmaya neden olmaktadr.
Susuz sv amonyak muamelesi;
Sv amonyak ile muamele, normal merserizasyon ilemi kadar yaygn bir yntem deildir ve
daha ok Japonyada uygulanmaktadr. Bu ilemde kuma -38 C de kapal bir makinede
susuz sv amonyak ile emdirilir ve ardndan ime/relakzasyon gerekletirilir. Daha sonra
termal kurutma ve buharlama ile amonyak uzaklatrlr ve son amonyak kalntlar
buharlaycda uzaklatrlrken selloz I kristal yaps lifin strktrel kme durumuna bal
olarak ya tekrar selloz I e ya da selloz III a dnr. Boyama sonras elde edilen koyuluk
artlarnn merserizasyonla elde edilenden olduka daha dk olmasna ramen amonyakkurutma-buharlama projesi, pamuklu kumalara merserizasyonla elde edilenden daha iyi
zellikler kazandrmak amacyla kullanlabilmektedir. Susuz sv amonyak ve amonyan geri
kazanma tesislerinin yatrm maliyetinin yksek olmas ve evresel faktrler bu tekniin
geliimini snrlamaktadr.

TERMOFKSAJ (ISIL FKSAJ);

Sentetik termoplastik liflerin, ipliklerin ya da kumalarn daha sonra maruz kalacaklar scak
ya ilemler srasnda yeterli bir boyut stabilitesi gsterebilmeleri iin bu lifler s, buhar ya da
su ile fiksaj ilemlerine tabi tutulmaktadr. Kumalara boyama ncesi bir n fiksaj veya
boyama sonras ard fiksaj uygulananbilmektedir. Scak suda yaplan hidrofiksaj ilemi nadiren
uygulanmakta olup, yalanc bkml tekstre iplikler, otoklavlarda buharla fiske
edikebilmektedirler. Otoklavda ifteli vakum-buhar uygulamas havann yeterince
uzaklatrlmasn ve bylece ilem srasnda dzgn bir scaklk dalmn salamaktadr.
Buhar ile fiksaj, ramzde scak hava ile yaplan fiksaj ilemi srasnda lif yzeyindeki
oksidasyon sonucu meydana gelen kuma sararmalarn nlemekte ve ayrca kumalarn
tutumunun daha yumuak olmasn da salamaktadr. Modern ramzlerde yaplan tek pasajl
fiksaj ilemlerinde kuma ilk blmelerde kurutulup daha sonraki blmelerde ise fiske
edeilmektedir. Elde edilen kuma zelliklerinde tutarlklk salanabilmesi iin ilem sresi ve
scaklnn dikkatle gzlenip kontrol edilmesi gerekmektedir. Termofiksaj srasnda lifin
amorf blgelerindeki zincir molekllerinin hareketleri genel olarak lif ierisindeki yapsal
relakzasyonu artrmaktadr. Soutma srasnda ise scaklk lifin cams gei scaklnn (Tg)
altna drlmekte ve bylece yeniden oluan lif yaps stabil bir hal almaktadr. Termofiksaj
srasndaki yksek scaklklarda polimer zincir moleklleri titretikleri ve yeni bir denge
oluturduklar iin daha sonra daha dk scaklklarda yaplan sl ilemler lifin
relakzasyonuna ve ekmesine neden olmamakta yani kuman boyut stabilitesi yksek
olmaktadr. Kumaa boyama ncesi uygulananbir nfiksaj, lif ierisindeki polimer zincir
molekllerinin yerleimini ve bunun sonucu olarak da boyama srasndaki boya alnma hzn
deitirmektedir. Termofiksaj srasnda ilem artlarndaki oynamalar (rnein, scaklk, sre
ve germe farkllklar), boya alma kabiliyetindeki farkllklarn artna neden olmaktadr ki bu
farkllklar ancak boyama sonras grlebilmektedir. Boyama sonras yaplan termofiksaj
ilemleri ise dispers boya gibi boyalarn lif yzeyine difzyonu, sblimasyonu,
termomigrasyonu ve yanda kumalar kirletmesi problemlerine neden olabilmektedir. Bu
etkilerin tm renk deiikliklerine yol aabildikleri gibi poliester lifleri ieren tekstil
rnlerinin ykama ve srtme haslklarnda belirgin bir de de neden olmaktadr.
RENK LM;
Spektrofotometre kullanlarak rengin tutturulmas, rengin grsel olarak tutturulmasna nazaran
daha objektif bir yntemdir. nk enstrmental renk lm, rengin reflektans verilerine
dayanarak tanmlanmasn salamaktadr ve ardndan tutturulan renk ile standart rengin
reflektans verileri karlatrlarak renk farkll (E) saysal olarak hesaplanabilmektedir.
Renk farkllnn grsel ve enstrmental olarak deerlendirilebilmesi arasnda uyum
salanabilmesi iin, renk tolerans sistemleri kullanlmaktadr. Bu amala renk zerindeki
karar abuklatrmak ve kolaylatrmak iin kabul edilebilir renk farkllklar limitleri
nceden belirlenmelidir. Renk kabul edilebilirlik limitleri alglanan renk farkllnn renk
tanmlaycs tarafndan kabul edilemeyecei nmerik deerlerdir, yani tek rakaml renk kabul
sistemleridir. Enstrmental renk tasnifi sistemleri, doktaki kumalarn ayn renk tonlarna gre
ayrlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu gn kullanmda olan spektrofotometreler
dizaynlarna gre farkl reflektans lm deerleri verebilmektedirler. eitli
spektrofotometrelerin lme geometrisi, dalga skalas, bant aral ya da k kayna
birbirinden farkl olabilir. Gelen k dorusu/yansma (grme) dorusu iin kullanlan en
yaygn iki lme geometrisi D/8 ve D/45 dir. Eer tam olarak ayn dalm llemez ise
bu iki lme geometrisi tarafndan okunan deerler uyumlu olmaz. Iklandrma ya tungusten
filamanl halojen lamba veya fla patlamal ksenon lamba ile salanr. Tungusten filamanl
lamba, fla patlamal ksenon lambadan farkl olarak nemli bir ultraviyole emisyonuna sahip
deildir. Bu nedenle optik beyazlatc maddeler ya da baz floresan zellikteki materyaller
ieren rneklerin lmnn, k kaynann ultraviyole komponent ierip iermemesinden
etkilendii gz nnde bulundurulmaldr. Spektrofotometreler tek nl, ift nl veya dual
nl optikleri kullanmaktadrlar. Fla patlamal ksenon lambalarndaki oynamalar kompanse

edebilmek iin halen daha yaygn olarak dual nl optikler kullanlmaktadr. Optik
dzenekler numune grntsnn evresindeki toplayarak spektrofotometrenin
azndaki mercee odaklanmaktadrlar veya alternatif olarak k, alarn dar bir blgesi
boyunca toplanarak sonsuzda grntlenmektedir. Bu son belirtilen metodun, numunenin
yzey dzgnlklerinde daha byk bir alan derinlii ve younluk salad iddia
edilmektedir. Gnmzde kullanlan spektrofotometreler, 40-700 nm lik blgede 20 nm lik
aralklarla 16 veri noktasn, 400-700 nm lik blgede 10 nm lik aralklarla 31 veri noktasn
ya da 360-750 nm lik blgede 10 nm lik aralklarla 40 veri noktasn deerlendirmektedirler.
Buna ilaveten bant aral 20 nm veya 10 nm ya da daha az olabilir. Sonuta bir formattan
elde edilen lmleri dier formata evirmek zordur. evrimin mmkn olmasna ramen
ayn rnein iki farkl bant aralnda llen renk farll, 2 CIELAB birimi kadar olabilir.
Ayrca renk lm iin byk mercek kullanlmaldr, nk bu daha iyi tekrar edilebilir
lm sonular salamaktadr. Boyal tekstillerin renk lm kondisyonlanm rneklerle
gerekletirimelidir, nk renk, scaklk ve nem ieriinin deiiminden etkilenebilir ve
kabul/red toleranslarn deitirebilir. Ak renkli elyafn renk lm genellikle dokuma
kumalarda yaplan renk lmlerine nazaran daha fazla oynama gstermektedir, bu nedenle
tekrar edilebilirlii artrmak iin oklu lmlerin yaplmas nerilmektedir.
LABORATUVARDA RENGN TUTTURULMASI;
Modern boya blmlerinde (mutfaklarnda), boyarmaddeler ve kimyasallar belirli kalite
standartlarnda satn alnmaktadr. Boya mutfaklarnn ounda laboratuvar almalar iin
kullanlacak boyarmaddeler totomatik dozaj nitesinde stok zeltiler halinde zlr ya da
dispersiyon haline getirilirler. Renk uzman laboratuvarda elle tutulabilir rnein
spektrofotometrede llen refleksiyon erisini veya direk olarak laboratuvara gelen
reflektans verilerini kullanabilir. Daha sonra boyahanede boyanacak malzeme iin kullanlan
boyarmaddelere ait uygun verileri taban kullanlarak bilgisayarda renk tahminleri yaplr.
Eer boyanacak materyal orjinalden farkl bir bayanabilirlie sahip ise veri tabann oluturma
zere reete ayarlamas yaplmaldr. Ardndan laboratuvardaki kolorist, bilgisayarn renk
tutumu tahminlerinden, reete maliyeti, boyama srasnda beklenen teknik performans, haslk
deerleri, metameri ve tahminlenen rengin tutturulacak renge yaknl gibi faktrleri de gz
nne alarak en uygun olan reete seilir. Uygun boyama reetesi, manuel olarak laboratuvar
dozaj nitesinde hyazrlanr ve pH, kimyasal ve yardmc maddeler, flotte oran ve scaklkzaman ilikisi vb. gibi boyama koullar bakmndan iletmede yaplacak boyamann
koullarna benzer koullarda, otomatik laboratuvar boyama makinesinde rnek boyama
yaplr.
Laboratuvar boyamasna da, iletme boyamasnn ardndan uygulanan ayn durulama ve ard
ilemler uygulanr. Kurutulup kondisyonlanan rneklerin spektrofotometrede renk lm
yaplr. Eer elde edilen renk tanmlanan renge ticari olarak uygun ise byk lekli boyama
yaplr. Eer renk materyaldeki boyanabilirlik farkllklar ya da benzer sebeplerle ticari renk
toleranslar snrlar dndaysa dzeltilmi yeni bir reete hazrlanarak tanmlanan renge ticari
olarak uygun bir renk elde etmek iin ayn ilemler tekrar edilir ve ardndan da byk lekli
boyamaya balanr. Boyarmaddelerin renk kuvveti ve materyalin boyanabilirlii sk bir
kontrol altnda tutulabiliyor ise birok durumda laboratuvarda bilgisayarla hesaplanan
reetenini direkt olarak byk lekli boyamada kullanlmas anlamna gelen kr-boyama
ileminin uygulanmas da mmkn olmaktadr.
Bu ekildeki bir alma zamandan tasarruf salar, boyahane maliyetini drr, ayn zamanda
quick-response bir retim ve mteriye hzl sevkiyat olana getirir. Ayn rengin tekrar
boyanmasnn istenildii durumlarda veri tabann iyiletirmek iin iletmede yaplan byk
lekli boyamann reflektans verilerinde spektrofotometre bilgisayarna girilmesinde fayda
vardr. Bylece ilk seferinde doru, her seferinde doru ve tam zamannda boyamalar boya
kimyagerinin amacdr. nk bu ilem mteri isteklerine abuk cevap vermeyi salayarak
boyama maliyetlerini en dk yapan sistemdir.

Eer boyama sonunda renk tutmaz ise ve orijinal reete boyama sresinin uzamasna neden
olacak nanslamalar gerektirirse boyayc nemli bir maddi zarara uramaktadr. Eer renk
ok koyu ise ve rengin nce sklmesi sonra tekrar boyanmas gerekiyor ise bu durum
maliyetleri dahada artrr ve boyanm materyalin kalitesini fiziksel zelliklerini ve yzey
grnmn bozar.
Genelde boya banyosunda scak ya koullardaki ilem sresi ksaldka liflerin zarar grme
tehlikesi azalmakta ve bylece boyanm materyalin kalitesi daha iyi olmaktadr.
BASKI ETLER;
Bask, bask pat ya da mrekkebi ierisindeki boya ve dier yardmc maddeler vastasyla
nceden belirlenmi belirli bir desen ya da motifin kuma zerinde oluturulmas ilemidir.
Bask ileminde her renk ayr ayr baslmakta ve birok bask teknii kullanlmaktadr.
Direkt bask ynteminde boya bask kvamlatrcs ve yardmc maddelerden oluan bask
pat kumaa aktarldktan sonra normal veya HT buharlamasyla boyann lif ierisine
difzyonu ve fiksaj salanmaktadr.
Daha sonra kvamlatrc ve fiske olmam boyann uzaklatrlmas iin kuma ak en
ykama makinesinde ykanmakta ve kurutulmaktadr.
Pigment baskda suda znmeyen pigmentler scakta fiske olan binder sistemiyle birlikte
kumaa aktarlmakta ve ardndan kurutulup fiske edilmektedir.
Pigment basknn fiziksel zellikleri byk oranda binder sisteminin yaptrma zelliklerine
baldr. Pigment bask zellikle karm liflerinden meydana gelen kumalarn baslmasnda
yaygn olarak kullanlan kolaybir bask eididir.
Dier balca iki bask eidi, andrma ve rezerve baskdr. Andrma baskda zemin boyal
kuma boyay skerek zeminde beyaz desenin olumasn salayan andrma patyla baslr.
Alternatif olarak bask patna andrma maddesine dayankl bir boya ilave edilerek renkli
andrma da yaplabilir.
Rezerve baskda ise boyanmam kuma zerine rezerve maddesi ieren bask patyla bask
yaplmaktadr. Rezerve maddeleri daha sonra boyama, emdirme ya da bask yntemlerinden
birine gre aktarlacak zemin boyasnn fiksajn nlemektedir.
Beyaz rezerve ya da rezerve patna daha sonra fiske olabilecek uygun bir boya ve pigment
ilave ederek renkli rezerve de yaplabilmektedir.
TEKSTL RNLERNDE RENK HASLIKLARI;
Boyanm ya da baslm tekstil rnlerinin nihai kullanm srasnda eitli d etkenlere kar
gstermi olduu performans uygun renk hasl testleri ile belirlenmektedir. Bu testlerde
yksek kalite ve performansn salanmas genellikle iyi renk hasl zelliklerine sahip boya
ve pigmentlerin daha yksek maliyetleriyle birlikte ortaya kmaktadr. British Standart (BS)
gibi ulusal standartlar, Avrupa Standarlar (EN) ve Uluslararas Standartlar (ISO) vardr. Fakat
bu gn birok lkede gelecekte EN ve ISO standartlarnn kullanlabilmesi iin test
metotlarnn ve performans standartlarnn harmonizasyonuna doru bir gidiat vardr. Kuzey
Amerikada ASTM (American Society for Testing and Materials) ve AATCC (American
Association of Textile Chemists and Colorists) test metotlar bulunmaktadr. Ayrca, rnein
otomotiv tekstilleri gibi zel uygulama alanlarnda kullanlmak zere endstri tarafndan
gelitirilmi test metotlarda mevcuttur. Renk hasl testlerinin ou kullanm koullarna

benzer koullar salamak zere planlanmtr ve renk haslk testlerini gelitiren kurulularn
banda ngilterede Society of Dyers snd Colorist ve ABD de AATCC gelmektedir. Renk
haslk testleri genellikle takip edilecek standartlar test metodunu tanmlamakta ve kullanlacak
deerlendirme metodunu belirtmektedir. Fakat nihai kullanm iin tatmin edci performans
dzeyinin ne olduuna, boyac ve baskc ile renk tanmlayc uzman arasnda karar
verilmektedir. irketler kendi irket ii performans kriterlerini genellikle boyal ya da baskl
tekstil rnleri iin bu alandaki i bilgilerine ve tecrbelerine dayanarak boya reticileriyle
teknik ibirlii kurarak gerek kullanm koullarnda testler gerekletirecek ve ikayet
konusu olan materyalleri deerlendirerek oluturmaktadr. Renk haslk testlerinin balcalar
ya ilemlere (rnein, ykama), a, hava koullarna, srtmeye, atmodfer kirliliine ve
organik zclere (rnein, kuru temizleme) kar renk hasldr. Standartlatrlm ykama
testlerindeki haslk deerleri boyal materyaldeki renk deiiminin ve yanda bezdeki
kirlenme seviyelerinin gzlem kabininde ntral gri zemine kar standart klandrma
koullarnda ISO griskalas kullanlarak grsel olarak deerlendirilmesiyle tespit edilir.
Griskalann deerlendirme Arasl 5 ten 1 e kadar deimektedir. Renk deiimi ayn
zamanda spektrofotometre kullanlarak objektif olarak saptanr ve ardndan griskala
deerlendirilmesine dntrlr. Ik hasl normalde doal gn n taklit etmek zere
filtre edilmi yksek younluklu ksenon ark lambasnn kullanld k hasl test
cihazlarnda llerek bulunur. Bu cihazlarda kontroll scaklk ve bal nem atmosferinde
allmaktadr ve rnekler makine tipine bal olan hzlandrlm soldurma lambas etrafnda
ve bamsz olarak kendi eksenleri etrafnda dnebilen st ksmen kapatlan tayc kartlar
zerine monte edilirler. Ayn zamanda her testte solma hzlar bilinen mavi yn standart
eritlerde kullanlmaldr.
Tekstil rnlerinin ounda kullanlan zel test metotlar iin belirlenen koullar modern k
hasl test makinelerinde nceden programlanmtr. ngiliz ve Avrupa standartlarnda solma
derecesi test rneindeki rengin solma derecesininmavi yn rnekteki edeer solma
derecesiyle karlatrlmasnn grsel olarak deerlendirilmesidir. Ik hasl deerleri 8 ile
1 arasnda deimektedir. Srtme hasl srtme ilemi iin standart beyaz kuma sabit basn
altnda boyal rnee daha nceden kararlatrlm kere srterek belirlenmektedir. Test ya ve
kuru artlar altnda gerekletirilmekte ve makine manuel ya da yeni makinelerde otomatik
olarak altrlabilmektedir.
Beyaz kumataki kirlenme derecesinin deerlendirilmesi ISO kirletme gri skalas kullanlarak
yaplmaktadr. Pigment baskl materyaller iin srtme hasl kullanlan binderin yaptrma
zelline baldr.

KUMALAR ZERNDEK BOYAR MADDELERN IKARILMASI

[Kuma yzeyinden hal ve apreler skldkten sonra boyar maddelerin giderilmesi ilemine
balanlmaldr]
1-Kumalar zerindeki boyar maddelerin indirgeme yolu ile karlmas;
1-a) Ntral indirgeme metodu: Kuma ya da lifler ierisinde 2 damla amonyak (d: 0.88) ve
0.5 g sodyum bislfit bulunan 10 ml scak damtk su ierisine konulur. Rengin atmas
tamamlanncaya kadar yava yava kaynatlr. Scak su ile iyice ykanr ve kurutulur.
1-b) Kaynar sodyum bislfit metodu: % 1 orannda sodyum hidroksit ihtiva eden % 5lik
sodyum bislfit zeltisi ierisinde kaynatlan liflerdeki bir ok trdeki boyar madde bu
yntem ile karlabilir. En ok kullanlan bu metot hayvansal lifler ile selloz asetat
lifleri iin uygun deildir. karlmas g olan boyalarda ierisine % 15 orannda butil
karbitol katlmas ile iyi sonu alnabilir.
1-c) Sodyum slfoksit-formaldehit (formosul) metodu: Selloz asetat liflerinden
boyalarn sklmesi iin % 2 formosul ve % 0.5 asetik asit ihtiva eden kaynar zelti ile
muamele edilerek salanr.
2-Kumalar zerindeki boyar maddelerin ykseltgenme yolu ile karlmas;
2-a) Alkali hipoklorit metodu: Sellozik lifler sodyum karbonat ile pH 10-11e
ayarlanm 0.1 N sodyum hipoklorit zeltisi ile oda scaklnda ileme sokularak rengi
emniyetli bir ekilde giderilebilir.
2-b) Asidik sodyum hipoklorit metodu: Asetik asit veya slfirik asit ile asitlendirilmi 0.04
N sodyum hipoklorit ile oda scaklnda ileme sokulan liflerdeki birok boyar madde
giderilebilir. Bu ilemin sellozik lifleri sratle bozundurduuna dikkat edilmelidir.
2-c) Sodyum klorit zeltisi: Seyreltik asetik asit ile pH 5e ayarlanan % 2lik sodyum
klorit zeltisinde kaynatlan liflerin zerindeki anilin siyah ve kkrtl trden
boyalarla dier boyalar karlabilir. zeltiye az miktarda hidrojen peroksit karlarak
klordioksidin ayrmas yavalayacandan daha iyi sonular elde edilir.
3- Kumalar zerindeki boyar maddelerin dier zcler ile karlmas;
3-a) % 20 lik piridin metodu: % 20 lik piridin zeltisi ile soxhelet cihaznda ekstrakte
edilerek birok direkt ve dispers boyalar kumalardan ve liflerden karlabilir.
3-b) Dimetil formamid metodu: Dimetil formamid ile soxhelet cihaznda ekstraksiyon yolu
ile sellozik liflerdeki azoik boyalar ile bir ksm kp boyalar karlabilir. (Dikkat:
Dimetil formamit ile eker ocak altnda allmaldr ).
3-c) Monoklor benzen metodu: Dispers boyalarn karlmasnda kullanlabilir. Selloz
asetat lifleri ile allrken scakln 100 Cn zerine kmamasna dikkat edilmelidir.
Soxhelet cihaznda monoklor benzen ile yaplan ekstraksiyonla poliester liflerindeki
birok dispers boya karlabilir.
3-d) o-klorfenol metodu: o-klorfenol ile kaynatlan liflerdeki birok kp ve azo boyalar
karlabilir. Sellozik lifler bu ilemden nce 1 dakika kadar % 10luk re zeltisinde
kaynatlarak iirilir ise boyann karlmas kolaylam olur. (Dikkat: o-klorfenol
deriye temas ettirmeyiniz).
4- Kumalardaki boyar maddelerin asit ve alkaliler ile karlmas;
4-a) %5 lik asetik asit metodu: % 5 lik asetik asit ierisinde kaynatlan yn ve ipek
liflerindeki bazik boyalar karlabilir.
4-b) % 1 lik amonyak metodu: % 1lik amonyak zeltisi ile kaynatlan yn ve ipek
liflerindeki asit boyalar karlabilir.

BOYALARIN (TOZ, ZELT VE TEKSTL ELYAFI ZERNDE

BOYANMI ) ANALZ
BOYALARIN TOZ VEYA ZELT HALNDE TANINMASI;
Mevcut olan herhangi bir boyarmaddenin hangi grup boyarmadde olduunun belirlenmesi iin
baz testler uygulanr. Bu testlerin birinci aamada, bolyarmaddenin karm boyarmaddemi
yoksa tek bir boyarmaddemi olduu belirlenir. kinci aamada ise boyarmaddenin znr
olup olmad belirlenir. Dimetil formamid ierisindeki tutumlar boyarmaddenin
tannmasnda nemli bir zelliktir. Boyarmaddenin tannmasnda hangi elyaf boyadklar
biliniyorsa sonuca gitmek daha kolay olmaktadr. Boyarmadde testleri iin elyaf numuneleri
olmas gerekir.
-Boyarmaddenin tek bir boyarmaddemi yoksa karm boyar madde olup olmadnn
belirlenmesi;
Bu ama iin eitli testler vardr;
- fleme testi,
-Kapiler analiz,
-fraksiyonlu ekstraksiyon (zme) metodu, ve
-Kromatografi metodudur.
-fleme metodu;
-Boyarmadde, su ya da alkol ile slatlm slak szge kadna flenir. Karm
boyarmaddelerde kat zerinde farkl lekelenmeler oluur.
-Beyaz bir porselen kapsldeki deriik slfrik asit zerine hazrlanan bu boya numunesinden
flendiinde karm boyarmaddelerde farkl renklerin olutuu gzlenir. Ancak bu test
boyarmadde karm toz halinde ise sonu verir.
Boyarmadde zelti halinde kartrlm zeltiden elde edilmise o zaman aadaki test
metotlar uygulanr;
-Fraksiyonlu zme test metodu,
-Fraksiyonlu boyama test, metodu ve
-Kromatografik analiz metodu gibi.
-Kapiler (klcal) analiz metodu; Pratik olarak yaplacak dier bir test, hazrlanan zelti
ierisine dik olarak szge kad daldrlr. Kat zerinde farkl dalgalanmalar ve renk
tonlar var ise karm boyarmaddedir.
-Fraksiyonlu zme metodu; Deiik boyarmaddelerin deiik zclerde gsterdikleri farkl
znme zelliklerine dayanr. Su, eter, alkol, benzen gibi zclerle allr. Analiz
edilecek boyarmadde zeltisi iinde alnma erileri farkl boyarmaddelerin olmas durumda
sonu verecek bu yntemde 10-15 dakika ara ile deiik ileler boyanr. Farkl hzda ekilen
boyarmaddeler, farkl kademelerde ileleri boyayacaktr. Ancak; ekim hzlar ayn olan
boyarmadde karmlarnda bu deneme ile bir sonu elde edilemez.
-Kromatografi metodu; Boyarmade karmlar; metanol, etanol, tetrahidrofuran, etilasetat gibi
farkl organik zclerde farkl hareket hzlar nedeniyle tanmlanrlar.

-Boyarmaddelerin su da znrlklerinin tayini; Boyarmadde tek bir boyarmadde grubu

ieriyor ise; ilk olarak boyarmaddenin suda znr olup olmad kontrol edilir.
-znme deneyi; 0,1 gram boyarmaddenin 100 ml saf su ierisinde 1 dakika kaynatlmas
suretiyle gerekletirilir. znp znmedii kontrol edilir. Filtre kad ile filtre edilir.
-Su da znen boyarmaddeler;
--Reaktif,
--Direkt,
--Asit,
--Kromlama,
--Metal kompleks,
--Bazik (katyonik),
--ndigosol,
--Suda znr kkrt, ve
--Naftol boyarmaddeleridir.
-Suda znmeyen boyarmaddeler;
--Dispers (ok az znr),
--Kp,
--ndigo,
--Kkrt, ve
--Pigment boyarmaddeleridir.
-Boyarmaddelerin dimetil formamid ierisindeki tutumlar; Boyarmaddelerin pratik
olarak belirlenmesi iin uygun bir yol olan dimetilformamid (DMF) ierisindeki tutumlar
aada gstrilmitir;
-A-1) 1:1 Dimetilformamid/Su karmnda boyayan boyar maddeler;
--Btn direkt boyarmaddeler,
--Diazo ve inkiaf boyarmaddeler,
--Bazik boyarmaddeler, ve
--Baz mordan boyar maddelerdir.
-A-2) 1:1 Dimetil formamid/su karmnda boyamayan boyar maddeler;
--Reaktif boyarmaddeler,
--Kp lyko ester boyarmaddeler,
--Pigment boyarmaddeler,
--Baz bazik boyar maddeler, ve
--Baz mordan boyarmaddelerdir.
-B-1) % 100 Dimetil formamidde boyayan boyar maddeler;
--Kp,
--Kp lyko ester,
--Naftol, --Kkrt,
--Pigment,
--Baz asit, ve
--az mordan boyar maddelerdir.

-B-2) % 100 Dimetil formamidde boyamayan boyarmaddeler;

--Reaktif boyarmaddelerdir.
-Su da znen boyar maddelerin tannmas; Boyarmaddeler su da znyor ise bu
zelti ile deiik elyaflarn boyanp boyanmad test edilir. Su da znen boyar
maddelerin tannmas ile ilgili tablo aada verilmitir.

SU DA ZNEN BOYARMADDELER
0,5 gram boyarmadde, 200 ml kaynar damtk su da kaynatlr ve damtk su ile 1 litreye
tamamlanr.

50 ml boyarmadde zeltisi
5 ml % 10 luk Na2SO4 ile
Kaynama temp.boyanr
|

Pamuk boyanm ise direkt

ya da diazolama boyasdr.
|

HCl ierisine daldrlan

Magnezyum ubuu boya
erisine daldrlr ve aleve
Tutulur

Alev rengi yeil Alev renksiz

Direkt bm.
Diazolama bm.

50 ml boyarmadde, 3 ml/lt 50 ml boyarmadde zeltisine

sudkostik ve 20-40 gr/lt tuz 1 ml % 30 luk asetik asit ilave
boyama yaplr.
edilerek yn 10-15 dak. Kayna.
|
boyanr.

Pamuk iyi bir ekilde boyan. Yn ok iyi boyanm ise

ise reaktif boyarmaddedir. Asit, metal kompleks,
ya da kp lyko boyasdr.

zlm 10 ml boya
10 damla 2 N H2SO4
birka kristal NaNO2
konularak 60-70 C de
stlr

Renk tonunda deiim Renk tonunda bir deiim yok

ve kelek var ise
ise eterde znnrlne bak.

Kp lyko ester

kontrol iin H2SO4 Eterde znyr ise Eterde

ve NaNO2 ieren
ntr ortamda boyayan znmyor
zeltiye bazik olun- krom veya kobalt metal ise yine
caya kadar NaOH
kompleks bm.
Boraks
ilave edilir. Bir mik.

yakma deneyi
Na2S2O4 ilave edilir Kzgn platin ubuk
60 C stlr. kel. boraks ierisinedald.

znmelidir.
Hafif nemlendirilerek Yeil Renk yok
boyarmaddeye dald. Renk Az miktar.
Boyarmadde sklmemi ise ikinci (Boraks incisi deneyi) Asidik boyarmad.
rnek 5 damla su, 1 damla der. H2SO4
Krom suda z.
Boyarmadde ve 5 damla % 10luk Pot.bikom. iinde.

Komp. 10 damla
Sklm ise 10 dakika kay. Yn boyanr. Boyanm Yeil renk
Mavi renk
% 40 lk
Asit.bm.
rnek 3 ml. %1 NH3. 2 dak. Kaynatl
Kromlu metal Kobalt metal CH3COOH

Birinci rnee gre daha az

Kompleks
Kompleks ilave edilir.

sklmse Kromlama bm.

yn numune
3 ml % 1lik NH3 ile 2 dakika kaynatlr.
Bu zeltide

10dakika kay.
ve durulanr.

SU DA ZNEN BOYARMADDELER
1. inci ilem;
Pamuklu numune sodyum bikarbonat ve boyarmadde zeltisiyle emdirilir ve 105 C de
kurutulur. Pamuk boyanm ise Reaktif boyarmaddesidir. Teyit etmek iin rnek 3 gram/lt
sabun ile kaynatlr. Reaktif boyada herhangi bir akma sz konusu olmaz. Eer pamuk
boyanmam ise % 1 lik boya zeltisine % 2 taniik katlr. Renkli kelek oluursa bazik
(katyonik) boyarmaddedir denir. Eer kelek olumazsa boyann asitlendirilip zeltisine
potasyum perslfat ilave edilir ve stlr. Renkli kelek oluursa Kp lyko ester
boyarmaddesidir denir. Eer kelek olumazsa boya zeltisine HCl ve inko ilave edilir.
Eer kkrt aa kyorsa znebilir kkrt boyarmaddesidir denir. Kkrdn aa
kmas kokusundan ya da kurun asetat kadn kahverengine dntrmesinden anlalr.
Kkrt aa kmazsa dier denemeye geilir.
kinci ilem;
10 ml boya zeltisi ile viskoz-rayon ve asetat kaynatlarak muamele edilir. Daha sonra
malzemeler 1 dakika % 1 lik NH3 ile kaynatlr. Viskoz-rayon boyanm ise direkt
boyarmaddesidir denir. Eer her iki elyafta boyanmam ise asit, metal kompleks, krom
boyarmaddesidir denir. Boyarmadde tozunda metal arama deneyleri yaplr. Krom, kobalt,
nikel, bakr, demir aranr. Metal arama iin boyarmadde yaklr ve kl
sodyumamonyumfosfat iinde eritilir. Eeriyik mavi boyanr ise kobalt vardr. Eriyik yeil
boyanr ise krom vardr denir. Eer yakma ileminden sonra metal mevcut ise metal kompleks
boyar maddesidir denir. Eer metal yok ise kromlanm yn ve kromlanmam yn asitli
boyarmadde zeltisinde 30 dakika sre ile kaynatlr. Kromlanm yn daha koyu boyanr ise
Kromlama boyarmaddesi, Kromlanmam yn daha koyu boyanm veya koyuluk farkl yok
ise asit boyarmadde olarak deerlendirilir.
SU DA ZNEN BOYARMADDE ZELTS
1.in ci ilem;
50 ml boyarmadde zeltisi + 1 ml % 30 luk CH3COOH ile yn, pamuk ve tanenlenmi
pamuk kaynatma temperatrnde 5-10 dakika boyanr ve daha sonra iyice durulanr. Eer
yalnz yn boyanm ise asit, krom, krom kompleks boyarmaddesidir. Boya rnei porselen
kapslde kl edilir ve daha sonra klde krom aranr. Eer krom bulunmaz ise yn % 2 lik
boyarmadde + % 5 lik CH3COOH (% 30 luk) + % 10 kristal Na2SO4 ile 40-50 C de 30-45
dakika ileme tabi tutulur. % 1-2 deriik H2SO4 ilave edilir. 30 dakika ileme devam edilir. %
1 potasyumbikromat ile % 2 deriik H2SO4 ieren asidik ortamda 40-50 C de 30 dakika
kromlanr. yice durulanr. Kromlama ile ykama hasl iyi bir ekilde dzelmi ise kromlama
boyarmaddesidir denir eer deilse asit boyar maddesidir denir. Eer 50 ml boyarmadde
zeltisi + 1 ml % 30 luk CH3COOH zeltisinde, yn, pamuk ve tanenlenmi pamuun
kaynama scaklnda 5-10 dakika boyama ilemi ve daha sonra durulama ileminden sonra;
yn ve tanenlenmi pamuk boyanr, pamuk hafife kirlenir ise bazik boyar maddesidir denir.
Bunu teyit etmek iin; 1-2 ml boyarmadde zeltisi alnr. zerine biraz seyreltik NaOH ilave
edilir ve stlr. Bu srada ou kez boyann rengi deiir ya da amamen renksiz kalr. Souk
su ile katna seyreltilir ve soutulur. Bir ka ml eter katlr ve iyice alkalanr. Ksa bir sre
beklenildikten sonra eter faz atlr ve biraz CH3COOH ilave edilir ve iyice kartrlr. Eer
bazik boyarmadde var ise asetik asit faz boyann orijinal rengini alr, eter faz ise renksiz
kalr. 50 ml boyarmadde zeltisi + 1 ml % 30 luk CH3COOH zeltisi ierisinde yn,
pamuk ve tanenlenmi pamuun kaynama scaklnda 5-10 dakika boyanmas ve daha sonra
durulanmasnda yalnz yn boyanm pamuk kirli kalm ise yn tipi reaktif boyarmaddedir
denir. Boyanm rnek 3 gram/lt sabun ile kaynatlr, daha sonra 5 dakika damtk su ile iyice

durulanr. rnek kurutulduktan sonra dimetilformamid ile kaynatlr. Renk akmas olmaz ise
yn tipi reaktif boyarmadde vardr denir.
kinci ilem;
1. Boyama; 50 ml boya zeltisi zerine 5 ml % 10 luk sodyum slfat zeltisi ilave
edilir. ine pamuk, yn konup 5 dakika kaynama scaklnda boyama ilemi yaplr.
Daha sonra scak ve souk su ile iyice durulanr.
2. Boyama; 50 ml boya zeltisi zerine 5 ml % 10 luk sodyum slfat zeltisi 1 ml %
10 luk sodyum karbonat zeltisi katlr. Yn boyanm, pamuk kirlenmi ise Asit
boyar maddesidir. Bu durumda birinci boyamada, ikinciden daha koyu boyama elde
edilir. Eer pamuk kuvvetlice boyanm, yn kirlenmi ise direkt boyar maddedir. Yok
eer pamuk boyanr yn hafife kirlenmi ise Reaktif boyar maddesidir denir. Reaktif
boyarmaddesi teyidini ise; Boyanm rnein 3 gr/lt sabun ile kaynatlmas,
durulanmas, kurutulmas ve daha sonra dimetil formamid ile kaynatlmas ile yaplr.
Bu ilem sonunda eer bir akma olmaz ise reaktif boyarmaddesi olduu teyid edilmi
olur.
SUDA ZNEN BOYAR MADDELERN TANINMASINDA UYGULANAN
YNTEMLER;
I.YNTEM
a) 10 damla % 10 luk sodyum slfat zeltisi ieren boyarmadde zeltisine pamuk
numunesi konur ve 10-15 dakika sre ile kaynatlr. Pamuk iyi bir ekilde boyanm ise
direkt boyarmadde ya da sonradan ilem grm diazolama ya da naftol boyarmaddesi
olabilir. Bu durumda HCl iine daldrlm manezyum ubuu boyarmadde numunesine
daldrlr ve aleve tutulur. Alevin rengi yeil-mavi ise bakr ieren direkt (substantif)
boyarmaddesidir denir. Eer alev renksiz kalr ise diazolama boyarmaddesidir denir. Direkt
boyarmaddenin normal bir direkt boyarmaddesimi yoksa sonradan ilem grm
boyarmaddesi mi olduunu anlamak iin pamuklu kuma boyama reetesine gre boyanr,
ard ilemler uygulanarak renk deiimi gzlenir.
Boyama iin; % 3 boyarmadde, % 1-2 kalsine soda ve % 10-20 kristal sodyumslfat ile
1:20 flotte orannda 90-95 de 1 saat boyama yaplr ve iyice durulanr. Boyanm kuma
kk paralara ayrlr.
-Potasyum bikromatla,
-Bakr slfatla ve
-Formaldehit ile ard ilem yaplr. Renk ve haslktaki deiimler gzlemlenir.
b) Birinci denemede baarsz sonular alnm ise; boyarmadde zeltisine 3 ml/lt sudkostik
ve 20-40 gram/lt tuz konularak boyam ilemi gerekletirilir. Eer pamuk iyi bir ekilde
boyanm ise reaktif boyarmaddesidir denir. Pamuk iyi bir ekilde boyanm ise reaktif
boyarmaddesidir.
c) Boyarmadde zeltisine 10 damla % 40 lk asetik asit ilave edilerek yn ve tanelenmi
pamuk 10-15 dakika kaynatlrak boyanr. Yn ok iyi boyanm ise asit, metal kompleksi,
kromlama ya da kp lyko ester boyarmaddesidir denir.
d) lk olarak zlm az miktardaki boyar madde zerine 10 damla 2 N H2SO4 ve birka
para kristal sodyum nitrit ilave edilerek 60-70 C ye stlr. Renk tonunda deime
oluyorsa ve kelek oluuyorsa kp lyko ester boyarmaddesidir.
e) Renk tonunda deime yok ise ve kelek meydana gelmiyorda, numunenin eter iindeki
znrl baklr. Eterde znyorsa; ntral ortamda boyayan krom veya kobalt metal

kompleks boyarmaddesidir. Bunun tespiti iin kzgn platin ubuk boraks ierisine
daldrlr. Hafife nemlendirildikten sonra numune ierisine daldrlarak aleve tutulur ve
alevin ald renk gzlemlenir. Yeil ise kromlu metal kompleks boyarmaddesidir, mavi ise
kobaltl metal kompleks boyarmaddesidir.
f) Boya eterde znmyor ise yine nceki ktaki gibi boraks yakma deneyi yaplr. Renk
gzlenir. Yeil renk asidik krom kompleks boyarmaddesi olduunu gsterir.
g) Renk gzlenmez ise az miktarda boyarmadde suda znr (10 ml) ve 10 damla % 40 lk
asetik asit ilave edilir. ki yn numunesi bu zeltide 10 dakika boyunca kaynatllarak
boyanr. Daha sonra durulanr. Birinci numune 3 ml % 1 lik amonyakta 2 dakika
kaynatlr. Boyarmadde sklm ise asit boyarmaddesidir.
h) Boyarmadde amonyakla sklmemi ise; ikinci numune 5 ml su, 1 damla deriik slfrik
asit ve 5 damla % 10 luk potasyum kromat ieren zeltide 10 dakika kaynatlarak boyanr
ve durulanr. Boyanm rnek, 3 ml % 1 lik amonyak ierisinde 2 dakika kaynatlr.
Birinci rnee nazaran boyarmadde daha az sklm ise kromlama boyarmaddesidir
denir.
II.YNTEM
-Suda znen boyarmaddeler iin bir dier pratik test metodu aadaki gibidir;
a) Pamuklu numune, sodyumbikarbonat ve boyarmadde zeltisi emdirilir, 105 C de
kurutulur. Pamuk boyanm ise reaktif boyarmaddesidir.
b) Pamuk boyanmam ise % 1 lik boya zeltisine % 2 lik tannik asit katlr. Eer renkli
kelek oluur ise bazik (katyonik) boyarmaddesidir.
c) kelek olumaz ise; boyarmaddenin asitlendirilmi zeltisine potasyum perslfat ilave
edilir ve stlr. Renkli kelek kp lyko ester boyarmaddesidir.
d) (c) kkndaki ilemde kelek olumam ise, boya zeltisine HCl ve kalay klorr kristali
ilave edilir ve kaynatlr. Eer kkrt aa kyor ise kkrt boyarmaddesidir. Kkrtn
aa kmas kokusundan ya da kurun asetat kadn kahverengine dndrmesinden
anlalr.
e) Bu denemelerden sonu elde edilememi ise; az miktarda boya zeltisi ile viskon, rayon
ve asetat kaynatlarak boyanr ve sonra materyaller 1 dakika sre ile % 1 lik NH3 ile
kaynatlr. Viskon, rayon boyanm ise direkt boyar maddesidir denir. Her iki elyafta
boyanmam ise asit, metal kompleks veya kromlama boyarmaddesi olabilir.
f) Boyarmadde tozunda metal arama deneyleri yaplr. Krom, kobalt, nikel, bakr, demir
aranr. Eer ortamda metal mevcut ise; metal kompleks boyarmaddesidir denir.
g) Eer metal yok ise; kromlanm ve kromlanmam yn ayn boya zeltisine asetik asit ile
hafif asitlendirilerek 30 dakika sre ile kaynatlarak boyanr. Kromlanm daha koyu
boyanm ise kromlama boyarmaddesi, kromlanmam yn daha koyu boyanm ise veya
arada ok az renk fark var ise asit boyarmaddesidir denir

SUDA ZNMEYEN BOYAR MADDELERN TANINMASI

I.YNTEM
a)

Boyarmaddelerin asetat elyafn boyayp boyam+adna baklr. Asetat numunesi

boyarmadde zeltisi ile 15 dakika kaynatlr ve daha sonra durulanr. Asetat elyaf
boyanm ise; dispers boyarmaddesi olabilir. Bu, asetonda znrlk ile teyit edilir.
Dispers boyarmaddesi aseton ierisinde znr. Eterde znrlk testide yaplabilir.
Boyarmadde eter fazna geiyor ise dispers boyarmaddesidir.

b) Asetat elyaf boyanmam ise; kp, kkrt veya pigment boyarmaddesi olabilir. Bu
durumda; hidroslfit ve sudkostik ile boyarmaddenin znrl test edilir. Kaynar
boyarmadde zeltisine 1-2 ml sudkostik veya boyarmadde miktarnn iki kat hidroslfit
katlr. erisine pamuk konularak 5-10 dakika boyama yaplr daha durulanarak
oksitlenir. Boyarmadde oksitlenerek pamuu boyam ise kp ya da indigo boyarmaddesi
olabilir. Eer pamuk ak boyanm ise indigo, koyu boyanm ise kp boyarmaddesidir
denir. Malzeme hipoklorit zeltisiyle kaynatldnda renk deimiyor ise kp
boyarmaddesi olduu kesindir.
c)

Boyarmadde oksitlenmemi ise kkrt ya da pigment olabilir. Kkrt boyarmaddesi olup

olmadnn tespiti iin; az miktarda boyarmadde yaklak 2 ml H2O + 2 ml deriik HCl +
1-2 adet SnCl2 kristali ieren zeltide kaynatlr. Tpn azna nemli kurun asetat
kad konur. Bu durumda kkrt gaz aa kyor ise kkrt boyarmaddesidir. Bu
kokusundan ya da kurun asetat kadn kahverengine boyamasndan anlalr. Bir dier
seenek ise; boyanm rnekten alnan birka para; bir tp ierisinde, zerine SnCl 2/HCl
konularak kaynatlr. Tpn azna slak kurun asetat (Pb(CH3COO)2 kad konur.
Kkrt boyarmaddesinden kan H2S gaz kurun asetat kadn siyaha boyar ve
boyamann rengi sar-turuncu ya da sar kahverengine dner. Sonucun teyidi; boyanm
numunenin 10 ml su ve 10 damla hipoklorit ieren zeltisinde kaynatldnda
boyarmaddenin sklmesi veya renk tonunda byk bir deiiklik olmas eklindedir.
Boyanm rnekten alnan bir para, % 10 luk sodyum slfr (zrnk) ile 5-10 dakika
sre ile kaynatlr. Bu durumda; kkrtl boyamalarda renk tonu deiir, indirgenmi
boya zelti haline geer. Kp boyarmaddeleri bu ilem ile deiiklie uramaz. Zrnk
ile indirgeme, madde halinde boya ile yaplabilir. Kkrt boyarmaddeleri bylece zlr,
kp boyarmaddeleri ise znmez.

d) Tm bu sonular olumsuz ise pigment ya da naftol boyarmadde olabilir. Pigment boyar

maddenin teyidi; bindersiz ortamda elyaf boyamamas, binder ile boyamas eklinde
yaplr. Pigment boyarmaddeler (anorganik pigmentler dnda) eterde znrler, suda
dispersiyon verirler. Ayrca pigment boyarmaddeler mutlaka metal ierirler. Naftol boyar
madedelerin teyidi; sodyum hidroksit ile pat haline getirilerek boyarmaddenin zerine
scak su konulmas ve zldkten sonra zeltiyse bir boyama tuzu (baz) ilave edilmesi
suretiyle gerekletirilir. Boya kelei oluuyor ise naftol boyarmaddesidir.

II.YNTEM
Suda znmeyen boyarmaddelerin tannmas iin bir baka yol ise aada gsterilmitir.
a)

Toz boyarmaddeye 1:1 HCl ve metal inko ilave edilir. Eer kkrt aa kar ise
(kokusundan, ya da kurun asetat kad testi ile) kkrt veya kkrt-kp
boyarmaddesidir. Kkrt-kp boyarmaddesi sodyum slfit iinde g znr

b) Selloz asetat boyarmaddesi zeltisinde 80 C de boyanr. Eer boyama pozitif ise

dispers boyarmaddesidir.
c)

Dispers boyarmadde deneyinden olumlu sonu alnm ise, NaOH ve hidroslfit iinde
boya zlr, viskon ya da pamuk boyanr, oksitlenir. Materyal boyanm ise kp
boyarmaddesidir, lyko bileii sar ise indigoid, koyu renkli ise antrakinon kp
boyarmaddesidir.

KUMA, PLK VE ELYAF ZERNDEK BOYARMADDELERN ANALZ

Elyaf zerindeki boyarmaddelerin tannmas renk tutturma deneylerinin temelini oluturur.
Elyaf zerindeki boyarmaddelerin tannmas iin izlenecek yol, materyalin cinsine gre
belirlenir.
Bu elyaf zerindeki boyarmaddelerin tespiti;
-Pamuk, keten gibi selloz esasl elyaflar zerindeki boyar maddelerin tespiti,
-Yn elyaf zerindeki boyarmaddelerin tespiti,
-Poliamid elyaf zerindeki boyarmaddelerin tespiti,
-Poliester elyaf zerindeki boyarmaddelerin tespiti, ve
-Poliakrilonitril elyaf zerindeki boyarmaddelerin tespiti eklindedir.
-Analiz nceki uygulanan ilemler; Boyarmaddelerin sistematik analizlerine gemeden nce
zerindeki boyarmaddeler belirlenecek olan malzemelerin hangi elyaf olduu analiz edilir.
Bu amala; liflerin bitkisel, hayvansal ya da sentetik esaslm olduklarn bilmek analizler
iin yeterli olmaktadr. Lif cinsi; yakma deneyi ya da mikroskobik test ile saptanabilir.
Karmlarda durum biraz daha karktr. Burada atk ve zg ipliklerinin sklerek ayr
ayr analizi gerekebilir. Analizden nce kuma zerindeki hal ve apre maddelerinin
uzaklatrlmas gerekir.
-Niasta cinsi hal ve apre maddeleri, I2/KI testi ile belirlenir. Enzimler ile paralanarak suda
znr hale getirilir.
-Suda zme ilemi 5 dakika damtk su ile kaynatma yoluyla gerekletirilir. Ancak, bu arada
direkt boyarmaddeler suya geecei iin su buharlatrlarak kalnt analizi yaplabilir.
-Sentetik esasl apre maddeleri, aseton veya tetrahidrofuran ile uzaklatrlabilir.
-Yalar, preparasyon maddeleri; kuma numunesini eter veya benzen ierisine yatrlarak
uzaklatrlabilir.
Btn bu n ilemler srasnda dikkat edilmesi gereken husus, boyamann herhangi bir ekilde
etkilenmemesidir. Sentetik liflerdeki boyarmaddelerin tannmasnda lif znrlklerinden
yararlanlr. lemler zcye geme prensibine dayanmaktadr.

SELLOZ ESASLI (PAMUK, KETEN, VSKON) EYA ZERNDEK

BOYARMADDELERN TANINMASI
Selloz esasl elyaf boyayan boyarmadde snflar; direkt (substantif), reaktif, kkrt, kp,
indigo, naftol, pigment ve oksidasyon boyarmaddeleridir. Piridin; elyaf zerindeki
boyarmaddelerin gruplandrlmas iin nemli bir ayratr. Piridin ile soukta muamelede
akma gsteren boyarmaddeler; kkrt, oksidasyon, bazik, sunstantif, naftol ve asit
boyarmaddeleridir.
Yapay (insan yaps) elyaflarn eitli zclerdeki znrlkleri
Elyaf cinsi
Selloz asetat
Selloz triasetat
Poliamid 6

Poliamid 6,6

Poliamid 11
Akrilik
Poliester

znrl
-Aseton/su (80:20) soukta
-Benzil alkolde 50 C de
-Souk metilen klorr iinde
-Kaynar benzil alkolde
-Kaynar o-diklorbenzende
-Kaynar % 85lik HCOOHda
-Dimetilformamid/HCOOH(%85)
(75:25), scakta
-Kaynar o-diklorbenzende
-Kaynar benzil alkolde
-Kaynar % 85 lik HCOOH da
-Siklohekzanonda
-N-Metilprolidonsa, scakta
-D.M.F de scakta
-N-Metilprolidonda, scakta
-m-krezolde, scakta

-Reaktif boyar maddeler;

-Reaktif boyar maddeler % 100 lk dimetil formamidde (D.M.F) akmamalaryla ayrt
edilirler.
-Piridin zeltisinde akmazlar.
-Souk penetrazin TN zeltisinde akmazlar.
Boyanm numune zerine hipoklorit zeltisi damlatlr. Azo kromoforlar ieren reaktif
boya ise damlayan yerdeki boya hemen yok olur.
-Triazin ve vinil slfon boyarmaddelerinin ayrt edilmesi;
-Ykanm numune nce % 50 lik dimetil formamid ile ekstrakte edilir. Burada direkt ve
bazik boyarmaddeler sklr.
-Tekrar saf dimetil formamid ve/veya alkol + CH3COOH karm ile ekstrakte edilir. Bu
aamada ise kp, azoik, kkrt boyarmaddeleri ve pigmentler sklerek reaktif yaplr.
-Daha sonra numune geri soutucu altndaki dzenekte 1 ml/lt H2SO4 ve 2 gram/lt susuz
sodyum sfat ieren banyoda 15 dakika kaynatlr. Beyaz ynn renklenmesi triazin
boyasnn mevcudiyetini gsterir. Renklenme olmaz ise vinilslfon boyas mevcuttur.
Triazin boyalar alkaliye daha dayankldr.
-Direkt (substansif) boyar maddeler;
-Numune 1-2 dakika % 5 lik NaOH kaynatlr. Bu ekilde direky boyalnr bir ou sklr.
-Soukta olan zeltiye boyanmam pamuk atldnda, hemen sklen boya absorbe edilir.

Daha yaygn bir deneme ynteminde rnek;

-Deriik amonyak ile kaynatlp, boyas sklr.
-Amonyak uurulur.
-Boyarmadde su ile zlr.
-zelti ntr halde veya soda ile bazikletirilerek 5 gr/lt sodyum slfat eklenerek pamuk
boyanr.
Pamuk ok koyu boyanrsa direkt boya vardr. Direkt boyarmaddenin tespitinden sonra
formaldehit yada katyonik maddelerle veya metallerle ard ilem yaplp yaplmad tespit
edilir.
-Formaldehit analizi iin; rnek 5 dakika seyreltik H2SO4 ile kaynatlp soutulur.Yeni
hazrlanm karbazol zeltisinden (0,1 gram karbazol + 100 ml deriik H2SO4) damlatlr.
Yeil-mavi renk formaldehitin varln gsterir.
-Katyonik ard ilem yaplp yaplmadnn tespiti; 5 dakika % 10 luk fosforik asit ile
kaynatlr. zeltiye Sirius Scharlach boyarmaddesinin ok seyreltik zeltisinden bir ka
damla damlatlr. Yeterli madde var ise kme olur. Bu katyonik son ilemin varln
gsterir.
-Kkrt boyar maddeleri;
-Numune 30 saniye % 16 lk HCl ile kaynatlr.
-Soutulur ve bir miktar inko ilave edilir. Yava yava H2S aa kar. H2S kokusundan ve
Pb(CH3COO)2 kadnn kararmasndan anlalr.
Dier bir deney de klor hasl ile ilgilidir.
-rnek deriik hipoklorite atlr, eer renk alr ise kkrttr. Seyreltik hipokloritte kaynar
ilemde de ayn sonu elde edilir.
Ayrca kkrt boyarmaddesi ile boyanm ise, NaOH ve hidroslfit ile renk gider (kr kp
deneyi). Buna karlk kp boyarmaddeleri Na2S (zrnk) ile renk deiimi olmaz.
-Kp boyarmaddeleri;
-Numune 1-2 dakika 2-3 ml % 5 lik NaOH ile kaynatlr.
-10-20 mg hidroslfit ilave edilerek 1 dakika daha kaynatlr.
-Numune karlp ayn zelti ierisine bir miktar beyaz pamuklu bez konur. 10-20 mg NaCl
katlarak 1 dakika sre ile kaynatlr.
-Daha sonra oksitlenme yaplr.
Yeni boyanan numune, eer orijinal renginde ise kp boyarmaddesidir.
Bir dier analiz ynteminde: kr kp deneyi yaplr;
-Boyal rnek, 15 gram/lt kat NaOH ve 20 gr/lt hidroslfit zeltisine konur. 70 C de su
banyosunda renk deiimine baklr.
-Daha sonra birka damla H2O2 ile renk eskiye dner ise kp boyarmaddesidir.
-ndigo boyarmaddeleri;
Boyanm kumata indigo boyarmaddesinin test edilmesi u yntemleree gre yaplabilir;
-Alev testi,
-Sblimasyon testi, ve
-Nitrik asit testidir.
ndigo boyarmaddeleri kple de sar renk verirler.

-Alev testi;
-Boyanm malzeme tututurulur ve bir sre yanmas beklenir.
-Sonra zeri souk porselen bir tabak ile kapatlr ve alev beyaz kat zerine bastrlr. ndigo
sblimasyona urayarak kat zerinde mavi leke brakr.
-Sblimasyon testi;
-Kuru durumdaki boyanm rnek bir cam test tpnde stlr. ndigo krmz buhar formunda
sblime olur ve camn souk ksmnda mavi kelekler oluturur.
-Nitrik asit testi;
-Deriik nitrik asit kumaa dedirilir. Kuma indigo boyarmaddesi ile boyanm ise yeil
kenarl beyaz bir leke oluur.
-Pigment boyar maddeleri; Dier boyarmadde snflarnn bulunmamas halinde; 5 gram/lt
sabun zeltisinde orijinal numune ile birlikte 10 dakika 95 C de beyaz asetat muamelesi
yaplr. Reaktif boya beyaz asetat boyar, pigment ise boyamaz. Numunenin klnde metal
iyonlar var ise bu pigment boyarmaddenin varlna iarettir.
-Mikroskopla incelendiinde boyarmaddenin yzeyde geliigzel dald, lif ilerinin beyaz
olduu grlr. Mikroskopik muayene yapmadan nce orijinal numunedeki niasta ya da
sentetik karm ksm uzaklatrlr.
Niasta apresi; % 2 enzim, % 0,25 slatc ile 70 C de 30 dakika sre ile kaynatlmakla
giderilir.
Sentetik reine apresi ise; % 1 lik HCl ile sklr ve durulanr.
Mikroskopik muayene iin numuneden lifler karlr. 1 damla etil salisilat ilave edilerek lam
zerinde incelenir. Pul eklindeki kelek bindere bal pigmentin varln gsterir.
-Boyanm kuru rnek bir deney tpnn ierisinde, soukta 1 dakika piridin veya penetrazit
TN 5 dakika sre ile alkalanr ve dinlendirilir. Pigment boyarmaddesi renklendirilmi
numuneden zeltiye renk geii olur.
Mat-weis (TiO2) varlnn tespitinde; lif KHSO4 ile porselende zndrlr. Soumaya
braklr. Souyunca seyreltik H2SO4 ve H2O2 ilave edilir. Sardan turuncuya kayan renk
oluur.
-Naftol boyar maddeleri; Naftol boyarmaddeleri suda znmeyen azo boyarmaddeleri olup,
piridinde akmalar ile ayrt edilirler. 20-50 mg numune tpe konur. zerine 1-2 ml piridin
ilave edilerek kaynatlr. Naftol boyalar belirli bir lde akar. Azoik boyalar; kloroformda
tp ierisinde alkalandnda (azoik boyalar) zndnden zelti renklenir.
-Oksidasyon boyar maddeleri; Renk siyah ise ve kkrt boya deil ise; 15 gram/lt NaOH
(kat), 20 gram/lt hidroslfit ile 60 C de su banyosunda bekletilir. Eer zelti kahverengi
ise ve H2O2 ile yeniden siyah olursa; oksidasyon boyarmaddesidir denir.
-Anilin siyah; rnekten skln zeltiye deriik H2SO4 dklp, sonra suyla seyreltilinde
zelti yeil olur. yice souyunca, krom aramas yaplmaldr. Anilin boyalar ou krom
ihitiva eder.
Krom testi iin;
-Kl bir miktar doymu nitrat ile eritin. Sar renk kromu gsterir.
-Erimi kl ile asetik asit ve su ilave edilerek stn. Birka damla difenil karbazit damlatn.
Mor rengin oluumu kromun mevcudiyetini gsterir.
-Difenil siyah; rnekten sklen zeltiye deriik H2SO4 ilave edilip, su ile seyreltilince yeil
renk vermezler.

-Ftaslosiyanin boyarmaddeleri; Mavi, yeil, turkuaz boyarmaddesini tanmada boyal rnek

zerinde souk deriik nitrik asit damlatlnca viyolet renkli lekeler oluur. Tam tespit iin
bakr, nikel gibi metaller aranr.

SELLOZ ELYAFI (PAMUK, KETEN, VSKON, RAYON) ZERNDEK

BOYARMADDELER
-Kaynar % 100 D.M.F zeltisinde 3-4 dakikada boya akyor ise reaktif boyarmaddesidir
(kuma nce kaynar sabunlama yaplr. Dier tm boyarmaddeler akar).
-1/1 D.M.F/Su ile 3-4 dakika kaynatlnca znyr ise direkt, inkiaf ve bazik boya olabilir.
Eer boyarmadde amonyakta sklr ise bazik ortamda tuz ile pamuk ve yn boyanr. Eer
pamuk koyu boyanr ise direkt boyarmaddedir.
-Kr kp deneyi ile renk deiir ise kkrt tespiti pozitif ise ve deriik hipokloritte renk alr,
zrnk ile renk deiir ve H2O2 ile tekrar eski rengine dnerse kkrt boyarmaddesidir. Kr
kp deneyi olumlu, kkrt tespiti negatif, parafin testi pozitif ise (iplik eirilmi scak
parafin iinde 1 dakika bekletilir) kp boyarmaddesi veya kp lyko ester boyarmaddesidir.
Kr kp deneyinde renk sarya dner veya renk kaybolur, oksitlenme ile eski rengini almaz
ve parafin testi de poziyif ise naftol (inkiaf) boyarmaddesidir.
-Boyarmadde penetrazit TN ile 5 dakika alkalandnda akyr ve mikroskopik incelemede lif
yzeyinde geliigzel dalm pigmentler grlyor ise, rejenere selloz elyaf halinde
renklendirilmi ve enine kesitte niform olarak dalm pigmentler var ise pigment boyar
maddesidir.
-Boyarmadde deriik formik asit ile sklr. Eer boya akar ise, sklen boyar madde
zeltisinin NaOH ve sonra buz sirkesi ilavesinde renk tonu deiir, asit ilavesiyle yeniden
renk oluur ise; sklen boyarmadde ile pamuk ve tanenli pamuk boyanr (100 C de
5 dakika). Tanenli pamuk koyu renk boyanr ise, boyarmadde kaynar glasiyel asetik asit ile
sklr ve buharlatrlr. Boyarmadde zeltisi pH 5 te akrilik elyaf boyar. Akrilik elyaf
eer koyu renk boyanr ise bazik boyarmaddedir denir.
BOYANMI SELLOZ (PAMUK, KETEN, VSKON, RAYON) NUMUNES
I.Grup boyarmaddeler (direkt, asit, bazik ard ilem grm direkt boyarmaddeler)
-100-300 mg boyanm numune zerine bir tpte 10 ml damtk su ve 0,5-1 ml deriik
amonyak konur. Numune zerindeki boyarmadde akncaya kadar kaynatlr. Numune
karlr. zelti ikiye ayrlr.
--zeltiye 10-30 mg beyaz pamuklu bez, 5-10 gram NaCl veya Na2SO4 ve NH3 ilave edilir,
kaynatlr, soutulur, karlr ve durulanr. Pamuklu bez NH3 + tuz bulunan zeltide
boyanm ise direkt boyarmaddesidir.
--NH3 l ortamda pamuk boyanmam ise zelti asetik asit ile ntrletirilir ve 1 ml % 10
luk CH3COOH ile asitlendirilir. 10-30 mg yn paras 30 sn kaynatlarak boyanr. Eer yn
boyanm ise asit boyarmaddesidir (metal arama testleri yaplabilir).
-Direkt denemede boya akmaz ya da az akar ise bazik boyarmadde aranr. Bunun iin 1003000 mg numune bir tpe alnr, zerine 0,25-0,50 ml glasiyel asetik asit konulur ve stlr.
Katyonik boyarmaddelerle boyanabilen akrilik elyaf ilave edildiinde boyanr ise bazik
boyarmaddesidir. Bir deney tpnde numune 1-2 dakika formik asitte (%85-95) kaynatlr.
Ar akma var ise su ile 1:1 seyreltilir. Tp ierisine yn elyaf atlp kaynatlr. Ynn
boyanmas bazik boyarmaddesi olduunu gsterir.
-Direkt boya testinde boya akmyor ve bazik boya testi olumsuz sonu veriyorsa; katyonik ard
ilem grm direkt boyarmadde aranr.
--100-300 mg numune tp ierisine konur. zerine 10-15 ml % 10 luk HCl ilave edilir ve 1
dakika sre ile kaynatlr. zeltiye amonyak ve tuz ilave edilerek direkt boya testi
uygulanr. Eer olumlu sonu alnyor ise reine ile ard ilem grm direkt boyarmaddesidir
denir.
--HCl li direkt boyarmadde zeltisine eter eklenerek tp alkalanr. Eter faz boyanr, su
faznda renk kaybolur ise katyonik ard ilem grm direkt boyar maddesidir denir.

--5 dakika % 10 luk fosforik asit ile nmune kaynatlr. zeltiye Sirius Scharlach
boyarmaddesinin ok seyreltik zeltisinden birka damla damlatlr. Yeterli madde varsa,
kme olursa katyonik ard ilem grm direkt boyarmaddedir.
--Formaldehit arama, rnek 5 dakika seyreltik H2SO4 ile kaynatlr ve daha sonra soutulur.
Taze hazrlanm karbazol zeltisinden damlatlr. Yeil mavi renk grlr ise formaldehit
ile ard ilem grm direkt boyarmaddedir denir.
BOYANMI SELLOZ (PAMUK, KETEN, VSKON, RAYON) NUMUNES
II.Grup boyarmaddeler (kkrt, kp, oksidasyon siyah)
-II.Grup boyarmaddeler aranmadan nce 1. Grup boyarmaddelerin olup olmad aranr. 50100 mg numune bir tp ierisine konur. zerine 6 ml su, 1-2 ml % 10 luk NaOH ilave edilir
ve kaynatlr. Daha sonra 10-30 mg sodyum slfit konur, 2-5 saniye daha kaynatlr.
ndanthren Blue haricindeki tm boyarmaddelerin rengi belirgin olarak deiir. Numune
karlp filtre kad zerine konur. Bu gruba dahil tm boyarmaddeler 5-6 dakika iinde
orijinal rengine dnerler.
-100-300 mg boyal numune bir tpe alnr. 2-3 ml su, 1-2 ml % 10 luk Sodyum karbonat
200-400 mg pul sodyum slfr (zrnk) ilave edilip 1-2 dakika kaynatlr. Numune karlp
zeltiye 25-50 mg beyaz pamuk, 1020 mg tuz konulup 1-2 dakika kaynatlr. Pamuk
zeltisi iinden alnarak filtre kad zerinde bekletilir. Pamuun orijinal renk tonuna
boyanmas kkrt boyarmaddesi varln gsterir. Kkrt boyarmaddelerinin kesin olarak
varlnn belirlenmesi iin 100-150 mg orijinal numune 5 ml % 10 luk NaOH zeltisinde
kaynatlr, durulanr, ayr bir tpe aktarlr. Bu aktarlan numune zerine 2-3 ml indirgeme
zeltisi (10 gram SnCl2 50 ml su ve 10 ml HCl) tpn zerine kurun asetat veya szge
kad kapatlr ve zerine asetat zeltisi (alkali asetat zeltisi; % 10 luk NaOH iine ilk
nce kelek meydana gelip, daha sonra znnceye kadar % 10 luk kurun asetat ilave
edilir. Deney srasnda zeltinin filtre kad zerinde kurumasn nlemek iin % 20-25
lik gliserin ilave edilir) damlatlr. Tp kaynar su banyosunda stlr. Kurun asetat
damlatlan yeri koyu kahve veya siyaha dner ise kkrt boyas mevcut demektir. Kkrt
boyarmaddelerinin klor haslklar iyi deildir. Deriik hipoklorite atldklarnda (veya
seyreltik kaynar hipoklorite) renk alr ise kkrt boyarmaddesidir denir.
-Antrakinon trevleri % 10 luk hipoklorit ile ok az deiir. Tiyoindigo ve karbazol trevleri
hipoklorit ile rengin byk ksmn kaybedip sar renge indirgenir. Bir tpe 100-300 mg
boyal numune alnr, 2-3 ml damtk su ve 0,5-1,0 ml % 10 luk NaOH ile kaynatlr. 10-20
mg sodyum hidroslfit ilave edilip 1 dakika daha kaynatlr. Numune karlp (ayn zelti
iinde) yerine 25-30 mg beyaz pamuklu bez konur. Ayrca 10-20 mgde NaCl ilave edilir.
1 dakika kaynatlr ve daha sonra soutulur. Pamuklu bez karlp bir szge kad
zerinde oksitlenmeye braklr. Boyamann orijinal numunedeki ile ayn rengi almas,
yalnzca koyuluk bakmndan bir farkllk gstermesi kp boyarmadeesi olduunun bir
kantdr. Ancak daha nce numunede kkrt boyarmaddesinin olmadnn belirlenmesi
gerekir.
--Boyanm rnek numunesi tututurulur ve bir sre yanmas beklenir. Daha sonra zeri souk
porselen bir tabak ile kapatlr ve alev beyaz kat zerine bastrlr. ndigo sblimasyona
urayarak kat zerine mavi leke brakr.
--Kuru durumda boyanm rnek, bir cam test tpnde stlr. ndigo krmz buhar formunda
sblime olur ve camn aouk ksmnda mavi keltiler oluur.
--rnek zerine deriik H2SO4 damlatlr, beyaz bir leke ve evresinde yeil halka oluur.
--Boyal rnek D.M.F le birka kez ekstrakte edilince indigo tmyle tmyle akar, kuma
beyaz olur. Bu drt ilemle mensucat zerindeki indigo boyarmaddesi saptanr.
-Bu boyarmaddelerden hi birisi dorudan doruya ya da soda zrnk ve NaOH-Hidroslfit
ileminden sonra beyaz pamuu boyamaz. Bir tp ierine 100-300 mg boyal numuneden
alnr. Onun zerine 2-3 ml deriik H2SO4 ilave edilir. Boyarmaddelerin ekstrakte edilmesi
salanr. Bu ekstrakt 25-30 ml su olan bir tpe alnr ve szlerek stten ykanr. Kadn
kenarna % 10 luk NaOH damlatlr. Krmz eflatun renk anilin veya difenilin

mevcudiyetini gsterir. Bu testler sonunda pozitif sonu boyarmaddenin oksidasyon siyah,

Anilin-difenil olduunu gsterir.

BOYANMI SELLOZ (PAMUK, KETEN, VSKON, RAYON) NUMUNES

III.Grup boyarmaddeler (naftol, formaldehit veya metallerle ard ilem grm direkt
boyalar, diazolama boyar maddeleri)
100-300 mg numune 3-5 ml su + 1,5-3,0 ml % 10 luk NaOH ve 20-40 mg sodyum hidroslfit
ile 5 dakika sre ile kaynatlr. Bu grupta yer alan tm boyarmaddeler kaynatma ile
paralanrlar. Renk orijinalinde beyaza, griye veya oranj tonlarna dner. Deiim numune ve
zeltide gzlemlenir. Oksitlenme ile renk orijinaline dnmez.
-Formaldehit ile ard ilem grm direkt boyarmaddeler; Numune % 5 lik H2SO4 ile
kaynatlr. Bu zelti damla damla H2SO4 ierisinde erimi % 0,1 lik karbazol ilave edilir.
Mavi bir halka ya da kelek teekkl ederse formaldehit vardr denir. zeltide formaldehit
kokusu da hissedilir.
-Naftol, znmeyen azo boyarmaddeleri, inkiaf boyarmaddeleri; Bu grup boyarmaddelerin
en nemli zellikleri piridin ile akmalardr. 20-50 mg numune bir tpe konur ve zerine 1-2
ml piridin ilave edilerek kaynatlr. Naftol boyalar belirli lde akarlar. Suda
znmemeleri nedeniyle naftol boyalar Grup II:deki dier boyalara gre NaOH da daha
yava indirgenirler.
100-200 mg numune zerine % 10 luk NaOH zeltisinden 2 ml ilave edilir, 5 ml alkol
ilave edilerek kaynatlr. Bu karma 5 ml su ve 40-50 mg sodyum hidroslfit ilave edilip
tekrar kaynatlr. Renk gittikten sonra soutulur ve szlr. Szntye 10-20 mg beyaz
pamuk ve 20-30 mg beyaz pamuk ve 20-30 g tuz konup 1-2 dakika sre daha kaynatlr ve
pamuk numunesi karlr. Ultraviyole nda sr boyanm floresanl grnm orijinal
boyarmaddenin naftol veua znmeyen azo boyarmaddesi olduunu gsterir.
-Diazolama boyarmaddeleri; Dier boyarmaddelerin yokluu kantlanm ise baklr. Bu grup
boyarmaddeler piridinde akmazlar. NaOH ve hidroslfitte kolaylkla indirgenirler. Bu
boyarmaddelerin bazlar piridini hafife renklendirir. Bu nedenle yeni bir zeltide tekrar
numune zndrlr. Piridinde renk akmas giderek azalr.

BOYANMI SELLOZ (PAMUK, KETEN, VSKON, RAYON) NUMUNES

III.Grup boyarmaddeler (naftol, formaldehit ve metaller ile ard ilem grm direkt
boyar maddeler, diazolama boyar maddeleri)
100-300 mg numune alnr 3-5 ml su + 1,5-3,0 ml % 10 luk NaOH ve 20-40 mg sodyum
hidroslfit ile 5v dakika sre ile kaynatlr. Bu grupta yer alan btn boyalar kaynatma ile
paralanrlar. Renk orijinalinden beyaza, griye, sar veya oranj tonlarna dner. Deiim
numune ve zletide gzlemlenir. Oksitlenme ile renk orijinaline dnmez.

Metallerle ard ilem grm direkt boyar maddeler

Klde metal tehisi yaplr.

|
I.Metot;
|
Yaklak 0,5 gram numune
|
porselen krozede yaklr. Kl
|
eit miktarda kartrlr ve
|
Na2CO3 + NaNO3 ile eritilir
|
Ergimi kln belirli bir renge
|
Sahip oluu metalin varln
|
Gsterir. Ak mavi-yeil bakr
|
Kahverengi nikel, koyu mavi
|
ise kobaltn varl gsterir.
|

II.Metot
0,5 gram numune porselen krozede yaklr. Kl zerine 2,5-3,0 ml % 30 luk CH3COOH ilave
edilir. Bakr, nikel, mangan, krom, kobalt iin testler yaplr.
-Bakr (Cu++) aranmas; -0,5 ml CH3COOH zeltisi 0,5 ml NaSCN (sodyum rodanr), 1-2
damla piridin ile muamele edilir. Bakr var ise sarmtrak yeil nansl bakr piridinrodanr
oluur. Bu kompleks kloroformda znr. -0,5 ml zelti (kl + CH3COOH) amonyak
fazlas ile kartrlr. Buna birka damla sodyum dietildithiokarbamat) ilave edilir.
Kahverengi bir kelek olumas bakrn varln gsterir. -Kl HCl de znr, amonyak
ile bazik yaplr. Mavi renk bakrn varln gsterir.
-Nikel aranmas; -0,5 ml CH3COOH l kl zeltisi amonyak ilavesi ile bazik hale getirilir.
zerine birka damla % 1 lik dimetil glioksim zeltisi damlatlr krmz bir kelek
olumas nikelin varln gsterir. -Kl deriik HCl de znr. zeltiye NH3 ilave edilip
bazik yaplr. Birka damla % 1 lik dimetilglioksim ilave edilir. ilek krmz bir kelein
olumas nikelin varln gsterir.
-Kobalt aranmas; 0,5 ml CH3COOH zeltisine 0,5 ml doymu amonyum tiyosiyanat
(NH4SCN) ilave edilir. Eer kobalt var ise mavi renkli kobalt rodanr oluur.
-Krom aranmas; 0,5 ml CH3COOH zeltisine birka damla kurun asetat ilave edilir ise sar
renkli bir kelek oluur ise kromun varln gsterecektir.
-Mangan aranmas; 0,5 ml CH3COOH zeltisi stlr ve tekrar soutulur. Buna birka damla
% 10 luk sodyum periyodat ilave edilir. Istldndapermanganatn karakteristik renginin
meydana gelii mangann varln gsterir.

-Demir aranmas; Kl porselen krozede saf nitrik asitte znr. Souyunca zerine birka
damla potasyumr rodanr ilave edilir. Koyu bir krmz rengin olumas demirin varln
gsterecektir.

BOYANMI SELLOZ (PAMUK, KETEN, VSKON, RAYON) NUMUNES

IV.Grup boyarmaddeler (pigmenetler, reaktifler)
1.Pigment boyarmaddeleri; Elyafa binder ile balanan pigment boyar maddeler,
mikroskobik muayene, znrlk durumu ve kimyasal ilemlerle belirlenir.
-Mikroskobik ilem; retimi srasnda renklendirilmi viskoz, rayon mikroskop altnda
incelendiinde; boya dalm dzgn ve lif ierisine kadar nfuz etmi olarak grlr.
Binder ile balanm pigmentler ise sadece lifin yzeyinde grnrler. Boyarmadde yzeyde
geliigzel dalmtr. Liflerin ileri beyazdr. Mikroskobik muayenede niasta veya reine
tipi apreler, tanmlamada sorun yarataca iin ortamdan uzaklatrlmalar gerekir. % 2 lik
enzim ve % 0,25 deterjan ile 30 dakika, 60 C de 1 saat kaynatma niasta tr apre
maddelerini uzaklatrr. Sentetik reineler ise % 1 lik HCl ile 5 dakika kaynatmak suretiyle
kuma zerinden uzaklaacaktr. Numuneden birka iplik karlp bkm aldktan sonra
mikroskopla incelenir. Mikroskop camna yerletirilen elyaf zerine etil salisilat damlatlr.
Lif yzeyinde granl eklinde paracklar pigmenti belirtir.
-Piridin veya penetrazin TN ile muamele; Kuru rnek piridin ile soukta 1 dakika ya da
penetrazin TN ile 1 dakika alkalanarak bekletildiinde zeltiye renk gemi ise pigment
boyarmadde vardr denir.
-Dimetil formamid (D.M.F) ile muamele; Numuneden karlan birka lif paras 5 ml
(D.M.F/su karm zeltisi ile kaynatlr. zeltinin boyanp boyanmad izlenir. Deneme
yeni iplik paralaryla tekrarlanr. Bir baka numunede 5 ml % 100 lk D.M.F ile kaynatlr
ve incelenir. Bu iki zeltiye akma derecesi; pigment ile reaktif boyarmaddelerin ayrmn
salar. Pigment boyar madde 1:1 DMF/Su karmn renklendirmez, ancak % 100 DMF
zeltisini renklendirir. Eer sellozik numune reaktif boyarmaddeyle boyanm ise ve
yeterince ykanmam ise DMF zeltisini ok hafif boyar. Eer boyandktan sonra iyi
ykanmsa DMF zeltisini hi boyamaz. DMF zeltisi iyice boyanr ise pigment
boyarmadde olduu anlalr.
2.Reaktif boyar maddeleri; Reaktif boyarmaddeler % 100 lk DMF de renk vermemeleri
ile ayrt edilirler. Piridin zeltisinde akmazlar. Souk penetrazin TN zeltisinde akmazlar.
Reaktiflerin kesin olarak tespiti iin dier denemeerden olumsuz yant alnmaldr.
Oksitleyici maddelerle yaplan testler reaktif boyarmaddeler iin esas tekil eder. Analiz iin;
numune kaynamakta olan indirgen zelti (% 5 lik NaOH + % 5 lik Na2S2O4) veya % 5
lik CH3COOH zeltisi iine atlp reaksiyon ve reaksiyon sresi izlenir. Azoik, direkt,
inkiaf, diazolama boyarmaddelerinin rengi hemen gider. Baz krmz pigmentler de bu
testte akar. Antrakinon kromoforlar ieren baz reaktif boyarmaddeler indirgenir, ancak
oksidasyon ile orijinal rengine dnmezler. Azo kromoforlarnn rengi hipoklorit ile kaybolur.
ayet numune alkali lyko formuna dnm ise numune zletiden karlr ve asetik asit
iine atlr. Kp, kkrt, anilin siyah ve krom boyalar, alkali lyko ve orijinal renkte farkl
asit lyko (leuko) haline dnr. Asit lyko numunesi tekrarc indirgenir ve oksitlenirse
numunenin orijinal rengi elde edilir. Reaktif boyarmaddeler eitli yaplara sahiptir. Elyaf ile
ba yaptklar gruplara gre; vinilslfon, akrilamid, triazin vb. Kromofor gruplara gre;
ftalosiyanin veya antrakinon yapsna sahip olabilir. Ftalosiyanin ve antrakinon yapsndaki
reaktif boyalar lyko bileiine indirgenebilirler. Oksidasyon sonras orijinal renge dnerler.
Bu nedenle, tehis iin nce kp, kkrt ve azoik boyarmadde olup olmad tespit edilir.
ndirgeme 30-60 saniye 20 gram/lt Na2S2O4 + 2,5 gr/lt NaOH zeltisinde oda scaklnda
gerekletirilir. Oksidasyon 2 dakika souk, 2 dakika scak ve tekrar 2 dakika souk suda
alkalanarak gerekletirilir. Genellikle fitalosiyanin alkalama sonucu orijinal rengine
dnerken antrakinonlar dnmezler. 90-95 C de 2,5 dakika oksidasyon ile antrakinonun
orijinal rengi oluur. Vinil slfon ve akrilamid gibi tipler % 5lik NaOH ile kaynatldnda
hidroliz olurlar. Hidroliz olan boya pamuu boyamaz.

YN VE PEKL MALZEMELERDEK BOYARMADDELER

Yn elyaf zerindeki boyarmaddeler; asit, 1:1 metal kompleks, 1:2 metal kompleks, krom,
reaktif boyar maddeleridir. pek elyaf zerindeki boyar maddeler; yn iin verilen
boyarmaddelere ilaveten direkt, bazik olabilir. Kp, naftol ve bu gn retilmeyen kp lyko
ester boyarmaddeleri hayvansal liflerde nemli deildir.
-Reaktif boyar maddeleri; Numune non-iyonik deterjan ile 15 dakika sre ile kaynatlr,
durulanr ve kurutulur. Reaktif boyarmaddelerle boyanan numunedeki boyarmadde aadaki
zeltilerde akmazlar, dier boyarmaddeler ise akarlar.
-Glasiyel asetik asit-alkol karm (1:1 hacimce),
-% 1 lik NH3 (10 ml/lt)
-DMF ile,
-DMF/Su karmnda (1:1 orannda)
-Piridinde
-Penetrazin TN de
-Asit boyar maddeleri;
-Numune 2 dakika DMF de kaynatlr. Dinkleme boyarmaddeleri dndaki asit boyar
maddeler hemen akarlar, metal kompleksler de akarlar.
-Numune 5 ml su ve 1 ml amonyak ile kaynatlp ntrletirilir ve asidik hale getirilerek beyaz
yn boyanr. 1-2 dakika kaynatma sonras yn boyanr ise asit boyarmaddesi ile boyanmtr
denir.
-Bir dier metotta ise; numune 5 ml su ve 1 ml deriik amonyak ile kaynatldktan sonra
karlr. % 10 luk H2SO4 ilave edilerek zelti asidik hale getirilir. 20-40 mg yn numunesi
bu zeltinin iine atlarak 1-2 dakika kaynatlr. Ynn boyanmas asit boyarmaddenin
varln gsterir.
-Metal kompleks boyarmaddeleri; Boyanm numunenin klnde, krom, mangan ve kobalt
iyonu aranr.
-Mangan ve kobalt var ise metal komplekstir.
-Krom var ise kromalama boyar maddesi de olabilir.
-20 gram numune bir porselen krozeye konur ve zerine 500 mg sodyum karbonat + Nitrat
karm ilave edilip, eriti yaplr. Soutulduktan sonra indirgenir. ayet sarms ise krom
mevcuttur. Metal kompleks boyarmaddeler, boyarmadde ekstraktnn yn direkt olarak
boyamasndan anlalr.
-Kromlama boyarmaddeleri; Haslklarnn ok yksek olmasndan anlalr. Suda ve alkolde
znmezler. zeltiye ok az geerler ve boyarmadde yn boyamaz. Kromlama
maddeleri; yn elyafn zeltiden direkt olarak boyadklarnda iyi haslklar vermezler.
Ancak; kromla mordanlanm yne uygulandnda veya boyamann ardndan ard kromlama
ilemi sonras yksek haslklarda boyamalar veriyor ise kromlama boyarmaddesidir.

YN VE PEK ELYAFI ZERNDEK BOYAR MADDELERN ANALZ

(BOYANMI YN VE PEK)
-100-300 mg numune 5 ml su, 1 ml NH3 ile kaynatlr, numune karlr, zeltiye % 10 luk
H2SO4 damlatlarak ntr hale getirilir. Bir ka damla asit fazlas ile asitlendirilir. 20-40
gram beyaz yn paras konulup 1-2 dakika kaynatlr. Eer beyaz yn boyanr ise asit
boyarmaddesidir.
-rnek deriik NH3 ile kaynatlr. Boyarmadde zeltisi + HCl + Eter alkalanr ve beklenir.
Eer eter faz boyanr ise 1:2 kompleks boyar maddesidir. Eter faz boyanmaz veya ok hafif
boyanr ise 1.1 metal kompleks veya kromlama boyarmaddesidir.
-rnek glasiyel asetik asit ile muamele edilir. Eer boya akar ise bazikboyar maddesidir.
-Numune % 100 lk DMF ile muamele edilir renk akmaz ise reaktif boyarmaddedir.
Boyal numune amontyak zeltisine tuz ilave edildikten sonra kaynama scaklnda
boyuyor ise direkt boyarmaddedir denir.
POLAMD MALZEME ZERNDEK BOYARMADDELERN TANINMASI
Poliamid elyaf zerindeki boyarmaddeler; asit, dispers, bazik, 1:1 metal kompleks, 1:2 metal
kompleks, kromlama, naftol, kp ve reaktif olabilir. Bunlardan gnmzde yaygn olarak
kullanma sahip olanlar ise, asit, metal kompleks ve dispers boyarmaddelerdir. Numune
zerindeki boyarmaddenin belirlenmesinde; ykama/multifiber boyama, kl ve znrlk
testleri uygulanabilir.
-Ykama/multifiber boyama testi;,
-200-300 mg numune zerine 10-15 ml % 0,5 sabun, % 0,2 soda ieren zeltiden ilave edilir.
-15-30 dakika sre ile bir beher ierisnde iyice kaynatlr.
-Naylon numunesi suda karlr.
-Elde edilen zeltinin yars ibr tpe aktarlr ve 1-2 ml CH3COOH ve 1 cm boyunda
multifiber eklenir ve 3-5 dakika sre ile kaynatlr.
Boyama tamamlandktan sonra iyice ykanr ve hangi liflerin, alkali veya asidik ortamda
boyand not edilir.
Ykama testi sonras;
-Direkt boyar maddeleriyle; Pamuk, viskon ve naylonu alkali ortamda ak tonda boyarlar.
Asidik ortamda akrilan, pamuk, poliamid 6,6, ipek, viskon ve yn koyu renkli boyarlar.
Alkali ortamda tm liflere affinitesi dktr.
-Bazik boyar maddeleriyle; Asidik ortamda akrilik, katyonik boyanabilir PES i boyarlar.
Alkali ortamda hibir elyaf boyanmaz.
-1:2 metal kompleks boyar maddeleriyle; Alkali ortamda poliamid 6,6 koyu, yn, ipek ak
renk boyanr.
-1:1 metal kompleks boyar maddeleriyle; Alkali ortamda hibir elyaf boyanmaz. Asidik
ortamda akrilan, poliamid 6,6, ipek ve yn boyanr.
-Krom boyar maddeleriyle; Alkali ortamda liflerin hi biri boyanmaz. Asidik ortamda ise
akrilan, poliamid 6,6, ipek ve yn boyanr.
-Dispers boyar maddeleriyle; Asetat, triasetat, poliamid 6,62 alkali ortamda tekrar
boyarlar.

-Reaktif-dispers boyar maddeleriyle; Az miktarda aktlr. Alkali ve asidik ortamda asetat

ve poliamid 6,6 boyarlar.
-znrlk testi; 100-300 mg numune zerine 15 ml 57/43 Piridin/su ilave edilir ve tp
ierisinde kaynar su bulunan beher ierisinde 15-30 dakika bekletilir. Kp, krom ve dispers
haricindeki tm boyarmaddeler bu zelti iinde akarlar. Tp soutulur ve naylon numunesi
karlr. Bu zeltiye 1-2 ml deriik HCl ilave edilir ve renk deiimi olup olmad kontrol
edilir. Daha sonra bir ayrma hunisine aktarlarak 15 ml toluen ilave edilip alkalanr ve
fazlarn birbirinden ayrlmalar beklenir. Boyarmaddelerin fazlardaki dalm aadaki
gibidir.
Toluen faz
Su faz
Dispers boyarmaddesi
Direkt boyarmaddesi
Naftoller
Bazik boyar maddesi
Ntral metal kompleksb.m.
Asit boyar maddesi
Baz kp boyarmaddeleri
Asidik metal b.madd.
Kompleks b.maddesi
Baz reaktif b.m.
Kromlama b.maddesi
Baz ntr beyaz boya.
-Reaktif boyar madde; Ynde olduu gibi teste tabi tutulur. Procinyl tipi reaktif-dispers
boyarmaddeler; Piridin/su karmnda orta derecede akma gsterirler. znrlk testinde,
daha ziyade toluen faznda kalrlar. Su faznda da az miktarda renklenme gzlenir.
-Asit ve metal kompleks boyar maddeleri; Numune 2-4 dakika DMF. iinde kaynatlr. Asit
boyalar akar (dinkleme tipleri hari), metal kompleks az akar, mordan boyalar ise hi akmaz.
Asit boyalar; % 2 lik amonyak ile sklebilirler ve sklen boya asitli ortamda yn boyar.
Numune % 4 lk EDTA zeltisinin disodyum tuzunun gliseroldeki zeltisinde 140 C de
20 dakika kaynatlr. Asit ve mordan boyalar deimeden kalr. 1:1 metal kompleks boyalar
1-2 dakikada, 1:2 metal kompleks boyar maddeler ise 20 dakikada renk deitirirler.
Asit boyar maddeler; piridin/su ekstraksiyonunda kolaylkla znrler ve znrlk
testinde su fazna geerler.
1:1 metal kompleks boyar maddeleri; piridin/su ekstraksiyonunda kolaylkla akarlar ve renk
orijinal boyama ile olur. 1:1 metal kompleks boyar maddeler tamamen su faznda kalrlar.
1:2 metal kompleks boyar maddeler ise; znrlk testinde toluen faznnda kalrlar.
Ancak; bazlarnn znebilir gruplarnn snrl oluu nedeniyle, znrlk testinde her iki
fazda da grlebilirler.
-Dispers boyar maddeler; Numune 1-2 dakika kaynar etanolde muamele edilir. Sklen
boya sekonder asetat boyar. znrlk testinde; piridin/su zeltisinde akar.
Ekstraksiyonda; su fazndan toluen fazna geer. Boyarmadde % 30 luk CH3COOH ta
sklr ve eter ile alkalanr. Eter faz boyanr ise dispers boyar maddesidir denir.
-Kp boyar maddeleri; Numune % 5 lik NaOH ierisinde 60 Cye kadar stlr. Bir miktar
NaOH ilave edilir. Eer kp boyarmaddesi ise lyko ekline dnr. Bu zeltide pamuk
boyanr ve oksitlendiinde renk deiir. Piridin/su ekstraksiyonunda; ok az akar ya da hi
akmaz. znrlk testinde; akma olursa bu toluen faznda veya iki fazn yzeyinde km
boya olarak kalr.
-Krom boyar maddeleri; ok az miktarda krom ierirler. Piridin/su ekstraksiyonunda
genellikle orijinal renkten farkl renk verirler. znrlk testinde su faznda kalrlar.
-Direkt boyar maddeler; Piridin/su ekstraksiyonunda kolaylkla akarlar ve znrlk
testinde su fazna geerler.
-Bazik boyar maddeler; Piridin/su ekstaksiyonunda su faznda kalrlar.

POLAMD ELYAFI ZERNDEK BOYAR MADDELERN ANALZ

YNTEMLER
BOYANMI POLAMD MALZEME
(POLAMD ELYAFI % 85 LK HCOOH DA ZNR)
-% 85 lik HCOOH zeltisine akan boya poliakrilonitril elyaf boyam ise bazik
boyarmaddesidir.
-Numuneyi 15 dakika non-iyonik deterjan ile ykayp % 100 lk DM.F ya da DMF/Su
karmnda znz. Eer renk akmaz ise reaktif boyarmaddesidir denir.
-Deriik boyar maddeyi deriik amonyak ieren su zeltisinde kaynatlr. Akan boya
zeltisinde;
--Tuz ilavesi ile pamuk boyamasnda, eer pamuk koyu boyanm ise direkt boyarmadedesidir
denir.
--Asitlendirilerek yn boyanr. Eer yn koyu boyanm ise asit boyarmaddesidir.
---Asit boyar maddesi tespitinden sonra metal tespiti yaplr eer metal var ise krom veya
metal kompleks boyarmaddesidir.
Krom var ise, krom boyarmaddesi iin test yaplr.
----Yn boyar madde zeltisinde yksek haslkta boyanr ise 1:1 Metal kompleks
boyarmaddesidir. (1:1 metal komplekste yalnzca Cr vardr. Piridin/su ekstraktnda geni
lde akar, su fazndadr. zeltinin rengi orijinal numunenin ayn rengindedir).
----Yn boyarmadde zeltisinde eer yksek haslkta boyanyor ise 1:1 metal komleks boyar
maddesidir. Yn yksek haslkta boyanmyor ise, mordanlanm yn boyanr ya da
sonradan kromlama yaplr. Yksek haslkta boyanm ise kromlama boyar maddesidir. (Cr
miktar fazladr. Piridin/su ekstraksiyonunda farkl renk verirler. znrlk testinde ise su
faznda kalrlar).
-Eer metal tespitinde kobalt ve mangan tespit edilir ise metal kompleks boyarmaddesidir.
(boyar madde sklr. Asit + eterle aklalamda eter faz boyanr. znrlk testinde
ekstrakt toluen faznda ise boyarmadde kesinlikle 1:2 metal kompleks boyarmaddesidir).
POLESTER MALZEME ZERNDEK BOYARMADDELERN TESPT
Poliester elyaf, byk oranda dispersiyon boyarmaddeleri ile boyanrlar. Pigment, kp, bazik
boyar maddelere raslanabilirse de pratikte nemleri yoktur.
-Dispers boyar maddeleri;
a) Numune kaynar etil alkol ile muamele edildiinde boyann bir ksm sklr.
b) rnek souk glasiyel asetik asit ile (buzlu sirke) ya da kaynar glasiyel asetik asit ile
muamele edildiinde boyar madde akyor ise ve sklen boyar madde ile asetat boyanyor
ise dispers boyarmaddesidir.
c) Sklen boyar madde buharlatrlp kalnt eter (metanol) + ayn miktarda su ile
alkalandnda eter (metanol) faz boyanr ise dispers boyarmaddesidir.
-Kp boyar maddesi; Bunlar dispers boya testinden etkilenmezler. Kp iin poliamiddeki
gibi test yaplr.
-Sistematik analiz;
-3-5 gram kaprolaktam bekte tp ierisinde hafif alevde zlr ve 100-300 mg boyal PES
numunesi konularak cam baget ile kartrlarak eritilir.
-Soutulduktan sonra (35 C ye) 15 ml etanol ilave edilir.
-ayet zelti renkli ise iki kez 20-30 ml su ile ekstrakte edilip kaprolaktamdan ayrlr.
-Emlsiyon teekkln nlemek iin 2-3 mg sodyum slfat ilave edilir.

-Alkoll faz 35 ml lik bir tpe aktarlr, 10 ml su ile birka dispers maddesi ilave edilir, su
banyosunda alkol uurulur.
-Asetatn orijinal PES kuma ile ayn tonda boyanm olmas dispers boyann varln
gsterir.
-Asetat kuma karldktan sonra scak banyo dispersiyonuna 3 ml 1 N NaOH ve 1-2 mg
hidroslfit konur ve alkalanr.
-ayet renk kaybolur veya deiir ise ve hava ile oksidasyonunda orijinal renk geri dnmez ise
azo tipi gerlitirilmi dispers boya kullanld belirlenmi olur. Kp boyalar oksitleme ile
orijinal rengine dner.
-Boyal PES numune asetik asit ile bir dakika kaynatlr.
-zelti buharlatrlr ve kalnt 5 ml su da znr.
-Tanen ile mordanlanm pamuk veya akrilik kuma konup bir dakika kaynatlr. Bazik
boyalar kumaa transfer olur.
-Pigment asetik asit ile kaynatma sonucu renk vermez. Ancak, zelti kurulua kadar
buharlatrldnda kalnt suda znmez.
AKRLK MALZEME ZERNDEK BOYARMADDELERN TESPT
Akrilik elyaf, bazik (katyonik) boyarmaddelerle ve kk bir oranlarda dispers
boyarmaddelerle boyanr. Akrilik elyaf % 85 lik HCOOH da znmezler. Kaynar n-metil
prolidonda znrler. Nitrobenzen ve o-krezolde znmeleri ilede poliesterlerden ayrlrlar.
PES lifleri her ikisinde de znmez.
-Bazik (katyonik) boyar maddeler; Numune % 85 lik HCOOH ierisinde 1-2 dakika
kaynatlr. Materyal karlr ve zelti eit hacimde su ile seyreltilip boyanmam orlon ile
kaynatlarak boyanr. Orlon boyanr ise bazik boyar maddedir.
Ekstraksiyon deneyi iin; 100-300 mg numune + 2 ml % 40 lk N-metil prolidonun sudaki
zeltisi 10-20 dakika kaynar su banyosunda tutulur. Boyar madde zelti fazna geer. Bu
zeltiye 10 ml toluen eklenir. yice alkaladktan sonra 1 ml su ilave edilir. Su ve toluen
fazlar ayrlncaya kadar beklenir.
Toluen faz
Dispers boyarmaddesi
Baz 1:2 metal kompleks

Su faz
Bazik boyarmaddesi
Asit boyarmaddesi
Krom boyarmaddesi
Baz 1:2 metal kompleks b.m.

Dispers boyar maddeler; Numune gliserol banyosunda 160 C de 5-10 dakika sv parafin
ile muamele edildiinde boyann bir ksm sklr.

POLAKRLONTRL ELYAFI ZERNDEK BOYAR MADDELERN ANALZ

BOYANMI POLAKRLONTRL NUMUNE

Toluen/su ekstrakt

Toluen faz
Su faz
Dispers, baz 1:2 metal kompleks
Bazik, asit, krom, baz 1:2 metal kompleks

Toluen sudan ayrlr. Toluen uar.

Kalnt 1 damla % 10 luk dispers. Toluen zeltisine 2 ml Orijinal boyanm

Maddesiyle dispers hale getirilir. % 10 luk NaOH
ilave numunenin klnde
Yn ve asetat boyanr.
Edilir. Deney tp bir ka Co, Mn, Cr aranr.
Dakika kaynar su ierisinde 1) Eer Co ve Mn

tutulur. karldktan sonra

var ise 1:2 metal
Yalnz yn boyuyor ise Yn ve asetat soutulur, alkalanr ve iki
kompleks b.m.
Metal kompleks b.m.
boyuyor ise
fazn ayrlmas iin beklenir. *2) Eer Cr var ise
Dispers b.m.
Toluen faz bir tpe aktarlr 1:2 metal kompleks
ve 0,5 ml % 10 luk Asetik 3) Ar metal yok ise
asit ilave edilip alkalanr ve bazik b.m. deil,
dinlendirilir. Alt ksmdaki Asit boyar maddedir.
asit faz orijinal renge boyanm ise Bazik boyar maddedir
*2) Eer 1:2 metal kompleks veya krom boyar maddesi ise; Orijinal numuneden NH3 ile boyar
madde sklr, asitlendirilir, yn boyanr.
-Eer yn yeterli haslkta boyanmadysa ancak mordanlanm yn yeterli haslkta boyanm ise
ya da sonradan kromlama ile yeterli haslk elde edilmi ise kromlama boyar maddesidir
(Piridin/su ekstyraksiyonunda hemen hemen hi akma olmaz).
-Eer yn yeterli haslkta boyanm ise metal kompleks boyar maddesidir (Piridin/su
ekstraksiyonunda olduka akar, zeltinin rengi orijinal numunenin ayn rengindedir. Bu boyar
maddeler piridin/su ekstraksiyon faznda su fazna geerler).