KARADEN

Z TEKN
K N
VERS
TES
FEN B
L
MLERENST
TS

ELEKTR
K ELEKTRON
K MHEND
SL
ANAB
L
M DALI

YKSEK GER
L
M ELEKTR
K TES
SLER
NDE TOPRAKLAMA ANAL
Z

YKSEK L
SANS TEZ

FatoRES
N

UBAT 2010
TRABZON

KARADEN
Z TEKN
K N
VERS
TES
FEN B
L
MLERENST
TS
ELEKTR
K ELEKTRON
K MHEND
SL
ANAB
L
M DALI

YKSEK GER
L
M ELEKTR
K TES
SLER
NDE TOPRAKLAMA ANAL
Z

Elektrik Elektronik Mh. FatoRES

N

Karadeniz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstitsnce

Elektrik Yksek Mhendisi
UnvanVerilmesi
in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih

Tezin Savunma Tarihi

: 29.12.2009
: 03.02.2010

Tez Dan

man

: Yrd. Do. Dr. H.

brahim OKUMU

Jri yesi

: Prof. Dr. Sefa AKPINAR

Jri yesi

: Yrd. Do. Dr. Hseyin PEHL

VAN

Enstit Mdr

: Prof. Dr. Salih TERZ

OLU

Trabzon 2010

NSZ

Karadeniz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Elektrik-Elektronik

Mhendislii Anabilim Dal
, Yksek Lisans programerevesinde gerekle
tirilen bu
al

mada; topraklama sistemleri, topraklama temel kavramlar

, topraklama e
itleri ve
topraklama elektrotlarincelenerek, IEEE 80-2000 standarddorultusunda, bir yksek
gerilim tesisinin topraklama direnci, ad
m ve temas gerilimlerinin hesaplanmasve
grafiksel analizleri geli
tirilen MATLAB/Simulink programile gerekle
tirilmi
tir.
ncelikle bu al

mam esnas
nda bilgi ve tecrbelerini esirgemeyen dan

man hocam
Say
n Yrd. Do. Dr. H.
brahim OKUMUa vermiolduu destekten dolayok te
ekkr
ederim.
Mdrm Y. Ercan AKANa yksek lisans al

malar
m boyunca gstermiolduu
anlay

; Yksel YAVUZa bilgi birikimini ve kaynaklar

nbenimle payla
t

; retim
Grevlisi O. zdal MENG
ye bilgisayar program
nda yapm
oldu
um al

malarda bana
yol gsterdi
i ve kaynaklar
nbenden esirgemeden payla
t
iin te
ekkr ederim.
Son olarak; beni bugne kadar yaln
z b
rakmayan, maddi ve manevi desteklerini
hibir zaman esirgemeyen, sevgili annem Binay RES
Ne, babam Rahmi RES
Ne ve
karde
im Kevser RES
Ne bu vesileyle sevgi ve sayg
lar
msunar
m.

FatoRES
N
Trabzon 2010

II

NDEK
LER

Sayfa No
NSZ.............................................................................................................................

II

NDEK
LER ................................................................................................................. III
ZET ................................................................................................................................ VII
SUMMARY ..................................................................................................................... VIII
EK
LLER D
Z
N.......................................................................................................... IX
TABLOLAR D
S
N
........................................................................................................ XII
SEMBOLLER D
Z
N..................................................................................................... XIII
1.

GENEL B
LG
LER ........................................................................................

1.1.

Giri.................................................................................................................

1.2.

Topraklama .....................................................................................................

1.2.1.

Topraklama ile
lgili Temel Kavramlar .........................................................

1.2.1.1.

Aktif K
s
mlar .................................................................................................

1.2.1.2.

Gvde ..............................................................................................................

1.2.1.3.

Toprak .............................................................................................................

1.2.1.4.

Topraklama .....................................................................................................

1.2.1.5.

Topraklay
c....................................................................................................

1.2.1.6.

Topraklama
letkeni ........................................................................................

1.2.1.7.

Referans Toprak ..............................................................................................

1.2.1.8.

Toprak zgl Direnci .....................................................................................

1.2.1.9.

Yay
lma Direnci ..............................................................................................

1.2.1.10. Topraklama Direnci ........................................................................................

1.2.1.11. Topraklay
cGerilimi ......................................................................................

1.2.1.12. Potansiyel Srklenmesi .................................................................................

1.2.1.13. Potansiyel Dzenlenmesi ................................................................................

1.2.1.14. Potansiyel Dengelenmesi ................................................................................

1.2.1.15. Potansiyel Dengeleme Hatt(E

potansiyel ku
aklama)..................................

1.2.1.16. Global Topraklama Sistemi ............................................................................

1.2.1.17. Topraklay
c
dan Ak
m Gemesi .....................................................................

III

1.2.1.18. Potansiyel Da
l
m
.........................................................................................

1.2.2.

zin Verilen Gerilim Kriterleri ........................................................................

1.2.2.1.

Metal-Metal Dokunma Gerilimi .....................................................................

1.2.2.2.

Ad
m Gerilimi ................................................................................................. 10

1.2.2.3.

Temas Gerilimi .............................................................................................. 11

1.2.2.4.

Transfer Gerilimi............................................................................................. 11

1.2.2.5.

Ad
m ve Temas Gerilim Kriterleri .................................................................. 12

1.2.2.5.1. Msaade Edilebilir Maksimum Ad

m Gerilimi .............................................. 12
1.2.2.5.2. Msaade Edilebilir Maksimum Dokunma Gerilimi ....................................... 13
1.2.2.6.

Mevcut Elektrik Tesisinin Hesaplanan Temas ve Ad

m Gerilimleri .............. 13

1.2.2.6.1. Dokunma (Mesh-Gz)Gerilimi ....................................................................... 13

1.2.2.6.2. Ad
m Gerilimi ................................................................................................. 16
1.3.

Topraklama e
itleri ....................................................................................... 18

1.3.1.

Koruma Topraklamas
..................................................................................... 18

1.3.2.

letme Topraklamas
...................................................................................... 20

1.3.2.1.

Gerilim Transformatrleri ............................................................................... 20

1.3.2.2.

Transformatrlerin Y
ld
z Noktas
n
n Topraklanmas
.................................... 20

1.3.2.2.1. Transformatrlerin Y
ld
z Noktalar
n
n Direkt Topraklanmas
...................... 21
1.3.2.2.2. Transformatrlerin Y
ld
z Noktalar
n
n Diren zerinden Topraklanmas... 22
1.3.2.3.

Generatrlerin Y
ld
z Noktalar
n
n Topraklanmas........................................ 23

1.3.3.

Y
ld
r
m Topraklamas
.................................................................................... 23

1.3.3.1.

Y
ld
r
ma Kar
Topraklama Ko
ullar
n
n Sa
lanmas
................................... 25

1.4.

Topraklama Tesisleri ...................................................................................... 26

1.4.1.

Topraklama Tesisinin Grevi ......................................................................... 26

1.4.2.

eritle Yap
lan Topraklama Tesisleri ............................................................. 27

1.4.3.

Derin Topraklay
c
lar ...................................................................................... 30

1.4.4.

Izgara (A) Topraklama Sistemleri................................................................. 33

1.4.5.

Tabi Topraklay
c
lar ........................................................................................ 34

1.4.6.

zel Topraklay
c
lar ....................................................................................... 34

1.4.7.

Birle
ik Topraklay
c
lar .................................................................................. 35

1.4.7.1.

Paralel Topraklay
c
lar .................................................................................... 35

1.4.7.2.

Karma Topraklay
c
lar .................................................................................... 36

1.4.7.3.

Kombine Topraklay
c
lar ................................................................................ 36

IV

1.4.7.4.

Toplu veya Yayg

n Topraklay
c
lar ................................................................ 37

1.5.

Yksek Gerilim ve Alak Gerilim Sistemlerinde Topraklama Tesislerinin

Birle
tirilmesi.................................................................................................. 37

1.5.1.

Toprak Elektriksel zellikleri......................................................................... 38

1.5.2.

Topraklama Sisteminin Elektriksel zellikleri ............................................... 40

1.5.3.

Topraklama Direnci ve Potansiyel Da

l
m
................................................... 41

1.5.4.

Topraklama Gerilimi ve Toprak Yzey Potansiyel Da

l
m......................... 44

1.6.

Topraklama Direncinin llme Yntemleri ................................................. 47

1.6.1.

lm Yntemleri........................................................................................... 48

1.6.1.1.

Toprak Meggeri ile lme .............................................................................. 48

1.6.1.2.

Voltmetre-Ampermetre Yntemi .................................................................... 50

1.6.1.3.

Wattmetre-Ampermetre Yntemi ................................................................... 51

1.6.1.4.

Yard
mcToprak Ular
n
n Uygulama Noktalar
n
n Saptanmas
................... 52

1.6.2.

Toprak Diren Hesab.................................................................................... 55

1.6.2.1.

Basit Hesap Yntemi ...................................................................................... 56

1.6.2.2.

Schwarz E
itlii .............................................................................................. 57

1.6.2.3.

Laurent Topraklama Yntemi ......................................................................... 60

1.6.2.4.

Koch Topraklama Direnci............................................................................... 61

1.6.3.

Topraklama A
letken Kesiti........................................................................ 61

1.6.3.1.

letken Kesiti ile Ak

m Ta

ma Kapasitesi Aras
ndaki Ba

nt...................... 63

1.6.4.

Dokunma Gerilimlerinin Hesaplanmas

.......................................................... 64

1.7.

Elektrik Ak
m
n
n
nsan Vcudu zerine Tesiri ............................................ 67

1.7.1.

Vcut Direnci .................................................................................................. 67

1.7.2.

Vcut D

ndaki Devrenin Empedans

............................................................ 68

1.7.3.

Vcuttan Geen Ak
mlarda Tehlike S
n
r
...................................................... 69

1.8.

Toprak ............................................................................................................. 70

1.8.1.

Toprak Yap
sve Rutubeti .............................................................................. 71

1.8.2.

Nem Miktar
n
n Artt
r
lmas........................................................................... 73

1.8.3.

Tuz
lavesi....................................................................................................... 73

1.8.4.

imli Humus ve Tarla Topra

lavesi ........................................................... 73

2.

YAPILAN ALIMA VE BULGULAR ....................................................... 74

2.1.

MATLAB Programile Topraklama Analizi .................................................. 74

2.1.1.

Msaade Edilen Ad
m ve Dokunma Gerilimlerini Etkileyen Faktrlerin
MATLAB/Simulinkte
ncelenmesi ............................................................... 74
V

2.1.1.1.

Yal
tkan Tabakan
n Dokunma ve Ad
m Gerilimine Etkisi............................. 79

2.1.1.2.

Ar
za Temizleme Sresinin Ad
m ve Dokunma Gerilimine Etkisi ................ 80

2.1.2.

Maksimum Dokunma ve Gz Gerilimi........................................................... 82

2.1.2.1.

A
n Gz (Temas) Gerilimi ............................................................................ 82

2.1.2.2.

Hesaplanan Ad
m Gerilimi ............................................................................. 88

2.1.3.

Baraj ve Santrallerin Topraklanmas

............................................................... 91

2.1.4.

MATLAB M-file Program

nda Bir alt Sahas
n
n Topraklama A

n
n
Hesab
n
n Yap
lmas
....................................................................................... 99

3.

TARTIMA VE SONULAR ....................................................................... 113

4.

NER
LER ..................................................................................................... 114

5.

KAYNAKLAR ............................................................................................... 115

ZGEM

VI

ZET

Yksek gerilim elektrik tesislerinde i

letme personelini ve canl
lartehlikeli temas ve
ad
m gerilimlerine kar
korumak amac
yla bu tesislerin topraklanmas
nda gz nne
al
nacak temel ilkeler Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii ve IEEE 80-2000
standard
nda belirtilmektedir.
Bu al

mada topraklama elektrotu, ad

m ve dokunma gerilimlerinin tan
mlarile
topraklama sistemlerinde msaade edilebilir gerilim ykselmelerine a
kl
k getirilmi
tir.
Ayr
ca topraklama projelerinde izlenecek yollar ile topraklama direncinin lmnde
uygulanan yntemler incelenmi
tir.
Sonu olarak bir yksek gerilim tesisinin topraklama direnci, ad
m ve temas
gerilimlerinin hesaplanmas ve grafiksel analizleri geli
tirilen MATLAB/Simulink
programile gerekle
tirilmi
tir. Geli
tirilen yaz
l
mla, bir trafo merkezinin topraklama a
tesisinde; ad
m ve temas gerilimlerinin msaade edilebilir s
n
rlar ierisinde kalmas
amalanm

t
r.

Anahtar Kelimeler: Topraklama, Ad

m Gerilimi, Temas Gerilimi, alt Sahas

VII

SUMMARY
Grounding Analysis of High Voltage Electrical Systems

In order to protect the operating staff in high voltage electrical systems from
dangerous step and touch voltages, the basic principles which are taken into account for the
grounding of these substations are examined in detail according to Grounding Regulations
in Electric Systems and IEEE 80-2000 standard.
In this study, concepts of grounding electrode, step and touch voltages; and
permissible voltage uses in the grounding system are clarified. In addition, the steps to be
followed in grounding projects and methods of measuring grounding resistance are
discussed.
Consequently, the grounding resistance, step and touch voltages of high voltage
substation are calculated and analyzed graphically by means of developed MATLAB
program. By using the developed program the aim is to provide the step and touch
voltages, at the grid design of grounding system, within permissible voltage limits.

Key Words: Grounding, Step Voltage, Touch Voltage, Electrical Substation

VIII

EK
LLER D
Z
N

Sayfa No
ekil 1.1. Toprak zgl direnci nun fiziksel a
klamas
ngsteren diyagram ........

ekil 1.2. Potansiyel dzenleme elektrotlar.................................................................

ekil 1.3. Topraklay

cetraf
ndaki potansiyel da
l
m................................................

ekil 1.4. Metal- metal temasta dokunma gerilimi limiti ............................................. 10

ekil 1.5. Dokunman
n e
itlerinin sebep olduu temel
ok durumlar....................... 11
ekil 1.6. Trafo merkezinde transfer potansiyel ........................................................... 12
ekil l.7.

S
n
rlak
m sreleri iin izin verilen en yksek dokunma gerilimleri UTp ... 17

ekil 1.8. Topraklama e

itleri ..................................................................................... 18
ekil 1.9. Koruma topraklamas.................................................................................... 19
ekil 1.10. Transformatrn y
ld
z noktas
n
n dorudan topraklanmas
......................... 21
ekil 1.11. Dorudan toprakldevrede generatr veya trafolar
n toprak korumas
......... 21
ekil 1.12. Transformatrn y
ld
z noktas
n
n diren zerinden topraklanmas............ 22
ekil 1.13. Diren zerinden toprakldevrede generatr veya trafolar
n toprak
korumas....................................................................................................... 22
ekil 1.14. Parafudur kesiti ve devreye balan

........................................................... 24
ekil 1.15. Yksek gerilim tesislerinde parafudur topraklamas..................................... 25
ekil 1.16. En ok kullan
lan
erit topraklay
c
lar .......................................................... 28
ekil 1.17. erit topraklay
c
............................................................................................ 30
ekil 1.18. ubuk topraklay
c
......................................................................................... 31
ekil 1.19. ubuk Topraklay
c
lar .................................................................................. 31
ekil 1.20. Levha topraklay
c......................................................................................... 32
ekil 1.21. Topraklama
zgaras
n
n
ematik grnm................................................... 33
ekil 1.22. Paralel topraklay
c........................................................................................ 36
ekil 1.23. Kil iin toprak direnci ile toprak rutubeti h ili
kisi..................................... 40
ekil 1.24. Yar
m kre
eklinde bir topraklama elektrodu ve potansiyel da
l
m
n
hesaplamak iin gerekli parametreler (=sabit)............................................ 43
ekil 1.25. Olduka uzun bir toprak elektrot ubuu de
i
im direncinin (R D ), derinli
in
fonksiyonu olarak de
i
im e
risi ................................................................... 44

IX

ekil 1.26. Potansiyel aktar

m fenomeni, iki rgl toprak elektrodu iin toprak
yzeyi da

l
m............................................................................................. 46
ekil 1.27. ve drt ulu Toprak Meggeri ................................................................... 49
ekil 1.28. Voltmetre-Ampermetre yntemi ile toprak direncinin llmesi ................ 51
ekil 1.29. Wattmetre-Ampermetre yntemi ile toprak direncinin llmesi ................ 52
ekil 1.30. D
k topraklama direnli bir merkezde lm sonular........................... 54
ekil 1.31. Yksek topraklama direnli bir merkezde lm sonular......................... 55
ekil 1.32. Schwarz e
itliinin k1 katsay
s.................................................................... 58
ekil 1.33. Schwarz e
itliinin k 2 katsay
s................................................................... 59
ekil 1.34. Topraklama a
.............................................................................................. 60
ekil 1.35. Dokunma ve ad
m gerilimlerinin llmesi .................................................. 65
ekil 1.36. Yeryznn toprak tabakalar
........................................................................ 70
ekil 1.37. Topra
n direncinin tuz, nem ve s
cakl
a gre dei
imi ............................. 71
ekil 2.1. Ad
m ve dokunma gerilimleri hesabiin MATLAB/Simulink de girilen
deerler .......................................................................................................... 76
ekil 2.2. MATLAB/Simulink te kaynak blok parametre giriekran
.......................... 76
ekil 2.3. MATLAB/Simulink de malzeme katsay
s
n
n hesaplanmas
........................ 77
ekil 2.4. Msaade edilebilir dokunma geriliminin MATLAB/Simulink
modellenmesi................................................................................................. 77
ekil 2.5. Msaade edilebilir ad
m geriliminin MATLAB/Simulink modellenmesi..... 78
ekil 2.6. Dokunma ve ad
m gerilimlerinin vcut a
rl

na ve toprak zgl direncine

gre dei
imi ................................................................................................. 79
ekil 2.7. Ad
m ve Dokunma gerilimlerinin yal
tkan malzeme zgl direncine gre
de
i
imi.......................................................................................................... 80
ekil 2.8. Ad
m ve Dokunma gerilimlerinin s
n
r deerlerinin ar
za temizleme
srelerine gre dei
imi................................................................................. 82
ekil 2.9. Geometrik
ekle ba
lfaktrler ..................................................................... 84
ekil 2.10. Topraklama a

n
n geometrik
ekline balfaktr......................................... 84
ekil 2.11. A
n dzgnszlk katsay
s
n
n MATLAB/Simulink modellenmesi ........... 84
ekil 2.12. A
n geometrik faktrnn MATLAB/Simulink modellenmesi .................. 85
ekil 2.13. Gz (hesaplanan dokunma) gerilimi denkleminin MATLAB/ Simulink
modellenmesi ................................................................................................. 85
ekil 2.14. Hesaplanan gz geriliminin adaki iletken a
kl

na gre de
i
imi ............ 86
ekil 2.15. A
n geometrik faktrnn adaki iletken a
kl

na gre dei
imi ............ 86
ekil 2.16. A
n geometrik faktrnn iletkenin gmlme derinliine gre dei
imi ... 87

ekil 2.17. A
n geometrik faktrnn iletken kesit ap
na baldei
imi .................... 87
ekil 2.18. Hesaplanan gz geriliminin topraklama elektroduna gre dei
imi ............ 88
ekil 2.19. MATLAB/Simulinkte ad
m gerilimi katsay
s
n
n modellenmesi ................ 88
ekil 2.20. Ad
m gerilimi denkleminin MATLAB/Simulink modellenmesi .................. 89
ekil 2.21. Ad
m gerilimi katsay
s
n
n adaki iletken a
kl

na gre dei
imi ............. 89
ekil 2.22. Hesaplanan ad
m geriliminin adaki iletken a
kl

na gre dei
imi.......... 90
ekil 2.23. Ad
m gerilimi katsay
s
n
n iletkenin gmlme derinli
ine baldei
imi ... 90
ekil 2.24. Hesaplanan ad
m geriliminin iletkenin gmlme derinliine bal
de
i
imi.......................................................................................................... 91
ekil 2.25. HESlerin MATLAB/Simulink te girilen deerleri ....................................... 93
ekil 2.26. Santral binastemel atopraklama direnci................................................... 94
ekil 2.27. Topraa ak
lm
kaz
klar
n e
deer direnci ................................................. 95
ekil 2.28. Topraklama a
ile topraklama kaz
klar
n
n kar

l
kldirenci....................... 96
ekil 2.29. Topraklama a
ile topraklama kaz
klar
n
n e
deer direnci......................... 96
ekil 2.30.
letkenler arasmesafe ................................................................................... 97
ekil 2.31. E
deer diren katsay................................................................................... 97
ekil 2.32. Kuyruk suyuna at
lan kontrapua iletkenlerinin e
deer direnci .................... 98
ekil 2.33. Trafo merkezine ait topraklama projesi ........................................................ 100
ekil 2.34. Ad
m ve temas gerilimlerinin iletken a
kl
ve topraklama elektrotuna
ba
lde
i
imi................................................................................................. 105

XI

TABLOLAR D
Z
N

Sayfa No
Tablo 1.1. zgl toprak direnci 100 .m (kil, humus)olan bir zemindeki yay
lma
direnci deerleri, topraklay
cboyutlar........................................................

Tablo 1.2. Toprak iletkeni bulunan hava hattdireklerinde direkten geen y

ld
r
m
ak
mlar......................................................................................................... 26
Tablo 1.3. Topraklay
c
lar
n cinslerine gre yay
lma direnleri .................................... 37
Tablo 1.4 Topraklama tesisinin yap
labilmesi iin ko
ullar .......................................... 38
Tablo 1.5. e
itli toprak ve beton cinslerine gre toprak direnci ................................... 39
0

Tablo 1.6. Topraklama iletkenlerinin 40 C ortam s

cakl

iin malzeme iletkenli

i ... 64
Tablo 1.7. Topraklama iletkenlerinin kimyasal zellikleri ............................................. 64
Tablo 1.8. Yksek gerilim tesislerinde veya yak
n
nda dokunma gerilimlerinin
llmesi ........................................................................................................ 66
Tablo 1.9. Uygulanan ak
mlar
n insan vcudundaki etkileri ......................................... 67
Tablo 1.10.Ayakkab
, elbise ve alet izolasyonlar
n elektrik direnlerini vermektedir .... 69
Tablo 1.11.Toprak e
itlerinin zgl direnleri ............................................................... 72
Tablo 1.12.Toprak e
itlerinin zgl diren deerlerinin kaba ortalamas
...................... 73
Tablo 2.1. Dokunma ve Ad
m gerilimlerinin vcut a
rl

na ve yal
tkan malzemelerin
zgl direncine gre dei
imi........................................................................ 78
Tablo 2.2. Msaade edilen ad
m ve temas gerilimlerinin ar
za temizlenme srelerine
gre dei
imi ................................................................................................. 81

XII

SEMBOLLER D
Z
N

HES

: Hidroelektrik Santrali

IEEE

: The Institute of Electrics and Electronics Engineers

MCM

: Amerikan l Birimi (Kesit)

TCAP

: Birim Hacim Ba

na Is
l Kapasite

TE
A

: Trkiye Elektrik
letim A..

TM

: Trafo Merkezi

: Topraklama a
n
n alan

Ak

: Topraklama iletkeni kesiti

Cs

: Yzey tabakaskatsay
s

: Paralel
ebeke iletkenleri aras
ndaki ortalama mesafe

:
letken ap

Em

: Gz gerilimi

ES

: Ad
m gerilimi

E sm

: Msaade edilen ad
m gerilimi

Et

: Dokunma gerilimi

Etm

: Msaade edilen dokunma gerilimi

: Topraklama a
n
n derinlii

ho

: Referans
ebeke derinlii

Ik

: Bir fazltoprak k
sa devre ak
m

I GR

: Topraklama a
ndan akacak en byk hata ak
m

I klt

: Toprak k
sa devre ak
m

IT

: ok temas ak
m

''
I KEE

: ift toprak k
sa devre ak
m

I K'' 3

: fazlk
sa devre ak
m

: Yans
tma katsay
s

K1

: Schwarz 1. katsay
s

XIII

K2

: Schwarz 2. katsay
s

KS

: Ad
m gerilimi geometrik faktr

Ki

: Ad
m gerilimi dzeltme faktr

Km

: Gz gerilimi iin mesafe faktr

ki

: Izgara geometrisi iin dzeltme faktr

LC

: Topraklama iletkenlerinin toplam uzunlu

u

Le

: Topraklama kaz

boyu

Let

: Toplam topraklama kaz

boyu

Lt

: Toplam iletken uzunluu

LX

: Topraklanacak alan
n boyu

Ly

: Topraklanacak alan
n eni

LP

: Topraklama a
n
n evresi

nR

: Alanda kullan
lan topraklama kaz
say
s

: Elektrot ap

Re

: Topraklay
ciin yay
lma direnci

Rf

:
nsan vcut direnci

Rg

: Trafo merkezinin toprak direnci

R ga

: Ayaktan geidirenci

R ge

: Elden geidirenci

Rk

: ebeke hat direnci

RM

: Topraklama aile toprak kaz

aras
ndaki e
deer diren

RO

letme topraklamasdirenci

Ta

: Ortam s
cakl

Tm

: Msaade edilen maksimum s

cakl
k

TS

: K
sa devrenin temizlenme sresi

TCAP

: Is
l kapasite faktr

Tm

: Ar
za esnas
nda izin verilen en byk iletken s
cakl

Tr

: Malzeme sabitleri iin referans s

cakl
k

XIV

U FN

: Faz-ntr gerilimi

U FF

: Faz-faz gerilimi

U tk

: Topraklay
cgerilimi

: Potansiyel da
l
m
n relatif de
eri

VE

: Topraklama potansiyeli

: Topraklama zgl direnci

: Yzeyi kaplayan maddenin zgl direnci

: ak
l zgl direnci

: Hata ak
mtoplam empedans

XV

1. GENEL B
LG
LER
1.1. Giri

Yksek gerilim tesislerinde i

letme personeli, alak gerilim tesislerinde ise hem
i
letme personeli hem de e
itli alak gerilim makineleri ve cihazlarkullanan
ah
slar,
bir izolasyon hatashalinde daima tehlikeli temas veya ad
m gerilimine maruz
kalabilirler ve her an hayatlartehlikeye girebilir. Enerji tesislerinde yap
lan topraklama
tesislerinin grevi ise, byle bir izolasyon hatasmeydana geldiinde, ar
zalfazdan
geen hata ak
m
n
n yard
mile hata ak
m devresini kesmek veya bu ak
mlar
n insan
hayat
ntehlikeye sokacak bir yoldan gemelerini nlemek yahut da hata gerilimlerinin
tehlikeli s
n
r deerlerin alt
nda kalmas
nsalamakt
r.
Bu sebeplerden dolaybir yksek gerilim trafo merkezi kurulmaya ba
lanmas
ndaki
ilk ve en nemli ad
m topraklama sisteminin tasarlanmas
d
r. Yksek gerilim
sistemlerinde topraklama aile birlikte topraklama iletkenlerinden ve topraklama
ubuklar
ndan yararlan
l
r.
Topraklama sisteminde topraklay
colarak; ubuk, levha,
erit topraklay
c
lar ile
topraklama alaryayg
n olarak kullan
lmaktad
r.
Topraklama sisteminde kullan
lan topraklama e
itleri ise; koruma topraklamas
,
i
letme topraklamasve y
ld
r
m topraklamas
d
r.
Topraklama sisteminin tesisinde dikkat edilecek nemli etkenlerden biride
topraklama elektrotunun her noktas
n
n toprakla temas etmesini salamakt
r.
Topraklama direncinin hesabmmkn olmas
na ramen, elde edilen sonular
n
mevcut durumu tam olarak uygunluu toprak zdirencinin kullan
lan deerin geree
uyup uymamas
na bal
d
r. Topra
n tamamen homojen olmamas
ndan dolay
; zdiren
topra
n nem derecesine bal
d
r.
Bu tezin ilk blmnde, topraklama ile ilgili temel kavramlar a
klanacak ve
topraklama sisteminde kullan
lan toprak ve topraklay
ce
itleri hakk
nda bilgi
verilecektir. Ayr
ca yksek gerilim trafo merkezlerinde topraklama sistemlerinin amac
olan canl
lartehlikeli gerilimlere kar
korumak iin izin verilen ad
m ve temas
gerilimleri Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii ve IEEE 80-2000 standard
referans al
narak hesaplanacakt
r.

1.2. Topraklama

Toprak, sonsuz byklkte iletken bir kitledir ve btn elektrik tesislerinin

bulunduu binalar veya a
k hava tesislerini sinesinde ta

r. Ar
zas
z bir
ekilde,
i
letmesinde toprak zerinden nemsiz derecede kk ak
mlar geer. Eer elektrik
tesislerinde bir motor isteyerek veya bir hata sonucunda toprak bir iletkenin balant
haline gelirse tesisin bu noktasile toprak aynpotansiyeli al
r. Bundan ba
ka simetrik
olmayan
ebeke hatalar
nda toprak zerinden byk ak
mlar
n gemesi beklenebilir.
Topraktan geen ak
m
n bir k
smar
za yerinde bulunan bir kimsenin zerinden geerse,
bu ki
inin hayattehlikeye girebilir. Topraktan geen kaak ak
mlar ayr
ca yang
na da
sebep olabilirler. Topra
n kendi direnci 0,05 Ohm/km gibi gayet kk bir deerdir.
Fakat toprak zerinden geen ak
m
n deerini tayin eden devre direnci, toprak ile temas
haline gelen noktalardaki geiveya yay
lma direncidir. Bazhallerde bu temas, bir
izolasyon hatassonucunda tesadfi olarak meydana gelir. Bazhallerde ise, zel olarak
topraa yerle
tirilen bir topraklay
celektrot zerinden toprak ile temas salan
r; buna
topraklama denir. Bunlarda aranan en nemli zellik, toprak gei(veya yay
lma)
direncinin mmkn olduu kadar kk olmas
d
r. Toprak zerinden geen hata ak
m
n
n
deeri, ayr
ca
ebekenin y
ld
z noktas
n
n durumuna bal
d
r. Elektrik
ebekelerinde
topraklama tesisleri, bir ar
za halinde k
sa devre ak
mlar
n
n insan hayat
ntehlikeye
sokmayacak yoldan gemelerini salar. Bu bak
mdan, gvenilir bir topraklaman
n elde
edilmesi iin bunun iyi hesaplanmasve
artlara uygun bir
ekilde tesis edilmesi
gerekir.
Elektrik sistemlerinin devaml
l
ve insan hayat
ngvenceye almak iin elektrik
sistemlerinde, gerilim alt
ndaki k
s
mlar yal
t
l
r. Topraa kar
yal
t
mda, e
itli
sebeplerle, her zaman bozulma ve delinme (yal
tkan
n yal
tkanl

n
n delinmesi)
eklinde
hata meydana gelmesi ka
n
lmazd
r. Topraklama, meydana gelebilecek bu e
it bir hata
durumunda, insan hayat
ngvenceye almak maksad
yla uygulanacak i
lemlerden biridir.
Topraklamada en nemli sistem e potansiyel sistemdir. Bu sistemde tm
topraklamalar, tm metal blmler epotansiyel baralarve potansiyel dengeleyiciler ile
birbirine irtibatlan
r. Tesis ierisinde herhangi iki noktada olu
abilecek gerilim fark
nlenmive tm noktalarda epotansiyel salanm
olur. Elektrik ak
mfarkl
potansiyellere sahip iki nokta aras
nda olduundan birbirine e
potansiyel olu
turacak

ekilde balanm
metal blmler aras
nda elektrik ak
molu
maz. Kaak an
nda bile

tm noktalarda e
it potansiyel olaca
ndan veya hibir iki nokta aras
nda potansiyel fark
olu
mayaca
ndan herhangi bir tehlikede sz konusu olmayacakt
r. Bu sistemde statik
elektrik de olu
mayaca
ndan statik elektrik kaynaklyang
n riski ortadan kalkacakt
r.

1.2.1. Topraklama ile

lgili Temel Kavramlar

Burada elektrik sistemlerinde adgeen ve yeri geldike bahsedilecek baztemel

kavramlar tan
mlanacakt
r.

1.2.1.1. Aktif K
s
mlar

letme bak
m
ndan gerilim alt
nda bulunan ve i
letme ak
m devresine ait olan sarg
vb gibi iletken k
s
mlard
r.

1.2.1.2. Gvde

letme aralar
n her an dokunulabilen, aktif k
s
m olmayan fakat bir hata halinde
gerilim alt
na girebilen madeni ve iletken k
s
mlard
r.
1.2.1.3. Toprak

Dnyan
n tabii yap
s
nte
kil eden maddedir. Bunun elektrik direnci ok kk
olup yakla

k 0,05 Ohm/kmdir [11]. Genellikle bu diren deeri ihmal edilir. Nemle

kar

k, killi, kumlu, humuslu toprak veya nemle birlikte toprak, kum ak

l, taveya
bunlar
n kar

m
d
r.

1.2.1.4.Topraklama
Bir elektrik devresinin bir blmnn ula

labilir iletken k
s
mlara
kta olan
elektrik cihazlar
n
n veya elektrik tesisat
n
n iletken k
sm
n
n topraa balanmas
d
r.

1.2.1.5. Topraklay
c

Yeralt
nda topraa gmlen, toprakla iletken aras
nda bir balantkuran iletken
malzemelerdir. Bunlar levha, ubuk veya
erit
eklinde olur.

1.2.1.6. Topraklama
letkeni

Bir elektrik tesisat

n
n
plak iletken k
s
mlar
n
n veya a
ktaki iletken k
s
mlar
n
n
toprak elektrodu ile balant
s
nsalayan veya toprak elektrodlar
nbirbirine balayan
iletkendir.
Topraklama iletkenlerinin mekanik dayan
m ve korozyona kar
dayan
kl
l
k
bak
m
ndan en kk kesitleri a
a
da verilmi
tir.
Bak
r

16 mm 2

Alminyum

35 mm2

elik

50 mm 2

1.2.1.7. Referans Toprak

Topraklay
c
dan yeteri kadar (yakla

k 20 m) uzakta bulunan ve topraklay

cile
herhangi bir nokta da belirgin bir gerilim meydana gelmeyen topra
n belirli bir
blgesidir.

1.2.1.8. Toprak zgl Direnci

Dnyan
n tabii yap
s
nolu
turan maddenin, yani topra
n zgl elektrik direnci
olup, Ohm-metre dir. Bir metrekp topra
n iki kar
yzeyi aras
nda llen direntir.
ekil 1.1 de fiziksel a
klamasgsterilmektedir.

ekil 1.1. Toprak zgl direnci nun fiziksel a

klamas
ngsteren
diyagram [10]
1.2.1.9. Yay
lma Direnci
Topraklay
cile referans topraaras
ndaki geidirencidir. Bir topraklay
c
n
n
yay
lma direnci, zgl toprak direnci ile topraklay
c
n
n boyutlarve dzenleme biimine
bal
d
r. zgl toprak direnci () 100 . m olan bir zemindeki yay
lma direnci deerleri,
topraklay
cboyutlar
na gre Tablo 1.1 de verilmektedir.

Tablo 1.1. zgl toprak direnci 100 .m (kil, humus)olan bir zemindeki yay
lma direnci
deerleri, topraklay
cboyutlar[11]
Topraklay
ccinsi
Topraklay
clleri
Yay
lma direnci

LEVHA

UBUK

st kenartopra

n 1m alt
nda

st ucu topra
n 0,8m alt
nda

0,5m*1m

1m*1m

1m

2m

3m

5m

35

25

70

40

30

20

Yay
lma direnci topraklay
c
n
n
ekline, boyutlar
na ve topra
n zgl direncine
bal
d
r. Bazelektrot
ekilleri iin yay
lma direnleri a
a
daki hesap yntemi ile
belirlenir.
n zgl direnci ( m )
e : Topra
l: ubuk boyu (m)
d: ubuk ap(m)
ubuk topraklay
c(derin topraklay
c
) iin yay
lma direnci

RE (e / 2..l ) ln( 4l / d )

(1.1)

l: erit veya halka topraklay

cuzunluu (m)
D=l/ Halka topraklay
c
n
n ap
d
letken kal
nl
veya
erit kal
nl

n
n yar
s(m)
olmak zere
erit topraklay
cyay
lma direnci

RE (E / .l ) ln( 2l / d )

(1.2)

Halka topraklay
cyay
lma direnci
RE (E / 2 D) ln (2D / d )

(1.3)

D Gzl topraklay
c
n
n alan
na e
deer alanldaire ap(m) olmak zere
Gzl topraklay
cyay
lma direnci

RE (E / 2D) E / l

(1.4)

yakla

k ifadeleri ile bulunur.

1.2.1.10. Topraklama Direnci

Bir topraklama tesisi ile bundan yeteri kadar uzakta bulunan referans toprak
aras
nda llen diren deeridir. Bu deer topraklama baras
ndan ba
layarak,
topraklama iletkeni ve baras
n
n direnleri, topraklama elektrotlar
n
n yzeyi ile toprak
aras
ndaki geidirenci, topraklay
c
daki yay
lma direnci ve referans toprak noktas
ndan
sonraki toprak blmnn direncinden olu
ur.

1.2.1.11. Topraklay
cGerilimi

Bir topraklay
c veya topraklama tesisi zerinden ak
m gemesi halinde
topraklay
cile referans topraaras
nda meydana gelen gerilimdir. Bu gerilim, gerilim
alt
nda bulunan topraklay
cile bundan yakla

k olarak 20m uzakl

ktaki referans topra
aras
nda llr.

1.2.1.12. Potansiyel Srklenmesi

Bir topraklama tesisinin ykselen potansiyelinin, bu tesise balbir iletken yolu ile
uzak bir blgeye ta

nmasolay
d
r.

1.2.1.13. Potansiyel Dzenlenmesi

Bir topraklama tesisinin potansiyel da
l
m
n
, ad
m ve dokunma gerilimlerini
kltmek iin, topraklama tesisi evresine dzenleyici elektrotlar yerle
tirilmesi ile
potansiyel da
l
m
na etki etmektir.

1.2.1.14. Potansiyel Dengelenmesi

letken k
s
mlar aras
nda potansiyel farklar
n
n ortadan kald
r
lmas
d
r. Koruma
iletkenleri ile iletken yapk
s
mlararas
nda ya da yapblmleri aras
nda potansiyel
farkl
l
klar
n
n giderilmesi amacile yap
lan dzenlemelerdir.

1.2.1.15. Potansiyel Dengeleme Hatt(E

potansiyel ku
aklama)

Potansiyel dengelemesini salamak amacile kullan

lan balantiletkenleridir.

1.2.1.16. Global Topraklama Sistemi

Yerel topraklama tesislerinin birbirlerine balanmasile elde edilen topraklama

sistemidir. Byle sistemler toprak ar
za ak
m
n
n blnmesine yol aarak, topraklama
sisteminde topraklama geriliminin kltlmesini salar.

1.2.1.17. Topraklay
c
dan Ak
m Gemesi
Bir topraklay
c
dan (topraklama elektrodundan) topraa ak
m akt
zaman,
topraklay
c
dan itibaren evreye doru ak
m yay
lmasmeydana gelir. Bu yay
lma
topraklay
cevresindeki potansiyelin ykselmesine yol aar. Toprak iinde e
potansiyel
noktalarbirle
tiren erilerin bir potansiyel ad
rveya konisi meydana getirdii
d
nlr.

Topraklay
c evresindeki

potansiyel

dei
imi,

referans

toprak

ile

topraklay
c
ya doru dei
ik noktalar aras
ndaki gerilim llerek bulunur.
ekil 1.2de bir ubuk elektrot evresindeki, gerek deerlere gre izilmi
,
potansiyel da
l
m gsterilmi
tir. Elektrota yak
n noktalarda potansiyel, h
zla
dei
mektedir.
Ad
m gerilimleri, elektrot evresinde yksek olacakt
r. Potansiyel dei
imin
yumu
at
lmas maksad ile elektrot evresine potansiyel dzenleme elektrotlar
yerle
tirilir.

Toprak Yzeyi
~1m

~0,5 m

1. halka

2. halka

ekil 1.2. Potansiyel dzenleme elektrotlar[7]

1.2.1.18. Potansiyel Da
l
m
Topraklanm
bir i
letme arac
nda bir hata sonucu olarak bir gvde k
sa devresi ba
gsterdiinde, referans topra
ndan itibaren llmek zere sz konusu i
letme arac
na
doru potansiyel da
lmas
d
r.
rnek olarak bir trafo merkezinde yal
t
m hatassonucu olu
an ar
za ak
mveya
y
ld
r
m darbesi isabet etmesi durumunda topra
n h kadar alt
na gml topraklama
a
n
n referans topraa gre meydana getirdii potansiyel da
l
miin ekil 1.3 rnek
al
nabilir.

ekil 1.3. Topraklay

cetraf
ndaki potansiyel da
l
m[2]
U(v)- Gerilim eksen, I (m)- Mesafe ekseni U tk -topraklay
cgerilimi
1. potansiyel da
l
m 2. toprak
3. topraklay
c
4. referans toprak

1.2.2.
zin Verilen Gerilim Kriterleri
1.2.2.1. Metal-Metal Dokunma Gerilimi
alt sahalar
nda potansiyel farkolan iki cihaz ya da yaparas
nda insan vcudunun
(el- el ya da el- ayak) temasile kpr grevi grmesidir.

10

alt sahalar
nda en kt dokunma gerilimi, genelde maksimum ula
ma mesafesi
olduu noktalarda el ile ayak aras
nda ki potansiyel farkta grlr. Bu durumda ak
m
metalden metale doru akaca
ndan dolaysadece vcudun i direnci etkili olmaktad
r.
ekil 1.4 de verilen metal-metal temasta dokunma gerilimleri zaman erisi dikkate
al
nmal
d
r.

ekil 1.4. Metal- metal temasta dokunma gerilimi limiti [18]

E touch 70 E dokunma70
0,157

I .Rb

t s .1000 157

(1.5)

ts

(1.6)

1.2.2.2. Ad
m Gerilimi
Herhangi bir topraklanm
nesneye temas etmeksizin, bir ki
inin iki ayaaras
nda
ki 1m mesafede olu
an yzeydeki potansiyel fark
, ad
m gerilimi olarak tan
mlan
r. Alak
gerilim tesislerinde nemli olmamas
na ramen, yksek gerilim tesislerinde insan ve
hayvan hayatbak
m
ndan nemli bir tehlike kaynaolabilir. rnein bir a
k hava
tesisinde bir yal
t
m hatasyznden topraa bir hata ak
mgeerse ve topraklay
cile
referans topraaras
nda meydana gelen potansiyel alan
na bir insan girerse bir ad
m

11

gerilimine maruz kal

r ve vcudundan bir ak
m geer. ekil 1.5 da e
itli dokunma
gerilimlerinin sebep olduu temel
ok durumlar
na grsel rnekler verilmi
tir.

ekil 1.5. Dokunman

n e
itlerinin sebep olduu temel
ok durumlar[18]
1.2.2.3. Temas Gerilimi

Topraklay
cve hata geriliminin insan taraf
ndan kprlenen k
sm
na temas
gerilimi denir. Bu gerilimden dolayakan ak
m
n yolu elden ele veya elden ayaa
dorudur. Genel olarak gvde k
sa devresi olan cihaza dokunan veya yal
t
m dzlemi
zerinde duran bir ki
i temas gerilimine maruz kal
r.

1.2.2.4. Transfer Gerilimi

Temas geriliminin zel bir hali olup, bir gerilimin uzaktaki bir
alt sahas
na
ta

nmasile olu
ur.

12

ekil 1.6. Trafo merkezinde transfer potansiyel [18]

1.2.2.5. Ad
m ve Temas Gerilim Kriterleri
Bir topraklama tesisinin gvenli olup olmad
hesaplanan mmkn azami
dokunma ve ad
m gerilimlerinin msaade edilen azami dokunma ve ad
m gerilimleri ile
mukayesesi ile anla

l
r.
Sistem enerjisiz kalmadan ve hata temizlenmeden nce, canl
n
n gvenlii iin
belirlenmesi gereken bazkriterler vard
r, bu kriterlerin hesab
u
ekilde olur;

1.2.2.5.1. Msaade Edilebilir Maksimum Ad

m Gerilimi
E step (R B 2R f ).I B

(1.7)

50 kg a
rl

ndaki bir canliin [12];

E step 50 (1000 6C s .s ) 0,116

70 kg a
rl

ndaki bir canliin [12];

ts

(1.8)

13

E step 70 (1000 6C S .S ).0.157

ts

(1.9)

1.2.2.5.2. Msaade Edilebilir Maksimum Dokunma Gerilimi

E touch
R B R f 2
.I B

(1.10)

50 kg a
rl

ndaki bir canliin [12];

E touch 50
1000 1,5C s s
0,116

ts

(1.11)

ts

(1.12)

70 kg a
rl

ndaki bir canliin [12];

E touch 70
1000 1,5C s s
0,157

E step

: ad
m gerilimi

E touch : dokunma gerilimi

(V)
(V)

: yzeyi kaplayan maddenin zdirenci ( m )

ts

: k
sa devrenin temizlenme sresi (sn)

Rf

: ayaklar
n topraklama
ebekesi ile paralel direnci (Ohm)

RB

: insan vcudu direnci (1000 Ohm)

1.2.2.6. Mevcut Elektrik Tesisinin Hesaplanan Temas ve Ad

m Gerilimleri
1.2.2.6.1. Dokunma (Mesh-Gz)Gerilimi
Bir topraklama a
nda, gzn orta noktas
ndan llen, topraklama aile toprak
yzeyi aras
ndaki potansiyel farkolarak veya referans topraa gre a
n iletkenlerindeki
potansiyel art

n
n yzde olarak ifadesine gz potansiyeli denir.

14

.K g .K i I G
Em
lM

(1.13)

E M : Gz gerilimi (V)

: Toprak zdirenci ( m )
K g : Gz gerilimi iin mesafe faktr,

K i : Izgara geometrisi iin dzeltme faktr

aras
nda akan maksimum aak
m(A)
I G : Toprak evresi ve topraklama a
LM LC LR

(m)

(1.14)

D 2h h
1
D2
Kg
ln

2
16.h.d
8Dd
4d

K ii
8

. ln

2n 1

h .

D : Paralel
ebeke iletkenleri arastoplam mesafe

(1.15)

(m)

h : aklama ailetkenlerinin gmld derinlik (m)

A
n evresi boyunca ya da a
n k
elerinde topraklama ubuu varsa, ayr
ca hem
evresi boyunca hem de aalan
n
n her yerinde topraklama ubuklarvarsa K ii =1dir.
Ada hi topraklama ubuu yok veya birka topraklama ubuu var ve bunlar da
evresinde ya da k
elerinde yerle
tirilmemiise;

K ii

2 /n

2n

h
Kh 1
h0

(1.16)

(1.17)

zgara referans derinlii

h0 =1m
n na .n b .nc .n d

(1.18)

15

2L
na C
LP

(1.19)

nb 1 (kare aiin)
nc 1 (kare ve dikdrtgen iin)
ekilli aiin)
nd 1 (kare, dikdrtgen ve L

aksi durumlarda;

nb

LP

(1.20)

4 A

0, 7 A

L .L LX .LY
nc X Y
A

nd

Dm
Lx L y
2

(1.21)

(1.22)

A : Topraklama a
n
n kaplad
toplam alan ( m 2 )
n
n evresi (m)
LP : Topraklama a
n maksimum uzunluu (m)
LX : Yatay (x) ynde a
ey (y) ynde a
n maksimum uzunluu (m)
LY : D
ndaki maksimum mesafe (m),
Dm : Ada herhangi iki nokta aras

dzensizlik faktr;
Ki =0,644+0,148n

(1.23)

Hi topraklama ubuu yok veya aa rastgele da

t
lm
sadece birka topraklama
ubuu varsa ve bunlar da k
elere yerle
tirilmemi veya a evresi boyunca
konulmam
ise,

16

r.
LM LC LR d

(1.24)

K
elerde topraklama ubuunun olmasyans
ra a
n her yerinde ve evresi
boyunca topraklama ubuu varsa;

LM

L
r
LC
1,55 1,22

L2 L2
y
x

LR

(1.25)

Lr : Her bir topraklama ubuunun uzunluu (m)

1.2.2.6.2. Ad
m Gerilimi

.K .K .I
ES s i G
LS

(1.26)

LS 0,75.LC 0,85.LR

(1.27)

1 1
1
1

KS
1 0,5 n 2
2h D h D

(1.28)

K S : Geometrik faktr
K i : Dzeltme faktr

: Toprak zdirenci
I G / LS

1
S

C S 1 0,106.
2hs 0,09

(1.29)

17

s
C s = Malzeme katsay
l
n zgldirenci
s = ak
l
n ykseklii
hs = ak

Bu hesaplamalar sonucunda elde edilen sz konusu elektrik tesisinin mevcut ad

m
ve dokunma gerilimleri ile izin verilen ad
m ve temas gerilimleri bulunur. Elde edilen
deerler dorultusunda elektrik tesisinin topraklama sistemine uygun iyile
tirme yap
l
r.
ekil 1.7 de yksek gerilim
ebekelerinde s
n
rlak
m sreleri iin izin verilen en yksek
dokunma gerilimleri grafiksel olarak gsterilmi
tir.

1000
9
8
7
6
5
4
3

100
9
8
7
6

Dokunma gerilimi

5
4

0,05

0,1

0,2

0,3

0,4 0,5

0,7

6 7 8 9 10

Ak
m sresi
ekil l.7. S
n
rlak
m sreleri iin izin verilen en yksek dokunma gerilimleri UTp

[19]

Not 1: Bu e
ri sadece yksek gerilim
ebekelerindeki toprak hatalariin geerlidir.
Not 2: Ak
m, diyagramda verildiinden daha uzun sre akarsa U Tp deeri iin 75 V
deeri kullan
labilir.

18

1.3. Topraklama e
itleri

Elektrik tesislerinde yap

lan topraklamalar
n uygulama alanlar
, amalarve etki
alanlarfarkl
d
r. ekil 1.8 da topraklama e
itleri grsel olarak sunulmu
tur.
A
a
da tesislerde kullan
lan en nemli topraklamalar a
klanmaktad
r
1. Koruma topraklamas
2.

letme topraklamas
3. zel topraklamalar

ekil 1.8. Topraklama e

itleri [11]

1.3.1. Koruma Topraklamas

Yksek gerilim tesislerinde insanlaryksek temas gerilimlerine kar
korumak iin
yap
lan topraklamad
r. Bu amala i
letme ak
m devresine ait olmayan, fakat bir yal
t
m
hatasdurumunda gerilim alt
nda kalabilen ve insanlar
n temas edebilecekleri btn
cihazlar
n ve tesis elemanlar
n
n madeni k
s
mlar
, topraklama iletkeni zerinden bir
topraklay
c
ya balan
rlar. ekil 1.9 da gsterilen yksek gerilim tesislerinde tehlikeli
temas ve ad
m gerilimlerine kar
koruma salamak iin en etkin koruma metodu koruma
topraklamas
d
r.

19

Rh

S
T
Iklt

Ro

Rk

V W
X Y

ekil 1.9. Koruma topraklamas[11]

R0 :

letme topraklamas
Rk : ebeke hat direnci,
Iklt :Toprak k
sa devre ak
m
,
Y : Transformatr y
ld
z noktas
,
K :R fazile gvde k
sa devresidir.

Koruma topraklamasyal
t
m hatas
, ya direk ya da endirekt nedenlerden dolay
meydana gelir.

zolasyon hatas
na neden olan direk nedenler:

iletken kopmas
, a

rak
mdan

dolayizolasyon maddesinin
s
narak elektriki dayan
m
n
n azalmas
, a

rgerilimde
izolasyon maddesinin zorlanarak delinmesi, malzemenin ya
lanmasve nihayet izolasyon
maddesinin herhangi bir sebeple izolasyon zelliini kaybederek kaak ak
mlar
n
olu
mas
d
r.

zolasyon hatas
na neden olan endirekt nedenler: d
etkilerle izolasyonun tahrip
olmas
, atmosferik bo
almalar; y
ld
r
m d
mesinin neden olduu arklar, havai hat
izolatrlerinin kirlenmesi sonucu zerlerinden kaak ak
mlar
n gemesi ya da gerilim
atlamalar
, izolatrlerin d
nedenlerle k
r
lmas
.
Yksek gerilim tesislerinde koruma topraklamas
n
n yap
ld
tehizatlar:
Elektrik motorlar
, cihazlar ve tesisler
Trafo merkezlerinde kap
, merdiven, fens telleri gibi madeni aksanlar.
Alak, orta ve yksek gerilim kablolar
n
n madeni k
l
f ve aksesuarlar
Trafo merkezlerinde, trafo raylar
Yksek gerilim merkezlerinde tehizat
n mesnet yap
s
Direk gvdesi
Yksek gerilim hatlar
n
n koruma telleri
Trafo merkezlerinde kumanda cihazlar
n
n madeni k
s
mlar
, kumanda kollar
,

20

Trafo merkezlerinde madeni kap

lar, kapaklar, koruma
zgaralar
Trafo merkezlerinde madeni tesis hcreleri

1.3.2.

letme Topraklamas

Elektrik tesislerinde i
letme ak
m devresine ait bir noktan
n topraklamas
na
i
letme topraklamasdenir. Cihazlar
n ve tesislerin normal i
letmeleri iin bu topraklama
gerekir.

Orta

ve

yksek

gerilim
ebekelerinde

i
letme

topraklamas lkenin

ynetmeliklerine gre dei

mektedir. lkemizde orta gerilim
ebekeleri diren zerinden
topraklanmaktad
r.

letme topraklamas
, i
letme ak
m devresinin topraa kar

potansiyelinin belirli bir deerde bulundurulmas

nsalar bu sebepten dolayyksek
gerilim
ebekelerinin ise direkt olarak topraklanmasyoluna gidilmektedir.

letme

topraklamastopraklanan noktaytoprak potansiyelinde tutar. Gerilim alt

nda bulunan
tesis k
s
mlar
n
n i
letme topraklanmas
na balanmasile bu k
s
mlar srekli ya da geici
olarak topraklan
rlar ve bu sayede a

rgerilimler nlenir ya da s
n
rland
r
lm
olur.
Koruma topraklamaszerinden yaln
z hata halinde ak
m getii halde i
letme
topraklamaszerinden ar
zas
z durumlarda da bir ak
m geebilir ve parafudurda bir
atlama olduu zaman topraa kar
byk bir gerilim alt
nda kalabilir.
Yksek

gerilim

tesislerinde

i
letme

topraklamas yap
lan

tehizatlar

ve

topraklanacak olan noktalar

:

1.3.2.1. Gerilim Transformatrleri

st gerilim sarg
larya da kondansatrleri topraklan
r; gerilim transformatrlerin
yksek gerilim taraf
ndaki y
ld
z noktas
n
n topraklanmas
, y
ld
z noktas
ntoprak ile
aynpotansiyelde tutmayve bir toprak hatasdurumunda gerilim lmnn doru
yap
lmas
nsalar.

1.3.2.2. Transformatrlerin Y
ld
z Noktas
n
n Topraklanmas

Transformatrlerin y
ld
z noktalardirekt ya da diren zerinden topraklan
r

21

1.3.2.2.1. Transformatrlerin Y
ld
z Noktalar
n
n Direkt Topraklanmas
ekil 1.10 de gsterilen transformatrn y
ld
z noktas
n
n dorudan topraklanmas
bir kutuplu bir toprak k
sa devre durumu halinde hatas
z faz iletkenlerinin topraa kar

faz arasgerilim deerini almas

na engel olmak iin yap
l
r.

ekil 1.10. Transformatrn y

ld
z noktas
n
n dorudan topraklanmas[11]

ekil 1.11. Dorudan toprakldevrede generatr veya trafolar

n toprak korumas
[11]

22

1.3.2.2.2.

Transformatrlerin
Topraklanmas

Y
ld
z

Noktalar
n
n

Diren

zerinden

Toprak k
sa devre ak
m
ns
n
rland
rmak amacile transformatrlerin y
ld
z
noktasbir ohmik diren zerinden topraklan
r. Diren zerinden gerekle
tirilen i
letme
topraklamas
nda, koruma ve i
letme topraklamalarbirle
tirilebilir. Hesaplamalar
msaade edilen ad
m ve dokunma gerilimine gre gerekle
tirilir. Ar
za ba
lang
c
ndaki
geici rejimin daha abuk snmesi ve rezonans etkisi yapmamasgibi nedenlerden
direnli topraklama reaktans bobinine gre daha fazla stnlk gsterir.

ekil 1.12. Transformatrn y

ld
z noktas
n
n diren zerinden
topraklanmas[11]

ekil 1.13. Diren zerinden toprakldevrede generatr veya trafolar

n toprak
korumas[11]

23

1.3.2.3. Generatrlerin Y
ld
z Noktalar
n
n Topraklanmas
Generatrlerin stator sarg
lar
nda bagsterecek olan gvde k
sa devrelerine kar

etkili biimde korunmalariin y

ld
z noktas
, yksek ohmlu bir bobin zerinden
topraklan
r. Stator sarg
s
n
n y
ld
z noktasile toprak aras
na yerle
tirilen bu reaktif
diren, bir gvde k
sa devresi halinde geecek olan toprak ak
m
n
n 10-20 A gibi zarars
z
bir deerle s
n
rland
r
lmas
nsalar.

1.3.3. Y
ld
r
m Topraklamas
Elektrik tesislerinde y
ld
r
ma kar
korunmak iin, parafudurlar
n topraklama
ularile a
k hava tesislerinde y
ld
r
m
n d
mesi ihtimali olan btn madeni k
s
mlar,
mesela hava hatlar
n
n koruma iletkenleri, madeni veya beton direkler zel bir
topraklay
c zerinden topraklan
r; buna y
ld
r
m topraklamas denir. Y
ld
r
m
topraklamasda bir nevi koruma topraklamas
d
r. Bu nedenle iki topraklama birbirine
balan
r. Y
ld
r
m topraklamas
n
n amac
, elektrik d
mesinin neden olduu a

rgerilim
dalgas
n
n i
letme aralar
na zarar vermeden topraa iletilmesi ve binalara d
en
y
ld
r
m
n insan hayat
na zarar vermeden topraa at
larak zarars
z hale getirilmesidir.

24

ekil 1.14. Parafudur kesiti ve devreye balan

[11]
ekil 1.14 te kesiti ve devreye balan

gsterilen parafudur emniyet supabgibi

al

r. A

rgerilim dalgalar
ntopraa ak
t
r. Parafudur bir diren ile buna seri balbir
ark sndrme eklatrnden ibarettir. ekil 1.15 da yksek gerilim tesisinde topraa
balan

gsterilen parafudurlar koruyacayksek gerilim cihaz

na en yak
n yere
balanmal
d
r. Parafudurlar, havai hat sonlar
na ve trafo giri
lerine her faza birer adet
balan
rlar.
Topraklanm
bir tesis k
sm
na bir y
ld
r
m d
tnde geen y
ld
r
m ak
m
n
n
etkisi ile meydana gelen darbe geriliminin ykseklii;
1. Y
ld
r
m ak
m
n
n zamana balolarak dei
imine yani art
h
z
na ve sresine
2. Y
ld
r
m ak
m
n
n tepe deerine
3. Topraklama durumuna, yani topraklay
c
n
n cinsine, yap
l

na ve darbe
yay
lma direncine bal
d
r

25

.
ekil 1.15. Yksek gerilim tesislerinde parafudur topraklamas[2]
a: parafudur topraklamas
n
n yap
l

b: fazlprensip balama
emas
1. faz iletkenleri
2. balama
emas
3. parafudur topraklamas
4. geit izolatr
5. geit izolatr topraklamas 6. gergi izolatr
7. gergi izolatr topraklamas
1.3.3.1. Y
ld
r
ma Kar
Topraklama Ko
ullar
n
n Salanmas
Elektrik tesislerinin topraklanm
blmlerine (toprak iletkenleri, demir ve beton
direkler, topraklama iletkeni topraa kadar indirilmi aa direkler, a
k hava
tesislerindeki dayanaklar) y
ld
r
m d
tnde, topraklanm
tesis blmleri ile i
letme
gerei gerilim alt
nda bulunan blmler aras
nda atlama (geri atlama) olabilir.
Darbe topraklama direnci Rda

U
R da da
I da

(1.30)

Ba
nt
s
nsalayacak deerde ise, genel olarak geri atlamalar beklenmez. Burada:
Rda : Direk Dayanak topraklama tesisinin darbe topraklama direnci
Uda: Yal
tkan
n darbe dayan
m gerilimi,
Ida : Direk ya da dayanaktan geen y
ld
r
m ak
m
n
n tepe deeri.
Y
ld
r
m ak
m
iddetleri zerine fikir edinmek iin Tablo 1.2 hava hatt
direklerinden geen bazy
ld
r
m ak
m deerleri verilmi
tir.
kinci s
rada da tm y
ld
r
m

26

d
melerinin yzde ka
nda bu ak
m deerlerinin zerine
k
lmad
belirtilmi
tir. Bir
diree d
en tm y
ld
r
mlar
n %95inde bu direkten geen y
ld
r
m ak
mlar
n
n
iddeti
40 kAi a
mamaktad
r.

Tablo 1.2.

Toprak iletkeni bulunan hava hattdireklerinde direkten geen y

ld
r
m
ak
mlar[11]
Ida (kA)

Bir diree d
en tm y
ld
r
m ak
mlar
n
n % si olarak a

lmayan deerler

20

30

40

50

60

80

90

95

98

99

Transformatr istasyonlar
n
n y
ld
r
ma kar
topraklanmas
: Havai hatlar
n koruma
iletkenleri mmkn olduu kadar faz iletkenlerinin stnde olarak istasyona kadar
getirilir ve tesisin topraklama tesisi ile balan
r.

1.4. Topraklama Tesisleri

Bu blmde yayg
n olarak kullan
lan topraklay
c
lardan bahsedilecektir. Elektrik
tesisinin bulunduu topra
n durumuna ve topraklay
colarak kullan
lan malzemenin
cinsine gre e
itli topraklay
c
lar kullan
l
rlar. Topraklay
c
lar
n geometrik
ekilleri,
kullan
lan malzemenin cinsi ve topraa gmlme derinlii bak
m
ndan bir ok e
itleri
vard
r. Topraklay
c
n
n seiminde ve dzenlenmesinde yay
lma direnci dikkate al
n
r.

1.4.1. Topraklama Tesisinin Grevi

Yksek gerilim tesislerinde ekseriya i

letme personeli, alak gerilim tesislerinde
ise hem i
letme personeli hem de e
itli alak gerilim makineleri ve cihazlarkullanan

ah
slar, bir izolasyon hatashalinde daima tehlikeli temas veya ad
m gerilimine maruz
kalabilirler ve her an hayatlartehlikeye girebilir. Enerji tesislerinde yap
lan topraklama
tesislerinin grevi ise, byle bir izolasyon hatasmeydana geldiinde, ar
zalfazdan
geen hata ak
m
n
n yard
mile hata ak
m devresini kesmek veya bu ak
mlar
n insan
hayat
ntehlikeye sokacak bir yoldan gemelerini nlemek yahut da hata gerilimlerinin
tehlikeli s
n
r deerlerin alt
nda kalmas
nsalamakt
r. Topraklama tesisinin yukar
da

27

madde halinde say

lan grevi
u
ekilde a
klanabilir. Tesisin y
ld
z noktas
n
n direkt
topraklanm
olduu ve
ebekeye balolan cihaz
nda toprakland
kabul edilsin. Sz
konusu cihazda bir izolasyon hatassonucunda bir gvde temas(yada gvde k
sa
devresi) meydana gelirse devreden byk bir ak
m geer. Bu ak
m
n etkisi ile yksek
gerilim tesislerinde sigorta veya g anahtark
sa zamanda devreyi keserek tehlikeli hata
gerilimini ortadan kald
r
r. Bu durumda sz konusu cihaza temas eden canl
n
n hayatda
korunmuolur.
Bu durumda yap
lan topraklamalar sayesinde hata ak
m
iddetlendirilir ve k
sa
devre ak
mmertebesine
kan bu hata ak
mlar
n
n etkisi ile devrenin a

rak
ma kar

koruma cihazlar
(rnek olarak sigorta)yard
mile kesilmesi salan
r.
Eer tesisin y
ld
z noktastopraklanmam

sa ve korunmassz konusu olan cihaz

da bir topraklama tesisi ile donat
lm
ise, bir faz iletkenin cihaz
n gvdesi ile temas
etmesi halinde, alak gerilim tesislerinde pratik olarak bir ak
m gemez; buna kar

l
k
yksek gerilim tesislerinde kk bir kapasitif ak
m geer. Byle bir tesiste bir eli ile sz
konusu cihaza dokunan bir
ah
s ayaklarile de
plak zemin zerinde durursa,
topraklama tesisi bu
ah
s taraf
ndan kprlenir ve insan
n gvde direnci topraklama
tesisine paralel balanm
olur. Bu durumda insan hayat
n
n tehlikeye d
memesi iin
hata ak
minsan zerinden deil topraklama tesisinden gemelidir; ba
ka bir deyi
le,
insan taraf
ndan kprlenen k
s
mda meydana gelen gerilim d
m tehlikeli temas
gerilimi s
n
r
n
n alt
nda kalmal
d
r. Bu da topraklama direncinin ok kk olmasile
mmkndr.
Bu a
klamalar da sz konusu olan topraklama, canl
lar
n hayat
nelektrik ak
m
na
kar
koruma ile ilgilidir.

1.4.2. eritle Yap

lan Topraklama Tesisleri
erit topraklay
c
lar da zemin ko
ullarelveri
li ise 0,5 ile 1 metre derinlie
d
enmelidir. Bu topraklay
c
lar, yeryzne paralel olarak gmlrler. Birden fazla
erit
kullan
lacaksa (y
ld
z topraklay
c
da olduu gibi) kol a
larbirbirine ifna etkisinden
dolay60 0 nin alt
nda olmamasgerekir.(en ok altkol).
eritle yap
lan topraklama tesisleri yzey topraklay
c
lar olarak da adland
r
l
r.
erit topraklay
c
lar zerinde byk ad
m gerilimlerinin olu
mamasiin topraklay
c
n
n
bulunduu toprak yzeyi en az 10cm ak
l ile rtlmelidir.

28

En basit
erit topraklay
c
, boylu boyuna d
enen bir
eritten ibarettir. Bunun
yay
lma direnci, birinci mertebeden
eridin uzunluuna bal
d
r. Bunun iin yaln
z yass
elik
erit kullan
l
r.

h
A
a

B
ekil 1.16. En ok kullan
lan
erit topraklay
c
lar [2]
A perspektif grn
B plan grn
a Drt kollu y
ld
z topraklay
c
,
b Halka topraklay
c
,
c Gzl topraklay
c
,
1 Zemin, toprak 2 topraklama iletkeni,
h Gmlme derinlii
ekil 1.16de en ok kullan
lan
erit topraklay
c
lar
n yap
l

largsterilmi
tir.
Topraklay
c
lar en ok y
ld
z, halka, gzl veya bunlar
n kombinasyonu
eklinde yap
l
r.
Daha az yer kaplarlar ve boylu boyuna gmlen
erit topraklay
c
ya gre daha az kazma
ve toprak i
iliine ihtiya gsterirler; ancak bunlar
n yay
lma direnleri daha byktr.
Y
ld
z topraklay
c
da kol say
s
nart
rmakla yay
lma direncini azaltmak her zaman
mmkn olmaz; nk kollar
n birbirine kar

l
klolarak tesir etmesi sonucu olarak, ok
kollu y
ld
z topraklay
c
larda yay
lma direnci artabilir bu sebepten dolayiki, ya da en
uygunu drt kollu y
ld
z topraklay
ckullan
l
r; altkollu y
ld
z topraklay
c
ya da
msaade edilebilir; daha ok kollu topraklay
c
n
n kullan
lmasuygun olmaz. Kollar
aras
ndaki a
lar e
it olmal
d
r.
Y
ld
z topraklay
c
lar daha ziyade direk topraklamas
nda kullan
l
rlar.
erit topraklay
c
n
n boyu, istenen yay
lma direncine gre tayin edilir

29

L uzunluunda ve h derinliine gmlmbir

erit iletken iin R direnci iyi bir
yakla

kla:

R=

L
. ln
l
( Dh )1 / 2

(1.31)

erit dikdrtgen kesit ise;

D=

2b
den hesaplan
r (b uzun kenar)

(1.32)

ekil 1.17 de gsterilen

erit topraklay
cyeryzne d
enmiise apD olan

eridin, D/2 yar

ap
nda ekseni boyunca kesildii, kesme yzeyi toprak olacak
ekilde bir
yar
m eksen boyunca toprak iine gmld kabul edilsin, bu durumda
erit
topraklay
c
n
n yay
lma direnci:

R=

2L
ln
L d

=100-m,

olur d=

2b
al
nmal
d
r.

(1.33)

L= 10m, b=0,08m iin hesaplanan diren 22,13 bulunur. Halbuki ayn

deerler 1m derine gmlmayniletken iin;

R=

L
ln
L (Dh )1 / 2

(1.34)

formlnden hesaplan
rsa 12 luk bir yay
lma direnci elde edilir. Grlyor ki
erit
iletkeni topraa gmmek ok iyi bir sonu vermektedir.

30

PDB

ekil 1.17. erit topraklay

c[11]

1.4.3. Derin Topraklay

c
lar

Levha, kaz
k, boru, k
ebent (k
e demiri) ile yap
lan topraklama tesisleri ise
derin topraklay
colarak kabul edilirler. Bunlar da topraa olabildiince dik (d
ey)
olarak ak
lmal
d
r. st ulartopra
n en az 0,5 m alt
nda kalmal
d
r.
ekil 1.19 ve ekil 1.18 de gsterilen ubuk topraklay
c
lar
n ap
, yay
lma direnci
zerine ok az etkisi olur; bundan dolayboru apveya profil kesiti mekanik dayan
ma
ve korozyon olaylar
na gre belirlenir. Korozyon olaydaha ok ubuk uzunluuna
bal
d
r. ubuk topraklay
c
lar yere gmlmeyip ak
larak zemine yerle
tirildiklerinden
dolay
, bunlar toprak ile daha iyi temas ederler ve bunun sonucu yay
lma direnleri
kk olur. ubuklar
n st ular
na topraklama iletkenleri, kelepe veya kaynak ile
baland
ktan sonra zift veya protolin ile kapat
lmal
d
r.
Topra
n alt k
s
mlar
n
n ubuk zgl direnci eer daha kk ise topraklay
c
kullanmak veya mevcut sisteme ilave etmek faydalsonular verebilir.
Bir topraklama tesisinde topraklama direncinin d
rlmesinin en uygun yolu
paralel elektrot kullanmakt
r. Kullan
lacak olan paralel elektrot, levha ise aralar
nda en az
3m mesafe b
rak
lacakt
r. Derin topraklay
c
lar aras
nda ki bu mesafe ise elektrot
uzunluunun en az iki kata
kl
k salanmal
d
r.

31

ekil 1.18. ubuk topraklay

c[2], 1 Balama ucu, 2
Topraklama iletkeni, 3 Kur
un tabaka, 4
Boru topraklay
c
n
n ucu

Ba
ka elektrot varsa
>2L

L
Toprak

L
d

ekil 1.19. ubuk Topraklay

c
lar [11]
Bu elektrotlar iin yap
lacak hesaplamalar
erit elektrotlar gibidir. Bu elektrotlarda
yay
lma direnci:

32

R=

4L
ln( )
2L
d

(1.35)

ifadesi ile hesaplanabilir.

ekil 1.20 de gsterilen levha topraklay
cgemiy
llara gre nemini kaybetmi
durumdad
r. Levha topraklay
c
da belirli bir yay
lma direncini elde edebilmek iin ba
ka
cins topraklay
c
lara gre daha fazla malzemeye ihtiya vard
r. Bunun nedeni ise;
topraklay
clevhan
n
eritlere ayr
ld
kabul edilirse, bunlar kar

l
klolarak ak
m
n
topraa gemesine engel olurlar. Bu nedenle topraklay
clevhaya tarak
ekli vermekle
aynyay
lma direnci saland
halde daha az malzeme kullan
l
r.
Levha zemine dik olarak yerle
tirilir. Paralel olarak yerle
tirilecek olursa sadece st
yzeyi etkili olur. Topra
n kmesi durumunda levhan
n altbo
lukta kalabilir.

ekil 1.20. Levha topraklay

c1. topraklama iletkeni 2. zemin
toprak 3. levha topraklay
c[2]

Yatay ya da d
ey gml bir levhan
n direnci:

R=

r
(1
)
8r
2,5h r

(1.36)

eklinde verilmektedir.
h : levhan
n merkezinin toprak yzeyine uzakl

r : plakan
n yar
ap
Pratikle ak

an sonular veren forml:

R= ( )( ) 1 / 2
4 A

(1.37)

33

A: plakan
n her iki yznn alan
n
n toplam
d
r.

1.4.4. Izgara (A) Topraklama Sistemleri

Byk elektrik tesislerinde ve
alt sahalar
nda her cihaz iin ayrayrtopraklama
yapmak hem pahal
, hem de birbirlerine kar
potansiyel farklar dourur. Ayr
ca bu
elektrotlar aras
nda gerilim srklenmesi olu
ur.
Bu potansiyel farklars
f
ra indirmek, gerilim srklenmesinin de nlenebilmesi
iin btn tesisin alt
nkaplayacak bir bak
r plaka yerle
tirmekle mmkn olurdu. Eer
levha zemine paralel olarak yerle
tirilirse bunun ancak st yzeyi etkili olur. Nedeni
topra
n kmesiyle levhan
n altbo
lukta kalabilir. Genellikle bu plaka ya da levhan
n
zemine dik olarak yerle
tirilmesi tavsiye edilir. Bir yksek gerilim istasyonunun yakla

k
10000 m 2 olduu d
nlrse, bu kadar alankaplayacak bir plakan
n yap
lmasve
topra
n alt
na dikey yerle
tirilmesi ok pahal
d
r ve pratikte imkns
zd
r. Buna alternatif
olarak tesisin alt
na
zgara topraklay
csisteminin kurulmas
d
r.

10m

30m

ekil 1.21. Topraklama

zgaras
n
n
ematik grnm [2]

ekil 1.21 de grld gibi

zgara topraklamas
alt sahasboyunca belli
aral
klarla enine ve boyuna yerle
tirilen
erit veya bak
r iletkenlerden meydana gelir.
Izgaradaki d
erevede kullan
lan iletkenler ekran (
ilt) grevi yapaca
ndan
kullan
lacak olan iletken kesitinin bir st kesiti al
nmal
d
r. Izgaran
n mekanik kuvvetini

34

artt
rmak, daha uygun ak
m da
l
m
nsalamak ve cihazlar
n balant
s
nda kolayl
k
temin etmek iin enine
eritler yerle
tirilmelidir. Enine
eritler kestikleri boyuna
eritlere
Cadwell kaynaile balanmal
d
r.

klim ko
ullardikkate al
narak srekli olarak nemli kalacak ve donma olmayacak
bir gmlme derinlii seilmelidir ki bu nedenle
zgara topraklamasen az 80cm derine
d
enmelidir. Potansiyel da
l
mdengelemek ad
m ve temas gerilimlerini d
rebilmek
ve de maliyeti d
rebilmek iin
zgaran
n belirli blgelerine, genellikle d
k
s
mlar
na
uygun kaz
klar ak
l
r.
Santrallerin temel yap
m
nda kullan
lan demir kafes sistemleri en az iki noktadan

alt sahastopraklama
zgaras
na balanmal
d
r. Ayr
ca betona gml elik aksam boru
ve cebri borularda balanmal
d
r. Santrallerde tanklar, kablo raflar
, elik merdiven ve
kap
lar, boru ve aksamlargibi her trl elik ve metaller topraklama sistemine
balanmal
d
r.

1.4.5. Tabi Topraklay

c
lar
Daha nce anlat
lan topraklay
c
lar suni topraklay
c
d
r. Bunlar d

nda tabi
topraklay
c
larda vard
r. Tabi topraklay
c
lar
n en nemli tipi, madeni boru ile yap
lm

su borusu
ebekesidir.

kincisi kablolar
n madeni k
l
flar
d
r. Bunlarda yaln
z yeralt
na d
enmikur
un
k
l
flve elik takviyeli kuvvetli ak
m kablolarsz konusudur.
ncs ise yksek gerilimli havai hatlardaki topraklama iletkenleridir. Bunlar
her direkte kullan
ld

ndan balama tesisinde tabi topraklay

colarak ta grev yaparlar.

1.4.6. zel Topraklay

c
lar

Dzenleyici topraklay
cbu tip topraklay
c
lara rnek olarak verilebilir. Bu tr
topraklay
c
lar
n kullan
m nedeni; topraklay
ccivar
nda potansiyeli yak
nla
t
rarak
temas ve ad
m gerilimlerinin klmesini salamakt
r.

35

1.4.7. Birle
ik Topraklay
c
lar

stenildii kadar kk bir yay

lma direnci elde etmek iin bazen e
itli tip
topraklay
c
lar
n birbirine paralel balanmasgerekir. A
a
da farkltip topraklay
c
lar
n
paralel balanmasile elde edilen topraklay
csistemleri anlat
lmaktad
r.

1.4.7.1. Paralel Topraklay

c
lar

Ayngeometrik yap
da olan topraklay
c
lar paralel balanarak paralel topraklay
c
elde edilir. Bunlar
n aras
nda yeteri kadar uzakl
k olmashalinde bunlar
n birbirine kar

etkisi meydana gelmez. Paralel baltopraklay

c
lar
n yay
lma direnci R1, R2, R 3,.Rn ise
toplam yay
lma direnci:

1
R toplam
1 R1 1 R 2 1 R3 ...... 1 R n

(1.38)

forml ile hesaplan

r.
Topraklay
c
lar
n yay
lma direnleri e
it ise n say
daki paralel topraklay
c
lar
n
toplam direnci

Rtoplam =

R
N

ubuk

topraklay
c
larda,

(1.39)

topraklay
c
lar

aras
ndaki a

uzakl

; h

ubuk

uzunluunun 2-3 katise, bu durumda topraklay

c
lar
n kar

l
kletkisi sz konusu
olmaz. Eer kurakl
k veya don sebebi ile ubuun btn uzunluu etkili olmazsa, a
aral
etkili olan ubuk uzunluunun iki katolarak al
n
r. Levha topraklay
c
larda a=3m
olmal
d
r

36

ekil 1.22.

Paralel topraklay
c[2], 1- Birey topraklay
c
lar, 2- Paralel
balama h- Topraklay
c
lar
n uzunluu, a- Topraklay
c
lar
aras
ndaki uzakl
k

1.4.7.2. Karma Topraklay

c
lar

Geometrik bak
m
ndan farklyap
daki topraklay
c
lar
n paralel balanmas
na
karma topraklama denir. Yksek gerilimli a
k hava balama tesislerinde bir normal
gzl topraklay
cbulunduu gibi buraya giren ve
kan hava hatlar
na ait toprak
iletkenleri, kablolara ait kur
un k
l
f ve elik z
rh, demir yolu raylar
, madeni su borular
ve benzeri gibi tabii topraklay
c
lard
r.

1.4.7.3. Kombine Topraklay

c
lar

Yzey ve derin topraklay

c
lar
n paralel balanmasile kombine topraklay
c
lar
elde edilir. Gzl
ebekelerde bu tip topraklay
c
lar kullan
l
r ve bu
ebekenin dm
noktalar
na ubuk topraklay
c
lar balan
r.
Topraklay
c
lar
n gmldkleri derinlie gre bunlara yzey veya derin
topraklay
cdenir. erit topraklay
c
lar ve 3m derinlie kadar inen ubuk topraklay
c
lar
yzey

topraklay
c
lard
r.

Daha

derinlere

kadar

inen

topraklay
c
lar

derin

topraklay
c
lard
r. Btn imknlardan yararlanmak
art
yla yzey topraklay
c
larla
gereken yay
lma direnci elde edilemezse, bu takdirde zemin suyuna daha d
k zgl
direnci olan zemin tabakalar
na ula

ncaya kadar derine inilir. Bundan ba

ka zeminin

37

hemen alt
nda yzey topraklay
c
lar yerle
tirmek iin yeteri kadar yer olmazsa, bu
durumda

derin

topraklay
c
larla

topraklay
c uygulan
r.
ok

uygun

ekilde

bir

Paralardan
derin

meydana

gelen

ubuk

topraklay
c yap
labilir.

Derin

topraklay
c
lar
n yay
lma direnci daima kktr. Yal
t
lm
topraklama iletkeni
kullan
lmak
art
yla derin topraklay
c
larla ad
m gerilimini d
rmek mmkndr. Buna
kar

l
k temas gerilimi yzey topraklay
c
larla salad
lde kltlmez. Zemin
yzeyinde olduu gibi iklim
artlar
na bal olarak zemin zgl direncindeki
dei
melerde burada sz konusu olmaz.

1.4.7.4. Toplu veya Yayg

n Topraklay
c
lar
ubuk veya levha topraklay
c
lara toplu,
erit topraklay
c
lara da yayg
n
topraklay
cdenir. Topraklay
c
lar
n bu
ekilde s
n
fland
r
lmasyay
lma direncinin
llmesiyle ve de y
ld
r
m ak
m
n
n topraa verilmesi bak
m
ndan nemlidir. Toplu
topraklay
caz yerde ihtiya gsterir ve malzeme ihtiyacolduka kktr. Buna
kar

l
k yayg
n topraklay
c
n
n kullan
labilmesi iin byk bir alan
n var olmas
artt
r.
Malzeme ihtiyacda byktr. Fakat yayg
n topraklay
cile kk yay
lma direnci
salamak daha kolayd
r. Y
ld
r
m ak
m
n
n topraa verilmesi bak
m
ndan 10 m
uzunluunda ubuk topraklay
c
lar ve 20 m'den uzun
erit topraklay
c
lar yayg
n
topraklay
cs
n
f
na girerler.

Tablo 1.3. Topraklay

c
lar
n cinslerine gre yay
lma direnleri [11]
erit yada rgl iletken

ubuk yada boru

Levha

Topraklay
c
n
n cinsi
Yay
lma direnci

10 m

25 m

50 m

100 m

1m

2m

3m

5m

0,5x1 m

1x1 m

20

10

70

40

30

20

35

25

1.5. Yksek Gerilim ve Alak Gerilim Sistemlerinde Topraklama Tesislerinin

Birle
tirilmesi
Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeliinde [3] madde 11-aya gre, bir
yksek gerilim tesisinde, toprak hatasesnas
nda, alak gerilim
ebekesinde veya tketim
tesislerinde tehlikeli dokunma gerilimleri ortaya
kmaz ise iki sistemin topraklamas

38

birle
tirilebilir. YG de meydana gelen hata sonucu olu
an potansiyel ykselmesi, alak
gerilim tesislerinde, tablo 1.4. de verilen deerlerden kk olmal
d
r.
Bu ko
ullar
n yerine getirilememesi durumunda YG ve AG topraklama tesisleri
mutlaka ayr
lmal
; 50 kVun alt
ndaki i
letme gerilimli tesislerde YG ve AG sistemleri
topraklay
c
lararas
ndaki uzakl
k en az 20m olmal
d
r.
YG tesislerinin iinde bulunan AG i
letme aralar
n
n gvdeleri koruma iletkeni
yolu ile YG topraklama tesisine balan
r.

Tablo 1.4 Topraklama tesisinin yap

labilmesi iin ko
ullar [19]
Ortak topraklama sistemi iin ko
ullar 2), 3)

Alak gerilim
Sistem (ebekesinin) tipi
TT 4)

5)

TN

1)

Hata sresi
Dokunma gerilimi a
s
ndan
tF 5 s

Uygulanmaz

tF 5 s

Bir yksek gerilim topraklama

tesisinin d

ndaki alak gerilim

tesislerinin beslenmesi durumunda
ortak UE UTp 6)

Zorlanma gerilimi
a
s
ndan
UE 1200 V
U E 250 V

Uygulanmaz

U E X .UTp 7)
X katsay
siin uygun deer 2 dir, zel durumlarda deneyimler, X deerinin 5e kadar al
nabildiini
gstermektedir.
1)
AG koruma iletkeni YG topraklama tesisine balIT sistemleri, ounlukla sanayi tesislerinde
kullan
ld

ndan Madde 11-bde dikkate al

nm

t
r. Dier IT sistemleri gz nnde
bulundurulmam

t
r.
2)
3)

4)
5)
6)

7)

Ortak topraklama tesisinin topraklama gerilimi UE dir.

Transformatr merkezi potansiyelinin srklenmipotansiyel taraf
ndan etkilendii (rnein kom
u
tesislere balanm
kablo z
rhlarvas
tas
yla) dikkate al
nmal
d
r.
AG malzemelerinin yal
tkanl
k dayan
mdikkate al
nmal
d
r.

nsanlar
n gvenlii iin dokunma gerilimi dikkate al
nmal
d
r.
AG
ebekesinin PEN iletkeni ile YG topraklama tesisi aras
ndaki balantsadece transformatr
merkezinde yap
lm

t
r.
PEN iletkeninde ortaya
kabilecek gerilimleri s
n
rlamak iin, AG
ebekesinin PEN iletkeni, birok
noktada toprak ile balanm

t
r.

1.5.1. Toprak Elektriksel zellikleri

Topra
n elektriksel zellikleri toprak direnci ile tan
mlan
r. Toprak direncinin
deerinin belirlenmesi a
a
da belirtilen iki ana maddeden dolayolduka karma

kt
r.

39

Topra
n yap
shomojen deildir, farklmalzemelerden olu
an tabakalar
halindedir.
Belli bir tip topra
n direnci sabit deildir, rutubet oran
na gre farkl
l
k
gsterir
Toprak direncinin, zellikle nun hesaplanmastoprak zellikleri hakk
nda yeterli
bilgi sahibi olmaygerektirir. Diren-deer aral

n
n geniolmasolduka nemli bir
sorun olu
turmaktad
r. Uygulamalar
n birounda toprak yap
shomojen kabul edilmekte
ve toprak analizlerine ve lmlerine dayan
larak iin ortalama bir deer al
nmaktad
r.
Toprak direncinin hesaplanmas
nda bazteknikler kullan
lmaktad
r ve hesaplamalarda
kullan
lan toprak tabakalararas
ndaki ak
m da
l
m
n
n tesisat
n btn iin de geerli
olmasgerekir.
Sonu olarak; yap
lan lmlerin doru yorumlanmasson derece nemlidir.
Toprak direnci

deeri hakk
nda bilgi edinilemedii takdirde bu deer genellikle

=100m olarak kabul edilir. Ancak Tablo 1.5de belirtildii gibi gerek deer ok farkl
olabilir, bu nedenle tesisat
n kabulnde topraklaman
n servis mr boyunca iklim

artlar
nda meydana gelecek dei
ikliklerin de dikkate al
nmasson derece nemlidir.

Tablo 1.5. e
itli toprak ve beton cinslerine gre toprak direnci [10]
Toprak direnci (m)
TOPRAK T
P
Aral
k deerler

Ortalama deerler

amurlu toprak

2--50

30

Kil kerpi

2-200

40

kelti ve kum-kil topra

,humus

20-260

100

50-3,000

200 (rutubet)

Turba

>1,200

200

ak
l

50-3000

1000 (rutubet)

Kayal
k ve ta
ltoprak

100-8000

2000

50-300

150

100-8000

400

Kum ve kumlu toprak

Beton:1 l imento+3 l kum

1 l imento+5 l ak
l

Toprak direncinin saptanmas

nda sz konusu olan dier bir problem, iklim

artlar
na gre kuru l alanlardan fazla yamurlu blgelere kadar %80e varan oranda
byk dei
kenlik gsteren rutubet miktar
d
r. Toprak direnci bu parametreye bal

40

olarak nemli lde dei

iklik gsterir. Kil topraiin diren ve rutubet ili
kisi ekil
1.23de gsterilmektedir. ekilden de grld gibi %30dan yksek rutubet
deerlerinde toprak direncinde nemli bir dei
iklik olmamaktad
r. Ancak, toprak kuru
olduunda, rnein h deeri %20nin alt
ndaki durumlarda diren ok h
zlbir
ekilde
ykselmektedir.

(m
)))

ekil 1.23. Kil iin toprak direnci ile toprak rutubeti h ili
kisi
[11]
Avrupa gibi
l
man iklim blgelerinde, toprak direncinin toprak rutubetine bal
olmasnedeniyle mevsimlere balolarak toprak direncinde dei
iklik meydana
gelecektir. Avrupa iin toprak direncinin rutubete ba
ml
l
yakla

k olarak bir sins

erisi
eklindedir. ubat ay
nda en yksek, Austos ay
nda en d
k deere ula
makta,
ortalama deer ise May
s ve Kas
m aylar
nda rastlamaktad
r. Ortalama deer ubat
ay
nda yakla

k %30 daha yksek, Austos ay

nda yakla

k %30 daha d
k olmaktad
r.
Buzlanma veya donma etkisinin kuru toprak zellii gsterecei, direncin
ykselme eilimine girecei hat
rda tutulmal
d
r.
Bu sebeplerden dolaytoprak diren hesaplamalarve toprak elektrotlar
n
n
planlanmasancak belli bir doruluk erevesinde yap
labilmektedir.

1.5.2. Topraklama Sisteminin Elektriksel zellikleri

Topraklama elektriksel zellikleri iki blme ayr

l
r.
Topraklama direnci
Toprak elektrotunun konfigrasyonu

41

Topraklama direnci, toprak gerilimi V E ile toprak ak

maras
ndaki ili
kiyi
belirlemekte, toprak elektrotunun yerle
imi ise topraktan geen ak
m nedeniyle olu
an
toprak

yzeyindeki

potansiyelin

da
l
m
n belirlemektedir.

Temas

ve

ad
m

potansiyellerini belirleyen toprak yzeyindeki potansiyel da

l
m
, elektrik
oklar
na
kar
korunma a
s
ndan zerinde nemle durulmasgereken bir konudur. Bu konular
u

ekilde tart

labilir.

RD dei
im direnci, toprak elektrodu ile referans toprak aras
ndaki topra
n
direnci

Toprak elektrodu ile topraklama iletkeninin metal k

s
mlar
na ait R L direnci

RL direnci genel olarak RD dei

im direncinden ok daha kktr. Bu nedenle,
genellikle topraklama direncinin, RD dei
im direncine e
it olduu tahmin edilir.
Topraklama direnci genelde dei
im direnci anlam
nda kullan
l
r.
Elektrik tedarikisi taraf
ndan yap
lan toprak balant
s
, tesisatta bulunan toprak ile
paralel gzkebilir ve
ebeke ve harmonik frekanslardaki empedans
n daha d
k olduu
akla gelebilir. Ancak, bu balant
n
n mevcut olup olmad
ve zellikleri tesisat
n
n
kontrol d

ndad
r, bu sebeple topraklama sisteminin tasar
m
nda dikkate al
nmas
gerekir ve kendi ierisinde fonksiyonel olarak yeterli olmasbeklenir.

1.5.3. Topraklama Direnci ve Potansiyel Da

l
m
AC devrelerde esas itibariyle dikkate al
nmasgereken empedans, belli bir al

ma
frekans
nda topraklama sistemi ile referans toprak aras
ndaki ZE topraklama
empedans
d
r. Topraklama sisteminin reaktans
, topraklama iletkeni ile toprak
elektrotunun metal k
s
mlar
n
n reaktans
d
r. D
k frekanslarda besleme frekansve
ilgili

harmoniklerreaktans
, topraklaman
n direncine

k
yasla

genellikle

ihmal

edilmektedir, ancak y
ld
r
m etkileri gibi yksek frekanslarda dikkate al
nmas
zorunludur. Bu nedenle, d
k frekanslarda, topraklama empedansZEnin dei
im
direnci RDye e
it ve neticede yakla

k olarak topraklama direnci Rye e

it olduu kabul
edilmektedir:
ZE= R D=R

(1.40)

42

Bir toprak elektrotunun topraklama direnci R, toprak zdirenci ve aynzamanda

elektrot geometrisine bal
d
r. D
k R deerleri iin elektrot metalinden topraa geen
ak
m younluunun d
k olmasgerekir; rnein, ak
m
n getii toprak hacmi mmkn
olduu kadar byk olmal
d
r. Topraa geen ak
m, geer gemez yay
lmaya ba
lar ve
ak
m younluu azal
r. ayet elektrot fiziksel olarak ufak rnein bir nokta kadar ise
etkisi byk olur. Elektrot plaka
eklinde uygulamada zellikle matematiksel
formlasyonu ok karma

k olan komplike olduu takdirde ak

m da
lmassadece
kenarlarda olaca
ndan sz konusu etki ok daha azalacakt
r. Dolay
s
yla; ubuk, boru
veya yel
eklindeki elektrotlar
n dei
im direnci, rnein, yzey alane
it olan plaka

eklindeki bir elektrota k

yasla ok daha d
ktr. Hatta DC ve AC sistemlerde ortaya

kan korozyonun ak
m younluundaki art

a paralel olarak ykseldii literatrde

ayr
nt
lolarak yer almaktad
r. D
k ak
m younluu elektrot mrn uzatmaktad
r.
Topraklama direnci hesaplamalargenellikle topra
n belli bir diren deerine
sahip, s
n
rs
z ve homojen olduu varsay
larak yap
lmaktad
r. Topraklama direnci iin
kesin formlasyonlar ortaya konulabilir ancak rgl elektrotlar
n kullan
ld

durumlarda bu formllerin faydass

n
rl
d
r. Diren deerinde sz konusu olabilecek
kk bir yanl

l
k bile rgl elektrotun fiili diren deerini nemli lde etkileyebilir
ve toprak direncinin istenilen hassasiyete saptanmasgenellikle ok zordur. Bu nedenle,
topraklama direncinin kesin bir
ekilde teorik olarak formllendirilmesi sadece basit
yap
lardaki toprak elektrotlariin, toprak gerilimi ile toprak potansiyel da
l
mve
toprak ak
maras
ndaki ili
kileri gstermek iin kullan
lmaktad
r. Genikapsaml
uygulamalar ve rgl toprak elektrotlariin yakla

k deerler al
nmaktad
r.

43

V *T

V * S

ekil 1.24. Yar

m kre
eklinde bir topraklama elektrodu ve potansiyel
da
l
m
nhesaplamak iin gerekli parametreler (=sabit)
[10]
r Elektrot ap
x Elektrot merkezine olan mesafe
aT, aS S
ras
yla temas ve ad
m mesafeleri
V* Potansiyel da
l
m
n relatif deeri
V*T, V*S S
ras
yla temas ve ad
m gerilimleri
Toprak zemin yzeyine yar
mkre
eklindeki bir toprak elektrotunun temel
elektriksel zelliklerini gsterir bir model ekil 1.24de grlmektedir. Byle bir
elektrota geen toprak ak
m
n
n topraa gre radyal bir yol izledii kabul edilmektedir.
Yar
mkre yzeyinin ve topra
n yar
mkre
eklindeki tm kesitlerinin (d x ) e
potansiyele sahip olduu kabul edilmektedir ve ak
m dorultular
, bu nedenle sz konusu
yzeylere dik durumdad
r. Bu
artlar alt
nda; dx kal
nl

nda, x yar
ap
nda ve yar
mkre

eklindeki elektrotun direnci a

a
da verilmektedir (sabit kabul edilmi
tir):

dR 2 dx
2x
yar
m kre elektrotun btnnn direnci ise:

(1.41)

44

dx

r
2
2 x
2r

(1.42)

denklemi ile verilmektedir.

Toprak direnci nemli lde elektrotun toprak ierisine hangi derinlikte
gmldne bal
d
r. Bunun nedeni, toprak derinliine gre rutubet miktar
n
n
ykselmesi ve daha kararlolmas
d
r. Yzeye yak
n toprak tabakalarmevsim ve k
sa
dnemli iklim dei
ikliklerinden etkilenmekte buzlanabilmektedir. Bu problem ubuk

eklindeki bir toprak elektrotu iin ekil 1.25da gsterilmi

tir. ubuk elektrot
derinliinin artmas
na paralel olarak topraklama direncindeki h
zlazalma a
ka
grlmektedir. Ancak, jeolojik nedenlerden dolayelektrotlar
n istenilen derinlikte
yerle
tirilmeleri, rnein yzeye yak
n kayal
klar, engeller veya genialan gerektiren
elektrot sistemleri nedeniyle her zaman mmkn olmayabilir.

RD ()
70
60
50
40
30
20
10

10 15 20 25 30

[d] m

ekil 1.25. Olduka uzun bir toprak elektrot ubuu dei

im
direncinin (R D ), derinliin fonksiyonu olarak
dei
im erisi [10]
1.5.4. Topraklama Gerilimi ve Toprak Yzey Potansiyel Da
l
m
Elektrik
okundan korunmak a
s
ndan, ak
m gemekte olan bir topraklama
sistemindeki topraklama gerilimi ve aynzamanda toprak yzey potansiyelinin da
l
m

45

ok nemli parametrelerdir. Temel ili

kilere ait a
klamalarda ekil 1.24de verilen
toprak modeli kullan
lm

t
r.

erisinden I E ak
mgemekte olan toprak elektrotunun ortas
ndan, x mesafedeki
herhangi bir noktan
n potansiyeli a
a
daki denklem ile formle edilebilir:

I
VX E
2x

(1.43)

relatif deer:

V
V X x
VE

(1.44)

it olan (referans toprak potansiyelinin s

f
r olduu kabul
V E , topraklama potansiyeline e
edilerek) topraklama gerilimidir. Topraklama potansiyeli a
a
daki gibi tan
mlanabilir:

I
VE I E R E E
2r

(1.45)

toprak yzeyinde iki nokta aras

ndaki potansiyel fark
: noktalar
n biri x mesafesinde ve
dieri x+ a s mesafesindedir. a s mesafesi 1mye e
it kabul edilmi
tir ve ad
m potansiyeli
n
VS olarak gsterilmektedir. Dier bir ifade; V S bu pozisyonda ayakta duran bir insan
iki ayaaras
ndaki toprak yzey potansiyelidir.

I 1
1
VS E

2
x
x

(1.46)

relatif deer

V
VS S
VE
olmaktad
r x r dir.

(1.47)

46

Topraklama

direnci

topraklama

gerilimini

belirler,

toprak

elektrotunun

konfigrasyonu da toprak yzeyindeki potansiyel da

l
mzerinde nemli etkiye
sahiptir. Doal olarak, konfigrasyon ayn zamanda topraklama direncini de
etkilemektedir, rgl elektrot daha genibir toprak hacmi ile temasta olduu iin bu
nedenle diren ve konfigrasyonun birlikte dikkate al
nmasgerekmektedir. rgl
elektrotun genialan kaplamasnedeniyle derine gmlmesi gerekmez, fakat yzeye
yak
n toprak rutubetindeki dei
imlerden etkilenecei dikkate al
nmal
d
r. rg
ierisindeki uzun ubuklar, dikey olarak yerle
tirilerek diren kararl
artt
r
labilir.

ekil 1.26. Potansiyel aktar

m fenomeni, iki rgl toprak
elektrodu iin toprak yzeyi da
l
m[10], a)
rgl dzlem elektrodu b) Elektrot planc) Son
iki parasdaha derine yerle
tirilmielektrot

rgl elektrotlarda, toprak elektrotundan geen ak

m nedeniyle gerilim
ykselmesine maruz kalan yzey alanbyktr. rgl elektrot alanboyunca bir e
potansiyel olu
makta, fakat ekil 1.26de gsterildii gibi kenarlarda bir potansiyel
farkmeydana gelmektedir. Temas potansiyeli sz konusu olmamakla birlikte (elektrot
herhangi bir metal paradan bir metreden fazla uzakta olduundan) tehlikeli derecede

47

ad
m gerilimleri meydana gelebilir. Bu durumun nlenebilmesi iin rgl toprak
elektrotunun d
k
s
mlar
n
n daha derinlere yerle
tirilmesi gerekir.

1.6. Topraklama Direncinin llme Yntemleri

Topraklama sisteminin genellikle direnli, kapasitif ve indktif bile

enlerden
olu
an bir empedansvard
r. Topraklama sisteminin direnli bile
eni i
letme frekans
nda
(50 Hz), kapasitif ve indktif bile
enleri de yksek frekansta (y
ld
r
m bo
almas
, iletim
frekanslarvb.) etkinliklerini gsterir.
Toprak direncinin nceden hesabmmkn deildir. Fakat elde edilen sonular
n
doruluu, birinci derecede topra
n zgl direnci iin kabul edilen deerin geree
uyup uymamas
na bal
d
r. Toprak hibir zaman homojen olmad

ndan zgl diren

belirli toprak kesimlerinde ok farkldeerler alabilir. Ayr
ca zgl diren, topra
n
rutubet derecesine ok bal
d
r; bu ise mevsimin ya

lveya kurak olmas

na gre
dei
ir. S
cakl

n ve nem miktar
n
n artmasile toprak zgl direnci ters orant
l
d
r. Bu
nedenle toprak zgl direncinin lm iin en uygun zaman topra
n kuru olduu
dnemdir. Bu dnemde yap
lacak lmde toprak zgl direnci en yksek deerini al
r.
Buda Trkiyenin ya
alma dnemleri gz nne al
nd

nda temmuz-austos aylar

d
r.
Topraklama direncinin lmndeki amalar k
saca:
Topraklama sisteminin gerek direncinin saptanmas
Yap
lan hesaplar
n denetlenmesi
Topraklama sisteminde gerilim ykselmesinin ve btn bir alan boyunca
gerilim dei
iminin belirlenmesi
Topraklama

sisteminin

y
ld
r
m

bo
almalar
na

kar
koruma

etkisinin

belirlenmesi
Radyo frekansile uygunluunun salanmas
Alan ierisinde yap
lacak binalar
n koruma projelerinin haz
rlanmasiin
gerekli verilerin elde edilmesi
Topraklama diren deerinin ykseklii durumunda al
nacak ek tedbirlerin
saptanmas
Topraklama sistemlerinin karakteristikleri topraa gml elektrotlar
n dzenine,
kaplad
alana ve topra
n bile
imine bal
d
r.

48

Topraklama diren s
n
r deerleri:

letme topraklamas

<2 Ohm

Koruma topraklamaskoruma dzeneine balolarak;

Dengelenmi
ebekelerde

<2 Ohm

Trafo merkezlerinde direklerde

<4 Ohm

AG ve YG balama tesisleri birle

tirildiinde

<1 Ohm

Parafudur topraklama direnci

<5 Ohm

1.6.1. lm Yntemleri
Toprak Meggeri ile lme
Voltmetre-Ampermetre yntemi ile lme
Wattmetre-Ampermetre yntemi ile lme

1.6.1.1. Toprak Meggeri ile lme

alt ya da trafo merkezlerinin toprak direnleri lmnde kullan
lan bu basit
sistem ulu Megger ya da drt ulu Megger kullan
larak yap
l
r. ulu Megger
kullan
l
yorsa ekil 1.27da da grld gibi ulardan biri merkezin topra
na, dier
ikisi de lme yard
mcolacak topraa balan
r. Drt ulu Megger kullan
ld
zamanda
ekil 1.27 da grld gibi ulardan ikisi merkezin topra
na dier iki uta lme
yard
mcolacak topraa balan
r. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii EkN de [3] toprak zgl direncinin lmnde, drt u ynteminin yap
lmas
nbelirtmive
ular aras
nda ki mesafenin olduu Wenner metodunu tavsiye etmi
tir

49

ekil 1.27. ve drt ulu Toprak Meggeri [3]

Her iki durumda da devre ak
mmerkezin toprave topraa balanan ak
m ucu
yolu ile l aletinin ak
m devresinden akar. l aletinin gerilim devresi ise merkezin
topraile aletin topraa baldier gerilim ucu aras
na balan
r. Meggerin d

taki iki
ucundan ak
m ak
t
l
r ve ierdeki ular sayesinde gerilim d
m prensibine gre toprak
direnci llr. ulu Megger kullan
lmasdurumunda l aleti ile merkezin topra
aras
ndaki balant
n
n direnci ayr
ca llr ve deney deerinden
kar
l
r. Ak
m ucunun
yksek direnli olmasl aletinin hassasiyetini d
rr ancak okuman
n doruluunu
etkilemez.
Wenner4 u metodu toprak zgl direncinin lmnde en ok kullan
lan lm
yntemidir. Kaz
klar
n ok derine ak
lmadan topra
n alt tabakalarhakk
nda bilgi verir.
Bu metoda lm kaz
klare
it mesafelerle (a), e
it derinliklere gmlr (b). Bunun
d

nda toprak kaz

klar
n
n direnci lm sonular
nihmal edilecek oranda etkiler.
Wenner metodu iin grnen zgldire hesab
:

a
1

4aR
2a
a 2 4b 2

(1.50)

a
a 2 b 2

Burada

a Grnen toprak zdirenci m

R = diren
a = biti
ik elektrotlar
n mesafesi
b =elektrotlar
n derinlii m

50

Bu lm
eklinin a
a
da s
ralanan durumlarda kullan
lmasuygun deildir:
lm

yap
lacak

merkezin

topraklamas uzakta

direnci

d
k

bir

topraklamaya bal
ysa,

ndksiyon ya da kaak ak
mlar nedeni ile doan gerilim ykselmeleri nemli
dzeylerdeyse,
Topraklaman
n direnci Meggerden okunabilecek en kk deerden daha
kkse,
Deney iin kullan
lan kablolar birbirine paralel ve en k
sa kablonun direnci,
llecek topraklaman
n direncinden bykse
Bu gibi durumlarda Voltmetre- Ampermetre yntemini kullanmak daha doru
sonular verir.

1.6.1.2. Voltmetre-Ampermetre Yntemi

ekil 1.28 de Voltmetre-Ampermetre yntemi ile toprak direncinin lmnde,
merkez ile yard
mctoprak ulararas
nda paralel toprak kesitlerinin olmamasve bu
balant
lar
n genel dorultulararas
nda 91 0 den byk a
lar
n olmasdurumunda
uygulan
r.
Merkezin topraklama direnci:

ET

llen gerilim ykselmesi

IT

Deney ak
m

Merkezin topraklama direnci

mctoprak ular
n
n yeteri kadar uzaa yerle
tirilmemesinden gelen l
K1 Yard
hatas
ndzeltmek iin kullan
lan arpan

R K

ET
IT

(1.51)

51

ekil 1.28. Voltmetre-Ampermetre yntemi ile toprak direncinin

llmesi [3]

Gerilim devresinin toprak ucunun direnci yksek ise Voltmetrede llen deer
a
a
daki dzeltme arpanlarile arp
lmal
d
r.

Rlaleti Rtoprakucu
K2
Rllen

(1.52)

Rl ayg
t
: Voltmetrenin i direnci
Rtoprak ucu: Yard
mctopraklama elektrotunun direnci

1.6.1.3. Wattmetre-Ampermetre Yntemi

Merkezin topraklama iletkenleri ile yard

mctoprak balant
lar
n
n k
smen ya da
tamamen paralel olmasdurumunda bu yntemin kullan
lmasuygun olur.
Bu yntem ekil 1.29 grld gibi Voltmetre-Ampermetre yntemindeki devreye
bir Wattmetrenin eklenmesi ile elde edilir.

R K 1

Pt
I t2

(1.53)

52

Topraklama sisteminin direnci

Pt llen g
It

Deney ak
m

mctoprak elektrotlar
n
n birbirine yak
nl
nedeniyle doan hatay
K1 Yard
dzelten arpand
r.

ekil 1.29. Wattmetre-Ampermetre yntemi ile toprak direncinin

llmesi [3]
1.6.1.4. Yard
mcToprak Ular
n
n Uygulama Noktalar
n
n Saptanmas

Yard
mctoprak elektrotlarmerkezin topraklamas
ndan ve birbirlerinden yeterince
uzaa yerle
tirilmelidirler. Byk merkezlerde yard
mctoprak elektrotlar
n
n daha k
sa
uzakl
klara konmasve deney sonular
n
n dzeltilmesi daha kolayd
r.
Bunun iin a
a
daki yol tavsiye edilir.
Merkezin kaplad
alan saptand
ktan sonra aynalana e
it dairenin yar
ap
hesaplan
r. Bu yar
ap
n yar
smerkezin lmeye esas e
deer yar
ap(r)
olarak tan
mlan
r. Yard
mctoprak elektrotlar
n
n, alan
n merkezine ve
birbirlerine olan uzakl
klar5rden az olmamal
d
r.
Elektrotlar
n gerekli uzakl
klara yerle
tirilmesinden gelen hataydzeltmek iin
llen topraklama direnci a
a
daki arpan ile arp
lmal
d
r.

53

K
r

X ab

1
r
r

X
sa X sb

(1.54)

Bu denklemde:
r

: Merkezin lmeye esas e

deer yar
ap
n
,

n merkezi aras
ndaki uzakl
( X sa 5r),
X sa : Birinci elektrot ile alan
kinci elektrot ile alan
n merkezi aras
ndaki uzakl
( X sb 5r),
X sb :
ki yard
mcelektrot aras
ndaki uzakl
( X ab 5r) gsteriyor.
X ab :

ki yard
mcelektrotun aras
ndaki alandan ya da bunlardan biri ile merkezin
topraaras
ndaki alandan herhangi bir boru, ray, kablo ya da toprak iletkenli
enerji nakil hattgememelidir. Byle bir durumda lme i
lemi yap
lma
zorunluluu varsa yard
mcelektrotlar bu gibi tesislerden en az 150m uzaa
yerle
tirilmelidir.
Yard
mcelektrotlar
n yerle
im yerlerinin uygunluundan emin olmak iin
lme elektrot yerleri dei
tirilerek en az bir kere tekrarlanmal
d
r.
Alan
n merkezi ile yard
mcelektrotlar aras
na ekilen iki hatt
n aras
ndaki a
mmknse 90 0 den byk olmal
d
r.Bu durum gerekle
tirilmezse hatlar
aras
ndaki kar

l
klempedans hesaba kat
lmal
d
r.
Harici devrelerin indksiyon etkilerinden mmkn olduunca ka
n
lmal
d
r.
Bu nedenle gerilim iletkeninin dorultusu, byk ak
m ta

yan hatlar ile paralel

olmamal
d
r.
Merkez ile ak
m ucu aras
ndaki hatta doan indksiyon lm sonular
n
etkilemez.
A

rindksiyon yoksa, ak
m ve gerilim elektrotlar
n
n i
levleri aralar
nda
dei
tirilebilir.
lk lmede ak
m elektrotu olarak kullan
lan elektrot, gerilim
elektrotu; gerilim elektrotu olarak kullan
lan elektrotta da ak
m elektrotu
al
narak ikinci bir lme yap
l
r ve btn dzeltmelerden sonra toprak
direncinin iki deeri aras
ndaki fark %10dan byk deilse ortalama deer
merkezin topraklama direnci olarak al
nabilir. Aradaki fark
n ok byk olmas
indksiyon etkisinin dolay
s
yla hatan
n ok byk olduunu gsterir.

54

Merkezin topraklama direncini bulmak iin en uygun yol, llecek topraklama

sisteminin dier harici topraklama sistemleri ile olan balant
lar
nzmek ve
yaln
z bu merkezin direncini lmektir.
Direnci ok d
k bir harici topraklama sistemine bal
alt ya da trafo merkezinin
direncini lebilmek iin ok byk yard
mcelektrot a
kl
(yakla

k 8 kmden fazla )
kullan
lmal
d
r.
Ak
m

elektrotu,

direnci

llecek

topraklama

sisteminin

etkilerinden

korunulmasiin yeterince uzaa yerle

tirilmelidir.
Kurumsal olarak; uzakl

n topraklama direncine etkisi sonsuz uzakl

a kadar
devam ederse de, bu etki uzakl

n bir stel i
levi ile ters orant
ldei
tiinden etkinin
kolay bir s
n
rbulunabilir.
D
k topraklama direnli ve genibir alankaplayan merkezlerin topraklama
direnlerinin lmnde gerilim elektrotu merkezden e
itli uzakl
klara yerle
tirilerek
her kademe iin lme yap
l
r. Bulunan topraklama direnlerinin uzakl

n i
levi olarak

TRAFO MERKEZ
N
N GRNEN
EM PEDANSI (OHM)

izilmesi lme konusunda bize gerekli bilgileri verebilir.

GER
L
M ELEKTROTU
AKIM ELEKTROTU
LE
AYNI DORULTUDA

GER
L
M ELEKTROTU
AKIM ELEKTROTU
LE
TERS DORULTUDA

TRAFO MERKEZEVRE
T
LE GER
L
M
ELEKTROTU ARASINDAKUZAKLIK (FEET)

ekil 1.30. D
k topraklama direnli bir merkezde lm sonular[3]
ekil 1.30de d
k topraklama direnli bir merkezin lm sonular
grlmektedir. B erisi devrelerin birbirine (kapasitif, indktif ya da direnli ) etkileri
nedeni ile doan sapmaygsteriyor. A erisi ise gerilim elektrotunun ak
m elektrotuna

55

gre ters dorultuda olmasdurumuna gre yap

lm
deney sonular
nvermektedir.
Buradan, yakla

k 200mden sonra uzakl

n diren zerindeki etkisinin pratik olarak

kaybolduu grlyor.
Bu uzakl
ktaki nokta merkezin topraklamasiin sonsuz uzakl
ktaki bir toprak

TRAFO MERKEZ
N
N GRNEN
EM PEDANSI (OHM)

noktasolarak kabul edilebilir.

GER
L
M ELEKTROTU
AKIM ELEKTROTU
LE
DORULTUDA

GER
L
M ELEKTROTU
AKIM ELEKTROTU
LE
TERS DORULTUDA

TRAFO MERKEZEVRE
T
LE GER
L
M
ELEKTROTU ARASINDAKUZAKLIK (FEET)

ekil 1.31. Yksek topraklama direnli bir merkezde lm sonular[3]

ekil 1.31de ise topraklama direnci yksek bir merkezin lme sonular
verilmi
tir. Grld gibi devrelerin birbirlerine etkisi hem azd
r hem de elektrotlar
n
yerinin seimi bir sorun deildir.

1.6.2. Toprak Diren Hesab

yi bir topraklama tesisi d

k topraklama direnci salar.
letim tesisleri ve dier
byk istasyonlar iin topraklama direnci deeri 1ohm ve alt
d
r. Daha kk da
t
m
istasyonlariin bu deer 1 ile 5 ohm aras
d
r.

56

1.6.2.1. Basit Hesap Yntemi

Bu toprak direncinin hesab
nda ilk ad
m topraklama a
n
n alan
n
n ve toprak
zdirencinin deerinin belirlenmesi olmal
. Bu hesaplama ynteminde istasyon
topraklama direncinin minimum deer ald
homojen toprakta, yer yzeyi kre
topraklama elektrotu olarak kabul edilecektir:

Rg
4 A

(1.55)

Burada
R g : Trafo merkezinin toprak direnci

Toprak zdirenci .m

A:

Topraklama a
n
n alanm 2

Trafo merkezinin toprak direncinin maksimum deeri; topraklama alar

n
olu
turan iletkenlerin toplam uzunluklar
n
n eklenmesiyle elde edilmi
tir:

Rg

4 A LT

(1.56)

LT : Toplam iletken uzunluu m

kinci denklemde topraklama iletkeni uzunluuna, topraklama kaz

klar
n
n toplam
uzunluu da eklenmi
tir. Topraklama kaz
klar
n
n iletken uzunluunda nemli bir yeri
vard
r.
E
itlie ikinci bile
enin eklenmesi ile toprak direnci artm

t
r. Bu fark
n
kapat
lmasiin sonsuz uzunlukta topraklama iletkeni d
enmeli ve LT deeri sonsuza
e
itlenmelidir.
Bu e
itlie iletkenlerin derinlii faktr de eklenmi
tir:

57

1
1

R g
1

1 h 20 A
L
20
A

(1.57)

h.
letken derinlii

1.6.2.2. Schwarz E
itlii
Schwarz, homojen toprak iinde yatay toprak
zgarasve dikey topraklama
kaz
klar
ndan olu
an sistem iin toplam direnci hesaplayan bir denklem geli
tirmi
tir.
Schwarz
n denkleminde R1 topraklama iletkenlerinin direncini, R 2 kre yap
s
na
benzetilen topraklama kaz
klar
n
n direncini, RM kaz
k ile iletken aras
ndaki kar

l
kl
direnci vermektedir.
R R Rm2
Rg 1 2
R1 R2 2 Rm

(1.58)

R1 : Ailetkeninin toprak direnci .

n
n topraklama direnci
R 2 : Topraklama ubuklar

terek toprak direnci ( R1 ile R 2 aras

ndaki)
R m : M

A
n toprak direnci:

2Lc k1 .Lc

R1
ln
k 2

Lc a ' A

(1.59)

: toprak zgldirenci

.m

Lc : Topraklama iletkeni uzunluu

a' :

a2h , h: elektrotun gmlme derinlii

2a: elektrotun ap

A: elektrotlar taraf
ndan evrelenen alan

m2

lar
k1 , k 2 : schwarz katsay

58

Topraklama kaz
klar
n
n direnci:

R2
2nR Lr

4 Lr
2k L
ln 1 1 c

A
b

2
1

(1.60)

n uzunluu
Lr : her bir kaz

2b : kaz
klar
n ap

lan topraklama kaz

say
s
nR : Alanda kullan

Adet

Topraklama aile toprak kaz

aras
ndaki e
deer diren:

2 Lc
RM
ln

Lc
Lr

k 1 Lc

1
2

(1.61)

Topraklama kaz
ve topraklama a
n
n birle
tirilmitopraklama direnci, bunlar
n
ayrdirenlerinden daha d
ktr.
Schwarz denkleminde kullan
lan k1 ve k 2 katsay
lar
n diyagramekil 1.32 ve 1.33
de verilmi
tir.

ekil 1.32. Schwarz e

itliinin k1 katsay
s[18]

59

Eri A-derinlik h=0

A = - 0,04x + 1,41

(1.62)

Eri B- derinlik h = A /10

B = - 0,05x + 1,20

(1.63)

Eri C- derinlik h = A /6

C = - 0,05x + 1,13

(1.64)

ekil 1.33. Schwarz e

itliinin k 2 katsay
s[18]

Eri A-derinlik h=0

A = 0,15x + 5,50

(1.65)

Eri B- derinlik h = A /10

B = 0,10x + 4,68

(1.66)

60

Eri C- derinlik h = A /6

C = -0,05x + 4,40

(1.67)

Trafo merkezinin topraklama alan deerini kullanarak her 3 grafikte belirtilen h

deerleri hesaplan
r. Daha sonra topraklama iletkenlerinin gmlme derinlii ile bulunan
deerler kar

la
t
r
larak en yak
n eri seilir.
Topraklama a
ndaki uzun kenar
n k
sa kenara blm ile bulunan deerinin
belirlenen eri ile kesi
tii noktadaki y ekseni deeri k1 ve k 2 katsay
lar
nverir.

1.6.2.3. Laurent Topraklama Yntemi

ekil 1.34 de gsterilen bu yntemde topraklama a
n
n geometrik boyutlar
ndan
topraklama a
n
n direnci hesaplan
r:

ekil 1.34. Topraklama a[2]

Topraklama adirenci R :

R
2D LT

D: E
deer ap

(1.68)

( axb / )

L T : Toplam iletken uzunluu

m
m

61

: zgl toprak direnci

ohm.m

R: Topraklama direnci ohm

1.6.2.4. Koch Topraklama Direnci

Bu yntem ile e
deer dairesel levha toprak yay
lma direnci bulunur. Bu deer k
dzeltme katsay
sile arp
l
r. Gzl
ebekenin potansiyel ifadesi ve yay
lma direnci
yakla

k olarak e
deer alandaki levha topraklay
c
n
n potansiyel ifadesi ve yay
lma
direncine e
it al
n
r.
Gzl topraklay
c
n
n direnci:

R *k
2D

(1.69)

Topraklama a
nda, topraklay
c
n
n l 2 geni
lii en az l 1 uzunluunun yar
s
na e
it
olmal
d
r.
L1
a

10 ise k=1,3

(1.70)

L1
n
r
20 ise k=1,2 al
a

(1.71)

k : koch katsay
s

1.6.3. Topraklama A
letken Kesiti
Hata ak
m
n
n, topraklama a
n
n ierisinde farklkollara ayr
lmasdikkate
al
narak, iletken s
cakl

na gre topraklama yap

l
r. Topraklama a
ndaki bir iletken
zerinden toplam hata ak
m
n
n % 70inin geecei d
nlr. Ak
m
n dier k
sm
n
n
topraklama hattzerinden geecei varsay
l
r. Topraklama iletkeni olarak kullan
lan
malzemelerin erime s
cakl
klar4191083

C aras
nda olmas
na ramen iletkenlerin

62

montajs
ras
nda kullan
lan malzemelerin erime s
cakl
klardaha d
k olduundan
kesitin bulunmasiin kullan
lan denklemde izin verilen en byk s
cakl
k olarak
montajda kullan
lan malzemelerin erime s
cakl
klaresas al
n
r.

letkenlerin bir k
sa devre esnas
nda ortaya
kan
s
dan zarar grmemesi iin ;

Ak I .

t cr r .1000
TCAP
Tm Ta
ln
1

K 0 Ta

(1.72)

kesitinde olmasgerekir.

Ak : Topraklama iletkeni kesiti (mm 2 )

I : K
sa devre ak
m(A)
za sresi (sn)
t c : Ar
cakl
kta zdirencin
s
l katsay
s
r : Referans s
cakl
kta topraklama iletkeninin zdirenci ( m )
r : Referans s
l kapasite faktr ( J/cm 3 / 0 C )
TCAP :Is
T m : Ar
za esnas
nda izin verilen en byk iletken s
cakl
( 0 C )
cakl
( 0 C )
Ta : Ortam s
burada K 0 (1 / r ) Tr

cakl
k (0C )
Tr : Malzeme sabitleri iin referans s

Topraklama iletkeninin kesitini belirleyen en nemli faktrler topraklama iletkeni

olarak kullan
lacak olan malzemenin sabitleridir.

63

1.6.3.1.
letken Kesiti ile Ak
m Ta

ma Kapasitesi Aras
ndaki Ba
nt

Hata ak
molu
tuunda, olay sresince erimeye dayanabilecek iletken kesitinde ki
ak
m deerini IEEE.80 standard
ndaki Onderdonk ba
nt
sile buluruz:

1/ 2

Tm Ta

log

234 Ta

I A

33s

(1.73)

I . Hata ak
m(A)
A:
letken kesiti ( Cmil)
s : Hata ak
msresi (sn)
letkenin dayanabilecei max. s
cakl
k ( 0C )
Tm :
Ta : Ortam s
cakl
(40 0C )
1 Cmil = 1,974 mm 2
Bak
r iin Tm =1083 0 al
n
rsa Onderdonk ba
nt
s
:

I = A/(6.96.s 1 / 2 )

al
nabilir.

Yap
lan testlerde Cadweld ek blgesi 1083

C s
cakl
a dayanabildiinden ayn

forml bu ek iinde geerlidir. Bu formlden iletken kesitini ekersek:

A = 6.96.I.s1 / 2

(1.74)

ifadesi bulunur.
Lehim veya gmkaynaile yap
lm
eklerde, ekin dayanabilecei max.
s
cakl

n 450

C olduu dikkate al
nd

nda IEEE 80 standard

na gre Onderdonk

ba
nt
s
:

A = 9.12.I. s1 / 2

(1.75)

64

Civatalya da s
k

t
rmalekte ise, ekin dayanabilecei max. s
cakl
k IEEE 80
standard
na gre 250 0 C olduundan:

A = 11.54.I. s 1 / 2 bulunur

(1.76)

Tablo 1.6. Topraklama iletkenlerinin 400 C ortam s

cakl
iin malzeme iletkenlii [19]
Malzeme iletkenlii

T m ( 0 C)

Bak
r

%100

1084

Alminyum

%61

657

Bak
r kaplelik

%40

1084

elik

%10,8

1510

Paslanmaz elik

%2,4

1400

Malzeme

Tablo 1.7. Topraklama iletkenlerinin kimyasal zellikleri [19]

Malzeme
letkenlii

K0

Tm

TCAP

Bak
r

%100

0,00393

234

1084

1,72

3,42

Alminyum

%61

0,00403

228

657

2,86

2,56

Bak
r kaplelik

%40

0,00378

245

1084

4,40

3,85

elik

%10,8

0,00160

605

1510

15,90

3,28

Paslanmaz elik

%2,4

0,00130

749

1400

72

4,03

Malzeme

1.6.4. Dokunma Gerilimlerinin Hesaplanmas

Tesislerde dokunma geriliminin bulunmasiin prensip
ema ekil 1.35 de
verilmi
tir. Dokunma gerilimi i direnci a
ayukar75 k/V olan bir Voltmetre ile
bulunur. Dokunma geriliminin direnci, 1 k olan diren zerinde llr. Bu direnle
insan vcudunun direnci temsil edilir. Topraklama tesisine bir test gerilimi uygulanmas
gerekir.
Ayaklar
n temsilinde l elektrotlarolarak toplam yzeyi 400 cm2 olan ve toprak
yzeyine toplam 500 Nluk minimum bas
n salayan levhalar kullan
l
r. En basit olarak

65

ly yapan ki
inin kendisi levhalar zerine
kabilir. Ayak elektrotlaryerine topraa
en az 20cm ak
lan kaz
klarda kullan
l
r.
Dokunma gerilimleri, seilen metal blmler ile 1m uzakl
ktaki toprak yzeyi
aras
nda llr ve vcut direncinin temsilinde i direnci 1 k olan l aletleri
kullan
l
r.
Elektrot olarak:
10-20 cm ak
labilen l sondalar(kaz
klar
)
400 cm2 yzeyi ve en az 500 N a
rl
olan ayaklartemsilen ayak elektrotlar
Pas veya boya tabakalar
ndelmeye yarayan sivri elektrotlar.

ekil 1.35. Dokunma ve ad

m gerilimlerinin llmesi [8]
Yanl
lmleri nlemek iin bu kaz
klar
n kullan
lmashalinde yeralt
nda d
enen
topraklama
eritleri dikkate al
nmaz.
Bir tesis blmnde dokunma gerilimi lm yap
l
rken, durulan yerde ayak
elektrotlardokunulan tesis blmnden 1 mlik uzaa konur.
Beton, asfalt ve kuru toprakta, zemin ile elektrot aras
na
slak bez konulur.
Voltmetrenin bir ucu el elektroduna, dier ucu da ayak elektroduna balan
r.
Topraklama tesisi ile galvanizli irtibatolan veya hidrant, ayd
nlatma direi, itler,
it direkleri ile kap
lar gibi uzak potansiyel ta

yan, topraklama tesisi kenar

nda veya
d

nda bulunan ayrduran metal paralara dikkat etmek gerekir.

66

Bir topraklama tesisinin topraklama ve dokunma geriliminin mutlaka llmesi

gerekmez. Zira bilinen deerlerden (boyutlar, zgl toprak direnci, toprak hata ak
m
)
bulunabilir.
Dokunma gerilimi a
a
daki forml ile hesaplan
r:
U dson
1

R
U dbo
1 F
RM

(1.77)

Udbo : Bo
taki dokunma gerilimi
Udson: 1000
luk vcut direnciyle yklenmeden sonra llen dokunma gerilimi
3000
luk vcut direnciyle yklenmeden sonra llen dokunma gerilimi (Tablo 1.8 )

Tablo 1.8. Yksek gerilim tesislerinde veya yak

n
nda dokunma gerilimlerinin llmesi
[19]
S
ra No

l noktalar

U dbo

Udson

Udson
U dbo

Takarolara kar
su borusu

0,26

Bazalt karolara kar

su

0,26

0,15

0,58

borusu

Beton tabana kar

toprak iletkeni

1,44

0,9

0,62

Takarolara kar
su borusu

0,32

0,2

0,62

Topraa kar
direk (1m)

0,27

0,18

0,67

Topraa kar
direk (2m)

0,43

0,2

0,47

Topraa kar
direk (1m)

0,44

0,3

0,68

Betona kar
toprak direk(8m)

1,38

0,7

0,51

Bazalt tabana kar

direk(15m)

1,44

0,72

0,5

10

Beton tabana kar

su borusu

0,48

0,37

0,77

11

Tabana kar
su musluu

113

86,7

0,77

12

Tabandaki
zgaraya kar
su borusu

123

97,9

0,8

13

Durulan yere kar

hidrant

103

82,3

0,8

14

Tabana kar
su musluu (ama

r m.)

97,8

86,7

0,89

15

220 kV kablo kanal

113

85

0,75

16

110 kV kablo kanal

91

36,1

0,4

17

Tesis itine kar

demiryolu ray

218

209

0,96

67

1.7. Elektrik Ak
m
n
n
nsan Vcudu zerine Tesiri
Ar
zas
z bir yksek gerilim
ebeke i
letmesinde toprak zerinden gayet kk
ak
mlar geer; bu ak
mlar daha ziyade kapasitif olup her faz hatt
n
n topraa kar

kapasitesinin e
it olduu kabul olunursa, her faza ait bu kapasitif ak
mlar
n toplam
toprakta s
f
ra e
it olur. Buna kar

l
k bir faz ile toprak aras
nda bir temas meydana
gelirse olduka byk bir toprak ak
mgeer. Eer insan vcudu bu toprak ak
m
n
n
devresi zerinde veya buna paralel olarak bulunursa, insan vcudundan da bir ak
m
geer.
nsan vcudundan geen ak
m
n
iddeti, insan vcudu taraf
ndan kprlenen
gerilime balolduu gibi insan vcudunun direnci ile temas noktalar
ndaki ( iki el, iki
ayak veya bir el ve bir ayak ) geidirenlerinin toplam
na bal
d
r. Tehlikeli temas veya
ad
m gerilimlerine kar
koruma maksadile tesis edilen topraklaman
n yap
l

,
u halde
insan vcudundan geen ak
m
n insan sal
zerine olan tesirine bal
d
r. 50 Hzlik
alternatif ak
mla insanlar zerinde yap
lan deneylere gre elde edilen sonular Tablo
1.9da gsterilmi
tir. Bu deneylerde temas gerilimine iki el ile veya bir el ve bir ayak ile
temas edilmi
tir.

Tablo 1.9. Uygulanan ak

mlar
n insan vcudundaki etkileri [2]
50Hzlik ak
m
iddeti
1 mA
2..4
5..7
1015
19.22
30

50.100
110

nsan vcudundaki tesirler

His edilebilir.
Parmaklarda sinirler titre
ir.
Kolda hafif kramp hissedilir.
Tutulan cisim henz b
rak
labilir.
ok acduyulur, tutulan cisim b
rak
lamaz.
iddetli acduyulur, eller al

maz olur.
lmle sonulan
r.
Yanmalar bagsterir.

1.7.1. Vcut Direnci

nsan vcudunun direnci, farklgerilimdeki iki nesne ya da ortamla temasta

bulunan blmlerin yzeyine ve niteliine bal
d
r. Diren ayr
ca ki
inin yap
s
na,

68

derinin durumuna, btnlne, kal

nl

na, nemine ve uygulanan gerilimin byklne

bal
d
r.

dokular vcudun iki ucu aras

nda hemen hemen birka yz ohmluk bir diren
gsterir. Ancak derinin gsterdii diren bin ohma ula

r. Deri ok kuru ve dokunma

yzeyi kkse bu deer onbin ohma
kabilir. Belirli bir deerin zerindeki gerilimler
deride yerel delinmelere yol aarak bu koruyucu etkinin byk bir blm ortadan
kald
r
labilir. Bu durum 220 Vun zerindeki gerilimlerde ok s
k rastlan
r.
Vcut direncine kabul edilebilir bir deer biilmesi olduka gtr ve deer
ounlukla klasik biimde ynetmeliklerle belirlenir. 1000 ohmluk deer nemli
ortamlarda rastlanan ok kt ko
ullaryeterince temsil eder. 5000 ohmluk deer ise
ounlukla daha az kritik olan alak gerilim sistemlerinde d
nlebilir.

1.7.2. Vcut D

ndaki Devrenin Empedans

Vcudun, elektrikle iyi balant
lmetal nesneler, gerilim kaynave belirli
gerilimdeki dier bir nokta ile tam temasdurumunda; vcudun kendi direncine
eklenecek hemen hemen hibir empedans yoktur.
Vcuda giren ak
m
n ayaklardan ayakkabtabanlarzerinden akt
durumda
toprak zerinde duran iki ayak, kk bir topraklama elektrotuna benzetilebilir. Eer
topra
n zgldirenci ise bu elektrotun direnci 2olacakt
r; yani 100 ohm.m zgl
direnli bir arazide 200 ohm.m. arp
lma tehlikesinin byk olduu yerlerde yal
tkan
tabanlar
n kullan
lmasyararlolur.
Doal ve yapay topraklarkolayca blmde toplayabiliriz:
Bu gruptaki topraklar
n direnci vcut direncinin yan
nda ok kktr ve ona
seri girer, yle ki vcut dokunma an
nda gerilimin hemen hemen tmne
dayanmak durumunda kal
r (inenip s
k

t
r
lm
toprak; nemli beton, nemli
d
emelikler, vb.)
Bu gruptakiler ise kullan
lan gerilimler iin yal
tkand
r, yle ki gerilimin ok
kk blm vcut zerindedir (kuru aa, yal
tkan kaplamalar, vb.)
Direncin ilave edilen toprak ya da kaplama taraf
ndan art
r
ld
ve
ebekenin
byk olduu ara durumlarda; uygulanan gerilimlerin ve delinme tehlikelerinin
gz nne al
nmasgerekir. Vcut taraf
ndan ekilen ak
m nsel olarak daima
ihmal edilebilir (kuru, ta
ltopraklar, kuru beton, vb)

69

Tablo 1.10. Ayakkab

, elbise ve alet izolasyonlar
n elektrik direnlerini vermektedir [8]
AYAKKABILAR
Taban cinsi

Ayakkab
lar
n durumu

Diren

Taban delik, kuru

130 M

Tamamen
slak

455 M

Kullan
lm
kuru ayakkab

80 M

Tamamen
slak,k
smen yanlar
slak

182

Kuru

Yanlar
slak

1050

Kuru

1,05 M

Taban su ile hafife

slanm

0,26 M

Ayn
s
, fakat i k
s
mda
slak

0,07 Mdan

Taban 15 dk suda kalm

ve i k
s
m
slak

200 a kadar

Kuru

Taban
slak

Ayn
s
, fakat ayakkab
lar
n taban evresi
slak.
lmeler 1 saat boyunca yap
lm

0,29 Mdan

Plastik madde profil

Kuru

0,010,1 M

Deri

Rutubetli

100

Kuru elbise

0,010,1 M

ok terli elbise

1000-2000

Islanm
blgeler

zoleli aletler

01-10 M

nce deri

Kal
n deri

Naylon

nce deri diki

li

Krep taban 1 y
l kullan
lm

0,088 Ma kadar

1.7.3. Vcuttan Geen Ak

mlarda Tehlike S
n
r

Tehlike temel olarak vcuttan geen ak

m
n deerine, geisresine ve getii
organlar
n yap
s
na bal
d
r. Dei
kenler ok fazlad
r ve iyi tan
mlanm
tehlike s
n
rlar
vermek olanaks
zd
r.
Hat
rlanacagibi vcudun duyarl
l
k s
n
rmA dzeyindedir. Kas
lma ba
lang
c
10-15mA dolay
ndad
r ve 1 sn sreli 100mAin zerindeki ak
mlarda kalp kas
lmalar
na
rastlanabilir. Eer ak
m k
sa srede kesilmezse 10 mA dzeyinde salanm
olan
gvenlik genellikle ortadan kalkar. Kazalar genellikle, ok say
daki rastlant
n
n
birle
mesini gerektirir. Ar
zalar
n h
zla temizlenmesi pratikte ayr
ca bu birle
me
olas
l

nen aza indirmeye yarayan etkili bir yntemdir.

70

1.8. Toprak

Toprak, dnyadaki karasal ortamlar

n yzeyini ince bir tabaka halinde kaplayan,
e
itli kaya ve minerallerin evresel faktrlerin etkisiyle ayr

massonucu olu
an,
ierisinde inorganik ve organik materyaller ile birlikte belirli oranlarda hava ve su
bulunduran, bitkilere tutunma yeri ve besin kaynaolan boyutlu ve canlbir doal
varl
kt
r. Bu tan
mdan da anla

lacazere topraklar, ba
lba

na bir ekosistem olup,

son derece karma

k bir yap
ya sahiptirler. Topraklar
n arz yzeyindeki kal
nl
ise
sadece 1,52,0 metre olup, dnyan
n yar
ap
n
n 6378 km olduu gz nne al
nacak
olursa, sz konusu bu derinliin sadece % 0,00003'n kapsayan toprak derinliinin
dikkate al
namayacak kadar az olduu anla

lacakt
r [15].
Topraklar, e
itli kaya ve minerallerin doal faktrlerin (toprak yapan faktrler:
iklim, bitki rts, ana materyal-kaya ve mineraller, topografya, zaman) etkisi alt
nda
ayr

masve ayr

an bu materyallerin yeni bile

iklere dn
mesi sonucu olu
mudoal
ve canlvarl
klard
r.
ekil 1.36 da yeryznn toprak tabakalargsterilmi
tir. ekilden de grld
gibi her tabakan
n farklbir yap
svard
r.

ekil 1.36. Yeryznn toprak tabakalar

71

1.8.1. Toprak Yap

sve Rutubeti

Bir topraklama sistemi projelendirilirken ncelikle toprak yap

sincelenmelidir.

nsanlar
n ve hayvanlar
n bulunduu alanlarda topraa geidirencinin mmkn
olduunca kk tutulmasnemli ve hayatidir. Topraklama direncinin mmkn olduu
kadar kk olmas
, atmosferik elektrik bo
almalar
nda y
ld
r
mdan korunma tesislerinde
meydana gelecek yan atlamalarve tehlikeleri azaltaca
ndan bu hususa nem
verilmelidir.
ekil 1.37 de grld gibi topra
n iletkenlii temel olarak nem oran
na
bal
d
r. Mevsim ko
ullar
n
n yzeysel katmanlar
n zgl direnci zerindeki etkisi
ortalama 1-2m dzeyindeki bir derinlie kadar etkilidir. Bir metre derinlikteki toprakta
nemli k
ile kuru yaz oran
ndaki dei
me oran1e 3 (bazen daha da fazla) dzeyinde

ZGL D
REN (m)

olabilir. Bu etki kk elektrotlarda byklere oranla daha hissedilir.

2
10
10
1

TUZ
LAVES
(%)

10

15

ZGL D
REN (m)

(a)

3
10
2
10
1

NEM M
KTARI (%)

10

20

30

ZGL D
REN(m)

(b)

3
10
2
10
10
1
-20

SICAKLIK (OC)

20

40

60

(C)

ekil 1.37. Topra

n direncinin tuz, nem ve s
cakl
a gre dei
imi
[17]

72

Topra
n taneciklii, topra
n nem tutuculuunu ya da elektrotlarla olan temas
n
etkileyerek nemli rol oynar

Tablo 1.11. Toprak e

itlerinin zgl direnleri [3]
Topra
n Cinsi
Batakl
k

zgldiren
( ohm.m )
130

Bal

k, mil

20-100

Humuslu

10-150

Nemli turbo

5-100

Killi kumlar

50-500

Silisli kumlar

200-300

plak ta
ltoprak

1500-3000

Gev
ek kalkerler

100-300

S
k

k kalkerler

1000-5000

atlak kalkerler

500-1000

Kumta

2000-3000

Granit

>50000

Buzulta

>50000

imenle kaplta
lar
n

300-500

Bulundu
u toprak

Topraklama direncinin azalt

lmasiin mmknse a
a
daki toprak tiplerinden biri
seilmelidir.
1. Islak batakl
k zemin.
2. Kil, bal
kltoprak, srlebilir toprak, killi toprak, az miktarda kum ile kar

k
killi toprak veya bal
k.
3. Dei
ik oranlarda kum ile kar

k kil veya bal

k, ak
l ve ta
lar.
4. Rutubetli ve
slak kum.
5. Kuru kum, ak
lltebe
ir, kireta

, granit ve ok ta
lzeminler ve gen
kayalar
n zemine ok yak
n olduu alanlardan ka
n
lmal
d
r.
A
a
daki tabloda zgldiren deerlerinin ortalamasveriliyor:

73

Tablo 1.12. Toprak e

itlerinin zgl diren deerlerinin kaba ortalamas[11]
Topra
n nitelii
Ekilebilir bitek araziler, Nemli s
k
la
t
r
lm
topraklar

zgldirencin ortalama deeri

(ohm.m)
50

Ekilebilir verimsiz araziler, ak

llkum, kaba dolma topraklar

500

plak ta
ltopraklar Kuru kum Su geirmez kayalar

3000

1.8.2. Nem Miktar

n
n Artt
r
lmas
Elektrodun etraf
ndaki topra
n nemi,
rmak veya yeraltsularile artt
r
l
r.
Amac
na en elveri
li olanlar rutubet miktar
n
n toprak a
rl

n
n % 1525 ine kadar
ykseltilmesi ile elde edilir ve bu halde geidirenci yaryar
ya indirilmiolur.

1.8.3. Tuz
lavesi
Yukar
da tarif edilmimaksada en elveri
li nemlilik miktar
; su a
rl

n
n si
oran
nda tuz ilave edilecek olursa (bu tuz ilavesi toprak a
rl

n
n %0,1i oran
nda
olacakt
r) geidirenci %20 oran
nda azalm
olur. Sofra, kaya ve bak
r slfat tuzlariin
rakamlar geerlidir. Suyun tesiri ile tuz, elektrot civar
ndan ak
p gittiinden yukar
daki
hesaplar neticesinde
kan tuz miktar
n
n misli dorudan doruya elektrodun yan
na
yedek olarak depo edilmelidir. Gz nne al
nan topraktan yamur veya kar erimesi
neticesinde kuvvetli yeraltsu ak
mlargemesi muhakkak say
l
rsa tuz ilavesi hibir i
e
yaramayacakt
r.

1.8.4. imli Humus ve Tarla Topra

lavesi

Bu yntem; ta
l
, kayal
, ak
llzeminlerde kullan
lmak iin ok elveri
lidir.
Kkrtl olduu iin kok kmr kullanmak yasakt
r. Odun kmr ilavesi ok
faydal
d
r. Elektrodun kur
un veya inko kaplamasgibi tedbirler, toprak direnci zerinde
hibir tesir yapmaz. Yaln
z paslanma tehlikesine kar
gelir.

74

2. YAPILAN ALIMA VE BULGULAR

2.1. MATLAB Programile Topraklama Analizi

MATLAB program (MATrix

LABoratorynin

ilk

harfleri al
narak

isimlendirilmi
tir) mhendislik uygulamalar
n
n, hesaplamalar
n
n ve simlasyonlar
n
n
ounun gerekle
tirildii matris ve matematiksel tabanlkompleks bir programd
r. Her
trl grafiksel sonular istenilen tarzda al
nabildii iin kullan
m alanok geni
tir. Bu
al

mada MATLAB.R2009a versiyonu kullan

lm

t
r.
Msaade edilen ve hesaplanan dokunma ve ad
m gerilimlerini etkileyen faktrleri
incelerken MATLAB/Simulink kullan
lm

t
r.
Simulink, bir dinamik sistemin modellenmesi iin blok
emalar sunar. Bir sistemin
modellenmesinde kullan
lan blok elemanlardorudan Simulink Blok ktphanesinden
seilir.
Bir Blok ktphanesinde ne trden blok elemanlarolduunu anlamak iin fare ile
ift t
klamak yeterlidir. Bu elemanlardan modelimiz iin gerekli olanlar fare ile
srklenerek al

ma ortam
na ta

n
r. al

ma ortam
nda yap
lmak istenen model iin
gerekli elemanlar ta

nd
ktan sonra bu elemanlar uygun biimde balantyerlerinden
birbirlerine balan
r. Model olu
turma penceresindeki menden Simulation/Start komutu
seilerek modelin Simulasyonu al

t
r
l
r

2.1.1. Msaade Edilen Ad

m ve Dokunma Gerilimlerini Etkileyen Faktrlerin
MATLAB/Simulinkte
ncelenmesi
IEEE 80-2000 standard
; topraklama a
nda kullan
lacak iletkenlerin toplam
uzunluunun, kesitinin, ubuklar
n say
s
n
n, ap
n
n, boyutunun, adaki gz ay
s
n
n,
gz boyutunun ve a kurulacak alan
n boyutunun msaade edilebilir maksimum
dokunma ve ad
m gerilimini etkilemediini gstermi
tir. 50 ve 70 kg a
rl

ndaki
insanlar iin forml (2.1), (2.2), (2.3) ve (2.4) de hesabverilen msaade edilebilir
maksimum dokunma ve ad
m gerilimi, direkt olarak kurulacak alan
n topra
n
n
zdirenci ve
ok ak
m sresi ile orant
l
d
r. Eer yzey tabakaskullan
l
rsa, bu tabakan
n
zelliklerine de bal
d
r.

75

E Touch 50 (1000 1,5.Cs ) 0,116

ts

(2.1)

E Touch 70 (1000 1,5.Cs ) 0,157

ts

(2.2)

E Step50 (1000 6.Cs ) 0,116

ts

(2.3)

E Step70 (1000 6.Cs ) 0,157

ts

(2.4)

Vcut a
rl

na gre ad
m ve dokunma gerilimlerinin msaade edilebilir
maksimum deerleri olu
turulan MATLAB/Simulink devre
emas
ndan elde edilmi
tir.
Elde edilen deerler
ekil 2.6. ve Tablo 2.1. de incelenmiolup 70 kg l
k bir ki
i iin
ad
m ve dokunma gerilimlerinin msaade edilen deerinin 50 kgl
k bir ki
inin msaade
edilen maksimum deerlerinden daha yksek olduu tespit edilmi
tir.
ekil 2.5 ve ekil 2.6da olu
turulan msaade edilen dokunma ve ad
m
gerilimlerinin MATLAB/Simulink devre
emas
n
n al

masiin gerekli olan deerler,

ekil 2.1de gsterilen
emadaki kutular
n
n her birinin seilerek ekil 2.2deki kaynak
blok parametre giriekran
ndan deerlerin girilmesiyle elde edilir. Msaade edilen ad
m
ve dokunma gerilimleri iin gerekli olan malzeme katsay
s
n
n hesabekil 2.3de
verilmi
tir.

76

ekil

2.1.

Ad
m ve dokunma gerilimleri hesab iin
MATLAB/Simulink de girilen deerler

ekil 2.2. MATLAB/Simulink te kaynak blok parametre giriekran

77

ekil 2.3. MATLAB/Simulink de malzeme katsay

s
n
n hesaplanmas

0,09.
1

s
C 1
2 hs 0,09

(10.5)

ekil 2.4. Msaade edilebilir dokunma geriliminin MATLAB/Simulink

modellenmesi

78

ekil 2.5. Msaade edilebilir ad

m geriliminin MATLAB/Simulink
modellenmesi
Yapm
olduum al

mada, dokunma ve ad
m gerilimlerinin, vcut a
rl

na ve
yal
tkan malzemelerin zgl direncine gre dei
iminden elde edilen veriler Tablo 2.1 de
verilmi
tir.

Tablo 2.1. Dokunma ve Ad

m gerilimlerinin vcut a
rl

na ve yal
tkan malzemelerin
zgl direncine gre dei
imi

ETouch 70

500

365,5

1000

ETouch50

E Step 70

E Step 50

270

795,89

588,05

493,6

364,7

1038,28

966,62

1500

621,7

459,3

1820,66

1345,2

2000

749,8

554

2333,04

1723,77

2500

877,9

648,6

2845,42

2102,35

3000

1006

743,3

3357,8

2480,92

4000

1262

932,6

4382,56

3238

5000

1518

1122

5407,32

3995,22

6000

1775

1311

6432,08

4752,37

7000

2031

1500

7456,8

5509,52

8000

2287

1690

8481,6

6266,67

9000

2543

1879

9506,37

7023,81

10000

2799

2068

10531,13

7781

DOK UN MA GE R
L
ML ER
(V)

79

do
kg
70

ku

a
nm

ge

m
ri l i

g
50 k

ok u

nm

ag

imi
eri l

Z G L D
R E N (m)

ADI M GE R
L
ML E R (V)

AD IM G E R
L
ML E R

70

kg

i i n

ad

r il
ge

i
im

m
d
na
i i
g
0k

i l im
g er

Z G L D
R E N (m)

ekil 2.6. Dokunma ve ad

m gerilimlerinin vcut a
rl

na ve toprak zgl
direncine gre dei
imi

2.1.1.1. Yal
tkan Tabakan
n Dokunma ve Ad
m Gerilimine Etkisi

Yzeye d
enen yal
tkan malzeme zgl direncinin msaade edilen maksimum
ad
m ve dokunma gerilimleri deerlerine etkisi ekil 2.7. ve Tablo 2.1 de grld gibi
olduka fazlad
r. Yal
tkan malzemenin seiminde zgldirenci byk olanlar avantaj
salamaktad
r. Ancak bu durum yal
tkan tabakan
n suyu emerek topraa iletmesine engel

80

olmamal
d
r. MATLAB/Simulink
emas
nda grlen s e Tablo 2.1 deki deerleri
verilerek msaade edilen maksimum dokunma ve ad
m gerilimleri bulunmu
tur. ekil 2.7
den de grld gibi yal
tkan malzemenin zgl direnci artt
ka msaade edilen ad
m
ve dokunma gerilimlerinin deerleri de ykselmektedir.

11000
10000
9000

GER
L
M (V)

8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

ZGL D
REN (m)

ekil 2.7. Ad
m ve Dokunma gerilimlerinin yal
tkan malzeme zgl
direncine gre dei
imi

2.1.1.2. Ar
za Temizleme Sresinin Ad
m ve Dokunma Gerilimine Etkisi

nsan vcudundan tehlike olmadan akacak ak

m miktarsreye bal
d
r. IEEE 80de
dokunma ve ad
m gerilimi iin, 50 kg veya 70 kg a
rl

ndaki insanlar iin zaman baz

nda
a
n st deerleri hesaplanmaktad
r. Vcuttan geen ak
m
n 0,03 ile 3 s aras
nda kesilmesi
kayd
yla ak
m-zaman forml;

(2.6)

(2.7)

81

Bu de
erler insan kalbine zarar verebilecek, beyinde kal
chasar yaratabilecek 105
mA in alt
nda olduundan; hesaplamalar da 70 kg a
rl

ndaki insan kullan

lmastercih
edilir.
MATLAB/Simulink
emas
nda t e verilen 0,03 sn ile 3 sn aral

ndaki ar
za
temizleme srelerinde dokunma ve ad
m gerilimlerinin msaade edilebilir deerleri
Tablo 2.2. ve ekil 2.8. deki gibidir. ekil 2.8den de grld gibi ar
za temizlenme
sresi artt
ka ad
m ve dokunma gerilimlerinin msaade edilebilir deerleri azalmaktad
r.
Yksek gerilim tesislerinde al

an personelin can ve mal gvenlii a

s
ndan ar
za
temizlenme sresi byk nem ta

maktad
r.
Yapm
olduum al

mada elde edilen sonular Tablo 2.2 de belirtilmi

tir.

Tablo 2.2. Msaade edilen ad

m ve temas gerilimlerinin ar
za temizlenme srelerine
gre dei
imi
Zaman (sn)

Ad
m Gerilimi (V)

Temas Gerilimi (V)

0,03

9524,6

3060,98

0,05

7377,7

2371,02

0,1

5216,8

1676,57

0,15

4259,5

1368,9

0,2

3688,86

1185,5

0,25

3299,42

1060,35

0,3

3011,9

967,97

0,4

2608,4

838,28

0,5

2333,04

749,78

1649,7

530,18

1166,5

374,9

952,46

306,1

82

10000

GER
L
M(V)

9000
8000
7000

ADIM GER
L
M

6000
5000

TEMAS GER
L
M

4000
3000
2000
1000
0
0

0,5

1,5

2,5

3,5

ZAMAN (sn)

ekil 2.8. Ad
m ve Dokunma gerilimlerinin s
n
r deerlerinin ar
za temizleme
srelerine gre dei
imi
2.1.2. Maksimum Dokunma ve Gz Gerilimi
2.1.2.1. A
n Gz (Temas) Gerilimi

IEEE 80-2000 Standard

na gre; topraklama a
nda kullan
lacak iletkenlerin
toplam uzunluu, kesiti, ubuklar
n say
s
, gz boyutu ve akurulacak alan
n boyutu
hesaplanan maksimum dokunma ve ad
m gerilimlerini etkilemektedir.
Gz gerilimi; a
n fiziki olarak serilme alan
na ve toprak direncine balolarak
dei
ir. ekil 2.13 de verilen yatay iletkenler arasa
kl
k (D) kldke; buna bal
olan a
n geometrik faktr de klmekte, bununla doru orant
lolarak ekil 2.12 den
de grld gibi a
n gz gerilimi de klmektedir.
Topraklama a
n
n geometrik
eklinden kaynaklanan katsay
n
n hesab
;
na , nb, nc , nd geometrik
ekle balfaktrler

2L
na c
Lp

(2.8)

83

nb 1 akare ise; deil ise nb

Lp

(2.9)

4 S

0, 7. S

L .L Lx . Ly
nc 1 akare ve dikdrtgen ise; deil ise x y

nd 1 a; kare, dikdrtgen ve L ise, deil ise nd

(2.10)

Dm
Lx Ly
2

(2.11)

84

ekil 2.9. Geometrik

ekle balfaktrler
n: topraklama a
n
n geometrik
ekline balfaktr

ekil 2.10. Topraklama a

n
n geometrik
ekline bal
faktr
n na .n b .nc nd

ekil 2.11. A
n dzgnszlk katsay
s
n
n MATLAB/Simulink
modellenmesi

85

ki 0,644 0,148n

(2.12)

ekil 2.12. A
n geometrik faktrnn MATLAB/Simulink modellenmesi

1
D2
D 2h
h K ii 8

Kg
ln

.
ln

2 n 1

2
8.D.d c
4d c
16.h.dc

Kh

(2.13)

ekil 2.13. Gz (hesaplanan dokunma) gerilimi denkleminin MATLAB/

Simulink modellenmesi

86

ekil 2.9,
ekil 2.10 ve ekil 2.11de olu
turulan Simulasyonlar, ekil 2.12de
verilen a
n geometrik faktrnn Simulasyonu ve ekil 2.13de olu
turulan gz gerilim
denkleminin Simulasyonu iin gerekli deerlerin elde edilmesini salar.

Em (V)

D (m)

ekil 2.14. Hesaplanan gz geriliminin adaki iletken a

kl

na gre dei
imi

Kg

D (m)

ekil 2.15. A
n geometrik faktrnn adaki iletken a
kl

na gre dei
imi

ekil 2.15den de grld gibi adaki iletken a

kl
artt
ka adaki geometrik
faktr de artmaktad
r, ekil 2.14 de grld gibi buna paralel olarak dei
en a
n gz
gerilimide art
gstermektedir.

87

h (m)

ekil 2.16. A
n geometrik faktrnn iletkenin gmlme derinliine gre
dei
imi
ekil 2.16dan da grld gibi iletkenin gmlme derinliinin 0,XC5m ile 2,5m
aras
nda olmastercih edilir.

ekil 2.17. A
n geometrik faktrnn iletken kesit ap
na baldei
imi

ekil 2.17den de grld gibi iletken kesit ap

n
n artmasa
n geometrik
faktrn azaltmaktad
r.

88

Em (V)

x (adet)

ekil 2.18. Hesaplanan gz geriliminin topraklama elektroduna gre dei

imi

ekil 2.18den de grld gibi adaki elektrot say

sartt
ka hesaplanan
gz gerilimi azalmaktad
r ve izin verilen dokunma gerilimine e
it olma ya da daha
kk olma olas
l
artmaktad
r.

2.1.2.2. Hesaplanan Ad
m Gerilimi

Hesaplanan ad
m gerilimi; ad
m gerilimi katsay
sve toprak zdirenci ile doru
orant
l
; toplam iletken uzunluuyla ters orant
ldei
ir.

ekil 2.19. MATLAB/Simulinkte ad

m gerilimi katsay
s
n
n modellenmesi

89

1 1
1
1
n 2
Ks
1 0,5

2h D h D

(2.14)

ekil 2.20. Ad
m gerilimi denkleminin MATLAB/Simulink modellenmesi

.I GR .K S .K i
Es
0,75.Lc 0,85.Let

(2.15)

ks
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0

D (m)
0

10

15

20

25

30

35

40

ekil 2.21. Ad
m gerilimi katsay
s
n
n adaki iletken a
kl

na gre dei
imi

90

Es
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0

D (m)
0

10

15

20

25

30

35

40

ekil 2.22. Hesaplanan ad

m geriliminin adaki iletken a
kl

na gre
dei
imi
ekil 2.21 de grld gibi yatay iletkenler arasmesafe ad
m gerilimi katsay
s
n
,
ekil 2.22 de buna balolarak hesaplanan ad
m gerilimini de etkilemekte olduu
grlmektedir.

ks
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
h (m)

0
0

10

ekil 2.23. Ad
m gerilimi katsay
s
n
n iletkenin gmlme derinliine bal
dei
imi
ekil 2.23 de ad
m gerilimi katsay
s
nve buna balolarak hesaplanan ad
m
gerilimi, iletkenin gmlme derinliinden ters orant
lolarak etkiledii grlmektedir.

91

Topraklama iletkeni derine gmlrse ad

m gerilimi azal
r bu durum ekil 2.24 de
gsterilmi
tir.

Es (V)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0

h (m)
0

10

ekil 2.24. Hesaplanan ad

m geriliminin iletkenin gmlme derinliine bal
dei
imi
2.1.3. Baraj ve Santrallerin Topraklanmas

Hidrolik santraller genellikle dal

k ve kayal
k arazilerde kurulurlar. Bu arazilerde
toprak zgl direncinin deeri yksektir. Ancak hidroelektrik santrallerin bu gibi
zorluklargiderebilecek birtak
m olanaklarvard
r. Kuyruk suyuna veya gle 1000 veya
1500m

uzunluunda

topraklama

iletkeni

yerle
tirmek

bu

olanaklar
n ba

nda

gelmektedir. Ayr
ca gl suyu bir tr topraklama elektrodu gibi davran
r ve k
sa devre
ak
m
nzerine alarak topraa iletir. Yap
lan hesaplarda gldeki bir hektarl
k su
kitlesinin 1mm 2 bak
r iletkenin direncine kar

l
k geldii grlm
tr. Hidrolik
santrallerde; santral binas
n
n temelinin srekli
slak olmas
, temel betonuna ve bununla
zemin kayasaras
na yerle
tirilecek topraklama aiin nemli bir avantaj salar.
Santral duvarlar
ndan bir metre ta
acak biimde hesaplanan bir topraklama a
santralin mmknse temel zemini ile temel betonu aras
na yerle
tirilmelidir. A
n boyuna
bantlararas
ndaki mesafe trafo merkezlerinde de olduu gibi ad
m ve dokunma
gerilimlerine gre belirlenir. Bu bantlardan generatrn boyuna yatay eksenine gelecek
olan
n d
ereveye baland
ulardan yukar
ya doru
k
l
r. Duvar betonu ierisinden

92

yukar
kan bu iletkenler santralin e
itli katlar
nda yine duvarlara yerle
tirilen
topraklama kutular
na gelirler. Bu kutularda ufak bak
r lama baralar vard
r, adan gelen
ve topraklanmasgereken tm ayg
tlara yine beton iinden giden iletkenler bu baralara
balan
r. Santral topraklama abyk tesislerde en az drt noktadan
alt sahas
n
n a
na
balanmal
d
r. Santral temelleri ve zellikle trbin temellerindeki beton demir kafes
sistemi kesinlikle birka noktadan topraklama a
na balanmal
d
r. Ayr
ca betona gml
byk kesitli elik aksan boru ve cebri boru salyangozda topraklama a
na
irtibatlanmal
d
r. Bunlar hem topraklama direncini d
rr, hem de gerilim ayarlamas
n
yapar. Tahmini olarak bunlar
n etkisi hesaplanan diren deerini % 2030 artt
r
r.
Santral topraklama a
ndan
alt sahasa
na balant
lar yap
ld
ktan sonra santral ya
da
alt sahas
ndan baraja bir ya da birka topraklama iletkeni ekilir. Bu iletkenler cebri
borular
n hemen yan
ndan ve onlariine alacak
ekilde gitmelidir. Bir ya da birka
iletkende cebri borular
n ortas
ndan gitmelidir. D

tan giden iletkenler daha ok cebri

borular arac
l
ile gerilim srklenmesine kar
ekran grevi greceklerinden kk
kesitte (50-70 mm 2 Cu) ve toprak yzeyine ok yak
n (10-20cm) gmlebilir.
Baraj topraklamasile santral ya da
alt topraklama a
n
n esas balant
s
nortadaki
iletken yapacakt
r. Bu sebepten iletken, genel ailetkeni kesitinde ve aderinliinde
olmal
; cebri borular bu iletkene ba
tan ve sondan baland
gibi her iki genle
me
parasaras
nda kalan cebri boru blmleri de ayr
ca bu iletkene balanmal
d
r. Varsa
denge bacasdrt kar

l
klnoktadan bu iletkene ya da santral veya
alt sahasa
na
balanmal
d
r.
Cebri borular boyunca baraja gelen iletkenler baraj galerilerindeki ayg
t ve demir
merdivenlere, dolu savak kapaklarmotor elik aksam ve dier ayg
tlara, kret zerindeki
ayd
nlatma direklerine ve en nemlisi giriazkapak yataklar
na (kapaklar
n iinde
kayd
yataklar) balanmal
d
r. Bu yataklar gl suyu ierisinde bulunacaklar
ndan bir tr
suya dald
r
lm
topraklama elektrot grevi grecekler ve sistemin genel direncinin
d
rlmesinde nemli rol oynayacaklard
r.
Santral a
,
alt sahasa
, baraja giden bantlar ve topraklama adirenleri ayr
ayrhesaplan
r ve ko
ul balanarak dizgenin gerilim ykselmesini verecek topraklama
direnci bulunur. Bu dirence gre kabul edilebilir deerin zerinde bir elektrot gerilimi

karsa, kuyruk suyuna 1500myi gememek ko

ulu ile ailetkeni kesitinde bir iletken
yerle
tirilir ve bu iletkenin yay
lma direnci hesaplanarak yukar
daki direnlere ko
ul
sokulur.

93

Bulunan diren yeterli deilse bu sefer gle bir ya da iki iletken yerle
tirilir. Ancak
kuyruk suyuna ve gle iletkenler montaj tamamland

nda sal
nmal
d
r. Santral i
letmeye
a
lacazaman (gl, cebri borular ve emme borularsu alt
nda) topraklama dizgenin
direnci llr ve bundan sonra ne kadar topraklama iletkeni gerektii saptan
r.

ekil 2.25. HESlerin MATLAB/Simulink te girilen deerleri

94

ekil 2.26. Santral binastemel atopraklama direnci

Rs 2
4

A LC

1 : santral ailetkeninin gmld betonun zdirenci ( m )

k zeminin zgl direnci ( m )
2 : santral temelinin oturacakayal
A : topraklama temel asahas(m 2 )
LC : temel atoplam iletken uzunluu (m)

(2.16)

95

ekil 2.27. Topraa ak

lm
kaz
klar
n e
deer direnci

2 8Le
2.k .L
2
Rgb
1 1 e
x 1
ln

2..x.Le d
A

x: topraklama kaz
klar
n
n toplam say
s

(2.17)

adet

L e : Topraklama kaz

n
n boyu

d: topraklama kaz

n
n ap

n kare biimli adan sapma durumuna balkatsay

k 1 , k 2 : Gerek a

96

ekil 2.28. Topraklama aile topraklama kaz

klar
n
n kar

l
kldirenci

Rm
.Lc

2.Lc
LC

ln Le k 1 S k 2 1

ekil 2.29. Topraklama aile topraklama kaz

klar
n
n e
deer direnci

(2.18)

97

Rgb .RST 1 Rm2

R ST
R gb R ST 1 2R m

(2.19)

ekil 2.25 de gsterilen

emadaki parametrelere mevcut deerler girilerek, ekil
2.29 da hesaplanmasamalanan topraklama aile topraklama kaz
klar
n
n e
deer
direnci iin gerekli olan santral binastemel atopraklama direnci hesabekil 2.26 da,
topraa ak
lm
kaz
klar
n e
deer direnci ekil 2.27 de, topraklama aile topraklama
kaz
klar
n
n kar

l
kldirenci ekil 2.28 de verilmi
tir.

ekil 2.30.
letkenler arasmesafe

ekil 2.31. E
deer diren katsay

98

L : iletken uzunluu m
a 1 : rgl bak
r iletkenin apm
a 12 : iletkenler arasmesafe

d : iletkenin gmlme derinlii m

ld
suyun zgl direnci m
: telin at

ekil 2.31 de kuyruk suyuna at

lan kontrapua iletkenlerinin e
deer direncinin
hesabiin gerekli e
deer diren katsay
s
n
n Simulink
emas
, ekil 2.30 da ise e
deer
diren katsay
s
n
n hesaplanabilmesi iin gerekli olan iletkenler arasmesafenin Simulink

emasolu
turulmu
tur.

ekil 2.32. Kuyruk suyuna at

lan kontrapua iletkenlerinin e
deer direnci

2L
R ks ln
1
L a

(2.20)

ekil 2.32 de, bir hidroelektrik santralinde e

deer direncin hesaplanabilmesi iin
gerekli olan kuyruk suyuna at
lan kontrapua iletkenlerinin e
deer direncinin
MATLAB/Simulink te olu
turulan
emasverilmi
tir.

99

E
deer diren:

1
1
1

R e R ST R KS

(2.21)

2.1.4. MATLAB M-file Program

nda Bir alt Sahas
n
n Topraklama A
n
n
Hesab
n
n Yap
lmas
Bu al

mada rnek bir yksek gerilim trafo merkezi projesi ele al

narak,
haz
rlanan MATLAB M-file program
nda, bu trafo merkezinin topraklama a
na ait
karakteristik bilgiler girilerek topraklama a
na ait msaade edilebilir maksimum ad
m
ve temas gerilimleri hesaplan
r.
A
n ad
m ve temas gerilimi hesab
nda olu
turulan i dngde iletken a
kl

,D
10 m den ba
layarak her dngde E m <= E ds 5 mye kadar d
ebilir. Toprak zdirencinin
d
k olduu blgelerde 10 m dei
tirilerek daha byk bir iletken a
kl

yla dng
ba
lat
labilir.
letken a
kl
5mye kadar azalm
olmas
na ramen E m <= E ds e
itlii
salanam
yorsa, ilk durumda 4 adet al
nan kaz
k say
s30a kadar her dngde 1 adet
artmak
art
yla dei
ir. Kaz
k say
s
n
n dei
tii d
dngde E m <= Eds
artaran
r.
Haz
rlanan programda topraklama kaz

n
n boyu, Le =2,5 m kabul edildiinde; iki
kaz
k arasmesafe en az 2x Le olmasgerektiinden, topraklama a
ndaki iletken
a
kl

nminimum 5m setik.
rnek trafo merkezi iin hesaplamada kullan
lacak olan veriler;

: Topraklama zgl direnci- 360 ohm.mt

l zgl direnci -2000 ohm.mt
s : ak
t s : K
sa devrenin temizlenme sresi 1,00 sn
Rf :
nsan vcut direnci 1000 ohm
K: Yans
tma Katsay
s ( e )/( e )
I k : Faz toprak k
sa devre ak
m31,5 kA
I GR :Topraklama a
ndan akacak en byk hata ak
m20 kA

100

h: Topraklama a
n
n derinlii 0,7 mt
h o :Referans
ebeke derinlii 1mt
d:
letkenin ap 0,0126m
D : Paralel
ebeke iletkenleri aras
ndaki ortalama mesafe mt
L c : Topraklama iletkenlerinin toplam uzunluu mt
L e : Topraklama kaz
boyu 2,5 mt
L et :Toplam topraklama kaz
boyu mt
L t : Topraklama a
ndaki iletkenlerin ve kaz
klar
n etkin boyu -mt
L X : Topraklanacak olan alan
n boyu - 52 mt
L Y : Topraklanacak olan alan
n eni 67 mt
A: Topraklama a
n
n alan 3103 mt 2
L P : Topraklama a
n
n evresi 238 mt
ekil 2.33 de, rnekte programyap
lan trafo merkezinin topraklama averilmi
olup, trafo merkezinin mevcut topraklama elektrotlarile gz aral
gsterilmi
tir.

ekil 2.33. Trafo merkezine ait topraklama projesi

101

% clear all
% clc

% ekrandan deerleri girmeyi tercih edersek

% ro=input(ro=);
% ros=input(ros=);
% hs=input(hs=);
% h=input(h=);
% ho=input(ho=);
% ts=input(ts=);
% Lx=input(Lx=);
% Ly=input(Ly=);
% Igr=input(Igr=);
% Le=input(Le=);
% d=input(d=);
% kii=input(kii=);

%eyer verileri otomatik girmek istersek;

ro=360;
ros=2000;
hs=0.10;
h=0.7;
ho=1;
ts=0.5;
Lx=52;
Ly=67;
Igr=20000;
Le=2.5;
d=0.0126;
kii=1;

Ana program;

102

c=1-((0.09*(1-(ro/ros)))/(2*hs+0.09));
Eds=(1000+(1.5*c*ros))*(0.157/(sqrt(ts)));
Eds
Eas=(1000+(6*c*ros))*(0.157/(sqrt(ts)));
Eas
Kh=sqrt(1+(h/ho));
S=Lx*Ly;
Lp=2*Lx+2*Ly;
Dm=sqrt((Lx*Lx)+(Ly*Ly));
xi=[ ];
Emi=[ ];
Esi=[ ];
for x=4:1:30
x
xi=[xi x];
Let=Le*x;
Di=[ ];
For D=10:-1:5
D
a=Lx/D;
b=Ly/D;
Lc=((a+1)*Lx)+((b+1)*Ly);
na=2*(Lc/Lp);
nb=sqrt(Lp/(4*sqrt(S)));
nc=((Lx*Ly)/S)((0.7*S)^((0.7*S)/(Lx*Ly));
nd=Dm/(sqrt((Lx^2)+(Ly^)));
n=na*nb*nc*nd;
Ki=0.644+0.148*n;
Kg=(1/(2*pi))*(log(((D^2)/(16*h*d))+((D+2*h)^2/(8*D*d))(h/(4*d)))+(kii/Kh)*log(8/(pi*(2*n-1))));
Ks=(1/pi)*((1/(2*h))+(1/(D+h))+(1/D)*(1-0.5^(n-2)));
Em=(ro*Igr*Kg*Ki)/(Lc+(1.55+1.22*(Le/(sqrt((Lx^2)+(Ly^2)))))*Let);
Es=(ro*Igr*Ks*Ki)/(0.75*Lc+0.85*Let);

103

Em
Es

Di=[Di D];

f(Em<=Eds)
break
else
end
end
if(Em<=Eds)
break
end
Emi=[Emi Em];
Esi=[Esi Es];
x
end
R=ro*((1/(Lc+Let))+1/(sqrt(20/S))*(1+(1/(1+h*sqrt(20/s)))));

%izimler

subplot(411)
plot(xi,Emi);grid
xlabel(x)
ylabel(Em)

subplot(412)
plot(xi,Esi);grid
xlabel(x)
ylabel(Es)

subplot(413)
plot(Di,Emi(1:length(Di)));grid
xlabel(D)

104

ylabel(Em)

subplot(414)
plot(Di,Esi(1:length(Di)));grid
xlabel(D)
ylabel(Es)

105

ekil 2.34. Ad
m ve temas gerilimlerinin iletken a
kl
ve topraklama elektrotuna
baldei
imi
ekil 2.34 de elde edilen grafiklerde yaz
lan program sonucu elde edilen dokunma
gerilimi ve ad
m gerilimlerinin, adaki iletken a
kl

na ve topraklama elektrodu
say
s
na gre dei
imi gsterilmektedir.
HESlerin topraklama aile topraklama kaz
klar
n
n e
deer direncinin MATLAB
M-file ile hesab
;

clear all
clc
ro1=0.1;
ro2=0.2;
s=5;
Lc=10;

106

d=0.1;

Rs=(ro2/4)*sqrt(pi/s)+(ro1/Lc)

Rgb=ro2/(2*pi*Le)*(log(4*Le/d)-1+2*ki*Le/(sqrt(A))*(sqrt(x)-1)^2)
Rm=ro2/(pi*Lc)*(log(2*Lc/(Le))+k1*(Lc/(sqrt(s)))-ke+1)
Rst=(Rgb*Rs-Rm^2)/(Rgb+Rsc1-2*Rm)

HESlerin kuyruk suyuna at

lan kontrapua iletkenlerinin e
deer direncinin
MATLAB-M.file ile hesab
;

clear all
clc

L1=0.1;
a1=0.2;
a12=10;
d1=1;
ros=0.002;

a12us=sqrt(4*d1^2+a12^2)
a=(2*a1*d1*a12*a12us)^(0.25)
Rks=(ros)/(2*pi*L1)*(log(2*L1/(a1))-1)

107

MATLAB ProgramSonucu Elde Edilen Say

sal Deerler

Eds = 538.8723
Eas=1.6845e+003

x=4

x=5

x=6

x=7

D = 10

Em = 1.2373e+004 Es = 5.5019e+003

D=9

Em = 1.1395e+004 Es = 5.4531e+003

D=8

Em = 1.0380e+004 Es = 5.4177e+003

D=7

Em = 9.3245e+003 Es = 5.4029e+003

D=6

Em = 8.2182e+003 Es = 5.4212e+003

D=5

Em = 7.0495e+003 Es = 5.4944e+003

D = 10

Em = 1.2316e+004 Es = 5.4836e+003

D=9

Em = 1.1346e+004 Es = 5.4366e+003

D=8

Em = 1.0341e+004 Es = 5.4028e+003

D=7

Em = 9.2928e+003 Es = 5.3897e+003

D=6

Em = 8.1939e+003 Es = 5.4096e+003

D=5

Em = 7.0318e+003 Es = 5.4845e+003

D = 10

Em = 1.2259e+004 Es = 5.4655e+003

D=9

Em = 1.1299e+004 Es = 5.4201e+003

D=8

Em = 1.0301e+004 Es = 5.3880e+003

D=7

Em = 9.2613e+003 Es = 5.3766e+003

D=6

Em = 8.1697e+003 Es = 5.3981e+003

D=5

Em = 7.0142e+003 Es = 5.4747e+003

D = 10

Em = 1.2203e+004 Es = 5.4474e+003

D=9

Em = 1.1251e+004 Es = 5.4037e+003

D=8

Em = 1.0262e+004 Es = 5.3733e+003

D=7

Em = 9.2300e+003 Es = 5.3636e+003

D=6

Em = 8.1456e+003 Es = 5.3867e+003

D=5

Em = 6.9966e+003 Es = 5.4648e+003

108

x=8

x=9

x =10

x =11

x =12

D = 10

Em = 1.2148e+004 Es = 5.4295e+003

D=9

Em = 1.1204e+004 Es = 5.3874e+003

D=8

Em = 1.0224e+004 Es = 5.3587e+003

D=7

Em = 9.1990e+003 Es = 5.3506e+003

D=6

Em = 8.1217e+003 Es = 5.3753e+003

D=5

Em = 6.9792e+003 Es = 5.4550e+003

D = 10

Em = 1.2093e+004 Es = 5.4117e+003

D=9

Em = 1.1158e+004

D=8

Em = 1.0185e+004 Es = 5.3442e+003

D=7

Em = 9.1681e+003 Es = 5.3376e+003

D=6

Em = 8.0979e+003 Es = 5.3640e+003

D=5

Em = 6.9618e+003 Es = 5.4453e+003

D = 10

Em = 1.2038e+004 Es = 5.3940e+003

D=9

Em = 1.1112e+004

D=8

Em = 1.0147e+004 Es = 5.3297e+003

D=7

Em = 9.1375e+003 Es = 5.3248e+003

D=6

Em = 8.0742e+003 Es = 5.3527e+003

D=5

Em = 6.9445e+003 Es = 5.4355e+003

D = 10

Em = 1.1984e+004 Es = 5.3764e+003

D=9

Em = 1.1066e+004 Es = 5.3392e+003

D=8

Em = 1.0109e+004 Es = 5.3153e+003

D=7

Em = 9.1070e+003 Es = 5.3120e+003

D=6

Em = 8.0507e+003 Es = 5.3415e+003

D=5

Em =6.9273e+003

D = 10

Em = 1.1930e+004 Es= 5.3590e+003

D=9

Em = 1.1020e+004 Es = 5.3233e+003

D=8

Em = 1.0071e+004 Es = 5.3010e+003

D=7

Em = 9.0768e+003 Es = 5.2992e+003

D=6

Em = 8.0273e+003 Es = 5.3303e+003

Es = 5.3713e+003

Es = 5.3552e+003

Es = 5.4258e+003

109

x =13

x =14

x =15

x =16

x =17

D=5

Em = 6.9102e+003 Es = 5.4162e+003

D = 10

Em = 1.1877e+004 Es = 5.3416e+003

D=9

Em = 1.0975e+004 Es = 5.3075e+003

D=8

Em = 1.0034e+004 Es = 5.2867e+003

D=7

Em = 9.0467e+003 Es = 5.2865e+003

D=6

Em = 8.0041e+003 Es = 5.3191e+003

D=5

Em = 6.8932e+003 Es = 5.4066e+003

D = 10

Em = 1.1824e+004 Es = 5.3244e+003

D=9

Em = 1.0931e+004 Es = 5.2918e+003

D=8

Em = 9.9971e+003 Es = 5.2726e+003

D=7

Em = 9.0169e+003 Es = 5.2739e+003

D=6

Em = 7.9810e+003 Es = 5.3080e+003

D=5

Em = 6.8762e+003 Es = 5.3970e+003

D = 10

Em = 1.1772e+004 Es = 5.3072e+003

D=9

Em = 1.0886e+004 Es = 5.2762e+003

D=8

Em = 9.9603e+003 Es = 5.2585e+003

D=7

Em = 8.9873e+003 Es = 5.2613e+003

D=6

Em = 7.9580e+003 Es = 5.2970e+003

D=5

Em = 6.8594e+003 Es = 5.3874e+003

D = 10

Em = 1.1720e+004 Es = 5.2902e+003

D=9

Em = 1.0842e+004 Es = 5.2607e+003

D=8

Em = 9.9238e+003 Es = 5.2445e+003

D=7

Em = 8.9578e+003 Es = 5.2488e+003

D=6

Em = 7.9352e+003 Es = 5.2859e+003

D=5

Em = 6.8426e+003 Es = 5.3779e+003

D = 10

Em = 1.1669e+004 Es = 5.2733e+003

D=9

Em = 1.0799e+004 Es = 5.2453e+003

D=8

Em = 9.8875e+003 Es = 5.2306e+003

110

x =18

x =19

x =20

x =21

x =22

D=7

Em = 8.9286e+003 Es = 5.2364e+003

D=6

Em = 7.9124e+003 Es = 5.2750e+003

D=5

Em = 6.8259e+003 Es = 5.3684e+003

D = 10

Em =1.1618e+004

D=9

Em = 1.0756e+004 Es = 5.2300e+003

D=8

Em = 9.8515e+003 Es = 5.2167e+003

D=7

Em = 8.8995e+003 Es = 5.2240e+003

D=6

Em = 7.8899e+003 Es = 5.2641e+003

D=5

Em = 6.8093e+003 Es = 5.3589e+003

D = 10

Em = 1.1568e+004 Es = 5.2398e+003

D=9

Em = 1.0713e+004 Es = 5.2147e+003

D=8

Em = 9.8158e+003 Es = 5.2029e+003

D=7

Em = 8.8706e+003 Es = 5.2116e+003

D=6

Em = 7.8674e+003 Es = 5.2532e+003

D=5

Em = 6.7928e+003 Es = 5.3495e+003

D = 10

Em = 1.1518e+004 Es = 5.2232e+003

D=9

Em = 1.0670e+004 Es = 5.1996e+003

D=8

Em = 9.7804e+003 Es = 5.1892e+003

D=7

Em = 8.8419e+003 Es = 5.1994e+003

D=6

Em = 7.8451e+003 Es = 5.2424e+003

D=5

Em = 6.7763e+003 Es = 5.3401e+003

D = 10

Em = 1.1468e+004 Es = 5.2068e+003

D=9

Em = 1.0628e+004 Es = 5.1845e+003

D=8

Em = 9.7452e+003 Es = 5.1755e+003

D=7

Em = 8.8134e+003 Es = 5.1872e+003

D=6

Em = 7.8229e+003 Es = 5.2316e+003

D=5

Em = 6.7599e+003 Es = 5.3308e+003

D = 10

Em = 1.1419e+004 Es = 5.1904e+003

Es = 5.2565e+003

111

x =23

x =24

x =25

x =26

D=9

Em = 1.0586e+004 Es = 5.1695e+003

D=8

Em = 9.7102e+003 Es = 5.1620e+003

D=7

Em = 8.7851e+003 Es = 5.1750e+003

D=6

Em = 7.8008e+003 Es = 5.2208e+003

D=5

Em = 6.7436e+003 Es = 5.3215e+003

D = 10

Em = 1.1370e+004 Es = 5.1741e+003

D=9

Em = 1.0544e+004 Es = 5.1546e+003

D=8

Em = 9.6755e+003 Es = 5.1485e+003

D=7

Em = 8.7569e+003 Es = 5.1629e+003

D=6

Em = 7.7789e+003 Es = 5.2101e+003

D=5

Em = 6.7274e+003 Es = 5.3122e+003

D = 10

Em = 1.1322e+004 Es = 5.1579e+003

D=9

Em = 1.0503e+004 Es = 5.1398e+003

D=8

Em = 9.6410e+003 Es = 5.1350e+003

D=7

Em = 8.7290e+003 Es = 5.1509e+003

D=6

Em = 7.7570e+003 Es = 5.1995e+003

D=5

Em = 6.7113e+003 Es = 5.3029e+003

D = 10

Em = 1.1274e+004 Es = 5.1418e+003

D=9

Em = 1.0462e+004 Es = 5.1251e+003

D=8

Em = 9.6068e+003 Es = 5.1217e+003

D=7

Em = 8.7012e+003 Es = 5.1389e+003

D=6

Em = 7.7353e+003 Es = 5.1889e+003

D=5

Em = 6.6952e+003 Es = 5.2937e+003

D = 10

Em = 1.1227e+004 Es = 5.1259e+003

D=9

Em = 1.0421e+004 Es = 5.1104e+003

D=8

Em = 9.5728e+003 Es = 5.1084e+003

D=7

Em = 8.6736e+003 Es = 5.1269e+003

D=6

Em = 7.7137e+003 Es = 5.1783e+003

D=5

Em = 6.6792e+003 Es = 5.2845e+003

112

x =27

x =28

x =29

x =30

D = 10

Em = 1.1180e+004 Es =5.1100e+003

D=9

Em = 1.0381e+004 Es = 5.0959e+003

D=8

Em = 9.5391e+003 Es = 5.0952e+003

D=7

Em = 8.6462e+003 Es = 5.1151e+003

D=6

Em = 7.6923e+003 Es = 5.1678e+003

D=5

Em = 6.6633e+003 Es = 5.2753e+003

D = 10

Em = 1.1133e+004 Es = 5.0942e+003

D=9

Em = 1.0341e+004 Es = 5.0814e+003

D=8

Em = 9.5056e+003 Es = 5.0820e+003

D=7

Em = 8.6189e+003 Es = 5.1032e+003

D=6

Em = 7.6709e+003 Es= 5.1573e+003

D=5

Em = 6.6475e+003 Es = 5.2662e+003

D = 10

Em = 1.1087e+004 Es = 5.0785e+003

D=9

Em = 1.0301e+004 Es = 5.0670e+003

D=8

Em = 9.4724e+003 Es = 5.0689e+003

D=7

Em = 8.5918e+003 Es = 5.0915e+003

D=6

Em = 7.6497e+003 Es = 5.1469e+003

D=5

Em = 6.6317e+003 Es = 5.2571e+003

D = 10

Em = 1.1041e+004 Es = 5.0629e+003

D=9

Em = 1.0262e+004 Es = 5.0527e+003

D=8

Em = 9.4393e+003 Es = 5.0559e+003

D=7

Em = 8.5649e+003 Es = 5.0798e+003

D=6

Em = 7.6286e+003 Es = 5.1365e+003

D=5

Em = 6.6161e+003 Es = 5.2480e+003

Yaz
lan MATLAB program
ndan elde edilen sonulardan da grld gibi; D nin
5 ile 10; X in 4 ile 30 aral

nda

Em<=Eds

e
itlii

salanamam
olup,

trafo

merkezinin can ve mal gvenlii iin daha gvenli bir hale getirilebilmesi amac
yla tezin
sonu k
sm
nda belirtilen yntemler uygulanabilir

113

3. TARTIMA VE SONULAR
Bu al

mada, a
k
alt sahalar
n
n toprak st zeminlerinin izolasyonu, ad
m ve
temas gerilimi ynnden nemli olduu, ad
m ve temas gerilimlerinde topraklama
iletkeninin baz al
narak hesap yap
ld

, ynetmeliklerde yer alan tehlikeli gerilim

seviyesinde ise
alt sahaszemininin st ile bu zemin zerindeki ki
i aras
ndaki
gerilimin gz nne bulundurulduu anlat
lm

t
r. Topraklamasyetersiz
alt sahalar
zemininde de izolasyonu artt
rmak amac
yla ak
l, asfalt gibi izolasyon malzemelerinin
kullan
larak (zgl toprak direnci yksek malzemeler) ad
m ve temas gerilimlerinin
istenilen s
n
rlar iinde kalmas
nsalad
belirtilmi
tir. Topraklama a
nda kullan
lan
iletkenlerin toplam uzunluu, iletken kesiti, topraklama ubuklar
n
n say
s
, topraklama
a
n
n alanve adaki gz boyutlar
n
n iyi saptanmasad
m ve temas gerilimlerini
olumlu ynde etkilemektedir.
IEEE 80-2000

standard
nda toprak zgl direncinin byk ya da
alt sahas

boyutlar
n
n kk olduu yerlerde topraklama direncini d
rebilmek iin; uzak
topraklama sistemlerinin kom
u topraklama sistemlerine balant
s
, topraklama
kaz
klar
n
n derin gmlmesi ve kuyular a
lmas
, ara balantiletkenleri ve topraklama
kaz
klar
n
n etraf
ndaki topraklar
n i
lemden geirilmesi, elik has
rlar
n kullan
lmas
,
statik kablolar
n ve sistem ntrnn topraklama sistemine balanmas
, sahadaki metal
malzemeleri yard
mctopraklama iletkeni olarak kullan
lmasya da dier topraklama
sistemleri ile balant
ysalanmas
, uygun olan yerlerde yeterli miktarda d
k toprak
zgl direnli malzemeler kullanarak uydu alar kurulmasve ana topraklama a
na
balanmaskullan
labilecek zm yntemleridir.

114

4. NER
LER
Bu al

mada geli
tirilen programda, toprak elektrot say
sartt
r
larak ve a
n
iletken a
kl
azalt
larak toplam iletken uzunluu artt
r
lm
ve temas geriliminin
msaade edilen deeri salamasamalanm

t
r. Ancak, baztesislerde yksek gerilim
elektrik tesislerinin topraklamas
n
n iyile
tirilmesinde, topraklama elektrotu say
s
n
n
artt
r
lmasve a
n iletken a
kl

n
n azalt
lmasyetersiz kalmaktad
r.

letme
personelinin can gvenliinin salanmasve enterkonnekte sisteminin devaml
l
iin
yeni nlemler geli
tirilebilir.

115

5. KAYNAKLAR

1. Bak
rc
olu, K., Topraklama Sisteminin Tasar
m
, Yap
mve lm EMO Elektrik
Mhendislii Dergisi, 242 (1977) 110-111.
2. Bayram, M., Elektrik Tesislerinde Topraklama,
stanbul, 2000.
3. Gner, E., Yksek Gerilim
Mhendislii Dergisi (1977).

Merkezlerinin

Topraklanmas
, EMO

Elektrik

4. Grsu, B. ve
nce M. C.,
ki KatmanlToprak Modelinde Genetik Algoritmalar
le
Toprak ubuklu ve ubuksuz ATasar
m
, Journal of Engineering and Natural
Sciences Fen ve Mhendislik Bilimleri Dergisi, (2008) 147-266.
5. Grsu, B. ve
nce, M. C., Genetik Algoritmalar ile Yksek Gerilim
stasyonlar
nda
Optimum Topraklama ATasar
m
, F
rat ni. Fen ve Mhendislik Bil. Dergisi,
(2007) 511-524.
6. Hocaolu, M.H. ve Hocaolu, A.T., Vcut Direncinin Gerilime Ba
ml
l

n
n
Topraklama Tesislerinde Msaade Edilebilir Ad
m ve Dokunma Gerilimine Etkisi,
Elektrik, Elektronik, Bilgisayar Mhendislii 8. Ulusal Kongresi, Eyll 1999,
Bildiriler Kitab
, 395-398.
7.
lisu.
., Elektrik Tesislerinde DolaylDokunmaya Kar
Koruma ve Topraklama,
Elektrik Mhendisleri odasMeslek
i Srekli Eitim Merkezi, 2005, Ankara.
8. Ka

k
,
., Yksek Gerilim Elektrik Tesislerinde Topraklama, 2005,
zmir.
9. Laurent, P.G., Topraklama Sisteminin Tasar
m
, Yap
mve lm, EMO Elektrik
Mhendislii Dergisi (1977).

10.Markiewicz, H. ve Klajn, A., ,Topraklama Sistemi Hesaplama Ve Tasar

m Esaslar
,
G Kalitesi Uygulama Klavuzu, (2004)
11. MEGEP, Mesleki Eitim retim Sisteminin Glendirilmesi Projesi, Elektrik
Elektronik Teknolojisi, Yksek Gerilim Tesislerinde Topraklama Sistemi, Ankara,
2006.
12. Mrtezaolu, K., Yksek Gerilim
stasyonlar
nda Topraklama Sistemleri, Yksek
Lisans Tezi,
stanbul Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits,
stanbul, 1998.
13. ksz, H., Gaz
zoleli Sistemlerde Topraklama Analizi, Yksek Lisans Tezi,Gazi
niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2008.
14. Sara, H., Topraklamalar, TE
ASETGEM Yay
nlar
, (1991).

116

15. Sar
, M., Toprak ve Toprak Olu
umu; Anadolu niversitesi.http://www.aof.anadolu.
edu.tr/kitap/IOLTP/1270/unite03.pdf.18.11.2009.
16. Taylan. N., Elektrik Tesislerinde Topraklama ve K
sa Devre, Ankara, 1974
17. The Institude of Electrical and Electronics Engineers, IEEE Guide for Measuring
Earth Resistivity, Ground Impedance and Earth Surfact Potentials of Ground
Systems, IEEE 81-1983, New York, 1984.
18. The Institude of Electrical and Electronics Engineers, IEEE Guide for Safety in AC
Substation Grounding, IEEE 80-2000, New York, 2000.
19. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl

, Elektrik Tesislerinde Topraklamalar

Ynetmelii, Ankara, 2001.
20. Uzunolu. M., MATLAB, Trkmen Kitabevi,
stanbul, 2002.
21. www.genisbilgi.com/resimler/cozulmeninyersekillerineetkisi4.jpg. 23. 11. 2009.

117

ZGEM

07.01.1978 tarihinde Afyonkarahisar/D

NARda dodu. Liseyi Trabzon Fatih
Sper Lisesinde tamamlad
. 1998 y
l
nda Dumlup
nar niversitesi, Mhendislik
Mimarl
k Fakltesi, Elektrik-Elektronik Mhendislii Blmn kazand
. 2005 y
lgz
dneminde Karadeniz Teknik niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim
Dal
nda yksek lisans eitimine ba
lad
. Ocak 2005te TE
A14.
letim Tesis ve

letme Grup Mdrlnde Elektrik Mhendisi olarak greve ba

lad
. RES
N iyi
derecede
ngilizce bilmektedir.