Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e kadar

Dr. H. Bayram SOY

zet: Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte modern okullarn
almasyla ve Suriye, Cebel-i Lbnan ve Filistindeki misyoner
okullarnn etkisiyle, zellikle Hristiyan Araplar arasnda Batl anlamda milliyetilik fikirleri yaygnlamaya balamtr. Mslman
Araplar ise, slm dnyasnn Bat karsnda nlenemez gerileyiine bir tepki olarak Arap kimlik ve kltr mirasna vurgu yapmak
suretiyle, slm ve Bat medeniyetlerine Araplarn yaptklar katklardan bahisle, Araplk uurunu canlandrarak szkonusu gerilemeye zm bulmaya almlardr.
Hristiyan Araplar, Arap kltr ve dilini canlandracak faaliyetler
yapmann yannda, Osmanl Devletinden ayrlma fikrini de gndeme getirerek bamszl savunmulardr. Mslman Araplar
ise ayrlk fikirlerden ziyade, imparatorluun btnlnn muhafaza edilmesine taraftar olmakla birlikte, yaadklar blgelerde
Arap dil ve kltrne daha fazla nem verilmesini talep etmilerdir. Ancak Suriyeye kyasla, ngiliz idaresinin de etkisiyle, daha
farkl bir milliyetilik anlay gelitiren Msrl Araplar, vatan
kavramna vurgu yaparak Araplktan ziyade Msrl kimliklerini
n plana karmaya almlardr.
Mslman ve Hristiyan Araplar arasndaki milliyeti akmlara ramen, Birinci Dnya Sava srasnda Hicazda erif Hseyinin
balatt bamszl hedefleyen ayaklanma Araplar arasnda ancak snrl destek bulabilmitir. Gizli Sykes-Picot Anlamas ve
Balfour Deklerasyonu nedeniyle Birinci Dnya savandan sonra
bamszlklarn elde edemeyerek Birlemi Milletler denetiminde
ngiliz ve Fransz mandasnda yaamak durumunda kalan Araplar,
ancak smrgelerin tasfiye srecine gidildii 1940larn sonlarndan itibaren bamszlklarn elde edebilmilerdir.
Anahtar Kelimeler: Arap Milliyetilii, Araplar, Milliyetilik,
Osmanl mparatorluu, Ortadou

Krkkale niversitesi, Fen- Edebiyat Fak. / KIRIKKALE

bayramsoy@ttnet.net.tr
bilig Yaz / 2004 say 30: 173-202
Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Yaz / 2004, say 30

Giri
Milliyetilik baz faktrlerin tesiriyle ortaya km, kimileri iin bir
problem, kimileri iinse kurtulu reetesi olmu, modern zamanlar belirleyen akmlardan biridir. Anderson, Hayali Cemaatler adl eserinde milliyetilik akmn ortaya karan faktrleri sralarken matbaann yaygnlamasn, Latincenin okuyan kitleler arasnda artk pek rabet grmemesi sebebiyle, kapitalist bir yaklamla yaynclarn daha ok para kazanabilmek amacyla yerel dillerde kitap basmalarn ileri srmektedir.
Bylelikle halk dilleri iktidar dilleri statsne ykselmi, bunun mill
kltrn inasna katk saladn ve bylece milliyeti akmlarn nnn almtr (Anderson 1995: 52-58). Nitekim Alman filozofu Johann
Gottfried von Herder (1744-1803) Denn jedes Volk; es hat seine
National Bildung wie seine Sprache1 diyerek, milliyetilik kavramn dil
ve kltr zerinde ina etmek suretiyle, zelde XIX. yzyl Avrupasn,
genelde ise milliyetilik hakkndaki teorileri nemli lde etkilemitir
(Anderson 1995: 83-84).
Arap milliyetilii de balangta Arap diline ve kltrne vurgu yapmas
bakmndan, Amerika ktasndaki milliyeti hareketleri darda tutacak
olursak,2 XVIII. yzylda Avrupay etkileyen milliyeti akmlardan temelde farkl bir karakter arz etmemektedir. Ancak Gellnerin Milletler
de devletler gibi artlara bal oluur ve evrensel bir zorunluluktan domazlar (Gellner 1992: 27) tespiti nda, phesiz Arap milliyetiliini
de ortaya karan artlar vardr.3 Bu almada Arap milliyetiliinin ortaya kmasna sebep olan artlar ve 1918 ylna kadar sren seyri ele
alnacaktr.
Arap Milliyetiliini Ortaya karan artlar
Osmanl Devletinin XVIII. ve XIX. yzyllarda zellikle asker alanda
iyice zayflamasyla, Avrupal byk devletlerin Ortadouda karlar olan
blgelerdeki ihtiraslarnda canlanma olmutur. XVIII. yzyl sonlarna
doru byk devletler pe pee elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hem dorudan doruya Osmanl Devletine nfuz etmek, hem de imkn dahilinde
Ortadouya yerlemek yolunda hzla mesafe almaya balamlardr.
XVIII. yzylda Batda yaygnlaan milliyetilik fikri, Osmanl Devletinde ilk nce Balkanlarda Hristiyan tebaa arasnda kendini gstermi,
daha sonra Lbnan, Suriye ve Msrdaki yabanc misyoner eitim kurumlar vastasyla Ortadouda yaylmtr.4 Bu yeni akmn mensuplar
Osmanl Devletinin snrlar dahilinde barnamadklarndan 1909dan
174

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

itibaren ngiliz idaresi altndaki Kahireye yerlemek veya Paris gibi d

merkezlere tanmak zorunda kalmlardr. Bunlar arasnda Mslman
Araplar olduu gibi Hristiyan Araplar da vard ve bunlar genellikle Beyruttaki Amerikan Koleji (kur. 1866), St. Joseph Cizvit Koleji (kur. 1875)
ve Kahiredeki el-Ezherden yetimi kimselerdi5 (Tu 1969: 259;
Anderson 1995: 91).
XVIII. yzyla kadar Osmanl Devletinde Arap nfusunun ounlukta
olduu topraklar, sadece ticar adan Avrupallarn ilgi alan olmutur.
Bu blgelerde zellikle ngiliz, Fransz ve talyanlarn ticar faaliyetleri
olduka youndu. Fakat 1798de Napolyonun Msr igaliyle bu durumda byk bir deiiklik yaanmtr. nk Hal seferlerinden bu
yana ilk defa bir Avrupal g Yakndouya sefer dzenlemi ve toprak
elde etmiti. Her ne kadar bu igal dnemi ok ksa srmse de, daha
sonra byk ekonomik ve sosyal alkantlara sebep olacak, Arap dnyasna Batl glerin dorudan mdahalesini getirecek sreci de balatmtr (Lewis 1968: 166).
XIX. yzyla gelindiinde uluslararas politikada henz bir Arap meselesi yoktur. Gerekte Arap eyaletlerinde oturanlarla ilgili belgelerde ve
bunlardan bahseden kitaplarda Arap kelimesi de kullanlmamaktayd.
Bunun yerine blge insanlarndan bahsedilirken Mslman ya da gayrimslim ifadeleri kullanlmaktayd. Blgesel aidiyeti vurgulayan ifadelerde de, mesel Suriye iin Suriyeli yeterli oluyordu. Arap kelimesi daha
ziyade yerleik hayat yaamayanlar ve llerdeki bedevleri tasvir ediyordu6 (Zeine 1981: 36).
Napolyonun Msr igalinden sonra Msr valisi olan Kavalal Mehmed
Ali Paa her ne kadar hukuken Osmanl Devletine bal olsa da zamanla
deta Msrn fiilen bamsz hkmdar olmutur. Ancak karsnda
zayf bir Osmanl Devleti yerine gl bir Msr istemeyen Batl gler,
Mehmed Ali Paann bamszlk ve genileme abalarn engellemilerdir. Mehmed Ali Paann, gl devlet olma yolunda yapt reformlardan tarm reformlar baarya ulamsa da, endstrilemede ayn baar
gsterilememitir. Eitim alannda yaplan reformlar arasnda, yabanc
hocalarn ders verdii okullarn almas, Bat meneli kitaplarn tercmelerinin desteklenmesi ve Avrupaya renci gnderilmesi dikkati ekmektedir (Lewis 1968: 162).
Avrupann kltrel etkinlii Suriyede kendisini balca din alanda,
zellikle Hristiyan Araplar vastasyla hissettirmitir. nk XIX. yz175

bilig, Yaz / 2004, say 30

ylda byk glerin kendi aralarnda kutsal meknlar ve Hristiyan aznlklar zerindeki etkinliklerini artrmak iin giritikleri din rekabet had
safhaya kmtr. Bu mcadelede ne kan ve en etkili olanlar Fransz
Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerleridir. Bunlar, zellikle Suriyede7 kolej ve eitli okullar aarak Arap gemiini ve Arap mirasn
bilen, bunun yannda Avrupa kltrnden de haberdar olan ve bu kltrden etkilenmi bir Arap nesli yetitirmeyi hedeflemilerdir8 (Lewis 1968:
172). Nitekim, bu okullarn da etkisiyle Hristiyan Araplar, Arap milliyetiliinin olumasnda nemli rol oynamlardr. Balangta laik nitelik
tayan bu akm, daha sonra Mslman Araplarn da milliyetilie ilgi
duymasyla, Arap mill kimliini oluturacak etnik, dil ve din unsurlar
arasndaki dengenin salanmas konusunda problemli hale gelmitir
(Ochsenwald 2000: 392).
Bu okullarda misyonerlerin gzetiminde eitimini tamamlayan Suriyeli
Hristiyan entelekteller Msr ve Suriyede gazete ve dergi karmak suretiyle blge halkn etkilemeye balamlardr. Daha nce yaymlanan
gazeteler stanbul ve Kahirede devlet tarafndan yaymlanyor ve genelde resm haberlere yer veriliyordu. Ayrca Franszca, Rumca ve Ermenice
gazeteler yaymlanmasna ramen, hemen hemen hi Arapa gazete yoktu. 1860lardan itibaren blgede matbaann yaygnlamas, Arap yazar ve
okuyucularn artmas ve nisp zgrlkler sayesinde gazete ve dergiler
kmaya balamtr. Bu dnemi takip eden otuz yl iinde de matbuat
Lbnanl Hristiyanlarn eline gemitir9 (Hourani 1984: 97). Tabiatyla,
bu artlar altnda gelien Arap milliyetilii, zellikle Hristiyan Araplar
arasnda daha da yaygnlamtr. Milliyetilik hareketlerinin geliimi,
1882de ngilterenin Arap dnyasnn merkezi olan Msr igal etmesiyle, yani Msrn dorudan Avrupann etkisi altna girmesiyle daha da
hzlanmtr (Harari 1962: 105; Lewis 1968: 173).
Siyas anlamda milliyetilik fikri, Mslmanlar arasnda ise, hi phesiz,
Bat dnyas ile youn temasa geilmesi sonrasnda yaylmaya balamtr. XIX. yzyl balarnda Avrupada bulunan baz Trkler ve Msrl
Araplar Fransz htilli ile birlikte Avrupada yaylm olan anavatan ve
millet gibi fikirleri renmilerdir. Bu anlamda Araplar arasnda milliyetilik fikirlerinin yaylmasndaki nemli isimlerden biri Msrl Rifaah
Rafi el-Tahtavidir (1801-1873). Tahtavi 1826-1831 yllar arasnda Fransada bulunmu ve 1834 ylnda yaymlad kitabnda orada edindii
tecrbelerini aktarmtr. Bu kitap Trkler ve Araplar arasnda ok popler olmu, 1840da Trkeye tercme edilmi Arapa nshas 1848de
176

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

tekrar yaynlanmtr.10 Tahtavinin getirdii en nemli fikr yenilik Msr

vatanperverlii dncesi olmu ve bunu slm bir temele oturtmaya
almtr (Hourani 1984: 68-69). Farkl bir mahiyette de olsa doulan
yere veya anavatan kabul edilen blgeye duyulan sevgi Mslmanlar
arasnda zaten olan bir duygu idi, fakat bu duyguya siyas bir nem
atfedilmiyordu. Milliyetilik blgesellikle de ilikilendirilmemiti.
Tahtavi ve adalar ite bunu yapmlardr. Tahtavi, millet ve lkelerden bahsederken milletin belli bir lkeyle snrlandrlabileceini vurgulamtr11 (Dawn 1973: 123-124).
Tahtavi, yazd eserlerde srekli vatan kavramna vurgu yapm ve bahsettii vatanda yaayan cemiyeti de Arap deil Msrl olarak vasflandrmtr. Ayrca Araplarn slam tarihinde oynadklar role methiyeler
dzm, fakat yine vatanseverlikten bahsederken Arapa konuanlar
deil, Msrda yaayanlar kastetmitir. Msr ve tarihini zihninde bir
sre olarak canlandrdndan, ona gre Modern Msr, Antik Msrn
meru varisiydi. Yani Msr komple bir medeniyetti. Tahtaviye gre
Msrn fazilet ve zenginliklerini kaybetmesinin sebebi tamamen yabanc
idarelerdi. nce Memlkler, sonra Osmanllar, nihayet erkezlerin kt
idaresi altnda Msr gerilemiti. Aslnda btn bunlar sylerken Tahtavi,
Napolyonun fikirlerini dile getirmi ve kendisinden sonra gelecek Msrl
dnrler tarafndan da kabul grecek bir dnce tarz oluturmutur12
(Hourani 1984: 79-80).
Arap milliyetilii Araplarn yaad her blgede ayn mahiyet ve tarzda
gelimemitir. Suriye ve Mezopotamyadaki Araplar arasnda yaygnlaan Arap milliyetilik akmlar ile Arabistandaki akmlar arasnda oluum asndan farklar gzlemlenmektedir. Mesel, Suriyede am, Beyrut, Kuds ve Hayfa gibi ehirlerde bir Arap Rnesans olarak adlandrlabilecek gelimeler yaanr ve XIX. yzylda Avrupada gelien milliyetilik akmlarnn ortak zelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetilii
oluurken, Arabistanda, Vahhabi ayaklanmas rneinde olduu gibi,
farkl din yaklamlarla veya merkez otoriteye isyan eklinde kableci bir
milliyetilik anlay gelimitir (Kohn 1928: 212-213). Msrda ise,
byk lde Avrupann Mslmanlar aleyhine ilerleyiine bir tepki ve
ngilizlerin Msrdaki uygulamalarna reaksiyon eklinde gelierek, slm modernizmi ve Msr milliyetilii olarak kendisini belli etmitir
(Lapidus 1989: 620).
Arap milliyetiliinin geliimi blgeler arasnda deikenlik gsterdii
gibi, Hristiyan ve Mslman Araplar arasnda da farkl bir seyir gster177

bilig, Yaz / 2004, say 30

mitir. Mslman Araplar, Osmanl Devletinin Avrupa karsnda asker

anlamda tutunamamas neticesinde devleti toparlayabilmek amacyla
yaplan ve hayatn her alann kapsayan, Batl tarzdaki reformlara kar
tepki gstermilerdir.13 Hristiyan Araplar ise, Avrupal hamlerinin de
desteiyle, Osmanl Devletinin zayflamasn da frsat bilerek, bamsz
ve mstakil devlet olma gayesini gtmlerdir.14
Mslman Araplar arasnda kan ve Msr Valisi Mehmed Ali Paann
mdahale ederek bastrd Vahhabi ayaklanmas, yukarda da bahsedildii gibi, Arabistanda Osmanl idaresine kar balatlan ve din mahiyet
tayan Arap ayaklanmalarna iyi bir rnektir. Ayaklanmann lideri Muhammed ibn-i Abdlvahhaba gre Osmanl idaresinde slm Allaha
kar hrmetsizlie dnmt, batl inanlar ve bidatler yaylmaya
balayarak putperestlie benzer hale brnmt. Abdlvahhab, slm
toplumunun iinde bulunduu gerilemenin Batl tarzda reformlarla deil,
ancak Kuran ve sahih hadislerin nda slmn en saf ve temiz ekline
dnlmesi suretiyle nlenebileceini ileri sryordu (Tu 1969: 256).
Abdlvahhab, savunduu fikirler dolaysyla Suud hanedannn da desteini almt. Fikir ve gn bir araya gelmesiyle 1747 ylnda Vahhabi
hareketi kuvveden fiile dnm ve bundan sonra yaplan saldrlarla
Badat, Kerbela, Medine ve Mekkeyi kontrollerine almlar, am hatta
Halebi tehdit etmeye balamlardr. 1792de Abdlvahhabn lmesinden sonra da hareketin etkisini kaybetmemesi zerine, 1811 ylnda
Mehmed Ali Paa ayaklanmay bastrmakla grevlendirilmitir. Yedi sene
sren mcadeleden sonra Mehmed Ali Paann ayaklanmay bastrmasyla, isyan geici olarak yatmtr (Antonius tarihsiz: 22).
Bundan sonra Mehmed Ali Paa da, Osmanl Devletinin zaafndan faydalanarak Osmanl mirasn ele geirme arzusuna kaplm, Suriye topraklarn elde ettii gibi, Anadoluda da Ktahyaya kadar ilerlemeye
muvaffak olmu ve onun bu stnl 1841 ylna kadar srmtr.
Mehmed Ali Paa ve olu brahim Paann ele geirdikleri yerlerde bir
hkmdarlk kurma ve hilafeti devralma arzular vard. Fakat mstakil bir
Arap krall kurma gibi bir dnceleri yoktu (Zeine 1981: 38). Mehmet
Ali Paa, kuraca devletin idaresinde, hakimiyeti Trkler ve Arnavutlarla salamay planlyor, Araplar da bu devlete tb bir topluluk olarak
dnyordu (Antonius tarihsiz: 28).
Bu dnemde brahim Paann idaresi altnda olan Suriyede oluturduu
hogrl ortam Batl misyonerlere kaplarn almasna sebep olmutur15 (Tibi 1997: 96, 98-99). Bu frsattan en iyi Fransz ve Amerikal mis178

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

yonerler faydalanmtr. Sz konusu misyonerlerin en aktifi Fransz Cizvitleri olmutur. Fransz Cizvitlerinin bu blgedeki faaliyetleri 1625de
balam, 1713de kesintiye uram, fakat 1831de tekrar aktif hale gelmitir. Amerikallar ise blgeye 1820 ylnda girmilerdir. Aslnda Fransz Cizvitlerinin tekrar buraya dnmelerinde Amerikan misyonerlerinin
etkisi ok byktr. nk gelen Amerikal misyonerler Presbiteryen idi
ve Katolik Hristiyanlar Protestan yapmaya alyorlard. Amerikal misyonerler o zaman nfusu 9.000 olan Beyruta yerlemilerdi. Cizvit ve
Lazaristlerin ise zaten 200 yldan beri am, Halep ve Lbnanda okullar
bulunmaktayd. Bunlarn temel amalar buradaki Hristiyanlar kendi
dinlerine ekmek ve teolojik kltr zerine younlamakt16 (Antonius
tarihsiz: 35-36).
Arap milliyetilik hareketlerinin, zellikle Suriye eyaletinin bugn Lbnan diye bildiimiz blgesinde younlamasnn baz sebepleri vard.
Bunlar, blgedeki misyoner okullarnn Batl tarzda verdii eitim, Fransz htillinin siyas fikirleri, Arap dili ve edebiyatn canlandrma teebbsleri, burada matbaalarn kurulmasyla Arap gazetelerinin yaynlanmas
ve Lbnanl gmenlerin Amerikada bir mddet yaadktan sonra geri
dnerek orada edindii tecrbeleri blgeye tamak istemeleriydi. Bu
blgenin dier Arap blgelerinden fark Bat ile daha ok ve sk irtibat
halinde olmasnn yannda, coraf yaps dolaysyla Avrupa ile olan
ticar faaliyetlerin de byk lde buradan yrtlmesiydi. Lbnanda,
Hristiyan Araplar arasnda Trk aleyhtar fikirlerin gelimesinde bunlarn
kendilerini Mslman Trk idaresinde okyanusta bir ada gibi hissetmelerinin de etkisi byktr. Hristiyan Araplarn bu dncelerine karlk
Mslman Araplarn byk ounluu Osmanl idaresinden ayrlmak
niyetinde deillerdi (Zeine 1981: 39).
Hristiyan Araplar arasnda yaygnlaan milliyetiliin ilk yllarnda hemen bamszlk hareketine soyunmam, nce eski Arap kltrnn
canlandrlmas konusunda eilimler olumutur. Bu konudaki nderlerden biri olan Nasf Yazc, zellikle Amerikan misyon okullarnda okutulmak zere Arapa dilbilgisi, mantk, hitabet ve vezin konularnda kitaplar yazm, fakat bu eserler daha geni kesimler tarafndan benimsenmi ve lmnden (1871) sonra da Arap dili retiminde temel eserler
olmutur. Yazc, Osmanl idaresinden kurtuluun ancak bu yolla olacana inandndan, eski Arap edebiyatnn canlandrlmas gerektiini
savunmu ve nemli bir kesimi de etkilemitir. Yazc on iki ocuunu da
ayn heyecan ve ideal dorultusunda yetitirmitir. yle ki, Arap mill
179

bilig, Yaz / 2004, say 30

kurtuluuna ilk ary ocuklarndan biri olan brahim Yazc yapmtr17

(Antonius tarihsiz: 46-47).
Arap milliyetilik hareketlerinde bir dier nemli Hristiyan Arap (Maruni) Butrus el-Bustani ise, ok iyi eitim alm ve Arapadan baka diller
de renmitir. Amerikallarla srekli irtibat halinde olmu ve misyoner
okullarnda dersler vermitir.18 Amerikan misyonu, Yazc ve Bustani ile
ibirlii yaparak Ocak 1847de Society of Arts and Sciences (Sanat ve
Bilim Topluluu) kurmutur. Topluluun yeleri ise, Eli Smith,
Cornelius van Dyck ve birka Amerikal idi. Bu topluluk iki yl iinde 50
ye daha kaydetmitir. Topluluun yeleri arasnda Mslman ve Drzilerden kimse olmad gibi, Suriye ve Arap dnyasnda da trnn ilk
rneiydi. Society of Arts and Sciences be sene faaliyet gstermi ve
benzer baka cemiyetlerin kurulmasna da rnek tekil etmitir. Mesel,
bu cemiyetin kurulmasna n ayak olan Amerikallar ilk taklit edenler
Cizvitler olmu ve 1850de Oriental Society (Dou Topluluu) kurulmutur. Bu da dieriyle ya ayn zamanda ya da ksa bir mddet sonra ortadan
kalkmtr (Antonius tarihsiz: 51-52).
Arap milliyetiliini savunan bir dier cemiyet ise 1857de kurulan elCemiyye el-lmiyye el-Suriye (Suriye lim Cemiyeti) idi. Cemiyetin yeleri tamamen Arap olmakla birlikte, Hristiyanlarn yannda Mslman ve
Drzilerden oluan 150 yesi vard. Cemiyetin bakanln Drzi olan
Amir Muhammed Arslan yapyordu. yeler arasnda etkili bir Mslman
aileden olan Hseyin Bayhum ve Hristiyan Bustaninin olu gibi farkl
simalar mevcuttu. 1860da Lbnanda kan olaylar19 faaliyetlerine set
vurmusa da, cemiyet ksa bir sre sonra tekrar faal hale gelmi ve resmen tannmtr. Bundan sonra stanbul ve Kahiredeki yandalarn da
yelie dahil etmilerdir. Bylece, bu cemiyetin kurulmas rneinde de
grld gibi, blgede yzyllar boyu atmaya sebep olmu farkl
inanlar, ayn idealler erevesinde bir araya gelmitir. Bu cemiyetin
kurulmas, ortak milli uurun olumas yolunda grnteki ilk belirti
olmu ve yeni bir hareketin beikliini yapmtr (Antonius tarihsiz: 53).
Nasf Yazcnn olu brahim Yazc da bu cemiyetin yesi olmutur. Yazc tm Araplarn bir araya gelerek Trk idaresinden kurtulmalar ynnde
ar yapmtr. Yazd iirlerde Arap milletinin baarlarn, edebiyatnn
parltlarn ve gemiinden ilham almas durumunda gelecekte elde edebilecei baarlar vurgulamtr. Bu iirler Arap milliyetiliinin geliim
evresini beslemede nemli rol oynamtr (Antonius tarihsiz: 54).
180

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

II. Abdlhamid Dneminde Arap Milliyetilii

II. Abdlhamidin en byk endielerinden biri alternatif bir Arap hilafetinin oluturulmas idi. Dolaysyla, kendisi Araplar yksek asker ve
idar mevkilere getirerek ve nihayet Pan-slamist politikasyla Araplar
kazanmaya almtr. II. Abdlhamid idaresinde, padiahn kontrol
sayesinde Araplar arasnda milliyetilik uuru ok yava bir gelime gstermitir.20 Nitekim 1877-78 meclisinde Arap mebuslar birletiren ve
onlar dierlerinden ayran ak seik bir ortak kar ya da belli bir Arap
gr olmamtr. Arap mebuslar kendilerini imparatorluun temsilcileri olarak alglam ve dorudan doruya seildikleri blgeyle ilgilenmilerdir (Kayal 1998: 31).
Daha nce de belirtildii gibi Mslman Arap entelekteller, ayrlp bamsz bir devlet kurmann peinde komaktan ziyade, Osmanl Devletini
hem din hem de siyas ynden glendirecek reformlarn yaplmasn
hedeflemilerdir.21 Bunlarn nde gelenleri, eyh Muhammed Abduh,
Muhammed Raid Rza ve Abdurrahman el-Kevakibi ve Arap olmamasna
ramen sz konusu tartmaya cidd katklar olan Cemaleddin Afgani idi.
Bunlardan Cemaleddin Afgani, cidd bir ekilde eitilerek ve slm an gereklerine uygun hale getirerek, Mslmanlarn serbest ve gelimeye
msait milletler haline getirilmesi gerektiini ileri srmtr. Bu amala
Mslman lkeleri, ayn slmn altn yllarnda olduu gibi, yabanc
hakimiyetinden kurtarmak ve Mslmanlar arasnda evrensel olarak kabul grm bir halifenin idaresi altnda birletirmek istemitir22 (Antonius
tarihsiz: 69; Hourani 1984: 115; Zeine 1989: 130; Lapidus 1989: 620621). Arap entelektelleri arasnda bir yandan bu tr gelimeler yaanrken, dier taraftan okuma yazma bilmeyenler, kyller ve fakirlerin bir
ou bu gelimelerden habersiz veya etkilenmeden hayatlarn srdrmlerdir (Zeine 1981: 58). Yani bu tr akmlar ve gelimeler ancak belirli evrelerde etkili olmu ve tartlmtr.
II. Abdlhamidin idaresinde ynetimi eletiren ve hilafet makam iin
alternatif tekliflerde bulunanlardan biri Abdurrahman el-Kevakibi olmutur. dare aleyhinde konutuu iin tutuklanan el-Kevakibi 1898de serbest kaldktan sonra Msra gitmitir. El-Kevakibi, slma ve yaylmasna gsterdikleri hizmetten dolay Arap rknn stn olduunu savunmu
ve hilafetin Kurey soyundan birine verilmesi gerektiini ileri srmtr
(Antonius tarihsiz: 98).
Bir dier nemli sima olan eyh Muhammed Abduha gre slamn hastalna tek are Bat medeniyetinin reddi ve saf slama dnlmesiydi.
181

bilig, Yaz / 2004, say 30

Yaplmas gereken ey, esas ile teferruatn ayrt edilmesi, sonra da esasn
muhafaza edilerek yaanan tarih srete slama eklenen harici unsurlarn karlmasyd. Bu anlamda Mslmanlarn yaadklar problemler
siyas deil, din idi (Lapidus 1989: 621). Ayrca misyoner okullarna
Mslmanlarn gitmesine kesinlikle kar kmtr. Ona gre misyonerler
yabanc eytanlard ve syledikleri de eytann slklaryd (Dawn 1973:
134). Abduhun hedeflerinden biri de slamn modern dnce ile uzlatrlmas idi. Bu abas dorultusunda modern Avrupa dncesine ait
baz fikirleri geleneksel slam terimleri ile izaha ve eletirmeye almtr. Mesel, maslahat menfaate (utility), uray parlamenter demokrasiye,
icmay kamuoyuna (public opinion), slamn kendisini ise medeniyetle
eletirerek Bat dncesiyle bir uzlama salamay hedeflemitir
(Hourani 1984: 144).
Milliyeti Arap hareketlerinin organizeli olarak yaylmasnn ilk teebbs 1875e kadar geri gtrlebilir. Bu ylda, Suriye Protestan Kolejinde
eitim grm be gen Beyrutta gizli bir dernek kurmulardr. Dernek
yelerinin hepsi Hristiyan idi, fakat bunlar hareketlerinin baarya ulaabilmesi iin Mslman ve Drzilerin de kendilerine katlmalarnn gerekliliinin farkndaydlar. Dolaysyla aralarna Mslman ve Drzilerin de
katlmn saladktan 3-4 yl sonra yollara ilnlar asarak aktan propaganda yapmaya balamlardr. Astklar ilnlarda Trk idaresinin kt
ynleri vurgulanm ve Arap toplumunun ayaklanarak bu durumdan kurtulmas ynnde telkinlerde bulunulmutur23 (Dawn 1973: 79-80; Zeine
1989: 132). 1883de Osmanl idaresinin sk takibinden dolay bu dernein mensuplar mevcut evrak yakarak o srada Msra yerlemi bulunan
ngiliz idarecilerinin himayesine snmlardr (Tu 1969: 260). Burada
unu da belirtmek gerekir ki, Arap Hristiyanlar arasndaki baz lml
yazar ve liderler, Osmanl idar sisteminin ileyiinden holanmasalar
hatta nefret etseler dahi, Osmanl Devletinin ykldn grmek
istemiyorlard.24
Hristiyan Araplardan ve Arap milliyetiliinin ateli savunucularndan
Necip Azuri ise 1904 ylnda Pariste bir dernek kurmutur: Ligue de la
Patrie Arabe. Bu dernein amac Suriye ve Irakn Trk hakimiyetinden
kurtarlmas ve bu ama dorultusunda Araplar ayaklanmaya tevik etmek idi. Azuri, baz Fransz yazarlarn da desteiyle Nisan 1907de
lIndependence Arabe adl bir dergi karmtr. Fakat Temmuz 1908de
II. Merutiyet iln edilince yayn durmutur. Bu dergi yabanc bir lke
ve yabanc bir dilde yayn yapt iin milliyetilik hareketinin merkezin182

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

de yer alamamtr (Antonius tarihsiz: 98-99). Azuri yaynlarnda Trklerin, Araplarn geri kalmasnn tek sebebi olduunu ileri srmtr. Ona
gre, eer Trk idaresine girilmeseydi Araplar dnyann medeni topluluklar arasndaki yerlerini alacaklard. Ayrca Araplar her alanda Trklerden daha iyi idi. Hatta asker olarak da Trklerden daha iyilerdi ve
bundan dolay Trkler zaferlerini Arap askerlere borlu idi. Azuriye
gre, Osmanl Devletinde gerekli reformlar yaplsa ve Araplara daha iyi
artlar salansa onlar devlete sadk kalacaklard, ancak Abdlhamidin
reform yapmaya hi niyeti olmad gibi, Jn Trklerin de iktidara gelme
anslar yoktu. Dolaysyla ona gre Arap bamszl tek k yolu
olarak grnmekteydi25 (Hourani 1984: 278-279).
Bu dnemde Araplar arasnda Trk aleyhtar hareketlerin yava gelimesi
iki nedene balanabilir. Birincisi, Avrupa kkenli milliyetilik fikirlerinin
szkonusu blgelere cidd anlamda ilememi olmas, ikincisi ise, II.
Abdlhamidin devletin elinde kalan blmn bir arada tutmak iin
uygulad baarl ve kurnazca yntemlerdir. Bu yntemlerin banda
Mslmanlarn din inanlarndan yararlanmak ve ajanlar vastasyla
btn siyas faaliyetlerden haberdar olmak geliyordu. II. Abdlhamid
imparatorluun Mslman nfusunu bir arada tutabilmek amacyla halifelik messesesini, dolaysyla slm Birlii fikrini de etkili olarak kullanmak istemitir26 (Mansfield 1975: 30).
II. Abdlhamid idaresinde Hristiyan Araplar, hkmranlk talep etmeyen
her trl siyas etkinlik ve akm olarak adlandrlabilecek, Arapl27
tevik etmekten ok Jn Trk hareketi olarak bilinen liberal hareketin
canlandrlmasna katkda bulunmulardr. Ayrca Arap siyas rgtleri
XIX. yzyln sonuna kadar, temelde Suriyenin Osmanl mparatorluu
iindeki birliini tercih etmilerdir (Kayal 1998: 57).
II. Merutiyet Sonras Arap Milliyetilii
II. Abdlhamidin 1909da tahttan indirilmesinden sonra Arap milliyetilik hareketleri ok hzl ve etkili bir seyir takip etmeye balamtr. 19081918 yllar arasnda Araplar Osmanl hkmetinden srekli reform taleplerinde bulunmulardr. stedikleri reformlarn temel hedefi Osmanl snrlar dahilinde kendi eyaletlerine otonomi verilmesi olmutur. ttihatlarn bu talebe olumlu cevap veremeyii Araplarn bamszlk iin itahlarn kabartmaktan baka bir ie yaramamtr (Harari 1962: 106).
ttihatlar ve Araplar arasnda henz fikir atmasnn olmad dnemde, 1908 ylnda el-kha el-Arabi el-Osmani (Osmanl-Arap Kardelii)
183

bilig, Yaz / 2004, say 30

adl bir cemiyet kurulmutur. Bu cemiyetin temel amac mevcut anayasay korumak, Osmanl tebaas tm milletlerin padiaha sadakatini salamak, Arap eyaletlerinin refah seviyesini dierleriyle ayn seviyeye getirmek, Arap dilinde eitimi yaygnlatrmak ve Arap geleneklerinin yaylmas ve muhafazasn salamakt (Antonius tarihsiz: 102; Tibi 1997:
108). II. Merutiyetten sonraki dnemde Araplarla ilikilerin iyilemesine etki eden iki gelime daha olmutur: Haclarn Mekkeye ulamna
byk kolaylk salayacak olan Hicaz demiryolu resmen hizmete alm28 ve II. Abdlhamidin stanbula ararak burada ikamet etmesini
istedii erif Hseyin ibn Ali Mekke erifi olarak tayin edilmitir.29
II. Merutiyetin ilnndan sonra Araplar ve Trkler arasndaki ilk sarsnt merut meclisin oluturulmas iin yaplan seimlerde yaanmtr.
Araplar seim artlarn Trklerin kendi lehlerine dzenlediklerini iddia
etmilerdir. nk yaplan seimler sonucunda Aralk 1908de alan
meclisteki 288 sandalyenin 147sini Trkler, 60n da Araplar almlard
(Ahmad 1986: 255). Padiah tarafndan atanan 40 kiilik mecliste (Heyeti yan veya Meclis-i yan) ise 3 Arap vard30 (Antonius tarihsiz: 104).
Bunun yannda, Araplarn merut rejimin faydalarn umduklar gibi ksa
srede grememeleri, ttihatlar ile Araplar arasnda hasmane duygularn
gelimesine sebep olmutur. Mesel, ttihatlarn yaptklar reformlarn
vazgeilmez art olan merkezi otoritenin mmkn olan en geni alana
ulatrlmas prensibi ve bunun tamamlayc unsuru olan devletin dili
Trkenin kamu hayatnn her alannda kullanlmas hedefi, Araplarla
gittike siyasleen bir anlamazla sebep olmutur. Ancak, Trke kullanma zorunluluu stanbul ile Araplar arasnda nemli ve hassas bir
konu olarak ortaya kmsa da, Arap siyaseti temelde imparatorluktaki
genel eilimlere uymaya devam etmitir31 (Kayal 1998: 88-90). Balkanlardaki hareketlenmeler ve Araplar arasndaki huzursuzluklar sebebiyle
ttihatlarn devleti kurtarmak amacyla Pan-slamizmden PanTuranizme gei yapmalar32 ve bunun yannda sk bir merkeziyeti
politika izlemeye balamas sonucu Araplar arasnda bir reaksiyon olumutur33 (Lewis 1968: 174). Bu reaksiyonun temel sebebinin genelde
Trkletirme politikas olduu ileri srlmtr.34
Araplar Trkletirmeye gsterdii tepkileri, neredeyse her sahada kltrlerinin bombardmanna maruz kaldklar Franszlara, dier bir deyile
Franszlamaya da gstermilerdir. 1908 ylnda Beyrutta yaynlanan
La Question Sociale et Scolaire en Syrie adl anonim bir brorde, Araplarn Franszlar sevdikleri, ancak bu sevginin kendilerini kaybettirecek
184

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

kadar ileri gidemeyecei ifade edilmitir. Ayrca, Fransz kltrne kendi

ihtiyalarna cevap verdii iin itibar ettikleri, ancak bunun hibir zaman
kendi kltrlerini unutmaya terk edecekleri anlamna gelmeyecei vurgulanmtr (Kohn 1928: 216).
ttihatlarn merkeziletirmeci yaklamlarna reaksiyoner tavrn bir neticesi olarak Arap liderleri ve milliyetilik adna yaplan faaliyetlerin bir
ksm yeraltna inmi ve almalar yrtebilmek amacyla drt dernek
kurulmutur. Bunlardan ikisi faaliyetlerini aktan yrtrken, dier iki
dernek almalarn gizlilik iinde srdrmtr.
Aktan faaliyet gsteren derneklerden ilki al-Muntada al-Adabi (Edebiyat Kulb), 1909 ylnda stanbulda kurulmutur. Dernein amac, stanbulda oturan veya buraya gelen Araplar iin bir buluma merkezi
oluturulmas idi. Hedef siyas olmad mddete ttihatlar bu dernee
msamaha gstermilerdir. Dernek Arap milliyetilik hareketine yeni bir
boyut kazandrmasndan ziyade yaylmasn salamtr. Suriye ve Irakta
birok ubesi almtr35 (Antonius tarihsiz: 108; Zeine 1989: 134).
Dier aktan faaliyet gsteren dernek ise, 1912de Kahirede kurulan
Hizb el-Lamerkeziyye el-dariyye el-Osman (Osmanl Adem-i
Merkeziyyet daresi) olmutur. Bu dernein iki amac vard: Birincisi,
Osmanl idarecilerine devletin adem-i merkez bir idareye ihtiyac olduunu anlatmak, ikincisi ise, Araplarn bu konudaki desteini almak zere
harekete gemekti. Dernek yeleri bir yl iinde iyi organize olmular ve
milliyeti Arap duygularnn en yetkin organ durumuna gelmilerdir.36
Gizli rgtlerden ilki el-Kahtaniyye idi ve amac Osmanl Devletini Avusturya-Macaristan rneindeki gibi ikili bir monari haline getirmekti.
Buna gre, Arap eyaletleri kendi idaresine ve meclisine sahip bir krallk
olacakt. Btn messeselerin dili Arapa olacakt. Osmanl padiah ise
Trk tahtnn sahibi olduu gibi, Arap tahtnn da sahibi olacakt. Bu
cemiyetin ortaya k ve Arap milliyetilii adna ilk faaliyeti, Osmanl
ordusundaki Arap subaylarn davalar adna kazanmaya almaya balamalaryla olmutur. Cemiyet, her ne kadar yelerini seme konusunda
titizlik gstermise de, yelerden birinin ihanet ederek faaliyetlerinin
aa kmasna sebep olmasyla almalar atl hale gelmi, fakat dalmamtr37 (Antonius tarihsiz: 110-111).
Dier gizli dernek ise, 1911 ylnda Pariste kurulan Cemiyyet el-Arabiyye
el-Fetat (Gen Arap Cemiyeti)dir. Bu dernein amac Arap eyaletlerine
bamszlklarn kazandrarak Trklerin veya dier yabanc glerin haki185

bilig, Yaz / 2004, say 30

miyetinden kurtarmakt. Dernek Paristeki Arap renciler tarafndan kurulduundan merkezi ilk iki yl Paris olmu, bu renciler mezun olunca
1913de Beyruta, bir yl sonra da ama tanmtr. Cemiyetin gizlilii
Osmanl idaresinin sonuna dek muhafaza edilebilmitir.38
1911 ylnda ttihatlar d politikada umduklarndan daha etkili olduunu anladklar Pan-slamist siyaseti benimsemilerdir. Fakat Mslman
Arap liderler iki sebepten dolay ttihatlara Pan-slamist politikada gvenmemekteydiler. Birincisi, onlara gre ttihatlarn istisnasz hepsi
farmasondular ve bu anlamda bir din birlik siyaseti masonlukla elimekteydi,39 ikincisi ise Selnik Yahudileri ttihat ve Terakkinin ayrlmaz
bir paras idi.40 Sadece bu sebepten olmasa bile, ttihatlarn slamc
politikalarnn ie yaramad u rnekten de belli olmaktadr: ngilizler,
gerektiinde Cezireyi (Mezopotamya) igal etmeleri durumunda yerel
halkn bu igale kar tavrn renmek amacyla 1912de blgede yaptrdklar aratrmalarn neticesinde Yukar Mezopotamyadaki kabile eyhlerinin ngiliz igalini desteklemeyi vadettiklerini renmilerdir.41
Her eye ramen ttihatlarn lkeyi bir arada tutmaya abaladklar,
ancak kimsenin beklemedii tarzda imparatorluun can damarlarndan
olan Balkan topraklarn kaybettii bir dnemde, 21 Haziran 1913te
Pariste kabaca yars Mslman, dier yars da Hristiyan olan bir Arap
Kongresi toplanmtr.42 Bu kongrede de ayrlk tavrdan ziyade yine
birlikte yaamann formllerini arayan uzlamac bir tavr sergilenmitir.
Burada yaplan tartmalara gre lml Arap milliyetileri kesinlikle tavrlarn Batllamadan yana koymulardr. Bu toplantda, modern
medeniyete dahil olmak iin imparatorluu reforme etmek istediklerini ve
bu konuda Avrupann yardmn beklediklerini iln etmilerdir (Hourani
1984: 283). Ayrca bu toplantda aldklar kararlar ve Osmanl Devletinde yaplmasn istedikleri reformlar Paristeki Osmanl bykelisine
de sunmulardr. Buna gre Osmanl Devletinde kkl ve acil reformlar
yaplmal, Arapa Suriye ve Arap vilyetlerinde resm dil olarak tannmal ve askerlik hizmeti Suriye ve Arap vilyetlerinde zaruri durum olmadka blgesel olmalyd (Krkolu 1982: 37-38). Ancak Osmanl
idaresini elinde bulunduranlar bu tr reformlar yapmaktan ziyade kaybedilen topraklarn nasl geri alnacann hesaplarn yapmaktaydlar. Nitekim Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana giri ekli bunun en
bariz delilini tekil etmektedir.

186

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

I. Dnya Sava Srasnda Arap Milliyetilii ve Ayaklanma

1914de Araplar arasnda slamclk hl hkim bir grt ve birok
Mslman Arap, Osmanl Devletinin devamndan yanayd. Fakat sava
yllarnn basks ve zellikle ngilizlerin faaliyetleriyle ayrlk Arap
hareketlerinde de hzl bir gelime olmutur. ngilizler, 1916 ylnda bamszlk ve her trl malzeme yardm vaadiyle Hicazda bir ayaklanma
organize etmiler ve Hicaz Araplarnn sava srasnda Suriyenin igal
edilmesine yardm etmelerini salamlardr (Lewis 1968: 174).
Osmanl hkmeti, Almanya yannda savaa girince ngiltere, Osmanl
Devletinin Asya topraklarnn, savan gidiat ile ilgili ok nemli stratejik nemi olduuna kanaat getirmitir. ngiltere, savata Osmanllarn
stesinden gelebilmek iin Osmanl Devletinin gayrimemnun tebaas
olarak grlen Araplara ynelmitir. Osmanl Devleti savaa girince baz
Araplar Osmanl Devletinin keceini ve bylece kendilerine bamszlk iin frsat doacandan sevin gsterileri yapmtr. Bu srada Araplarn byk ounluunun halife padiah sadakatle desteklemelerine
ramen baz Arap liderler, inkraza srklenen Osmanl Devletini terk
etmeyi ve gerekirse bamszlk yolunda yabanc yardmna bavurmay
zaruri bir durum olarak grmlerdir. Daha sonraki gelimeler de Fransa
ve ngilterenin zaten byle bir an kollamakta olduunu gstermektedir.
nk Franszlar ve ngilizler, zellikle Mekke Emiri erif Hseyin gibi,
bamszlk peinde olan Arap liderlerinden ve baz Araplarn ikayetlerinden haberdardlar ve bu ikayetlerden faydalanmak iin uygun bir
frsat bekliyorlard43 (Zeine 1981: 99-100).
ngiltere asndan Araplar Osmanl Devletine kar isyana itmek iin
artlar ok msait iken yine de ilk teebbse geen ngiltere olmamtr. I.
Dnya Savann arifesinde Osmanl Meclisinde mebus olan Mekke
Emiri erif Hseyin, olu Abdullah, 5 ubat 1914de Kahirede ngiliz
Yksek Komiseri Lord Kitchenere gndererek Osmanl Devleti ile herhangi bir ak atmada kendilerine destek olunup olunmayaca konusunda ngilterenin grn sormutur44 (Krkolu 1982: 75;
Yerasimos 1994: 134-136). ngilizler balangta bu teebbse kar herhangi bir taahhtte bulunmamlardr. Hatta, stanbuldaki ngiliz yetkilileri Bab- linin Hicaz ve Suriyede Arap entrikasndan srekli phe
ettii iin bu tarz grmelerden huzursuzluk duyduunu Msrdaki
ngiliz makamlarna bildirmilerdir (Storrs 1939: 129; Krkolu 1982:
76). Bundan dolay, Msrdaki ngiliz yetkilileri Dost bir devlete kar
kullanlmak zere silah veremeyeceklerini, Hicaz Araplarnn ngilte187

bilig, Yaz / 2004, say 30

reden cesaret grmeyi beklememeleri gerektiini ve ngilterenin Arabistandaki tek karnn Hindistanl haclarn emniyet ve rahat olduunu
syleyerek Abdullaha ret cevab vermilerdir (Storrs 1939: 129, 1. dipnot; Krkolu 1982: 76).
ngilizler, erif Hseyinin teklifini reddetmelerine ramen Almanlarn
Osmanl Devletini savaa girmeye zorlamas ihtimaline kar tedbir almaktan da geri durmuyorlard. Bundan dolay 24 Eyll 1914de Lord
Kitchener erif Abdullaha bir temsilci gnderilerek Hicaz Araplarnn,
Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi durumunda
kendilerinin yannda m, karsnda m olacaklarnn sorulmasn istemitir (Storrs 1939: 156). ngilizlerin bundaki amac sava srasnda kendileri
iin hayati neme sahip Msrn dousunu gvence altna almak iin
Hicaz Araplarnn deve kervanlarndan faydalanmak idi. nk lle
evrili Msrda en etkili vastalar develerdi (Storrs 1939: 155).
ngilizler umduklar Arap desteini salamak iin bir sre daha beklemek
durumunda kalmlardr. Ancak ngilterenin endiesi gerekleip Osmanl Devleti ngiltereye kar savaa girince, ngilizler de daha nceki
grmelerde gndeme gelmi olan Araplarn ayaklanmasn destekleme
konusunu erif Hseyinle tekrar grmeye balamlardr.45
Birinci Dnya Sava srasnda Arap isyan ve onu etkileyen faktrler
konusunda Cemal Paann Suriye valilii hep tartlagelmitir. Cemal
Paa Aralk 1914de hem 4. Ordu komutan hem de Suriye valisi olarak
tayin edilmitir. Cemal Paa Suriyeye ulatktan sonra bu savan slmn ve en byk Mslman devleti Osmanl Devletinin savunmas
iin bir cihat olduunu vurgulam ve yumuak ballk ve msamaha ile
Araplar kazanmaya almtr. Cemal Paann ubat 1915de Svey
kanalna dzenledii saldr baarsz olunca, Suriyeye dndkten sonra
Arap liderlerini lkelerini yabanclara satmakla sulayarak bunlara kar
ok kat bir politika izlemeye balam, hatta baz Arap liderlerini isyana
engel olmas midiyle idam ettirmitir46 (Zeine 1981: 101-102; Gogoi
Abdulgahfour 1994: 100; Harari 1962: 107).
Dnya Savann devam ettii srada erif Hseyin ve Sir MacMahonun
yazmalar sonunda Araplar Mekkede 10 Haziran 1916da erif Hseyin liderliinde ve ngilterenin asker ve mal desteiyle ayaklanmlardr.47 erif Hseyinin isyan zellikle byle bir eye taraftar olmayan
Msrl entelekteller arasnda huzursuzlukla kark aknlk oluturmutur. Bunun Trklerin itibarn sarsmak iin ngilizler tarafndan ortaya
188

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

atlm bir aldatmaca olduunu ileri srmlerdir (Storrs 1939: 177). Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, tm Araplar ve Arap liderler bamszlk durumunda erif Hseyin tarafndan idare edilmek istemiyorlard.
Bundan dolay isyan srasnda farkl fikirlere sahip grup ortaya kmt: Bunlardan ilki Suriyelileri temsil edenlerdi ve temel hedefleri Franszlar Suriyeye sokmamakt. kinci grup erif Hseyinin grubuydu ve bu
grupla ngilizler, hem dnyev hem de manev otoriteyi bnyesinde bulunduracak bir Arap krall oluturmann grmelerini yapyorlard.
nc grup ise, Irak grubu idi ve bamsz bir hkmet oluturarak
ngilizlerden kurtulmak istiyorlard (Zeine 1981: 105-106).
Araplara verilen bamszlk szlerine ramen sava srasnda 2 Kasm
1917de Balfour Deklrasyonunun yaynlanmas Araplar zerinde souk
du etkisi yapmtr (Yerasimos 1994: 152; Mejcher 1991: 443). Bunun
yannda 1917deki devrimle Rusyadaki idareyi ele geiren Boleviklerin,
Balfour Deklarasyonundan birka gn sonra, gizli Sykes-Picot Anlamasn aklamalar erif Hseyin ve dier Arap liderler arasnda daha iddetli bir ok etkisi oluturmutur. nk onlar ngiltere ve onun mttefiki
Fransaya ar derecede gveniyorlar ve bamszlklarn elde edeceklerine inanyorlard. Bundan dolay her iki gelime de Araplar tarafndan
kendilerine ihanet olarak deerlendirilmitir (Harari 1962: 108). Nitekim
Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere bir ulusal yurt balanacann
anlalmasyla Filistin Meclisleri Yksek Komitesi, Kudsteki ABD
temsilcisine unlar yazmtr:
Zayf Arap milletinin paralanmas iin alan en byk dman sanlan Trkiye, bizi bu yava lme mahkm edecek kadar zalimlememiti.
O halde, Yakndoudaki zaferlerine Araplarn yapm olduu katky
kabul eden dostumuz Mttefikler, nasl olur da byle bir cezaya mahkm
edilmemize gz yumarlar?
Eer Trkiyeye kar ba kaldrdysak, bu sadece haklarmz ne srmek iindi, ve ittifakmzn lkemizi bleceini ve ardndan da smrgeletireceini nceden grebilseydik, Trklere kar husumetimizi ilan
etmezdik.48
Bundan sonraki aama ise, savan tilaf Devletleri tarafndan kazanlmasyla, gizli Sykes-Picot Anlamasnn Mays 1920de San Remo Konferansnda onaylanarak drt baml Arap devletinin oluturulmas olmutur. Milletler Cemiyetinde de onaylanmasnn ardndan, oluturulan uydu
devletlerden Lbnan ve Suriye Fransann, Irak ve Filistinde ngilte189

bilig, Yaz / 2004, say 30

renin manda ynetimine braklmtr. 1922de ise, Filistin topraklarndan bir beinci devlet, rdn oluturulmutur (Lapidus 1989: 643).
Deerlendirme
Osmanl Devletinin XVIII. yzyldan itibaren Avrupal gler karsnda
srekli asker malubiyetler alarak iyice gerilemesiyle, bu devletler kendi
karlar asndan ok nem verdikleri Ortadou ve Yakndouya eitli
yollarla szmaya almlardr. Bu szma faaliyetleri gerek ticar, gerekse
eitim ve misyonerlik faaliyetleriyle gereklemitir.
Misyonerlik faaliyetleri paralelinde alan okullarda eitilen Hristiyan
Araplar, Avrupada Fransz htilli ile yaylan zgrlk ve milliyeti
fikirlerin etkisiyle Trk idaresinden ayrlmak iin eitli cemiyetler kurarak mcadeleye girimilerdir. Bu esnada Mslman Araplar ise, Trk
idaresinden kurtulmak yerine, idar sistemin ve din dncenin slah ve
yeniden yaplandrlmas ynnde faaliyetler gstermilerdir.
ttihatlarn devleti merkezletirerek kurtarma hedefi Araplar arasnda
Trklk politikas olarak alglanm ve bu dneme kadar birlikte
imparatorluu kurtarmak iin zmler arayan Mslman Arap aydn ve
liderleri arasnda, bundan sonra nisb olarak ayrlk hareket ve dncelerin artt grlmtr. Bu arada bandan beri yabanc lkelerden bamszlk iin destek arayan Mekke Emiri erif Hseyin de arad frsat
Birinci Dnya Sava srasnda bulmutur.
Sava srasnda bamszlk iin asker ve madd yardm karlnda ngilizlerle bir olup erif Hseyin liderliinde ayaklanan Araplar, ok gemeden Balfour Deklarasyonu ve gizli Sykes-Picot Anlamasnn aa kmasyla kandrldklarn anlamlardr. Fakat geri dn olmayan bu aamadan sonra Araplar, savatan galip kan Fransz ve ngilizlerin manda sisteminde bir sre yaamak zorunda kalmlardr. Smrgeci glerin
1940lardan itibaren smrgelerini tasfiye srecini balatmalaryla, Araplar
da ancak bu dnemde mandac lkelerin igal ettikleri yerlerdeki karlarn
salamlatrmalar sonrasnda, bamszlklarn elde etmilerdir.
Kaynaka
AHMAD, Feroz (1986), ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yaynlar, stanbul.
ANDERSON, Benedict (1995), Hayali Cemaatler. Milliyetiliin Kkenleri ve
Yaylmas, ev. skender Savar, Metis Yaynlar, stanbul.
ANTONIUS, George (tarihsiz), The Arab Awakening, The Story of the Arab
National Movement, Khayats, Beirut.
190

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

BARBIR, Karl K. (2000), Bellek, Miras ve Tarih: Arap Dnyasnda Osmanl

Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl
Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 144-163.
Cemal (Paa) (1959), Hatralar. ttihat-Terakki ve Birinci Dnya Harbi, haz.
Behet Cemal, Selek Yaynlar.
DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins
of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana.
GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusculuk, ev. Bra Ersanl Behar
Gnay Gksu zdoan, nsan Yaynlar, stanbul.
GOGOI, Aparajita - Gazi Ibdewi Abdulghafour (1994), Arab Nationalism, Birth,
Evolution and the Present Dilemma, Lancers Books, New Delhi.
HARARI, Maurice (1962), Government and the Politics of the Middle East,
Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs.
HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939,
Cambridge University Press, Cambridge.
KARMI, Orhan (1991), Arb, Diyanet slm Ansiklopedisi (DA), c. III,
stanbul, s. 242.
KAYALI, Hasan (1998), Jn Trkler ve Araplar. Osmanl mparatorluunda
Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918), ev.
Trkan Yney, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
KOHN, Hans (1928), Geschichte der Nationale Bewegung im Orient, Kurt
Vowinckel Verlag, Berlin.
KRKOLU, mer (1982), Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk
Hareketi, 1908-1918, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara.
LAPIDUS, Ira M. (1989), A History of Islamic Societies, [slm Toplumlar
Tarihi, ev. Yasin Aktay, stanbul: letiim, 2002], Cambridge University
Press, Cambridge.
LEWIS, Bernard (1968), The Arabs in History,[Tarihte Araplar, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1979], Hutchinson and Co.
Ltd., London.
MANSFIELD, Peter (1975), Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev.
Nuran lken, Sander Yaynlar, stanbul.
MEJCHER, Helmut (1991), Der arabische Osten im zwanzigsten Jahrhundert,
1914-1985, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt,
Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 432-501.
OCHSENWALD, William (2000), Modern Ortadouda slm ve Osmanl
Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl
Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 384-411.
ZYKSEL, Murat (1988), Osmanl-Alman likilerinin Geliim Srecinde
Anadolu ve Badat Demiryollar, Arba Yaynlar, stanbul.
191

bilig, Yaz / 2004, say 30

SCHLCH, Alexander (1991), Der arabische Osten im neunzehnten

Jahrhundert, 1800-1914, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der
arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 364-431.
STORRS, Ronald (1939), Orientations, Readers Union Ltd., London.
TIBI, Bassam (1997), Arab Nationalism. Between Islam and the Nation-State
[Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, stanbul: Yneli Yaynlar,
1998], St. Martins Press, Inc., New York.
TU, Salih (1969), slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve XX. Asrlar,
rfan Yaynlar, stanbul.
YERASIMOS, Stefanos (1994), Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkasya ve
Ortadou, letiim Yaynlar, stanbul.
ZEINE, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab
Nationalism, Greenwood Press, Westport.
ZEINE, Zeine N. (1989), Arap Milliyetilii, ev. Kemal Kahraman,
Cambridge slam Tarihi, Hikmet Yaynlar, stanbul.

192

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

Aklamalar
1
2

Nasl her halkn bir halk olarak dili varsa, mill kltr de vardr.
Amerika ktasndaki milliyeti hareketler daha ziyade smrge idaresinden kurtulmak amacyla zulme ve klelie kar kan ayaklanmalardr. Bkz. Anderson
(1995: 61-67).
Barbir (2000: 146), bu artlarn anlalmas iin esas bilinmesi gereken dnemin
kabaca 1600-1800l yllara tekabl eden zaman dilimi olduunu, ancak bu dneme ilikin bilgilerin snrl olduunu ifade etmektedir.
Arap milliyetiliinin ilk k noktas Lbnandr. Bu aslnda hi de artc
deildir, nk Lbnandaki modernizasyon ve yeni siyas uyann olumas
tamamen Avrupann siyas, ticar ve eitim alanndaki nfuzundan etkilenmitir
(Lapidus 2002: 638). Lbnandaki Avrupa etkisi hakknda ayrca bkz. Tibi
(1997: 95-96).
Beyruttaki Amerikan kolejinin eitim dili Arapa idi ve modern bilimler retiliyordu. Bu okul sayesinde Amerikan demokrasi gelenei blgeye aktarlm, eitim dilinin Arapa olmasyla da modern bilimler ilk defa bu dilde okutulmutur
(Kohn 1928: 214).
Karm (1991: 242), Arap kelimesinin izahn yaparken unlar sylemektedir:
Arab kelimesi bir rkn ismi olmakla beraber bu rkn ky ve ehirlerde yaayanlarna arab, lde (bdiye) yaayanlarna ise arb (bedev) denir.
Bu dnemde Suriye idar birimine gnmzde mstakil bamsz lkeler olan
Lbnan, srail ve rdn dahildi.
ngiliz, Fransz ve Amerikallarn yannda Ruslar da blgede misyoner okullar
amtr. Fransz ve Rus misyoner okullar kendi lkelerinin destei ve lkelerinin plan ve karlar dorultusunda alrken, ngiliz ve Amerikan misyoner okullar siyas amalarla faaliyet gstermemitir (Bu konu hakknda bkz. Zeine
(1981: 43). [Tibi (1997: 100) ise, Amerikan ve Rus misyoner okullarnn siyas
bir hedefi olmadn, ancak Franszlarn tamamen kolonyal hedeflerle hareket
ettiklerini sylemektedir. Buna ramen, ilk Arap milliyetilerinin Fransz okullarndan deil, Amerikan okullarndan ktn, bunun sebebi olarak da Amerikan
okullarnda Arap kltr ve Arap dilinin zerinde durulmasn gstermektedir.
nk Amerikallar Protestand ve Protestanlkta ibadet ana dilde yaplmaktayd. Bundan dolay ncil Arapaya evrilmi ve Arap dil ve kltrne nem
verilmitir.]). Ancak Ruslarn ve Franszlarn Hristiyanlar zerindeki etkilerine
karlk ngilizler de Drzileri desteklemilerdir. Dolaysyla, bu okullar balangta Arap milliyetiliini uyandrmak amacyla alm olsalar da, netice itiba193

bilig, Yaz / 2004, say 30

10

11

12

riyle blgedeki mezhep ve din farkllklar krkledii iin temelde Arap milliyetilik hareketiyle tenakuza dmtr (Antonius tarihsiz: 92-93). [George
Antoniusun ad geen eserine atf yapld bu yerde u ihtiyat notunu dmek
gereklidir: Araplar, bamsz olmay hayal ettikleri Birinci Dnya Savandan
sonra kendilerini manda ynetimi altnda bulunca, bu durumu bir emperyalizmden
(Osmanl) kurtulup dierinin (Avrupa) kucana dmek olarak yorumlamlardr.
Bu dnce ise 1938de yaynlanan Antoniusun ad geen eserinde klasik ifadesini
bulmutur. Ancak Arap-Osmanl ilikileri hakknda daha sonra yaplan aratrmalar
Antoniusun yorumundaki zaaflar ortaya koymutur. Yaplan dzeltmeler arasnda
unlar saylabilir: Mesel, Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte balayan eitimi
modernletirme abalarnn Batllamay hzlandrmaktaki etkisi Araplarn yaad
blgelerdeki misyoner okullarndan daha fazla olmutur. Ayrca, iddia edilenin aksine II. Abdlhamid Arap kart olmad gibi, pek ok Arap yksek makama getirmi ve makul olarak karlanabilecek slm Birlii siyaseti izlemitir. Son olarak,
erif Hseyinin sava srasnda balatt ayaklanmay ok az sayda Arap desteklemi, byk ounluk ya sadakatini muhafaza etmi ya da tarafsz kalmtr. Bkz.
Barbir (2000: 152-153).]
Araplara hitap eden matbuat alannda ilk ne kan isim Faris el-idyak olmutur. Maruni bir aileden gelen el-idyakn Hristiyan mezhepleri ve dinler arasnda gidip gelen bir hayat olmutur. nce Protestanla gemi, daha sonra slama girerek padiahn daveti zerine stanbula gitmi ve ilk nemli Arapa
gazete olan el-Cevaibi 1860tan 1883e kadar karmtr. Yazlarnn siyas bir
derinlii, gazetesinin de politik bir doktrini olmamtr. Faaliyetlerindeki amac
Arap dilini gelitirmek olmutur. Siyas anlamda, daha ziyade padiah tarafndan
ierde ve dardaki politikasn desteklemek amacyla kullanlmtr (Hourani
1984: 98-99).
J. Heywoeth Dunne, Rifaah Badawi Rafi al Tahtawi: The Egyptian
Revivalist, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London
Univ.), IX (1939), 961-967 ve X (1940), 400-401den nakleden Dawn (1973:
123).
Gellner (1992: 224-225), anavatan ve millet kavramlarnn imentosu olarak
adlandrlabilecek vatanperverlikin milliyetilikle ilikisini izah ederken unlar sylemektedir: ddia edilen nokta; ulusculuun, vatanperverliin ok belirli
bir tr olduu ve bunun aslnda, yalnzca, modern dnyada varolan baz toplumsal koullarda yayld ve hakim olduudur. Ulusculuk birok nemli zellikle belirginleen bir vatanperverlik trdr: (...); bireyler kmelenmi alt gruplara yelik nedeniyle deil, sahip olduklar kltrel slup nedeniyle bu siyasal
birimin dorudan yesi saylrlar. Trdelik, okuryazarlk ve anonimlik temel
zelliklerdir.
Schlch (1991: 426) de, Arap milliyetiliinin, zellikle Mslman Araplar
arasnda, yaygnlamaya balad ilk dnemde, Araplarn slm tarihinin ve me-

194

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

13

14

15

16

17

deniyetinin olumasnda oynadklar role vurgu yaplarak gndeme getirilmeye

alldn ifade etmektedir.
Baz Mslmanlarn gznde Avrupallama ynnde yaplan bu reformlar,
Osmanllar Snn slmn temsilcisi olmaktan karyor ve inanlrlklarn kaybettiriyordu. Bu gre sahip olanlar Sudandaki Mehdiye tarikat, Libyadaki
Sunus tarikat ve Arabistandaki Vahhab-Suud hareketleri idi. (Ochsenwald
2000: 395).
Mslman veya Hristiyan, Araplar arasnda belli bir dnemden sonra Osmanl
Devletini her ne sebeple olursa olsun eletirilmesinin pek ok sebebi vardr.
Barbire (2000: 146) gre bunun en nemli nedeni, XIX. yzyl balarndan itibaren Osmanl gerilemesinin Avrupa tarih yazclnn belli bal konulardan
biri haline gelmi olmasdr. Rankenin XVII. yzylda Osmanl ve spanyay
anlatt eserini [Leopold von Ranke, Die Osmanen und die Spanische
Monarchie im 16. und 17. Jahrhundert, Leipzig: Duncker und Humbert, 1877]
yaynladnda, ana fikri Avrupada orta snflar ykselirken, Osmanl ve spanyann gerilemekte olduuydu. Bu Avrupa, Trk ve Arap tarih yazclnda hi
eletirilmeden bir doru olarak benimsendi. [Her ne kadar konuyla alkal deilse de, bu yaklama eletiriler gelmeye balad, bu dnemde Osmanl Devletinde bir duraklama veya gerilemeden bahsedilemeyecei, olsa olsa Avrupa ve dnyadaki deiim karsnda sarslan dengeye direnme veya deiime ayak uydurma abalarnn mevcudiyetinden bahsedilebilecei hakknda ok ciddi yorumlar yaplmaktadr. Bu konuda olduka doyurucu malmat hakknda bkz.
Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul:
tken, 2002, s. 37-40.] Bu dorunun benimsenmesinden sonra Araplar iin
yakn gemi bir hor grme ve alay nesnesine dnm ve uzak gemi, yani
anl imparatorluk a (Emev ve Abbas dnemleri) Araplara ilham kayna
oluturabilecek bir standart olarak kabul edilmitir.
XIX. yzyln sonlarna doru misyonerlerin altrd messeseler niversite
eklini alm ve gerek Mslman gerekse gayrimslimlerin eitilmesinde en
nemli unsur olmutur. Bylece Avrupa ve Amerika kltryle birlikte
milliyetilik fikirleri de Ortadouya girme frsatn bulmutur (Tu 1969: 254).
1831den sonra Cizvitler Beyrut, am, Halep, Gezir ve Zahlede okullar amlard. 1820de gelen Amerikan Presbiteryenleri de 1860 ylnda 33den fazla okula sahipti. Fakat blgedeki en nemli iki eitim kurumu 1866da Beyrutta
alan Suriye Protestan Koleji ve 1875te yine Beyrutta alan St. Joseph Cizvit
niversitesi idi (Zeine 1981: 42).
brahim Yazcya gre Araplar en kayda deer milletti, nk onlar dier milletlerden daha ksa zamanda daha ok eyler baarmlard. Araplar, Arap olmayanlarn hakimiyetine girince gerilemiler, bundan sonra din ilimlerde gerileme olduu gibi dini de fanatikletirmilerdir. Avrupallar da Araplardan aldklar bilgilerle hzl gelime kaydetmilerdir (Dawn 1973: 132).
195

bilig, Yaz / 2004, say 30

18

19

20

21

Hatta El-Bustani 1863de kendi okulu olan el-medrese el-vataniyye adl bir okul
am ve burada Arap dili ve modern bilimler retilmitir. Hayatn Arap dilinin
benimsenmesi ve sevilmesine adamtr. El-Bustani, din fark gzetmeksizin,
eskiden Araplarn parlak bir medeniyetin sahibi olduunu ve bu dnemde
Batnn kendilerini rnek aldn, ancak kendilerinden kaynaklanmayan eitli
sebeplerden bu ncln kaybedildiini ileri srmtr. Ancak artk ilmin
Batda olduunu ve aslnda onu almann kendilerine ait bir eyi geri almaktan
farksz olacan ileri srmtr (Hourani 1984: 99-100). El-Bustani hakknda
ayrca bkz. Tibi (1997: 102-103).
1839 Tanzimat Fermanndan sonra Lbnan ikiye blnmt; biri arlkl
olarak Hristiyan, dieri Drzi idi. Bu durum mevcut atmay azaltmad gibi
ngiliz ve Fransz rekabeti durumu daha da ktletirmitir. nk Franszlar
Hristiyan Marunileri, ngilizler de Mslman Drzileri desteklemilerdir. Ayrca
brahim Paa idaresi srasnda Hristiyanlara msamaha gsterilmesi Mslmanlar rahatsz etmitir. Bunun yannda ngilizler de bu ayrln ve dmanln
artmasnda nemli rol oynamlardr. 1841 ylnda tekrar Osmanl idaresine dnldnde ise bu iki grup kar karya kalmlar ve 1860 ylnda bu gruplar arasnda atmalar patlak vermitir (Antonius tarihsiz: 55-56).
Osmanl hkmeti bu fesadn arkasnda zellikle Fransa ve ngilterenin olduunu biliyordu. Dolaysyla bunlarn destekledii yayn organlarna ambargo uygulanmtr. Ayrca aleyhte faaliyetlerin etkisini azaltmak iin basnda bunlar hakknda aleyhte yazlar yazlmas tavsiye edilmitir. Mesela, Tercman- Hakikat
gazetesinin sahibi Ahmed Mithat Efendiye slm birlik iinde tutacak yazlar
yazmas konusunda istekte bulunulmutur. Ayrca hkmet Msrl genlerin,
Yahudilerin ve Ermenilerin de yurtdndaki faaliyetlerini yakndan izlemitir
(Krkolu 1982: 22-32).
Dnemin Mslman liderleri Araplar Trk idaresinden kurtulma ynnde deil
de Batnn tecavzlerinden korunmalar ynnde uyaryorlard. nde gelen
Mslmanlar ve Arap nfusunun byk ounluu (Arap yakndousunun)
Osmanl idaresine sadktlar. Onlarn kalan son gl slam imparatorluunu
zayflatmak gibi bir niyetleri yoktu (Zeine 1981: 58). Ayrca bkz. Tu (1969:
255); Zeine (1989: 134); Gogoi ve Abdulghafour (1994: 85). 1890da Pariste
Jn Trklerin yapt bir toplantda Mizanc Muradn Arap katlmclara bir Arap devleti kurma niyetlerinin olup olmadn sormas zerine Madra Mutran ve
Halil Ganem bu iddialar reddetmiler ve Halil Ganem unlar sylemitir: Biz
Araplar biliyoruz ki, eer Frenkler lkemize girerlerse, birka yl iinde topraklarmz onlarn eline geecektir ve lkeyi diledikleri gibi yneteceklerdir. Trklere
gelince, onlar bizim dinimize inanrlar ve detlerimizi bilirler. Drt yz yllk
ynetimleri boyunca bir santimetre mlkmz dahi almamlardr. Topraklar,
mlkleri, sanayiyi ve ticareti yerli halka brakmlardr. Araplar, Trklerle ticaretten ve kesintisiz bamzdan yararlanmlardr. imdi bunu deitirmek be

196

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

22

23

24

25

26

27

28

Trklerin yerine bakasn getirmek doru olur mu?... Mslmanlar bir Arap
devleti kurmak istedikleri, Hristiyanlar da yabanclarla gizli ittifak yaptklar gerekesiyle sulayanlar, sadece hkmdara yaranmak isteyenlerdir... Arap aydnlarnn ve ileri gelenlerinin mmetlerinin Osmanl karlar erevesinde yaamasndan baka bir istei yoktur. (Kayal 1998: 49).
II. Abdlhamid, Afganinin balatt, Mslmanlar bir halife idaresinde birletirmeyi amalayan slamclk akmn baarl bir ekilde kullanmak amacnda
olmutur. Bundan dolay Afganinin randan srlmesiyle onu stanbula davet
etmi ve himayesine almtr (Mansfield 1975: 31).
Bu cemiyet hakkndaki kaytlar mevcut deildir. Fakat rgtn amacnn Suriye
ve Lbnann birletirilerek olarak bamszlnn elde edilmesi ve kurucularndan birinin de Faris Nimr Paa olduu bilinmektedir (Dawn 1973: 81-87). Cemiyetin kurucusu dier drt kii ise unlardr: brahim el-Hourani, Yakub Sarruf,
brahim el-Yazc ve ahin Makarius (Zeine 1981: 57).
Bunlarn nde gelenleri nl gnlk gazete el-Ahramn kurucusu Salim Takla,
el-Mukattamn sahibi ve editr Faris Nimr Paa, el-Hilal dergisinin kurucusu
Corci Zeydan, el-Camia el-Osmaniyyenin sahibi ve editr Farah Antun ve air
Halil Mutran idi (Zeine 1981: 60).
Azuri, 1909dan itibaren Kahirede toplanan Arap milliyetilerini bir araya getirerek talyan Carbonari tekiltnn benzeri bir mason locas kurmutur. Bu locann hedefi ise Arap milletini zgrletirmekti. (Kohn 1928: 220).
Ochsenwald (2000: 392-394) bu konuda unlar sylemektedir: II.
Abdlhamid, milliyetilik akmlarnn gcn krmak iin slm Birlii (ttihad-
slm) fikrine sahip km, bu yolla hem Osmanl mparatorluundaki, hem de
baka lkelerdeki Mslmanlarn desteini salayacan ummutur. slm Birlii, Mslmanlarn refahn ve gcn arttrmay, ortak kimliini gelitirmeyi
hedeflemesi asndan, kartla dayal bir ideoloji deildi; ama ayn zamanda,
Avrupa ve Hristiyan emperyalizmlerine kar koymay hedefleyen bir akm olmas sayesinde de destek elde etmiti. (...) II. Abdlhamid, halifelik unvann da
ne karmt. Geri daha nceki Osmanl padiahlar kullandklar pek ok unvan arasna halifelii de katmlard, ama bu unvana bir slm Birlii siyaseti
balamnda arlk verilmesi yeni bir gelimeydi.
Arapln tanm hakknda bkz. Kayal (1998: 11). Bu konuda daha geni bilgi
iin Dawna (1973) baklabilir. Araplk ve byk glerin Arapla etkisi
hakknda bkz. . Tufan Buzpnar, Arap Milliyetiliinin Osmanl Devletinde
Geliim Sreci, (Ed.) Kemal iek Cem Ouz, Osmanl, c. II, Ankara: Yeni
Trkiye Yaynlar, 1999, s. 168-178.
Bu demiryolu projesini neren II. Abdlhamidin ktiplerinden Suriyeli bir Arap
olan zzet Paadr. 1901-1907 yllar arasnda tamamlanan ve 3 milyon sterlinlik
maliyetin 1/3 dnyann eitli yerlerindeki Mslmanlar tarafndan karlanmtr. Bu proje ile hac kolaylaaca gibi her hangi bir isyan durumunda blge197

bilig, Yaz / 2004, say 30

29

30

31

32

33

34

ye hzl asker sevkyat da mmkn olacakt (Mansfield 1975: 32). Bu konuda

ayrca bkz. zyksel (1988: 170-172).
II. Abdlhamid tepki endiesiyle cezalandramayaca asi liderleri stanbula
davet eder ve gz hapsinde tutard. Bunlardan erif Hseyin ibn Alide bu amala stanbula arlm, fakat kendisi tahttan indirildikten sonra ttihatlar tarafndan serbest braklmtr (Mansfield 1975: 33).
Bu dneme ait kesin nfus verileri yoktur, fakat yaklak olarak nfus Msr
hari 22 milyon civarndadr. Bunlarn 7.5 milyonu Trk, 10.5 milyonu Arap,
kalan 4 milyon ise Rum, Arnavut, Ermeni, Krt v.d. idi. Ayn yer, s. 104. Bu seimlerde bilinli olarak Trk hakimiyetinin kurulmaya alld iddialar ve o
dnemdeki nfus bilgileri hakknda bkz. Kayal (1998: 94-107).
II. Merutiyet ile birlikte liberal ve merut ynetimde Osmanlck ilkesi etrafnda Trklerin ve Araplarn birlikte yaayabileceine inanlmaya balanm, ancak
ttihatlarn Suriyedeki idar makamlara adamlarn yerletirmeleri ve buradaki
okullarda, mahkemelerde ve idar birimlerde Trke kullanmn mecburi hale
getirmeleri Araplk Suriyede muhaliflerin bir enstrman haline getirmitir
(Schlch 1991: 426-427).
Balkan Savalarndan sonra yaand iddia edilen bu gei hakknda bkz.
Ahmad (1986: 254-255).
Arap milliyetilik hareketlerinin yannda Trk milliyetiliinin de ttihat ve
Terakki idaresinde filizlenmesiyle, Araplarn dil, din ve rk gururuyla atma
zemini olumutur. Dolaysyla denilebilir ki, 1909dan itibaren Arap ayrlk
hareketinin tohumlar Trk milliyetilii topranda filizlenmitir (Zeine 1981:
77). Trk milliyetilii yolundaki gelimeler, hem Arap milliyetiliine rnek
oluturmu hem de Araplarda, Trklerin artk kendilerini bir yana brakt,
gzden kard hissini uyandrmtr (Krkolu 1982: 16). Ayrca bkz.
Gogoi ve Abdulghafour (1994: 94). Trklk adna Kuran- Kerimin Trkeye tercmesinin istenmesi zerine ulemnn buna kar kmas ve slm ncesi Trk tarihinin n plana karlmas konularnda ayrca bkz. Zeine (1981: 7780). Barbir (2000: 151-152) de, Araplarn ttihatlarn oulcu vizyona sahip reformlardan vazgemeleriyle ayrlkl ciddi bir ekilde dnmeye baladklarn sylemektedir.
Kayal (1998: 93-94), son yaplan almalar nda hazrlad kitabnda
Trkletirme ile ilgili u yorumu yapmaktadr: Osmanlnn son on ylnn incelendii almalarn tmnde, ak bir sosyopolitik program olarak grlen
Trkletirmeye atf yaplr. Hatta kinci merutiyet dneminde Arap siyaseti,
toplumu ve ideolojisini en iyi anlatan analizlerde bile Trkletirme, doru drst
sorgulanmadan varsaylan bir fikir olmutur. Bunun, 1908de ortaya kan ve
ounlukla milliyeti bir programn vazgeilmez bir paras olarak sistematik biimde uygulanan bilinli bir politika olduu kabul edilir. Son zamanlarda, Arap
milliyetiliini gzden geiren tarihyazmnda Osmanl merkeziyetiliini Trk-

198

Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar

35

36

37

38

39

40
41

letirmenin bir gerei deil de, Trkletirmeyi Osmanl merkeziyetiliinin bir

yan rn olarak grme eilimi vardr; geleneksel bilgeliin byle gzden geirilmesi yararldr, ancak bu yaklamda da Trkletirme kavramnn z yine aratrlmadan kalmaktadr. Trkletirmeyi, stanbul politikasnn bilinli ya da bilinsiz bir unsuru olmaktan ziyade, Osmanl hkmetinin politikalarna kar olanlarn ideolojik bir kurgusu olarak incelemek gerekir. Sorulmas gereken udur: Jn Trk rejiminin hangi politikalar, daha nceki uygulamadan farkl olarak Trkeye ve Trklere zel bir ayrmclk tanmt? Burada, mecliste ve dier devlet grevlerindeki Arap unsurlara kar ayrmclk konusu zerinde durulmaldr; nk bu iddiay sadece Arap milliyetiliinin kklerine iaret eden
Arap milliyetisi tarihiler ve gelecekteki kuaklar deil, o dnemin Arap liderleri de dile getirmilerdi.
Dernein kurucular arasnda unlar vardr; Abdlkerim el-Halil (Mslman,
Lbnan), Salih Haydar (Mslman, Baalbek), Refik Sallum (Hristiyan, Humus),
Cemil Hseyni (Mslman, Kuds), Yusuf Muhayber (Mslman, Baalbek),
Seyfeddin el-Halip (Mslman, am) (Antonius tarihsiz: 108).
Dernein kurucular arasnda n plana kan isimler unlard: Refik el-Azm
(Mslman, am), Raid Rza (Mslman, Suriye), skender Ammun (Hristiyan,
Lbnan), Fuad el-Hatib (Mslman, Lbnan), Salim Abdlhadi (Mslman,
Cenin), Hafz el-Said (Mslman, Yafa), Naif Tellu (Mslman, am), Ali
Naaibi (Mslman, Kuds) (Antonius tarihsiz: 109).
Bu cemiyet Osmanl ordusunda subay olan Aziz Ali el-Msr tarafndan
kurulmutur. Dier kurucu yeleri ise unlardr: Salim Cezairi (Mslman,
am), Emir Amin ve Adel Arslan (Drzi, Lbnan), Halil Himade (Mslman,
Beyrut), Emin Kazma (Hristiyan, Humus), Safvet el-Avva (Mslman, am),
Ali Naaibi (Mslman, Kuds), kri el-Asali (Mslman, am) (Antonius
tarihsiz: 110). Bu cemiyetteki gayrimemnun Arap subaylar 1914de el-Ahd
adnda yine gizlilik esaslarna bal bir baka cemiyet teekkl ettirmilerdir
(Schlch 1991: 427).
Dernek kurucular ve yelerinin tamam Mslmand ve unlard: Avni
Abdlhadi (Cenin), Cemil Merdan (am), Muhammed el-Mihmisani (Beyrut),
Rstem Haydar (Baalbek), Refik Tamimi (Nablus), Tevfik el-Natur (Beyrut),
Abdlgani el-Uraysi (Beyrut) (Antonius tarihsiz: 111-112).
Great Britain, Admiralty, Geographical Section of the Naval Intelligence
Division, A Handbook of Syria (Handbook), (Including Palestine), no. 96 a & b,
s. 67den nakleden Zeine (1981: 77).
Handbooks, no. 96 c & d, s. 18den nakleden Zeine (1981: 77).
PRO FO [Public Record Office, Foreign Office] 195/2433. Lowtherdan Beyrut,
am, Kuds, Halep konsoloslarna (gizli), fol. 19 (Pera, 26 Haziran 1912)den
nakleden Kayal (1998: 138).
199

bilig, Yaz / 2004, say 30

42

Tibi (1997: 110), bu kongreye ev sahiplii yapan Fransann ayn zamanda Arap
gizli cemiyetlerinin organizasyonunu da desteklediini ileri srmektedir.
43
Kohn (1928: 223), Araplarn Birinci Dnya Sava ncesindeki hedeflerini btn
Araplar bir federasyon altnda birletirmek, halifelik makamn ilk ortaya kt gnlerdeki mahiyetine dndrmek ve am ve Badata romantik bir arzunun neticesi olarak eski ihtiaml gnlerini yaatmak eklinde formle ettiklerini ifade etmektedir.
44
Bu arada Araplarn gizli cemiyeti el-Fetat erif Hseyine szl olarak Suriye ve
Mezopotamyadaki Arap liderlerin bir isyan iin hazr olduunu bildirmitir. erif Hseyin, daha sonra Irak kral olacak olu Faysal araclyla bu cemiyetle
temasn srdrmtr (Mejcher 1991: 441). El-Fetatn erif Hseyin tarafndan
desteklendii hakknda ayrca bkz. Lapidus (1989: 642).
45
Yaplan grmelerde Mays 1915de am Protokol olarak adlandrlan ve
kurulacak bamsz Arap devletinin snrlarn tespit eden bir anlamaya varlmtr. Buna gre 1839dan beri ngilterenin elinde bulunan Aden ve 1882den
beri fiilen ngiliz idaresinde olan Msr haricinde Bereketli Hillin ve Arap yarmadasnn tamam Arap devletinin snrlar iinde kalyordu. Doudaki ran snr kesin olarak belirlenmese de Anadoluya temas eden kuzey snrlar 37. paralelde Mersin, Adana, Birecik, Urfa, Midyat ve Cizre hattndan ran snrna kadar
devam ediyordu (Mejcher 1991: 442).
46
Cemal Paa, hatralarnda Fransz Konsolosluundan msadere edilen belgelere
gre am ve Beyrutta yaayan baz Mslman liderlerinin itham edildiini ve
Arap ihtilalcilerin Franszlarla ibirlii iinde olduunun aka anlaldn
yazmaktadr. Ayrca bu evraklarda ad geen Arap liderlerinden de bahsetmektedir. Bkz. Cemal (1959: 218-219). damlar hakknda kendini savunurken de, bu
kararlar vermekteki amacnn Arap isyanclar korkutmak olduunu ifade etmektedir. Bkz. Cemal (1959: 250-251). Mejcher (1991: 442) ise, Cemal Paa ve
Alman General Falkenhaynn amacnn el-Fetat ve el-Ahd gibi gizli cemiyet
mensuplarn yakalayarak Arap isyann etkisiz klmak olduunu ifade etmektedir. Cemal Paa hatralarnda (1959: 279-299) Arap liderlerin idamna gereke
olarak gsterdii vesikalar da vermektedir.
47
erif Hseyin ayaklanma gerekeleri arasnda Jn Trk idaresinin slma uygun
olmadn ve Suriyedeki idamlar gstermitir. Ayrntl bilgi iin bkz.
Krkolu (1982: 119); Kohn (1928: 225). Arap isyannn ngiltereye maliyeti
11.000.000 sterlin olmutur. 8 Austos 1916da erif Hseyin ayda 125.000
sterlin olmak zere yaklak 1 milyon sterlin almtr. Dier 10 milyon sterlin ise
asker operasyonlar ve salanan desteklerin masraflardr (Storrs 1939: 160, 1.
dipnot; Zeine 1981: 115, 37. dipnot).
48
US [Records of the U.S. Department of State Relating to Internal Affairs of
Turkey (1910-1929)] 867.00/1094 Filistin Meclisleri Yksek Komisyonundan
Birleik Devletlerin li Hkmetine, Kudsteki saygdeer Amerikan
Temsilcisinin Dikkatine (Hayfa, 27 Kasm 1919)dan nakleden Kayal (1998:
230).
200

Arab Nationalism from Its Emergence until 1918

Dr. H. Bayram SOY
Abstract: In the Ottoman Empire, by the introduction of modern
schools with Tanzimat and by the influence of the missionary
schools opened in Syria, Lebanon and Palestine, Western
nationalist ideas became prevalent, especially among the Christian
Arabs. As for the Muslim Arabs, as a reaction to the irresistible
regression against the West, they tried to find a solution to this
regression by reviving Arabism through emphasizing on the Arab
identity and culture, and its contributions to the Islamic and
Western civilizations.
The Christian Arabs, besides working on the revival of the Arab
language and culture, they also discussed the idea of separation
and defended the idea of independence from the Ottoman Empire.
But the Muslim Arabs, instead of separation, defended the unity of
the Empire, but demanded their language widely used and culture
to be more considered especially in their local areas. However,
compared to Syrians, the Egyptian Arabs, under the influence of
the British rule, developed a different understanding of
nationalism by emphasizing on the idea of motherland and gave
importance for being an Egyptian more than being an Arab.
In spite of the nationalist movements among Muslim and Christian
Arabs, the revolt started by Sheriff Hussein in Hedjaz during the
First World War gained a restricted support among the Arabs.
Because of the secret Sykes-Picot Agreement and Balfour
Declaration, the Arabs were not able to get their independence
after the First World War. Moreover, they were obliged to live
under the English and French mandates by the supervision of the
United Nations. So, for their independence, they had to wait until
1940s, when the colonialist powers began to emancipate their
colonies.
Key Words: The Arab Nationalism, The Arabs, Nationalism, The
Ottoman Empire, The Middle East

Krkkale University, Department of History / KIRIKKALE

bayramsoy@ttnet.net.tr
bilig Summer / 2004 Number 30: 173-202
Ahmet Yesevi University Board of Trustees