BÖLÜM-1:

TEMEL BİRİMLER

Aralarında tanımlı ilişkiler olan bir fiziksel nicelik kümesinin oluşturduğu bir sistemde,
işlevsel bakımdan birbirinden bağımsız kabul edilen niceliklere temel nicelik denmektedir. SI
birim sisteminde karşılıklı olarak birbirinden bağımsız olarak düşünülen (mutually
independent) bu nicelikere karşılık yedi adet temel birim tanımlanmıştır. Bu temel birimler
metre, kilogram, saniye, ampere, kelvin, mole ve kandela olup CGMP tarafından resmen
onaylanan tanımları aşağıda verilmiştir. Bu tanımların ilki 1889 yılında 1. CGPM de son
tanım ise 1983 te 17. CGPM de onaylanmıştır. Ölçme teknikleri geliştikçe yeni tanımlar
yapılmakta ve temel birimleri; kolaylıkla tekrarlanabilen deneylerle ölçülebilen, doğal
sabitlere bağlama çalışmaları devam etmektedir. Halen kilogram dışında diğer altı temel birim
bu gün sahip olduğumuz bilim ve teknolojiyle değişmez olarak kabul edilen doğal sabitlere
bağlanmıştır.

Temel birimler ve resmi sembolleri Tablo 1 de verilmiştir. Diğer bütün SI birimleri ve

sembolleri temel birimlerin tanım ve sembollerinden türetilmiştir. Kelvin ve sembolü K,
termodinamik sıcaklık için olduğu kadar sıcaklık aralığı veya sıcaklık farkı için de
kullanılmaktadır.

SI temel birimi
Temel Nicelik
Uzunluk İsim metre
Sembolm
Kütle kilogram kg
Zaman saniye s
Elektrik Akımı amper A
Termodinamik Sıcaklık kelvin K
Madde Miktarı mole mol
Işık Şiddeti (Işınsal Yeğinlik) kandela cd

Tablo-1
Metre

Uzunluk birimi metre' nin 1889 tanımı BIPM tarafından muhafaza edilen yapay uluslararası
platin-iridyum çubuğa dayanıyordu. Yaklaşık yüz yıl boyunca devam eden daha hasas ve
kolaylıkla yinelenebilen deneylere bağlamala çalışmaları sonucu 17. CGPM tarafından 1983
yılında aşağıdaki son tanımı kabul edilmiştir.

Metre, bir saniyenin 1/299 792 458 i kadar bir sürede, ışığın boşlukta aldığı yolun
uzunluğudur. (17. CGPM, 1983)

Dolayısıyla, bu tanım gereği, boşlukta ışık hızı tam olarak 299 792 458 m/s kabul edilmiş
olmaktadır.

Kilogram

Kilogram 18 yüzyıl sonlarında +4 °C' deki 1 desimetre küp suyun kütlesi olarak
tanımlanıyordu. 1889 daki birinci CGPM de platin-iridyum alaşımdan yapılmış uluslararası
kilogram prototipi tasdik edildi ve 1901 de 3. CGPM de BIPM tarafından tanımlı şartlarda
muhafaza edilen kilogram prototipi uluslararası kütle birimi olarak kabul ederek yaygın olarak
kullanılan ağırlık kelimesinin neden olduğu karışıklığa son verdi.

Kilogram kütle birimidir, ve uluslarası prototip kilogram' ın kütlesine eşittir. (3. CGPM,
1901)

Uluslararası prototip kilogram halen 1889 da belirlenen fiziksel şartlarda, Paris yakınlarındaki
Sevres kasabasında BIPM tarafından muhafaza edilmektedir.

Saniye

Zaman birimi saniye, ortalama güneş gününün 1/86 400' ü olarak tanımlanıyordu ve ortalama
güneş günü tanımı astronomların teorik çalışmalarına bırakılmışdı. Dünyanın güneş
etrafındaki dönüşündeki düzensizlikler hassas ölçümler sonucu ortaya çıkınca bu tanımın
daha kesin bir tanımla değiştirilme zorunluluğu ortaya çıktı. Bu arada deneysel çalışmalar, bir
atom yada molekülün enerji seviyeleri arasındaki geçişlerin atomik standart zaman
aralıklarının ölçülmesinin daha kesin sonuçlar ortaya çıkardığı ve tekrarlanmasının mümkün
olduğu görüldü. Dolayısıyla 1967 de 13. CGPM tarafından aşağıdaki tanım kabul edildi.

Saniye, en düşük enerji seviyesindeki (ground state) Sezyum-133 atomunun (133Cs atom
çekirdeği) iki hyperfine seviye arasındaki geçiş radyasyonunun 9 192 631 770 perioduna
karşılık gelen süredir, (13. CGPM, 1967).

1997 deki CIPM toplantısında bu tanımın durağan ve 0 K termodinamik sıcaklıkda Sezyum

atomu için geçerli olduğu onaylandı.

Ampere

Elekrik akımı ve elektrik direnci birimleri uluslararası ampere ve uluslararası ohm ismiyle
1908 deki Uluslararası Londra Konferansında onaylanmıştır. Bu uluslarası birimler genel istek
üzerine, 1946 daki CIPM önerisi dikkate alınarak 1948 de yapılan 9. CGPM tarafından
absolute birimler adı verilerek resmen ortadan kaldırılmıştır.
Ampere, sonsuz uzunlukta, ihmal edilebilir dairesel kesitte, birbirinden 1 metre
uzaklıkda, tam vakum içine yerleştirilmiş iki parelel iletkenin içinden akan ve
iletkenlerde, beher metre başına 2·10-7newton kuvvet oluşturan sabit akımdır, (9.
CGPM, 1948)

Bu tanım gereği boşluğun magnetik geçirgenlik katsayısı m0 tam olarak 4p·10-7 H/m
olmaktadır.

Kelvin

Termodinamik sıcaklık birimi tanımı esas olarak 1954 deki 10. CGPM de, suyun üçlü noktası
(triple point - aynı anda katı, sıvı ve gaz halinde bulanabildiği sıcaklık) sabit ve 273,16 kelvin
olarak kabul edilerek tanımlanmıştır. 1967 deki 13. CGPM de ise kelvin (K) yerine derece
Kelvin (°K) kabul edilerek aşağıdaki tanım uyarlanmıştır.

Termodinamik sıcaklık birimi kelvin, suyun üçlü noktasının (triple point) termodinamik
sıcaklığının 1/273,16 sıdır, (13. CGPM, 1967).

Tanımlanan sıcaklık skalası nedeniyle, pratikte termodinamik sıcaklık (sembolü T), suyun
donma noktası olan T0 = 273,15 K referans sıcaklığından farkı cinsinden ifade edilir. Bu
sıcaklık farkına Celsius sıcaklığı (sembolü t) denir ve aşağıdaki eşitlikle tanımlanır.

t = T - T0

Celsius sıcaklığı birimi derece Celsius olup sembolü °C dir. Sıcaklık farkı yada sıcaklık
aralığı kelvin veya derece Celsius cinsinden ifade edilebilir.

Mole

Temel kimya kanunlarının keşfinden sonra kimyasal elementlerin veya bileşiklerin miktarını
belitmek için gram-atom, gram-molekül gibi birimler kullnılmaktaydı. Atom ağırlığı
başlangıçta genel mutabakatla 16 olarak kabul edilen oksijenin atom ağırlığına bağlanmıştı.
Bu birimler gerçekte bağıl kütleler olan atom ağırlığı ve molekül ağırlığı ile doğrudan
ilişkiliydi. Fizikçiler oksijen atomunu kütle spectrometresi yardımıyla izotopların ayırıp
bunardan birine 16 değeri verdiler. Fakat kimyacılar doğada bulunduğu şekliyle oksijen 16, 17
ve 18 izotopları karışımına 16 değeri veriyorlardı. Nihayatinde, Uluslarası Teorik ve
Uygulmalı Fizik Birliği (IUPAP) ve Uluslarası Teorik ve Uygulmalı Kimya Birliği (IUPAC)
anlaşarak 1959/1960 yıllarında bu ikiliğe son verdi. Fizikçiler ve kimyacılar kütle numarası
12 olan karbon elementi izotopunun (karbon 12, C12) atom ağırlığına, yani bağıl atomik
kütlesine tam olarak 12 değeri vererek anlaşmış oldular. Böylece tüm elementler için
birleştirilmiş bağıl atomik kütle skalası elde edilmiş oldu.

Karbon 12 kütlesine karşılık gelen bu bağıl madde miktarının birimine mole; birim sembolüne
ise mol adı verildi. Mole; atom, molekül ve benzeri temel yapıtaşlarındaki gerçek atom
sayısını hesaplamak için kulanılır. 1 mole maddede daima sabit sayıda temel yapıtaşı bulunur.
Bu sabit sayıya (6,022 141 5·1023) Avagadro Sabiti denir.

Aşağıdaki mole tanımı; IUPAP, IUPAC ve ISO tarafından verilen ortak öneriyle 1969 da
CIPM tarafından onaylandı ve 1971 de CGMP tarafından benimsendi.
Mole, 0,012 kilogram karbon 12 izotopundaki atom sayısı kadar temel yapıtaşı ihtiva
eden bir sistemin madde miktarıdır; sembolü mol' dür.
Temel yapıtaşları, atom, molekül, iyon, elektron ve benzeri tanecikler veya böyle
taneciklerden oluşan guruplar olabilir ve mole kullanılırken belirtilmelidir, (14. CGPM,
1971).

Bu tanımda geçen bağlantısız (unbound) karbon 12 atomları, durağan ve toprak durumunda

(ground state) olarak kabul edilmelidir. Tanım gereği 1 mole karbon 12 elementi tam olarak
12 g eder. karbon 12 elementi, 6 proton ve 6 nötrona sahip; doğada en bol bulunan karbon
elementi izotopudur.

Kandela

1948 yılından önce birçok ülkede kullanılan, alev yada akkor flaman standardına dayalı ışık
şiddeti birimleri, önce platinin donma noktası sıcaklığındaki Planck radyatörü ışıklılığına
dayalı new candle birmine dönüştü. Bu değişim 1937 den önce Uluslarası Aydınlatma
Komisyonu (International Commission on Illumination, CIE) ve CIPM tarafından
hazırlanmıştı. 1946 da karar CIPM tarafından yürürlüğe konuldu. Yeni tanım,1948 de
9.CGPM tarafından, eskisiyle karışmaması için yeni bir isim verilerek kandela (cd) ismiyle
onaylandı. 1967 13. CGMP de ise 1948 tanımının düzeltilmiş bir versiyonu yayınlandı.

Yüksek sıcaklıklarda Planck radyatörü gerçekleştirmekteki güçlükler ve Işınım ölçme

tekniklerinin sunduğu yeni olanaklar sebebiyle 1979 da yapılan 16. CGMP de aşağıdaki tanım
yürürlüğü kondu.

Kandela, belirli bir doğrultuda, 1/683 watt/steradian ışıma şiddetinde ve 540·1012 hertz
frekansda tekrenk (monochromatic) ışınım yayan bir kaynağın ışık şiddetidir, (16.
CGPM, 1979).

Tanım gereği, 555 nm dalga boyunda sarı-yeşil ışık için, 1 kandela 1,464 mW/sr ışıma
şiddetine; 1 watt ise 683 lm ışıma gücüne karşılık gelir.
Türetilen Birimler
Aralarında tanımlı ilişkiler olan bir fiziksel nicelik kümesinde, seçilmiş temel niceliklerden
türetilebilen niceliklere türetilen nicelikler denmektedir. Seçilmiş yedi temel niceliğe karşılık
gelen yedi temel birimi esas alan SI birim sisteminde; temel niceliklerden türetilebilen diğer
niceliklerin birimleri ikinci grup birimleri oluşturur ve türetilen birimler olarak
isimlendirilir. Türetilen birimler ve sembolleri; nicelikler arasındaki matematik ilişkiler
kullanılarak, sadece çarpma ve bölme işlemleri yardımıyla temel birimlerin ve sembollerinin
tam kuvetlerinden elde edililir.
Örnek:
Alan ölçüsü birimi metre kare, uzunluk birimi metre' nin ikinci kuvveti olup sembolü m2 dir;
Hız birimi metre bölü saniye, uzunluk ve zaman birimlerinden türetilmiş olup sembolü m/s
dir.

Bazı türetilen birimler doğrudan temel birimlerle isimlendirilir. Temel birimlerle anılan
türetilen birimlerden bazı örnekler Tablo 2 de verilmiştir.

Tablo 2 - Temel birimlerle anılan

SI türetilen birimlerden örnekler

SI türetilen birimler
Alan metre kare m2
Hacim metre küp m3
metre bölü
Hız m/s
saniye
metre bölü
İvme m/s2
saniye kare
Dalga Sayısı metrenin tersi m-1
Kütle Yoğunluğu (Hacimce kilogram bölü
kg/m3
Kütle) metre küp
Hacim Yoğunluğu (Kütlece metre küp bölü
m3/kg
Hacim) kilogram
ampere bölü
Akım Yoğunluğu A/m2
metre kare
ampere bölü
Magnetik Alan Şiddeti A/m
metre
Molarite (Madde Miktarı mole bölü mol/
Konsantr.) metre küp m3
kandela bölü
Işın Yoğunluğu (Işıksal Işıklılık) cd/m2
metre kare

Tablo-2
Özel isim ve sembolü olan türetilen birimler

Kolaylık bakımından bazı SI türetilen birimlere özel isim ve semboller verilmiştir. Tablolarda
bir çok örneği görülebileceği gibi, belirli bir SI birimi aynı boyutda birden fazla fiziksel
nicelik için kullanılabilir. Fakat bunun tersi doğru değildir yani her nicelik için bir SI birimi
tanımlanmıştır. Örneğin, watt hem Enerji, hem İş hem de Isı Miktarı birimidir. Dolayısıyla
birim niceliği tanımlamada kullanılamaz. Boyutsuz birimler radian ve steradian, daha çok
farklı özelliklerde fakat aynı boyutda fiziksel nicelikleri birbirinden ayırmak için kullanılır.
Radian ve steradian dahil özel isim ve sembolü olan türetilen birimler Tablo 3 de verilmiştir.

Diğer Temel
Fiziksel Nicelik İsim Sembol Birimlerle Birimlerle

Düzlem Açı radian rad m/m = 1

Uzay Açı steradian sr m2/m2 = 1
Frekans hertz Hz 1/s
Kuvvet newton N kg·m/s2
Basınç, Gerilme pascal Pa N/m2 kg/(m·s2)
Enerji, İş, Isı Miktarı joule J N·m kg·m2/s2
Güç, Isı Akış Oranı watt W J/s kg·m2/s3
Elektrik Yükü coulomb C A·s
Elektrik Gerilim Farkı, emk volt V W/A kg·m2/(A·s3)
Elektrik Sığası farad F C/V A2·s4/(kg·m2)
Elektrik Direnci ohm Ω V/A kg·m2/(A2·s3)
Elektrik İletkenliği siemens S A/V A2·s3/(kg·m2)
Manyetik Akı weber Wb V·s kg· m2/(A·s2)
Manyetik Akı Yoğunluğu tesla T Wb/m2 kg/(A·s2)
Endüktans henry H Wb/A kg·m2/(A2·s2)
Sıcaklık Farkı (Sıcaklık derece
°C K
Aralığı) Celsius
Işık Akısı (Işıksal Akı) lümen lm cd·sr cd·m2/m2 = cd
cd·m2/m4 =
Aydınlatma (Işıksal Aydınlık) lüks lx lm/m2
cd/m2
Aktivite becquerel Bq 1/s
Absorblanmış Doz gray Gy J/kg m2/s2
Doz Eşdeğeri , Çevre Dozu sievert Sv m2/s2

Tablo-3
Bazıları yukarıdaki tabloda verilen özel isim ve sembolleri olan türetilen birimler de SI temel
birimler ve diğer birimlerle birlikte kullanılılarak başka niceliklerin birimleri türetilmiştir.
Bunlardan bazıları da Tablo 4 de verilmiştir.

SI türetilen birimler
Türetilen nicelik
İsim Sembol Temel birimlerle

Açısal Hız radian bölü saniye rad/s m/(m·s) = 1/s

Açısal İvme radian bölü saniye kare rad/s2 m2/(m2·s2) = 1/ s2
Dinamik Viskozite pascal·saniye Pa·s kg/m·s
Kuvvet Momenti newton·metre N·m kg·m2/s2
Yüzey Gerilimi newton bölü metre N/m kg/s2
Irradiance# watt bölü metre kare W/m2 kg/s3
Radiant şiddeti# watt bölü steradian W/sr kg·m4/(s3·m2)
watt bölü (metre
Radiance# W/(m2·sr) kg·m2/(m2·s3)
kare·steradian)
Isı Kapasitesi, Entropi joule bölü kelvin J/K kg·m2/(s2·K)
Kütlece Isı Kapasitesi joule bölü
J/(kg·K) m2/(s2·K)
(Spesifik Entropi) (kilogram·kelvin)
Yakıt Verimi (Kütlece),
joule bölü kilogram J/kg m2/s2
Kütlece Enerji
Isıl İletketlik watt bölü (metre·kelvin) W/(m·K) kg·m/(s3·K)
Yakıt Verimi (Hacimce),
joule bölü metre küp J/m3 kg/(m·s2)
Hacimce Enerji
Elektrik Alan Şiddeti volt bölü metre V/m kg·m/(A·s3)
coulomb bölü metre
Hacimce Yük Yoğunluğu C/m3 A·s/m3
küp
coulomb bölü metre
Elektrik Akı Yoğunluğu C/m2 A·s/m2
kare
Elektrik Geçirgenlik farad bölü metre F/m A2·s4/(kg·m3)
Magnetik Geçirgenlik henry bölü metre H/m kg·m/( A2·s2)
Molar Enerji joule bölü mole J/mol kg· m2/(s2·mol)
Molar Entropi, Molar Isı
joule bölü (mole·kelvin) J/(mol·K) kg·m2/(s2·mol·K)
Kapasitesi
Pozlandırma (x ve γ
coulomb bölü kilogram C/kg A·s/kg
ışınları)
Absorblanmış Doz Oranı gray bölü saniye Gy/s m2/s3

Tablo-4
Yukarıdaki tabloların incelenmesinden şu sonuçlar çıkarılabilir.

• Türetilmiş birimler için SI temel birimleri yerine özel isim ve sembollerin

kullanılması daha anlaşılır ve pratiktir.
Örnek:
elektrik direncini (kg· m2)/(A2·s3) birimi yerine ohm;
molar entropiyi (kg· m2)/(s2·mol·K) birimi yerine joule/(mole·kelvin)
olarak ifade edebiliriz.
• Birden fazla fiziksel büyüklük aynı birimle ifade edilebilmektedir. Bu sebeple
kullanılan birimin ismi, ölçülen büyüklüğü tanımlamada herzaman yeterli olmayabilir.
Örnek:
J/K birimi ısı sığası için olduğu gibi aynı zamanda entropi için;
V birimi gerilim farkı için olduğu gibi aynı zamanda elektromotor kuvvet için ölçü
birimi olarak kullanılmaktadır.
• Temel birimler ile özel isim ve sembolleri olan birimlerden, farklı kombinasyonlar
kullanarak birçok türetilmiş birim elde edilebilir. Temel birimlerle ifadesi aynı
olmasına rağmen bu farklı kombinasyonlar pratikte değişik büyüklükleri ifade etmekte
kullanılmaktadır.
Örnek:
Herikisi de temel birimler cinsinden kg·m2/s2 ile ifade edilse de,
kuvvet momenti için N·m; enerji için joule birimi tercih edilir.
Benzer şekilde, herikisi de temel birimler cinsinden 1/s ile ifade edilse de,
frekans için hertz; activite için becquerel birimi kullanılmaktadır.
• SI birim sisteminde, terodinamik sıcaklık ölçüsü ( T ) olarak; mutlak sıfır sıcaklığı 0 K
e karşılık gelen kelvin (K) birimi kullanılmaktadır. Buna ilaveten, günlük kullanımda,
sıcaklık farkı veya sıcaklık aralığı ölçüsü olarak geleneksel metrik birim derece
Celsius (°C), eski ismiyle derece santigrad da kullanılmaktadır.
Tanım gereği Celsius sıcaklığı;
c = T - T0 (T0=273,15 kelvin) ve;
Δc = ΔT dir.
Dolayısıyla belirli bir sıcaklık farkı veya sıcaklık aralığı için her iki birimin de sayısal
değeri birbirine eşitir.
Örnek:
Suyun kaynama noktası ile donma noktası arasındaki sıcaklık farkı,
Δc = 100 K = ΔT = 100 °C dir.