ARATIRMA DOSYASI: SADIK ERENLER

ARATIRMACI YAZAR SADIK ERENLERN 2010 YILINDA

CAN YAYINLARINDA YAYINLANAN KANATTAN YRDK
EHD- KERBELA VE HALLAC-I MANSURA adl kitabndan
alnmtr.
''ENEL HAK'' DYEN HALLAC-I MANSUR:
(858-922)
Seven ben, o sevilen de benim
Bir bedene girmiiz iki ruhuz biz
o diye grdn benim bedenim
Bana bak onu gr hep ayn eyiz

Kutsal Kitap Tevrat'ta dnyann yaratl hikayesinin altnc gnnde

Rabb yle der:
'' Kendi suretimizde bize benzeyen insan yaratalm. Denizlerdeki balklara,
gkteki kulara, yerdeki ehli hayvanlara, btn canavarlara, btn srngenlere
efendi olsun.''
Ve Rabb, kendi suretinde insan yaratt.
Tasavvufun ana dncesinde yarat diye bir eyin olmadn,
varlklarn birliinin (Vahdet-i vcut) olduunu biliyoruz. Varln evrende var
olan, canl veya cansz, tmnde belirdiini, ne balangcn ne sonun olduunu,
var olann sadece varln belirtisi olduu, ayn varln eitli grntlerinin
insan, bitki, hayvan ve maden olarak gze arptklarn ve hi bir eyin kendine
zg bir varlnn olmad, aksine tmnn tek varlk olduudur.
Evrende var olan canl-cansz varlklar ierisinde Tanrnn varln ortaya
koyan tek canl varlk insandr.Yani Tanry Tanr yapan insandr diyebiliriz.
nsan olmasayd Tanrnn varl da bilinemezdi.
Hallac- Mansur, yaad Abbasiler dneminde bunu tek bir cmleyle

ifade ettiinde yer yerinden oynad. O, ''Enelhak'' demiti, Ben Tanrym. Bu

akszllnn bedelini ok ar dettiler ona.
Gnmze dein bu anlayla tannan Hallac Mansur kimdir peki?
Hallac Mansur, 858 ylnda ran corafyasnda yer alan Beyza
yaknlarnda bir kasaba olan Tur ehrinde dodu. Hallac Mansur'un babas
mslman, dedesi ise Zerdt inancndand. Babas yorganc olduu iin
babasnn yannda alarak ona yardm ediyor, yorgan ve yatak yapmnda
kullandklar pamuklar, ynleri temizliyor, taryordu, bu nedenle ona pamuk
atan anlamnda Hallac lakab uygun grlmt.
Do.Dr.Bedri Noyan Dedebaba, Mansur'un Hallac lakabn nasl aldn
yle yazyor.
''Hallac Mansur'un esas meslei hallalk deildir. Birgn hallalk
yapan bir dostunun dkkanna gider. Ben senin iini grrm, iin geri
kalmaz, diyerek onu bir yere gnderir. Adam dkkana yeniden dnnde bakar
ki btn pamuklar atlm. Mansur parmann bir iareti ile o pamuklar atm.
Kendisine Hallac takma ad verilmi.''
Hallac Mansur'un ocukluu Beyza'da geer. Beyza, Zerdtln ve
slamiyetin birlikte yaand bir blgedir. ran kltr ve inanc orada
yaayanlar az veya ok etkilemesi gerekirken Hallac Mansur sanki bundan
nasibini almam gibidir. Dedesinin inanc olan Zerdtlkten de fazla
etkilendii sylenemez. Onun ekim alanna daha fazla Arap kltr ve inanc
girmektedir. Belki de babasnn mslman olmas onu o kltre ve inanca ilgi
duymasn gerektirmitir ki, kk yata olmasna ramen Kur'an- Kerim'e
duyduu ilgiden dolay Kur'an dersleri almaya balar ve Kur'an' ezberler.
Hatta Kur'an hakknda yorumlar getirmeye bile balar.
Hallac Mansur'un ilgi alan o denli gelimektedir ki, 16 yalarnda bu
bilgisini daha da gelitirmek iin devrin Sufi bilgini Sehl bin Abdullah etTsteri'den 2 yl boyunca dersler alr. Hocas Tsteri'nin lm zerine yarm
kalan bilgisini tamamlamak amacyla bu kez Basra'ya gider ve orada yine Sufi
bilgini olan Amr bin Osman el Mekki'den yine iki sene boyunca dersler
alr.Bu ders alma sresi iinde evlilii de ihmal etmez. Hocasnn kar
kmalarna ramen bir dier Sufi bilgini olan Ebu Yakup el-Akta'nn kz
mm ile evlenir. Bu evliliinden Sleyman, Ahmed ve Abdsamed adnda
olu bir de kz olur.
Ayn meslein insanlar genellikle birbirlerini ekemezler. Avukat
avukat, doktor, doktoru, mimar mimar. Aralarnda grnmez rekabet vardr.
Hallac Mansur'un yaad dnemde de ayn olur. Bilginler birbirlerini

ekemezler. Hocas el Mekki'nin kar kmasna ramen dier bir bilgin olan el
Akta'nn kzyla evlenmitir. Bu evlenme iki bilgini kar karya getirir.
Aralarnda ikilik kar, hatta kavga edilecek derecede geliir. Kendisini bundan
sorumlu tutan Hallac Mansur Basra'y terk etmeyi kafasna koyar ve bu arada
Sufilerin piri ve nderi kabul edilen Cneyt el-Badadi ile tanr.
Hallac Mansur, sufiler arasnda yaanmakta olan ekememezlii, kavgay,
yaratlan huzursuzluu Cneyt el-Badadi ile paylar. Cneyt el-Badadi ona
sabrl ve sakin olmasn tler.
Ama sular durulmaz. Mesnetsiz sulamalar yklenerek kendisine iftiralar
atlr, ardndan srekli dedikodular retilir. Sabrta olsa atlayacaktr. Onun da
sabredecek sabr kalmamtr, ayrlr Basra'dan Mekke'ye gider. Mekke ayr bir
dnyadr onun iin. slamiyetin kvlcmnn ilk akt yerdir oras. Ruhunu ve
nefsini ancak burada terbiye edebileceini anlar. Kabe'ye kapanarak ile ekme
kapsn aralar ve sre balamtr.
Hallac Mansur'un Mekke'ye geliini Ebu Yakup Neh-Recur-i
yle anlatr:
''Mekke'ye ilk geliinde Kabe'nin sahnnda oturuyordu. Hallac bu bir yl
sren oturma eyleminden ancak abdest almak ve tavaf etmek iin ayrlmtr. Ne
gnee aldryordu ne de yamura. Her yats vakti yanna bir rekle bir testi su
konuyordu. Bir rein drtte biriyle bir ka yudum su alyor, geri kalan
eviriyordu.
Hallac Mansur'un ile ekmeye balamas evrede pek olaan
karlanmyor, hata Sufiler bile aknlklarnn yanna dedikodular bile
ekleyerek ona olan kzgnlklarn ak ak belirtmekten de geri kalmyorlard.
Bu dedikodular hakknda eyban yle sylyor:
''le scayd. Bir tan stne oturmu duran bir genle karlatk. Hava
ok scak ve bunaltc olduundan alnndan akan terler taa dklyordu.
Arkadam bu manzaray grnce bana: Haydi gidelim, diye iaret etti. Vadiye
inince de yle dedi: mrmz vefa ederse u adamn bana neler geleceini
greceiz. Oturmu Allah ile ahmaka sabr yar yapyor. Allah , ona tahamml
edemeyecei bir bela mutlaka verecektir. Daha sonra bu gencin Hallac olduunu
rendik.''
Hallac Mansur, Mekke'de kald sre boyunca hac veya dier nedenlerden
dolay Mekke'ye gelen mslman gruplarla hemen iliki kurup onlarla
konumann, onlarn dcelerini renmenin yollarn bulurken, dier yandan
da kendi dndklerini onlara aktarmaktan da geri kalmyor, hatta baz konular
da onlar aydnlatt bile oluyordu. Mekke'ye gelen mslman gruplar

ierisinde kendi blgesinden de, bilhassa Horasan blgesinden gelenlere daha

scak ilgi gsteriyor, onlara Kur'an'n nasl yorumlanmas gerektii hakknda da
bilgiler vererek onlar aydnlatyor, bu da onda isel bir huzur yaratyordu.
Hallac Mansur 42 yana gelmiti. Mekke'deki ilesi sona ermi, bilmesi
gerekeni renmi, varmas gerekene ulam kabul ediyordu kendisini.
nsanlara, onlarn yaamlarna, yaama bak biimlerine ve dini anlaylarna
dair gerekli olan btn bilgilere sahip olmutu. Kendisini sevenler kadar
sevmeyenlerin de olduunu biliyordu. Snni din adamlar, onun Kur'an'a ,
dolaysyla da dine getirdii yorumlarn ve Tanr anlayn bir trl
kabullenemiyorlard. Bu kabulenmeyi giderek dozunu artracak ve dmanla
kadar uzanacakt.
Hallac Mansur, gitme vaktinin geldiini bildiinde Mekke'den ayrlp
yeniden Basra'ya dnd. Deiik bir kimlii vard imdi. Olgun bir insan nsani Kamil olarak dnyordu geriye. renecei pek bir ey kalmam olsa
da retecei ok eyi vard imdi. Asl gerekleri renerek mutluluun
kapsn ardna dein dayalamt. Dinin biimselliinin deil, iselliinin insan
yaam iin deerini imdi daha iyi biliyordu. Kur'an'n dsal (zahiri) deil
isel (batni) anlamlarn olduunu bilmek insann ruhunu da rahatlatyor,
dayanlmaz bir haz veriyordu.
Hallac Mansur'un edindii yeni dnya anlayn benimseyip ona
yanaanlarn yannda, dmanlk besleyen Snni ulema gibi banaz evreler de
vard. Hele Snni ulemann Hallac Mansur'a gsterdikleri byk tepki giderek
ona dman olanlarn orann da artryordu.
Her gittii yerde tasavvufi dncelerini ortaya koyan konumalar
yaparak byk kalabalklar toplayan Hallac Mansur, deiik inantan ve
mezhepten kesimler tarafndan ilgiyle izleniyor, hatta gerektiinde
savunuluyordu bile.
Hallac Mansur, dncelerini kalabalk kesimler karsnda ak ak
ortaya koyarken Vahdet-i Vcut anlayn yinelemekten de hi kukusuz geri
kalmyordu. nsan-Tanr- Evren birlikteliini savunan bu anlayyla tabular
alaa ediyor, o gne dein gelmi tm anlaylar bir anda rtyor, bu da
eriat savunan din ulemalar arasnda srekli konuulan, ortadan kaldrlmas
gereken biri olarak ne kyordu. Hallac tnmyordu hi. Ona gre; gerek olan
ve var olan birdir. O bir deiik biimde ve nitelikte yansr. O bir Tanr'dr.
nsan ve Evren ise Tanr ile btnlemitir, zdelemitir. Tanr; evrenin ve
insann dnda dnlemez. Tanr, insan ve evrenle birlikte bir btnn varlk
nedenidir. nsann kendisini Tanr olarak grmesi, Enelhak demesi doann
yasasnn gereidir. Tanr, insan kendi vasfndan yaratmtr ve Tanry Tanr
yapan da insann kendisidir. Tanrnn btn zelliklerinin insanda, insann btn
zelliklerinin de Tanr'da yaama olana vardr ve bu zellikler evrende bir
btnlk ierisindedir. lm de gerek deildir lm aslnda bir deimedir,
fiziksel bir grntr. Hallac Mansur, lm yaamnda, yaam da
lmndedir. Bu dncesini de haykrarak yle aklar kalabala:

''Beni ldrn! Beni ldrn! Yaamm lmmde, lmm de

yaammdadr.''
Hallac Mansur, Hz. Peygamber'in kutsalln da kabul etmektedir. Onu
ilahi biri olarak gren ve akca belirten ilk sufilerden biridir. Hz Peygamber
iin u szleri ok aktr:
''Hz Muhammed'in varl yokluktan ncedir. Ad ise kelamdan nce gelir.
Cevher ve arazlardan nce ve sonrann hakikatlarndan nce bilinmekte idi. Ne
doulu ne de batl bir kabileden gelir. Hz. Muhammed srekli olarak sufilerin
kalplerini yakan, snmeyen bir nurdur. Btn Peygamberler ve veliler nurlarn
(bilgilerini) ancak Peygamberlerin nurundan alrlar. Onun nuru kelamnkinden
daha parlak ve daha ezelidir.''
Dier bir rivayete gre de:
''Eer birgn Hz. Muhammed ile grmem nasip olsayd ona: Mira
gecesinde niin yalnz kendi mmetin iin marifet istedin? Dier btn kafirler
iin de merhamet isteseydin elbette esirgenmezdi derdim, demi. Bunun zerine
Hz. Muhammed ortaya gelerek ona grnm ve hiddetle. Benim
Tanr iradesinden baka birey istememin imkan var myd? deyince, Mansur
niyaz edip zr dilemi ise de kabul edilmemi, ban fedas ile sulh olunaca
kendisine sylenmi. Mansur'un idam da bu nedenle yerine getirilmi.''
Ama bu anlay hi bir eyi deitirmez, yani sular yokua yukar akmaz.
Snni din adamlar adn koymulardr onun, yok edilmelidir, idam ferman en
ksa srede verilmelidir.
Hallac Mansur'un dier bir zellii de, insanlar arasnda hi bir fark
grmemesi, herkesin eit olmas gerektiini savunmasdr. Ona gre tm
insanlar eittir ve evrende var olan da herkese eit olarak datlmaldr. Bu
sylem yoksul halk kesimlerinin houna gider ama din adamlarnn ve dzenin
egemenlerinin hi mi hi houna gitmez. Bu anlay, var olan dzeni
yermektedir. Abbasi halifeleri dzenden honut olmayanlarn hep karlarnda
olmulardr. Bu tr aykr seslerin sahiplerini din adamlarnn fetvalaryla suyasabuna dokunmadan zmenin yollarn bulmulardr.
Hallac Mansur, devrin en aykr sesidir ve Abbasi halifeleri balarn
artp kendi keyfi ynetimlerini halka aklayanlara hogr gstermeleri de
elbette beklenemez. Onun ortadan kaldrlmas huzursuzluun da ortadan
kaldrlmas demektir. Gerici Araplar ile onlarn ba olan Snni din adamlar da
ayn Abbasi halifeleri gibi dndkleri iin, Hallac Mansur gibilerinin yaama

ans da yok denecek denli azdr.

Kah Hallac Mansur'un konumalarndan kah dier eitliki anlaya sahip
etkin insanlarn konumalaryla oluan bir rgtlenme zaman iinde dzene
kar bakaldrya dnnce Abbasi halifeleri etkin nlemler almaya baladlar.
ktidarlar tehlikedeydi. Bu tr banlarn ba ezilmeliydi ve ilk ezilecek ban
da Hallac Mansur denilen kiiydi.
Hallac Mansur'un yaad dnemin en kayda deer olaylarndan birisi de
smailiyye mezhebine bal olan Karmati rgtlenmesidir. Abbasi halifeleri
Hallac Mansur ile Karmatileri birlikte ilikilendirip, birlikte yarglama yoluna
gitmilerdir.
O srece de ksaca bakalm.
O dnemde Karmatiler tarih sahnesindedirler. Hem dini hem de siyasi
olarak hem Abbasi halifelerinin hem de Snni din adamlarnn yaptklarn
yoksul halk kesimlerine etkin bir ekilde anlatp onlarn damarlarnn
kabarmasna neden oluyorlard.Karmatiler dine deiik bir yorum getirip asl
olann Kur'an'n zahiri deil Batni yorumlarnn olduudur ve bunun
gerek anlamn da batni mamlar bilir, tezidir.
Hemedani Krmiti, bir smaili eyhinin tavsiyesi ve yol gstericilii ile
geim sknts eken, yoksul, yetitirdikleri hurmalar boaz tokluuna varlkl
ailelere satan, ksacas dzenden honut olmayan, Abbasi ve Arap zulmne kar
olanlarn bir araya geldii bir rgt oluturdu. Karmatiler adn alan bu rgt
her yanda ayaklanmalar balatt. Abbasi imparatorluu atrdyordu. Onlarn
sonu da Emeviler gibi olacakt.
bni Sina, Karmatilerin sosyal ve dnsel yaplarn yle aklar:
''Karmatiler, fevkalede iyi yetien, bunu salamak iin de ok okuyan
insanlard. Darulhikme denen medreselerde eitim grrlerdi. Kitap okuma
iini meclis denilen yerlerde yaparlard. Meclislerde her trl bilim ve felsefe
konuulurdu. Tartmalar ciddi biimde yazya geirilir, sonra da bu yazlanlar
temize ekilerek eser haline getirilirdi. Eser haline getirilmi bu yazlar ilgili
yerlere gnderilirdi.
Karmati topluluklar tam sosyalist bir yaam tarzna sahiptiler. Herkes
gc yettiince alrd. Topluluun kk ocuklar bile kendilerince bir i
tutarlar, rnein ekli alanlara musallat olan kular karrlard.
Karmatilerde mlkiyet techizat ve klca hast. Her mntkada toplanan
nimetleri datan bir grevli bulunurdu. Bu grevlilerin asl amalar yoksullar
ve gszleri gereince gzetmek, korumakt.
Karmatilerin yine kendilerine zg sosyal, ekonomik ve hukuksal ilkeleri

vard.
1- Sosyal gruplar (i, ifti, zanatkar, tccar) bir tek bteden destek
grrd.
2- Karmati devletine bal bulunan her kii, zekat ve fitre dnda her ay
bteye bir dinar vermek zorundadr. Bunlardan baka sosyal konumuna gre
baka vergiler de derlerdi. Toplanan paralar kamu ynetimince sosyal, bilimsel ve
sanayi programlarn uygulanmasnda kullanlrd.
3- Bilge ve eitim, toplumun tm katmanlar iin gerekletirilirdi.
4- Toplum bireyleri arasnda ruhsal ve bedensel boyutlarda kardee
yardmlama, dayanma ve bar esast. Ynetilenlerin ynetenlerle dostluk ve
kardelik hisleriyle ball da bu cmledendi.
5- Kadna hayatn tm alanlarnda erkekle eit haklar tannmt.
6- Karmati olmayan toplum ve bireyleriyle mnasebetlerde, srlarn
saklanmas ve diplomasi kurallarna uygunluk esast.
Karmatilerde tm bu ilkelerin uygulanmas, mamn grevlendirdii eit
hak ve yetkilere sahip 3 kiilik bir dailer komitesince uygulanp denetlenirdi.
Karmatilik akm IX. yzyldan balayarak XII. yzyla kadar slam
dnyasn sarsan, eitlik temeline dayanan geni bir toplumsal tepkidir. D
grnte Hz.Ali ve onun soyundan gelenlerin imamln ve Kur'an'a dayanan
sembolik bir szlemenin btn dinlere, btn rklara ve btn snflara uygun
bir halde uygulanmas gerektiini savunur. Gerekte ise; akln ve eitliin
egemenliini kurmaya almaktadr. Bu amaca uzun denemeler ve snavlar
sonunda, gizli yedi dereceden geilerek ulalr.
Karmati anlayna gre:
Herey Tanrdan kmtr. Evrendeki btn varlklar, Tanrnn eitli
biimlerde grnleridir. Bundan tr her ey birbirinin kardei ve eitidir. Her
birinin brne stnl olamaz. nk hepsi Tanr grndr. Din, ulus,
snf ayrlklar karclarn yaratsdr. Bu uydurma ve sama ayrlklar yznden
insanlar bouna didimekte ve ac ekmektedirler. Karde ve eit olduumuza gre,
btn mallar ve topraklar hepimiz iindir ve hepimizindir. Hepimiz, hepsinden
eite ve ortaklaa yararlanmalyz.

Abbasi halifelerine ve Snni ulemaya gre ok tehlikeli dncelerdi

bunlar. Eitlikilik ve kardelik! Mmkn yok olamazd byle bir ey.
Dnyann sonu demekti bu dncelere kapy amak. Bunlara gsterilecek en
kk bir hogr gelecei baltalard. En ksa srede gereken tedbirler
alnmalyd.
908 ylnda Hanbeli ayaklanmas kt. Abbasi halifesi frsatn bulmutu.
Hallac Mansur'u bu ayaklanmaya katlmakla suladlar. Gya Hallac Mansur
gizli gizli bir rgtle balant halindeymi. 913 ylnda Sus kentinde bir kadn
saray polislerine yle bir ikayette bulunur:
''Hallac denilen bir adamn evini biliyorum. O eve her gece birileri geliyor ve
ok sakncal eyler konuuyorlar.''
Frsat domutur. Snni ulema ve sarayn yetkili kiisi ve Hallac'n ba
dman Ebul Hasan Ali bin Ahmet er-Rasimbi tarafndan tutukland.
Sekiz yl tutuklu kaldktan sonra Badat'a gtrld. Maliki kads Ebu mer
Hammadi'nin fetvas ve Abbasi halifesi Muktedir'in buyruu zerine 22 Mart
922 tarihinde Badat'ta idam edildi.
Hallac Mansur, lkede kan isyanlarn sorumlusu olarak grlyordu.
Hanbeli mezhebine bal gruplarn kard isyanlar, hi bir balants
olmamasna ramen Hallac Mansur'a malediliyordu. Saraya yaknl ile
tannan ve Hallac Mansur'a dmanca kin bileyen Hamid, artk onun ortadan
kaldrlmas gerektiine inanyor ve bu konuda saraya gereken basky yapmakta
srar ediyordu.
Hallac Mansur yakalanm ve onun idam edilmesi iin de gereken
yaplmalyd. Oluturulacak mahkeme heyeti mutlaka onun idam fermann
imzalamalyd. Bu mahkeme heyetine reis olarak Maliki mezhebinden nl kad
Ebu mer Muhammed bin Yusuf el Hammadi, mahkeme yeliklerine de Hanefi
mezhebinden Ebu Cafer Muhammed bin Ahmed el- Enbari ve Ebu Hseyin
mer bin Malik el eybani getirildi.
Mahkeme her trl ekilde dersine almt. Daha Hallac Mansur'u
sorguya ekmeden kararlarn vermilerdi onlar. Mahkeme sadece bir usul
yerine getirmek iin formaliteden ibaretti.
Sarayn mutemed adam Hamid, mahkemede esas alnmak zere Hallac
Mansura isnat edilecek suu ''Peygamberlik ve lahlk iddia etmek'' olarak
aklad. Bir de ''Sidiini ifa diye sunmaktan'' Hulul (Allah'n kullarnn
vcuduna girmesine) kadar her trl su isnat edilerek yarglanmasnn
yaplmas istendi. Bu iddialar gereki gstermek iin de Hallac, bu iddialara
uygun bir fkh gelitirmi olmakla sulanyor ve hatta Ben Tanr'ym, diyen
Hallac'n Peygamberler atad da ne srlyordu. Hallac; tm bu sama sapan
sulamalara ksa ve net olarak u yant veriyordu.

''Allahlk ve Peygamberlik iddiasnda Allah'a snrm. Ben, Allah'a oka

ibadet eden, oru tutan, onu her an anan birisiyim. Hepsi bu.''
Mahkeme, Hallac Mansur'a yklenmesi gereken sular bir yana brakp
onu zndklkla sulamaya balamlard. nk Hallac asmann tek yolu
olarak gryorlard. Maliki mezhebine gre, zndklk asla affedilmeyecek bir
sutu ve aslmay gerektiriyordu. Dier mezhepler olaya nasl bakarsa baksn,
mahkeme reisi de Maliki olduuna gre o asla affedilemezdi. Bunu bile yeterli
bulmayan reis Hammadi bir sfahan fakihi olan bni Davud el- Zahiri'nin u
grlerini referans alyordu. Zahiri:
''Eer Allah'n Hz. Muhammed'e indirdikleri doru ise, Hallac'n
syledikleri yanltr. Sonu olarak, Hallac lme gnderilmelidir.''
Hallac Mansur, kurulan oyunun farkndadr. Kendisine isnat edilen bu
haksz sulamalarn karsnda kendisini savunmann bouna olacan
anlamaktadr ve karsndaki yarglayc kadlara unlar sylemektedir.
''Canma, kanma dokunmanz haramdr. Dinin mubah sayd
yorumlarm baka baka anlamlara sokup (tevil etme) asl anlamlarndan
saptrarak benim aleyhime kullanmanz helal deildir. Ben; dini slam, tavr
snnet olan bir insanm. Bunu gsteren kitaplarm ar-pazarda herkesin
elindedir. Allah'tan korkun da benim hayatma kastetmeyin.''
Hallac Mansur bunu kime sylyordu ki? Daha kendisi yarglanmadan
karar verilmiti bile. Mahkemenin bu tavr gz boyamak, halk aldatmaya
ynelikti.
Hallac'n idam kararnn verilmesi zerine halifenin yannda mabenci
olarak grev yapan Hallac'n dostu Nasr el Kusuri, halifenin annesine unu
syledi.
''Bu masum insann lm fermann tastiklemesi durumunda olunuzun
bana bir bela geleceinden korkuyorum.''
Huzurlarn bozan bir bozguncu daha ortadan kaldrlacaktr. Hallac
Mansur'a byk hn duyan halife ve Snni islam ulemas, Hallac Mansur
sakallar tra edilip bir deveye bindirilerek Badat sokaklarnda sokak sokak
dolatrlarak halka tehir edilirken, ''te Karmatilerden'' biri veya
'' Karmati papazn grmek isteyenler gelsin'' diye barttrlmasn
emretmilerdir.
Hallac Mansur, idama getirilirken nce bin kam vurularak
kamland, sonra daraacna aslarak gvdesi parampara edildi ve
paralanan uzuvlar Badat sokaklarnda halka gzda verilerek

tehir edildi. Daha sonra halkn gzleri nnde onun kafasn

paralanm gvdesinden ayrdlar.
Hallac Mansur'un ldrlnden sonraki baz rivayetler yledir:
''Hallac Mansur'un kafas gvdesinden koparld zaman seyre zorlanan
halkn gz nnde, Hallac Mansur'un kesik ba: Enelhakk diye
sylemitir. Tm bu olup bitenlere raman kafas kesilen Hallac Mansur'un
gvdesi yaklarak klleri suya serptirilmi, yine de nehrin sular, Enelhakk
diye bar armtr.
Suyun bu seslenii Hallac'n:
Ben idam edilip yaklacam. Benim klerimi nehire serptirecekler. Nehir
bana yaplan zulme dayanamayacak ve Enelhakk, diye baracaktr. Sen o zaman
benim abam alp getirip nehire atacaksn. Ancak o zaman sesler kesilecektir,
diye yardmcsna vasiyette bulunur. Hallac'n bu vasiyetini yerine getirmek
zere yardmcs tarafndan Hallac'n abas suya atlm, bylece nehirden gelen
Enelhakk nidalar son bulmutur.
Hallac Mansur'un sylemleri, slamn Snni kesiminde frtnalar
koparrken, islam olmu dier devletlerde de bunun yanklar pek deiik de
olmamtr. Hallac'a inanan insanlarn artmas Snni islam giderek korku
anaforuna sokmutur. Gnmz din alimlerinden ve yazarlarndan Sayn Prof.
Yaar Nuri ztrk, Hallac Mansur hakknda u yorumu getiriyor.
''Yeni olularn ryalarn gren ruh, yeni straplarn kabuslarna ggs
germeye hazr olmaldr. nk her byk aydnlk, yaratc ruhta baz fanilikleri
yakarak beslenir. Istrap, ite bu yanmann getirdii aclarn genel addr. Hallac,
bu strab ve acy duyan ve yaayan lmszlerdendir.''
Tasavvuf hocas Cneyd el Badadi de rencisi olan Hallac Mansur'un
kendisini dinlemediinden sz ederek yle demektedir.
Artk o sadece kendi benliine gvenip dayanacak bir aamaya girmi
bulunuyor.
Hallac Mansur, baz bilginlerin ynetimlerden veya Snni din
adamlarndan ekindikleri iin gizli gizli fsldadklar Kur'an'n batni
yorumunu Hallac Mansur, ak ak hi ekinmeden, inand gibi
sylemektedir ki bu da onun her cefay ekmesine neden olmutur.
Hallac Mansur, Enelhakk (Ben Tanrym) szne yle aklk getirir.

''Halkta yer alan Hakk unsuru dolaysyla Hak halkla ayndr.''

Bir baka yerde ise yle demektedir.
''Ben Hakk'm, zira ben hi bir zaman Hakk'la hak olmaktan vazgemedim.''
Hallac Mansur'un Allah'a ynelerek syleyii vardr:
''Seninle benim aramda ilahlk ve Rablik yoktur. Ey ben olan O, ve ben
O'yum. Zamandanlk ve ezelilik bir yana, benim benliim ve senin O'luun
arasnda hi bir fark yoktur.''
Snni ulemann tepki gsterip ses karanlar vardr, korkularndan,
karlarnn zarar greceinden dolay azlarn amayanlar da az deildir.
Sonraki kuaklardan olan alimler arasnda ona hak verenler de kar.
Zamannn byk tasavvuf alimlerinden Genguhi, Hallac Mansur
hakknda yle demektedir:
''Enelhakk diyen dosttur, ben deilim. Bu budala insanlar Hallac'
daraacna asp ldrdler, eer ben orada olsaydm, onu asla ldremezlerdi.''
Ne yapabilirdi ki? Halifeye mi kar duracakt? Yoksa dierleri gibi elpene durmayacak myd verilen fetva karsnda?
Bir de tasavvufulardan Saal vardr, gya Hallac Mansur'un ruhunu
temsil edermi. O der iindekini:
''u son devrin Mansur'u Enelhakk szn aikare syler. imdi idam
sehbas ak vuslatnn sembul haline gelmitir.''
Aklar her saat daraacna meyleder, nk Mansur'u daraacna karan
bu alev, akn alevidir. Akn mertebesi daraacdr. lm gze alp buna
azmetmek ak erbab iin esastr.
Daraac her eyden evvel aklarn zihnetidir. / Daraac aklarn gelin
yata haline gelir./ Enel hakk szn sylerken./ Dostun ellerini dnerek
kendimi ldrtrm./ Her kim ki Hallac libasnda geldi. / lmnde sznde
ebedi hayat buldu.
Hallac Mansur ile ayn sonu yaayan ve Alevilerin Yedi Ulu kiisinden

biri saylan Nesimi, ne der Hallac Mansur'un Enelhakk' iin acaba:

''Srr Enelhakk sylersem
Alemde pinhan gelmiem
Hem Hak derim Hak bendedir
Mem batni insan gelmiem
*
Dara kmak bu fena darda Mansur'a der
Ol Enelhakk diyenin srrn dava ne bilir
*
Kll yer gk Hak oldu mutlak
Syler def- cenk- ney Enelhakk
*
Yananda ayan oldu Enelhakk
Kaan sret olur gzgde mestur
Ne gayretli Enelhakk'tr yarab
Ki Mansur'u asar hem dare Mansur.''
ah Latif de Hallac Mansur iin yle diyor:
''Hallac yalnz cefake ak deil, ayn zamanda btn eyada mevcut
bulunan ilahi hakikatn semboldr.''
ah Latif'in bir de iiri vardr Hallac Mansur iin:
Su, toprak, rmak: Bir tek feryat!
Aa, al, bir ar: Enelhakk!
Btn eya strabna layk hale gelmitir.
Hepsi binlerce Mansur'dur
Hangisini daraacna ekeceksin?
*
Vasiti de Hallac Mansur iin bakalm ne der:
''Benim gzmde o Kur'an' ezberlemi ve manasn kavram bir insandr.
Fkhta stat, hadis ve rivayet ilminde bilgin, yl boyu oru tutan, geceler boyu
namaz klan bir sufidir. t verir, alar, bazen de anlayamadm szler syler.
Ben onun kfrne de hkm veremem.''
*
Msrl Zeki Mubarek de Hallac Mansur'u yle tanmlar:

''Eer Muhiddin ibn Arabi ebedi sembollerin arkasna snmasayd, onu da

Hallac gibi katlederlerdi.''
*
rencisi ve mridi olan ibli de yle der:
''Hallac, idamndan sonra ryamda grdm. Ve ona sordum: Allah sana
nasl muamele etti?
Dedi ki: Beni bir misafir gibi karlad ve bana ikramda bulundu.
Seninle ilgili olarak dierlerine nasl davranacak, diye sordum.
Dedi ki: Onlar da affedecek. Bana merhametli davrananlar, Allah iin
merhametli davranmayanlarn yznden, bana dmanlk edenleri de Allah iin
dmanlk ettikleri iin.
ibli yle devam eder szlerine:
Ben ve Hallac ayn ey idik; beni divaneliim kurtard, onu akl batrd.
Ben ve Hallac ayn ey idik. Ne var ki o srr aa vurdu, ben ise sakladm.
*
Hallac Mansur, kendisini ekemeyenler tarafndan sihirbazlkla da
sulanmtr. Zaten onun dncelerini, sylemlerini beenmeyenler, her zaman
her yerde onu karalayacak, onun bedenini ortadan kaldracak her trl yolu
denemekten de geri kalmamlardr.
Sufi dncesinin nde gelen isimlerinden Hucviri Keful, Mehcup adl
eserinde Hallac Mansur ile ilgili bir blme de yer vermitir.
'' Hallac, yce hal sahiplerindendi... O, asl ve esas ynnden terk
edilmemitir... Bu Hakk erini bycle nisbet edenlerin iddialar tutarszdr...
Hallac namaz klm, zikirle megul olmu, oka oru tutmutur. O halde ondan
zuhur eden eylerin keramet olduu kesindir.''
*
Ebu Said ibn Ebil Hayr, Halla'tan sz ederken yle der:
''Hseyin bin Mansur (asl ad), ykseklerin en ykseinde idi. Dou ile Bat
arasnda hi kimse, bu tevhid vadisinde onun gibi dolaamad.''
*
XIII. yzylda yaam olan Mevlana Celaleddin Rumi de
Hallac Mansur iin sylenmesi gerekeni yle zetler:
''Gerei iaretle anlatan Hallac halk daraacna ekti. Hallac sa olsayd,

srlarnn bykl yznden o beni daraacna ekerdi.''

*
Grld gibi; Hallac Mansur'un inanc, deme Snni din adamlarndan
daha sttedir. Saf, temiz, insan sevgisi dolu, yalandan, yanltan uzak, tam bir
nsan- Kamil olanlarn ortaya koyduu trden. Dndn aka sylemek
de inanmann temiz, drst yndr. Halkn onu anlamad besbellidir. XXI.
Yzylda (gnmzde) bile onu anlamayacak ok insan vardr.
Mevlana'nn olu sultan Veled de onun iin bir eyler syler:
''Tanr dostlarn tanmak, Tanr'y tanmaktan daha gtr. Hallac
Mansur'u o an bilgin ve velileri inkar ettiler. Onu ldrmeye azmettiler. Hepsi o
aslsn diye fetva kard. Sonunda o byk insan astlar. Astktan sonra da
cesedini yaktlar. Alemde ondan bir eser kalmasn diye yanan cesedin kllerini de
nehre attlar. Her ne yaptlarsa yine ''Enelhakk'' yazmt. Bunu grdkten sonra
herkes yaptna piman oldu. O gnden beri Hallac'n ad anlmaktan hibir t
meclisi renklenemez. Onu kyamete kadar veceklerdir.''
*
Kadiri tarikatnn piri Abdlkadir Geylani de yle der:
''Hallac ok zor durumda kald. O zamanda elinden tutacak kimse yoktu.
Eer ben onun zamannda yaam olsaydm, onun elinden tutardm.''
*
Hallac Mansur'un savunduu dncelerinden pek holanmayan Sufi
alimlerinden es -Simnai, yle aktarr syleyeceklerini:
''bret iin Hseyin b. Mansur'un mezarna gittim. Meditasyonum srasnda
ruhunu ykseklerin en ykseinde grdm. yle yakardm: Rabbim bu ne haldir
ki, Fravun 'Ben en yce rabbinizim' ve Hallac: 'Ben Hakk'm' dedikleri ve ikisi de
Allahlk iddia ettikleri halde, Hallac, ycelerin ycesinde. Fravun ise, cehennem
ukurunda. ime ilham edilen bir ses yle dedi: 'Fravun hep kendini grerek yle
dedi, Hallac ise, bizden bakasn grmedii iin Enelhak, dedi.'
*
Sufilerin iinde Hallac Mansur'u savunanlar da vardr, Snni ulemalar gibi
ona engel koyanlar da. Zaman ktdr. Aka sylenen dnceler okumu
tabakada bile benimsenmezken, cahil halk bunu nasl anlar da benimser diye de
sormak gerek bazen. Dnnz ki, aradan bin yldan fazla zaman gemi
olmasna ramen, Hallac Mansur'un dncelerini gnmzde ka kii
anlayabilir? Ka kii iinde bulunduu dnyann nice inanlar da tadn
kabul edebiliyor? Ayn Tanrnn kitaplar veya dinleri olduu halde ka kii
dier dine veya baka bir inan biimine gereken saygy gsterebiliyor. Ama
benim zerinde durduum, kendisine mslmanm diyen insanlarn dier

inanlar zerinde bask kurma abalar. Avrupa'da hi rastgelmedim, dier

inanlara aykr bakmak. Ama kendi lkemizde ayn inanc deiik yaayan
insanlar arasnda bile aykr sesler kmakta hatta kymlar olmakta. Bu
hogrsz insanlarn bin sene nce de yaadklarn dnnz. Sanrm ki
tyleriniz diken diken olur.
*
Hallac Mansur'un dncelerini srekli savunanlar yok deildir o
dnemde. Bunlardan birisi de Halveti Sufilerinden Sandiyuni'dir. O da syler
dncelerini:
''Hallac, bilginlerin gerei farkedenlerince, velilii ve Allah' bilmekteki
kudreti zerinde ittifak edilen biridir. Bunun dnda ona isnat edilenler iftira ve
yalandr. Onun sadakat ve veliliine inanmak bir bortur. O, hak yolunun temel
insanlarndan biridir. Mslmanlarn nderlerindendir. Baz dmanlarn iblis
kandrd ve ona iftira ve ikence ettiler.''
*
Hallac Mansur'u daraacna ektirip eitli ikencelerden geirenlerin Abbasi halifesi Muktedir ve lmne fetva karan din ulemasndan Maliki
kads Ebu mer Hammadi de dahil olmak zere- hibirinin ad gnmze
dein gelmedi, hi kimse onlar anmsamamaktadr. Gnmzde ad anlan
insan Hallac Mansur'dur. Sadece Hakk'la deil, Halkla da btnlemitir. Bir
simgedir, bir bayraktr o. Tanr'y sevii, ona varmak iin gsterdii her trl
aba ve sonra ona yneli, tertemiz inanmann ilk kouludur bu. Korkunun
getirdii inanmann insan yobazla, banazla srklediini gnmzde de
yaayan rnekleriyle grmekteyiz. unu syleyebilirim ki, insanlar zerlerindeki
korkuyu atsnlar; rnein onlara asl cehennemin de cennetin de bu dnyada
olduu, lmden sonra cehennemin de cennetin de olmad, yani ldkten
sonra yaad dnyada yaptklarndan dolay sorgulamann olmayaca
anlatlsn, sanrm ki gnmzde inanl olduunu her seferinde karsndakinin
suratna haykranlar bir anda bu inanlarndan yzgeri edeceklerdir, nk onlar
inanmaya iten tek neden br dnyadaki cehennem korkusudur. Halbuki nanma
bir sevgi, bir coku, bir muhabbettir. Denin elinden tutma, tm yreinle
yaratlan sevme, ona kucak ama, zalimin zulmne kar kmadr. Asl meziyet
budur. Baz biimlere girip gz boyayarak hi bir eye inanlmaz ama varlr ne
yazk ki...
Hallac Mansur'un zdeyileri de vardr.
''Fakir, Allah'tan baka hereyden mstani (elinde olanla yetinen, doygun)
olan ve yalnz Allah'a bakan kimsedir.''
''Yksek ahlak, Hakk' tandktan sonra, halktan gelen eza ve cefann insana
tesir etmemesidir.''
''Tevekkl (hereyi Tanr'ya brakma, yazgya boyun eme), bir ehirde

yemek yemeye senden daha mstahak (layk) olan birisinin bulunduunu bildiin
zaman, yemek yememendir.''
''Konuan diller, susan kalplerin helakidir.''
''Szler ve sohbetler illetlere. Fiiller sirke baldr. Allah ise cmlesinden
mstanidir (doygun).''
''Mrid tevbesinin, murad ise arnmln glgesindedir.''
''Mridin cehdi (aba,abalama) kefini, muradn kefi cehdini gemitir.''
''Kiinin vakti, barndaki deryann incisidir. Yarn kyamet gn bu
incileri maherin zeminine arparlar.''
''Dnyadan gemek nefs zhd (dinin yasak ettii eylerden saknp
buyruklarn yerine getirme), ahiretten gemek ruh zhtdr.''
''Erkeklerin yz boyas onlarn kanlardr.''
*
Hallac Mansur'un dnya grn zetleyen bir iiri vardr:
Seven ben, o sevilen de benim
Bir bedene girmiiz iki ruhuz biz
O diye grdn benim bedenim
Bana bak, onu gr, hep ayn eyiz.
Hallac Mansur'un eserleri:
Kitab- Tavasin
Ta Sin Al Azal
Kaynaka: Orhan Hanerliolu, Dnceler Tarihi, Remzi Kitabevi 1970
R. Yrkolu, Okunacak En Byk Kitap nsandr, Alev
Yaynlar 1995
Do.Dr. Bedri Noyan, Hallac- Mansur
Prof. Dr. Yaar Nuri ztrk, Hallac- Mansur
Htpp://www..geocities.com/yusufgnes/mansur.html?200724

*****