Professional Documents
Culture Documents
N EL KTABI
Hazrlayan:
Yaar FT
Kimya Yksek Mhendisi
( Gmrk Kimyageri )
NDEKLER:
Sayfa No:
Blm-I-Aletli analiz laboratuarnda analize balama kurallar
1- Giri
2- Analizlerde kullanlan lmlerin doruluu
3- Analiz zamannn en uygun kullanm
4- Deneylerde kullanlan reaktifler
5- Reaktiflerin seimi
6- Reaktifleri ve zeltileri kullanma kural
7- Laboratuar malzemelerinin temizlenmesi ve iaretlenmesi
8- Svlarn buharlatrlmas
9- Gerek numunelerin analizi
10-Gerek numunelerin analizi iin metot seimi
11-Standart numunelerin analizi
12-Numuneye standart madde ilave edilmesi
1-7
1
1
1
1
1
3
3
4
4
5
6
6
8-12
8
9
11
13-20
13
15
Blm-IV-Su analizleri
A- Sularda sertlik tayini
A-1-Geici sertlik tayini
A-2-Geici sertliin karbonat sertlii ile tayini
A-3-Kalc sertlik tayini
A-4-Serliin btnnn tayini
B-Sularn dier rutin analizleri
B-1-Aktif klor tayini
B-2-Sularda nitrit tayini
B-3-Sularda amonyak tayini
B-4-Sularda klor tayini
B-5-Sularda organik madde tayini
B-6-Sularda silis miktar tayini
B-7-Sularda demir iyonu tayini
B-8-Sularda mangan tayini
B-9-Sularda kalsiyum iyonu tayini
B-10-Sularda magnezyum iyonu tayini
B-11-Sularda amonyum iyonu tayini
B-12-Sularda kurun tayini
B-13-Sularda bakr iyonu tayini
B-14-Sularda potasyum iyonu tayini
B-15-Sularda sodyum iyonu tayini
B-16-Sularda klor iyonu tayini
21-44
21
21
21
21
22
25
25
25
26
26
26
26
27
29
30
31
32
33
35
36
36
37
38
38
38
40
41
41
42
42
42
43
43
43
43
43
43
43
44
Blm-V
A-Baz metallere ait gravimetrik analiz yntemleri
1- Demir tayini
2- Alminyum tayini
3- Kurun tayini
4- Kalsiyum tayini
5- inko tayini
6- Manganez tayini
45-47
45
45
46
46
47
47
48-51
48
48
48
48
48
48
48
49
49
49
49
49
49
50
50
50
50
50
51
51
51
51
51
51
51
Blm-IV-Optik cihazlar
Optik cihazlarn genel tasarm
I-In kayna
II-Dalga boyu seicileri
III-Numune kaplar
IV-In transduserleri
V-Sinyal ilemcileri ve gstergeler
VI-Fiber optikler
52-63
52
52
56
59
59
62
63
64-70
71-76
71
72
75
76
Blm-IX-Laboratuar cihazlar
A-Temel analiz yntemlerinin uyguland termal cihazlar
B-UV/VIS Spektroskopisi
C-IR ( nfrared ) Spektroskopisi
D-Nleer manyetik rezonans spektroskopisi(NMR)
E-Yksek performansl sv kromatografisi(HPLC)
I-Dalma kromatografisi
-Sv-sv kromatografide kolon verimlilii
-HPLC cihazlarn oluturan sistemler
-Kolon frn
-Dedektrler
II-yon ifti kromatografisi
III-Adsorpsiyon kromatografisi
IV-yon deitirme kromatografisi
V-Boyut eleme kromatografisi
HPLC Sistemlerinde kullanlan dedektrler
F-nce tabaka kromatografisi(TLC)
G-Sper kritik akkan kromatografisi ve ekstraksiyonu
H-Gaz kromatografisi
-Molekler ktle spektroskopisi
J-ndktif elemi plazma /Ktle spektroskopisi(ICP/MS)
K-Kvlcm kaynakl ktle spektroskopisi(OES)
L-Atomik absorpsiyon spektroskopisi(AAS)
M-Spektroskopi ve mikroskopi ile yzey analizleri
N-Kapiler elektroforez ve kapiler elektrokromatografi
-Elektroforetik ayrmalar
-Kapiler elektroforez
-Kapiler elketroforez iin cihazlar
-Floresans ile tayin
77-162
77
81
83
85
94
94
97
97
100
100
103
104
104
105
107
110
114
118
122
134
137
138
142
148
148
149
150
151
-Elektrokimyasal tayin
-Ktle spektrometresi ile tayin
-Kk trlerin tayini
-Molekler trlerin tayini
-Kapiler jel elektroforez
-Kapiler izotakoforez
-Kapiler elektro kromatografisi(CEC)
O-X-In floresans spektroskopisi(XRF)
P-X-Inm krnm difraktometresi(XRD)
R-Raman spektroskopisi
-Organik bileiklerin raman spektroskopisi
151
151
152
152
152
152
154
155
158
160
162
165-199
165
169
172
173
180
180
182
186
189
189
190
194
200-202
200
200
201
201
202
202
203-216
203
208
210
213
242
250
267-285
267
269
275
253
281
284
Blm-XIV-Gbre analizleri
A-Devarda alam ile gbrelerde nitrat ieriinin belirlenmesi
B-Gbrelerde toplam azotun AOAC metodu ile tayini
286-293
286
291
294-299
294
294
295
296
296
297
300-443
300
300
302
303
304
306
306
306
308
309
311
314
316
318
322
327
332
332
332
332
333
333
334
334
335
338
341
341
350
351
352
353
357
357
361
-Dondurmalar
J-Niastalar
K-Amino asitlerin HPLC ile analizi
L-Toplam amino asitlerin analizi
M-ikolatalarda st proteininin tayini
N-Proteinlerin etkinlik orannn hesaplama yntemi
O-Glikomakropeptidin tespit edilerek ya alnm st tozunda mevcut
rennet peyniri alt suyunun tespiti
-St rnlerinin kromatografik ve elektroforetik metot ile analizi
P-Tm ekmekilik mamullerinde yalarn ya asit oranlarnn tespiti
R-Sakkaritlerin HPLC yntemi ile analizi
S-Sakkaritlerin kromatografik analizleri(GC metodu )
-Sakkaritlerin kromatografik analizleri 8kat kromatografisi metodu )
T-Msr ekeri(Ham ve rafine
-I-Msr ekerinde mono sakkaritler(HPLC)
-II-Msr ekerinde spesifik rotasyon
-III-Msr ekerinde toplam eker tayini
364
369
374
379
385
386
395
444-457
444
445
450
452
456
458-466
460
462
Blm-XVII-Yalarn analizi
I-Analiz yntemleri
A- Reichert meissl indisi(RMI)
B-Polenske indisi(PI)
C-Kirscher indisi(KI)
D-A ve B indisi
E-Btirik asit indisi
F-Radon indisi(RI)
G-Asetil ve Hidroksil indisi
H-Asit indisi
467-483
467-474
467
468
468
469
471
472
472
473
475
403
418
423
427
431
435
435
438
440
477-481
477
478
479
479
480
480
482
Blm-XVIII-Alkol analizi
I-Alkollerin kromatografik analizi
II-Alkollerin 14C yntemi ile analizi( tarmsal kkenli veya sentetik
Olup olmadnn belirlenmesi )
484-489
484
486
490-492
490
492
BLM-I
ALETL ANALZ LABORATUVARLARINDA ANALZE BALAMA
KURALLARI:
1. Giri:
Bir analize balamadan nce glklerden ve btn analitik metotlarda mevcut olan
potansiyel hata kaynaklarndan kanmak iin ilemlerdeki her basaman nemini bilmek
gereklidir.
2. Analizlerde kullanlan lmlerin doruluu:
Bir analitik ilemi incelerken ilemin kesinlii iin, daha az dikkatli ama daha hzl yaplmas
gerekenlerden farkl olarak hangi lmlerin en fazla, kesinlikle ve dikkatle yaplmas
gerektiine karar vermelisiniz. Baz analiz metotlarnda 0.1 mg yaklamla 0.5 g. lk
3 numune tartnz eklinde bir ifadeye rastlanabilir. Burada numune 0.4 - 0.6 g arasnda
olabilir, fakat ktlesi mutlaka 0.1 mg yaklamla bilinmelidir. Hacimlerin ve ktlelerin
bilinmesinde kullanlan anlaml rakamlarn says, bir lmn yaplmasnda gsterilmesi
gereken dikkatide belirtir. rnein behere 10.00 ml zelti ilave ediniz ifadesi hacmi bir
bret veya pipet yardm ile 0.02 ml belirsizlik snrlar ierisinde dikkatlice lmeniz
gerektiini belirtir. Tersine 10 ml ilave ediniz ifadesi hacim lmnn bir ll silindirde
yaplabileceini gsterir.
3. Analiz zamannn en uygun kullanm:
almaya balamadan nce analizdeki eitli temel ilemler iin gereken zaman dikkatli bir
ekilde hesaplaynz. Analiz esnasnda numunenin frnda kurutulmas, desikatrde
soutulmas, stma tablasnda buharlatrlmas gibi nemli lde vakit gerektiren fakat
analizi yapan kiinin neredeyse hi zamann almayan ok az basamaklar vardr. Tecrbeli bir
kimyager bu bekleme zamanlarnda ne yapacan planlayarak dier ilemleri
gerekletirebilir. Belkide yeni bir analize de balayabilir. Baz kimyagerler de
laboratuvarlarda i yapmadan zaman harcanmasn nlemek iin her bir laboratuar analizi iin
yazl bir program hazrlamay uygun bulabilir. Hi ara verilmeden tamamlanmas gereken
uygulamalar kadar bir analiz ileminin bir gece boyunca veya daha uzun srelerde
kesilebilecei yeri belirlemek iinde zaman planlamasnn yaplmas gerekebilir.
4. Deneylerde kullanlacak reaktifler:
Reaktif harcanmasnda pek ok ilemin birlikte uygulanmas gerekir. Bu tip reaktifleri
hazrlamadan nce rafta genel kullanm amal ayn reaktifin hazrlanm ve kullanlabilabilir
halde olup olmadn kontrol etmek gerekir. Reaktifler tehlike arz eder halde ise laboratuar
almasndan nce her hangi bir hasar veya yaralanma olaslnn en aza indirilmesi iin
alnmas gerekli nlemleri planlamaldr. Ayrca atk sv ve katlarn giderilmesi iin
laboratuvarda ngrlen kurallar renmek gereklidir. Bu kurallar lkenin bir yanndan dier
yanna deiiklik gsterdii gibi eitli laboratuvarlar arasndada farkllk gsterebilir.
5. Reaktiflerin seimi:
Reaktif raf ve laboratuvar terazisi temiz ve tertipli tutulmaldr. Ayn kimyasal veya
reaktifi kullanmak zere bakalar bekliyorsa bile etrafa srayanlar derhal
temizlenmelidir.
Bir kimyasal analiz normal olarak iki veya defa yaplr. Numuneler ieren her bir kabn
iaretlenerek ieriklerinin doru olarak tannmas salanr. Erlen, beher ve baz krozelerin
stndeki kk mat blgelere kurun kalemle geici iaretlemeler yaplabilir. Porselen
yzeyler iin zel iaretleme mrekkepleri mevcuttur. Yksek scaklklara kadar stldnda
iaret srl yzeyde kalc bir hal alr. Bu amala satlan ticari rnlere kyasla daha az baarl
olmasna ramen doygun demir (III) klorr zeltiside iaretlemede kullanlabilir.
Kullanlmadan nce numune konulacak her beher, erlen veya kroze iyice temizlenmelidir.
Kap nce scak deterjanl su ile ykanmal daha sonra nce bol musluk suyu ile defalarca
alkalanmaldr. yice temizlenmi cam malzeme tek dze ve kesintisiz su tabakas ile
kaplanr. Kullanlmadan nce cam malzemenin i yzeyinin kurutulmas nadiren gerekir.
Kurutma en iyi bir olaslkla zaman kayb, kt bir olaslkla potansiyel bir hata kaynadr.
Yzeylerdeki yal tabakalarn temizlenmesinde organik zcler faydal olabilir.
8. Svlarn buharlatrlmas:
Uucu olmayan znen madde ieren bir zeltinin hacminin azaltlmas gerekebilir.
Buharlarn uzaklatrlmasna imkan veren saat cam kapak, geride kalan zeltinin kaza ile
kirlenmesini engeller. Daha az uygun olmakla birlikte beherin az ile klasik cam kapaklar
arasnda boluk brakmak amac ile cam ubuklar kullanlr. Baz zeltilerin yer yer ar
snma eilimleri nedeni ile buharlamann kontrol genellikle zordur. Ar snma sonucu
patlamalar ksmi zelti kaybna neden olacak kadar kuvvetli olabilir. Dikkatli ve yava
stma, kayp tehlikesini en aza indirir. Kullanlmasna izin verildii hallerde patlamalar en
aza indirmek iin cam kaynama boncuklar kullanlr. Baz istenmeyen maddeler buharlama
ile de uzaklaabilir. rnein klorr ve nitrat, zeltiye slfat ilave edip youn beyaz kkrt
trioksit buharlarnn k gzlenene kadar zelti stlarak uzaklatrlabilir (bu ilem eker
ocak altnda yaplmaldr). Asidik zeltilerden nitrat iyonunun ve azot oksitlerinin
uzaklatrlmas iin re kullanlr. Amonyum klorrn uzaklatrlmas deriik nitrik asit
ilavesinden sonra zeltinin kk hacimlere kadar buharlatrlmas ile salanr. Amonyum
iyonu stlma ile hzla ykseltgenir. Sonra zelti kurulua kadar buharlatrlr. Organik
bileiklerin bir zeltiden uzaklatrlmas genellikle slfrik asit ilavesinden sonra kkrt
trioksit dumanlar kncaya kadar stma ilemi yaplarak gerekletirilir (eker ocak altnda
yaplmaldr). Bu ilem ya kl etme ilemi olarak da bilinir. Istma ileminin sonuna doru
nitrik asit ilave edilir ise organik maddenin son zerreciklerinin ykseltgenmesi hzlandrlr.
9. Gerek numunelerin analizi:
Basit bir zeltide bir analit tayini; kontrol edilmesi gereken deikenlerin saysnn az olmas
ve hem ok sayda hemde basit tekniklerin kullanlabilmesi yznden genellikle pek zor
deildir. Basit ve kolayca znrletirilebilen homojen bir karmdaki tek bir trn
konsantrasyonunun tayini gerektii zaman bunu yapmak iin uzman bir teknisyene
gvenilebilir. phesiz ki akln ve el becerisini daha iyi kullanan profosyonel bir kimyager
ii ok daha iyi yapabilir Gerekte endstriyel kimyaclarn ilgilendikleri maddeler basit
deildir aksine analizi gerekli olan maddelerin ou bir ka tane veya 20-30 dan fazla tr
ierir. Bu tr maddeler genellikle znrlk, uuculuk, kararllk ve homojenlik bakmndan
ideal durumda deildir ve son basamak ilemden gemeleri gerekir Gerekte son basamak
olan lme ilemi kendinden nce gelen ilemlerin hepsinden daha kolay ve daha az zaman
alcdr. Gerek numunelerin bileimlerinin anlalmas, el yeteneinden ok genellikle
zihinsel yetenek ve kimyasal bak gerektirir. Ayrca analiz iin mevcut sre ile istenilen
doruluk arasnda ou kez bir uzlama salanmaldr. Kimyaclar genellikle sonularn
yzde bir veya iki meretebesindeki doruluundan mutlu olurlar. nk bilirler ki binde bir
veya iki mertebesindeki dorulukta sonu elde etmek iin bir ka saat ve hatta bir ka gnlk
ilave aba harcanmas gerekir. Karmak numunelerde yzde mertebesindeki dorulua bile
ulamak ok zordur. Gerek numunelerin analizinde karlalan zorluklar bunlarn karmak
bir yapya sahip olmalarndan kaynaklanr. Bunun sonucu olarak incelenen numune eidinin
analizi iin literatrde btn ayrntlar ile tarif edilmi bir ilem bulanamayabilir ve mevcut
bir metodun, bu metodun tasarland numuneler ile analizlenecek numune arasndaki bileim
farkllklarn gz nne alarak deitirilmesi yada uygun yeni bir analitik metodun
gelitirilmesi gerekebilir. Her iki durumda da gz nnde bulundurulmas gereken
deikenlerin says, numunede bulunan bileen says ile stel olarak artar. Gerek bir
numunenin analizi genellikle bilgi, kavray ve deneyim isteyen bir problemdir. Deneyimli bir
analizci bile bu tip numuneler iin metot gelitirme iini hafife almamaldr.
10. Gerek numunelerin analizi iin metot seimi:
Karmak maddelerin analizi iin metot seiminde kullanlabilecek analitik tekniklerin
stnlkleri ve snrlamalar hakknda yeteri kadar bilgi ve iyi bir karar verme yetisi
gereklidir. Bunlara ilaveten analitik kimya literatr de iyi bilinmelidir. Bir analitik tekniin
nasl seilmesi gerektii hususunda ok net bir ey sylemek mmkn deildir. nk her
trl artlar altnda en iyi yol bir tane deildir.
10-1. Problemin belirlenmesi:
Hangi metodun seilecei byk lde aadaki sorulara verilecek cevaplar tarafndan
belirlenir.
Tayin edilecek trn konsantrasyon aral nedir.
Analizde istenen doruluk derecesi ne kadardr.
Numunede hangi dier baka bileenler bulunur.
Laboratuvar numunesinin fiziksel ve kimyasal zellikleri nelerdir.
Ka tane numune analiz edilecektir.
Analitin konsantrasyon aral kullanlacak metotlar snrlayan en nemli parametreler
olabilir. rnein milyonda bir ksm mertebesinde bulunan bir elementin analizi yaplacak ise
gravimetrik veya volumetrik metotlar yerine spektroskopik veya kromatografik metotlara
bavurulmaldr. Milyonda bir ksm mertebesindeki bileenlerin analizi iin analizci
( kimyager ) birlikte kme veya uuculuk nedeni ile olabilecek ok kk kayplar iin bile
nlem almal ve cihaz ve reaktiflerden gelecek kirlenmelere kar dikkatli olmaldr. Eer
analit, numunenin en fazla bulunan bileeni ise yukarda belirtilen kayp ve kirlenmeler daha
az nemli hale gelir ve bu durumda da klasik analitik metot semek uygun olabilir. Bir
analizde seilecek metodu ounlukla ihtiya duyulan doruluk derecesi belirler. rnein
alminyum tayininde kabul edilebilir hata binde bir metrebesinde ise bu analiz iin
gravimetrik metot tercih edilebilir. Dier taraftan kabul edilebilir hata milyarda 50 kadar ise
bu durumda spektroskopik veya elektroanalitik metot seilir. Bir analizde istenilen doruluk
derecesi izlenecek yoluda etkiler. Eer %20 alminyum ieren bir numunenin analizin de
amonyak ile ktrme metodu seilmi ise bu numunede %0,02lik demir bulunmas bu
analiz iin binde bir mertebesinde doruluk gerektiinde ciddi bir problem oluturur. Eer 50
pptlik bir hata kabul edilebilir ise demirin ayrlmasna gerek yoktur. Bu kadar bir hata
metodun dier ynlerini de etkiler. rnein 1 glk numune 10 mg yaklamla tartlabilirler ve
kesinlikle 1 mgden daha iyi bir yaklamla tartlamaz. Buna ilaveten kelein aktarlmas
ve ykanmasnda ve ayrca gravimetrik metodun dier zaman alc basamaklarnda ok
dikkatli davranmaya gerek yoktur. Baz ilemlerin akllca ksa srede yaplmas gereken
dikkatin gsterilmedii anlamna gelmez, aksine zaman ve aba asndan gereki
davranlm olur. Netice olarak bir metotla doruluk, daha balangta net ve ak bir ekilde
belirlenmesi gereken bir husustur. Bir numunede bulunan bir veya daha ok trn tayininde
hangi metodun seileceine karar verebilmek iin o numunede bulunan dier element ve/veya
bileiklerin bilinmesi gerekir. Eer bu bilgiler yok ise analizi yaplacak tre bozucu etki
yapma ihtimali olan bileikleri belirlemek iin kalitatif analizler yaplmaldr. Analizi yapacak
analizci numunenin homojen hale getirilip getirilmemesi gerektii, uuculuk nedeni ile kayp
olup olmayaca ve laboratuvar artlarnda suyun absorpsiyonu veya n etkisi nedeni ile
bileimin deiip deimeyecei gibi hususlarn tesbit edilebilmesi iin numunenin fiziksel
durumunu da gz nnde bulundurmas gerekir. Ayrca numunede her hangi bir kayba yol
amayacak uygun olan zme ve paralama ileminin belirlenmesi de nemlidir. Bu tip
bilgilerin edinilmesi iin eitli n denemelerin yaplmas gereklidir. Metot seiminde analizi
yaplacak numune says da nemli bir lektir. Eer numune says ok fazla ise cihazlarn
kalibrasyonu, reaktiflerin hazrlanmas, dzenein kurulmas ve ksa yollarn belirlenmesi gibi
hususlar zerinde ok zaman harcanabilir.
10-2. Metodun seimi ve gelitirilmesi:
Eer analizi yaplacak madde yaygn olarak bulunan bir tr ise literatr aratrmas ile bir ka
alternatif analiz metodu bulunabilir. Bunlar arasndan istenen gvenilirlii salayan fakat
zaman ve i bakmndan en ekonomik olan tercih edilmelidir.
10-3. Metodun denenmesi:
Bir analiz iin bir ilem seildikten sonra bu ilemin denenmeden mevcut probleme dorudan
uygulanp uygulanmayaca konusunda karar verilmesi gerekir. Bu konuda karar vermek
kolay deildir ve bir ok husus gz nnde bulundurulmaldr. Bir standart metod da nemli
deiiklikler yaplm ise veya gelitirildii maddeden farkl bir maddeye uygulanmas istenir
ise bu metot iin laboratuvarda n denemelerin yaplmas gerekir.
11. Standart numunelerin analizi:
Bir analitik metodun deerlendirilmesi bileimi gvenilir bir ekilde bilinen bir veya daha
fazla standart numunelerin analizi ile yaplr. Bu metodun bir deer ifade edebilmesi iin
standart numunelerin hem bileim bakmndan hemde analit konsantrasyonu bakmndan
analizi yaplacak numune ile benzer olmas gerekir. ounlukla metodun denenmesinde
kullanlan standartlar saf bileiklerin tamamen homojen hale getirilmi tartlan miktarlardan
hazrlanr. Ancak analizi yaplacak numune doal olarak bulunan bir kaya paras, bir hayvan
dokusu ve bir toprak gibi karmak bir bileime sahip ise bu ilem uygulanmaz. Standart
referans maddelerin ou ya piyasada bulunan nemli ticari maddeler veya evre, kirlilik,
biyolojik ve adlitp almalarnda nemi olan maddelerle ilgilidir.
12. Numuneye standart madde ilave edilmesi:
Bu teknikte numuneye bilinen miktarda analit ilave edilerek numune nerilen metotla analiz
edilebilir. Daha sonra metodun etkinlii ilave edilen miktarn geri kazanlma oran ile
llebilir. Standart ilave etme metodu numunenin analize hazrlama ilemlerinden ve
matriksten dier element ve/veya bileiklerin varlndan kaynaklanan hatalar ortaya
karabilir.
BLM-II
NUMUNELERN PARALANMASI VE ZNR HALE
GETRLMES:
Analitik tahlillerin ou analit zeltilerinin zerinde yaplr. Baz numuneler suda veya asit
ve bazlarn sulu zeltilerinde kolayca znd halde baz numuneler ok gl reaktifler
ve zor ilemler gerektirir. rnein bir organik bileikte kkrt veya halojenler tayin edilecek
ise bu elementler ile karbon arasndaki kuvvetli balar koparmak iin numune yksek
scaklklara ve etkin reaktiflere maruz braklmaldr. Benzer ekilde bir silisyum mineralinin
silikat yapsnn paralanmas ve bylece analiz amac ile katyonlarn serbest hale geirilmesi
iin ekseriye ok zor artlar gerekir.
1-Numunelerin ak kaplarda inorganik asitlerle paralanmas:
norganik analitler numunelerin ak kaptaki paralanmalar iin en yaygn reaktifler mineral
asitlerdir (daha az olarak amonyak ve alkali metal hidroksitlerin sulu zeltileride kullanlr).
Bir numunenin asitteki bir sspansiyonu ou kez kat fazn kaybolmas ile znmenin
tamamland anlalncaya kadar bir alevde veya bir stc tablada stlr. Paralanma
scakl asidin kaynama noktasdr.
a)Hidroklorik asit ile paralama:
Deriik hidroklorik asit, inorganik maddeler iin ideal bir zcdr. Fakat organik
maddelerin paralanmas iin snrl olarak uygulanabilir. Hidrojenden daha kolay
ykseltgenen metallerin bir ok metal oksitlerinin znmesinde geni bir kullanm alan
bulmutur. Genellikle oksitler iin ykseltgen asitlerden daha iyi bir zcdr. Deriik
hidroklorik asit 12 Mdir. Fakat stma srasnda 6 Mlik kaynama noktal (kaynama noktas
yaklak 110 oC ) bir zelti haline gelinceye kadar hidrojen klorr kaybolur
b) Nitrik asit ile paralama:
Scak deriik nitrik asit yzeylerinde oksit oluumu sonucu reaktife kar pasif hale geen
aluminyum ve krom hari yaygn btn metalleri zebilen kuvvetli bir ykseltgendir. Scak
nitrik asit tek bana veya dier asitlerle ve hidrojen peroksit ve brom ile dier ykseltgen
maddelerle birlikte organik maddelerin, eser miktarda metal ieriklerinin tayininden nce
numunenin paralanmas iin yaygn olarak kullanlr. Ya yakma olarak adlandrlan bu
paralama ilemi organik numuneyi karbon dioksit ve suya dntrr. lem kapal bir kapta
yaplmaz ise halojenler, kkrt ve azot gibi metalik olmayan elementler buharlama ile
tamamen veya ksmen kaybolur.
c) Slfrik asit ile paralama:
Bir ok madde bir zc olarak etkinlii yksek kaynama noktasndan (yaklak 340 oC)
ileri gelen scak deriik slfrik asitte paralanr ve zlr. Organik bileiklerin ou bu
scaklkta suyunu kaybederek ykseltgenir ve bylece ya yakma ilemi ile karbon dioksit ve
1000 oCye ulalr .Bu tr frnn allm kl frnna stnl yksek scakla ulama
hzdr. Bu sistemlerde stc dzenek olmad iin bu sistemle alan kiiler yksek
scaklklara maruz kalmazlar.
3-norganik maddelerin eriti ile paralanmas:
Bir ok yaygn madde(zellikle silikatlar, baz mineral oksitleri ve birka demir alam) daha
nce belirttiimiz metotlarla iyi bir ekilde zlemezler. Byle durumlarda eritie
bavurulur. Burada numune eriti maddesi ad verilen bir alkali metal tuzu ile kartrlr ve
sonra karm eriyik ad verilen suda zlr bir rn elde etmek zere eritilir. Eriti
maddeleri kullandklar yksek scaklk (300 oC 1000 oC) ve numune ile temasa getirilen
yksek reaktif konsantrasyonundan dolay pek ok maddeyi paralarlar. Mmkn ise tehlikeli
ve sakncasndan dolay bir eriti maddesinin kullanmndan kanlmaldr. Bu sakncalardan
birisi numunenin eriti maddesindeki safszlklardan kaynaklanabilecek kirlenme olasldr.
Baarl bir eriti iin gerekli eriti maddesi miktarnn nisbeten byk olmas (yaklak olarak
numune ktlesinin on kat) bu kirlenme olasln kuvvetlendirir. Ayrca bir erititen elde
edilen eriyiin zlmesi ile oluan sulu zeltinin tuz ierii yksektir ve bu durum analizin
daha sonraki basamaklarnda zorluklara yol aabilir. Buna ilaveten eriti iin yksek
scaklklarn gerekmesi uuculuk kayplarnn tehlikeli boyutlara ulamasna neden olur. Son
olarak ierinde eriti yaplan kap hemen hemen kanlmaz ekilde eriti maddesinden
etkilenir ve numunenin kirlenmesine neden olur. Zor znen ok az bir miktarn ieren bir
numunenin zlmesi, znmeyen kalntnn szlerek ayrlmas ve uygun bir eriti
maddesinin bal olarak daha az bir miktar ile eriti yaplmasdr. Souduktan sonra eriyik
zlr ve numune zeltisinin ana ksm ile birletirilir.
a) Eritiin yaplmas:
ok ince toz haline getirilen numune yaklak on kat kadar eriti maddesi ile iyice kartrlr.
Kartrma genellikle eritiin yaplaca krozede gerekletirilir. Eriti iin gereken sre bir
ka dakikadan bir ka saate kadar bir srede olabilir. Genellikle ak olarak grlmesede
berrak bir eriyik elde edilmesi paralanmann tamamlandn gsterir. Eriti tamamland
zaman ktlenin yava yava soumas iin beklenir, katlama balamadan nce kolayca
sklebilmesi iin kroze dndrlerek erimi katnn eperlerde ince bir film olumas
salanr.
b) Yaygn olarak kullanlan eriti maddeleri:
Eriti maddesi
Eriti scakl Kroze tipi
Na2CO3
Na2CO3+KNO3
veyaNa2O2 gibi bir
ykseltgen madde
851 oC
Pt
Pt, Ni
Pt (N2O2 ile
kullanlamaz)
LiBO2
849 oC
Pt,Au,Cams
karbon
318 oC
Au,Ag,Ni
Silikatlar,silisyum karbr ve
baz mineraller iin gl
10
Bozunur
K2S2O7
B2O3
Ca2CO3+NH4Cl
Fe, Ni
300 oC
Pt, Porselen
577 oC
Pt
Ni
11
BLM-III
TAMPON ZELTLER LE YAPILACAK ALIMALAR:
1- Tampon zelti nedir:
D etkilere kar (H3O+ veya OH iyonlar ilavesi ile) diren gstererek pHn deitirmeyen
zeltilere tampon zelti denilmektedir. rnein ekivalent miktarda HCl ve NaOH ile
CH3COOH ve NH3 zeltileri karmlarna ( her ikisinde de pH: 7.0 ) bir ka ml seyreltik
HCl ilave edilirse, HCl ve NaOH karmnda pH hemen dt halde ikinci karmda pratik
olarak bir deiiklik olmaz. Her iki zelti ortamna NaOH ilave edildiinde benzer bir olay
meydana gelecektir. Birinci karmdaki nemli pH ykselmesi ikinci karmda grlmez.
Tampon zeltilerin dier zellii ise pH deeri bakmndan seyreltmeye kar direnli
olmasdr. Yalnz ortama deriik asit veya baz ilave edilmesi durumunda deiir. Tampon
zeltinin pHnn deimemesi veya az deimesi iin nemli artlarda sisteme dardan
kuvvetli asit ya da bazn toplam m.e.k saysnn tampon sistemi oluturan konjuge asit-baz
iftinin toplam m.e.k saysndan ok daha az olmasdr. O halde zayf bir asit ile zayf bir baz
ve bu bazn tuzunu ieren bir zelti tampon etkisini gsterir ve tamponlar genellikle byle
maddelerden hazrlanrlar.
1-a. asidik tampon zeltiler:
Asidik tampon zeltiye rnek olarak asetik asit-sodyum asetat karm verilebilir.
CH3COO + H2O CH3COOH + OH
12
NH3 + H30+ NH4+ + H2O eklinde ( her iki tamponda da Le chatelier prensibine gre) kar
koyar,
Buradan Kb= [OH][NH4+]/[NH3]-[OH]olur.
Kb yine zayf bir baz olduundan dolay [NH3]-[OH] [NH3] alnabilir.
Buradan[OH]= Kb. [NH3][NH4+] = Kb. ( CA/CB )olur.
Buradan da pOH= PKb+ log ( CA/CB ) elde edilir. pOH= pKsu pH, pKb=pKsu pKa alnr
Buradan pH =pKa-Log (CA/CB ) ve
PH = Pka + log (CB/CA )olur.
ster asidik ve isterse bazik karakterli tampon zeltilerde yaklak pH hesab her defasnda
ayn eitlii ( Henderson bants ) kullanlarak yaplabilir. Grld gibi bazik tampon
zeltide pH ayn oranlarda ve sabit kalr. Tampon zeltilerin seyreltmeye kar da direnli
olmalarnn nedeni bu bantdr. Bileenlerin mutlak konsantrasyonlar deil [Asit ] / [Baz ]
ya da [Baz ] / [Asit ] oranlar nemli olmaktadr. Yalnz belirtildii gibi nemli bir koulda
sisteme dardan katlan kuvvetli asit ya da bazn toplam m.e.k saysnn konjuge asit-baz
iftinin toplam m.e.k saysndan daha az olmasdr.
Tampon aral:
Bir tampon zelti ok kuvvetli zelliini CA/CB = 1 olduu zaman gsterir ki bu durumda
zelti ekivalent miktarda tuz ve asit veya tuz ve baz ierir. [( Log .CA/CB ) = 0] Genel olarak
tamponlar kendilerini oluturan serbest asit ve konjuge bazn konsantrasyon orannn (1/10 10/1) snrlar aralnda etkin bir tamponlama yapmak zere kullanlabilir. O halde pH = pKa
1 uygun tampon araldr. rnein pH = 4.76 olan bir tampon zelti hazrlamak istenildii
taktirde pKa s 4.76 veya bu deere ok yakn bir asit semek gereklidir.
Bilinen baz tampon zeltiler:
Sitrat tampon zeltileri:
Sitrik asit iin
Di sodyum sitrat zeltisi iin 21.00 g saf sitrik asit 200 ml 1 N NaOH ierisinde zlr, su
ile litreye seyreltilir. Bu zeltiyi eitli hacim oranlarnda 0.100 N HCl veya 0.100 N NaOH
zeltileri ile kartrlarak gerekli olan tampon zeltiler hazrlanr. Bu tampon zeltilerin
kullanlabilecei pH aral 1.2-6.7 dir.
Asetat tampon zeltileri:
Ka = 1.86 x 10-5 pKa = 4.7 olan CH3COOH bir zayf asittir. 0.200 N asetik asit ve 0.200 N
Sodyum hidroksit zeltisinin eitli oranlarda kartrlmas ile elde edilen tampon
zeltilerin kullanlabilir pH aral 4.2- 5.6 dr.
Fosfat tampon zeltileri:
H3PO4 n asitlik sabitleri pKa
Ka1 = 7.1 x 10-3 ,
pKa1 = 2.12
13
M/15
KH2PO4 = 6.67 x 10-2 M
M/15
Na2HPO4.12.H20 = 6.67 x 10-2 M zeltilerinin eitli hacim oranlarnda
kartrlmalar ile hazrlanan tampon zeltilerin pH aral 5-8 dir
(KH2PO4 + NaOH) karmlarnda ise pH = 6.4-7.6 aralnda olan tampon zeltileri
hazrlanr.
Borat tampon zeltileri:
12.40 g borik asit ( H3BO3 , Ka= 5.5 10-10 , pKa = 9.3 ) 100 ml 1N NaOH zeltisi ile
zlerek su ile litreye seyreltilerek hazrlanr. Bu zelti eitli hacim oranlarnda 0.100 N
HCl ( pH = 7.6-9.2 aralnda tampon zeltileri ) ve 0.100 N NaOH ile ( pH = 9.6-12.4 )
kartrlarak uygun tampon zeltileri hazrlanr.
2-Asit-Baz titrasyonlar:
Asit ve bazlar cins, konsantrasyon ve kuvvet bakmndan ok farkllk gsterdiklerinden elde
edilecek titrasyon erileri de ok eitli olacaktr. Bir titrasyon iin uygun indikatrn seimi
ok nem arz etmektedir. ndikatrn rengine pH dnda scaklk, konsantrasyon, organik
solventler ve kolloidal halde bulunan tanecikler de etki ettiklerinden dolay renk indikatrleri
ile yaplacak titrasyonlarda ok dikkatli almalar yapmak gerekir. zellikle organik
solventler ve kolloidal haldeki taneciklerin bulunmas indikatrlerin renk deitirme
pH larn pH biriminden fazla deitirebilir. Bundan dolaydr ki yalnz uygun olan
indikatr semek ve titrasyon teorisini bilmek yeterli olmamaktadr. Titrasyon ortam
konusunda da bilgi sahibi olunmaldr. Asit ya da bazn kuvvetli ya da zayf olmas titrasyona
etkime deerini ve dolays ile m.e.k tartsn etkilemez. Duyarl bir titrasyon yaplabildii
srece sonu q-analit= ( EN. fs / 1000 ) bants geerli olmaktadr. ndikatr seimi en rahat
yaplabilen titrasyonlar dnm noktasnda pH deimesi ok kk olduundan kuvvetli asitkuvvetli baz titrasyonlardr. Bylece ok seyreltik olmayan ortamlarda mkemmel sonular
alnr.
a) Kuvvetli asit-kuvvetli baz titrasyonlar:
Bu titrasyonlarda ekivalent noktas olarak saf suyun pH olan 7 alnr. nk ekivalent
noktada asit ya da baz zellii tamayan ntral tuzlar (NaClO4, KCl vb.) oluur.
a-1) 1 N HCl - 1 N NaOH titrasyonlar:
Asit-Baz konsantrasyonlarna bal olarak yaplacak titrasyon almalar iin 100 ml 1 N
HCl nin 1 N NaOH ile titre edildii varsayldnda balang aamasnda iyonik kuvvet
etkisi ihmal edilerek pH = 0 dr. Bundan sonraki pH lar ekivalent prensibinden hareketle
serbest H+ -iyonu konsantrasyonu hesaplanarak bulunur.
100 ml 1.0 N HCl ierisine 20.0 ml 1.0 N NaOH ilavesinde H+ iyonu konsantrasyonu = 80 .
1/120 = 0.67 ve buradan pH= 0.15 olarak bulunacaktr. Eer NaOH ilave edilmeye devam
edilir ise 50 ml NaOH ilavesinde H+- iyonu konsantrasyonu = 50 . 1/150 = 0.33 ve buradan da
pH= 0.48 bulunacaktr. Eer NaOH ilavesini 99 mlye karacak olursak H+ -iyonu
konsantrasyonu = 1 . 1/199 = 0.005 ve buradan da pH= 2.3 olarak bulunacaktr. Eer 99.97 ml
NaOH ilave edilecek olursa H+ - iyonu konsantrasyonu = 0.03. 1/199.97 = 1.5.104 olur
buradan da pH= 3.82 olarak bulunur. Bu anda metil oranj rengi hala turuncudur ve titrasyonu
durduracak olur isek yaplabilecek titrasyon hatas % 0.03 kadar olacaktr. Ortama bir damla
daha baz katlacak olur ise ortamn pH birden ykselecektir. Bir damla yaklak 0.05 ml
14
kabul edilir ise ortama toplam 99.97+0.05= 100.02 ml baz ilave edilmi olur. Bunun 100 ml
si asidi ntralletirmek iin harcandndan ortamda 0.02 ml baz alnr. Bu miktar baz 200.02
ml zelti ierisine daldndan serbest OH iyonu konsantrasyonu 104 M olur, buradan da
pH = 10 olarak bulunacaktr.(pOH= 4) ortalama 110 ml 1 N NaOH ilave edildiinde toplam
hacim 210 ml olur. Buradan da [OH]=10.1/210=0.048 m pH= 12.68 olarak bulunur. Baz
miktar arttka pH ykselecektir ve 14 e yaklaacaktr. Ekivalent noktas yaknnda katlan
bir damla sodyum hidroksit zeltisi ile pH yaklak 3.82 den 10 a kacaktr. Bu aralkta
renk deitiren metil oranj, metil krmzs, bromtimol mavisi, fenolftalein gibi indikatrler
kullanlabilir.
a-2) 0.1 N HCl 0.1 N NaOH titrasyonlar:
Ortamda 0.1 N HCl varken pH=1 dir. Ortama 50 ml 0.1 N HCl ilave edildii anda H + - iyonu
konsantrasyonu 50.0.1/150 = 0.033 N olur ve buradan pH=1.48 olarak bulunur. Eer ortama
99 ml 0.1 N NaOH ilave edecek olursak H+-iyonu konsantrasyonu=1.0.1/1999=5.0x104 ve
pH=3.30 olacaktr. Eer ortama 99.8 ml NaOH ilave edilecek olur ise H+- iyonu
konsantrasyonu 0.2x0.1/199.8= 1.0 x 104, pH= 4 olur. Bu pH da metil oranj renk
deitirmeye balar ve titrasyon durdurulur ise % 0.2 kadar bir hata yaplm olur. Bundan
dolay metil oranj yerine metil krmzs kullanmak daha uygun olacaktr. nk sz edilen
anda metil krmzs hala asidik rengini (krmz) korur. Kalevi rengi ortama 99.98 ml 0.1 N
NaOH ilave edildiinde oluur (pH= 5.9) ve hata % 0.02 dir. Bir damla daha 0.1 N NaOH
ilave edildiinde toplam baz miktar 100.03 ml ve toplam hacim 200.03 ml olur. Bu anda
ortamdaki toplam serbest OH iyonu konsantrasyonu 0.03 . 0.1/200.03 = 1,5 x 105 N ve
pH=9.18 olur. O halde bir damla baz katlmas ile pH yaklak 5,9 dan 9.8 e km olacaktr
ve bu aralkta renk deitiren metil krmzs, bromtimol mavisi, fenolftalein gibi indikatrler
kullanlr. NaOH genelde ok az da olsa karbonat ierdiinden dolay yukarda bulunan
deerler biraz farkl olmaktadr. Titrasyonda aa kan CO2 ksmen ortamda znerek kalr
ve daha fazla NaOH kullanlmasna yol aar. Karbonat miktar oaldka hata oran
artacaktr. Asit zeltisinin karbonatsz NaOH ile titrasyonunda metil oranj ve fenolftalein
kullanlmasndaki fark yaklak 0.1-0.2 ml kadardr.
a-3) 0.01 N HCl - 0.01 N NaOH titrasyonlar:
Bu titrasyonda metil oranj kullanlmaz. nk daha ortamda 90 ml 0.01 N NaOH ilavesi ile
pH= 3,3 e ve 98 ml NaOH ilavesinde ise pH = 4 e kacaktr. Yani metil oranj kalevi
rengine eriir ve hata % 2 kadardr. Bu hata volmetrik ilemlerde msaade edilen snr
deerin zerinde olduu iin yaplacak bu trdeki titrasyonlarda metil krmzs, bromtimol
mavisi, fenolftalein gibi indikatrler kullanlr.
b) Zayf asit-kuvvetli baz titrasyonlar (CH3COOH NaOH titrasyonlar gibi):
Asetik asit iin Ka: 1.86 x 105dir. Bu tr almalarda belirli bir alma aralnda tampon
zeltiler kullanlr. Maksimum tamponlanma etkinlii pH n pKa ya eit olduu yarntralleme noktasdr. rnein 20 ml 0.5 N Asetik asit su ile 100 ml ye seyreltilerek ele
geen zelti 0.5 N NaOH ile titre edildii taktirde
a) Balang pHn bulunuz.
b) 8 ml NaOH ilave edilmesi anndaki pH n bulunuz.
c) Ekivalent noktas (20 ml NaOH) pH n bulunuz.
15
Balang pH n bulunuz.
8 ml HCl ilavesi ile oluacak pH bulunuz.
Ekivalent noktasndaki pH bulunuz.
30 ml HCl ilavesindeki pH bulunuz.
16
zm:
a) Seyreltme ile konsantrasyon C = (20 x 0.5) / 100 = 0.1 N dir
Buradan pH = (pKa + pK su + Log C)
pH = ( 9.24 + 14 + Log 10 ) = 11.2 olarak bulunur.
b) 8 ml HCl katldnda ortamda zayf baz ve tuz olutuundan tampon zelti bants
uygulanr ve yine konsantrasyon oranlar yerine hacim oranlar alnabilir.
pH= pKa + Log ( [NH3]/[NH4] = 9.24 + Log ( 12/8 ) = 9.24+0.176= 9.42 olarak
bulunur.
c) Ekivalent noktasnda ortamda yalnz NH4Cl vardr ve zelti zayf asidik zellik
gsterir.
pHek = ( pKa + Log C ) = ( 9.24 ) ( Log 10/120 ) = 4.62 + 0.54
pHek = 5.16
d) 10 ml 0.5 N HCl fazlas vardr ve toplam hacim 130 ml dir.
[H+] = 5/130 = 3.85 x 10 ; pH= 1.41 olarak bulunur.
d) ok zayf asitleri kuvvetlendirmek sureti ile yaplan titrasyonlar:
ok zayf baz asitlerin kuvvetli ortama katlan maddeler ile artrlarak (kompleksleme ve
kimyasal reaksiyonlar yardm ile) titre edilir. Burada ilke olarak suda titre edilemeyecek
kadar zayf asitlerin( pKa > 8 )veya bazlarn( pKb > 8 )asitlik ve bazlklarnn kompleksleme
dengeleri ile kuvvetlendirilmesidir.
d-1) Borik asit titrasyonlar:
Asitlik sabiti Ka = 5.8 x 10 10 olan borik asit mannitol, gliserol gibi polialkollerle kompleks
oluturmak sureti ile H+ - iyonlarndan dolay orta kuvvette bir asit gibi davranr. Oluan
kompleks ar mannitol varlnda bir mol bor bana iki mol mannitol ierir. Mannitol
varlnda borik asitin asitlik sabiti 104 - 105 arasndadr.
d-2) Amonyum tuzlarnn titrasyonu:
Amonyum iyonu da zayf asit olduundan (Ka= 5.8 x 1010)dorudan doruya NaOH ile titre
edilemez. Ortama katlan formaldehit yardm ile fenolftalein yardm ile fenoftalein
indikatr eliinde titre edilebilir.
d-3) Sekonder fosfat titrasyonu:
Fosforik asit (H3PO4) ve dihidrojen fosfat (H2PO4) sras ile yaklak 2 ve 7 pKa deerlerine
sahip olduklarndan dolay sulu zeltide kuvvetli baz ile dorudan titre edilebildikleri halde
mono hidrojen fosfat (HPO4) (pKa s 12 dolaynda olan) dorudan titre edilemeyecek kadar
zayf asittir. Ama ortama AgNO3 katlr ise kuvvetli asit gibi titre edilebilir.
3 Ag+
+ HPO4
Ag3PO4 + H+
17
HCHO
R-CH-COOH
|
NH
|
CH2OH
Oluan N-hidroksi metil grubu ntral olduu iin karboksilik grubu serbest kalr.
R-CH-COOH
|
NH
|
CH2OH
NaOH
R-CH-COONa
|
NH
|
CH2OH
H2 O
18
Buna gre fenolftalein, timol mavisi gibi bir indikatr kullanlarak bir karbonat dnm
noktas saptanabilir, ikinci ntralizasyon basamanda karbonat asidi oluur.
HCO3 + H3O+ H2CO3 + H2O bu noktaya gelindiinde hacim iki katna kt iin
konsantrasyon da iki kat azalacaktr ve 0.1 M Na2CO3 n 0.1 M HCl ile titrasyonunda tam
ntralizasyon iin [H2CO3] = 0.033 M olacaktr. Karbonat asidi dnm noktasnda ortamn
pH n hesaplamak iin pH = ( pKa1 Log CH2CO3 bants kullanlarak pH= ( 6.4Log 0.033 ) = 3.94 olarak bulunur. Buna gre indikatr olarak bromtimol mavisi, metil oranj
kullanlabilir. Ksacas titre edilecek ortama nce fenolftaleinin pembe rengi kaybolduktan
sonra ortama metil oranj indikatr katlarak titrasyona devam edilir. Karbonik asit zeltisi
en fazla H2CO3 n sudaki doymu zeltisi kadar deriik, yani yaklak 0.05 M
konsantrasyonda olabilir. Bu ekivalent noktasnda (yani metil oranj dnm noktasnda)
zelti stlr ise H2CO3 CO2 + H2O olur.
Karbonik asidin zeltiden ayrlmas ile ntralizasyon rn olan H2CO3 konsantrasyonu
azalaca iin HCO3 + H3O+ H2CO3 dr
Ntralizasyon tam olur ve stlan zeltide bir karbonat tpk bir kuvvetli baz gibi standart
HCl ile titre edilebilir.
e-2) Sodyum karbonat-Sodyum hidroksit karmnn titrasyonu:
Bir karmda ancak OH + CO 3 ya da CO3 + HCO3 birlikte var olabilir. nk OH ve
HCO3 kendi aralarnda reaksiyona girer ek OH + HCO 3 CO3 + H2O reaksiyonu
gereince karbonat olutururlar. Bu durumda zeltide karbonat birlikte reaktif fazlas ( yani
hidroksit veya karbonat ) kalr. Karbonat-hidroksit karmnn standart HCl zeltisiyle
titrasyonunda nce daha kuvvetli bir baz olan hidroksil ntralize olur, klorr asidi katlmaya
devam edilir ise karbonat, bikarbonata dnr ve bu noktada birinci indikatr ( fenolftalein )
renk deitirir.
CO2 + H+ HCO3
Oluan bikarbonat ayn miktarda asit tketerek HCO3 + H+ H2CO3 H2O + CO2
reaksiyon gereince karbonik asit aamasna kadar ntralleir ve bu noktada ikinci indikatr
( metil oranj ) renk deitirir. Fenoftalein pH= 8-9 arasnda renk deitiren asidik ortamda
renksiz , bazik ortamda pembe renkli bir pH indikatrdr. Metil oranj ise pH yaklak 3-4
arasnda renk deitirir, asidik rengi krmz, bazik rengi ise sardr. Fenolftaleinin renk
dnmne kadar titrasyon sarfiyat A-ml, ve metil oranj dnmne kadar asit sarfiyat ise
B-ml ise hidroksit iin net sarfiyat miktar ( A-B ) ml asit, karbonatn tam ntrallemesi iin
tketilen miktar ise 2B-ml asit olacaktr. Bu tr titrasyon sonunda karm oluturan NaOH
veNa2CO3 miktarlar verilmek istenildiinde
g- NaOH= ( A-B ) . NHCl . ( NaOH/1000 )
g- Na2CO3 = 2B . NHCl . ( Na2CO3/2000 )
eitlikleri kullanlr.
Bu eitliklerin sa tarafnda titrant HCl zeltisinin gerek normalitesi ( N HCl ) ve ilgili
bileiklerin g-cinsinden mili ekivalent tartlar yer alr.
19
BLM-IV
SU ANALZLER
A-Sularda sertlik tayini:
A-1) Geici sertlik tayini:
Su numunesinden belirli bir miktarda su alnarak metil oranj indikatr eliinde 0.1 N HCl
asit ile titre edilerek titrasyonda sarf edilen HCl miktarndan CaCO3 tarts olarak bulunur. Bu
hesaplama m.e.k / L veya Fransz serlii olarak bulunur.
rnein:
100 ml su rnei alnr ve zerine metil oranj ilave edilir ve 0.1023 N HCl ile titre ediliyor ve
bu titrasyon annda sarf edilen asit miktar 5.065 ml bulunuyor olsun. Bu sarfiyattan analizi
yaplan su numunesinin geici sertliini ( karbonat setlii )
a) m.e.k / l cinsinden
b) Fransz sertlii cinsinden bulunuz.
zm:
a )mek/L cinsinden
5.065 x 0.1023 x ( 1000/100 ) = 5.181 m.e.k /l olarak bulunur.
CaCO3 n ekivalent tarts mol. Tartsnn yars kadardr.
5.181 m.e.k CaCO3 = 5.181(CaCO3/2000) = 0.259 g CaCO3 /l
b) Fransz sertlii cinsinden
0.259 g/l= 25.9 mg/100ml = 25.9 Fr
25.9 Fransz sertlii olarak bulunur.
A-2) Geici sertlik karbonat sertlii tayini (DIN 8103 e gre):
Tayini bozan nedenler suyun fazla renkli olmas, znm demir, mangan bileikleri ihtiva
etmesi ve fenol ftaleine kar alkali olmaldr. Suyun rengi seyreltmekle hafifletilir yada
tuzsuz ve asitsiz aktif kmrden szlmek suretiyle giderilir. Demir ve mangan tuzlar tayin
edilerek hesaplamada dikkate alnr. Fenol ftaleine kar kalevi olan sularda nce 0.1 N HCl
ile fenol ftaleinin kalevilii tayin edilir. Tayinin yaplmas iin 100 ml gerekir ise hazrlanm
su numunesine 0.1 ml (2-3 damla) sulu metil oranj zeltisi (% 0.1 lik) damlatlr ve 0.1 N
HCl zeltisi ile sar renk esmer sarya deiinceye kadar titre edilir. Renk dnmnn
daha iyi anlalmas iin yalnz su ve belirteten ibaret bir zelti hazrlanmas ve bunun rengi
ile esas deney sonunda meydana gelen rengin karlatrlmas nerilir. Saerfedilen 1 ml 0.1 N
HCl zeltisi:2.8 mg/l CaO yada 0.28 Alman sertliidir. znm demir ve mangan
bileikleri iin bulunan sonutan beher mg/l Fe veya Mn bana 0.1 Alman dercesi karlr.
Deneyin hassasiyeti 100 ml su kullanld zaman 0.3 Alman derecesidir.
A-3) Kalc sertlik tayini:
20
21
pembe renk meydana gelinceye kadar 0.1 N HCl ile titre edilir. (eer evvelce ayn su ile
karbonat sertlii tayin edilmi esmer sar rengin pembeye deimesi iin bir damla dah
HCl ilave edilir) Bundan sonra aa kan karbon dioksidi gidermek iin 5 dakika kadar
kaynatlr. Souduktan sonra 1 ml alkol fenol ftalein (% 0.0375) zeltisi ilave edilir ve
fenol ftalein alkaliliine kadar (hafif pembe renk) 0.1 N NaOH damlatlr. Hemen 0.1 N
potasyum palmitat ile kuvvetli fenol ftalein krmzs rengi kalc olana kardar titre edilir.
Bu krmz renk 3 damla 0.1 N HCl ilavesi ile kaybolmaktadr. Aksi taktirde fazla
damlatlan 0.1 N HCl tirasyonda fazla karlan potasyum palmitattan karlmaldr. 1 ml
0.1 N potasyum pammitat zeltisi 2.8 mg CaO e tekabl etmektedir ve suyun sertlik
btn alnan sertlik derecesi olarak bulunmu olur. Zira palmitat zeltisi CaO kire
suyu ile ayarlanmtr. Palmitat zeltisi brete doldurulmadan nce ierisindeki tortunun
bulunmamasna dikkat edilmelidir. Bulunduu taktirde ie 30-40 C lik bir su banyosuna
daldrlarak kelek zlr ve soutulduktan sonra kullanlr. Palmitat zeltisinin
hazrlanmas iin 25.6 g saf stearin asitsiz palmitik asit 0.1 g fenol ftalein 500 ml mutlak
alkol ve 300 ml damtk su ile 1.5 litrelik bir balon joje de stlr. Dier taraftan ufalanm
15 g KOH 100 ml mutlak scak alkol ierisinde zlr. Meydana gelen bu berrak
zeltiden balondaki zeltiye tamam ile zlp hafif pembe renk meydana gelinceye
kadar ilave edilir. lave edilen poatann fazlas birka damla HCl ile giderilir veya gayet
dikkatle yeniden poata damlatlr. Bu zelti 15 C lik bir yerde muhafaza edilmelidir. Bu
scaklk altnda saklanlmas gerekiyor ise kmeye mani olmak iin propil alkol
kullanlmaldr. Palmitat zeltisi kire suyu ile ayarlanr. Bunun iin 10-20 ml kire suyu
(saf CaO dan hazrlanm) damtk su ile takriben 100 ml ye seyreltildikten sonra 0.1 N
HCl ile metil oranja kar titre edilir. Bundan sonra 200 mlye seyreltilir ve 1 ml alkoll
fenol ftalein ilave edilerek hafif krmz renk oluana kadar 0.1 N HCl zeltisi ile renk
giderilerek 0.1 N potasyum palmitat zeltisi ile bariz krmz renk meydana gelinceye
kadar titre edilir. Bu renk birka dakika sabit kalmaldr. Palmitat zeltisi kire suyunu
tire etmeye sarfedilen 0.1 N HCl zeltisi kadar sarfedilmesi iin bunula ayn
konsantrasyona sahip olmaldr.
c) Sabun zeltisi metodu ile tayini:
Bu metot uygulamas kolay olduundan gerek sanayide ve gerekse dier sertlik tayini
gereken yerlerde kullanlmaktadr. Bilhassa ok hassas netice vermemesine ramen
yinede youn bir ekilde kullanlmaktadr. Bu metodun dayand esas sert yani kalsiyum
veya manezyum iyonlar bulunan sularda sabunun kprmemesi veya g kprmesidir.
Zira toprak alkali iyonlarla sabunu tekil eden ya asitleri suda znmeyen kelek
meydana getirirken ancak sudaki toprak alkali veya manezyum iyonlar kerek ayrlnca
su kprmeye balar. Sabun zeltisinin hazrlanmas iin iyi cins sabun d ksm
atldktan sonra ince ince rendelenir ve bu rendelenmi sabundan 20 gram tartlr ve
litrelik bir balon jojeje konulur. zerine 300 ml mutlak alkol ilave edilir ve geri soutucu
altnda su banyosu zerinde sabun tamamen znnceye kadar stlr. Bundan sonra
damtk ile hacmi 500 mlye tamamlanr. 12 saat boyunca durulanmaya braklr ve
szlr. Kontrol zeltisinin hazrlanmas iin 0.25 g susuz kalsiyum klorr daha iyisi
ekivalent miktarda 0.55 g BaCl2 . 2 H2O tartlr. Damtk suda zlr ve litreye
tamamlanr. Bu zeltinin 40 ml si tamamiyle 22 hidrotimetri derecesine edeer
olmaldr. Bir hidrotimeri derecesi 0.25/22= 0.014 g CaCl2 e edeerdir.
Deneyin yaplmas iin;
1) Hidrotimetri iesi; az ilifli, kapakl ve taksimatl olan bir ie kullanlr. Her izgi
10 ml yi gsterir.
22
23
balanr. Reaksiyon sonunda magnezyum iyonu iin zel bir indikatr ile (Eirochom
schwarz T) tespit edilir. Tayin takriben pH =10 da amonyum klorr-amonyak tamponu
eliinde yaplr. Ar metal iyonlar bulunur ise birka damla sodyum slfr zeltisi ( %
10 luk ) veya potasyum siyanur zeltisi ( % 10 luk ) ile etkisi nlenir. Karbonat sertlii
daha nceden 0.1 N HCl ile titre ederek giderilimelidir.
Tayin iin gerekli zeltiler:
a) Komplexon III zeltisi: (magnezyum komleksi ile beraber) 6.65 g komplexon III ve
5.0 g magnezyum kompleksi damtk suda zlr ve litreye tamamlanr.
b) Erikrom siyah T (Eriochrom scwarz T) indikatr zeltisi. 0.2 g erikrom siyah T ve
0.5 ml amonyak (% 252 lik) damtk suda zlr ve 100 ml ye tamamlanr.
c) Amonyak-tampon karm: 54 gram amonyum klorr 350 ml % 25 lik amonyak
zeltisinde zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.
Tayinin yaplmas iin 100 ml su numunesi metil oranj indikatr muvacehesinde rengi
sardan turuncuya dnnceye kadar 0.1 N HCl ile titre edilir. Sarf edilen beher ml 0.1 N
HCl : 2.8 Alman sertlik derecesi karbonat sertliine tekabl etmektedir. Bu zeltiye 0.5
ml 0.1 N HCl zeltisi ilave edilerek kaynatlmak suretiyle karbondioksit giderilir.
Numune 50 Cye soutulur ve 5 ml tampon zeltisi (c) ve 1 ml erikrom siyah T
indikatr zeltisi (b) ilave edilip hemen koplexon III zeltisi (a) ile titre edilir.
ndikatrn arap krmzs rengi temiz mavi renge dnnce titrasyona son verilir. Sarf
edilen ml olarak komplexon III zeltisi (a) sarfiyat Alman sertlik derecesi olarak verir.
Bu deeri 1.79 ile arparak Fransz sertlii bulunur.
f) Sertlik btnnn hesaplanmas:
Suda daha nce kalsiyum ve magnezyum iyonlarnn tayini yaplm ise CaO e tekabl
eden mg/l miktarn 10 a ve MgO ya tekabl eden mg/l miktarn 7.19 a blmekle
bulunan deerlerin toplam suyun sertlik btnn Alman sertlik derecesi olarak: CaCO 3
ve MgCO3 a tekabl eden mg/l miktarn mezkr rakamlara blmekle bulunan deerlerin
toplam suyun sertlik btnn, Fransz sertlik derecesi olarak verir. Sonular 1/10 derece
hassasiyetle verilir. rnein sertlik btn 10.0 Alman ve 17.9 Fransz olarak 1 milival
sertlik meydana getiren iyonlar 2.8 Alman veya 5.0 Fransza tekabl eder.
Not: Sertlik tayininde analiz neticesindeki karbonat sertlii sertlik btnnden daha byk
kt taktirde fazlaln alkali metallerin karbonatndan veya bikarbonatndan ileri geldii
kabul edilir. Genel olarak sodyum bikarbonattan ileri gelir.
Hesaplama: Geici karbonat sertlii-sertlik btn x 30 = mg/l NaHCO3 dr. Bu durumda
gerek karbonat sertlii sertlik btn ile edeerdir.
24
belirler. Aktif klor miktar permodid cihaznda mukayese yntemi ile belirlenir. Bu miktar 0.5
ppmden fazla olmamaldr.
B-2)
Bir deney tpne bir miktar su numunesi alnp zerine 2 ml griess reaktifi ilave edilir. Oluan
pembe renk nitrit in varln gsterir.
B-3)
Bir nessler tpne 50 ml su numunesi alnr ve zerine 2 ml nessler reaktifi ilave edilir.
Ortaya kan turuncu renk ve turuncu kelek amonyan varln gsterir.
Dikkat: Sertlikten ileri gelen kelek ve bulanklk senyet tuzu ile giderilmelidir.
B-4)
25
Buda kazanlar iin en tehlikeli olan bir durumdur. Kazan besleme sularnda 5-10 ppm
mertebesinde bile silisin bulunmas bile zararl bir durumdur. Kazan besleme sularndaki silis
tamamen ortadan kaldrmakta mmkn deildir Ancak kazan besleme sularna trisodyum
fosfat ilavesi ile tehlikeli olan kalsiyum ve manezyum silikatlarn oluumu engellenmi olur.
26
B-7)
27
27.9
mg Fe ve 1
28
Kolorimetrik metot:
Bu metodla 0.05-5.0 mg/l mangan miktar tayin edilebilir. 2, 3 ve 4 deerlikli mangan
bileikleri fazla gm iyonlar muvacehesinde amonyum perslfat ile permanganat
asidine ykseltgenirler. Fazla organik madde klorr ve 5 mg/l den fazla demir bu
raksiyonu bozar. 300 mg/l ye kadar olan klorrl numuneyi 10 ml HNO3 ile asitlendirilip
(deriik) klorre edeer miktardan 1-2 ml fazla 0.02 N AgNO3 zeltisi ilave edilerek
ktrlr. Klorr miktar daha fazla ve organik maddede 60 mg/l KMnO4 sarfiyatn
gerektirecek miktardan fazla ise numuneyi 3 ml deriik H2SO4 ilave edilip beyaz
dumanlar kncaya kadar stlr. Bylece hem organik madde bozulur hemde klorrler
slfatlara dnr. Bakiye 3 ml deriik HNO3 ve 100 ml su ilave edilerek zlr. 5 mg/l
den fazla demir, sodyum fosfat ilavesi ile zararsz duruma getirilir. Yukardaki artlarn
yerine getirilmi olduu su numunesinin 100 ml si kaynatlrve 10 ml % 10 luk
amonyum perslfat ilave edilir. Kaynatmaya 10 dakilka daha devam eldir. Permanganat
teekkl ile suyun rengi moraracaktr. Su berraklarken hemen oda scaklna soutulur
ve 100 mllik bir kolorimetre tpne konulur. Kaynatma esnasnda azalan hacim
kaynatlm ve HNO3 ile asitlendirilmi damtk su ile 10 ml ye tamamlanr. Ayn sudan
100 ml dier kolorimetre tpne konur ve renk eitliine kadar 0.01 N KMnO4 zeltisii
lave edilir. 1 ml 0.01 N KMnO4 0.11mg/ml Mn e edeerdir. Sonular 0.1 ila 0.01 mg/l
hassasiyetinde tespit edilebilir. 1 milival mangan iyonu: 27.47 mg mangana tekabl eder.
Titrimetrik metot:
Mangan miktar 4 mg/l den daha fazla olan numunelerde bu metot uygulanr. Numunede
organik madde, klorr ve demir fazla ise analizi bozacandan bunlarn kolorimetrik
metotla anlatlan ekilde ortamdan uzaklatrlmalar gerekir. 100 ml su numunesi veya
organik madde veya klorr giderildikten sonra 100 ml damtk suda znm olan
bakiye 5 ml % 25 lik slfat asidi ve 1 g amonyum perslfat ile bir saat sre ile kaynatlr
ve soutulur. Buna 1 g sodyum piroslfat ve 0.5 g KI ilave edilerek 5 dakika kadar
bekletilir. Ayrlan iyot 0.01 N sodyum tiyoslfat zeltisi ile titre edilir.
1 ml 0.01 N Na2S2O3 zeltisi: 2.7465 mg mangana edeerdir.
B-9) Sularda kalsiyum tayini:
B-9-1) Kalsiyum iyonunun kalitatif aranmas:
Kalsiyum iyonlar amonyum okzalat gibi suda znr. Okzalatlarla, amonyakl veya asetik
asitli ortamda beyaz renkli kalsiyum okzalat kelei oluur. Bu kelek kuvvetli asitlerle
znr. Su numunesi bir deney tpnde seyreltilmi asetik asit ile asitlendirilir ve buna
soukta doyurulmu amonyum okzalat zeltisi damlatlr. Kalsiyum miktar fazla ise kelek
soukta hemen meydana gelecektir. Eer az ise kelek bir sre bekletildikten sonra
oluacaktr.
29
kaynatlr. Ufak bir hacme kadar buharlatrlr ve amonyum hidroksit ile demir ktrlr,
szlr ve szntye 3 ml % 2lik NH4Cl zeltisi ilave edilerek manezyum etkisiz hale
getirilir. Organik madde fazla ise demiri uzaklatrrken 3 ml % 10 luk amonyum perslfat
ilavesi ile 10 dakika kaynatlarak ortamdan uzaklatrlr. Bu ekilde hazrlanan numunede
kalsiyum iyonu aadaki metotlardan birisi ile tayin edilir.
Volumetrik metot:
Alnacak numune miktar daha nceki yaplm olan sertlik tayini ile tahmin yaplr. ou
zaman 200 ml su numunesi yeterli olacaktr. Numuneden demir, manezyum iyonlar ve
organik maddeler stteki anlatlan ekilde atomlardan uzaklatrldktan sonra kalan
bakiyeye 3 ml % 30 luk asetik asit ilave edilir ve damtk su ile 100-150 ml ye seyreltilir.
Hafife kaynatlarak damla damla % 4 lk amonyum okzalat ilavesi ile kalsiyum iyonlar
ktrlr. kelek tamamen dibe oturduktan sonra bir beyaz bant szge kadndan
szlr. kelek scak asetik asitli su ile ykama sular okzalat reaksiyonu
gstermeyinceye kadar (20 ml ykama suyuna 1 damla 0.05 N KMnO4 zeltisi
damlatldnda pembe renk kayboluncaya kadar) ykanr. Szge kadnn dip taraf bir
bagetle delinir ve kelek 20 ml % 25 lik H2SO4 zeltisi ile bir erlen mayer ierisine
ykanr. Bu ekilde kalsiyum okzalattan slfat asiti etkisi ile meydana gelen okzal asidi
60 C ye kadar stlr ve bu scaklkta 0.05 N ayarl KMnO4 zeltisi ile titre edilir.
1 ml 0.05 N KMnO4 = 1 mg Ca++ edeeridir.
Gravimetrik metot:
200-500 ml su numunesine gerekirse demir, manezyum ve organik maddeleri
giderildikten sonra 5 ml % 30 luk asetik asit ilave edilir ve 100-150 ml ye kadar
buharlatrlr. Daha kaynar halde iken 20-25 ml % 4 lk amonyum okzalat zeltisi
damlatlr. 1 saat su banyozu zerinde brakldktan sonra soutulur ve szlr. kelek
ykama sular klorr reaksiyonu gstermeyinceye kadar amonyum okzalatl su ile ykanr.
Az miktarda scak HCl ile zlr ve % 25 lik amonyum hidroksit ile ntrletirilip % 30
luk asetik asit ile hafife asitlendirildikten sonra 20 ml % 4 lk amonyum okzalat ile
tekrar ktrlr. Bu ikinci kelek 105 C de sabit tartma getirilmi olan bir gooch
krozesinden szlr. nce amonyum okzalatl su daha sonrada damtk su ile ykanr.
105 C de sabit tartma kadar kurutulur ve Ca(COO)2 . H2O olarak tartlr.
1 mg Ca(COO)2 . H2O = 0.2743 mg C+2 veya 0.3838 mg CaO a edeerdir.
1 milival Ca+2 = 20.03 mg Ca+2; 1 mg Ca+2 = 1.4 mg CaO ; 1 mg Ca+2 = 2.5 mg CaCO3
30
(Kark indikatrn hazrlanmas; 15 ml % 0.1 lik sulu metilen mavisi ile 100 ml % 0.03
lk metil krmzs kartrlr. Dnm noktasnda renk yeilden krmzya dner)
Bir deney tpndeki su numunesinde 0.2 ml % 0.1 lik titan sars zeltisi ve bir damla
% 10 luk NaOH zeltisi ilave edildiinde meydana gelen krmz renk magnezyumun
bulunduunu gsterecektir. Bu raktif fazla kalsiyumun varlnda bile 0.5 mg a kadar olan
magnezyumun tannmasna imkan vercektir.
31
ZnSO4 zeltisi ilavesi ile etkisiz hale getirilebilir. Renk ve bulankln giderilmesi iinde
numune taze ktrlm ve tamamen klorrsz alminyum hidroksit ile alkalanmaldr.
B-11-2) Kantitatif yntem ile amonyum iyonu tayini:
a) Nessler metodu:
Tayinin bu metotla yaplabilmesi iin u zeltiler hazrlanmaldr.
a-1) Nessler reaktifi (belirteci):
10 g HgI2 ve 5 g KCl ince toz haline getirilir ve bir miktar suda zlr. Ayr bir kapta 20
g NaOH az bir miktar su ile zlerek buna ilave edilir. Tamam damtk su ile 100 ml ye
tamamlanr. Birka gn bekletildikten sonra berrak ksm dekante edilerek ayrlr ve bir
renkli iede karanlk bir blmede saklanr.
a-2) Senyet tuzu zeltisi:
50 g saf senyet tuzu 100 ml suda zlr. Buna 5 ml Nessler reaktifi ilave edilir. Bir
kme olur ise sv ksm dekante edilerek kelekten ayrlr ve bir renkli iede karanlk
blmede saklanr.
a-3) Karlatrma zeltisi:
2.966 g amonyum klorr az miktarda suda zlp litreye tamamlanr ve bu zelti
1/10 orannda seyreltilir. Bu seyreltik zeltinin 1 ml si 0.1 g NH4+ a edeerdir.
Tayinin yaplmas iin gerekir ise nceden ilem grm olan 100 ml su numunesine 150
ml hacmindeki bir beher veya kolorimetre kabnda 2 ml senyet tuzu zeltisi ve 2 ml
nessler reaktifi ilave edilerek alkalanr. kinci bir beher veya kolorimetre tpne 100 ml
damtk su ayni miktarda senyet tuzu zeltisi ve nessler reaktifi ilave edildikten sonra bir
mikro bretten renkler eit oluncaya kadar karlatrma zeltisi damlatlr. Sarfedilen
miktardan direkt olarak NH4+ miktar hesaplanr. Numunedeki amonyum iyonu miktar 5
mg/l den fazla ise aadaki anlatlan titrimetrik metodun uygulanmas gereklidir.
b) Titrimetrik metot:
200 ml su numunesi 100 ml lik bir destilasyon balonuna konulur. Buna 200 ml damtk su
ve 2 g manezyum oksit (veya 2 para manezyum tableti Merck) ilave edilir ve 150200 ml si destillenir. Toplama kabna 25 ml 0.1 N H2SO4 ve 0.5 ml kark indikatr
zeltisi konulmaktadr. Destilasyon bittiinde sarfedilmeyen 0.1 N H2SO4 miktar
destilat 0.1 N ayarl NaOH zeltisi ile titre ederek bulunur.
1 ml 0.1 N H2SO4 = 1.4 mg azot veya 1.8 mg Amonyum iyonuna ( NH4+ ) edeerdir.
Sonular amonyum miktar 2 mg/l den az ve 0.1 mg/l den fazla ise mg byklnde
verilir.
1 mg NH4+ = 0.94 mg MH3
1 milivol NH4+ = 18.04 mg NH4+ dr.
32
33
b) Volumetrik metot:
Kurun miktar 10 mg/l den fazla ise tayin bu metot ile yaplmaldr. 100-1000 ml su
numunesi bir su banyosunda kurulua kadar buharlatrlr. Bakiye 3 ml HNO3 (d: 1.4) ile
slatlr ve tkrar kurulua kadar buharlatrlr. Bakiyeye 2 ml % 20 lik amonyum asetat
zeltisi ve 10 ml damtk su ilavesi ile stlarak zlr. Bu zeltiye 2 ml % 10 luk
potasyum kromat zeltisi ilave edilir ve bir buuk saat kendi haline braklr. Kurun
kromat kelei szlr, su ile ykanr ve 0.5 g potasyum iyodr ilave edilmi olan
% 25 lik HCl ile zlr. Aa kan iyot 0.1 N ayarl sodyum tiyoslfat zeltisi ile
titre edilir. (belirte olarak niasta zeltisi kullanlr).
1 ml 0.1 N sodyum tiyoslfat zeltisi = 0.6907 mg Pb+2 e edeerdir.
Sonular 1/100 mg hassasiyetle verilir.
1 mg Pb+2 = 1.075 mg PbO e edeerdir.
B-13) Sularda bakr iyonu tayini:
B-13-1)Kalitatif yntem ile bakr iyonu tayini:
- 100 ml su numunesine 3 ml % 25 lik H2SO4 ve 10 ml suda zlm 1 g potasyum
perslfat ilave edilerek kurulua yakn buharlatrlr. Buna fazla miktarda deriik
amonyum hidroksit ilave edilir. Bir kelek meydana gelir ise szlr. Sznt mavi
renkli ise bakr iyonunun bulunduu anlalr. Bu ekilde 0.5 mg/l ye kadar olan bakr
tannabilir. Bakr iyonu miktar ok az ise 50 ml su numunesi 1 ml % 25 lik HCl ile
asitlendirilir. Buna 10 mg dithizonun 100 ml karbon tetraklorrdeki zeltisimden 5 ml
ilave edilir ve iyice alkalanr. Bakr iyonu var ise karbon tetra klorr tabakas krmzms
mor bir renk alacaktr.
- 100 ml su numunesine 3 ml % 25 lik H2SO4 ilave edilir. 10 dakika kaynatlr. 100 ml ye
tamamlanr. zerine 5 ml Potasyum sodyum tartarat zeltisi (zel hazrlanr - Fehlibg B
zeltisi) ilave edilir. Bek zerinde kaynatlr. 1 dakika kaynatldktan sonra 2-3 damla
metilen blue zeltisinden ilave edilir ve standart hazrlanm inversiyona uratlm eker
yada niasta zeltisinden damlatlr. Rengin kremit rengi olmas ve bir kelein
olumas bakr iyonunun mevcudiyetini gsterir.
34
% 25 lik slfat asidi ilave edildikten sonra iyice alkalanr. Daha sonra sras ile 2 ml
kloroform ve 1 ml % 40 lk amonyum rodanr zeltisi ve 1 ml piridin ilave edilerek
tekrar alkalanr. Bakr iyonu var ise kloroform tabakas yeil bir renk alacaktr. Ayn
ilemi grm olan damtk suya bir mikro bretten karlatrma zeltisinin damlatlmas
ve alkalanmas ile ayni renk tonu elde edilir ve sarfedilen miktardan bakr iyonu miktar
hesaplanlr.
Karlatrma zeltisinin hazrlanmas: 0.1964 g kristalize bakr slfat (CuSO4.5H2O)
damtk su ile litreye tamamlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde 0.05 mg bakr bulunur.
Sonular 1/100 mg/l hassasiyette verilmelidir.
1 milival Cu+2 = 31.78 mg Cu+2 dir.
B-14) Sularda Potasyum iyonu tayini:
B-14-1)Sularda potasyum iyonunun kalitatif tayini:
Klorr asidi ile slatlm olan buharlama bakiyesi bir platin tel yardm ile renksiz bek
alevine tutulduu zaman alevin mor renk almas potasyumun bulunduunu gsterir. Eer
numunede sodyumda var ise aleve kobalt cam ile baklmaldr. Potasyum iyonlar aset asit
zeltisi ile sodyum kobalt (III) nitrit ile sar renkli bir kelek oluturur.
B-14-2)Sularda potasyum iyonunun kantitatif tayini:
Gravimetrik olarak potasyum perklorat tuzu halinde ktrlerek tayin edilir. Organik
maddeler, ar metal iyonlar, toprak alkali ve slfat iyonlar bu tayini bozacaktr. Bunlarn
numunelerden uzaklatrlmalar iin potasyum miktarna gre 500 ml veya daha fazla su
numunesi slfat asidi ilavesi ile kurulua kadar buharlatrlr. Beyaz dumanlar kmaya
balaynca bir miktar damtk su ilavesi ile seyreltilir. Ar metal iyonlar bu kelee % 5 lik
scak Ba(OH)2 zeltisi ilavesi ile ktrlr. Scak karm 250 ml lik bir balon jojeye
alnr. Souduktan sonra damtk su ile 250 ml ye tamamlanr. yice alkalanr. Kuru bir
szge kadndan 25 ml si szlerek alnr. Bu szntden scak ortamda CO2 gaz
geirilerek baryumun tamam ktrlr. Soutulduktan sonra damtk su ile 250 ml ye
tamamlanr. Tekrar szlr. Szntnn ilk geen ksmlar atlr. 200 ml lik bir ksm alnr.
Burada sodyum ve potasyum karbonatlar halindedir. Bu sznt % 20 lik perklorat asidi ile
asitlendirilir ve bir su banyosu zerinde beyaz dumanlar kncaya kadar buharlatrlr.
Soutulduktan sonra bakiye 1 ml % 20 lik perklorat asidinin 10 ml alkoldeki zeltisi ile
muamele edilir. yice kartrlr ve ayrlan potasyum perklorat kristalleri mmkn olduu
kadar az mutlak alkolle tartm belli bir gooch krozesine kantitatif olarak aktarlr. Trompla
kurulua yakn szlr. 5 ml mutlak alkol ile ykanr ve etvde 130 C de sabit tartma kadar
kurutulur ve tartlr.
1 mg KClO4 = 0.2822 mg K+ veya 0.5381 mg KCl
1 m.lval K+ = 39.096 mg K+
Sonular = 1/10 mg hassasitle verilmelidir.
B-15) Sularda sodyum iyonu tayini:
35
36
1 ml N/50 AgNO3 = 0.7092 mg Cl1 milival Cl = 35.46 mg Cl(N/50 lik AgNO3 yerine 56.78 ml 1 N AgNO3 zelitisinin litreye tamamlanmas ile
hazrlanan zeltide kullanlabilir. Bu zeltini 1 ml si 2 mg Cl- a edeerdir.)
B-17) Sularda karbonat iyonu (anyonu) tayini:
100 ml su numunesine gerekirse yukarda anlatlan muameleyi grdkten sonra 0.5 ml %
0.0375 alkoll fenol ftalein damlatlr. [(Gerektiinde; Hidroksitler ve fazla miktardaki renkli
0.1 N HCl ile titre ederek bulunan miktardan eksiltir. Renkli maddeler ise asit reaksiyonu
vermeyinceye kadar damtk su ile ykanm aktif kmr kullanlarak ortamdan uzaklatrlr)
(Baryum kromat zeltisi; 5 g baryum kromat 50 ml % 25 lik hidroklorik asitte (d:1.12)
zlr ve destile su ile litreye tamamlanr)]. Renk dnmne kadar asit ile titrasyona
devam edilir. Birinci titrasyon iin sarfedilen asit miktar da aadaki oranlara gre hesap
edilir.
1 ml 0.1 N HCl = 3 mg CO321 milival CO32- = 30 MG CO32-. Sonular mg hassasiyetinde verilmelidir.
37
38
Gravimetrik metot:
Numunede nitrat iyonu 100 mg/l den fazla ise tayin gravimetrik metotla yaplmaldr.
Tayin iin kullanlacak nitron zeltisinin hazrlanmas iin 100 ml % 5 lik asetik asitte
zlr. zelti esmer renkli iede saklanmaldr. Tayinin yaplmas iin 100 ml su
numunesi 10 damla % 30 luk H2SO4 ile asitlendirilir ve kaynama noktasna yakn olana
kadar stlr. Buna 100 ml nitron zeltisi ilave edilir ve 2 saat buzlu su banyosu
ierisinde iyice soutulur. Meydana gelen nitron nitrat ince ineler halinde ayrlr. 110 C
de sabit tartma getirilmi bir norton krozesinden szlr. 2 ml buzlu su porsiyonlar ile 4
kez ykanr. 110 C de sabit tartma kadar kurutulur ve tartlr. 1 mg nitron nitrat 0.1653
mg NO3- e edeerdir. Sonular her iki metotlada mg hassasiyetinde verilmelidir.
1 milival NO3- = 62 mg NO3- , 1 mg NO3- = 0.226 mg N
1 mg N2O5 = 1.15 mg NO3- , 1 mg NO3- = 0.871 mg N2O5
B-20) Sularda nitrit iyonu tayini:
Yer alt ve yer yz sularnda ou kez nitrit iyonlarna rastlanr. Miktar 0.01-1.0 mg/l
N2O3 gemez. Yamur sularnda nitrit iyonu daima bulunur ve miktar 0.01-1.7 mg/l
N2O3 kadardr. Yamur sularundaki nitritler hava azotunun ykseltgenmesi sonucunda
meydana gelirler. Yer alt sularnda ise nitritler azotlu organik maddelerin
mikroorganizmalar tarfndan bozulmalar sonucunda meydana gelirler. Bu sebeple nitrit
iyonu bulunan sular sala zararl olabilir ve bakteriyolojik test yaplmadan
kullanlmamaldr.
B-20-1) Sularda nitrit iyonunun kalitatif tayini:
Nitrit iyonu asitlendirilmi potasyum iyodr zeltisinden iyotu sebest hale geirir ve
serbest iyot niasta zeltisini mavi renge boyar. ASyn reaksiyonu ozon, serbest klor ve
H2O2 gibi dier ykselt genlerde verdii iin reaksiyon karakteristik deildir. Daha kesin
bir arama iin metafenilen daimin zeltisi ile yaplr. Nitrit var ise kelein rengi sarya
dnecektir.
B-20-2) Sularda nitrit iyonunun kantitatif tayini:
Kolorimetrik metot en uygun tayin metodudur. Kolloid maddeler ve renkli organik
maddeler tayini bozar. Bunlarn giderilmesi iin nitrat tayini ksmnda anlatlan prosedr
uygulanr.
a) Metafenil diamin ile tayini:
39
40
nsanlara su ile geen tifo, kolera, dizanteri gibi mikroplarn bulunduu sular kesin olarak
kirli saylrlar. Sulardaki tifo ve dizanteri grubu mikroplar aramak iin su numunesini
bujilerden szmek ve bunlar zerinde arama yapmak mmkndr. Daha basiti 1 litre suya 2.5
ml % 5 lik sodyum karbonat zeltisi ve 1 ml % 10 luk demir (III) klorr ilave ettikten sonra
bir sre kendi haline brakmaktr. Bylece bir phtlama meydana gelir. Bu pht
santrifjlenerek ayrlr. Ayrma ortamna ekilerek arama yaplr. Kolera basilinin aranmas
iin tayini yaplacak sudan 90 ml lik bir ksma 10 ml % 10 luk peptonlu su veya 1 g pepton
1 g NaCl, 0.5 g KNO3 ve 2 g jelatinin 50 ml lik sudaki zeltisinden ilave edilir. zerine 50
ml su konularak mikrop aranr.
C-2)
Sularn bakteriyolojik analizlerinde en nemli ksmn tekil eder. Sularda sadece koli basili
aranmas bir mana ifade etmez. Miktarnn tayini hayvan veya insan kaynakl olup
olmadnn kontrolde gereklidir. Koli basili aranmas iin muhtelif metotlar vardr. Burada
sadece adlarn saymakla yetineceiz.
1) Vincent-Bonjean n kolimetri metodu
2) Laktoz ve metilrujlu ortamda kolimetri
C-3)
Anaerob parametresi:
Bunun iin jelatin ve jeloz plakalar kullanlr. erisinde 10 ml jeloz ve jelatin bulunan
tplere sras ile 0.05, 0.1, 0.2, 0.5 ve 1.0 ml su eklenir. Jeloza ekilenler 37 C de etvde iki
gn, jelatine ekilenler ise 22 C de etvde 3-4 gn brakldktan sonra koloniler saylr. Bu
srada jelatini eriten ve renkli olarak byyen kolonilerin bulunup bulunmadklar anlalr.
Suda bulunan mikrop saysnn azlk veya okluunun, salk bakmndan iyi veya kt
olduuna delalet etmesi, her zaman iin kesin deildir, ml sinde 0-1000 mikrop olan su
temiz, 1000-10.000 mikrop olanlar pheli 10.000-100.000 mikrop olanlar ise kirli eklide
41
42
iddetini belirli dalga boylarnda bir standarda kar tayini esasna dayanmaktadr. u halde
bir zeltiye kolorimetre tekniinin uygulanabilmesi iin her eyden nce bu zeltinin renkli
olmas veya renkli hale getirlmesi gerekir. Bir zeltinin renginin koyuluu renk veren
maddenin konsantrasyonu ile artar. Ayn ekilde konsantrasyonu birbirine eit olan zeltide
birinin k ge4en tabakas dierinden daha kaln ise kaln olan daha koyu gzkr. u halde
bir zeltinin k absorplama kabiliyeti bu zeltideki absorplayan madde konsantrasyonu ve
zeltinin kalnl ile orantldr. Bu beer yasasnda belirtilen kurallar manzumesidir.
Konsantrasyonlar C1 ve C2 tabaka kalnlklarda d1 ve d2 olan ayni iki zeltinin belirli dalga
boyundaki absorplama kabiliyetleri ( A, ) aadaki eitlikle ifade edilir.
A . = C1 . d1 = C2 . d2
u halde zeltilere ait d1 ve d2 tabaka kalnlklar llebiliyor ise ve bir zeltiye ait
konsantrasyon biliniyor ise dier zeltinin konsantrasyonu kolylkla hesap edilebilir.
C1 = C2 . d2/d1
Bu bant konsantrasyonu bilinen bir standart zelti serisi hazrlananrak bunun
kolorimetrede konsantrasyonu bilinmeyen zelti ile karlatrarak tayin edilir. Beer kanunu
ancak seyreltik zeltilerde doru sonular verdii iin % 3 n zerinde olan
konsantrasyonlarda allmamas tavsiye edilmektedir. Gerek optik gerekse foto-elektrik
kolorimetrelerin hepsinde beer kanunu geerlidir. Ancak aralarnda yap farklar vardr. Wolff
kolorimetresinde tabaka kalnl, absorpsiyon kabna takl bir musluktan zeltiyi aktmakla
ayarlanr. Hellige kolorimetresinde ise absorpsiyon kaplar gen eklide olup bir mikrometre
vidas, kabn tepesi dorultusunda hareket ettirilir. Dubosg kolorimetresinde ise muhtelif
derinlie dalan cam silindirler kullanlr.
E- Sularda kokunun kontrol:
ilecek ve kullanlacak sularn salk bakmndan kokusuz olmas gereklidir. Yer alt sularna
kokulu organik maddelerin karmas veya H2S znmesi yer yz sularnda ise organik
maddelrin znmesi veya organik sanayi maddelerinin veya kanalizasyon sularnn
karmas gibi nedenlerden dolay koku meydana gelmektedir. Koku tayini iin 100-300 ml
lik bir ie yarsna kadar su numunesi ile doldurulur. Az kapatlr ve kuvvetlice alkalanr.
Daha sonra kapak alr ve koklanr. Koku hissedilmeyecek derecede ise 100 ml su bir
erlenmayere konur. Koku his cam ile rtlr ve bir su banyosu zerinde 60 C ye kadar
stlr ve daha sonra alkalanr ve koklanr. Eer H2S2 den phe ediliyor ise saat altna
kurun asetat zeltisi ile slatlm bir szge kad yaptrlr. Kadn rengindeki deime
H2S bulunduunu gsterir. Bu ekildede anlalamayacak kadar az oranda H2S varsa su
numunesi ierisine az miktarda sulp kadmiyum karbonat atlr. Koku kaybolur ise H 2S in
bulunduu anlalr. Suda bazen hem H2S ve hemde dier maddelerden ileri gelen kokular bir
arada bu taktirde suya birka CuSO4 kristali atlr. CuS ker yeniden koklanr.
43
BLM-V
A-BAZI METALLERE AT GRAVMETRK ANALZ YNTEMLER:
1-Demir tayini:
Demir genellikle Fe2O3 halinde ktrlmek sureti ile tayin edilir. Fakat dikkat edilmesi
gerekli en nemli noktadan birisi Fe+3 oksidasyon basamanda bulunmasdr ki bunun kesin
hale getirilmesi iin zelti ilk nce H2O2, bromlu su gibi ykseltgen maddelerle veya bir iki
damla deriik nitrik asit ile kaynatlarak ykseltgenir. Fe+3 halinde olan demir amonyak ile
scakta Fe(OH)3 halinde ktrlr. Fe+3 n ktrlmesinde NaOH kullanldnda oluacak
jel de bol miktarda yabanc madde adsorplayan bir kelek oluma olasl vardr lemin
kontrolsz yrtlmesine neden olmaktadr. Demirin amonyak ile ktrlmesinde dikkat
edilmesi gerekli olan noktalar aada sralanmtr.
a-) NH3 zeltisi kelei kirleterek hatal sonular alnmasna sebep olacandan dolay silis
iermemelidir. Bunun iin en saf amonyak kullanlrken bile ktrme ilemlerinde
kullanlacak beherlerin kaliteli camdan yaplm olanlarndan seilmesi gereklidir. Aksi
taktirde adi camdan yaplm beher glaslar ile yaplacak ktrme ilemlerinde bir miktar
SiO2 zeltiye geebileceinden dolay hatalarn olumasna neden olacaktr.
b-) Fe2O3; fazla kzdrlmamaldr. nk alevin indirgen gazlar Fe2O3 ve FeO ieren
kompleksli bir maddesi olup ayr ayr siyah tanelerin bulunmas ile ve kalntnn
mknatslanmas ile gzlenebilir. Byle bir durumda madde tekrar deriik hidroklorik asit ile
zlerek ilem tekrarlanmaldr.
c-) Demirin genellikle hidroklorik asit zeltisi ile ktrlmesi aamasnda ok dikkat
edilmesi gereken nokta Fe(OH)3 keltisinin ok iyi ykanmas gerekir. Ykama ileminde
klorr iyonlarnn tamam giderilmedii taktirde Fe(OH)3 keleinin kl edilmesi
aamasnda ksmen kovalent karakterli FeCl3 n uuculuu nedeni ile hatal bir sonucun
olumasna neden olur.
d-) Demirin yeterli olmayan ykseltgenmesi neticesi kelein az ok siyah olmasndan
anlalmaktadr. Bu durum tekrar hidroklorik asit ile zlerek hidrojen peroksit ile biraz daha
ykseltgenir ve yeniden ktrlr. Ykseltgen olarak eer nitrik asit kullanlr ise NO nun
Fe(II ) ile verdii bileikten ileri gelen siyahlk kaybolana kadar stlr. Fakat HNO3 n
ykseltgen etkisi kullanlan asit seyreltildike azalr.
Ykseltgenmi olan Fe(III) zeltisine kartrlarak ve yava yava amonyak zeltisi ilave
edilerek krmz-kahverengi Fe(OH)3 kecektir. Elde edilen kelek ana zelti ierisinde
bekletilmeden szlr ve scak su ile ykanp hemen kl edilir. Fakat kelek elde edilmesi
44
durumunda ise nce kurutulup sonra kl etmek sureti ile daha iyi sonu elde edilir.
Gravimetrik faktr 2Fe/Fe2O3 dr.
2-Alminyum tayini:
Alminyumda demire benzer ekilde ktrlmektedir. Yalnz nemli farkllk Al(OH) 3 n
reaktif fazlasnda bir miktar znmesidir. Buda negatif hataya neden olur. Alminyumun
gravimetrik analizinde dikkat edilecek noktalar aada gsterilmitir.
a-) Belirtildii gibi alminat halinde znme olasl nedeni ile reaktif fazlasndan
kanmaldr.
b-) Alminyum hidroksitin morfolojik yapsnda ilemi gletirebilir, nk znen ve
bazen yar znm g znen pelte halinde veya kolloidal halde bulunur.
c-) Susuz alminyum oksitin hidroksitten 900 C nin altnda oluan -Al2O3 modifikasyonu
higroskopiktir.
alma srasnda amonyan fazlasndan kanmak iin zeltiye yaklak iki damla % 2 lik
alkoll metil oranj indikatr ilave edilip srekli kartrmak sureti ile renk hafif sar olana
kadar seyreltik amonyak zeltisi damlatlr. Amonyak zeltisi yine silis iermemelidir.
Yeniden kaynatlan zeltide oluan ince yumaklar halinde Al(OH)3 kelei henz scak
iken hemen szlmelidir. Szlen kelek amonyum nitrat ve bir ka damla amonyak ieren
scak su ile ykanr. Eer beher glas daki artk maddeler mekanik olarak alnamazlarsa
seyreltik hidroklorik asit ile zlp tekrar ktrlmek sureti ile ayn szge kadnda
toplanrlar. kelek szge kad ile birlikte porselen krozede kl edildikten sonra bir
elektrik frnnda kuvvetlice kzdrlr ve soutulup tartlr. Gravimetrik faktr 2Al/Al 2O3 tr.
(Tm almalarda kullanlan porselen krozelerde KHSO4 veya K2S2O7 eritii yaplmaldr)
3- Kurun tayini:
Kurunla birlikte bulunabilecek metallerin hemen hemen hepsi kolay znebilen slfatlar
oluturduundan dolay genellikle kurun PbSO4 halinde ktrlerek tayin edilmelidir.
Ortamda nitrat iyonlar ve slfat asidinin arsnn bulunmamasna dikkat edilmelidir. PbSO4
n znrlk arpm byktr ve bu yzden saf suda olduka ok znr. Bu durumdan
dolay ykama srasnda amonyum slfatl su kullanlmaldr. Analizde bu ilemlerden sonra
soutulan beherdeki zelti seyreltilir ve kartrma sonucu oluan beyaz ar kelek imkan
lsnde porselen krozede szlmelidir. Elde edilen kelek biraz H2SO4 ieren % 3 lk
NH4NO3 zeltisi ile ykanr. Kzdrma srasnda (500-600 C) krozenin kenarnda
younlam olarak dnlerek H2SO4 veya (NH4)2SO4 kalntlar bunzen alevi ile ortamdan
uzaklatrlmaldr. lemden sonra krozedeki PbSO4 deriik H2SO4 ile giderilir.
4. Kalsiyum tayini:
Kalsiyumun gravimetrik yntem ile tayininde ktrme reaktifi olarak okzalat tuzu (CaC 2O4)
kullanlr. Kalsiyum okzalat stldnda 1 mol Kalsiyum karbonat ve 1 mol karbon monoksit
aa kacak ekilde bir reaksiyon olacaktr. Kzdrmaya devam edilir ise o zaman da
kalsiyum karbonat paralanarak 1 molekl kalsiyum oksit ve 1 moleklde karbon dioksite
45
dnecektir. Kalsiyum okzalat kristalize bir kelek olduundan dolay zellikle yava
ktrlp ana zelti ierisinde bekletilir. Yalnz kalsiyum okzalatn sudaki znrl
olduka fazla olduundan dolay saf su yerine znrl snrlandrmak iin bir miktar
amonyum okzalat ieren zelti ile ykanmaldr. Szge kadna aktarlan kelek szge
kad kurutulduktan sonra yalnzca Rose krozesinde ykanmaldr. Yanma srasnda oluan
biraz oksit bir damla deriik amonyum karbonat zeltisi ile karbonata dntrlmek sureti
ile kzdrlmas gereklidir. Bu ilem madde kaybn nlemek iin kapal krozede yaplmaldr.
Kroze ierisindeki madde sabitletirildikten sonra, nce biraz kuvvetlice kzdrlmal daha
sonra su ve deriik slfrik asitten geirilmi karbon dioksit akmnda yaklak yarm saat
kzdrlrak kalsiyum karbonat halinde tartlmaldr.
5- inko tayini:
Tayin iin seyreltik slfrik asit ile asitlendirilen zelti kaynamaya balayncaya kadar
stlp su banyosu zerinde tutulur iken kartrlmaya devam edilerek diamonyum fosfat
zeltisi ve fenolftalein indikatr zeltisi ve amonyak zeltisi ilave edilir. 1-1,5 saat kadar
su banyosu zerinde tutulur daha sonra karm soumaya braklr, soutulan karm szlr
ve magnezyuma benzer ekilde oluan kelek nce % 1lik diamonyum fosfatn lk zeltisi
daha sonra ise souk su ile ykanr. nce yava yava daha sonra kuvvetlice bir elektrik
frnnda kzdrlr ve sabit tartma getirilir. Tartlan inko piroslfat ktlesinden inko
miktarna gemek iin gravimetrik faktr 2 Zn / Zn2P2O7 olarak alnr.
6- Manganez tayini:
Zayf asidik zelti 200 ml sinde 200 miligramdan daha az manganez iermelidir ve alkali
metaller dndaki katyonlar ortamda bulunmamaldr. zeltideki asidi ancak ntr hale
getirecek kadar seyreltik amonyak, amonyum klorr fazlas ve diamonyum hidrojen fosfatn
ars ilave edilir (stokiyometrik olarak). Bu anda bir kelek oluur ise 3 N hidroklorik asit
in bir ka damlas ile zlr. zelti yaklak kaynama scaklna (90-95 C) kadar stlr
ve 1:3 orannda seyreltilmi amonyak zeltisi damla damla katlarak Mn 3(PO4)2 keleinin
olumas salanr. Bu noktada ortama baz ilavesi durdurularak ve stma ve kartrma ilemi
srdrlerek kelein kristalin (MnNH4PO4. H2O) olmas salanr. Daha fazla kme
olmayncaya kadar bir ka damla daha amonyak ilave edilir. Fakat kelein ipeksi grnts
kaybolmamaldr. lem boyunca zelti scakta tutulur ve amonyan ok fazlasnn
ilavesinden kanlmaldr. kelek ana zelti ierisinde oda scaklnda (ya da en iyisi
0 Cde) 2 saat bekletilir. Kantitatif bir szge kadndan ya da daras alnm bir szge
krozesinden szlr. kelek klorrlerden kurtarlncaya kadar % 1lik souk amonyum
nitrat zeltisi ile ykanr. Dk scaklkta szge kadndan gelen karbonun oksitlenmesi
ile kl edilir ve bir elektrik frnnda 700-800 C de sabit tartma kadar stlp Mn2P2O7
olarak ta rtlr. G ravimetrik faktr 2Mn/Mn2P2O7 olarak alnr.
46
47
Deney numunesi fosforik asit -slfrik asit karmnda zlr kalay II klorr, titan II klorr
amonyum tiyosiyanat katlarak sar renkli tungusten tiyosiyanat kopleksi oluturulur. Renkli
komplekslerin yaklak olarak 615 nmdeki dalga boyunda spektrofotometre de optik
younluu llerek numunedeki tungusten miktar tayin edilir.
7.Demir ve elikte nikel tayini:
Uygun asitle deney numunesi zlr ve nikel dimetil glioksim olarak ktrlr. Eer kobalt
var ise potsyum siyano ferrat ile ykseltgenir. kelek asit ile zlr ve zelti szlr.
Sonra yine nikel dimetil glioksim olarak trlr. Titrimetrik metot uygulanr ise kelek
asit ile zlr. Ar EDTA -Na2 zeltisi konulur ve EDTA-Na2 zeltisinin fazlas ksilenol
oranj indikatr kullanlarak geri titre edilir.
8.Demir ve elikte kalay miktar tayini:
Deney numunesi hidroklorik asit ile indirgeyici koullar salayabilmek iin slfroz asidin
bulunduu bir ortamda zlr,karbrler ktrlr.Szntdeki kalay ,slfr halinde ve
tayc olarak molibden slfr kullanlarak ktrlr.zelti ve sznt slak ykseltgeme
ilemi ile paralanr.Ve kalay hidroksit halinde ktrlr.kelti asit ile zlr, ve alay
antimon tuzlar karsnda metalik alminyum ile 2 deerlikli duruma indirgenir.zilti
potasyum iyodat zeltisi ile titre edilir ve titrasyon da harcanan potasyum iyodat zeltisinin
hacminden numunedeki kalay miktar tayin edilir.
9.Demir ve elikte kobalt miktar tayini:
Deney numunesi fosforik asit -slfrik asit karmnda zlr.Sodyum asetat ile
tamponlarn ve krmz kahverengi kobalt-nitrozo-R-tuzu kompleksi oluturulur.Bozucu etkisi
olan dier elementler,kompleksleri nitrik asit ile paralanr.ve renkli kobalt kompleksleri
spektrofotometre de optik younluklar llerek kobalt miktar tayin edilir.
10.Demir ve eliklerde kkrt miktar tayini:
Deney numunesi nitrik asit ve hidroklorik asit karmnda zlr. Sodyum karbonat katlr
ve zelti kurulua kadar buharlatrlr. Kalnt su hidroklorik asit ile szlr. Sznt stlr,
baryum klorr zeltisi konulur ve szlr kalnt kzdrlr ve baryum slfat olarak tartlr ve
baryum slfatn arlndan kkrt miktar tayin edilir.
11.Bakr ve krom alamlarnda bakr tayini:
Deney numunesi slfrik asit-nitrik asit karmnda zlr,zeltiye elektroliz ilemi
uygulanr ve platin katotta toplanan bakr tartlarak numunedeki bakr miktar tayin edilir.
12.Karbonil bileikleri miktar tayini:
Deney numunesindeki karbonil bileikleri asitli ortamda 2,4-Dinitro fenil nitrazin ile
reaksiyona girerek zelti alkali yapldndan sarms krmz renk alan 2,4-Dinitro fenil
hidrazonlarn krmz rengin yaklak 445 nmdeki dalga boyunda fotometre lm yaplarak
karbonil bileiklerin miktar tespit edilir.
13.Demir ve elikte alminyum oksit tayini:
48
49
50
BLM-VI
OPTK CHAZLAR
OPTK CHAZLARIN GENEL TASARIMI:
Optik spektroskopik yntem alt olaya dayanr.
1-Absorpsiyon
2-Floresans
3-Fosforesans
4-Salma
5-Emisyon
6-Kemliminans
Her olay len cihaz yapsal olarak farkllk gsterebilen temel bileenlerin ou dikkate
deer lde benzerlik gsterirler. Ayrca bu bileenlerden istenilen zellikler, ister
spektrumun UV/VIS blgesi, isterse IR blgesi iin kullanlsn fark etmemektedir. Tipik bir
spektroskopik cihaz balca u be ksmdan oluur.
1-In enerjisi kararl olan bir k kayna
2-Numunenin konduu temiz ve saydam bir hcre
3-lmler iin spektrumun belirli blgesini ayran prizmalar.
4-Inlarn enerjisini llebilir bir sinyale dntren bir dedektr.
5-Bir sinyal ilemcisi ve kayt sistemidir.
Burada sinyal bir lme skalasndan, osiloskoptan, dijital gstergeden ya da kaydedici
zerinden alnr.
1-In kayna:
Spektroskopik alma iin uygun bir kaynak kolayca belirlenebilecek ve llebilecek yeterli
gte n demetleri oluturmaldr. Buna ilaveten n iddetinin belirli bir sre iinde sabit
kalmas gerekir. Tipik olarak kaynan n gc g kaynann potansiyeli ile stel olarak
deiim gsterir. Bu yzden kaynaktan sabit bir n gc salamak potansiyelinin istenilen
kararllkta tutulmas gereklidir. Kaynaktan gelen n iddetini ok iyi kontrol etmek yerine
ift-nl cihaz tasarm alternatif bir yoldur. Bu cihazlarda numuneden geen nn iddeti
numuneden gemeyen nn' ki ile mukayese edilir. Bu gibi tasarmlarda iki demetin
iddetleri ayn anda veya birbirine ok yakn bir zamanda llerek kaynaktaki dalgalanmalar
byk lde giderilmektedir.
51
52
olarak sralanabilir.
a)Pompalama:
Lazerdeki foton yaynlayc aktif rn, bir elektrik boalm, elektrik akm geii veya
iddetli bir n kaynana maruz brakma sonucu uyarlmaldr. Lazer oluturmak iin bu
basamak gereklidir. Pompalama ilemi srasnda yksek titreim ve elektronik enerji
seviyelerindeki aktif trlerin poplasyonu artar.
b)Kendiliinden emisyon:
Uyarlm elektronik seviyelerde bulunan trler fazla enerjilerinin tamamn veya bir ksmn
serbeste veya kendiliinden ma yaparak azaltabilir. Burada floresans n dalga boyu
= h.c(Ey-Ex) eitlii ile verilirki h blanck sabiti c ise k hzdr. Burada dikkat edilmesi
gerekli olan en nemli bir husus oluan fotonlarn oluturduklar zamann ve aldklar yolun
uyarlm molekllerden molekle deimesidir. nk kendiliinden emisyon rastgele bir
olaydr.
c)Uyarlm emisyon:
Burada uyarlm lazer trleri tam olarak ayn enerjili (Ey-Ex) kendiliinden emisyon
fotonlar ile arprlar. Bu arpmalar sonucunda uyarlm trler daha dk enerjili hale
dnerlerken arpan fotonlar ile e enerjili fotonlar yayarlar. Edeer oranda nemli olan dier
bir hususta bu etkileme sonucunda yaynlanan fotonlarn ayn ynde ve tam olarak ayn
fazda hareket etmesidir. Bu sebeplede uyarlm ma, uyaran nlarla tamamiyle uyumlu
yani e zamanldr.
d)Absorpsiyon:
Uyarlm emisyon ile rekabet eden absorpsiyon sresinde iki fotonun enerjisi (Ey-Ex)
deerine eit olup yar kararl uyarlm seviyeleri oluturmak zere her ikiside absorplanr.
Pompalanan ile oluan zdetir.
1-c-3)Poplasyon art ve k ykselmesi:
Lazerde k ykseltilesi iin uyarlm emisyon ile oluan foton saysnn absorpsiyon sonucu
tketilen foton saysndan byk olmas gerekecektir. Bu art uyarlm durumda bulunan
tanecik saysnn dk enerjili seviyede bulunanlardan daha byk sayda olmas halinde
salanacaktr. Baka bir deile normal enerji dalmlarndan bir poplasyon art olmaldr.
Bu durum pompalama ile salanabilecektir.
1-c-4)Uygulama alan bulmu lazer sistemleri:
a)Kat hal lazeri:
Bu gn bile yayagn kullanma alanna sahip olan baarl lazer trlerinden ilki bir yakut
kristalinin aktif ortam olarak kullanld seviyeli dzenektir.Yakut esas olarak Al 2O3 'den
olumu olup rgsnde % 0,05 orannda krom (III) dalm olmas yznden rengi
krmzdr. Krom (III) iyonlar lazer oluturucu aktif trlerdir. lk lazerlerde yakut 4 cm
boyunda ve 0,5 cm apl ubuklar halinde ileniyor idi. Silindirin hemen yanna bir fla
53
lambas (genellikle bir dk basn ksenon lambas) youn k flalarn (: 694,3 nm)
salamak amac ile yerletirilmitir. Pompalamann srekli olmamas yznden pulslanm bir
demet oluturdu. Gnmzde srekli dalgayakut lazerleride yaplabilmektedir. Niyodimiyumya lazerleri kat hal lazerleri arasnda en fazla kullanlandr. triyum ve alminyum lal
ta(garnet) ana kristalinde neodimiyum iyonlar iermektedir. Bu sistem drt-seviyeli lazer
olarak daha kolay poplaston art saladndan yakut lazerlere oranla stnlk gsterir.
Niyodmiyum-YAG lazerleri 1064 nm'de ok kuvvetli bir n verirlerki bu nn frekans ikiye
katlanarak 532 nm'de keskin izgi elde edilir. Bu n ayarlanabilir boya lazerlerinin
pompalanmasnda kullanlr.
b)Gaz lazerler:
Ticari amala retilmi ok sayda gaz lazerler bulunmaktadr. Bu dzenekler drt tiptir.
1) He/Ne gibi ntral atom lazerleri
2) Aktif trleri Ar+ ve Kr+ olan iyon lazerler
3) Lazer ortam olarak CO2 ve N2' yi kullanan molekl lazeler
4) Eksimer lazerler
Helyum / Neon lazerleri btn lazerler arasnda ok dk maliyet ve bakm masraflar,
byk gvenilirlik ve dk g tketimi sebebi ile en ok kullanlan lazerlerdir. En nemli
k sinyali 632,8 nm'dedir. Bu lazer puls modundan ziyade srekli modda kullanlr. Argon
iyon lazerleri yeil (514,5 nm) ve mavi (488,0 nm) blgede keskin izgiler veren iyon
lazerlerin nemli bir rneidir. Bu lazerler drt seviyeli dzenekler olup argon iyonlar
elektriksel veya radyo frekans boalmlar ile oluturulmaktadr. Uygulanmas gerekli giri
enerjisi argonun iyonlatrlmas ve iyonlarn temel kuantum says 3' ten 4 p dzeyine
uyarlmas gerektii iin yksek olmas gerekir. Lazer aktivitesi uyarlm durumdaki
iyonlarn 4 s dzeyine dnmeleri esnasnda olumaktadr. Argon iyon lazerleri keskin izgi
vermelrri yznden floresans ve raman spektroskopide n kayna olarak uygulama alan
bulmutur. Pompalama ilemi yksek potansiyelli kvlcm kayna ile oluturulduu iin puls
modunda allan N2 lazerleri 337,1 ' de keskin izgi verirler. Bu izgi bir ok molekln
floresans uyarlmalarnda uygun kullanm alan bulmutur. CO2 gaz lazerleri 10,6
mikrometredeki monokromatik nlarn elde edilmesinde kullanlmaktadr. Eksimer lazerler;
helyum, flor ile argon kripton veya ksenon gazlarndan birinin karmn ierir. Asal gaz
elektriksel yolla elektronik geileri salayacak ekilde uyarlr ve bu konumdada flor gaz ile
reaksiyona sokularak ArF, KrF veya XeF gibi uyarlm iyonlar olutururki bunlar sadece
uyarlm hallerde kararl olduu iin eksimer olarak adlandrlr. Eksimerin temel enerji
dzeyi karasz olduu iin bileik foton oluturup teml hale dnnce hzl bir bozunma olay
gerekleir. Eksimer lazerler ultraviyole blgede yksek enerjili pulslar olutururlar. (XeF
iin 351 nm, KrF iin 248 nm ve ArF iin 193 nm )
c)Boyar madde lazerleri:
Boyar madde lazerleri 20-50 nm'lik belirli bir aralkta srekli olarak ayarlanabilir olmalar
nedeni ile analitik kimyada nemli k kaynaklarndan birisi olmutur. Ayarlanabilir bir
lazerin verdii bant genilii tipik olarak nanometrenin yzde bir ka kadar veya daha kk
deerdedir. Boyar madde lazerlerindeki aktif maddeler, ultraviyole, grnr veya infrared
54
blgelerde floresans yapan organik bileiklerin zeltileridir. Boyar madde lazerleri drt
seviyeli sistemlerdir. Boyar madde lazerlerinden elde edilecek dalga boyunun ayarlanmas
iin geirgen olmayan ayna yerine yanstmal optik a veya litrow prizma ieren bir mono
kromatr yerletirilerek lazer ortamna sadece bir bant genilii yanstlr. Dalga boyu deeri
prizma veya optik a evrilerek deitirilir.
d)Yar iletken diyod lazerleri:
Monokromatik na ok yakn nlar yayan nemli bir yeni n kaynada lazer diyodudur.
Lazer diyodlar modern yar iletken teknolojinin bir rndr. Metal gibi iyi bir iletkende
atomlar belirli bir geometrik dzene gre deerlik elektronlar denizine gmldr. Birbirine
yakn atomlarn orbitalleri rterek deerlik ad ad verilen btn metal boyunca yaylan ve
esasen molekler orbital olarak tm atomlarn elektronlarn ieren bir yapy olutururlar.
Dtaki bo orbitallerde rterek deerlik bandndan daha yksek enerjideki iletkenlik
bandn oluturur. Bir yar iletken diyoda boylamasna bir potansiyel uygulandnda
elektronlar iletkenlik bandna uyarlp elektron-boluk iftleri oluur ve diyod elektrii iletir.
Sonunda baz elektronlar durulup deerlik bandna geri dnerler, bu durumdada aralk
enerjisine eit enerjili foton yaym gerekleir. Bu ekilde elektromanyetik nlarla aa
kan fotonlarn frekans = Eg/h bants ile verilir. Ik oluumunu artrmak amac ile
retilen bu dzenekler n-yayan diyodlar veya LED olarak tanmlanrlar. In-yayan diyodlar
genellikle galyum arsenrden yaplm olup fosforda iermektedir ve Eg enerjisine denk gelen
(Eg= letkenlik ve deerlik bantlar arasndaki enerji farkdr yani bant aralk enerjisidir) 660
nm dalga boylu nlar yayarlar. Bu tr diyodlar elektronik aletlerin okuma sistemlerinde
yaygn kullanm alan bulmutur. Ancak bal olarak dk iddette olmalar ve krmz ve
infrared blgedeki dalga boylarnda emisyon yapmalar znden LED'ler spektroskopide
snrl uygulama alan bulurlar. Lazer diyodlar puls ve srekli g klar elde edilir. Lazer
diyodlar puls ve srekli modlarnda (CW) uygulanmas ok eitli uygulama alanlar
bulmalarna neden olmaktadr. Lazer diyodlarnn hzl geliimleri onlarn kompakt-disk
almalarnda kullanmlar ile sonulanmtr. CD-ROM srclerinde izgi-kod
tarayclarnda ve benzer elektronik cihazlarda lazer diyodlar ok yararl kullanm alan
bulmutur.
II-Dalga boyu seicileri:
Spektroskopik analizlerin ounda band ad verilen ve dar srekli dalga boyu gsteren
nlara ihtiya duyulmaktadr. Dar band genilikleri absorbans lmlerinin duyarlln
artrr, absorpsiyon ve emisyon yntemlerine seicilik salar ve optik sinyal ile deriim
arasnda dorusal iliki elde etmede aranlan zellikler arasnda yer alr. Dalda boyu
seicisinden kan nlarn tek dalga boylu veya frekansl olmas ideal olarak beklenebilir.
Ancak bu istei hi bir dalga boyu seicisi yerine getiremez aksine bir band oluturur. Dalga
boyu seicileri filtreler ve monokromattler olarak ikiye ayrlr.
a)Filtreler:
Dalga boyu seiminde iki tip filtre kullanlmaktadr.
-Giriim filtreleri
-Absorbans filtreleri
55
-Giriim filtreleri:
ok dar n bandlar elde etmek ilemi optik giriim olayna dayanr. Bir giriim filtresi yar
geirgen iki metalik film arasna yerletirilen bir dielektrik tabakadan olumaktadr. Bu
dzenek camdan veya dier geirgen malzemeden oluan iki tabaka ile kaplanmtr.
Dielektrik tabakann kalnl ok dikkatlice kontrol edilerek geirilen nn dalga boyu
belirlenir. Bu dzenee bir mercek yardm ile oluturulan paralel bir n demeti dikey
gnderilir ise birinci metalik tabakadan bir ksm geerken geri kalan yanstlacaktr. Geen
ksm ikinci metalik filme arptnda benzer oranda yanstlacaktr. Eer ikinci tabakadan
yansyan nlarn dalga boylar uygun ise birinci tabakadan gelen ayn dalga boyundaki
nlarla ayn fazda ksmen geri yansr. Bu durumda bu dalga boyunda olumlu giriim olurken
dier dalga boylarndaki nlar fazlar ayn olmad iin olumsuz giriime urar.
-Absorpsiyon filtreleri:
Giriim filtrelerinden genel olarak daha ucuz olan absorpsiyon filtreleri, grnr blgedeki
band seimlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu filtreler spektrumun belirli blgesini
absorplama ilevi gsterirler. En ok kullanlan tipleri renkli cam veya jelatin iine datlm
boya ve cam plakalar arasna sktrlm boyalar ierirler. Bunlardan birincisi dierlerine
oranla termal kararllk asndan stnlk gsterir. Absorpsiyon filtreleri 30-250 nm kadar
deien band genilii gsterirler. En dar band geniliine sahip olanlar bile yararl nlarn
nemli bir ksmn absorplarlar ve band piklerinde % 10 veya daha az geirgenlik gsterirler.
Grnr blgede maksimum geirgenlik gsteren ticari cam filtreler gelitirilmitir. Kesici
filtreler grnr spektrumun byk blmnde yaklak % 100 geirgenlie sahipken dier
ksmlarda geirgenlik birden sfr deerine der. Dar bir spektral band kesici filtreye ikinci
bir filtre birletirerek yani iki filtre zerinden salanr.
b)Monokromatrler:
Bir ok spektroskopik yntemde nlarn dalga boyunu srekli olarak deitirmek istenir
veya gerekir. Bu ilem spektrum taranmas olarak adlandrlr. Monokromatrler spektral
taramalar yapabilmek iin tasarlanm sistemlerdir. Ultraviyole, grnr ve infrared nlar
iin kullanlan monokromatrler mekanik adan ayn tasarlanm olup yaplarnda slitler,
mercekler, pencereler ve optik a veya prizmalar ierirler. Ancak bu bileenlerin yapmnda
kullanlan malzemeler dalga boyu aralklar dikkate alnarak seilir.
b-1)Monokromatrlerin bileenleri:
Btn monokromatrlerde bulunan ve aada sralanan optik elemanlardan oluur.
a-Dikdrtgen optik grnt temin eden giri sliti
b-Paralel n demeti oluturan toplayc mercek veya ayna
c-Inlar dalga boyu bileenlerine ayran prizma veya optik a
d-Giri slitinin grntsn dzenleyen ve odak dzlemi ad verilen yzeye odaklayan bir
odaklama eleman
e)Odak dzlemi zerinde bulunan ve istenilen spektral bandlar ayran k sliti.
56
57
Band geniliinin yarsna eittir ve slitler zde ise belirli bir ayar iin monokromatrden
kan dalga boyu araldr.
III-Numune kaplar:
Emisyon spektroskopisi hari tutulur ise btn spektroskopik almalarda numune kaplarna
ihtiya duyulacaktr. Monokromatrlerin optik paralarnda olduu gibi hcre ve kvet olarak
adlandrlan numune kaplarda allan dalga boyu aralndaki nlar iin geirgen
olmaldr. Bu yzden ultraviyole blgedeki (350 nm'nin altndaki almalar iin)
almalarda kuvars veya erimi silis kullanlr. Bunlarn her ikiside grnr blgede ve
infrared blgedede yaklak 3 mikrometreye kadar geirgendir. Silikat camlar 200-350 nm'de
kullanlr. Plastik numune kaplarda grnr blgede uygulama alan bulmutur. Sodyum
klorr kristalleri infrared blge iin uygun hcre pencereleri malzemesidir.
IV-In transduserleri:
a)deal bir transduserin zellikleri:
deal bir transduser yksek duyarllk gstermeli, sinyal/grlt oran yksek olmal ve geni
bir dalga boyu aralnda sabit, orantl cevap verme zellikleri gsterebilmelidir. Ayrca
transduser hzl cevap vermeli ve n gelmediinde k sinyali sfr olmaldr. Sonu olarak
transduserin oluturduu elektrik sinyali n gc (P) ile doru orantl olarak deiir ve
aadaki denklemle gsterilir.
S=k.P
Burada :
S:akm veya potansiyel birimleri cinsinden elektriksel cevaptr.
K: ise kalibrasyon hassasiyetidir.
Pratikte kullanlan transduserlerin ou nlarn yokluunda karanlk akm olarak
adlandrlan srekli ve sabit bir deer gsterir.
b-In transduserlerinin tipleri:
Genelde transduserler iki tipe ayrlr. Bunlardan birisi fotonlara dieri ise sya duyarldr.
Fotonlara duyarl transduserler (ayn zamanda fotoelektrik veya kuantum dedektr olarak
bilinirler) aktif bir yzeye sahip olup nlar absorplayabilirler. Bazlarnda absorplanan
enerji, elektron yaymna yol aar ve foto-akm oluturur. Bazlarnda ise nlarn elektronlar
iletkenlik bantlarna srerek iletkenlii artrrlar (foto-iletkenlik). Foton transduserleri daha
ok ultraviyole, grnr ve yakn infrared nlarnn lmnde kullanlr. Bu dzenekler
dalga boyu 3 mikrometreden daha byk nlarn lmnde kullanlacaklarsa termal zemin
grltlerinin neden olaca giriimlerden kurtulabilmek iin bunlarn kuru buz veya sv azot
scaklklarnda soutulmalar gerekir. Fotoelektrikli transduserlerin s transduserlerinden
fark birincisinde elektrik sinyalinin bir seri bireysel olaylardan (tek foton absorpsiyonu)
olumas ve foton nlarnn tesbitinde kullanlan termal transduserlerin ise gelen nn
ortalama gcne duyarl olmasdr. Foton veya s transduserleri arasndaki fark nemlidir.
58
Birincisinde kesik grlt tipi etkindir. kincisinde ise termal grlt nem kazanr. Bunun
sonucu olarakta her iki transduserdeki belirsiz hatalar temelde birbirinden farkldr.
c-)Foton transduserleri:
ok deiik foton transduserleri mevcuttur.
1-In enerjisinin yar iletken ve metal ara kesitinde akm oluturduu fotovoltatik hcreler
2-Inn kat foto duyarl yzeyden elektronlarn yaylmasna neden olduu fototpler
3-Inlara duyarl bir yzey ve bu yzeyden frlayan elektronlar arptrarak ilave elektronlar
ve bylece bir elektron elalesi oluturmaya yarayan ek yzeyler ieren fotooaltc tpler
4-Foto-iletken transduserlerde yari-iletken nlar absorplamas sonucunda oluan elektronlar
ve boluklar iletkenliin artna neden olur.
5-Silisyum fotodiyodlarda fotonlar ters-apraz pn bants boyunca iletkenlik artna neden
olur.
6-Yk-aktarm transduserlerinde fotonlarn absorplanmas sonucunda silisyum kristalinde
oluan ykler toplanp llmektedir.
d)ok kanall foton transduserleri:
Spektroskopide ok kanall dedektr olarak ilk kullanlan fotograf plakas veya film eridi
idi. Bu malzemeler spektrometrenin odak dzlemi boyunca spektrumun tm izgilerini ayn
anda kaydetmek amac ile yerletirilmiti. Fotografik belirleme baz emlsiyonlarn
kullanlmas ile 10-100 fotonu saptayabilecek dzeyde duyarldr. Bu tr dedektrlerin en
nemli snrlamas spektrum grntlerinin banyo edilmesi ve negatiflerinin alnp oradanda
emlsiyonlarn kararma derecesinin n iddetine dntrlmesi iin uzun srelerin gerekli
olmasdr. ok kanall modern transduserler tek bir yar iletken ip zerinde fotoelektrik
duyarllkl elementlerin ya dorusal yada iki boyutlu olarak dzenlenmesi ile olumutur.
Bu ip genellikle silisyumdan yaplm olup bir ka milimetre kalnlndadr. Elektronik
devresi her bir foto-duyarl elementinin elektriksel k sinyalini ya ardarda yada ayn anda
lme imkanna sahiptir. Spektroskopik almalarda ok kanall transduserler genellikle
spektrometrenin odak dzlemine yerletirilmi olup bu sayede spektrumdaki deiik ayrntlar
deerlendirilip ayn anda llebilmektedir. Gnmzde ticari spektroskopik cihazlarda
kullanlan tip ok-kanall dzenek mevcuttur. Foto-diyod serileri (PDA) yk-enjeksiyon
dzenekleri (CID) ve yk-elemi dzenekler (CGD). Foto-diyod dzenekleri bir boyutlu
transduserler olup foto duyarl elemanlar transduser yzeyi zerinde izgi halinde
dzenlenmitir. Bunun aksine foto-duyarl yk-enjeksiyon ve yk-elemi transduserlerde
iki-boyutlu dzende sralanr. Yk-enjeksiyon ve yk-elemi transduserlerin her ikiside
transduser yzeylerinin deiik alanlarnda transduser fotonlarn oluturduu ykleri
toplamak ve ksa aralklarla toplanan yk miktarn lmek sureti ile alr. Her iki
dzenektede lmler yklerin bir yerde toplanp lme alanna iletimi ile gerekletirilir.
Bu sebepten dolay iki tip transduserde bazen yk-aktarm dzenekleri (CTD) olarak
adlandrlr.
59
d-1)Fotodiyod serileri:
Fotodiyod serisinde fotoduyarl elemanlarn her biri kk silisyum foto-diyodlar olup her
biri ters-ynlenmi pn balantldr. Foto-diyodlarn her biri tek bir silisyum ip zerinde
byk bir entegre devrenin bir parasdr. Diyod serisini oluturan entegre devre ayn
zamanda her diyod iin bir toplama kapasitr ve bir anahtar ayrca mnferit diyod-kapasitr
devrelerini sras ile tarayan devreler ierir.
e)Foto-iletken transduserleri:
Yakn infrared blgedeki (0,75-3 mikrometre) nlarn taranmasnda kullanlan en duyarl
transduserler bu blgedeki nlar absorpladnda direnci den yar iletkendir. Fotoiletkenlerin faydal aralklar birbirlerine yakn enerji seviyeleri arasndaki geilerden
kaynaklanan ve termal yolla artan grlt akmn azaltmak iin sistemi soutarak uzak
infrared blgeye kadar geniletilebilir. Foto-iletkenkerin bu tr uygulamalar infrared
blgedeki fourier dnml cihaz tasarmlarnda nemlidir. Kristal yapl yar iletken
kurun, kadmiyum, galyum ve indiyum gibi elementlerin slfr, selenr ve antimonr
tuzlarndan yaplmaktadr. Bu maddeler nlar absorplaynca ba elektronlar elektrii
serbeste iletebilecekleri bir enerji dzeyine kar. Kurun slfr oda scaklnda
kullanlmas nedeni ile foto-iletken maddeler arasnda en fazla uygulama alan bulmu
olandr. Kurun slfr transduserler 0,8-3,0 mikrometre aralnda (12500-3300cm-1)
duyarllk gsterirler. Bu bileiklerden oluan ince bir tabaka cam veya kuvars plakalar
zerinde toplanarak hcreler oluturulur. Tm dzenek vakum ortamnda tutularak yariletkenin atmosfer gazlar ile reaksiyonu engellenir.
f)Termal transduserler:
Normal bir foton transduseri infrared blgede fotonlarn foto emisyona yetecek enerjide
olmamalar yznden kullanlmamaktadr. Bu sebeple bu durumlarda termal tansduserler
veya foto-iletkenlie dayanan transduserler kullanlmaktadr. Termal transduserlerde nlar
kk bir siyah cisim zerine drlerek absorplanrlar. Sonunda oluan scaklk art
llr.Tek bir infrared n kaynann n gc kktr.(10-7 - 10-9 W) bu yzden eer
llebilir bir scaklk deiiminin tesbiti isteniyor ise absorplayc elemann s kapasitesinin
mmkn olduu kadar kk tutulmas gereklidir. Bu konuda yzeye tm infrared demetinin
drlmesine allrken absorplayc elementin boyutlar ve kalnl optimize edilir. En iyi
artlar altnda belirlenebilen scaklk deiimi binde bir kelvin dzeyindedir. nfrared
nlarn termal yolla lmedeki en nemli problem bu deiime evreden termal dedektrler
vakumda tutulurlar ve dier cisimlerden kaynaklanan nlardan perdelenirler. D termal
kaynaklardan kurtulabilmek iin ayrca n demeti kesicisi kullanlarak modle edilebilir. Bu
yolla analit sinyali, dnmden sonra kesici frekans ile d grltlerden elektronik yolla
ayrlrki bu grltler zamanla pek deiiklik gstermez.
f-1)Termo iftler:
Termoiftlerin basite eldesinde bakr ve kostantan gibi birbirine benzemeyen iki metal telin
ularndan kaynatlmas ile yaplr. Bu iki balant arasnda oluan
potansiyel,
balantlarndaki scakln fark ile deiim gstermektedir. nfrared nlar iin kullanlan
transduser balant ya ok ince bizmut ve antimon tellerinden yaplr. Yada alternatif olarak
yaltkan bir destek zerine buharlama yolu ile metal kaplanarak elde edilebilirler. Her iki
60
halde de balantnn daha iyi absorpsiyon yapabilmesi iin siyahlatlr ve infrared nlar
geiren pencereler ieren vakumlu bir kaba yerletirilir. Referans balant genellikle aktif
balant gibi ayn kap iinde olabilir ve s kapasitesi nisbeten daha byk bir malzemeden
seilir ve gelen nlardan dikkatlice korunur. Analitin sinyali modle edildii iin
balantdaki iki ucun scaklk farklar nemlidir. Bu sebeple referans ucun scaklnn sabit
tutulmas gerekmez. Duyarll artrmak iin seri olarak belirli sayda termo iftler
balanarak termopil ad verilen sistemler imal edilmektedir. yi tasarlanm bir termo ift
transduser 10-6 K 'lik bir scaklk farkn lebilecek yetenektedir.
f-2)Bolometreler:
Bolometre bir tr diren termometresi olup platin veya nikel gibi metal eritlerden veya yariletkenlerden olumutur ve burada ikinci tip dzenekler termistr olarak adlandrlrlar. Bu
gibi maddelerin direnleri scakln fonksiyonu olarak byk oranda deiim gsterir.
Sorumlu element n ssn absorplayabilmesi iin kk ve siyahlatrlm olarak
hazrlanr. Bolometreler orta infrared blgede dier infrared transduserler gibi yaygn olarak
kullanlmazlar.
f-3)Piroelektrik transduserler:
Piroelektrik transduserler tek kristal yapl piroelektrik malzemeden oluan ince tabakalar
olup zel termal ve elektrik zellikler gsteren yaltkan(dielektrik) maddelerdir. Triglisin
slfat (genellikle dteryumlanm veya belirli oranlarda glisin yerine alanin geirilmi)
infrared transduser imalinde kullanlan nemli piroelektrik malzemedir. Dielektrik malzeme
boyunca bir elektrik alan uygulandnda bykl dielektrik sabitinin fonksiyonu olan bir
elektrik polarizasyonu oluacaktr. Dielektriklerin ounda d alan kaldrldnda
indklenmi polarizasyon ok hzl olarak sfr deerine ular. Piroelektrik malzemelerde
bunun tersi olarak alann ortamdan kaldrlmasndan sonra scakla bamllk gsteren
polarizasyon kalkmaldr. Bylece iki elektrod arasna (bunlardan birisi infrared nlara
geirgendir) piroelektrik malzemeyi yerletirerek scakla bal bir kapasitr oluturulur.
Bunun scakln infrared nlarla nlayarak deitirmek sureti ile kristal boyunca yk
dalm deiirki bu sayede kapasitre bal d elektrik devrede llebilir bir akm oluur.
Bu akmn iddeti kristalin yzey alan ve polarizasyonun scakla bal deiim hz ile
doru orantldr. Piro elektrik kristaller curie noktas denilen scakla stldnda
polarizasyon zellii kaybolur. Triglisin slfat iin curie noktas 47 oC' dr. Piro elektrik
transduserler bir interferometreden alnana zaman-baml sinyaldeki deiimlerin
izlenmesine izin verecek kadar hzl cevap sreleri gsterirler. Bu nedenle fourier dnml
IR spektrometrelerin ounda bu tr transduser kullanlmaktadr.
V-Sinyal ilemcileri ve gstergeler:
Sinyal ilemcisi; transduserden alnan elektrik sinyalini ykselten elektronik bir dzenektir.
Buna ilaveten sinyali doru akmdan alternatif akma (veya tersi) deitirebilir, sinyalin faz
deiimi salayabilir ve sinyale istenilmeyen bileikleri uzaklatrabilir. Modern cihazlarda
pek ok tip gsterge uygulama alan bulmutur. Bunlar arasnda d'Arsonval sayac, dijital
saya, potansiyometre sklalalar, kaydediciler ve katod n tpleri saylabilir.
a)Foton sayac:
61
Foto oaltc tpten alnan kt dedektr yzeyine ulaan her bir foton iin bir elektron
puls'undan ibarettir. Genellikle bu analog sinyal foto-katoda fotonlar geliigzel arpt iin
meydana gelen dalgalanmalar yok etmek zere filtre edilir ve doru akm potansiyeli veya
akm olarak llr. Bu tr lme teknikleri uzun sre x-nlar demetlerinin ve radyoaktif
trlerin bozunmalarndan oluan nlarn glerini lmede kullanlmtr.
VI-Fiber optikler:
VI-a)Optik fiberlerin zellikleri:
Optik fiberler cam veya plastikten yaplm ince tele benzeyen yaplar olup nlar yzlerce
metreye hatta daha uzun mesafelere tayabilirler. Optik fiberlerin aplar 0,05 mikrometreden
0,6 cm' ye kadar deiebilir. Eer grnt nakledilecek ise ular eritilerek kaynatlm fiber
demetleri kullanlr. Fiberlerin esnek olmas organ grntlerini inceleyen kiilere ulamasn
salar. Optik fiberler cisimlerin sadece grntlerini incelemek iin deil onlar stmadan
aydnlatabilmek iinde kullanlabilmektedir. Uygun yap malzemesinin seilmesi ile
ultraviyole, grnr blge veya infrared nlar iin fiberler imal edilebilmektedir.
VI-b)Fiber optik sensrler:
Bazen opstrodlar olarakda anlan fiber optik sensrler bir optik fiberin ucunda tutuklanm bir
reaktif faz ierirler. Bu reaktif ile analitin etkilemesi sonucunda fiber optik zerinden
dedektre giden nlarn absorplanmasnda bir deiim meydana gelecektir. Bu deiim optik
fiberle dedektre gider, fiber optik sensrler genel olarak basit, pahal olmayan ve kolaylkla
minyatrze edilebilen dzeneklerdir.
VI-c) Sinyaller arasnda zaman farklandrlmas iin fiber optikler:
Optik fiberlerin en zekice uygulamalar farkl uzunluklardaki liflerin kullanlmas ile eitli
kaynaklardan gelen optik sinyallerin tek bir dedektr zerine farkl zamanlarda ulamas
sasna dayanr. Zaman-ayrml belirlemenin numunelerdeki belirli bir analitin ayn anda ve
tek bir lm sistemi ile tayinini mmkn klar. Dedeksiyon birletiricisinin kalbi yldz
birletiricidir.
62
BLM-VII
ANALZLERDE KULLANILAN CHAZLARIN ALIMA PRENSPLER:
Kimyasal analizlerde kullanlan cihazlar maddelerin bir takm fiziksel ve kimyasal
zelliklerinden faydalanarak analizcilerin maddeler hakknda bilgi edinmesini salayan
aralardr. Bir analitik cihaz allan sistem ile analizci arasnda iletiimi salamaktadr.
Analizden alnacak bilgi iin nce analiz zerine bir uyarcnn verilmesi gerekir. Bu uyarc
bir elektromagnetik n, elektrik, mekanik veya nkleer enerji olabilir. Bu analiz rerine
dnlen uyarc sistemden miktar ve deeri fizik ve kimya kurallar ile aklanabilen bir
cevap sinyalinin analizden kmasn salar. Alnan bilgi uyarc ile madde arasndaki
etkileim sonras meydana gelen olay kapsar. Buna bir rnek vermek gerekirse VIS ( grnr
blge ) blgesinden dar bir n demeti madde zerine dnr ise analiz tarafndan nn
absorpsiyonunun llmesi verilebilir. In iddeti numune ile etkileim ncesi ve sonras
llr. Bu iddetlerin birbirine oran numunedeki analizin deriimi ni verecektir. lme
ileminde bilginin bir ekilden bir baka ekilde dntrlmesine yardmc olan bir ok
dzenek bulunmaktadr. Bu dzeneklerin nasl altklarn anlamak iin bilginin nasl
kodlandnn veya karakteristik elektriksel sinyal (potansiyel, akm yk) olarak bir sistemden
dierine nasl dntrldnn ok iyi anlalmas gereklidir. Bilgilerin elektriksel olarak
kodlama modlar na veri alan denir. Elektriksel olarak bir bilginin bir ekilden baka bir ekle
dntrlmesine rnek olarak; Bir su ierisinde organik bir maddenin deiimini bulalm.
Bunun iin n organik bileik zerine gnderdiimizde n organik bileik ile etkileir ve
bu organik bileie zg bir spektral blgede floresans emisyonu olumasn salar. Oluan
nn iddeti deriim ile orantldr. Organik bileime ait olmayan nlar bir optik filtre ile
ortamdan uzaklatrlr. Elektriksel olmayan ortamda bulunan floresans nn iddeti giri
transdseri ad verilen bir cihaz ile elektriksel alana dntrlerek kodlanr. Bu ekilde bir
dntrcye foto-transdseri denir. Bu giri transdseri su ierisindeki organik bileikten
elde edilen floresans n, elektriksel alanda n iddeti ile orantl olan elektriksel akma
dntrlr. Elektriksel k sinyali ile yzeye verilen n iddeti arasndaki matematiksel
iliki transduserlerin dntrme fonksiyonu olarak adlandrlr. Foto-transduserden alnan
akm bir R direnci zerinden geirilerek bir potansiyel akm oluturur. Ohm kanununa gre
akm ile orantl olan bu potansiyel ayn zamanda floresans n iddeti ile de orantldr. Son
olarak saysal voltmetre ile potansiyel llr ve numunedeki organik maddenin deriimi ile
orantl bir deer olarak kaydedilir. Voltmetreler, alfa nmerik gstergeler, elektrik motorlar,
bilgisayar ekranlar ve daha bir ok benzer cihazlar elektriksel alandan gelen sinyalleri,
bilgileri, elektriksel olmayan alana dntrdkleri iin k transduserleri olarak
adlandrlrlar. Bu almalarda elde edilen analog alanlardaki bilgiler voltaj, akm, yk veya
g gibi elektriksel deerlerden birinin bykl olarak kodlanr. Analog sinyaller zellikle
elektriksel grlt, lm devreleri ile bu devrelerin evresinde bulunan dier elektronik
sistemlerin etkilemesinden kaynaklanr. Bu istenmeyen grltlerin arzu edilen verilerle
ilgili bilgiler haline dntrlmesine gerek yoktur ve bu gereksiz bilgilerin etkilerinin en aza
indirilmesi iinde yntemler gelitirilmektedir. Zaman alanlar ise bu alanlardaki bilgiler
sinyal genlii deil de sinyal dalgalanmalarnn zamanla deiimi olarak depolanr. Periyodik
sinyaller oluturan cihazlarda birim zamanda sinyal devir says frekans, her bir devir iin
gereken srede periyodik olarak adlandrlr. Frekans alanda da bilgilerin kodland
63
64
adn alr. Bir hesaplama veya bilgi iletim sreci ne kadar karmak olursa olsun uygun bir
zm algoritmas varsa kayt niteleri aralarnda ilemler yaplabilir. Algoritma bir
zme ulamak iin uygulanacak her bir basaman ayrntsn verecek bir ifadedir. Bir
veya daha ok algoritma topluca bilgisayar program adn alr.
3-Donanm ve yazlm:
Bilgisayar donanm (hardware) bilgisayar meydana getiren fiziksel dzeneklerdir. Disk
srcleri, yazclar, saatler, hafza niteleri, bilgi ulam modlleri ve aritmetik mantk
niteleri bunlara rnektir. Yazlm (software) ise bilgisayardaki programlarn emirlerin ve
bunlarla dolu disklerin toplamdr. Donanm ve yazlm iyi bir bilgisayar retmek iin ayn
derecede nemli iki unsurdur. Hatta yazlm maliyeti bazen bilgisayar kadar masrafl
olabilir. Bu durum zellikle zel amalar iin tasarlanm bilgisayar iin geerlidir. Veri
ileme, grafik aktrma ve istatistik analizler zel uygulama rnekleridir.
4-Bilgisayarl cihazlarn iletim yollar:
1-Off-line yntemi:
Bu yntemde veriler kullanc tarafndan alnp ilenmesi iin bilgisayara aktarlr.
2-On-line yntemi:
Bu yntemde cihazla bilgisayar arasndaki iletim bir elektronik ara balant (interface)
ile dorudan salanr. Cihazdan gelen sinyal ara balantda uygun forma sokulur,
dijitalletirilir ve depolanr. Burada bilgisayarn grevi ok geni hafzas ile veri depolama ve
bu verileri ilemede gerekli talimat salamaldr.
3-n-line yntemi:
Bu yntemde bir mikrobilgisayar veya mikroilemci cihazn bir parasdr. Burada kullanlan
bilgisayar yoluyla cihazla iletiim kurar ve komut verir. Fakat bu yntemde bilgisayarn
programlanmas iini kullanc yapmaz. Bu ou zaman mmkn olmakla birlikte hazr
yazlm program olduu iin gereksizdir. Ticari cihazlarda genellikle rutin kullanm iin bir
yazlm mevcuttur ve istee bal veri eriimini veya iletiim iin zel programlama istenirse
uygun bir dil mevcuttur. n-line ve on-line iletimde veriler bilgisayara gerek zamanda yani
cihazdan ktklar anda yklenir. ou zaman bir cihazn veri retim hz bilgisayarn veri
eriim hznn kk bir kesri kadardr. Bu durumda verilerin cihazda ortaya k anlar
arasndaki sre bilgisayarn verileri ilemesi iin yeterlidir. Veri ileme demek deriim
hesaplama, grafik dzeltme, verinin daha nceden depolanm verilerle birletirilip
ortalamasnn alnmas, sonular grafie geirme gibi ilemleridir. Verilerin annda ilenmesi
demek bir yandan verilere eriilirken ayn zamanda veri ileme demektir. Mikro
bilgisayarlarn hz ve hafzas ok gelitiinden annda bilgi ileme imkanlar artm
bulunmaktadr. Potansiyometrik titrasyonlar otomatik yapan mikro ilemci kontroll bir
cihaz annda ilem yapan bir sistem rnei olarak dnebiliriz. ou zaman byle cihazlar
okuduu potansiyeli reaktif hacmine kar saysal olarak kaydetmek iin gerekli hafza ile
donatlmtr. Ayrca titrasyon sonucunda rapor etmek iin gerekli bilgilerde yklenmi
durumdadr. Byle cihazlar potansiyelin hacimle deiiminin birinci trevini annda alabilir
65
ve bu bilgiyi motora bal rnga dan reaktife damlatma hzn ayarlamak iin kullanlabilir.
Titrasyonun balarnda potansiyel deiim hz kk iken trev kktr ve titrant hzl
damlatlr. Edeerlik (dnm) noktasna yaklalrken trev byr ve bilgisayar titrant n
damlama hzn yavalatr. Dnm noktasn geince bu sre tersine dner.
Bilgisayar bileenleri
1-Merkezi ilem birimi:
Bilgisayarn beyni merkezi ileme nitesidir. Mikro bilgisayarlarda ise bu ii mikro ilemci
chip (cip) ler grr. Bir mikro ilemci kontrol ve aritmetik mantk nitelerinden oluur.
Kontrol nitesi bilgisayarn hafzasna yklenmi bir program kullanarak ilemlerin yapl
srasn ve dzenini belirler. Kontrol nitesi girdilerden gelen bilgiyi, hafzadan gelen emir ve
komutlarla deerlendirir ve bu emirleri aritmetik mantk nitelerine gnderir ve bu bilgiler
kt haline dntrlerek hafzaya alnr. Bir (PU nun aritmetik mantk nitesi ALU) bir seri
kayt nitesi ve akmlatrlerden olumutur. Bu nitede ikili sistem aritmetii ve mantk
ilemlerinin ara sonular toplanr.
2-Tayclar:
Bilgisayarn eitli paralar, hafzas ve yardmc donanmlar tayclar yardm ile
birletirilir. Bu tayclarn her biri bir ok iletim bantlarndan meydana gelmitir.
Bilgisayarlarn bileenleri arasnda hzl bir iletiim olmas tayclarn paralel hatlarnn bilgi
ykl dijital sinyalleri ayn anda ulatrmasyla gerekletirilir. CPU larn i tayclarndaki
hat says bilgisayar tarafndan ilenen kelimenin bir saysna eittir. rnein 16 Bit lik bir
CPU iin i tayclarnda 16 paralel iletiim hatt bulunur. nk her hat 16 bit ten birini
iletir.
5-Hafza:
Bir bilgisayarda hafza CPU ya dorudan ak olan bir bilgi depolama nitesidir. Hafza hem
veri hem de program bilgileri bulunduu iin her programlama basamanda CPU un en az
bir defa hafzaya ulamas gerekir. Hafzadan bilgi istemek iin gerekli olan zaman dilimine
hafzann eriim sresi denir. Bu sreler genellikle nano-saniye mertebesindedir.
-Hafiza ipleri:
Bir hafza cipinin temel yap birimine hcre denir. Her hcrenin iki mantk dzeyi vardr.
Yani her hcre bir bilgi bitini depolayabilir. Tek bir silisyum hafza cipin de bu hcrelerden
bir ka milyar tane bulunur. Tek tek hcreler hafza cipleri zerinde sra haline dizilir. Hafza
cipleri de baskl devre levhalar zerine monte edilir ve bu levhalar bilgisayarn kasasna
dorudan balanr. Tipik olarak PC lerin 8-32 megabyte lik hafzalar vardr. Hafzadaki
bilginin adreslenmesi ve depolanmas ya retim esnasnda yaplmlar ya da CPU tarafndan
kontrol edilir. Bu yzden ou kimyagerin bilgisayarn hafzas hakknda ok fazla ayrnt
bilmesine gerek yoktur. Ama kullanlan terminatrn bilinmesi faydal olacaktr.
-Hafza tipleri:
66
Mikro bilgisayarlarn bir ounda iki tip hafza vardr. Bunlar serbest eriim (RAM) ve sadece
okuma hafzas (ROM) trlerdir. Serbest eriim terimi biraz yanltcdr. nk ROM
hafzasna da serbeste eriilebilir. Burada serbest eriim hafzadaki btn depolama
nitelerine eit ekilde ve yaklak ayn hzda eriilebildiini gstermek iindir. Dolaysyla
RAM iin yaz/oku, hafza terimini kullanmak daha doru olacaktr. Eski yar-iletken RAM
tipleri unutkand; yan hafza dzenli aralklarla tazelenmedike bilgiler kalc deildi.
Gnmzde RAM nitesi 8 saatten daha uzun sre elektrik kesildiinde her hangi bir bilgi
kaybn nlemek iin pilli g destekleri ile donatlmlardr. Bu tip hafzalar kapatldnda
bile bilgiyi hafzalarnda tutan kk hesap makinelerinin hafzalarna benzerler. ROM tr
hafzalar ise retim aamasnda yerletirilen kalc komutlar ve bilgileri tarlar. Bu hafzalar
cihazn kullanm mr boyunca hep ayn kaldklar iin gerek anlamda sabit olan
hafzalardr. ROM hafzasnn ierii yeniden programlama ile deitirilemez ROM tipi
hafzalardan ksmen deimesi ile EPROM (Escessable Programa Read Only Memory) veya
silinebilir PROM tipi hafzalar elde edilmitir. Bunlarda programn ierii ultraviyole nlara
maruz braklarak silinebilir. Silme ileminden sonra hafza zel bir cihaz kullanlarak
yeniden programlanabilir. Nispeten basit mantk sinyalleriyle yeniden programlanabilen
ROM larda mevcuttur. Baz tr ROM larda devreye giren bilgisayar sisteminin aln yapan
otomatik programlar bulunur. Bir bilgisayarn sistem bilgilerinin elektrik kesildiinde yeniden
programlanmas gerekiyorsa, byle veriler pille alan bir RAM da depolanr.
Mikrobilgisayarlarda kk hesap makinelerinde eitli matematik ilemleri yapmak iin
gerekli, programlar depolamada ROM niteleri gereklidir. Logaritma alma, stel
trigonometrik ilemleri yapma, ortalama, standart sapma en kk kareler parametreleri gibi
eitli istatistik deerleri bulma, ve sonular bilimsel veya mhendislik geleneine gre
formatlama da ROMa kaydedilmi algoritmalar gereklidir.
-Bilgi depolama cihazlar:
Daha nce manyetik bantlar kullanlrken imdi bu manyetik bantlarn yerini disketlere ve
hard-disklere brakmtr. Disketlerin depolama kapasiteleri devaml artmaktadr. Disketlerin
kapasitesi 1,4 megabyteden 100 megabyteye kadar deimektedir. Yeni sistemde 10
gigabytenin zerinde hard-diskler mevcuttur.Birok hard disk iin eriim zaman 10-30
mikro saniyedir. CD-ROMlar 750 megabytelik bilgi depolama hacimlerine sahiptir.
4- Girdi kt Sistemleri
Girdi/ kt sistemleri kullanc ile bilgisayar arasndaki iletiimi salarken bilgisayarn girdi
paralar klavye manyetik bantlar, diskler. CD ROM ve analitik cihazlardan kan ilenmi
sinyallerdir. kt paralar ise kaytlar, yazclar, iziciler, katot, n tpleri ve manyetik
bantlar ve disklerdir. Dikkat edilirse yukardaki paralarn ou analog sinyaller retir ve
kullanlrken bilgisayarlar sadece dijital sinyallere cevap verebilir. Bu nedenle girdi/kt
sisteminin nemli bir paras verileri bilgisayarn kullanlabilecei forma dntren analog
dijital dntrcleri ve bilgisayarlardan gelen kty analog sinyallere dntren
dijital/analog dntrclerdir. Bilgi edinim modlleri, analitik bilgiye ilikin sinyalin elde
edilmesi ve analizi iin bilgisayar donanmnn nemli bir parasdr. Bu paralar dorudan
mikrobilgisayarn sistemine balanabilir. Ve bylece analog/dijital yol ile gerekleen bilgi
dnmne zemin hazrlar. Ana bilgisayar Lab-view veya Lab-windows gibi eitli yazlm
paketlerini kullanarak analizi ve uzun sreli veri depolama ilemlerini yerine getirir. Kullanc
ana bilgisayar ile de iletiim kurarak deneyin tamamlanmasn kontrol eder. Mikro
bilgisayarlar ve byle veri edinim modllerini kullanarak hemen hemen her cihaz ve deney bir
67
bilgisayara balanabilir ve bylece analiz verimini artrp enstrmental veriler grnr hale
getirilebilir.
Bilgisayar Yazlm:
1-Programlama:
Bir bilgisayar iletiim milyarlar anahtar 0 ila 1 konumuna getirmek demektir. Bir bilgisayar
program, programn her bir basamanda bu dmelerin nasl ayarlanacan gsteren
komutlardan ibarettir. Programdaki her komut bilgisayarn tepki verebilecei bir formda yani
ikili sistemdeki makine koduna gre yazlmaldr. Makine kodlamas ok yorucu, zaman alc
ve hataya ak bir itir. Bu yzden anahtar ayar basamaklarnn gruplar halinde yer ald
takm dilleri gelitirilmitir. Bu gruplar sembollerle gsterilmitir. rnein karma yap
komutu SUB ile gsterilebilir ve bu makine dilinde 101 in karldr. Program iin SUB a
iaretini hatrlatmak 101 i hatrlamaktan daha kolaydr. Makine dili ile programlamadan daha
kolay olsa bile takm programlama gene de zaman alcdr. Sonu olarak FORTRAN, BASIC,
APL, PASCAL, FORTH ve C gibi bir ok yzeyde programlama dilleri yazlmtr. Bu
dillerin yazlmasnn amac iletiimi daha hzl ve doru gerekletirmektedir. Bu st seviyeli
dillerde yazlan emirler compitler denilen bir program tarafndan ortak dile ve nihayet makine
diline evrilir. Bir bilgisayarn ve donanmnn ayrntl bir ekilde kontrol iin takm dilin
bilmek gerekir. Rutin veri giri klar ve yzey dzeyde donanm ilevlerinin kullanm iin
C programlama dili tercih edilir. Bilimsel aratrmalarda kullanlacak bilgisayarlar iin
FORTRAN en uygun dildir. Bu dil yaklak 40 yl nce yazlmtr. Ve en yaygn olarak
kullanlan bilim dilidir. Fortran formatn da pek ok alt program sunan ktphaneleri
yaygndr.
2-st dzey yazlm uygulamalar:
Bilgisayarlarda PC ann bir sonucu da renci, retmen, aratrmac gibi herkes iin
hazr pek ok faydal programn piyasaya kmasdr. BASIC, FORTRAN ve C gibi bilgisayar
dilleri kelime ilemleri, dil bilgisi kurallar, bilgi ilem idare sistemleri, internet balantlar
gibi pek ok kullanl paketler kmtr. Gnmzde metin dzenleme ilem gsterimi ve
grafik izimi iin pek ok kullanl programlar mevcuttur.
Bilgisayar uygulamalar
1-Pasifiye uygulamalar:
Bilgisayarn bilgi ilemi nispeten basit matematiksel hesaplama ile gerekleebilir. rnein
deriimler in hesaplanmas, veri ile ortalamas, hesaplama, en kk kareler analizi, istatistik
analiz ve pik alanlarn bulmak iin integrasyon gibi ok bilinmeyenli denklem gruplarnn
zm eriyi seip verilere uyarlama, ortalama ve fourrier dnmleri gibi daha karmak
ilemlerde yaplabilir. Bilgi depolama bilgisayarn dier bir pasif fonksiyonudur. rnein bir
gaz kromotografisi, ktle spektrometresi ne, (GC/MS) balanarak birlikte kullanldnda ok
gl bir analiz sistemi ele geer ve bu sistemle karmak numuneler analizlenebilir. Gaz
kromotagrafisi karmdaki tek tek bileenleri uygun bir madde ile doldurulmu kolonun k
ucuna ulama srelerinin farkll esasna gre ayrlr. Her bir bileen ktle spektrometresin
de elektronlarla veya baka taneciklerle bombardman edilerek oluan iyonik paralanma
rnlerin ktlesinden yararlanp tehis edilir. GC/MS cihazlar bir ka dakika da 100 kadar
spektrum retebilir. Bir maddenin ktle spektrumundan yapsn bulmak iin daha nce saf
maddelerle elde edilip depolanm spektrumlarla karlatrma ve tam bir uyum gsteren
68
spektrum bulununcaya kadar bu ilemi srdrmek gerekir. Bu ilem iin eer bilgisayar
kullanlmazsa, ok zaman alc olur. Ama bilgisayarn hard diskinde depolanm spektrumlar
yeni elde edilenlerle karlatrmak kolaydr ve ksa zamanda analitinki ne benzeyen bir
spektrum bulunur. Bir dakikadan ksa srede binlerce spektrum taranabilir.
2-Aktife uygulamalar:
Aktife uygulamalarda bilgisayar zamannn sadece bir ksmn bilgi depolamann ayrrken
geri kalann bilgi ilemeye ve cihazn kontrolne ayrr. Bu nedenle aktif uygulamalar deney
annda yaplan gerek zamanl ilemlerdir. ou modern cihazlarda bir veya daha fazla
mikroilemci vardr ve bunlar kontrol ilevi stlenmitir. rnek olarak monokromatrn
dalga boyu ve slit aral, kromatografik kolonlarn scaklk ayarlar, bir elektroda uygulanan
potansiyelin ayar, reaktife ilave hz ayar, bir pikin integrasyonuna balama annn ayar
verilebilir. GC/MS sistemlerinde bu uygulama ile bir bileenin kolondan k ann yakalayp
o anda ktle spektrumun verilerini toplama komutunu verir. Atomik emisyon tekniinde ise
element deriimlerinin tayini her element iin bir karekteristik olan bir dalga boyunda
emisyon piki yksekliklerinin lmn gerektirir. Burada bilgisayar nce hzl bir dalga
boyu taramas ile pikin dalga boyu blgesini bulur. Sonra maksimum kt sinyalinin dalga
boyunun tam deerini tespit iin o blgede yava tarama salar. Bu dalga boyunda iddet
lmleri tekrarlanr ve bylece sinyal/grlt oran uygun bir deer ykseltilmi ortalama bir
iddet bulunur. Bilgisayar ilemleri spektrumdaki her bir pik iin tekrarlar. Son olarak da her
bir elementin deriimlerini hesaplar ve yazl kt halinde verir.
69
BLM-VIII
ENSTRMENTAL ANALZ CHAZLARINDA KULLANILAN ALGILAYICILAR:
I-Dedektrler, Transduserler ve alglayclar (sensrler):
Dedektr, transduser ve alglayc terimleri ou zaman ayn anlamda kullanlmakla birlikte
aralarnda belirli bir anlam farklar bulunmaktadr. Bu terim en genel olarak teker teker ele
alndklar taktirde ;
Dedektr terimi;
Basn, scaklk, elektriksel yk, elektromanyetik n, nkleer n, tanecikler veya
molekller gibi parametrelerden birinin evresindeki deiimleri alglayan, kaydeden veya
gsteren bir mekanik, elektriksel veya kimyasal dzenee denir. Bazen tm bu cihazlar iin
dedektr terimi kullanlr. Enstrmental analiz kapsamnda dedektr kelimesi yukarda
belirtilen tanmlar erevesinde kullanlmaktadr. Dedektr sistemi tanm ise fiziksel veya
kimyasal byklkleri gsteren veya kaydeden tm cihazlar iin geerli olmaktadr. Buna bir
rnek vermek gerekirse HPLC sistemlerinde mobil faz ile birlikte kolon ierisinden elte
olarak kan maddeleri ekranda gstermek ve kaydetmek iin kullanlan UV dedektrleri buna
rnek olarak verilebilir.
Transduser terimi;
Elektriksel olmayan alandan bilgileri elektriksel alana veya tersine dntrebilen dzenekler
iin kullanlan bir terimdir. Fotodiodlar, fotooaltclar ve yzeyine den n iddeti ile
orantl olarak akm veya potansiyel oluturan dier elektronik fotodedektrler bu tr
transduserlere (dntrclere) birer rnek olarak verilebilir. Dier rnekler ise Termistrler,
basn gstergeleri, manyetik alan tansduserleri, elektriksel k verisi ile n iddeti gibi
giri parametreleri arasndaki matematiksel iliki transduserlerin aktarm fonsiyonu olarak
adlandrlr.
Sensrler (alglayclar) terimi;
Geni bir anlamda kullanlmaktadr. Kimyasal trleri srekli ve tersinir olarak izleyen analitik
cihazlar snf iin kullanlmaktadr. Bu sensrlere rnekler ise cam ve iyon seici elektrotlar,
oksijen elektrotlar ve fiber optik alglayclardr. Alglayclar, kimyasal seici bir tanma faz
ile balantl bir transduserden ibarettir. rnein opstrotlar zeri analitin fiziksel veya
kimyasal zelliklerine gre cevap veren bir fiber optik ile kaplanm olan foto
transduserlerdir. Kuvars kristal mikro terazi (QCM) zellikle ilgin ve bir o kadarda retici
bir alglaycdr. Bu ara kuvarsn piezo elektrik zelliinden yararlanlarak yaplmtr.
Kuvars mekanik olarak deforme olduu zaman yzeyinde elektriksel potansiyel oluur.
Bunun tesinde kristal yzeyine potansiyel uyguland zaman kuvars kristali deforme olur.
Bir kristal uygun bir elektrik devresine balanacak olursa kristalin ktlesi ve ekline bal
70
olarak sabit frekansta titreim yapar. Bunun iin ktle sabit kalmaldr. Baz kristal
maddelerin bu zelliine piezo elektrik etki ad verilir. Kuvars kristalin bir zellii bir ok
doru ve duyarl analitik cihaz yapmnda kullanlan modern duyarl saatlerin, sayalarn,
frekans lerlerin temelinin oluturur. Bir kuvars kristali baz moleklleri seici olarak
absorplayan bir polimer madde ile kapland taktirde molekller absorplandnda ktle artar
ve buna bal olarak kristalin rezonans frekans azalr. Yzeyinden molekl uzaklar ise
kristal orijinal frekansna dner.
M = Kristalin ktlesi
A = Yzey alan
F = Frekans
C = Orant sabiti olmak zere
M = Deien ktle ve
F = Frekans deiimi arasndaki iliki
F = CF M / A
eklinde bulunur.
Yukardaki eitlik kristalin frekansnn hassas bir ekilde llmesi halinde kristalin
ktlesinde meydana gelen kk deiimlerin llebildii grlr. Bylece 107 de birlik bir
frekans deiimi basit bir cihazlarla kolaylkla llebilir. Bu tip bir piezo elektrik
alglaycsnn tayin snr 1 pg veya 10 12 g kadar olduu bilinmektedir. Piezo elektrik ktle
alglaycs analitin bir zelliini (rnein ktle) bir elektriksel bykle (kuvars kristalinin
frekans) dntrlmesinde kullanlan transduserlere iyi bir rnek olmaktadr. Bu rnek ayn
zamanda alglayc ile transduser arasndaki farkda belirlemektedir. Kuvars-kristal mikro
terazide, transduser kuvars kristaldir. Polimerik kaplama ise seici ikinci fazdr. Transduser
ve seici faz birlikte alglayc (sensr) oluturur.
II-Elektriksel devre elemanlar ve devreler:
II-A-Yar iletkenler ve yar iletken dzenekler:
Elektronik devreler ounlukla transduser, yar iletken diyot ve vakum veya gaz dolu tpler
gibi bir veya birka tane dorusal olmayan dzenekler ierir. Diren, kondansatr ve
indktrlerden farkl olarak dorusal olmayan dzeneklerin giri ve k voltajlar veya
akmlar birbirleri ile dorusal orantl deillerdir. Bunun sonucu olarak elektriksel sinyalleri
ac den dc ye evirme (doru akm evirme) veya tam tersi voltaj veya akm ykseltme
veya azaltma (genlik modlasyonu) veya bir ac sinyalinin frekansn deitirme (frekans
modlasyonu) ilemlerinde dorusal olmayan bileenler kullanlr. Tarihsel olarak
incelendiinde vakum tpleri elektronik devrelerde kullanlan balca dorusal olmayan
cihazlardr. Daha sonra vakum tplerinin yerini daha ucuz, dk g kullanm, az s
retme, uzun mr ve daha dzenli olma avantajlarndan dolay tercih edilen yar iletken
tabanl diyotlar ve transduserler almtr. Gnmzde elektronik, byk miktarda milyonlarca
transistr diren, kondansatr ve iletkenin kk yar iletken ciplerin (yonga) ierisine
sdrld entegre devreler almtr. Entegre devreler bilim adamlarn ve mhendislerin
sadece fonksiyonel zelliklerini ve giri ve k karakteristiklerini bildikleri fakat detayl i
elektronik devresini bilmedikleri cipleri kullanarak olduka karmak yapda cihazlar
tasarlamasna ve yapmalarna imkan vermitir. Bir yar iletken; iletkenlii iletken ile yaltkan
arasnda olan bir kristal maddedir. Yar iletken malzemelerin silisyum ve germanyum gibi
elementleri, silisyum karpit ve galyum, arsenit gibi metaller aras bileikleri ve eitli organik
71
bileikleri ieren bir ok eidi vardr. Ancak elektronik dzeneklerde uygulama alan bulan
yar iletkenler silisyum ve germanyum kristalleridir.
II-A-1) Silisyum ve germanyum yar iletkenlerin zellikleri:
Silisyum ve germanyum grup IV elementleridir ve bu nedenle de ba oluumu iin drt
deerlik elektronu vardr. Bir silisyum kristalinde bu elektronlarn her biri baka bir silisyum
atomunun bir elektronu ile bir kovalent ba oluturacak ekilde bulunur. Bylece prensip
olarak kristal halindeki silisyum da serbest elektron yoktur ve malzemenin bir yaltkan olmas
beklenir. Ancak gerekte oda scaklnda bir elektronu bal halinden serbest hale geirecek
miktarda termal etkileme olur ve bylece elektron kristal kafesinde serbeste hareket eder ve
elektrik iletilir. Elektronun bu termal uyarlmas sonucu geride pozitif ykl bir yer brakr,
buna silisyum atomu ierisinde yaratlan boluk denir. Bolukta elektron gibi hareketlidir ve
kristalin iletkenlie katkda bulunur. Boluk hareketinin mekanizmas adm admdr, komu
silisyum atomundan bir ba elektronu, elektron boluu bir yere bylece bir yar iletkendeki
iletim, elektronlarn bir yndeki hareketi, boluklarnda dier yndeki hareketi ile ilgilidir.
Silisyum veya germanyum kristallerinin iletkenlii doplama (saflk katma) yolu ile ok fazla
miktarda artrlabilir. Bu olayda kk fakat kontrol edilebilen miktarda bir safszlk
ounlukla difzyon yolu ile stlan silisyum veya germanyum kristali ierisine sokulur.
Tipik olarak bir silisyum veya germanyum yar iletken arsenik veya antimon gibi bir grup V
elementi ile indiyum veya galyum gibi bir grup III elementi ile doplanr. Kristal kafesinde bir
silisyum atomunun yerine bir grup V element atomu girdiinde bir adet bal olmayan
elektron yapya dahil edilmi olur, bu elektronun iletimi salamak zere serbest hale
gelebilmesi iin sadece kk miktarda bir termal enerji gerekli olur. Elektronlarn bir
kovalent ba yapmayan blgeye hareketi iin fazla eilimleri olmadndan geride kalan
pozitif grup V iyonu bir hareket eden boluk oluturacaktr. Doplama ve ierisindeki ba
yapmayan elektronlar bulunan bir yar iletkene n-tipi yar iletken denir. nk burada negatif
ykl elektronlar ana yk taycsdrlar. Doplanmam kristalde silisyum atomlarna ait
boluklar vardr, ancak bunlarn says elektronlarn saysna gre kktr, dolays ile bir
n-tipi yar iletkende boluklar minr tayclardr. Bir p-tipi (pozitif tip) yar iletken, silisyum
veya germanyumun deiik elektronu olan bir grup III elementi ile doplanmas sonucu
oluur. Burada elektronlarn komu silisyum atomlarndan safszlk atomuna ait bo orbitale
atlamas sonucu boluklar oluur. Bu ilemin bir grup III atomuna negatif yk kazandrdna
dikkat edilmelidir. Boluklarn bir silisyum atomundan dier bir silisyum atomuna atlamas
sonucu daha nceki belirttiimiz ekilde ana tayclarn pozitif olduu bir akm meydana
gelir. Boluklar serbest elektronlardan daha az hareketlidir. Dolays ile p-tipi yar iletkenler
n-tipi yar iletkenlere gre daha az iletkenliklere sahiptirler.
II-A-2) Yar iletken diyotlar:
Bir diyotun bir ynde olan iletkenlii dier yne olan iletkenliinden daha byk olan
dorusal olmayan bir dzenektir. Tipik bir silisyum veya germanyum kristalinde bitiik n-tipi
ve p-tipi blgeler oluturarak yararl diyotlar retilmektedir. Bu iki blge arasndaki ara
blgeye p-n bants denir.
II-A-2.1 ) pn bantsnn zellikleri:
Bir pn bants indiyum gibi fazla miktarda p tipi safszl olan bir elementin, antimon gibi
n-tipi safszlk doplanm bir kk silisyum yongaya (cipe) difzyon ile katlmas sonucu
oluturulur. Bu tip bir eklem balant, p blgesindeki boluklarn n blgesine, elektronlarnda
72
ters ynde hareketini salar. Elektronlar ve boluklar zt ynde hareket ederken hareketli
yklerin azald ve bylece direncin yksek olduu bir blge oluur. Bu blgenin iki yannda
yk aktarlmas olduundan tr blgenin ular arasnda bir potansiyel fark oluur ve bunun
sonunda boluklar ve elektronlar zt ynde hareket etmeye balar. Boluklarn ve elektronlarn
difzyonundan oluan akm, elektrik alanda yk tayclarn gnden oluan akmla
dengelenir ve bylece net bir akm olumaz. Boalm blgenin ular arasndaki potansiyel
farknn bykl, pn balantsna yapmnda kullanlan malzemenin bileimine baldr.
Silisyum diyotlar iin potansiyel fark 0.6 V ve germanyum diyotlar iin bu yaklak 0.3 V
dir. Bir pn bantsnn bir pozitif potansiyel uygulandnda p-tipi malzemeden n-tipi
malzemeye doru olan akma kar kk bir diren vardr. Dier taraftan pn bants
boluklarn zt yne akmasna kar yksek bir diren gsterir ve dolays ile bir balant bir
akm dzelticidir.
II-A-3 ) Transistrler:
Transistrler temel bir yar iletken ykseltici ve devre ama-kapama dzeneidir. Bu dzenek
eskiden kullanlan vakum ykseltici tplerin fonksiyonunun aynsn yapar, yani giri
sinyalinden nemli miktarda daha byk genlikte bir k sinyali salar. En ok kullanlan
tpler,
a) ki kutup balant transistrler
b) Alan-etkili transistrler
II-B) kt okuma dzenekleri:
II-B.1) Osilopkoplar:
Osiloskop; kt okuma dzenei olarak bir katot nlar tpn kullanan ok faydal ve
kullanl bir laboratuar cihazdr. Hem analog ve hemde dijital osiloskoplar retilmektedir.
II-B.1.1) Katot nlar tp (CRT):
Bu sistemde grnt odaklanm bir demet ierisindeki elektronlarn havas boaltlm
fosforesans zellikli madde ile etkilemesi sonucu oluur. Elektron demeti belirli bir temel
potansiyelde tutulan ve stlan bir katot ile oluur. Bir ok anot-odaklama dzenei birka
voltluk potansiyelden oluarak hzlandrlan ince bir elektron demeti salar. Giri sinyallerinin
olmad durumda demet ekrannn ortasnda kk parlak bir nokta olarak grlr.
II-B.1.2 ) Yatay ve dikey kontrol plakalar:
Giri sinyalleri bir demet yatay ve dier demeti dikey saptran iki plaka kmesine uygulanr.
Cihazn anahtar 1 konumda olduu zaman iki ilgili sinyalin bir x-y grafiini CRTnin
yzeyinde grntlemek mmkn olur. Ekran fosforesans olduu iin noktann hareketi
srekli bir kl iz olarak grlr ve ksa bir zaman sonra bu parlaklk azalr. Katot nlar
tpnn en yaygn alma ekline yatay saptrma plakalarna bir testere dii tarama sinyali
uygulayarak noktann tpn merkezi yatay ekseni boyunca sabit bir hzla ve periyodik olarak
tarama yapmas salanr. Osiloskobun bu ekilde alabilmesi iin cihazn anahtar 2 konuma
getirilir. Osiloskop bu ekilde alr iken ekrann yatay ekseni zamana karlk gelir. Bu
durumda osiloskopun dikey gsterge plakalarna bir periyodik sinyal uygulanr ise ekran
periyodik sinyalin dalga biimini gsterir. Analog osiloskoplarn ounun tarama hz s/cm
ile 1ns/cm arasnda deiir.
73
II-B.2 ) Kaydediciler:
Tipik bir laboratuar kaydedicisi servo sistemin bir rneidir. Servo sistem; iki sinyali
karlatran ve bunlarn farklarn gerekli mekanik ayarl yaparak sfr yapan, yani srekli
sfr durumunu arayan bir sfrlama cihazdr. Modern kayt cihazlarnn ounda referans
sinyali kararl bir referans potansiyeli salayan, scaklk dengeleyici zener diyotlu voltaj
referans devresi tarafndan retilir. Potansiyometrenin k ile kaydedilecek sinyal arasnda
her hangi bir fark varsa bu fark bir elektronik blc vastas ile 60 Hz ac sinyaline
dntrlr. Elde edilen sinyal daha sonra mekanik olarak makara sistemi ile kayt cihaznn
kalemine potansiyometrenin kayan kontak noktasna balantl olan kk bir faz duyarl
elektriksel motoru altrmaya yeterli olacak kadar ykseltilir. Motorun dnme yn
potansiyometre ile kaydedilecek sinyal arasndaki potansiyel farknn sfra inecei,
dolaysyla motorun duraca ynedir. Motorun ynnn kontroln anlayabilmek iin bir
tersinir ac motorunun bir sabit (stator) ve dier dnen (rotor) iki bobin kmesinden meydana
geldiini belirtmek mmkndr. Bu bobinlerin bir tanesi rnein rotor 220 V ehir
cereyanndan beslenir. Dolays ile yn srekli olarak deien manyetik alana sahiptir. Dier
taraftan ac ykselticisinden gelen kt statorun bobinine verilir. Burada indklenen (oluan)
manyetik alan motorun dnmesine sebep olur. Hareketin yn stator akmn rotora gre olan
fazna baldr. Ancak stator akmn faz kaydedilecek sinyalin referans sinyalinden daha
byk veya daha kk olma durumuna bal olarak rotorunkinden 180 derece farkldr.
Dolaysyla ykseltilmi fark sinyali servo mekanizmann her iki ynden sfr haline
srlmesini salar. Bir ok laboratuar kayt cihaznda kat sabit bir hzla hareket eder.
Bylece sinyalin iddetinin zaman fonksiyonu olarak bir grafii elde edilir. Kayt kad kaln
makaradan geldii veya ald iin bu tip laboratuar kayt cihazlarna strip-chart kayt cihaz
denilmektedir. Modern laboratuar strip-chart kayt cihazlar 0.1den 20 cm/dakika ya kadar
uzanan hzlarda alabilir. ou kayt cihazlarnda bir mVdan bir ka Voltaja kadar uzanan
bir ok voltaj deerinin tam skala olarak seilmesi mmkndr. Dijital kayt cihazlar ve
grafik izerler yaygn olarak kullanlmaktadr. Burada kalem adml motor tarafndan srlr.
Motor saysal voltaj sinyallerine her voltaj pulsuna karlk dnmenin belirli bir oran kadar
dnerek cevap verir. Modern bilgisayarlar tarafndan srlen x-y grafik izgilerinde analitik
cihazlardan gelen verilerin grafiini izmek iin kalemi kad veya her ikisini hareket
ettirebilen servo motorlar kullanlr. Ayrca alternatif olarak verilerin grafiini srekli izmek
ve izilen grafiklere ait deiik saysal kaytlar tutmak zere toplama makinelernde
kullanlanlarn benzeri olan termal yazclarda kullanlmaktadr.
III- Amplifikasyon ve transduser sinyali lmleri
lem ykselticiler transduserlerden kaynaklanan elektriksel sinyallerin llmesi ve
ykseltilmesinde genel bir uygulama alanna sahiptirler. Bu sinyaller analitik cihazlarda
deriime baldr ve akm potansiyel ve elektrik ykn kapsar.
III-A- Akm lmleri:
Kk akmlarn doru olarak lm voltametri, kolometri, fotometri ve gaz
kromatografisinde popler olan iyonlama dedektrleri gibi analitik yntemlerde nemlidir.
Akmn llmesi de dahil btn fiziksel lmlerde lm ileminin llen sinyallerin
kendinde anlaml bir deiime yol ap amad konusuna nemli lde ilgi gstermektedir.
Bu ekilde bir deiim sz konusu olmas bir hata oluumuna iaret eder. Her bir lm ilemi
gerekte llen bykln onun lmnden nceki orijinal deerinden farkl olmasn
74
salayacak ekilde incelenen sistemi rahatsz eder ve dzensiz yapar. Bir akm lm iin
lm aletinin i direncinin minimum olmas gerekir ki bylece akm lm de deimez.
III-B- Potansiyel (voltaj) lmleri:
zeltilerin scaklnn ve iyon deiimlerinin tayininde potansiyel lmleri yaygn olarak
kullanlmaktadr. Scaklk belirleme uygulamalarnda transduser bir termo ift tir, deriim
belirlemesinde ise transduser bir iyon seici elektrottur. Yaplan aratrmalar voltaj
lmlerinin yaplabilmesi iin lm cihaznn direncinin voltaj kaynann i direncine gre
byk olmas gerektiini gstermektedir.
III-C- Diren ve iletken lmleri:
Bir analitik sinyale cevab elektriksel diren veya iletkenlik olarak veren transduserlerin
yaygn rnekleri; elektrolitik hcreler ve bolometri ve termistr gibi scaklk tepkili
dzeneklerdir. Bu dzenekler kondktometrik ve termometrik titrasyonlar da infrared
absorpsiyon ve emisyon lmlerinde ve eitli analitik uygulamalarda scaklk kontrol iin
kullanlmaktadr.
IV- lem ykselticilerin voltaj ve akm kontrollerinde kullanlmas:
IV-A- Sabit voltaj kaynaklar:
Bir ok enstrmental yntem potansiyeli kesin olarak bilinen ve bu potansiyeli deimeyen
gerekli akm salayan bir de g kayna gerektirir. Bu zellikleri salayan devrelere
potansiyostat denir.
IV-B- Sabit akm kaynaklar:
Sabit akm kaynaklarna amperostat denir. Bu tr kaynaklar bir ok analitik cihazda kullanlr.
rnek olarak bu cihazlar bir elektro-kimyasal hcreden sabit bir akmn gemesini salamakta
yaygn olarak kullanlrlar. Bir amperostat; akm nceden belirlenen seviyede tutacak ekilde
k potansiyelini deitirmek sureti ile hcrenin giri gcndeki deiime veya i diren
deiimine cevap verir.
75
BLM-IX
LABORATUAR CHAZLARI
A-TERMAL ANALZ YNTEMLERNN UYGULANDII TERMAL CHAZLAR :
Termal Cihaz
76
Bir temogram da kaydedilen scaklk deeri numunenin gerek scakl ile ideal olarak zde
deerdedir. Scaklk numunenin iine kk bir termo-iftin dorudan daldrlmasyla
llebilir. Ancak bu yol termo iftin dolay numunenin katalitik bozunmas numunenin
kirlenmesi ve hatal tartmlarn elde edilmesi nedeni ile nadir olarak uygulanmaktadr. Bu
problemler nedeni ile kaydedilen scaklklar numune kabna mmkn olduu kadar yakn bir
yere yerletirilen kk bir termo iftle llr. Byle llen scaklklar numunenin gerek
scaklndan biraz kk veya byk olabilir. Modern termo terazilerde genellikle bilgisayar
ile rutin bir scaklk kontrol yaplr. Bu bilgisayar termometre iftin potansiyel kn
hafzasndaki (ROM) potansiyel-scaklk izelgesi ile otomatik olarak karlatrr. Mikro
bilgisayar termo iftin scakl ile ROM daki deerin farkn alarak stcnn potansiyelini
ayarlar. Bu yntem sayesinde seilen scaklk program ile numunenin scakl arasnda
mkemmel bir uyum elde edilmektedir. Bu yntemin uygulanmasna bir rnek vermek
gerektiinde kalsiyum, stronsiyum ve hafniyum iyonlarnn bir karmnn kantitatif
termometrik analizinde bu element iyonu da nce mono hidratl okzalatlar halinde
ktrlr. 320 C de her nn ktlesinin karbonatlara dnt grlr. Bundan sonraki
iki basamakta gzlenen ktle deiimleri nce CAO ve daha sonra SRO oluurken ortaya
kan karbondioksit kaybndan ileri gelir.
DTA (diferansiyel termal (analiz):
Bu analiz tekniinde numune ve referans madde arasndaki scaklk farkn uygulanan
scakln fonksiyonu olarak incelemektir. Genelde scaklk program uygulanrken
numunenin scakl (Ts) zamanla dorusal olarak artacak ekilde numune ve referans
maddeleri stlr. Numune ve referans madde scakl (Tr) arasndaki fark (T= Tr-Ts)
izlenerek numune scaklna kar grafie geirilir.
Kullanlan cihaz:
Birka mg numune (S) ve refarans madde elektrikle stlan frn ierisindeki numune ve
referans termo iftlerin yukarsna yerletirilmi kk alminyum tabaklar ierisine konur.
Referans madde almina, silisyum kalbur veya cam boncuk gibi bir inert madde olabilir.
Numune termo iftinin potansiyel k (ES) mikrobilgisayara gnderilerek numune scakl
nceden saptanm hzda ve dorusal olarak artacak ekilde frn giri akm kontrol edilir.
Numune termo iftinin sinyali ayn zamanda Ts scaklna dntrlerek diferansiyel
termogram yatay ekseni olarak kaydedilir. Numune ve referans termo iftler arasndaki
potansiyel fark (E) ykseltilir. Ve scaklk fark Eye dntrlerek dikey eksen olarak
kullanlr. Genelde diferansiyel termal dzeneklerdeki numune ve referans odalar azot gibi
inert bir gazn veya oksijen veya hava gibi aktif bir gazn dolamna msaade edecek ekilde
dizayn edilmilerdir. Baz sistemler ayn zamanda dk veya yksek basnlarn
uygulanmasn da mmkn klabilmektedir.
Genel prensipler:
Bir polimer maddenin uygun scaklk analizinde stlmasyla bozunmas sonucu elde edilen
piklerden faydalanarak diferensiyel termogramlarnn tespiti yaplabilmektedir. Bu
uygulamada T deki ilk azalma polimer maddenin cams geisi yznden olmaktadr. (bu
olay bir ok polimerin stlmas srasnda gzlemlenir.) Cams gei scakl Tg karakteristik
olup bu noktada cams amorf polimerler molekllerinin yaplarndaki byk ksmlarnn
birlikte hareketleri nedeni ile enerji kazanrlar. Polimerler cams gei scakl (Tg)
zerindeki bir scakla stlmas sonucunda cams yapsndan lastiimsi yapya geerler. Bu
77
geiin bir s alverii ile ilgili olmadndan dolay sonuta entalpi deiimi olmaz ve bu
nedenle de H = 0 dur. Ancak lastiin s kapasitesi camnkinden farkl olduundan elde
edilen eride (base line) taban izgisinde bir dme gzlenir. Bu gei srasnda entalpi
deimesi olmadndan bir pik gzlenmez.
Uygulamalar:
Diferansiyel temel analiz (DTA) doal ve sentetik rnlerin bileimlerini ve termal
zelliklerini tayin etmede yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrca termal analiz yntemleri
polimerlerin yap tayininde de kullanlmaktadr. Polimer maddelerin fiziksel ve kimyasal
zelliklerine gre deiik deiim oranlar gsterirler. Saf bir polimerin bile homolog
karmlar olmas ve tek bir kimyasal tr olmamas nedeniyle bir polimerin termal
geilerinin genellikle geni bir scaklk aralnda olacana dikkat edilmesi gerekir.
Diferansiyel termal analiz (DTA) polimerlerin dnda saf silikatlar, killer, ferritler,
seramikler, katalizrler ve camlar gibi inorganik bileiklerin termal zellikleri ile ilgili
lmlerinde de kullanlmaktadr. Bu almalardan fzyon desolvasyonu, su kayb,
ykseltgenme, indirgenme, absorpsiyon ve kat hal reaksiyonlar gibi olaylar hakknda bilgi
elde edilir. Diferansiyel termal analizlerin (DTA) en nemli bir kullanm alan da faz geileri
ile ilgili almalarda faz diyagramlarnn oluturulmasdr. Diferansiyel termal analiz ( DTA )
yntemleri organik bileiklerin erime, kaynama ve bozunma noktalarnn tayininde basit ve
doru yntemdir.
DSC ( Diferansiyel taramal kalorimetri )
78
79
B-UV/VIS(ULTRAVYOLE/GRNRBLGE) SPEKTROSKOPS:
1.GR:
Elektromagnetik dalga ile maddenin etkileimini inceleyen bilim dalna spektroskopi denir.
UV/VIS Spektroskopide bir atom veya molekle dardan belirli bir dalga boyunda bir n
gnderildiinde elektronlardan bir tanesi spinin ynn deitirmeden kar ba orbitaline
atlar. Bu olaya elektronik gei denir. Byle bir gei sonucu meydana gelen hale uyarlm
hal denir. Bir moleklde temel hal ile uyarlm hal arasndaki enerji farkna gei enerjisi
denir. Molekler ba orbitaline kovalent bada denir. Molekler orbitalde veya kovalent
bada ba meydana getiren elektronla iki ekirdek arasndaki kulon itmelerini minimuma
indirmek zere iki atom arasndaki hacimde hareket ederler. Bir maddenin absorpsiyon
yapabilmesi iin dipol momentinin, nn elektrik alan ile etkileimi gerekir. Byle bir
etkileme sonucu maddenin dipol momenti dahada byr. Buna gre dipol yapda olan
maddelerin absoprsiyonlar kolaylkla anlalabilir.
2.UV/VIS SPEKTROSKOPSN OLUTURAN KISIMLAR:
UV/VIS Spektroskopisi cihaznn balca ksmlar unlardr.
1)In kayna
2)Monokromatrler (n demetini boylarna ayran cihazlar)
3)Numune kaplar
4)Dedektrler
5)Elektronik integratrler
In kayna:
Grnr alanda yaplacak almalarda tungusten lamba kullanlr. Bu lambalarda tungusten
flaman stlarak 320-2500 nm arasnda olan btn nlar alnr. Ultraviyole alannda
yaplacak almalarda ise dteryum lamba kullanlr.
Monokromatrler:
In kaynandan gelen nlar dalga boylarna gre ayran cihazlara monokromatrler denir.
In demetinin giri ve k aral (sliti), mercek sistemi ve gelen n tek dalga boylu
80
demetlere ayrmaya yarayan prizma ve optik alar olmak zere balca 3 ksmdan meydana
gelir. Bu sistemlerde kullanlan monokromatrler; Bunsen monokromatr, Littrow
monokromatr ve optik alar (geirgen ve yanstmal) olmak zere 3 deiik trde
monokromatrler kullanlr.
Numune kaplar:
UV/VIS Spektrosfotometresinde kullanlan numune kaplar (kvetler) cam, silis, plastik ve
silikatlardan yaplrlar. allan dalga boyuna gre bu dalga boyunda absorpsiyon yapmayan
uygun numune kaplar kullanlarak spektrofotometrik lmler yaplr.
Dedektrler:
In enerjisini elektrik enerjisine dntren cihazlara dedektr denir. yi bir dedektr btn
dalga boylarna ayn derecede hassas olmal, dk enerjili n demetine hassas olmal ve
zerine den n enerjisini hemen elektrik sinyaline evirmeli ve evirme esnasnda
titreimsiz almaldr. Sinyaller dedektr zerine den n demetinin iddetine orantl
olmaldr. Bu spektrofotometrelerde dedektr olarak fototpler ve fotovoltatik cihazlar
kullanlr.
Elektronik integratrler:
Dedektrde dntrlen enerjinin iddetini gsteren bir sinyal cihaz ile donatlm olan ve
maddenin zerine drlen nlar souran ve spektrumlara eviren sistemlerdir.
81
82
4)Numune kaplar
5)Elektronik integratrler
In kayna:
In kayna olarak 1700-200 oC ye kadar stlm bir siyah cisim zellii tayan silisyum
karbrden mamul globar ubuu veya toryum oksit, seryum oksit, zirkonyum oksit gibi nadir
toprak alkali oksitlerin iyi bir balayc ile piirilmesi ile elde edilen nernst ubuudur.
IR monokromatr:
IR spektroskopilerde kullanlan monokromatrlerde mercek sistemleri yerine aynalar
kulanlr. Bu aynalar parlak yzeyli toplayc aynalardr. nfrared spektroskopisinde hep
prizmalar hemde optik alar kullanlr. Pirzmalar sodyum klorr, kalsiyum klorr, potasyum
florr, sezyum bromr gibi maddelerden yaplr. Son yllarda IR spektroskopisinin yerini
FT-IR spektroskopisi (Fourier transform infrared) spektroskopisi almtr. FT-IR
spektroskopisinde IR spektroskopi sisteminde olduu gibi ayna sistemleri yoktur. Bu ayna
sistemlerinin yerini numune zerine gnderilen tm nlar absorplamasn bir elektronik
hafzada tutan ve daha sonra 400 cm-1 ila 4000 cm-1 arasnda integratre yanstan gelimi bir
dzenek almtr.
Dedektrler:
Dedektr olarak termal (termokopl, golay cihaz, bolometreler) veya fotoiletken dedektrler
kullanlr.
Numune kaplar:
Numune kaplar olarak gaz, sv ve kat numuneler iin deiik tipte kaplar kullanlr. Kat
numuneler disk haline getirme teknii uygulayarak veya zelti haline getirilerek
spektrumlar alnr. Bir maddenin kat halinin spektrumu genellikle sv parafin veya
potasyum bromr iinde alnr. Bu amala madde iyice toz haline getirilir ve sv parafine
kartrlarak veya potasyum bromr ile disk haline getirilerek alnr. Disk haline getirme
tekniinde 1 mg numune 100 mg potasyum bromr ile iyice kartrarak disk haline getirilir.
Sspansiyon haline getirme tekniinde ise 3-5 mg iyice ezilmi numune 1-2 damla parafin ile
sspanse edilip KBr veya NaCl disklerinin zerine damlatlarak spektrumlar alnr. Svlarn
spektrumlarnda ise yine zelti haline getirme tekniinde olduu gibi ilem uygulanr.
Gazlarn spektrumlar ise uygun vakumlu dzenekler kullanlarak alnr.
Elektronik integratrler:
Dedektrden gelen n demetinin iddeti bir sinyale dntrlerek elektronik integratrlerde
spektrumlara evrilir.
83
84
=.p
:manyetorijik oran
p:asal momentum
:manyetik momentin yn
a-1)paracklarn manyetik kuantum halleri arasnda dalm:
Dtan uygulanan bir manyetik alan yokken bir ekirdein manyetik kuantum hallerinin
enerjileri zdetir. Dolays ile pek ok sayda hidrojen ekirdei ieren bir numunede
manyetik kuantum says + 1/2 olan ekirdeklerin says - 1/2 olanlarnki ile eittir. Fakat
numune bir d manyetik alan etkisine girince ekirdekler dk enerjili haldeki ekirdeklerin
(m= + ) sayca daha baskn olmasn salayan bir eilim kazanr.
b)NMR 'n klasik aklamas:
Absorpsiyon olayn ve zellikle absorpsiyonun nasl lldn anlamak iin ykl bir
taneciin bir d manyetik alandaki davranna ilikin klasik fizik yaklam vermek
yararldr.
b-1)ekirdeklerin manyetik alanda presesyonu:
nce pusula ibresi gibi dnmeyen manyetik bir cismin bir d manyetik alanlarda etkisini
inceleyelim. bre alana paralel yneli dorultusunda saptrlnca alann iki uca uygulad
kuvvetlerin etkisi ile ibre ekseni etrafnda bir dzlem iinde salnm hareketi yapar.
Srtnmenin sfr olmas halinde ibrenin ular alan ynnn iki yanna sonsuz sre ile gidip
gelecektir. Fakat kuzey-gney ekseni etrafnda spin hareketi yapan bir mknatsn salnm
hareketi olduka farkldr. Dnme eksenine alan tarafndan uygulanan kuvvetin yol at
hareket kuvvet dzleminde deil bu dzleme dik ynde olacak, sonu olarak dnme ekseninin
ucu bir ember izecek ekilde hareket edecektir. Yani dnen bir ekirdein dnme ekseni
uygulanan alan vektrnn etrafnda bir topa (prezesyon) hareketi yapacaktr
c)Fourier dnml NMR spektrometresi:
Pulslu NMR lmlerinde kuvvetli bir manyetik alana konmu ekirdekler periyodik olarak
ok ksa sreli ve iddetli radyo frekans pulslar ile nlanr. Puls sreleri genelde 10 mikro
saniyeden daha kktr ve nn frekans 102-103 MHz arasndadr. Pulslar arasndaki
zaman aral bir veya bir ka saniye mertebesindedir. Bu zaman sresince zaman-baml bir
radyo frekans sinyali elde edilirki bu sinyale serbest indksiyon azalm sinyali (FID) denir.
Bu sinyali uyarlm ekirdekler durulma yaparken olutururlar. Serbest indksiyon azalm
sinyali d manyetik alana dik bir radyo alcs ile gzlenebilir. Aslnda hem numuneyi
nlayan pulslarn oluturulmas hemde azalm sinyalinin gzlenmesi ayn sarmla
gerekletirilir. FID sinyali nce saysallatrlr sonra veri ileme amac ile bir bilgisayarda
depolanr. Genelde sinyal/grlt orann ykseltmek iin ard arda pek ok pulsa ilikin
zaman-baml bir sinyale dntrlr ve son olarak sinyal/grlt orann biraz daha
artrmak iin dijital szme ilemi uygulanr. Ele geen frekans-baml kt srekli dalga
taramal NMR spektrumlarna benzer.
d)NMR spektrum tipleri:
85
Kullanlan cihazn tipine,sz konusu ekirdein cinsine, numunenin fiziksel haline, analit
ekirdein evresine ve verilerin toplan amacna gre deien pek ok tip NMR spektrumu
vardr. Ama yinede NMR spektrumlarnn pek ou ya geni izgi spektrumu yada yksek
ayrml spektrum eklinde gruplandrlabilir.
1.Geni izgi spektrumlar:
NMR spektrumundaki izgilerin kayna olan uyarc n bandnn genilii kimyasal evre
farkna bal ince yapnn gzlenmesini engelleyecek kadar byk ise geni-izgi spektrumu
sz konusudur. Geni-izgi spektrumlar; izotoplarn kantitatif tayinleri ve absorplayc
trlerin fiziksel evrelerinin incelenmesi bakmndan yararldr. Bu spektrumlar genellikle
dk iddette manyetik alanlar kulanlarak elde edilir.
2.Yksek-ayrml spektrumlar:
Pek ok NMR spektrumu yksek ayrmldr ve bu spektrumlar 0,01 ppm veya daha kk
frekans farkn ayrt edebilen cihazlarla elde edilir. Belli bir ekirdek tr iin bu spektrumlar
birden ok pik ierebilir. Bu pikler farkl kimyasal evrelerin bir sonucudur.
NMR spektrumlarna evre etkileri:
Belli bir ekirdein absorplayc RF nnn frekans onun kimyasal evresinden (yani
civarndaki elektronlar ve ekirdekler) kuvvetle etkilenir. Bu yzden basit molekller bile bu
molekllerin yaplarnn aydnlatlmasnda kullanlabilecek zengin spektral bilgiler salar.
a)ekirdeksel etki tipleri:
Yap analizlerinde hem kimyasal kayma hemde spin-spin yarlmas ayr ayr nemlidir. ki
etkinin deneysel olarak birbirinden ayrlmas kolaydr. nk kimyasal kaymaya bal pik
aralklar manyetik alan iddeti veya sabit osilatr frekans ile doru orantldr.
a-1)Kimyasal kaymann kkeni:
Kimyasal kayma, elektronlar ekirdek etrafnda dnerken oluan kk manyetik alanlardan
ileri gelir. ou zaman bu kk alanlar uygulanan d alanla zt ynldr. Bu yzden
ekirdein maruz kald net manyetik alan uygulanan sabit alandan genellikle biraz daha
kktr.
a-2)Spin-spin yarlmasnn kkeni:
NMR sinyali veren ekirdein manyetik momenti, yakn evredeki baka ekirdeklerin
manyetik momentleri ile etkileiyor ise o sinyalde yarlma olur. Spin hareketi yapan ekirdek
tarafndan yaratlan manyetik alan bu ekirdekle dier ekirdekler arasndaki ba
elektronlarn dalmn etkiler. Elektron dalmndaki bu deiim komu ekirdeklerin
manyetik alanlarn etkiler ve enerji seviyelerinde yarlmaya yol aar ve bylece mmkn
enerji geilerini artrr. ekirdeklerin ba elektronlar aracl ile iletilen bu etkileimine
ou zaman polarizasyon etkileimi denir.
b)Kimyasal kaymann teorisi:
86
87
uratarak frekans-baml sinyali elde edilir. Ayrca verilerin ilenmesi ve cihazn kontrol
ile ilgili pek ok ilev stlenir. Fourier dnml cihazlarn bylesine yaygnlamasnn ana
sebebi sinyalin ortalamasn etkili ekilde bulabilmeleri ve bylece duyarlln byk lde
artmasdr. Duyarllktaki bu artn bir sonucu olarak NMR tekniinin doal bolluu dk
olan C-13 izotopuna, mikrogram miktarlarda protona ve fosfor, silisyum, flor gibi baka
ekirdeklere uygulanmas mmkn hale gelmitir.
88
Alandaki dalgalanmalarn etkisini kapatmak iin ticari NMR cihazlarnda bir alan/frekans
kilitleme sistemi kullanlr. Bu sistem referans bir ekirdein srekli nlanmas ve mknatsn
belirledii alanda ekirdeklerin rezonanas maksimumunun izlenip kaydedilmesi esasna
dayanr. Referans ekirdein absabsorpsiyon sinyalinin iddetindeki deiiklikler bir geribesleme devresine ular ve bu devrenin salad ok kk manyetik alan aletin mknats
boluunda alan kaymasn dzeltmede kullanlr. Modern spektrometrelerde referans
ekirdek genelde zcde bulunan dteryumdur. Dteryum rezonans frekansna ayarlanm
ikinci bir RF verici/alc sarm, referans izlenmesi ve bylece alan ayar devresinin
tetiklenmesi iin kullanlr. Bir ok modern NMR cihaznn mknatslar 1-20 dakika srelerle
kilitleme yapmadan veri toplayabilecek kadar kararldr.
b-2)Dengeleme:
NMR cihazlarnn mknatslarnn salad alann numune blgesindeki kk homojenlik
kusurlarn telafi etmek iin adna dengeleme sarmlar denilen bir ift tel sarm kullanlr. Bu
sarmlardan geen akm dikkatle kontrol edilir. Bu gn kullanlan modern cihazlarda
dengeleme bilgisayar kontrolldr.
b-3)Numunenin dndrlmesi:
Numuneleri dikey eksenleri etrafnda dndrmek iin alandaki homojenlik kusurlarn telafi
etmenin bir baka yoludur. Numune dna bir plastik trbin geirilir ve teet bir hava akm
trbinle birlikte numuneyide dndrr. Dnme hz 20-50 devir/sn'dir. Bu frekans homojenlik
kusurlarnn yol at frekans farkllamalarndan daha byk ise ekirdekler ortalama bir
evreyi grr ve bylece grnrdeki frekans sapmalar sfra yaklar. Dndrme denilen
bu ilemin bir sakncas manyetik alann dnme frekansnda modle olmasdr. Bu
modlasyon absorpsiyon piklerinin her iki yannda yan bant veya dnme yan bantlar denilen
kk piklerin olumasna yol aar.
c)Numune probu:
NMR spektrometrelerinin nemli bir bileenide numune yuvasdr. Yaygn olarak prob
denilen bu parann bir ok ilevi vardr. Numuneyi manyetik alann iinde sabit bir konumda
tutar. Spinlemeyi salar ve NMR sinyalinin uyarlmas ve belirlenmesi iin gerekli olan
sarmlar bu blgededir. Prob ayrca iki verici sarm daha ierir. Bunlardan biri kilitleme dieri
ise dekapling ilemleri iindir. Numune kab genelde 5 mm d apl yaklak 0,4 ml zelti
alabilen bir cam tptr. ok az miktarda numuneler iin mikrotpler zel amalar iin ise
byk tpler kullanlr.
c-1)Puls jeneratr:
RF jeneratrleri ve frekans sentezleyiciler temelde tek frekansl bir sinyal retir. Fakat fourier
dnml spektrumlarn elde etmek iin belirli bir izotopun farkl evrelerde uyarlmasn
salamak zere yeterli genilikte bir arala serpilmi bir seri RF sinyali gereklidir. Fourier
dnm ile kare dalga pulsu ne kadar dar ise bileenlerin frekans dalm aral o kadar
genitir. Puls sonsuz darla yaklatka ilke olarak btn frekanslar ierecektir. Yani bir RF
osilatrnn anahtarn ok ksa bir sre iin ap kapama sonucu tretilen dar bir puls
incelenilen btn ekirdekleri uyarabilecek kadar geni bir frekans band ierecektir. Elbetteki
osilatr frekansnn o ekirdek iin uygun bir orta deere ayarlanm olmas gerekir.
89
c-2)Alc sistemi:
Dedektr sarmndaki akmla oluan potansiyeller nanovolt-mikrovolt mertebesindedir. Bu
potansiyelin sinyal ileme ve saysal deerlere dntrme basamana gemeden 0-10 volt
aralna ykseltilmesi gerekir. Byle n ykseltme ilemi cihazdan gelen grltlerin etkisini
en aza indirmek iin prob iinde alc sarmnn hemen yanna yerletirilen bir n ykseltici
ile ilk ykseltme salanr. Daha sonra prob dnda RF ykseltici ile potansiyel istenilen
deere ykseltilir.
d)Dedektr ve veri-ileme sistemi:
Dedektr sisteminde yksek-frekansl sinyali nce bir ses-frekans sinyaline dntrlr. Ses
sinyallerini saysal deerlere dntrmek daha kolaydr. RF ykselticisinden gelen sinyal iki
ayr bileenden olumu gibi dnlebilir. Osilatr frekansnda bir tayc sinyal ve bunun
zerine bindirilmi analitten gelen bir NMR sinyali, NMR sinyalinin frekans tayc
sinyalinkinden milyonda 1-2 orannda farkldr.
d-1)Ses sinyalinin rnekleri:
Numune sinyalinden tayc sinyali kararak bulunan sinsoidal ses sinyali, sinyal
potansiyelini periyodik olarak lp kaydeden bir elektronik sistemle saysal deerlere
dntrlr.
d-2)Sinyal integratrler:
Btn modern NMR kaydedicilerinde absorpsiyon piklerinin alanlarn okuyan elektronik
veya saysal integratrler bulunur. Genelde integral verileri NMR spektrumlarnn zerine
basamakl grafikler halinde ilenir. Alan verilerinin bal tekrarlanabilirlii % 1-2
mertebesindedir. Fakat deneysel deikenler ve veri edinim parametreleri iyi kontrol edilerek
% 1-2 'lik alan belirlenmesi kesinlikle mmkn olabilmektedir.
e)Numune hazrlama:
Yakn zamana kadar yksek-ayrml NMR almalar akkanl iyi bir sv zelti haline
getirilen numunelere zg idi. ou zaman % 2-15'lik numune zeltileri kullanlmakta idi.
Vizkoziteleri dk olan saf svlarn NMR spektrumlarda alnabiliyordu. Gnmzde
numunenin vizkoz veya kat olmas halindede NMR almalar yaplabilmektedir. Proton
NMR sketroskopisi iin en iyi zcler protonsuz zclerdir. Bu adan karbon tetraklorr
idealdir. Fakat bir ok maddenin bu svda ok az znmesi karbon tetraklorrn kullanm
alann daraltmaktadr. Onun yerine dterokloroform (CDCl3) ve dterobenzen (C6D6) yaygn
kulanm alan bulmutur. Gnmzde kat numunelerin NMR spektrumlarda
alnabilmektedir. Polimerlerin, fosil yaktlarn ve yksek molekl arlkl baka maddelerin
13
C - NMR spektrumlarn elde etmek iin deiik teknikler gelitirlmitir.
Proton NMR uygulamalar:
Proton NMR spektroskopisinin en nemli uygulamas organik, organo-metalik ve
biyokimyasal molekllerin tehis ve yap aydnlatma almalardr.
90
a)Bileenlerin tannmas:
nfrared spektrumlar gibi NMR spektrumlarda bir organik bileiin tam olarak tehisi iin
tek bana ou zaman yetersizdir. Fakat ktle, infrared ve ultraviyole/VIS spektrumlar gibi
baka deneysel verilerle birlikte NMR saf bileiklerin karakterize edilmesinde gl ve
vazgeilmez bir aratr.
13C
NMR spektrometresi:
13
91
13
92
edilmesidir. Yani x-n filmi ekilirken olduu gibi hasta insana veya hayvana grntleme
esnasnda nlardan veya baka bir sebepten zarar gelme olasl ok az hatta sfrdr.
93
Bu etkiyi azaltmak iin kk boyutundan dolay reaksiyona girmemi silanol gruplarnn bir
ou ile etkileen klor trimetil silanla ilave bir reaksiyon yaplarak siloksan gruplarnn ou
bloke edilir.
Ters faz ve normal faz dolgular:
Dalma kromatografisi; hareketli ve durgun fazlarn bal polarlna bal olarak iki ksma
ayrlr.
-Ters faz kromatografide sabit faz apolardr ve ou zaman bir hidrokarbondur. Hareketli faz
ise nisbeten polar (su, metanol veya asetonitril gibi) zclerden meydana gelmitir.
-Normal faz kromatografide en dk polaritedeki bileenler hareketli fazda nisbeten ok
zndkleri iin en nde elute edilirler. Hareketli fazn polaritesindeki art elsyon
zamannn azalmas ile sonulanr. Bunun aksine ters-faz ynteminde en ok polar bileenler
en nde yrr ve hareketli fazn polaritesindeki art elsyon zamann arttrr.
Normal faz kromatografisi
Zt faz kromatografisi
C B A
--------------------------t(zaman)
A B C
-------------------------------t(zaman)
C B A
----------------------------t(zaman)
A B C
-----------------------------------t(zaman)
Bal faz dolgular balanan katman apolar karekterde olduu zaman ters faz olarak, bu
katman polar fonksiyonlu gruplar ierdii zaman ise normal faz olarak snflandrlr.
Genellikle HPLC sistemlerinin %75' inde ters faz dolgu maddesi ile doldurulmu kolonlar
kullanlmaktadr. Bunlarn bir ounda bu kaplamalarda siloksandaki R grubu bir C8 (n-oktil)
zinciri veya C18 zinciridir.(n-oktadesil) Bu gibi preparatlarda uzun zincirli hidrokarbon
gruplar partikl yzeyine dik ve birbirine paralel olacak fra ve tyl bir yap verecek
ekilde dzenlenmitir. Daha uzun zincirler daha fazla alkoyma zelliindeki dolgular
meydana getirmektedir. Ayrca daha uzun zincirler daha byk molekll numunelerin
kullanlmasna izin vermektedir. rnein C18 dolgusu iin en byk numune boyutu benzer
artlar altnda C4 dolgusuna gre kabaca iki kattr. Ters-faz (zt faz) kromatografinin bir ok
uygulamalarnda deiik oranlarda metanol-asetonitril veya tetrahidrofuran gibi svlar ieren
sulu zeltiler gibi olduka polar fazlarla elsyon yaplr. Bu durumda kolon dolgusunun
bozulmas ve paralanmasna sebep olan siloksann hidrolizinden dolay pH- deerinin
yaklak 7,5 'den daha byk deerlere kmamasna dikkat edilmelidir. Piyasada bulunan
normal-faz bal dolgu maddelerinde siloksan yapsndaki R, siyano (C-C2H4CN),
diol (-C3H60CH2CHOHCH2OH), amino (C3H6NH2) ve dimetil amino (-C3H6N(CH3)2) gibi
polar bir fonksiyonlu gruptur. Bu dolgu maddelerinin polariteleri, siyano en dk ve amino
94
tipleri en byk polaritede olacak ekilde geni bir aralkta deiir. Normal faz dolgular ile
elsyon nisbeten apolar etil eter, kloroform ve n-hekzan gibi zcler kullanlarak yaplr.
Dalma kromatografisinde kolon:
Hareketli faz analit ile etkileen kromatografi ilemlerinde ayrmay etkileyen aktif aktr
(znen madde, hareketli faz ve sabit faz) arasndaki molekller arasndaki kuvvetler
uygun ekilde dengelenmelidir. Molekller aras bu kuvvetler etkileen bileenin birbirinin
bal polaritesi ile kalitatif olarak tarif edilir. Farkl analit fonksiyonlu gruplarn polariteleri
artan sraya gre yledir.
Hidrokarbonlar < eterler < esterler < ketonlar < aldehitler < amidler < aminler < alkoller <
su
Su yukardaki fonksiyonlu gruplar ieren bileiklerden daha polardr. ou zaman
dalma kromatografide ayrma iin uygun bir kolon seiminde durgun fazn polaritesi
kabaca analitin polaritesi aanalitin polaritesi ile eletirilir. Daha sonra elsyon iin olduka
farkl polaritedeki hareketli faz kullanllr. Bu ilem znen madde ve hareketli fazn
polaritesinden farkl seilmesi durumunda genellikle daha baarldr. Burada durgun faz ou
zaman numune bileenleri ile kuvvetli ba vermedii iin alkonma zamanlar pratik
uygulamalar iin ok fazla ksa olur. Tabii' ki dier bir durumda znen madde ve sabit
fazn polaritelerinin birbirine ok benzer olarak seildii ve hareketli fazn polaritesinin
tamamen farkl olduu durumdur. zetlemek gerekirse iyi bir dalma kromatografik
ayrmann makul srelerde gerekletirilmesi isteniyor ise znen madde hareketli fazn
polariteleri dikkatli bir ekilde seilmelidir. Bu seimde yaplacak ey durgun faz iin genel
bir tip seerek olaslklar azaltmaktr. Bu seiminde yaplabilmesi iin, analizi yapann
uygun bir ayrma gerekletirinceye kadar farkl hareketli fazlardan elde ettii
kromatogramlarla bir deneme-yanlma deneyi yapmasdr. Bir karmdaki btn bileenleri
ayrmak mmkn deilse farkl tipteki bir kolon semek gerekir.
Dalma kromatografisinde hareketli faz seimi:
Sv kromatografide alkonma faktr(k') parametre iinde (N, k' ve ) hareketli faz
bileimine ok kuvvetli bal olduundan dolay deneysel olarak en kolay deitirilebilendir.
En uygun performans iin k' = 2-5 arasndaki ideal aralkta olmaldr. Ancak kompleks
karmlar iin bu aralk btn bileenlere ait piklerin grlmesi iin gerekli zaman salamak
amac ile belki 0,5-20 aralna kadar genileyebilir. Bazen k' nn ayarlanmas birbiri ile
akmayan tek tek piklerin elde edilmesi iin tek bana yeterli deildir. Bu durumda
seicilik katsaysnda () deiiklie ba vurulmaldr. Burada da yine seicilikte deiiklik
yapmann en basit yolu hareketli fazn bileimini deitirmektir. Ancak alkonma faktrnn
uygun aralkta kalmasna dikkat edilmelidir. Alternatif olarak farkl bir kolon dolgu maddesi
seilerek seicilik deitirilebilir.
Alkonma faktrne zc gcnn etkisi:
znen madde ile kuvvetle etkileen zcler ou zaman kuvvetli zc olarak veya
polar zcler olarak adlandrlr. zclerin polaritesinin tarifinde synder tarafndan
gelitirilen polarite indisi ( P' ) kullanlr.
Dalma kromatografisinin uygulanmas:
95
Ters-faz balanm dolgu maddeleri olduka yksek polar zclerle (ou zaman sulu)
birlikte kullanldnda sv kromatografisi iin ideal bir sisteme doru yaklalr. Bunlarn
geni kullanlma aralklar, uygunluklar ve alkonma faktr ve seiciliin sulu fazda
yaplacak oynamalarla kolaylkla deitirilebilmeleri nedeni ile bu dolgular yeni tipteki
numunelerin ayrlmasnn aratrlmas iin genellikle btn dier dolgulardan nce kullanlr.
Trev oluturma:
Baz durumlarda kromatografik ayrmadan nce veya bazende sonra bir numunenin
bileenlerini bir trevine dntrmek gerekebilir. Bu gibi uygulamalar baz trlerin
adsorpsiyon ve iyon deitirme kolonlar yerine dalma kromatografisi kolonlarnda
salanabilmesi iin polaritelerinin azaltlmas amac ile veya btn numune bileenleri iin
dedektr cevabn ve dolaysylada duyarll artrmak amac ile veya da numunedeki belirli
bileenlerin dedektr cevabnn seiciliini artrmak iin arzu edilebilir.
Sv kromatografide kolon verimlilii:
1.Dolgu maddesi tanecik boyutunun etkisi:
H.P.L.C Sisteminde kullanlan kolonlarda kolon verimlilii tanecik boyutu azaldnda arpc
bir biimde artmaktadr. rnein tanecik boyutunun 45 mikrometreden 6 mikrometreye
dmesi ile tabaka yksekliinin on kat veya daha fazla azald gzlenir.
2.Sv kromatografide kolon d bant genilemesi:
Sv kromatografide kolon dolgusunun d ksmnda nazen nemli bant genilemesi
meydana gelmektedir. Kolon d bant genilemesi olarak adlandrlan bu olay znm
maddenin enjeksiyon sisteminde bulunan ak borularda, dedektr blgesinde ve sistemin
farkl paralarn birbirine balayan boru balantlarnda ak srasnda meydana gelir.
Buralarda borunun merkezindeki ve eperine yakn blgedeki sv tabakalarnn ak hzlar
arasnda farktan dolay genileme olur. Sonu olarak znen maddenin oluturduu bandn
merkezi d ksmndan daha hzl hareket eder. Gaz kromatografide kolon d genileme
difzyonla byk lde dengelenir. Ancak svlardaki difzyon nemli lde yavalar ve bu
tip bant genilemesi ou zaman nemsenecek duruma gelir. Toplam tabaka yksekliine
kolon d etkilerin katks (H d) aada verilen eitlikle gsterilir.
H d= x r2 x u / 24 DM
u=dorusal ak hz cm/sn
r=borunun yar ap (cm)
DM = znen madenin hareketli fazdaki difzyon katsays cm2 / sn .
kk apl kolonlar kullanldnda kolon d genileme olduka ciddi boyutlara ulalabilir.
3.Kolon verimliliine numune miktarnn etkisi:
96
Kolon verimlilii bal numune ktlesinin (mikrogram/gr dolgu maddesi) etkisi kromatografi
tipine gre deimektedir.
HPLC CHAZLARINI OLUTURAN SSTEMLER:
1.HPLC Cihazlarnda hareketli faz hazneleri ve zc muamele sistemleri:
Modern HPLC cihazlar bir veya daha fazla her biri 200-1000 ml zc ieren camdan
veya elikten yaplm hazne iermektedir. Bu hazneler ou zaman kolonda ve dedektr
sisteminde gaz oluturarak bozucu etkilere sebep olan znm gazlarn (genellikle oksijen
ve azot) giderilmesi iin bir cihazla (Degasser) donatlmtr. Bu gaz kabarcklar bant
genilemesine, ayrca ou zaman dedektrn performansnda bozucu etkilere sebep olurlar.
Gaz giderme dzenei; vakum pompas sistemi, damtma sistemi ve zcy stp
kartran bir paradan oluabilecei gibi, dk znrlkteki inert bir gazn kk
kabarcklar yardm ile znm gazlar srkleyen basit bir fleyicide olabilir. ounlukla
bu sistemler zc iinde bulunabilecek toz ve partikl halindeki maddelerin pompaya ve
enjeksiyon sistemine zarar vermemesi veya kolonu tkamamas iin toz ve partikl maddeleri
szmeye yarayan bir szme dzeneide ierirler. Bu szme iin bir vakumlu pomla ve 20-40
mikrometrelik gzenekli filtre membranlar kullanlarak yaplr. Sabit bileimdeki tek bir
zc kullanlarak yaplan bir ayrma izokratik elsyon olarak adlandrlr. Scaklkla ayrma
etkinlii gradient elsyonla byk lde arttrlr. Burada polariteleri nemli derecede
biribirinden farkl iki veya zc sistemi kullanlr. Elsyon baladktan sonra belirli
bir programa gre bazen srekli olarak ve bazende bir seri basamaklar halinde zclerin
oran deitirilir. Modern HPLC cihazlar ou zaman zclerin hacimsel oaran zamanla
dorusal olarak veya stel olarak deitirilebilecek ekilde iki veya daha fazla hazneden
ald zcleri bir kartrma odasnda srekli olarak deien hzlarda bir araya getiren
sistemlerle donatlmtr.
2.HPLC Cihazlarnda pompalama sistemleri:
Bir HPLC pompa sistemi iin gerekli artlar olduka skdr ve unlar iermektedir.
1) 400 At.' e kadar basn retimi
2) Puls iermeyen basn k
3) 0,1-100 ml/dakika aralnda ak hzlar
4) % 0,5 veya daha iyi bir bal tekrarlanabilirlikte ak kontrol
5) Korozyona dayankl paralar(paslanmaz elik veya teflondan yaplm szdrmazlk)
Svlar ok fazla sktrlamadndan dolay HPLC pompalar tarafndan retilen basncn bir
patlama tehlikesi oluturmadnada dikkat etmek gerekir. (balant ksmlarnda oluan kaak
bir yangn tehlikesine sebep olabilir)
Her birinin kendine gre stnl ve sakncalar bulunan tip pompa vardr.
1.Pistonlu pompalar
97
98
99
100
infrared dedektrleridir. nfrared dedektr hcreler kullanlan sodyum klorr veya kalsiyum
florr pencereler hari yapl bakmndan ultraviyole nl hcrelere benzemektedir. Hcre
uzunluu 0,2-1,0 mm ve hcre hacmi1,5-10 mikrolitre arasnda deimektedir. nfrared
dedektrlerin kullanlmasndaki balca snrlama kullanl bir ok zcnn dk
geirgenliidir. rnein su ve alkollerin geni absorpsiyon bantlar bu dedektrlerin bir ok
uygulamada kullanlmasn engellemektedir.
Floresans dedektr:
Bu dedektrlerin ounda floresans uyarc na 90 derecede yerletirilmi bir foto elektrik
dedektr yardm ile gzlenmektedir. En basit dedektrlerde uyarc k kayna olarak civa
lambas ve yaylan nlarn belirli bir bandn izole etmek iin bir veya bir ka filtre
kullanlr. Daha gelimi cihazlar kaynak olarak ksenon lambas ve floresans masn izole
etmek iin ise optik a monokromatrler kullanlr. Floresans dedektrlerindeki gelecekteki
gelimeler duyarll ve seicilii arttrmak amac ile muhtemelen ayarlanabilir lazer n
kaynann kullanlmas ynndedir.
Krma indisi dedektr:
Bu dedektrde zc kolunun yolu zerinde bulunan hcrenin bir yarm blmesinden geer;
eluent ise daha sonra dier blmenin iinden geer. Bu iki blme iki zeltinin krma indisi
birbirinden farkl ise gelen n krlacak ekilde uygun bir ada yerletirilmi bir cam plaka
ile ikiye ayrlmtr. Foto duyarl dedektrn yzeyine gelen n demetinin yolundan sapmas
k sinyalinin deimesine sebep olur. Bu deiiklik ykseltilerek kaydedildiinde
kromatogram elde edilir. Krma indisi dedektrlerinin hemen hemen btn analitlere cevap
vermek gibi nemli bir stnl vardr. Ayrca gvenilirdirler ve ak hzndan etkilenmezler.
Ancak bunlar scakla kar olduka duyarl olduklarndan scaklklar derecenin binde bir
kandan daha az deiecek ekilde tutulmalar gerekir. Ayrca bu dedektrler dier tip
dedektrler kadar duyarl deildir.
Buharlatrmal k sama dedektr (ELSD):
Bu dedektrde kolondan kan zelti bir sisletirici iinden geirilmekte ve burada azot veya
hava akm ile ok ince sis haline dntrlmektedir. Kk damlalar daha sonra
hareketli fazn buharlatrc ve tayin edilecek maddenin ok kk partikllerinin olutuu
scaklk kontroll srkleme borusuna gnderilir. Tayin edilecek madenin ok kk
partikllerinin oluturduu partikl bulutu daha sonra bir lazer n demetinin iinden
geirilir, ak ynne dik ada salan nlar bir silisyum foto diyot dedektr yardm ile
llr. Bu tip dedektrlerin balca stnl buharlamayan btn analitlere yaklak
olarak ayn cevab vermeleridir. Dedeksiyon snr 5 nanogram/25 mikrolitre olduu ifade
edilmektedir.
Elektrokimyasal dedektr:
Bu dedektrler amperometri, polografi, kulometri ve kondktometri esasna gre
almaktadr. Hcre hacmi 1-5 mikrolitre'dir. Bu hcrenin seri ve paralel olarak
kullanlabilecek iki tane alma elektrodu ieren kullanl bir modifikasyonu piyasalarda
mevcuttur. Eluent aknn nce birinci elektrod ve daha sonra ikinci elektroddan akt ilk
konfigrasyon tayin edilecek maddenin akn st ksmndaki elektrodu tersinir olarak
ykseltgenmesini (veya indirgenmesini) gerektirir. kinci elektrod ykseltgenen (veya
101
indirgenen) rnleri tayin etmek iin bir katod (veya anod) olarak grev yapar. Bu
dzenleme belirleme sistemin ilgin bir uygulamas, tiyol ve dislfrlerin her ikisinide ieren
karmlarndaki bileenlerin belirlenmesi iin yaplan ilemde, burada akn st ksmndaki
civa elektrodda ,dislfrler yaklak -1,0 voltta indirgenir. Yani u reaksiyonlar olur.
RSSR + 2H+
+ 2e'-------- 2RSH
Daha sonra akn alt ksmndaki civa elektrod, orjinal numunedeki ve akn st tarafndaki
elektrod tarafndan oluturulan tiyoller tarfndan ykseltgenir.
2 RSH + Hg(s)------Hg(SR)2(k) + 2H+
+ 2e'
Paralel konfigrasyonda iki elektrod arasndaki eksen akla 90 derece a yapacak ekilde
dndrlr.
Ktle spektrofotometrik dedektr:
Sv kromatografisi ile ktle spektrofotometreyi birbirine balamaktaki temel problem
birincisinin bal olarak ok zc hacimleri ile almas ve ikincisinde vakum
gerektirmesidir. Bu problemi zmek amac ile eitli ara balantlar gelitirilmitir.
Bunlardan piyasada mevcut olan bir tanesinde kolondan kan eluent iki ksma ayrlr ve
ok az bir ksm dorudan ktle spektrofotometreye gnderilir. Ak hzlar 10-50
mikrolitre/dakika olan yeni mikro gzenekli kolonlarn kullanlmaya balamas ile birlikte
sv kromatografi sistemlerinin dorudan ktle spektrofotometrik dedektre balanmas
mmkn olabilir. Ticari olarakda satlan ikinci tip balantda zc ve analiti buharlatrma
ile ayrmak iin zelti hareketli bir tel zerinde toplanr. Ve bir stma odasna gnderilir.
zcs buharlatrldktan sonra erit veya tel zerindeki analit
desorpsiyon
iyonlamasnn meydana geldii iyon kayna blgesine gelir. Termosprey olarak adlandrlan
yeni ve mit veren bir balant u anda piyasada bulunmaktadr. Termosprey balantlar bir
kolondan kan ak hz 2 ml/dak kadar yksek olan eluentin tamamnn dorudan dedektre
gnderilmesine izin vermektedir. Bu balantda zc ve analit moleklleri paslanmaz
elikten yaplm stlan kapiler bir boru iinden bir aeresol jeti halinde geirilerek sv
buharlatrlr. Sprey iinde eluent iine katlm amonyum asteat gibi bir tuz yardm ile yk
aktarma sonucu analit iyonlatrlr. Bylece termosprey sadece bir balant deil ayn
zamanda iyonlatrma kayna olarakda kullanlm olur. Sonuta elde edilen spektrum
genellikle sadedir ve mol ktlesi hakknda bilgi verir. Ancak tehis amalar iin olduka
kullanl olan elektron impakt spektrumlarnn gsterdii baz ayrntlar burada yoktur.
Ayrca termosprey balant sadece amonyum asetat gibi tuzlar zebilecek polar hareketli
fazlarda yani polar analitlerde kullanlabilir. Bu snrlamalar ile birlikte termosprey
balantlar peptitler ve nkleotitler gibi uucu olmayan ve termal olarak kararl geni bir
madde grubu iin spektrumlar vermektedir. Gzlenebilme snrnn 1-10 pikogram'a kadar
dt tesbit edilmitir. Son zamanlarda hem elektron impakt hemde kimyasal iyonlama
spektrumu elde etmeyi mmkn klan yeni bir tip balant piyasaya kmtr. Bu cihazda
analiti kat partikl haline, hareketli fazda gaz haline dntrmek iin termal sisletirme ve
zc uzaklatrma olay ayn anda yaplmaktadr. Bu aeresol ince bir boru iinden hareketli
faz molekllerinin darya pompaland vakumlu bir blgeye hzlandrlmaktadr. Bunun
iin bir momentum ayrc yardm ile ayrma olay gerekletirilmektedir. Partikl halindeki
analit moleklleri daha sonra bir elektron demeti iinde veya kimyasal olarak iyonlatrlr.
Ktle spektrometrik dedektrlerde genellikle bilgisayar kontroll yaplr ve veriler depolanr.
102
103
104
Boyut-eleme yntemleri jel szme ve jel geirgenlik kromatografisi olmak zere iki alt ksma
ayrlr.
Jel szme kromatografisi:Sulu zcler ve hidrofilik dolgu maddeleri kullanlr. Suda
znen maddelere uygulanr.
Jel geirgenlik kromatografisi:Polar olmayan organik zcler kullanlr. Daha
polar olan organik zclerde znen maddeler uygulanr.
az
105
Duyarllk
Seicilik
Dorusallk
Nicelik bilgisi
106
sistemi her enjeksiyon bana 500 pg ye den miktarlarda lebilir. Dedektr dalga boylar
olabildiince ok bileiin katsaylarnn tkenmesine uyacak ekilde dedeksiyon snr,
polinkleer aromatikler gibi belirli evresel bileikler iin 50 pg kadar dk miktarlarda
olabilir. Floresans ve elektro-kimyasal dedektrler ok dk piko-gram alannda alrlar.
HPLC sistemine bal olan bir ktle spektrometresinin duyarll kullanlan ara yzey tipine
bal olmaktadr. Termo sprey MS dedektrleri nanogram alanna uygulanabilir. Elektrosprey ara yzeyler biraz daha duyarl iken parack n aletleri yaklak 10 kat daha az duyarl
olmaktadr.
4. Seicilik:
Belirli bileik zelliklerini kullanan kompleks bir matrikste sadece ilgili bileikleri kapabilen
bir dedektr sisteminin seicilii tanmlanr. Seici bir dedektr birlikte elte olan bileiklerin
verdii yant grmezden gelebilmelidir ve analiz niceliine karmamalarn garanti
edebilmelidir. Bir UV absorbans dedektr ilgili bileik iin dar bir bant aral uygun bir
dalga boyu ayarlayarak seici duruma getirilebilir. Dedektrlerin seicilii byle genel bir
karakteristie dayanmasna ramen floresansa ve elektro-kimyaya dayananlarla
karlatrldklarnda daha dk olmaktadr. Alnan yant karakteristikleri ok seici
olmaktadr, snrl sayda bileikler tarafndan gsterilirler. Ktle spektrometreleri analitik
probleme bal olarak seici ve genel olacak ekilde (toplam tarama modunda) uygulanabilir.
5. Dorusallk:
Dedektrn yant iki trl ifade edilebilir. Dinamik alan dorusal dinamik alan olarak ifade
edilir. Dinamik alan azami ve asgari konsantrasyonun llen (absorbans, akm ve
benzerlerinin) kaydedildii maln zerine oran olarak tanmlanr. Bununla beraber uygulama
da bir dedektrn dorusal dinamik alan daha genel olarak kullanlr. Dedektrn yantnn
yatay olduu zerine znen konsantrasyonun alandr. Konsantrasyonlarna kar farkl
analiz konsantrasyon enjeksiyonlarndan alnan yantn grafiini izmek, konsantrasyon
alannn belirli bir ksm zerine doru bir hat vermelidir. Dolu olan dinamik alann sadece
onda biri iin yant genellikle dorusal olmaktadr. Floresans ve elektro-kimyasal dedektrler
1 ila 3 boyut dzeni alan zerinde dorusal olur. Ktle spektrometreleri genellikle 3 boyut
dzeni zerinde dorusal olmaktadr.
6. Niteliksel bilgiler:
Kromatografide klasik bir tanmlama arac olarak ktle spketrometreler tarafndan kaydedilen
ktle spektrogramlardr. Bununla beraber HPLC sistemlerinde ktle spektrometrelerine
bavurmalardaki snrlamalar ara yzey dzeneklerinin ok masrafl olmasndan
kaynaklanmaktadr. Diod sralama teknolojisi analizlerin spektralar arasnda sylenen bir
fark olduunda UV absorbans spektrumu tarafndan tanmlanmasn salamaktadr. Floresans
ve elektro-kimyasal dedektrler sadece alkonma zamanna dayal bileikleri tanmlayabilirler.
7. UV dedektrleri:
Klasik deiken dalga boylu bir dedektrn optik yolu iin optik filtreler kullanlr. Optik
filtre olarak ak, kesik, gri filtre ve holmium oksit optik filtreler kullanlr. Optik sistemde
aynalar ve n blcleri ile giri ve k sliti ve dteryum lamba da mevcuttur. Ayrca
numune fotodiodu ve gnderme fotodiodu da sistemin birer parasn meydana getirir. Bir
dteryum lambann polikromatik n kresel ve dz aynalar tarafndan bir monokromatrn
107
giri slitine odaklanr. Monokromatr dar bir k bandnn k slitine geirir. k slitindeki
k n ak hcresinden geer ve ak hcresindeki zelti tarafndan ksmen absorplanr.
Numunenin absorpsiyonu fotodioda numunesiz (bo bir gnderme) ulaan k younluu
llerek ve numuneden getikten sonra dedektre ulaan k younluu llerek belirlenir.
En deiken dalga boylu dedektrler gnderici tarafndaki ikinci bir fotodioda n bir
ksmn bler. Referans n ve referans fotodiod lambadan k dalgalanmalarn karlamak
iin kullanlr. En yksek duyarllk iin UV dedektr bir kromatografik alma iinde dalga
uzunluunu otomatik olarak deitirerek her bir pik iin programlanabilir. Deiken dalga
uzunluk dedektr zamann her hangi bir noktasnda spektrumdaki tek noktada absorbans
kaydetmek iin tasarlanmtr. Bununla beraber uygulamada farkl dalga boylarn pe pee
lmek gerekir. rnein iki bileik kromatografik olarak ayrlmalarnda gene de farkl
absorbans boyutu verir ve bileiin spektrumu gerekirse zelti ak deien dalga boyu
dedektrn tm alan taramas iin durdurulmaldr, nk tarama elsyondan daha uzun
srer.
8. Diod dizi dedektr ( DAD ) ( Diod array dedektr ):
Bir fotodiod dizi dedektrnn (DAD) alma prensibi; Akromatik lens sistemi ak hcresi
ierisindeki polikromatik a odaklanr. Daha sonra n krlma yzeyine dalr ve fotodiod
dizini zerine der. Alan vericiden vericiye deiir. Baz kullanlan diod dizi dedektrleri 10
milisaniyede 190 ila 600 nm dalga boyunu lebilirler. Bir diod dizi dedektr ile klasik UV
dedektrnn karlatrlmas aada gsterilmitir.
Klasik:
Duyarllk
Sinyal alma
Spektrum alma
DAD:
108
109
Seyreltik zeltiler iin arada kurutma yaplarak veya drt kez st ste numune uygulanr.
Numunenin el ile uygulamas numune ieren klcal bir borudan ucu plakaya dedirilerek veya
hipodermik rnga ile yaplr. Numune uygulamasnn doruluunu ve kesinliini artrmak
iin artk piyasada bir ka tip mekanik numune uygulama sistemleri bulunmaktadr.
Plakalarn yrtlmesi:
Plaka yrtme ilemi, numunenin sabit fazda, hareketli bir faz yardm ile tanmas ilemidir.
Bu ilem sv kromatogtafideki elsyon ile benzer anlamdadr. Bir plakann yrtlmesi
yrtlmesi iin en genel yol plakann bir kenarna bir numune damlatmak ve bu noktay bir
kurun kalemle iaretlemektir. Numunenin zc buharlatktan sonra plaaka, gelitirme
zcsnn buhar ile doymu kapal bir kap ierisine yerletirilir. Plakann bir yrtc
zcyedaldrlr. Numune lekesinin yrtc svya dorudan temasndanda kanlmaldr.
Yrtme svs, kk partikller arasnda kapiler etkileme olay ile yukar doru trmanr.
Gelitirme zcs numunenin uyguland noktadan geerken numuneyi zer ve
numuneyi plakann st ksmna doru tar. Bu srada numune hareket eden zc ve sabit
faz arasnda kendiliinden dalmaya urar. Yrtc zc,plaka uzunluunun yarsna
veya 2/3 'n getikten sonra plaka kap ierisinden kartlr ve kurutulur. Daha sonra
bileiklerin konumlar herhangi bir yolla tayin edilir
Plaka zerinde analitlerin yerinin belirlenmesi:
Ayrlmadan sonra numune bileenlerinin yerinin belirlenmesi iin eitli yntemler kullanlr.
Bir ok organik karm iin uygulanabilen ve iyot veya slfrik asit zeltilerinin sprey
halinde pskrtlmesini ieren iki tane genel yntem vardr. (Bu reaktiflerin her ikiside
organik bileiklerle koyu renkli rnler oluturmaktadr) Ayn zamanda bir ka zel
reaktiflede (ninhidrin gibi) ayrlm bileenlerin yerlerinin belirlenmesi iin kullanldr. Bir
dier belirleme yntemi; sabit fazla floresans zellii olan bir madde emdirilmesi esasna
dayanr. Yrtme ileminden sonra plaka ultraviyole altnda incelenir. Numune
bileenleri floresans zelliindeki maddelerin floresansln bastrrlar. yleki btn plaka
floresans mas yapar. Sadece numune bileenlerinin bulunduu yerler yapmaz.
nce - tabaka plakalarnn performans zellikleri:
Kolon kromatografisinde kullanlan terimlerin ve ilkilerin bir ou kk deiikliklerle
TLC' ye uygulanabilir.Yeni bir terim olan geciktirme faktr (Rf) TLC' ye zgdr
Geciktirme faktr: Rf: dR / dM
dR:Lekenin dorusal uzunluu
dM:Sv n cephesinin dorusal uzunluu
Rf deerleri alkonmayan maddeler iin 1 deerinden hi yrmeyenlerin karl olan 0
deerine kadar deiir. Lekelerin simetrik olmad durumlarda dR mesafesinin maksimum
iddetinin olduu konumdan llmesi gerekir.
Alkonma faktr k':dM-dR/dR
k':1-Rf
olur.
110
Rf
Plaka ykseklii:verilen bir dolgu maddesi iin yaklak plaka ykseklikleri TLC lmler
ile tretilebilir.
Buradan N:16(dR/W)2
Tabaka ykseklii H:dR/N olur.
111
veya spatl ile plaka zerinden kaznarak ince bir parlak kat zerine toplanr. Bunlar bir
deney tpne veya daha baka bir kap iine aktarldktan sonra analit uygun bir zc ile
zlr ve santrifjlenerek veya szlerek sabit fazdan ayrlr. Daha sonra ktle
spektroskopisi, nkleer manetik rezonans spektroskopisi, gaz kromatografisi veya infraret
spektroskopisi gibi tekniklerle tehis edilir.
ki boyutlu dzlemsel kromatografisi:
Amino asitler iki boyutlu gelitirme ile bir karmdan ayrlabilmektedir. Numune kare
eklindeki bir plakann bir kesine uygulanr ve yukar ynde A zcs uygulanarak
gelitirme ilemi gerekletirilir. Daha sonra bu zc buharlatrlarak uzaklatrlr ve
plaka 90 derece dndrldkten sonra yrtme ilemi B zcs ile yukar ynde tekrar
uygulanr. zc uzaklatrldktan sonra, amino asitlerle pembeden mora kadar deiik
renkler veren ninhidrin reaktifi pskrtlerek amino asitlerin yerleri ile bu maddelere ait
standart maddelerin yerleri karlatrlarak belirlenir.
Kantitatif analiz:
Numunede bulunan bileenlerin miktarnn yar kantitatif tayini lekelerin alan standarda ait
lekelerin alan ile karlatrlarak yaplabilir. Daha iyi veriler plaka zerindeki lekenin
kaznmas analitin sabit fazdan ektraksiyonu ve analitin uygun bir fiziksel veya kimyasal
yntemle llmesi ile elde edilebilir. nc bir yntemde ise tarayc bir dansitometre
lekenin yayd floresans veya yanstma nlarn lmekte kullanlr.
112
113
1) SFC cihazlarnda hareketli fazn scakln kontrol altnda tutmak iin gaz kromatografide
kullanlana benzer bir termostatl kolon frn gereklidir.
2) SFC cihaznda kolondaki basnc istenen dzeyde tutmak ve sperkritik akkan halindeki
eluenti bir gaza dntrp dedektre gndermek iin ak engel sistemi veya geri basn
dzenei denilen bir nitenin bulunmasdr. 50-100 mikrometre apl ak borusal kolon iin
kullanlan geri basn dzenekleri kolonun kna dorudan tutturulan 2-10 cm uzunluunda
ve 5-10 mikrometre apnda klcal borular ierir.
Basn etkisi:
Sper kritik akkan kromatografisinde basn deiimleri alkonma faktr veya kapasite
faktr denilen ki sabitini ok etkiler. Bu etki kolondaki basn arttka hareketli fazn
younluunun artmasndan ileri gelir. Hareketli fazn younluunun artmas zme gcnde
bir art salar. Buda ayrlacak maddelerin alkonma zamanlarn ksaltr. rnein bir
kolondaki karbondioksit basnc 70 atmosferden 90 atmosfere karld zaman
hekzadekann elsyon sresinin 25 dakikadan 5 dakikaya indii tesbit edilmitir.
Sabit (durgun) fazlar:
SFC sisteminde ak-borusal (dolgulu) kapiler ve dolgulu koln tiplerinin her ikiside
kullanlr. Ama genelde birinci tip tercih edilir.(ak borusal kapiler) Ak borusal kolonlar
gaz kromatografisinde kullanlan WCOT tipi eritilmi silis kolonlara benzer. Kolonlarn i
eperi eitli tiplerde apraz bal siloksan polimerleri ile kaplanmtr. Kolon uzunluklar
genelde 10-20 metre i aplarda 0,05-0,1 mm aralndadr. eperi kaplayan siloksan
filminin kalnl 0,05-1,0 mikrometre arasndadr. SFC tekniinde sv dalma
kromatografisin de kullanlanlara benzer dolgu kolonlarda kullanlr. Bu kolonlarn ap 0,54,6 mm dolgu tanecik boyutlarda 3-10 mikrometre arasnda deiir. Dolgu taneciklerinin
yzeyine kaplanan maddeler dalma HPLC tekniindeki kullanlanlara benzer.
Hareketli fazlar:
Sper kritik akkan kromatografisinde en yaygn kullanm alan bulan hareketli faz karbon
dioksittir. Bu madde ok sayda apolar organik bileik iin mkemmel bir zcdr.
Ultraviyole nlar absorplamamas, kokusuz ve zehirsiz olmas, kolay temini ve baka
kromatografik hareketli fazlara gre ok ucuz fiyatda dier stnlkleride kritik scaklnn
31 derece ve kritik basncnn 72,9 atmosfer olmas modern HPLC cihazlarnn iletim
snrlarn amadan geni bir aralkta scaklk ve basn seme imkan salar. Baz
uygulamalarda zellikle polar analitler ile alrken sper kritik artlarda ki karbon dioksite
yaklak % 1 orannda polar organik katklar (rnein metanol) eklenir. Bu katklar analitlerin
tayc fazda seicilik deerlerini ykseltir. Hareketli faz olarak etan, btan, diazot monoksit,
dikloro difloro metan, dietil eter, amonyak ve tetra hidrofuran gibi baka maddelerde
kullanlr.
SFC 'de kullanlan dedektrler:
114
SFC tekniinin (sper kritik kromatografisi) HPLC tekniine stnlklerinden biri, gaz
kromatografi iin gelitirilmi alev iyonizasyon dedektrlerin SFC iinde kullanlabilmesidir.
Bu dedektrler hemen her tip organik bileie duyarldr, hassastr ve problemsiz alr.
Ktle spektrofotometre tipindeki dedektrleride SFC cihazlarna uygulamak HPLC ' dekinden
daha kolaydr. Sv kromatografide kullanlan baka bir ok dedektr tipi SFC iinde
uygundur. UV ve IR absorpsiyon, floresans emisyon dedektr, termiyonik dedektr ve alev
fotometrik dedektrlerde uygundur.
SFC kromatografisinin dier kromatografiler ile karlatrlmas:
Bu kromatografi gaz ve likit kromatografinin baz ynlerini birletirmektedir. rnein gaz
kromatografi gibi SFC 'de sv kromatografiden daha hzldr. nk vizkozite dktr ve
bu yksek ak hzlarnda alma imkan getirir. Ayrlacak molekllerin sperkritik
akkanlardaki difzyon hz gazlardakinden yava svlardakinden hzldr. O halde vizkozite
ve difzyon hznn ara deerlere sahip olmas teorik olarak sperkritik akkann
kromatografisinin sv kromatografisine gre daha hzl ayrma salamas ve kolonda
ayrlacak maddenin dalmas poblemininde gaz kromatografisine gre daha az olmas
beklenir. Elsyon sperkritik karbondioksitle ve allm bir sv hareketli faz ile
yapldnda dolgulu bir kolonun performans zelliklerini gstermektedir. Eer hareketli faz
dorusal ak hz her iki teknik iinde sabit ve 0,6 cm/sn 'ye ayarlannca sper kritik
kolondaki tabaka yksekliinin svnn kullanld kolondaki tabaka yksekliinin en az
kat byk olmaktadr. Gaz, sv ve sperkritik akkan kromatografisinde hareketli f azlarn
rollerini ksaca karlatrmak yararl olacaktr. Gaz kromatografide hareketli fazn tek grevi
vardr. Analitin kolonda yerletii blgenin ilerlemesini salamaktr. Sv kromatografide
hareketli faz znm moleklleri tamakla kalmaz ayn zamanda znm farkl
molekllerle farkl llerde etkileir ve bu seicilik faktrn belirler. Bir molekln sper
kritik bir ortamda znmesi o molekln gaz kromatografidekine gre daha dk bir
scaklkta sper kritik bir akkanda znm bir bileiin bu ortamdaki buhar basnc bu
bileiin saf halnin buhar basncndan 1010 kat dah byk olabilir. Sonu olarak bu uuculuu
ok dk olan bileikler, termal bakmdan kararsz maddeler, polimerler ve ok byk
biyolojik molekller, nisbeten dk scaklklarda bir kolondan elte edilebilirler. znen
maddenin moleklleride sper kritik akkann moleklleri arasnda bu znme olayn
salayan baz etkileimlerin olmas gerekir. Dolays ile sper kritik ortamn zclk gc,
akkann kimyasal bileiminin ve younluunun bir fonksiyonu olmaldr. Yani gaz
kromatografidekinin aksine hareketli faz deitirerek seicilik deerlerini deitirme imkan
mevcuttur.
Uygulamalar:
Sper kritik akkan kromatografisi doal kaynaklardan elde edilen bileikler, ilalar, gdalar,
pestisitler, herbisitler, yzey aktif maddeler, polimerler, polmer katk maddeleri, fosil yaktlar,
patlayclar ve roket yaktlar dahil pek ok rnn analizlerine uygulanmaktadr.
SPER KRTK AKIKAN EKSTRAKSYONU:
Karmak yapl maddeler analizlenirken analitin veya analitlerin ou zaman bir ekstraksiyon
ilemi ile numune matriksinden ayrlmas gerekir. Bir analitik ayrma ynteminin idealde
hzl, basit ve ucuz olmas, analitleri kayp veya bozunma problemi olmakszn kantitatif
olarak kazanmaya elverili olmas ve sonuta elegeen zeltinin, deitirmeye gerek
115
kalmadan nihai lmede kullanlabilecek kadar deriik olmas istenir. Ayrca ayrma ilemi
sonunda bertaraf edilmesi gereken atk maddeler ne kadar az olur ise o kadar iyidir.
Sper kritik akkan ekstraksiyonun stnlkleri:
1) SFE (sper kritik ekstraksiyon) genellikle hzl bir tekniktir. Bir numune matriksi ile
ekstraksiyon akkan arasndaki ktle aktarm hz ekstrakte edilecek trn akkandaki
difzyon katsaysna ve akkann vizkozitesine baldr (difzyon hz ne kadar byk ve
vizkozite ne kadar kk ise ktle aktarm o kadar hzl olur)
2) Bir sper kritik akkann zclk gc basnc ve daha az nemli olmskla birlikte
scakl deitirerek gelitirilebilir. Aksine svlarn zclk gleri basntan ve
scaklktan fazla etkilenmez. Bu sebeple sper kritik akkanlarla ekstraksiyon yaplrken
basn ve scaklk analit iin en uygun deerlere ayarlanabilir.
3) Pek ok sper kritik akkan oda koullarnda gazdr. zeltilerdeki analitlerin geri
kazanlmas sv zeltilere gre basittir. nk svlar starak buharlatrmak gerekebilir ve
bu da bir yandan scakla duyarl maddelerin bozunmasna, bir yandanda uucu analitlerin
kaybna neden olur. Halbuki sper kritik bir akkan sadece basnc kaldrarak analitten
ayrmak mmkndr. Alternatif olarak sper kritik analit zeltisini iine analiti zen bir
sv zc konmu kk bir kaptan kabarcklar halinde geirmek ve bylece analitin
deriik bir zeltisini hazrlamak mmkndr.
4) Baz sper kritik akkanlar ucuz, inert ve sala ve evreye zararszdr. Bu akkanlar
ekstraksiyondan sonra kolayca bertaraf edilebilir. Bunun iin atmosfere brakmak yeterlidir.
SFE 'de kullanlan cihazlar:
Bir akkann kayna (yayagn olarak bir karbondioksit tp) basnc en az 400 atmosfere
kadar ayarlanabilen ve basnl akkan en az 2 ml/dakikaya kadar hzla aktabilen bir
enjeksiyon pompas, kritik akkann ak hzn kontrol ederek bir ka ml kapasiteli scak
ekstraksiyon hcresine gnderen bir musluk, sper kritik zeltinin basncn drecek bir
toplama kabna sevk eden uygun bir k musluu saylabilir. Cihazlarn en basit tiplerinde
basn ayar k 10-50 cm'lik bir klcal boru parasdr. Gelimi modern ticari cihazlarda,
ak ayar klar deitirilebilir ve elle veya otomatik olarak ayarlanabilir.
Sper kritik akkan seimi:
En iyi akkann seimi bir ok faktre baldr. Bunlar arasnda analitlerin ve matriksin
polaritesi ve znrl, analitlerin deriimi, numunedeki nem oran ve kinetik parametreler
saylabilir. Sper kritik ekstraksiyonun teorisi imdilik tam olarak bilinmemektedir ve ou
zaman en uygun artlarn ampirik yoldan belirlenmesi gerekmektedir. Pek ok almada
akkan olarak karbondioksit tercih edilmektedir. CO2 apolar maddeler iin ok iyi bir
zcdr. Alkanlar ve terpenler bunlarn balcalardr. Polarl orta dzeyde olan polisiklik
aromatik hidrokarbonlar, poliklorlanm bifeniller, aldehitler, esterler, alkoller, organik kloro
pestisitler ve yalar iinde zclk gc orta dzeyde olan CO2 kullanlr. Fakat CO2
metanol gibi polar madde katlarak zclk gc modifiye edilmedike ok polar analitler
iin iyi bir zc deildir. Modifiye edici katklar ya ikinci bir pompa ile sisteme beslenir
yada ekstraksiyondan nce numuneye enjekte edilir. Karbondioksitin sper kritik bir
akkan olarak zclk gcn modifiye etmek iin kullanlan bir ok madde arasnda
116
dk mol ktleli alkoller, propilen karbonat, 2-metoksi etanol, metilen klorr ve baz
organik asitler saylabilir. En ok kullanlan yzde bir ka oranda metanoldr.
H-GAZ KROMATOGRAFS:
Gaz kromatografisi sistemlerinde numune enjeksiyon portuna enjekte edilen numune
buharlatrlr ve buhar faz olarak kolon boyunca hareket ettirilerek dedektre ulamas
salanr. Gaz kromatografisinde ama dier kromatografik sistemlerde olduu gibi sabit bir
faz zerinden geirilen numune ierisindeki ayrlmas istenilen maddelerin sabit faz ile ilgisi
lsnde alkonulurlar ve ayrlrlar (elte olurlar) ve daha sonra sras ile dedektre ularlar.
Madelerin konsantrasyonlar orannda pik ykseklikleri verirler. Gaz kromatografisinin dier
kromatografilerden fark gaz kromatografisinde numune ierisindeki bileenler gaz faznda
hareket etmeleridir. Gaz faz analitin moleklleri ile etkilemesidir. Gazn tek ilevi analiti
kolon boyunca tamaktr.
I-Gaz kromatografisi ilkeleri:
I-1) Alkonma hacimleri:
Gaz kromatografisinde scaklk ve basncn etkilerini dikkate almak iin kromatografik
ayrmada kullanlan alkonma zaman;
( dorusal g ) = L/tR ( L: kolon boyu, tR: alkonma zaman )
yerine alkonma hacmini kullanmak daha yararl olmaktadr.
VR = tR . F
F. Kolon ierisinden geen gazn ortalama hacimsel hz
VR: Alkonma hacmi
tR: Alkonma zaman
Ortalama ak hz direkt olarak llmez, ancak onun yerine kolon knda gaz ak hz
deneysel olarak bulunabilir. Normal olarak bu hacimsel hz sabun-kpk ler ile llr ve
daha sonra da ortalama hz ( F ) bulunur. F u formul ile bulunur.
117
F: Fm x Tc/T x ( P-PH2O )
P
Tc : Kelvin cinsinden kolon scakl
T : Kelvin cinsinden oda scakl
Fm: llen ak hz
P : Kolon k basnc
Genellikle P ve T ortam basnc ve scaklda sabunlu-kpk lerlerde gaz su buhar ile
doygun olduu iin basn suyun buhar basnc (PH2O) iin dzeltilmitir. VR kolon
ierisindeki ortalama basnca baldr. Kolonda tutulmayan maddeler iin alkonma hacmi
VM: tM x F olarak bulunur. tM kolonda tutulmayan maddelerin alkonma zamandr. Ortalama
basn; giri basnc (Pi) ile k basnc (P) arasnda bir deerdedir. Kolon ierisindeki
basn Pi/P orannn bir fonksiyonu olduu iin basnc dikkate almak amac ile basn
dmesi dzeltme faktr (J) kullanlr. Ortalama kolon basnlarna gre dzeltilmi
alkonma hacimleri VR : J x tR x F ve VM : J x tM x F buradaki J: 3[ ( Pi/P ) 2 -1 ]
2[ ( Pi/P ) 3 -1 ]
Spesifik alkonma hacmi : Vg
Vg: VR VM
x 273
W
Tc
Vg: J x F ( tR tR ) x 273
W
Tc
W: Sabit fazn ktlesidir ve kolonun hazrlanmas srasnda belirlenir.
I-2) Vg ile K arasndaki iliki:
Spesifik alkonma hacmi (Vg) ve dalma katsays (K) arasnda u iliki vardr.
Vg : K x Vs x 273
W
Tc
Sabir fazdaki svnn younluu (s ) u ekilde yazlabilir.
s: W/Vs buradanda Vg : K/s x 273/Tc olarak yazlabilir. Vg nin belirli bir scaklkta
yalnzca maddenin dalma sabitine ve sabit faz meydana getiren svnn younluuna
baldr. Bu haliyle Vg maddenin tannmasnda prensip olarak uygun bir parametredir.
I-3) Hareketli faz ak hznn etkisi:
Kromatografik ayrmalar iin geerli olan
H: A + B/u + Cu
H: A + B/u + ( CS + CM ) u
H: Santimetre olarak tabaka ykseklii
A: oklu ak yolu
C: Fazlar arasndaki ktle aktarm
118
(CS: Sabit fazla ilgili ktle aktarm, CM: Hareketli fazla ilgili ktle aktarm)
ve : L/tM ( tM: l zaman, L: Kolon boyu, : hareketli faz molekllerinin ortalama dorusal
hareket hzdr)
Eitlikleri gaz kromatografisi iinde aynen kullanlabilir. Gaz kromatografisinde Boyuna
difzyonun (B/u) teriminin gaz ierisindeki difzyon hznn dier kromatografik
yntemlerden ok byk (svlardan 104 kez daha byk) olmas nedeni ile gaz
kromatografide nemi aktr. Ayrca tabaka ykseklii (H) ile ilgili ak hz eirlerindeki
minimum gaz kromatografide daha genitir.
119
120
Termiyonik dedektrler fosfor ve azot ieren organik bileiklere kar seici olan
dedektrlerdir.
II-4-E ) SCD Dedektr (Kkrt kemilminesans dedektr):
Bu dedektrn temeli baz kkrt bileikleri ile ozonun verdii reaksiyona
dayanmaktadr. Reaksiyon sonras oluan nn iddeti kkrt deriimi ile orantldr.
III ) Gaz kromatografisi uygulamalar:
Kendisi veya bir trevi buharlatrlabilir maddelerden olumu kompleks organik
bileiklerin, organo-metalik bileiklerin ve biyo-kimyasal maddelerin ayrmnda kullanlan
ideal kromatografik ayrmsistemidir. Ayrca bu sistemle ayrlan maddelerin tespitinde
kullanlan ideal bir tekniktir. Kalitatif analizi iin alkonma zamanlar veya hacimleri
kullanlr. Kalitatif analizlerde ise ya pik ykseklikleri veya pik alanlar kullanlmaktadr.
- MOLEKLER KTLE SPEKTROMETRES
121
Ad ve ksaltmas
Gaz faz
Elektron impakt(EI )
Enerjik elektronlar
Kimyasal iyonlatrma(CI)
Alan iyonlatrma(FI)
Alan desorpsiyon(FD)
Yksek potan.elektrot
Elektrospreyli iyonlatrma(ESI)
Lazer demeti
Plazma desorpsiyonu
252CF'nin fizy.rnleri
Desorpsiyon
yonlatrc
122
Yksek scaklk
+ 2e'
Burada M analit molekl M'+ molekler iyondur. Elektron impakt ile meydana gelen pozitif
ykl iyonlar birinci hzlandrc plaka tarafndan slite ekilirler. Bu plaka ile dier paralar
arasnda kk bir potansiyel fark vardr. ( genellikle 5V ). Manyetik sektrl cihazlarda
hzlandrc plakalar arasnda yksek potansiyeller (1.000-10.000 V ) uygulanr. Bu potansiyel
altnda iyonlar ktle analizrne girmeden nce son hzlarn kazanrlar.Ticari elektron impakt
kaynaklar ok kark olup elektrostatik ve manyetik alanlar kullanlarak elektron ve/veya
iyon demetleri istenilen ekilde ynlendirilir.
Elektron impakt spektrumlar:
Tekrarlanabilir bir hzda ve ok sayda gaz iyonlar elde etmek iin kaynaktaki telden kan
elektronlarn yaklak 50 V 'dan daha byk bir potansiyelle hzlandrlmalar gerekir. Kk
ktleli ve yksek kinetik enerjili bu elektronlar arptklar molekllerin teleme enerjilerinde
kk bir arta neden olurlar. Buna karlk molekller yksek titreim ve dnme
seviyelerine uyarlrlar. Bunu izleyen durulmada sk sk youn paralanma grlr,mol ktlesi
moleklden daha dk olan ok sayda deiik ktleli para oluur.(bazen ktlesi molekler
iyonunkinden byk olanlara da rastlanr) Bu kk ktleli iyonlar yavru iyonlar olarak
bilinirler. Elektron impakt yntemi ile elde edilen karmak ktle spektrumlar ou zaman
madde tehisinde kullanlr. Dier taraftan baz molekllerde paralanma yznden molekler
123
iyon ortaya kmaz. Metilen klorr ve 1-pentanol spektrumlar incelenecek olur ise her
ikisinde de temel pik moleklnn paralanma rnleri grlr. Ktleleri molekl
ktlesinden kktr. Metilen klorr iin temel pikin ktlesi 49 'dur ve moleklden bir klor
atomunun ayrlmas ile meydana gelir.1-pentanolun temel piki m/z 44 'de bulunmaktadr ve
CH2CHOH+ iyonuna aittir. Elektron impakt spektrumlarnda temel pik genelde paralanma
rnlerinin arasndan kar. Molekler iyon piki her zaman analitin mol ktlesi hakknda bilgi
verir. Metilen klorrde molekler iyona ait pik 84 'te ve 1-pentanol de molekler iyona ait
pik 88' de gzlenir. Molekler iyon piki yapnn aydnlatlmasnda birinci derecede nemlidir.
nk molekler pik bilinmeyenin mol ktlesini gsterir. Ne yazk ki her zaman molekler
piki gzlemek mmkn olmaz. Genelde elektron impakt iyonlatrmada moleklden meydana
gelen ana rn molekler iyon deildir.
124
CH4+
+ CH4
CH3+
+ CH4
----------- C2H5+ + H2
Genel olarak numune molekl MH ile CH5+ veya C2H5+ arasnda arpmalarda proton veya
hidrr aktarm olur
CH5+
+ MH
C2H5+ + MH
C2H5+ + MH
Proton aktarm reaksiyonlar (M+1)+ iyonu hidrr aktarm reaksiyonlar (M-1)+ iyonu
verirler. Baz bileiklerde bir C2H5+ iyonunun analite katlmasndan (M+ 29)+ piki gzlenir.
Propan, izo-btan ve amonyak gibi baka reaktiflerde kimyasal iyonlatrmada kullanlr.
yonlatrmada kullanlan maddeler bir dereceye kadar analiz edilen maddenin spektrumuna
eittir. Temel pik ktlesi 41 olan C3H5+ iyonunun pikidir.
Alan iyonlatrma kaynaklar ve spektrumlar:
Alan iyonlatrma kaynaklarnda iyonlar yksek elektrik alannn etkisi ile (100.000.000
Volt/cm) meydana gelir. Byle alanlar meydana getirmek iin aplar 1 mikrometreden daha
kk ince ulardan ibaret zel ekilde oluturulmu yayclara yksek potansiyeller (10-20
kV ) uygulanr. Yayc olarak ou zaman ince (yaklak 10 mikrometre) bir tungsten tel
zerinde yksek bir elektrik alanda benzonitrili piroliz ederek mikroskobik karbon klcklar
oluturmak sureti ile elde edilmi zel sistem kullanlr. Bu ilem sonucunda tel yzeyinden
da doru uzanan binlerce karbon mikro-klck oluur. Alan iyonlatrmada kullanlan
yayclar sk sk slit olarak kullanlan ve katottan 0,5-2,0 mm arasnda deien uzaklkta bir
yere yerletirilir. Numune probun dan gelen gaz halindeki numune anot etrafndaki karbon
mikro klcklarn civarndaki yksek alana difzlenir. Yayc mikro-klcklarn ucunda ok
yksek elektrik alan younlamtr ve bu ularda tnelleme denilen kuantum mekaniksel
bir mekanizma ile molekldeki bir elektron anodun mikro klcklarna geer ve bylece
iyonlama olur. Bu srada analite aktarlan titreim ve dnme enerjileri ok kktr ve bu
yzden ok az paralanma olur.
Desorpsiyon kaynaklar:
Buraya kadarki anlatm, iyonlatrma yntemleri gaz halindeki numuneleri iyonlatrmaya
ynelik yntemler olup bu tip yntemler termal kararl veya uucu olmayan numunelere
uygulanmaz. Son yirmi yldr bu tr numuneler iin gelitirilmi en nemli yntem
desorpsiyon iyonlatrmasdr. Sonuta termal olarak kolayca paralanabilen biyokimyasal
trler ve mol ktlesi 100.000 daltondan byk trler iin ktle spektrumu alabilmek mmkn
olmu ve yeni bilgiler elde edilmitir. Desorpsiyon yntemlerinde gaz halindeki analit
molekllerini iyonlatrmadan nce uucu hale getirmek art deildir. Bunun yerine eitli
ekillerdeki enerji kat veya svya verilerek burada gaz-iyonlarnn dorudan oluumu
salanr. Sonuta byk lde basitlemi yalnzca molekler iyonun veya protonlam
iyonun pikinin bulunduu spektrumlar elde edilir. ou zaman iyonlarn paralanma olmadan
nasl meydana geldiine dair tam bir mekanizma bilinmemektedir. Bu blmde bu
yntemlerin bazlar aada gsterilmitir.
125
126
127
numune giri sistemleri, dorudan proba giri sistemleri, kromatografik giri sistemleri ve
kapiler elektroforez giri sistemleri verilebilir.
a)Parti numune giri sistemleri:
Giri sistemleri arasnda klasik saylabilen en basit giri sistemi parti tipi sistemlerdir. Bu
sistemde numune darda buharlatrlr sonrada iyonlama blgesine szmas salanr. Svlar
iin numunenin kk bir miktar mikro rnga ile cihaza verilir, 10-4 - 10-5 torr' da kaynama
noktas 150 C 'dan byk svlar iin numunenin rnga edildii yer bir frn veya stma
eridi ile yksek scakla karlr. Maksimum stma scakl 350 C 'dr. Istma blgesinde
gaz fazna geen numune metal veya cam diyaframdan geerek iyonlama blgesine ular.
Bu giri sistemleri polar maddelerin adsorpsiyon ile kayplarndan dolay ou zaman bir cam
astar ile iten kaplanr.
128
129
Burada r manyetik sektrn erilik yarapdr. yonun dairesel yolu geip toplaycya
ulamas iin Fm ve Fc eittir.
B.z.eV=m.V2/r
dzenleme ile
V=B.z.e.r/m
bulunur.
130
Kuadrupol ktle spektrometreleri manyetik sektrl tiplere gre ucuz ve daha salamdr.
Genellikle manyetik sektrl cihazlardan daha kktr ve masa st cihazlardr. Bu
cihazlarn ksa tarama sreleri ayr bir avantajdr (tarama sresi 100 ms den kk), bu
yzden zellikle kromatografik piklerin annda taranmas iin ok faydaldrlar. Kuadrupol
ktle spektrometreleri bu gn en yaygn kullanlan spektrometrelerdir.
Kuadrupol ktle analizrleri:
Kuadrupol cihaznn kalbi elektrod olarak i gren drt paralel silindirik ubuktur. Karlkl
ubuklar elektriksel olarak birbirine baldr. Bir ift deiebilir doru akm kaynann
pozitif tarafna dier ift ise negatif ucuna balanr. laveten her ubuk iftine deiebilir
radyo frekansl (180 derece faz d) alternatif akm potansiyeli uygulanr. Bu cihazla bir ktle
spektrumu elde etmek iin iyonlar ubuklar arasndaki bolua 5-10 V' luk bir potansiyelle
hzlandrlr. Bu arada ubuklara uygulanan doru akm ve alternatif akm potansiyelleri
oranlar sabit tutularak ayn anda arttrlr. Her hangi bir anda belirli bir m/z deerine sahip
olanlarn dnda btn iyonlar ubuklara arpar ve ntral molekllere dnr. Sadece snrl
bir aralkta m/z deeri tayan iyonlar transduserlere ular. Tipik olarak kuadrupol cihazlar
ktleleri bir birim farkl iyonlar bile kolaylkla ayrr. Bir kuadrupol ktle spektrometre
iinde bir optik an ayn anda elektromanyetik nn spektrumunu datt optik bir
spektrometreden ok optik deiebilir bant filtreli bir fotometreye benzer. Belki de bu cihaz
bir ktle spektrometreden ok bir ktle filtresi olarak adlandrmak daha dorudur.
Bir kuadrupolde iyon yollar:
Bir kuadropoln filtreleme yeteneini anlayabilmek iin ubuklar arasndaki kanaldan
geerken iyonlarn yoluna doru akm ve alternatif akmn etkisini incelemek gerekir. Bir
kuadrupol iyon kaynaklarnda yer alan pozitif ubuk ifti zerinde durulur ise doru akm
potansiyeli yok iken kanaldaki iyonlar alternatif akm evriminin pozitif yarsnda kanaln
merkezine doru ynelir, negatif yarsnda ise uzaklar. Eer bir negatif yar evrimde bir
iyon ubua arpar ise pozitif yk ntrleir. Sonuta oluan molekl uzaa tanacaktr. Bir
pozitif iyonun ubua arpp arpmamas iki ubuk arasnda blgede z ekseni zerindeki iyon
hareketinin hzna, ktle/yk oranna, alternatif akm sinyalinin frekans ve geniliine
baldr. imdide alternatif akm sinyali zerine bindirilen pozitif doru akm potansiyelinin
etkisinden bahsedelim. Newton fiziine gre eit kinetik enerjiye sahip olan iyonlarn
momenti ktlenin kare kk ile doru orantdr. Dolays ile ar bir iyonu saptrmak hafif
olana gre ok daha zordur. Eer kanal zerinde bir iyon ar ve/veya alternatif akm
potansiyelinin frekans yksek ise iyon alternatif akm potansiyeline kayda deer bir cevap
vermeyecek ve byk lde doru akm potansiyelinden etkilenecektir. Bunun tersi iyon
hafif ve/veya frekans dk ise iyon ubuk ile arpabilir ve alternatif akm potansiyelin
negatif ksmnda yok olabilir. imdi de negatif doru akm potansiyelinde tutulan ubuk
iftine bakalm. Alternatif akm yok iken btn pozitif iyonlar ubuklara doru gider ve yok
olurlar. Daha hafifler iin bu hareket alternatif akmn deiimi ile dengelenebilir. Dedektre
kuadrupol iinden giden bir iyon hem xz hem de yz dzleminde kararl bir yola sahip
olmaldr.Yani iyon xz dzlemindeki yksek ktle filtresinde (pozitif ubuk ifti zerinde)
yok olmayacak kadar ar hem de yz dzlemindeki (negatif doru akm potansiyelindeki
tutulan ubuk zerinde) dk ktle filtresinde uzaklatrlamayacak kadar hafif olmaldr.
Tm kuadrupol snrl aralkta ktle/yk deerlerine sahip bir iyon bandn geirir. Bu bandn
merkezi alternatif akm ve doru akm potansiyellerini ayarlayarak deitirebilir.
Bir kuadrupol filtre ile tarama:
131
Farkl ktlelere sahip iyonlarn bir kuadrupoldeki davranlarn tanmlamak iin gerek
duyulan diferansiyel denklemler ok karmak olup analitik zm ok gtr. Bu
denklemlere gre ykl taneciklerin bir kuadrupolde salnmas iki grupta incelenir.
1.Salnmlarn genlii snrl olarak ve
2.Salnmlarn stel olarak byd ve nihai olarak sonsuza yaklat durum
Bu durumun ierdii deikenler; ktle/yk oran, doru akm potansiyeli, alternatif akm
potansiyelinin frekans ve genlii ile ubuklar arasndaki uzaklktr. Kuadrupol n ayrma
gc alternatif akm ve doru akm potansiyelleri oran ile tayin edilir ve bu oran 6' dan ok
dk bir deere sahip olduunda maksimum olur. Kuadrupol spektrometreleri bu deerin
sabit bir potansiyel orannda altrlrlar. Bir ktle spektrumunu bir kuadrupol cihazla
taramak iin alternatif akm potansiyeli ve doru akm potansiyeli ayn anda sfrdan ikisi
arasndaki oran 6' dan biraz az tutuluncaya kadar arttrlr. Tek bir sprme zaman bir ka
mili saniyedir. Doru akm potansiyeli sfrdan 250 V 'a deiirken alternatif akm sinyalleri
dorusal olarak sfrdan yaklak 1500 V' a kadar artar alternatif akm sinyallerinin 180 derece
faz d olduuna dikkat edilmelidir. Gnmzde bir ok firma 3000-4000 m/z 'ye kadar
uzanan kuadrupol analizrleri retmektedir. Bu cihazlar ktleleri bir birim farkl olan iyonlar
bile kolayca ayrrlar. Genel olarak kuadrupol cihazlar numuneyi datma blgesine
gndermek iin izgisel slit ten ok yuvarlak bir delik ierirler. Bu delik ayrma gcnn slit
aral ile ters orantl olduu manyetik dilim cihazlar ile kullanlabildiinden ok daha fazla
numune girii salar.
Uu zamanl ktle analizrleri:
Uu zamanl cihazlarda numunenin ksa elektron pulslar ikincil iyonlar veya lazerle
retilmi fotonlarla bombardman edilmesi ile periyodik olarak pozitif iyonlar retilir. Bu
puls lar tipik olarak 10-50 k.Hz bir frekansa ve 0,25 mikro saniyelik bir mre sahiptir. Bu
yolla retilen iyonlar iyonlama pulslar ile ayn frekansa sahip 1000-10.000 Voltluk elektrik
alan pulslar ile hzlandrlrlar. Hzlandrlm tanecikler yaklak 1 metre boyunda alan
etkilerinden arnm bir srklenme tpnden geerler. Tpe giren btn iyonlar ideal olarak
ayn kinetik enerjiye sahip tp iindeki hzlar ktleleri ile ters olarak deimelidir. Daha hafif
tanecikler dedektre ar olanlardan daha abuk ularlar, tipik uu zaman 1-30 mikro
saniyedir. Bir uu zamanl ktle spektrometrenin transduseri genellikle bir elektron
oaltcdr. Bunun kts bir osiloskobun dey bklme plakalarnda grnr. Yatay
sprme hzlandrc pulslar ile e zamanldr. Ayn anda ktle spektrumu osiloskop
ekranndan grnr. Tipik uu zamanlar mikro saniyeler mertebesindedir. Bu yzden
rakamsal bilgi birikimi ok hzl elektronik cihazlara gerek duyulur. yon enerjilerindeki
deiiklikler ve balang pozisyonlar pik genilemesine yol aar ve ulalabilecek ayrma
gcn snrlar. Ayrma gc ve tekrarlanabilirlik asndan uu zamanl ayrclarn
kullanan cihazlar manyetik yada kuadrupol ayrclar kullananlar kadar tatmin edici deildir.
ift odaklamal analizrler:
ift odaklamal ktle spektrometreleri bir iyon demeti odaklamak zere iki ksm ierir. Bir
elektrostatik analizr ve manyetik dilim analizrdr. Bu cihazda kaynaktan gelen iyonlar bir
slitten geerek hzlandrlrlar ve grevi dar bir aralkta kinetik enerjiye sahip iyonlar erisel
bir manyetik alann nndeki slit zerinde odaklamak olan erisel bir elektriksel alana
132
133
134
salar. Genel olarak gzlenebilme snrlar optik emisyon ICP' den daha iyi , elektrotermal
atomik absorpsiyon spektroskopi ile yarabilir niteliktedir. Genellikle atomik ktle
spektrumlar, optik emisyon spektrumlarndan daha basittir ve deerlendirilmesi daha
kolaydr. Bu zellik nadir toprak elementleri ve demir gibi karmak emisyon spektrumu
veren ar elementler iin nemlidir.
Gzlenebilme snr:
ICP/MS'in en cazip ynlerinden biri ktle spektrometrik belirleme optik belirlemeye gre
daha dk gzlenebilme snrlar salamasdr. Bu snrlar bir ok durumlarda elektrotermal
atomik absorpsiyonla ayn bazen de daha dktr. ICP/MS ilemi kukusuz hzl ve oklu
element analizleri gibi avantajlarda salar.
Kantitatif analiz:
ICP/MS 'de en ok kullanlan kantitatif yntem kalibrasyon erisi hazrlamak zere bir dizi
kalibrasyon standard kullanlmaktadr. Eer numunedeki toplam znm kat deriimi
2000 mikrogram/mililitrenin altnda ise yani yeterince seyreltik ise basit sulu standartlar
genellikle uygundur. Matriks elementlerinin daha yksek deriimlerinde numunedeki matriks
elementlerinin standartta da yer almasna dikkat edilir. Cihazdan gelen kararszlklar ve
matriks etkisini karlamak zere standartlara ve numunelere bir i standart eklenir.
standart numunede bulunmayan ve analite yakn bir atomik ktle ve iyonlama potansiyeline
sahip bir elementtir. Genellikle kullanlan iki i standart indiyum ve rodyumdur. Her ikisi de
elementlerin ktle aralnn ortalarnda yer alrlar (115,113,103) ve doal numunelerde
nadiren bulunurlar. Genellikle numune ve i standartlar iyon akm, iyon saym ve iddet
oranlarnn log-log erileri deriimin bir ka ondalk mertebesi aralnda dorusaldr.
135
136
137
138
In kayna:
In kayna olarak oyuk katot lambas ve gaz boalm lambas kullanlr.
a)oyuk katot lambas:
Lambann iinde tungustenden yaplm katot ve anot vardr. Katodun ucundaki ukur ya
tayini yaplacak madde ile kaplanmtr yada tayini yaplacak maddeden yaplmtr.
Lambann iinde 1-2 mm Hg de helyum veya argon bulunur. Katodun tam karsndaki ksm
kuvarstan yaplm bir penceredir. Lamabaya bir gerilim uygulandnda lambadaki gaz
atomlar iyonlar. Pozitif ykl gaz atomlar katoda doru byk bir hz kazanrlar ve
katodun yzeyine arparak bu maddelerin atomlarn yzeyden lambann gaz ortamna
frlatrlar. Bylece lambann ii atomik gazla dolar ve atomlardan bazlar nce uyarlm hale
geerler. Bunun sonucu olarak da katodun ukur ksmnn yaplm veya kaplanm olduu
elementin karakteristik n yaylr.
b)Gaz boalm lambas:
139
Bu lambalarn iinde genellikle kolay buhar haline geebilen metaller kullanlr. Bu tip
lambalarn iinde gaz olarak metal atomlar bulunur. Byle lambalar alkali metalleri ve civa
iin kullanlr.
Numune kab:
zelti iin absorpsiyon spektrofotometrelerinde zel numune kaplar kullanld halde
atomik absorpsiyon spektrofotometrelerinde alev veya yksek scaklktaki bir ortam bu ii
grr. Yani numune yksek scaklktaki bir ortamda bulunur. Numune zel dzenekle ok
ince sis halinde bu ortama pskrtlr.
Monokromatrler:
Monokromatr olarak prizmalar ve optik alar kullanlr.
Dedektrler:
Atomik absorpsiyon spektrofotometrelerinde UV/VIS spektrofotometrelerinde olduu gibi
fotomultiple dedektrler kullanlr.Tayini yaplan atomun lambadan gelen nlar ayn atomun
alev ortamnda oluan nlardan ayrt etmek iin lambadan gelen n demeti nne demetin
yolunu belirli aralklarla kesen bir n demeti kesicisi konur.
Elektronik integratrler:
Dedektrden gelen sinyalleri spektrumlara eviren integratrler kullanlr.
140
141
Birincil demet
kincil
X-n fotonlar
UV fotonlar
Elektronlar
yonlar
yonlar
Fotonlar
yonlar
Elektron mikroprob
Elektronlar
x-n foton.
Elektronlar
142
a.3)Yzey kirlenmesi:
Yzey analizleri ile ilgili olarak en sk karlalan problemlerden biri incelenecek yzeyin
oksijen, su veya karbondioksit gibi atmosfer bileiklerini adsorplamas nedeni ile ortaya kan
kirlenmedir, vakum ortamnda bile bu tr kirlenme ksa bir sre iinde ortaya kabilir.
rnein 10-6 torr basnta temiz bir yzeyin 3 saniye iinde tek sral tabaka halinde gaz
molekllerinin tek bir tabakas ile kapland grlmtr. 10-8 torr' da kaplama bir saat
iinde, 10-10 torr' da 10 saat iinde olabilir. Adsorpsiyon problemleri nedeni ile numunenin
nland odack iinde bulunan numune yzeyinin temizlenmesi iin gereken nlemler
alnmaldr. Temizleme numunenin yksek scaklkta tutulmas; bir elektron tabancasndan
elde edilen inert gaz iyonlar ile yzeyin tozlandrlmas, bir andrc ile numune yzeyinin
kaznmas veya parlatlmas, numunenin eitli zclerde ultrasonik ykanmas ve
numunenin indirgen bir atmosferde tutularak oksitlerin uzaklatrlmas gibi yntemlerle
yaplabilir.
b)Elektron mikroskopisi:
Yzey almalarnda tr elektron spektroskopisi yntemi uygulanr. Bunlarn iinde en
yaygn kulanlan x-nlar ile uyarlan x-nlar foto-elektron spektroskopisidir (XPS). Bu
teknik ayn zamanda kimyasal analizde elektron spektroskopisi (ESCA) olarak da
adlandrlmaktadr. kinci tr elektron spektroskopisi teknii auger elektron spektroskopisidir
(AES) Bu spektroskopide en ok elektron demeti kullanlmaktadr. nc tr elektron
spektroskopisi ise ultraviyole fotoelektron spektroskopisidir (UPS). Burada mono
kromatografik bir ultraviyole n demet analitten elektronlarn frlatlmas iin kullanlr.
Auger elektron spektroskopisi:
Genel olarak bir auger spektrumu kk bir yzey alannn (ap 5 ila 500 mikrometre)
elektron tabancasndan kan elektronlarla bombardman edilmesi ile elde edilir. Daha sonra
bir analizr ile bir trev elektron spektrumu elde edilir. Elektron tabancasndan kan
elektronlar numune yzeyinden hayli derinlere kadar szdklar halde, sadece ilk drt veya
be atomik tabakadan kan auger elektronlar analizre ulamak zere kaabilir. Bu nedenle
bir auger spektrumunun katlarn gerek yzey bileimini gstermesi muhtemeldir.
Lazer mikroprob ktle spektroskopisi:
Lazer mikroprob ktle spektrometreleri kat yzeyle ilgili almalarda kullanlmak zere
artk piyasada grlebilen cihazlardr. yonlama ve buharlama 266 nm' de 0,5 mikrometrelik
nokta oluturan pulslu bir neodyum-ya lazer ile salanr. Bu nokta iinde n younluu
1010-1011 W/cm2 dir. In iddeti 25 basamakl bir optik filtre ile % 1'e kadar azaltlabilir. Bu
iyonlatrc demetle birlikte bir dk gl He-Ne lazerden ( =633 nm) elde edilen n
demeti kullanlarak analizi yaplacak alann seilerek aydnlatlmas salanr. Bu sistemde
kullanlan cihazlar hem inorganik ve hem de organik maddelere uygulanabilir ve 10 -20 gr
maddeye kadar duyarldr.
143
Elektron mikroprob:
Bu yntemle dar bir odaklanm elektron demeti kullanarak numune yzeyinde x-n
emisyonu oluturulur. Oluan x-n emisyonu ya dalga boyu dalm veya enerji dalm
bir spektrometreyle tespit edilerek analiz edilebilir. Bu sistemde kullanlan cihazlarda
entegre n demeti mevcut olup bunlar elektron demeti, k demeti ve x-n demetidir.
Ayrca 10-5 torr' dan daha dk basn salayacak bir vakum sistemi ile dalga boyu veya
enerji dalml bir x-n spektrometresi vardr. Bu sistemde stlan bir tungsten katot ve
hzlandrc bir anot tarafndan oluturulan elektron demeti iki elektro-magnetik mercek
vastas ile analiz edilecek numuneye odaklanr. Demetin ap 0,1 ile 1 mikrometre
arasndadr. Sisteme bal bir optik mikroskop kullanarak bombardman edilecek alan
belirlenir. Elektron demeti ile oluturulan floresans x-nlar paralel hale getirilir. Tek kristal
tarafndan ayrlr ve bir gazl-transduserle belirlenir. Bu sistemin birbirini engellememesi
iin ok iyi bir tasarm yaplmaldr.
Uygulamalar:
Elektron mikroprob yzeylerin fiziksel ve kimyasal nitelii hakknda nemli bilgiler salar.
Metalurji ve seramikteki faz almalarnda yar iletkenlerde safszlklarn difzyon hzlarnn
lmne kristallerde tutuklanm trlerin tayininde ve heterojen katalizrlerin aktif ular ile
ilgili almalarda nemli uygulamalar vardr. Btn bu uygulamalarda yzeyler hakknda
hem kalitatif hem de kantitatif bilgi salamaktadr.
Taramal elektron mikroskopisi:
Kimyann, malzeme biliminin, jeoloji ve biyolojinin bir ok alma alannda kat yzeylerin
fiziksel nitelii hakknda ayrntl bilgi salamak byk nem tar. Bu bilgiyi salamann
klasik yntemi yzey karakterizasyonunda hala nemli bir teknik olarak kullanlan optik
mikroskopisidir. Ancak optik mikroskopisinin ayrcl k dalga boyuna krnmn etkisi ile
snrldr. Son yllarda ok daha yksek ayrcla sahip teknik kullanlarak yzeyler
hakknda bilgi salanmaktadr. Bu teknikler ise yle sralanabilir.
1.Taramal elektron mikroskopisi (SEM)
2.Taramal tnelleme mikroskopisi (STM)
3.Atomik kuvvet mikroskopisi (AFM)
2 ve 3.nc metotlar taramal prob mikroskopisi (SPM) eklinde ortak isimle adlandrlr.
1) Taramal elektron mikroskop( SEM ):
Taramal elektron mikroskopta kat numune yzeyi raster dzeninde yksek enerjili bir
elektron demeti ile taranr. Bu teknikte yzeyden eitli tr sinyaller oluturulur. Bunlar geri
salm elektronlar, ikincil elektronlar, auger elektronlar, x-n floresans fotonlar ve
deiik enerjili dier fotonlardr.
Cihaz:
144
Bu cihazlarda elektron tabancas kayna ve elektron odaklama sistemi ortak olduu halde
elektron mikroskopta bir elektron dedektr, mikropobda ise bir x-n dedektr
kullanlmaktadr.
a) elektron optii:
Bu cihazlarda kullanlan elektron optii manyetik kondenser ve objektif mercek sistemi
grnty 5 ila 200 nanometrelik numune zerindeki son nokta boyutuna indirgeme grevi
grrler. Bir veya daha ok sayda mercekten oluan kondensr mercek sistemi elektron
demetinin objektif merceklere ulatrlmak zere ynlendirilmesini salar. Objektif mercekler
ise numune yzeyine arpan elektron demetinin boyutlarndan sorumludur. Mercekler genel
olarak silindirik simetrik olup10-15 cm yksekliindedir. SEM ile tarama, objektif
merceklerin arasna yerletirilmi iki ift elektromanyetik sarm ile salanr. Sarm
iftlerinden biri, demeti numune boyunca x-ynnde kaydrrken dier ift y-ynnde saptrr.
Taramann yaplabilmesi iin tarama sarmlarndan birine elektrik sinyali uygulanr ve
elektron demeti mercek sisteminin merkez ekseninin bir ynnden numuneye arpar. Bu
sarm iftine (yani x-sarmna) uygulanan elektrik sinyalini zamann bir fonksiyonu olarak
deitirmek sureti ile elektron demetinin numune boyunca dz bir doru zerinde hareket
ettirilmesi ve daha sonra tekrar balang (orijinal) pozisyonuna dnmesi salanr. izgi
taramas tamamlandktan sonra dier sarm gurubu (y-sarmlar) kullanlarak demet yynnde biraz kaydrlr ve x-sarmlarn kullanarak x ynnde demet kaydrmas tekrarlanr.
Demetin bu ekilde hzla hareket ettirilmesi ile tm numune yzeyi elektron demeti ile
nlanabilir. Tarama sarmlarna uygulanan sinyaller ya analog ya dijitaldir. Dijital taramann
stnl elektron demetinin hareketinin ve incelenecek blgeyi bulmasnn ok iyi bir
ekilde tekrarlanabilir olmasdr. Numuneden alnan sinyal kodlanr ve demetin x ve y
pozisyonlarn dijital olarak temsil eden formda hafzaya alnr. Elektron demetinin x ve y
ynnde tarama yapmasn salayan sinyalleri yneten sistem ayn anda katot nlar
tpnn (CRT) dikey ve yatay eksenlerinin taranmasn salar. CRT zerindeki nokta
iddetini kontrol eden bir dedektr k sinyalini kullanarak numunenin grnts elde
edilir. Bylece bu tarama yntemi numunenin bir haritasn oluturur. Bunu yaparken
numunenin yzeyindeki belirli bir alanda oluturulan sinyalin CRT ekrannda buna kar
gelen bir nokta ile bire bir korelasyonu salar. SEM ile grntde salanacak bytme (M)
M= W/w
W = CRT ekrannn genilii
W = Numune boyunca tek bir tarama izgisi geniliidir.
W sabit olduundan w' yi azaltarak bytme (M) arttrlabilir. Bytme faktr ile numune
boyunca tarama genilii arasndaki ters orant nedeni ile sonsuz kk bir noktaya odaklanan
elektron demeti ile sonsuz bytme salanr. Ancak dier pek ok faktr ulalabilecek
bytme orann 10 kat ile (10x) 105 kat ( 105 x) arasnda snrldr.
b) Numune ve numune tutucu:
Numune odalar numunelerin hzl bir ekilde deerlendirilmesine uygun olarak
tasarlanmtr. Normal basnlardan 10-4 torr veya daha dk bir basnca ulaabilmek iin
yksek kapasiteli vakum pompalar kullanlr. Numune tutucular veya raflar ou cihazda bir
kenar bir ka santimetreden fazla numuneleri tutabilecek zelliktedir. Ayrca numune
145
146
biraz daha byk apl bir demet olarak kar. Transduser yuvasna kk bir negatif eim
uygulayarak ikincil elektronlarn transdusere ulamalar nlenebilir.
X-In emisyonu:
Bir katnn elektronlarla bombardman sonucu oluan nc bir rn x-nlar fotonlardr.
Uygulamalar:
Taramal elektron mikroskopisi kat yzeyler hakknda morfolojik ve topografik bilgi salar.
Bu genellikle yzey lerin davranlarnn anlalmas iin gereklidir.
147
148
149
Trevlerin tayini:
Kapiler elektroforezin tek bir tipinde ayrlan analitlerin hepsi ortak bir noktadan getii iin
dedektrlerin tasarm ve fonksiyonlar HPLC'dekine benzer. Bununla birlikte kapiler
elektroforezde her bir iyon kendisinin elektroforetik hareketlilii ile belirlenen bir hzla
gtnden dedektrlerin davranlarnda bir fark gzlenir. Analit bantlar dedektrden
farkl hzlarla geerler. Bundan dolay pik alanlar ksmen alkonma zamanlarna baldr.
Buna karn HPLC'de btn trler dedektrden hareketli fazn hznda geer ve pik alanlar
alkonma zamanlarna bal olmaz. Zaten bu zamana bamllk ok nemlide deildir.
Absorbans yntemleri:
Kapiler elektroforezde adsorbans ve floresans dedektrleri fazlaca kullanlmasna ramen
absorbans ynteminin daha fazla uygulanabilir olarak daha fazla kullanlmaktadr.
Dedeksiyon hacmini nanolitre veya daha az tutabilmek iin dedeksiyon ilemi kolon zerinde
yaplmaldr. Bunun iin kapiler i ksmndaki poli imid koruyucunun kaplamann bir ksm
yakma, zme veya kazma ile uzaklatrlr. Kapilerin bu ksm daha sonra dedektr hcresi
olarak grev yapar. Ne yazk ki bu durumda n yolunun uzunluu 50 ila 100 mikrometreden
fazla olmaz ve buda deriim cinsinden gzlenebilme snrn snrlar. Bununla birlikte hacmin
ok kk olmas nedeni ile ktle gzlenebilme snrlar HPLC' dekine eit veya ondan daha
iyi olur. Absorbans lmlerinin duyarlln artrmak iin lm yaplan n yolunun
artrlmas gibi baz teknikler ileri srlmektedir.
Dolayl tayin:
Dolayl absorbans tayini molar absorptivitenin kk olmas nedeni ile tayini zor olan
maddeler iin kullanlmtr. Elektroforez tamponu iine iyonik bir kromofor konur ve
kromofor nedeni ile dedektr srekli bir sinyal verir. yon deitirme kromatografide olduu
gibi analit bu iyonlarn bir ksm ile yer deitirir. Bylece analit bandnn dedektrden
getii srece dedektrden alnan sinyalde bir azalma olur. Analit miktar daha sonra
absorbanstaki azalmadan hesaplanr.
Flouresans ile tayin:
HPLC'de olduu gibi flouresans ile tayin, flouresans yapan analitlerin veya trevlerinin
duyarllk ve seiciliinin artmasna yol aar.Youn n kaynandan faydalanarak
gzlenebilme snrlarn drmek amac ile kk kapilerde uyarc n odaklamak iin
lazerli cihazlar tercih edilmektedir. Lazerli flouresans tayin yntemi kullanlarak molekllerin
tayini yaplabilmektedir.
Elektrokimyasal tayin:
Kapiler elektroforezde iki eit elektrokimyasal dedektr kullanlmaktadr. letkenlik ve
amperometri. Elektrokimyasal dedektrle ilgili problemlerden biri ayrmada kullanlan
yksek potansiyelden dedektr elektrodlarn izole edilmesidir. zolasyon yntemlerinden biri,
dedektr ksmnn bulunduu kapiler ile dier kapiler arasna gzenekli cam veya grafit gibi
bir balantnn eklenmesidir.
Ktle spektrometresi ile tayin:
150
151
kltr. Kapiler elektroforezde kullanlan dier jel trleri, agaroz (deniz alglerinden elde
edilen bir tr polisakkarit) metil sellloz ve polietilen glikoldr. Bir protein karm polietilen
glikol jel elektroforezde ayrlabilir.
3.Kapiler izotakoforez (CITP):
Bu kapiler elektroforezde tm analitin bantlar ayn hzla ger. Bu yzden yntemin ad izo
(ayn) ve tach (hz) kelimelerinden meydana gelmektedir. Bu tekniin kullanld bir
uygulamada ya anyonlar yada katyonlar ayrlabilir. Fakat her ikisi ayn anda yaplamaz. Bir
ayrma ileminde numune iki tampon arasna enjekte edilir. ndeki tampon hareketlilii
numune iindeki en hzl iyondan daha hzl iyonlar ve sonraki tampon (ikinci tampon) ise
hareketlilii numune iyonlarndan daha dk olan iyonlar ierir. rnein anyonlarn
ayrlmasnda olduka hzl hareket eden korr iyonlar ndeki tamponda ve yava hareket
eden heptanoat iyonlar ise sonraki (ikinci) tamponda bulunur. Anyonlarn ayrlmasnda
ndeki elektrolit zeltisi anoda bal sondaki ise katoda baldr. zotakoferik ayrmada
elektrik alan uygulandnda analit iyonlar zon elektroforezde olduu gibi g eder. Her bir
iyon kendine zg (me x E) arpm ile verilen hzla hareket eder. G hzlarndaki bu fark
numune bileenlerini birbirine yakn bantlara ayrr. Numunedeki en hzl iyon ilk tamponun
hemen ardnda ve yava iyonda sonraki tamponun hemen nnde yer alr. Bantlar olutuktan
sonra hepside ayn hzda hareket eder. Bantlarn ayn hzda hareket etmesinin sebebi
potansiyelin daha hzl hareket eden bantlar iin azalrken daha yava hareket eden bantlar
iin artmasdr. Bylece tamponlardan geen akm ayndr. Tampon iinden geen iyonlarn
akndan kaynaklanan iyonik akm doru akm kaynana bal bir dizi direnten geen
doru akmn analoudur. Burada btn direnlerde akm eit olmaldr. Bu nedenle ohm
yasasna uyacak ekilde her bir diren arasndaki potansiyel fark deimelidir.
4.Kapiler izoelektrik odaklama yntemi (CIEF):
Bu yntemde bir zayf asit, karboksilik asit grubu ve bir zayf baz, amino grubu ieren protein
ve amino asitler gibi amfiprotik trlerin ayrlmasnda kullanlr.
Amfiprotik bileiklerin zellikleri:
zeltilerinde hem proton alabilen ve hemde proton verebilen maddelere amfiprotik maddeler
denir. Amino asit olan glisin tipik bir amfiprotik bileiktir.
Amfiprotik trlerin ayrlmas:
Amfiprotik trlerin izoelektrik olarak ayrlmas, tampon boyunca deien bir pH ortamnda
yaplr. Bu pH gradienti bir ka farkl amfolitin sulu zeltisinin karmndan hazrlanr.
Amfolitler karboksilik ve amino gruplarn ieren amfoter bileiklerdir. Kapiler bir tp iinde
izoelektrik odaklama deneyini yapmak iin analiz edilecek numune karm seyreltik amfolit
zeltisi iinde zlr ve kapiler tp iine yerletirilir. Kapilerin bir ucu iinde katodun
bulunduu sodyum hidroksit gibi kuvvetli bir baz zeltisi iine konur. Kapilerin dier ucu
anodun iinde yer ald fosforik asit gibi kuvvetli bir asit zeltisine konulur. Elektrik alan
(potansiyel) uygulandnda hidrojen iyonlar anottan katoda doru hareket etmeye balar.
Hidroksit iyonuna ters tarafa doru hareket eder. Eer analit veya amfolitin bileenlerinden
net bir negatif yke sahip olan bileik varsa bu pozitif anoda doru ger. Bu g srasnda
giderek azalan pH blgelerinden geer ve bu arada gittike artan protonlanma olur. Bunun
sonucu olarak negatif yk azalr. Sonunda yle bir pH deerine gelinir ki burada bu madde
152
zerindeki net yk sfr olur (zoelektrik nokta) daha sonra maddelerin g durur. Bu ilem
her bir amfolit tr iin devam ederek sonunda tp boyunca bir pH gradienti meydana getirir.
Analit iyonlarda kendi izoelektrik noktalarna gelinceye kadar g ederler. Bu ilemler
sonunda her bir analit kendi izoelektrik noktalarndaki pH'larda da bir bant halinde ayrlrlar.
zoelektrik odaklama ile yaplan ayrmada maddelerin g etme hzlarndan ok analitin
denge zelliklerindeki (Ka, Kb) fark zerinde kurulur. Numunedeki iyonlar ntral olduklar
alana gelinceye kadar farkl hzlarda g ettikten sonra bantlarn yerleri sabitlenir ve zamanla
deimez.
Odaklama bantlarn hareketlilii:
Kapiler izoelektrik odaklama ile ayrma ileminde odaklanm bantlar tayin edebilmek iin
kapiler ieriinin kapilerin bir ucuna yerletirilmi olan dedektrden gemesi gereklidir. Bu
durum kolona numune oldurulmasnda olduu ekilde basn fark ile yaplabilecei gibi
elektrod blmelerindeki zeltinin deitirilmesi ile kolayca yaplabilir. Odaklama kademesi
sresince eit sayda H+ ve OH- iyonlar kapilerin farkl ularndan kapiler iine girerler.
Bylece pH gradienti sabit kalr. Odaklama ii bittikten sonra sodyum hidroksit zeltisine
sodyum klorr zeltisi ilave edildiini var sayalm. Bu durumda Cl - ve OH- iyonlarnn her
ikisi birden kolonun iine hareket eder. Bu iki iyon kapilerin dier ucundaki H+ iyonu
tarafndan dengelenir. Bu kapiler H+' den daha az OH- iyonu olacak demektir. Katodun
bulunduu uta bu durumda pH der. pH gradienti artk kararl deildir ve katod tarafna
doru iindeki odaklanm bantlarla birlikte hareket eder. Dedektrden geen bantlar en bazik
izoelektrik noktal proteinlerle ilgili olan bantlardr. Proteinlerdeki aminoasitlerin
analizlerinde hareketlilik anod tarafna sodyum klorr ilavesi ile salanr.
KAPLER ELEKTROKROMATOGRAF (CEC):
Elektrokromatografi kapiler elektroforez ile HPLC'nin iyi zelliklerini birletiren hibrit bir
yntemdir. Kapiler elektrokromatografi kendini meydana getiren her iki teknie gre baz
avantajlara sahiptir. Birinci avantaj HPLC'de olduu gibi yksz taneciklerin ayrlmasnda
uygulanabilir olmasdr. kinci olarakta kapiler elektroforezde olduu gibi mikro hacimdeki
numune zeltilerinin mkemmel bir ekilde ayrlmas iin yksek basnl pompa sistemine
gerek duymamasdr. Elektrokromatografide areketli faz elektroosmotik akn pompalanmas
ile sabit faz zerinden hareket ettirilir. Mekanik pompa kullanlmada iin sistem nemli
lde basitletirilmitir. Buna ilaveten elektroosmotik pompa dz bir ak profili verir. Dz
akn dzgn yz hidrodinamik profilden daha az bant genilemesine sebep olur. Sonu
olarak daha iyi ayrma verimlilii gsterir.
Dolgulu kolon elektrokromatografisi:
Dolgulu kolon kromatografi yntemi elektro ayrma yntemlerinin en az gelimi olandr. Bu
yntemde polar bir zc elektro-osmotik basn ile ters-faz HPLC dolgusu ile doldurulmu
kapilerden geer. Ayrma numune bileenlerinin sabit faz ile hareketli faz arasnda dalmna
baldr.
Micellar elektrokinetik kapiler kromatografisi:
Misel ile yaplan kapiler elektroforez micellar elektrokinetik kapiler kromatografi diye
isimlendirilir ve MECC veya MEKC eklinde ksaltlr. Bu teknikte allan tampon iine
kritik misel deriimini aacak ekilde yzey aktif madde ilave edilir. Gnmze kadar yaplan
153
almalarn ounda yzey aktif madde olarak sodyum dodesil slfat kullanlmtr. Bu tip
anyonik misellerin yzeyi byk negatif yke sahip olduklar iin pozitif elektroda doru
hareketlilikleri daha fazladr. Tampon zeltilerin ou negatif elektroda doru yksek bir
elektroosmotik aka sahiptir. Anyonik misellerde ayn ynde hareket ederler (fakat ok daha
dk hzlarda). Bylece bir deneyde tampon karm hzl hareket eden misel fazlarndan
meydana gelir. Byle bir sisteme numune ilave edildiinde numune bileenleri sulu faz ve
miselin i ksm olan hidrokarbon faz arasnda dalrlar. Buradaki dalma dengesi znen
maddenin polaritesine baldr. znenlerin polar olmas durumunda sulu faz tercih
edilirken, polar olmayan maddeler ise hidrokarbon faz olan miseli tercih eder. Burada
tanmlanan sistem ile sv dalma kromatografisi birbirine olduka benzer fakat ikisi
arasndaki fark burada sabit fazn ok yavata olsa kolon iinde hareket etmesidir. Ayrma
mekanizmas her iki yntemdede ayn olup analitin hareketli sulu faz ile yalanc sabit faz
olan hidrokarbon arasndaki dalma katsaysna baldr. Bu nedenle bu ilem tam bir
kromatografik teknik olup bundan dolay micellar elektrokinetik kapiler kromatografisi ad
verilmitir. Miseller ieren kapiler kromatografi gelecek vaadeden bir yntem gibi
grnmektedir. Bu hibrit yntemin HPLC' ye gre bir avantaj kolon verimliliinin dah iyi
olmasdr. (100.000 tabaka veya daha fazla) buna ilaveten MECC 'deki ikinci faz deitirmek
olduka kolay olup sadece tampon iindeki misel bileenin deitirilmesi yeterlidir. Buna
karlk HPLC'de ikinci faz ancak kolon dolgu tipi maddesinin deitirilmesi ile mmkndr.
O-X-IINI FLORESANS SPEKTROSKOPS ( XRF ):
Bu sistemlerde x-n tpnden veya bir radyoaktif kaynaktan salanan x-n demeti ile
yaplr. Bu durumda birincil x-nlar numunenin ierisindeki elementler tarafndan
absorplanrlar ve kendi karakteristik x-n floresansn yayarlar. Bu ilem x-nlar floresans
veya emisyon yntemi olarak adlandrlr. X-nlar yntemi (XRF) atom numaras
oksijenden(> 8) byk olan elementlerin kantitatif analizlerinde en ok kullanlan analitik
yntemlerden biridir. XRFin en nemli avantajlarndan biri, dier bir ok elementer analiz
tekniinin tersine numunenin zarar grmemesidir.
I-Kullanlan cihazlar:
Bu tr sistemlerde temel grup vardr.
a) Dalga boyu ayrml sistemler
b) Enerji ayrml sistemler
c) Ayrmsz sistemler
a) Dalga boyu ayrml sistemler
Bir x-n demeti, paralel hale getirilirken veya dalga boylarna ayrlrken byk oranda
enerji kaybna urad iin dalga boyu ayrml cihazlarda daima kaynak olarak tp kullanlr.
Radyo aktif kaynaklar x-n tpnden 10-4 kat daha az bir hzda x-n fotonlar olutururlar.
Dalga boyu ayrml cihazlar tek kanall veya ok kanall olmak zere iki tiptir. Tek kanall
spektrometrelerde ounlukla iki tip x-n kayna kullanlr. Uzun dalga boylarnda krom
hedef ksa dalga boylarnda ise tungusten hedef kullanlr. ok kanall ayrml cihazlarda
ayn anda 24 kadar elementin tespit ve tayini yaplabilir. Bu cihazlarda her bir kanal x-n
kaynann ve numune tutucunun etrafnda radyal bir dzende yerletirilmi uygun bir kristal
ve bir dedektrden olumutur. Kanallardaki kristallerin hepsi veya ou belirli bir analiz
elementi izgisine uygun bir ada sabit olarak monte edilmilerdir. Baz cihazlarda bir veya
daha fazla sayda kristal spektral tarama iin hareket edebilir. Bir ok kanall cihazdaki her bir
transduserin kendi ykselticisi, puls yksekli seicisi, skala ayarlaycs ve saycs vardr. Bu
154
cihazlarda cihazn kontrol veri ilemcisi ve analitik sonularn gsterilmesi genellikle bir
bilgisayar ile salanr. 20 veya daha fazla sayda elementin tayini bir iki saniye ile birka
dakika arasnda tamamlanr. ok kanall cihazlar elik, alam, imento, cevher ve petrol
rnleri gibi eitli endstriyel malzemelerin bileimlerinin tayinlerinde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bu tr cihazlar numunelerin, katlarn toz haline getirilmesi ile ve zcs
uurulmu filmlerin, saf sv veya zelti halinde analizlerinin yaplabilecei ekilde
tasarlanmlardr.
b) Enerji ayrml cihazlar:
Bu trdeki XRF cihazlar x-nlar tp veya radyoaktif bir malzemeden bir polikromatik
kaynak, bir numune tutucu, bir yal iletken dedektr ve enerji ayrm iin gerekli olan eitli
elektronik bileenlerden oluur. ok kanall enerji ayrml ERF cihazlarnda yaynlanan
btn x-n izgileri ayn anda llr.
c) Ayrmsz cihazlar:
Bu tr cihazlar rnek olarak benzindeki kkrt ve kurunun rutin olarak tayininde
kullanlrlar. Kkrt tayini iin numune Demir-55 radyoaktif kaynaktan elde edilen x-nlar
ile uyarlarak alrlar. Bu uyarlma ile kkrdn 5.4 A daki floresans izgisinin
yaygnlamasna neden olur. Analit nlar daha sonra bir ift bitiik filtreden geirildikten
sonra ikiz-orantl sayc sisteme gnderilir. Filtrelerden birinin absorsyon kenar 5.4 Aun
altnda iken dierinin absorpsiyon kenar 5.4 Aun hemen biraz stnde olmaktadr. ki
sinyal arasndaki fark numunedeki kkrt deriimi ile orantldr. Bu tr cihazlarla benzindeki
kkrt tayini yaklak bir dakikalk saym zaman gerektirmektedir.
II- Kantitatif analiz:
Modern x-n floresans cihazlarla karmak malzemelerin kantitatif analizleri, klasik ve ya
kimyasal yntemler veya dier aletli yntemler kadar veya onlardan daha iyi kesinlikte
yapmaktadr. Ancak bu tip analizlerin doruluunun dierleri ile ayn mertebede olabilmesi
iin ya kimyasal ve fiziksel bileimi numuneinkine benzer kalibrasyon standarlar bulmak
veya matriks etkisini telafi edecek uygun yntemler uygulamak gerekir.
III- Matriks etkileri:
Floresans sonucu oluan x-nlar, sadece numune yzeyindeki deil, ayn zamanda yzeyin
olduka altndaki atomlardan kaynaklanr. Bylece gelen ve floresans sonucu oluan nlarn
bir ksm numune ierisnde derinliine nemli bir kalnlkta yol alr iken absorpsiyon ve
salma meydana gelir. Her iki demetindeki azalma miktar ortamn ktle absorpsiyon
katsaylar tarafndan belirlenir. Bu nedenle bir x-n floresans lmnde dedektre ulaan
net bir izgi iddeti izgiyi oluturan elementin deriimi ne bal olduu kadar ayn zamanda
matriks elementlerinin absorpsiyon katsaylarndan ve deriimlerinden etkilenir. X-n
floresans analizlerinde absorpsiyon ve artrc etkileri dzeltmek iin eitli teknikler
gelitirilmitir.
IV- Standar kalibrasyon:
Bu teknikte analit izgi iddetiyle deriim arasndaki iliki tm bileimini numuneninkine ok
yakn bir seri standart kullanlarak ampirik olarak tayin edilir. Daha sonra numune ve
155
standartlarda absorpsiyon ve artrc etkilerin ayn olduu kabul edilerek ve ampirik veriler
emisyon deerini deriime evirmek iin kullanlr. Yntemin baars numune ve standardn
birbirine benzerliine baldr.
V- standart kullanm:
Bu ilemde numuneye ve kalibrasyon standartlarna numunede bulunmad kesinlikle bilinen
bir element belirli bir deriimde ilave edilir. Tayin elementi ve i standartn iddetlerinin oran
analitik deiken olarak kullanlr. Burada absorpsiyon ve artrc etkilerin her iki izgi (tayin
elementi ve i standart) iin ayn olduu ve iddet oranlarnn bu etkileri ortadan kaldrd
varsaylmaktadr.
VI- Numune ve standardn seyreltilmesi:
Bu yntemde numune ve standartlar x-nlarn zayf bir ekilde absorplayan yani dk atom
numaral elementleri ieren bir madde ile seyreltilir. Bu tr zcler arsnda su, sadece
karbon, oksijen ve azot ieren organik zcler, niasta, lityum karbonat, almina, borik asit
ve borat cam saylabilir. Mineral analizinde numune ve standartlar boraks eritii ile zlr.
Soutma ileminden sonra normal yolla analiz yaplr.
VII- X-In floresans ynteminin baz kantitatif uygulamalar:
Matriks etkilerinin uygun ekilde dzeltilmesi halinde x-n floresans spektroskopisi hafif
elementlerin dnda karmak numunelerin de hzl bir ekilde kantittatif analizleri iin en
uygun olan tekniklerden birisidir. X-In yntemleri metal ve metal alam retimlerinde
kalite kontrol iin yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Analizin hzl olarak yaplabilmesi
retim srasnda alam bileiminde gerekli dzeltmeleri mmkn klar. X-In floresans
yntemleri sv numunelere kolaylkla adapte edilebilirler. Uak benzinindeki kurun ve
bromun dorudan kantittaif tayinine uygun bir yntemdir. Ayn ekilde floresansla sv
hidrokarbon numunelerinde znm gres yandaki kalsiyum, baryum ve inko tayinleride
yaplabilmektedir. Yine ayn XRF yntemleri boyalarn ierisindeki pigmentlerin
analizlerinde kullanlmaktadrlar. Yine ayn ekilde XRF yntemi mars gezegenindeki kaya
numunelerindeki sodyumdan ar elementlere kadar elementlerin kantittatif analizlerinde
kullanlmtr. Havann bnyesinde bulunan kirleticilerin analizleri de XRF yntemi ile
yaplmaktadr. Bu yntemde hava numunesi tanecikleri tutmak iin emilerek mikro gzenekli
bir filtreden ve ayrca sras ile orto-toldin, gm nitrat ve sodyum hidroksit ile muamele
edilmi adet filtre kadndan yaplm disklerde geirilir. Reaktifler verilen sradan kloru,
slfrleri ve kkrt dioksidi tutarlar. Filtreler daha sonra x-nlar floresans analizlerinde
numune olarak kullanlr.
156
157
Burada k kayna uygun filtreleri bulunan bir x-n tpdr. Tek kristal karlarak yerine
toz edilmi numune yerletirilir. Bazen kristallerin ynlenmesindeki gelii gzellii artrmak
iin numune tutucu dndrlebilir. Bir emisyon veya absorpsiyon spektrumunun elde
edilmesinin tamamen benzeri bir ekilde otomatik olarak taranmas sureti ile krnm desenleri
elde edilir. Bu tr cihazlarn avantaj iddet lmleri iin yksek kesinlik, otomatik veri
ayklama ve rapor sunmasdr.
c) Fotografik kayt:
Toz krnm desenlerinin kaydedilmesinde zellikle numune miktar az olduundan
bavurulan ve halen kullanlan klasik yntem fotografik yntemdir. Bu sistemde x-nlar
tpnden gelen n demeti hemen hemen monokromatik bir demet elde etmek zere
(genellikle bakr veya molibden K izgisi) filtrelenir ve dar bir tpten geirilerek paralel hale
getirilir (Belli bir ynde paralel olanlar numuneye ularlar). Daha sonra krnma uramam
nlar dar bir k tpnden geerek dorudan kamerann dna ularlar. Kamerann kendisi
silindirik olup i eperi etrafnda bir film eridini yerletirecek ekilde tasarlanmaktadr.
Silindirin i ap ounlukla 5.73 veya 11.46 cm olup seilen apa gre filmin her milimetresi
1.0 veya 0.5 derecelik asna karlk gelmektedir. Numune ayarlanabilir bir sistemle n
demetinin merkezine yerletirilir.
158
R-RAMAN SPEKTROSKOPS:
-Teorisi:
Raman spektrumlar bir numuneyi grnr alanda veya yakn infrared monokromatik ndan
oluan gl bir lazer kayna ile nlama yoluyla elde edilir. Inlama sresince salan
nn spektrumu uygun bir spektrometre ile belirli bir adan (genellikle 90) llr. Raman
izgilerinin iddetleri en fazla kaynan iddetinin % 0.001 i kadardr. Bu yzden bunlarn
belirlenmesi ve lm infrared spektrumdan biraz daha gldr. Bir karbon tetra klorr
numunesinin 488 nm (20492 cm-1) dalga boylu bir argon iyonu lazerin youn bir demeti ile
nlanmas suretiyle elde edilen raman spektrumunda tip n yaylr. Bu nlar sras ile
stokes salm, anti-stokes salm ve Rayleigh salmdr. Sonuncu salm tipinin dalga
boyu uyarc kaynanki ile tamamen ayn olup bu salm dier iki tipten belirgin olarak daha
iddetli olmaktadr. Raman spektrumlarnda elde edilen yatay eksen, dalga says kaymas volup gzlenen nn ve k kaynann dalga saylar (cm-1) arasndaki fark olarak tanmlanr.
Elde edilen Rayleigh pikinin her iki yannda adet raman pikinin bulunmas ve iki taraftaki
kayma dzenlerinin zde olmas dikkat ekici olmaktadr. Baka bir deyile Stokes izgileri
Rayleigh pikinden 218, 314 ve 459 cm -1 daha byk dalga saylarnda grlr. Ayrca 762
ve 790 cm-1de ilave izgilerin bulunduuna dikkat edilmelidir. Genellikle anti-stokes
izgilerinden ok daha az iddetlidir. Bu nedenle spektrumun sadece stokes ksm kullanlr.
Dikkate deer bir husus floresansn anti-stokes deil stokes kaymalarnn gzlenmesinde ciddi
giriim gsterebilmesidir. Bu yzden floresans gsteren numunelerde anti-stokes sinyalleri
daha dk iddetlerine ramen daha yararl olmaktadr.
-Raman spektroskopisi cihazlar:
Raman spektroskopilerinde kullanlan cihazlar temel bileenden olumaktadr. Bu
bileenler sras ile lazer n kayna, numune aydnlatma sistemi ve uygun bir
159
160
161
Kantitatif uygulamalar.
Raman spektrumlarnda infrared spektrumlarnda daha az akm pik bulunur. Bunun
sonucu olarak karmlarda pik almas daha az olasdr ve kantitatif lmler daha kolay
olmaktadr. Buna ek olarak raman spektroskopisinde numune dzenekleri nemden
etkilenmezler ve numunelerde var olabilecek az miktardaki sudan dolay giriim sz konusu
olmaz. Lazer demetleri yksek kesinlikte odaklanabildiklerinden dolay kantitatif olarak
analizleri ok az numunelere uygulamak mmkndr. Bu i iin lazer mikroproblar denen
cihazlar kullanlmaktadr.
162
163
BLM-X
KMYASAL ANALZ METOTLARI:
A- GRAVMETRK VE VOLMETRK ANALZ METOTLARI
1) Hidroklorik asidin sodyum karbonata kar ayarlanmas:
Bir miktar standart Na2CO3 yaklak 2 saat 110oCda kurutunuz ve bir desikatrde
soutunuz. Bu ilemden sonra Sodyum karbonattan 0.20- 0.25 glk numuneleri ayr ayr 250
mllik erlenlere 10-4 gr. hassasiyetinde tartnz ve her birini 50 ml damtk su ile znz.
zerine damla bromokrezol yeili ilave ediniz ve hazrladnz 0,1 N HCl ile zeltinin
rengi tam maviden yeile dnene kadar titre ediniz. zeltiyi 2-3 dakika kaynatnz oda
scaklna soutunuz ve titrasyonu tamamlaynz. Yaklak 100 mL 0.05 M NaCl ve
damla indikatr titre ederek indikatr dzeltme deerini belirleyiniz. Ksa bir sre daha
kaynatnz, soutunuz ve titrasyonu tamamlaynz. Tank zelti iin harcanan hacmi titrasyon
iin harcanan hacimden karnz. HCl zeltisinin konsantrasyonunu hesaplaynz.(Not:
Istma esnasnda CO2in uzaklatrlmas ile indikatrn rengi yeilden maviye dner. Eer
renk deiimi olmaz ise titrasyonda asidin bir miktar fazlas ilave edilmi demektir. Asit / Baz
birleme oran bilinmek art ile bu fazlalk bazla geri titre edilebilir. Aksi taktirde numune
dklmelidir. Dnm noktasn daha byk kesinlikle belirlemek iin baz ile geri titrasyona
izin verilebilir)
2) Sirkelerin ve araplarn ierdikleri asitin tayini:
Sirkeler genellikle asetik asit cinsinden yaklak % 5 (m/v) asit, araplar ise genellikle tartarik
asit cinsinden % 1 (m/v )den biraz daha az asit ierirler.
164
ktrme titrasyonlar:
ktrme titrasyonlarnn pek ounda titrant olarak standart gm nitrat zeltisi kullanlr.
1) Standart gm nitrat zeltisinin hazrlanmas:
stten yklemeli bir terazi kullanarak bir tartm iesine uygun miktarda AgNO 3 alnz. 110
o
C de yaklak bir saat kadar kurutunuz ve desikatrde oda scaklna soutunuz. ieyi ve
ieriini 10-4 gr hassasiyetinde tartnz ve AgNO3 ktlesini bir toz hunisi kullanarak ll
balona aktarnz. Tartm iesinin kapan kapatp tekrar tartarak iindeki kat madde kalp
kalmadn kontrol ediniz. Toz hunisini iyice ykaynz. AgNO3i zp su ile iaret izgisine
kadar tamamlaynz ve iyice kartrnz. Bu zeltinin molar konsantrasyonunu hesaplaynz.
(0,1 M AgNO3 iin 16,9 gr AgNO3 alnp 1 litreye tamamlanr) (Not: AgNO3 110 oCde Bir
saatten fazla tutmaynz. Zira stmann uzamas AgNO3n ksmi bozulmasna neden olur.
Hazrlanan AgNO3 zeltisi kullanlmad zaman karanlkta saklanmaldr.)
2) Klorrn bir adsorpsiyon indikatr kullanlarak titrasyonu:
Bir titrasyonda dnm noktasn belirlemek iin anyonik adsorpsiyon indikatr olan
diklorofloressein kullanlr. Titrantn fazlas ile indikatr, gm klorr saran kar iyon
tabakasn oluturur ve katya bir renk verir. Yeterli bir renk deiimi elde etmek iin
ortamdaki gm klorr taneciklerinin kolloidal halde olmas istenir. Ortama dekstrin ilavesi
ile kolloidal kararl hale geer ve phtlama nlenir ve kolloidal hal muhafaza edilir.
2.1) Dikloressein indikatrnn hazrlanmas:
165
166
4.1)
Numuneyi almak zere 500 mllik ksmlar 250 mllik erlenlere alnz. Her birine 1-2 ml
pH :10 tamponu ve 3-4 damla ericochrome indikatr ilave ediniz. Renk krmzdan maviye
dnnceye kadar 0.01 M EDTA ile titre ediniz. (Not: Dnm noktasnn civarnda renk
deiimi ok yava olma eilimindedir. Dnm noktas civarnn geilmemesi iin azami
dikkat gsterilmelidir. Eer ortamda dier toprak alkali iyonlar varsa Mg+ ile birlikte titre
edilir. Ca+2 ve Ba+2 , (NH4)2CO3 ilavesi ile giderilir)
4.2)
100 ml numuneyi birka damla HCl ilavesinden sonra birka dakika yava yava kaynatarak
CO2yi uzaklatrnz. Soutulduktan sonra 3 - 4 damla metil krmzs ilave edip 0.1 M NaOH
ile ntralletiriniz. 2 ml p H : 10 tamponu 3-4 damla eriochrome siyah T ilavesinden sonra
0.01 M standart EDTA (Na2H2Y) ile krmzdan maviye renk deiinceye kadar titre ediniz.
Sonular suyun litresinde mgr CaCO3 olarak veriniz.
a) p H 10 tamponu: 57 ml deriik amonyak ve 7 gr NH4Cl yi yeterli miktarda damtk su ile
100 mlye tamamlaynz.
b) Eriochrome siyah T indikatr: 100 mgr katy 15 ml etanol amin ve 5 ml mutlak etanol
ieren zeltide znz. Bu zelti her iki haftada bir taze olarak hazrlanmaldr. Soukta
saklanmas bozunmay yavalatr.
3.2 gr potasyum permanganat 1 lt damtk suda znz. zeltiyi 1 saat kadar hafife
kaynamaya braknz .Az kapal olarak gece boyunca bekletiniz. MnO2i ince gzenekli bir
szme krozesinden yada cam keeli bir gooch krozesinden szerek uzaklatrnz. zeltiyi
temiz bir cam kapakl ieye aktarnz. Kullanlmada zaman karanlkta saklaynz. (Not:
Permanganat zeltisi stma ve szme ilemi ihmal edilebilir. Szme krozesinde biriken
MnO2i birka mililitre % 3lk H2O2 ieren 1 M H2SO4 ile temizleyiniz. Sonra bol miktarda
su ile ykaynz
167
5.2)
Yaklak 1.5 gr standart Na2C2O4 110 oCda en az bir saat kurutunuz. Bir desikatatrde
soutunuz. 0.2-0,. gr arasndaki numuneleri 400 mllik beherlere tek tek tartnz. Her birini
yaklak 250 ml 1 M H2SO4 te znz. Her zeltiyi 80 oC ile 90 oC arasnda stnz ve bir
termometreyle kartrrken potasyum permanganat ile titre ediniz. Oluan ilk pembe renk
daha fazla titrant eklemeden kaybolmaldr. Scaklk 60 oC nin altna der ise tekrar stnz.
lk kalc pembe rengin (yaklak 30 saniye kalc) dnm noktas olarak alnz. Ayn hacimde
1 M H2.SO4 titre ederek bir tank deney yapnz. Titrasyon verilerini tank deney sonularn
kullanarak dzeltiniz ve permanganat zeltisinin konsantrasyonunu hesaplaynz.
5.3)
Genel olarak dier bir ok katyonla birlikteyken kalsiyum oksalat iyonu ile ktrlerek tayin
edilir. Kat kalsiyum oksalat szdrlr, kalan ktrlr, reaktif ykanr ve kelek seyreltik
asitle zlr. Bu basamakta serbest kalan okzalik asit daha sonra standart permanganat ile
ya da baka bir ykseltgen reaktif madde ile titre edilir. Bu metot manezyum ve alkali
metalleri ieren numunelere uygulanabilir. Analizde pozitif hatalara neden olabilecek
okzalatlar eklinde ken veya birlikte ken dier pek ok katyon ortamda bulunmamaldr.
Kire talar esas olarak kalsiyum karbonattan olumaktadr. Dolomit kire talar byk
miktarda manezyum karbonatda ierir. Kalsiyum ve magnezyum silikatlar, demir,
alminyum, mangan, titan, sodyum ve dier metallerin karbonat ve silikatlarnda az miktarda
ierirler. Hidroklorik asit bir ok kire ta iin etkili bir zcdr. Sadece silis zlmeden
ortamda kalr ve bu da analize bozucu etki yapmaz.Baz kire talar yakldktan sonra daha
kolay paralanrlar. ok az sayda kire ta numunesi sadece karbonat eritii ile paralanr.
lem:
a)Numune hazrlama
Numuneyi 1-2 saat 110 oCda kurutunuz ve bir desikatrde soutunuz. Numune asitte kolayca
paralanabiliyor ise 0.25-0.30 gr numuneyi 250 mllik beherlere tartnz. Her bir numuneye
10 ml su ekleyiniz ve bir saat cam ile rtnz. 10 ml deriik hidroklorik asiti sramalarla
meydana gelebilecek kayplardan kanmak iin dikkatlice damla damla ilave ediniz.
b)kalsiyum okzalatn ktrlmesi:
Numunede bulunabilecek demiri ykseltgemek iin 5 damla doymu bromlu su ilave ediniz
ve ar Br2u uzaklatrmak iin 5 dakika yavaa kaynatnz. (Bu ilemi eker ocak altnda
yapnz) Her bir numune zeltisini yaklak 50 mlye seyreltiniz. Kaynayana kadar stnz ve
100 ml scak % 6 lk (m/v) (NH4)2C2O4 zeltisi ilave ediniz. 3 veya 4 damla metil krmzs
ilave ediniz ve 6 M NH3 yavaa ilavesi ile CaC2O4 ktrnz. ndikatr renk
deitirmeye baladnda her 3-4 saniyede bir damla olmak zere NH3 ilave ediniz. lavelere
zeltiler indikatrn sar-turuncu rengine dnnceye kadar (pH: 4.5-5.5) devam ediniz.
zeltilerin 30 dakikadan daha fazla beklemesine msaade etmeyiniz ve sznz. Orta
gzenekli szme krozeleri ve cam keeli gouch krozeleri tercih ediniz. kelekleri birka
kere 10 mllik souk su ile ykaynz. Krozelerin d ksmlarn kalan (NH 4)2C2O4
temizlemek iin ykaynz ve bunlar CaC2O4 olumu beherlere koyunuz.
168
a)Titrasyon
Kalsiyum okzalat kelei ve krozeyi ieren her behere 100 ml su ve 50 ml 3 M H 2SO4 ilave
ediniz. 80-90 Ca stnz ve 0.002 M permanganat zeltisi ile titre ediniz. Scaklk titrasyon
boyunca 60 oC n zerinde olmaldr, gerekirse tekrar stnz ve numunedeki CaO yzdesini
sarfiyattan bulunuz.
METAL CEVHERLER ANALZLER:
Metal cevherlerinde demir tayini:
Genelde karlalan demir cevherleri hematit (Fe2O3), Magnetit ( Fe3O4 ) ve Limonit
(2 Fe203.3H2O)dir. Bu metal cevherlerinin analizlerindeki ilem basamaklar
1) Numunelerin zlmesi
2) Demirin +2 ykseltgenme basamana indirgenmesi
3) Demir(II)nin bir standart ykseltgen ile titrasyonu
+ Sn+2
---------------
2Fe+2 + Sn+4
ndirgeyici reaktifin ars civA (II) klorrn ilavesi ile ortamdan uzaklatrlr
Sn+2 + 2 HgCl2---------- Hg2Cl2(k) + Sn+4 + 2 ClAz znen civa(I)klorr(Hg2Cl2) permanganat indirgemez. Ar civa (II) klorr (HgCl2)de
demir (II) yi tekrar ykseltgemez. Ancak aadaki reaksiyonun meydana kmasn nlemek
iin dikkat edilmelidir.
169
n+2 S + HgCl2--------Hg(s)
+ Sn+4 +
2 Cl-
170
katlar (eer varsa) beyaz oluncaya kadar kaynama noktasnn hemen altnda bir scaklkta
stnz. 1-2 ml SnCl2yi zeltilerin snmas ile ortaya kabilecek sar rengi uzaklatrmada
kullannz. Ayn anda 10 ml HCl ve 3 ml 0.35 M SnCl2 ieren tank zeltiyi stnz. Metal
cevheri paralandktan sonra ars Sn (II)yi zeltiler soluk sar olana kadar 0.02 M
KMO4 damla damla ekleyerek gideriniz. Yaklak 15 mlye seyreltiniz. Tank zeltiye
soluk pembe renk olumas iin yeterli miktarda KMO4 zeltisi ekleyiniz. Daha sonra bir
damla SnCl2 zeltisiyle rengi gideriniz.
Demirin indirgenmesi:
Numune zeltisini hemen hemen kaynayncaya kadar stnz ve sar renk kayboluncaya
kadar damla damla 0.25 M SnCl2 ilaveleri yapnz, sonra 2 damla daha ilave ediniz. Oda
scaklna kadar soutunuz ve hzla 10 ml % 5 lik HgCl 2 zeltisinden ekleyiniz Kk bir
miktar ipeksi beyaz Hg2Cl2 kelei olumaldr.
Titrasyon:
HgCl2nin ilavesinden sonra 2-3 dakika bekleyiniz. Daha sonra 25 ml ZimmermannReinhardt reaktifi ve 300 ml su ekleyiniz.15-20 sn devam eden ilk soluk pembe renge kadar
hemen standart 0.02 M KMO4 ile titre ediniz. KMnO4 hibir zaman hzlca eklemeyiniz.
Tank deney ile titrant hacmini dzeltiniz. Numunedeki Fe2O3 yzdesini tesbit ediniz.
Notlar:
1-SnCl2, metal filizinin paralanmasn, demir (III) oksitlerinin demir(II)ye indirgeyerek
hzlandrr. Yetersiz SnCl2 sar renkli demir(III) klorrr komplekslerinin olumas ile anlalr.
2-Numune asitle birka saat stldktan sonra da halen koyu renkli taneciklerin varl devam
ederse zeltiyi kl brakmayan kattan sznz. Kalnty 5-10 ml 6 M HCl ile ykaynz,
sznt ve ykama sularn biriktiriniz. Kad ve ieriini kk bir platin krozede yaknz.
Kalnt ile 0.5-0.7 gr Na2CO3 kartrnz ve berrak bir eriyik oluncaya kadar stnz,
soutunuz. 5 ml su ekleyiniz ve sonra dikkatlice birka mililitre 6 M HCl ilave ediniz.
Krozeyi eriyik znnceye kadar stnz ve ierii ilk sznt ile birletiriniz. zeltiyi 15
mlye kadar buharlatrnz ve analize devam ediniz.
3-zelti tamamyla renksiz olmayabilir. Fakat bunun yerine soluk bir sar-yeil renk tonu
grlebilir. SnCl2nin daha fazla ilavesi bu rengi deitirmeyecektir. ok fazla SnCl2
eklenirse bu 0.02 M KMnO4 n ilavesi ile ve indirgenmenin tekrarlanmas ile giderilebilir.
4-kelein yokluu yetersiz SnCl2nin kullanld ve demir (III)n indirgenmesinin tam
olmadn gsterir. Gri bir kalnt KMnO4 le reaksiyon veren elementel civann varln
belirtir. Her iki durumdada numune atlmaldr.
5-Bu neriler primer standart demire kar permanganat zeltisinin ayarlanmasnda
kullanlabilir. 0.2 gram elektrolitik demir teli 250 mllik konik erlende tartnz ve yaklak 10
ml deriik HCl de znz. Her bir numuneyi yaklak 75 mlye seyreltiniz. Sonra her birine
tek tek indirgeme ve titrasyon basamaklarn uygulaynz.
YOT LE YAPILAN TTRASYONLAR:
171
1) Reaktiflerin hazrlanmas:
a) yot (0.05 M):
Yaklak 40 gr KI 100 mllik behere tartnz. 12.7 gr I2 ve 10 ml su ekleyiniz. Birka dakika
kartrnz. Yeniden 20 ml su ekleyiniz ve tekrar birka dakika daha kartrnz. Bu svy bir
litre damtk su ieren saklama iesine dikkatlice boaltnz. Beherde znmemi iyot
kalmamas gereklidir. (Not:yot KI zeltisinde yava znr, ilemi hzlandrmak iin
kuvvetli kartrmak gereklidir)
b)Niasta indikatr zeltisi:
1 gram znr niastay ve 15 ml suyu hamur haline getiriniz. Yaklak 500 mlye kaynam
su ile seyreltiniz ve karm berraklancaya kadar stnz. Soutunuz, skca kapatlm bir
iede saklaynz. Titrasyonlarn ounda 3-5 ml indikatr kullanlr. ndikatr havadaki
mikroorganizmalardan kolayca etkilenir ve birka gnde bir hazrlanr.
c)Sodyum tiyoslfat zeltisi (0.1 M):
Bu zeltinin hazrlanmas iin bir litre damtk suyu 10-15 dakika kaynatnz. Suyun oda
scaklna kadar soumasn salaynz. Sonra 25 gr Na.S 2O3 .5 H2O ve 0.1 gr Na2CO3
ekleyiniz. Kat znnceye kadar kartrnz. zeltiyi temiz bir cam yada plastik ieye
aktarnz ve karanlk ortamda saklaynz.
2)lem:
25 mllik iyot zeltilerini 250 mllik erlenlere aktarnz ve yaklak 50 mlye seyreltiniz. Her
bir zeltiye sras ile aadaki ilemleri uygulaynz. Yaklak 1 ml 3 M H2.SO4 ilave ediniz
ve zelti soluk saman sars olana kadar sodyum tiyoslfat ile hemen titre ediniz. Yaklak 5
ml niasta indikatr ekleyiniz ve titrasyonu dnm noktas olarak rengin maviden renksize
deiimi grnceye kadar devam ediniz. (Not: Niasta/iyot kompleksinin mavi rengi,iyodr
iyonunun havayla ykseltgenmesinden dolay titrasyon tamamlandktan sonra tekrar
grlebilir)
SODYUM TYOSLFAT LE YAPILAN TTRASYONLAR:
Bir ok metot iyodr iyonunun indirgen zelliine dayanr.
2I-
-------------- I2 + 2e
reaksiyon rn iyot genellikle niasta indikatr yannda standart sodyum tiyoslfat zeltisi
ile titre edilir.
I2 + 2 S2O3-2
172
Sodyum tiyoslfat zeltileri genellikle standart potasyum iyodatn asitli zeltisinin bilinen
bir hacmine, llmeksizin ar potasyum iyodr ilavesi ile aa kan iyodun titre edilmesi
ile yaplr.
IO3- + 5I + 6H+
+ 4I-
------------------ 2CuI(k) + I2
yodr iyonu ile yava ve tamamlanmayan reaksiyonlar verebilen bakr trlerinin oluumunu
nlemek iin ortamn pH 4den daha kk olmas gereklidir. zeltinin asitlii iyodr
iyonunun bakr tuzlarnn katalizledii bir reaksiyonla hava etkisi ile ykseltgenme meylinden
dolay 0,3Mdan daha byk olmaz. Azot oksitlerde iyodr iyonunun havada
ykseltgenmesini katalizler. Bu oksitlerin ana kayna metalik bakr veya bakr ieren dier
kat bileenleri zmede kullanlan nitrik asittir. zeltiden bu azot oksitlerini temizlemek
iin re kullanlr.
(NH4)2CO + HNO2 -------------- 2N2(g) + CO2(g) + 3H2O
Az fakat llebilir miktarda iyodun kat CuI zerinde adsorplanmas nedeni ile iyodun
tyoslfat ile titrasyonu, sonular biraz dk kar. Adsorplanan iyot yava salndndan
ortamda tiyoslfat fazla miktarda bulunduu halde geici ve erken bir dnm noktas ortaya
kar. Bu zorluk ortama tiyosiyanat iyonu ilavesi ile nemli lde giderilir. Az znen
bakr (I) tiyosiyanat kat yzeyindeki bakr iyodrn bir ksm ile yer deitirir.
CuI (k) + SCN ----------------- CuSCN (k) + I-
173
lem:
Bakr teli 0.20-0.25 grlk paralara halinde kesmek iin makas kullannz. Metali toz ve
yadan temizlemek iin bir szge kad ile siliniz. Kurutmaynz. Bakr paralarn kat
eritler, pamuklu eldivenler veya cmbzla tutarak cildinizle temas ettirmeyiniz. Bakr
numunelerin fark alma metodu ile tartarken nceden tartlm saat camlar veya tartm ieleri
kullannz. Her numuneyi 250 mllik erlene aktarnz. 5 ml 6 M HNO3 ilavesinden sonra
kk bir saat cam ile kapatnz, metal znnceye kadar yavaa stnz (eker ocak
altnda) yaklak 25 ml kadar damtk suyla seyreltip 10 ml % 5 (m/v) re ilave ediniz ve azot
oksitlerini giderinceye kadar kaynatnz. Saat camn erlenin iine durulaynz, soutunuz.
Koyu mavi renkli Cu.(NH3)4+ oluuncaya kadar damlalar halinde deriik NH3 ilave edip
kuvvetlice kartrnz zelti hafif amonyak kokmaldr. Kompleksin rengi kaybolana kadar
damlalar halinde 3 M H2SO4 ilave ediniz ve sonra 2 ml % 85lik H3PO4 ilave ediniz. Oda
scaklna soutunuz. yodr iyonu zerine havann ykseltgeme etkisini en aza indirmek
iin bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz. Numuneye 4 gr KI ilave ediniz.
Derhal zelti soluk sar renk alncaya kadar Na2S2O3 ile titre ediniz. 5 ml niasta indikatr
ilave edip mavi renk belirsizleinceye kadar titrasyona devam ediniz. 2 gr KSCN ilave ediniz.
30 saniye kuvvetlice alkalaynz. Niasta / I2 mavi renginin kaybolduu an dnm noktas
olarak kabul ederek titrasyonu tamamlaynz ve Na2S2O3n molaritesini hesaplaynz.
(Not:Erlendeki buhar direkt koklamaynz.Elinizle sallandrma hareketi yaparak koklaynz)
Pirinte bakr tayini:
lem:
174
Eer metalin bir organik zc ile muamelesi ile yalarn giderilmesi neriliyor ise bir
frnda starak zcy uzaklatrnz. 0.3 gr numuneleri 250 mllik erlenlere 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz ve her birine 5 ml 6 M HNO3 ilave ediniz. znme tamamlanana
kadar stnz. (eker ocak altnda) 10 ml deriik H2SO4 ilavesinden sonra beyaz youn SO3
buharlar kana kadar buharlatrnz. Dikkatlice 30 ml damtk su ilavesinden sonra 1-2
dakika kaynatnz ve tekrar soutunuz. Koyu mavi renkli Cu.(NH3)4+ oluuncaya kadar
damlalar halinde deriik NH3 ilave edip kuvvetlice kartrnz. zelti hafif amonyak
kokmaldr. Kompleksin rengi kaybolana kadar damlalar halinde 3 M H2SO4 ilave ediniz ve
sonra 2 ml % 85 lik H3PO4 ilave ediniz ve oda scaklna soutunuz. yodr iyonu zerine
havann etkisini en aza indirmek iin bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz.
Numuneye 4 gr KI ilave ediniz. Derhal zelti soluk sar renk alncaya kadar Na2S2O3 ile titre
ediniz. 5 ml niasta indikatr ilave edip mavi renk belirsizleinceye kadar titrasyona devam
ediniz. 2 gr KSCN ilave ediniz. 30 saniye kuvvetlice alkalaynz. Niasta / I2 mavi rengin
kaybolduu an dnm noktas olarak kabul ederek titrasyonu tamamlaynz ve Na2S2O3
zeltisinin molaritesini hesaplaynz ve buradan numunedeki Cu % sini hesaplaynz.
Potasyum bromat ile yaplan titrasyonlar:
1)zeltilerin hazrlanmas:
a)potasyum bromat(0.015 M):
Yaklak 1.5 gr reaktif saflnda potasyum bromat bir tartm iesine aktarnz. En az 1 saat
110 oCda kurutunuz. Desikatrde soutunuz.5000 mllik ll balona yaklak 1.3 gr 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz. Toz hunisi kullanarak katnn kantitatif olarak aktarlmasn salaynz.
Huniyi iyice durulaynz ve KBrO3 yaklak 200 ml damtk suda znz. Hacme seyreltip
iyice kartrnz. Kat potasyum bromat nemli organik maddelerle temas ederse (p
kutusundaki kat havlu gibi) yangna sebep olabilir. Her hangi bir atn nasl atlaca
konusunda laboratuvar sorumlusuna dannz.
b)Sodyum tiyoslfat zeltisi (0.05 M):
Daha nce anlatld gibi hazrlaynz.
c)Niasta indikatr:
Daha nce anlatld gibi hazrlaynz.
lem:
KBrO3 zeltisinden 25 mllik ksmlar pipetle 250 mllik erlenlere alnz ve erlenlerin i
eperini damtk su ile alkalaynz. Bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz.
2-3 gr KI ve yaklak 5 ml 3 M H2SO4 ilave ediniz. Derhal Na2S2O3 ile zelti soluk sar renk
alncaya kadar titre ediniz. 5 ml niasta indikatr ilave ediniz ve mavi renk kayboluncaya
kadar titre ediniz. Tiyoslfat zeltisinin konsantrasyonunu hesap ediniz.
Potasyum bromat titrasyonu ile askorbik asit (vitamin C) tayini:
lem:
175
3-5 adet C vitamini tabletini tartnz. Havanda toz ediniz ve tozu kuru bir tartm iesine
aktarnz. 0,4-0,5 gramlk numuneleri 250 mllik kuru erlene tartnz. Numuneyi 50 ml 1.5 M
H2SO4de znz. Sonra yaklak 5 gr KBr ilave ediniz. Derhal Br2un fazlasndan doan ilk
sar rengin olumasna kadar standart KBrO3 ile titre ediniz. Kullanlan KBrO3 hacmini
yaznz. 3 gr KI ve 5 ml niasta indikatr ilave edip, 0.05 m standart Na2S2O3 ile geri titre
ediniz.. Her tabletteki askorbik asidin(176,13 gr/mol) ortalama ktlesini miligram olarak
hesaplaynz. (Bnyesinde niasta ihtiva eden numunelere bu yntem uygulanmaz.)
znebilir bir numunede klorrn gravimetrik tayini:
znebilen bir tuzun klorr ierii gm klorr eklinde ktrlerek tayin edilebilir.
Ag+
kelek daras alnm bir szme krozesine toplanr ve ykanr. 110 oCda sabit tartma
getirildikten sonra ktlesi belirlenir. Ntral ortamda az znen gm tuzlar oluturan zayf
asit anyonlarnn (CO3-2 gibi) analize bozucu etkilerini giderebilmek iin ktrme ilemi
esnasnda numune zeltisi hafife asidik tutulmaldr. Gm klorrn znrln
azaltmak iin gm iyonlar bir miktar fazla ilave edilmelidir. Fakat gm nitratn birlikte
kmesini en aza inidrmek iin ar miktarda ilavesinden kanmak gerekir. Gm klorr
nce kolloidal boyutta oluur, daha sonra s etkisi ile phtlar. Nitrik asit ve gm nitratn
az miktardaki fazlasn ortamda nispeten yksek bir elektrolit konsantrasyonu oluturarak
phtlamay kolaylatrr. Ykama zeltisindeki nitrik asit ortamdaki elektrolit
konsantrasyonunu koruyarak ykama basamandaki peptileme olasln ortadan kaldrr,
daha sonra kelein kurutulmas esnasnda asit uucu rnler vererek paralanr. Zamanla
kelekte oluan mor renklenme bu reaksiyon sonucu oluan elementel gmten
kaynaklanr. Prensip olarak bu reaksiyon klorr iyonu analizi sonucunun dk kmasna
neden olur. Fakat uygulamada kelein uzun sre dorudan gne na maruz kalmasn
nlemek art ile bu etki ihmal edilebilebilir. Gm klorrn kta bozunmas szme
ileminden nce ortaya karsa aadaki ilave reaksiyon nedeni ile analiz sonular yksek
kar.
3 Cl2 (suda) + 3H2O + 5 Ag+ --------- 5AgCl (k) + ClO3- + 6 H+
Normal artlarda yaplan analizde gm klorrn kla bir miktar bozunmas kanlmazdr.
Youn k kaynandan mmkn olduu kadar uzak tutmak suretiyle katnn paralanmas
nemli lde azalr.
lem:
3 tane orta gzenekli sinterlenmi cam veya porselen szme krozesini, her birinin iine
yaklak 5 ml deriik HNO3 koyup yaklak 5 dakika bekleterek temizleyiniz. Vakum
kullanarak asidi krozeden aktnz. Her krozeyi musluk suyu ile alkalaynz ve vakumu
kesiniz. Daha sonra yaklak 5 ml 6 M NH3 ilave edip vakum yapmadan nce 5 dakika kadar
bekleyiniz en sonunda krozeyi alt ile sekiz kere deiyonize su ile alkalaynz. Her bir krozeyi
iaretleyiniz. Analizin dier basamaklarn uygularken krozeleri 110 oCda sabit tartma
getiriniz. lk kurutma en az bir saat srmelidir. Sonraki stma sreleri daha ksa olabilir.(3040 dakika) Bu stma ve kurutma ilemlerine kroze ktleleri 0.2-0.3 mgr farkla sabit tartma
gelene kadar devam edilmelidir. Numuneyi bir tartm iesine aktarp 110 oCda 1-2 saat
kurutunuz. Kab ierii ile birlikte oda scaklna kadar soumas iin desikatre koyunuz.
176
Her numuneden 10-4 gr hassasiyetle ayr ayr 400 mllik beherlere Birer gr tartnz. Her bir
numuneyi 2-3 ml 6 M HNO3 ilave edip 100 ml kadar damtk suda znz.yavaa ve iyice
kartrarak her souk numuneye AgCl keleinin olumasn grnceye kadar 0.2 M
AgNO3 zelitisi ilave ediniz. Sonra 3-5 ml arsn ilave ediniz. Kaynamaya yakn stnz.
kelein olumas iin 10 dakika kadar bekleyiniz. kelmenin tam olduundan emin
olmak iin bir ka damla AgNO3 ilave ediniz. Yeniden kelek oluuyorsa 3 ml kadar AgNO3
ilave ediniz ve kelein olgunlamas iin tekrar bekleyiniz ve kmenin tamamlanp
tamamlanmadn kontrol iin ayn denemeyi terkrarlaynz .Kullanlmam AgNO 3 bir atk
kabna koyunuz. Her beherin azn kapatp karanlk bir yerde en az 2 saat kadar bekletiniz.
kelein stndeki svy tartlm krozelerinden sznz. kelekleri birka defa her
litresinde 2-5 ml 6 M HNO3 ieren bir sulu zelti ile ykaynz. Ykama svlarn szme
krozelerinde sznz. Beherdeki AgClleri ayr ayr kendi szme krozelerine ykama zeltisi
ile kantitatif olarak aktarnz. Beherin i eperlerinde kalan tanecikleri ucu lastikli cam baget
yardm ile alnz. Szntde Ag+ iyonlar bulunmayncaya kadar ykamaya devam ediniz.
kelein en az 1 saat 110 oCda kurutunuz. Krozeleri souyuncaya kadar desikatrde
braknz. Krozeleri ierii ile beraber tartnz. (her iki tartm arasndaki fark 0.2 mgr oluncaya
kadar devam ediniz) Numunedeki Cl- %sini hesaplaynz. Analizin tamamlanmasndan sonra
kelei krozeden yavaa bir przsz kad zerine vurarak karnz. Toplanan Ag.Cl
gm artklar iin ayrlan kaba koyunuz. Son AgCl artklarnn temizlenmesi iin krozeyi
6 M. NH3 ile doldurup bekleyiniz.
177
1)zeltilerin hazrlanmas:
a)Dimetil glioksim zeltisi % 1 (m/v):
10 gr dimetil glioksim 1 litre etil alkolde zlerek hazrlanr.
b)Tartarik asit zeltisi % 5 (m/v):
225 gram tartarik asit 1500 ml zelti elde edecek ekilde suda znz. zelti bulank ise
kullanlmadan nce sznz.
2)lem:
adet orta gzenekli sinterlenmi-cam krozeyi temizleyiniz ve iaretleyiniz. Ez az bir saat
110oCda kurutarak sabit tartma getiriniz. 30-35 mgr nikel ieren numuneleri 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz ve her birini 400 mllik beherlere koyunuz. Her bir numuneyi 50 ml
6 M HCl ierisinde hafife kaynatarak oluabilecek azot oksitleri uzaklatrnz. 200 mlye
seyreltiniz ve kaynayncaya kadar stnz. 30 ml %15lik tartarik asit ve zeltiden hafif
amonyak kokusu gelecek ekilde yeterli miktarda NH3 ilave ediniz ve daha sonra yeniden 1-2
ml NH3 ilave ediniz. zeltileri HCl ile asitlendiriniz (NH 3 kokusu kalmayncaya kadar) 6080 oCa kadar stnz ve % 1lik dimetil glioksim zeltisinden yaklak 20 ml ilave ediniz
(hafif HN3 kokusu) sonra 1-2 ml daha ilave ediniz. kelekleri 30-60 dakika olgunlatrnz
ve en az 1 saat soutunuz ve sznz. Kalntlar ykama suyunda Cl - kalmayncaya kadar su
ile ykaynz, kroze ve iindekileri 110 oCda sabit tartma getiriniz. Numunedeki nikel
yzdesini hesaplaynz. Kurutulmu kelein bileimi: Ni(C4H7O2N2)3 (288.92 gr/mol)
(Not: NH3n ilavesinde Fe2O3. X. H2O oluursa HCl ile zeltiyi asitlendiriniz, yeniden
tartarik asit ilave ediniz ve yeniden ntralletiriniz. Baka bir yol olarak katy szerek
ortamdan uzaklatrabilirsiniz. yi bir ykama ilemi iin scak NH 3 / NH4Cl zelti gerekir.
Ykama sularn numuneleri ieren zeltiye ilave edilir. Ykama sularnda Cl- iyonunu
belirlemek iin az bir miktar ykama suyu bir deney tpne alnr ve HNO 3 ile asitlendirilir.
1-2 damla 0,1 M AgNO3 zeltisi ilave edilir. ok az bulanma olduunda veya hi bulanma
olmadnda ykamann tamamlandna karar verilir.
178
179
-Biggs zeltisi: 62,5 gr tungstofosforik asit ve 125 gram inko asetat ve 100 ml glasiyel
asetik asit alnarak demineralize su ile 1000 mlye tamamlanmak zere zlerek sulandrlr.
-Mobil faz : 800 ml asetonitril ve 200 ml deiyonize su kartrlarak hazrlanr ve 0,2 mlik
filtrede filtre edilir.
d)Kullanlan aparatlar:
-Filtre kad (krmz band)
-HPLC filtresi (0,2 m)
-HPLC ekipman
-Refraktif indeks dedektr
-Veri edinme sistemi
-HPLC kolonu (Hypersil 5.aps-2,25 cm ID 3,2 mm veya 4,6 mm)
-HPLC n kolonu (Hypersil 5-APS uzunluk 2 cm)
e)lem:
5 gram numuneden tartlr. 100 mllik bir tpe kaba konur. 70 ml deiyonize su ilave edilir.
zlr ve zerine 2 ml Biggs zeltisinden ilave edilir. Homojenize edilir ve 100 mlye
tamamlanr. 10 dakika dinlenmeye braklr. Filtre kad ile filtre edilir. lk 5 mililitresi
karlr. 0,2 m filitreden filtre edilir ve 20 l HPLC kolonuna enjekte edlir. HPLC cihaznn
alma ak hz 1 ml/dakika olmaldr. Standart zelti ve numunenini kromatogramlar
kaydedilir. Numune ve standart zeltinin pik deerleri kullanlarak laktoz miktarlar
hesaplanr.
f)Hesaplama
Laktoz miktar % m/m olarak aadaki gibi hesaplanabilir.
Numune pik deeri x Standart laktoz muhtevas mg/ml x 100 x 100 %
Standart pik deeri : mgda numune miktardr.
Not: HPLC kolonu ss sabit tutulmaldr.Aksi taktirde verilerde sapma olabilir. Genelde
almalarda 35oC kolon scakl uygundur. almaya balamadan nce HPLC cihaznn RI
dedektrnn sensivitesinin standart zeltilere ve numunelere en uygun hassasiyette pikler
verecek ekilde ayarlanmasna dikkat edilmelidir.
180
181
182
grlmeyene kadar stnz. Saat camn alnz ve etanoln tamamen buharlamasna kadar
stmaya devam ediniz. Beheri soumas iin braknz. Pipet ile 5.0 ml ekleyiniz. Saat cam
ile kapatnz ve sabunun tamamen znmesi iin yavaa kartrnz. Pipetle 5.0 ml fosforik
asit zeltisinden ekleyiniz. kelmi ya asitlerini phtlatrmak iin yavaa kartrnz.
Kk oluklu filtre kad ile filtre ediniz. Pipet ile 5.0 ml filtre edilmi svy bir deney
tpne aktarnz. Pipet ile 2.9 ml valerik asit zeltisi ekleyiniz ve numunenin azn kapatp
kartrnz. Kolonu en az 30 dakika boyunca analiz scaklnda sabitleyiniz. Bir mikro
rnga ile nihai zeltiden yaklak 1 l yi kolon zerine enjekte ediniz. En yakn 0.5 mmye
numuneden elde edilen butirik asit pik yksekliklerin ve i standart olarak eklenen valerik
asidi lnz.
-Tesbitin says:
Birbirini takip eden iki tesbit yapnz.
g) Sonularn hesaplanmas ve ifadesi:
-Numunenin analizinden elde edilen butirik asit/valerik asidin pik ykseklik orann
hesaplaynz ve pik ykseklik oranna edeer butirik asit ktlesini kalibrasyon erisinden
okuyunuz.
-Numunenin bir yzdesi (m/m) olarak ifade edilen butirik asit ierii aadaki forml ile
verilir.
mb x 200
ms
Burada;
ms : mgr olarak kalibrasyon erisinden okunan butirik asit ktlesidir.
ms : mgr olarak test ksmnn ktlesidir.
Tekrarlanabilirlik gereksinimlerinin karlanmas art ile iki tesbitin sonularnn anlamn,
nihai sonu olarak rapor ediniz. Eer tekrarlanabilirlik gereksinimleri karlanmaz ise
sonular test numunesi zerinde iki tesbit daha yapnz.
-Tekrarlanabilirlik deeri; Tekrarlanan tesbitlerin esas ayn test malzemesinin analizi iin
ayn aparatlar kullanarak ayn kimyager tarafndan arka arkaya yaplan iki tesbitin sonular
arasndaki fark iki esas deerin yksekliine denk gelen tekrarlanabilirlik deeri ISO 5725
deki deerden daha byk olmamaldr. (r: 0.3 ve daha az)
-Tekrar retilebilirlik deeri; Ayn test malzemesinin analizi iin bu standart kullanan iki
farkl laboratuvardan elde edilen iki tesbitin esaslar, bu laboratuvarlar tarafndan elde edilen
esas sonular arasndaki fark iki esas deerin yksekliine denk gelen tekrar retilebilirlik
deerinden (ISO 5725 deki deerden daha byk olmamaldr) (R:0.7 ve daha az) daha
byk olmamaldr.
h)Notlar:
-
183
Kromosorp WW uygundur
Kolon en az 48 saat iin yaklak 180 oCde hazr tutulmaldr. Eer destek st
enjeksiyon kullanlmaz ise enjeksiyon blou en az 175 oC ye ayarlanmaldr. Butirik
asit ve valerik asit piklerinin temel-hat ayrm elde edilmez ise fosforik asit sabit fazn
ieren desteklerin sonucu, yaklak 130-135 oC analiz scaklnda stlm destek
zerine % 2.5 (m/v) fosforik asit zeltisinin 1 llik enjeksiyonu ile gelitirilebilecei
bulunabilir. Tayc-gaz ak hz, butirik asidin yaklak 5 dakikalk bir destekleme
zaman olacak ekilde ayarlanmaldr. Piklerin srklenmesi ile karlalrsa destein
hazrlanmasndan sonra bile bu bazen destek zerine 2 l trimetil klorsilan enjekte
edilerek azaltlabilir veya elimine edilebilir
Ykseltge smdrme en yksek butirik asit standard iin butirik asit pik ykseklii
yaklak % 80 tam lek olacak ekilde ayarlanmaldr.
rnga her iki analiz arasnda su ile alkalamal ve analizlerin tamamlanmasndan sonra
fosforik asit sebebi ile meydana gelebilecek korozyonu asgariye indirmek iin seyreltik
sabun zeltisi ile alkalamaldr.
Bir numune enjeksiyonlar serisinde butirik asit/valerik asit standartlar zeltilerinin bir
veya daha ok enjeksiyonunun yaplmas ve kalibrasyon erisinin standart zeltilerden
elde edilen butirik asit/valerik asit pik ykseklik oranlarna kar gelen deerlere gre
kontrol edilmesi tavsiye edilir.
Kaproik asit ve kaprilik asit iin pikler kromatogramdaki valerik asitten sonra belirlenir
ve bu asitlerin baka numune zeltisi enjekte edilmeden nce elute edilmesini temin
iin dikkat edilmez ise mteakip analizlere mdahale edilebilir.
184
Sigma D-6128
Sigma B-9757
185
ftalein bulunan bir behere ayrma hunisinin alt fazndan ilave edilir. Eer pembe renk
olumam ise ykama ilemi tamamlanm demektir. Fenol ftalein kesinlikle sabunlamayan
maddelerin bulunduu faz ilave edilmemelidir. Tartm alnan balona ayrma hunisindeki
ykama ilemi tamamlanm dietil eter alnr. Bu ilem srasnda sodyum slfat anhidrit
kullanlmamaldr. (ya asit metil esterlerinin hazrlanmasnda anhidrit sodyum slfat
kullanlmakta iken bu ielmlerde kullanlmaz)
3)Plakann hazrlanmas:
Plakalar 0.2 N KOH (etanolik) ile aktive edilir. Bunun iin devolepe tank tamamen
alminyum folyo ile sarlr (kapa dahil). ine 0.2 N etanolik KOH ilave edilir. Iktan
tamamen korumak maksad ile zerine mukavva kapatlr. Bu ekilde hazrlanm devolope
tankna Merck 1.05721 nolu plakalar 10 saniyesre ile daldrlr. 2 saat oda scaklnda
kurutulur. Daha sonra 110 oCdeki etvde 1 saat bekletilir. Daha sonra desikatre alnarak
kullanlncaya kadar bekletilir. Rotary evaporatrde buharlatrlan (40 oCde) balonlarda nem
kalmamas maksad ile yaklak 5 ml aseton ilave edilerek tekrar buharlatrlr. Bu ileme,
eer su grlr ise tamamen giderilinceye kadar devam edilir. 105 oCdeki etve konulur ve
20 dakika beklenir. Etvden alnan balon desikatrde bekletilir ve oda scaklna geldikten
sonra tartm alnr.
Kloroformun hesaplanmas:
Sabunlamam maddeler : m2-m1 x 100
m
m2:Sabunlamayan madelerin arl (gr)
m1:Balon arl (gr)
m:Numune miktar (gr)
Kloroform ml : (m2 m1) x 19
Numune (sabunlamayan maddeler) ve plaka desikatrden alnr. zerine hesaplanan
miktarda kloroform ilave edilir ve kartrlr. 1/3 orannda betlin ve -cholestanol kartrlr.
Tercihen otomatik yayc kullanlarak plakann iki ucuna bu numunelerden ilave edilir (i
standart karm). Enjektre alnan 200 l i standart karm plakann iki tarafna verilir.
Sabunlamayan maddeler 300 l plakaya tatbik edilir.
4)Devolope tanknn hazrlanmas:
-90 ml n-hekzan + 60 ml dietil eter ilave edilerek yaklak 1 saat ncesinden devolope tank
hazrlanr.
-2.7.Diklorflerosein: % 0.2 olarak % 96lk alkolde zlr. Plakalar 2er li devolope
tankna konur. Plakalar yaklak 1,5-2 saat tanabilir. Betlin ve -cholestanolun hizasndaki
bantlar, eritrodiol + uvaol ve sterol bantlardr.
Sterol ve eritrodiol + uvaol beraber kaznr ise
15 ml kloroform (scak)
10 ml kloroform (scak)
186
10 ml koroform (scak)
10 ml kloroform (scak) ile ykanr.
Sadece sterol band kazndnda ise
10 ml kloroform (scak)
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter ile ykanr.
Koroform kum banyosunda stlr ve nce 15 ml kloroform ile tpe alnan silikajel kartrlr.
Bu karm souduktan sonra szge kad ile szlerek kk ilifli balona alnr. Her
seferinde scak kloroform 10 ml alnarak silikajele konulur ve szge kadndan szlr. Bu
ilem 3 kez tekrarlanr, kk ilifli balon rotary evaporatrde buharlatrlr.
Buharlatrldktan sonra N2 gaz ile iyice kurutulur.
-Silillendirme reaktifinin hazrlanmas:Molekler siece 0,9 nm
- Molekler elek (merck 5708) etvde 60 oCde yarm saat bekletilir. Daha sonra desikatrde
oda scaklna kadar soutulur.
9 ml piridin
3 ml hexametil dilanon
1 ml trimetilklor silan
her birlikte kartrlr.
Hazrlanan numuneye 40 l piridin ve 40 l silanlama ajan eklenir.
ienin dibine spatle ile yaklak miktarda molekler sieve konulur (nem olmamas iin)
zerine hazrlanan silillendirme reaktifi ilave edilir ve bu zelti sterolleri silillendirmek iin
kullanlr. Numuneye 300 l silillendirme reaktifi ilave edilir ve 35 dakika kapa kapatlarak
ortam scaklnda bekletilir. Daha sonra gaz kromatografisi cihazna enjekte edilir.
5)Gaz kromatografisi cihaznn alma koullar:
Dedektr scakl:300 oC
Enjektr scakl: 300 oC
Kolon scakl : 265 oC
Analiz sresi: 50 dakika
Tayc faz ak hz: 1 ml/dakika
187
188
189
--Kolon iin termostat kontroll frn nitesi, scakln 1 oC arasnda deiimine msait
olmaldr.
--kolon iine direkt enjeksiyona uygun olmaldr (souk enjeksiyon)
--Alev iyonizasyon dedektr (FID) ve bu sistemle almaya programlanm elektronik
integratr ve uygun yazc sistemi
--Cam veya fused silika kolon; 10-15 metre uzunluunda ve 0.25- 0.32 mm i apnda (ID)
i yzeyi SE-52, SE 54, veya muadili bir likit ile 0.10-0.30 m kalnlnda kaplanm
kolon
-on-kolon enjeksiyona uygun 10 llik ineli rnga
4)Kullanlan reaktifler:
- Silikajel: 70-230 mesh (7754 merk) 4 saat 500 oC lik frnda bekletilir, soutulur ve % 2
H2O ilave edilir. Homojenize oluncaya kadar alkalanr.Kullanlmadan nce 12 saat
karanlkta saklanlmaldr.
-n-hekzan (kromatografik saflkta)
-dietil eter (kromatografik saflkta)
-n-heptan (kromatografik saflkta)
-hekzanda % 0,1 lik (m/v) olarak hazrlanan lauril araidat standart zeltisi (i standart)
-Tayc gaz: saf hidrojen veya azot (gaz kromatografisi iin)
-Hidrojen saf (gaz kromatografisi iin)
-Hava saf (gaz kromatografisi iin)
5)lem:
a-Waks fraksiyonunun ayrlmas:
a-1-Kromatografik kolonun hazrlanmas:
%2lik hidrate silika susuz n-hekzan ierisinde hazrlanr ve kolona doldurulur. Kendiliinden
kolona yerlemesine msaade edilir. Sonra kromatografik band daha homojen yapmak iin
bir elektrikli alkalayc ile kolon sarslr. Safszlklar gidermek iin 30 ml n-hekzan ile
szlr.
a-2-kolon kromatografisi:
25 ml lik bir balon ierisine tam 500 mg numune tartlr ve tahmin edilen waks miktarna
bal olarak uygun miktarda i standart ilave edilir. rnein numune zeytin ya olduu
taktirde 0,1 mg lauril araidat zeltisi, eer numune pirina ya olduu taktirde ise 0,25-0,30
mg civarnda lauril araidat zeltisi ilave edilir. 2 kez 2 ml n-hekzan yardm ile waks
analizine gre hazrlanan kromatografik kolona numune boaltlr. Solvent absorbant
seviyesinin 1 mm stne kncaya kadar boaltlr. Sonra kromatografik ayrlma balar.
140 ml n-hekzan/dietil eter karm (99/1) her 10 saniyede 15 damla olacak ekilde
(2,1 ml/dakika) toplanr. Toplanan fraksiyon btn zc buharlancaya kadar rotary
190
evaporatrde kurutulur. Kolon 2 veya 3 ml zc zayf bir azot ak yardm ile alnr ve
10 ml n-heptan ilave edilir.
b) kromatografik analizi:
b-1- Kolon artlar
b-1-1- Kolonun kromatografiye balants; girii on-kolon sistem enjeksiyon blouna,
k dedektre olacak ekilde yaplr. Gaz kromatografik aparatlar kontrol edilir (gaz
k, dedektr ve rekorder etkinlii.vb )
b-1-2- Eer kolon ilk kez kullanlyor ise uygun ekilde artlanr. Kolon ierisinden gaz
geirilir, sonra kromatografi cihaz altrlr. Scaklk ilem scaklnn stnde hi
olmazsa 200 oCn stnde tedricen ykseltilir. Bu scaklk 2 saatten az olmamak zere
muhafaza edilir, sonra kromatografik aparatlar ilem artlarna ayarlanr.(gaz ak, alev
seviyesi, elektronik netegratr balants, kolon scaklna ayarlanmas, dedektr
ayar.vb) analizin performansnda ihtiya olan bir seicilik iin hi olmazsa 2 kezden
yksek olmak zere sinyal alnr. Baseline lineer olmaldr. Her hangi bir pik olmamal ve
her hangi bir sapma gstermemelidir. Bir negatif dorusal sapma, kolon balantlarnn
doru yaplmadn,bir pozitif sapma ise kolonun muhtemelen iyi artlanmadn
gsterir.
b-1-3- artlanma scakl; artlanma sresince ayrlmay temin eden maksimum
scaklnn 20 oC stnde tutulmaldr.
191
b-4-Pik tanmlanmas:
Pik tanmlanmas ayn artlar altnda alkonma zaman bilinen bir Rf waks karmnn analizi
ile mukayese edilerek yaplr.
b-5-Kantitatif analiz:
b-5-1- Bir elektronik entegratr yardm ile C36 dan C46 ya kadar alifatik esterlerin i
standartlarda uygun pik alanlar tayin edilir.
b-5-2- Aadaki forml ile 100 gr yada mg olarak wakstaki her esterin miktar tayin
edilir.
Ester X : Ax . Ms . 100
As . m
Burada:
Ax : milimetre kare olarak waks pik alan
As : milimetre kare olarak lauril araidat pik alan
Ms : miligram olarak lauril araidat ktlesi
m : miligram olarak tayin edilecek olan numune ktlesi
6)Sonularn gsterilmesi:
Farkl waks muhtevalar 100 gr yada miligram olarak ve bunlarn toplam olarak verilir.
tM
Lineer hz:
L den bulunur
tM
192
193
194
195
Trigliseritlerin ozonolizi:
10 mgr trigliseriti 5 ml hekzan iinde datnz. Tp kuru buz ve aseton karmnda
(-18 oC) soutunuz. (iyodr/niasta indikatr renk deitirene kadar) mikro-ozonlatrcdaki
ozonun yaklak 200 ml/dakika yaklak 15 dakika zelti arasndan akmaya braknz.
Tepkimeye girmemi ozonu uzaklatrmak iin tp azotla temizleyiniz.
Ozonitin hidrojenasyonu:
Tp ierisindeki maddeleri 50 ml konik kaba aktarnz, 2-3 mgr lindlar katalizr katarak ve
zeltiyi hidrojen altnda yaklak 30 dakika kartrarak ozonitten aldehide dnen ksm
ayrnz.
Trev tekili:
Aldehit zeltisini reaksiyon iesine aktarnz. Soventi hafif azot ak altnda buharlatrnz
ve 100 mgr o-(4-nitrobenzil)hidroksilamin HCl (PNBA) ile 100 l piridin ilave ediniz. ieyi
kapatnz ve 50 oC da bir saat tutunuz. Reaksiyonun tamamlanmasndan sonra piridini hafif
azot ak altnda buharlatrnz ve metilen klorr ierisindeki kalnty eritiniz. Kalnty iki
kez 3 ml su ile ykaynz.
Tretilmi trigliseritlerin sv kromatografisi:
196
197
198
BLM-XI
BAZI METALLERE AT GRAVMETRK ANALZ YNTEMLER:
1-Demir tayini:
Demir genellikle Fe2O3 halinde ktrlmek sureti ile tayin edilir. Fakat dikkat edilmesi
gerekli en nemli noktadan birisi demirin +3 oksidasyon basamanda bulunmasdr ki bunun
kesin hale getirilmesi iin zelti ilk nce H2O2, bromlu su gibi ykseltgen maddelerle veya
bir iki damla deriik nitrik asit ile kaynatlarak ykseltgenir. Fe +3 halinde olan demir amonyak
ile scakta Fe(OH)3 halinde ktrlr. Fe+3 n ktrlmesinde NaOH kullanldnda
oluacak jel de bol miktarda yabanc madde adsorplayan bir kelek oluma olasl vardr
lemin kontrolsz yrtlmesine neden olmaktadr. Demirin amonyak ile ktrlmesinde
dikkat edilmesi gerekli olan noktalar aada sralanmtr.
a-) NH3 zeltisi kelei kirleterek hatal sonular alnmasna sebep olacandan dolay silis
iermemelidir. Bunun iin en saf amonyak kullanlrken bile ktrme ilemlerinde
kullanlacak beherlerin kaliteli camdan yaplm olanlarndan seilmesi gereklidir. Aksi
taktirde adi camdan yaplm beher glaslar ile yaplacak ktrme ilemlerinde bir miktar
SiO2 zeltiye geebileceinden dolay hatalarn olumasna neden olacaktr.
b-) Fe2O3; fazla kzdrlmamaldr. nk alevin indirgen gazlar Fe2O3 ve FeO ieren
kompleksli bir maddesi olup ayr ayr siyah tanelerin bulunmas ile ve kalntnn
199
mknatslanmas ile gzlenebilir. Byle bir durumda madde tekrar deriik hidroklorik asit ile
zlerek ilem tekrarlanmaldr.
c-) Demirin genellikle hidroklorik asit zeltisi ile ktrlmesi aamasnda ok dikkat
edilmesi gereken nokta Fe(OH)3 keltisinin ok iyi ykanmas gerekir. Ykama ileminde
klorr iyonlarnn tamam giderilmedii taktirde Fe(OH)3 keleinin kl edilmesi
aamasnda ksmen kovalent karakterli FeCl3n uuculuu nedeni ile hatal bir sonucun
olumasna neden olur.
d-) Demirin yeterli olmayan ykseltgenmesi neticesi kelein az ok siyah olmasndan
anlalmaktadr. Bu durum tekrar hidroklorik asit ile zlerek hidrojen peroksit ile biraz daha
ykseltgenir ve yeniden ktrlr. Ykseltgen olarak eer nitrik asit kullanlr ise NOnun
Fe(II) ile verdii bileikten ileri gelen siyahlk kaybolana kadar stlr. Fakat HNO 3n
ykseltgen etkisi kullanlan asit seyreltildike azalr.
Ykseltgenmi olan Fe(III) zeltisine kartrlarak ve yava yava amonyak zeltisi ilave
edilerek krmz-kahverengi Fe(OH)3 kecektir. Elde edilen kelek ana zelti ierisinde
bekletilmeden szlr ve scak su ile ykanp hemen kl edilir. Fakat kelek elde edilmesi
durumunda ise nce kurutulup sonra kl etmek sureti ile daha iyi sonu elde edilir.
Gravimetrik faktr 2Fe/Fe2O3dr.
2-Alminyum tayini:
Alminyumda demire benzer ekilde ktrlmektedir. Yalnz nemli farkllk Al(OH) 3n
reaktif fazlasnda bir miktar znmesidir. Buda negatif hataya neden olur. Alminyumun
gravimetrik analizinde dikkat edilecek noktalar aada gsterilmitir.
a-) Belirtildii gibi alminat halinde znme olasl nedeni ile reaktif fazlasndan
kanmaldr.
b-) Alminyum hidroksitin morfolojik yapsnda ilemi gletirebilir, nk znen ve
bazen yar znm g znen pelte halinde veya kolloidal halde bulunur.
c-) Susuz alminyum oksitin hidroksitten 900 Cnin altnda oluan -Al2O3 modifikasyonu
higroskopiktir.
alma srasnda amonyan fazlasndan kanmak iin zeltiye yaklak iki damla % 2lik
alkoll metil oranj indikatr ilave edilip srekli kartrmak sureti ile renk hafif sar olana
kadar seyreltik amonyak zeltisi damlatlr. Amonyak zeltisi yine silis iermemelidir.
Yeniden kaynatlan zeltide oluan ince yumaklar halinde Al(OH)3 kelei henz scak
iken hemen szlmelidir. Szlen kelek amonyum nitrat ve bir ka damla amonyak ieren
scak su ile ykanr. Eer beher glasdaki artk maddeler mekanik olarak alnamazlarsa
seyreltik hidroklorik asit ile zlp tekrar ktrlmek sureti ile ayn szge kadnda
toplanrlar. kelek szge kad ile birlikte porselen krozede kl edildikten sonra bir
elektrik frnnda kuvvetlice kzdrlr ve soutulup tartlr. Gravimetrik faktr 2Al/Al 2O3tr.
Tm almalarda kullanlan porselen krozelerde KHSO4 veya K2S2O7 eritii yaplmaldr.
3- Kurun tayini:
200
Kurunla birlikte bulunabilecek metallerin hemen hemen hepsi kolay znebilen slfatlar
oluturduundan dolay genellikle kurun PbSO4 halinde ktrlerek tayin edilmelidir.
Ortamda nitrat iyonlar ve slfat asidinin arsnn bulunmamasna dikkat edilmelidir. PbSO 4
n znrlk arpm byktr ve bu yzden saf suda olduka ok znr. Bu durumdan
dolay ykama srasnda amonyum slfatl su kullanlmaldr. Analizde bu ilemlerden sonra
soutulan beherdeki zelti seyreltilir ve kartrma sonucu oluan beyaz ar kelek imkan
lsnde porselen krozede szlmelidir. Elde edilen kelek biraz H2SO4 ieren % 3lk
NH4NO3 zeltisi ile ykanr. Kzdrma srasnda (500-600 C) krozenin kenarnda
younlam olarak dnlerek H2SO4 veya (NH4)2SO4 kalntlar bunzen alevi ile ortamdan
uzaklatrlmaldr. lemden sonra krozedeki PbSO4 deriik H2SO4 ile giderilir.
4. Kalsiyum tayini:
Kalsiyumun gravimetrik yntem ile tayininde ktrme reaktifi olarak okzalat tuzu (CaC2O4)
kullanlr. Kalsiyum okzalat stldnda 1 mol Kalsiyum karbonat ve 1 mol karbon monoksit
aa kacak ekilde bir reaksiyon olacaktr. Kzdrmaya devam edilir ise o zaman da
kalsiyum karbonat paralanarak 1 molekl kalsiyum oksit ve 1 moleklde karbon dioksite
dnecektir. Kalsiyum okzalat kristalize bir kelek olduundan dolay zellikle yava
ktrlp ana zelti ierisinde bekletilir. Yalnz kalsiyum okzalatn sudaki znrl
olduka fazla olduundan dolay saf su yerine znrl snrlandrmak iin bir miktar
amonyum okzalat ieren zelti ile ykanmaldr. Szge kadna aktarlan kelek szge
kad kurutulduktan sonra yalnzca Rose krozesinde ykanmaldr. Yanma srasnda oluan
biraz oksit bir damla deriik amonyum karbonat zeltisi ile karbonata dntrlmek sureti
ile kzdrlmas gereklidir. Bu ilem madde kaybn nlemek iin kapal krozede yaplmaldr.
Kroze ierisindeki madde sabitletirildikten sonra, nce biraz kuvvetlice kzdrlmal daha
sonra su ve deriik slfrik asitten geirilmi karbon dioksit akmnda yaklak yarm saat
kzdrlrak kalsiyum karbonat halinde tartlmaldr.
5- inko tayini:
Tayin iin seyreltik slfrik asit ile asitlendirilen zelti kaynamaya balayncaya kadar
stlp su banyosu zerinde tutulur iken kartrlmaya devam edilerek diamonyum fosfat
zeltisi ve fenolftalein indikatr zeltisi ve amonyak zeltisi ilave edilir. 1-1,5 saat kadar
su banyosu zerinde tutulur daha sonra karm soumaya braklr, soutulan karm szlr
ve magnezyuma benzer ekilde oluan kelek nce % 1 lik diamonyum fosfatn lk
zeltisi daha sonra ise souk su ile ykanr. nce yava yava daha sonra kuvvetlice bir
elektrik frnnda kzdrlr ve sabit tartma getirilir. Tartlan inko piroslfat ktlesinden inko
miktarna gemek iin gravimetrik faktr 2 Zn/Zn2P2O7 olarak alnr.
6- Manganez tayini:
Zayf asidik zelti 200 mlsinde 200 miligramdan daha az manganez iermelidir ve alkali
metaller dndaki katyonlar ortamda bulunmamaldr. zeltideki asidi ancak ntr hale
getirecek kadar seyreltik amonyak, amonyum klorr fazlas ve diamonyum hidrojen fosfatn
ars ilave edilir (stokiyometrik olarak). Bu anda bir kelek oluur ise 3 N hidroklorik asitin
bir ka damlas ile zlr. zelti yaklak kaynama scaklna (90-95 C) kadar stlr ve
1:3 orannda seyreltilmi amonyak zeltisi damla damla katlarak Mn 3(PO4)2 keleinin
olumas salanr. Bu noktada ortama baz ilavesi durdurularak ve stma ve kartrma ilemi
srdrlerek kelein kristalin (MnNH4PO4.H2O) olmas salanr. Daha fazla kme
201
olmayncaya kadar bir ka damla daha amonyak ilave edilir. Fakat kelein ipeksi grnts
kaybolmamaldr. lem boyunca zelti scakta tutulur ve amonyan ok fazlasnn
ilavesinden kanlmaldr. kelek ana zelti ierisinde oda scaklnda (ya da en iyisi
0 Cde) 2 saat bekletilir. Kantitatif bir szge kadndan ya da daras alnm bir szge
krozesinden szlr. kelek klorrlerden kurtarlncaya kadar % 1lik souk amonyum
nitrat zeltisi ile ykanr. Dk scaklkta szge kadndan gelen karbonun oksitlenmesi
ile kl edilir ve bir elektrik frnnda 700-800 Cde sabit tartma kadar stlp Mn2P2O7 olarak
tartlr. Gravimetrik faktr 2Mn/Mn2P2O7 olarak alnr.
BLM-XII
TEKSTL RNLER ANALZ
A-TEKSTL RNLERNDE LF OLMAYAN MADDELERN TAYN:
( KUMALAR ZERNDEK HAIL VE APRELERN TAYN )
1- Kumalar zerindeki ya, mum ve baz termoplastik maddelerin karlmas:
Kuru deney numunesi triklortrifloretan ile bir soxhelet ekstraksiyon cihaznda 2 saat sre ile
en az 6 kez sifon yapacak ekilde ekstrakte edilir, havada kurutulur ve gerekiyorsa etvde
105-110 Cda sabit tartma getirilecek ekilde (iki tartm fark 0.1 mg olacak ekilde) tartlr.
(Triklortriflor etan yerine karbontetraklorrde kullanlabilir, ancak karbontetraklorr
kullanldnda buharnn zehirli olduu ve nemli ortamda karbon tetraklorr buharlarnn
hidroklorik asit oluumuna sebep olabilecei gz nnde bulundurulmaldr.)
2- Kumalar zerindeki sabunlarn, katyonik apre rnlerinin ve benzerlerinin
ekstrakte edilmesi:
Kuru deney numunesi etil alkol ile soxhelet cihaznda 2 saat sre ile en az 6 sifon yapacak
ekilde ekstrakte edilir, havada krutulur ve gerekiyorsa etvde 105-110 C da sabit tartma
getirilecek ekilde iki tartm arasndaki tartm fark 0.1 mg olana kadar ileme devam edilir.
3- Kumalar zerindeki niasta, protein, jelatin ve benzeri maddelerin karlmas
(enzimatik metot):
202
Niasta TS 394e gre dierleri ise enzimleri reten firmalarn numune-banyo oranlar, ilem
scaklklar ve sresi hakkndaki nerilerine uygun olarak ileme tabi tutulur. Bu ilemden
sonra deney numunesi her defasnda yeni hazrlanm scak su ile ( 50 C ) kez iyice
alkalanr. Eer kumalarn bnyesinde kaolin ve benzeri arlatrc maddeler var ise
durulama ilemi ok dikkatli bir ekilde yaplr. Etvde kurutularak sabit tartma getirilir.
4-Kumalar zerindeki amino aldehit reinelerinin karlmas (fosforik asit-re ilemi):
Kuru deney numunesi % 5 re- % 1.5 fosforik asit (%85lik) zeltisi (1 g numune iin 20 ml
zelti) ile 75 2 C da 15-30 dakika aralnda bir sre iyice kartrlarak ileme tabi
tutulur. 80 2 Cdaki scak su ile iyice alkalanr. Etvde sabit tartma getirilir (tartm kab
bir desikatrde soutularak sabit tartma getirilir)
Hesaplama:
Lif olmayan madde miktar:(C-D/C) x 100
C: lem grmemi kuru deney numunesi tarts
D: lem grm kuru deney numunesi tarts
5-Kumalar zerindeki sv ve kat yalar ve mumlarn karlmas:
Kuru deney numunesi 100 ml petrol eteri ile 1 saat sre ile en az 6 kez sifon yapacak ekilde
bir soxhelette ekstrakte edilir. (bu ilem elastan lifler dnda dier tm liflere uygulanabilir)
6-Kumalar zerindeki slatma yalarnn karlmas:
Kuru deney numunesi zerine 100 ml (1 hacim toluen + hacim metanol karm) solvent
ilave edilir ve soxhelet cihaznda en az 2 saat saatte en az 6 sifon yapacak ekilde ekstrakte
edilir. ( bu ilem ham ipeklere uygulanabilir)
7-Kumalar zerindeki niastalarn karlmas:
Kuru deney numunesi zerine arlka %0.1 iyonik olmayan slatc (iyonik olmayan yzey
aktif madde) ile birlikte amilaz enzimi bulunan zeltiden 1/100 banyo orannda uygun
scaklk ve pH da (amilaz enzimini reten firmann talimatlar dorultusunda) ileme tabi
tutulur. Deney numunesi buradan karlr ve kaynar su ierisine konularak 15 dakika
kaynatlr. Seyreltik potasyum iyodr- iyot zeltisi belirteci ile niastann tamamen alnp
alnmad kontrol edilir. Niasta tamamen alnm ise su ile birka kez alkalanr, sklarak
suyu giderilir ve kurutulur (pamuk, keten, vizkoz, eirilmi ipek ve jte uygulanabilir).
8-Kumalar zerindeki kei boynuzu zamk(sakz) ve niastasnn karlmas (bu ilem
pamuk, viskoz ve eirilmi ipee uygulanabilir ancak elastanlara uygulanamaz ):
Kuru deney numunesi 5 dakika sre ile 1/100 banyo orannda suda kaynatlr. Amilaz enzimi
ile niasta karlmas metodundaki gibi ileme tabi tutulur. Bu ilem taze su ile tekrarlanr.
Seyreltik potasyum iyodr-iyot zeltisi belirteci ile niastann tamamen alnp alnmad
kontrol edilir. Niasta tamamen alnm ise numune scak su ile birka kez iyice alkalanr,
sklarak suyu giderilir ve kurutulur.
203
204
205
206
yaklak 2 saatlik bir sreye ihtiya vardr) Balon yaklak 60 C a kadar soutulur. Eit
hacimde toluen ilave edilip szlr ve tekstil maddesi ksm tekrar tekrar lk toluende ykanr.
Nitril kauuunun (akrilonitril-butadien) znme ilemini hzlandrmak iin t-butil hidroksi
peroksitin hacmi kadar nitrotoluen ilavesi gereklidir. (Dikkat: Yukardaki ilemlerde
kullanlan maddeler ok oksitleyicidir ve tekstil maddesinin zellikleri nemli lde
etkilenebilir.
207
208
C-1-Neocarmin W :
Pikrik asit ihtiva eden ve kullanlmaya hazr kuvvetli bir asit boyar madde zeltisidir. (C : L.
Direct blue ve red asit boyar maddeleri karmdr)
Bu boyar madde elyaf cinsinin tayininde kullanlmaktadr. Testi yaplacak elyaf maddesi
(iplik ya da kumatan sklen iplik ilk nce elyafna ayrlr) Daha sonra alkolle iyice
ykanarak temizlenir. Neocarmin W zeltisinin iinde 5 dakika kmesi iin bekletilir. Daha
sonra musluk suyu ile iyice ykanr ve seyreltik amonyak zeltisi ile emdirilir ve kurumadan
nce tekrar ykanr. Bu neocarmin W ile 5 dakika soukta boyanm eitli elyaflarn
boyandklar renkler verilmitir.
Astetat
Bakr rayonu
Ham ipek
Pimi ipek
209
Jt
Kazein
Keten
Ham pamuk
Kenevir
Aartlm pamuk
Merserize pamuk
Akrilik
Poliamid
Poliester
PVC
Poliretan
Rami
Viskoz
Yn
: Zeytuni kahverengi.
: Sar yeil.
: Koyu krmzms mavi.
: Kirli ak mavi (krmzya giden).
: Kirli meneke.
: Dolgun krmzms mavi.
: Dolgun krmzms mavi.
: Boyanmaz.
: Yeilimsi sar.
: Boyanmaz, kirlenir.
: Boyanmaz.
: Ak yeil sar.
: Krmz, meneke.
: Ak mor.
: Sar.
C-2-Neocarmin B Testi:
Bu test zellikle pamuk ve ketenin birbirinden ayrlmas iin kullanlr. Neocarmin B testi de
aynen neocarmin W testi gibi ilem uygulanarak yaplr. Bu test sonucunda;
Aartlm pamuk
Keten
Ham pamuk
Merserize pamuk
Bakr rayonu
Ham ipek
Pimi ipek
Jt
Kazein
Kenevir
: Krmz meneke.
: Maviye boyanr.
: Pembeye boyanr.
: Boyanmaz.
: Ak maviye boyanr.
: Koyu pempeye boyanr.
: Pembeye boyanr.
: Zeytuni pembeye boyanr.
: Kahverengiye boyanr.
: Mavimsi pembeye boyanr.
C-3-Shirlastain A Testi:
Bu boyar madde: ngiltere pamuk enstits aratrma birliinin bir rn olup, Sihrley
Development ve Zeneca irketi tarafndan piyasaya srlmektedir. Alnan numune nce eter,
karbontetraklorrr ile muamele edilerek ya alnr, sonra ykanp kurutulur, daha sonra iin
de Shirlastain A maddesi bulunan zeltide oda scaklnda bir dakika bekletilir.Sonra souk
su ile ykanr parmaklar arasnda sklarak suyu giderilir ve renk durumu kontrol edilir.
Gerekirse deney scak shirlastain A ile de tekrarlanabilir. (terilen, orlon, dyrel gibi baz
sentetik lifler kaynama derecesinde renk verdikleri iin). Bu ilem sonunda deiik sentetik
elyaflarn aldklar renkler aada gsterilmitir.
Akrilik
pek
Pimi ipek
Ham jt
210
Aartlm jt
Kaynatlm keten
Tam aartlm keten
Ham kenevir
Aartlm kenevir
Merserize pamuk
Ham pamuk
Kaynatlm pamuk
Poliamid (naylon)
Poliester
: Bronz erguvan.
: Koyu erguvanms gri.
: Viyolet mavi.
: Ketene benzer daha parlak.
: Ketene benzer, daha krmz.
: Erguvan rengi.
: Soluk mor veya eflatun.
: Leylak rengi.
: Krem sar.
: Soukta ok hafif eflatun veya renksiz, kaynama scaklnda
hafif kahverengi.
PVC
: Beyaz
Ham rami
: lavanta rengi
Aartlm rami
: Koyu lavanta.
Dejenere protein (kazein) : Sar portakal.
Viskoz
: Soukta parlak pembe, kaynama scaklnda erguvan.
Yn
: Soukta parlak sar, kaynama scaklnda bakr kahverengi.
C-4-Shirstain E :
Bu boyar madde ile yaplacak ilemlerde shirlastain Ada olduu gibi tekrarlanr. Boyar
madde ile yaplan ilem sonucu elyaflarn ald renkler ise aada verilmitir.
Asetat
Ham ipek
Jt
Kenevir
Keten
Ham pamuk
Merserize pamuk
Aartlm pamuk
Akrilik (acrilan)
Akrilik (orlon)
Poliamid 6
Poliamid 6.6
: Portakal kahverengi.
: Mavi.
: Koyu veya kahverengi grimsi yeil.
: Krmzms gri.
: Gri yeil.
: Mat pembe.
: Renksiz.
: Pembe.
: Zeytin yeili gri.
: Parlak krmz.
: ok koyu kahverengi.
: Ak kahverengi.
211
Selloz diasetat
Selloz triasetat
Polivinil alkol
Poliolefinler
Poliesterler
Naylon (poliamid)
Lastik
Akrilik
Modakrilik
214
Deney numunesi 5 N hidroklorik asitle oda scaklnda ileme sokulduunda znyor ise
formaldehit ile sertletirilmi, eer znmyor ise benzaldehit ile sertletirilmi polivinil
alkol lifi olduu anlalr. Numune % 30luk slfrik asitte zlr ve formaldehit aranr.
Formaldehit ile sertletirilmi olann pozitif, benzaldehit ile sertletirilmi olann negatif
sonu vermesi ile ayrm ilemi yaplr. (Not: Her iki lifte slfrik asitte zndrldkten
sonra iyot zeltisi ile koyu mavi bir renk verir, benzaldehit ile sertletirilmi lifler 5N
hidroklorik asitte 65Cde znr) (Formaldehit aranmas: Numune 1 g/ltlik sodyum
karbonatta 60 C de 2 dakika ykanr, alkalanr, kurutulur. Bu ykam numune 3 dakika 0.1
N hidroklorik asitte kaynatlarak asit ekstrakt elde edilir. Soutulup szldkten sonra bu
ekstraktn 1 mililitresine 3 mililitre deriik slfrik asit, 1 mililitre kromotropik asit zeltisi
(% 2lik) eklenir ve 60 C de 10 dakika ileme sokulur. Formaldehit var ise koyu krmz
meneke rengi oluur.
4-e) Poliolefin grubu liflerin cinslerinin tayini:
-
Polipropilen lifleri: % 1lik polipropilen krmzs (A1) RPM zeltisine konulur. Kaynar
dereceye kadar stlr ve 2 dakika hafife kaynatldktan sonra iyice ykanr ve kurutulur,
deney numunesinin orta koyulukta krmz renge boyanmas lifin nikel ile modifiye edildiini
gsterir. Eer lifte nikel yoksa numune sar renge boyanr.
5- Liflerin younluklarnn llmesi:
Ksilende kaynatlan deney numunesi bir pesle alnarak hemen younluk dereceleme tpne
braklr. Yaklak 30 dakika sonra lifler nihai denge konumuna gelecektir. Bu konum
younluklar belirlenmi cam yzclerin konumlar ile karlatrlarak lifin younluu
bulunur. Deneyden sonra bir cam ubua taklan tel kafes ile numuneler tpten alnr.
Younluk dereceleri sabit olmayp zamanla deitiinden zaman zaman yeniden kalibre
edilmeli veya gerekiyorsa yeniden hazrlanmaldr.
Baz liflerin younluklar aada verilmitir.
-Asetatlar:
-Diasetat( dicel ) : 1.33
-Diasetat( fenol ve sabun ile parlatlm ) : 1,18
-Triasetat( tricel ) : 1.30
Akrilikler:
-Orlon
1.14-1.17
215
-Courteller
1.14-1.18
-Zefran
1.15
-Akrilan
1.17
-Velikran
1.19
Klorolifler:
-PVC(isovyl)
1.38
-Modifiye PVC
1.40
-Klorlanm PVC
1.54
2.50
Modakrilikler:
-Dynel
1.31
-Teklan
1.34
-Verel
1.37
Naylonlar:
-Naylon 11 ( rilsel )
1.10
-Naylon 6 ( perlon )
1.13
1.14
-Nomex
1.38
Poliesterler:
-Kodel
1.22
-Terilen,vycrron
1.38
Poliolefinler:
-Polipropilen(ulstron)
0.90
0.95
(ourlene X3)
Poliretan elastomerleri:
-Enkawing, liycra, sarlano
1.10
216
Sellozlar:
-Kupra
1.52
-Vizkoz
1.52
1.29
Vizkoz ( kuralon )
1.30
Doal lifler:
-Tavan
0.90
-Ankara tavan
1.10
-Yn
1.31
-Ham ipek
1.33
-Arlatrlm ipek
1.60
-Pamuk( ykanm )
1.55
-Pamuk ( merserize )
1.54
-Keten
1.50
-Kendir
1.50
-Jt
1.50
-Rami
1.55
eitli lifler:
-Kalsiyum aljinat
1.72
-Asbest
2.10-2.80
Teflon
2.30
217
Deney numunesi bir deney tpnde ve aksi belirtilmiyorsa her deney yeni bir deney numunesi
ile aada belirtilen solventler ve deney scaklklarnda ileme tabi tutulur.
-
Lif zelti oran 1/500 olacak ekilde lifler oda scaklnda zeltiye konulur, ara sra
yavaa kartrlr. Lifler 5 dakikalk bir srede znmez ise znmez olarak
nitelenir
Naylon 6,6 ; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znr, mikroskop altndaki
enine kesit grnts yuvarlaktr.
Naylon 6,6 ; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znmez, ancak 5 N
hidroklorik asitte oda scaklnda znr. Enine kesit grnm yuvarlak veya
lupludur.
Naylon 11; 4.4 N hidroklorik asitte ve 5 N hidroklorik asitte ve meta-krozelde
znmez, enine kesit grnm yer fstna benzer.
218
Tabi ipek (bombyx ipei); 10 gram susuz kalsiyum klorrn 100 ml % 90 lk formik
asit ierisindeki zeltisinde zlr.
Merinova; 1 gram ham tripsin (teknik) 100 ml damtk suda zlr. 0.3 g sodyum
bikarbonat konularak pH 8.2 ye ayarlanr. Lifler 15 dakika % 0.2 lik slfrik asitte
kaynatlarak iyice ykanr. Tripsin zeltisi 40 C a stlr ve lif - zelti oran 1/500
olacak ekilde lifler zelti ierisine konulur. Scaklk 30 dakika 40 Cda tutulur.
Merinova 30 dakikada zlr. Yn, kl, ipek ve protein olmayan lifler znmezler.
Numune oda scaklnda alkali kurun asetat zeltisi (doymu kurun asetat
zeltisinde kelek znnceye kadar deriik sodyum hidroksit zeltisi ilave
edilerek hazrlanr. Kullanlrken dibe ken kelein zerinden berrak zelti
aktarlr) ile ileme sokulur. Souk suda iyice ykanarak seyreltik hidroklorik asit ile
ntralize edilir. Tekrar ykanarak kurutulur. Yn ve kl koyu kahverengi renge
boyanrken dier lifler boyanmaz.
219
Souk slfrik asit ile organdi terbiyesi verilmi pamukta da kvrmlar kaybolur ve lif
ier, merserize pamuktan ayrmak iin aadaki onaylayc deneyler uygulanr.
Numune % 18 lik sodyum hidroksit zeltisi ile iirilir, ykanr ve doymu kongo
krmzs (C.I Direkt red 28 in doymu zeltisi ) zeltisinde 10 dakika boyanr. %
18 lik sodyum hidroksit zeltisine konularak mikroskop altnda muayene edilir. Bu
durumda merserize pamuk lifleri ok ak pembe renge boyanr ve yapmazlar.
Organdiler ise parlak krmz renge boyanrlar ve lifler bir miktar yapr.
Lif demetleri nce birka dakika suda braklr ve cmbzla alnarak scak levha
zerinde kurumada, bklmenin durmasna kadar beklenilmelidir ve kuruma srasnda
bklme izlenir. Bu deneyde pamuk lifleri normal olarak ters ynde bklr. Rami ve
srgan otu lifleri ketendeki gibi ayn ynde de kuruma bkm verir. Dier liflerin
ou kendirle ayn ynde kvrlr.
13-Billighame deneyi:
Numune metilen klorrde ykanarak ya giderilir ve kurutulur. % 5 lik nitrik asitte (5.5 ml
nitrik asitte (d: 1.4) 92.3 ml suya ilave edilerek hazrlanr ) 5-10 dakika kaynatlr, ykanarak
asit giderilir, souk 0.025 N sodyum hipokloritte 10 dakika bekletilir ve daha sonra kurutulur.
Abaka (manila kendiri) portakal rengi, sisal ve dier yaprak lifleri ak sar bir renk alrlar.
14-lem grm rejenere sellozik liflerin ayrlmas ve tannmas:
-
re veya triazon reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyi ile krmz renk verir. Pikrik asit ile kelek olumaz
220
Bri tutam lif alnr ve karbon tetraklorr (d: 1.6) ierisine konur. Lifler kalsiyum
aljinat ise batar (d: 1.7)
% 2 lik sodyum hidroksit ile kaynatldnda kalsiyum aljinat parlak sar renge dner.
E-Tipi cam 54
15
16
10
14
14
60
15
34
60
65
25
10
(dk alkali)
Soda-kire 65
(borosilikat)
A-Tipi cam 73
(yksek alkali)
Kiresiz
Borosilikat
Kurun
Cam
Yksek
scakla
dayankl cam
222
Deney tarihi
Numunenin tantlmas
223
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml yeni damtlm asetondan ilave
edilir. Erlen alkalanr ve 30 dakika oda scaklnda braklr, sonra sv daras alnm cam
szme korzesinde szlr. Bu ilem asetonda 15er dakika bekletilerek 2 kez daha tekrar
edilir. (tamam 3 ekstraksiyon) Asetondaki ilem sresi toplam 1 saat olmaldr. Kalnt
szme krozesi ierisine aseton ile ykanlarak alnr ve kroze vakum sistemine balanr. Kroze
yeniden aseton ile doldurulur ve kendi kendine szlmeye braklr. Sonra kroze ve vakum
uygulanarak szlr ve sonunda kalnt ile birlikte kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm
farkndan asetat liflerinin miktar bulunur.
24- Belirli protein lifleri ile protein olmayan belirli dier lif karmlarnn ayrlmas:
(sodyum-hipoklorit metodu)
- Bu metot yn, kimyasal ilem grm yn, ham ve tutkal (serizin) sklm ipek, ham ve
beyaz tussah ipei, tiftik, kamir, kazein esasl rejenere protein lifleri ile pamuk, kupro,
vizkoz, modal, akrilik, klorolifleri, poliamid, poliester ve cam lifleri karmlarna uygulanr.
- Bu ilemde kuru ktlesi bilinen karmdaki protein lifleri, alkali sodyum hipoklorit
zeltisinde zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur ve tartlr, aradaki farktan protein
liflerinin yzdesi bulunur.
lem:
250 mllik bir behere 1 gram numune tartlr. erisine hzla kartrarak sodyum hipoklorit
zeltisinden (% 5lik) ilave edilir. Ara sra yine kartrarak 30 dakika beklenilir. Beherin
ierisindekiler daras alnm szme krozesinden szlr ve beherdeki kalnt lifler biraz
hipoklorit zeltisi ile ykanarak cam szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak
szlr ve kalnt arka arkaya su, seyreltik asetik asit (5 ml buzlu asetik asitin su ile litreye
tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) ve tekrar su ile ykanr, her ykamadan sonra szlr
(her ykama ilemi sonunda kendi arl ile szlme tamamlandktan sonra uygulanarak
szlr). Son olarak krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve
tartlr, tartm farkndan protein liflerin yzdesi bulunur.
25- Viskoz veya kupro ve modal lifleri ile pamuk liflerinin ayrlmas (sodyum inkat
metodu):
- Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro ve modal liflerinin
ham, ykanm veya aartlm pamukla ikili karmlarna uygulanr.
- Sodyum inkat zeltisi: 180 g NaOH , 180-200 ml suda zlr. Bu zeltiye mekanik
kartrc ile kartrarak azar azar miktarda 80 g inko oksit (analitik saflkta) ilave edilir ve
ayn zamanda tedricen stlr, zelti berrak veya hafif bulank oluncaya kadar kaynatmaya
devam edilir. 20 ml su ilave edilerek iyice kartrlr ve oda scaklna kadar soutularak
dereceli bir kapta su ile 500 mlye tamamlanr. Kullanlmadan nce delik bykl
40-90 m olan cam szme krozesinden szlr. Bu zeltinin ierisine 2 hacim su ilave
edilerek seyreltik zeltisi hazrlanr.
- Deriik amonyak zeltisi: (200 ml NH3 n su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanr)
224
Seyreltik asetik asit zeltisi : (50 ml glasiyel asetik asitin su ile litreye tamamlanmas
ile hazrlanr)
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 150 ml seyreltik sodyum inkat zeltisi
ilave edilip erlenin kapa kapatlr ve mekanik alkalayc ile iddetlice 20 dakika alkalanr.
Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum uygulanarak szlr, kalnt pensle
alnarak tekrar erlene yerletirilir ve 100 ml seyreltik amonyak zeltisi ilave edilerek 5
dakika mekanik alkalayc ile alkalanr. Erlenin ierisindekiler daras bilinen ayn cam
szme krozesine aktarlr ve szlr. Erlende kalan lifler de su ile ykanarak szme krozesine
alnr ve szlr, szme krozesindeki kalnt nce 100 ml seyreltik asetik asit zeltisi ile ve
daha sonra su ile ykanr (her ykama ileminde kendi arl ile szme tamamlanmadan
vakum uygulanmaz). Son olarak vakum tatbik edilerek szme ilemi tamamlanr, szme
krozesi kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm farkndan vizkoz veya kupro ve modal liflerin
tesbiti yaplr.
26- Viskoz ve belirli kupro veya modal lifleri ile pamuk lifleri karmnn ayrlmas
(formik asit-inko klorr metodu)
-Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro (bakr ipei) ve modal
lifleri ile ham ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kasarlanm pamukla ikili karmlarna
uygulanr.
-Formok asit-inko klorr zeltisi: erisinde 20 g susuz inko klorr ve 60 g susuz veya
edeer miktarda % 85-85 mllik formik asit bulunan bir karm su ile 100 grama tamamlanr
(Not: Bu zeltinin zararl etkilerinden korunmak iin gerekli tedbirler alnmaldr)
lem:
40 Cye stlm 250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve 40 Cye stlm formik asitinko klorr zeltisinden 100 ml ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr ve alkalanr, erlen ve
ierisindekiler 40 Cda 2 saat bekletilir, bu srada 45 dakikakalk ara ile 2 kez alkalanr.
Erlenin ierisindekiler daras bilinen szme krozesinden szlr ve erlende kalan lifler
sznt ile ykanarak krozeye alnr. 20 ml formik asit - inko klorr zeltisi ile bir kez daha
alkalanr, kroze ve kalnt nce 40 Cda su ile sonra 100 ml souk amonyak zeltisi ile
(200 ml deriik amonyan su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) 10 dakika ve
en sonunda souk su ile iyice alkalanr. Vakum uygulanarak szlr, korze ve kalnt
kurutulur, soutulur ve tartlr.
27- Naylon 6 veya Naylon 6,6 ve belirli dier liflerin ayrlmas: (% 80lik formik asit
metodu)
-
Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra naylon 6 veya naylon 6,6 liflerinin
pamuk, vizkoz, kupro, modal, poliester, polipropilen, klorolif, akrilik veya cam lifleri ile
ikili karmlarna uygulanr.
225
% 80lik formik asit zeltisi : (780 ml formik asitten, d:1,22 alnr ve su ile litreye
tamamlanr.)
lem:
250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve zerine 100 ml formik asit zeltisinden
( % 80 lik) konulur, kapa kapatlr. Erlen alkalanarak numunenin slanmas salanr ve
ara sra alkalanmak sureti ile 15 dakika bekletilir. Erlenin ierisindekiler daras alnm
szme krozesinden szlr ve erlende kalabilen lifler, erlen biraz daha formik asit zeltisi ile
ykanmak sureti ile krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr ve szgeteki kalnt
sras ile nce formik asit zeltisi ile daha sonra scak su ile, amonyak zeltisi ile ve en son
olarak souk su ile ykanr. Her ykamadan sonra krozeye vakum uygulanarak szlr (her
ykama suyu kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son olarak krozeye
vakum uygulanarak szlr, kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri sulu asetonla zlr, kalnt toplanr,
ykanr, szlr, kurutulur, tartlr ve ktlesi dzeltilip kuru ktle esasna gre yzde
olarak belirtilir, triasetat lifleri yzdesi aradaki farktan bulunur
lem:
250 mllik bir erlene 1 g numune tartlr, zerine 80 ml sulu aseton zeltisi ilave edilir. Erlen
1 saat sreyle mekanik alkalayc da alkalanr, zelti daras bilinen szme krozesine
aktarlarak szlr. Erlendeki kalntya 60 ml daha sulu aseton zeltisi konulur, el ile
alkalanr ve sv ayn krozeye aktarlarak szlr. Bu ilem iki kez daha tekrarlanr. Son
olarak kroze sulu aseton ile ykanr ve vakum uygulanarak szlr, kroze yeniden sulu
asetonla doldurulur ve kendi kendine szlmesi beklenilip sonunda vakum uygulanarak
szme ilemi tamamlanr, kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
29- Asetat ve triasetat lif karmlarnn ayrlmas: (Benzil alkol metodu)
-
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ve triasetat lif karmlarna
uygulanr.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri benzil alkolde zlr, kalnt toplanr,
ykanr, kurutulur, tartlr. Ktlesi dzeltilir ve kuru ktle esasna gre yzde olarak
belirtilir. (asetat yzdesi aradaki farktan bulunur)
226
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml benzil alkol ilave edilir ve
kapa kapatlarak 52 2 C deki su banyosuna balanm bir alkalayc ile 20 dakika
alkalanr. zelti daras belli szme krozesinden szlr ve bu ilem 3 kez daha tekrarlanr.
Sv ve kalnt, ayn szme krozesine boaltlr ve erlende kalabilen lifler yeniden 52 2
Cdeki benzil alkol ile ykanarak tekrar krozeye alnr ve vakumla szlr. Sonra lifler bir
erlene alnr, dietil eterle durulanr ve kuvvetle alkalanr, ayn szme krozesinden szlr. Bu
durulama ilemi 3 kez tekrarlanr, kalnt ayn szme krozesine aktarlr ve vakumla szlr,
szme krozesi ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
30- Triasetat ve belirli dier liflerin ayrlmas (Diklor metan metodu):
-
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra triasetat lifleri ile yn, rejenere protein,
pamuk ( ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kaarlanm ), viskoz, kupro, modal,
poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin ikili karmlarna uygulanr.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml diklor metan (metilen klorr)
ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr, numunenin stlmas iin alkalanr ve 10ar dakika
aralklarla alkalanarak 30 dakika beklenilir. zelti daras belli szme krozesinden szlr.
Erlendeki kalnt zerine 60 ml diklor metan katlr, elle alkalanr ve ierisindekiler, szme
krozesinden szlr, erlen biraz daha diklor metan ile alkalanarak kalnt lifler krozeye
aktarlr, kroze vakum uygulanarak szlr, tekrar diklor metan ile doldurulur ve kendi
kendine szlmeye braklr, krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
31- Sellozik ve poliester lif karmlarnn ayrlmas (% 75lik slfrik asit metodu):
Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra doal ve rejenere sellozik lifler, poliester
lif karmlarna uygulanr.
-
Kuru ktlesi bilinen karmdaki sellozik lifler % 75 lik slfrik asitte zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve karmn kuru ktlesi esasna gre yzde olarak
belirtilir. Sellozik ksm yzdesi aradaki farktan bulunur.
Slfrik asit zeltisi (% 75 lik) : 700 ml deriik slfrik asit (d:1.84) 350 ml suya yava
yava dikkatle ve soutarak katlr. zelti oda scaklna soutulur ve 1000 mllik bir
ll balona aktarlr ve su ile litreye tamamlanr.
227
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 250 ml slfrik asit zeltisi ( % 75 lik)
katlr ve cam kapak kapatlr ve erlen dikkatle kartrlarak numunenin slanmas salanr.
Erlen 10ar dakika aralklarla ve ierisindekiler dikkatle alkalanarak 50 5 Cda 1 saat
tutulur. Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum ile szlr ve kalnt lifler
biraz slfrik asit ile ykanarak szme krozesine aktarlr. Krozeye vakum uygulanarak
szlr ve szge zerindeki kalnt olan kroze bir miktar slfrik asit ile doldurularak bir kez
daha ykanr, kroze kendi kendine szlmeden veya 1 dakika beklenmeden vakum
uygulanmamaldr. Sonra kalnt bir ka kez souk su ile 3 kezde seyreltik amonyak zeltisi
ile sonrada souk su ile iyice ykanr. Kroze her ykamadan sonra szlr (her ykama
zeltisi kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son olarak kroze vakum
uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
32- Akrilik, belirli modakrilik ve klorolifler ile belirli dier lif karmlarnn ayrlmas
(Dimetil formamid metodu):
-
Kuru ktlesi bilinen karmdaki akrilik, modakrilik veya klorolifler dimetil formamid ile
90-95Cda zlr. Kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekiyorsa ktlesi
dzeltilerek karmn kuru arl esasna gre yzde olarak belirtilir.
(Dikkat: Dimetil formamid ok zehirli bir reaktif olduundan eker ocak altnda
allmaldr)
lem:
250 mllik cam kapakl erlene 1 gram numune tartlr. zerine 80 ml dimetil formamid ilave
edilir ve cam kapak kapatlr. Erlen numunesinin slatlmas iin alkalanr ve stlarak 1 saat
90-95 Cda bekletilir. Erlen ve ierisindekiler bu sre ierisinde 5 kez yavaa alkalanr.
zelti daras belli szme krozesinden szlr, lifler erlende braklr. Erlene 60 ml dimetil
formamid daha konulur ve stlarak 30 dakkika 90-95 C da bekletilir. Bu sre ierisinde
erlen ve ierisindekiler 2 defa dikkatli bir ekilde alkalanr, sonra szme krozesinden vakum
uygulanarak szlr. Erlen su ile ykanarak kalnt lifler krozeye aktarlr ve kroze vakum
uygulanarak szlr. Kalnt ve kroze 2 defa su ile doldurulur ykanr. Kendi kendine
szldkten sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kalntda poliamid ve
poliester varsa kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr. Kalntda hayvansal lif, pamuk,
vizkoz, kupro veya modal lif varsa bunlar bir pensle erlene aktarlr. 160 ml su ilave edilir ve
erlen belirli aralklarla kuvvetlice alkalanarak 5 dakika oda scaklnda bekletilir, erlendeki
228
su aktarldktan sonra krozeden szlr ve ykama ilemi 3 kez daha tekrarlanr. Son
ykamadan sonra erlenin ierisindekiler ayn krozeden vakum uygulanarak szlr. Bol su ile
ykanarak kalnt lifler varsa krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr. Kroze ve
kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
Baz liflere ait dzeltme faktrleri:
pek:
1.00
1.01
Yn:
1.01
Poliester:
1.02
1.01
Ykanm,kaynatlm,
1.01
Karbon slfr ve asetonun azeotropik karm (555 ml karbon slfr, 455 ml aseton)
lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml karbon slfr / aseton reaktifi
konulur. Erlen dikkatlice kapatlr ve mekanik alkalayc da 20 dakika alkalanr. Bu ilemin
balangcnda basn fazlasnn giderilmesi iin cam kapak bir iki kez gevetilir, stteki
zelti daras belli szme krozesinden szlr. leme 100 ml lik yeni bir zelti ile
tekrarlanr. Bu ilem ekstraksiyon zeltisinden bir damla bir saat camnda buharlatnda
klorolif kalnts brakmayacak ekilde ileme devam edilir. Erlendeki kalnt daha ok zelti
kullanlarak szme krozesine etil alkolle (% 92 lik , v/v) sonrada 3 kez su ile ykanr. Son
olarak kroze vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
229
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ile belirli klorolif ve sonradan
klorlanm kloroliflerin karmlarna uygulanabilir.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat glasiyel asetik asit ile zlr, kalnt toplanr,
ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekirse ktlesi dzeltilir ve karmn kuru ktlesi esasna
gre yzde olarak belirlenir.
Karmdaki azot miktar kjeldahl metoduna gre yaplr. Bundan ve iki bileenin bilinen
veya kabul edilen azot miktarlarndan hesaplanr.
lem:
230
1 gram numune alnr, tart kabnda kurutulur, desikatrde soutulur, tartlr sonra kuru
kjeldahl ayrma balonuna konulur. Tart kab, derhal yeniden tartlr, aradaki farktan
numunenin kuru ktlesi bulunur. Ayrma balonundaki numune zerine 2.5 g potasyum slfat,
0.1 g selenyum dioksit ve 10 ml slfrik asit konulur. Balon nce btn numune ayrncaya
kadar hafife sonra zelti saydam ve hemen hemen renksiz hale gelinceye kadar daha
kuvvetli olarak stlr. Istma 15 dakika daha srdrlr. Sonra balon soumaya braklr ve
balonun ierisindekiler dikkatle 10-20 ml su ile seyreltilir, soutulur ve tm 200 mllik
balona aktarlr, iarete kadar damtk su ile tamamlanr, 100 mllik bir erlene 20 ml borik asit
zeltisi (20 g/lt) konularak erlen kjeldahl damtma cihaznn soutucusu altna alnr. k
tp borik asit yzeyinin hemen altna gelmelidir. Ayrma zeltisinden 10 mlsi damtma
balonuna alnr huni ile 5 ml den az olmamak zere sodyum hidroksit zeltisi (400 g/lt)
katlr, kapak hafife kaldrlarak sodyum hidroksit zeltisinin balona yavaa akmas
salanr, ayrma zeltisi ile sodyum hidroksit zeltisi iki ayr tabaka olarak kalrsa yavaa
alkalanarak kartrlr. Damtma balonu yavaa stlr ve ierisinden buhar geirilir, elde
edilen destilattan 20 ml toplanr. Toplama kab k tpnn ucu zelti dzeyinden 20 mm
yukarda kalacak ekilde alaltlr. Damtma ilemi 1 dakika daha srdrlr. k tpnn
ucu su ile ykanr, ykama sular toplama kabnda toplanr. Toplama kab bulunan ikinci bir
toplama kab konulur ve 10 ml damtma zeltisi toplanr. Her iki destilat slfrik asit ile
(0.02 N) kark indikatr kullanlarak (0.1 g metil krmzs 95 ml etil alkol ve 5 ml su
karmnda znm 0.5 g bromkrezol yeili ile kartrlarak hazrlanan indikatr zeltisi)
ayr ayr titre edilir. kinci destilatn titri 0.2 mlden ok ise sonu geerli saylmayp damtma
ilemi ayrma zeltisinden yeniden bir miktar alnarak tekrarlanr. Yalnzca bu ilemde
kullanlan reaktiflerle (numune kullanlmadan) ayrma ve damtma ilemleri uygulanarak
tank tayinler yaplr.
Hesaplama:
A:
28 . ( V1-V2 ) . N / mo
A:
V1:
V2:
N:
mo:
Azot miktar kuru ktleye gre jtte % 0.22, hayvan liflerinde % 16.2 alndnda karmdaki
hayvan lifleri yzdesi aadaki forml ile hesaplanr.
PA: A 0.22 / 16-2-0.22 x 100
Burada PA: Temiz kuru numunedeki hayvan lif yzdesidir.
36- Polipropilen ve belirli dier lif karmlarnn ayrlmas (Ksilen metodu):
-
Bu metot lif olmayan maddelerin giderildikten sonra polipropilen lifleri ile yn, ipek,
pamuk, vizkoz, kupro, modal, asetat, triasetat, poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin
ikili karmlarna uygulanr.
231
Kuru ktlesi bilinen karmdaki polipropilen lifleri ksilen ile kaynatlarak zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gereinde ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna
gre yzde olarak belirtilir.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. 100 ml ksilen (137-139 Cde damtlan) konur,
erlen geri soutucuya balanr ve 3 dakika kaynatlr, scak sv daras bilinen szme
krozesine aktarlr. Her defasnda 50 ml yeni ksilen kullanlarak ilem iki kez daha tekrarlanr.
Erlendeki kalnt iki kez pe pee kaynar ksilen ile daha sonra ise 75 ml petrol eteri ile ykanr,
petrol eteri ile ikinci ykamadan sonra kalnt ayn krozeden szlr, kalnt ve kroze
kurutulur, soutulur ve tartlr.
37- Klorolifler (vinil klorr homo polimerleri ) ile belirli dier liflerin karmlarnn
ayrlmas ( Deriik slfrik asit metodu ):
-
Kuru ktlesi bilinen karmdaki klorolif haricindeki lifler deriik slfrik asitte zlr,
kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi dzeltilerek
karmn kuru arl esasna gre yzde olarak bulunur. znen ksmn yzdesi
aradaki farktan bulunur.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml deriik slfrik asit (d: 1.84)
konulur. Erlen ve ierisindekiler zaman zaman bagetle kartrlarak oda scaklnda 10
dakika bekletilir. Dokunmu veya rlm kumalar deneniyorsa paray erlenin eperi ile
baget arasnda hafif bir basnla sktrarak maddenin slfrik asitte znen ksmnn
ayrlmas salanr. Sv daras bilinen szme krozesine aktarlr. Erlene yeniden 100 ml
slfrik asit konularak ilem tekrarlanr. Erlendekiler szme krozesine aktarlr. Erlen
eperlerine yapan lifler baget yardm ile veya gerekiyorsa bir miktar deriik slfrik asit
kullanlarak szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr, krozedeki kalnt
sras ile % 50lik slfrik asit, su, seyreltik amonyak (60 ml deriik amonyak su ile litreye
tamamlanarak hazrlanr) zelti ve son olarak litmus kadna kar ntral reaksiyon verene
kadar su ile ykanr. Her ykama ileminde nce kendi kendine szlmesinin tamamlanmas
beklenir, sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kroze ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
38- pek ile yn ve dier hayvansal lif ve kllarnn ayrlmas :
232
Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra ipek ile yn ve hayvansal lif ve
kllarnn ikili karmlar iin kullanlr.
Kuru ktlesi bilinen karmdaki ipek % 75lik slfrik asitte zlr, toplanr, ykanr,
kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi dzeltilerek karmn kuru ktlesi
esasna gre yzde olarak gsterilir. pek yzdesi aradaki farktan bulunur.
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml % 75lik slfrik asit (700 ml
deriik slfrik asit nce 350 ml damtk su ile zlr ve su ile litreye tamamlanr.)
zeltisinden konulur. Erlenin kapa kapatlr, kuvvetle alkalanarak ve oda scaklnda 30
dakika bekletilir, yeniden alkalanarak 30 dakika daha braklr. Son olarak bir defa daha
alkalanr ve erlenin ierisindekiler daras belli szme krozesine aktarlr, erlende kalan lifler
% 75lik slfrik asit zeltisi ile alkalanarak szme haznesine alnr. Kalnt szme
krozesinde sras ile 50 ml seyreltik slfrik asit (100 ml deriik slfrik asit 1900 ml damtk
su ile znerek hazrlanr ) zeltisi, 50 ml su ve 50 ml seyreltik amonyak zeltisi (200 ml
deriik amonyak 20 Cde damtk su ile 1000 ml ye seyreltilerek hazrlanr) ile ykanr. Her
ykamada lifler 10 dakika zelti ile ilem grdkten sonra vakum uygulanarak szlr, sonra
30 dakika suda braklarak tekrar ykanr, kalan zelti vakum uygulanarak giderilir, kroze ve
kalnt kurutulur ve soutulup tartlr.
39- Selloz esasl liflerle asbest karmlarnn ayrlmas (kl metodu):
-
Bu metot pamuk veya rejenere selloz lifleri klorizotil (chrysotile) veya krosidolit
(crocidolite ) asbest liflerinin ikili karmlarna uygulanr.
(Dikkat: asbest iplik veya kumalarnn kesilirken asbest tozlarnn teneffs edilmemesi
iin normal gvenlik nlemleri alnmaldr)
Kuru ktlesi bilinen karmdaki selloz esasl lifler 450 10 Cde yaklarak giderilir,
kalnt tartlr ve ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna gre yzde olarak belirtilir.
Selloz esasl liflerin yzdesi aradaki farktan bulunur.
lem:
5 g deney numunesinden alnr ve tart kabna konularak kuru ktlesi tesbit edilir. Numune
daras belli ak bir krozeye konur ve frnda 450 10 Cde 1 saat sre ile stlr. Kroze ve
ierisindekiler desikatrde oda scaklna kadar soutulur, desikatrden karldktan sonra 2
dakika ierisinde ktlesi tesbit edilir.
233
Hesaplama:
1) Temiz kuru ktle esasna gre hesaplama:
Temiz kuru ktle esasna gre znmeyen lif yzdesi aadaki formlden hesaplanr.
P:
100 . m1 . d / mo
P:
mo:
m1 :
d:
znmeyen lifin temiz kuru ktlesine nem yzdesi eklenmesi esasna gre yzdesi
P:
a1:
a2:
znmeyen lifin temiz kuru ktleye nem yzdesi ve lif olmayan maddelerin
giderilmesi srasnda znen lif maddeleri ve lif olmayan madde yzdeleri eklenmesi
esasna gre yzdesi
P:
a1:
234
a2:
b1:
znen
znmeyen life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp
ve/ veya lif olmayan madde yzdesi
235
ve tehisi
iin
Boyanm tekstillere uygulanacak direkt test: Azo boyalarn tekstillerden ekstraksiyon yolu ile
karlmas
1.Konu:
Tekstil elyaflarnn yapmnda kullanlan (liflerinin) malzemenin denenmesinde veya
retiminde kullanlmamas gereken azo boyalarn kullanlp kullanlmadnn aratrlmas
ilemini tanmlar.
Azo boyalarla boyanm liflerdeki boyalarn ektsraksiyon yolu ile karlmasdr.
2.rnek referanslar.
Bu Avrupa standard, dier yaynlarda ngrlen tarihli veya tarihsiz referanslar tarafndan
oluturulmutur. Bu normatif referanslar, burada listelenen yaynlardan ve metindeki uygun
yerlerden derlenmitir. Tarih verilen referanslar iin bu Avrupa standardnn yer ald her
hangi
bir yayn, tarihsiz referanslar bavurulara gnderme yapan en son yaynlar
referans alr.
nsz:
Bu Avrupa standard CEN/TC 248 teknik komitenin alma grubu tarafndan
hazrlanmtr. CEN/CENELEC Uluslararas ynetmeliklerine gre aada yer alan
lkelerdeki Ulusal Standartlar Enstitleri, bu Avrupa standartlarnn gerekleri ile bamldr.
Avusturya, Belika, ek cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan,
zlanda, rlanda, talya, Lksenburg, Hollanda, Norve, Portekiz, spanya, sve, svire ve
ngilteredir.
3.Tanmlar:
Aadaki tabloda listelenen ve 76/79/EEC direktifinin Annex Asnn XXX maddesindeki
ekte tanmland gibi aromatik aminlerin bir yada daha fazlasnn ayrlabilecei azo
boyalardr.
No: CAS number: ndex number:
1
92-67-1
612-072-00-6
EC number:
202-177-1
Subtances:
bipehnyl-4-ylamine
4-aminobiphenyl
xenylamine
2
3
4
5
202-199-1
202-141202-080-4
202-591-2
benzidine
4-chloro-o-toluidine
2-naphthyamine
o-aminoazotoluene
4-amino-3,3-
92-87-5
95-69-2
91-59-8
97-56-3
612-042-00-2
612-006-00-3
611-006-00-3
methylazobenzene
6
7
99-55-8
106-47-8
202-765-8
203-401-0
236
4-o-tolylazo-o-toluidine
2-amino-4-nitrotoluene
5-nitro-o-toluidine
4-chloroaniline
8
615-05-4
phenylenediamine
210-406-1
101-77-9
612-051-00-1
202-974-4
10
91-94-1
612-068-00-4
202-109-0
11
119-90-4
612-036-00-X
204-355-4
12
119-93-7
612-041-00-7
204-358-0
13
833-88-0
612-085-00-7
212-658-8
14
120-71-8
15
101-14-4
16
17
18
101-80-4
139-65-1
95-53-4
19
95-80-7
phenylenediamine
20
21
22
137-17-7
60-09-3
90-04-0
204-419-1
612-078-00-9
202-918-9
612-091-00-X
202-977-0
205-370-9
202-429-0
612-099-00-3
611-008-00-4
612-035-00-4
202-453-1
205-282-0
200-453-6
201-963-1
4-metoxy-m2,4-diamino-anisole
4,4-methylenedianiline
4,4-diaminodipehnylmetane
3,3-dichlorobenzidine
3,3-dichlorobiphenyl-4-4ylenediamine
3,3-dimetoxybenzidine
o-dianisidine
3,3-dimethylbenzidine
4,4-bi-o-toluidine
4,4-methylenedi-o-toluidine
3,3-dimethyl-4,4-diaminodiphenylmetane
6-methoxy-m-toluidine
p-cresidine
4,4-methylene-bis-(2-chloroaniline
2,2-dichloro-4,4-methylenedianiline
4,4-oxydianiline
4,4-thioaniline
o-toluidine
2-aminotoluene
4-methyl-m2,4-diaminotoluene
2,4,5-trimethylaniline
4-aminoazobenzene
o-anisidine
2-methoxyaniline
Not 1:97-56-3 (No:5) ve 99-55-8 (No:6) CAS numaralar ile aratrlmalar sonucu 95-53-4
(No:18) ve 95-80-7 (No:19) numaralara indirilmitir.
Not 2: Form 4te bulunan bu aniline ve 1,4-phenylenediamine metodu koullar altnda ortaya
kan bu boyalarn varl ilave bilgi olmadan ve kullanlan boyalarn kimyasal yaps
bilinmeden kesin olarak belirlenemez.
4.Prensip (Kural):
Tekstil rnei sitrat-buffer sulu solsyonunda (pH =6) 70 oC 'de kapal bir su banyosunda
(nceden bu scakla gelmi) 30 dakika bekletilir. Daha sonra tplere 3 ml aartc zelti
(Sodyum ditiyonit ) konur. Yarm saat daha su banyosunda duran numune dar karlp
tpn az kapatlr. ine souk su konarak soutulur (toplam 1 saat banyoda kalm olur)
Souyan tplere 1'er ml t-butil metil eter ilave edilir ve alkalanr. Faz olumas beklenir.
Faz olutuktan sonra TLC plakasna numuneler tatbik edilir. TLC plakas iinde tank
237
zeltisi bulunan tanklara konur ve 25 dakika sonra buradan karlr ve kurutulur. (zerindeki
renklere gre sonu verir) Plaka sodyum nitrit buharna tabii tutulur. Buradaki kabinin
ierisine seyreltilmi asit konur ve bu asitin iine (seyreltik H2SO4) bir kak sodyum nitrit
atlr. Oluan N2 gaz ile TLC plakas diazolanr ve bu plaka naftol zeltisi ile spreylenir.
Bu metodla azo bileiklerinin var olup olmad bulunur.
GSM Gaz kromatografisi metodu:
TLC plakalarndan phelenilen numuneler cihazdaki kahverengi tplere yerletiriniz.
Tplerin iine eter ve internil (i standart) konularak numune hazrlaynz. Numune ile
birlikte iinde bulunduunu tahmin ettiimiz standard numune gibi hazrlaynz. Numune
GSM Gaz kromatografi cihazna koyunuz. Bu cihazda yksek saflkta helyum gaz
kullanlmaldr. Bilgisayardan gerekli giriler yaplarak ekranda grlen piklerin deerlerine
gre hesaplama yapnz.
Hesaplama:
238
IS4: Antracene-d10,
6.8.3. Amin zeltisi: Deneysel ilemler iin her mililitre methanol bana her amin iin : 30
gr
6.9. Grade saflkta su , Su ISO 3696 Sandartlarna uygun olmaldr.
7.CHAZLAR
7.1. Reaksiyon kab: 20 ml'den 50 ml'ye kadar olan hacimde sya dayankl camdan az
skca kapatlabilecek ekilde olmaldr
7.2. 70 2 oC Ayarlanabilen s kayna jeneratr
7.3. Cam yada polipropilen kolon: 25-30 mm i apl 140-150 mm uzunluunda ii 20 gram
diatome topra ile doldurulmu kolon (6.6). k ksm cam yn ile doldurulmu olmaldr.
7.4. Vakum rotari evaporatr. Su banyosu ile birlikte olmaldr.
7.5. Pipetler: 10 ml, 5 ml, 2 ml, 1 ml. 1.inci kalite ISO 4787 'e uygun olmaldr.
7.6. Kromatografik ekipman aadaki cihazlardan seilmelidir.
7.6.1. TLC (nce Tabaka Kromatografisi) veya HPTLC (Yksek Peformans nce Tabaka
Kromatografisi). Konu ile ilgili ayrmay yapabilen tipte olmaldr.
7.6.2. HPLC (Yksek Performans Sv Kromatografisi) gradient (kademeli) ayrmal ve
DAD yada ktle spektroskopi dedektrl
7.6.3. Gaz kromatografisi (G.C) FID dedektrl veya Ktle Spektroskopik dedektrl
7.6.4. Kapiler elektroforez (C.E) DAD Dedektr ile birlikte
8. PROSEDR:
8.1.Test numunesinin hazrlanmas:
239
Tekstil maddesi uygun biimde kesilmelidir. Analiz iin test maddesinin 1 gram reaksiyon
kabnda tartlmaldr. rnlerin ok sayda renkli paradan olumas durumunda farkl
renkler mmkn olduunca ayr ayr alnmak zorundadr. eitli tekstil kalitelerinin
numuneleri malzemelerin tutarll iin (lif veya renk bakmndan) ayr ayr analiz edilmek
zorundadr. Eer tekstil numunesi yerine toz boya analiz edilecek ise direkt boya numunesini
solventte zerek ileme devam edilir.
8.2. Ayrma:
17 ml 'lik tampon zelti 70 oC 'ye kadar stlarak numuneye eklenir. Reaksiyon kab skca
kapatlm olmaldr. ncelemeden sonra iddetli olarak sallayarak reaksiyon zeltisi 70 2
o
C 'de 30 dakika tutulur. Tm lifler slanm olmaldr. 3 ml 'lik Sulu sodyum ditiyonit
zeltisi (6.5) azo gruplarnn ayrlmas iin reaksiyon zeltisine eklenmelidir. iddetle
sallayarak ve tekrar abuka 70 2 oC'de 30 dakika tutulularak 2 dakika iinde 20-25 oC 'a
(oda scaklna ) getirilir.
240
yerde HPLC/DAD yada GC/MSD vastas ile gsterilebilir. Deneylerde uygun i standartlara
yer verilmelidir.
9.Deerlendirme:
9.1. Hesaplama
Aminlerin miktar genellikle yazlm programlar kullanlarak hesaplanr. Bu hesaplama
genelde elle yaplr.
9.2. Uygulanan metodun gvenirlii:
EK-C ye baknz.
10.Deney raporu:
Deney raporu en azndan aadaki ksm resmi metodlar referans alacaktr.
a) Avrupa standartlar referans.
b) Numunenin eit mene ve iareti (ksmi numune,kabul edilebilir ise)
c) Giri tarihi ve analiz tarihi
d) Numune prosedr
e) Kantitatif metod ve dedeksiyon metodu
f) Sonu; mgr/kgrdeki amin limitinin tehis ve dzeyi olarak raporlanmaldr.
Not: Aminlerin dk dzeyde olduu yorumu yaplrken burada olduu gibi yanl pozitif
sonulara yol aabileceinden gerekli dikkat ve zen gsterilmelidir.
241
( EK-A )
KROMATOGRAFK ANALZ:
A.1) NCE TABAKA KROMATOGRAFS:
A.1.1) Plaka (HPTLC)
Uygulama hacmi
Mobil faz 1 :
A.1.2. Plaka(TLC):
Silikajel 60
(20 x 10 ) cm
Uygulama hacmi:
10 l
Mobil faz 2:
Mobil faz 3:
Mobil faz 4:
Devolopment
Doymu oda
A.1.3. Plaka(TLC)
Mobil faz 2 ve 3:
Silikajel 60
(20 x 20 ) cm
leme plaka kurutularak pepee devam edilir.
242
Belirte 1:
Belirte 2:
A.1.4. Dedeksiyon:
1, UV lamba
2, belirte 1 ve 2 tatbik edilir ve reaksiyonun tamamlanmas iin
5 dakika beklenir
Metanol
Eluent 2:
Sabit faz
Ak hz:
0,7-1,0 ml/dakika
Gradient alma
Kolon scakl:
40 oC
njeksiyon hacmi:
15 l
Dedektr:
Quantification:
(nitelendirme)
Asetonitril
243
Eluent 2:
Sabit faz
Ak hz
0,3 ml/dakika
Gradient:
Kolon scakl:
40 C
njeksiyon hacmi:
2 l
Dedeksiyon:
Sprey gaz:
yonizasyon:
njektr sistem:
njektr scakl:
260 oC
Tayc gaz:
Helyum
Scaklk program:
njeksiyon hacmi:
Dedektr:
MSD
A.4.Capiler elektroforez(CE):
200 L rnek solsyonundan alnr 50 L HCl ile (c: 0,01 mol/ l) ve geirgen memebran
filtrede( 0,2 l) szlr ve kapiler zon elektroforeze uygulanr.
Kapiler 1 :
Kapiler 2:
Tampon zelti:
244
25 oC
Kolon scakl:
Voltaj:
30 k V
njeksiyon zaman:
4 saniye
Flusing zaman:
5s
Dedektr:
70%
Amin No.6 :
20%
Aminler No.16 ve 17
50%
245
(EK-B)
Hesaplama:
Amin dzeyleri tek amin bileiklerinin pik alanlarndan hesaplanr. Amin dzeyi; Numunenin
mgr/kgrdaki W ktle oran gibi aadaki eitlie gre hesaplanr.
W : As x Ass x c x V / Ac x Asc x mE
V:
246
( EK-C )
Metodun gvenilirlii:
Aada verilen poliester rnler zerine yaplan ortaklaa bir almayla ortaya konmutur.
Analitik prosedr:
Elyaf:
Amin:
S( r )
S( R )
6,5(20,6) 2,2
7,7(40,2)
6,8(21,4) 2,4
10,9(34,3) 3,8
Tekrarlanabilirlik
( R ):
Yeniden retilebilirlik
x:
Ana deer
(EK-D)
247
4,5
248
Tekstil numunesinden bir gam veya toz boya numunesinden 0.100 gram alnr.
zerine pH: 6 zeltisinden 17 ml ilave edilir. (3.5 gram sitrik asit zerine 250 ml saf su
ilave edilerek sitrat tamponu hazrlanr. Tampon zeltinin pH deeri 6 olacak ekilde
NaOH zeltisi ile pH ayarlamas yaplr.
Daha sonra hazrlanan bu tplere 3er ml aartc zeltisinden ilave edilir (hidro slfit
zeltisinden) (0.6 gram hidroslfit + 3 ml su) ve tekrar 30 dakika su banyosunda
bekletilir.
Bir kap ierisine souk su konur ve su banyosu zerinden alnan tpler bu su dolu kaba
yerletirilir.
Faz olutuktan sonra eter faz alnr ve balon jojeye konulur. Su banyosu zerinde bu faz
birka damla kalncaya kadar uurulu. (Bu ilem bir rotari evaporatrde 50 mllik konik
balona alnan eter faz uurularak ta yaplr. Eer bu ilem rotari evaporatrde yaplacak
249
ise o zaman eter faz uurulduktan sonra rotari balonuna 2 ml metanol ekilir ve iyice
karitrlan metanoll faz GC/MS veya TLC plakasna uygulanr) (TLC plakas
uygulamasnda 3 kez ayn noktaya damlatlr) TLC plakas (Silikajel 60 F 254) (20x20)
ikiye kesilir ve 15 ml aseton+ 45 ml klor benzenden hazrlanm yrtme tank ierisine
konur ve 75 dakika bu zelti ierisinde bekletilir. Daha sonra kurutulur. Kurutma
ileminden sonra deriik H2SO4 (2 ksm saf su + 1 ksm H2SO4 zeltisinden 15 ml
almak yeterli olacaktr) zerine 1 spatl sodyum nitrit konulur ve plaqka birka dakika bu
zeltiden kan dumanda nitrolama iin bekletilir. Daha sonra bu tabaka - naftol ile
pskrtme yaplr ve eme suyu altnda ykanr. [TLC plakasna manuel uygulamalarda
bir klcal boru ile numune ekilerek TLC plakasnn alttan ve stten kurun kalem ile izgi
ekildikten sonra numuneler numaralandrlr ve alt izgiden sras ile numuneler kapiler
tpler ile ekilerek plakaya verilir (ilave edilir) TLC plakasn tank zeltisinin bulunduu
TLC tankna konur ve 75 dakika sre ile numunenin TLC plakasnda yrmesi
salanr.(TLC tankna yrtme zeltisinde tankn 1.5 cm alt seviyesine gelecek ekilde
zelti konur) Daha sonra bu plakalar baka bir bo tank ierisinde (TLC tankndan daha
geni ve az kapanabilen) bir kap ierisine H2SO4 zeltisi (% 10luk seyreltik zeltisi)
konur ve bu asit zeltisinin zerine bir kak NaNO2 ilave edilir (sodyum nitrit). Bu
ilemden nce biraz yatk vaziyette olacak ekilde solvent tanknda yrtlm olan TLC
plakas bu tankn ierisine yerletirilir.Asit zeltisi erisinde oluan N 2 gaznn buhar
TLC plakasn diazolar. Bu TLC plakas -naftol zeltisi ile spreylenir (renklerin
belirginlemesini salamak iin) Spreylenen plakalar bir sa kurutma makinas ile
kurutulur.
-
TLC plakas zerinde oluan renklere gre aril aminlerin varl ya da hangi aril aminin
olduu renklere gre tesbit edilir. Eer hi bir renk deiimi yoksa aril aminler mevcut
deildir eer turuncudan mora kadar deiik renkler oluur ise o zamanda ayn ilemi
standart zeltilerin plakalar zerine damlatlmas ve TLC plakasnda yrtlmesinden
sonra belirtelerin plakaya pskrtlmesi ile oluan renkler ve standartlarda elde edilen
renkler ile numunedeki renklerin koyuluk derecesine grede yaklak miktar tesbitleri
yaplr)
TLC plakas zerinde beliren renklere gre hangi aril aminin var olduu bu TLC plakalar
zerine standart aril aminli maddelerin yrtlmesi ile ve belirtelerin pskrtlmesi ile
oluan renklere gre aril aminlerin cinsleri tesbit edildikten sonra eter fazndaki
numuneden ve hazrlanan standart zeltilerden GC/MSe enjekte edilerek miktar
tesbitleri yaplr.
250
251
ASTM
INTERNATIONAL
TANIMLAMA No. : E 2228-02
G-Tekstil Elyafn1 Mikroskobik Tetkiki in
Standart Klavuz
Bu standart E 2228 olarak tespit edilmi tanmlama numaras altnda yaynlanmtr. Bu numaray
hemen izleyen say, standardn orijinal benimsenme ve kabul edilme yln veya sz konusu olduu takdirde
revizyondan geirilme yln ifade etmektedir. Parantez ierisindeki say, son mkerrer onay yln ifade
etmektedir. st simge epsilon (), son revizyon veya mkerrer onay tarihinden sonra yaplan bir nakl yorum
deiikliini gstermektedir.
1. Kapsam
Bu blm, forensik (adli) elyaf karakterizasyonun da, tanmlanmasnda ve
karlatrlmasnda kullanlan mikroskobik tetkikler iin klavuz esaslarn aklamaktadr.
Stereobinokler, polarize kl tip, karlatrc tip, floresan tip ve enterferans tip de dahil
olmak zere, ok eitli k mikroskoplar bu amala kullanlmaktadr. Baz gereksinimler
karsnda, tarayc (scanning) elektron mikroskobunun kullanm, ilave enformasyonun elde
edilmesine olanak salar. Tant elyafn tr ve kapsam baznda,kullanlacak olan testleri
veya teknikleri seiniz.
2. Referans Belgeler
2.1. ASTM Standartlar :
D 276 Tekstil Yaplar erisindeki Elyafn Tanmlanmas in Test Yntemleri2.
3. Terminoloji
252
254
255
doal elyaf- Bitkisel meneli (rnein; pamuk, keten, rami), hayvansal meneli (rnein;
ipek, yn ve krk eitleri) veya mineral meneli
(rnein, asbest) elyaf snfnn
tanmlayc ismidir.
pigment- Elyafn matlatrlmas veya renklendirilmesi iin kullanlan, incelikle kylm
ergimez materyaldir (rnein; titanyum dioksit, demir oksit).
dz polarize k- Tek dzlem zerinde titreen ktr.
pleokroizm- Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle farkl renk sergileme zelliidir.
polarize k- Tek yaylma (propagasyon) ve tek titreim (vibrasyon) ynl k n
demetini tanmlayan ifadedir. Titreim (vibrasyon) yn daima yaylma (propagasyon)
ynne diktir. Bu demet, bir polarizasyon filtresinin kullanlmas sureti ile adi ktan
yanstmayla (refleksiyonla) veya amaca elverili bir pleokroik madde ortam ierisinde ifte
yanstmayla (refleksiyonla) oluturulur.
polarize k mikroskobu- Birisi kademe altnda (polarizr), dieri de kademe zerinde
(analizr) olmak zere, iki polarizasyon filtresi ile donatlm bir mikroskoptur.
bir polarizrn- ncelikli (ayrcalkl) yn- Polarizr den kan n snrlandrld
titreim (vibrasyon) yndr.
refraktivite endeksi- Saydam bir ortam iin, bir boluk ortamndaki
(vakum) k
hznn, bu ortamdaki k hzna olan oranndan ibaret olan boyutsuz bir saydr.
greceli (rlatif ) refraktif endeksi- Elyafn refraktif endeksinin, kendisini evreleyen
ortamn refraktif endeksine gre kymetlendirilmesidir.
rtardasyon r (geciktirme)- Bir anizotropik liften kaynaklandklarnda, ifte yanstlm
(refrakte) bir nn dier n arkasndaki fiili aklk mesafesidir. ki refraktif endeksi, n
n ve lifin kalnl balamnda deikenlik gsterir.
yumuayarak,
ergiyen
ve
6. rnein Ellelenmesi
Tant kalemleri grsel olarak kontrol edilebilir ve tetkike tbi tutulacak lifler, cmbzlarn
kullanlmas sureti ile dokudan ayrlrlar. eitli aydnlatma teknikleri ile donatlm basit
bytcler ve stereo-mikroskoplar da kullanlabilir. Bant kaldrma veya hafife kazma gibi
dier yntemler de, ounlukla bir grsel kontrol sonrasnda kullanlmaktadr. Kaldrlan
bantlar, tetkike tbi tutulmak iin seilen liflerin aratrlmasnn ve kartlmasnn
kolaylatrlmas iin, temiz plastik levhalar, cam mikroskop slaytlar veya dier kontamine
olmayan zeminler zerine yerletirilmelidir. eritler ar ykl olmamaldr. Kaldrlan
eritler veya kazma sureti ile derlenmi materyal bir stereo-mikroskop marifeti ile
incelenmeli ve ileri aama analizlerine tbi tutulacak olan lifler izole edilmelidir. erit
zerindeki lifler, cmbzlarn, dier mikroskobik aygtlarn ve solventlerin kullanlmas sureti
ile kartlmaldrlar (1 - 6).3. erit, bir kat veya bir karton tabakas zerine
yaptrlmamaldr.
Kontaminasyon oluturmamak iin gerekli azami dikkat ve zen gsterilmelidir. Bu
amacn gerekletirilmesi iin, tetkike tbi kalemlerin ve bilinen kalemlerin incelenmesi farkl
alanlarda ve/veya farkl zaman sreleri ierisinde yaplmaldr. alma alan ve kullanlan
257
258
259
(100 mikrometrede pul says), zel krk lifleri trlerinin birbirlerinden ayrt edilmeleri iin
yararldr (19-22). Trtllar tarafndan retilen bir protein elyaf olan ipek, hayvan kllarndan
farkl morfolojik zelliklere sahiptir. pee zg baz zellikler, kesit iaretleri ve
yuvarlatlm keli gen kesite bir kama gibi ayrntlar da kapsarlar. Tekstil yaplarnda
ipek, rzi olarak birbirine yapk iftli lifler ancak daha bir sklkla tekli lifler halinde
grnebilirler (23).
Bitkisel meneli liflere teknik elyaf (ip, uval, hasr, vb.) olarak veya mnferit hcreler
(eler) (kumalar ve katlar) olarak rastlanr. Teknik liflerin tetkiki, epidermal (deri)
dokunun ve kristallerin aratrlmasn ve bir kesitin hazrlanmasn da kapsamal, ayrca odun
z iin bir kimyasal test de yaplmaldr. Mnferit hcrelerin incelenebilmesi iin, teknik
lifler svda bekletilerek yumuatlmal, kumalar ayr yerde taranmal ve katlar tekrar
hamura dntrlmelidir. Hcre duvarlar ve lmenin greceli kalnl, hcrenin uzunluu
ve dislokasyonlarn varl, tipi ve dalm kayda geilmelidir. (24). Dier karakteristik
hcreler de kaydedilmeli ve gvenilir hakiki hcrelerle karlatrlmaldr (25-27).
norganik Elyafn Fiziksel Karakteristikleri
Mineral lifler ounlukla asbest olarak isimlendirilirler ve bu szck ou doal olarak
oluan lifli hidrate silikat mineralleri iin kullanlan genel bir terimdir. Asbest mineralleri,
krizotil, armozit, krosidolit, lifli termolit/aktinolit ve lifli antofilliti de kapsarlar. Krizotil,
katman silikatlar olan serpantin grubuna dahildir. Dier asbest mineralleri amfibollerdir ve
zincir silikatlar olarak snflandrlmaktadrlar. Asbest lifleri, tek balarna veya dier
bileenlerle karm olarak, inaat materyali ve izolasyon rnlerinde oluabilirler. Krizotil,
ounlukla bir dokuma kuma olarak rastlanan bir asbest mineralidir ancak asbest
minerallerinin herhangi birisi, contalar gibi preslenmi tabakalarda bulunur. Potansiyel salk
riski tamalar balamnda, asbest liflerini analize tbi tutarken dikkat ve zen gsteriniz.
Tm asbest mineralleri, polarize k mikroskopisi yntemi sayesinde optik zellikleri ile
kolaylkla ayrt edilerek, tanmlanabilirler.
Her ne kadar esas olarak mtlaa edilmese de,
dispersiyon lekelemesi son derece yardmcdr (28, 29). Enerji yayc spektrometrili tarayc
elektron mikroskopisi, asbest minerallerinin karakterize edilmesi iin kullanlabilir. Asbestin
ayrt edilerek tanmlanmas iin uygulanan mikroskopik olmayan teknikler, X-n
diffraksiyonunu ve kzl-tesi spektroskopiyi de kapsarlar.
Cam elyaf ounlukla inaat materyali ve izolasyon rnlerinde bulunmaktadr. Cam
elyaf ayn zamanda yapay vitrz elyaf olarak da isimlendirilmektedir (30). Cam elyafnn
retimi iin kullanlan balatma materyali baznda, bunlar kategori altnda
snflandrlmaktadr : fiberglas (cam elyaf) (srekli veya sreksiz) (devaml veya devamsz
elyaf ), mineral yn (kaya yn ve izabe kp yn) ve refrakter seramik elyaf (cam
seramik elyaf). Alminyum oksit, silikon karbr, zirkonyum oksit ve karbon gibi tek kristal
ve polikristalize refrakter elyaf, cam elyaf olarak mtlaa edilmediinden, bu kapsama dahil
edilmemitir.
Klasik daldrma yntemleri ile uygulanan k mikroskopisi, cam elyafnn
snflandrlmas ve karlatrlmas iin refraktif endeksinin belirlenmesi iin
kullanlmaktadr. Yaylma lekelemesi teknii, refraktif endeksinin ve bir rnek ierisindeki
refraktif endeksi deiiminin belirlenmesi iin yararl olabilir. Srekli olmayan cam elyaf
yn, kaya yn ve izabe kp ynnn refraktif endeksinin belirlenmesi ve
karlatrlmas, lifleri tavlayarak sertletirmek ve ift deiim (varyasyon) yntemini
kullanmak sureti ile de gerekletirilebilir (31-33). %10luk HCl kullanmak sureti ile
260
(1)
Cam haricindeki tm saydam lifler, iki esas refraktif endeksi sergilerler, bunlarn birisi
lifin uzun eksenine paralel polarize k iin (n ), birisi de lifin uzun eksenine dik polarize
k iindir (n ). Polarize k altnda incelenen lifler iin, nc bir miktar olan niso [(1/3 2
n + n ) olarak tanmlanan] da tahmin edilebilir. Refraktif endeksi dalga boyu uzunluu ve
ortam scaklk derecesi balamnda deikenlik gsterdiinden, tm saydam materyaller iin
bir standart refraktif endeksi (n), 589 nm dalga boyu uzunluuna (sodyum D hatt) ve 25C
dzeyinde ortam scaklna tekabl eden refraktif endeksi olarak belirlenmitir.
Bir lifin refraktif endeksi, eitli yntemlerle belirlenebilir. Kullanlan yntem her ne
olursa olsun, nIJ ve n belirlenmesi, sras ile polarizrn ayrcalkl ynne paralel ve dik
konumlarda hizalandrlm lifle, dz polarize n kullanlmas sureti ile yaplmaldr.
Polarizrn titreim (vibrasyon) yn, okler gratiklnn yatay hatt ile akmaldr.
Refraktif endeksi lmlemeleri greceli veya tam doru olabilirler. Bir greceli refraktif
endeksi lm; (1) daldrlm bir objenin refraktif endeksinin, daldrma ortamnn refraktif
endeksinden daha byk veya daha kk olduunun belirlenmesini ve (2) lif ve ortam
arasndaki kontrast miktar bazndaki yaklak refraktif endeksinin kymetlendirilmesini
inhisar eder. Kontrast, lif ve ortam arasndaki fark miktarn gstermektedir. Bir lifin n ve
n deerleri iin doru ve tam saysal deerler (589 nm dalga boyu ve 25C scaklk koulu
altnda), Becke hat yntemi veya yaylma lekelemesi yntemi sayesinde belirlenebilir. Bu
yntemlerin kullanlmas sureti ile yaplan lmlemelerin duyarllk lt + 0.001
dzeyindedir (18).
ki refraktif endeksi gsteren bir lif iin birefrenjans [n
- n ] olarak tanmlanmtr.
261
(2)
Mteferrik Teknikler
1 mm kadar ksa liflerden fiziksel apraz kesitlerin hazrlanabilmesi mmkndr.
retilmi ve bitkisel meneli liflerden, uzunluklar boyunca herhangi bir yerden apraz kesit
alnabilir (54-59). Hayvan kllarndan, ilave ayrt edici tanmlama karakteristiklerinin
gelitirilmesi iin apraz kesit alnabilir (60-61). retilmi elyafn apraz kesitlerinin
incelenmesi aamasnda, genel biim, matlatrcnn ve/veya pigment partikllerinin
262
dalm, sferlid veya bolarn (voids) varl ve boyutu, boya penetrasyonunun (nfuzunun)
derinlii ve yzey ilemeleri, varolmalar halinde kayda geilmelidirler. Bir apraz kesitten
lmlenen lif boyutlar, birefrenjansn hesaplanmas ve oklu-loblu liflerin modifikasyon
(deiim) orannn belirlenmesi iin kullanlabilir.
Ergiyebilirlik testi uygulamas, tahribata yol ac bir yntemdir. Bununla beraber
ergiyebilirlik testi, tahribata yol amayan yntemlerle elde edilen enformasyona ek
enformasyon salayabilir. Liflerin solventlere kar olas tepkileimleri (reaksiyonlar), ksm
ve btnsel ergiyebilirlii, yumuamay, ekerek bzmeyi, jellemeyi (jlelelemeyi) ve
renk deiikliini kapsarlar. Ergiyebilirlik testlerinin bir tanmlama programnn paras
olarak uygulanmalar durumunda, reaktifler veya solventlerin bir kafilesi veya retim teknesi
iin, Kalite Gvence ve Kalite Kontrol (QA/QC) laboratuar uygulamalarnn akabinde, amaca
uygun kontrollerin yaplmas gereklidir. Ergiyebilirliklerinin karlatrlmas aamasnda,
bilinen ve teste tbi tutulan liflerin pe-pee (simltane) biimde grlmeleri arzuya yandr.
(5, 62-64).
Termoplastik lifler zerinde scaklk etkisinin incelenmesi iin, bir scak kademe ile
donatlm bir polarize k mikroskobunun kullanlmas tavsiye edilir. Hafife atlmam
polerlerin kullanlmas sureti ile, liflerin damlack formasyonu, kontraksiyon, yumuama,
karbonlama ve peltelemesinin bir scaklk derecesi kademesi tesinde incelenebilmesi
mmkndr; pelteleme scaklk derecelerini de ieren bu izlenimler kayda geirilmelidir.
retilen lifler, saf polimerler olmaktan ziyade, kimyasal bileim elerinin karmndan
olutuklarndan, ve kristalize ve amorf alanlarn bir kombinasyonu olduklarndan, tek bir
pelteleme noktasndan ziyade, bir scaklk derecesi kademesinin tesinde deiiklikler
izlenmektedir (5, 7, 65-69). Lifler, yksek scaklk altnda stabilitesini (kararlln) koruyan
silikon ya gibi inert ve yksek scakla kar dayanml bir montaj ortamna monte edilmek
sureti ile, yinelenebilir pelteleme davrannn izlenmesi salanmaldr (70, 71). Balang
pelteleme scaklk derecesi yaknnda bulunulduunda, 1 il 2 C/dakika dzeyinden byk
olmayan bir stma orannn kullanlmas sureti ile, doru, duyarl ve yinelenebilir sonular
daha iyi bir ekilde elde edilmektedir. Tesis edilmi ana hatlar takiben, amaca uygun ve
elverili standartlarn kullanlmas sureti ile scak kademenin kalibrasyonu yaplmaldr.
Tavsiye edilen pelteleme noktas aparat, ortam scaklk derecesi dzeyinden. 300 C scaklk
dzeyine dek 0.01 C dzeyindeki artlarla deien scaklk derecesi dzeylerine
ayarlanabilir olmal ve
1 C/dakika dzeyi gibi dk bir stma oranna izin verebilir
nitelikte bulunmaldr (72-79).
Tarayc elektron mikroskopisi/enerji datc X-n spektroskopisi
(SEM-EDS);
liflerin karakterizasyonunda bir grntleme ve mikro-analitik arac olarak kullanlabilir. Lif
yzeyinin morfolojisi, srekli deiken bytmelerde, byk alan derinlii ile incelenebilir.
Lifler veya hazrlanm apraz kesitler veya her ikisi, bir rnek ucuna monte edilirler ve olas
elektron huzmesi yklenmesinin bertaraf edilmesi amac ile, kondktif (iletken) olarak
kaplanabilirler. Lifin apraz kesitinin doru ve duyarl olarak lmlenebilmesi iin, amaca
elverili bir kalibrasyon standardnn kullanlmas tavsiye edilir.
Elyaf analizine SEM-EDS uygulamalar; lif apraz kesitinin karakterizasyonunu,
pigmentlerin ve matlatrclarn elemental analizle ayrt edilerek tanmlanmalarn, kesikler
ve yrtklar balamndaki lif hasarlarn (51, 53, 80-82), lifler zerindeki iz kalntlar ve
yzey zellii deimelerini de kapsamaktadr. Yazarlar, dokunmam kumalarda lif
bititirmesini ve ynn ekmeden korunma ilemini incelemilerdir. Hayvan kl pul yapsnn
263
SEM
kullanm
sayesinde
yaplan
yzey
8. Rapor Dokmantasyonu
nceleyicinin analitik notlar; mikroskopik karlatrmalarda kullanlan zel
karakteristikleri, zellikle tm hesaplanm deerleri, tanmlamalar, diyagramlar veya
fotoraflar yanstmaldr. Rapor, karlatrlan liflerin bir pozitif birleme, bir negatif
birleme veya bir belirsiz sonucu sergileyip, sergilemediklerini belirtmelidir. Teste tbi
tutulan ve bilinen lifler tm test edilmi parametrelerde ayn karakteristikleri ve optik
zellikleri sergiledikleri ve bylece, ayn kaynaktan doanla tutarl olduklar takdirde, pozitif
bir birleme yaplm demektir. Teste tbi tutulan ve bilinen lifler baz kayda deer
grnmlerde farkl olduklar ve bylece farkl kaynaklardan domu olduklar takdirde,
birleme negatiftir. Belirsiz bir sonu, bir neticeye varlamadnn gstergesidir ve kesin bir
neticeye varmann neden olanaksz olduuna ilikin baz aklamalara muhtatr. ncelemenin
belge grnmlerinde, fotorafla tespit ve dijital grntleme kullanlabilir.
9. Anahtar Szckler
9.1. lifler, adli tp bilimi, mikroskopik tetkik
BLM-XIII
PETROL RNLER ANALZLER
A-PETROL YALARINDA VSKOZTE TAYN
Bir yaktn viskozitesi i srtnme veya yaktn akmna diren olarak tanmlanr. Bir sv
yakt veya yalama yann viskozitesi belirli hacimdeki sv yaktn belirli saydaki delikten
tmyle geii iin gerekli olan sre olarak belirtilir ve bu sre saniye trnden olarak
kullanlr. Saniye saysnn kk olmas viskozitenin kk olduunu gsterir. Yalama,
hareketli paralar arasndaki srtnme, anma ve kaak gibi etkenler viskozite ile ilgilidir.
Fakat pskrtme sisteminin temel elemanlarnn zellikle yakt pskrtme pompalar ve
silindir yalamada kullanlan sv yaktlar tarafndan gerekletirildiinden viskozitenin belirli
bir deerden kk olmas gerekir. Yakt pskrtme yakt pompas ve silindir arasna giren
yakt viskozite ile ters orantldr. Bir baka deyile kaaklarn artmas viskozitenin klmesi
veya bunun tersi viskozitenin artmas kaaklarn azalmas demektir. Bu nedenle ok dk
viskoziteli sv yaktlarn pompa kayplarnn oalmasna neden olaca gerekesi ile dizel
motorlarnda kullanlmas uygun deildir. Viskozite gereinden yksek olmamaldr. nk
viskozitenin artmas pskrtme srasnda byk bir direncin meydana gelmesine neden
olacaktr. Bu istenilmeyen yksek viskozite ancak hafif yalar iin elverilidir. nk
istenilen pskrtme salanncaya kadar atomizasyon basnc yksektir. ok ar ve viskoz
yaktlar kullanlmadan nce stlarak viskoziteleri drlerek kullanlr. CIMAC ve ISO
264
8217 standartlarnda viskozite birimi olarak santistok (cSt) kullanlr. Daha nceleri
Redwood, Saybolt (SSU, SSF) Engler ve benzeri viskozite birimleri artk kullanlmamaktadr.
Damtma rnleri iin viskoziteye ilikin referans scakl 40 Cdir. (Bu scaklk gemite
50 C idi). Atk yalar iin viskozite referans scakl 100 Cdir. Viskozite greceli ve
mutlak olmak zere iki tre ayrlr. Mutlak viskozite yaktn, ya filminin bozulmasna kar
gstermi olduu direntir. Mutlak viskoziteye dinamik viskozite ad da verilmektedir.
Dinamik viskozite Newton forml ile hesaplanr.
T= .s v/h ( kg-saniye/m2 )
T: Kuvvet ( kgf )
S: Dokunma yzeyi ( m2 )
h: Dokunma yzeyleri arasndaki mesafe ( m )
v: Dokunma yzeylerinin greceli hz ( m/s )
: Dinamik ( mutlak ) viskozite faktrdr
Yaktn dinamik viskozitesinin ayn scaklktaki zgl arlna oran kinematik viskoziteyi
verir. Kinematik viskozite birimi cm2/saniyedir. Buna stok ad verilir. 1 stok (stoke) 100
santistok a (cSt) edeerdir. Viskozite llmesinde viskozimetreler kullanlr.
Viskozimetreler:
Yaktlarn viskozitelerinin saptanmasnda sk olarak saybolt viskozimetrelerinden
faydalanlmaktadr. Fuel oillerin ve bazen de yalama yalarnn viskoziteleri belirli bir
scaklkta llr. Bu nedenle test edilecek yaktn kullanlaca paslanmaz elik veya
pirinten yaplm boru, sabit scaklk salayabilecek ekilde stc banyosu ile evrilidir. Bu
banyonun scakl bir termometre vastas ile devaml olarak kontrol edilir. Analiz edilecek
(test edilecek) temiz bir fuel oil sabit scakla getirilmi ya ile evrili olan boruya
doldurulur. Bu yaktn scakl normal deney artlar scakln bulduu zaman borunun alt
ucundaki tapas karlr ve yakt kk apl kanaldan (orifizden) geerek alttaki blntl
kapta toplanr. Blntl kapta 60 cm3 (60 ml) yakt toplam iin geen sre saniye cinsinden
belirlenir. Bu sre belirli scaklkta saniye cinsinden yaktn viskozitesini verecektir.
Viskozimetre ile elde edilen deeri zellik belirler.
1) 60 cm3 lk yaktn (rnein fuel oilin) blntl kaba aktarlmas iin geen sre
2) Bu viskozimetre de hangi tr orifizin kullanld
3) Bulunan viskozitenin hangi scaklkta tespit edildii (rnein 50 C da denenmi ve
132 saniyelik bir sre elde edilmi ise be testi (analizi) yaplan yaktn viskozitesi 50
Cde 132 SSUdur denir.
Saybolt viskozimetresi;
ABDde kullanlmaktadr. Ancak gnmzde yaygn olarak Redwood-saniye viskozite birimi
kullanlmaktadr. Saybolt viskozitesinden bulunan deerin 0.84 ila arplmas ile
265
Redwood-saniye cinsinden deeri bulunur. Eer bir yaktn SSU cinsinden viskozitesi
biliniyor ise ayn scaklkta (cSt) santistok cinsinden viskozitesi bulunabilir.
VcSt = 0.22 .SSU - 180
SSU
( cSt )
Petrol Enstits
BSI:
DIN:
Alman Standartlar
ISO:
266
III-
Hidrokarbon serileri: Ham petroller iin bir ok seri olmakla birlikte ticari
amalarla kullanlanlar aada sralanmtr.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Parafin serisi
Olefin serisi
Naften serisi
Aromatik serisi
Diolefin serisi
Asetilen serisi
a) Parafin serisi:
CnH2n+2 kapal forml ile belirtilen seri son derece dayankl olan bir
seridir. Bu serinin yeleri isimlerinin sonuna an eki gelerek adlandrlrlar.
rnein; metan, etan, propan, btan, pentan, hekzan, heptan vb. gibi.
Parafin serisinin yeleri byk bir ounlukla oda scaklnda dumanl
slfrik asit, deriik alkaliler, nitrik asit ve kromik asitten (kuvvetli
oksitleyici) etkilenmezler, parafin serisi gne nda yava olarak klorin
veya katalizrl ortamda klor ve bromdan etkilenir.
b) Olefin veya etilen serisi:
Olefin veya etilen serisi CnH2n forml ile gsterilir. Bu serinin yeleri
isimlerinin sonuna en eki gelerek adlandrlr. rnein eten (etilen), propen
(propilen), bten (btilen), penten (pentilen), hekzen (hekzilen), hepten
(heptilen) vb. gibi. Etilen (C2H4) bu serinin en basit bileii olup normal
basn ve scaklkta gaz halindedir. Etilenin kaynama noktas -103 C dir.
Ak zincir yapl hidrokarbonlar veya parafin ve olefin serileri alifatik
hidrokarbon olarak snflandrlr.
267
c) Naften serisi:
C2H2n kapal forml ile belirtilen naftenler, formlleri bakmndan
olefinlere benzemekle birlikte olefinlerden ok farkl zellikler
gstermektedir. Naftenler halkal veya evrimsel bileikler olduklar halde
olefinler dz zincir yapsnda olan bileiklerdir. Naftenler de iki karbon
atomu ift ba ile birletirilmilerdir. Naftenler doymu ve olefinler ise
doymam hidrokarbonlardr. Kimya biliminde naftenler metilen olarak
adlandrlmaktadr. Metilenden treyen isimler rnein; tetra metilen, penta
metilen ve hekza metilen yerine bu gn siklo btan, siklo pentan ve siklo
hekzan isimleri tercih edilmektedir. Dier evrimsel serilerle
kyaslayabilmek iin benzen ile siklo hekzan incelendiinde her iki
kimyasal madde de bir moleklnde 6 karbon atomu kapsamaktadr , ancak
siklo hekzan oluturmak iin benzen moleklne 6 hidrojen atomu daha
ilave edilmesi gerekir. Siklo hekzan molekl doymutur, oysa benzen
molekl byk oranda doymamtr. Benzen fazla aktif olmayan bir
bileiktir. Bunun nedeni benzende 3 ift ban bulunmasdr. Naftenler,
olefinler gibi slfrik asitte kolaylkla znmezler.
d) Aromatik serisi:
Aromatiklerin kapal formul CnH2n-6 olup bu seriye ou zaman benzen
serisi denir. Aromatikler halka trnden bir yapya sahiptir, Naftenler den
farkl taraf ift baa sahip olulardr. Bu serinin en basit bileii
benzendir. Benzen moleklnn halka trnden yaps basit halkal yapda
(naftenlere) ve zellikle zincir yapl alifatiklere gre sl olarak daha
dayankldr. Bu nedenle aromatik hidrokarbonlarn makine silindirlerinde
yanabilmeleri iin alifatiklere gre ok daha yksek sktrma scaklklar
gereklidir.
e) Diolefin serisi:
Bu serinin kapal forml CnH2n-2 olup olefin serisine benzemektedir.
Aralarndaki fark iki atom hidrojenin yokluu veya her moleklde iki ift
ban bulunmasdr. ift ba bu seriyi son derece aktif hale getirir.
Diolefinler polimerleme veya dier doymam molekllerle birleerek
yksek molekl arlnda sakzms katlar oluturma eilimi gsterirler.
Bu seriye rnek olarak hekzadien verilebilir.
f) zomerik bileikler:
zomerik bileikler, normal bileiklerle ayn karbon ve hidrojen saysnda
ve eit molekl arlnda olmakla birlikte farkl fiziksel zellik ve i
yapdadrlar. zomerik bileiklere rnek olarak parafin serisinden normal
heptann izomeri gsterilebilir. Bunlar metil hekzan, dimetil pentan ve
etil pentandr. Daha karmak parafinik hidrokarbonlar olduka byk
sayda izomere sahip olabilir. Bu izomerlerin yaplarndaki fark farkl
fiziksel zellik ve reaksiyon karakteristiklerine neden olmaktadr.
268
Parlama noktas:
Istlan yaktlarn oluturduklar buharlarn kendiliinden parlayabildikleri en dk scaklk
derecesine parlama noktas denir. Parlama noktas yaktn performansna etki eden bir faktr
deildir. Yaktn parlama noktalarnn bilinmesi depolama ve yangn tehlikesi bakmndan
nem arz etmektedir. Parlama noktas; Pensky-Martens ve Penky-Abbel gibi deney cihazlar
ile tayin edilir. Uuculuu yksek olan yaktlarda Clevelant cihaz denen cihazlarla tayin
edilir. Bu cihazlarla tayin u ekilde yaplmaktadr. Usulne uygun olarak alnan yakt
numunesi stlr ve oluan buharlarla alevin grld scaklk derecesi C veya F olarak
saptanr.
Alevlenme noktas (flush point):
Yakt buharlarnn bir aleve dokunularak yanmas ve en az 5 saniye sre ile yanabilmesi iin
gerekli olan en dk scaklk derecesidir. Dizel yaktlar iin msaade edilen en dk
alevlenme noktas minimum parlama noktasndan 15-25 C kadar daha yksektir. Dizel
yaktlarn en dk alevlenme noktalar DMX iin 43 C ve dierleri iin ve tm fuel oiller
iin 60 Cdir.
Akma noktas:
Gemi dizel yaktlarnn boru devrelerinde, yaplarnda byk miktarda mum kristalleri
olumakszn akabilecei en dk scaklk derecesine akma noktas denir. Dk
scaklklarda yakt, jel veya pelte durumuna gelir ise bu durum onun akmasna engel olacaktr.
Younluk:
Younluk belirtilen scaklkta ktle ile hacim arasndaki mutlak iliki olup, Uluslararas
Sistemde (SI) kg/m3 birimi ile ifade edilmektedir. Gemi dizel yaktlarnn younluklar 8001010 kg/m3 deerleri arasnda deimektedir. Younluk iin kg/m3 birimi dnda kg/lt birimi
de kullanlmaktadr. Dizel yaktlar iin metrik sistemde yararlanlan ton/m 3, Emperyal
sistemin Bome ve API younluk birimleri genellikle kullanlmamaktadr. Baz lkelerde
yllarn getirdii alkanlklar nedeni kullanlan API gravite, Amerikan Petrol Enstits
tarafndan nerilen zgl arlk birimidir.
API : 141.5 - 131.5
veya
141.5
131.5+ API
269
Bulutlanma noktas:
Damtma rn bir yaktn bulut noktas mum kristallerinin olumaya balad scaklk
derecesidir. Bu durum berrak bir yaktn donuklamaya balad anda grlr.
Tortu:
Dizel makinelerinin yaktlarnda bulunmas olas olan tortu, filtrelerin tkanmas ve servis
mrlerinin azalmasna neden olur. Bir yaktn tortu miktar % 50, % 50 oranndaki yakt ve
benzen karmnn separe edilmesi ve karmndan ayrlan miktarn llmesi ile saptanr.
Yakttan ayrlan lm yaplan yabanc maddeler byk bir ihtimalle inorganik maddelerdir.
Bunlar arasnda kum, pas artklar, yakttan olumayan ve yaktta znmeyen maddeler
bulunur.
Asfalten:
Ham petroller, petrol rnleri, maltoz, asfalt imentolarnda bulunan ve karbon dislfitte
znen fakat parafin naftalarnda znmeyen, yksek molekl arlna sahip aromatik
organik bileiklerdir. Yksek oranda asfalten ieren yaktlar amur oluturma eilimi
gsterirler. nk asfalten yaktn ierisindeki su ile tepkimeye girme eilimindedirler.
Tutuma nitelii:
Yaktn sktrlm hava ierisine pskrtld zaman yanmaya kar olan yeteneinin bir
lsdr. Yanma nitelii veya yanma zellii iyi olan bir yakt, tutuma gecikmesinin kk
olmas nedeni ile derhal tutuacaktr. Zayf tutuma niteliindeki yaktlar ise byk bir
tutuma gecikmesi oluturarak yanarlar.
Setan says:
Yanma nitelii setan says ile belirtilir. Halen almakta olan dizel makineleri yaklak
olarak 50 setan saysna gereksinim duyarlar. Setan says; setan ve alfametil naftalen den
oluan bir yakt karmnda setann hacimsel olarak yzdesidir. Alfametil naftalen yakt ile e
yanma niteliinde olup kmr katrannn damtlmasndan elde edilen bir hidrokarbondur.
Setann ok iyi bir yanma zellii vardr, buna karlk alfametil naftalen ise zayf bir yanma
zellii gsterir. Setan bir petrol trevi veya parafin serisi bir hidrokarbondur. zgl arl
775 kg/m3, kaynama noktas 289-290 C, donma noktas 16 Cdir. Ve kimyasal forml
C16H34 tr. Alfametil naftalen ise adndan da anlalaca gibi naftalen serisi bir
hidrokarbondur. zgl arl 1025 kg/m3, kaynama noktas 244 C, donma noktas 21.5 C
ve kimyasal forml C11H10dur. Her hangi bir yaktn setan says tek silindirli deiken
kompresyon oranl C.F.R makinelerinde saptanr.
Deneyin yapl;
Belirli bir makine devir says sabit olduu zaman tutuma gecikmesi periyodu,
kompresyon oran ile ters orantldr kuralna uygun bir biimde yrtlr. Yani sabit devir
saysndaki bir makinede sktrma oran arttka tutuma gecikmeksizin krank as veya
270
saniye trnden sresi ksalr. Tutuma gecikmesi sreci, enjektr ine valfinin yuvasn terk
ettii an ile silindirde yanmann baladn gsterir basn ykselmesi balangc arasndaki
zaman araldr. Tutuma gecikmesi iten yanmal makinelerde 5-20 krank derecesi arasnda
deiir. Modern gemi dizel makinelerinde bu sre yaklak olarak 0.002-0.005 saniye
dolayndadr. Deney makinelerinde tutuma gecikmesinin standart boyu 13 krank derecesi
olup bu deer lt olarak kabul edilebilir. Deney yakt C.F.R ( Cooporative fuel research )
makinesinin silindirine yaklr ve makinenin sktrma oran zel cihazlar yardm ile llen
13 krank derecesine eriinceye kadar ykselir ve bu deeri veren kompresyon oran not edilir.
Sonra makine iki ayr stan ve alfametilen naftalen karm ile altrlr. Karmdan birinde
5 birim yksek ve dierinde ise yaktn umulan setan saysndan 5 birim daha kktr. Bu
karmlarn 13 krank asna uyan tutuma gecikmesi srecini veren kompresyon oranlar
bulunur ve orant yolu ile rnek yaktn setan says hesaplanr. yi yanma niteliine haiz
yaktlar 13 derecelik tutuma gecikmesi iin dk kompresyon oranlarna gereksinim
gsterirler ve yksek setan saysna sahiptirler. Zayf yanma niteliindeki yaktlar ise 13
derecelik tutuma gecikmesi iin yksek kompresyon oranna gereksinim gsterirler ve dk
setan saysna sahiptirler. Gnmzde dizel makinelerinde referans yakt olarak kullanlan
yaktlarn setan saylar en yksek 72.5 ve en dk 20dir. Ticari dizel yaktlarnda setan
says 25-60 deerleri arasnda deimektedir. 1500 devir/dakika (rpm) zerinde alan dizel
makinelerinde setan says (Cn) 50-60 dr. Devir says 500-1500 aras olanlar iin setan
says 45-55 ir. Devir says 400-800 aras olarak alanlar iin setan says 35-50dir. Devir
says 200-400 aras olanlar iin setan says 30-45tir. Devir says 100-200 olanlar iin ise
setan says 20-40dr. Dizel makinelerinin tutuma nitelii, setan says dnda dizel
indeksi ile de belirtilir. Dizel indeksi aadaki deneysel eitlik yardm ile saptanabilir.
Di: 2.367 ( tA + 17.8 ) ( 1.076 - 1 )
d+0.004
Bu eitlikte;
( d ) ( 20/4 C ) : Suyun + 4 C deki zgl arlna gre 20 C de yaktn tespit
edilen zgl arldr.
tA: Anilin noktasdr.
Dizel indeksi yksek olmas setan saysnda olduu gibi yaktn iyi tutuma niteliinde
olduunu gsterir. Anilin noktas bilindiinde yaktn setan says aadaki eitlik
yardm ile bulunabilir.
Cn:
tA - 31.5
1.950
0.0
33
33
33
0.5
41
39
39
1.0
45
44
44
271
2.0
51
49
4954
3.0
57
53
58
4.0
63
57
272
metot eski literatrde ortaya kan ve SUS ve SFS verilerinden hareketle kinematik
vizkozitelerin hesaplanmas amac ile korunmulardr.
Bir santistok; saniye bana bir
mm ye (mm/s) eittir.
1.2 Kinematik vizkozite birimi olan SI, mm/s ve Fahrenhayt derece cinsinden scaklk bu
uygulamada standarttr.
2.Referans belgeler:
2.1 ASTM standartlar
D-445; Saydam ve opak svlarn kinematik vizkoziteler iin test metodu (3)
D-2270; 40 ve 100Cde kinematik vizkoziteden hareketle vizkozite indeksinin hesaplanmas
iin uygulama
3. Uygulama zeti:
3.1 Belirli bir kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel vizkozite tesbitin yapld
scakla gre deiir. Temel dnm deerleri Tablo I de 100 F iin verilmi olan
deerlerdir. Her hangi bir scaklktaki belirli (verili) bir kinematik vizkoziteye edeer
Saybolt evrensel vizkozite 4.3 deki tarif edildii ekilde hesaplanabilir. 210 Fdaki edeer
deerler Tablo 1 de kullanmmz iin sunulmutur.
3.2 Saybolt furol vizkozite edeerleri yalnzca 122F ve 210 F scaklklar iin olmak zere
Tablo 3 de izelge halinde verilmitir.
3.3 Tablolarn kullanm iin rnekler EK XI de verilmitir.
4- Anlam ve kullanm:
4.1 Bir zamanlar petrol endstrisi kinematik vizkozitenin saybolt vizkozimetre yardm ile
llmesi ile ve kinematik vizkoziteyi Saybolt evrensel saniyeleri (SUS) birimleri ile ve
Saybolt furol saniyeler (SFS) birimleri ile ifade etmeye bel balamtr. Bu uygulamann hali
hazrda petrol endstrisinde uygulamalar kalkm bulunmaktadr.
4.2 Bu uygulama; SUS ve SFSnin , SI kinematik vizkozite birimleri, mm/s ile balantl olan
resmi denklemleri ifade eder.
4.3 Bu uygulama, SUS ve SFS birimleri ile SI kinematik vizkozite birimleri arasndaki
dnme imkan verir.
5. Saybolt evrensel vizkoziteye dntrme yntemi (prosedr):
5.1 100 F scaklktaki 1.81 ila 500 mm/s (cSt) arasndaki kinematik vizkoziteleri ve 210 F
deki 1.77 ile 139.8 mm/s (cSt) vizkoziteleri dorudan TABLO 1 den hareketle Saybolt
evrensel saniyelere (SUS) dntrnz. (Baknz Ek XI, rnek 1)
273
Not 2- Listelenmemi ancak tablo 1de verilmi olan sra ierisindeki vizkoziteleri lineer
interpolasyon ile elde ediniz. (Baknz Ek XI, rnek 2)
5.2 100 ve 210 F scaklklardaki Tablo 1in en st limitlerinden daha byk kinematik
vizkoziteleri, aadaki gibi Saybolt evrensel vizkozitelere dntrnz. (Baknz Ek XI
rnek 3)
Saybolt Evrensel saniyeler = Centistokes x B ( 1 )
Burada R = 100 F da 4.632
210 F da 4.664 dr
5.3 100 veya 210 F dan gayri scaklklarda kinematik vizkoziteleri aada grlecei gibi
Saybolt evrensel vizkozitelere dntrnz. (Baknz Ek XI, rnek 4)
Ut = U100 F ( 1 + 0.000061 ( t-100 ) ( 2 )
Burada ;
Ut : t F daki Saybolt evrensel vizkozitedir.
U100 F : 100 F daki Tablo 1 den , t F deki santistok cinsinden kinematik vizkoziteye
edeer olan 100 F daki Saybolt evrensel saniyeler cinsinden Saybolt evrensel vizkozite.
[Not 3- Denklem 2 deki Saybolt evrensel saniyeler iin arpanlar Tablo 2de, Faktr A
olarak bir scaklklar serisi halinde verilmitir.]
5.4 Saybolt ile kinematik vizkoziteler arasndaki iliki 75 mm/snin zerinde (cSt)
olduundan bu limitin zerindeki kinematik vizkoziteler, 0 ila 350 F arasndaki tm
scaklklar iin Tablo 2den, B iin buna zg faktr seilerek denklem 1in (4.2) kullanm
suretiyle Saybolt evrensel vizkozitelere dntrlr. (Baknz Ek XI, rnek 5)
(3)
(4)
274
[ 1.0 + 0.03264
]
( 3930.2 + 262.7 + 23.97 + 1.646 ) x 10-5
(5)
122 F
= 0.4717 +
210 F
= 0.4792 +
[5610
13924
( - 72.59 + 6816)
(7)
(8)
( + 2130)
ki burada
= t F deki cSt ( mm/s ) cinsinden kinematik vizkozitedir.
F 122 F = 122 F deki Saybolt furol saniye cinsinden Saybolt furol vizkoziyi [cSt ( mm/s )
cinsinden ]
F 210 F = 210 F kinematik vizkoziteye edeer Saybolt furol saniye cinsinden [ cSt
( mm/s ) cinsinden ] Saybolt furol vizkozitedir.
7.2 (denklem 5) ve (denklem 6) ve tablo 1, Saybolt evrenselin 32.0 s ve zerindeki deerlerle
snrldr.
7.3 (denklem 7) ve (denklem 8) ve tablo 3, Saybolt furolun 25.1 s ve zeri deerleri ile
snrldr.
8. lave dnm deerleri:
8.1 zleyen birimler ve edeerleri , sklkla vizkozite dnmleri ile balantl olarak
kullanlrlar.
Poise(poyz) : cgs mutlak vizkozite birimi
275
276
XI.4.1. 180 F daki 54.4 cSt (mm/s)nin kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel
vizkozitesi nedir ?
XI.4.2 Tablo 1den 54.4 180 Fdaki kinematik vizkoziteyi, 100 Fdaki edeer Saybolt
evrensel vizkoziteye dntrnz yani : 253 SUS, 2 Tablodan 180 Fda bir scaklktaki bir
dnm iin Faktr Ay elde ediniz : 1.005, ve 253 SUSu 1.005 ile arpnca , 254 SUS
elde edilir.
XI.5 rnek 5:
XI.5.1. 40 Fdaki 89.95 cSt (mm/s)nin kinematik bir vizkozitesine edeer Saybolt
evrensel vizkozitesi nedir.
XI.5. 2. Tablo 2 den 40 F iin Faktr B yi elde ediniz: 4.615, ve 89.95 i 4.615 ile arpnca
415 SUS elde edilir.
XI.6. rnek 6:
XI.6.1. 122 F daki 231 cSt (mm/s)nin bir kinematik vizkozitesine edeer Saybolt Furol
vizkozitesi nedir ?
XI.6.2 Tablo 3 231 cSt (mm/s) ile giriniz ve 122 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 109.3 SFS olduunu kaydediniz.
XI.7. rnek 7:
XI.7.1. 210 Fdaki 287 cSt (mm/s)nin bir kinematik vizkoziteye 210 Fdaki edeer
Saybolt Furol vizkozitesi nedir.
XI.7.2. Tablo 3, 287 cSt (mm/s) ile giriniz ve 210 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 137.6 SFS olduunu not ediniz.
XI.8. rnek 8 :
XI.8.1. 122 Fdaki 276.2 cSt (mm/s)nin kinematik vizkozitesine edeer Saybolt Furol
vizkozitesi nedir ?
XI.8.2. Tablo 3 , 276 cSt (mm/s) ile giriniz ve 122 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 130.4 SFS olduunu kaydediniz. Benzer ekilde tabloyu 277 cSt (mm/s) ile
giriniz ve edeer Saybolt furol vizkozitenin 130.9 olduunu not ediniz. 1.0 cStlik bir art ,
tekabl eden 0.5 SFS lik bir arta eittir. Bundan dolay basit oranlama ile 0.2 cSt (mm/s)
lik bir art Saybolt furol vizkoziteyi, 276 cSt (mm/s)e edeer olan
0.2/0.1 x 0.5 = 0.1 SFS ile artrlmtr. Burada 122 Fdaki 276.2 cSt (mm/s) , kinematik
vizkoziteye edeer Saybolt Furol vizkozite = 130.4 + 0.1 = 130.5 SFSdir.
XI.9. rnek 9:
XI.9.1 122 Fdaki 1500 cSt (mm/s)e edeer Saybolt furol vizkozite nedir ?
XI.9.2. 3 nolu denklemi uygulayarak = 1500 x 0.4117 = 707.55 bulunur ve 708e
277
yuvarlanr.
278
zeltisinden 5 ml ilave edilir. 100 ml de damtlm su ilave edildikten sonra iyice alkalanr
ve niasta zeltisini belirte olarak kullanmak sureti ile ayarl N/10 Na 2S2O3 zeltisi ile titre
edilir. Sarf edilen tiyoslfat zeltisinin miktar (S) ve faktr (N) olmak zere bromrbromat zeltisinin faktr (N) aadaki ekilde hesaplanr.
N = S x N/ 5
ayr tayin yaplarak bunlarn ortalamas alnr.
N/10 Na2S2O3 zeltisinin hazrlanmas: 25 g Na2S2O3.5 H2O alnr. yice stlarak
soutulmu damtk su ile bir litrelik balon joje ierisinde zlr ve su ile litreye tamamlanr
ve bir hafta bekletilir. Bir kme olursa szlr ve szlen zeltinin bir ksm brete
konulur. Dier taraftan erlenmayerde 4.9034 gram saf ve kuru potasyum kromatn bir litrelik
damtlm sudaki zeltisinden 25 mlsi , 10 ml KI zeltisi 5 ml deriik ve 200 ml damtk
su ile kartrlr. 5 g/l konsantrasyonunda hazrlanm niasta zeltisinin belirte olarak
kullanlan zeltisi ile karm tiyoslfata kar titre edilir.. ayr titrasyon yaplarak
tiyoslfat sarfiyatnn ortalamas alnr. Potasyum bikromatn faktr 1 olarak kabul edilmek
sureti ile tiyoslfat faktr (25/ml sarfiyat) eklinde hesaplanlr. Tayinin yaplmas iin
numuneden 3-5 g alnr. 50 mllik balon jojeye tartlr. Buna 25 ml saf CCl 4 ilave edilir.
alkalayarak iyice zlr. Bu hazrlanan zeltiden 5 mllik bir ksm alnr ve ierisinde 50
ml buzlu asetik asit bulunan 500 mllik lif kapakl bir erlenmayere aktarlr. Erlenmayere bir
bretten ayarl bromr-bromat zeltisi saniyede 1-2 damla hzla aktlarak kalc sar renk
grlnceye kadar titre edilir. Sar rengin 5 saniye kadar devaml kalmas kafi olur. Bu
noktaya varldktan sonra bromr-bromat zeltisinin 1 ml fazlas ilave edilir. Hemen kapak
kapatlr ve erlenmayer 40 saniye devaml olarak alkalanr. Sonra 100 ml damtk su ilave
edilir. Bir dakika daha alkalanr ve hemen tiyoslfat zeltisi ile titre edilir. Bu titrasyon iin
sarfedilen Na2S2O3 miktar normal olarak 5-10 mldir. Ayn ekilde bir de ahit deneme
yaplr.
B: 100 g numune miktarna g olarak katlan brom miktar eklinde tarif edilen brom says
a ve b ; Numune ve ahit iin sarfedilen ve faktr Fb olan ml bromr-bromat zeltisi,
c ve d ; numune ve ahit iin sarfedilen ve faktr Ft olan ml olarak tiyoslfat zeltisi
T; Numunenin tartm olmak zere brom says olmak zere hesaplama u ekilde yaplr.
B= [Fb ( a-b ) Ft ( c-d ) / T ] x 7.992
Olefin miktarn hesaplamak iin olefinlerin ortalama molekl arln bilmek gerekir.
Normal uak benzinleri iin bu deer 88 olarak kabul edilir. Dier akaryaktlarn ortalama
olefin molekl arl ile destilasyon scaklklar arasndaki bant aadaki tabloda u
hallerde olefin miktar tayin edilecek numunede destilasyon deneyinin mutlaka yaplmas
gerekir.
Kaynama scaklklar ile olefinlerin molekl arlklar arasndaki bant aada verilmitir.
Numunenin % 50sinin destillendii scaklk C Olefinlerin ortalama molekl arl
37.8
72.0
279
66.0
93.0
121.0
149.0
177.0
204.0
232.0
260.0
83.0
96.0
110.0
127.0
147.0
164.0
185.0
208.0
280
281
srete vakum ya da azot gaz ak altnda yksek scaklkta biraz daha buharlama oluur.
Bu aamada paketleme reinelerinin retimi iin gereklidir, ama lifler ve filmlerin retiminde
kullanlacak poliesterler iin gerekli deildir. PETden paketleme derecesi polimerlerini
retmek iin (rnein ielerin retiminde kullanlan PETler iin) 78 ml/g ve daha yksek
(0.7 dl/g ya da daha yksek IV) vizkozite katsaysn (VN) gerektirmektedir. Dk
vizkozitedeki poliester ise lifler ve filmler iin kullanlr. Vizkozite azaltma deeri (cut-off)
katsays (78) yelerince salanm olan temsili rnekler zerindeki IV ve VN verilerini
yaratarak APME tarafndan oluturulmutur. Tm ie retiminde kullanlan reineler 78 yada
daha yksek vizkoziteye (VN) sahipken tm ie retiminin dndaki reinelerde 78den daha
dktr. Bu lmlerin sonular IV ve vizkozite katsays (VN) arasndaki u korelasyonlar
oluturmamz salamtr.
VN = IV x 133.446 14.290
IV = VN x 7.494 x 10 + 0.107
Bu yzden de paketleme retiminde kullanlan (ie retimi dahil) ve vizkozite katsays
(VN) ( ISO 1628/5 ya da DIN 53728le lld gibi) 78 ml/g ya da daha yksek olan tm
PET poliesterlerin CN kodu 39.07.60.20 altnda snflandrlmas gerekmektedir. Bunun tersi
olarak da lif ya da film retiminde kullanlan ve 78den (ISO 1628/5 ya da DIN 53728 ile
lld gibi) daha az vizkozite katsays olan tm poliesterlerin CN kodu ise 39.07.60.80
altnda snflandrlmas gerekmektedir.
282
BLM-XIV
GBRE ANALZLER
A-DEVARDA ALAIMI YARDIMI LE GBRELERDE NTRAT ERNN
BELRLENMES:
1-Prensip:
Numunenin azot konsantrasyonu, asit zeltisi ierisinde numunenin zmlenmesi (digested)
ile olur. Nitrat azotu devarda alam ile indirgenir. Numunenin zmlenmesi bir alkalin
madde olan kostik soda iledir. Bu ekilde serbest amonyak hale geen azot distilasyon ile
ayrlr ve borik asit ierisinde toplanarak volumetrik olarak tesbit edilir.
2-Kullanm alan:
Bu ilem bnyesinde azot ihtiva eden tm gbrelerde nitrat azotu, amonyak azotu ve karbamit
aldehit konsantrelerine uygulanr (analizlerde alnacak madde miktar 0.5-1.0 g kadardr)
3- Kullanlan kimyasal maddeler:
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
283
4-Kullanlan aletler:
Erlen mayer (300 ml)
Kejeldahl Azot / Protein tayin cihaz
Kjeldahl tp
5.1- Analiz:
5.1 rnek hazrlanma:
5.1.1 Higroskopik olmayan mineral gbre (hava ile kurutulmu). Gbre eidine dayanarak
numune hazrlamann farkl artlar dikkate alnmaldr. Tanmlanan numuneler daha sonra
ezilmelidirki tm madde o belli analiz iin istenilen mesh ls ile bir elekten geebilsin.
Numune
Azotlu gbre
Thomas gbre
Sper fosfat
Potasyum tuzlar
Potas magnezyum ve magnezyum kainite
Kire
ok besleyici gbre
0.5 mm
1.5 mm
1.0 mm
0.315 mm
0.2 mm
0.5 mm
0.5 mm
5.1.2 Sv gbre:
Kat ierikler durumunda numunenin homojenletirilmesi.
5.1.3 Neme hassas higroskopik gbre :
Kireli harla dikkatli bir ekilde kartrp ezerek toz haline getirmek gerekir. Kuru ieriin
belirlenmesinde her zaman numune kapal olarak saklanmaldr.
5.1.4 Manure (gbre)
5.kilogramlk bir numuneden temsili bir miktar homojenletirilir ve sonra tartlr.
5.1.5 Yeil gbre:
Numuneyi 50 Cde kurutunuz daha sonra dorayp tartnz.
5.2. n analiz:
Homojen hale getirilen numune 1 mg hassasiyet ile tartlr. Daha sonra hesaplamay
yapabilmek iin numunenin kuru yaps bilinmelidir. Nisbi numune miktarlar tartm kad
ile tartlmaldr. zmleme (sindirim) (digestion) tpnn kenarlarnda numune art
kalmamasna dikkat ediniz. Daha sonra 40 ml % 15lik hidroklorik asit, 2.5 g SnCl2 ve ca. 3 g
devarda alam ekleyiniz ve numuneyi reaksiyon iin duman kabininde braknz. Yarm saat
284
sonra zmleme tpne 40 ml slfrik asit (d:1.84) ve CX tipi 2 adet katalizr tableti
koyunuz.
5.3. zmseme (sindirim-digestion):
zmseme aamada yaplr. Birinci aamada numunin suyu alnr, numunenin ebadna ve
sindirim aletinin tipine bal olarak bu aamann sresi deimektedir. Dikkat edilmesi
gereken nemli bir ey numunenin kaynamasdr. Sindirim balagcnda numune tplerinin
dikkatlice gzlemlenmesi tavsiye edilir. Youn bir kpklenme olur ise o zaman kpe kar
bir silikon esasl kpk nleyici ilave edilmelidir ya da scaklk artrmay durdurmak gerekir.
Kpklenme tp yksekliinin 2/3n asla amamaldr. Burada tavsiye edilen stma
programlar sadece bir rehber hizmeti sunar. Hibir art altndaki ilem sindirim sreci
srasnda dikkatli bir gzlemin yerini tutmaz. Su tamamen buharlatnda sindirim
zeltisinin kaynama noktas arpc bir ekilde arttndan bir kere daha kritik miktarda
kpk olumas mmkndr. Bu ekilde zmlemenin mmkn olmamas durumlarnda
numuneler zmlemede kullanlan kimyasal maddelerin ilavesinden nce buharlatrlabilir.
Organik bileiklerin oksijenli su ile n oksitlenmeside mmkn olmaktadr ve youn
kpklenme ortadan kalkana kadar % 30luk bir oksijenli su zeltisi dikkatli bir ekilde
damla damla ilave edilir. zmlemenin ikinci aamas organik bileikler karbonatlar
(karbonlar), yani numunenin rengi siyaha dnr ve beyaz buhar oluur. zmlemenin
nc aamasnda yaklak 20-40 dakika sonra zmleme yar effaf olmaldr. Artk
stmaya bir buuk saat daha devam edilmelidir ve sonra sindirim sona erer. Soutma sresi
yaklak 30 dakika olur ve sonra cam kap damtmaya sokulabilir. Kullanlan zmleme
sistemine bal olarak zmleme sresi ve numunelerin kullanma ekli deiebilir.
5.3.1 Seri stma niteleri:
Hzrlanan numuneler 500 ml kjeldahl cam kabna tartlr ve zerine kimyasal maddeler
eklenir. St artklarn gidermek (kpk artklarn) iin cam kap slfrik asiti le alkalanr ve
sonra stma nitesine yerletirilir. Su jet pompasn ya da sukrober gaz giderme nitesi alr.
Her bir cam kap dikkatli bir ekilde ve yavaa stlmaldrki siyah kpk cam kabn gvde
blmnde kalsn. Kpk dinmeye baladnda ve beyaz kpk olutuunda s
younlaabilir. O zaman cam kabn boyun blmnde boynun ortalar civarnda durmas
gereken buu oluacaktr (gc azaltabilirsiniz). Cam kapta karbonlu paracklarn
kalmamasna dikkat ediniz (bu ilem 60 dakikadan fazla srmemelidir). Sindirim zelti
temizlendikten sonra stmaya bir 90 dakika daha devam edilmelidir. Slfrik asit
kaynamaldr. Istma programn kapattktan sonra soutma sresi olarak yaklak 30 dakika
alnr. Bu srada emmenin altndan emin olunuz.
5.3.2. Blok sistemleri:
Hazrlanan numuneler ekleme rafna konulur ve ekzos aletine balanr. Su jet pompasn ya da
tubosog sukruber nitesini alr. Numuneler ile raf nceden (250 Cye) stlm bloa
eklemek gerekir.
Istma iin tavsiye edilen alma program
Safha 1
Safha 2
Safha 3
250 C
410 C
410 C
285
G
% 100
% 50
Zaman
20-40 dak.
90
Numune tpne ve numune miktarna bal olarak konsantrasyon iin farkl zaman srelerine
ihtiya vardr.
Tavsiye edilen program youn kpklene numuneler iin kullanlacaktr:
Istma aamas
G
Zaman
1
%100
5 dak.
2
% 0
5 dak.
3
%100
5 dak.
4
% 0
5 dak.
5
%100
5 dak.
6
% 0
5 dak.
7
% 65
120 dak.
8
9
Bu program sadece bir tavsiyedir. Aralklarla stlr iken balangtaki kpklenme nemli
ekilde azalabilir. Kpklenme camn 2/3n gemiyor ise kabul edilebilir, nk karbonlu
paracklar sindirim srasnda hala ykanyor olacaktr. Bunula beraber hibir karbonlu
paracn cam duvarlarnda kalmamas nemlidir. Kpklenme younlar ise sindirime
mdahale edilmelidir. Slfrik asit dumannn olutuu alan (farkl renkte izgiler nedeni ile
kolayca fark edilebilir) emme blgesine ulamamaldr. lk sindirimler alrken youn
kpklenme oluur ise mdahale edebilmek iin dikkatlice gzlemlemek nemlidir. Bu
durumda ekleme rafn kaldrnz. (Bu program 225 Vda test edilerek hazrlanm bir
programdr). G tedariki daha ok voltaja dayandndan program deiiklii tavsiye
edilebilir. Tm artlar altnda sindirim zeltisi temizlendikten ve slfrik asit kaynadktan
sonra en az 90 dakika sindirime devam etmek gerekir. Ekleme raf karldktan sonra
soutma sresi yaklak 30 dakika alnr. Bu srada emme sisteminin altndan emin
olunuz.
5.4 Damtma:
Sulandrma ve ntrletirme srecinde oluturulan scakl kabul edebilmesi iin numune su
ile sulandrlmaldr. Damtlm ya da demineralize edilmi sudan yaklak 80 mililitre alnr.
286
Daha sonra ntrletirme ve alkali yapabilmek iin sodyum hidroksit eklenir. 20 mililitre
slfrik asitin ntrletirilebilmesi iin yaklak 72 ml % 30 sodyum hidroksit zeltisi
gereklidir. Sindirim zeltisi daha sonra alkali olduunda amonyak gaz karak borik asitte
toplanr. Ve daha sonrada elektrometrik olarak belirlenir. Kimyasal maddelerin dozaj ayarlar
hacim ak ile yaplr. 1 saniyede su ile ayn younlua sahip bir zeltiden 10 ml geer.
Younluk daha yksek ise dah az olur. (% 30luk kostik soda ca. 8 ml/s)
Aadaki tablo eitli otomatik azot tayin cihazlarnda tavsiye edilen programlar
gstermektedir. Elle yaplan dozlar en byk ihtimam ile tanmaldr ve kimyasal maddeler
kullanlr iken karan tm tehlikeler gzlenmelidir.
Yar otomatik
Su ekleme ( sn )
NaOH ekleme ( sn )
Reaksiyon sresi ( sn )
Damtma sresi ( sn )
% G randman
Emme ile numune karma ( sn )
Borik asit alm( sn )
Emme ile borik asit karma
Titrasyon
Hesaplama
elle
5
0
240
100
elle
elle
elle
elle
elle
Tam otomatik
8
5
0
240
100
30
5
30
otomatik
otomatik
287
c
V
VBL
M
E
=
=
=
=
=
(1
Sodyum hidroksit ( Azot ihtiva etmeyen pelletlerden yaklak 450 g kat NaOH alnr ve
su ierisinde zlr ve soutulur ve litreye tamamlanr (Hazrlanan bu zeltinin
spesifik younluu > 1.36g/cm olmaldr.
inko granl (Reaktif saflnda)
inko tozu
Metil krmzs belirteci (1 g metil krmzsn 200 ml etil alkolde znz)
Standart hidroklorik asit ya da slfrik asit zeltisi (0.5 N ya da 0.1 N)
Standart sodyum hidroksit zeltisi (0.1 N)
288
Her bir standart zeltiyi primer standart ile standartlandrnz ve her birini bir dieri ile
kontrol ediniz. Kullanmdan nce reaktifleri bnyesinde azotun indirgemesini salayacak
ekilde 2 g ekerle beraber blank bir ilemle test ediniz.
Uyar: Siyanatlar ve nitrillerin hidrolizlerinden kanmak iin yeni alm H 2SO4 ya da
P2O5 ekleyiniz. Doru scaklk kontrol iin tuzun aside oran (arlk/hacim olarak ; m/v)
sindirimin sonunda aa yukar 1:1 olmaldr. Daha az bir oranda sindirim
tamamlanmayabilir, daha yksek oranda ise N2 yok olabilir. Sindirimin (zmleme)
boyunca her bir gram ya 10 ml H2SO4 ve her bir gram karbonhidrat 4 ml H2SO4 tketir.
B- Aparatlar:
a) Sindirim iin (zmleme): Toplam kapasitesi yaklak 500-800 ml olan sert, ortalama
kalnlkta, iyi tavlanm (temperlenmi) camlardan yaplm kjeldahl balonlarndan
kullannz. 25 C de 250 ml H2Oyu yaklak 5 dakika ierisinde kaynama noktasna
gelecek scakla ayarlanan stma aygtnn zerinde sindirimi gerekletiriniz.
Istclar test etmek iin eer gazl ise 10 dakika, elektrikli ise 30 dakika ncesinden
stnz. Fazlaca snmasn nlemek iin 3-4 adet kaynama ta ilave ediniz.
b) Damtma iin (destilasyon iin) : Verimli scrubber nitesinin alt ucunun ierisinden
geen kauuun tpa ile kapatlm 500-800 ml kjeldahl ya da dier uygun cam balon
(cam kap) kullannz, ya da damtma sresince NaOH n mekanik olarak tanmasn
engellemek iin sktrnz. Kauuk tp kullanarak cihazn yukar ucunu kondansatr
ile birletiriniz. Toplaycdaki asidin ierisine NH3 tamamen damtaca ekilde
kondansatrn azn tkaynz.
I-Nitratsz rnekler iin gelitirilmi metot :
lem:
Tartlm rnei (0.7-2.2 g) sindirim cam kab (balonu)na yerletiriniz. 0.7 g HgO ya da
0.65 g metalik Hg ekleyiniz, 15 g K2SO4 ya da susuz Na2SO4 ve 25 ml H2SO4 ekleyiniz.
Eer rnek > 2.2 g ise her bir rnek iin H2SO4 10 ml kadar arttrnz. Cam kab yatk
pozisyona getirip kprmesi bitinceye kadar yava yava stnz eer gerekir ise kprmeyi
engellemek iin kk bir miktarda parafin ekleyiniz) zelti iyice duruluncaya kadar
kaynatnz ve sonra 30 dakika daha (organik maddeler ieren rnekleri 2 saat) kaynatmaya
(yakmaya) devam ediniz. Soutunuz, yaklak 200 ml H2O ekleyiniz, soutunuz < 25 C,
slfr ya da tiyoslfat zeltisinden 25 ml ekleyiniz ve Hgyi ktrmek iin kartrnz.
Topaklanmay engellemek iin biraz inko granl ekleyiniz, cam kab yana einiz ve
alkalamadan sodyum hidroksit ekleyiniz (kullanlan her bir 10 ml H2SO4 veya seyreltilmi
H2SO4 iinde onun edeeri kadar, iin 15 g kat NaOH ya da ieriindeki gl alkalin
yapmaya yetecek kadar zeltiyi ekleyiniz) (cam kaba eklenmeden nce tiyoslfat ya da
slfat zeltisi NaOH zeltisi ile kartrlabilir). Hemen cam kab kondansatrn zerindeki
damtma nitesi ile birletiriniz ve toplaycnn ierisindeki 5-7 damla indikatr ile standart
asidin ierisine daldrlm kondansatrn ucu ile iindekileri iyice kartrmak iin cam kab
dndrnz, daha sonra NH3 n tamam damtlncaya ( 150 ml damtm) kadar stnz.
Toplaycy karnz, kondansatrn ucunu ykaynz ve damtmdaki artk standart asidi
standart NaOH zeltisi ile titre ediniz. Ayrataki blenk ilemi iin dzeltme yapnz.
289
% N = [(ml standart asit x asitin normalitesi) (ml standart NaOH x NaOH n normalitesi)] x
1.4007 / gram rnek
II-Nitrat ieren rnekler iin gelitirilmi kjeldahl metodu:
(Bu ilem svlara ya da yksek orandaki Cl:NO3 ihtiva eden maddelere uygulanamaz)
(Uyar slfrik asit ve civa metali iin gerekli olan gvenlik tedbirlerini aldktan sonra
metodda belirtilen uygulamaya geiniz)
lem:
Tartlm rnei (0.7-2.2 g) sindirim cam kabna yerletiriniz. 2 g salisilik asit ieren 40 ml
H2SO4 ekleyiniz. yice karncaya kadar alkalaynz ve 30 dakika kadar ara sra
alkaladktan sonra ilemi durdurunuz. Daha sonra ise (1) 5 g Na2S2O3. 5 H2O ya da (2) 2 g
Zn tozunu (ok ince toz halinde, granl Zn (inko) ya da inko tala eklinde deil)
ekleyiniz. alkalaynz ve 5 dakika durdurunuz sonra kprme duruncaya kadar dk
scaklkta stnz. Atei kapatnz, 0.7 g HgO (ya da 0.65 g metalik Hg) ve 15 g toz K2SO4
(ya da susuz Na2SO4) ekleyiniz ve zelti duruluncaya (berraklancaya) kadar iyice
kaynatnz, sonra 30 dakika daha (organik maddeler ieren rnekleri 2 saat daha)
kaynatmaya devam ediniz ve daha nceki anlatlan ilemleri tekrar ediniz.
Gbrelerde toplam azotun AOAC metodu ile tesbiti (970.02) (her tr gbre eidine
uygulanabilir):
A-Ayralar:
a) Krom metali (100 mesh elekten geirilmi) (azotsuz)
b) Alundum (Kaynama ta 4-14 meshlik)
c) Sulandrlm slfrik asit : 625 ml slfrik asit (% 93-98) 300 ml su ierisinde
sramalara dikkat ederek yava yava kartrmak sureti ile hazrlanr ve su ile litreye
tamamlanr.
d) Sodyum tiyoslfat veya potasyum slfr zeltisi (160 g Na2S2O3. 5 H2O veya 80 g
K2Sin 1 litredeki zeltisi )
e) Ve daha nceki analiz ynteminde belirtilen dier reaktifler
B-lem:
60 mg nitrat ieren 0.2-2.0 g rnei 500-800 ml kjeldahl cam kabna yerletiriniz ve 1.2 g
Cr (krom) tozunu ekleyiniz. 35 ml H2O ekleyiniz ya da svlarda toplam hacmi 35 mlye
getiriniz. Tm nitrat tuzlarn zmek iin 10 dakika arasra hafife dndrerek tutunuz. 7 ml
HCl ekleyiniz ve 30 saniye ama < 10 dakika tutunuz. Yukarda anlatld gibi cam kab
7.0-7.5 dakika kaynama artlarndaki scaklk girdilerine sahip daha nceden stlm
stcnn zerine koyunuz. 3.5 dakika stldktan sonra ateten alnz ve soumaya braknz.
22 g K2SO4, 1.0 g HgO ve biraz Alundum granl ekleyiniz. 40 ml seyreltik H2SO4 ekleyiniz
(eer yeterli havalandrma mevcut ise seyreltilmi H2SO4 yerine 25 ml H2SO4 eklenebilir.
290
Eer Yksek miktarda asit tketen organik madde 1.0 g aar ise 1.0 g aan her bir 0.1 g
organik madde iin 1.0 ml H2SO4 ilave ediniz). 5 dakika kaynama testindekine (scakla)
getirilmi stcnn zerine cam kab yerletiriniz (pek ok rnekte nceden stlm stclar
kpklenmeyi azaltr. Eer kpk cam kabn 2/3nnden fazlasn kaplar ise scaklk
girdisini drnz. Bu faz geene kadar eitli s girdilerini kullannz) Seyrek beyaz H2SO4
duman cam kabn ierisini temizleyinceye kadar 5 dakika kaynama testi derecesinde stnz.
Sindirim imdi amonyak, nitrat ve varsa azot ieren rnekler iin tamamlanmtr. Dier
rnekler iin cam kab yavaa dndrnz ve sindirimi 60 dakika daha srdrnz. Daha
sonra ise yukarda anlatlan yntemlere gre ilemi devam ettiriniz.
BLM-XV
SPEKTROSKOP VE MKROSKOP LE YZEY ANALZLER:
Bir sv veya gazla temas halinde bulunan bir katnn yzeyi genellikle kimyasal bileim ve
fiziksel zellikler bakmndan olduka farkldr. Bu yzey zelliklerinin karekterizasyonu
heterojen
kataliz, yar iletken ince-film teknolojisi, korozyon ve adhezyon mekanizmalar,
metal yzeylerinin aktivitesi ve biyolojik membranlarn davran ve fonksiyonlar ile ilgili
olarak yaplan almalarda hayati neme sahiptir.
Bir kat yzeyin tanm:
Bir kat ile bir vakum, bir gaz veya bir sv arasnda ara snr tabakas oluturan bir yzey
katnn bir paras olup bileimi katnn ortalama bileiminden farkl olarak dnlr. Bu
tanma gre yzey katnn sadece en st atom veya molekler tabakas olmayp ayn zamanda
en d tabakadan katnn ilerine doru bileimi srekli olarak deien bir gei tabakasdr.
Buna gre bir yzey bir ka hatta atomik tabaka kalnlnda olabilir. Genel olarak yzey
tabakann bileiminin farkl olmas tm katnn ortalama bileimi pek etkilemez. nk yzey
tabaka genel olarak toplam katnn ok kk bir kesridir. Yzey iin pratik adan en iyi
tanm zel lm teknii ile numunelerin incelendii kat hacmidir. Bu tanma gre eer
eitli yzey teknikleri uygulanyor ise kimyac farkl yzeyleri numune olarak inceleyebilir.
Yzey lm tipleri:
Yzeylerin optik ve elektron mikroskopik grntlerinin eldesin de adsorpsiyon
izotermlerinin, yzey alanlarnn, yzey przlnn, gzenek boyutlarnn ve
yanstclnn llmesinde kullanlr.
Spektroskopik yzey yntemleri:
Spektroskopik yzey yntemleri bir katnn bir ka angstrom ile bir ka nanometre
kalnlndaki yzey tabakas hakknda kalitatif ve kantitatif bilgi salar.
a) Yzey spektroskopide genel teknik:
291
Burada kat numune foton, elektron, iyon veya ntral molekllerle nlanr. Bir n
demetinin yzey zerine arpmas sonucu kat yzeyden yine fotonlardan, elektronlardan,
molekllerden veya iyonlardan oluan ikincil bir demet yaynlanr. Birincil demeti oluturan
parack tipi ile ikincil demeti oluturan parack tipi mutlaka ayn olmak zorunda deildir.
Salma, tozlanma veya emisyon sonucu meydana gelen ikincil demet daha sonra eitli
spektroskopik yntemlerle incelenir. En etkin yzey yntemleri, birincil, ikincil demetlerin
veya her ikisinin elektron, iyon veya molekllerden olutuu fakat fotonlarn yer almad
sistemlerdir. Bir yzeyden 1-keV' luk elektron veya iyon demeti yzeyden yaklak 25
Angstrom luk derinlie girebilirken ayn enerjili foton demetinin yzeyden ieri szma
derinlii 104 Angstrom civarndadr. Bu nedenle x-nlar, floresans rezonas, raman veya
yansmal infrared spektroskopi gibi iki foton demetinin kullanld yntemlerin snrl olarak
yzey tabakas lmlerinde kullanlmasnda ok dikkatli davranmak ve nlem almak gerekir.
Bu yntemlerle yzey almalar mmkn olmakla birlikte katnn yzey dnda kalan
ksmnn etkilerinden ve yapaca giriimlerden kanmak gerekir.
Birincil demet
kincil
X-n fotonlar
UV fotonlar
Elektronlar
yonlar
yonlar
Fotonlar
yonlar
Elektron mikroprob
Elektronlar
x-n foton.
Elektronlar
292
Yzey analizleri ile ilgili olarak en sk karlalan problemlerden biri incelenecek yzeyin
oksijen, su veya karbondioksit gibi atmosfer bileiklerini adsorplamas nedeni ile ortaya kan
kirlenmedir, vakum ortamnda bile bu tr kirlenme ksa bir sre iinde ortaya kabilir.
rnein 10-6 torr basnta temiz bir yzeyin 3 saniye iinde tek sral tabaka halinde gaz
molekllerinin tek bir tabakas ile kapland grlmtr. 10-8 torr'da kaplama bir saat
iinde, 10-10 torr'da 10 saat iinde olabilir. Adsorpsiyon problemleri nedeni ile numunenin
nland odack iinde bulunan numune yzeyinin temizlenmesi iin gereken nlemler
alnmaldr. Temizleme numunenin yksek scaklkta tutulmas; bir elektron tabancasndan
elde edilen inert gaz iyonlar ile yzeyin tozlandrlmas, bir andrc ile numune yzeyinin
kaznmas veya parlatlmas, numunenin eitli zclerde ultrasonik ykanmas ve
numunenin indirgen bir atmosferde tutularak oksitlerin uzaklatrlmas gibi yntemlerle
yaplabilir.
b)Elektron mikroskopisi:
Yzey almalarnda tr elektron spektroskopisi yntemi uygulanr. Bunlarn iinde en
yaygn kulanlan x-nlar ile uyarlan x-nlar foto-elektron spektroskopisidir (XPS). Bu
teknik ayn zamanda kimyasal analizde elektron spektroskopisi (ESCA) olarak da
adlandrlmaktadr. kinci tr elektron spektroskopisi teknii auger elektron spektroskopisidir
(AES). Bu spektroskopide en ok elektron demeti kullanlmaktadr. nc tr elektron
spektroskopisi ise ultraviyole fotoelektron spektroskopisidir (UPS). Burada mono
kromatografik bir ultraviyole n demet analitten elektronlarn frlatlmas iin kullanlr.
Auger elektron spektroskopisi:
Genel olarak bir auger spektrumu kk bir yzey alannn (ap 5 ila 500 mikrometre)
elektron tabancasndan kan elektronlarla bombardman edilmesi ile elde edilir. Daha sonra
bir analizr ile bir trev elektron spektrumu elde edilir. Elektron tabancasndan kan
elektronlar numune yzeyinden hayli derinlere kadar szdklar halde, sadece ilk drt veya be
atomik tabakadan kan auger elektronlar analizre ulamak zere kaabilir. Bu nedenle bir
auger spektrumunun katlarn gerek yzey bileimini gstermesi muhtemeldir.
Lazer mikroprob ktle spektroskopisi:
Lazer mikroprob ktle spektrometreleri kat yzeyle ilgili almalarda kullanlmak zere
artk piyasada grlebilen cihazlardr. yonlama ve buharlama 266 nm'de 0,5 mikrometrelik
nokta oluturan pulslu bir neodyum-ya lazer ile salanr. Bu nokta iinde n younluu
1010-1011 W/cm2 dir. In iddeti 25 basamakl bir optik filtre ile % 1'e kadar azaltlabilir. Bu
iyonlatrc demetle birlikte bir dk gl He-Ne lazerden (=633 nm) elde edilen n
demeti kullanlarak analizi yaplacak alann seilerek aydnlatlmas salanr. Bu sistemde
kullanlan cihazlar hem inorganik ve hem de organik maddelere uygulanabilir ve 10-20 gr
maddeye kadar duyarldr.
Elektron mikroprob:
Bu yntemle dar bir odaklanm elektron demeti kullanarak numune yzeyinde x-n
emisyonu oluturulur. Oluan x-n emisyonu ya dalga boyu dalm veya enerji dalm
bir spektrometreyle tespit edilerek analiz edilebilir. Bu sistemde kullanlan cihazlarda
entegre n demeti mevcut olup bunlar elektron demeti, k demeti ve x-n demetidir.
Ayrca 10-5 torr' dan daha dk basn salayacak bir vakum sistemi ile dalga boyu veya
293
enerji dalml bir x-n spektrometresi vardr. Bu sistemde stlan bir tungsten katot ve
hzlandrc bir anot tarafndan oluturulan elektron demeti iki elektro-magnetik mercek
vastas ile analiz edilecek numuneye odaklanr. Demetin ap 0,1 ile 1 mikrometre
arasndadr. Sisteme bal bir optik mikroskop kullanarak bombardman edilecek alan
belirlenir. Elektron demeti ile oluturulan floresans x-nlar paralel hale getirilir. Tek kristal
tarafndan ayrlr ve bir gazl-transduserle belirlenir. Bu sistemin birbirini engellememesi
iin ok iyi bir tasarm yaplmaldr.
Uygulamalar:
Elektron mikroprob yzeylerin fiziksel ve kimyasal nitelii hakknda nemli bilgiler salar.
Metalurji ve seramikteki faz almalarnda yar iletkenlerde safszlklarn difzyon hzlarnn
lmne kristallerde tutuklanm trlerin tayininde ve heterojen katalizrlerin aktif ular ile
ilgili almalarda nemli uygulamalar vardr. Btn bu uygulamalarda yzeyler hakknda
hem kalitatif hem de kantitatif bilgi salamaktadr.
294
295
X-In emisyonu:
296
BLM-XIV
GIDA LABORATUVARINDA KULLANILAN ANALZ YNTEMLER
A- EKERLER:
Giri:
eker (sakkaroz); suyu % 8-23 aras eker ieren eker kamndan ve suyu % 13-15 aras
eker ieren eker pancarndan elde edilmektedir. ATnn ortak tarm politikas , Avrupa da
yetitirilen eker kamndan elde edilen eker tketimine ayrcalk tanmtr. 1984 tarihinde
ngiltere de kii bana den eker tketiminin 38 kg olduu tahmin edilmekte idi. Ham
eker kam iin tasarlanan kodeks standard en az 96 S polarizasyon, en fazla % 0.6
kurumada kayp ve en fazla 2500 ICUMSA nitesi renklendirici ierebilmektedir.
ekerlerin rafine edilmesi:
Ham eker kamnn bnyesindeki ekerin kristalli sakkaroza veya sakkaroz zeltisine
dntrlmesi ileminde afinasyon, defakasyon, rengin giderilmesi ve kristalletirme
ilemlerini kapsayan bir dizi ilemlerden geirilmektedir. eker pancarndan sakkaroz
retilmesinde de esasnda ayn aamalar ugulanmakla birlikte ilemin banda eker suyunun
eker pancarndan ekstraksiyonu (zmlenmesi) ilemi gelmektedir. Ham eker ilk nce bir
miktar ham urup ile kartrlr ve santrifjlenir. Melasn byk bir ksm ykandktan sonra
afine edilmi eker suda zlr ve zelti kire ile ileme tabi tutulur. Karbon dioksit
ierisine kabarcklarla verilir ve katk maddeler (sakz, vaks vb.) retilen kalsiyum
karbonatn keltilmesi ile tanr. Sonra bulank sv filtreden geirilir ve hayvansal kaynakl
tebeir ile rengi giderilir. Elde edilen renksiz sv vakum altnda buharlatrlr, ktlelerin
uruptan ayrlmas iin santrifjlenir ve slak kristaller granle eker elde etmek iin bir scak
hava akmnda kurutulur. Kp ekerler vakumlu kap ierisinde oluan tortular levhalar halinde
dkldkten sonra hazrlanr. Nemli levhalar kurutulur ve kpler halinde kesilir. Buzlu
ekerler, kristalli ekerin ince bir toz haline getirilmesi sureti ile hazrlanr. 20 ppme kadar
slfr dioksite izin verilebilir. Perakende ticaret iin en fazla % 1.5 trikalsiyum fosfat ilave
edilir. Dier olas inorganik kabarma nleyici maddeler, manezyum karbonat veya trisilikat,
kalsiyum silikat, sodyum-kalsiyum-alminyum silikat ve silikajeldir. Ticari amalar iin
297
298
g) Renk: 50 g numune 50 ml suda eritilir ve elde edilen zelti membran bir filtreden
szlr. eker konsantrasyonu refraktmetrik olarak (Briks) , zgl arlk (d) ve
tercihen 10 cm (1 dm) hcre ierisnde suya kar 420 nmde absorbans (A) llr.
Renk (ICUMSA) : A x 105 / 1 x Briks x d
Burada l ~ hcre yolu uzunluu (cm) dur. ngilterede retilen rafine beyaz ekerler
yaklak 20 veya daha az renk says verirler. 1265/69 ve 2103/77 AT mevzuatlar kat
ekerin standart renk skalas ile grsel olarak karlatrlmasn ieren Brunswick
Enstits yntemine de atfta bulunmaktadr.
h) Renklendirme maddesi: rnek zeltisinin asitlendirilmesinden sonra varsa suni
boyalarn byk ksm bir demir reine kolonunda tutulacaktr. Konsantre eker
zeltisine seyreltik bir hipofosforik asit ilave edilerek ve beklemeye braklarak
lacivert renk saptanabilir. Eer lacivert mevcut ise bir saat ierisinde kt koku
meydana gelecektir. Bir dier test ise konsantre eker zeltisinin uzun bir silindir
ierisinde hazrlanmasn takiben aaya den koyu renkli noktalarn mikroskobik
olarak incelenmesini ierir.
i) Suda znmeyen yabanc maddeler: Byk bir miktar rnei suda eritiniz. (tercihen
100 g numune + 1800 ml scak su) membran bir filtreden sznz ve 1000 ml scak su
ile ykaynz, kurutunuz ve tartnz. yi kalite beyaz ekerlerde bulunan znmeyen
madde miktar genellikle 25 mg/ kgden azdr.
j) Kalnt metaller: Arsenik, bakr ve kurun incelemesi yapnz.
k) Slfr dioksit: Shipton yntemi veya rozanilin kullanlarak kolorimetrik olarak
belirlenir.
Dier belirlenmi eker rnleri iin analiz yntemleri:
Aada belirtilen resmi yntemler AT analiz yntemleri direktifinde tanmlanmtr.
a) Kuru madde: 10 g glukoz urup porsiyonu, glukoz urup, dekstroz monohidrat
ve dekstroz anhidros 3,3 kPa y gemeyen basn altnda vakumlu bir frnda
70 1 Cde kurutunuz. Glukoz urubunun ve kurutulmu glikoz urubunun test
porsiyonlar ilk nce 10 ml su ve miktar llm kieselguhr ile kartrlr. ekerli
zeltiler invert eker zeltileri ve invert ekerli uruplardaki kuru madde 20 Cde
refraktometre ile llr ve tablolara istinaden arlk olarak sakkaroz yzdesi olarak
ifade edilir (Briks )
b) ndirgen ekerler: eker zeltilerinde, invert eker zeltilerinde ve invert eker
uruplarnda invert ekerler layne ve Eynon sabit hacim ynyemi veya Luff-Schoorl
yntemi kullanlarak bakr indirgemesi yolun ile belirlenir. Glukoz urup, kurutulmu
glukoz urup, dekstroz monohidrat ve susuz (anhidros) dekstroz iin indirgen ekerler
Luff-Schoorl yntemi ile veya dekstroz ekivalent olarak ifade etmek iin kapsaml
Layne ve Eynon sabit titrasyon ilemi ile saptanr.
299
Sakkaroz
nvert eker
Kl
Su + eker olmayan organik madde
1
31.7
45.3
1.6
21.6
Altn urup:
2
3
4
26.1
33.9 34.5
47.5
29.8 45.6
3.5
1.3
2.2
22.9
25.1 17.7
93.0
79.0-83.0
31.0-33.0
47.0-50.0
1.7
80.0
72.0-80.0
25.0-33.0
37.0-50.0
4.0
Rafinerilerde refraktif indeks llmesi, saf sakkaroz olarak hesaplanmas ve invert eker ve
kl iin u dzeltmelerin uygulanmas daha genel bir ilemdir.
300
GLUKOZ URUBU:
Glukoz urup AT Yasalarnda yenilebilir niastann kontroll bir ekilde ksmi hidrolizinden
elde edilen D ( + ) glukoz , maltoz ve dier D ( + ) glukoz polimerlerinin rafine edilmi sulu
zeltisi olarak tanmlanr. Ayrca ngiliz yasalarnda kullanlan kodeks tanm niastadan
elde edilen besleyici sakkaritlerin saflatrlm konsantre sulu zeltisidir eklindedir.
Kodeks Standarlar 1981deki yrrle giren standartlar, ekerleme retimi haricindeki dier
kullanmlar iin 40 ppm e kadar kkrt diokside izin verilmesi dnda ayndr. Gukoz
uruplar besin endstrisinde genellikle yanl olarak glukoz biiminde tanmlanmaktadr ve
daha da kts son derece yksek glikoz konsantrasyonlar ierecek ekilde enzim ile ilenen
uruplarda glukoz uruplar olarak adlandrlmaktadr. Yanl anlalmalar engellemek iin ve
ifade netlii salamak zere aadaki anlatmlarda glukoz ifadesi yerine dekstroz ifadesi
kullanlacaktr. Ekonomik ve teknik nedenlerle glukoz urubunun byk blm msr
niastasndan retilmektedir, fakat patates, tapyoka ve zellikle buday gibi niasta kaynaklar
da kullanlmaktadr. 1960l yllara kadar glukoz urup sadece asit hidroliz yntemi
uygulanarak retilmekte idi ve 30-35 aras dekstroz edeerine (DE) (dekstroz ekivalent )
sahip uruplar meydana gelmekte idi,. 42 DE de standardize edilmi dzenli glukoz uruplar
hala kullanlmaktadr. Asit hidrolizi doada rastgele olmaktadr. Bylece 30 un altndaki DE
deerlerinde niastann yksek molekl arlkl fraksiyonlar sabit kalabilir, bu da uruplarda
bulankla yol aar. Yksek DE li uruplar iin asit hidrolizi ekerin bozulmasna ve kt tat
ve renkli bileenlerin olumasna neden olur. 1960l yllarn ortalarndan beri byk apl
niasta hidroliz rnleri retmek iin seilmi enzim evrilmesi yntemi uygulanmaktadr.
Normal olarak enzimler atl niasta granlleri ile reaksiyona girmezler. Bu nedenle
sakarifikasyon ileminden nce niastann maltodekstrinlere ayrld bir likufaksiyon ilemi
ince asit hidrolizi (5-7 DEye kadar) ile gerekletirilebilir. Sonra yaklak 10-12 aras DE
elde etmek iin -amilaz ilave edilir veya asit ilemi olmadan seilmi enzimler kullanlr.
Maltodekstrinler molekl bana ortalama 5-10 glukoz nitesine sahip glukoz polimerleridir.
Tozlarda olduu gibi bunlardan 20sinin altndaki DElerde tad ve kokusu yoktur ve dkme
ve btnletirici besin muhteviyatlar olarak kullanlr. Bunlarn sakkarit kompozisyonu
Tablo-III de grlmektedir.
Tablo-III Ticari olarak mevcut niasta hidroliz rnlerinin tipik kompozisyonu:
301
Karbonhidrat kompozisyonu
Glukoz Maltoz Maltotrioz Maltotetroz Yksek ekerler
Glukoz urup:
42.DE asit ile dntrlm
18.5
42.DE asit-enzim yksek maltoz
5.9
42.DE enzim-enzim yksek maltoz
2.5
64.DE asit-enzim yksek dntrme 37.0
97.DE dekstroz urup
95.0
14.5
44.5
58.0
31.5
2.0
12.0
12.7
18.0
11.0
-
10.0
3.3
2.0
5.0
-
45.0
33.7
15.5
9.0
3.0
4.0
5.5
7.0
11.0
88.0
82.7
Maltodekstrin uruplar:
15.DE maltodekstrin
20.DE maltodekstrin
0.6
0.8
Svlatrlm niasta zeltisi gerekli zellik ve kompozisyona sahip uruplar retmek iin
eitli enzimatik sakarifikasyon ilemlerine tabi tutulur. Balca tipleri yksek dntrme ve
dekstroz uruplardr. Yksek maltozlu uruplar retmek iin glukoz ierii dk (ve bylece
daha az tatl), enzim ile svlatrlm niastalar 24-28 saat sre ile -amilaz ile ileme tabi
tutulur. Bu uruplar kristallemeye kar dk eilim gsterirler ve nisbeten higroskopik
deildirler. 60-70 DEli yksek dnm uruplar rnein sweetose nemli lde yaklak
eit lde glukoz ve maltoz karmlar olacak ekilde asit ile dntrlm 42.DE
uruplarn hidrolize etmek iin yaklak 40 saatlik bir sre -amilaz ve amiloglukosidaz
enzimlerinin kullanlmas ile oluturulur. Bu uruplar tatlandrc olarak kullanlrlar ve 4
Cye kadar % 80-83 kat madde de kristallemeye kar direnlidirler. Asit veya enzim ile
svlatrlm niasta 48-96 saat sresince amiloglukosidaz enzimi ile ileme tabi tutulur ise
hemen hemen btn ile glukoza dnm salanr. Bu ekilde elde edilen glukoz uruplar
enzimatik olmayan fermantasyonlarda kristalli dekstrozun hazrlanmasnda ve fruktoz
uruplarnn retiminde kullanlrlar. Genellikle ticari olarak mevcut glukoz uruplarnn
karbonhidrat kompozisyonlar tablo-III de gsterildii gibidir. Glukoz uruplar genellikle %
75-85 (ortalama 80) kat madde ve % 0.3-0.5 slfatlanm kl ierir. Mineral maddenin byk
bir ksm sodyum klorittir. Glukoz uruplarnn besin muhtevas olarak eitli biimlerde
kullanlmas tamamen DE leri ile ilgilidir. Daha dk DE ye sahip uruplar yksek DE
uruplarndan daha yapkandr, kahverengileme reaksiyonlarna bal olarak renkli bileen
oluturma ihtimalleri dk daha az tatl (dk dekstroz), daha az higroskopik ve daha dk
fermente edilebilme zelliine sahiptir. Glukoz uruplarn (sv veya kurutulmu) byk apta
kullanld gdalar; ekerlemeler, koruyucular, tatllar, dondurmalar, alkoll iecekler ve
alkolsz ieceklerdir. 1976 ylndan beri dekstroz uruplar katlarnda yaklak % 42 fruktoz ,
% 50 glukoz ve % 8 oligosakkaritler ieren fruktoz uruplarna (izoglukoz urubu, izomerize
urup veya yksek fruktoz ieren msr urubu olarakta bilinir) dntrmek iin glukoz
izomerazlar kullanlmaktadr. Bu uruplar sakkaroza denk bir tatlla sahiptir ve meyveli
iecekler gibi gda rnlerinin formllerinde sakkarozun veya invert ekerin yerine
kullanlrlar. Son zamanlarda % 55ten % 100e kadar fruktoz ieren uruplar hazrlamak iin
yksek fruktoz uruplarna ayrma teknikleri uygulanmaktadr. Konsey mevzuatlar (AET)
1785/81 izoglukoz uruplar iin kuru bazda en az % 10 fruktoz ieren glukoz veya gkukoz
polimerlerinden meydana gelmi rnler olarak tanmlanmaktadr. Glukoz uruplarnn
karbonhidrat kompozisyonu polarimetrik ve bakr-indirgeme saptamalarndan ve kabul edilen
mevcut ekerin spesifik rotasyonundan gelen veriler kullanlarak tahmin edilebilir. Bununla
302
birlikte gvenilir veriler sadece spesifik eker analiz yntemlerinden temin edilebilir.
(rnein; TLC, GLC, HPLC ve enizmatik yntemler) D-Glukoz tortularnn s ve asit etkisi
altnda yeniden birletirilmesi ile oluturulmu bir geri dntrlm rn olan
laevoglukosan n GLC yntemi ile tesbit edilebileceini 1969 ylnda Kheiri ve Birch birlikte
alma yaparak belirlemilerdir. Mevcut glukoz urubunun tipi ve kompozisyonu biliniyor
ise veya bunun bir rnei mevcut ise kesin bir saptama yapmak mmkn olmaktadr, fakat
glukoz urup muhteviyat hakknda hi bir bilgi mevcut deil ise ortalama kompozisyonun
tahminine dayal yaklak bir deerlendirme yaplabilir. Bir TLC incelemesinde rnekte
bulunan ekerler hakknda yararl bilgiler verecektir ve glukoz urup tipinin ve
kompozisyonunun bir yaklam glukoz urup tipinin ve kompozisyonunun bir yaklam,
glukoz urubunun standart zeltisinden gelenler ile karlatrlan maltoz pik k noktas ve
deksroz ekivalent younluu ile deerlendirilebilir. En yaygn sorun rnein reellerde
sakkaroz ve inversiyona uram sakkaroz ile birlikte bulunan glukoz urubunun tesbit
edilebilmesi ilemidir.
303
304
0.5
1.000 0.982
1
0.971
2
0.954
3
0.939
0.926
0.915
Baka indirgen eker zeltileri de fehling zeltisinin kalibrasyonu iin kullanlabilir. Mesela
% - 0.25 lik susuz saf dekstroz zeltisi kullanlyorsa titrasyon dekstroz olarak tanmlanan
rnekteki indirgeyici ekerlerin konsantrasyonunu verir . Glukoz urubu halinde dekstroz
edeerini kuru madde temel alnarak hesaplama yaplm ise verecektir. Fehling zeltisi
ayarlama ile standartlamam ise 20 ml + 15 ml su ve 40 ml % 0.25lik invert eker standart
zeltisi ile indirgenir ve zelti % m, m/v rnek ihtiva eder ve sonra
rnekteki invert eker %si : 1000/ Titrasyon x m olur.
Sukrozun Layne ve Eynon titrasyonu yntemi ile tayini:
Sukroz indirgen ekerin yokluunda test zeltisinin bir ksmnn asit ile ve mteakiben alkali
ile ntralizasyonu ve Layne ve Eynon metoduna gre titrasyonu ile tayin edilebilir. Burada
invert eker standart zeltisi kalibrasyon iin kullanlr.
% invert eker x 0.95 : % sukroz
ndirgen ekerler muvacehesinde titrasyonlar test zeltisinin porsiyonlarna uygulanacak asit
inversiyonundan nce ve sonra uygulanr. BI; indirgen ekerlerin invert eker olarak ifadesi,
TI ise inversiyondan sonra ve invert eker olarak ifadesi ve tayin edilen indirgen eker % si
ise buradan sukroz % si u ekilde bulunur.
Sukroz % si : (TI-BI) x 0.95
nversiyon birka yoldan yaplabilir.
1) Clerget-Hertzfeld polarimetrik metodunda kullanlan ilemle ;
305
306
2.4
4.8
7.2
9.7
12.2
14.7
17.2
19.8
22.4
25.0
27.6
30.3
33.0
35.7
38.5
41.3
44.2
3.6
7.3
11.0
14.7
18.4
22.1
25.8
29.5
33.2
37.0
40.8
44.6
48.4
52.2
56.0
59.9
63.8
307
3.9
7.8
11.7
15.6
19.6
23.5
27.5
31.5
35.5
39.5
43.5
47.5
51.6
55.7
59.8
63.9
68.0
18
19
20
21
22
23
47.1
50.0
53.0
56.0
59.1
62.2
67.7
71.7
75.7
79.8
83.9
88.0
72.7
76.5
80.9
85.4
90.0
94.6
yot aldozu okside eder (rnein dekstroz, laktoz), ancak ketozlar zerindeki (rnein sukroz,
fruktoz) etkisi zayftr veya hi yoktur, bylece tekil eden ekerler latter muvacehesinde tayin
edilirler. Ayn aratrmay yapan kiiler (1927) aldoz ekerlerinin tayini iin kloramin-T
kullanlarak yeni bir test metodu nermilerdir. Bu reaktifin kullanld zaman oksidasyon
ilemi daha yava olur ve iyot ile daha kolay kontrol altnda tutulurlar ve sukroz ile fruktoz
zerindeki mmkn ikincil etki en aza ve ihmal edilebilir seviyelere indirilebilir.
lem:
250 ml lik ieye 25 ml berraklatrlm ve yaklak 0.08 g Dekstroz ieren (0.15 g laktoz
veya nvert eker ) ntr zeltiye 20 ml potasyum iyodr zeltisi ilave ediniz (% 10luk) ve
bunu meteakiben 50 ml 0.025 M (0.05 N) kloramin-T (7.04 g/l) ilave ediniz. Kapatlm ieyi
bir buuk saat karanlkta bekletiniz. Sonra 10 ml 2 M hidroklorik asit ile asitlendiriniz ve
hemen titrasyona balaynz. Titrasyonu niasta kullanarak 0.05 M sodyum tiyoslfat zeltisi
ile gerekletiriniz. Ayn zamanda bir de 25 ml su ile bir blank titrasyonu gerekletiriniz. ki
titrasyon arasndaki farktan rnek tarafndan gerek duyulan 0.025 M kloramin - T miktarna
tekabl edecektir.
1 ml 0.025 M kloramin T : 0.0045 g dekstroz : 0.0090 g laktoz hidrat : 0.0085 g invert
ekerdir.
zeltide sukroz mevcut ise kk tahsislere ihtiya vardr. pH 10.5 zerindeki ndirgen
ekerler ferrisiyanr, ferrosiyanre indirger, bu da ferri iyonlar ile reaksiyona girerek prusya
mavisini meydana getirir. Bu otomatik bir ilemin temelini tekil eder.
HMF belirlenmesi ile invert eker tayini:
nvert eker retimi srasnda sukrozun asit hidrolizi ile hidroksimetil furfuraldehit (HMF)
olumaktadr. HMF ve bal taii White ve Sciliano (1980) tarafndan tartlmtr. Lampitt
(1929) HMFnin rezorsinol reaktifi ile reaksiyona girmesi neticesi krmz rengin olumasna
dayal olan ve balda invert eker tayini iin uygulanan Fiehe testini gelitirmitir. Bu
almalar balda hekzos ekerlerin asit-katalizli dehidrasyonu ile az miktarda doal olarak
HMF olutuunu gstermektedir.
Aada balda HMF tesbiti iin Codex Standarda eklenen metot Winkler (1955) tarafndan
gelitirilmitir.
308
Kullanlan reaktifler:
a) Barbiturik asit zeltisi: 100 mllik balon jojeye 500 mg barbiturik asit ve 70 ml su
ilave ediniz. znene kadar su banyosunda bekletiniz ve souduktan sonra izgiye
kadar su ile tamamlaynz.
b) p- Toludin zeltisi: 10 g p-Toludini (dikkat kansorejen) 50 ml zopropil alkol
ierisinde 100 ml lik balon jojede lk su banyosu zerinde znz. Soutunuz ve 10
ml Glasiyel asetik asit ekleyiniz. 100 ml ye sopropanol ile tamamlaynz. Bu
hazrlanan zelti karanlk bir yerde muhafaza edilmelidir.
c) Oksijensiz distile su: Kaynar haldeki su zerinden azot gaz geiriniz ve soutunuz.
lem:
Isl ilem grmemi bal 20 ml oksijensiz souk su ile znz ve 50 mllik balon jojeye
aktarnz. izgisine kadar oksijensiz su ile tamamlaynz. ki ayr deney tpnden her birine 2
ml bal zeltisi ve 5 ml p-toludin zeltisi koyunuz, tplerden birine 1 ml su, dierine 1 ml
Barbiturik asit zeltisi koyunuz. rnein absorbans ahite kar 1 cm hcrede 550 nmde
okuyunuz. Kalibrasyon iin 284 nm spektroskopik ileminden sonra HMF standard
kullannz.
Standarttan 0.300 g kullannz. Aadaki formle gre HMF standard kullannz.
HMF (mg/ 100 g) : (Absorbans / Hcre yolu uzunluu) x 19.2
Winkler (1955) spektrofotometrik analiz iin geometrik dzeltme forml bulmutur ve saf
bal iin 0-4 mg / 100 g , doal olmayan bal iin 50-150 mg/100g deerlerini elde etmitir.
nvert ekerdeki HMF miktar ok fazla deikendir ve hidroliz artlarna baldr. Winkler
metodu oluan rengin kararszlndan scakla bal olmadan ve kanserojen reaktif
kullanmndan dolay eletiri almtr. Bu problemleri ortadan kaldran UV absorpsiyon
metodu, HMF nin kromoforunun 284 nm de ayrlmas prensibine dayanmakta olup White
(1979) tarafndan ortaya atlmtr. Marini ve Rigni (1985) basit ve bir HPLC metodu
gelitirmitir. 10 g bal 50 ml suda zlr, 0-45 m miliporeden szlr. Filtrat 250 mm
10m RP 18 kolonuna verilir ve mobil faz olarak metanol/su (10+90) kullanlr. HMF 285 nm
de UV dedektrde belirlenir. Ve 100 mg/kg hazrlanan standartla karlatrlr. White 1964)
baln depolanmas srasnda HMF miktarnn arttn buna karlk diastaz ve invertazn
azaldn belirtmitir.
Yksek fruktozlu glukoz uruplarnn belirlenmesi:
D: 2.73-5.35 . R
Eer D(-) ise (R 0.51de byk) bal taili
Eer D(+) ise (R 0.51 den kk) bal saftr.
Kushner (1979) ; Oligosakkaritleri karbon kolon kromatografisi ile ayrm ve daha sonra
TLCde incelemesi zerinde almtr.
eker uruplar:
309
Baldaki % 15in zerindeki eker kam ve msr urubu taileri karbon izotop-ktle
spektroskopisi yntemi ile tesbit edilebilmektedir. Pancar ekeri bu yntemle
belirlenememektedir. Baldaki tailik kararl-izotop ktle spektroskopisi yntemi ile Crafts
(1987) tarafndan tekrarlanmtr. Pancar ekeri taii rafinoz varlnn galaktoz oksidaz
llmesi ile belirlenebilir. 8den ok 80 mg/ 100 gdan az galaktoz baln taili
olabileceini gsteriri (White, 1986), pheli bal rneklerine HFGS, HMF, Pralin ve titre
edilebilir asitlik analizleri uygulanmaldr.
Serbest asitlik ve pH:
Baln doal enzim aktivitesi sebest asit oluumuna neden olur ve bu nedenle yksek asitlik
uzun depolama sresinin bir gstergesi olmaktadr. pH mineral maddenin tamponlama gc
ve glukoz-laktonun doal hidrolizi ile oluan lakton miktar ile ilikilidir.
lem:
10 g bal 75 ml su ile kartrnz ve 0.1 M NaOH ile fenolftalein kullanarak titre ediniz.
Sonucu % formik asit ve m.e.g asit/kg rnek (: titre x 100) olarak ifade ediniz. pH deeri
%10luk zeltide belirlenebilir.
Karbonhidratlarn belirlenmesi:
Baldaki balca ekerler fruktoz, glukoz, maltoz, az miktarda sukroz ve dekstrindir. Doner
(1977) dekstrin fraksiyonunun en az 22 di-, tri- ve yksek oligosakkaritleri ierdiini
belirlemitir. White (1979) ekerlerin ayrm iin selektif absorpsiyon HPLC metodunu
uygulamtr. Codeks Standardnda sukroz ve indirgen ekerler Lane ve Eynon yntemi ile
inversiyondan nce ve sonra belirlenmektedir. Polarimetrik okumalar baln safln
belirlemede yararldr. nceleri pozitif optik evirme veren bal rneinde glukoz urubu veya
sukroz katld endiesini oluturmutur. Genellikle spesifik evirim + 5 ve 15 arasnda ise ve
bu deerler sadece inversiyondan sonra az bir miktarda deiiyor ise rnek muhtemelen saftr.
Eer spesifik rotasyon bu deerler arasnda deil ise (veya daha geni bir inceleme gerekiyor
ise) bakr indirgeme kuvveti belirlenmelidir ve dekstroz gibi hesaplanmaldr. Sukroz ClergetHerzfeld formlnden hesaplanabilir. Dekstrin % si ok dk ise glukoz (g) ve fruktoz (f) %
leri polarizasyon ve K deerinden hesaplanabilir.
g + 0.915 .f : K
f: 0.793 .K + S-D /2.08
D: 20 Cde Uluslararas eker skalasnda direkt polarizasyondur. Dekstrin miktar llebilir
miktarda ise kompozisyonu sukroz, invert eker ve dekstrin cinsinden hesaplanabilir; Clerget
forml eker kam ekerini; K/0.915 invert eker iin verir.
Glukoz urubu:
nvert eker polarizasyon farklarna bal olan Browne formlnden tahmin edilebilir. Fark,
fruktozun rotasyonunun artan scaklkla azalmasndan kaynaklanr ve bundan dolay bulunan
invert eker miktarna baldr. Eer glukoz urubu varsa polarizasyon deerleri farkn
drr. Browne forml baln inversiyondan sonraki ortalama invert eker % sini 77 olarak
kabul eder
310
B-BESN KARBONHDRATLARI:
Arabinoz:
Bitkilerde geni bir ekilde dalm pentozdur. Bu madde bir dereceye kadar hayvan
dokularnda da mutad olarak hidrolizde arabinoz (ksiloz ile birlikte) veren anhidritler veya
pentosanlar eklinde bulunur. Seyreltik hidroklorik asit ile damtld zaman rezorsinol veya
floroglusinol ile birlikte renk reaksiyonlar vererek furfural meydana getirir. Eer dier
ekerler mevcut ise arabinoz pentosanlar gibi deerlendirilebilir, fakat eer dier her hangi bir
redkleyici (indirgeyici) eker mevcut deil ise bakr redksiyon metotlar kullanlabilir.
Dekstroz:
Dekstroz ya da glikoz bir ok hayvan ve bitki besin maddelerinde meydana gelir. Glukoz
susuz durumda (m.p: 146 C) ve sulu ekilde bulunur, (m.p: 86 C) bunlar bir su molekl
ihtiva ederler. Dekstroz niastann ve disakkaritlerin mesela sukrozun hidrolizi ile retilir ve
bu nedenle eker ihtiva eden besin maddelerinde sk sk bulunur. Dekstroz Fehling ve Barferd
zeltilerini kolaylkla redkler ve enzimatik fermantasyona urar. Oksidaz tarafndan
glukonik aside ve hidrojen perokside evrilir.
Fruktoz:
Fruktoz laevuloza ya da meyva ekeri ortak olan meyvalarda bulunur. Bal ve doal ekerlerde
nemli miktarlarda bulunur ve enzimatik olarak glikoz urubundan retilebilir. Fruktozun
kendine zg rotasyonu nemli derecede snn etkisinde bulunur. 20 Cde polarize derecesi
92dir. Fakat rotasyon ssnn art ile azalr ve 87 Cde doal eker zeltisi gibi hi bir
rotasyon gstermez, nk dekstrozdan ileri gelen dekstroz rotasyonu, fruktoz nedeni ile
laevo-rotasyon tarafndan ntralize edilir. Belirli bir dereceye kadar mutorotasyon olgusunuda
ihtiva eder.
Galaktoz:
311
Bir ok kvam verici maddelerde (zamklarda) polimerize edilen formda meydana gelir, bu
laktozun bir hidroliz mamldr. Bir su molekl ile m.p 120 C olan (susuz biimde 167 C)
beyaz bir toz biiminde kolayca kristalize olur. Muturotasyon gsterir ve yksek s kat
saysna sahiptir.
Sukroz: (sakkaroz, eker kam ekeri yada eker pancar ekeri)
Bir ok besinlerde bulunur. Fehling zeltisini indirgemez. Dier disakkaritlerle birlikte asit
tarafndan monosakkaritlere hidrolize edilir. Meydana gelen doal eker edeer miktarlarda
dekstroz ve fruktoz ihtiva eder. Sukroz B fruktosidaz (invertaz) ile de dekstroz ve fruktoza
hidroliz edilir.
Laktoz: (st ekeri)
ok az tatl bir lezzeti vardr. 203 Cde ayrarak erir ve 100 Cde mstahzar olan fakat
130 Cde ayran monohidrat olarak oluur. Bu toplam st katlar ile ilgili olarak ilgi
ekicidir. Bylelikle hidrat 130 Cye ulalncaya kadar tamamen suyunu yitirdii halde
toplam katlarn 100 Cde kurutmak sreti ile elde edilmesi muhtemel gzkmektedir.
Laktoz fehling zeltisini redkler ve eit dekstroz ve galaktoz miktar vererek, asitler ve
B galaktosidaz tarafndan hidrolize edilir.
Maltoz:
Doal olarak bitki yaprak ve tohumlarda malt ve malt znde meydana gelir. Niastann
hidrolizinden retilir ve bu nedenle glikoz urubunda mevcuttur. Maltoz yaklak 80 Cde
asit ile iki molekl dekstroz vermesi iin pH 6.6 da bir glukosidaz (maltase) tarafndan
hidroliz edilir.
Monosakkaritler;
Disakkaritler;
312
Trisakkaritler;
Tetrasakkaritler;
Stakiyoz
ekerlerin tatll:
Tatll lebilen bir alet yoktur. eitli maddelerin tatllklarn karlatrma giriiminde,
bireysel tat duyularnn subjektif tepkilerine gvenmek gerekir. Bu tat duyular vcudun
ekere ihtiyac olup olmamasna baldr ve vcudun ekerden yoksun olduu zaman daha
keskinleir. Tepkiler ayn zamanda maddenin dil zerinde erime hzndan etkilenmektedir ve
bu bir ok kiinin kremal ekerin granle ekerden daha tatl olduunu dnmelerine sebep
olur. Karlatrmal tatllk en iyi ekerin dk konsantrasyon halinde olmas ve bylelikle
zeltinin tam tatl olduu zaman llr. Saf omayan ekerlerin grnrde daha tatl olmas
duyusu ou organik asitlerin ya da tuzun varlna atfedilmitir. Baz ekerlerin tatllk
oranlar; fruktoz 180, doal ekerler 120, skroz 100, dekstroz 70, galaktoz 32, maltoz 32 ve
laktoz 16dr.
313
Solvent bileimi
1) Etanol
2) n-Propanol
3) zopropanol
4) n-Btanol
5) Etil asetat
6) Piridin
7) Amonyak(0.88)
8) Su
10
40
1
49
65
15
20
75
25
65
15
20
45
35
20
55
25
20
15
60
25
Fakat butanol ve etil asetat zt etkiye sahiptir. eitli ekerlerin Rf deerleri genellikle
pentoslar (en yksek) , heksozlar, disakkaritler, trisakkaritler trndedir.
Rf deeri: znr madde tarafndan alnan mesafe/solventin ald mesafeye orandr.
Kromatogramlar hareket ettirdikten sonra solventin n tarafn iaret ediniz ve kad bir
souk hava akmnda kurutunuz. Kad asetat ile 20 mlye kadar 0.1 ml sulu gm nitrat ile
doyurulmu ve aseton ile sulandrmak sureti ile hazrlanm bir solventten geiriniz ve su
ilave ederek sallaynz ve bu ileme ayrlm olan katnn yeniden zlnceye kadar devam
ediniz. Sonra kuru kada 0.5 M Etanolik sodyum hidroksiti pskrtnz (ya da damlatnz)
(sulandrlarak hazrlanm doyurulmu etanoll sulu NaOH) Redkleyici ekerlerde oda
scaklnda ok abuk youn siyah noktalar meydana gelir ve bileenlerin ou bir ka
314
dakika sre ile 4 M Amonyuma batrnz. Akan bir su altnda ykaynz ve 100 Cde
kurutunuz. Gerekir ise hidrojen slfre maruz brakmak sureti ile lekeleri siyahlatrnz.
Gm nitrat ekerler iin en duyarl olan belirtelerdir (miyarlar), fakat maalesef dier grup
bileiklerle de tepki verirler. Bununla birlikte etkide daha seici olan doldurucu ya da
pskrtc dier bir ok miyarlar aadaki ekilde kullanlmaktadr.
Difenilamin zeltisi : 1 g difenilamini 100 ml asetonda znz ve 1 ml anilin ve 6 ml
fosforik asit ilave ediniz
Anilin ftalat zeltisi: 0.9 g anilin ve 1.6 g o-ftalik asidi 100 mllik su ile doyurulmu nbtanol ierisinde znz.
Naftorezorsinol zeltisi: 0.1 g naftorezorsinol 0.4 M HCl ihtiva eden % 80lik
etanolde znz.
Floroglusin zeltisi : 0.2 g floroglusini 80 ml % 90lk etanolde znz ve 20 ml %
25lik triklorasetik asit ile kartrnz.
TLC ile ile yaplacak ayrmlarda kullanlan pskrtme miyarlar kat kromatografisi iinde
uygundur.
b)
c)
315
e)
TLC plakalar:
Geni bir alan kapsayan ticari ve nceden kaplanm kullanma hazr levhalar (cam yada
alminyumdan plakalar) mevcuttur, fakat uygun levhalar aadaki ekilde hazrlanr.
a) G silikajeli (Merck) cam ya da alminyum plakalara uygun bir ekilde srnz ve
su yerine 0.1 M borik asit kullannz.
b) Kieselguhr G tabakasn 0.2 M sodyum asetat zeltisi ile kartrarak cam
levhalara srnz.
c) G silikajeli Alusil tabakalarn ve G alminyum oksidi eit oranlarda srnz.
d) Silikajel F 1500 (ya da edeeri) ticari plakalardr.
Not: Maltozu (Rf : 0.3), sukrozu (Rf : 0.39) ayrmak iin c zcsnn alusil tabakalar ile
kullanlmas tavsiye edilir.
lem:
nce tabakal plakann (levhann) bir kenarndan yaklak 2 cmsine test numunesini ve
standart eker zeltisini (20 x 20 cmlik) plakalar iin kk pipetler kullanarak uygulaynz.
zcnn buhar ile doymasna neden olmak iin filtre kad ile kaplanm tanka mobil
zc ilave ediniz. Aygtn dengelenmesine maade ettikten sonra kromatogram yaklak
10 cm lik bir mesafede gelitiriniz. alma iin gereken sre yaklak 40 dakikadr. Sonra
kurutunuz ve yukarda belirtilen ekilde hazrlanan miyarlardan birini plaka zerine
pskrtnz. Be ayr eker iin Dickes tarafndan bildirilen Rf deerlerini a) tabakas zerine
A zcsnn kullanm ve Hansenin D gelitirme zeltisinin e kullanm aadaki tabloda
gsterilmitir. B zcs ve tabakas b ile farkl eker gruplar arasnda makul bir ekilde iyi
bir ayrma gsterir., fakat farkllama eitli grubun eitli yeleri arasnda g olur. Silikajel
gnin aktivitesi Aya su ilavesi ile deitirilir ve laktoz ve maltoz o zaman borik asitle
doyurulmu tabakalar zerinde ayrlabilirler.
316
Rf Silikajel G zerinde
Solvent A ve Borik asit
le doyurulmu
Fruktoz
0.19
0.41
Krmz
Laktoz
0.34
0.18
Mavi-yeil
Glukoz
0.47
0.38
Maltoz
0.53
0.25
Mavi
Skroz
0.56
0.31
Hafif kahverengi
<0.18
Mavi
Glikoz uruplarndaki
Oligosakkaritler
ekerlerin saptanmas:
Besinlerde bulunan ekerlerin nicel saptanmas iin mevcut metotlar belli bal olarak
refraktometri, hidrometri, polarimetri, bakr redksiyon metodu, iyon deitirme
kromatografisi, HPLC, GLC ve spektrofotometreye dayanr. Bunlar enzim ve renk tepkilerine
dayanr, kullanlacak metot eitli etmenlere bal olacaktr. rnein numunelerin tipi ve
says, gerekli bildiinin doruluu , dakiklii ve duyarll ve tipi, zaman, aygt ve mevcut
personelin kalitesi bilinen bileendeki saf uruplar kontrol edildii zaman refraktometre, eker
muhtevasn sratli ve lml bir ekilde isabetli tahmin yapma metodu salar. Aadaki
tabloda sukroza ait zgl arlklar ve refraktif indeksleri gsterilmitir.
1.00000
1.00389
1.00779
1.01172
1.01567
1.01965
1.02366
1.02770
1.03176
1.03586
1.03998
1.33299
1.1.3443
1.33588
1.33733
1.33880
1.34027
1.34176
1.34326
1.34477
1.34629
1.34783
317
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
1.04413
1.04831
1.05252
1.05677
1.06104
1.06534
1.06968
1.07404
1.07844
1.08287
1.08733
1.09183
1.09636
1.10092
1.10551
1.12898
1.15331
1.17853
1.20467
1.23174
1.25976
1.28873
1.31866
1.34956
1.38141
1.41421
1.44794
1.45480
1.46170
1.46882
1.47559
1.48259
1.48963
1.49671
1.50381
1.51096
1.51814
1.52535
1.53260
1.53988
1.54719
1.55454
1.34937
1.35093
1.35250
1.35408
1.35567
1.35728
1.35890
1.36053
1.36218
1.36384
1.36551
1.36719
1.36888
1.37059
1.37230
1.38110
1.39020
1.39970
1.40960
1.42008
1.43080
1.44192
1.45346
1.46561
1.47780
1.49063
1.50391
318
319
Yasal stat:
79/693/EEC nolu Konsey direktifi ekstra reel, reel, ekstra pelte, pelte, marmelat ve kestane
presi iin standartlar belirleyen deiik (1989) 1981, SI No. 1063 Reel ve benzeri rnler
mevzuat ile uygulanmtr. Direktifin ilave gereklilikleri, ngiltere Mevzuat, ngiliz pelte,
minsmet ve meyveli yourtlar iin ngiliz standartlarn ierir. Ekstra reel ve pelte iin
slfitlenmi meyve veya z kullanlamaz ve birden fazla meyva kullanlyor ise rn elma,
armut, klingstone (bir tr eftali cinsi), kavun, zm, bal kaba, salatalk veya domates
iermelidir. Direktifin meyve ierii iin minimum standartlar (pelte rnler iin meyve
suyu, z, kabuu veya bunlarn bir kombinasyonunu iermemelidir. Ancak bunun en az
% 7.5i meyve etinden elde edilmelidir. ngiliz standart peltesi, pelte ile ayn olmakla birlikte
minimum standartlar suyun veya zn elde edildii meyva miktarna tekabl eder yani dk
standarttadr. Kestane presinin en az % 38 pre haline getirilmi kestane iermesi
gerekmektedir.
Reel, marmelat ve pelte analizleri:
Reel, pelte (jle) ve marmelatn rutin analizi eriyebilen katlarn slfrdioksitin ve eser (iz)
halinde bulunan metallerin saptamasn ve ilave eidlen boyalar mevcut ise meyva tipinin
kontroln ihtiva etmelidir. Reelin meyva muhtevas erimeyen katlardan ve potasyum
muhtevasndan tahmin edilebilir. Pektinin saptanmas zaman zaman gerekebilir ve endstriyel
olarak indirgen ekerlerin varl ve pH deerleri byk neme sahiptir. Yapay tatlandrclar,
sorbitol ve toplam karbonhidratlar bakmndan diyabet sakncalar gz nnde
bulundurulmaldr.
Eriyen katlarn tesbiti:
Dzenlemeler eriyebilen katlarn 20Cde krlma indeksinden hesap edilmelidir. Son yllarda
Brix derecesi len refraktometre cihazlar ile cihaz suya kar kalibre edilerek tesbitleri
yaplabilmektedir.
Karbonhidratlar:
Mevcut ekerler TLC ve HPLC cihaz ile tehi edilmektedir. Dier unsurlardan arndrlm
zeltiler elde eidlerek tehis edilirler. Ancak bu yntemler uygulanmadan evvel titrimetrik
metot ve polarimetrik metotlarda uygulanmaldr. ndirgen ekerler tek balarna en iyi olarak
Lane ve Eynon metodu ile 10 mllik fehling zeltisini % 1.5lik reel zeltisi ile titrilemek
sureti ile saptanr. malatlar indirgen eker muhtevasnn % 20-40 arasnda bir deerde
olmasn tercih ederler. Bunun sebebi reellerin depolanmas srasnda reellerin
kristallemesini nlemektir. Eer % 20nin altnda indirgen eker olur ise yksek s sukroz
kristallerini ayrabilir. nvert eker muhtevas % 42yi geer ise reelin bnyesinde bulunan
invert eker bal benzeri bir ktle oluturur. Asiditenin artmas ve kaynama sresinin uzamas
ile indirgen eker muhtevas artar. Sukrozun sakkaroza deiimi reelin eski ak tencere
tipinde kolaylkla meydana gelmektedir. Fakat modern alak sl ve vakumlu tencere
tekniklerinde ekerin kristallemesi olanana gtren deiim ok dktr. Glukoz
uruplarnn reel ve jlelerde modern kullanm kristalleme eilimini nemli derecede
azaltr. Genel olarak kullanlan drt tertip sukroz art bir tertip glukoz urubu katlardr.
(55 DE asit ile deitirilmi yada 63 DE asit ya da enzim urubu). Ayn eker kristallemesi
olay dier reeller, ekerlemeler ve jel tabletlerinde meydana gelebilir. Eer deiimden
320
sonraki rotasyon pozitif ise glukoz urubunun varl polarimetrik okumalardan iaret edilir.
Bu durumda bakr indirgeme gcn saptamak gereklidir.
Sorbitol tesbiti:
Sorbitoln kimyasal olarak saptanmas g ve bir o kadarda yorucudur. Hundley ve Hughes
(1966) ya alnm mamuln alkoll bir ortamda destilasyonuna dayanan bir titrasyon lme
tekniini tanmlamlardr. Bunu tiyoslfat periyodat asit ve alkali oksitlenmesi ile asit
hidrolizi izlemektedir. Mannitolde saptanr ve TLC mevcut alkoldeki ekeri tehis etmek iin
gereklidir. HPLC kullanlarak eker iin analiz metotlar eker alkollerinin saptanmasnda
uygulanabilir. Fakat eker bileenlerinden gelen piklerde birbirlerine giriim yaparak bir
sorun karabilir. Ticari karbonhidrat kolonlar(kalsiyum formunda polistirenleme alverii)
ve ayn zamanda yeni poliol silika jel kolonlar ok daha fazla slah edilmi ayrcalklar
gstermektedir. eker alkolleri kendi trimetil silil eter (TMS) trevleri GLC ile ayrlarak
saptanabilirler. Makinen ve Soderling poliasetil ester trevlerini cam kapiler kolonlarda
kullanrak GLC ile meyvalarda sorbitol, mannitol ve ksilitol saptamlardr. Sorbitol, nikotin
amid-adenin-dinukleitidle (NAD) oksitlendirme yolu ile sorbitoln fruktoza dehidrojenasyonu
yolu ile uygun bir ekilde saptanabilir. 340 nm de llm indirgenmi NAD (NADH)
miktar sorbitol konsantrasyonuna e deerdir.
321
tartlm kaba kazynz. Kaynayan bir su banyosu zerinde iyice buharlatrnz, sabit arla
kurutunuz ve erimeyen katlar numunenin bir yzdesi olarak hesaplaynz. Alternatif bir
yntem ise tartlan reeli su ile iyice kurutulmu ve tartlm bir soxhlet yksndeki bir
ekstrakte etme cihaznda ekstrakte etme ilemini ngrmektedir. Su bir saat sonra deitirilir.
Erimeyen kalnt 100Cde frnda kurutulmadan nce aseton ile muamele edilir.
Tohum says:
50 gramlk numuneyi porselen bir havan ierisinde az miktarda su ile bir su banyosu zerinde
stnz ve erimeyen madde yeterli ekilde paralara ayrld zaman tohumlar saynz.
100 gramlk reelde mevcut olan tohum saysn hesap ediniz.. Tohum says bir meyvann
tohum ihtiva ettii fakat dier meyvann tohum ihtiva etmedii durumlarda tohum hesab
yardmc olur. Mnferit tohumlarn gerek olup olmadn teyit etmek iin mercek altnda
incelenmelidir. Karlatrma amalar iin gerek tohum serileri elde bulundurulmaldr.
Potasyum ve fosfor:
Reel zeltisindeki potasym muhtavas alev fotometresi (veya AAS ile) ile saptanr. Fosfor,
hidrokinon slfitin indirgeyici reaktifler olarak kullanlan renk ler mavi molibden metodu
ile kuru kl haline getirildkten sonra saptanr. Bu elementler iin baz meyvalarla ilgili
saylar tablolar halinde verilmektedir. Ancak sv elma pektini, urubu ve potasyum metaslfit
gibi bileenlerin nemli miktarlarda mevcudiyeti ile bilinmeyen meneden reellere
uygulandklar taktirde uyar yaplmaktadr. eitli meyvalarn ve meyva sularnn potasyum
ve fosforlu muhtevalar iin verilerde Osborn tarafndan tablolatrlmtr.
Pektin:
Pektinler ksmen l-metillemi poligalaktronik asitin uzun zincirlerini ihtiva eden suda
eriyebilir karbonhidrat polimeridir. Pektin eker ve asitlerle sulu jeller oluturma zelliine
sahiptir. Ticari pektinler belli bal olarak turungiller kabuundan ve elma posasndan
karlr ve reel imalatnda kullanlan meyvalardaki doal pektini tam anlamak iin kullanlr.
Elma, kays, erik, frenk zm ve portakallarda pektin seviyesi yksektir. Brtlen, ilek,
ahududu ve ananas ta nemli miktarda bulunur, dier taraftan eftaliler, armutlar ve kirazlar
doal pektini dk miktarlarda ihtiva ederler. Ekstra reelde ve reellerde yksek metoksilli
pektinler (% 50den fazla esterletirme) meyvalar tamamlamak iin kullanlr. Bu pektinler
bir seri oluturmak iin % 60dan fazla eriyebilen katlar ve yaklak pH 3 gereksinirler.
Sratli jel oluturmasnda meyva zereciklerinin sspansiyonuna yardm etmede % 70den
fazla esterlemi pektin kullanlr. Dk ekerli reeller dk oranlarda pektine gereksinim
duyarlar (% 50nin altnda) ve jel oluturmada mevcut kalsiyum iyonu seviyelerine
baldrlar. Amidletirilmi dk seviyeli metoksit pektinleri en dk kalsiyum ilavesini
gerektiriler. Jelleme oran eitli kalsiyum metoksil gruplarna ve amidlemeye baldr.
Kalsiyum pektat olarak pektinin gravimetrik analizi:
50 g reeli 500 mllik geni azl byke bir kaba tartarak koyunuz ve scak su ilave ediniz
ve kaynar su banyosu zerinde tutunuz. zerine % 95 orannda alkol ilave ediniz. Ksa bir
sre kartrnz, buna toplam hacim 300 ml oluncaya kadar devam ediniz. Ktleyi dibinden
sk sk 2 saat mddetle kartrnz ve sy 50Cde tutunuz ya da jelatinli zerrecikler
grnmeyinceye kadar kartrnz ve bir kaba bir kat zerinden tercihen bir hartley hunisi
ile filtre ediniz. Kalnty tekrar 300 mllik scak alkolde ykaynz, stnz, kartrnz ve
yeniden filtre ediniz. Pektini kalntdan kaynayan su ile ayrnz, filtre ediniz, soutunuz ve
322
kk bir miktar sodyum hidroksit zeltisi ilave ediniz (0.02 Me edeerde) ve zeltinin
bir saat sre ile kalmasna msaade ediniz ve sonra % 10luk kalsiyum klorr zeltisi ile
daha sonraki ilemi takip edilen 0.1 Mlik bir konsantrasyonu vermesi iin asetik asit ilave
ediniz. Bir saat gemesini bekleyiniz sonra kaynatnz ve filtre kadndan filtre ediniz.
Jelatinli kelei kaynar su ile ykaynz sonra tekrar geni azl kaba aktarnz ve 200 mllik
su ile kaynatnz. Ayn kat filtreden geiriniz, kaynar su ile ykaynz ve su ile tekrar
sulandrnz. Sonra kurutunuz ve kalsiyum pektat olarak tartnz. Pektin maddelerinin
ayrlmas ve toplam pektinin karbazol ile reaksiyonunun kolorometrik deerlendirmesini
yapnz.
Dier jel yapc ajanlar:
Dzenlemelerde sadece indirgenmi ekerlerle yaplm reellerde aljinik asit, aljinatlar, agar
agar, carragenan, kei boynuzu tanesi zamk, guar zamk, sodyum karboksimetil selloz,
selloz ve ksantam zamk kullanlmasna msaade edilmektedir. Reelerin bnyesinde
diatomelerin tesbiti agar agarn mevcudiyetini gsterir.
Asidite:
Fenoftalein kullanlarak 0.1 M sodyum hidroksitle 10 glk numuneyi saptaynz. Toplam
asiditeyi sitrik asidin (eer elma hakimse malik asidin) yzdesi olarak hesaplaynz. Yksek
derecede renklendirilmi reellerde yani brtlen, frenk zm gibi reellerde asidi
potansiyometrik olarak pH 8.1e kadar titre edilmelidir. Asidite rakamnn meyva
muhtevasnn hesabnda pek fazla nemi olduu sanlmamaktadr. nk pH ayarlamas ou
zaman seriyi islah etmek iin ugulanmaktadr. Bu ama iin ilave edilen maddeler limon
asidi, sodyum bikarbonat ve sodyum sitrat gibi tampon tuzlar denilen maddeleri ihtiva eder.
Endstriyel olarak pH deeri genellikle saptanr. Yksek pH deeri ou zaman memnuniyet
verici olmayan zelliklerini ve dk pH deeri ise reelin depolanmas srasnda su kanamas
yaptn gsterir.
Mikroskobik analizi:
Meyvann trnn mikroskopik incelenmesi, bir miktar numuneyi su ile sttktan sonra ve
svy ayrdktan sonra elde edilen slak erimeyen kalnt zerinde yaplmaldr. yot ilavesinde
elma eti niastann mevcudiyeti sonucu olarak genellikle mavi lekeler gsterir. Reel znn
% 10unu scak su ile (60 C) ile hazrlayarak ve daha sonra szgeten geirerek ve daha
sonra ise santrifjleyerek metodu daha duyarl hale getirilebilir. yot eriyii daha konsantre
biimde her hangi bir niastay ihtiva eden kalntya ilave edilir.
Koruyucular (prezervatifler):
Reellerin ou ekstra reel hari 3000 mg/kga kadar slfr dioksit ihtiva eden slfitli meyva
etinden imal edilmitir, fakat koruyucunun ou kaynatma srasnda kaybolur (vakumlu
piirmede daha az) slfr dioksit asit ile damtma ve iyot ile titrasyon yolu ile 50 g zerinde
uygun bir ekilde saptanr. Dzenlemeler sadece indirgenmi ekerli reellerde sorbik aside,
sorbatlara, benzoik aside ve benzoatlara ve metil, etil ve propil hidroksi benboatlara msaade
etmektedir.
Eser halinde bulunan metaller (iz elementler):
323
Reeller arsenik, bakr, kurun ve eer teneke kutulara konulmu ise kalay ynnden kontrol
edilmeleri gerekir. Bunun iinde hazrlanan reel numunesi Atomik absorpsiyon
spektroskopisi ile analiz edilerek miktarlar belirlenir.
lave edilmi renk maddeleri:
Yapay renkler iin asetik asidi bir reel zne sulanm bir biimde ilave ediniz ve boyar
maddeyi reelin znden kardktan sonra HPLC veya TLC cihazna hazrlayarak tehis
ediniz.
D-KATILATIRILMI MEYVELER:
Katlatrlm meyveler eker, ya, yumurta, tadil edilmi niasta, pektin, meyve, meyve suyu
ve boya ihtiva eden jelli subyelerdir. Meyve lezzeti kat ksmlarda meyvenin yerini bir lezzet
alr. Kat limon ok sevilir, bunu kat portakal takip eder.
Mevzuat:
Reel ve benzeri mamller ile ilgili dzenlemeler 1981, SI No: 1063 tadil edilmi ekli ile
katlatrlm meyveleri, yenilebilen yalarn eker, tam yumurta ya da yumurta sars,
meyve, meyve eti, meyve presi, sulu meyve z ya da meyve ya esans ya da bunlarn her
hangi bir bileenin dier bileenlerle ya da bunlar olmakszn bir sbyesi olarak tanmlar.
Meyve lezzeti pelteleri meyva bileenlerinin yerlerini tatlandrc maddelere brakmalar
dnda benzer bir ekilde tanmlanrlar. Limon peltesi 0.125den daha az olmamak zere
limon ya ve portakal peltesi ise 0.25den az olmamak zere portakal ya ihtiva etmelidir.
Dier mamllerde nihai maml karakterize etmek iin meyva tad pelteleri malzemesi iin
yeterli meyve bileenlerinin varl talep edilir. Meyve ve lezzet karmlarna msaade edilir.
Pelterlerin ve lezzet peltelerinin aadaki malzemeleri ihtiva etmesi talep edilir.
1)
2)
3)
4)
Tanmlarna ekeri dahil ederek dzenlemeler dier mamller iin tatlandrma ajanlarna atfta
bulunan sorbitol ve diyabet iin kullanma sunulan peltelerdeki ya da pelte lezzetindeki
msade edilen yapay tatlandrclar dnda sukrozun msaade edilen tek tatlandrc ajan
324
olduunu ima eder gzkmektedir. Bununla birlikte baz ticari pelteler (curds) bileen olarak
glukoz urubunu ihtiva ederler.
Analiz:
Meyve peltelerinin (curds) analizi koruyucu maddenin eser halinde bulunan elementlerin ve
ilave edilen boyalarn kontrolne ilave olarak eriyebilen katlarn, asiditenin, ya, uucu ya
ve yumurta muhtevasnn saptanmasn ihtiva etmektedir.
Eriyebilen katlar:
Refraktometre ile saptaynz (reellerde olduu gibi) Endstriyel olarak indirgen ekerlerin
oranda reelin depolama srasnda kristsalleebilip kristallemeyeceini gsterdii iin
nemlidir. TLC nin ya da spesifik eker analizinin kullanm glukoz urubunun ya da dier
tatlandrc maddenin varln gsterir.
Asidite:
10 g numuneyi 0.1 M Sodyum hidroksitle titre ediniz ve bunun iin Fenolftalein kullannz ve
limon asidi (sitrik asit) olarak toplam asiditeyi hesaplaynz.
Ya:
Rose-Gottlieb metodunu (1 g numune + 9 ml su) kullannz ya da numuneyi su ile sulandrnz
ve ya bir ka kez eter ile ekstrakte ediniz. Elde edilen rakam yumurta fosfolipidin
ekstraksiyonunda kullanlan metodun messiriyeti ile deiecektir.
Uan yalar:
Sodyum klorr zeltisiden ya da dier yalardan limon yan (ya da portakal) damtarak
karnz. Bunun iin tercihen 300 gramlk numune kullannz. Uucu ya deerinden elde
edilen deeri % m/m olarak tesbit ediniz. Alternatif bir yntem olarak turungillerin yalar
izopropanol ile birlikte damtldktan sonra brominat zeltisi ile titrasyonu ile tesbit edilir.
Kullanlan aygt: Damtma aygt; 100 ml FB iesi, B34lk boyunlu, damtma kafas,
termometre kondansr, 100 ml konik azl ie ve ya banyosu (125-130 C)
zel belirteler:
Brominat zeltisi A (stok zeltisi) (M/60); 2.7835 g potasyum bromr suda znz ve bir
litreye tamamlaynz.
Brominat zeltisi B (M/240) ; 30 mllik A zeltisini su ile 200 mlye kadar sulandrnz.
lem:
100 mllik FB iesine 10 g numuneyi tartnz, 10 mllik scak su (40C) ilave ediniz ve iyice
kartrnz. Granller ve 25 ml izopropanol ilave ediniz. Damtma aygtna ya banyosunu
325
zerine koyarak damtnz. Kafadaki s 100Cye ulat zaman alc ieyi uzaklatrnz.
Damtlm maddeye 10 ml sulandrlm hidroklorik asit (1+2) ve 2 damla metil oranj
indikatrnden damlatnz ve renk kayboluncaya kadar brominat zeltisi B ile yava yava
titre ediniz.
1 ml M/240 brominat zeltisi (Brominat zeltisi B): 0.95 mg limon ya: 0.85 mg portakal
ya edeeridir.
Yumurta muhtevas:
Limon curdunda (peltesinde - lorunda) yumurtann saptanmas metodu; Toplam karlan
lipidin slak oksidasyonundan sonra kolorimetrik olarak saptanan organik fosfor muhtevasna
istinat etmektedir. Genelde kloroform-metanol toplam lipid ekstrakte etme metodu tercih
edilir ancak aadaki anlatlan en ok kullanlan metot kullanlr.
lem:
Kaynayan bir su banyosunda 20 gramlk numuneyi 100 ml alkolle (% 95lik) 6 saat sre ile
geriye aktnz. Filtre ediniz ve kalnty nceden olduu gibi daha ok alkol ile kalntnn
yeniden zn ekstrakte ediniz ve filtre ediniz. Filtratlar birletiriniz ve bir kerede
kuruyuncaya kadar buharlatrnz. Kalnty ya olarak oksidasyona tabi tutunuz ve sonu
olarak elde edilen zeltideki fosfat kolorimetrik olarak saptaynz.
Kuru yumurta %si : 83 x numunedeki P205 yzdesi
Kat yumurta sars %si: 58 x numunedeki P2O5 yzdesi
Yaplan aratrmalarda % 952 lik etanoln Buday unundaki ve msr unundaki P 205in
ekstrakte edilebildiini gstermitir.
Meyve ve sebze rnlerinde pentozanlar:
Pentozanlar hidroklorik asit destilasyonu ile furfuraldehit meydana getirerek aada anlatlan
metoda gre tayin edilirler.
lem:
nceltilmi 2 g malzemeyi 100 ml %12lik hidroklorik asit (d: 1.06) ile bir kapakl
destilasyon balonu kullanarak destile ediniz. 30 ml getii zaman ayn miktardaki asidi balona
koyup destilasyonu tekrarlaynz. Anilin asetat kad ile bir damla destilat kontrol ederek
furfuraln destilasyonu bitinceye kadar destilasyona devam ediniz. Pembe renk
gzkmemelidir. Genellikle destilasyon 300 mlye kadar yaplr. Furfural ieren destilata
phlorogukinol zeltisi fazlas ilave ediniz ve karm 12 saat bekletiniz, keltiyi filtre
ediniz, 150 ml souk su ile ykaynz, etvde kurutunuz ve tartnz. Elde edilen arlk a ise
Pentosanlar: (a + 0.0052) x Fdir.
a < 0.03 ise F : 0.8949
a: 0.03-0.30 g SE f : 0.8866
326
327
ndikatr zeltisi, 0.1 g thymol mavisi 10 ml 0.02 N sodyum hidroksit zeltisi ierisinde
zlr ve su ile 250 mlye tamamlanr.
lem:
Meyva suyu iyice alkalanr veya uygun miktarda su ile bir sulu zeltisi hazrlanr.
Hazrlanan rnein 50-100 mlsine eit miktarda ekstraksiyon zeltisi konarak iyice
kartrlr ve hemen filtre edilir. 2 mg askorbik asit ieren bir miktar standart indofenol
zeltisi ile titre edilir ve ayn miktar ekstraksiyon zeltisi kullanlarak blank dzeltmesi
yaplr.
Fluorimetrik metot:
Kullanlan reaktifler:
Kullanlmadan hemen nce suda % 0.05lik o-fenilendiamin zeltisi hazrlanr.
Ekstraksiyon zeltisi; 30 g fosforik asit 80 ml glasiyel asetik asit ile kartrlarak bir litreye
tamamlanr (1-3 Cde 7-10 gn dayanr)
Standart askorbik asit zeltisi; Ekstraksiyon zeltisi (% 0.1); Bunun 0, 1, 2, 4 mlsi 50
mlye seyreltilerek karbon muamelesi iin kullanlr ve son zeltideki 0, 10, 20, 40 g
askorbik aside edeerdir.
Sodyum asetat zeltisi; % 50 (m/v), 500 g sodyum asetat trihidrat (veya 301 g susuz sodyum
asetat) zlr ve litreye tamamlanr.
Borik asit-Sodyum asetat zeltisi, 5 g borik asit 100 ml % 50lik sodyum asetat zeltisinde
zlr. Bu zelti gnlk olarak hazrlanr.
Asit ile ykanm Norit A mangal kmr; Kmr arlnn yaklak 5 kat arlnda
hidroklorik asit ile (yaklak % 10luk zeltisi) kaynama noktasna kadar stlr. Buchner
kadndan szlr (541 kad), asitten temizleninceye kadar ykanr ve bir gece 110Cde
kurumaya braklr. Vidal kapa olan iede muhafaza edilir.
lem:
Her ilem kademesini mmkn olduu kadar abuk gerekletirmeye alnz.
Homojenizasyon veya alkalama ile ekstraksiyon zeltisindeki rnekten bir ekstrakt
hazrlaynz. 541 nolu filtre kadndan sznz. Ekstraktn pHs 1-2 civarnda olmaldr.
0.4 g mangal kmr ieren kapakl santrifj tplerine 20 ml ekstrakt szntsn ve 20 ml
uygun mertebedeki standart zeltisini aktarnz. 5 dakika sre ile alkaladktan sonra
santrifj edip filtre ediniz. Baz rnekler bulank filtrat verir, mhemelen kmr paralar
filtreden gemitir. Her filtrattan 2 x 5 mllik miktarlar (porsiyonlar) alnz. Bunlardan birini 5
ml borik asit-sodyum asetat zeltisi ieren bir 100 mllik ieye aktarnz. Kapa kapatp
iyice alkalaynz ve 100 mlye tamamlamadan nce kapan kapatp en az 30 dakika
bekletiniz. Btn rneklerin bekleme sreleri birbirinin ayn olmaldr. kinci porsiyonu 5 ml
sodyum asetat zeltisi ieren baka bir 100 mllik ieye yaklak 70 ml su ile aktarnz ve
100 mlye tamamlayp kartrnz. Her rnek ve blankten 5 ml pipetle alnz ve 15 x 2.5
cmlik tpe aktarnz. Geri kalan ilemlerin yar karanlk kta yaplmas gerekir. Her tbe
taze hazrlanm 10 ml % 0.005lik o-fenilendiamin zeltisi aktarnz. yice kartrlp
328
329
orandr. Benzer ekilde kuru arlk (rndeki meyvann szgee konulduktan sonraki
arl) ilem artlar dahil bir ok faktre baldr. lave edilen uruptaki 5 derecelik bir brix
dmesi kuru arlktan % 1 oranndaki bir arln dmesine sebep olur ve kesik urupta
2.5-3.0 Brix derecesi deerinde bir dme meydana gelir.
Meyve salatasnn bileimi.
Konserve edilmi meyve salatas toplam doldurulan meyva miktar arlna gre u
miktarlar iermelidir. eftaliler % 23-46, kayslar % 15-30, Armutlar % 19-38, Kirazlar %
5-15. Bu standart oranlara sahip olmayan kark meyva karm meyve salatas veya
salata iin meyva etiketi ile etiketlenemez.
Meyva kokteylinin bileimi:
Konserve edilmi meyva kokteyli toplam doldurulan meyva miktar arlna gre u
miktarlar iermelidir. Dilimlenmi eftali % 30-50, Dilimlenmi ananas % 6-25, Kiraz % 215 ve ekirdeksiz zm % 6-20. Bu standart oranlara sahip olmayan kark meyva karm
meyve kokteyli veya kokteyl iin meyva etiketi ile etiketlenemez.
Elma presi (tatlandrlm):
% 8den az ilave eker ieremez. Konserve domates, eftali, greyfurt, ananas, erik, ahududu,
aa ilei iin uluslar aras standartlar kodeksinin tavsiyesi doldurma, kuru arlk ve kesik
uruptaki iddet hususunda asgari lleri belirler.
Konserve edilmi meyva turtalar:
Hazr meyva turtalar uzun senelerden beridir pastaclar tarafndan kullanlmaktadr. Bu tr
turtalarda kullanlan katklar olarak meyva, eker ve stabilizatr (modifiye edilmi niastalar)
olduu ve bunlarn imalatnnda meyva konservesi hazrlanmasndan daha ok reel
hazrlanmasna benzedii grlmtr. Bir ok meyva tortular % 30-40 orannda znebilen
kat maddeler ihtiva eder, bu oran arada srada % 50ye kadar ykselebilir.
F-KONSERVELENM SEBZELER:
Kodeks standartlar muhtelif sebzeler iinde gelitirilmitir. Bunlarn arasnda yeil fasulye,
yeil ve ilemden geirilmi bezelye, kukonmaz, tatl msr, domates ve mantar bulunur.
Ticari standartlar, bunlarla ilgili kuru arlk ve kalsiyum miktarnn tayinin (bezelye iin) iin
metotlar tarif etmektedir. Bunlarn arasndaki bir metot, alkolde znmeyen kat maddelerin
tayinidir. Bir ok konserve edilecek sebze aartma ilemine tabi tutulur, kutulara doldurulur
ve % 1.5-2.5 aras bir oranda tuz ieren salamura ile rtlr (bezelye iin % 2 orannda eker
ilave edilir) ve stma ileminden geirilir.
lemden gemi bezelye:
lenmi konserve bezelyenin asgari kuru kat madde miktar, kutunun sv kapasitesine gre
ifade edilir ve her kutu iin % 19 m/v olmaldr ve ayn gruba ait iki veya daha fazla kutu iin
ortalama % 19.5 olmaldr. Kuru madde miktar kuru ierisindeki malzemenin bir buhar
frnnda 16-18 saat sre ile 98Cde stlmas ile veya edeer kurutma ilemi ile tayin edilir.
330
Bir veya daha fazla kutu iin kuru madde miktar her kutu iin ayr ayr tayin edilir ve
sonucun ortalamas alnr.
Ya fasulyesi:
Konservelenmi ya fasulyesi deiik eitte lima fasulyesi, madakaskar fasulyesi veya iri tip
barbunya fasulyesi tohumlarndan (asgari uzunluu 20 mm kadar) hazrlanr. Asgari kuru
madde miktar kutunun sv kapasitesine gre ifade edilir ve her kutu iin % 18.5 m/v
olmaldr ve ayn gruba ait iki veya daha fazla kutu iin ortalama % 19 olmaldr. Kuru madde
miktar kutu ierisindeki malzemenin bir buhar frnnda 16-18 saat sre ile 98Cde stlmas
ile veya daha fazla kutu iin kuru madde miktar her kutu iin ayr ayr tayin edilir ve sonucun
ortalamas alnr.
Sebze salatas ve kark sebzeler:
Bunlarn asgari sebze says asgari 4 eit olmas gereklidir ve her sebze toplam dolum
arlnn % 40n geemez.
Konserve edilmi sebzeler vakum, pH, tuz, eker, kuru arlk, ilave renk, bakr, kurun ve
inko incelemesinden geirilir. Kuru arlk 8 delik/inlik szgete 2 dakika bekletildikten
sonra elde edilen arlktr. Gda etiket kurallar konserve edilmi bezelyelerin konserve
edilmeden nce kurutulmu veya slatlm bezelyelerden meydana geldii hallerde bunlarn
ilenmi bezelyeler olarak tanmlanmasn istemektedir. Konserve edilmi bezelyeler,
konserve bahe bezelyelerinden daha yksek oranda alkolde znmeyen kat maddeler
iermeleri ile ve kuru rndeki toplam kat madde miktar ile ayrlr. Gda kurullarndaki
koruma nlemlerinde renk katks iermeyen konserve bezelyelerde 100 mg/kg orannda
slfirdioksit bulunmasna izin verilmitir. Slfirdioksit konserve ileminde tabii rengin
kalmasn salar.
G-DOMATES RNLER:
Domates presi, domates salas, domates tozu:
Domate presi iin standartlar CIPC.1959 tarafndan tavsiye edilmitir. Taslak nerileri
Avrupa Birlii tarafndan tartlmtr. EC tasla refraktometre ile tayin edilen (% 5 tolerans
ile) kat madde konsantrasyonuna ilikin nerilerde bulunmutur.
Domates presinin tipi
Yar konsantre
12
Konsantre
18
ift konsantre
28
defa konsantre
36
55
331
Tuz (kat maddelerin maksimum % 10u kadar) ve baharat konmasna izin verilmitir. Bu
standartlara gre imal edilen domates preleri kalite gstergesi veya ekstra tabiri bulunmadan
pazarlanr. Her kalite grubu iin deiik standartlar nerilmitir. Bunlar aada verilmitir.
(btn deerler kuru madde zerinde % olarak verilmitir)
Standart kalite
Ekstra kalite
45
50
10
Uucu asitlik
(Asetik asit olarak) (maksimum)
0.30
0.15
0.10
0.05
% 9 orannda refraktometrede tesbit edilen kat madde ve munsell renk cetveline gre
rnlere uygulanan dier tavsiye edilen standartlar; koku, tat, kvam, zerreler, sebzede mevcut
yabanc maddeler ve howard kf saym (pozitif alanlarda standart iin maksimum % 80,
ekstra iin % 50) dir.
lenmi domates konsantresi iin kodeks standard domates presi iin % 8-24 orannda,
domates salas iin en az % 24 orannda domates kat maddesi ierir. Domates minimum kat
maddesi iin yedi kademe tanmlanmtr. Kalite kriteri Avrupa Birlii tarafndan tavsiye
edilenden hafif farkllk gsterir. zin verilen kat maddeleri sodyumbikarbonat ve eitli
asitler ierir ve kalay miktar 250 mg/kg olarak snrlanmtr. Domates presinin kuru kat
maddeleri yaklak % 9.5 orannda kl, % 13.8 protein, % 50-65 toplam eker (invert eker),
% 5.8-13.4 orannda toplam asit (sitrik asit olarak) ve % 4.8 potasyum oksit (K2O) ihtiva eder.
Domates presinin analizi:
Toplam katlar;
tartmla: ubuklu bir kab kurutunuz. 2 g rnek tartnz. Biraz su ile slatnz ve 70C
scaklkta ksmi vakum altnda kurutunuz. Baka bir alternatif yntem olarak
mikrodalga frn da kurutma iin kullanlabilir. Bu ilemde vakumlu kurutmaya
edeer bir kurutma yntemi olarak kabul edilmitir.
Refraktometre ile: 10 g rnei 20 g su ile kartrnz ve kk bir filtre kadnda
sznz. lk akan ksmlar attktan sonra bir damlann refraktif indeksini 20Cde
lnz. Filtratn ierdii kat madde miktarn aadaki tablodan alnz ve orijinal
numunedeki konsantrasyonu 3 ile arparak bulunuz. Konsantrasyonu az olan
rnekler direkt olarak szlebilir.
Tablo-IX Domates presindeki toplam katlar ile refraktif indeks arasndaki iliki:
% kat madde *
332
5
7.7
10.0
12.5
15.0
17.5
20.0
1.3398
1.3443
1.3468
1.3502
1.3538
1.3575
1.3611
22.5
25.0
27.5
30.0
32.5
35.0
----
1.3651
1.3690
1.3731
1.3772
1.3816
1.3860
--------
333
ham malzemenin kalite endeksini verir. Muhtelif lkelerde azami kf miktarlar iin
uygulamalar vardr. Williams 1968 ve CIPS 1958de standart ve ekstra kalite
preler iin % 60 ve % 40 pozitif alanlar iin onaylanmtr. APA (1971) azami
limit % 50yi uygulamaya sokmutur. (domates suyu iin % 25). % 75 pozitif alan
ieren rnekler iin Gda Antlamasna gre davalar almtr. Howart saym
metodu AOACde ayrntl olarak anlatlmtr. Hoeart saym metodunun
hassasiyeti rnn hazrlanmas srasnda domates presinin deirmenden geirilme
derecesine baldr. rnlerin konsantrasyonlarnn dengeye getirilmesi ve partikl
bykl Aldred (1983) tarafndan aklanm ve domates rnlerindeki kat
madde miktarnn ayarlanmas iin tavsiye edilmitir. Howard hcresi temizlenir,
bylelikle newton halkalar srg ve rt cam arasnda meydana gelir. rt camn
kaldrnz ve bir bak veya spatl ile iyice kartrlm rnei merkez diskin
zerine aktarnz. Ayn aletle rnei diskin zerine yaynz ve camla rterek
niform bir dalm salaynz. Malzemeyi diskin kenarna kadar getirebilmek iin
yeteri kadar rnek kullannz. Porsiyonlarn iyice kartrlm rnekten alnmas ve
diskin zerine iyice yaylmas nemlidir. Aksi taktirde rt srgs yerine
srldnde znmeyen malzeme ve kfler ortada toplanr. Lam mikroskobun
altna koyunuz ve ayarlayarak her grnt alannn 1.5 mmyi kapsamasn
salaynz (bu alan arttr ve izgi tpnn alan ap 1.382 mm oluncaya kadar
ayarlanmas ile elde edilir. Byle bir ayar mmkn deil ise okler diyaframa
gerekli aksesuarlarn taklmas gerekir. Kademeli mikrometre kullanarak alan
yzeyi grnts tesbit edilebilir. Cihaz uygun bir biimde ayarlanm ise alan
bana tayin edilen sv miktar 0.15 mmtr. Bytme iin 90-125 xy kullannz.
Bu rneklerde glkle fark edilebilen kf filamanlar iin c. 200 x (8 mm adese)
bytlmesini kullannz. En az 25 alandan alnan neticeler btn maddeyi tesbit
edebilecek ekilde tanmlanr. Her alan kf filamanlar asndan tetkik ediniz.
Agrega uzunluu > 3 deil ise mevcut filamanlar alan apnn 1/6sn geer. 1984
senesinden sonra pozitif alan kabulundeki kalifikasyonlar AOAC tarafndan byk
lde deitirilmitir. Pozitif alan orann btn tetkik edilen alanlarn tayininden
kf filamanlar ieren alanlarn yzdesi olarak hesaplanmaldr. Williams (1968)
Howard saym metodunun tefsirini ve nemini tartmtr ve bozulmann baka bir
boyutunu ele almtr, mesela bakteriler, mayalar, virsler ve fizyolejik olaylar
sebebi ile meydana gelen bozulma gibi. Williams, Olson ve Aldred bozulan
paralarn tahmini ve bunlarn saymla ilgileri zerine fikirler ortaya srmlerdir
.Bu metotla ilgili tm detaylar AOAC metot kitabnda detaylar ile verilmitir.
Chitin; Chitin tahmini (mantar hcresi duvarlarnda znmeyen proteine benzer bir
madde) de domates rnlerindeki kontaminasyon derecesini lmek iin
kullanlabilir. Chitin miktar hidroliz ilemi ile tayin edilebilir. Burada chitosan
teekkl ile de-amin olarak 2,5-anhidromannosa dnme olur. Bu da bir aldehit
olup kolorimetrik olarak tayin edilebilir. Yaplan almalarda Howard saymndaki
deerler arasndaki deikenlik ve glukozamin ve HMC lm ile elde edilen
chitin miktar ile lineer olmayan bir iliki dorulanmtr. Lin veCousin (1985) oftalaldehid tretilmesinden sonra glukozamin lm iin HPLCnin kullanlmas
hakknda bir rapor yaynlamlardr ve bu metottan kalite kontrol iin
faydalanlabileceini vurgulamlardr. Kf antijenlerinin tesbiti iin yakn zamanda
gelitirilen teknikler ELISA tekniklerine dayanmaktadr.
Domates ketab:
334
Normalde domates ketab; domates presi, eker, sirke, tuz, soan ve sarmsak veya baka
baharatlar ierir. erisindeki kei boynuzu fasulyesi gibi kvam verici maddeler ve
renklendiricilerde mevcuttur. Dk asiditelerinden dolay domates ketab kflenmeye
elverilidir ve doldurulmadan nce mmkn olduu kadar stlmalar gerekir.
1) Domates ketab, sosu ve lezzeti ile ilgili standartlar aadaki gibidir.
a)
b)
Domatesler; domates presi veya edeeri domates ketab, sosu, stmal veya
stmasz tohum veya baka sert maddeler iermeyecektir.
c)
Domates ketab ilave edilen soan sarmsak ve tat verici katk maddelerinden baka
meyva ve sebze katklar ihtiva etmeyecektir.
2) Hi bir domates ketab domates ketabnn milyonda 20sinden fazla bakr iermeyecektir.
USA tanmnda domates ketabna suni renk, koruyucu ve kvam vericilerin ilavesine izin
verilmemektedir.
335
20-40
Domates kats
6-17 (minimum 6)
Kl
2.9-4.0
Tuz
1.6-3.6
Toplam eker
10-25
Toplam asidite
(asetik asit olarak)
0.8-3.0
Bakr
Toplam asidite (asedik asit olarak) % 1.2 orann at zaman kf ve maya gelimesi
genellikle nlenir.
Soslar:
Soslar; domates veya domates presi ve yeterli miktarda eker iermelidir. Soan, sarmsak,
nane ve benzeri baharatlar ve etikette aklanan dier katk maddelerini iermelidir.
Toplam katlar: Domates sosu ierisindeki konserve edilmi fasulye/piirilmi fasulye
rnnn asgari kuru kat madde miktar sv kapasitesine gre ifade edilir, her hangi bir kutu
iin % 22.5 m/v ve ortalama %23-55 olmaldr. Toplam kat madde miktar konserve ierii
olan ve ince kylm malzemeden 5-10 gramnn 16-19 saat sre ile 98C scaklndaki bir
buhar frnnda tutulmas ile veya edeer deerler veren baka bir metotla tayin edilir.
Domates katlar:
Hazr ambalajdaki kat domates oran arlka kutu byklne gre % 1.17-1.5 aras
olmaldr. Minimum domates kats oran bir gruptan alnan iki veya daha fazla kutu zerinde
tayin edilir ve kutunun sv kapasitesine gre ifade edilir.
eker:
Son rn arlka % 5den az eker ieremez (invert eker olarak ifade edilir) bu oran btn
kutular iin ayndr. (Hazr rnler suni renk verici maddeler iermemelidir)
lem:
336
eker tayini iin 10 g kylm rnei 60 mllik soxhlet tipi bir ekstraksiyon balonuna cam
yn ve 90 ml % 70lik alkol kullanarak koyunuz. Balonu bir scak tavada stnz ve
ekstraksiyona pasta bulank gri renk alncaya ve sifon renksiz oluncaya kadar devam ediniz.
Bundan sonra ekstrakt hacmi yaklak 20 ml civarnda olan solventi uzaklatrnz. 100 mllik
bir volmetrik balona keltiyi ve filtre kadn su ile ykayarak aktarnz ve izgiye kadar su
ile tamamlaynz. zeltiden 50 mlyi bir volmetrik ieye aktarnz, 10 ml konsantre
hidroklorik asit ilave ediniz ve 70C scaklkta 5 dakika sre ile inversiyona tabi tutunuz.
Sodyum hidroksit zeltisi ile metil oranj indikatr kullanlarak ntrletiriniz. 100 mlye
tamamlaynz ve toplam eker miktarn (invert eker olarak) Layne ve Eynon metoduna gre
tayin ediniz.
Kurutulmu, kutulanm, kristalize edilmi ve buzlu meyvalar:
% 63 orannda eker ihtiva eden ortamlarda meyvalar uzun sre muhafaza edilebilir. Pratikte
depolama srasndaki kuruma en byk problemlerden birisidir. retim metodu meyvenin
kapsamna baldr. Bazlar kabuklar soyularak sodyum hidroksit zeltisine yatrlrlar, baz
durumlarda ise (rnein turungillerde) kabuun kendisinden faydalanlr. Slfroz asit veya
bislfit ieren tuzlu salamura ierisinde braklnca meyve malzemesi suda ykanr ve sonra
artan konsantrayonlarda scak eker uruplar ierisinde baarl bir ekilde erbetlenir. Bu
konsantreler bir para glukoz urubu ihtiva edebilir. Konservelenmi kabuk malzeme iin
limon ve portakal kabuu karm kullanlr ve eker son znebilir kat konsantrasyonu
olan % 68 oranna emdirilir. APA konserve meyve kabuu veya doranm meyva kabuu
ieren rnlerde refraktometre ile 20Cde tayin edilen znebilir kat orannn en az % 64
olmasn tavsiye etmektedir. Kurutulmu meyveler konservelenmi meyvann tel rgler
zerinde kurutulmas ile elde edilir. Elma ekeri gibi zeri ekerle kaplanm meyveler
(bunlar genellikle boyar madde ilavelidir), kurutulmu meyvann zerindeki urup ykanarak
alnr ve sonra sper doymu bir eker zeltisi ile sath kaplanr. Kristalize tabir edilen
meyvalar yzeylerinde asgari oranda sukroz ihtiva ederler, bunun sebebi sper doymu eker
zeltisine son daldrmadr. Halen srekli ilemler bazen kullanlmaktadr. Bu rnlerde
refraktometre kullanlarak znebilen katlar, ekerler, koruyucular, ilave edilen boyalar,
arsenik, bakr ve kurun gibi eser elementler tayin edilmelidir. Koruyucu madde kurallar
kristalize veya ekerli meyvalar iin 100 mg/kg kadar slfr dioksit veya 1000 mg/kg kadar
benzoik asit veya metil, etil veya propil 4-hidroksibenzoat bulunabileceini zorunlu
klmaktadr. Meyva paralar ihtiva eden stabilize urup 1000 mg/kg orannda sorbik asit
ihtiva edebilir (eer rn dondurma gibi rnlerde katk malzemesi olarak kullanlacak ise)
337
H-MEYVE SULARI:
Perakende sat piyasasnda grlen meyve sularndan ou turungillerden yaplmaktadr.
Preste skldktan sonra meyve suyu szlr, ok pastrize ilemine tabi tutulur, ielere veya
kutulara doldurulduktan sonra skca kapatlr. Konsantre meyve suyu alak basnta
(vakumda) yaplan destilasyonla veya dondurma ilemi ile yaplr. ocuklar iin imal edilen
portakal sularnda slfrdioksit deiik oranlarda mevcuttur ve ilem vitamin C kaybnn
minimum dzeyde olaca ekilde yrtlr. Ulusal yasa kurallarnda C vitamini konusunda
deiik veriler mevcuttur. Meyve sular ve nektarlar iin baz standartlar istenilmektedir.
ngilterede ilenen meyve suyunun byk bir ksm ezme yapmnda kullanlr ve baz meyve
sular da ngiltereye zg mamul olarak ihra edilir. Bu sebepten meyve suyunun menei
hakknda yaplacak kontrollerin mmkn mertebe ok kriterleri ihtiva etmesi gerekir. Elde
edilen analitik veriler incelendiinde meyve suyu bileimlerinin ok geni oranda
deiiklikler arz ettii grlr.
Yasa:
Meyve sular ve nektarlar hakknda kurallar 1977, SI No. 927, 1982 deiiklii ile (SI No:
1311), tamamlanm Avrupa Birlii hkmlerine 75/726, meyve sularnn, kurutulmu meyve
suyunun, meyve nektarnn tarifini; etiket kontrolunu ve reklamn verir. Bunlar ayrca
ilavesine izin verilen slfr dioksit, laktik asit, sitrik asit ve malik asit ile ekerlerin tabiatn
ve cinslerini de verir. lave edilen koruyucular (SO2 350 mg/kg, benzoik asit ve benzoat 800
mg/kg) ancak kurallarda belirtildii ekilde kontrol edilir ve baka tr kontrollara izin
338
verilmez. King (1980) EC direktifleri ile UK ynergelerini kapsayan bir yayn yapmtr.
Talep edilen hususlar hakknda Anon da (1982) bir yayn yapmtr.
Meyve sular analizleri:
Bu analiz unlar ihtiva eder; Toplam kat madde miktar, asidite, kl, kln kalevilii, fosfat,
potasyum, azot (ve formol titrasyonu), eker, vitamin C, eser elementler, amino asitler ve
koruyucu ek maddeler. Endstriyel olarak refraktif indeksi, zgl arlk, pH ve uucu ya
genellikle tayin edilir ve meyva suyu enzim aktivitesi ynnden kontrol edilir. eitli analiz
yntemleri Uluslararas meyva suyu reticileri federasyonu tarafndan yaynlanmtr. Bu
analizler klorr, laktik asit, eser elementler, L-malik asit, dier organik asitler, sodyum,
potasyum, fosfor, eker, tatlandrc ve ve fiziksel analizler (renk ve vizkozite gibi) hakknda
bilgi verir. Bu metotlar kodeks standartlarnda meyve suyu ve benzeri mamller iin
nerilmektedir. Enzim tekniklerini de ieren modern analiz metotlar Beutler (1982),
Henniger (1984) ve Berry (1985) tarafndan yaynlanmtr. Resmi metotlarn toplam Merle
(1982) tarafndan yaynlanmtr (meyve ve sebze sularnn analizleri iin).
Toplam katlar:
Dk basnta 70Cde kurutularak yaplr.
Konsantrasyon derecesi:
Endstriyel olarak refraktif indeksinden veya zgl arlndan hesaplanr. Aaada
trungillerle ilgili meyve sularna ait konsantre dereceleri verilmitir.
RI ( 20 C )
RI( 20 C )
3x
1.3756-1.3790
1.3681-1.3710
1.3816-1.3860
4x
1.3926-1.3970
1.3796-1.3820
1.3996-1.4040
5x
1.4086-1.4120
1.3911-1.3940
1.4381-1.4430
6x
1.4236-1.4270
1.4149-1.4175
1.4566-1.4610
7x
1.4292-1.4430
1.4149-1.4175
1.4566-1.4610
Asidite:
Rutin amalar iin fenolftalein kullanlarak titre edilebilen asit miktar bulunur. Meyve
suyunun asiditesi ne kan asit olarak sitrik asit cinsinden ifade edilir, bu elmada malik asit
ve greyfurtta tartarik asittir. Meyvenin lezzeti toplam asit ierisinde znebilen kat
maddelere tabidir ve buna olgunluk oran tabir edilir ve meyvenin kalitesini belirler. Uucu
asit ise ou zaman asetik asit olarak hesaplanr. Asitlerin tayini iin metotlar AOACde
verilmitir. Tipik HPLC teknikleri Shaw ve arkadalar (1983) tarafndan aklanmtr.
339
ekerler:
ekerlerin tayininde ilave edilen sukroz muvacehesinde bakr redksiyon metodu ile
inversiyon ncesi ve sonras tayin yaplabilir. Glikoz urubu poalarimetre ile tayin edilir.
Hidroksimetilfurfural (HMF):
Bu madde hekzoslarn su kaybetmesi neticesi meydana gelir. Bunun konsantrasyonunun
yksek olmas ar s ilemine ve konsantratlarn uzun sre depolanm olduuna delalet
eder. IFJU metodu p-toludinin barbitrik asit ile kolorimetrik reaksiyonuna dayanr. Zorbax
ODS kolonu kullanlarak HPLC cihaznda metanol-su elsyonuna dayanan bir yntem ile
furfural bir destilasyon ilemi ile ayrlabilir.
Vitamin C:
Standart indofenol zeltisi: 0.05 g 2,6-diklorofenolindefenol suda eritilir ve 100 mlye
tamamlanr, filtre edilir. Standartlatrmak iin 0.05 g saf askorbik asit % 20lik metafosforik
asidin 60 mlsinde zlr ve su ile 250 mlye tamamlanr. Bu zeltiden 10 ml pipetle
alnarak kk bir ieye konur ve indofenol zeltisi ile pembe renk sabitleinceye kadar
titre edilir (pembe renk 15 saniye sre ile sabit kalmaldr) Konsantrasyon mg askorbik asit 1
ml renkli zeltiye edeer olarak ifade edilir. Renk zeltisi buzdolabnda muhafaza edildii
taktirde birka hafta dayanr, ancak kullanlmadan nce taze hazrlanm askorbik asit
zeltisi ile standartlatrlmaldr.
340
lem:
50 ml konsantre edilmi meyve suyu (veya edeeri konsantre) 100 mllik ieye alnr. 25 ml
% 20lik metafosforik asit ve stabilize edici ajan konur ve su ile izgiye tamamlanr. 10 ml
kk bir ieye aktarlr ve 2.5 ml aseton ilave edilerek indofenol zeltisi ile pembe renk
teekkl edinceye kadar titre edilir. Pembe rengin 15 saniye kalc olmas gerekir. rnekteki
vitamin C miktar mg/100 ml veya /100 g olarak hesaplanr. Slfr dioksit mevcut deil ise
asetonun ilave edilmesine gerek yoktur. Bunun fonksiyonu slfr dioksit ile asetonbislfit
kompleksi meydana getirmek ve slfr dioksitin titrasyonu etkilemesini nlemektir. Bazen
gdalarda mevcut askorbik asidin kk bir ksm yalanma ile dehidroaskorbik haline
dnr. Yukarda anlatlan askorbik asit tayininde byle bir durumdan pheye dlr ise
baka bir rnek zeltisinden 10 dakika sre ile hidrojen slfr geirilir, ienin kapa
kapatlr ve bir gece buzdolabnda bekletilir. Sonra karmn ierisinden azot gaz geirilerek
hidrojen slfr uzaklatrlr. ki titrasyon arasndaki fark dehidroaskorbik asit miktarn verir.
Vitamin Cnin bir Uluslararas birimi C: 50 g askorbik asittir. u sralarda HPLC teknikleri
geni olarak kullanlmaktadr.
Eser elementler ve katk maddeleri:
Eser elementlerin rutin analizleri, bakr, kurun ve inko iin yaplr. Katklar iin ise (slfr
dioksit, benzoik asit, 4-hidroksi benzoat ) (4-hidroksi benzoatlar: parabenler) iin yaplr.
Enzimatik aktivite:
Pektik enzimler ham meyva suyunda mevcuttur ve pastrize ileminde yok edilirler. Bunlar
bu ilem srasnda yok olmasa idi meyva suyundan imal edilen rnler daha berrak olmaya
eilimli olurlard, bunun sebebi enzimlerin mevcut pektin maddeleri zrindeki etkileridir. Bu
etkinlik % 1 turungil pektini ve % 1.2 sodyum klorr ieren zeltisinin kaynama noktasna
kadar stlmas ile elde edilir. Bundan sonra 30Cye soutulduunda bir 50 mllik behere
aktarlr, 2 ml meyva suyu ilave edilir ve 0.02 N NaOH ile pH 7.0 e ntrletirilir. Bu ilemde
bir pH-metre kullanlmaldr. zelti 30Cde tutularak pH: 7.0de 30 dakika sre ile
titrasyona devam edilir. 30 dakika ierisinde teekkl eden asit miktar yaklak olarak
pektolitik enzimatik etkinlikle orantldr.
Etanol:
Kodeks standartlar tabi fermantasyon sonucu meydana gelen dk miktardaki alkole meyve
sular ierisinde msaade etmektedir. Ancak bu alkoln kimyasal katk maddeleri neticesi
olumam olmas gerekmektedir. Geleneksel titrasyon ilemlerinde ve dikromat oksidasyonu
ilemlerinde 3 g/kg kadar olan deerler elde edilmitir. Ad geen titrasyon ilemleri IFJU ve
AOAC tarafndan tavsiye edilen ilemlerdir. Ancak gemi yllardaki enzim metotlar ve GLC
bu tavsiyelere adapte edilmitir. GLC ynteminde i standart olarak propanol kullanlr ve
metanol ve asetaldehit gibi uucu maddeler tesbit edilir.
Yumuak ikiler:
Yumuak ikiler esas itibari ile aadaki kategorilere giren ikilerdir.
Hazr merubat:
341
Bunlarn bir ou karbonatldr. Bunlar genellikle eker ieren konsantre uruplardan, sitrik
asit ve koruyucu katk maddelerinden (sodyum benzoat) meydana gelir. Yapay
renklendiriciler baz rnlere ilave edilmektedir (zencefil biras gibi. Bu rn saponin tipi bir
kprtc madde ierir). retimde belirli bir miktar urup bir ieye alnr. ie bundan sonra
karbonatl su ile doldurulur ve kapatlr. Karbon derecesi rnn cinsine gre deiir.
Merubat, meyva suyu ve ezmeler:
Konsantre edilmi hafif iecekler:
Aa yukar ayn katk maddelerini ierirler, ancak bu katk maddelerinin oran bunlarda
daha yksek tutulur. Ancak bunlarda karbonat yoktur. Ihlamur suyu ielemeden nce filtre
edilerek berraklatrlr, ancak dier rnler depolamada bulanklk brakr. Meyva suyu
ieren ezmeler genellikle slfr dioksit ierir.
Kark ikiler:
Bunlar meyve suyundan ziyade tam turungil suyundan hazrlanr. znmeyen maddeler
szlerek uzaklatrlr. Byle ieceklere portakal suyu, limon suyu vs. ad verilir. Katk
maddeleri olarak benzoik asit kullanlr. Ac portakal ve ac limon ieceklerinin temelinde ac
madde ilave (rnein kinin) edilmi meyva sular yatar. FSC raporu byle ieceklerin kark
merubatlar olarak kabul edilmesini ngrmektedir.
Tablo-XI Deiik meyve sular iin ngrlen baz standartlar aadaki tabloda
gsterilmitir.
Meyve Suyu Cinsi
Elma
Refraktometrik Katlar
(% m/v) min.
10
Greyfurt
50
--
Limon
--
4.5
Portakal
10
50
--
zm
15*
--
--
Ananas
10**
25
--
--
--
Domates
4.5***
Uucu Asitle
Asetik asit olarak
(% m/m, m asit/kg
Etanol
(g/kg) maksimum
342
Temel Yalar
(ml/kg) maksimum
Elma
0.4
--
Greyfurt
--
0.3
Limon
--
0.5
Portakal
Eser
--
zm
0.4
--
Ananas
--
--
Domates
--
--
--
343
Nisbi younluk
(20/20)
Toplam katlar
(% m/m)
Asidite
(sitrik asit olarak)
(% m/m)
Kl
(% m/m)
Kln kalevilii
(K2CO3 olarak)
(% m/m)
Potasyum
(K, olarak)
(% m/m)
Fosfor
(P, olarak)
(% m/m)
Azot
(% m/m)
Vitamin C
(mg/100 ml)
Maksimum
1.045
12.0
3.5
0.63
0.53
0.288
0.023
0.180
80
Minimum
1.040
10.0
0.4
0.29
0.24
0.089
0.007
0.060
20
Ortalama
1.042
10.8
1.4
0.40
0.35
0.160
0.015
0.103
48
Maksimum
1.054
12.1
3.0
0.56
0.450
0.188
0.019
0.094
65
Minimum
1.040
9.4
0.4
0.34
0.255
0.018
0.007
0.032
35
Ortalama
1.042
10.2
1.6
0.47
0.350
0.126
0.013
0.061
41
Maksimum
1.040
11.2
8.0
0.56
0.415
0.193
0.015
0.084
70
Minimum
1.030
9.2
5.1
0.29
0.130
0.108
0.005
0.035
30
Ortalama
1.035
10.0
5.3
0.37
0.290
0.146
0.011
0.058
46
Maksimum
1.069
16.9
0.80
0.35
--
0.149
0.149
--
--
Minimum
1.037
10.1
0.22
0.15
--
0.079
0.079
--
--
Ortalama
1.047
13.0
0.58
0.20
--
0.130
0.130
--
--
Siyah Frenk
zmm
Maksimum
1.080
--
5.7
1.50
--
--
0.045
0.120
400
Minimum
1.033
--
2.8
0.35
--
0.25
0.012
0.021
90
Ortalama
1.055
13.5
3.5
0.75
0.45
0.35
0.055
0.055
200
Portakal
Greyfurt
Limon
Elma
344
Yasal talepler:
1964 senesinde hafif iecekler kurallarnn talep ettii gibi, talep edilen hususlar meyve suyu
minumum miktarlar, snrlanmam sakarin miktarlar veya kalsiyum ve sodyum tuzlar, Gda
kurallarnda (1983) belirlenmi tatlandrclar ve konulmasna izin verilmi zel asitler ile
detayl etiketleme artlardr. 1969daki dzeltme ile siklamatlarn kullanm ile ilgili talepler
kaldrlmtr. Kurallar daha sonra 1976da Gda Standartlar komitesi tarafndan
yaynlanmtr. Burada kurallarn alan toz ieceklere ve lezzetli ieceklere kadar geniletilmi
ve etiketleme talepleri de bunlarn ierisinde yer almtr. Dier bir hkm ve talepte kolal
ieceklerdeki kafein standardn 5-100 mg/litre olarak snrlamtr. (kafeinsiz iecekler hari)
Genelde kurallar hafif ieceklerin dier yar ekerli ieceklerden farkl olarak sulandrlmadan
minimum 4 lb orannda eker ve 10 galon bana (45 g ve 80 mg/lye edeer) maksimum
56 para sakarin iermesini, turungil suyu ve hafif iecekler halinde turungil ve turungil
olmayan iecekler gz nne alndnda veya 1 lb iilebilir turungil durumunda, on galon
bana (15 g/l) yine % 3 turungil suyu bulunmasn baz istisnalar haricinde talep etmektedir.
Soda 5 paradan az olmamak art ile galonun 1/8i bana (570 mg/l) sodyum bikarbonat,
kuru zencefil 10 galon bana 3 lbden (30 g/l) az olmamak artyla eker, biral zencefil 3
lb/10 galon (30 g/l)dan az olmayacak ekilde eker ve benzeri iecekler 2 lb/10 galon (20
g/l)den az olmayacak ekilde eker ierebilir ve ancak son belirtilen iecekler sakarin 10
galon bana 80 para (grain) kadar (114 mg/l) olabilir. Hafif iecekler, yar tatl hafif
ieceklerden farkl dier iecekler sulandrldktan sonra hacimce % 15-25 turungil suyu
veya 7-10 lb/10 galon meyve suyu (70-100 g/l) iermelidir. 10 galon bana minimum 22
lb eker ve maksimum 280 para sakarin iermelidir (225 g veya 400 mg/lye tekabl eder ).
Yar tatl iecekler 10 galon bana 2 lb ve 3 lb eker ve 28 paradan fazla olmayan sakarin
iermelidir (22.5g, 30g ve 40 mg/lye tekabl eder) Bunlar sulandrldktan sonra 11 lb- 15
lb ve 140 paradan fazla olmayan sakarin iermelidir (112g, 150 g ve 200 mg/lye tekabl
eder). Tonik su iin zel talepler mevcuttur (minimum kinin miktar). Kurallar asndan eker
her hangi bir tatlandrc znebilir karbonhidrattr. ecek etikette belirtilen talimatlara gre
sulandrld taktirde yukarda belirtilen talep ve hususlar geerli olur. eker hastalar iin
olan bir hafif iecek ilave eker ieremez, ancak suni tatlandrclarn azami limitleri
uygulanamaz. zel hkmler dk kalorili hafif ieceklere uygulanr.
1) eker ve sakkarin iin standartlar ve limitler uygulanmaz
2) Meyva veya meyva suyu iin asgari standartlarn uygulanmas gerekir.
3) rn sulandrldktan sonra 7.5 kalori/ie azami kalori ls uygulanmaldr.
(Sulandrlmadan kullanlmas halinde 5 kalori/100 ml) deerine sadk kalnmaldr.
Dntrme faktrleri deerinin k.cal/g olarak ifade edilmesi halinde
karbonhidratlar iin 3.75, proteinler iin 4 ve yalar iin 9 alkol iin ise 7dir. 6
numaral hkm hafif ieceklerin aadaki ilave asitler iermesine izin verir.
Askorbik, sitrik, laktik, malik, nikotinik, tartarik asit, ayrca asetik asit ve fosforik
asitte her hangi bir hafif iecee ve meyva suyuna ilave edilebilir. Burada hkmler
iecei adlandrmaya ilikin olup rnn ierdii turungil ile ilikisi olmaldr ve
bu rnn adn tamaldr. Bir rn belirtilen meyva veya sebze suyunun
tanmlanm olan asgari miktarn iermiyor ise etiket ad geen meyva isminin
sonuna eklenecek adet veya lezzeti tanm ad geen meyvaya atfen
kullanlabilir. Sakarin veya dier bir izin verilen maddeyi ieren rn
etiketlendiinde buna dair zel bir atf bulunmaldr. Koruyucu madde kurallar hafif
ieceklerin slfr dioksit, benzoik asit ve 4-hidroksibenzoatlar iermesine baz
345
346
yapmtr. Ayn ekilde meyvalardaki dulsin orann tayin iin ayn HPLC yntemi
denenebilir. Bununla ilgili analizlerde kullanlmak zere kimyasal ve kromatografik analiz
yntemleri verilmitir.
Sakarin:
Sakarin hidroklorik asiti ile kuvvetli hale getirilir ve sonra eterle ekstrakte edilir.
Solventin 1 ml 0.05 M NaOHs : 0.061 g benzoik asite edeerdir.
Benzoik asit spektrofotometrik analizle de eteral zeltisi ierisinde gerekletirilebilir.
(Alkali ile temizlenip, enterferansa sebebiyet veren maddeler uzaklatrldktan sonra)
Sakkarin:
Seperatrdeki sulu zeltiye ykama suyu ve 10 ml konsantre hidroklorik asit ilave edilip er
porsiyonluk 25 ml eterle ekstrakte ediniz. Birletirilen ekstraktlar 10 ml su ile ykaynz.
Ykama suyunu da eterle ekstrakte edip bu ekstrakt da dier eter ekstraktna katnz. Filtre
ediniz ve solventi uzaklatrnz. keltiye 3 ml aseton ilave ediniz ve buharlatrnz. 2 ml su
ilave edip 0.05 M NaOH ile bromtimol mavisi indikatrne kar titre ediniz.
1 ml 0.05 M NaOH : 0.001919 g sakkarin
Sakkarin kalitatif testlerle de tayin edilebilir. Azure S kullanlarak spektrofotometrik yntemi
ile tayin edilebilir.
Siklamatlar:
Hafif ikiler kural (1966)na gre siklamatlarn hafif ikilerin ierisinde bulunmasna uzun
sreden beri msaade edilmemektedir. Ancak kullanlmasna baka lkelerde izin
verilmektedir. Daha nce siklamatlarn siklohekzil slfamik asit olarak veya bunun kalsiyum
ve sodyum tuzlar halinde ieceklere katlmasma izin verilmekte idi.
Bunlarn tayini iin 0.1 g siklamat numunesinden bir kaba alnr ve 10 ml suda zlr, 1 ml
konsantre HCL ilave edilir. Berrak olmas gereken zeltiye 1 ml % 10luk sodyum nitrit
zeltisi katlr. Siklamat muvacehesinde beyaz baryum slfat teekkl eder. Bu reaksiyon
kantitatif yntemlerin temelini tekil eder. Burada baryum slfat gravimetrik olarak tayin
edilir.
ki adet 250 mllik behere (150 mlde iaretli) 10 ml rnek konulur (veya 2-35 mg siklamat
ieren zeltisi). 1 ml 2 M HCL ve tam olarak 10 ml 0.02 M baryum klorr zeltisi ilave
edilir. Beherlerden birisine 1 ml hidrojen peroksit (2 hacim) konulur ve kapa kapatlr. Bir
dakika sreyle scak tabla zerinde kaynatlr. Soutulup yaklak 150 ml su ile seyreltilir.
4 ml 8 M KOH zeltisi ilave edilir ve UV lambas altnda (prensip olarak dalga boyu 350360 nm) ve zelti bir elektrikli kartrc ile kartrlr. % 0.01lik rodamin B zeltisi ile
hafif krmz fluoresans gzknceye kadar ilave edilir. Bundan sonra 4 damla % 0.05lik
kalsein mavisi zeltisinden ilave edilir. Az k altnda baryumun fazlas 0.01 M EDTA (ift
Na tuzu) zeltisi ile mavi fluoresans gzkmeyinceye kadar titre edilir. Dier behere bir ml
% 10luk sodyum nitrit zeltisi ilave edilir, scak tabla zerine konulur ve evvelki ilem
yaplr.
347
348
Sakkarini yalnz bana tesbit etmek iin leylak rengi leke -naftilamin reaktifi pskrtlerek
elde edilir. Rf deeri muhtemelen beraber ekstrakte olan gayri safiyetlerden etkilenecektir.
Siklamat bulunmas halinde sakkarin, siklamatn nitrz asit ile tahrip edilmesinden sonra etil
asetat ile ekstrakte edilir. Ekstrakte edilen malzeme gm nitrat tuzu ile ktrlr, kelti
ayrldktan sonra sakkarin standart tiyosiyanat zeltisi ile titre edilir.
Meyva suyu miktar:
Bu tayin iin ok sayda yntem mevcuttur, mesela kl tayini, fosfor tayini, potasyum tayini,
asidite, formal titrasyon, toplam azot, albuminoid amonyak ve amino asit profillerinin tayini
gibi. Bu gibi tayinlerden meyva miktarnn tayini meyva sularnn eidinden ve deiik
olmasndan tr zordur. Meyva suyu muhtelif meyvalarn karmndan meydana geliyor ise
meyva suyu miktarnn tayini daha da zorlar, mesela potasyum, fosfat vs. ieren anorganik
maddeler. Bir ok tayin yaplarak elde edilen deerlerin gerek meyva sular ile
karlatrlmas icap eder. Hafif ieceklerdeki meyva suyu miktarnn tayini iin bir ok
yntem vardr, aada yalnzca baz zel yntemler belirtilmitir. Meyvann tipi
bileimlerinden tesbit edilir, mesela flavonoidler ve tabi asitler. Ancak modern meyva sular
farkl meyvalarn karmlarndan hazrland iin tayini zor olmaktadr. Meyva sularna
uygulanan basit kalite kontrolleri aadaki yntemlere gre yaplr.
Formol titrasyonu:
Formol titrasyonu meyva suyu miktarn tayin iin hzl bir yntemdir.
lem:
Merubatn 200 mlsini bir porselen kapta su banyosu zerinde 80Cde 2 saat sre ile
konsantre ediniz. Soutup nce 1 M daha sonra da 0.1 M NaOH ile pH tam 8e
ntrletiriniz. 20 ml % 40 lk ntr formaldehit (formalin, nceden pH 8e ntrletirilmi)
ilave ediniz ve 0.1 M NaOH kullanarak pH 8e titre ediniz. Titrasyonda harcanan mililitre
2ye blnnce formaldehit saysn (F) ve meyva suyundaki portakal suyunun miktarn
(% m/v olarak) 1.05 F/1.4 ifadesi ile verir. Bu metot pH metre kullanlarak yrtlr.
Albminoid amonyak deeri:
Mitra ve Roy (1953) sirkedeki Albminoid amonyak deerini meyva suyu miktarn tesbit
iin kullanmlardr. Sirke iin uygulanan yntem belirli deiikliklerle uygulanr. Neticeler
m/m zerinden verilir. Sirkede olduu gibi Mitra ve Roy da albminoid amonya ile eitli
meyvalardan elde edilen meyva suyu deeri arasnda yakn iliki olduu grlmtr. Dk
miktarlarda meyva suyu ieren meyve suyu ieren rnler daha dk deerler vermektedir.
Amino asitler:
Meyva sularndaki amino asitlerin bu meyva sularnda mevcut mineral maddelerden
(elementlerden) daha byk nemi vardr. Formol indisi ve albmin amonya amino asit
bileimi ile ilgilidir ve yabanc azot bileikleri ilavesi ile indislerin ykseltilmesi iin
teebbsler yaplmtr. Amino asitlerin tayini iin uygulanan yntemler portakal suyunun
karakteristiine gre seilir ve serin ve betain miktar tayinlerini de ierir. Muhtelif
aratrmaclar tarafndan ortalama deerler bulunmutur ve bunlar betain iin 70 mg/100
349
mldir. Petrus ve Vandercook (1980) ve Chaytoe (1986) ticari portakal sularnda serinin
mevcut olmadn gstermitir.
Kark iecekler:
FSC nin hafif iecekler zerine olan raporu (1959) dikkatleri bu tip ieceklerin poplaritesi
zerine ekmitir. Bu tip rnler muhtelif tip ilemlerle hazrlanmakta olup znmeyen
madde de bu sebepten meydana gelen deiiklikler ve iecekteki dier kalc bileenler ihmal
edilmektedir. FSC meyva suyu karmndaki standartlarn turungil sular standartlarndan
olduka dk olduuna iaret etmitir. Bu tip ieceklerde koruyusu (prezervatif) olarak
slfr dioksit yerine benzoik asit kullanlmaktadr. Born (1957) yalnzca meyva suyu ile
tamamen portakal suyundan yaplm iecekleri ayrt etmek iin bir metot tavsiye etmitir. Bu
metotta alminyum kolonda yaplan benzen ekstraktnn kromatografi ile tayin edilmesi yer
alr. Bu ilemi mteakiben 325 nmde spektroskopik tayin yaplr.
Karbonatl iecekler:
Sodadaki bikarbonat:
Sodada en az 5 grain/pint yani 570 ppm sodyum bikarbonat bulunmas gerekmektedir. Bunun
tayini iin 50 ml rnek metil oranj indikatr zeltisi kullanlarak 0.05 M HCl ile titre
edilerek bulunur. (1 ml 0.05 M HCl: 0.0042 g NaHCO3)
Tonik suyundaki veya ac limon suyundaki kinin:
Kininli tonik suyu en az grain/pint (57 ppm) kinin iermelidir (kinin slfat olarak BP).
ecek amonyak ile kaleviletirildikten sonra kloroform ile ekstraktsiyona tabi tutulur ve kinin
ayrlr. Kloroformlu ekstraktn absorbans bundan sonra 335 nmde llr. Bu yntem
yaklak 30 ppm kinin ieren ac limon suyunada uygulanabilir. Sakkarinin mevcudiyeti
sinerjik ac bir tat salar. Tonik suyundaki absorbans direkt olarak 347.5 nm de dier gayri
safiyetleri (rnein eker ve asit) ieren blanka kar yaplr. Kinin tayini fluorometrik olarak
da yaplabilir. Rao ve arkadalar (1984) kininle alizarin parlak meneke arasnda oluan bir
komplekse dayanan spektrofotometrik bir yntemi nermilerdir. Kinin nce kalevi
zeltiden kloroformun ierisine ekstrakte edilir, sonra slfrik asit ierisine kolorimetrik
reaksiyon meydana gelmeden geri ekstrakte edilir. Ayrca HPLC metodu ile de tayin
yaplabilmektedir.
Kolal iecekler iersinde kafein:
Kafein kola ekirdeinde bulunur ve bunun ekstrakt kolann ierisinde mevcuttur. Pepsi kola
ve koka kola ierisindeki kafein miktar yaklak olarak bunlarn amonyakla kalevi
yaplmasndan sonra kloroform ile ekstrakte edilip absorbansnn 273 nmde llmesi ile
tayin edilir (: 530). Bu yntem ile elde edilen deerler gerekte olduundan daha yksek
kafein deerleri verir. Bunun sebebi ekstrakte edilen dier maddelerin enterferansa sebebiyet
vermesidir. Bu sebepten bir sep-pak kartuu ile temizleme veya HPLC ile analiz tavsiye edilir
(UV dedektrl). Kolal iecekler genellikle litrede 60-190 mg veya daha az kafein ihtiva
ederler.
350
Salamura ve soslar:
Bunlar % 15 tuz ieren salamuralar da bulunan sebzelerdir. Turu soanlarn suyu alnr veya
ksmen tuzlu sirkede tuzlar giderilir ve sirke ile kaplanarak % 3 tuz ve % 3 asetik asit ilave
edilir. Sebzeler % 10dan az tuz ieren salamuraya konunca fermantasyon balar. Tatl
turular dilimlenmi sebze ve kaln sos ierirler. Kaln soslar genellikle meyva, soan, eker,
sirke ve baharat ierirler. En nl kaln sos worcester sosudur. Bundaki baharat oran olduka
yksektir ve tortusu vardr. Orijinal reeteler bir olgunlama sreci ierir. Turu ve soslar
100 mg/kga kadar slfr dioksit ierebilir. Bu meyva bulunmasndan trdr (rnein
elma). 250 mg/kgya kadar benzoik asit veya 4-hidroksibenzoatta ierebilir. Turu ve soslar
da eser elementler (Cu, Pb, Zn, vs.) analizine tabi tutulmaldr. Salatalk turular kodeks
tarafndan ayrntl bir ekilde ele alnmtr.
Analiz edilecek rnekler dikkatli bir ekilde hazrlanmaldr. Doranacak malzeme cinsine
gre bir kartrcda kartrlmal veya mekanik olarak doranmaldr. Toplam kat
miktarnn tayini iin 5 g rnek 100Cde veya tercihen vakumda 70Cde kurutulmaldr.
Toplam asitlik 10 g numunenin su ierisinde kartrlmas ve 0.2 M NaOH ile fenolftalein
mvacehesinde titrasyonu ile yaplr. Baka bir kaba 10 g rnek alnr ve bir su banyosunda
kurulua kadar buharlatrlr. Sonra kelti su ile kartrlr ve fenolftalein ilave edilir. 0.2 M
NaOH ile titre edilir ve asidite asetik asit olarak verilir.
Buna gre uucu asit yzdesi : VA : TA-FA
Toplam uucu asit yzdesi : 100-TS : TV
Sulu fazdaki uucu asit yzdesi ( asetik asit olarak ): 100 x VA / TA
Olur.
Bu deerler rnn muhafazas iin gerekli asetik asit deerleridir. Genelde sulu fazdaki
uucu asit en az % 3.5 orannda olmaldr. Bununla beraber bir sos s ile muamele edilmi ise
ve eker, tuz mevcut ise asgari asit miktar (% 2.5) depolama iin yeterlidir. Kl, tuz ve
ekerin tayini domates ketabnda olduu gibi depolama karakterleri zerine bir fikir
verebilir. HPLC teknikleri de asit, eker ve tatlandrc tayinleri iin uygulanmaktadr. Testler
besleyici olmayan tatlandrclar iinde yaplmaldr.
Fndk ve cevizler:
Bileim:
Fndk-ceviz trnden gdalarn ekirdekleri iin veriler tablolar halinde verilmektedir. Yeil
aa fndklar en az % 50 orannda su ihtiva ederler, ancak kurutulduktan sonra nem miktar
% 4 e kadar derek kf teekkl nlenir. Ya miktar % 60 geebildiinden bayatlama
oran dk scaklkta depolama yaplmad zamanki gibidir. Protein miktar iin N x 6.25
olarak hesaplanr, ancak baka faktrler de zaman zaman kullanlr, mesela badem iin N x
5.18. Fndklardaki protein oran % 5ten % 30a kadar deiir, klleri ise % 3ten az protein
ierir. Burada geriye kalan karbonhidrat ve elyaftr. Baz fndk trlerindeki tatllk yksek
orandaki eker miktarndan ileri gelir. Niasta muhtevalar genellikle dktr. Bir ok fndk
nemli oranda kalsiyum, fosfor ve potasyum ierir. Baz fndk cinsleri iyi birer vitamin B 1 ve
B6 veya niacin kaynadr.
351
Su %
N%
Ya %
eker ( invert) %
Kl %
Tatl badem
4.7
3.3
53.5
4.3
3.0
Barselona
5.7
2.1
64.0
3.4
--
Brezilya
8.5
2.2
61.5
1.7
3.0
Mahun fst
4.0
3.2
45.9
--
2.5
Kestane
51.7
0.4
2.7
7.0
1.0
Msr koan
41.5
1.4
36.0
4.7
--
Taze hindistan
Cevizi
42.0
0.6
36.0
3.7
1.2
4.5
4.5
49.0
3.1
2.4
23.5
2.0
51.5
3.2
1.2
Yer fst
Ceviz
352
Ya
Protein
Kl
Min
Mak.
50.2
20.2
2.4
66.7
27.1
3.5
Ortalama
58.4
23.3
2.92
Monk, badem miktarn ya 1.7 ile arparak ptroteini 4.35 ile arparak bulmutur.Firth
(1969) aadaki yzde deerlerini vermitir.
Hava ile aartlm tatl bademler kuru madde zerinden deerlendirilir.
Ya: 55.1-64.1 (ortalama 60.76), protein (N x 6.25) 21.3-28.2 (ortalama 24.4 ). Firth badem
ezmesindeki ya miktarn bulmann zor olduunu dnerek badem miktarn; kl+eker
toplamn 100den kararak ekersiz rn keltisini bulur. Bu deer sonra tatl bademlerdeki
353
sukrozun ayarlanmasna izin verir. (% 3.12-6.05, kuru madde zerinden ortalalma % 4.0)
Badem ezmesinde boyar madde ve dier katk maddelerinin tayini gerekir.
354
I- ST RNLER
PEYNR:
Peynir retimi:
ngilterede ylda yaklak % 75i edar (Cheddar) olmak zere 250.000 ton peynir
retilmektedir. ngiltere 1987 ylnda 61.000 tonu rlanda dan (byk ounluu cheddar
olarak), 25.000 tonu Hollanda dan, 25.000 Tonu Almanyadan, 14.000 Tonu Fransadan,
11.000 Tonu Danimarkadan ve 3.000 Tonu Kanadadan olmak zere toplam 172.000 Ton
peynir ithal etmitir. Peynir trlerinin ou ekimi stn, danann drdnc midesinde
bulunan i kordondan elde edilen bir enzim olan rennin kullanlarak phtlatrlmas ile elde
edilen kesmikle retilir. Peynirin yaps, zellikleri ve bileimi konusundaki farkllk zellikle
olgunlatrma ileminde uygulanan deiik retim yntemlerinden kaynaklanr. Bu
yntemlerden en ok tannanlar edar peyniri retiminde uygulanr. Pastrize ste maya
katlarak pH: 5.9-6.3 orannda asitlik salanr. Rennin ieren ticari nitelikli bir z olan
Rennet ilave edilerek 29-31Cda bir kesmik oluturulur. Kesmik kesilir ve s ve asit yardm
ile kesilmi stn bir ksm alnr. rpma ileminden sonra kesmikler tuzlanr ve daha ok
kesilmi st suyu brakr ekilde kalplara baslr. Yaplan ilem sonunda daha nemli ve
yumuak peynir elde edilir. Kesme ileminden sonra daha fazla s uygulayarak tutma
kabiliyeti daha yksek, daha kuru ve sert peynir trleri retilmektedir.
Tablo-XIV Kesmik ve kesilmi st suyunda, stteki maddelerin dalm, % m/m
St
Su
Kesmik
Kesilmi st suyu
87.3
6.5
80.8
Ya
3.7
3.5
0.2
Laktoz
4.7
0.3
4.4
Kazein
3.0
2.6
0.4
Albmin
0.4
Eser
0.4
Kl
0.7
0.1
0.6
355
Tablo-XV Tatl kesmik suyu (pey. alt suyu) ve asitli kesmik suyu (pey. alt suyu) % m/m
bileimi:
Tatl kesmik suyu
Toplam kat madde
Nem
Ya
Protein
Laktoz
Mineraller
Laktik asit
6.35
93.65
0.30
0.80
4.65
0.50
0.05
lenmi peynir (genellikle yumuak ve sert tr) bir peynirin stlmas ve su ile sodyum fosfat
veya sitrat veya sodyum potasyum tartarat gibi asitlerle yumuatlmas ile hazrlanr. Istma
ilemi peynirin tutma kabiliyetini artrrken peynirin alminyum folyo veya plastik tabakalara
sarlmas nem kaybn veya yapsal bozulma nlemektir. Daha yumuak peynir tipleri ezme
peynir diye anlr. Proteolitik enzimlerin ilavesi ile edar ve dier peynirlerin olgunlama
sresi yar yarya azaltlabilir.
Yasal mevzuat ve standartlar:
Gda maddeleri standartlar komitesinin 1949, 1956 ve 1962 tarihli raporlar erevesinde
peynir iin (zellikle perakende satlar iin geerli) yasal hkmlere 1770 tarihli (SI No.
649) Peynir Ynetmelii kapsamnda yer verilmitir. Her iki ynetmelik de peynir katk
maddeleri ve karmndaki maddeler ile ilgilidir. Belirli peynir tipleri ile ilgili genel
standartlara st ve st rnleri asndan Codex kodunda (CAC/MI-1973) yer verilmitir. Bu
kod kapsamnda nerilen analiz yntemleri de yer almaktadr. Her lke hkmetinin peynir
iin nerilen Codex standartlarn kabul derecesi ile ilgili bilgiler ilkeler kodu (CAC/CI-C25,
1972) balkl dier bir koddan alnabilir.
Bileimi:
Muhtelif peynir tiplerinin bileimi aadaki tablolarda gsterilmitir. Kuru maddedeki ya
oran peynirin kalitesinin deerlendirilmesi asndan nem tamaktadr. Bu orann % 50nin
altnda olmas peynirin kayma ksmen alnm stten yapldn ifade eder. Dikkate
alnmas gereken dier bir lt ise peynirin yaorannn 1/1 deerinden az olmamasdr.
(genellikle bu oran 1.25/1.0 gibi yksek bir deerdedir)
356
Toplam peynir
ar. max. su %si
42
56
46
56
39
44
56
50
47
48
48
40
40
40
40
45
48
48
48
45
48
48
48
32
52
40
48
48
42
44
46
47
46
47
40
44
43
45
38
47
42
44
32
38
56
46
46
28
27
22
21
22
21
27
27
27
26
28
25
28
27
22
32
18
26
26
357
Lancasshire Leichester
Caerphilly
Cheshire
Blue stilton
White stilton
Derby
Cottage
Cheddar
38.1
44.5
41.7
34.3
42.3
37.5
39.3
43.9
41.8
37.1
44.1
40.6
38.6
45.5
41.5
34.8
40.3
37.3
32.5
42.8
38.8
44.4
48.3
45.8
35.2
40.4
38.0
75.6
81.0
79.1
33.9
41.3
45.8
Ya
Azami
Asgari
Ortalama
29.0
34.5
31.0
30.2
37.0
33.7
29.4
33.5
31.3
29.8
34.4
31.4
28.8
33.5
31.5
31.5
36.6
34.0
31.0
42.0
35.0
30.2
32.2
31.3
30.5
36.1
33.9
2.4
5.2
3.9
30.0
37.4
34.4
Kat madde
Azami
Asgari
Ortalama
55.5
61.9
58.3
57.7
65.7
62.3
56.1
60.7
58.2
55.9
62.9
59.4
54.5
61.4
58.5
59.7
65.2
62.7
57.2
67.5
61.2
51.7
55.6
54.2
59.6
64.8
62.0
19.0
24.4
20.0
58.7
66.1
64.0
Ham protein
Azami
Asgari
Ortalama
22.0
25.3
23.3
22.3
26.9
24.3
20.9
25.4
23.2
21.8
25.6
24.0
21.7
24.8
23.3
23.1
27.5
24.6
18.5
25.1
22.6
19.3
20.9
19.9
23.2
26.5
24.2
11.6
16.2
13.8
24.0
27.3
25.5
Kl
Azami
Asgari
Ortalama
2.5
3.7
3.0
2.8
4.4
3.4
2.3
3.5
2.8
2.3
3.7
2.9
2.4
3.7
2.8
2.8
3.9
3.3
3.1
4.2
3.6
2.4
2.8
2.6
2.7
3.6
3.2
1.1
1.6
1.3
2.5
4.3
3.6
Laktik
Azami
Asgari
Ortalama
1.1
1.7
1.4
0.9
1.5
1.2
1.3
1.6
1.4
1.0
1.6
1.4
1.1
1.6
1.4
1.1
1.6
1.2
0.7
1.1
1.0
0.7
1.1
1.0
1.1
1.3
1.2
1.15
1.40
1.23
0.9
1.3
1.1
Tuz
Azami
Asgari
Ortalama
1.1
2.2
1.5
1.0
2.3
1.6
0.9
1.9
1.3
0.9
2.0
1.4
0.9
2.1
1.2
1.0
2.1
1.5
2.4
2.9
2.7
1.8
2.0
1.9
0.9
1.7
1.4
0.8
1.4
1.0
1.1
2.4
1.8
358
Peynir analizi:
Peynirin rutin analiz ilemi kapsamnda su ve ya orannn ve dolays ile kuru maddedeki ya
orannn saptanmas yer alr. lem uygulanan veya suyu alnan peynir iin tere ya dndaki
yalarn (st yalarnn) varlnn 8 kat aratrlmas gerekebilir. Bundan baka zellikle
yasal gereklilik asndan peynir rneklerinin ; rnein tuz, renklendirici madde (genellikle
annatto), yumuatc ve koruyucu madde, zellikle sorbik asit, nitrat ve muhtemelen nisin ve
hekzamin gibi katk maddeleri asndan kontrol gereklidir. Saptanmas gereken dier
muhtemel maddeler arasnda kl, proteinler, laktoz, asitlik ve pH deeri saylabilir. Baz
peynir trlerinin bakr ve kurun ierikleri saptanmak gerekebilir. Aromal peynirler, rnein
sap kerevizi, ada ay gibi uygun tatlandrclar asndan mikroskobik olarak kontrol
edilebilir. Renklendirme uygulanmas halinde ise renklendirici madde saptanmas asndan
kimyasal kontrol uygulanabilir. Peynirde alkalin fosfat aktivitesi saptanmas, peynir
retiminde ham veya iyi pastrize edilmemi st kullanldnn iaretidir. Subsrat olarak
fenolftalein monofosfat ve Gibbs reaktifi uygulanan daha kantitatif bir yntem AOAC
yntemler kitabnda yer almaktadr. rnekleme yntemleri BS 809 (ISO 707) ve baz analiz
yntemleri BS 770de yer almaktadr. Peynirlerde nisin saptanmas peynirlerin kontrollerinin
yer ald BS 4020 de aklanmtr. Poortvliet ve Horwitz in (1982) peynirlerde klorr
analizleri konusunda yntem zerine yaptklar ortak aratrma raporunda potansiyometrik
yntemi referans olarak nermilerdir. Johnson ve Olson (1985) yedi tr peynirdeki klorr
miktar analizleri iin klorr analiz yntemleri asndan Mohr, Volhardi ISEyi karlatrm
ve en salkl yntemin Volharda ait olduu saptanmtr. 12 adet ilenmi peynir
rneindeki fosfor miktar iin molibden blue yntemi yeterli lde baarl olamamtr.
rnekleme:
Peynirin d yzeyi abuk kuruduundan analiz iin kullanlan rnein tm malzemeyi temsil
eder nitelikte olmasna dikkat edilmelidir. Yumuak peynir rnekleri skca kapatlm
kavanozlarda saklanmaldr. Daha sonra en ksa zamanda analiz ilemine geilmelidir.
Su:
Kum ve dz ulu bir ubuk ieren kuru bir kaba 3 gram numune tartlr. Kaynar su
banyosunda ve daha sonra 100C scaklkta gece boyunca kurutma ileminden nce ubuk
aracl ile rnein yaylmas iin su ilave edilir. BS 770de yer alan referans yntem
102Cde kurutma ss nermektedir.
Ya:
Ya oran Werner-Scmid yntemi ile saptanabilir.
lem:
0.3-0.7 g ya ieren rnek (yaklak 1-2 g peynir numunesi) 100 ml geni azl bir kaba
konulur. Bir ubuk ile kartrarak zerine birka damla 0.88 younlukta olan amonyaktan
ilave edilir. Daha sonra 10 ml damtk hidroklorik asit (7 hacim HCL + 3 hacim su) ilave
edilir ve kabn az camla kapatlarak kk atete veya kaynam tuzlu su banyosunda
kartrlrken dikkatli bir ekilde stlr. Tm maddeler zldkten sonra yavaa soutulur
ve 10 ml alkol ilave edilerek kartrlr, soutulur ve sv kk hacimlerde dietil eter ile
(toplam 25 ml) alkalanarak ubuk ile ekstraksiyon tpne ve seperatre aktarlr. Tp bir
dakika sre ile hzla alkalanarak 25 ml petrol eteri ilave edilir ve tekrar alkalanr ve ayran
359
ekstrakt tartlarak bir balona aktarlr. Ekstraksiyon ilemi kez tekrarlanlr ve elde edilen
ekstraktlar birletirilir ve sonuta solvent alnarak normal ynteme gre zelti ya tartlr. Bu
konuda Gerber yntemide uygulanabilir.
Gerber yntemi:
Bir peynir btirometresine 10 ml Gerber slfrik asit (peynir iin hazrlanan slfrik asit) ile
6 mllik scak su ve 3 g rnek ilave edilir. Daha sonra tp boaz ksmnn altndaki omuz
ksmna kadar doluncaya kadar 1 ml amil alkol ve yeterli miktarda scak su ilave edilir. Tpn
az kapatlr ve alkalanr ve 65Cde asgari 3-10 dakika su banyosu zerinde bekletilir. Kat
para kalp kalmad kontrol edilir ve 5 dakika sre ile 100 devir/ dakika da santrifj edilir.
65Ce getirilir ve Gerber btirometresinin gstergesinde dorudan beliren ya yzdesi
okunur. Krema iin tasarlanan btirometreler 5 g rnek iinde kullanlabilir. Kuru maddedeki
ya miktar hesaplanr.
Kl:
5 g rnek mmkn mertebe dk sda stlr. Tuz, kalsiyum veya fosfor tesbiti iin klden
yararlanlabilir.
Tuz:
200-500 mllik konik ieye 2 g rnek konulur ve 0.05 M gm nitrat zeltisi ile 10 ml su
ilave edilir. Peynir kartrlarak ve 80Cde stlarak datlr, 10 ml nitrik asit ilave edilir ve
kelek granl hale gelinceye kadar (yaklak 10 dakika) yavaa kaynatlr. Scak solsyona
0.5 g re ilave edilip kartrlr, daha sonra soutularak 1 ml nitrobenzen ve 50 ml su ilave
edilir, belirte olarak ferrik alum. Kullanlarak 0.05 M potasyum tiyosiyanat ile kullanlmam
gm nitrat titre edilir.
1 ml 0.05 M AgNO3 : 0.002 g NaCl
Nitrobenzen gibi toksik olmamas ve kokusuz olmas nedeni ile kaplama malzemesi olarak
NB Triacetin tercih edilmelidir.
Referans niteliindeki potansiyometrik yntem ise u ekilde uygulanr:
Geni azl bir ieye 2-5 g hazrlanm numune konularak 30 ml su (55C) ilave edilir.
Blender ile kartrlarak blender 10 ml su ile alkalanr. 2-3 ml 4 M HNO3 ilave edilip
soutulur ve gm elektrot ve bir referans elektrodu sokulur. Hemen hemen dnm
noktasna ulancaya kadar 0.1 M AgNO3 ile titre edilir ve daha sonra dikkatli bir ekilde
dnm noktasna titre edilir (V1) Birde bo bir titrasyon uygulanr. (Vo)
360
Asitlik:
Toplam 240 ml hacim elde etmek iin 20 g rnek ile (40C) scak su ile kartrlr ve filtre
edilir. ndikatr olarak fenolftalein kullanlarak 0.1 M sodyum hidroksit ile filtre edilen 25 ml
(= 2.5 mg) madde titre edilir ve laktik asit (1 ml 0.1 M NaOH: 0.0090 g laktik asit) veya 1
ml 0.01 M Alkali/100g olarak asitlik derecesi hesaplanlr.
Yumuatc tuzlar:
lenmi peynirler ve ezme peynirlerde sitrik sodyum, potasyum, kalsiyum veya amonyak
tuzlar, fosforik ve tartarik asit kullanmna izin verilir. Codex kodunda toplam azami % 4
orannda kullanm nerilirken,fosfatlar % 3 ile kstlanmaktadr. Peynir (50C) scak su ile
alkalanp az miktarda damtk slfrik asit ilave edildikten sonra ve tekrar alkalandktan
sonra sitrat ve tartarak tesbit edilebilir. Bundan sonra fosfotungtik asit zeltisi ilavesinden,
alkaladktan ve filtreden geirildikten sonra filtre edilen madde sitrat ve tartarak asndan
kontrol edilebilir. Kalitatif ve kantitatif yntemlere AOAC yntemleri kitabnda ayrntl bir
biimde yer verilmitir. Klde fosfatlarn saptanmas mmkndr .Yumuatc katk
maddesine l olarak ilenmi peynirlerden elde edilen rakam asndan peynirde doal
olarak fosfor bulunmas gerekir. Bu balamda sert kalplanm peynirler % 0.5 fosfor
ierirler. Bazen ilenmi peynirlerde fosfat, sitrat ve tartarat kristallerine rastlanmakla beraber
bunlar bazen cam ile kartrlmtr.
Griess- Bosvay yntemi ve kadmiyum indirgeme yntemi birlikte uygulanarak nitrat ve nitrit
saptanabilir. Kadmiyum indirgeme ileminden sonra IDF standart 84 A: 1984 artlarna gre
sulphanilimide ve n-1-naphtalene-diamine uygulanr.
Ya tipi:
Semi-mikro yntemi veReicherd deerinin saptanmas veya ya asitlerinin ve sterollerin GLC
analizleri iin rnekten bir miktar ya alnmas gerekir. Yumuak peynirler 100Cde ksmen
kurutularak soutulmal ve dietil eter ile iyice yumuatlmaldr. Sert peynirlerde rnek kk
paralar halinde kesilip alkalamadan veya dietil eter ile yumuatlmadan nce peynirin
kabuu karlmaldr. Werner-Schmid asit yntemi ile elde edilen yada ileme tabi
tutulduktan veya eter ekstraksiyonu uyguladktan sonra tesbit edilenden daha dk Reichert
deeri alnr. Requefort, Danish blue ve Stilton peynirlerinde tahminen olgunlatrma
dneminde btirik asit kaybna bal olarak dk deerler bulunabilir.
361
- DONDURMALAR:
Dondurmalarda kullanlan ekerler gnmzde artk sukroz ve 42 DE glikoz urubu
karmndan oluup bu karm bitmi rne yaklak % 15 sukroz ve % 4 kuru glikoz urubu
kat maddeleri salamaktadr. Yumuatc olarak yumurta ve lesitin kullanlabilecek olmakla
beraber en geni kullanm alann % 40-60 orannda aminoglyceride ieren GMS bulmaktadr.
Stabilizatrler sulu haldeki dondurmann istenen kvam verecek biimde koyulamasn
salamann yan sra 55 ppmden kaln ve damakta hissedilmesi mmkn buz kristallerinin
oluumunu salar. Genel olarak kullanlan ana stabilizatrler guar gum, locust bean gum,
carregeenan, sodyum aljinat, sodyum karboksimetil selloz, pektin ve xanthan gumdan
oluur. Sentetik tatlandrclarn dnda baz dondurma eitlerinde meyva, kakao veya kahve
kullanlmaktadr. retim aamasnda MSNF ve ya dengesinin kritik lde olduu karm
genellikle resmi sl ilem yntemlerinden birisi uygulanarak pastrze edilir. Karm
soutma ileminden sonra birka saat dinlenmeye braklarak karmn yaps iyiletirilebilir
ve dondurma ilemi srasnda rplarak hacmi oaltlabilir. ikolatal dondurmalar
donmu haldeki paralar bir kapta ikolata ile kaplanarak hazrlanr. ngilterde satlan
dondurmalarn ounun analitik rakamlar aada verilmitir.
Bileimi :
Toplam kat madde
Ya
ekerler (laktoz hari)
% m/m
35-40
6-12
13-18
0.3-1.0
362
MSNF iermesi gerektii eklinde bir hkm mevcuttur. Meyva, meyva presi, pre ve
meyva suyu ieren dondurmalar genel standartlara uydun olmal ve ya + MSNF oran en az
%7.5 ya %2 MSNF ierecek ekilde en az %12.5 olmaldr. Dodumann yukardaki
standartlara uygun olmas ve stten baka ya iermemesi veya yumurtal tatlandrc veya
yumuatc madde veya stabilizatr kullanm nedeni ile her hangi bir ya iermemelidir.
Parev ice (Kosher ice dahil) en az %10 ya iermeli ve st trevlerinin dnda st ya
iermemelidir. Dondurmalarda yapay tatlandrc kullanlmamaldr. Ynetmelikte tm
yzdeler arlk esasna gre hesaplanmtr. St yann dnda bir ya kullanm halinde
dondurmada St kkenli olmayan ya ierir veya yalnzca bitkisel ya iermesi halinde
Bitkisel ya ierir ibaresi yazlmaldr. Dondurmann ya alnm st katlar ierdii
eklinde bir beyan da kullanlabilir. Scak karml dondurmalarda karm aadaki
yntemlerle uygulanacak pastrze veya sterilizasyon ilemlerinden nce bir saatten fazla bir
sre 7C sda saklanmamaldr.
Pastrizasyon ilemi:
1)
2)
3)
4)
Isl ileminden sonra karmn ss 1 saat ierisinde azami 7Cye indirilecek ve dondurma
ilemi balatlana kadar bu s korunacaktr. Dondurma ileminden nce karm yaplan st
ve st katlar ieren veya iermeyen pH deeri 4.5 veya daha dk su buzlar ve buz lolliler,
asit karmlarnda patojenik organizma remesi mmkn olduundan sl ilem artndan
muaftr. Isl ileme ilave olarak dondurmalar dondurma ileminden itibaren -2Cde
saklanarak satlmaldr. Dondurma ileminden sonra snn -2Cnin zerine kmas halinde
dondurmann sat iin tekrar dondurulmas gerekir.
Dondurmann analizi:
Daha byk reticilerde karm bileiminin kalite kontrol kzl tesi yansma spektroskopisi
veya kzl tesi transmisyon spektroskopisi ile gerekletirilir.
Dondurmann rutin analizleri, yan karlatrlmas:
Bulunan yan tipinin deneyi (zellikle eer rn gnlk tip olarak etiketlenmemi ise)
MSNF ve mikrobiyolojik safln deerlendirilmesidir. Yapay tatlandrclara, eklenen renge,
stabilizatr ve kalnt maddelerin saptanmasna ayrca dikkat etmek gerekir. Daha detayl
analiz ierii su, eker, azot, kl, asitlik ve niasta, kakao (ikolatann tipindeki toplam
alkaloidlerden), meyva ve koruyucu iermelerini ierir. ikolata kaplamas ayrca kakao ya
ve st ya asndan incelenmelidir. Dondurmadaki yan kalamaya doru hareket edecei
aklta tutulmaldr. Endstriyel olarak dondurmann katl zel bir ilgi alandr.
rneklendirme metotlar BS 809 (ISO 707)un ieriinde vardr ve baz analiz metotlar BS
2472de verilmitir. Ayrca AOAC metolarnda da analiz yntemleri mevcuttur.
363
rneklendirme:
rnek tercihen alnmasndan hemen sonra analiz edilmelidir. Aksi taktirde -15C veya daha
dk bir scaklkta su banyosunda eritilir. alkalanr ve oda scaklna kadar soutulur.
Su.
rnekten 5 gram alp kurulanm ve ierisinde kum ve dz ulu ubuk bulunan bir kaba
koyunuz. rnein yaylmasna yardm etmek iin 5 ml su kullannz. Daha nce ubua
kaynar su banyosu yapp etvde (frnda) 100Cde en az 2 saat kurutunuz.
Ya:
Ya Rose-Gottlieb yntemi ile belirlenir. Yaklak 5 gram rnei Rose-Gottlieb veya
majonnier ekstraksiyon tpne yerletiriniz. d:0.88 olan amonyaktan 1.5 ml ekleyiniz ve
kartrnz. 7 ml su ekleyiniz ve tekrar kartrnz. 65Cde 15 dakika tutunuz, 10 ml alkol
ekleyiniz ve tekrar kartrnz, soutunuz ve ya 25 ml eter ile alkalayarak karnz. Daha
sonra 25 ml petrol eteri ekleyiniz, alkalaynz ve stteki olduu gibi ileme devam ediniz. Ek
gda ierikli baz dondurma eitleri iin Warner-Schmid metodu ya karmak iin daha
etkili bir metot olabilir.
lem:
5 gram rnei ekstraksiyon tpne yerletiriniz, 2 ml scak su, 10 ml hidroklorik asit
konsantresi ekleyiniz ve su (50C) ierisine yerletirip 30 dakika boyunca aralkl olarak
alkalaynz ve Rose-Gottlieb metodundaki gibi 25 ml petrol eteri ekleyiniz. Gerber ve Mc
Donalt abuk metotlar (hzl) bir st, peynir veya krema btirometresi (Hyde ve Rothwell)
kullanarak uygulanabilir. Gerber slfrik asit rahata eit hacimli asetik asit ve perklorik asit
ieriine sahip bir reaktif ile yerletirilir.
Tereya:
Gnlk olarak tanmlanan rnler en azndan % 5 st ya ierir. karlan yadaki ya
cinsinin %si tereya ve margarin iin tarif edilen metotlarn sonularndan karlabilir.
Yan deney iin hazrlanmas iin dondurmay amonyak/alkol ile stnz. Solvent veya
kloroform/metanol kullanarak ya elde etmek iin kaynatnz ve soutunuz.
eker:
Lane ve Eynon metotlarn kullanarak evrimden sonra inko ferrosiyanid ile temizlemeden
sonra ekeri belirleyiniz. Titrasyondaki deiikliklerden sakkaroz ieriini hesaplaynz. Eer
ekerin hesaplanmas laktozun yaklak bir buuk MSNFsi (aadaki metotlarla
deerlendirildii gibi) gibi hesaplanr ise bu hali hazrda dier ekerlerin azalmad rutin bir
deer olarak dnlebilir. TLCnin kullanlmas ortamdaki eker trleri hakknda bilgi
verecektir. Glukoz urubunun varlnda ekerler iin tam analiz HPLC ile yaplabilir. Oda
scaklnda muhafazasnda sakkaroz kayb olacaktr. Bu olayda sukroz dekstrana dnr.
Protein:
Makro-Kjeldahl metodu ile 5 gram st proteinini N x 6.38 olarak belirleyiniz ve hesaplaynz.
364
365
rnekleme:
nceden ambalajlanm dondurmalar iin rnek bir adet almam orijinal nite-blok veya
kartondan olumaldr. Gevek veya dkme haldeki dondurma iin en az 2 oz geni azl bir
kaba hava ile asgari miktar braklarak konulur. rnekleme ilemi dondurmann laboratuvara
en ge 6 saat ierisinde gelebilecei biimde dzenlenmeli ve test ilemine tercihen ayn gn
leden sonra saat 5de balanmaldr. Gerekli olmas halinde dondurma buza konulmal ve
evre scaklnda eritilmesinin gerekmesi halinde bu ilemin bir saati gememesine
allmaldr. Alternatif olarak rnek erimemi olmas art ile testten 4 gn ncesine kadar
-10C scaklkta saklanmaldr.
Uygulama:
Steril redktaz tpe (10 ml hacimli), geni ulu pipet yardm ile 7 ml orannda Ringer
zeltisi, 1 ml metilen blue zeltisi ile 2 ml eritilmi rnek ilave edilir. Steril lastik bir tapa
sokulur, tp bir kez evrilir ve dondurma rneinin fazlas ile 10 ml iaretine gelinir. Ayrca
2 adet kontrol tp hazrlanr.
( i ) dondurmann rengi: 8 ml Ringer solsyonuna 2 ml (veya daha fazla) dondurma ilave
edilerek evirme ileminden sonra hacmin 10 ml olmas salanr.
( ii ) metilen blue rengi: Kaynam su banyosunda 15 dakika sre ile 5 ml dondurma stlr ve
test ileminde olduu gibi olmakla beraber steril rnekler kullanlarak dier bir tp hazrlanr.
Daha sonra test ve kontrol tpleri 17 saat sre ile 20C scaklkta su banyosuna konulur. Renk
kayb kontrol edilir ve her saatte bir okuyarak ve evirerek 37C scaklkta su banyosuna
yatrlr. Metilen bluenin komple renk kayb iin geen sre hesaplanr ve aadaki
derecelerden biri verilir.
Geici derece :
2-4s
- 2s
rneklerin byk ounluu (en az %80) 1 veya 2 derece kapsamna girer. St tozu gibi
bileimlerden alnan termodurik organizmalar dondurmann derecesini drebilmekle
beraber 3 ve 4 derecelerden nadiren sorumludurlar. Crowhurst bakteriyolojik saymlarda
metilen blue testi arasndaki zayf ilikiye dikkat ekmitir. Ayn aratrmac yumuak
dondurmalar iin hazrlanan sv karmlara uygulanmas halinde ortaya kacak
anormallikler de dikkat ekmektedir. Metilen blue testi tpn okunmasna engel olan renkler
ieren baz rneklere uygulanmayabilir. Bu etki normal olarak kontrol tplerinin incelenmesi
ile ortaya karlabilir. Metilen blue testinde derece dklne kant plaka saym yaplarak
ve koliform testleri ile aranmaldr. Azami 50.000 organizma/ml plaka says uygulanacak
genel limit iin uygundur. Ayn reticinin dondurma rneklerinin derecesinin 2nin altnda
olmas halinde organizmann tanmlanmas gerekir.
366
J- NASTALAR:
Niasta bir ok gda maddesinin temel bileenidir. Bunlar tabi karbonhidratlardr ve bitkilerin
besin haznesini tekil ederler ve bunun genel forml (C6H10O5)n olup burada n muhtemelen
1000den kktr. Niastalar hidroliz prosesi ile asitle stlarak veya diyastaz enzimi ile
enizmatik reaksiyona girerek kk molekll ekerlere dnrler. Su ile stld zaman
niasta tanecikleri ier ve takriben 70Cde yapkan hamur haline gelir. Istld zaman
niastann erime noktas yoktur. Hafif stma da ier ve karamel (yanm eker) rnlerini
ortaya karr. Organik zclerde znmezler ve souk suda snrl bir ekilde znr ve
hidroliz olana kadar fehling solsyonunu indirgemezler. Dalan solsyonlarda optik devri
deiir ve kaynaa baldr. Baz tip niastalarn zellikleri:
Patates nias. Msr nias.
ap aral (um)
5-100
3-26
1-40
3-26
30
15
10
15
28:72
28:72
Polimerizasyonun (DP)
Amiloz derecesi
3000
800
800
Polimerizasyonun (DP)
Amilopektin derecsi
2.000.000
2.000.000
0:100
-
2.000.000
2.000.000
Jelatinleme ss (C)
60-65
75-80
80-85
65-70
st yapkanlk
(Brabender nitesi)
% 5 niasta
konsantrasyonu
3000
600
300
800
znrlk %si(95 C)
82
25
41
23
Bir ok niastalar amiloz ve amilopektin ihtiva ederler. Amilozda dz dalsz glikoz niteleri
olup -1,4 glukozidik balarla balanmlardr. Amiloz paras suda hafife znr ve iyot
ile mavi renk karakterini verir. Amilopektin ok dall bir glikoz polimeri olup iyot
(tendrdiyot) ilavesi ile krmz mor bir renk verir. Dallar -1,3 veya -1,6 glikozidik balarla
balanmtr. Niasta bileenleri enzim sistemlerinde farkl reaksiyon veriler. -amilaz dz
zincirleri maltoza hidroliz eder. Bylece niasta rnleri hidrolizi maltoz ve kark dekstrin
olmaktadr ki bunlarda amilopektinin kk dallarn ihtiva ederler. Bu kollu dekstrin iyot ile
reaksiyona girer ve morumsu bir rn ortaya karr. -amilaz ile yaplan hidroliz zincirin dal
noktalarnda blnmelere neden olur ve dk molekl arlkl dekstrin ortaya karr ve bu
da iyot ile reaksiyona girmez. Niatann kimyasal ve fiziksel zellikleri, zel gda rnleri ve
usulleri artlarna uymak iin geni lde teknik kullanm gerektirir. Bunlar n jelatinleme,
oksitlenme, eter veya esterlerin formasyonu ile hidroksil gruplarnn kimyevi deiimini
ierir.
367
Aartlm
lem
% 15 HCl veya %0.17 H2SO4
ile kuru stma
HCl
% 7den fazla deil
H2SO4 % 2 den fazla deil
H3PO4 % 7 den fazla deil
NaOH veya KOH % 1den
fazla deil
NaOCl % 5.5 den fazla
deil (Cl2 olarak)
Spesifikasyonu:
pH 2.5 ial 7.0
pH 4.8 ila 7.0
% 1 karboksilden
fazla deil
% 0.5 NaCl den
fazla deil
% 0.1den fazla
olmayan ilave
karboksil
ayrc tortular
yoktur.
50 mg/kg den az
Mn tortusu
Asetilatl niasta
Aadakilerle esterletirme
Msaade edilen fosfatlar
Patates ve tahl
niastasnda % 0.5
az tortu (P) olarak
dier kaynaklar iin
% 0.4ten az
% 10dan fazla olmayan asetik anh. % 2.5 ten fazla
% 7.5den fazla olmayan vinil asetat olmayan asetil
gruplar
% 0.10dan fazla olmayan asetik anh. % 2.5ten fazla
%0.12den fazla olmayan adipik anhid. olmayan asetil grup.
Sodyum trimetafosfat veya % 0.1den Patates veya tahl
fazla olmayan fosforlu oksiklorr
niastasnda %0.14
ten az tortu(P olar.)
dier kaynaklar
iin % 0.04 ten az
368
ki niasta fosfat
Hidroksipropil
Fosfatl iki-niasta fosfat
Niasta kullanm:
Niastann genel ldeki zellikleri ve niasta trevleri (modifiye edilmi niasta) gz
nnde bulundurulduunda bunlarn bir ok gda rnlerinde bulunduu bir gerektir.
Kabartma tozu gibi rnlerin hazrlanmasnda kvam verici gibi hareket ederler ve sos, orba,
krema, muhallebi (dondurma dahil), pasta gibi rnlerde kvam verici olarak kullanlr.
Niasta salata soslarnn hazrlanmasnda yumurta, bitkisel ya gibi daha pahal gda
maddelerinin ikamesi olarak kullanlabilir. Bir ok modern hazr acele yiyecekler niastann
ksmen kurutulmu rnlerinin stlp, suyunun kartlp (ekstrksiyon) veya kzartlmas ile
elde edilir. Tek bir niasta prosesi ile gda reticisinin eitli gda rnleri hazrlanmasnda
gerekli btn niasta zelliklerini elde etmesi sk konusu deildir. Mamafih bu tr prosesler
sadece doal niastalardan deil (buday, msr, patates, pirin) sl ilemle ve kimyasal
deiim ile niastann zelliklerini deitirerek elde edilir. Gdalarda kullanlan niasta ve
niasta trevleri miktar geni lde farkllk gsterdiinden bu maddelerin normal gda
maddesi olarak telakki edilmesi argman konusu olmutur. Mamafih bir ok deitirilmi
niasta nemli lde kimyevi ileme tabi tutulduundan varlan sonu bu hususta baz
kontrollerin yaplmas gereklidir. EC (Avrupa Birlii komisyonu) yiyeceklerde kullanlmak
zere deitirilmi niastalarn doasn kontrol etmek iin bir ynetmelik nermitir. (OJ No.
C31/6, 1.2.85). Deitirilmi niasta terimi yenilebilir niastann bir veya daha ok kimyevi
ilemden geirildikten sonra elde edilen rn olarak tarif edilebilir ve bu niasta daha nce
fiziki ve enzimlere ait bir ilem grm olabilir.
369
Mikroskobik inceleme:
Niastalar ve hububatlar genellikle mikroskobik zellikleri ile tanmlanrlar. Bir cam stne
ok az miktarda niastaya bir damla alkol ve daha sonra daha byk damla gliserin ve su
(50:50) ekleyip zerini kapatnz. Fazla svy filtre kad ile aldktan sonra numune nce
dk gl bir objektif ile incelenmeli ve sonra 400lk bir byte ile izlenmelidir. Hilum,
tuhum ve izgiler daha fazla aydnlk ile daha kolaylkla izlenebilir. Baz taneciklerin niasta
olduuna dair phe kalmadnda kapan altnda ok fazla seyreltilmi iyot solsyonu
koyunuz veya apraz polaroid (polarize mikroskop) ile incelemek daha kolay karar almay
salar. Niastalarn mikroskobik grntleri standart ekillerde verilmitir. Oradan bakarak
hangi cins niasta olduuna mikroskop altnda inceleyerek karar veriniz. Baz tecrbelerden
sonra bir ok niasta taneciinin farkllamas nisbeten kolaydr, fakat byk niasta
taneciklerinin buday (max 45 um ve arpa max. 40 um) farkllamasn ayrt etmek olduka
zordur. Niastalarn st yaplar elektron mikroskobu kullanarak daha ileri safha olarak
aratrmas yaplabilir. Istma niastann jelatinlemesine neden olur ve taneciklerin grnm
bir ok ilenmi rnde farkllk gsterir. Jelatinleme granln molekl organizasyonunda
zaman zaman de neden olur ve niastann suda 58-78Ca stlmas ile ortaya kan
ime ile birlikte grlr. 85Cn zerindeki scaklklarda stmaya tabi tutulunca tanecikler
solgun bir hal alr fakat gzlemlerin daha iyi yaplmas iin bazen seyreltilmi iyot eklenir.
yot ve osmiyum tetraoksit buhar lekeleri allmas ile gerekli niasta jelatinlemesinin
bykln gsterir. Chiang ve Jhonson (1977) niastann tahmin metodunu tarif etmitir.
Toplam niasta miktar ayn anda tm numuneyi sodyum hidroksit ierisinde jelatinleme
ilede llr.
Hamur bazl hazr yiyecekler:
Bu tr yiyeceklerin ou un ve renk ilavesi ile msr unu (veya modifiye edilmi niasta)
ihtiva eder. Farina (patates niastas) tipi niasta da ok yaygn olarak kullanlr. Bu rnler
ayn zamanda tatlandrc, renklendirici ve emlsiyon yapc ve modifiye edilmi protein ve
ya gibi katk maddeleri ihtiva ederler. Bunlara rnek olarak annda hazrlanan hamur
rnleri, kek karmlar, krema tozlar verilebilir. Krema tozlar terkibinde genellikle msr
unu, tatlandrc (tuz, vanilya hlasas) ve sar boya bulunur. Baz hallerde msr unu ksmen
patates niastalar ile yer deitirir. Buday unuda nihai rnde daha az istikrarl jelatinleme
isteniyor ise kullanlr. Yumurta genellikle ticari krema tozunda bulunmaz. Eer yumurta
mevcut ise protein hcresi ve mikroskobik incelemede grlecektir ve bu da znr fosfor
ve kolestrol miktarndan tahmin edilebilir. Tatlandrlm krema tozlarnda dektroz, sukroz ve
sakarin vardr. Numuneler kl, slfr dioksit, ilave renk, nem ve vanilya asndan
incelenmelidir. Teneke kutulardaki kremalar esas itibari ile st, eker ve krema tozundan
yaplmlardr. Sonu olarak rnde biraz niasta, vanilya, ilave renklendirici ve hamur haline
getirici maddeler vardr. Yumurta ve albmin istenir ise ilave edilebilir. Teneke kutularda
pirin kremas iin analiz metotlar renk, emlsifiye edici madde, vanilya ve iz elementlerin
ortaya karlmas ile bu rnlerde uygulanabilir. Yumurta miktar zcde eriyen fosfor ve
kolestrol miktarlarndan tahmin edilebilir.
Analiz:
Nem:
Kurutma metodu ile elverili olarak tayin edilebilir. Carter-Simon hzl kurutma metodu
155 Cde 15 dakika uygulandnda nem miktar % 15i gememelidir.
370
Vanilya:
20 gram numuneyi 198 ml % 50lik izopropil alkolde kartrarak takriben % 10luk hlasa
haline getiriniz. Filtreden geiriniz ve 100 ml sznty takriben 25 mlye buharlatrnz ve
100 ml hacimli tpe aktarnz. 4 ml kurun asetat zeltisi ilave ediniz (%5 ntr ve esas) ve
iaret izgisine kadar tamamlaynz. Sonra 5 ml kadar Folin Denis reaktifi (belirteci) (%10
luk sodyum tungtat, %2lik fosfomolibdik asit ve %5lik ortofosforik asit/su) ilave ediniz.
arete kadar doymu kurun asetat zeltisi ile getiriniz ve tam olarak 10 dakika bekleyiniz.
Filtreden geiriniz. Szntnn standart vanilya solsyonuna kar 610 nmde mavi rengi
lnz.
Alternatif olarak vanilya zc ile hlasa edilebilir ve GLC ile tayin edilebilir. Kek
karmlar ve kremalarda vanilya hlasalarnn tehisinde deiik analiz yntemleri tesbit
edilmitir. Esanslar iin metilen klorr kullanlrken slak yiyecekler iin numuneler
asitlendirilir ve etanol ile alkalanr. Elde edilen etanol hlasalar (ekstraktlar) santrifjden
geirildikten sonra bu hlasalar suya boaltlr ve vanilya metilen klorr ile alkalanarak
ayrlr. Kuru yiyecekler iin metilen klorr ile soksolet ekstraktlar (hlasalar) kullanlr.
Hlasa i standard olarak m-metoksifenole kar kromatografisi alnr. Ayrca vanilya
ekstraktlarnn analizleri UV dedektrl HPLC yntemleri ilede yaplabilmektedir. Vanilyada
etil vanilinin mevcudiyeti sentetik esansn kullanldnn bir gstergesidir.
Kabartma tozlar:
Kabartma tozu; asit maddeleri ve takriben eit miktarda sodyum bikarbonat ve seyreltilmi
niasta karm ihtiva eder. Zaman zaman tuzda eklenebilmektedir. Daha yaygn olarak
kullanlan asit maddeleri asit sodyum pirofosfat (ASP) ve asit kalsiyum fosfat (ACP) dir.
371
372
analizinin kesin alanlar iin nem tamaktadr. Modern HPLC sistemleri amino asit ve
vitaminler benzer kimyasal bileikler arasndaki iyi bir zelti retimini yksek
duyarllkta , hzl ve niceliksel bir teknii yakalamaktadr. Yksek zelti dzeneinde
kk kolonlar kullanlr. Kullanlan kolonlar ok kk partikler boyutta mobil faz
akna msaade edecek ekilde yksek pres altnda preslenerek hazrlanrlar. Amino asit
analizlerinde HPLC sistemlerinin uygulamas hzla gelierek uygulanmaya balanmtr.
Bununla beraber amino asit analizi iin ayrca alternatif yntemlerde mevcuttur. Bu
yntemlerden biriside en eski yntemlerden olan gaz kromatografisi yntemidir. Ayrca
kapiler blge (zon) elektroforezi uygulamalar ise amino asitlerin tehisinde nemli bir
yere sahiptir. Amino asit analizi iin HPLCye en byk alternatif ve hzl metot Gaz
kromatografik metottur (kapiler kolonlu). Ancak bu kapiler kolonlu gaz kromatografik
metot uygulamalar ok byk bir deneyim gerektirir. Serbest amino asitler gaz
kromatografisi iin yeterli uucu deildir. Asetillenmi amino asit esterleri gaz
kromatografisi yolu ile amino asitlerin cinslerinin tesbitinde kullanlabilmektedir.
Teorisi:
Amino asitlerin iyon-deiimli ayrm:
Amino asitlerin iyon-deiimli ayrtrmas otuz yldan bu gne uygulanarak oto
rnekleyici sistemlerin uygulanabildii dzeneklere sahip olacak ekilde gelierek
gnmze gelmi bulunmaktadr. Bu dzen en gelimi amino asit ayrm dzenekleridir.
Ayrmn her kolondan iyon termostatnn ninhidrin den ayrlmas olaydr. Amino
asitlerle ilgili analiz sonucu elde edilen veriler daha sonra kaydedici ve programl data
sistemleri birimlerine eklenirler. Kalibrasyon faktr ve konsantrasyon birimi kullanlr.
Genellikle amino asitlerin ayrm kompozisyonuna ait verilen byklk, hatr saylr bir
byklkte olmaktadr. Proteinlerin ve proteinlere bal gdalarn besin deeri bunlarn
amino asit kompozisyonuna ve esas amino asit dengesine baldr. Amino asit ieriinden
dier uygulamalar kas proteinlerin yapsnn bir karakteristii olduu dnldnden bu
yana et proteinlerin ieriinin bir ls olarak 3. metil histidin kullanlmas
nerilmektedir. Spesifik amino asitlerin tehisi gda analizine kesin alanlar iin nem
tamaktadr. Bir gda aromasndaki asidin tehisinin rnein mono sodyum glutamata
eklenerek artrlabilir. Jelatin ya da kollagen tehisi ikincil amino asit llmesi ile
dorudan etkili olmaktadr. Gda amino asitlerinin ayrmnda iyonlarn hareketlerinin
hzlandrlmas ve iyon younlamalar nem kazanmaktadr. pKa deeri iin amino asit
rnei reaksiyonu asidik amino asitleri erken ve daha basit amino asitler ise ge kan
kromatogramlar ile birbirlerinden ayrlarak tehis edilirler. Molekllerin net ykleri ile
elsyon dalm ve e amino asitler ile aklanabilirler. rnein karboksil gruplarnn
tesbiti gibi, Bunlarn ayrm noktas pH 2,76 dolaylarndadr. Bu deere izoelektrik pH
deeri denir Diamino ve mono karboksilik asidin ki 9.39, 1.4-amino-butirik asidinki 9,72,
ornitinki ise 9.98dir. Bu noktalara izoelektrik noktalar denir. Baz genel kurallar
hidrofobik etkilerine baldr ve amino asit hacmini etkiler (rnein amino asit ile ksa ba
zincirine baldr) ve nce uzun ba zinciri azalacaktr. Hidroksilasyon etkileimi
elsyonu etkileir. Bu etkileim u ekilde ifade edilir.
R= JVC / ( WA-WB ) / 2
(Vc) amino asit hacminin deerini belirtir ve ksa ve uzun zincir uzunluunun yarsna
blnerek reaksiyon elde edilir.
373
374
375
sras, hem hidrofobik ksmlarn hem de hidrofilik gruplarn adet ve yapsnn hacim
byklne bal olduunu gstermitir. Genel alkonma sreleri organik modifiye edici
madde (metanol, eluent sulu zeltisinde) ile kontrol edilir, ancak ikinci-sra alkonmay
etkiler, negatif ykl OPA-amino asit trevleri (karboksilat iyonlar) ve hareketli sulumetanol eluent anyonlarndan kaynaklanr.
376
377
Sistin ve Methionin:
Bir ok gda maddesinde amino asitleri kstladklarndan, kkrt ieren amino asitleri sistin
ve methionin besinsel deer olarak byk neme sahiptir. Gda ve besin maddeleri iin
performik asit ile oksidasyon metodu geni kapsaml olarak kullanlsa dahi, deneme
mahiyetinde yerine getirilen almalarda alnan sonular hassasiyet asndan zayf
kalmaktadr. Bunun nedeni gda maddelerinde yer alan amino asitlerinin oksidasyonu
tamamlamaya yetmeyecek kadar dk konsantrasyonda bulunmas olabilir. Gda ve besi
ieriklerinde sistin ve metionin tespiti iin performik asit oksidasyonu ve 16 M HCl hidrolizi
kullanlarak alma yaplabilir. Yaplan almalarda farkl matrisleri simgeleyen dokuz
proteini temsil eden numune amino asit bileenleri incelenmi ve sistinle metionin zerine
kantitatif veri elde etmek iin performik asitle n-hidroliz oksidasyon yaplmas gerektii
grlmtr. Oksidasyonsuz sistin geri kazanm sadece saf protein ribonkleozu iin kabul
edilebilir bulunmutur. Numunelerde oksidasyonsuz sistin geri kazanm, zellikle proteinde
yksek karbohidratta dk numunelerde mkemmel bulunmutur. Zira dier numuneler
iin, rnein soya fasulye unu, kmes hayvan besinleri ve budayda metionin geri kazanm
dk bulunmutur. Hidroliz ncesi 6 M HCl zeltisine katks metionin slfoksit vastasyla
metioninin, metionin slfona oksidasyonunu nlediinden, Merkaptoetanol kullanm
378
metionin kesimine alternatif tekil etmektedir. Eer performik asit oksidasyonu ardndan, tek
pre-oksitlendirici hidrolisat iinde 115C scaklkta 4 saat 6 M HCl hidrolizi yerine
getirildiinde kmes hayvanlar gdas iin nemli yer tutan sistin, metionin ve lisin, amino
asitleri iin hassas lm olana saladn grlmtr. Bu metodun uygulanmas dier bir
dokuz amino asidine de uzatlabilir. Hidroliz kab (teknesi) olarak Teflon-astarl vidal kapak
25 x 150 mm cam tp kullanlabilir. ca. 20 mg protein ieren numune havasz ortamda 10 ml
6 M HCl kullanarak hidrolize edilmelidir. Bu kapal numune hidroliz metodu her ne kadar
literatrde ok kez tamamen baarl bir hidrolitik teknik olarak gndeme gelmi bulunmasna
ramen, heterojen yapl baz gda rnekleri hidroliz ilemi iin takdire ayan byklkte
blenlerine gerek vardr. Bu durumlarda, seilecek metotta numune bol 6 M HCl iinde geri
soutucu altnda allr. standart, rn; hidroliz ncesi norleucin, norvalin, -amino-btirik
asit eklemesi en iyi sonuca gtrecektir. Asidi buharlatran ve yalnzca asit buharn ve
younlam protein trevlerini hidrolize etmesine izin veren gaz veya buhar faz hidroliz
yntemleri de tanmlanmtr. Buhar faz hidrolizi rnek miktar snrl olduundan amino
asitlerin analizi iin de yararldr. Son dnemlerde, mikrodalga stma yntemi buhar fazn
proteinleri hidrolize etmesi iin bir yntem olarak uygulamaya balamtr. Proteinlerin
mikrodalga yntemi ile hidrolizi ok ksa sre ierisinde ok yksek scaklk derecelerine
eriilebilmesinin temini ile olmaktadr.
Triptofan
Triptofan, dier amino asitlerin ounu asit hidrolizi aamasnda kapsaml biimde
blnmelere (degradasyona) urar. Bu amino asit iin alkalin veya enzimatik hidroliz
kullanlmas normaldir. Yaplan almalarda dedeksiyon yntemi olarak Triptofann
floresans zelliini kullanan bir yntemi gelitirilmitir. Hidroliz, Triptofan bozunmasnn
bertaraf edilmesi amac ile, maltodekstrin varlnda 6 mol NaOH ile gerekletirilmitir.
6 mol HCl ile ntralizasyon ve filtrasyon sonrasnda rnekler LiChrosorb S1100 kolonu
zerinde kromatografi den geirilmi ve sodyum asetat-asedik asit mobil faz ile tasfiye
edilmi ve triptofan florometrik olarak dedekte edilmitir. Triptofan analizi iin alkaliler
kullanlsa dahi, triptofan kayplar olutuundan en byk problem bir kez daha hidroliz
prosedrdr. IEC yntemi ile saf proteinler ve gda rnlerinde triptfann tespit edilmesi iin
eitli alkalilerin, scaklk derecelerinin ve hidroliz srelerinin etkileri aratrlmtr. Sonu
olarak lityum hidroksidin (4 mol) 145oC dzeyinde en iyi sonular verdiine, ancak hidroliz
srecinin kritik olduu neticesine varlmtr. Saf proteinler iin en uygun ilem gda
proteinlerinde 4 ve 8 saattir. Yaplan aratrmalar sodyum hidroksit yerine lityum
kullanlmasnda bir avantaj olmadn tespit etmiler ve tm proteinler iin 110oC scaklk
ortamnda 20 saat sreli hidroliz prosedrn nermilerdir. Sonu olarak; proteinden elde
edilen triptofann serbest braklmas ve tahribatnn nlenmesi iin en amaca uygun
yntemlerden birisinin havasz ortamda baryum hidroksit ile hidrolizi olduu sonucuna
varlmtr.
Yaplacak almalarda hidroliz iin 4,2 mol NaOH kullanlmasn nerilir. lemlerde
baryum hidroksit kullanldnda, baryum iyonlarn hidrolizattan soyutlanmas gereklidir ve
bu prosedrn triptofan varlnn telafi edilmesini etkileyebilecei grlmtr. Bu tr
almalarda NaOH hidrolizi sonrasnda gda ve gda rnlerinin triptofan ieriinin tespiti
iin bu yntem en uygun olandr ve doru deerler elde etmek iin hidroliz ncesinde bu
maddelerin kat yalardan uzaklatrlmalar gerekir.
379
380
381
leusin, izoleusin ve fenilalanin) C18 faznda ksmen tutulur, bylece tm amino asitlerin
grnen konsantrasyonunda art kaydedilir. Sep-pak kartu uygulamas sonrasn da elde
edilen peynir alt suyu protein izolesinin total amino asit ierii teorik olarak protein iin daha
yksek dzeyde grlr. Ters faz sisteminin iyi dzeyde aktif olduunu ve gda hidrolizatlar
iin analizde rnein temizlemesine gereksinim gstermedii yaplan almalarda tesbit
edilmitir. Ayrca ters faz kolonlarnn yeterince ucuz olduunu unutulmamaldr.
Trevlendirme yntemleri:
Trevlendirme yntemleri iki ana gruba ayrlr. Bu gruplar post-kolon (direk-kolon) ve prekolondur (n-kolon).yon deitirme kromatogtafisinin geleneksel yntemi, analiz iin
ortophthalaldehyde gerektiren yksek duyarllk ya da ninhidrin ile post-kolon trevlendirme
(derivation) gerektirir. Alternatif olarak gelitirilen amino-asit analiz teknikleri trevlendirilen
amino-asitlerin HPLC ayrmlarnda ters fazna baldr. Genellikle en ok allan sistemler
pre-kolon trevlendirme sistemleridir. Pre-kolon trevlendirmesinde kullanlan kullanlan
maddeler ise dabsyl chloride , 2,4-dinitrofluorobenzene, FMOC-CE, PEEC, ve OPA ieren ve
bir pre ve post-kolon trevlendirme olarak ilev grrler. Ana yntemlerin her biri kendi
avantaj ve dezavantajlarna sahiptirler. Uygun metodu semek iin belkide tekniklerin
tamamn nesnel ve dnsel olarak birletirerek en uygun seimi yapmak olmaldr. HPLC
prosedrleri ve trevlendirme seimini etkileyebilecek nemsiz kriterler ise zlme,
duyarllk ve hzdr.
382
C-Reaktifler:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
Yukarda isimleri belirtilen reaktiflerin reaktif saflnda olmas ve azot ihtiva etmemeleri
gereklidir.
D-lem:
4 g rendelenmi stl ikolata 100 ml santrifj tpnn ierisine tartlarak konulur ve 50 ml
dietil eter ilave edilir. Topaklanmay nlemek iin ince rendelenmi malzeme eter ierisinde
sspansiyon haline getirilir. Daha sonra tamam 10 dakika 1800 d/d (rpm) ile santrifj edilir
ve berrak eter solsyonu dekante edilir. Daha sonra eksrakt karmaya ayn yntem ile devam
edilir. Dekantasyondan sonra yasz kalnty tayan tp geri kalan eterin ou uana kadar
orta scaklkta braklr. Kalnt porselen bir kaba alnr ve havan kolu ile paralanr. Daha
sonra nemlendirmek iin az miktarda %1lik sodyum okzalat zeltisi kullanarak tlr.
Bir ka parti sodyum okzalat zeltisi kullanarak santrifj tpe yapm olan varsa kalntlar
porselen kaba aktarlr. Daha sonra tamam tekrar havan kolu ile kartrlr ve birka dakika
dinlenmeye braklr. Daha sonra spernat (suyun zerinde yzen ksm) 200 ml dereceli bir
kaba dklr. Kalnt birka kez daha sodyum okzalat zeltisi ile tlr ve dinlemeye
braklr. Daha sonra zelti dekante edilir. Son olarak kalntnn tamam ierisinde sodyum
okzalat zeltisi olan dereceli kaba aktarlr. Bu durumda dereceli iede yaklak 175 ml sv
383
384
A. Prensip
Protein etkinlik oran numune protein (DC-PER) gerekli amino bileimi veya hem amino
bileimi ve C-PER, numune protein enzimatik sindirilebilirlik zelliinden hesaplanlr. Bir
arada kullanldnda C-PER ve DC-PER modelleri halihazrda geni kullanm alanna sahip
gda ve gda ierikleri protein kalitesi zerinde gvenilir tahminler yrtme zelliine
sahiptir. C-PER ve DC-PER denemeleri gda ve gda ierikli rutin kalite kontrol ilemlerine
alternatif metotlar olarak kullanlmaktadr. kontrollerde protein kalitesini tahmin ederken
her iki denemenin yerine getirilmesi tavsiye edilir. Elde edilen tecrbeler ender durumlarda
2 ayr modelin protein kalitesine ilikin bir hayli farkl tahminlere yol aabildiini
gstermitir. Bu durumun meydana gelmesi bir uyar olarak alglanmaldr, nk analiz
edilen numune ihtimalle:
(1) tek-hcre veya ar hcre duvarlaryla rtl proteindir (rnein, maya veya
buday kepei), zira DC-PER protein kalitesini fazla deerlendirir, veya
(2) ksmen ya da tamamen n sindirilmi proteinlerdir (rnein, likit protein ilaveleri),
zira C-PER protein kalitesini eksik deerlendirir, veya
(3) yksek miktar proteolitik inhibitr ierdii bilinen protein kaynaklardr (rnein,
gayri-nizami scak ilemeye tabi tutulmu soya protein), zira DC-PER protein
kalitesini fazla deerlendirir.
B.Aparatlar
Amino asit analizr 20 nanomol lara varan dk konsantrasyonlarda bireysel amino asit
lmn hassasiyetle yerine getirme yeteneine sahiptir ve. en azndan 24 saatte bir bilinen
amino asit standartlarna gre standardize edilmelidir.
Hidroliz tpleri Kapasitesi > 15 ml olan herhangi standart Kimax/Pyrex test tp ya da
ampul
Su ceketli haznesi Kartrma plakasna uymal ve 37C H2O sirklasyon banyosuna
balanabilmelidir.
385
D.Azotun belirlenmesi:
N determinasyonu 955.04C (Bkz. 2.4.03), 920.39A (Bkz. 4.5.01) 976.05A (Bkz.
4.2.05) ya da dier uygun Kjeldahl metoduyla bulunur.
E.Numunenin hidrolizi:
a) Asit hidrolizi:
0.1 mg hassasiyetiyle llm 0.1 g numune hidroliz tpne konulur, 10 ml 6N HCI eklenir
ve kartrlr. Kuru buz alkol banyosunda dondurularak alnr ve 1 dakika < 50 vakumda
tutulur; tp vakum altnda kapatlr. 24 saat 110 + 1Cde hidroliz edilir. Soutulur, tp alr
ve hidroliz rn Whatman No.1 kattan filtre edilir; tp 3 kez su ile alkalanarak ve her
defasnda filtre edilir. Filtrat 65Cde vakum altnda kurutulur. Hidroliz rn amino asit
analizrne uygun tampon zeltisinde zlr. Analizi yerine getirmeden hidroliz rn bir
386
haftay gemeyen sreyle saklanabilir. Metionin, sistin ve/veya sistein ve triptofan hari tm
amino asitleri bulmak iin bu hidroliz rnnden yararlanlr. Asit hidrolizini takiben
performik asit oksidasyonu. ca 0.1 g (0.1 mg hassasiyetle llm) numune hidroliz tpne
yerletirilir, 2 ml souk performik asit eklenir ve 0-5C scaklkta bir gece braklr. 3 ml
souk HBr + 0.04 ml 1-oktanol (kpk nleyici eklenir) ilave edilir; ierikler derhal 30 s
buz - H2O banyosunda kartrlr ve 40Cde vakum altnda kuruyana kadar buharlatrlr.
Tpe 10 ml 6 HCl eklenir ve yukarda tanmlanan ekilde asit hidrolizi yaplr. Bu uygulama
kantitatif olarak metionini metionin slfona ve sistin ve/veya sisteini sisteik asite dntrr.
Arkasndan, bu hidroliz rn metionin (MET) ve sistin/sisteini (CYS) bulmak iin kullanlr.
b) Alkali hidrolizi
ca 0.1 g (0.1 mg hassasiyetle tartlm) numune iinde nalgene polipropilen bulunan hidroliz
tpne konur ve i ksmda astar tekil edecek ekilde santrifjlenir. 25 mg hidroliz rnne
patates niastas eklenir (eer numune niasta asndan yksekse, bu ilem yaplmaz). 0.6 ml
taze 4.2 N NaOH + 0.04 ml 1-Oktanol eklenir. erikler 2 dakika ksmi vakum altnda
kartrlr. Tp ierikleri kuru buz-alkol banyosunda dondurularak alnr ve vakum altnda
<50 1 min tutulur; tp vakum altnda kapatlr. 22 saat 110 + 1Cde hidrolize edilir.
Soutulduktan sonra tp alr, iindekiler 5 ml hacimli iinde hidrolizat ntraliz etmek iin
6 N HCl bulunan volmetrik kap (flas) ierisine konur; amino asit analizrne uygun tampon
solsyonla hacmine kadar sulandrlr. Akabinde hidrolizat santrifjlenir ya da filtre edilir ve
donmu halde saklanr. Bu hidrolizat triptofan (TRP)yi bulmak iin kullanlr.
387
geri
kazanm
hesaplar
H. C-PER Hesaplamas
C-PER deeri LYS, MET + CYS, THR, ILE, LEU, VAL, PHE + TRY, ve TRPnin sindirim
yzdesi ve g amino asit/16 g N deerleri ile hesaplanr. ME + CYS ve PHE + TRY kombine
edilirken, CYS ve TYR srasyla MET + CYS ve PHE + TYR toplamlarnn %50sinden
yksek bulunamaz. rnein: g amino asit/16 g N: MET= 2 ve CYS=3 olsun. Bu durumda
CYS, MET + CYS toplamnn % 50si olacandan MET + CYS toplam iin 4
kullanlmaldr.
1.Aama :
Gereken her bir amino asidi FAO/WHO standart yzdesi olarak ifade edilir: burada
FAO/WHO standard:
% FAO = [(g aa/16 g N) FAO/WHA standart] x % sindirilebilirlik
burada FAO/WHO standard LYS=5.44, MET + CYS = 3.52, TH = 4.00, ILE = 4.00, LEU =
7.04, VAL= 4.96, PHE + TYR= 6.08, TRP=0.96 farz edilir.
2. Aama:
388
Her bir FAO/WHO standart yzdesi incelenir ve aadaki ekilde ayarlanr: (a) tm yzdeler
(en yakn tam sayya yuvarlanmadan nce) > % 90 FAO/WHO standard ve LEU (en yakn
tam sayya yuvarlanmadan nce) < % 35 ise 3.nc Aama ya devam edilir; aksi taktirde, (b)
herhangi bir yzde deeri >100 ise, 100e redaksiyon yaplr ve 3.nc Aama ya devam
edilir.
3. Aama :
Numune protein ve referans kazein iin aadaki hesaplama yaplr:
X= [(beher aa iin % 1 FAO/WHO) (arlk)]
Y= kullanlan arlklar
Aama 3 hesaplamalarnda kullanlacak arlklar Tablo 982.30da gsterilmitir.
Arlk
1
2
2.83
4
5.66
8
11.31
16
22.63
32
45.25
4. Aama:
Arlklarn toplam (Y) Kart deerler toplam (X)e hem numune protein hem de referans
kazein iin blnr. Ortaya kan sonulara numune ve kazein iin amino asit miktar
eklinde isimlendirilir.
5. Aama:
Numune miktar referans kazein miktarna blnr. Ortaya kan sonu numuneyi referans
kazeine olan oran eklinde ifade eder ve ORAN eklinde isimlendirilir. ayet oran >0.99 ve
<1.01 ise, bu durumda numune her PER deeri 2.5 olup program bu noktada
sonulandrlmaldr, yani numune kazein ya da edeerli anlamna gelir.
6. Aama:
Aadaki ekilde hesaplanr:
389
Z: Oran x 2.5.
7. Aama:
Numunenin iinde snflandrlaca grubu bulmak iin 4 diskriminant deer hesaplanr.
zml denklemler aadaki ekilde bulunur:
Grup 1 = 671.84186.57689(LYS) + 3.56696(MET+CYS) + 13.10145(THR) +
3.54503(ILE) + 16.9981(LEU)0.43395(VAL)11.5244(PHE+TYR) + 31.55321(TRP) +
14.59278 (Sindirilebilirlik)
Grup 2 = 666.44922.78584(LYS) + 5.17441(MET + CYS) + 13.08564(THR) +
4.61808(ILE) + 16.22603(LEU) 1.63223(VAL) 10.13673(PHE + TYR) + 32.60196(TRP)
+ 14.11668(Sindirilebilirlik)
Grup 3 = 619.0813 3.13909(LYS) + 4.26918(MET + CYS) + 10.00988(THR) +
1.42144(ILE) + 15.7547(LEU) 5.6604(VAL) 11.28705(PHE + TYR) + 30.49168(TRP) +
13.79953(Sindirilebilirlik)
Grup 4 = 744.7122 0.37674(LYS) + 6.03697(MET + CYS) + 11.51527(THR) +
1.63251(ILE) + 17.29687(LEU) 3.0294(VAL) 11.5033(PHE + TYR) + 37.88725(TRP) +
14.68169(Sindirilebilirlik)
8. Aama:
7. inci Aama da hesaplanan 4 nc grup deerini inceleyerek C-PER hesaplanr. En yksek
deere haiz grup numaras alnr ve bu numara ile doru C-PER denklemi seilir. PER
tahminleri iin sindirilebilirlik 4 enzim prosedr ile tahmin edildiinde aadaki grup
denklemleri kullanlr:
Grup 1: C-PER=1.12683 1.61426(Z) + 0.99306(Z2)
Grup 2: C-PER= 7.25391 + 8.14063(Z) 1.79517(Z2)
Grup 3: C-PER=4.30469 1.99609(Z) + 0.45996(Z2)
Grup 4: C-PER=12.75 8.21484(Z) + 1.66016(Z2)
I. DC-PER Hesaplama
DC-PER hesaplamasnda da ayn C-PER hesaplamasnda tanmlanan aamalar kullanr.
Ancak bir ekstra adm protein sindirilebilirlik yzde deeri in vitro prosedr kullanarak
deil ancak amino asit profilinden bulunur. zml denklem katsaylar (7. Aama) ve PER
tahminsel denklem katsaylar (8. Aama)da ayrca deitirilir.
Sindirilebilirlik amino asit profilinden aadaki ekilde hesaplanr:
1. Aama:
3 grup zml deerleri numune ve referans kazein iin hesaplanr.
390
Grup 2
Sindirilebilirlik = 160.5607 + 5.7998(LYS) 2.20744(LEU) + 7.35627(ASP)
0.85275(PRO) + 6.11058(CYS) 14.54944(AMM)
Grup 3
Sindirilebilirlik = 116.5451 + 0.99537(LYS) 4.37473(LEU) 0.10243(ASP)
0.06304(PRO) 0.14005(CYS) + 3.48679(AMM)
Bu durumda nceki aama 1 (C-PER Prosedr) simdi 1-A olmu bulunur. 2-6 Aamalar
deimeden kalr.
7. Aama:
Aadaki zml grup denklemleri deitirilir:
Grup 1 = 350.9675 + 2.34642(LYS) 8.60862(MET + CYS) 13.80721(THR) +
11.71013(ILE)
+ 11.7984(LEU) 12.10787(VAL) + 9.68089(PHE + TYR) +
46.88927(TRP) + 7.291(Sindirilebilirlik)
Grup 2 = 454.6516 + 7.83575(LYS) 14.3054(MET + CYS) 15.64592(THR) +
13.32306(ILE) + 14.1817(LEU) 17.40405(VAL) 12.36894(PHE + TYR) +
64.39914(TRP) + 8.00712(Sindirilebilirlik)
391
392
Bilinen yzde nispetinde peynir alt suyu tozu katkl ya da katksz ya alnm st
tozundan oluan standart numunelerden faydalanmak sureti ile elde edilen sonucun
deerlendirilmesidir
5.Reaksiyon Maddeleri
Reaksiyonda kullanlan tm maddeler tannm analitik saflkta olmaldr. Kullanlacak su
muhakkak damtk su ya da en azndan edeer saflkta bulunmaldr.
5.1.Triklor asetik asit solsyonu
240 g Triklor asetik asit (C13 CCOOH) suda eritilir ve 1 000 ml hacme tamamlanr.
5.2.Eluent Solsyon, pH 6,0
1,74 g Dipotasyum hidrojen fosfat (K2HPO4), 12,37 g Potasyum dihidrojen fosfat (KH2PO4)
ve 21,41 g Sodyum slfat (Na2SO4) yaklak 700 ml su iinde eritilir. Gerekirse fosforik asit
veya potasyum hidroksit zeltisi kullanarak pH deeri 6,0a ayarlanr. Su ile 1000 hacme
tamamlanr ve homojenize edilir. Eluent solsyon kullanmadan nce, 0,45 m por apl
membran filtreden geirilir.
5.3.alkalama (flushing) Solventi
Bir hacim asetonitril (CH3CN) ile dokuz hacim su kartrlr. Kullanmadan nce 0,45 m por
apl membran fitreden geirilir.
Not: Bakteriyel etkisi kolonlarn znrlk etkisini etkilemeyen herhangi bir dier alkalama
zcs de kullanlabilir.
393
5.4.Standart Numuneler
5.4.1.625/78 (i.e.[0]) numaral (AET) yasas gerekelerini karlar nitelik tayan yasz st
tozu.
5.4.2.Ayn ya alnm st tozu standart bileimi (i.e. [5]) % 5 (m/m) rennet tipi peynir alt
suyu tozu ile kartrlr.
6.Aparatlar
6.1.Analitik terazi( 10-4 g hassasiyet )
6.2.Yaklak 25 ml kapasitede kapakl tplerle tehiz edilmi 2.200 g santrifj gcne
ulaabilen santrifj aygt.
6.3.Mekanik alkalayc
6.4.Manyetik Kartrc
6.5.Cam huniler; ap yaklak 7 cm.
6.6.Filtre kad; orta filtrasyon, ap yaklak 12,5 cm.
6.7.0,45 m por apl membran filtreli cam filtrasyon ekipman.
6.8.10 ml nakline olanak tanyan Graduated pipetler (ISO 648, Snf A, veya ISO/R 835)
6.9.Termostatik su banyosu, 25 + 0,5 oCye ayarl.
6.10.Aadakilerden oluan HPLC ekipman:
6.11.Pompa
6.12.Elle ya da otomatik alan, 15 ila 30 l kapasiteli enjektr.
6.12.Seri balanm 2 adet TSK 2 000-SW kolon (Uzunluk 30 cm, ap 0,75 cm) veya
edeerli kolonlar ve bir n kolon (3 cm x 0,3 cm) I 125 ya da edeerli etkinlie sahip
malzeme ile paketlenmi kolon.
6.13.Termostatik kolon frn 35 + 1 Cye ayarlanm.
6.14.205 nm deerde 0,008 A hassa ile lm yaplmasna meydan veren deiken dalga
uzunluunda UV detektr.
6.15.ntegratr.
Not: Oda scaklnda braklm kolonlarla almak mmkndr, ancak bunlarn znrlk
gleri nispeten dktr. Benzeri durumlarda scaklk analizin herhangi bir kapsam iin
+ 5 0Cden fazla scaklk deiimi gstermemelidir.
394
7.rnek hazrlama
7.1.Uluslararas Standart ISO 707 St ve St rnleri Ek I (2) (c) son paragrafta
tanmlanan klavuza uygun rnek hazrlama metotlar.
7.2.Numune bileende hi bir deiiklik ya da bozulmaya yol amayan artlar altnda
saklanmaldr.
8.Prosedr
8.1.Test numunesini hazrlama.
St tozu hacminin yaklak iki kat kapasiteye sahip bir kap iine aktarlr, ve hava
geirmez kapakla kapatlr. Aktarldktan sonra derhal kapanmaldr. St tozu kab
mteakip defalar altst etmek suretiyle kartrlr.
8.2.Test miktar.
2,000 + 0,001 g test numunesi santrifj tpne aktarlr (6.2)
8.3.Ya ve proteinleri giderme.
8.3.1.20 g lk su (50C) test porsiyonuna eklenir. Mekanik alkalayc kullanlarak be
dakika toz kartrlr (6.3). tp 25 oCye soutulur.
8.3.2.Manyetik kartrc yardm ile kartrma yaplrken 10,0 ml triklor asetik asit zeltisi
(5.1) iki dakika iinde eklenir (6.4). Tp su banyosu iine konur (6.9) ve 60 dakika braklr.
8.3.3.2.200 gde 10 dakika santrifjlenir (6.2) veya filtre kadndan geirilir (6.5) filtratn
birinci 5 ml lik blm atlr.
8.4.Kromatografik belirleme:
8.4.1.15 ila 30 l hassas llm spernatan enjekte veya (8.3.3) filtreden geirerek eluent
zeltisi dakikada 1.0 ml ak hznda alan HPLC aparatna aktarlr. ( 5.2 )
Notlar:
1.Eluenti gaz alnm halde tutmak ve bakteriyel bymeyi nlemek iin
kromatografik analiz boyunca eluent zeltisi 85C scaklkta tutulur. Benzeri
etkileri salayacak her hangi bir tedbir alnmasnda saknca bulunmaz.
2.Her ara verme durumunda kolonlar suyla alkalanmal, ilerinde hi bir zaman
eluent solsyonu braklmamaldr. (5.2).
24 saatten fazla almaya ara verilecek ise nce kolonlar suyla alkalanr ve
solsyonla (5.3) dakikada 0.2 ml ak hznda en az 3 saat ykanr.
8.4.2.Test numunesi [E] kromatografik analiz sonular kromatogram eklinde alnp beher
pik alkonma sresi RT ile aadaki ekilde tanmlanr:
395
RII = 100
AII [0]
Pik IV:
RIV = 100
AIV [0]
Burada:
RII ve RIV = Srasyla Pik II ve IV tepkime faktrleridir
AII [0] AIV [0]
alanlarn gsterir.
Pik IH:
W
AIII [5] - AIII [0]
RIII =
Burada:
396
RIII
AIII [5] - AIII [0] = 8.5.3de bulunan standart numune [0] ve [5] iin Pik III alann
gsterir.
W= Standart numune [5] iinde yer alan peynir alt suyu miktar [5] i.e.5.
9.1.2.[E] numunesinde yer alan piklerinin ilgili alan hesaplamas aada verilmitir.
SII [E] = RII x AII [E]
SIII [E] = RIII x AIII [E]
SIV [E] = RIV x AIV [E]
burada:
SII [E], SIII [E], SIV [E] = [E] numunesinde srasyla Pik II, III ve IV ilgili alanlardr.
AII [E], AIII [E], AIV [E]= 8.4.2.de elde edilen [E] numunesine tekabl eden Pik II, III
ve IV alanlardr.
RII , RIII , RIV
RRTIII [E]
RTIII [E]
RTIII [5]
9.1.4.Deneylerden anlald kadaryla Pik III le ilgili alkonma ( retantion time ) zaman ile
olan balant izgisel olarak ifade edilir yani, RRT III [5] ve peynir alt suyu tozu yzdesi
toplam % 10dur.
-peynir alt suyu ierii > % 5 olunca RRTIII [E] < 1,000;
-peynir alt suyu ierii < % 5 olunca RRTIII [E] > 1,000;
RRTIII deerleri iin emin olamama tolerans + 0,002 dir.
397
SIII [0]
Pik III ilgili alann temsil edip R III x AIII [0]a eittir. Bu deerler srasyla
Madde 9.1.1. ve 8.5.3.de bulunmutur.
SIII [0] - 0,9 SIII [0] 0,9a eit bulunmad zaman ilgili ortalama alan 1,3 stnde yaplmas
gereken dzeltmeyi simgeler. Deneysel olarak kontrol numunesi [0] iin Pik III
ortalama alan 0,9 bulunmutur.
9.3.Prosedrlerin Hassasiyeti
9.3.1.Tekrar edilebilme
Ayn aparat kullanarak farkl test materyalleri stnde simltane ya da sratli biimde
birbiri ardna yaplan iki belirleme arasndaki fark % 0,2 m/m deerini amamaldr.
9.3.2.Yeniden retilebilirlik
Burada elde edilen ayn test materyalleri stnde iki farkl laboratuarda elde edilen iki
ayr tek ve bamsz sonu arasndaki fark % 0,4 m/m deerini amamaldr.
9.4.Tanmlama
9.4.1.Pik III, 100 g rn bana rennet peynir alt suyu gram olarak S III [E] eklinde ifade
edildiinde rn deeri < 2,0 + (SIII [0] 0,9) iken peynir alt suyu bulunmadnda Pik
III nispi alan deerini ifade ettiini farz edelim
2.0 Pik III ilgili alan deeri iin maksimum durumu ifade eder yani, pik III ile ilgili alan
1,3, ya alnm st tozu bileenlerinde meydana gelebilecek varyasyonlardan emin
olamamak ve metodun yeniden retilebilirlii muammasn ifade eder (9.3.2).
(SIII [0] 0,9) SIII [0] alan 0,9 deerinden farkl bulunduu hallerde kullanlacak dzeltme
(Baknz Madde 9.2).
398
9.4.2.ayet Pik III ile ilgili alan, SIII [E] > 2,0 + (SIII [0] 0,9) ve Pik II iin ise, SIII [E] <
160 ise, rennet peynir alt suyu ierii Madde 9.2de gsterilen ekilde bulunur.
9.4.3.ayet Pik III SIII [E] > 2,0 + (SIII [0] 0,9) ve Pik II, SIII [E] > 160 ise, toplam protein
ierii (% P); bulunur , arkasndan elde edilecek 1 ve 2 nolu grafikler incelenir.
9.4.3.1.Yksek toplam azot ierii ile kartrlmam yasz st tozu numunelerine ilikin
analiz verileri alndktan sonra 1 ve 2 nolu grafiklerle gsterilir.
Srekli izgi lineer balanm ( regrasyonu ) gsterip, kat saylar en dk kare metodu ile
hesaplanr.
Dz kesik izgi Pik III ile ilgili alan st limitini tekil eder ve olaslk yzdesi 90 amaz.
Elde edilen 1 ve 2 numaral grafikler iin kesik dz izgi denklemleri:
SIII = 0,376 P % 10,7
(grafik 1),
(grafik 2),
olup
burada:
SIII : Toplam protein ierii ya da SII [E] Pik ilgili alanna gre hesaplanan Pik III ile
ilgili alan ifade eder.
P : % Toplam protein ieriinin arlk olarak yzde eklinde ifadesidir.
SII [E] : 9.1.2. numaral maddede hesaplanan numune ilgili alann gsterir.
Bu denklemler 9.2 numaral maddede yer alan 1,3 ekline eittir.
SIII [E] ilgili alan ve SIII ilgili alan arasndaki tutarszlk (T1 ve T2) aadaki ekilde
bulunur:
T1 = SIII [E] [(0,376 P % - 10,7) + (SIII [0] 0,9)]
T2 = SIII [E] [(0,0123 SII [E] + 0,93) + (SIII [0] 0,9)]
9.4.3.2.T1 ve/veya T2 deeri 0 ya da daha az bulunuyor ise, rennet peynir alt suyu
mevcudiyeti tespit edilemez.
T1 ve T2 deeri 0dan yksek bulunuyor ise, rennet peynir alt suyu mevcut demektir.
Rennet peynir alt suyu ierii aadaki forml ile hesaplanr:
399
W = T2 + 0,91
burada:
0,91 srekli ve noktal dz izgiler arasnda dikey eksen mesafesini gsterir.
400
401
QAE-Zetaprep
DEAE-Sepharose
DEAE-Cellulose
DEAE-Celulose
DEAE-Zetaprep
QAE-Sephadex A-25
Spherosil QMA
QAE-Zetaprep
DEAE-Selectacel
DEAE-Celulose
DEAE-Toyopearl
DEAE-Toyopearl
DEAE-Cellulose
Kazein
Kazein
Kazein
Preteose-Peptone
Kazein-peptid
Kazein-peptid
Peynir alt suyu tozu
Pey.Alt suyu tozu (Whey)
Peynir alt suyu tozu
Peynir alt suyu tozu
Peynir lat suyu tozu
Minor proteinler
Minor proteinler
402
Anyon-deitirme kromatografisi
Mono Q
Mono Q
TSK DEAE-SPW
TSK DEAE-SPW
Aquapore AX 300
Mono Q
Mono Q
Metil-iyodr PV late
Mono Q
TSK DEAE-SPW
Kazein
Rennet kazein
Kazein
Kazein
Kazein
St ve peynir
Kazein peptidleri
Kazein peptidler
Peynir alt suyu tozu
Peynir alt suyu tozu
SP-Zetaprep
SP-Toyopearl
CM-Toyopearl
CM-Cellulose
Kazein peptidler
Minor proteinler
Minor proteinler
Peynir alt suyu tozu
Katyon-deitirme kromatografisi
Mono-S
Kazein
Mono-S
Rennet kazein
Mono-S
Mono-S
Mono-S
404
405
2-II-a-1: Kazeinler:
Geni gzenekli C4, C8 ve C18 ters-faz kolonlar btn kazeinler iin fevkalade analitik
ayrtrma verirler. Genellikle kullanlmakta olan solvent sistemi; 0,1:50:50 deiim
oranlarnda Akrilonitril: TFA-Su-Asetoniltrildir. (0,1:70:30 oranlarnda uygulanabilir). C18li
bir kolon ile yaklak 30 dakika sre ierisinde btn kazeinler k-kazein, s2, s1 ve kazeini sras ile ayrtrabilirler. Daha karmak bir asetonitril deiim ls ile ve bir C 18
kolonu ile karbonhidratlardan arndrlm k-kazeini A ve B varyantlarna s1-kazeini A,D ve
B/C varyantlarna (s1-kazein B ve C varyantlarna ayrlamazlar) ve kazeini A1/C, A2, A3 ve
B varyantlarna ayrlrlar. -kazein olarak tanmlanan A-varyant da dkme stten ayrlr. C8
kolonu zerindeki kazeinler ayn sra ile ayrlrlarken mstesna olarak s 1 kazeini eit pik
noktasna ayrlrlar ve -kazeinlerin varyantlar da zlmezler. pH 7,2 fosfat SDS tamponlu
bir C18 ters-faz kolonu ve zc solvent olarak propanol, artan bir alkonma sras ierisinde
s1, s2 ve k-kazein ayrlr. Analiz edilmi olan tm kazein hazrlama usullerinden birisi kazein pik noktasnn belirgin tarzda eit elektrik odaklama zellii gstermitir. Bununla
birlikte kazeinlerden birisinin prolin yerine ikame olarak leusine haiz olduu ve elektroforetik
analiz ile bulunamayan bir deiime sahip olduu grlr. C8 ve C4 ters-faz kolonlar
kullanarak kei stnde s 1 kazeinin varln tesbit edilebilmektedir. Bu kolonlarn her ikisi
de ayn zm srasn verir. yle ki; k-, s1, s2 ve -kazein, yani byk ba hayvan
kazeinindeki ayn sra tespit edilir. St kayma ve yasz kuru stten alnan proteinler
nceden kazeinleri ve st suyundaki proteinleri ayrlmakszn analiz edilerek tespit edilmitir.
Bir C18 kolonu zerinde s 1 kazeinden -LA ayrlmtr, -LA kazeinin ayn alkonma
zamanna sahip olduu grlmtr, -LGA ve B ok iyi ekilde zlmtr. C4 kolonu
zerinde -LA, s1-kazeinin piklerinin tepe noktasnda srkleyici bir omuz eklinde olduu
grlmtr. Fakat -LG A ve ok iyi bir ekilde ayrlmtr. Ayn almada yasz kuru
stn ate zerinde ileme tabi tutulmas ile tekil edilen bir BSA, -LA , -LG , k ve s2
kazeini karmas en st dzeydeki asetonitril kromatografisi konsantrasyonu almasnda
ayrlabilmilerdir.
2-II-a-2) Kazein peptidleri:
C18 kolonlar asetonitril deiim oranlar ile pH 2,1 ve pH 6,5da -kazeinin triptik
peptidlerini ayrr. s 1 kazeini B nin triptik ve simetrik yaplar izokratik alma ile
asetonitril mobil faz kullanlarak tespit edilebilir. Kazein hidrolizatlar ierisindeki 200
akn peptid pH 2,1 ve 6da C8 kromatografik kolon ile asetonitrilin deiim oranlar
kullanlarak tanmlanabilir. Kazeini ve -LA nn triptik ve simetrik tiplerinin pH 2,1deki C4
kromatografisi ile kazeinkinaz ile forforlu hale gelmi olan yerlerin tanmlanmasnda
kullanlmtr.
2-II-b.3) Peynir:
Peynire tadn veren imalat sresinden kaynaklanan tipi ile ilgili olan stn cinsi ile ilgili olan
peynir peptidleri ters-faz kromatografisi ile tesbit edilebilirler. edarn (bir tr ingiliz peyniri)
saf bir hlasas 44 adet amino asidi ve/veya peptidi ierir ve C18 kolonunda ayrlma sras hem
molekl ktlesi ve hem de hidrofobisinden etkilenerek olmaktadr. Gouda (bir tr sar peynir)
suyu hlasasnn kromatografik profili bir C18 kolonunun ve asetonitril mobil faznn deiik
oranlarda hazrlanarak uygulanmas ile s 1in zerindeki laktik asidin bakteriyal hazm
(digestion) usaresinin faaliyeti ile oluan ve peynir yann artmas ile artan 3 peptid olduu
grlmtr. Benzer tarzda Danbo ve Havart peynirlerinin asit tortularnn profilleri de peynir
406
tipi ve mayasna bal olarak -kazeinlerdeki bozulma farkllklarn gsterir. Suda eriyebilir
ve dk molekl arlkl mavi peynir peptitleri olarak C 18 RP-HPLC den gradient alma
ile elte olan peptit ayrlarak tehi edilebilir. Bir C8 kolunu ile 0.1 M fosfatl izokratik fazl
ortamda yaplacak HPLC almasnda (pH 6.0da) edar peynirin yan (cheedar age) tayin
ve tesbitinde kullanlmaktadr. Bir C8 kolonu ile % 0.1 TFAl ve nihai bir solvent oranna
(56,3:30,3:13,4) su:asetonitril:metanol (96,8:1,2:2) deiimle yaplacak gradient almada pdimetil amino benzaldehidin bir i standart olarak kullanlmas ile edar peynir peptidlerinin
analizleri yaplabilmektedir.
2-II-b-4) Peynir alt suyu proteini (kesilmi st suyu proteini) (whey protein)
Bu tr proteinler zt-faz kromatografik kolonlar kullanlarak tehi edilebilirler. BSA, -LA
ve -LG bir C8 kolon ile izopraponol n deiim ls ile ayrlp tanmlanmaktadrlar. Bir
C8 kolonu kullanlarak gradient almayla -LG A, -LG B ve ksmen -LG C ile BSA ve LA ayrlabilir. St kaymandan kaynaklanan proteinler BSA, -LA ve az miktarda kazein
paracklarndan mteekkil kirleticidir. mmnoglobilin bnyesindeki -LG B, -LG A
asetonitril-gradient solvent almasnda C4 kolonu zerinde ayrlp miktar tayin edilebilir ve
kesilmi st suyunun tabiat sl ilem ile kaybolmaktadr. % 10 koyun ve % 90 inek stnden
yaplm olan bir peynir ierisindeki -LA nn pik k noktasnn varln tesbit etmek iin
ksa (5 cm) bir C4 kolon kullanlr. Zt-faz kolon almas etlerdeki kazeinlerin tespiti ile
kesilmi st suyu ile kaymak ve tereyandaki mayalanm (rennet whey) st suyunu bulmak
iin kullanlabilir.
2-II-c) neriler:
Ters-faz C4, C8 ve C18 geni gzenekli (300 A) ve silika bazl kolon kullanlarak st
proteinleri ile bunlarn eitli hazm (digestion) maddeleri ayrlabilir. Genel olarak zlme
kolon tipleri karbon zincir uzunluu olarak gelitirilirler ve kolonlarn nitelikleri buna gre
sralanr. Dk molekll peynir ktlesi peptidlerinin kromatografik kolon analizi
elektroforetik almay tamamlar. Kazeinler ve st suyu proteinleri pH 3de ve zellikle de
asetonitril varlnda zlebilirler, dolays ile znmeleri iin ntr ya da alkali artlarnn
tesisine ihtiya yoktur. Fakat kazein analizi esnasnda tamponda re ve MEnin mevcudiyeti
zm kolaylatrr. Zt-faz kolonlar zerinde st proteinlerinin ayrm proteinlerin
hidrofobilitesi siliste iyon mbadelesine ve de molekler ktle etkilerine dayanmaktadr.
Zt-fazl solvent sistemlerinin kullanmlar iyon deitirme reinesi kullanlandan daha
basittir. yon deitirme tamponlarnda kullanlan renin bir iyon deitirme tamponlarndan
geirilerek kirleticilerinden arndrlmas ve bunun iinde NaCl ile kullanlacak zel bir
ekipmana ihtiya vardr. Netice olarak zt-faz HPLC sistemleri ile yaplacak elektroforetik
analiz buharlamayan tuzlarn mevcut olmay nedeni ile daha kolay olmaktadr.
2-III-Boyut eleme kromatografisi (Size-exclusion chromatograpy):
2-III-a) Preparatif ayrmalar:
2-III-a-1) Kazein kremalar (Casein micelles):
Kazein kremalarn dier st proteinlerinden ayrmak iin kontroll gzenekli cam boncuklar
(CPG-1050 nm) kullanlr ve onlar micell boyutlarna gre (CPG-10: 300 nm) ayrlr.
Kromatografide nce st numuneleri ekseritle glutaraldehit ile test edilir ve kolonlar % 1
407
oranndaki polietilen glikol ile n ileme tabi tutulurlar. Ayrm iin kullanlan tamponlar pH
6,6da ve 5 mM kalsiyum klorr, 50 mM NaCl , 20 mM imidazol (pH 7.0) ya da % 0.04
polietilen glikol ihtiva eden bir sentetik st serumunun kazein kremalarndan ayrmnda geni
gzenekli silis jeli zerinden ayrm CPG ile daha baarl olmaktadr.
2-III-a-2) Kazein peptidleri:
Peptidler DEAE-Selloz ile tehis edilebilmektedir. Glikomakropeptidleri artmak iin ince
sephadex G-50 kullanlabilir. Bylece kazeinin tm hidrolizatlar ierisindeki peptidler
tanmlanabilir.
2-III-a-3) Peynir (cheese):
Sephadex G-50 zerindeki kromatografide hassasiyetle yaplacak analizde yeterli olacak
miktarda saf cheedar peyniri hlasas alnarak yaplacak almada drt fraksiyon elde
edilmitir ve sephadex G-10 kromatografisi ile peptidleri fosfotungustik asit ierisinde
zlebilen fraksiyonlardaki amino asitlerden ayrr.
2-III-a-4) Peynir alt suyu ve minr proteinler (whey and minor protein):
Kuvvetli asidik artlarda ya da yksek tuz konsantreleri kullanlarak sephacril S-200
kromatografisini -LG ve -LAy asitli st suyundan tecrit etmek iin kullanlabilir. Sepharil
S-200 kromatografisi ise xanthine oxidase ve laktoferrin ve lakto peroksidaz asitli st
suyundan tecrit etmede kullanlmaktadr. mmnoglobilin ve laktoferrin : kolostral peynir ve
asitli st suyundan sephacril S-300 ve TSK-HW-55 jeli zerinde boyut eleme kromatografisi
kullanlarak ayrlmlardr. Sephacryl S-300 zerine jel permasyon colestral st suyundan
kaynaklanan % 99 saflktaki immnoglobulin fraksiyonlarn zmtr. (ve keza peynir
suyundan kaynaklanan % 92 saflktaki immnoglobulini) Sephadex G-200 MFGM
proteinlerinin suda znen ksmlarn ayrmak iin ve MFGM proteinlerinin
hazrlanmasnda kullanlan ykama metotlarnn etkenliklerini deerlendirmek iin
kullanlmtr.
2-III-b) Analitik ayrma:
2-III-b-1) Kazein miselleri:
Bir TSK Gel 4000 SW kolonlu analitik yksek performans sv kromatografisi ile kazein
miselleri 6 M re tampon zeltisi kullanlarak ayrlabilir.
2-III-b-2) Kazein peptidleri:
TSK-2000 SW kolon kullanlarak st rnleri ierisindeki kazein peptidleri ayrlabilmektedir.
Kazein peptidlerinin analizlerinde bu kolonlar analitik ayrmalarda ok rahatlkla
kullanlmaktadrlar.
408
409
411
412
ile ticari olarak retilen proteinler kullanlarak optimize edilmektedirler. Bu yzden genellikle
uygulanabilir ve zel uygulamalara ynelik metotlar gelitirilmitir.
II-Giri:
Aral tampon sistemleri olan SDS-PAGE gnmzde kullanlan en yaygn elektroforetik
metotlardan birisidir. ounlukla molekl arlk lmleri ve polipeptid analizlerinde
kullanlmaktadr. Poliakrilamid (PPA) gradient jelleri ile birlikte alan kesikli tampon
sistemleri znrl ve bant kesikliini zenginletirmektedir. Bu avantajlara phast sistem
hz kazandrr ve kolaylk salar, ayrmlar yaklak 30 dakika almaktadr. Tamam ile doru
programlanm artlar altnda allr ise tampon hazrlamak gerektirmemektedir. Phast-gel
gradient cihaz ve MW kalibrasyon kiti proteinleri ile kullanlan MW (molekler arlk)
lmleri iin gerekli almalar yaplabilir.
III-Phast-gel gradient sistem cihazlar:
SDS-PAGE iin phast-gel gradient aletleri iki adet PPA jeli ihtiva eder. (SDS-PAGE ve PPA
gel) phast gel gradient 10-15, phast gel gradient 8-25 ve phast gel SDS tampon eritlerinden
mteekkildir. Her iki jelinde 13 mmlik ylm jel blgesi (% 6 T , % 30 C) ve 32 mmlik
gradient jel blgesi vardr. Phast gel gradient 10-15in % 2 apraz bal aralksz % 10-15
gradient jel blgesi vardr. Phast gel gradient 8-25in % 2 apraz bal kontin (kesiksiz) % 8ila 25 gradient jel blgesi vardr. Jeller yaklak 0.45 mm kalnlndadr. Jellerdeki tampon
sisteminde 0.122 asetat (leading ion) ve 0.112 M Tris pH 6.4 dr. Phast-gel SDS tampon
eritlerindeki tampon sistemleri 0.2 M tricine (trailing ion) 0.2 M Tris ve % 0.55 SDS
(analytical grade) pH 8.1 tampon eritleri 5 2 agaros ieren eritlerden yaplmtr.
IV-Molekl arlk snflandrmas:
Gradient jel blgesindeki gradient bir almada ne kadar molekler arlk aralnn analiz
edilebileceinin mmkn olduunu belirtir. Phast-gel gradient 10-15 bir protein g
(migration) uzakl ile MWsinin 10.000 ila 250.000 arasndaki logaritmasnn SDS denature
proteinlerde aralarnda dorusal bir balant kurulabilmesi iin tasarlanmtr. 250.000in
zerindeki proteinler gradient-jele girmek iin ok byktrler, fakat bunlarn g etme
uzaklklar log MW (molekler arln logaritmas) ile doru orantl olmayabilir. Benzer
ekilde phast-gel gradient 8-25 bir proteinin g uzakl ile log MW arasnda 6.000 ila
300.000 MW aralnda SDS-denatre porteinler iin dorusal bir bant vermektedir.
IV-a) Metodun kurallar:
Proteinler ncelikle polipeptid ara birimlerine SDS ve -merkaptoetanol ile ayrtrlr. Ara
birimler birim arl bana ayn miktarda SDS ile (her 3 gram protein bana 1.4 gram SDS)
birletirilir ve zerine net negatif bir yk alrlar. Tm polipeptidler ayn arj younluuna
(charge density) sahip olacaktr, bu nedenle ayrm byk lde boyutlarna bal olacaktr.
Numunelere genellikle izleme boyas olarak bromophenol blue eklenmektedir. Elektroforez
baladnda ba ve yedek iyonlar (Acetate/tricine) ylm jel ierisinden ilerleyen hareketli
bir d evre olutururlar. Ylm blge ierisindeki proteinlerin hareketlilii jel tarafndan
ksmen de olsa etkilenmemektedir. Proteinler ba ve yardmc iyonlar arasnda ylacaklar,
SDS- dk konsantrasyonlu katot tampon eritler uzaklar ve bromophenol blue ile birlikte
hareketli snrn n tarafnda ylr. Hareketli snr yksek ve alak voltajl blgeler arasnda
413
bir snrdr. Snrn arkasndaki pH yaklak olarak 8,5dir . Proteinler ylm/ gradient gel
arayzeyine ulat anda hareketlilikleri gzenek boylarndaki ani klme nedeni ile iddetli
bir ekilde azalr ve hareketli snr abucak proteinleri uzaklatrr. Proteinler sabit (8,5) pH
da ve sabit voltajda dalrlar ve uzaklarlar. Proteinler gradient jel ierisinden uzaklarken
boylarna gre ayrlrlar. Gradient protein bantlar keskinleir , nk proteinlerin ileri ucu
yedek ularndan daha ok gecikmektedir. Metot takip boyas anot tampon eridine
ulatnda ilem durdurulur (yaklak 60-65 V.h)
IV-b) Numune hazrlama:
Numune u ekilde hazrlanmaldr.
Numune tampon zeltisi 10 m.M. Tris/ HCl , 1 mM EDTA , pH 8.0
lem:
Numuneye % 2,5 SDS ve % 5.0 -merkaptoetanol ekleyiniz ve 100Cde 5 dakika stnz,
bromophenol blue ekleyiniz ve yaklak olarak % 0.001lik hazrlanan jel de oluabilecek
izgileri nlemek iin santrifj ile znmeyen her hangi bir madde bnye de mevcut ise
ortamdan giderilmelidir. Ayrca numune konsantrasyonu ve tuzu da ayarlamak zorunda
kalabiliriz. Bununla ilgili uygulanacak baz ilemler aada anlatlmtr.
Tuzlar:
Tuzun phast-gel gradienti arac olan SDS-PAGEe olan etkisi tuzun younluuna, tuzun
tipine ve numunenin pH na baldr. Genellikle yksek tuz younluklar (0.7 M) ve dk
pH , sonular ters ynde etkilemektedir. Baz tuzlarn etkileri dierlerine oranla daha fazladr.
rnein NaCl, pH 7 ila 10 arasnda olan numuneler iin 0.75 M kadar yksek olan
konsantrasyonlarda kullanlrken Sodyum asetat 0.35 M kadar dk oranlarda ayn pH aral
iin sonular arptmaktadr. ok fazla tuz ihtiva eden numuneler sulandrlmal ya da tuzu
giderilmelidir.
Numune konsantrasyonu:
Gelitirme tekniinin duyarll ve jele uygulanan numunenin hacmi numune konsantrasyonu
alt limitini oluturmaktadr. Genellikle numune coomassie boyas iin her 1 l protein iin 20
ila 30 ng (nanogram) ve gm lekelemesi (boyamas) iin her 1 l protein iin 0.3 ila 0.5 ng
ihtiva etmesi gerekmektedir. Her proteinde 2 g/l coomassieden ya da her proteinde 50
ng/lden gm boyas fazla ihtiva eden numunelerde jele ar yklenebilir ve sonular
arptabilir.
Metotlar:
Metoda balandnda altrlacak jel says girilmelidir. Eer 2 rakam girecek olunursa
phast sistem akm ve gc otomatik olarak ayarlayacaktr ve bylece iki jel de
programlanm olan metoda gre ayn durum altnda alacaktr. Bu sistemlerde uygulanacak
ilemler iki basamakl yaplmaktadr. Birinci basamakta ilem elektroferetik ilem olmaktadr.
Burada numuneler jele uygulanmaktadr ve protein bileikleri boylarna gre ayrlmaktadrlar.
kinci basamakta ise ilem sizin seiminize gre yryecektir. Burada proteinlerin jelin
ierisinden uzaklatrlmalar riskinin alarm sesinin duyulamayaca bir yerde
414
1.1.
1 V.h
Numune uygulama st
1.1
10 V.h
Ayrm 1.1
250 V
10.0 mA
3.0 w
15 C
60 V.h1
Ayrm 1.2
50 V
0.1 mA
0.5 w
15 C
0 V.h2
415
4.4.2 lem II :
416
50 g Dowax reine bir kromatografi kolonunda 100 ml formik asit metil ester ile kartrlr.
Bu sv damla damla aktlr ve sonunda kolonun ierisinde hibir damla kalmayncaya kadar
basnl hava pskrtlr. Bundan sonra Dowax bir cam kaseye ince tabaka halinde yaylr ve
havalandrma altnda 24 saat bekletilir. Dowax (w = takriben % 35i) bir su ieriine
getirilmek iin birka gn kurutma kab ierisinde doymu tuzlu suda % 76lk bir neme
uygun olarak saklanr. n ileme tabi tutulan bu rn kapal kutuda uzun sre muhafaza
edilebilir. ienin bir ok kez alp kapanmas durumunda formik asit metil ester uar.
Notlar: yon deitiricisinin eitli ilemleri metanol / ya asidi metil esterinin GC kolonunun
ayrma gcnden olumaktadr. Yetersiz ayrma elde edildiinde ilemlere yeniden batan
itibaren devam edilir.
4.5 Temel zelti:
4.5.1 Tereya asidi (buturik asit) metil ester temel zeltisi
q: 200 mg/ml
417
Blmleri oluturulur ve bir koordinasyon sisteminde milimetrik kada ya asit metil ester
konsantrasyonunun karsna mg/ml olarak [ya asidi (buturik asit) metil ester
konsantrasyonunun 1/3 4.6.1 uyarnca standart zeltileri ierisine] kaydedilir. Calibrasyon
418
erisinin oluturulmasndan sonra her analiz srasndan nce sadece bu eilimin kontrol
gereklidir. Bunun iin 0.2den 1.0 l arasnda bir ayar zeltisi 2.0 mg ya asidi metil esteri /
ml ieren gaz kromatografisi iin hazrlanan zeltinin ierisine enjekte edilir. Bu ayar
zeltisi 2 ml i standart zelti ve 1 ml ya asidi metil esteri-standart zeltisi ile yaplr.
7.2 leme kurallar:
300-500 mg (ekmek hamurundan yaplan kurabiyeler dahil ekmeklerdeki toplam ya oran
nizamnamesine gre ya alnr ve itina ile asidi ykanm ya tam 10 mllik bir enjektrle
llr. 2 ml i standart zeltisi ve 1 ml sodyum metilat zeltisi kartrlr ve 20 dakika
geri ak altnda bir kondansatrde youn bir ekilde damtlmas ile metil esterlerine
dntrlr.
Not: Gaz kromatografisi iin kapiler kolon kullanldnda ufak ya miktarlar da birlikte
llebilir. Soutulmu deneme zeltisi iin 0.5 g 4.4.1 ve 4.4.2 blmleri gereince
hazrlanm iyon deitirici reine katlr ve 5 dakika beklenilir. Metanol pikin bastrlmas
iin stteki effaf n-heptanl blm ikinci bir 10 mllik enjektr ile ekilir. Takriben 0.2 g
kalsiyum klorr ile kartrlr, iyice alkalanr ve 10 dakika beklenilir. effaf ste km
zeltiden 0.2 ile 1.0 l arasnda bir miktar gaz kromatografisi cihazna enjekte edilir.
Kullanlan kolonun malzemesine gre bir ok numune arka arkaya ayrc kolonun
stlmasna gerek olmadan enjekte edilebilir. Hzl seriye bal artlar iin baka bir imkanda
bir n kolon kullanlmas ile salanabilir.
8. Deerlendirme:
8.1 Grafiksel deerlendirme.
Tamamlama aleti tarafndan blm 7.2ye gre elde edilen numune kromatogram oran ile
Q = Ya asidi( buturik asit ) metil esteri peak yzey alan
Valerik asit metil esteri peak yzey alan
oluturulur ve bu saysal deerlere uygun ya asidi metil esterindeki konsantrasyon mg/ml
olarak ayar eiminden okunur.
8.2 Hesaplama
Ya asit oran w (arlk olarak) metil ester olarak g/100 g ya olarak aadaki
karlatrmaya gre hesaplanr.
W = . 3. 100
M
= Deneme lm zeltisindeki ya asit (buturik asit) metil esteri mg/ml olarak
m = numune arl (hassas terazide tartlan numune arl)
8.3. Metodun gvenilirlii
419
8.3.1 Tekrarlanabilirlik; r
8.3.2 Karlatrlabilirlik; R
9.
Aratrma raporu:
420
421
: 0,5 ml/dakika
Kolon scakl
: 85 oC
Dedektr scakl
: 45 oC
Dedektr zayflatmas: 8X
Bilinen bileimi, standard ve numuneyi enjekte ediniz. Verimi takip ederek erit izelge
kaydn inceleyiniz ve imalatinin talimatlarna gre integratr ayarlaynz. Buna gre arzu
edilen bilgileri elde ediniz.
Standardizaston: Kuru esasa gre numune tipinin bileimine yaklak deerde olan bilinen
saflktaki ekerleri kullanarak (rnein; fruktoz, dekstroz, maltoz vs.) %10luk kat
maddeden standart bir zelti hazrlaynz. 50 m Llik bir geni ieye konulan 20 m Llik
artlm su ierisinde her bir standart ekerin yaklak kuru arln 0,1 mg hassasiyetinde
tartarak ilave ediniz ve znz. Btn ekerler tamamen zlene kadar bir buhar
banyosunda stnz ve daha sonra soutunuz ve 100 mllik volumetrik ieye aktarnz.
Hacimce seyreltiniz ve kartrnz.ayet bu hazrlanan standartlar yeniden kullanlacak ise
hazrlanan bu zeltiyi dondurunuz. ayet bir DP4+ kesir temin etmek iin msr urubu veya
maltodekstrin kullanlm ise btn sakkaritleri standart bir bileim hesabna dahil etmek
zere azami dikkat gsteriniz.
Aada verilen denkleme gre standart zeltide her eker bileiinin kuru esas
konsantrasyonunu hesaplaynz.
eker komponenti (% kuru esas zerinden):
Kompoment arl
Deksroz arl+maltoz(DP2)arl+maltotrioz(DP3)arl+oligosakkarit(DP4+)arl
422
Standart eker zeltisinin 10-20 ulsini (yaklak 1-2 mg kat madde) enjekte etmek sureti ile
standardize ediniz. Pikleri entegre ediniz ve normalletiriniz. Toplam DP4+ normalletrilmi
print ktlar almak iin standart piklerle karlatrnz.
Alan dzeltme faktr(ACF): Bilinen konsantrasyon,d.b %
Normalletirilmi llen konsantrasyon, %
Aada gsterilen denklemi kullanmak sureti ile her bir komponent iin entegratr kar
cevabn hesaplaynz.
Entegratr cevap faktr(KF)
: Komponenet ACF
(Desktroza nisbi her bir komponent iin) Dekstroz ACF
DP4+ iin KF hata deeri olarak belirtilmelidir ve daha yksek sakkaritleri hesaplamak iin
kullanlmaldr.
Analiz:
Numunenin yaklak kuru maddesinin tesbit ediniz. Numuneyi seyreltininz. Seyreltme ilemi
artlm su ile arlk olarak %10luk kat madde ile yapnz. ayet gerekli ise 10 dakika
kadar %10luk kat maddenin yaklak 5 gram ile yaklak 0,3 gram iyon deitirme
reinesini kartrmak sureti ile iyon mbadelesi yapnz. ayet manuel olarak enjeksiyon
yaplacak ise enjeksiyondan nce asgari 4 defa seyreltilmi numune ile rngay alkalaynz
ve numunenin uygun hacmini enjekte ediniz. Manuel enjeksiyondan sonra scak musluk suyu
ile 4 defa rngay alkalaynz. rngann kenarlarnda oluacak hava kabarcklarn
parmanzla rngann yzeyine vurmak sureti ile gideriniz ve rngay 2 kez damtlm su
ile ykaynz.
Uygun KF deerleri ile hesaplama zelliine sahip olan modern elektronik bir entegratr
kullanld zaman sonular otomatik olarak hesaplanr. Fruktoz, dekstroz, maltoz ve dier
DP2 lardan elde edilen deerleri listeleyiniz. Maltotrioz ve dier DP3lerden elde edilen
sonular birletiriniz ve miktar DP4+ olarak belirtiniz. ayet analizden nce numunenin iyon
mbadelesi yaplm ise o zaman sonular klsz, karbonhidrat kuru maddesine gre
bildiriniz.
Notlar ve alnacak tedbirler:
1. Aadaki ekerler ve/veya eker uruplar bu teknik ile ayrlabilir. Rg gibi dektroza nisbi
yaklak alkonma zaman parentez ierisinde verilmitir. DP(0,42-0,68); Maltotrioz
(0,77); Maltoz ve somaltoz (0,85); Maltulose (0,91); Dekstroz (1,0); Fruktoz (1,23).
Sukroz, maltoz ve izo maltozun analizi nadiren bu yntem ile yaplr.
2. Yksek kl ihtiva eden numunelerin analizi yapld zaman, harici kl giderme nerilir.
Manuel ilem koruma kolonuna (iyonlar ayran n kolon) erken doyurulmasn nler.
3. Asit-dntrlm urubun bileimi verilen dekstroz edeeri iin gsterilen her bir
sakkaritin seviyesini tesbit etmek sureti ile tayin edilir D.E). Bunun kritik veri tablolarnda
verilen edeerde olmas gerekir. urubun dekstroz edeeri standart yntemlere gre
tayin edilmesi gerekir. urup ve maltodekstrin ticari olarak elde mevcut ve hazrdr ve
yaklak bileimi satcsndan temin edilebilir.
423
d.b. %
DP1
DP2
Dekstroz
99,97
99,61
0,31
Maltoz
94,87
0,19
98,92
Maltotrioz
95,52
DP3
DP4
0,06
0,49
0,40
95,07
4,93
Maltodekstrin
95,41
4,05
3,72
4,26
87,97
-------------------------------------------------------------------------------------------------6. Genel olarak gnde yalnzca bir kalibrasyon gerekir. kinci defa verilen bir standardn
analizi yapld zaman (ayn zelliklere sahip bir kolon zerinde), ACFlerin iki
takmnn ortalamasn bulunur ve ortalama deerini kullanlr.
7. Hesaplama zellii olmayan bir entegratr kullanldnda, o zaman kromatografik
sonular aada belirtilen ekilde hesaplanr.
Fruktoz(f), dekstroz(d), maltoz ve dier DP2(2) ve ayrca maltotrioz ve dier DP3(3) iin
ferdi alanlar belirleyiniz. Geriye kalan alanlar toplaynz ve elde edilen toplam DP4 + olarak
gsteriniz. Her bir komponentin konsantrasyonunu hesaplamak iin aada gsterilen
denklemleri kullannz.
% Komponent: Komponent alan x Komponent ACF x 100
(Alan f x ACF f)+(Alan d x ACF d)+(Alan 2 x ACF 2)+(Alan 4 x ACF 4)
(Not: Bu standart analiz metodu Uluslararas msr endstrileri aratrma vakfna
irketlerin standart analitik yntemlerinden alnarak hazrlanmtr)
424
ye
425
8. Hekzametil disilazane: Pierce chemicalCo., P.O. Box 117 Rockford IL,61105 firmasndan
temin edilebilir.
9. Triklor asetik asit % 99: (ayn firmadan veya saf kimyasallar satan firmalardan temin
edilebilir)
10. Standardizasyon i sakkaritler: D-Fruktoz, D-glukoz ve sakkaroz standart reaktifler satan
firmalardan temin edilebilir. Test numune kompozisyonunu mmkn olduu kadar
yaratmak iin arlk itibari ile saf sakkaritleri kartrarak standart bir karm hazrlanr.
Kromatografik parametreler:
1. Kolon frn scakl: Numuneyi 100oCde enjekte edin ve frn scakln dakikada 8 oC
arttrarak 300 oCa karn . 10 dakika sre ile 300 oCda tutun. (Not 7)
2. Enjektr blgesi scakl: 300 oC
3. Dedektr scakl :325 oC
4. Gaz ak hz: Helyum 40 ml/dakika; Hidrojen 30 ml/dakika ;Hava 350-400 ml/dak
(Not 7) (Bu anlatlan alma dolgulu kolon iindir. Eer cihaznz kapiler kolonlu bir gaz
kromatografi cihaz ise ve splitli bir alma yapmaya uygun ise helyum gaznn ak
hzn kolon i apnn karesi ile azalacak ekilde ayarladktan sonra almay yapnz)
LEM:
Standardizasyon: 100 ml bana yaklak 300 mg sakkarit ieren uygun bir sulu standart
zeltisinden 5.0 mlyi 50 mllik yuvarlak dipli ieye pipetleyiniz. Bir rotari evaporatre
koyunuz ve su banyosu iinde 60 oCde kulua kadar buharlatrnz. 3.0 ml tampon i
standart oksimasyon aktif maddesinden ilave ediniz. zerini kapatnz ve zelti haline
gelinceye kadar alkalaynz. ieyi 30 dakika sre ile 70 oCdeki hava frnna (veya su
banyosuna) koyunuz. Oda scaklna kadar soutunuz, 1.0 ml hekzametil disilizane ile 0,1
ml trifloro asetik asit ilave ediniz. zerini kapatnz ve ie ieriinin karmas iin
alkalaynz. Numuneden 1 l alarak gaz-sv kromatografisine enjekte ediniz, ve hemen
cihazn scaklk programn balatnz. Kromatografik porgmam tamamlaynz ve i
standartlar ile sakkaritlerin pik yksekliklerini gzlemleyiniz ve kaydediniz. Oksimasyon
aamas devreden karldnda (Not 2), piridin iinde 150 mg fenil -D-Glukopiranosidi
znz, piridin ile 100 mlye seyreltiniz ve buharlatrmadan sonra kalan standart sakkarit
karm zeltisine bu zeltiden 3.0 ml ilave ediniz. Sonra trimetil silil eter hazrlanmasna
ve kromatografik ileme devam ediniz.
Numune analizi: Hassas ekilde 16 x 125 mm test tp ierisinde yaklak 15 mg test
numunesinin kuru maddesini tartnz (Not 8). 3.0 ml tampon i standart ve oksimasyon aktif
maddesini ekleyiniz, test tpnn azn kapatnz, iyice znnceye kadar alkalaynz ve
standardizasyon bal altnda tanmland gibi ileme devam ediniz. standart ve sakkarit
piklerini gzlemleyiniz ve kaydediniz.
426
Hesaplama:
Standart sakkarit karmnda mevcut miktara (mg), ilave edilen i standart miktarna (mg) ve
ilgili st seviyelere bal olarak her sakkarit iin dedektr yant faktr (K deeri)
hesaplaynz. Sonra bu K deerleri test numunesi iin en st seviye ve i standart arl
(mg) oranndan elde edilen her sakkaritin arln dzeltmek iin kullanlr (mg). Aadaki
fruktoz iin verilen rnek tm sakkaritlere uygulanr. (Not 9)
K : ( Fruktoz pik alan) ( standart pik alan )
(Fruktoz arl mg ) ( i standart arl mg )
Test numunesindeki fruktoz arl ( mg ) : standart arl( mg ) x Fruktoz pik alan
K x standart pik alan
427
4. Metil -D-mannopiranosidde bir i standart olarak kullanlabilir. Fenil -Dglukopiranosid gibi piridin iinde zlebilir. Bu yntem oksim preparasyonu ile yaplp
yaplmadna baldr.
5. Trimetil amino etanol tampon maddesinin kullanlmas iinde sukroz bulunan
numunelerin analizinde zorunludur. Bu ekilde glukoz ve fruktoz hidrolizi nlenir ve bu
sakkaritler iin yanltc yksek deerler elde edilmez. Tampon maddeli hidroksil amin
aktif maddesi uzun sreli depolanamaz. 1 ay sonra bu hazrlanan reaktif maddeyi atnz.
6. n analizi yaplm bir rn numunesi sk sk analiz edilen numune tipi iin ikinci bir
standart olarak kullanlabilir. Kk numune ieleri ierisinde dondurularak saklanmal
ve bir standardizasyon iin zlp tamamen kullanlmaldr.
7. n oksimasyon olmadan sakkarit silil eterlerini analiz ederken 60-80 mesh silanize
chromosorb W kolonu zerinde % 10 SE-52 ve aadaki parametreleri kullannz.
Kolon frn scakl: 100oCde numuneyi enjekte ediniz ve hemen dakikada 4oC
arttrlarak frn scakln 300oCa getiriniz. 10 dakika sre ile 300oCde tutunuz.
Enjektr blgesi scakl: 30 oC
Dedektr scakl: 325 oC
Gaz ak hz: Helyum 75 ml/dakika; Hidrojen 30 ml/dakika ; Hava 500-700 ml/dakika
8. Aadaki teknii kullanarak eer arzu edilirse daha fazla miktarda numune alnabilir.
Hassas ekilde 1,5 gram numune kuru maddesini tartnz, 500 ml dereceli bir ieye
aktarnz, saf su ile istenen hacme kadar sulandrnz ve iyice kartrnz. Bu zeltiden 5
mlyi 50 mllik yuvarlak dipli bir ieye pipetleyiniz (pipetle ilave ediniz). Kuruyana
kadar buharlatrnz ve standardizasyon bal altnda tanmland gibi ileme devam
ediniz.
9. Bu teknk yntem ile fruktoz ile psikoz ayrlamaz.
428
429
Kullanlan reaktifler:
1. Filtre kad: 18 x 22 inlik plakalarda tek boyutlu kat kromatografisi iin zel 4
numara Whatman kullannz. Kat bant eklinde kesildiinde, sadece boyuna
kesildiinde dikkat ediniz (Not 6)
2. Kalitatif standart eker zeltisi: Laktoz, maltoz, dekstroz ve levlozun her birinden 2,0
gram tartnz. Karm damtk suda kartrnz ve 100 ml hacme kadar sulandrnz (Not
7). zeltiyi soutunuz, eer bulanklk veya kf oluur ise atnz.
3. Gelitirme solventi: 600 ml propan-1 ol , 100 ml etil asetat ve 300 ml damtk suyu iyice
kartrnz (Not 8)
4. ndikatr zeltisi: Ayr 100 ml aseton iinde 4 gram aktif madde evsafndaki difenilamin
ve 4 ml aktif madde evsafnda anilini znz. zeltileri birletiriniz. 20 ml % 85lik
fosforik asit ilave ediniz ve berraklancaya kadar kartrnz. Cam tapal amber renkli
ie iinde depolaynz. Her gnde bir yenisini hazrlaynz. (Not 9)
5. Deriik slfrik asit: Aktif madde evsafnda
6. Fenol zeltisi: % 80lik. 20 gram damtk (Not 10) fenol 5,0 ml damtk su iinde
znz. Karanlk bir yerde saklaynz.
7. Kantitatif standart dekstroz zeltisi: % 2lik: 2,0 gram aktif madde evsafndaki anhidroz
(susuz) dekstrozu su ierisinde znz ve dereceli ie iinde 100 mlye kadar
seyreltiniz. Her gn yenisini hazrlaynz.
LEM:
Destek rafn batarya kavanoz iine koyunuz ve kavanozun alt tarafna bir kap gelitirme
solventi yerletiriniz. Kuru solvent gruplarn rafa yerletiriniz.ve kavanozu kapatnz. adet
6 x 22,5 inlik bantlar halinde 4 numara filtre kad kesiniz. Bantlarn ikisi numuneler iin
kullanlrken ncs bir kat rt gibi kullanlacaktr (Not 11). ablonlar kullanarak her
bandn alt ksmn entikleyiniz. stten 3 in mesafede her tarafndan , 1, 1 , 2 , 2
ve 3 in olarak kalemle iaretleyiniz. Her tarafndan 1 in mesafede bant boyunca bir hat
iziniz. Bandn st tarafn utan itibaren 2 inten geriye doru ve inten ne doru
katlaynz (Resme baknz) 12 gram msr urubu tartnz, damtk su iinde znz ve 100
ml hacme kadar sulandrnz. (Not 12) Bantlarn her iki tanesinin zerine (Not 13) bandn her
bir kenarndan in mesafedeki iaretler zerine kalitatif standart eker zeltisinden 5
damlatnz. Bandn her kenarndan 1 in mesafede ve 5 iaretinin stne 5 numune zeltisi
damlatnz. Bantlarn havada kurumasn bekleyiniz. kinci band kavanoz iindeki anti sifon
ubuu zerine yerletiriniz ve birinci kattaki tesbit ubuunu taknz. Bylelikle alt kenar
serbest kalmaldr (Not 14). kili bantlar ve rt bandn ayn kavanoza koyunuz. Uzun
burunlu bir huni ile tablalara solvent doldurunuz, kavanozu kapatnz ve bantlarn 16-18 saat
sre ile devolope etmelerini bekleyiniz. Anti sifon kolu ile kavanoz iindeki bantlar karnz,
paslanmaz elik mandallar taknz ve havada kurumas iin kapa destekleyiniz. Bandn 1
inlik ksmlarn kesiniz. Bu bantlar kapan iine asnz ve indikatr zeltisi ile eit
430
ekilde spreylemek iin cam aspiratr kullannz. Bantlar renk reaksiyonunu tamamlamas
iin 80 oClik frna 10 dakika sre ile sokunuz. Dikey bir leke grubu oluacaktr. Bu aktif
maddelerde sraland gibi aa srada standart ekerleri gsterir. Numune iindeki dekstroz
polimerleri molekl byklne gre artan srada bir dizi leke eklinde grnr. Marjinal
bantlar kantitatif merkez blm ile hizalaynz. Kantitatif blgede reaksiyona girmeyen
ekerlerin yerlerini iaretlemek iin tm bant boyunca leke alanlar arasna dz hatlar iziniz.
ekerleri marjinal bantlar karlatrarak tanmlaynz ve iaretlenmi ksmlar merkezi
blgeden kesip alnz. rt band zerindeki ayn yerden karlk gelen bir kat kesiniz
(Not 15). Her alan kk paralara blnz (yaklak in kare) ve paralar kuru bir 100
mllik behere yerletiriniz. Mmkn olduu kadar kada parmaklarnz ile dokunmaynz. Bir
pipetten her 25 mllik zelti bana en fazla 500 karbonhidrat ieren bir ekstrakt elde etmek
iin 25 ml damtk su ilave ediniz. 15 dakika sre ile kad ekstraksiyona tabi tutunuz ve
arada bir cam bir ubuk ile kartrnz. Karm sulandrmadan kuru cam yn tapa ile kuru
filtre tpnde filtreleyiniz (Not 16), sznty kuru bir 50 ml erlenmayer iesine toplaynz.
Szntden 2 mlyi bir 18 x 150 mm test tpne pipetleyiniz.Tpn yan ksmna dokunmadan
bir mikrobretten direkt olarak zeltiye 0,20 ml % 80lik fenol zeltisi lave ediniz (Not 17)
Berrak homojen bir zelti elde edene kadar alkalaynz. Yatk tpn yan tarafndan dikkatli
bir ekilde 5,0 ml deriik slfrik asit ilave ediniz. yice alkalaynz ve 30 dakika bekletiniz.
1,0 veya 1,3 cm hcre (cell) iinde 490 mda zeltinin optik younluunu lnz, % 100
transmisyon (aktarm) deerini okuyunuz (Not 18). % 2,0 lik dekstroz zeltisinden (100 ila
500 dekstroz) 4 numara whatman filtre kad zerine 5 -25 damlatarak hazrlanan eri
zerinde net O.Dden dekstroz konsantrasyonunu okuyunuz (Not 19) Net O.D.ye karlk
dekstroz konsantrasyonunu iaretleyiniz /25 ml (Not 20). Kat kromatogramn tm
kantitatif merkez blm kesilmeli ve belirtildii gibi karbonhidrat konsantrasyonu asndan
analiz edilmelidir. Tm tek ve grup karbonhidrat fraksiyonlar belirlenmi sakkaritlerin
konsantrasyonlarnn hesaplanmasna izin vermnek zere saptanmaldr.
Hesaplama:
DPx bir dekstroz polimeri olup x derece polimerizasyona sahiptir
DPx, : DPx ( eriden bulunan) X ekstrakt hacmi ml
25
DPx, % (d.b) : DPx, X 100
toplam karbonhidrat dzeltilmi(recovered) ,
(Not 21)
Notlar ve nlemler:
1. Basit partisyon dndaki faktrler sz konusu olduundan karmlar her zaman partisyon
katsays ile ngrld ekilde ayrlmazlar.
2. Kat kromatografisini kaynaklar unlardr.
a) Kat kromatografisi ve kat elektroforezi el kitab; Block R.J.E.L.Durrum and
G.Zweig
b) Pratik kromatografi; Brimley R.C and F.C.Barrett
431
3. Baarl bir partisyon kromatografisi iin scakln greceli olarak sabit olmas
gerektiinden, scaklk kontrol iin nlem alnmaldr. Eer laboratuvarda byle bir
imkan yoksa gnlk deiiklikler kavanozu izole ederek yok edilebilir.
4. Ekipman boyutlar kritik deildir ve 6 x 22 inlik bantlar olan her hangi bir kombinasyon
uygundur. Bir kimyasal madde satcs bu tr ekipmanlar bnyelerinde bulundururlar. Bir
ok laboratuvarda kullanlan tip ek resimde grlecektir.
5. Bu cihazlar satc firmalarda mevcuttur. Ancak bu cihazlarn kurulmas laboratuvarda
yaplmaldr. Bu cihazlarda kenarda kk apa ekilmi ksa kapiler tpler bulunur. Bir
rnga veya ample bal bir cam tp iine konmu lastik bir tapadan geer. Pipet hacmi
10 su dolumu arlkta hesaplanabilir. Suyun pipetin d ksmna bulamasn nlemek
iin pipet ucunun kada dokunmas gereklidir.
6. Whatman no 1 tipi kat seildiinde msr urubu sakkaritlerinin ok ksa zamanda
ayrlmalar salanr.
7. 100 mlye seyreltilmi 12 gram 42 D.E msr urubu yeterli standard salar. B u zelti
sadece kalitatif amalarla kullanldndan ekerlerin ok saf olmas gerekli deildir.
8. Kat ve solvent seimi elde edilecek seperasyona baldr. Fruktozun msr urubundan
ayrlmas iin whatman no 1 kat botan-1-ol (400 ml), etanol (100 ml) ve su (500 ml)
karmndan elde edilen organik faz ile birlikte kullanlmaldr. Botan-1-ol (300 ml),
propan-1-ol (500 ml) ve su (200 ml) karm tavsiye edilen solvente gre daha iyi spot
tanm yapar ama biraz yavatr. 3:2:1:3 veya 2:3:1:3 oranndaki butan-1-ol, propan-1-ol,
etanol ve su karm daha yakn kk spotlar oluturur. Bunlar bandn serideki alt
yelerini devreye sokmak tehlikesi olmadan azami sayda oligo sakkarit ayrmasna
msaade eder.
9. ekeri redkte eden muhtelif indikatrlerden her hangi birisi kullanlabilir. Amonyakl
gm nitrat hassas ve yeterlidir. Ancak spreylenen bant durduu zaman kahverengine
dnr.
10. Reaktif efsafndaki fenol damtnz ve hafife starak kristalli damtma rnn eritiniz.
Eriyik soukken ar bir cam ubukla hzla ve srekli olarak kartrnz. Bylelikle kuru
kristaller oluacaktr. Kapal cam kaplarda karanlk ortamda saklaynz. Tercihen fenol
tekrar damtnz ve damtma rnn az skca kapal 1 onsluk ielere 20-25 gramlk
porsiyonlar halinde aktarnz. Bu porsiyonlar gerektiinde kullanlmak iin kolayca
eritilebilir ve uygun miktar soutularak saklanr.
11. Eer birden fazla numune kullanlyorsa her plakadan alnan bantlarn ayr grup halinde
tutulmasna dikkat ediniz. Her zaman bantlar kskala tutunuz veya sadece kenarlarna el
srnz.
12. Hesaplamalar geri kazanlan karbonhidrata gre yaplr, bylece hassas tart ve
sulandrma gereksizdir. Hassas bir tesbit iin yaklak 150 mikrogram sakkarite ihtiya
duyulduundan numune arl kuru maddenin %5inden fazlasn oluturan sakkaritlerin
saptanmasna izin verilir. Daha dk miktardaki sakkariti saptamak iin numune
bykln orantl olarak artrnz.
432
13. Durdurma ilemi iin bandn kullanlan ksm pipet ucu hari hibir yere dememelidir.
Tanmland gibi katlanm bant kendini destekleyecektir ve temiz bir havlu zerine
konmaldr. Alternatif olarak spotlama (benekleme) iin bir tel rafa konabilir.
14. Kavanoz solvent bandnn kenarlarna dik gelecek ekilde seviyelenmelidir. Bu solventin
geni bir dzlem olarak kullanlmas ile mmkndr.
15. Kadn her bir alan bana rts bandn altna doru artar.
16. Filtre tpleri eer damtk su ile iyice alkalanr ve 105 oCde frnda kurutulur ise tekrar
kullanlabilir.
17. Sakkaritlerin kantitatif saptamas iin dier hassas yntemler fenol slfrik asit sistemi ile
yer deitirebilir.
18. Numune ve boluklar aktif madde kalitesinin kontrol iin suya kar ayr ayr okunurlar.
0,05 OD den byk boluklar kirlenmeyi gsterir.Eer boluk 0,01 ODden byk ise
taze aktif madde ile tekrarlanmaldr.
19. Dekstroz polimerleri aktif maddeye eit yant verirler (dier hata limitleri iinde), bylece
tek standart yeterlidir. Dier maddelerin saptanmas (rnein laktoz) uygun standardn
kullanlmasn gerektirir.
20. Msr urubu hemen hemen tam bir saf karbonhidrat olduu iin kuru bazda orijinal
numunenin analizine eittir. Bilinmeyen malzeme iin uygun deerler mikro pipet
kalibrasyonundan ve numune konsantrasyonundan ve numune konsantrasyonundan
hesaplanabilir.
Kromatografik ayrmada kullanlan cihaz u gruplardan oluur:
Solvent grubu:
Solvent grubu
Destek raf
Ankeraj ubuu
Test tp
Solvent
Kavanoz
Tekne
alkalayc
433
434
Reaktifler:
1) Solvent: Gaz giderilmi damtk su, kullanlmadan nce 0.22 m membran
fitreden szlmelidir.
2) Kark iyon eanjr reinesi: Amberlite MB-1 gibi bir kark iyon eanjr reinesi
analize balamadan nce kl gidermek iin kullanlr. Kullanlmadan nce bir
gece boyunca 50 Cde kurutulur.
3) Karbonhidrat standard: Maltoz hidrate: Grade maltoz hidrate kimyevi madde
temsilcilerinden tedarik edebilirsiz.
Prosedr:
Kolon koullarnn belirlenmesi: Kormatografik kolonlar ve koruma kolonlarn taknz.
Dakikada 0.1 mllik solvent pompalaynz ve ilem scaklna getiriniz, ak orann dakikada
0.5 mlye kadar artrnz ve 45 dakika sre ile sistemin dengelenmesini bekleyiniz.
Yaklak ileme koullar: Aada listelenen parametreler kullanlacak cihaza gre deiim
gsterecektir.
Ak oran
: 0.5 ml/dakika
Kolon scakl
: 85 C
Dedektr scakl
: 45 C
Dedektr zayflatcs : 8 X
( attenuatr )
Standart ya da rnek bileimini enjekte ediniz. ktlar aldktan sonra strip grafik kaytlarn
inceleyiniz ve arzu edilen bilgileri elde etmek iin reticinin kullanma klavuzuna gre
entegratr ayarlaynz.
Standardizasyon: Karakteristik (kuru maddedeki sakkaritin bileimi) maltozu kullanarak
standart maltoz zeltisi hazlaynz. 0.3 gramlk maltozu 0.1 mg hassasiyetinde tartnz ve 20
mllik damtk su ile (deiyonize su) 50 mllik cam kaba aktarnz. eker znnceye kadar
ieri dndrnz ve kantitatif olarak 25 mllik bir l kabna aktarnz. Hacmi sulandrnz
ve iyice kartrnz. Eer daha sonra tekrardan kullanlmas dnlr ise zeltiyi
dondurunuz.
Standart zelti ierisindeki maltoz konsantrasyonun hesaplanmas:
10 llik standart maltoz zeltisi enjekte edilerek standardizasyonu baarl bir ekilde yerine
getirilmi olacaktr. Pik alanlar toplanr ve entegratr tepki faktr hesaplanr.
Maltoz iin IRF: Maltoz konsantrasyonu g/ml / Pik alan
Analiz:
Krlma indisi yada dier uygun yntemler kullanarak numunenin tam kuru maddesini
belirleyiniz. Numunenin miktarn tartnz ve enjeksiyon iin gerekli olan % 12lik zeltiyi
elde etmek iin deiyonize su ile 100 ml de yada bir dier uygun hacimde seyreltiniz. Eer
435
gerekir ise 10 dakika boyunca % 12lik zeltinin 5 mlsi ile birlikte iyon deitirici (iyon
eanjr) reinenin 0.3 gn kartrarak zeltinin iyon deiimini gerekletiriniz. rnek
zeltisini hemen reineden kurtararak bir baka kaba aktarnz. (Notlar ve uyarlar. 5)
Enjeksiyon manuel olarak yaplacak ise rngay enjeksiyondan nce seyreltilmi rnek
zeltisi ile en az drt kez ykaynz. rnek zeltisinin 10 lsini enjekte ediniz. Manuel
enjeksiyondan sonra lk eme suyu ile hava kabarcklarna rnga kenarlarn ovmaya imkan
tanyacak ekilde bol su ile durulaynz ve rngay iki kez damtlm ve deiyonize edilmi su
ile ykaynz.
Hesaplama:
Maltoz, DP3 ve DP4 iin elde edilen integralleri birletiriniz. Aadaki denklemi takip ederek
klsz kuru madde de olmas gereken sonular rapor etmek iin ok dikkatli olunuz, nk
numune iyon deiimine uramtr.
% Dekstroz (Dekstroz %si):
100- (DP2nin pik alan + DP3n pik alan + DP4n pik alan) x IRF
Numunenin arl (g) x % kuru madde
Notlar ve uyarlar:
1) Sk konusu ekerler ve/yada eker gruplarnn teknik yardm ile ayrtrlabilir;
Dekstroza bal olarak yaklak destekleme sreleri (Rg: 1.00) parantez ierisinde
verilmitir.. DP4 (0.42-0.68); maltotrioz (0.77); dierleri (maltuloz olmayan)(0.85);
maltuloz (0.91) ; dekstroz (1.00); fruktoz (1.23) boyunca pik noktalar hai
tutulmutur.
2) Yksek kl ieren numunelerin analizinde harici klden arndrma ilemi nerilir.
Bu manuel prosedr, koruma kolonunun erken doyuma ulamasn engeller. (iyon
giderici n kolonu)
3) Maltoz konsant., g/ml, kuru maddede:Maltozun arl(g)x(kuru madde %/100 )
25 ml
4) Genellikle birka kez maltoz standart zeltisini enjekte etmek ve ortalama
entegratr tepki faktrn (IRF) hesaplamak uygun bir pratiktir.
5) yon deitirme reinesinden rnek zeltisinin ayrtrlmas izemerizasyonun
neden olduu bileim deiikliklerini engeller, eer kromatografik analizler derhal
uygulanmayacak ise kaptan kaba aktarlm rnek zeltisinin dondurulmas
gereklidir.
436
Notlar ve uyarlar:
1) Polarimetre teorisi ile ilgili olarak ilave bilgileri temin iin gerekli referanslar ve
karbonhidrat analiz uygulamamlar iin birlikte uygulanacak pratikler unlardr.
a) W.R. Fetzer, J.W. Evans ve J.B. Longnecker, nd. Eng. Chem, Anal. Ed.
5,81 ( 1933 )
437
438
III-TOPLAM EKER
Temel zellikler:
Seyreltilmi niasta eker pekmezi (melas), oligosakkarit ynn mineral asitlerle dektroza
dntrlr. Toplam indirgenmi ekerler fehling zeltisini (fehlin A ve fehling B
zeltisi) kullanarak Lane ve Eynonun bakr indirgeme yntemi ile belirlenebilir.
ndirgenmi bakr miktar, hidroliz edilmi rnekte toplam indirgenmi ekerlerle orantldr.
Toplam indirgenmi ekerler, reaktif standardizasyonu iin kullanlan dekstrozlar olarak ifade
edilir.
Kullanm alan:
Bu yntem asit yada enzim deiimi ve bileikleri tarafndan hazrlanan btn niasta
hidrolizlerine uygulanabilir. Bu yntem zellikle niasta eker pekmezi (melas) analizleri
iin idealdir.
Kullanlan aletler:
1) Hidroliz tertibat: stma mantosu (1 lt. ie, No. 11-471-10 C iin Glass Col 335
Watt, Fishes Scientific Company yada muadili), halka standna yapk bir halka
destei ierisnde destekleyiniz. Istma mantosunu deiken bir transformere
(Power stat 10 amper No- 9 521-5, Fisher Scientific Company yada muadili)
balaynz. erisine 1 litrelik 3 boyunlu damtma balonu balaynz. Yan
boyunlardan bir tanesine geri ak kondensatrn taknz ve dier koluna da
-20C - 110C aralnda olan bir termometre taknz. Plastik stoper ile merkezi
boyunca kapatnz.
2) Titrasyon (ayarlama) tertibat gaz yakcnn (bekinin) 1-2 in yukarsnda halka
stand zerine bir halka destei monte ediniz ve birincini 6-7 in yukarsna ikinci
halkay monte ediniz. 200 ml erlanmayer iesini desteklemek iin alttaki halka
zerine 6 in ak tel rg yerletiriniz ve sysaptrmak iin stteki halka zerine
merkezi delikli 4 in saat cam yerletiriniz. 25 mllik bir breti halka standna
yaptrnz bylelikle u ksm sadece ienin zerine odakl cam saatinden
geecektir. (kegen teflon fili st huni eklinde olan bret , Kimax No. 17055 F
nerilmektedir) Bitim (dnm noktas) noktasn gzlemlemek iin tertibatn
arkasna endirekt aydnlatlan beyaz bir yzey yerletiriniz.
Reaktifler:
1) Slfrik asit zeltisi (4 N); Dikkatli bir ekilde ve srekli olarak kartrarak 204
gram deriik slfrik asitten (% 96; 1.84 g/cm3) yaklak 700 mllik damtlm su
ilave ediniz ve oda scaklna kadar soutunuz ve litreye tamamlaynz.
2) Sodyum hidroksit zeltisi, % 50 (w/v): 100 ml damtlm su 100 gram reaktif
saflnda sodyum hidroksit granllerini ekleyiniz ve znme tamamlanncaya
kadar kartrmaya devam ediniz.
3) Sodyum hidroksit zeltisi, 0.1 N
439
4) Fehling zeltisi:
A. Damtlm ierisinde 34.64 gram saf bakr slfat penta hidrat znz ve
500 ml lik hacme su ile seyreltiniz.
B. 173 gram saf sodyum potasyum tartartat tetra hidrat znz
(KNaC4H4 .5 H2O) ve damtk su ierisnde 50 gramlk saf sodyum hidroksit
(NaOH) znz ve 500 mlye saf su ile tamamlaynz.
zelti Ann miktarn lnz, ayn miktarda zelti B ilave ediniz ve
kartrnz (Not.3) kullanmadan nce hemen aada anlatlan ekilde
standardize ediniz.
Vakum frnnda (etvde) 70Cde 4 saat boyunca Ulusal Standartlar ve
Teknoloji Enstits (NIST) miktarnda dekstrozu kurutunuz. Damtlm su
ierisinde 3.0 gramn znz. 500 mllik hacme kadar seyreltiniz ve iyice
kartrnz. Kartrlm fehling zeltilerinin 25.0 mllik miktarn birka
cam boncuk ieren 200 ml erlen mayer iesine boaltnz ve prosedrde
anlatld gibi standart dekstroz zeltisi ile ayarlaynz. Bakr slfat ilave
ederek yada sulandrarak fehling zeltisi A nn konsantrasyonunu
ayarlaynz.
5) Metilen mavisi indikatr; % 1lik sulu zeltisi
Porsedr (ilem):
Hidroliz ve nihai zeltiden sonra, zeltinin % 0.6 toplam indirgenmi eker iermesinden
dolay numune arln tam olarak tartnz. (Not.4) Numuneyi 4325 mllik damtk su ile
kantitatif olarak 3 boyunlu ve eimli taban olan damtma iesine aktarnz. 4 N slfrik asit
in 75 mlsini ekleyiniz ve merkezi kapa plastik stor ile kapatnz. Kark zelti ieren
ieyi hidrolik tertibatnn elektrik mantosu zerine yerletiriniz. Geri soutmal kondensatr
nc boyuna yerletiriniz. 25 dakika boyunca kaynama noktasna kadar zeltiyi stnz ve
150 dakika kadar kaynatmaya devam ediniz. ieyi karnz ve buzlu su banyosunda
hidrolizat 25 Ca kadar soutunuz. Soutulmu hidrolizat 600 mllik bir kaba aktarnz. %
50lik sodyum hidroksit ile birlikte ph.4 civarna kadar ve ph 5.0 0.1 N sodyum hidroksit ile
zeltiyi ntrletiriniz. Ntrletirilmi hidrolizat 500 mllik ll ieye aktarnz, scakl
25Cye ayarlaynz, kartrnz ve Whatman No.1 filtre kadndan sznz.
Standardizasyonu yaplm kark fehling zeltisinin 25.0 mlsini 200 mllik erlen mayer
iesine koyunuz ve ierisine birka cam boncuk ekleyiniz. Bret vastas ile szlm
hidrolizat zeltisini beklenen dnm noktasnn (n ayarlamalar ile belirlenmi) 0.5 mlsini
ekleyiniz. Vakit geirmeden ieyi titrasyon tertibatnn tel rgsne yerletiriniz ve bek
alevini ayarlaynz, bylelikle kaynama noktasna 2 dakika ierisinde ulam olacaktr.
Kaynama haline getiriniz ve 2 dakika yava yava kaynatnz. Kaynama devam ettike
metilen mavisi indikatrnden damlatnz ve mavi renk kayboluncaya kadar kk
paracklar halinde yada damla damla rnek zeltisini ilave ederek 1 dakika ierisinde
titrasyonu tamamlaynz. ( Not.5 )
440
Hesaplama:
% Toplam eker (dekstrozda hesapland gibi) = (500 ml) (0.1200) (100)
(Numune titeri, ml) (Numune arl, g )
Notlar ve uyarlar:
1) Amerikan Gda Kontrol Memurlar Birlii, niasta eker pekmezi (melas),
niastann enzimler ve/yada asit kullanlarak hidrolize edildii yerde msr yada
hint dars tanesinde (grain sorgum) alnan niastandan elde edilen dekstroz
retiminin bir yan rn olarak tanmlamaktadr.
2) Bu prosedr, G.T.Peckham ve C.E. Engelin Hidrolize eker ierii (msr
besleme melas) olarak adlandrlan yaynlarnda akladklar ekilde zellikleri
belirlenmitir. [J.Tarm Kimya Memurlar Birlii 36, 457-65 (1953)] Temel
zelliklerindeki farkllklar hidroliz srasnda yksek numune konsantrasyonu
kullanmadan nce standardizasyon teyit edilir ise bir haftaya kadar zelliini
koruyabilir.
3) Niasta melas =
( 3 g ) ( 100 )
nceden ayarlanan indirgenmi eker %si
Hidroliz sonras niasta melasnn toplam indirgenmi eker ierii, indirgenmi eker
ieriinden % 20 daha byktr. Bu yzden optimum numune miktar nihai zelti hacmini
her iki analiz iinde ayn olduu farz edilerek indirgenmi eker analizleri iin kullanlanlarn
% 85i civarnda olmaktadr.
Numunenin titrasyonu gibi younluk 20 ml civarnda olmaldr, fakat kesinlikle 15 ve 25 ml
limitlerini amamaldr. Dnm noktasna yaklarken rnek zeltisi ilaveleri arasnda 5
saniyelik tepkime sresinin gemesi beklenilmelidir.
441
BLM-XV
TADL EDLM MISIR NASTASI ANALZ
A-ASETLLENM MISIR NASTASI ANALZ:
Prensip:
Asetilin belirlenmesi; Asetohidroksiamik asit oluturan ve Ferrik iyonlar ile znebilir bir
krmz kompleks meydana getiren asetil gruplar ve hidroksil amin arasndaki reaksiyona
dayanmaktadr. Ferrik asetohidroksiamik kompleksinin miktar spektrofotometrik olarak
510 nmde belirlenir.
Kullanm alan:
Bu metot Asetil karboksihidrat polimerlerine uygulanabilir.
zel aralar:
1. Spektrofotometre:510 nmde doru absorbans lm yapabilen 1 cmlik bir veya gerekli
ise uygun bir ift tpe sahip bir ara
2. Manyetik kartrc
Reaktifler:
1. Saflatrlm su: Deney boyunca deiyonize edilmi veya damtlm su kullannz.,
2. Sodyum hidroksit zeltisi: 94 gram reaktif saflnda sodyum hidroksiti su iinde znz ve
bir litreye seyreltiniz ve kartrnz.
3. Hidroksil amin.HCl zeltisi:37,5 gram hidroksil amin.HCl yi su iinde znz ve bir
litreye seyreltiniz.
4. Ferrik perklorat zeltisi:2,53 gram sar olmayan Ferrik perklorat su iinde eritiniz ve 100
mililitreye seyreltiniz.(Not:2) Bu zelti buz dolabnda saklandnda en az bir ay deimez.
Bu 60 mililitrelik Ferrik perklorat zeltisi 500 mili litrelik volumetrik bir ie iine aktarnz.
Buz banyosunda soutulur ve 8,3 mililitre % 70lik Perklorik asit ekleyiniz. Buz banyosunda
soutunuz. Souk reaktif mutlak metanol ile hacim salaynz.Bu zeltinin kulanlmadan
nce gn boyunca soutma ile stabilize olmasn salaynz.Bu zelti eer soutulmu
olarak tutulursa en az bir hafta deimez.
5. Glukoz penta asetat standard:108,9 mg -D-glukoz penta asetat 5 mililitre etil alkol iinde
hafife starak eritiniz ve su ile 100 mililitreye seyreltiniz.Bu zeltinin 2,4,5 ve 7 mililitre
blenlerini aln ve su ile 50 mililitreye seyreltiniz.Bu seyreltilmi sulu zeltilerin 5 mililitre
tam blenlerini asetilin 120,240,300 ve 420 mikrogramn temsil eder.
6. Asit-Metanol zeltisi:% 70 perklorik asitin 35,2 mililitresini soutunuz ve soutulmu
reaktifi mutlak metanol ile 500 mililitreye seyreltiniz.
442
YNTEM:
Kalibrasyon erisi:
Yeni hazrlanm 1:1 sodyum hidroksit ve hidroksil amin.HCl karmnn 2 mililitresini 25 mili
litrelik drt volumetrik ienin her birine tam olarak pipetleyiniz.Kartrlrken bunlara
120,240,300 ve 420 mikrogram asetil ieren seyreltilmi glikoz pentasetat zeltisi ekleyiniz ve
kartrnz.Ferrik perklorat zeltisi ile seyreltiniz, bunu azar azar artan miktarlarda ekleyiniz ve
numune zeltisi iin 5 mililitre su kullanlarak hazrlanan bir referans zeltiye karlk 510
nanometredeki absorbans belirleyiniz.Absorbans rakamlarna karlk gelen mikro gram
asetilleri iaretleyiniz.
Numunenin analizi:
Yaklak 2-10 miligram Asetil ieren bir numuneyi tam olarak tartnz ve 150 mililitrelik beher
ierisine koyunuz.Maksimum numune bykl 1 gramdr.Kartrc bir ubuk ekleyiniz
(Manyetik balk) ve manyetik bir kartrc zerinde kartrrken pipet ile 25 mililitre Hidroksil
amin zeltisinden ekleyiniz. 10-15 dakikalk sreden sonra bir ieden 25 mililitre Sodyum
hidroksit zeltisi ekleyiniz. zleme cam ile rtnz ve numune eriyinceye kadar kartrmaya
devam ediniz. Bu ilemi yaklak 10 dakika ierisinde tamamlaynz. zeltinin 2 mililitresini 25
mililitrelik volumetrik bir ie ierisine pipetleyiniz. 5 mililitre su ve 5 mililitre asit-metanol
ekleyiniz ve kartrnz.Ferrik perklorat zeltisi ile seyreltiniz, bunu kk artlarla ilave ediniz
ve her ilaveden sonra kartrnz.5 dakika sonra zeltiyi Whatman No:2 filtre kad ile
sznz.15 dakika sonra kalibrasyon erisinde tanmland gibi hazrlanan bir referans
zeltisine karlk absorbans belirleyiniz.
Hesaplama:
Asetil % =Asetil mikrogram(grafikten)x25x100
Numune arl(mikro gram)
Eer sonular kuru baz alnarak belirlenir ise nem iin sonular dzeltiniz.
Notlar ve nlemler:
1)Perklorat zeltilerini kullanrken ok dikkatli ve tedbirli olmak gereklidir.
2)Reaktiflerin eklenmesi ok nemlidir.
443
Reaktifler:
1) Kark ksiloller,ACS reaktif derecesi toluensizdir.Aldrich cat no :44,337-9 veya dengi.Gaz
kromatografisi cihaz ile boken kullanlarak Toluenin bulunmadndan emin olunuz.
2) yodo etan(etil iyodr) % 99
3) Toluen, ACS reaktif derecesi
444
445
Hesaplama:
mg yodo etan = (yodo etan alan)(internal standart arl) R.F
(nternal standart alan)
% etilen oksit = (44,05)(mg yodo etan)(100)
(155,97)(numune arl d.b (mg)
Notlar ve nlemler:
1. Bu metot Zeisel prosedrnden tretilmitir
2. Tek blok stma modl ortam scaklndan 150 oCa kadar (scaklk kontrol
0,5
o
C)stlr. l blok stma modl 200 oC a kadar kullanlabilir. Her ikisininde manyetik
kartrma zelliine sahip olanlar mevcuttur.
3. Tuf-Bond TM diski iyi bir szdrmazlk/tekrar szdrmazlk ve basnca kar uygun bir diren
salamak iin dizayn edilmitir.Kapal kapaklarn kullanm daha az elverilidir. Numune
almak ve Gaz kromatografisine enjekte etmek iin ielerin ak olmas gereklidir. Ayrca
eitli enjeksiyonlar iin ieyi ak tutmak, Alkil iyodr kaybna neden olabilir.
4. 4OV-101 (di metil silikon) ve UCW 98 (bir metil silikon) gibi farkl sv fazlar iin Gaz
kromatografik artlar deneyerek belirlenmelidir.
5. Hidroiyodik asit, baz Niastalar paralara ayrr ve reaksiyondan elde edilen maddeler
kolonda birikir. Kolon en az saat boyunca 180 oC da stlarak temizlenmelidir.
446
6. Etilen glikol, Niasta trevlerini retirken bir yan rn olarak bulunabilir ve yodo etan
oluturabilir. Bu nedenle su ile ykanarak ortadan kaldrlmaldr.
7. Niasta sfr neme kadar kurutulabilir, fakat onaylanan bir metotla nemini belirledikten sonra
kullanlabilir.
447
Mineralleri arndrlm numuneyi nicel olarak 600 mililitrelik bir behere aktarnz.
Numuneyi 300 mililitre saflatrlm su iinde bulama haline getiriniz.Bulamac buhar
banyosunda veya kaynayan su banyosunda(Not:3) stnz. Niasta jelatinleinceye kadar
srekli kartrnz. Jelatinlemenin kesin olarak tamamlanmasn salamak iin 15 dakika
boyunca stmaya devam ediniz.(Not:4)
Numuneyi banyodan alnz ve scakken standart 0.1 N sodyum hidroksit zeltisi ile bir
fenolftaleinin son noktasna titre ediniz. Son dnm noktas elektrometrik olarak
dedeksiyonunda pH: 8,3 dr.
Doal asidik maddeler iin dzeltme yapmak amac ile orjinal numune zerinde bo bir
tayin yapnz(Not:5). Karboksil titrasyonunda kullanlan miktarda Niasta tartnz ve 100
mililitre saflatrlm su iinde bulama haline getiriniz. 5 dakikalk aralklarla 30 dakika
boyunca kartrnz. Orta gzenekli hamur cam pota veya kk huni ile bulamac
vakumlu filtre ediniz.200 mililitre damtlm su ile numuneyi ykaynz.Numuneyi
transfer ediniz, jelatinletiriniz, mineralleri giderilmi numunede olduu gibi standart 0.1
N sodyum hidroksit ile titre ediniz.
448
Hesaplama:
%Karboksil=(Numune titrasyonu mililitre sarfiyat-Blank mililitre sarfiyat)(0,0045)(100)
Numune arl(gram)
Notlar ve nlemler:
1)
Numune bykl hafif okside edilmi niasta iin 5 gram gememelidir ve yksek
dzeyde okside edilmi ticari niasta iin 0,15 gramdan az olmamaldr.
2) Bir mililitre % 1lik sulu Gm nitrat zeltisini 5 mililitre sznt maddesine ekleyiniz.
Eer klorr mevcut ise bulanklk ve kelme 1 dakika ierisinde meydana gelir.
3) Scak bir levha veya bunsen stcs zerinde yaplan stma tavsiye edilmez. Ar snma veya
grnmeyecek kadar kk miktarlarda yanma numunenin ayrmasna ve yksek karboksil
sonularna neden olur.
4) Jelatinleme ile hzl titrasyon ve tam dnm noktas tesbiti gerekleir.
5) Bo titrasyon (Blank titrasyon), oksitlenme ve trevlerine ayrma ile ortaya kmayan asidik
bileikler iin dzeltme yapmak amac ile suda ykanm numune zerinde gerekletirilir.
Amylose ile kark serbest ya asitleri,bo titrasyona katlan maddelerdir.
449
ekleyiniz. Bunu kahverengi iede karanlk bir yerde saklaynz. Gerektiinde tiyoslfat
zeltisi ile gnlk olarak standartlatrnz.
6) Sodyum tiyoslfat zeltisi (Na2S2O3) : 0.1 N standart zelti
7) Potasyum iyodr: % 10 Sulu zeltisi
8) Niasta indikatr: %1lik
9) Sodyum tiyoslfat-Kadmiyum slfat zeltisi: Eit hacimde %5 sulu sodyum tiyoslfat
(Na2S2O3) ve %5 sulu kadmiyum slfat (CdSO4) kartrnz.
10) Fenol: Beyaz kristaller
11) Propiyonik anhidrid: b.p 165-167 oC
12) Nitrik asit zeltisi: 1 N : 64 mililitre konsantre nitrik asiti (% 70 HNO3, sp g 1.42) 800
mililitre saflatrlm suya ekleyiniz ve saflatrlm su ile 1 litreye tamamlaynz.
Prosedr:
Bir numaral kaba sodyum tiyoslfat-kadmiyum slfat zeltisinden 10 mililitre ilave ediniz.
2 Numaral kaba Alkoll Gm nitrat zeltisinden tam olarak 10 mililitre ilave
ediniz.Widmel spiralini kaldrnz ve gvenlik pipeti kullanarak 3 numaral kaba Brom-Asetik
asit zeltisinden tam olarak 15 mililitre ilave ediniz.Widmer spiralini tekrar yerletiriniz. 4
numaral kaba % 10luk Potasyum iyodr zeltisinden 10 mililitre ekleyiniz. Tm kaplar
birbirine balaynz.
Numuneyi bir jelatin kapsl ierisinde tartnz ve reaksiyon iesi ierisine yerletiriniz.1
gram Fenol, 0.5 mililitre Propiyonik anhidrit, 2 adet kaynama ta ve 30 mililitre Hidroiyodik
asit ekleyiniz. Cam balant iin birletirici madde olarak birka damla Hidroiyodik asit
kullanarak ieyi geri dndrme stunu ile birletiriniz.Yaylarla salam hale getiriniz.
Karbon dioksit silindirinin basn ayar valfini 5 lbs gaz basncna getiriniz ve ak leri
dakikada 1 cclik gaz ak salayacak ekilde ayarlaynz. Reaksiyon iesine balaynz.
Kap 1 boyunca ak oran saniyede bir kabarck olmaldr.
Ya seviyesi reaksiyon iesindeki Hidroiyodik asit seviyesinin biraz zerinde oluncaya kadar
stlm sv scakln 140-145oC tutularak Lab-Jack yukar kaldrnz. Bir ok reaksiyonun
tamamland 1-1.5 saat boyunca stmaya devam ediniz. Reaksiyon sonunda Gm nitrat
kabndaki yzer sv berrak hale gelir ve tortu iyice kelir.
Reaksiyon iesi tamamen ya banyosunun dna kncaya kadar Lab-Jack aaya
indiriniz.zlmemi Olefini Brom zeltisine gndermek iin Gm nitrat kabn 45
o
Cdeki su ile stnz.
Karbon dioksit hattn reaksiyon iesinin borusundan uzaklatrnz ve kap 2 zerindeki
kapatma musluunu yavaa anz. Kap 4 kaldrnz, kap 3 n balantsn kesiniz ve kap
3e 250 mililitrelik bir iyot iesi ekleyiniz. Kap 3n iindekileri ieye boaltnz ve kap
4n iindekileri ekleyiniz. yot iesini tkala kapatnz ve 5 dakika bekleyiniz.Sadece soluk
451
sar bir renk kaldnda niasta indikatrnden 1 mililitre ekleyerek standart 0.1 N Sodyum
tiyoslfat zeltisi ile titre ediniz.Renksiz bir noktaya kadar titre etmeye devam ediniz.
Alkoll Gm nitrat zelti kabnn ierisindekileri, 50 mililitre su ieren 250 mililitrelik
bir yot iesine boaltinz. 1 mililitre Demir alum (ap) indikatr ve 5 mililitre 1 N Nitrik asit
ekleyiniz. Soluk pembe bir renge kadar standart 0.1 N Potasyum tiyosiyanat zeltisi ile titre
ediniz.
Hesaplama:
Kullanlmayan Gm nitrat ve Brom-Asetik asit zeltilerinin titrasyon deerlerini, bunlarn
bo (blank) reaktif titrasyonlarndan karnz.Bo reaktif titrasyonlar, reaktifler ve numune
olarak 0.5 gram Glikoz ieren bir jelatin kapsl kullanlarak elde edilir.
Sonularn Etilen oksit nitesi C2H4O iin molekler arl 44.05 ve Propilen oksit nitesi
C3H60 iin molekler arl 58.08 e gre hesaplaynz.
Hidroksi etil niasta:
C2H4ten % C2H4O(kuru) = (Net tiyoslfat titer, ml)(N)(2.203)(100)
(Numune arl,g)(% kuru madde)
A
C2H5Iden % C2H4O(kuru) = (Net tiyosiyanat titer, ml)(N)(44.05)(100)
(Numune arl, g)(% kuru madde)
B
Toplam % C2H4O(kuru) = Sonu(A art B)
Susuz Glikoz nitesi bana hidroksi etil gruplar cinsinden molekler yer deitirmeyi(MS)
hesaplamak iin:
MS = Bulunan % C2H4O X 162
(100- % C2H4O bulunan) x 44.05
Hidroksipropil niasta:
C3H6dan % C3H6O(kuru) = Net tiyoslfat titer, ml)(N)(2.904 X 100)
(Numune arl, g)( % kuru madde)
452
A
C3H7I dan % C3H6O(kuru) = Net tiyosiyanat titer, ml)(N)(5.808 X 100)
(Numune arl, g)(% kuru madde)
B
Toplam % C3H60 (kuru) = Sonu(A art B)
Susuz Glikoz nitesi bana Hidroksi propil gruplar cinsinden molekler yer deitirmeyi
(MS) hesaplamak iin:
MS = (Bulunan % C3H6O)(162)
(100- % C3H6O bulunan)(58.08)
Notlar ve nlemler:
1) Modern yaklamlar Adipik asit katalizr bulunduunda alken oluumunu nleyen zeisel
hidroiyodik asit (HI) reaksiyonunun temel prensibinden faydalanlr. Bylece sadece alkil
iyodrn llmesi gerekir. Bu reaksiyon karmnn bir ksilen eksrakt gaz kromatografisi
cihaz ile yaplr.
Bu konudaki temel referanslar unlardr.
Y.C.Lee,D.M.Baaske ve J.E.Carter,Hidroksi etil niastann molekler yer deitirme
orannn tesbiti iin Gaz kromatografisi cihaz ile belirlenmesi.Anal.Chem.55,334338(1983)
K.L.Hodges,W.E.Kestler,D.L.Wiederrich and J.A.Grover,Sellloz eterlerdeki alkoksi
yer deitirmesinin Zeisel-Gaz kromatografisi cihaz ile belirlenmesi .Anal. Chem.
51,813), 2172-2176(1979)
2) Kuru numuneler tercih edilir. % 1-2 C2H4O ierikli niastalar iin 0.8-1.0 gram numune
kullanlr ve %10 C2H4O ieren numuneler iin alnacak numune miktarn 0.3 grama
indiriniz. Glikol kalntlar ieren numuneler analizden nce su ile iyice ykanmal ve
kurutulmaldr.
453
Bu metot genellikle mumlu ve mumsuz msr niastas, hind dars ve bunlarn karmndan
oluan niastalara uygulanr.
zel aralar:
yot zeltisi:0,02 N:saflatrlm (damtlm) su ile 0,1 N iyot zeltisini seyreltiniz. Bunu
gnlk olarak hazrlaynz.
Yntem:
Haemocytometer sayma aletini ve kapak camlarn lens okumas ile eer gerekli ise
saflatrlm su kullanarak temizleyiniz.
250 mililitrelik bir beher ierisine 0,30 gramlk numune (Not:2) koyunuz ve 15 mililitre
saflatrlm su ekleyiniz ve niastay kartrnz (Not:3). 3 mililitrelik iyot zeltisini 85
mililitrelik saf su ile kartrnz ve atee kar srl cam bir ubukla kuvvetli bir ekilde
kartrrken niasta dalmna ekleyiniz. ubuu hzl bir ekilde ekiniz ve yapkan damlay
Haemocytometrenin sayc yzne aktarnz. Kapak camn yerine koyunuz ve Haemocytometreyi
mikroskop konumuna getiriniz. 25 karelik iyi taranm merkez blm mikroskop alannda
grnecek ekilde ara aydnlatma ve 250-g bytmesi ile sayma aletini sra halinde
dzenleyiniz (Not:4).25-karelik alandaki krmz ve mavi granlleri ayr ayr saynz,sayma
ilemini dzenli olarak soldan saa ve yukardan aaya doru yapnz.(Not 5 ve 6)
Hesaplama(Not 7):
% Mumsuz niasta = Toplam mavi tanecikler x 100
Toplam mavi tanecikler + toplam krmz tanecikler
454
Notlar ve nlemler:
1. Mumlu niasta tamamen iyotla birlikte krmzya boyanan kollara ayrlm polimerlerden
oluur. Mumsuz niasta iyotla birlikte maviye boyanan amylose (lineer fraksiyon) ierir.
Normal (mumsuz) niasta % 27 amylose ierir.Yksek amylose msr niastas % 50 veya
daha fazla amylose ierebilir.
2. Numune bykl merkez blmde toplam 350-600 tane saym verecek ekilde verilir. Bu
toplam sayda ortaya kacak farkllklar ounlukla teknik sebeplerden kaynaklanmaktadr.
Niasta taneleri kartrma ubuuna yapan damla ierisindeki sayy etkileyerek , dalm
iinde kuvvetli bir ekilde ker. Eer toplam say belirtilen aralktan ok fazla ise dalm
kuvvetli bir ekilde kartrnz ve sayma aletini tekrar doldurunuz ve saym tekrarlaynz.
3. Alkalin dalmlarnda niasta taneleri iyot ile ayn dzeyde boyanmaz veya hepsi
boyanmaz.Eer numune dalm alkali ise iyot zeltisini eklemeden nce Hidroklorik veya
Asetik asit ile seyrelterek asitlendiriniz.
4. Sayma aletini berrak (veya caml) sayma yz ,yanstlan kla yaplan grsel kontrolle
yerletirilebilen 3 mm geniliinde taral bir alan ierir. Bu kare-alan 25 kareye ve bunlarn
her biride 16 kareye blnmtr.
5. Bir araya yapan taneler uygun olmayan dalmn gstergesidir. Bu gibi durumlarda doru
saym yaplmas gtr ve daha gl bir dalm teknii kullanlmaldr.
6. Maviye boyanan tanelerin ou mikroskopta nerede ise siyah grnecektir.Fokustaki kk
deiiklikler mavi rengin granln kenarlarnda grnmesini salayacaktr.Mavi veya
krmzdan farkl bir renge boyanan tanecikler niasta olmayan ve saylmamas gereken
ieriklerdir.
7. ift analiz tavsiye edilir ve sonular % 2 mutlak iinde doru olmaldr. ift sonucun
ortalamasn alnz ve 2 anlaml rakam bulunuz.
455
BLM-XVI
ETLEN GLKOLN ETER VE ESTERLERNN BELRLENMES
( Gelitirilmi bir alkoksil analizi )
Esterlerde ve eterlerdeki etilen glikol miktarnn yar mikro lekle kantitatif (miktarsal)
olarak belirlenmesine imkan salayan gelitirilmi bir alkoksil metodu ve cihaz
gelitirilmitir. Srekli kaynayan scak hidroiyodik asit, etilen glikol kalntlarn kantitatif
(niceliksel) olarak etil iyodr ve etilene ayrtrr ve bu ayran miktarlar toplanarak sras ile
standart gm nitrat ve bromine zeltilerinde hacimsel olarak belirlenir. Bu metot
zcler, polietilen eterleri, plastikletiriciler ve hidroksi etil slfrlere uygulanmasnn yan
sra etilen glikol kalntlar zerine oksijen uygulamalar yerine halojen veya slfr
edeerleri ieren bileenlerin kullanmnda da uygulanmaktadr. Son yllarda etilen glikol
trevleri, zcler, plastikletiriciler vb. olarak olduka fazla miktarda teknik nem
kazandndan dolay bu bileenlerin belirlenip tanmlanabilecei analitik metotlar
gelitirilmesine ihtiya hasl olmaktadr.
Bu gne kadar gelitirilen metotlarda glikol eterlerin analizini tanmlayan tek metot eterin,
kromik asit oksidasyonuna ve arta kalan dikromatnda titrasyonuna dayal olan bir metottur.
Bu metot mono metil ve etilen glikoln etil eterleri gibi bileenler arasnda hemen ayrm
yapmakla birlikte glikol eterin sadece ok az bir miktarda olduu yerlerde, rnein hidroksi
etil selloz veya bir ok glikol eter ve ester plastikletiricileri gibi karmak yaplarda
uygulanmas zor olan bir metottur. Metil ve etil eterlerin analiz metotlar Zeiselin
almalarndan beri bilinmekte olup Zeisel, eterleri buna denk gelen alkil iyodrlere ayrmak
iin srekli kaynayan hidroiyodik ( hydriodic ) asitleri kullanlmaktadr.
ROR + 2 HI -----------------> RI + RI + H2O
Bundan sonra alkil iyodrler damtlm ve gm iyodr oluturmak iin gm nitrat ile
reaksiyona sokulmu ve oluan gm iyodr gravimetrik olarak belirlenir.
Viekoek ve arkadalar alkil iyodrleri belirlemek iin bir metot gelitirmilerdir. Bu
aratrmalarn hibirisi metodun 1,2- glikol eterlerinin analizine adaptasyonu ile ilgili bir
aklama getirmemilerdir. Meisenheimer etilen glikol ve hidroiyodik asidin dk ve
deiken miktarlarda etil iyodr oluturduunu kefetmilerdir. Grun ve Bockissh, srekli
kaynayan hidroiyodik asitli etilen ve propilen glikollerin yaklak % 50 miktarnda alkil
iyodr ve sras ile etan ve propan olarak belirlen gazlar oluturduklarn bulmulardr ve
bunun zerine glikoller de Zeisel metodu kullanma fikrinden vazgemilerdir. Davis, Zeisel
metodunu fenoksi etanole uygulam ve dk, deiken deerler elde etmilerdir. Lawrie ve
arkadalar hidroksi etil selloza Zeisel analizini uygulayarak etil iyodr elde etmiler, fakat
yeniden retilebilirlik deeri ile ilgili her hangi bir veri rapor etmemilerdir. Dioksann
hidroiyodik asit ile 100 derecede leklendirilmi bir boruda ayrtrlmas sonucu kk
miktarlarda etil iyodr elde edildii rapor edilmitir. Baz dier raporlarda da gazl hidrojen
iyodrn, etilen glikol etilen iyodre dntrd ve benzer ekilde 100 derecedeki
konsantre hidroiyodik asidin dietilen glikol, etilen iyodre ayrtrd belirtilmitir. Alkil
iyodrn sya ve a kar dengesiz olduu uzun yllardan beri bilinmektedir ve bu
dengesizlik saf olefinlerin hazrlanmas iin kullanlmtr. yodine ve olefinlere olan bu tr
ayrmlarda iyodik iyonlarn varl olumlu etki yapmaktadr. Buraya kadar zetlenen daha
nceki alma sonular gstermitir ki etilen glikol trevlerinin ve scak konsantre haldeki
hidriyodik asidin rnlerinin etil iyodr ve etilen olmas muhtemeldir. Polietilen oksidin
srekli kaynayan hidroiyodik asit ile makro-ayrtrlmas eklindeki bir n alma ve gazl
456
rnlerin analizi gstermitir ki retilen etil iyodr ve etilen balang malzemesi iin
kantitatif olarak hesaba katlmtr. Bu bulgu deiik alkoksil analizlerinin neden bu tip
bileenlerle kantitatif olarak yeniden tekrar edilebilir sonular vermemesini izah etmektedir.
Eer etil iyodr iin absorpsiyon ortam olarak gm nitrat kullanlrsa etilen kamaktadr.
Bir bromine-asetik asit zeltisi kullanlmas durumunda ise etilen ekstra brokica ya
reaksiyon gstermekte fakat bu tespit edilmemekte ve etil iyodrn oksidasyondan oluan
iyodat iyonlarnn daha sonraki titrasyonlar ile etkileime girmemektedir. Dier taraftan
etilen glikol kalntlar ieren bir bileendeki metoksil ve etoksil gruplarn belirlemek iin
olaan alkoksil analizleri uygulandnda ise kalntlarndaki etil iyodr yznden alkoksil
bileeni asndan sonular her zaman yksek kmaktadr. Bu belirtilen metot ile etilen glikol
kalntlar veya etilen glikol kalntlar ile birletirilmi metoksil ve etoksil gruplar kantitatif
olarak belirtilmektedir.
Deney Tertibat:
Analiz iin gelitirilen deney tertibatnn lekli ekilde gsterilmitir. Tertibatn baz
paralar; reaksiyon iesi, kondenser ve Clarkn alkoksil deney tertibatnn ilk absorpsiyon
borusundan olumaktadr. Bu paralar helisel ekilli bir Widmer damtma kolonundan
yaplm absorpsiyon borusu D, ve standart bir konili (24/40) gaz girii adaptr takip
etmektedir. Tertibatn boyutlar diyagramdan u ekilde kolaylkla belirlenebilir. Karbon
dioksit giri borusu, 1 mm i apl; A iesi, 28 mm apl ; 12/18 standart konili bala;
kondenser, 9 mm i apl ; B tutucu girii, 2 mm i apl; C tutucusuna giri, 7/15 standart
konili bala, 2 mm i apl boru; C tutucusu, 14 mm i apl; D tutucusu, i boru, 8 mm i
apl, helisin altnda 2 mm aklk; helis, 1.75 mm ubuk, 23 dn, her dn iin 8.5 mm
ykselme; d boru, yaklak 12.5 mm i apl; yan kol, sokulan helisin st ksmndan 7 cm,
3.5 mm i apl, altta 2 mm lik bir aklk.
Ak ayarlayan musluk silikon ya ile yalanmaldr. Absorpsiyon borular, bir ubua
yaklak 60olik bir a ile tutturulmu ve uygun aralklarla bir seri eklinde dzenlenmi
metal levhalar yardm ile gayet rahat bir ekilde aslabilir.
Dk miktarda kullanlm selloz eterlerin analizi iin gsterilen kapasitenin iki kat olan
bir reaksiyon iesi kullanlmtr. Deney tertibatnda mmkn olduunca az balant eleman
kullanlmas istene bir durum olmasna ramen ve cam balantlarn kullanlabilecei bir
deney tertibat yaplmas mmkn olmakla birlikte C ve D borular iin kauuk balant
elemanlarnn kullanlmas her hangi bir sorun yaratmamaktadr ve balant elemanlar
istenilen esneklii salamaktadr.
Reaktifler (ayralar):
1- Hidroiyodik (hidroiyodik asit) asit :
Reaktif seviyesi asidi, krmz fosfor zerinde bir atmosferlik karbon dioksitte damtmak
sureti ile srekli kaynayan hidriyodik asit (zgl arl 1.70 ve kaynama noktas 126-127
C olan) hidriyodik asit hazrlanmtr. Hava ve fosfor hidritleri karmnn alcda muhtemel
patlamasn nlemek iin yeterli tedbirler alnmaldr.
Asit kullanmndan sonraki birka gnlk sre ierisinde damtlmaldr veya bir atmosferde
karbon dioksit veya azot ile damtldktan sonra koyu renkli ve szdrmazl salanm
ielerde muhafaza edilmelidir. Asit slfr bileenlerinden ve fosfin ve hipofosforik asitlerden
457
arndrlm olmaldr. Bazen hidroiyodik asit iin bir dengeleyici olarak kullanlan
hipofosforik asit, birka iyodine kristalleri ilave etmek ve ardndan da krmz fosfor ile
damtmak sureti ile yok edilebilir.
Damtlm asitteki fosfin, atmosferik oksijenle olaan d denge vermesi ile ve asit zerine
tutulan gm nitrat kadnn siyahlamas ile belirlenebilir. Bu kirlenme, fosfor kullanlarak
damtma ilemlerinde ounlukla grlr, fakat hidriyodik asidi srekli olarak aktp
buharlarn artk gm nitrat kadn kahverengi veya kahverengimsi bir renge dntrrler.
2- Gm Nitrat zeltisi:
Gm nitrat (15 g) 50 ml su ierisinde zlm ve sonra da 400 ml mutlak etil alkol ilave
edilmesi ile hazrlanr. Bir ka damla konsantre nitrik asit ilave edilir. Bu zelti 0.05 N
Amonyum tiyosiyanata gre Volhard metodu ile standardize edilir. zelti ok dengeli olup
kullanmla ok az bir deiim gstermektedir.
3- Bromine zeltisi:
Bromine (1 ml) kuru potasyum bromr (5 g) ile doyurulur ve 300 ml C.P. glasiyel asetik
aside ilave edilir. Bu zeltinin 15 mililitresi yaklak 40 ml 0.05 N Sodyum tiyoslfata
edeerdir. Bu zelti koyu renkli bir ie ierisinde karanlk bir yerde muhafaza edilir.
Alternatif olarak bromine ve potasyum bromrn, metanolik bir zeltisi de kullanlabilir.
Mutlak metanol (500 ml) kuru potasyum bromr (10 g) ile doyurulur ve 1.8 ml bromine ilave
edilir. Bu zeltinin 15 mlsi 40 -50 ml aras 0.05 N Sodyum tiyoslfat gerektirmektedir. Bu
zelti yukarda anlatld ekilde muhafaza edilmelidir. Bu zelti kzdrlm sodyum
tiyoslfat ile standardize edilir.
4- Dier reaktifler:
Aada gerekli zeltiler her hangi bir zel tanmlamaya gerek duymamaktadr.
Potasyum iyodr % 10 sulu zeltisi
Slfrik asit zeltisi (% 10luk zeltisi)
Sodyum tiyoslfat zeltisi (0.05 N standart zeltisi)
Amonyum tiyosiyanat zeltisi (0.05 N standart zeltisi)
Niasta belirte zeltisi (% 10luk sulu zeltisi)
Demir amonyum slfat belirteci zeltisi (Doyurulmu konsantre edilmi ve filtre edilmi
zeltisi)
Numune Boyutu:
Doruluk ve tam ayrtrma salanmas iin numune boyutunun seimi nemli olmaktadr.
ok fazla eter ieren numuneler 50 ila 100 mg arlnda olmaldr ve tam ayrma iin bir
saat, iki saat veya daha fazla zaman gerekebilir. %10dan daha az miktarda glikol kalnts
ieren numuneler iin 200 ila 300 mg aras numune ve gsterilen kapasitenin iki kat bir
reaksiyon iesi kullanlr. Buna paralel olarak hidroiyodik asit miktar da artrlmaktadr.
Analiz yntemi:
458
% C2H4O
= % C2H4O
459
(2)
(3)
(4)
Her halkarda son rnlerden ikisi etil iyodr ve etilen olup bu rnlerin toplam maddedeki
glikol eter gruplarna edeerdir. Elbette dier kaynaklardan uucu alkil halidleri mevcut
olabilir. Hibir parafin hidrokarbonlar retilemez.
Aadaki denklem 1den 4e kadar olan denklemlerin toplam olup burada yer alan x, 1den
daha az olan bir deikeni ifade etmektedir.
ROCH2CH2OH + ( 3 + x) HI -----> RI + (x) CH3CH2I + (1-x) CH2=CH2 + I2 + 2H2O
(5)
Elde edilen etil iyodr ve etilen oran, deney prosedrnn uygulanmas ksmndaki
tartmalar ksmnda da belirtildii gibi birka reaksiyon artna bal olarak deimektedir.
Tablolarda sunulan geni bir yelpazedeki yaplar arasnda yukarda aklanan reaksiyon
460
461
Yukardaki denklemlerden ilk ikisi alkil iyodrler iin kullanlan Viebock absorpsiyon
sisteminin temelinin oluturmaktadr. Eer ekstra bromine ile reaksiyona giren fakat iyodat
iyonlar ile reaksiyona girmeyen standardize edilmi bir seici azaltc reaktif bulunabilmi
olsa idi glikol eterlerinin belirlenmesi iin bu tek zm sistemi olarak kullanlrd. Alkil
iyodr, iyodat iyonlarnn titrasyonu ile olefin ise balangtaki toplam bromine ile ekstra
bromine ve alkil iyodr ile reaksiyonda kullanlann toplamnn fark alnarak bulunabilirdi.
Standart formik asit ekstra bromine ile seici fakat stokiyometrik olmayacak bir ekilde
reaksiyona girdiinden bu asidi bu ama iin kullanma abalar baarszlkla sonulanmtr.
Daha nce ifade edildii gibi deiken eter ierikli ve znebilir numuneleri adapte edilen
ynteme uydurmak iin yaplan eitli ayarlamalar dnda bir ok etilen glikol trevleri her
hangi bir zorlukla karlamakszn analiz edilebilir. Elde edilen alkil iyodr ve olefin orann
birka faktrn etkiledii tespit edilmitir. Yksek % orannda alkil iyodr elde edilmesini
tevik eden faktrler unlardr;
1) Taze damtlm hidriyodik asit
2) Kk miktarda alnacak numune
3) Reaksiyonun ilk aamasnda uygulanacak dk scaklk.
Etilen glikol di-O-(penta asetil-d-glukonat) (Tablo I) analizi sonucunda elde edilen deerler,
yalanan hidriyodik asidin etkisini gstertmekte olup art arda yaplan deneylerde numuneler
sras ile bir iki gnlk olmaldr. Genelde etil iyodrn etilene oran toplam sonu zerinde
bir etki oluturmamakla beraber etilen miktar ok fazla olup hzl bir ekilde yaylmas
durumunda absorpsiyon tp etileni tamamen alamamtr. Analitik bir metodun uygun
olduu bir zaman sresi boyunca % 100 alkil iyodr veren bir artlar kombinasyonu
bulunmamaktadr. Klorine ieren bileenler iin anlatlan prosedrde her hangi bir deiiklik
yapmaya gerek duyulmamtr, fakat slfr ieren bileiklerde yaylan hidrojen slfr
toplamak iin fosfor tutucuda kadmiyum slfat kullanmna ihtiya duyulmaktadr.
(Tablo III; eitli maddelerin analizi)
(Tablo IV; Tipik hidroksietil selloz analizi)
Tiyodiglikol (Tablo III) sadece % 50 etilen ve bir kristalin sblimesi retilmitir. Oluan
sblime, tiyodiglikol ve hidriyodik asit ile hemen olutuu tespit edilen 3,8-diiyodoetil slfr
yerine 1,4-dithiane (erime noktas 110 C) olarak tespit edilmitir. iede fenol ve propiyonik
anhidrit karm kullanlarak ve daha ileri gitmeden nce reaksiyon karm 110Cde 2 saat
stmak sureti ile ditiyo-sabesik asit baarl bir ekilde analiz edilebilir. Btoksi etil ftalat
analizinde (Tablo II) karbon dioksit ak hz azaltlmad ve ya banyosu maksimum 140C
altnda tutulmad srece ok yksek deerde sonular elde edilebilmektedir.
Propil ve butil iyodrlerden etil ve metil iyodrlerin baarl bir ekilde ayrtrlabilmesi iin
su ile soutulan kondenser kullanmna ihtiya bulunmaktadr.1,2 Propil glikol eterlerin etilen
glikol eterlerinin takip ettii reaksiyonlarn aynsn takip etmekte olduu ve propilen ve
izopropilen iyodrleri oluturduu bulunmutur. zopropilen iyodrleri reaksiyon iesinden
olduka zor bir ekilde damtlm olup bunlar yukar doru srklemek iin kondenser ile
fosfor tutucuyu stmak ve ok yksek ak hzlar oluturmak gerekmektedir.
Tartma:
Elde edilen veriler gstermektedir ki ok geni bir yelpazedeki glikol trevlerinin analizi iin
burada anlattmz metodun doruluu ve eksiksizlii tatmin edici derecedir. Elde edilen alkil
462
iyodr yzdelerini gsteren tablolardaki stunlar maddeleri kontrol etmek iin Zeisel ve
Vieboeck metotlar kullanlm olsa idi elde edilecek olan deerleri gstermektedir. Genelde
bu deerler dk oranlarda ve deikendirler. Tekrar edilen analizler sonucunda elde edilen
alkil iyodr miktarlar ounlukla benzer byklktedir, nk bir birini takip eden analizler
benzer artlar altnda yaplmaktadr. Etilen olarak belirlenen glikol niteleri %leri alkil
iyodr %lerine eklendiinde elde edilen toplam hesaplanan deer ayndr.
Birka saflatrlmam plastikletirici numuneler (Tablo II) ile yaplan tekrar testleri sonucu
elde edilen deerler kendi aralarnda uyumlu olmakla birlikte hepsi hesaplanan deerlerden
daha aa olmaktadr. Bu farklla neden olmayan maddelerin varl muhtemel bir neden
olarak gsterilebilmektedir. Analizler ile uyum gstermeyen yaplar veya maddeler; eter,
ester slfr vs. den elde edilen uucu olan alkil iyodrleri veya 1,2 diiyodrleri reten yaplar
ve sonuta olduka az uucu mono iyodrlerin oluaca gazl olefinlerdir. Eer metil, etil ve
muhtemelen izopropil iyodrlerin potansiyel olarak mevcut olduklar biliniyor ise bunlarn
hesaplara dahil edilmesi, bu yaplan ilemdeki metoksi ve etoksi trevleri (Tablo I ve II)
rneinde belirtildii gibi tm sonular gikol kalntlar olarak hesaba katarak bulunur.
Aseton uyumsuz olan bir maddedir, nk bromine ile hemen reaksiyona girmektedir. Eer
deney dzenei kurutma ilemleri iin kullanlacaksa analizlerin yaplmasndan nce dikkatli
bir ekilde kurutulmaldr. Metoksil ve metil ester gruplar Cooke ve Hilbert tarafndan
modifiye edilen Willstatter metodunun ayr bir analiz olarak yaplmas sureti ile glikol
kalntlar varlnda bile belirlenebilir. Elbette dier ester gruplar gibi metil ve etil ester
gruplarnn belirlenmesi de art olarak sabunlatrma ilemi yntemiyle de yaplabilmektedir.
Deiik hidroksi etil selloz trevlerinin doru bir ekilde konulmas ilemi ile ilgili ilk defa
bu almalarda yer verilmitir. Daha nceki hesaplamalarn ou kullanlan eterleme
elemann veya rnn arlnda olan artma miktarn esas almakta idi. Aka
grlmektedir ki burada anlatlan analiz metodu hidroksil eter gruplarnn ferdi niteler olarak
m yoksa deiik boyutlardaki poli etilen oksit birimleri ierisinde mi mevcut olduunu
belirlememektedir. yle grlmektedir ki ikame miktar arttka poli etilen oksit birimleri
ierisinde olma ihtimali daha yksektir ve F numunesi (Tablo IV) rneinde de ki burada 4,1
glikol kalntlar 3 selloz hidroksil olarak datlmtr. Selloz trevlerindeki hidroksietil
ierii konusunda bamsz bir kontrol, Cellosize WS-100 durumunda piridin ve asetik
anhidrit ile triasetat hazrlayarak ve bu numune ile selloz triasetat arasnda gzlemlenen
asetil deerini retmek iin gerekli olan glikol kalntlar saysn hesaplayarak elde edilmitir.
Bu tr bir metot daha yksek oranda hidroksi etil selloz ikame edilen trevleri iin uygun
olmaktadr. Daha nce hidroksi etil selloz dorudan analizi gerekletirilen bir metot
gerekletirilemediinden hazrlananlarn metotta yerine konmas ile bu trevlerin
zlebilirlii arasndaki iliki hakknda da bahsetmek gerekir. Tablo IV deki veriler
gstermektedir ki etilen oksit ve alkali selloz (% 10 sodyum hidroksit, %30 selloz)
arasndaki reaksiyonun verimi etilen oksit miktar 0.25 molden 1.0 mole kadar arttka %
68den % 40lara kadar dmektedir. Pe pee yaplan 1.0 mol konsantrasyonlardan daha
fazla miktarda etilen oksit ilave edilmitir. Etilen oksidi daha dk konsantrasyonlarda ilave
etmek ile dikkate deer lde yksek oranda verimler elde edilmektedir. Burada sunulan
analizlerin saysndan bu trevlerin zlebilirliinin ilave edilen miktarna bal olarak nasl
olduu hakknda baz genellemeler yapmak ak olarak mmkn olmamaktadr. 0.33 mol
hidroksi etil grubu glikoz nitesi (G.) zerinde bu trevler souk suya artan miktarlarda
daha hassas olmaktadr ve sonu olarak 1.0 ila 1.2 mol G.. deerlerinde zlmektedir. Her
G. iin 0.5 mole kadar bunlar scak suda kullanlabilir. Her G.. iin 0.75 mol zerinde
bunlar alkol ve asetik asit tarafndan nemli oranda artmaktadr. Gl organik zclerde
znrlk her G. iin yaklak ayn mol deerlerinde olmaktadr ve sonuta yaygn
463
464
BLM-XVII
YALARIN ANALZ
I-ANALTK YNTEMLER
A- RMI ( RECHERT MESSL NDS ) :
Yalarn bnyesinde bulunabilecek ya asitlerinden Butirik (C4), Hekzanoik (C6) ve Oktanoik
(C8) asidin tespitine ynelik yaplan bir analiz yntemidir. Bu analiz yntemi tereya
miktarn belirlemeye ynelik yaplan bir ilemdir. Bu ya asidi RMI dzeneinde
destillenebilen (destilasyon ileminde buharlaarak RM dzeneinde destillenebilen) ya
asitleridir. Bu uucu ya asitlerini ieren tek ya tereyadr. Her ne kadar sabunlama indisi,
iyot indisi ve erime noktas bakmndan tereyana benzer bir karm elde edilebilirse de RM
bakmndan tere yana benzer bir karm elde edilemez. RM dzenei ile yaplan
destilasyon ileminde C14e kadar olan ya asitleri destillenir.
a) Gerekli reaktifler:
1- Gliserin (d: 1.26 g/cm3)
2- KOH zeltisi : 75 gram saf susuz KOH bir kaba tartlr ve zerine 50 ml su ilave edilir ve
soutularak iyice znmesi salanr, soutulur daha sonra 100 ml ye tamamlanr.
3- Slfrik asit zeltisi (25 ml H2SO4 alnr su ile sramalara da dikkat edilerek litreye
tamamlanr)
4- Fenolftalein zeltisi % 1lik (1 gram fenolftalein alnr ve 50 mililitre etil alkolde iyice
znr ve zerine 50 mililitre su ilave edilir.)
b) lem:
500 militrelik bir balona (veya 250 mililitrelik erlenmayere) ya numunesinden 5g 0.01 g
hassasiyetinde tartlr ve zerine 20 gram gliserin ve 2 mililitre berrak halde hazrlanm ve
dinlendirilmi KOH zeltisinden ilave edilir ve balon yava yava dndrlmek sureti ile
sramalara da dikkat edilerek iyice sabunlatrlr ve tm ya sabunlap berrak hale
gelinceye kadar stmaya devam edilir (sramalara kar azami dikkat gsterilmelidir). Daha
sonra 75-80 Ce kadar soumaya braklr ve bu scakla soutulduktan sonra zerine
kaynatlm sudan daha kaynar halde iken alnr ve 90 militrelik ksm balona yava yava
boaltlr. Bu ekilde berrak bir sabun zeltisi elde edilmi olur. zerine 5 damla metil oranj
zeltisi (5 gram/100 ml) ve 50 mililitre slfrik asit zeltisinden (3) ilave edilir. Beyaz bir
zelti olumaldr. Eer tam bir beyaz zelti olumaz ise bir iki damla daha slfrik asit
zeltisi ilave edilir. zerine 0.1-0.2 gram snger ta konulur ve RM dzeneinde
destilasyon ilemi balatlr. Dzenein altnda bulunan 110 mililitre gstergeli kaba 20
dakika ierisinde destilenecek ekilde RM dzenei ayarlanr ve destilasyon ilemi balatlr.
110 mililitre tamamlandnda destilasyon ilemi bitirilir ve 110 mililitre olarak tamamlanm
destilat 9 santimetre apndaki szge kadnda szlr. Eer sznt 2-3 tekrarlanp yinede
berrak olmassa 2-3 gram kieselgur ilave edilir, alkalanr ve szlr. Suda znmeyen asitler
kieselgur tarafndan tutulur, 100 ml berrak zelti zerine 5 damla %1lik fenolftalein
zeltisinden ilave edilir ve 0.1 N NaOH zeltisi ile pembe renk kalc oluncaya kadar titre
edilir. Bir kez de numunesiz, gliserin ve slfrik asit ve 90 militre scak su ile hazrlanm bo
465
(blank) deney yaplr. Bu bo deneyde elde edilen 110 militre destilattan 100 mililitrelik
ksm szlerek alnr ve ayn ekilde fenolftalein zeltisine kar 0.1 N NaOH zeltisi ile
titre edilir ve numunede bulunan alkali sarfiyatndan blankte bulunan sarfiyat karlr.
RMI
Tereya
Zeytin ya
Koko ya
Dier yalar
PI
24-31
KI
1.5-3.0
19-26
3-8
15-18
1-2
10-12
0.5-1.0
3-8
0.5
Yunus bal ya
466
(Kyi belirlemek iin Ba (OH)2 ile titre edilerek ntrletirilmi, buharla uan ve suda znen
ya asit zeltisine gm slfat katlr. Suda znmeyen gm tuzlar szlr. Szntye
slfrik asit zeltisinden ilave edilir ve RM dzenei ile damtlr (RMde belirlenmesinde
olduu gibi) damtk szlr ve sznt 0.1 N Ba (OH)2 ile titre edilir. )
a) lem:
100 ml RM damt 0.1 N Ba(OH)2 zeltisi ile 5 damla fenolftalein ile birlikte ak pembe
renge kadar ntrletirilir. 0.3 gram ince toz haline getirilmi Ag2SO4 ilave edilir ve ara sra
alkalanmak sureti ile 1 saat sre ile karanlk bir blmde bekletilir. Bu karm daha sonra
szlr. Bu szntden 100 mlsi RM balonuna alnr ve zerine 35 ml kaynatlm ve daha
sonra soutulmu veya damtk sudan alnr. zerine 10 ml slfrik asit zeltisinden (daha
nce belirtilen) ilave edilir, balon ierisine 3-4 tane kaynama ta atlr ve RM dzenei ile
20 dakikada 110 ml damtlr. Bu damtktan 100 ml alnr ve fenolftaleine kar 0.1 N
Ba(OH)2 zeltisi ile titre edilir, ayrca birde numunesiz bo deney yaplr.
K: A x 121 ( 100 + B ) / 10.000
A: Titrilemede harcanan (ikinci titrileme) Ba(OH)2in ml olarak hacmi- Bo denemede
harcanan 0.1 Ba(OH)2in ml olarak hacmidir.
B: RM damtnn (birinci titrileme) titrileme iin harcanan 0.1 NBa(OH)2in ml cinsinden
hacmidir.
D-) A- ve B- NDS:
I-) A-ndisi:
6.4 gram ya numunesinden sabunlama sonucu elde edilen ya asitlerinden MgSO4 ile
kmeyen fakat AgNO3 ile ken ya asitlerinin 0.1 N asit cinsinden deeridir.
A-ndisinde Hekzanoik, Oktanoik ve Dekanoik ya asitleri Mg tuzu ile znrler ancak Ag
tuzu ile znmezler.
II-) B-ndisi.
6.4 gram ya numunesinden elde edilen ya asitlerinin hem MgSO4 ve hem de Ag2SO4 ile
kmeyen uucu ksmnn 0.1 N asit cinsinden ifadesidir.
B-ndisinde; Butirik asit Mg tuzu ile ve Ag tuzu ile de znr. (tereya iin karakteristik
Butirik asit yzdesisi 3-4 arasndadr, Hekzanoik asit iin ise %1.5dir) Buna karlk koko
yanda Butirik asit bulunmaz. Hekzanoik asit (C8) % 10 civarnda, dekanoik asit (C10) % 7
civarnda ve Dodekanoik asit (C12) ise % 45 civarnda bulunur. Gm tuzu balca Butirik
asit ve Hekzanoik asidin (C4 , C6) Mg tuzlar suda znr, C12 ve daha yukar asitlerin Mg
tuzlar ise suda znmezler.
a) Gerekli reaktifler:
467
12345678-
b) lem:
Yaklak 700 ml lik dibi dz bir balona 20.0 gram ya numunesinden tartlr ve zerine 30
gram gliserin ve 6 mililitre KOH zeltisinden ilave edilir ve ufak bir alevde yava yava
dndrlerek tamamen berrak bir zelti elde edilinceye kadar sabunlatrlr. Biraz soumaya
braklr, daha sonra bu balondakiler 40 gram oluncaya kadar scak su ilave edilir, daha sonra
80 C ye kadar stlr ve kuvvetlice alkalayarak yine 80 C deki 103 ml MgSO4 zeltisi
ilave edilir. Bir cam bilye ile ve alkalamak sureti ile 10 dakika 80 C de tutulur. Kuvvetlice
alkalayarak musluk suyu altnda 20 C ye soutulur. 5 dakika dinlenmeye braklr ve
kvrml szge kadnda szlr ( sznt I ) ayn ekilde bir de yasz bir bo deney
yaplr.
A-ndisi: Bu szntden 200 ml alnr, 20 gram sodyum nitrat bulunduran 250 ml lik balon
jojede fenolftaleine kar 0.5 N H2SO4 ile gl pembesi rengi kaybolana kadar ntrletirilir.
Tuz zndkten sonra alkalayarak 25 ml 0.2 N AgNO3 zeltisi ilave edilir ve su ile 250
ml ye tamamlanr, balonun az skca kapatlarak kuvvetlice alkalanr daha sonra 5 dakika
dinlenmeye braklr ve szlr. 20 ml gm nitrat zeltisine karlk gelen 200 ml sznt
6 ml doymu amonyum demir ( III ) slfat zeltisi ve 4 ml seyreltik nitrik asit ile kartrlr
ve gm fazlas 0.1 N amonyum rodanr ile titre edilir. Maddeli deneme gm nitrat
harcanmasndan maddesiz ( bo ) deneme gm nitrat harcanmas ( sarfiyat ) karlr ise
C6, C8, C10 ya asitleri iin kullanlan gm nitrat bulunur ve bu bulunan deer A-ndisini
verecektir.
B-ndisi: 200 ml sznt 500 mllik erlen de 0.5 N H2SO4 ile yukarda belirtildii gibi
ntrletirilir ve su ile 250 ml ye tamamlanr. 30 C de tutulan zeltiye kk paralar
halinde 2 gram toz haline getirilmi gm slfat kartrlarak ilave edilir ve 5 dakika
kuvvetli bir ekilde alkalanr. 5 dakika 20 C de tutulur ve daha sonra szlr. 200 ml
szntye kaynama ta konularak ve 50 ml slfrik asit zeltisi ilave edildikten sonra 500
ml lik balonda RM dzenei ile tam 200 ml damtlr. Bu damtlan ksm 0.1 N NaOH
zeltisi ile fenolftalein e kar gl pembesi rengi kalc oluncaya kadar titre edilir ve birde
bo ( maddesiz ) deneme yaplr ve bu bo denemedeki sarfiyat numune ile yaplan
harcamadan karlr. Bulunan rakam B-ndisini verir. Ortalama olarak yalarn A ve B
indisleri yledir.
A-ndisi
B-ndisi
Koko ya
27.7
2.75
Palmist ya
16dan fazla
30.0
Tere ya
6.7
33.4
468
Dier yalar
0.6
0.6
KOH ( 75 gram/100ml)
Gliserin (d:1.26 g/cm3)
Doymu potasyum slfat zeltisi (% 10luk)
Seyreltik slfrik asit zeltisi (1+3)
Koko ya sabunu zeltisi: 50 gram koko ya 50 gram gliserin + 20 ml KOH zeltisi
ile kartrlr ve birlikte (bir litrelik balonda) dikkatli bir ekilde kprme bitip berrak bir
zelti elde edilinceye kadar sabunlatrlr. 100Cin altna soutulur ve dikkatli bir
ekilde seyreltilir.
b) lem:
5 gram ya numunesinden 250 mllik balona (veya erlen mayere) alnr ve zerine 2 ml KOH
ve 10 ml gliserin konur ve iyice kartrlr. plak bir alevde dndrlerek sabunlatrlr.
Reaksiyonun sona erdii karmn birden berraklamas ile anlalr. Biraz soutulduktan
sonra zerine 150 ml K2SO4 zeltisinden kartrlarak ilave edilir. 20 Cye soutulur. 5 ml
slfrik asit zeltisi ilave edilerek asitlendirilir ve zerine 10 ml koko sabunu zeltisi ve bir
bak ucu (yaklak 0.1-0.2 g) temizlenmi kieselgur ilave edilir. 5 dakika kuvvetle kartrlr
ve kuru bir kvrml szge kadndan szlr. 125 ml berrak sznt 500 mllik balonda 50
ml su ile seyreltilir ve biraz kaynama ta konularak RM dzeneinde 20 dakikada 110 ml
damtlacak ekilde ayarlanr ve 110 ml damtlr. Damtlan ksm szlr ve 0.1 N NaOH
zeltisi ile fenolftaleine kar titre edilir. Sabun zeltisi ve gliserin ile yasz olarak bo
(maddesiz) deneme yaplr ve burada harcanan alkali mililitresi nceki titrasyon da harcanan
miktardan karlr. Bulunan fark 1.4 ila arplarak butirik asit indisi bulunur. Tereya iin
butirik asit indisi 20 ve koko ya iin 0.9dur. Dier yemeklik kat yalarda ise 1 olarak
alnr. Koko ya bulunmayan bir kat ya karmndaki tereya yzdesi butirik asit indisinin
5.1 ila arplmas ile elde edilir. Koko ya bulunmas durumunda bunun miktarna gre bir
kartma yaplr. Koko ya ls olarak sabunlama indisi alnr ve koko yann
sabunlama indisi 260 ve tm dier yalarda ise 200 kabul edilir. Buradan;
Tereya yzdesisi: 5.1 x B (Si 200) x 0.085 bulunur.
B: Butirik asit indisi
Si: Sabunlama indisi
Bir ya karmndaki st ya miktar iin ya karmndaki butirik asit miktar olarak
belirlenir yada gaz kromatografisi ile bulunur.
469
F- RODAN NDS(R):
Tiyosiyanojen rodan) (SCN)2 , doymam asitlerin ift balarna balanarak tiyosiyanojen
(rodan) trevleri olutururlar. ift ba says birden fazla olan ya asitlerinin bu ifte
balarnn hepsine iyot nicel olarak balanr. Rodan SCN radikali iyot balanmas ile rodan
radikali monoetanoid asitlerin tek ifte bana nicel olarak balanrken ifte balar konjuge
olmayan dietenoid asit ifte bandan ikisine nicelden biraz daha az olarak balanmaktadr.
100 gram ya tarafndan absorbe edilen rodana edeer miktar iyot (gram olarak) rodan
indeksini verir. Analiz ilemi aynen iyot indeksi belirlenmesinde olduu gibi tartlan ya
asetik asitli ortamda hassas bir ekilde tartlm tiyosiyanat reaktifinin fazlas ile muamele
edilir. KI ilave edilerek reaksiyona girmemi rodana edeer miktar aa kan iyot
tiyosiyanat ile titre edilir.
2I- + (SCN)2 =
I2 + 2 SCN-
0
89.9
181.0
273.5
Rodan indisi
0
89.9
93.9
163.0
470
2-Asetil indisi:
Asetil indisi: [Hidroksil indisi / 1+ 0.00075 x Hidroksil indisi] bulunur.
Hint yann asetil indisi 146-156 arasdr.
H-AST NDS:
(hidroksil indisinin tespitinde kullanlan):
a) lke:
Ya bir etanol-dietil eter karmnda zlr ve ierisindeki serbest ya asitleri alkali ile
fenolftaleine kar tire edilerek bulunur.
471
b) Kullanlan reaktifler:
1- Alkol-eter karm (1+1 orannda hazrlanr ve ntrletirilir)
2- NaOH (0.1 N su ile hazrlanm)
3- Fenolftalein (% 1lik)
c) lem:
Yaklak 5 gram ya numunesinden 0.01 g hassasiyetinde 250 mllik bir erlen mayere
tartlr ve zerine 25-50 ml ntralize edilmi etanol-eter karm konur ve iyice znmesi
salanr. Hazrlanan bu zelti 2-3 damla fenolftalein ile renklendirilir ve dnm
noktasna kadar 0.1 N (fazla ya asidi ieren ya numunelerinde 0.5 N NaOH alnr)
NaOH ile titre edilir. (5 saniye ak pembe renk elde edilinceye kadar)
Asit indisi: (A) : 5.61 a x f / T , Asit derecesi (ml, 1 N alkali) : 100 x a x f / T
Serbest ya asidi (FFA) : % M x a x f / 100 x T
a: Harcanan alkali miktar (0.1 N)
f: Alkali hacimsel arpan (faktr)
T: Tartm olarak alnan numune miktar (gram olarak)
M: Sz konusu ya asidinin molekl arl (oleik asit cinsinden M: 282, Palmitik asit
cinsinden M: 256, Laurik koko ve hurma ekirdei yaasit cinsinden M:200 ve ersik
asit cinsinden M: 338 dir.)
FFA (serbest ya asitleri): M x A / 561 olarak bulunur.
472
1.Kapsam:
Stl veya stsz kakao rnlerinde, kremalarda, acbadem veya fndkl rnlerde ve et
rnlerinde toplam yan belirlenmesine uygun olan bir yntemdir.
2.lke:
Proteine balanm olabilecek yan serbest hale geirilmesi gayesi ile rn sulandrlm
hidroklorik asit ile hidrolize edilir. Daha sonra hazrlanan rnek filtreden geirilir ve asitten
tamamen arndrlncaya kadar ykanr. Kurutulur ve petrol eteri ile ekstrakte edilir.
3.Kullanlan cihazlar:
Direkt solvent ekstraksiyonu yoluyla ilgili gerekli aletler (rnein: ya ekstraksiyon cihaz),
100 ila 101 Ca ayarlanabilir bir hava sirkilasyonlu etv. 28 mm x 100 mm ebatlarnda
ekstraksyon yks
4. Kullanlan reaktifler:
1) HCl (Hidroklorik asit) (d: 1.18)
2) Petrol eteri (Kaynama noktas 40-60 C aras olan)
3) Gm nitrat zeltisi (0.1 N)
4) Celite
5) Whatman No: 541 filtre kad
5. rnek hazrlama:
Toz haline getirilmi olan rnei tam olarak kartrnz ve sk bir ekilde topaklanm
ielerde muhafaza ediniz. Kat rnekleri rendeleyiniz veya tnz. Et rnlerinin kyma
haline getirilmesi ve tam olarak kartrlmas gereklidir.
6. Yntem:
1) 5 Gram numune (10-4 gram hassasiyette ) 250 mllik bir erlen mayer in ierisine
tartnz ve zerine 65 ml su ilave ediniz ve bir kartrma ubuu kullanmak sureti ile
kartrnz.
2) 35 ml deriik HCl ilave ediniz ve kabn ierisine imeyi nleyici (anti-tumping)
granl ilave ediniz.
3) Bu ilemi bir davlumbaz altnda gerekletiriniz. Laboratuvar iesini bir gzetleme
cam ile kapatnz ve kaynama baladnda ar derecede hibir kpklenmenin
olmamasna dikkat ederek zeltiyi yava yava kaynama noktasna getiriniz. 15
dakika sre ile kaynamaya braknz.
473
4) Gzetleme camnn zerine ve laboratuar iesinin ierisine sram olan her trl
maddeyi 100 ml kaynatlm su ile durulayarak temizleyiniz. Laboratuar ilesine bir
yuvarlak spatula dolusu celite ilave ediniz ve iyice kartrnz.
5) Terkibi ve celite i sonuta bir ykse uyacak ekilde kvrlm scak ve slak 15 cm
lik Whatman No: 541 filtre kadndan geirerek filtre ediniz. Terkibi scak sulu filtre
kadna tamamen transfer ediniz ve 0.1 N gm nitrat zeltisi ile ykanan filtratn
ortamdaki hidroklorik asidin tamamen giderilmesine kadar (gm nitrat ile reaksiyon
vermeyinceye kar) filtrat iyice ykaynz ve szlen filtre kadn szlmeye
braknz.
6) Islak filtre artn bir ekstraksiyon yksnn ierisine yerletiriniz. Filtre kadnn
zerine cam ynnden bir tapa yerletiriniz. 100 mllik bir laboratuar iesinin
(erlen mayer e) ierisine dik olarak yerletiriniz ve 100-101C scaklkta 6-18 saat sre
ile 250 mllik laboratuar iesi ile bir gzetleme kabnda kurutunuz.
7) erisinde imeyi nleyecek birka granl bulunan 250 ml lik bir konik ieyi 1 saat
sre ile 100-101Cde bir etve yerletiriniz. Etvden karnz ve bir desikatre
koyarak soutunuz ve tartnz.
8) Filtre kadn ihtiva eden souk ve kuru ekstraksiyon yksn direkt solvent
ekstraksiyonu aparatnn (ekstraktr) ierisine yerletiriniz.
9) Her iki laboratuar iesini ve gzetleme iesini 40 ila 60Cde 150 ml petrol eteri
bulunan bir huninin ierisinden geirerek ykaynz ve solventi yava yava yksn
ierisine sokunuz.
10) Bir buhar banyosunda 6 saat sre ile geri soutucu ile ekstrakte ediniz.
11) ieyi ekstraktrden ayrnz ve solventi buhar banyosu zerinden damtnz, solventin
eser miktarlarn da bir hava akm altnda kurutarak gideriniz.
12) ieyi 100 ila 101 C arasnda sabit arla kadar kurutunuz. Bir biri ardna yaplan
iki tartm aras fark yan arlnn % 0.2sini gememelidir.
7. Sonularn ifade edilmesi:
Hesaplama;
% m/m ya = ( X-Y/M ) x 100
X= ie + yan arl
Y= Bo ienin arl
M= rnein arl
8.Tekrarlanabilirlik:
Tekrarlanabilirlik ya muhtevasnn % 0.5i ierisinde bulunmas gereklidir.
474
475
476
sterol zeltisinin ierisine ilave edilmek sureti ile kalitatif olarak belirleme ilemi de
yaplabilir. Zeytin yanda toplam sterol miktar 1000 ppm (en az) iken bu miktar pirina
yanda 2500 ppm (en az) olmaktadr.
B-Vaks (mum) analizleri:
Son yllarda szma zeytin yana kartrlabilecek prina ya veya ikincil rn zeytin
yalarnn tesbiti iin uygulanabilecek en etkili yntem yalarda vaks analizi yapmaktr.
Vakslar uzun karbon zinciri ihtiva eden byk molekll ya asidi bileenleridir. (C40, C44,
C46). Zeytin yanda maksimum vaks miktar 250-300 ppm civarndadr. Halbuki pirina
yanda bu miktar 2500-3000 ppm kadardr. Bunun iin kolon kromatografisi yntemi
kullanlr. Yaklak 500-550C scaklktaki bir frnda 4 saat sre ile aktif hale getirilen
silikajel bir cam kolona belirli bir miktarda tartlarak doldurulur. Bu hazrlanan kolonun
zerinden 3 ml n-hekzan ierisinde zndrlm 0.3-0.4 g ya numunesi boaltlr ve
kolonun zerinden yrtc solvent ilave edilerek kolonda bu maddeler elte edilir. Toplanan
zelti dk scaklk ve basn altnda (rotari evaporatrde) buharlatrlarak hazrlanan
numune cihaza enjekte edilir ve daha nceden i standart olarak hazrlanan lauril araidat
zeltisinin kromatografik piklerine gre kyaslanarak miktar tayini yaplr. Bu ilem iin gaz
kromatografisi cihaznn on-column souk enjeksiyon teknii uygulanmaldr. Kolon frn
scakl 80-320C aras scaklk programl olarak ayarlanmaldr. Dedektr scakl ise
340C olmaldr. Kolon boyu 15-25 m olan ve i ap 0.25-0.32 olan SE 54 kapiler kolon
kullanlmaldr. Tayc gaz olarak azot veya hidrojen gaz kullanlabilir, eer hidrojen gaz
kullanlr ise elde edilen pikler azot gazna gre 4 kat daha nce kacaktr.
C-Stigmastadien miktar analizi:
Steroidal hidrokarbonlar; kolesta 3,5 dien, kampesta 3,5 dien ve stigmastatrien, kk
miktardaki izomerleri ile birlikte sterol (ki bunlar kolestrol, kampesterol, stigmasterol)
orijinlidir. Rafinasyon srasnda aartma toprann , uygulanan scakln ve uygulanan
scaklk sresinin etkisi ile desterolize bileenler oluur. Zeytin yana ilave edilen rafine
edilmi tohum yalarnn bilinen en etkili yolu stigmastadien tayinidir. Bu yntem ile zeytin
yana ilave edilmi %1 civarnda hibrit zeytin ya, kolza ya ve soya yann tesbiti
yaplabilir. Bu ilem iin yine ilk nce kolon kromatografisi kullanlarak stigmastadienler
yan bnyesinden ayrlr ve daha sonra i standart zeltilerde kullanlarak gaz
kromatografisi cihaznda uygun artlarda analiz edilebilir. standart olarak hazrlanan
zeltilerden ppm cinsinden 3,5 dien, stigma 3,5,22 trien ve kampesta 3,5 dien pikleri toplam
bulunur. Aktif edilmi silikajelden ya rnei dolgulu kolondan geirilerek ayrlr. Gaz
kromatografisi cihaznda SPB 5 kapiler kolon kullanlarak analiz edilebilir .Kolon scakl
235Cdan balayarak 285Ca ayarl bir ekilde ykselecek ekilde programlanarak ve
300C enjeksiyon scakl ile 325C dedektr scaklk programna getirilerek alma yaplr.
D-Trigliserid kompozisyonunun analizi:
Trigliseridlerin analizi iin yaygn olarak HPLC cihazlar kullanlmaktadr. Bu yntem szma
zeytin yalarna kartrlm tohum yalarnn tesbitine ynelik yaplabilecek en etkili
yntemdir. Bu cihazlarda RI dedektr kullanlarak ve C18 kolon kullanlarak analiz yaplabilir
.Mobil faz olarak aseton-asetonitril (50:50) kullanlarak 1.5 ml/dak ak hznda alma
477
yaplarak ideal pikler elde edilebilir. Bunun iin 0.5 g ya numunesinden alnr ve 10 ml
asetonda zlr ve artlanm HPLC cihaznda trigliserid analizi yaplabilir. Szma zeytin
yann bnyesinde% 1 civarnda tesbit edilecek bir 42 karbonlu trigliserid (trilinolin) bu yaa
ayiek yann kartrlm olabileceini gsterir. Bu yntem tohum yalar iin duyarl olup
fndk ya iin geerli deildir.
E-zgl absorbans deerlerinin tesbiti:
Zeytin yanda zgl absorbans tayini iin natural zeytin yandan yaklak 0.1 g, rafine ve
riviera zeytin yandan ise 0.06-0.08 g tartlr ve 25 ml siklohekzanda zlr (25 mllik bir
balon jojede iaret izgisine kadar hazrlanr) ve 1 cmlik bir kuvars hcre kullanlarak UVVIS spektrofotometresinde 232 nm, 266 nm, 270 nm ve 274 nmdeki deerleri okunur. Her
bir deerin madde miktarna blnmesi ile o dalga boylarna ait E zgl sourma deerleri
tesbit edilir.
R = E232/E270 deeri;
yi kalitedeki naturel yalar iin 10-15
Rafine ya iin 3dr.
Standart yalarda belirli bal zgl sourma deerleri;
E232
E270
Naturel zeytin ya
2.50-2.60
0.20-0.25
Rafine zeytin ya
3.40
1.10
Riviera zeytin ya
3.30
0.90
Rafinasyon zeytin ya
3.70
> 0.25
E270 deerinin lm kendi bana kt kaliteli bir ya ile naturel-rafine karm arasndaki
fark ayrdetmeye yeterli olmaz. E deeri bu bakmdan nemlidir.
E = E270 ( 266+274 )
2
E
Naturel zeytin ya
0.01
Rafine zeytin ya
0.16
Riviera zeytin ya
0.13
478
Zeytin yalarnn saf olarak kabul edilebilmesi iin K270 ekstinksiyon katsaylarnn 0.25den
kk olmas veya 0.25i geiyor ise numune aktif alminyum oksit ile muamele edildikten
sonra 0.11i gememesi gereklidir.
Her 100 gda 3.3 g geen serbest ya asidi ierii (oleik asit cinsinden ifade edilmitir) olan
yalar aktif alminyum oksit zerinden geirildikten sonra da 0.11den byk K270
ekstinksiyon katsaysna sahip olabilir. Bu durumda laboratuvarda ntrletirme ve renk
giderme uygulandktan sonra aadaki zelliklere sahip olmaldr.
-
Eer serbest ya asidi muhtevas (oleik asit cinsinden) her 100 gda 0.3 g gemiyor
ise rafine olarak kabul edilir.
479
IV-PAMUK
ASTLERNN
C
H2
Halphen denemesinin tepkimesi siklopropen yapsnn spektrofotometrik yntem ile
belirlenmesinin temelini oluturur.
Yumurta sarsnn protein ierii lipoprotein % 21 (emilgatr) , livetin % 5 (enzim ierir) ve
fosvitin % 7 %10 fosfor ierir)
480
481
BLM-XVIII
ALKOL ANALZ
I-ALKOLLERN KROMATOGRAFK ANALZ:
a) Stok zeltisi I :
Asetaldehit .. 300 mg ( 0.3 g )
Metil asetat . 100 mg ( 0.1 g )
Etil asetat 800 mg ( 0.8 g )
Asetaldehit dietilasetat 100 mg ( 0.1 g )
( Merck 13662 )
100 mllik balon jojeye nce bir miktar % 93-94lk etanol (Merck 983) konur. Kapa kapal
halde hassas halde dara sfrlanr.
Kapak alr, enjektr veya hassas bir pipetle asetaldehit ilave edilir. 300 mg net olarak
alnamyor ise yaklak miktar ne ise teraziden okunan deer kaydedilir. Kapak kapatlr ve
yine dara sfrlanr. Bu ilem sras ile tm komponentlerde tekrarlanr. Sonuta kalan joje
kapa kapal halde teraziden alnr. 20Cye getirilir ve Merck etanol ile 100 ml hacme
tamamlanr.
Stok zelti II :
Metanol 1000 mg (1 g)
2-Btanol .
250 mg (0,25 g)
Propanol-1 ..
40 mg (0.04 g)
Btanol-1 ...
80 mg (0.08 g)
zobtanol .
640 mg (0.64 g)
Standart zelti:
10 ml Stok zeltisi I
+
10 ml Stok zeltisi II
100 mllik balon jojeye konulur, yine zerine Merck etanol (% 93-94lk) ilave edilerek
20Cde 100 mlye tamamlanr.
482
Aklamalar:
1. Stok ve standart zeltiler yaklak % 93-94 volm Merck etanol (Merck no: 983)de
hazrlanr.
2. zelti hazrlamada kullanlan balon jojeler (100 ml), asitten geirilip, ykanp, saf su ile
alkalanp, etvde kurutulup, desikatrde saklanarak kullanlncaya kadar bekletilir.
3. Stok zelti II ve Standart zeltisi dayanksz olduu iin olabildiince taze hazrlamak
gerekir.
4. Standart zelti 1,0 ve 1,5 mikro litre olmak zere ayr ayr enjekte edilerek en uygun
kalitatif kromatogram elde edilir. Daha sonra kantitatif olarak alan hesaplar cihaza
yaptrlr.
5. dentifikasyon Tablo
a) Tartmlarda elde edilen ve kaydedilen mg olarak her bir komponentin konsantrasyonu
standart zelti hazrlamadaki seyreltme de dikkate alnarak kaydedilir.
rnein;
Asetaldehit iin;
- Olmas gereken tartlacak miktar
:
- Tartlan miktar
:
- Standart zeltideki seyreltilmi miktar :
300 mg
299 mg
29,9 mg/l
Hazrlanan bu standart 5 kez enjekte edilir. Elde edilen alanlarn her bir komponent
iin ortalamas alnr. (Eer cihazda kalibrasyon metotlar uygulanyor ise cihaz zaten
bunu otomatik olarak yapacaktr.
Rak, Suma ve saf alkollerde (elinizdeki mevcut alkol ve dier fabrikalarda retilmi
saf alkolleri ve kolonya ve parfm retimi iin
ithal edilen saf alkolleri
kullanabilirsiniz) kalibrasyon ilemi sonucunda elde edilen faktrler kullanlr.
ki ayr enjeksiyon miktar uygulamas (1,0 ve 1,5 gibi) saf alkol ve rakda, sumaya
gre konsantrasyonlarn daha az alnmasndandr.
Not: Merck etanol, zelti hazrlama da kullanlmadan nce
483
14
C ierii sv
4. Ayralar:
1 litre analitik dereceli toluen de, toluen parltc 5,0 g 2,5 difeniloksazol
(PPO) 0,5 g p-bis-[4-metil-5-feniloksazol (2)]-benzen (dimetil-POPOP). Bu bileimin
ticari, kullanma hazr toluen parltclar da kullanlabilir.
Yaklak 1 x 106 dpm/g (yaklak 1,67 x 106 cBq/g) aktiviteli 14C standart nHeksadekan 14C ve garantili bir ekilde doruluu belirlenmi aktivitesi % + 2 rel.
Arka plan belirlemek iin,En azndan % 85 ktle halinde etanoll, fosil
meneli ham maddelerden yaplm 14C-etanol den saf sentez alkol.
Referans malzeme gibi, en az % 85 ktle halinde etanoll son bitkilenme
dnemine ait yeni ham maddelerden yaplm alkol.
5. Aparatlar:
lemci ve otomatik harici standardizasyon ve harici standart/kanal nispeti gstergeli ok
kanall sv parlt spektrometresi. (normal tasarm: lme kanal ve iki harici
standart kanallar).
Spektrometre iin polietilen ek para ieren koyu renk vida balkl dk potasyumlu
saya tpleri.
Hacim lmeye yarayan pipetler, 10 ml.
484
485
hazrlanr, tp dahili standart ile kartrlr, 8.maddeye baknz. Kontrol ve yer numuneleri,
analiz amacyla 10da daha az numune iermesi gereken lm serilerinin bana yerletirilir.
Numune bana toplam lm sresi, 100 dakikann bir ksmnda llen tek numuneler ile
birlikte en az 2 x 100 dakikadr ve bylelikle tehizatn kaymas veya dier hatalar
saptanabilir. (Bu nedenle, bir devir numune bana 10 dakikalk lm aralna tekabl eder).
Yer ve kontrol numuneleri, her drt haftada bir hazrlanmaldr. Bu yntem az zaman ve
malzeme gerektirir ve byk saylarda numuneleri ileyen uzman olmayan laboratuarlar iin
zellikle uygundur. Numunelerin az snm olmas halinde, (ESCR yaklak 1,8) yalnzca bu
deerdeki deiiklik, verimlilii nemsenmeyecek kadar az derece etkiler. Deiiklik, % +5
rel. iindeyse, ayn verimlilik beklenir. Denatre alkoller gibi daha fazla snm numuneler
iin, verimlilik sndrme dzeltme grafii yoluyla saptanabilir. Uygun bir bilgisayar
program yolsa, dahili standart kullanlmaldr ve bu da belirsiz bir sonucu dourur.
8. standart olarak hekzadekan 14C kullanarak numunelerin llmesi:
Prosedr kontrol ve yer numuneleri (yeni ve fosil etanol) ve bilinmeyen malzemenin her
biri kopyalar halinde llr. Kopyann bir numunesi seilmemi olan bir tpte hazrlanr ve
doru bir ekilde dozaj llm miktarda (30 ml) heksadecane14C, dahili standart (eklenen
aktivite yaklak 26 269 dpm/gC yaklak 43 782 cBq/gC) olarak ilave edilir. Numune
hazrlama ve dier numunelerin sre lm iin 7.2.maddeye baknz, dahili standart ile
birlikte numuneler iin lm sresi nceden 105 sinyal ayarlanarak yaklak be dakikaya
drlebilir. Yer ve kontrol numunelerinin kopyas lm serileri olarak kullanlr; bunlar
lm serilerinin banda yer alr.
Dahili standart ve saya tplerinin kullanlmas: Dahili standart ile lm esnasnda
kirlilii nlemek iin, bunlarn saklanmal ve numunelerin analiz edilmek zere
hazrlandklar ve lldkleri yerlerden uzak bir yerde iyi bir ekilde kullanlmaldr. lm
sonras, yer iin kontrol edilen tpler yeniden kullanlabilir. Dahili standart ieren vida
balklar ve tpler atlr.
9. Sonularn aklanmas:
Radyo aktif maddenin aktivite birimi, bekereldir; 1 Bq = 1 rme/sn. Belirli bir radyo
aktivitenin belirtilmesi bir gram karbon = Bq/gCye bal bekereller olarak ifade edilir. Daha
pratik sonular elde etmek iin, sonular senti- bekerel =cBq/gC olarak ifade etmek daha
iyidir. dpmye dayal olarak literatrde kullanlan tanmlar ve formller, gnmze kadar
korunmutur. Yalnzca cBq olarak ilgili ekilleri elde etmek iin, dpm eklini 100.60 ile
arpnz.
Harici standart ile sonularn ifade edilmesi: cBq/gC = (cpmpr cpmNE )- 1,918 100-VF-Z-60
Dahili standart ile sonularn ifade edilmesi: cBq/g C = (cpmpr cpmNE ) dpmIS1,918-100 (cpmIS-cpmpr) V-F-60
Ksaltmalar: cpmpr = toplam lm zamanndaki numune says oran.
cpmNE= ayn ekilde llen yer sinyal oran.
cpmIS = lave edilen dahili standart tutar (kalibrasyon radyoaktivitesi dpm).
dpmIS= lave edilen dahili standart miktar (kalibrasyon radyoaktivitesi dpm).
486
BLM-XIX
KROMATOGRAF VE ADSORPSYONLA YAPILAN TAYNLER:
487
1
2
3
4
5
6
25
20
15
10
5
2
Yedinci noktaya da tayini yaplacak zeltiden yine ayn miktarda emdirilir. Lekeler oda
scaklnda kurutulur. Bu arada noktalarn bulunduu yere elle dokunulmamaldr. Kuruyan
kat iki ucu iplikle gevek olarak dikilerek silindir haline getirilir. Kadn dikilen ucu bir
birine deemelidir. Kat silindir ierisinde 1 cm yksekliinde devolapman zeltisi ihtiva
eden daha geni yar apl bir cam silindir ierisine yerletirilir. Bu arada kat hibir srette
silindirin yzeyine temas etmemelidir. Bundan sonra cam silindirin zeri dz bir cam veya
plastik ile iyice kapatlr. Silindirdeki zelti yaklak 15 saatte kadn st kenarna birka
santimetre kalana kadar ykselir. Bu anda ka t dar alnarak nce oda scaklnda daha
sonra 50 Cde 30 dakika kurutulur. Bundan sonra kat bir beher ierisinde deriik amonyak
ihtiva eden ikinci bir silindire daldrlr. Bylece kat zerinde kalmas muhtemel asit
buharlar bile ntrleir. Dar alnan kat silindir alr ve dz bir yzey zerine yaylr. Her
iki yzeyinede ayra (belirte) zeltisi pskrtlr (ayra zeltisi yumuak bir para ile
srlebilir) Kat kurutulduktan sonra zerindeki lekelerin iddetleri ve yerleri tespit edilir.
Ayra zeltisi ya dimetil glioksim veya rubeanik asit ihtiva eder. Buna gre lekeler ya
krmz veya mavi bir renk alrlar. Nikel lekeleri bulunduklar yerlerden pek kmldamazlar.
Buna karlk krom, titan, vanadyum ve alminyum iyonlar hari tm iyonlar yerlerinden
byk oranda hareket ederler. Bunun iin nikel tayin edilen ortamda yukarda ad geen drt
metal katyonu bulunmamaldr. Bundan sonra bilinmeyen numunenin meydana getirdii
noktann iddeti ile bilinen numunelerin meydana getirdikleri noktalarn iddetleri mukayese
edilir ve nikel yzdesi tayin edilir. rnein bilinmeyen numuneden elde edilen lekenin
meydana getirdii renk bilinen numuneden A numaral numunenin meydana getirdii renge
uyuyor ve bilinmeyen numunenin hacmide 50 ml olsun. Buna gre bilinmeyen numune
ierisindeki nikel miktar 2.5 mg/50 mldir. Bu deer ayrca yzdeyede evrilebilir. rnein 1
gramlk numune 50 ml 3M HCl ile znm ise ve yukardaki neticeyi vermi ise numune=
2.5/1000 x 100 = % 0.25 nikel ihtiva ediyor demektir. Renk karlatrmas len cihazlar ile
yapld taktirde daha iyi sonular alnabilinmektedir. Titan, krom, vanadyum ve alminyum
iyonlar ihtiva eden bir numuneden nikel tayin edilecek ise numune amonyak ile kalevi yaplr
ve bundan sonrada bol miktarda tartarik asit ilave edilir. Ad geen iyonlar tartarat
488
kompleksleri haline dnrler. Dimetil glioksim ilavesi ile nikel ktrlr ve kloroform ile
birka kez ekstrakte edilir. Bundan sonra nikel dimetil glioksim kelei 3 M HCl ile ileme
sokularak (muamele edilerek) kompleks ierisindeki nikel 3 M HCl asit zeltisi ile ortama
alnr.
Developman zeltisi:
45 ml saf aseton ierisinde 1 ml asetil aseton ve 5 ml 8 M HCl asit ile zndrlerek
hazrlanr.
Pskrtme ayrac ( belirteci ):
Pskrtme belirteci rbeanik asidin hacimce % 5 deriik amonyak ihtiva eden etil alkoldeki
% 0.05 lik bir zeltisidir. Cam pskrtclerde ve 30 dakika ierisnde kullanlmaldr. Ayn
zcde dimetil glioksimin % 0.1lik zeltiside kullanlr. Bu zelti daha dayankl ve
fakat hassasiyeti daha dktr.
Nikel zeltisi:
0.478 gram nikel slfat hepta hidrat 100 ml 3 M HCl asit zeltisinde zlr ve % 0.1lik bir
nikel zeltisi elde edilir.
Alminyum oksit kolonu zerinde yaplacak ayrma ilemleri:
Bir bretin ince ksmna bir miktar cam pamuu yerletirilir. Bunun zerine yaklak 5 mm
kalnlnda kum ve kumun zerinede muntazam bir ekilde 10 cm yksekliinde alminyum
oksit tabakas, onun zerinede tabaka apnda kesilmi bir szge kad diski yerletirilir. Bu
ekilde elde edilen alminyum oksit kolonu % 95lik etil alkolle iyice ykanr. yi bir kolon
yaplm ise bretten dakikada yaklak 10 damla decektir. Bretteki diskin zerinde birka
milimetre yksekliinde alkol kald zaman iki veya daha fazla boya ihtiva eden alkol
zeltisi ilave edilir. zeltinin kolon ksmlar 2 ml alkol ile ykanr. zeltinin kolon
ierisinde aaya doru szlmesi beklenilir. zelti iyice kolon ierisine girdikten sonra
zerine yava yava alkol konulur. Bu arada boyalar birbirlerinden ayrlrlar (birisi alkolde
hzl bir ekilde srklenir, dier ise yava srklenecektir). lk gelen renkli ksm
renksizleinceye kadar bir tpn ierisine alnr. Daha sonra ikincinin gelmesi beklenilir. Eer
srklenme ok yava ise kolona saf su konulur. kinci renkli ksm renksizleinceye kadar bir
baka tpe alnr. kinci boya eer su ilede ok yava srkleniyor ise 100 mlsine 1-2 damla
deriik amonyak konulmu saf su ile denenir. Elde edilen renkli zeltilerin konsantrasyonu
ayn cinsten boyalarn verdikleri konsantrasyondaki renklerle mukayese edilerek gzle
(kolorimetrik tayin) veya bir spektrofotometre ile tayini yaplr. Spektrofotometrik tayinlerde
ayrca bir alma grafiinede ihtiya vardr. Hazrlanacak alma grafii konsantrasyonlar
bilinen numuneler zerinden yaplr. Boya olarak znene floressein bileii ve metilen
mavisi ifti veya metil oranj ve metilen mavisi ifti alnabilir. Her bir boyann miktar
miligram civarnda olmaldr.
489
Bakr, nikel, kobalt ve inko iyonlarn ihtiva eden zeltiden bir mkr bret yardm ile 0.01
mllik bir zelti eni yaklak 3 cm boyu yaklak 30 cm olan bir Whatman No:1 kadnn bir
kenarndan 5 cm uzaklkta enie izilen bir izginin tam ortasna emdirilir ve kurutulur.
Bundan sonra kat erit, iyonlarn bulunduu ucundan ierisinde HCl asit olan bir aseton-etil
asetat zeltisine daldrlr ve dier ucu serbeste aaya sallanr. zc kapiler olay nedeni
ile kat zerinde aaya doru inerken yukarda belirtilen iyonlarn tuzlarda
srklenecektir. Yalnz bu srklenme sresi tuzdan tuza deiecektir.
Tayinin yapl:
Mililitresinde bakr, nikel, kobalt ve inko iyonlarnn her birisinden yaklak 1 mg ihtiva
eden 2 M HCl asitli bir zeltisi hazrlanr. Bu zeltiden bir mikrobret yardm ile alnan
0.01 ml lik bir numune 3 cm eninde ve 30 cm boyunda kat eridin bir ucundan 5 cm
uzakla kurun kalem ile hafife izilen dorunun tam ortasna emdirilir. Leke kurutulur ve
daha sonra kromatogram zeltilerine daldrlr. (kromatogram zeltisi; hacimce 9 ksm
aseton, 9 ksm etil asetat ve 2 ksm 6 M HCl asitten meydana gelmektedir) zelti eridin
dier ucuna yaklak 5 cm kalncaya kadar kromatogram ilemine devam edilir. Bu sre
yaklak 5 saat kadardr. Bundan sonra erit dar alnr ve havada kurutulur. Bu kurutma
ileminden sonra erit ierisinde deriik amonyak bulunan genie bir silimdire alnr ve
silindirin az kapatlr. Bu durumda 15 dakika kadar bekletilir. Bylece erit zerindeki HCl
asit ntrletirilir. Silindirden karlan erit zerine rbeanik asit zeltisi (0.1 g rbeanik
asidin 10 ml alkol ierisinde znrek hazrlanr) pskrtlr. Meydana gelen zeytin yeili
renk leke bakr, sar turuncu leke kobalt, mavi leke ise nikeli gsterir. inko bu artlarda
grnmez. inkonun grnmesi iin eride ditizon zeltisi pskrtlr ve pembe bir leke
elde edilir. Daha sonra her iyonun Rf deeri ve miktar tayin edilir.
Rf deeri: Bir iyonun erit zerinde ald yolun uzunluunun zeltinin erit zerinde ald
yolun uzunluuna orandr. Bir iyonun erit zerinde ald yol meydana getirdii lekenin tam
orta ksmnn eridin altna kuun kalemle hafife izilen izginden olan uzakldr. Kantitatif
tayin iin bir iyonun meydana getirdii leke makas ile kesilir ve yerinden karlr. Daha sonra
bu ksm zerindeki leke (kompleks) bir zc ile (rnein asit ile) zlr ve gerekli
ilemlerden sonra katyon her hangi bir analitik yntem ile tayin edilir.
Ditizon zeltisi:
Ditizonun kloroform ierisindeki seyreltik zeltisidir.
490