ELEKTR KL DEM RYOLLARINDA ENERJ KAL TES

PROBLEMLER VE ZM NER LER

Bekir MUMYAKMAZ1

Abdurrahman NSAL2

N. Serdar TUNABOYLU3

Elektrik - Elektronik Mhendisli i Blm

Mhendislik Fakltesi
Dumlup nar niversitesi, 43100, Ktahya
1
e-posta: mumyakmaz@dumlupinar.edu.tr 2 e-posta: unsal@dumlupinar.edu.tr
3
e-posta: serdar.tunaboylu@dumlupinar.edu.tr
Anahtar szckler:Enerji Kalitesi, Elektrikli Demiryolu

ABSTRACT
Power quality issues for an electrified railway system
are studied. A 30-km catenary line segment in
Eski&ehir - Karagzler transformer station has been
chosen for this study. The field measurements show
that the currently installed reactive power
compensation system is quite adequate for reactive
power limits imposed in Turkey. But, mains line
current distortions are out of international standards.
In the near future, increased railway traffic on the
railways and the tighter THD limits imposed by
European Union are very likely events to occur. To
remedy for these foreseeable power quality problems,
further probe for active power filter solutions are
needed.

1. G R *
Elektrik enerji kalitesi; elektrik sistemlerinde artan
nonlinear yk kullan m dolay s yla, elektrik da t m
+irketleri, elektrikli cihaz ve ekipman reticileri, ve
son kullan c lar aras nda 1970'li y llardan bu yana
nemli bir konu haline gelmi+tir. Genel olarak enerji
kalitesi terimi; bir g sistemindeki ak m ve gerilimin
ideal dalga +eklini bozan, geni+ apl
bir
elektromanyetik etkile+im olarak tan mlanabilir.
zerinde henz tam olarak anla+ma sa lanm +
olmamas na ra men bu terim; Dugan taraf ndan, Son
kullan c lara ait cihazlar n cal +mas n bozan veya
yanl + al +mas na sebep olan, ak m gerilim veya
frekansta meydana gelen herhangi bir sapma, enerji
kalitesi problemidir +eklinde a klanm +t r [1]. Enerji
kalitesinin di er bir tan m da IEEE Standart 11001992`de Enerji kalitesi; hassas elektrikli cihazlar n,
al +ma +artlar na uygun bir +ekilde beslenmesi ve
topraklanmas d r olarak yap lmaktad r [2].
En yayg n enerji kalitesi problemleri; gerilimde
azalma (sag), gerilimde art + (swell), enerji kesintileri,
gerilim ve faz dengesizlikleri, grlt, modlasyon,
frekans sapmalar , ve harmonik bozulmalard r.

Elektrik enerji kalitesi problemi; elektri in ilk

kullan ld
gnden bu gne kadar gndemde
olmas na ra men, yar iletken g elektroni i
elemanlar n n s ka kullan lmaya ba+lan lmas yla
birlikte hem enerji temin edicileri hem de kullan c lar
a s ndan artan bir neme sahip olmu+tur. Byk
apta enerji kalitesi problemine yol aan tesisler
aras nda elektrik ark f r nlar ve elektrikli demiryollar
say labilir. Her iki rnekte de a rl kl olarak enerji
kalitesi problemi olarak, reaktif g gereksinimi ve
harmonik ak mlar ba+ta gelmektedir.
Bu al +mada elektrik enerji kalitesi problemine yol
aan elektrikli demiryolu sistemleri incelemeye
al nmakta ve zm nerileri zerinde durulmaktad r.

2. DEM RYOLU VE ENERJ KAL TES

Elektrikli demiryollar nda ilk nceleri 1500 ve 3000
V luk do ru ak m hatlar kullan l yordu. 1945 ten
itibaren merkezi avrupa ve iskandinav lkelerinde 15
kV, 16 2/3 Hz ve 25 kV, 50 Hz lik bir fazl alternatif
ak m hatlar kullan lmaya ba+land [3].
Demiryolu katener hatt ndan al nan elektrik,
kullan lan tahrik sisteminin ihtiyac na gre do rultucu
inverter gruplar yard m ile do ru ak m veya
fazl alternatif ak ma evrilir. Bu evrilme sebebiyle
katener hatt ndan ekilen ak m byk miktarda
harmonikler ierir. Ayr ca; bu tahrik sistemleri,
katener hatt ndan bazen aktif gle ayn miktarda,
bazende daha fazla olabilen endktif reaktif ak m
ekerler. Enterkonnekte sistemden ekilen ak m n
harmonik bile+en ieri i ve reaktif g miktar ; trenin
a rl na, yolcu veya yk miktar na, h z na ve yerine
ba l oldu u gibi; trenin h zlanma, yava+lama ve sabit
h z gibi de i+ik al +ma modlar na da ba l olup
byk oranlarda rasgele de i+mektedir [4].
lkemizde elektrikli demiryolu cer sistemlerini
besleyen katener hatlar 25 kV bir fazl AC hatlard r
ve 154 kV luk enterkonnekte +ebekeye trafoyla iki
fazl olarak ba lanmaktad rlar. Bu +ekliyle de
demiryolu sistemi; enterkonnekte g sisteminde

dengesiz ba l yk olarak yer almaktad r. TCDD

(Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar ) trafo
merkezlerinde kompanzasyon tesisi ncesi g
faktrnn de i+imi ayl k ortalamas 0.7 ila 0.82
aras ndayd [5]. Iekil 1 de Eski+ehir-Karagzler trafo
merkezinin Iubat 95 Iubat 96 dnemi iin ayl k
aktif ve reaktif enerji tketimleri grlmektedir [6].
1000
800
600
400
200

Su
b

at
9
M 5
ar
t9
N
is 5
an
M 95
ay
H is 9
az
5
i
Te ran
m
95
m
Ag uz
us 95
to
s
Ey 95
l
l
Ek 95
im
Ka 9
si 5
m
Ar 95
al
ik
O 95
ca
k
Su 95
ba
t9
6

Aktif Enerji

Kondansatrlere seri ba lanan reaktrler arac l yla

3. harmonik filtrelenmesi sa lanmaktad r. Katener
hatt nda reaktif enerji miktar bir peryottan di erine
bile byk de i+iklikler gsterdi inden ok kademeli
TSC kullan m zorunlu olmu+tur ve herbiri 125 kVAr
l k 10 tane TSC kullan lm +t r. Sistemde ayr ca bir
adet kesici ile devreye al n p kar lan 150 kVAr l k
reaktr bulunmaktad r. Bu reaktr tren gemedi i
durumlar iin devreye al narak katener hatt n n ekti i
kapasitif ak m kompanze etmektedir. Sistemin
kontrol gerek zaman kontrol ve analiz cihaz
(RTPF) ile yap lmaktad r. Bu kontrol ile TSC' lerin
cevap zaman en az bir peryotdur. Dolay s yla reaktif
enerji retimi her peryotta bir ayarlanabilmekte; ancak
kompanzasyon miktar n n de i+imi kademeli olarak
gerekle+tirilebilmektedir. Bu ynyle; sistem, ayl k
ortalama
g
faktrn
istenen
seviyede
tutabilmektedir.

Reaktif Enerji

Iekil 1. Karagzler trafo merkezi y ll k enerji

tketiminin de i+imi
Di er bir durum da katener hatt n n yksz oldu u
yani tren gemedi i anlar iin szkonusudur. Katener
hatt , yksz durum iin hatt n kapasitif reaktans
sebebiyle kapasitif ak m ekmektedir.
Reaktif g gereksinimindeki bu denli de i+im reaktif
g kompanzasyonunu zorunlu k lm +t r. TEAI
(Trkiye Elektrik retim Lletim Anonim Iirketi);
ayl k ortalama g faktrnn 0.95in zerinde
olmas n ve reaktif enerji tketiminin, aktif enerji
tketiminin %50 sini a+mamas n +art ko+maktad r.
Bu hususlar dikkate al narak; trafo merkezlerinin
kompanzasyonunda, sabit kapasitr gruplar (MSC)
ve tristr anahtarlamal kapasitr gruplar (TSC)
olmak zere iki tip kompanzasyon kullan lm +t r.
Sabit kapasitr grubu ile kompanzasyon +ehirler aras
tren ve banliylar n birlikte bulundu u byk
+ehirlerde yeterli grlm+, tren trafi inin daha az
oldu u +ehirler aras hatlar n trafo merkezlerinde TSC
gruplar tercih edilmi+tir.
Iekil 1 de aktif ve reaktif g tketim miktarlar
verilen Eski+ehir Karagzler trafo merkezinde, bir
gnde geen tren say s azd r. Tren gei+leri esnas nda
katener hatt ndan ekilen ak m byk oranda 3, 5 ve
7. harmonikleri iermekte ve toplam harmonik
bozulma (THD) %30 seviyelerine ula+maktad r.
Ayr ca; katener hatt ndan ekilen aktif ve reaktif
gler +ebeke geriliminin her periyodunda bile byk
miktarlarda de i+mektedir. Bu durumda mekanik
yolla kondansatr gruplar n n devreye al narak
kar lmalar yeterli olmamakta, tristrlerle kontrol
gerekmektedir. te yandan harmonik ak mlar n
azalt c dzenlemeler de zorunludur. Bu sebeplerle
trafo merkezinde Iekil 2 de grlen kompanzasyon
sistemi kullan lm +t r.
Sistemde, katener hatt ndan al nan 25 kV luk enerji bir
fazl trafo yard m yla 500 V seviyesine indirilmekte
ve kondansatr gruplar na (TSC) ba lanmaktad r.

Iekil 2. Eski+ehir-Karagzler Trafo Merkezi

Kompanzasyon Sistemi
Tesis edilen sistemin enerji kalitesi a s ndan
getirdiklerini test amac yla Eskisehir Karagzler
trafo merkezinde lmler yap lm +t r:

3. LMLER VE DE+ERLEND RME

Karagzler trafo merkezindeki lmler; le
saatlerinde, Ankara - Lstanbul seferini yapmakta olan
Ba+kent Ekspresi gei+i esnas nda Fluke 43B
Harmonic Analyzer cihaz kullan larak yap lm +t r.
lm katener hatt gerilim ve ak m trafolar
arac l yla yap lm + olup; ak m trafosu dn+trme
oran 600:5, ve gerilim trafosu dn+trme oran ise
25000:100 dr. Ayr ca kompanzasyon sistemine
kumanda eden RTPF cihaz na ait ekrandan da
gzlemleme yap lm +t r.
Treni besleyen katener hatt trafo merkezi k + nda
iki bran+man halinde yakla+ k 30 km lik bir hatt r.
Dn+ ak m ise raylar arac l yla sa lanmaktad r.
Katener hatt ndan tren yknn beslenmesi 20 - 30 dk
kadar srmektedir. Bu zaman aral nda tren de i+ik
al +ma +artlar nda seyrini devam ettirdi inden
(h zlanma, duru+, sabit h z, ve frenleme) katener
hatt ndan ekilen ak mlar saniyeler iinde bile byk
de i+imler gstermektedir.

lme i+lemi pek ok defa ve de i+ik bak +

a lar ndan yap lm + ise de burada sadece bir - iki
rnekle yetinilecektir. Iekil 3 te tren gei+i esnas nda
orta seviyede ykleme durumu iin; katener hatt n n
gerilimi ve ak m na ait, dalga +ekilleri grlmektedir.
Katener hatt n n gerilimi; 25 kV nominal gerilim
seviyesinin zerinde, ve toplam harmonik bozulma
(THD); Iekil 4 teki datablock ta % 2.8 olarak
grlmektedir.

dalga +ekilleri iin THD ye dayal inceleme yanl +

ynlendirmeye sebep olabilir. Ayarlanabilir h z src
devrelerinin al +malar nda oldu u gibi; hafif yk
durumlar nda, ak m THD de erleri ok byk
nemli
olmas na ra men +ebekedeki etkisi
olmayacakt r. Bu sebeple ak mdaki dalga +ekli
bozuklu u de erlendirmesinde; IEEE standardlar nda,
Toplam Talep Gc Bozulmas (TDD) ve her bir
harmonik ak m bile+eninin yk ak m nominal
de erine gre yzdelik de eri l olarak
kullan lmaktad r. TDD; maksimum talep yk ak m
olarak tariflenip, a+a daki formlde oldu u gibi
hesaplan r:[1]

Ih 2
TDD =

IL

* 100%

(1)

Iekil 3. Katener hatt gerilim (stte) ve ak m .

Katener hatt gerilim spektrumundan grlece i gibi;
de i+ik frekans blgelerinde harmonik bile+enler
mevcuttur, ancak THD seviyesi IEEE 519 numaral
standard n n (% 5) alt ndad r [7].
burada; IL +ebeke noktas nda maksimum talep yk
ak m n n temel bile+eni, ve Ih efektif manada h.
harmonic bile+enin genli i olmaktad r.
Iekil 5. Katener hatt ak m spektrumu (Orta yk).

Iekil 4. Katener hatt gerilim spektrumu.

Ak m spektrumu incelendi inde durumun farkl
oldu u grlr. THD seviyesi % 36.1 dir. Ancak ak m

Karagzler istasyonunda +ebekeye ba lant noktas nda

k sa devre ak m 18.7kA; ve yk ak m ise tren say s
ve yk durumuna gre 0-30A (154kV baras nda)
seviyesindedir. Lstasyon besleme trafosu nominal gc
dikkate al narak hesaplanacak maksimum talep ak m
28A olmaktad r. Iekil 5 te grlen ak m dalga +eklini
olu+turacak al +ma +artlar iin TDD hesaplan rsa,
TDD=%27 civar nda oldu u grlr.
Iekil 6 da hafif yk durumu iin gerilim ve ak m
dalga +ekli grlmektedir. Ak m THD seviyesi %33.2
olup bir nceki durumla yakla+ k ayn d r. Ancak TDD
iin ayn +ey sylenemez (TDD=%10).

Iekil 6. Katener hatt hafif ykte ak m ve gerilim.

1992 y l nda yay nlanan IEEE 519 numaral
standard nda harmonik ak m bozulma limitleri;
+ebekeye ba lant noktas nda, maksimum talep
ak m n n yzdesi olarak verilmi+tir. Buna gre; +ebeke
geriliminin 69kV < Vn U 161kV aral nda oldu u ve
ISC/IL oran n n 100-1000 (Elektrikli demiryolu rne i)
oldu u tesislerde, harmonik ak m limitleri: 11. ve
daha kk harmonikler iin %6; 11 U h < 17
harmonikler iin %2.75, 17 U h < 23 harmonikler iin
%2.5, 23 U h < 35 harmonikler iin %1, 35 U h
harmonikler iin %0.5, ve toplam talep gc
bozulmas TDD iin %7.5 olarak belirlenmi+tir [1].

ak m da %10 un (Limit:%6) zerindedir. Ayr ca

toplam talep gc bozulmas TDD % 7.5 ile
s n rland r ld
halde; orta seviyede yk iin
TDD=%27 ve hafif yk durumu iin TDD=%10
hesaplanm +t r.
Karagzler trafo istasyonunda yap lan incelemeler
s ras nda; tesiste mevcut bulunan statik reaktif g
kompanzasyon sisteminin gsterge ekran ndan tren
gei+i boyunca reaktif g de i+imi ve harmonik
ak mlar gzlemlenmi+tir. Katener hatt reaktif gc
0.5 -0.9 aral nda anl k olarak de i+mektedir.
Iekil 8 de katener hatt n n orta seviyede yklenmesi
durumu iin kompanzasyon sistemi gstergesi
grlmektedir. Gstergeye gre katener hatt (L) g
faktr seviyesi 0.68 endktif; +ebeke taraf (M) g
faktr seviyesi ise 0.98 endktif olmaktad r. Bu
s rada kompanzasyon sistemi 1284 kVAr reaktif g
retmekte olup, sistemin 5 kademesi devrededir (C).
Hafif yk durumu iin katener hatt (L) g faktr
0.52 endktif ve +ebeke (M) g faktr de 0.96
endktifdir (Iekil 9). Devrede olan kapasitr grup
say s ikiye d+m+tr.

Iekil 8.Trafo istasyonu g faktr (Orta yk).

Iekil 7. Katener hatt ak m spektrumu (Hafif yk).

Orta ve hafif yk durumlar na ait ak m ve gerilim
dalga +ekilleri Iekil 3 ve 6 da grlmektedir. Buradan
anla+ labilece i gibi gerilim dalga +eklindeki
harmonik bozulma standardlarda verilen limitleri
a+mamaktad r. Iekil 5 ve 7 de grlen ak m dalga
spektrumu incelendi inde; her iki durum iin de, IEEE
519 standard nda verilen limitlerin a+ ld
anla+ lacakt r. Her iki ak m dalga spektrumu iin de 3.
harmonik ak m %30 un (Limit:%6), 7. harmonik

Iekil 9.Trafo istasyonu g faktr (Hafif yk).

Kompanzasyon sistemi +ebeke taraf ndaki g faktr
seviyesini 0.95 endktifin zerinde tutmak iin
ayarlanm +t r. o u zaman bu seviye sa lanmaktad r.
Ancak hafif yk durumlar nda ve ani yk de i+imleri
durumlar nda g faktr bazen 1.00 kapasitif bazen

de 0.93 endktif gibi s n rlar n d + na ta+abilmektedir.

Bu durumun TEDAI a s ndan bir sak ncas
bulunmamaktad r; ayl k ortalamada 0.95 endktif
yklenme ve aktif gcn % 20si oran nda da kapasitif
yklenme sa lanmas istenmektedir. Kompanzasyon
tesisinin i+letmeye al nmas ndan bu zamana kadar
ortalama bazda s n rlar a+ lmam +t r. Dolay s ile
reaktif g bak m ndan enerji kalitesi problemi
zmlenmi+tir.
Harmonik
bozulma
de erleri
a s ndan
incelendi inde; Karagzler trafo merkezinin gerilim
dalga +ekli THD oranlar n n standartlarda belirtilen
s n rlar n alt nda kald
grlr. Ak m dalga
+eklindeki bozulmalar n ise; s n rlar a+t , tespit
edilmi+tir. Ancak lkemizde harmonik bozulma
s n rlar n belirleyici dzenlemeler ve yapt r mlar +u
an iin yrrlkte bulunmad ndan bu durum
problem te+kil etmemektedir.
Geli+en teknoloji ve g elektroni i cihazlar n n daha
ok kullan lmas yla birlikte gndeme gelecek enerji
kalitesi hassasiyeti bu tr enerji kalitesi problemlerine
de zm aray +lar n birlikte getirecektir. Iimdiden
elektrikli
demiryollar n n
harmonikli
ak m
problemlerini gidermede kullan labilecek mevcut ve
geli+tirilebilecek
tekniklerin
ara+t r lmas
gerekmektedir.
Harmonikleri kontrol etmenin temel yolu vard r:
Yk taraf ndan olu+turulan harmonik miktar n
azaltmak; sisteme harmonik giri+ini veya k + n filtre
ba layarak nlemek, veya filtreler,endktrler ya da
kondansatrler kullanarak sistemin frekans cevab n
modifiye etmek.[1]
Elektrikli demiryollar a s ndan bak ld nda bu
metodlardan birincisi, yk olarak mevcut tren altyap s
bulundu undan pek mmkn gzkmemektedir.
Bunun yerine ikincisi yani filtre kullan m daha
uygundur. Bu uygulama ya lokomotif iinde veya
trafo istasyonunda yap labilir. Lokomotif iinde yer
darl
sebebiyle ve her trene yerle+tirme zorunlu u
sebebiyle teknik ve ekonomik a dan tercih
edilmeyebilir. Dolay s yla trafo merkezlerine filtre
konulmas daha pratik olacakt r. Ancak yk durumu
srekli de i+ti i iin pasif filtre yerine aktif filtre
seene i tercih edilmelidir. Ayr ca; ileriye ynelik
zm olarak; lokomotiflerin tahrik sistemleri dizayn
edilirken, +ebekeden sinsoidala yak n ak m eken ve
reaktif g gereksinimi olmayan g elektroni i
src devrelerinin kullan lmas iyi bir zm
olacakt r.

4.SONULAR
Yap lan al +mada TCDD elektrikli demiryolu
istasyonlar nda meydana gelen enerji kalitesi
problemleri ortaya konulmu+ ve zm nerileri
tart + lm +t r. Uygulama sahas olarak Eski+ehir

Karagzler Trafo Lstasyonu ele al nm +t r. Yap lan

incelemelerde; mevcut sistemin, TEDAI taraf ndan
istenilen s n rlar ierisinde al +t
tespit edilmi+tir.
Sistemin 154kVluk enterkonnekte +ebekeden
beslendi i ve dolay s yla evrede bulunan di er
yklere enerji kalitesi a s ndan bugn itibariyle
sak nca olu+turmad
gzlenmi+tir. Ancak gelecekte
uygulamaya konulacak uluslararas
standardlar
erevesinde; harmonik ak mlar bak m ndan sistemin
istenilen performans sergileyemeyece i dikkate
al narak istasyonlarda aktif filtre kullan m n n
gndeme gelebilece ini gzden uzak tutmamak
gerekir. Ayr ca ileriye ynelik olarak; elektrikli
lokomotif imalat al +malar nda, yeni teknoloji rn
src devrelerinin kullan lmas gndeme gelmelidir.
Di er yandan artan demiryolu yolcu say s ve trafi i
de dikkate al narak yap lacak tren seferlerinin
zamanlamas ayarlan rken, trenlerin istasyonlarda
meydana getirecekleri enerji kalitesi problemleri de
dikkate al nmal d r.

TE*EKKR
Bu al +mada gerek dokman, gerekse teknik
bak mdan yard mlar n esirgemeyen tm TCDD
personeline te+ekkr bir bor biliriz.

KAYNAKLAR
[1] Dugan, R.C., McGranaghan, M.F. and Beaty,
[2]

H.W. Electrical Power Systems Quality,

McGraw-Hill, 1996.
Bollen, M.H.J. Understanding Power Quality
Problems, IEEE Press, 2000.

[3]

Heinz KURZ, "Rolling Across Europe's

Vanishing Frontiers", IEEE Spectrum, Feb.
1999, PP 45-49

[4]

L.A Snider, E. Lo, T.M. Lai, Stochastic Power

Quality Study of Distribution Supply to Metro
Transit Railway, IEEE Conference on Power
Quality, 2001

[5]

TCDD Reaktif G Kompanzasyonu Teknik

Iartnamesi, 1996

[6]

Mumyakmaz, B. Elektrikli demiryolu Katener

Hatlar n n Kompanzasyonunda Statik Var
Kompanzatrlerinin kullan lmas ., DPU FBE
Dergisi, 2000, Say 1

[7]

IEEE Standard 519-1992, Recommended

Practices and Requirements for Harmonic
Control in Electric Power Systems.