ELEUSIS MISTERLER

Esra ERBAZ
Yunan dnyasnn gizem taplarndan biri olan Eleusis gizem taps ve Eleusis
erginlenme okulu, Romadaki karl Ceres ve Proserpina olan Demeter ve Persephonenin
hznl ve dramatik yksnn evresinde geliir.
yknn kayna M 600 ylna tarihlenen ve Homerik gelenek iinde yer alan
Demetere Hymnostur. Homerik Hymnoslar Homeros ad altnda gelitirilen szl gelenein
iinde yer alan yazarlar belli olmayan eserleridir. Rhapsodoslar tarafndan yalnz aristokrat
meclislerde deil, dinsel enliklerde dzenlenen yarmalarda da bu eposlar sylenir.
Hymnos genel olarak herhangi bir tanry vmek, ona yakarmak ve onu onurlandrmak adna
sylenen zgn arklardr. Vezni daktylik hexametrondur. Homerik hymnoslarn ortaya k
tarihi hakknda pek bir bilgimiz yok, hangi koullarda yazld ya da okunduu ya da hangi
enliklerde halka anlatld da bilinmiyor. Tanrann gizemlerinin douunun kayna olan
bu yknn zeti yle:
Zeus'un verdii izinle Hades tarafndan karlan Persephone'nin annesi Demeter, Rhea
ve Kronosun kzdr ve topraa bereket balayan tanradr. Persephone her eyden habersiz
Okeanos'un kzlaryla oynayp iek toplarken Hades tarafndan karlr, Demeteri byk
aclar iinde brakr. En acs da Persephone, Demeterin kardei Zeusun rzasyla
karlmtr.
Gaia gller, safranlar, gzel menekeler, irisler, smbller ve nergisler hazrlar
Persephone iin, tuzak kurar ona. Zeus'un iradesiyle Hades'e ltuf olsun diye. Sarho eden
kokularyla gen kz byler iekler. ieklerin gzelliine kaplm Persephone, aniden
Nysa ovas boyunca yarlan yer karsnda akna dner. Yarktan Persephone'nin kaderi,
Kronos'un ok adl olu, lmsz atlaryla frlar. Gelen, Hades'tir.
Atn arabasna atp karr Persephone'yi. Korkmu gen kz lklaryla
yeryzn inletir. Ne lml ne lmsz kimse duyar sesini. Perses'in kz Hekate,

Hyperion'un olu tanr Helios dnda.

Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm, Eski Yunan
Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Ankara, esraerbaz@outlook.com
1

Demeter, yreindeki yasa ramen ok uzun zaman umut eder byleyici iradesiyle.
Kznn sesini sonunda duyar, keskin bir ac saplanr yreine. Hzla kuru topraklarn ve
denizin zerinden kzn aratrmak amacyla uar. Dokuz gn boyunca tanra Demeter btn
yeryzn dolar durur ama bouna. Kederinden ne leziz ambrosiadan ier, ne bir lokma
yer, ne de ykanr gzel tanra.
Onuncu gn Eos'un onun zerini aydnlattnda, Hekate onu bulur.
"Ey soylu Demeter, mevsimler ve anl armaanlar balayc tanra!
Gkyznn tanrlarndan ya da lml insanlardan hangisi kard Persephone'yi ve
yasa brd yreini?"1
Hekate yalnz sesini duymutur Persephone'nin. Onu kimin kardn grememitir. Birlikte
Helios'a giderler.
"Ey Helios! ... Sayg gster bana. Kzmn usuz bucaksz semada yanklanan ln
duydum. Ama gremedim. Ancak sen yeryznde ve denizdeki her eyi havadan grrsn
aydnlanan nla. Eer biliyorsan sevgili yavruma ne olduunu anlat bana! ..."
Helios, Zeus'un Persephone'yi Hades'e e olmas iin verdiini aklar. Artk kz iin yas
tutmamasn, ona Hades'ten, kendi z kardeinden daha yakan bir koca olamayacan syler.
Demeter'in yreini daha korkun ve dayanlmaz bir ac kaplar. Yce Olympos'tan, tanrlar
meclisinden ayrlr, insanlarn arasnda yaamaya balar. Grnn gizleyerek yal bir kadn
klna brnr, Keleos' un yurdu Eleusis'e varr.
Keleosun kzlar Demeter'i grnce yanna gidip konumak isterler. Demeter, adnn Doso
olduunu, Girit'ten zorla korsanlar tarafndan getirildiini, ilk frsatta ellerinden kap buralara kadar
geldiini anlatr. imdi ise, yal bir kadnn yapabilecei ilerde almak zere yardm istemektedir.
Gen kzlar hemen konaa gidip ona uygun bir i olup olmadn sormak iin izin isterler. Annelerine
konuyu anlatp yal kadnn acnas halini anlatrlar. Anneleri hemen kadn getirmelerini ister.
Keleos'un grkemli konana ulatklarnda tanra eikte durup bekler. Metaineira ondan
yaylan tanrsal grr. Demeter sknet iinde, ba nne eik bekliyordur. Metaneira tanraya
bal gibi arapla dolu bir kap uzatr, Demeter reddeder imeyi. Arpa suyunu nane yapraklaryla
kartrmalarn rica eder. Bu iecek daha sonra kykeon adyla anlacak gizemlere katlanlara
sunulacaktr.

Demetere Hymnos metninin evirileri iin u yayna bavurulmutur: Eti Sina, A. (ev.) (2000).
Homeros lahileri (Homerik Hymnoslar). stanbul: Arkeoloji Sanat Yaynlar.
2

Metaneira, kadnn olduka soylu ve saygdeer olduunun farkndadr. Ge yata

dourduu olunu kadna emanet etmekte saknca grmez. Bylece Demeter, gzel kuakl
Metaneira'nn olu Demophoon'u bytr Keleosun konanda.
ocuk giderek tanrlara benzeyen bir gzellikte hzla byr. Demeter onu ebediyen gen ve
lmsz klmak adna her gn ambrosiayla ovup geceleri atein iine batrr. Metaneira merakna
yenilip bir gece gizli gizli ocuun odasna girip olanlara ahit olunca, tanrann elinden, atelerin
iinden ocuu alp feryat eder. Demeter deliye dner.
"Cahil, saduyusuz insanlar! Yazgnzdaki baht da bahtszl da grmeyi bilmiyorsunuz!
Sen imdi aptalln yznden telafisi olmayan bir yanl yaptn.
Sonsuza kadar lmsz ve yalanmaz yapacaktm olunu. Sonsuz onur balayacaktm
ona. Ben onur veren Demeter'im! En byk iyilikleri ve sevinci veren benim lmller ve
lmszlere.
imdi bana bir tapnak ina edeceksiniz, dik kent surlarnn altnda, Kallikhoron'un
yukarsnda ykselen tepenin zerinde. Bizzat ben reteceim ritellerimi. Ancak
bunlar sayg ile icra edenler kazanacaklar benim tevecchm."
Keleos halk arp tanrann isteklerini bir bir anlatr ve tapnak yapmak iin onlarn
yardmn ister. Halk akna dnm vaziyette olanlar dinleyip tanra iin ellerinden gelenin en
iyisini yapacaklarn krala bildirirler.
Tapnan inas bittikten sonra Demeter tapnaa yerleir. Zamannn geri kalann burada
geirir kznn yokluunun acsn duyarak. Bereketli yeryznden bereketi skp alr tanra. Btn
lml insan soyunu yok etmeyi kafasna koymutur. Bylece insanlarn tanrlara verdii armaanlar,
adaklar ve kurbanlar da yok olmu olacaktr.
Demeter'e bir haberci gnderip Demeter'i yanna arr. Demeter daha da sinirlenip tm
gelenleri, armaanlar geri evirir. Asla konumaz Demeter, yeryznn meyvelerini mevsimlerinde
gndermeyi reddeder. Tek istedii kzn grmektir.
Zeus, Erebos'a Hermes'i gnderir bu kez, Hades'i ikna etmesi iin. Hades'i annesinin zlemiyle
yanp tutuan Persephone'yle birlikte sedirde otururken bulur ve Zeus'un buyruklarn anlatr.
Persephone'nin annesini grmesine izin veren Hades, kz uzaklamadan nce tatl bir nar tanesini ona
yedirmekten geri durmaz.
Sonunda ularlar Demeter'in yanna. Persephone'yi barna basan Demeter'in aklna bir ihanet
kukusu der. Hades'in ona kurnazlkla bir ey yedirip yedirmediini sorar kzna. Eer yemediyse
Demeter'le birlikte yaamaya devam edebilecektir, ama ya yediyse? te o zaman her yln te ikisini
burada, bahar aylarnda geirebilecektir yalnzca.

Persephone gerei gizlemeden anlatr annesine Hades'in son anda yapt ihaneti. Uzun uzun
bandan geenleri, karl hikyesini de anlatr. Uzun zaman hasret giderirler ana- kz, yreklerinin
acsn yattrrlar birbirlerinin. Hekate gelir yanlarna, Persephone'nin o andan sonra en yakn srda
olur. Zeus, gzel sal Rhea'y tanr soylarna katlmas iin getirmeye, Demeter'e gnderir.
Demeter sonunda Persephone'nin her yln te birini karanlk ve sisli yeraltnda, geri kalan te
ikisini annesi ve dier lmszlerin yannda geirmesi iin ikna olur. Gizlenmi olan beyaz arpa da
yeryzne salr, uzun buday baaklar ovann bereketli topranda dalgalanmaya balar. Bylece
usuz bucaksz yeryznn bereketi yerli yerine gelir. Demeter, adalet datan krallara, Triptolemos'a,
Diokles'e, Eumolpos'a ve Keleos'a ritellerini aklar, gizemlerini retir.
"Bu yce ritellerin buyruklarna kar gelmek, iine girip de srlarn ifa etmek
olanakszdr. Tanralarn gz ylesine gldr ki, insann sesini mhrler. Ne mutlu
yeryznde yaayan insanlardan bu gizemleri grm olana! Ama erginlenmeyen ve
ritellere katlmayan kii asla ayn akbete sahip olamayacak ldnde, o karanlk ve
sisli yeraltnda iyi eylerden pay alamayacak ."
Demeter, toprak ve bereket tanrasdr. Adn toprak ana anlamna gelen ge-meterden alr.
Yapsal anlamda neolitik an doa, dourganlk ve bereket tanralarnn bir uzantsdr. Ekinleri ve
zellikle buday simgeler.
Demeter gizemleri, yaam- lm, yeniden doum, ac ekme ve tanrnn yazgsn dine kabul
edilen insanla paylam zerine yaplanmtr. Kz Persephonenin baharda yanna geliiyle birlikte
bereket ve bolluun geri dn, bir anlamda doann uyanmas betimlenirken, kn yer altnn
karanlk ve souk diyarlarna geri dnyle doann da bir dahaki bahara dek k uykusuna dalmas
simgelenir. Demetere vg metninde Demeter kendisi iin yaplan tapnaa ekildiinde kurakln
balad sylenir. Persephone karlmadan nce tarm henz bilinmemektedir. Yalnzca bir kez
mysterialarda ilk erginlenenin Triptolemos olduunu belirtirken tarma gnderme yapar, nk
gelenee gre Demeter Yunanllara tarm retmesi iin Triptolemosu gndermitir.2
Drkenin Romann Gizem Dinleri eserine gre; Eleusis gizemlerinin tarihsel boyutu 7.
yy. gibi erken bir tarihte Asia Minorun bat kysndaki Yunan kent devletlerinde bereket tanras
Cybele onuruna dzenlenen tapmlara dek uzanr. Yunanllarn meter ya da ana tanra olarak
adlandrd Cybele, Demeter ya da Rheayla zdelemitir. Demeter ve Cybele Yunanistann eitli
kentlerinde deiik adlarla anlan ana tanrann yerel biimleridir. Herodotos ise Demeteri Msr
tanras Isis ile zdeletirir.

Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi 1. kitap, 357.

4

Demeter ve kz Persephone onuruna dzenlenen bu gizemler Yunanistann saygn dinsel

kutlamalarnn banda yer alr. Erken Myken dnemine tarihlenen bu kutlamalar, Atinann yaklak
22 kilometre batsnda Eleusiste iki bin yl kadar varln srdrmtr.
Eleusis kentinde M 5. yyda tanra adna dikilen ilk tapnaktan itibaren, Yunanistann eitli
yerlerinden ve Romadan yola kan halk Eleusise kadar kutsal hac yolculuuna kar ve buraya
ulatklarnda gizli trenlere katlrlard. Birok metin ve figratif ant budayn Persephone
dramndan sonra Demeter tarafndan verildiini dorulamaktadr.
Isokrates Panegyrikos eserinde Atinallarn Demeterin kendilerine sunduu iki armaandan
dolay vgye layk olduklarndan sz eder. Bu armaanlar, insanlar yabanl hayvanlardan ayran
tarm bilgisi ve insanoluna yaamn sonu ve lmszlk konusunda umut alayan gizemlerdir, der.
(Isokrates, Panegyrikos, 28).
Sophokles ise Bu gizemleri grm olanlar kez daha mutlu halde Hadese gidecektir.
Oradaki gerek yaam sadece onlarn olabilir, btn ktlkler ise dierlerinin der.
Eleusis klt, Kk ve Byk Gizemler olarak ikiye ayrlmaktadr. Kk Gizemler, ylda bir
kez, Agrae kentinde ilkbaharda, Anthesteria (mart) aynda dzenlenir. Bu trenler oru tutma,
arnmalar, kurban kesme ve her iki tanrann yaadklarnn canlandrlmasna ynelik grnglerle
rldr. Persephone onuruna dzenlenen bu trenlerde Persephonenin karlmas, yani simgesel
lm n plandadr. Bu simgesel lm Hristiyan teolojisinde felix culpa (kutlu su) olarak
nitelendirilir. Benzer bir kutlu sua Demophoonun yarda kesilen tanrlama srecinin ardndan
Demeterin tezahr ve mysterialarn kuruluunu da rnek gsterebiliriz. Persephoneye dnecek
olursak; bundan byle Olymposlu bir tanra geici sreyle de olsa ller lkesinde oturacaktr. ki
tanrsal dnya arasnda aracdr ve artk lmllerin yazglarna da mdahale edebilir konuma
gelmitir.
Gizemlere katlmann mutlak koulu, mitsel ykde de ad geen arpa, su ve naneden oluan
kykeon adl bir karmn iilmesidir. Bu zel, mayal bir iecektir ve Eleusiste gizemlere kabul
edilmek isteyen herkes kykeon imek zorundadr.3
Kk Gizemler kutlanrken ilk gn, inisiye edilecek kiilerin eitli nitelikleri konusunda
sorguya ekildii genel toplant gndr. nisiyasyon szcnn kkeni, Latincede bir yere girme,
itirak etme, kabul edilme, balama anlamndaki initium szcdr. kinci gn, denize giden bir
tren alay kurulur, tanray canlandran bir katlmc sudan karak trenin cokusuna katlr. nc
gn, bir balk kurban ile balanr. Drdnc gn, belli kutsal sembolleri tayan bir sepet Eleusise
getirilir, bu sepeti kadn mritlerin tadklar dier kk sepetler takip ederdi. Beinci gnn akam
bir meale yar yaplr, altnc gn Iakkhusun heykelinin ardnda bir tren alay dzenlenir, yedinci
3

Kerenyi, C, Eleusis; Anne-kzn Arketip mgesi, sf. 76

5

gn atletizm yar olur. Sekizinci gn trenlerin tekrarlanmas yoluyla enliklere henz katlanlarn
gizemin geri kalanna itiraki salanr. Dokuzuncu gn Eleusis gizemlerinin en derin felsefi
tartmalarna ayrlmtr, bu tartma srasnda Bacchusun sembol bir vazo sergilenir. Bu vazo
gizeme verilen nemin ve ritelin amazlnn gstergesidir.
Byk Gizemler ise Eleusis veya Atinada sonbaharda be ylda bir kutlanr. Demeter ve kznn
yaam yksnn ve ektikleri acnn yeniden canlandrlmas olan Byk Gizemlere sadece Yunanca
konuan ve arnm kiilerin katlmasna zen gsterilir. Thomas Taylor, The Eleusinian and Bacchic
Mysteries adl eserinde Byk Gizem retilerini aadaki ekilde zetler; Byk Gizemler st
kapal bir ekilde, mistik ve harika grlerle, maddi doann kirlenmesinden arnd ve srekli olarak
entelektel (ruhsal) grye ykseltildii zaman burada ve bundan sonraki hayatta ruhun kavuaca
saadeti ima eder.
Mystes ad verilen yeni katlm kiiye, mystagogos ya da genellikle Eleusisin nde gelen
ailelerinden bir kii, klt hakknda bilgi verir ve neler yapacan gsterir. Bu kii ikinci kez
geldiinde deneyim kazandndan epoptes olarak adlandrlr. Treni barahip hierophantes ynetir ve
sadece bu kii tanrann kutsal odas olan ve kutsal nesnelerin korunduu anaktorona girebilir.
Barahiple birlikte treni yneten dier kii Demeterin roln stlenen barahibedir. Bu kii, tren
srasnda, tanrann kzn arayn yeniden yaatr ve barahiple birlikte sembolik anlamlar ykl
kutsal evlilik sahnesini (hieros gamos) canlandrr.
Evli kadnlar tarafndan kutlanan Thesmophoria Bayram adn Demeterin sfat olan
thesmophorosdan alr. Bu sfat yasa koyucu, yasa tayan, dzeni salayan anlamlarna gelir. Bir tr
evlenme ve annelie hazrlk kutlamasdr. Pyonopsion (ekim-kasm) aynn 9u ile 13 arasndan
kutlanr. Kn kutlanma nedeni topra uyandrmaktr. lk gne stenia denir ve eler gece boyu kaba
saba hareketler ve ak sak szlerle Demeteri gldrmeye alr. Bu durum ilkel bir bereket
trenini artrr. Genel ahlaka aykr bu hareketlerin amac toplumsal basknn kadnlar zerinde
yaratt basklardan kurtulma denemesidir. Mstehcen davran ve konumalarn en nemli amac
apotropaios yani ktlklerin uzaklatrc ilevidir.
Bayramn 2. gn kutlamalar Heliosda gerekleir. Katlmclar Demetere kurban sunar ve
dans ederler. Bu kurbanlar genellikle adaylarn beraberinde getirdikleri bir domuz yavrusudur ve
dalgalarla ykandktan sonra Eleusiste kurban edilir.
3. gn kutlamalarna katharos (ini) denir ve Atinada kutlanr. Tren alay Phynks tepesine
trmanr (anodos- k) ve iner.
4. gn Nestia (oru gn ) veya ortagn denir. Aristophanesin Thermophoriazusai adl eserinde
kadnlarn o gn oru tuttuu, erkeklerle bir araya gelmedii, ehveti yattran st dallarnn
zerinde oturduklar sylenir. Kamu ileri yaplmaz ve kurban kesilmez.
6

Trenin devamnda maaraya domuz atma riteli uygulanr. Maaralara domuz atlmas, yani
kurban edilmesi Yunanistan'n her yerinde Demeter kltne zg bir uygulamadr. Mitoslarda etken bir
e olarak yer alan domuz ounlukla insanlarla tanrlar arasnda bir arac konumundadr. Bireysel
zenginliin artnn ve evrenin dzene sokulmasnn arac olan domuz, burada tohumun ya da ekinin
bereketini arttrmak iin belli bir amaca hizmet eder. W. Burkert, lka Gizem Taplar adl kitabnda
Yunancada "domuz yavrusu" iin kullanlan khoiros szcnn halk dilinde "kadn cinsel organ"
anlamna geldiini anmsatr. Bu durumda domuzun kurban edilmesi de simgesel olarak bir gen kzn
ldrlmesini betimlemektedir. Bu balamda, Thesmophoria bayramnda maaralara atlan canl
domuzlarn bereketi artrc zelliinin yan sra erginlenme trenleriyle de i likili olduu

anlalmaktadr. Yaratln mekn bu maaradr. Tm hakikatin kayna, enerji ve yaamn kayna

burada bulunur. Bu maaraya ini, dind olandan kutsala, geici ve yanltc olandan sonsuzlua,
lmden yaama, insandan tanrya gei ritelini canlandrr. Ritelin sonucunda kii, erginlenmeye
hak kazanr. Simgesel olarak bir gen kzn ldrlmesi/ kurban edilmesi yani bir tr e rginlenme

riteli uzantsdr. Kadnlar bu maaraya ayn zamanda rekler, kekler ve am dallar da atarlar.
Kadnlarn ylanlarla dolu bir maaraya girme riteli ylann yaam ve lm simgelemesiyle
alakaldr. Bu da merkez simgeciliine iaret eder.4 Kozmik seviyelerin kesiim noktas, yani gerek
mekna geri dnyle doann da, bir dahaki bahara dek k uykusuna dalmas simgelenir.
Persephonenin Hades tarafndan karlmas nedeniyle kadnlar yas tutar.
5. gne Kalligenia (iyi domu ya da gzel doum) denir. Byk bir ziyafet verilir. Gzel,
salkl ocuklarn domas umuduna ve iyi hasad beklemeye yneliktir.
Dier ritellerin hangi gn yapld bilinmiyor. renebildiklerimiz ise kesik kesik
grnglerden ibaret. rnein kadnlar morotton denilen bir yerde verimlilik ve dourganlk iin
krbala birbirine vurur ya da vurur gibi yapar. Zemia denilen kefaret kurbannn kesilmesi ve diogma
kovalamas denilen kadnlarn birbirini kovalama riteli de amac bilinmeyen ve aklanamayan
riteller arasndadr.
Eleusis gizem taplarnn temeli hem iki tanrann bir araya gelmesiyle hem de Demophoonu
lmszletirme abasnn baarszlyla aklanr. Demophonun yks, ezeli tarihin belli bir
annda insann lmszle erime abasnn trajik bir hatayla baarsz olmasn konu alr.
Demeterin onu lmszletirme karar hem Persephonenin yokluunda zlemini giderebilecei bir
evlat edinme istei hem de Zeustan ve Olympostaki dier tanrlardan alma isteini yanstr.
Tanralarn insanlara lmszlk verme yetkisi vard ve bu konuda en bilindik yntemler ate
kullanlmas ve tanr adaynn piirilmesidir.

Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi 1. kitap, 355-366.

7

Demophoonun lmszletirilmesi annesi tarafndan yarda kesildiinde Demeter, insanlarn

aptallnn onda uyandrd hayal krkln gizlemez. Bu baarszln ardndan Demeter kimliini
aklad ve kendisi adna bir tapnak ina edilmesini ister. Ama ritellerini ancak kz bulunduktan
sonra aklar. Eleusis gizemlerinde erginlenenler Demophoon yks aksine lmszlemezler.
Erginlenme yoluyla insan olma hali deiir ancak bu deiim lmden sonraki yaamda kendini
gsterir. Erginlenenin ruhu, Eleusiste grdklerinin bir sonucu olarak, ldkten sonra da mutlu bir
varolua eriecektir. Homeros kahramanlarnn korktuu kederli ve dkn, belleksiz ve gsz bir
glge olmayacaklardr.
enliklerin sonunda katlanlar, ller iin zel trenler uygular. Ttsler yaklr, topraa kutsal
sular dklr. Mritler kk gruplar halinde ya da tek balarna Atina'ya dnerler. enliklerin
bitiinde dzenlenmi zel bir tren yoktur.
Eleusis ritelleri ok gelimi ritellerdir ve bu ritelleri anlamak iin Yunan mitolojisini
derinliine bilmek gerekir. nk bu riteller, gizem okullar tarafndan inisiyelerin gizli
anahtarlaryla ezoterik adan yorumlanmaktaydlar. Bu trenin bir dier anlam da, bireysel varln
kozmosun tanrsal gc ile btnlemesi aray, yani trene srekli elik eden ve belki de tm
uygulamann gerek deerini oluturan bir bilinlenme sreci olmasdr.
Eleusis Gizemlerine dair hibir ey, Demeterin armaan olan tahl ve lmden sonraki yaam
umuduna inisiye adaylarnn ve rtl olarak gizemlerin bilindii corafyada yaayanlarn sk sk
sarlmasndan ve gizemlerin pagan dnyasnn sembol haline gelmesinden daha etkili olmamtr.

KAYNAKA
Burkert, W. (1999). lka Gizem Taplar. (Bahadr Sina ener). Ankara: mge Yaynlar.
Drken, . (2000). Roma'nn Gizem Dinleri (Antik a'da Yaamn ve lmn Bilinmezine
Yolculuk). stanbul: Arkeoloji Sanat Yaynlar.
Eliade, M. (2003). Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi I: Ta Devrinden Eleusis Mysteria'larna (Ali
Berktay). stanbul: Kabalc Yaynlar.
Eti Sina, A. (ev.) (2000). Homeros lahileri (Homerik Hymnoslar). stanbul: Arkeoloji Sanat
Yaynlar.
Taylor, T. (1891). The Eleusinian and Bacchic Mysteries: A Dissertation. J.W. Bouton.