| Naslovna | O projektu | Saradniki program | Knjiga utisaka | Kontakt |

Iz knjige dr Ejupa Muovia

MUSLIMANI CRNE GORE: XVII STOLjEE EPOHA POJAANE ISLAMIZACIJE
Iz knjige dr Ejupa Musovica Muslimani Crne Gore, na prijedlog nasih brojnih citalaca
Muslimana, objavicemo nekoliko izuzetno zanimljivih i naucno pouzdanih poglavlja o
istorijskoj sudbini Crnogoraca i Muslimana u Crnoj Gori. Uvjereni smo da ce ovi odlomci
pokazati koliko su istorijski neosnovane i cinjenicki neutemeljene mnoge crnogorske
predstave o odnosu Crnogoraca i Turaka kao i odnosu Muslimana i Turaka: vidjece se
koliko je neodrziva crnogorska naivna predstava da Crnu Goru u cjelosti Turci nikada
nijesu pokorili, da nije placala namete i dazbine. Vidjece se da su Muslimani Crne Gore
crnogorskog porijekla, od koga i iz kojih krajeva Crne Gore poticu mnoga muslimanska
bratstva. Takodje ce se vidjeti da su mnoga crnogorska plemena kao Kuci i Piperi, bila u
cjelosti katolicka cak do polovine XVII vijeka. Mnoga uvjerenja i muslimanska i
crnogorska objavljenim tekstovima bice ozbiljno pokolebana, pa i danas veoma forsirana
predstava o Bosnjastvu u Crnoj Gori....
REDAKCIJA CKL
Administrativno rascjepkana i tako vezana za razlicite sandzake, teritorija danasnje Crne
Gore u XVII stoljecu, bila je obiljezena odredjenim privrednim razvitkom, jacanjem ranijih i
formiranjem novih gradova ali i izrazenijom islamizacijom u odnosu na prethodno vrijeme.
U tim gradovima, koji su priznavali osmansku kao zvanicnu vlast, vecinsko stanovnistvo
bilo je muslimansko. To su bili potomci ranije islamiziranih Crnogoraca i drugih koji su
zivjeli na tim prostorima. Broj islamiziranih bio je veliki jer je u Crnoj Gori islamizacija bila
izrazenija vise nego u XVI stoljecu, tako da je islamski element jacao u Crnoj Gori.
Dragocjeni su podaci o tome sto su nam ih ostavili putopisci, a odnose se na prostore
danasnje Crne Gore, od kojih neke navodimo:
Hodocasnik Simeon Lehaci, Jermenin, vidio je 1611. godine, na putu od Carigrada za
Dubrovnik, koji je dijelom vodio kroz danasnje crnogorske prostore, mnogo muslimanskog
stanovnistva. Tome dodaje da su balkanski Sloveni primili islam da ne bi davali Turcima
harac, ali da islam nije dublje prodro sa svojom kulturom kod Slovena jer su oni od islama
prihvatili vjerske dogme, a jezik im je ostao raniji tj. isti.
Prolazeci od Dubrovnika za Carigrad, krajem XVI stoljeca, Benedetto Ramberti bio je
iznenadjen velikim brojem islamiziranih: Svako, pise on, ima u porodici rodjaka Turcina,
ako ne bas rodjenog brata, a ono najblizeg rodjaka.
U nedostatku pravih statistickih podataka o broju muslimana u Crnoj Gori u XVII stoljecu,
priticu nam u pomoc putopisni podaci. Po Solovjevu, u Staroj Crnoj Gori nije moglo biti
vise od 1.700 kuca u XVI stoljecu. Bolica navodi podatak po kome je u XVII stoljecu u 90
crnogorskih naselja registrovano 3.400 porodica, a Alvizo Moceniga pise 1639. da ima
14.000 ognjista u 280 crnogorsko-brdskih naselja. Po tvrdjenjima crnogorskih istoricara u

Crnoj Gori je 1625. moglo biti 3.000 domacinstava sa oko 15.000 stanovnika i tome
dodaju: Stanovnistvo je srpsko pravoslavno i muslimanske vjeroispovijesti. Po Jovanu
Radonjicu u Staroj Crnoj Gori je u XVI stoljecu moglo biti oko 800 (osam stotina)
muslimanskih zitelja sto u odnosu na druge iznosi 5,3%.
Crna Gora XVII stoljeca bila je filudzijska, a to znaci i dalje je placala samo simbolican
porez i nije u njoj bilo seljaka da su bili kmetovi, a seljastvo je bilo izrazito vecinsko
stanovnistvo. Njegove obaveze prema vlastima bile su tako simbolicne da gotovo nijesu
ni postojale. To je Crnoj Gori davalo pecat autonomnosti do samostalnosti i to se proteglo
i na naredna stoljeca. Uloga crnogorskih vladika, zvanicno duhovnih a prakticno i
svjetovnih poglavara, sve je vise jacala i to je potvrdjivano carskim beratima. Ahmed
Kamil-pasa je 24. februara 1757. uputio bujuruldiju vladici Savi i crnogorskim knezovima
u kojoj pise: .... Posto si ti od davnine ispravan i lojalan i posto je raja Crne Gore od tebe
u svakom pogledu zadovoljna, da bi kao i prije mogao vrsiti poslove navedene raje kao
vladika, dok ti od strane Visoke porte ne dodje uzviseni berat za vladicanstvo, izdaje se
ova bujuruldija od strane Bosanskog divana... Ili Smail-aga Cengic, pise Petru Petrovicu
Njegosu 1839. godine: ... Momu istinskomu prijatelju Petru, vladici, zapovjedniku vseh
Crnoj Gori pozdrav ti cinim. Otuda konstatacija Jovana Tomica da turska uprava nad
Crnom Gorom nikada nije izgledala kao u Grckoj, Bugarskoj, Ugarskoj ili u drugim
zemljama pokorenim od Turaka.
To nikako ne znaci da je ekonomski polozaj Crne Gore bio bolji od drugih zemalja pod
osmanskom vlascu. Naprotiv, niska privredna reproduktivna moc najcesce je dovodila
Crnogorce do egzistencijalnog minimuma. Izlaz se nalazio u migracijama stanovnistva
pojavi vrlo karakteristicnoj za te prostore. Migracije su se odvijale u pravcima koje su
odredjivale vremenske i politicke prilike. Njihove propratne pojave bile su ceste bune i
nemiri razlicitih sadrzaja, pa su oni za Crnu Goru i u XVII vijeku karakteristicni. Na udaru
su bile turske vlasti, bez obzira da li su ih predstavljali Turci ili domaci muslimani, a
najcesce pod barjakom skadarskih vezira. Po mletackim izvorima izbio je 1610. u Albaniji
(Skadarski sandzak) veliki ustanak protiv turskih vlasti. Masu od cetiri do pet hiljada
ustanika cinili su: Brdjani, Dukadjinci, Klimente, Kuci, Piperi, Bratonozici, Bjelopavlici, Hoti,
Kastrati, Skrelje, konfesionalno oznaceni kao katolici. Gligor Stanojevic pise da se
pravoslavni Kuci ne pominju ni 1657. godine, a barski nadbiskup Marin Bici kazuje da su
Kuci pola pravoslavni a pola katolici. Bolica izdvaja po ratobornosti Klimente Od cijeg
razbojnistva i pljacke mnogo stradaju stanovnici Plava (1610).
Evlija Celebi je zapisao (1660) za Divljane: Oni sa hercegovackim pasom razgovaraju
samo preko vrha maca i ne dozvoljavaju da tamo pristupi ni jedan organ turske vlasti.
Slicno je bilo sa Niksicanima, Banjanima, Drobnjacima i drugima. Otuda i konstatacija
Franceska Delfina izrecena 23. novembra 1616. godine, koja se odnosi na Crnogorce:
Ovaj narod je malo poslusan sultanu iako je pod njegovom vlascu. Po Benediktu Orsiniju
(1629), Klimente, Kuci, Hoti, Kastrati, Piperi, Bjelopavlici, nijesu bili potcinjeni turskim
vlastima.
CRNOGORSKA I ALBANSKA PLEMENA ZAJEDNO NASTUPAJU
Opste je poznato da su u tim bunama protiv turskih vlasti najcesce zajednicki nastupali
crnogorska i albanska plemena, a albanska plemena su pocev od XVI i u XVII stoljecu,
osobito dok su bili hriscani, predstavljali kicmu otpora balkanskog naroda turskim

osvajacima. Da su to bili vrlo ozbiljni pokreti govori podatak da je beglerbeg Rumelije

krenuo 1681. sa 6.000 vojnika da ugusi pobunjene Arbanase.
O prisutnosti brojnog katolickog stanovnistva na crnogorsko-albanskim prostorima ima
dosta podataka. Crnogorska i albanska plemena imala su tada mnogo cega zajednickog
osobito u onome sto je bilo skopcano sa egzistencijalnim pitanjima i zbog toga su u
turskim vlastima imali zajednickog neprijatelja. Zajednicko i glavno zanimanje bilo im je
stocarstvo. Kod mnogih plemena i religija je bila zajednicka gotovo tokom cijelog XVII
stoljeca, pa mnogi obicaji, te ono sto im je priroda nametnula (koja u uslovima
privredjivanja XVII stoljeca nije mogla da obezbijedi egzistenciju), pa je dolazilo do
oskudice najosnovnijih sredstava za zivot. Dakle, zajednicka im je bila ekonomska strana,
bolje receno tezak zivot, a to je izvor za sve ostalo, pa su to osnovni razlozi za tako ceste
bune i nemire.
PIPERI I BJELOPAVLICI SU I 1610. JOS BILI KATOLICI
Za XVII stoljece u Crnoj Gori su karakteristicne pojacane akcije pravoslavne crkve na
sirenju pravoslavlja medju crnogorskim plemenima i one su imale izuzetne rezultate.
Sima Milutinovic pise da je cetinjski vladika Ruvim preveo u pravoslavlje Kuce,
Drekalovice i Bratonozice, tako da je iz tih plemena malo ko ostao katolik, da ih (katolika)
u Zeti i Moraci 1635. godine nije vise bilo od hiljadu lica i da je oko 200 (dvjesta)
Bjelopavlica ostalo u katolickoj vjeri. Piperi, koji su 1610. godine bili katolici, vec sredinom
XVII stoljeca presli su u pravoslavlje. Govoreci o tom vremenu i pojavi, Andrija Bogdani je
zapisao: Da su pravoslavni isto toliko protivnici katolika koliko i Turci...
Sasvim je izvjesno da su akcije pravoslavne crkve u Crnoj Gori na pravoslavizaciji
katolickog stanovnistva bile istovremeno i akcije protiv dalje islamizacije Crnogoraca. O
tome ima podataka, istina, izrazenije u narednom stoljecu i to kod siromasnog dijela
muslimanskog stanovnistva. No, u svakom slucaju to je ostavilo traga na proces dalje
islamizacije i usporilo je, ali islamizacije je bilo i u XVII stoljecu iako ne u onom stepenu
kao u nekim drugim oblastima. Tako je 1619/1620 godine 6-7.000 ljudi oko Sutjeske i 90
(devedeset) porodica Bjelopavlica primilo islam. U to vrijeme je u prizrenskoj oblasti sa
katolicanstva preslo u islam 3.000 lica, a Petra Masarek obavjestava Rimsku kuriju, 1624.
godine, da dvije trecine bosanskog stanovnistva cine muhamedanci.
Na teritoriji danasnje Srbije tada je bilo brojno, a u gradovima izricito vecinsko
muslimasko stanovnistvo. U izvjestaju Frana Leonardija iz 1640. godine pise da u Skadru i
okolini zivi dvadeset hiljada (20.000) katolika ali da nemaju biskupa pa nije cudo sto su
Markovici primili islam, nemoguci vise podnositi dazbine i terete.
Tokom XVII stoljeca Primorje sa zaledjem imalo je nesto specificniju situaciju u pogledu
islamizacije. Tamo u juzno-jadranskim gradovima bila je evidentna islamizacija. Navodi se
da je 1631. godine, za potrebe tamosnjeg muslimanskog zivlja, pretvorena u dzamiju
crkva sv. Marije iznad Bara. Usljed mletackih napada na Bar 1649. godine, bilo je izlozeno
neprilikama tamosnje katolicko stanovnistvo. Od 5.000 barskih katolika ostalo ih je 1663.
samo 2.000. Mnogi su stradali, pobjegli, a brojni su oni koji su primili islam i pravoslavlje.
POMENI MUSLIMANSKIH PORODICA CRNOGORSKOG PORIJEKLA
Muslimansko stanovnistvo, formirano tokom XVI i u XVII stoljecu, koga je bilo u izrazenom
broju u crogorskim primorskim gradovima, bilo je primorano na povlacenje ispred

mletacke ofanzive, a poznato je da je veci dio Boke kotorske bio pod Turskom. Godine
1654. (15. maja) bio je u Perastu potucen Mehmed aga Rizvanbegovic, a 1684. Mlecani su
zauzeli Risan. Barski nadbiskup Andrija Zmajevic tada je hrabrio Perastane sa minareta
tamosnje dzamije koju je potom pretvorio u crkvu. Tri godine zatim (1687) pao je i Novi
(Herceg Novi).
Pomeni muslimanskih porodica u drugim sada crnogorskim gradovima u XVII stoljecu,
cesti su. U Podgorici se 1618. godine pominju: Muhamed-aga, Sulejman caus, Muhamed
(drugi), Selim cehaja, Mustafa cehaja.
Hasan-beg Perhatovic prodao je 3. februara 1605. zemlju na Cetinju. Vladika Ruvim kupio
je 28. juna 1629. dio mlina od Ali-bega Hajdarvojvodica za 40 grosa. Svestenici manastira
Bercinje otkupili su desetak od muslimana iz Zabljaka. Kao stanovnici Zabljaka pominju se
1697. Mustafa-aga, Celebija, Mustafa-aga Dedovic, Mustafa Hasan-basa.
Etnoloski istrazivanja Crne Gore Jovana Erdeljanovica dala su dragocjene podatke o
svojevremenom prisustvu islamiziranih, i to na onim prostorima Stare Crne Gore gdje se
mislilo i smatralo da ih nikada nije bilo (Rovinski smatra da u Cucama nikada nije bilo
Poturcenjaka). Ne samo na osnovu brojne toponimije i predanja, on je zapisao da je u
XVII stoljecu bilo muslimanskog stanovnistva u Cucama, Ozrinicima, Pjesevicima,
Zagaracu. Koliko se pamti pise Erdeljanovic veci dio zemlje, osobito one u Polju
Turci su prodavali Pjesevcima, ali im je mnogo i oteto. U Progonovicima su zivjeli
Adrovici; u Stanisavljevicima (Staniseljima?) Asanovici islamizirani Popovici. mnogo
poturcenjaka bilo je u selima Ljesanske nahije (Seliste, Goljemadi, Begova Glavica, Pod
Stranom), ali su pocetkom XVIII stoljeca iseljeni i njihovi potomci su: Mehmedagici,
Omercehajici, Vranici (Vranic Oda-beg) i drugi.
KUCI U VELIKOM BROJU PRIMAJU ISLAM
Erdeljanovic navodi podatke po kojima su Kuci u velikom broju primili islam, a u praksi se
to da potvrditi. Najvjerovatnije je da su Kuci u najvecem broju prihvatili islam tokom XVII i
XVIII stoljeca. Tokom XVII stoljeca pominju se sukobi izmedju islamiziranih Kuca i Kuca
hriscana. Navodi se podatak po kome je Medun, centar Kuca, imao sedamdeset
islamiziranih Kuca, a da je do pomenutih sukoba dolazilo jer su poturcenjaci bili najjaci
oslonac turske vlasti medju Kucima. Jovan Erdeljanovic istice brojne muslimanske
porodice porijeklom od Kuca od kojih navodimo neke: Ljuce i Dakovici kojih je sredinom
XVIII stoljeca bilo u Niksicu oko tri stotine kuca; Kolinovici (Kolenovici?) u Gusinju i peckoj
oblasti, preko 150 kuca; Lukacevici preseljeni iz Ubalaca u Podgoricu; Adzimanici iz
Momce odeseljeni u Podgoricu; Sinanovici i Kutevici, starinom iz Orahova; Kapadzici,
Cirgici, Marici, deoseljeni u Podgoricu iz Berova. Od njih su gusinjski Menici. I plavski
Mehmed-begovici su Kuci, pa Seknici, Orahovci i mozda Ajdarkucevici (Ajdar Kuc) te te
muhamedanske agalarske porodice Djecevici iz Spuza. U Crnom Vrhu kod Berana, do
pocetka ovog vijeka, zivjelo je pedeset muslimanskih porodica, rodom iz Kuca.
Najvjerovatnije su od njih bjelopoljski Muslimani Kucevici; Deljani u Peci; Jusuf-Djokici u
Dinosi (50 kuca). Jos sredinom XVII stoljeca bilo je muslimana Djurdjevica u Ublima Kuci.
Od podgorickih Djurdjevica su Ganici. Od XVIII vijeka Ganici su stanovnici Rozaja, a do
1878. godine bilo ih je u Kolasinu (po Erdeljanovicu oni su ranije bili Milici) 40 kuca;
Radonicici (sada Radoncici) islamizirani Vujosevici, Kuci naseljeni u Gusinju i peckoj
okolini (70 kuca). Od Vujosevica su i Micanovici, ciji potomci sada zive u Sandzaku ali sa

prezimenom Kolasinci. Rod su im Pajovici muslimani i hriscani, te Preljevici od kojih su i

sadasnji sandzacki Muslimani Prelevici. Potomci islamiziranih Drekalovica su Maljevici u
Gusinju i Preknici, raseljeni u nepoznato. Gusinjski Muratagici su sa Bezihova i Mrkulici iz
Krivodola takodje sada Gusinjci. Kuci su i Bektasi i Muljani Muslimani iz Gusinja. U
daljem to su Adrovici (od Paljevica), podgoricki Orucevici Djusari u Podgorici i Skadru)/
Ledinjani su islamizirani Kuci i dijele se na Mustafagice (potomci Mustafe Cvetkova);
Prekovici i Curici u Tuzima i Podgorici. Hasan-beg Djurdjevic iz Ubala bio je glavar
islamiziranih Kuca.
Vidi se da su Kuci veoma mnogo u velikom broju pruhvatili islam i najvise u drugoj
polovini XVII i u prvoj polovini XVIII stoljeca ali su se pocetkom XVIII stoljeca raselili prema
Podgorici, Niksicu, Bihoru, plavsko-gusinjskoj nahiji, Pesteri, Rozaju, tutinskoj,
novopazarskoj i sjenickoj oblasti, prema Bosni, Makedoniji i dalje prema danasnjoj Turskoj.
To nikako ne znaci da i prije te velike seobe Kuca nije bilo Kuca u nekim od pomenutih
mesta. Tako se jos 1630. godine pominju u Podgorici: Osman Plesa, Alija Hasanovic,
Dzafer, Suljo, Juso Alibasic, starinom Kuci. Alibasici u Suvom Dolu (Tutin) tu nastanjeni u
XVIII stoljecu i danas znaju da su starinom Kuci, ponose se time i brizno cuvaju tu
tradiciju.
Jovan Erdeljanovic pominje podgoricke muslimane Ranevice, starinom Bratonozice (od
Baljevica), i Korace muslimane, potomke islamiziranih Pipera.
Posto je Venecija preuzela Risan (1684) i Novi (1687) tada je dosta brojno muslimansko
stanovnistvo napustilo te gradove, a bilo je vrlo znacajan faktor u privredjivanju.
Vjerovatno da su se neki zadrzali u planinskoj oblasti Krivosija, sjeverozapadno od Boke,
gdje se pominju krajem XVII i pocetkom XVIII stoljeca. Bivajuci na udaru hajducima,
muslimanski zitelji Risna sklonili su se tada u Korjenic Tako se iz 1704. navode
muslimanske porodice pomenute oblasti: Adzijagici, Adziimamovici, Mamudagici, Seovici
iz Krivosija; Ahmetovici, Mamudagici, Perovici (Mehmed aga Perovic), Oskocevici,
Adzijagici iz Ledenica; Abdulovici, Bijedici, Seovici, Babovici iz Unijerine; Babovici, Aisagici
iz Lijesca; Abdulovici, Bijedici, Adzijagici, Risanovici iz Popovog Dola. Muslimanskih
porodica sa navedenim prezimenima bilo je i u drugim selima (Dragosevo, Visnjev Do i
Poljice).
Muslimani Novog su napustili taj grad poslije 1687. i rasuli se u razlicitim pravcima. U
XVIII stoljecu ih nalazimo kao stanovnike Niksica, Podgorice, Bijelog Polja i drugih sada
crnogorskih gradova a bilo je onih koji su se odselili prema Bosni.
Na mjesto njih dolaze stanovnici hriscani iz drugih krajeva Crne Gore. Sasvim mali broj
muslimanskih porodica koje su ostale tamo da zive bile su tokom XVIII stoljeca pokrstene.
Sto se tice pljevaljske i srednjolimske oblasti koje u XVII stoljecu spadaju u Hercegovacki
sandzak, sasvim je sigurno da je i u XVII stoljecu bilo dosta muslimana potomaka
islamiziranih u prethodnom stoljecu, kao i konvertita iz XVII stoljeca. O tome daje
dragocjene podatke turski i svjetski putopisac Evlija Celebi. Konstatacija turskog geografa
Hadzi Kalfe (XVII stoljece) da u Rozajama zive samo Srbi, a u Bihoru Srbi i Albanci, za
Rozaje ima osnova, a za Bihor je pod sumnjom jer smo tu oblast ostavili (XVI stoljece) sa,
iako ne brojnim, muslimanskim stanovnistvom.
Pod Rozajem se podrazumijeva sadasnji ili prosireni rozajski kraj, a administrativno je to
bila nahija Trgoviste. Koliko za sada znamo Rozaje se, kao tvrdjava, pominje 1640. godine.
Tu tvrdjavu u nahiji Trgoviste gradio je izvjesni Duce (Dudze)-pasa da bi sprijecio prodore
Klimenata. Rozajci, ocigledno hriscani, bili su u cesarovoj vojsci 1689. kada je Rozaje bilo

u rukama Pikolominija. U popisu katolickih misionara iz 1721. u naselju Rozaje

registrovano je osam porodica sa 58 clanova Klimenata katolika, tu doseljenih iz Selca
Malesija (Albanija) 1697. Nijesmo naisli na podatke da je u rozajskom kraju tokom XVII
stoljeca bilo muslimanskog stanovnistva, a u tom periodu nije bilo u pomenutom kraju
vecih seoba koje bi mogle dovesti do veceg konfesionalnog ciscenja, pa ce biti da je Hadzi
Kalfa, sa konstatacijom o rozajskom stanovnistvu u pravu, a sto se tice Bihora moguce da
je pomijesao konfesionalno sa etnickim. Ima nagovjestaja da je tamo i prije XVIII stoljeca
bilo i albanskog stanovnistva ali konfesionalno opredijeljenog kao katolici. U suprotnom,
moguce je da je iz bihorskog kraja bio odliv muslimanskog stanovnistva u gradovima koji
se bas tada, izuzimajuci Pljevlja, formiraju kao gradovi u ekonomskom smislu. U
gradovima gdje su bile turske posade i administracija zivot je bio najbezbjedniji, a
gradska zanimanja: zanati, trgovine i druge djelatnosti, pruzili su povoljnije uslove za
zivot od onoga sto ga je nudilo selo. Zbog toga se i ovdje muslimansko stanovnistvo seli u
gradove iako ne u tolikom broju kao u nekim drugim oblastima gdje je gradski zivot bio
razvijeniji. U tom smislu javljaju se u XVII stoljecu gradovi u nekim krajevima danasnje
Crne Gore a da to nijesu samo tvrdjave vec gradovi ekonomski centri: Rozaje, Plav,
Gusinje, Kolasin, Onogost, Spuz pa i Bijelo Polje.
Rozaje se vec 1718. pominje kao znacajno naselje, sjediste istoimene nahije u
Prizrenskom sandzaku. Samo u tvrdjavi Rozaje godine 1731. bio je smjesten 341 vojnik.
Plav, ranije selo Ribari, zahvaljujuci trgovackom putu Kotor Metohija, i lokaciji ovog
naselja na tom putu, poceo je naglo da jaca u ekonomskom pogledu. Kao gradsko naselje
sa velikom tvrdjavom pominje se 1619. godine. Tvrdjava je podignuta nesto ranije radi
sprjecavanja prodora Klimenata, a tada je u samoj tvrdjavi bilo 27 kuca. Kao obnovitelj
plavske tvrdjave pominje se Duce-pasa. Gusinje, poznato pod tim imenom kao veliko selo
sa 127 kuca, pocetkom XVII stoljeca (1611) ima gradsku tvrdjavu grad sa posadom u
kojoj su sjedjeli i poznati age i begovi gusinjski. Prema podacima M. Bolice iz 1611. u
plavskoj nahiji je bilo 70 muslimanskih domacinstava sto je cinilo 4,8% od ukupnog broja
stanovnistva. Tada je u Plavu izgradjena sultan Ahmedova dzamija koja je u daljoj
islamizaciji tamosnjeg stanovnistva igrala znacajnu ulogu.
KOLASIN JE DO XVII STOLJECA SELO
Kolasin, do XVII stoljeca, selo, a od tada dobija obiljezje gradskog naselja u kome od 1650.
godine postoji gradska tvrdjava, koju je izgradio izvjesni Ali-pasa. Prije toga Kolasin je bio
u sastavu Hercegovackog sandzaka, u nahiji Niksic.
Medju gradovima danasnje Crne Gore Pljevlja imaju posebno mjesto u XVII stoljecu. Svoj
privredni napredak zapocet u prethodnom stoljecu, nastavio je tokom narednog vijeka i
dalje, pa je to bilo dosta veliko gradsko naselje. Godine 1611. u njemu je registrovano 400
poreskih domacinstava, a pedeset godina kasnije bilo ih je 700. Iako nema statistickih
podataka o etnicko-konfesionalnoj strukturi stanovnika, arhitektonski pejsaz grada i brojni
muslimanski objekti u njemu, govore da je tu bilo mnogo muslimanskih zitelja. Evlija
Celebi je u Pljevljima (1660), lociranim u sred golih i kao snijeg bijelih stijena nabrojao
pet muslimanskih i pet hriscanskih mahala. Od deset dzamija koliko ih je tada bilo u
Pljevljima, izdvajala se dzamija Hasan-pase Boljanica, Ona je kao kakva carska dzamija
a i poimenicno je naveo jos i ove dzamije: Hadzi Huseinova, Hadzi Rizvanova, Hadzi
Alijina, Oda-basina i Ahmed-begova. Od javnih ustanova postojale su: dvije medrese

(srednje skole), dvije tekije (derviska stjecista), imaret (javna kuhinja), hamam (kupatilo),
tri hana, bezistan u obliku tvrdjave i pasin saraj koji se nalazio na istocnoj strani varosi, na
obali rijeke Breznice. Dalji, putopisac kaze za Pljevljake da nose maceve i puske, bave se
trgovinom; govore bosanski i svi su gostoljubivi, pametni i covjecni ljudi.
ISTRAGA POTURICA
Istraga poturica - dogadjaj ovjekovjecen u Gorskom vijencu, ima posebno mjesto u
tradiciji crnogorskog naroda. U istorijskoj nauci ima dosta nerazjasnjenog, medju
naucnicima razlicitog tumacenja oko toga dogadjaja. Sporne su godine, datumi, o tome
kada se zbila Istraga poturica. Ilarion Ruvarac navodi godinu 1687. a crnogorski
istoricari pominju kao moguce godine: 1702, 1707. i 1709. Najvise je onih koji smatraju
da se istraga poturica desila 1707. godine, kada je Vuk Borilovic sa sedam ljudi pobio
Ceklicke Turke.
Vladimir Corovic pise da postoji samo jedan pisani dokument o Istrazi poturica, ali i u
njegovu autenticnost sumnja. Po tom dokumentu vladika Danilo dogovorio se sa nekoliko
crnogorskih glavara da ce Turke izmedju sebe izgnati te da to bude na Nikolj dan. Ali
Crnogorci prevarise, na Turke ne udarise. Drugi dogovor je nacinjen na Lovcenu da se
udari na Turke na Gospojine poste, no Gospojini posti dodjose i prodjose a Turci
ostadose zdravo. Najzad, da bi izbjegao opasnost od skadarskog vezira, knjaz Danilo je
pozvao 1707. godine Vuka Borilovica, cetiri brata Martinovica, dodao im svoje ljude:
Vucka, Njegusa, Stanisu Velestovca i Marka Dupiljanina i naredio im: Da sve Turke
pobiju. I tako dodjose na Bozic, predje zore i pobise Turke cetinjske i ceklicke koji ne
kcese da se pokrste kod mene.
Bez obzira na sve pretpostavke, gledanja, pisanja, ljudske emocije oko Istrage poturica
taj dogadjaj, cak i da je potpuno izmisljen i osmisljen kao pjesnicka forma za akcije, ima
izuzetno znacenje za temu koju obradjujemo, sa velikim i trajnim posljedicama po
Muslimane Crne Gore; dogadjaj koji je u kontinuitetu potrajao, na svoj nacin, kroz cio XVIII
vijek i bio neka vrsta inspiracije u daljim akcijama na stvaranju i oblikovanju crnogorske
moderne drzave.
Na Istragu poturica ne treba gledati kao na nesto samo crnogorsko izolovano i vezano
samo za prostore ondasnje Crne Gore, bez obzira sto je ona po formi samo to. Treba je
posmatrati kao dio medjunarodnih zbivanja s kraja XVII i pocetka XVIII stoljeca koja su po
Osmansku carevinu i uopste po muslimanski svijet, osobito na balkanskim prostorima bila
katastrofalna. Kada bi se Istraga poturica, posmatrala u svijetlu tih medjunarodnih
gibanja i previranja, onda ona ima svoj smisao, svoje objasnjenje s obzirom na sadrzaj i
namjenu. Ona je dio sveukupnih akcija na ciscenju prostora od muslimanskog zivlja sto se
poklapa sa turskim porazima na evropskim ratistima.
Nikada ranije Carstvo Osmanlija nije doslo u takvo iskusenje, imajuci ogromne ljudske,
vojne i civilne zrtve i pogubna materijalna razaranja, kao u Velikom ili Beckom ratu sto ga
je vodila Turska protiv Austrije, Poljske i Venecije 1683-1699 godine. U ovom ratu su dali
ogromni doprinos hriscanski ustanici sirom Balkana. Sve sto je o tom ratu napisano, iako
su opisana uglavnom samo stradanja hriscana, potresno je i stravicno. Gotovo da su
nestali u ratnom plamenu onda veliki gradovi: Beograd, Uzice, Novi Pazar, Nis, Sarajevo,
Skoplje i drugi kao oni u bihorskoj i rozajskoj oblasti. Najvece zrtve bili su stanovnici svih
vjera: muslimani, pravoslavci, katolici. Prva seoba Srba pod Arsenijem III Carnojevicem,

peckim Patrijarhom, posljedica je tog rata.

Stradanjima su bili izlozeni posebno muslimanski zitelji ondasnje Srbije, Bosne i dijela
danasnje Crne Gore (Limska dolina, Bihor, Rozaje kao i primorski dio). Pored ostalog
prekodunavski prostori (danasnja Vojvodina), potpuno su, zakljucno sa 1739. godinom,
ocisceni od muslimanskog stanovnistva, a ono je do tada bilo vrlo brojno i u gradovima
cinilo izrazito vecinsko stanovnistvo. Slicnu sudbinu dozivjeli su muslimani juzno od Save i
Dunava: bili su izlozeni pogromima. Prezivjeli su nestali u masovnoj seobi, koja nije bila
po broju manja od Prve seobe Srba. No, kada je Veliki rat okoncan (1699) veci dio tog
izbjeglog stanovnistva, onog ranije islamiziranog na prostorima danasnje Srbije, vratio se
na svoja stanista.
Od tada nastaje vrijeme opstih progona muslimanskog stanovnistva sa balkanskih
prostora a da se za to nijesu birala sredstva. Nije pri tome nikoga interesovalo etnicko
porijeklo muslimanskog zivlja iako je vecina bila slovenske krvi. Trebalo je jednostavno
ocistiti prostore i to, iako u Crnoj Gori mnogo manje, prateci turske poraze na bojistima i
njihovo povlacenje. To znaci, kako se turska vojska povlacila za njom se povlacilo i
muslimansko stanovnistvo uglavnom prema istoku. U tu svehriscansku akciju, zapocetu
u Rusiji, nastavljenu u Bugarskoj, danasnjoj Srbiji i Bosni, trebalo je da se ukljuci i Crna
Gora.
Bez obzira na porez Crna Gora je, bivajuci uglavnom filurdzijska, uzivajuci velika
autonomna prava koja su se granicila sa samostalnoscu, morala biti ukljucena (i da nije
htjela) u akcije svehriscanske solidarnosti. Prema tome Crna Gora se Istragom poturica
ukljucila u ta zajednicka nastojanja i bez obzira na, u odnosu na druge, blag stepen
istrage, ona se deklarisala kao akter. Od tada je, nema sumnje, autoritet vladarske kuce
Petrovica jako porastao. Istina je da su crnogorske akcije protiv muslimana i prije Istrage
poturica i kasnije bile blaze i humanije u odnosu na slicne akcije u drugim zemljama u
kojima, po pravilu, nije bilo milosti prema muslimanskom zivlju. Ni jedan drugi
juznoslovenski narod kao Crnogorci nije bio toliko svjestan zajednickog etnickog porijekla
sa muslimanima. To se javno isticalo, cuvalo u narodnoj tradiciji, zapisano u literaturi. Tu i
treba traziti uzroke izrazenije solidarnosti, medjusobne tolerancije, zajednickog zivljenja,
karakteristicnim za Crnu Goru, a tudjim u vancrnogorskim podrucjima. Sto je vjersko ipak
cinilo svoje, bivajuci cesto jace od etnickog i u Crnoj Gori, to je specificnost vremena.
Muslimani u Crnoj Gori nijesu smatrani Turcima, ili ne u cjelini. Tako su oznacavani samo u
odredjenim periodima sa naznakom da se pod tim imenom oznace neke akcije najcesce u
nemirnim vremenima. Mnogo cesce se pominju kao: poturice, poturcenjaci (poturi po E.
Celebi), saplemenici, nasa braca po krvi. Tako i u djelima crnogorskih vladika, a mnogo
vise u opstenarodnoj tradiciji i javnom komuniciranju. I obratno Muslimani Crne Gore su
budno cuvali tradiciju o svom crnogorskom porijeklu, i u svemu, poput Crnogoraca, sa
ponosom su isticali svoju raniju plemensku pripadnost, sto je specificnost samo
crnogorskih prostora. U smislu medjusobne tolerancije, iznalazenja puteva o zajednickom
zivotu, bile su izgradjene institucije kumstva, pobratimstva, poocinstva, cemu se, u
odnosima izmedju Crnogoraca i Muslimana pa i Albanaca, pridavao izuzetan znacaj, i to
se cijenilo na nivou najviseg svojstva, prenoseci se generacijski. To su bile garancije za
zajednicko odrzavanje, za dijeljenje zla i dobra. Na tim nacelima iskovana je filozofska
misao Marka Miljanova o cojstvu i junastvu. Toga u drugim juznoslovenskim zemljama nije
bilo. Govoreci o tolerantnim odnosima muslimanskog i hriscanskog stanovnistva Crne
Gore, a da se to odnosi na XVII stoljece, odredjenije za vrijeme Kandijskog rata (1645-

1669) Gligor Stanojevic je zapisao: Rat nije doveo do unutrasnjeg vjerskog razdora
izmedju pravoslavnih i poturica u Crnoj Gori. Borba brdskih, crnogorskih i hercegovackih
plemena nije bila uzela ideolosku formu krsta i polumjeseca. Crnogorci su svetili svoje
Turke, clanove bratstva i plemena kao da su pravoslavni (...) Jos u to vrijeme je
opstecrnogorska i plemenska pripadnost bila jaca od vjerske opredijeljenosti.
Mnogo je drugih primjera o zajednickom zivotu, toleranciji, nastojanju da se prevazidje
ono sto je razdvajalo Crnogorce i Muslimane, ali navodimo, kao dokaze za to samo tri
primjera: U jednom pismu vojvode Marka Popovica (XVII st) stoji: Prije u Kucima gdje
Turaka ima, davali su im pravoslavne djevojke, ali bi se dogovorili da joj bide zakon
slobodan (Da se vjera ne mijenja E.M). Ipak djeca bila su Turci... Tako je bivalo u Kolasinu
dje su pravoslavne zene Turaka mirno zivjele, niti ih ko silovao da se turce.
Mustafagici, Prekovici, Curici Muslimani starinom Ledinjani, zadugo su odrzavali
srodnicke odnose sa Krivodoljanima i hodili su vazda jedni drugima na kolace (na
udadbe odiva).
Jedan Rozajac od Klimenata starinom, usplahiren upao je u prostoriju gdje su kafenisali
Rozajci i pohvalio se: Vala ja ubih jedno Kuce, ocekujuci pohvalu za to sto je ubio pastira
hriscanina od Kuca. Bez dvoumljenja, starac Murat Ferhatovic, potomak Kuca, izvadio je
kuburu, nanisanio na ubicu i ubio ga rekavsi: Ti nijesi ubio Kuce vec mog rodjaka.
Dubljim socio-psiholoskim analizama navedenih i jos tako brojnih primjera o odnosima
dva etnicki ista a konfesionalno razlicita naroda, specificnih i karakteristicnih za Crnu
Goru, morao bi se dati odgovor o vjekovnom zajednickom zivljenju i o cinjenici da su se
Muslimani vise zadrzali da trajno zive u Crnoj Gori nego u bilo kojoj drugoj balkanskoj
regiji izuzimajuci Bosnu (a tamo su to diktirale druge politicko-istorijske prilike). Bilo je to
tako sve do pocetka, bolje receno, do sredine XIX stoljeca i dalje do zvanicnog formiranja
moderne crnogorske drzave (1878) kada se situacija bitno mijenja, na stetu
muslimanskog stanovnistva, osobito u novopripojenim krajevima: Bar, Ulcinj, Podgorica,
Niksic, Limska dolina, Gornji Vasojevici, Plav, Gusinje.
Istrazi poturica prethodila su burna zbivanja u Primorju s kraja XVII stoljeca, a bila su
dio Velikog (ili Beckog) rata. Primorski predijeli su bili zahvaceni operacijama Venecije
protiv Turske pri cemu je muslimansko stanovnistvo trpjelo mnogo i bilo izlozeno
stradanjima i progonima. Kada je 1687. Venecija zauzela Novi, tada je cjelokupno
muslimansko stanovnistvo napustilo taj grad i kraj, a na mjesto njih useljeni Hercegovci i
Crnogorci. Samo dvije godine potom u Novom je (1689) registrovano 420 hercegovackih
novopridoslih porodica. Tada je ispred hajduckih akcija muslimansko stanovnistvo Risna
bilo primorano da se skloni u Korjenice.
Poslije okoncanja Velikog rata (1699) u vrijeme kao i tokom novih turskih prodora i svega
sto im je prethodilo, Balkan je bio zahvacen seobama, kao malo kada ranije. Toga nije bila
postedjena ni Crna Gora. Godine 1715. oko 2.000 zena, staraca i djece sklonilo se sa
crnogorskih prostora na mletacku teritoriju u Boki Kotorskoj. Tada je bila pojacana
islamizacija. Kotorski izvjestaji navode da je 1702. godine oko hiljadu (1.000) katolika
preslo na islam. Broj hriscana je u barsko-ulcinjskoj regiji jako smanjen, a broj
islamiziranih povecan. Ulcinj se pominje kao iskljucivo muslimansko naselje, a u Baru i
okolini je registrovano: 3.072 muslimana, 400 pravoslavnih i 206 katolickih zitelja.
Nevolje Beckog rata osjetili su i drugi, danas crnogorski krajevi. Kuci su se digli na
ustanak 1689. godine, nanijeli turskoj vojsci znatne gubitke i prodrli do Bijelog Polja.

Rozajci su u svom ustanickom prodoru dosli do Bijelog Polja pljackajuci turska dobra.
Ispred turske protivofanzive koja je ubrzo uslijedila, sklonilo se oko 5.000 hriscana sa
prostora kasnijeg Novopazarskog sandzaka, pa se Stari srpski zivalj iselio sa Pesteri
pridruzujuci se Prvoj seobi Srba.
Uzi prostor Crne Gore, zahvacen Istragom poturica bio je uglavnom ociscen oBez obzira
na sam cin Istrage poturica i sporno pitanje da li je, ili je nije bilo, cinjenica je da se
mnogi muslimanski zitelji Crne Gore s pocetka XVIII stoljeca, u mnogim krajevima vise ne
pominju kao muslimani. Osnov za te akcije bila je religijska opredijeljenost kod koje se
zaboravljalo zajednicko etnicko, bez obzira sto je, kako smo to vec istakli, u Crnoj Gori to
zajednicko etnicko bilo prisutnije nego u bilo kom drugom kraju na Balkanu. Istina je da su
muslimani, ne samo u Crnoj Gori (ali u njoj posebno) bili nosioci zvanicne turske vlasti:
veliki veziri, veziri, pase, ajani i drugo. To je bilo dobro po trajni opstanak prije svega
hriscanskih naroda, ali ne samo njih. Ima za to veoma mnogo primjera ali je
najeklatantniji, moguce najsudbonosniji primjer i za pravoslavnu crkvu od neprocjenjive i
moguce spasonosnog do sada nigdje ne iskazanog, znacaja obnova Pecke patrijarsije. To
je djelo Mehmed-pase Sokolovica velikog vezira i drugih licnosti u Osmanskom carstvu.
U tome sto su muslimani bili nosioci vlasti pocev od Mehmed-pase Sokolovica pa do
najobicnijih cinovnika treba traziti razloge za poistovjecivanje muslimana s Turcima.
Takodje je tacno da to postovjecivanje nije dolazilo samo od hriscanskog svijeta nego i od
turskih zvanicnih vlasti pa i od samih muslimana i to ne samo sto je nekada, u vrijeme
sjaja Osmanskog carstva bilo laskavo biti Turcin, vec sto se smatralo da svaki oficir,
cinovnik, spahija, ali i ko sve drugi ko je bio u turskoj sluzbi po bilo kom osnovu, bio je
Turcin sto je apsolutno netacno. No, uglavnom pripadnost razlicitim religijama krvavo
se placala i u mnogo civilizovanijim zemljama nego sto su bile balkanske. Muslimani sa
nekadasnjih balkanskih prostora Osmanskog carstva, upravo zbog toga su platili najtezi
danak. Pocev od kraja XVII pa zakljucno sa XIX stoljecem, potpuno su nestali sa prostora
Bugarske i Knezevine Srbije. I crnogorski muslimani su imali nedaca iz istih razloga, ali, u
cjelini gledano, mnogo manje izrazenih, mnogima su bili postedjeni zivoti, mnogi su ostali
da zive u Crnoj Gori za trajno. Istina je, pomjeranja sa jednih na druga mjesta bilo je, i bilo
je krajeva koji su potpuno ocisceni od Muslimana. No, tema nam nalaze da govorimo o
jednoj strani pa se moze dobiti utisak jednostranog. To znaci da su i Crnogorci, u isto
vrijeme, bili izlozeni velikim neprilikama, prouzrokovanim iznad svega ekonomskim i
politickim motivima pa su se i tada, kao i kasnije, morali seliti i traziti nove prostore za
egzistenciju, odlazeci za hljebom u vrlo udaljene zemlje i prostore.
U svemu tome ratovi, najvise prouzrokovani od sila van Balkana, samo su pogorsavali
ionako tesku situaciju. Za petnaest godina ratovanja u vrijeme Velikog ili Beckog rata,
muslimansko i hriscansko stanovnistvo balkanskih prostora bilo je izlozeno
nezapamcenim stradanjima. Mnogobrojno muslimansko stanovnistvo je za navijek i
definitivno napustilo predijele sjeverno od Save i Dunava i oni koji su izbjegli naselili su se
na prostore juzno od pomenutih rijeka, tamo gdje je ostala turska vlast. U Bosni, Crnoj
Gori i danasnjoj Srbiji ima i danas zivih potomaka osobito spahijskih porodica koje su
porijeklom od Vidina do Osijeka. Oni su na navedenim prostorima izgubili svoje spahiluke
ali su dobili nove u vidu neke kompenzacije, u predjelima juzno od Save i Dunava. Takvi
su pljevaljski Mezildzici, prijepoljski Turkmanovici, bjelopoljski Dervovici, bihorski Corovici,
novovaroski Ceseragici, sjenicki Spahovici, novopazarski Osmanbegovici i Omerbegovici.
Svi se na ovom prostoru pominju kao vlasnici spahiluka.

Veliki dio Bihora i Pesteri do 1700. godine ulazio je u posjed (moguce has) peckih
Mahmudbegovica, a upravo u to vrijeme sjedio je na stolici skadarskog vezira Hudaverdi
Mahmudbegovic. Poslije navedene godine u Bihoru i Pesteri, nema vise Mahmudbegovica,
a umjesto njih se pominju Hajdarpasici i Corovici. Bijelo Polje je, pocev od XVIII stoljeca,
mjesto gdje su koncentrisane brojne begovsko-agovske porodice, Kajabegovici,
Dizdarevici, Zaimovici, Dervovici, Sukurice i drugi koji su imali spahiluke u okolnim selima
i tradicionalno zivjeli od dazbina koje su sakupljali od civcija najvise hriscana ali i
muslimana.
Paznju privlace Hajdarpasici, koji su imali najmnogobrojnije cifluke u Bihoru i Pesteri.
Potomci su visokog carskog funkcionera Hajdar-pase Selima, koji se, sa zvanjem pase
(vjerovatno hercegovackog) javlja kao izuzetno veliki posjednik spahiluka. Najveci dio
spahiluka Bihora i Pesteri, sto su ranije drzali na Pesteri i Bihoru Mahmudbegovici, pripao
je njima. Po ne bas dovoljno utvrdjenim cinjenicama, a vise po onome sto se zasniva na
predanju, Hajdar-pasa Selim rodonacelnik Hajdarpasica, potomak je ajdar-pase Bosnjaka
(bio pasa u Pancevu 1696) i mozda srodnik Hajdar-pase Hadima koji je od sultana kao
mirovinu 1552. dobio Hercegovacki sandzak, gdje nije dolazio nego je u njegovo ime
vladao Karadjozbeg. Ovaj posljednji je bio potomak islamiziranog plemica iz Bosne, a do
visokog vezirskog polozaja se popeo zahvaljujuci svojim sposobnostima i talentu. Po
jednoj verziji Kajabeg-zade, rodonacelnik bjelopoljskih Kajabegovica, bio je od
Hajdarpasica.