ALETL ANALZ LABORATUAR ALIMALARI

N EL KTABI

Hazrlayan:
Yaar FT
Kimya Yksek Mhendisi
( Gmrk Kimyageri )

NDEKLER:
Sayfa No:
Blm-I-Aletli analiz laboratuarnda analize balama kurallar
1- Giri
2- Analizlerde kullanlan lmlerin doruluu
3- Analiz zamannn en uygun kullanm
4- Deneylerde kullanlan reaktifler
5- Reaktiflerin seimi
6- Reaktifleri ve zeltileri kullanma kural
7- Laboratuar malzemelerinin temizlenmesi ve iaretlenmesi
8- Svlarn buharlatrlmas
9- Gerek numunelerin analizi
10-Gerek numunelerin analizi iin metot seimi
11-Standart numunelerin analizi
12-Numuneye standart madde ilave edilmesi

1-7
1
1
1
1
1
3
3
4
4
5
6
6

Blm-II-Numunelerin paralanmas ve znr hale getirilmesi

1- Numunelerin ak kaplarda inorganik asitlerle paralanmas
2- Numunelerin mikro dalga ile paralanmas
3- norganik maddelerin eriti ile paralanmas

8-12
8
9
11

Blm-III-Tampon zeltiler ile yaplacak almalar

1- Tampon zeltiler
2- Asit baz titrasyonlar

13-20
13
15

Blm-IV-Su analizleri
A- Sularda sertlik tayini
A-1-Geici sertlik tayini
A-2-Geici sertliin karbonat sertlii ile tayini
A-3-Kalc sertlik tayini
A-4-Serliin btnnn tayini
B-Sularn dier rutin analizleri
B-1-Aktif klor tayini
B-2-Sularda nitrit tayini
B-3-Sularda amonyak tayini
B-4-Sularda klor tayini
B-5-Sularda organik madde tayini
B-6-Sularda silis miktar tayini
B-7-Sularda demir iyonu tayini
B-8-Sularda mangan tayini
B-9-Sularda kalsiyum iyonu tayini
B-10-Sularda magnezyum iyonu tayini
B-11-Sularda amonyum iyonu tayini
B-12-Sularda kurun tayini
B-13-Sularda bakr iyonu tayini
B-14-Sularda potasyum iyonu tayini
B-15-Sularda sodyum iyonu tayini
B-16-Sularda klor iyonu tayini

21-44
21
21
21
21
22
25
25
25
26
26
26
26
27
29
30
31
32
33
35
36
36
37

B-17-Sularda karbonat iyonu tayini

B-18-Sularda bikarbonat iyonu tayini
B-19-Sularda nitrat iyonu tayini
B-20-Sularda nitrit iyonu tayini
C- Sularn bakteriyolojik analizi
C-1-Sularda patolojik mikrop aranmas
C-2-Sularda koli basili aranmas( miktar tayini )
C-3-Anaerob parametresi
C-4-Sularda mikroplarn saylmas
D- Sularda berraklk tayini
D-1-Berraklk
D-2-Opalizleme
D-3-Hafif bulanklk
D-4-Bulanklk
D-5-Tayinin yaplmas
D-6-Kolorimetri
E- Sularda kokunun kontrol

38
38
38
40
41
41
42
42
42
43
43
43
43
43
43
43
44

Blm-V
A-Baz metallere ait gravimetrik analiz yntemleri
1- Demir tayini
2- Alminyum tayini
3- Kurun tayini
4- Kalsiyum tayini
5- inko tayini
6- Manganez tayini

45-47
45
45
46
46
47
47

B-Analiz laboratuarnda kullanlacak tahlil metotlar ve prensipleri

1- Gliserin miktar tayini
2- Naftakinon tayini
3- Kkrt tayini
4- Mangan tayini
5- Antimon tayini
6- Tungusten tayini
7- Demir ve elikte nikel tayini
8- Demir ve elikte kalay tayini
9- Demir ve elikte kobalt miktar tayini
10-Demir ve elikte kkrt miktar tayini
11-Bakr ve krom alamlarnda bakr tayini
12-Karbonil bileiklerin miktarnn tayini
13-Demir ve elikte alminyum oksit tayini
14-Demir ve eliklerde magnezyum miktar
15-Demir ve eliklerde silisyum miktar tayini
16-Demir ve eliklerde krom miktar tayini
17-Demir, nikel ve kobalt alamlarnda krom tayini
18-Demir ve elikte alminyum muhtevas tayini
19-Demir ve elikte bakr tayini(1)
20-Demir ve elikte bakr tayini(2)
21-Demir ve elikte fosfor tayini(1)
22-Demir ve elikte karbon tayini

48-51
48
48
48
48
48
48
48
49
49
49
49
49
49
50
50
50
50
50
51
51
51
51

23-Demir ve elikte fosfor miktar tayini(2)

24-Uucu yalarda ester indisi tayini
25-Uucu yalarda fenol tayini

51
51
51

Blm-IV-Optik cihazlar
Optik cihazlarn genel tasarm
I-In kayna
II-Dalga boyu seicileri
III-Numune kaplar
IV-In transduserleri
V-Sinyal ilemcileri ve gstergeler
VI-Fiber optikler

52-63
52
52
56
59
59
62
63

Blm-VII-Analizlerde kullanlan cihazlarn alma prensipleri

64-70

Blm-VIII-Enstrmental analiz cihazlarnda kullanlan alglayclar

I-Dedektrler, Transduserler ve alglayclar(sensrler)
II-Elektriksel devre elemanlar ve devreler
III-Amplifikasyon ve transduser sinyali lmleri
IV-lem ykselticilerin voltaj ve akm kontrollerinde kullanlmas

71-76
71
72
75
76

Blm-IX-Laboratuar cihazlar
A-Temel analiz yntemlerinin uyguland termal cihazlar
B-UV/VIS Spektroskopisi
C-IR ( nfrared ) Spektroskopisi
D-Nleer manyetik rezonans spektroskopisi(NMR)
E-Yksek performansl sv kromatografisi(HPLC)
I-Dalma kromatografisi
-Sv-sv kromatografide kolon verimlilii
-HPLC cihazlarn oluturan sistemler
-Kolon frn
-Dedektrler
II-yon ifti kromatografisi
III-Adsorpsiyon kromatografisi
IV-yon deitirme kromatografisi
V-Boyut eleme kromatografisi
HPLC Sistemlerinde kullanlan dedektrler
F-nce tabaka kromatografisi(TLC)
G-Sper kritik akkan kromatografisi ve ekstraksiyonu
H-Gaz kromatografisi
-Molekler ktle spektroskopisi
J-ndktif elemi plazma /Ktle spektroskopisi(ICP/MS)
K-Kvlcm kaynakl ktle spektroskopisi(OES)
L-Atomik absorpsiyon spektroskopisi(AAS)
M-Spektroskopi ve mikroskopi ile yzey analizleri
N-Kapiler elektroforez ve kapiler elektrokromatografi
-Elektroforetik ayrmalar
-Kapiler elektroforez
-Kapiler elketroforez iin cihazlar
-Floresans ile tayin

77-162
77
81
83
85
94
94
97
97
100
100
103
104
104
105
107
110
114
118
122
134
137
138
142
148
148
149
150
151

-Elektrokimyasal tayin
-Ktle spektrometresi ile tayin
-Kk trlerin tayini
-Molekler trlerin tayini
-Kapiler jel elektroforez
-Kapiler izotakoforez
-Kapiler elektro kromatografisi(CEC)
O-X-In floresans spektroskopisi(XRF)
P-X-Inm krnm difraktometresi(XRD)
R-Raman spektroskopisi
-Organik bileiklerin raman spektroskopisi

151
151
152
152
152
152
154
155
158
160
162

Blm-X-Kimyasal analiz metotlar

A-Gravimetrik ve volmetrik analiz metotlar
-Metal cevheri analizleri
-yot ile yaplan titrasyonlar
-Sodyum tiyoslfat ile yaplan titrasyonlar
B-Kromatografik analiz metotlar
I-Laktoz analizi
II-Butirik asitin kromatografik analizi
III-Sterollerin TLC ve GC ile analizi
IV-Yalarda metil ester oluturulmas ve GC ile analizi
V-Yalarda trigliseridlerin HPLC ile analizi
VI-Wakslarn gaz kromatografisi ile analizi
VII-Et ve et rnlerinde domuz ve domuz yann tayini

165-199
165
169
172
173
180
180
182
186
189
189
190
194

Blm-XI-Baz metallere ait gravimetrik analiz yntemleri

1-Demir tayini
2-Alminyum tayini
3-Kurun tayini
4-Kalsiyum tayini
5-inko tayini
6-Manganez tayini

200-202
200
200
201
201
202
202

Blm-XII-Tekstil rnleri analizleri

A-Tekstil rnlerinde lif olmayan maddelerin tayini
B-Kumalar zerindeki boyar maddelerin karlmas
C-Tekstil elyaf analizleri
D-Liflerin tanmlanmas metotlar
E-Azo boyalarda bulunan aromatik aminlerin analizi
F-Tekstil rnlerinde ve 32.04 G.T..Pozisyonunda yer alan boyalardaki
Aril aminlerin analizleri
G-Tekstil elyafnn mikroskobik tetkiki iin standart klavuz

203-216
203
208
210
213
242
250

Blm-XIII-Petrol rnleri analizleri

A-Petrol yalarnda vizkozite tayini
B-Petrole dayal solventler
C-Kinematik vizkozitenin saybolt vizkozite veya saybolt furol vizkoziteye
Dnm iin standart uygulamalar
D-Olefinlerin ve aromatik hidrokarbonlarn tayini

267-285
267
269
275

253

281

E-Polietilen tere ftalattn(PET) vizkozitesinin tayini

284

Blm-XIV-Gbre analizleri
A-Devarda alam ile gbrelerde nitrat ieriinin belirlenmesi
B-Gbrelerde toplam azotun AOAC metodu ile tayini

286-293
286
291

Blm-XV-Spektroskopi ve mikroskopi ile yzey analizleri

Bir kat yzeyin tanm
Yzey lm tipleri
b)Elektron mikroskopisi
-Auger elektron mikroskopisi
-Elektron mikro probu
-Taramal elektron mikroskopisi

294-299
294
294
295
296
296
297

Blm-XVI-Gda laboratuarnda kullanlan analiz yntemleri

A-ekerler
-eker analizleri
-Dier belirlenmi eker rnleri iin analiz yntemleri
-Kln ( slfatlanm kl ) belirlenmesi
-Glikoz urubu
-ekerlerin analiz yntemleri
-Bakr redksiyon metodu
-Layne ve ennon titrasyon metodu
-Sukrozun layne ve ennon titrasyonu yntemi ile tayini
-Luff-suchoorl metodu
-HMF belirlenmesi iin invert eker tayini
B-Besin karbonhidratlar
ekerlerin nitel olarak ortaya karlmas
-TLC ile belirlenmesi
C-Reel, marmelat ve pelte analizleri
D-Katlatrlm meyveler
E-Konservelenmi meyveler
-Meyve salatasnn bileimi
-Meyve kokteylinin bileimi
-Elma presi
-Konservelenmi sebzeler
-Sebze salatas ve kark sebzeler
G-Domates rnleri
-Domates presi, domates salats, domates tozu
-Domates presinin analizi
-Domates ketab analizi
H-Meyve sular
-Meyve sular analizleri
-TLC yntemi ile siklamat ve sakarinlerin analizleri
-Meyve suyu miktar
-Karbonatl iecekler
-Fndk ve cevizler
I-St rnleri
-Peynir
-Peynir analizi

300-443
300
300
302
303
304
306
306
306
308
309
311
314
316
318
322
327
332
332
332
332
333
333
334
334
335
338
341
341
350
351
352
353
357
357
361

-Dondurmalar
J-Niastalar
K-Amino asitlerin HPLC ile analizi
L-Toplam amino asitlerin analizi
M-ikolatalarda st proteininin tayini
N-Proteinlerin etkinlik orannn hesaplama yntemi
O-Glikomakropeptidin tespit edilerek ya alnm st tozunda mevcut
rennet peyniri alt suyunun tespiti
-St rnlerinin kromatografik ve elektroforetik metot ile analizi
P-Tm ekmekilik mamullerinde yalarn ya asit oranlarnn tespiti
R-Sakkaritlerin HPLC yntemi ile analizi
S-Sakkaritlerin kromatografik analizleri(GC metodu )
-Sakkaritlerin kromatografik analizleri 8kat kromatografisi metodu )
T-Msr ekeri(Ham ve rafine
-I-Msr ekerinde mono sakkaritler(HPLC)
-II-Msr ekerinde spesifik rotasyon
-III-Msr ekerinde toplam eker tayini

364
369
374
379
385
386
395

Blm-XV-Tadil edilmi niasta analizi

A-Asetillenmi msr niastas analizi
B-Hidroksi etil niastalarda yer deitirme dzeyi
C-Karboksillenmi msr niastas analizi
D-Hidroksi alkoksil niasta analizi
E-Mumlu ve mumsuz niasta analizi

444-457
444
445
450
452
456

Blm-XVI-Etilen glikoln eter ve esterlerinin belirlenmesi

Analiz yntemleri
Deneyin yapl ve yntemin teorisi

458-466
460
462

Blm-XVII-Yalarn analizi
I-Analiz yntemleri
A- Reichert meissl indisi(RMI)
B-Polenske indisi(PI)
C-Kirscher indisi(KI)
D-A ve B indisi
E-Btirik asit indisi
F-Radon indisi(RI)
G-Asetil ve Hidroksil indisi
H-Asit indisi

467-483
467-474
467
468
468
469
471
472
472
473

II-Toplam yan asit hidroliz ve direkt solvent ekstraksiyonu yntemi ile

Belirlenmesi
III-Zeytin ya analizleri
-Ya asitleri kompozisyonu
A-Yalarn sterol kompozisyonun belirlenmesi
B-Vaks(mum) analizleri
C-Stigmastadien miktar tayini
D-Trigliserid kompozisyonunun analizi
E-zgl absorpsiyon deerinin tespiti

475

403
418
423
427
431
435
435
438
440

477-481
477
478
479
479
480
480

IV-Pamuk yanda bulunan siklo propen ya asitlerinin tespitine ynelik

yaplacak analizler

482

Blm-XVIII-Alkol analizi
I-Alkollerin kromatografik analizi
II-Alkollerin 14C yntemi ile analizi( tarmsal kkenli veya sentetik
Olup olmadnn belirlenmesi )

484-489
484
486

Blm-XIX-Kromatografi ve adsorpsiyonla yaplan tayinler

A-Eser miktarndaki nikelin kromatografik tayini
B-Bakr, nikel, kobalt ve inkonun kat kromatografisi ile analizi

490-492
490
492

BLM-I
ALETL ANALZ LABORATUVARLARINDA ANALZE BALAMA
KURALLARI:
1. Giri:
Bir analize balamadan nce glklerden ve btn analitik metotlarda mevcut olan
potansiyel hata kaynaklarndan kanmak iin ilemlerdeki her basaman nemini bilmek
gereklidir.
2. Analizlerde kullanlan lmlerin doruluu:
Bir analitik ilemi incelerken ilemin kesinlii iin, daha az dikkatli ama daha hzl yaplmas
gerekenlerden farkl olarak hangi lmlerin en fazla, kesinlikle ve dikkatle yaplmas
gerektiine karar vermelisiniz. Baz analiz metotlarnda 0.1 mg yaklamla 0.5 g. lk
3 numune tartnz eklinde bir ifadeye rastlanabilir. Burada numune 0.4 - 0.6 g arasnda
olabilir, fakat ktlesi mutlaka 0.1 mg yaklamla bilinmelidir. Hacimlerin ve ktlelerin
bilinmesinde kullanlan anlaml rakamlarn says, bir lmn yaplmasnda gsterilmesi
gereken dikkatide belirtir. rnein behere 10.00 ml zelti ilave ediniz ifadesi hacmi bir
bret veya pipet yardm ile 0.02 ml belirsizlik snrlar ierisinde dikkatlice lmeniz
gerektiini belirtir. Tersine 10 ml ilave ediniz ifadesi hacim lmnn bir ll silindirde
yaplabileceini gsterir.
3. Analiz zamannn en uygun kullanm:
almaya balamadan nce analizdeki eitli temel ilemler iin gereken zaman dikkatli bir
ekilde hesaplaynz. Analiz esnasnda numunenin frnda kurutulmas, desikatrde
soutulmas, stma tablasnda buharlatrlmas gibi nemli lde vakit gerektiren fakat
analizi yapan kiinin neredeyse hi zamann almayan ok az basamaklar vardr. Tecrbeli bir
kimyager bu bekleme zamanlarnda ne yapacan planlayarak dier ilemleri
gerekletirebilir. Belkide yeni bir analize de balayabilir. Baz kimyagerler de
laboratuvarlarda i yapmadan zaman harcanmasn nlemek iin her bir laboratuar analizi iin
yazl bir program hazrlamay uygun bulabilir. Hi ara verilmeden tamamlanmas gereken
uygulamalar kadar bir analiz ileminin bir gece boyunca veya daha uzun srelerde
kesilebilecei yeri belirlemek iinde zaman planlamasnn yaplmas gerekebilir.
4. Deneylerde kullanlacak reaktifler:
Reaktif harcanmasnda pek ok ilemin birlikte uygulanmas gerekir. Bu tip reaktifleri
hazrlamadan nce rafta genel kullanm amal ayn reaktifin hazrlanm ve kullanlabilabilir
halde olup olmadn kontrol etmek gerekir. Reaktifler tehlike arz eder halde ise laboratuar
almasndan nce her hangi bir hasar veya yaralanma olaslnn en aza indirilmesi iin
alnmas gerekli nlemleri planlamaldr. Ayrca atk sv ve katlarn giderilmesi iin
laboratuvarda ngrlen kurallar renmek gereklidir. Bu kurallar lkenin bir yanndan dier
yanna deiiklik gsterdii gibi eitli laboratuvarlar arasndada farkllk gsterebilir.
5. Reaktiflerin seimi:

Reaktif saflndaki kimyasal maddeler,Uluslararas kimya derneinin kimyasal reaktiflerle

ilgili komitesince ngrlen standartlara uygun zelliklerde olmaldr.
Primer standart reaktifler:
Bu reaktifler, reaktifleri reten firmalar tarafndan analizleri yaplr ve analiz sonular
ambalajlarn zerindeki etiketlerde belirtilir.
zel amal reaktifler:
Baz kimyasal maddeler zel amalar iin kullanlmak zere hazrlanmlardr. Spektrometri
de ve yksek performansl likit ( sv ) kromatografide kullanlan zcler bunlara rnektir.
Bu reaktiflerle birlikte amalanan kullanm ile ilgili bilgilerde verilir. rnein bir
spektrometri zcs iin gererkli bilgiler seilmi dalga boylarndaki absorbans deerlerini
ve ultraviyoledeki allabilir blge dalga boyu snrlarn kapsayabilir.
6. Reaktifleri ve zeltileri kullanma kurallar:
Bir kimyasal analizin kalitesinin yksek olabilmesi iin reaktif ve zeltilerin belirtilen
saflkta olmas gereklidir. iesi yeni alm reaktif saflndaki bir kimyasal madde gvenle
kullanlabilir. Yar dolu bir ienin iindeki kimyasal maddenin gvenilirlii ise ie
aldktan sonra nasl alldna baldr. Reaktif ve zeltilerin kaza ile kirlenmesini
nlemek iin aadaki kurallara uyulmas gerekir.
Analitik alma iin elde edilebilecek en iyi saflktaki kimyasal madde seilmelidir.
Eer mmkn ise miktar karlayabilen en kk ie alnmaldr.
b) Reaktif kaplarnn kapaklar reaktif alndktan sonra derhal kapatlmaldr. Bu ilem bir
bakasna braklmamaldr.
c) Reaktif alrken reaktif ielerinin kapaklar elde tutulmamal ve hi bir zaman masa
zerinde braklmamaldr.
d) Baka bir ekilde yaplmas zellikle belirtilmediinde reaktifin fazlas asla ieye geri
konmamaldr. Artan reaktifin ieye geri konulmas ile salanan tasarruf tm ieyi
kirletme riskini nadiren karlamaktadr.
e) Aksi belirtilmedike kat kimyasal maddelerin bulunduu ielere asla spatl, kak veya
bak sokulmamaldr. Bunun yerine kapa kapal ie kuvvetlice alkalanarak veya
tahta bir masaya yavaa vurularak iindeki serlemi yap krlmal ve istenilen miktar
ieden aktlmaldr. Bu nerilerin geersiz olduu durumlarda temiz porselen kak
kullanlmaldr.
f)

Reaktif raf ve laboratuvar terazisi temiz ve tertipli tutulmaldr. Ayn kimyasal veya
reaktifi kullanmak zere bakalar bekliyorsa bile etrafa srayanlar derhal
temizlenmelidir.

g) Fazla reaktif ve zeltilerin atlmas iin ilgili blgenin kurallarna uyulmaldr.

7. Laboratuar malzemelerinin temizlenmesi ve iaretlenmesi:

Bir kimyasal analiz normal olarak iki veya defa yaplr. Numuneler ieren her bir kabn
iaretlenerek ieriklerinin doru olarak tannmas salanr. Erlen, beher ve baz krozelerin
stndeki kk mat blgelere kurun kalemle geici iaretlemeler yaplabilir. Porselen
yzeyler iin zel iaretleme mrekkepleri mevcuttur. Yksek scaklklara kadar stldnda
iaret srl yzeyde kalc bir hal alr. Bu amala satlan ticari rnlere kyasla daha az baarl
olmasna ramen doygun demir (III) klorr zeltiside iaretlemede kullanlabilir.
Kullanlmadan nce numune konulacak her beher, erlen veya kroze iyice temizlenmelidir.
Kap nce scak deterjanl su ile ykanmal daha sonra nce bol musluk suyu ile defalarca
alkalanmaldr. yice temizlenmi cam malzeme tek dze ve kesintisiz su tabakas ile
kaplanr. Kullanlmadan nce cam malzemenin i yzeyinin kurutulmas nadiren gerekir.
Kurutma en iyi bir olaslkla zaman kayb, kt bir olaslkla potansiyel bir hata kaynadr.
Yzeylerdeki yal tabakalarn temizlenmesinde organik zcler faydal olabilir.
8. Svlarn buharlatrlmas:
Uucu olmayan znen madde ieren bir zeltinin hacminin azaltlmas gerekebilir.
Buharlarn uzaklatrlmasna imkan veren saat cam kapak, geride kalan zeltinin kaza ile
kirlenmesini engeller. Daha az uygun olmakla birlikte beherin az ile klasik cam kapaklar
arasnda boluk brakmak amac ile cam ubuklar kullanlr. Baz zeltilerin yer yer ar
snma eilimleri nedeni ile buharlamann kontrol genellikle zordur. Ar snma sonucu
patlamalar ksmi zelti kaybna neden olacak kadar kuvvetli olabilir. Dikkatli ve yava
stma, kayp tehlikesini en aza indirir. Kullanlmasna izin verildii hallerde patlamalar en
aza indirmek iin cam kaynama boncuklar kullanlr. Baz istenmeyen maddeler buharlama
ile de uzaklaabilir. rnein klorr ve nitrat, zeltiye slfat ilave edip youn beyaz kkrt
trioksit buharlarnn k gzlenene kadar zelti stlarak uzaklatrlabilir (bu ilem eker
ocak altnda yaplmaldr). Asidik zeltilerden nitrat iyonunun ve azot oksitlerinin
uzaklatrlmas iin re kullanlr. Amonyum klorrn uzaklatrlmas deriik nitrik asit
ilavesinden sonra zeltinin kk hacimlere kadar buharlatrlmas ile salanr. Amonyum
iyonu stlma ile hzla ykseltgenir. Sonra zelti kurulua kadar buharlatrlr. Organik
bileiklerin bir zeltiden uzaklatrlmas genellikle slfrik asit ilavesinden sonra kkrt
trioksit dumanlar kncaya kadar stma ilemi yaplarak gerekletirilir (eker ocak altnda
yaplmaldr). Bu ilem ya kl etme ilemi olarak da bilinir. Istma ileminin sonuna doru
nitrik asit ilave edilir ise organik maddenin son zerreciklerinin ykseltgenmesi hzlandrlr.
9. Gerek numunelerin analizi:
Basit bir zeltide bir analit tayini; kontrol edilmesi gereken deikenlerin saysnn az olmas
ve hem ok sayda hemde basit tekniklerin kullanlabilmesi yznden genellikle pek zor
deildir. Basit ve kolayca znrletirilebilen homojen bir karmdaki tek bir trn
konsantrasyonunun tayini gerektii zaman bunu yapmak iin uzman bir teknisyene
gvenilebilir. phesiz ki akln ve el becerisini daha iyi kullanan profosyonel bir kimyager
ii ok daha iyi yapabilir Gerekte endstriyel kimyaclarn ilgilendikleri maddeler basit
deildir aksine analizi gerekli olan maddelerin ou bir ka tane veya 20-30 dan fazla tr
ierir. Bu tr maddeler genellikle znrlk, uuculuk, kararllk ve homojenlik bakmndan
ideal durumda deildir ve son basamak ilemden gemeleri gerekir Gerekte son basamak
olan lme ilemi kendinden nce gelen ilemlerin hepsinden daha kolay ve daha az zaman
alcdr. Gerek numunelerin bileimlerinin anlalmas, el yeteneinden ok genellikle
zihinsel yetenek ve kimyasal bak gerektirir. Ayrca analiz iin mevcut sre ile istenilen
doruluk arasnda ou kez bir uzlama salanmaldr. Kimyaclar genellikle sonularn

yzde bir veya iki meretebesindeki doruluundan mutlu olurlar. nk bilirler ki binde bir
veya iki mertebesindeki dorulukta sonu elde etmek iin bir ka saat ve hatta bir ka gnlk
ilave aba harcanmas gerekir. Karmak numunelerde yzde mertebesindeki dorulua bile
ulamak ok zordur. Gerek numunelerin analizinde karlalan zorluklar bunlarn karmak
bir yapya sahip olmalarndan kaynaklanr. Bunun sonucu olarak incelenen numune eidinin
analizi iin literatrde btn ayrntlar ile tarif edilmi bir ilem bulanamayabilir ve mevcut
bir metodun, bu metodun tasarland numuneler ile analizlenecek numune arasndaki bileim
farkllklarn gz nne alarak deitirilmesi yada uygun yeni bir analitik metodun
gelitirilmesi gerekebilir. Her iki durumda da gz nnde bulundurulmas gereken
deikenlerin says, numunede bulunan bileen says ile stel olarak artar. Gerek bir
numunenin analizi genellikle bilgi, kavray ve deneyim isteyen bir problemdir. Deneyimli bir
analizci bile bu tip numuneler iin metot gelitirme iini hafife almamaldr.
10. Gerek numunelerin analizi iin metot seimi:
Karmak maddelerin analizi iin metot seiminde kullanlabilecek analitik tekniklerin
stnlkleri ve snrlamalar hakknda yeteri kadar bilgi ve iyi bir karar verme yetisi
gereklidir. Bunlara ilaveten analitik kimya literatr de iyi bilinmelidir. Bir analitik tekniin
nasl seilmesi gerektii hususunda ok net bir ey sylemek mmkn deildir. nk her
trl artlar altnda en iyi yol bir tane deildir.
10-1. Problemin belirlenmesi:
Hangi metodun seilecei byk lde aadaki sorulara verilecek cevaplar tarafndan
belirlenir.
Tayin edilecek trn konsantrasyon aral nedir.
Analizde istenen doruluk derecesi ne kadardr.
Numunede hangi dier baka bileenler bulunur.
Laboratuvar numunesinin fiziksel ve kimyasal zellikleri nelerdir.
Ka tane numune analiz edilecektir.
Analitin konsantrasyon aral kullanlacak metotlar snrlayan en nemli parametreler
olabilir. rnein milyonda bir ksm mertebesinde bulunan bir elementin analizi yaplacak ise
gravimetrik veya volumetrik metotlar yerine spektroskopik veya kromatografik metotlara
bavurulmaldr. Milyonda bir ksm mertebesindeki bileenlerin analizi iin analizci
( kimyager ) birlikte kme veya uuculuk nedeni ile olabilecek ok kk kayplar iin bile
nlem almal ve cihaz ve reaktiflerden gelecek kirlenmelere kar dikkatli olmaldr. Eer
analit, numunenin en fazla bulunan bileeni ise yukarda belirtilen kayp ve kirlenmeler daha
az nemli hale gelir ve bu durumda da klasik analitik metot semek uygun olabilir. Bir
analizde seilecek metodu ounlukla ihtiya duyulan doruluk derecesi belirler. rnein
alminyum tayininde kabul edilebilir hata binde bir metrebesinde ise bu analiz iin
gravimetrik metot tercih edilebilir. Dier taraftan kabul edilebilir hata milyarda 50 kadar ise
bu durumda spektroskopik veya elektroanalitik metot seilir. Bir analizde istenilen doruluk
derecesi izlenecek yoluda etkiler. Eer %20 alminyum ieren bir numunenin analizin de
amonyak ile ktrme metodu seilmi ise bu numunede %0,02lik demir bulunmas bu

analiz iin binde bir mertebesinde doruluk gerektiinde ciddi bir problem oluturur. Eer 50
pptlik bir hata kabul edilebilir ise demirin ayrlmasna gerek yoktur. Bu kadar bir hata
metodun dier ynlerini de etkiler. rnein 1 glk numune 10 mg yaklamla tartlabilirler ve
kesinlikle 1 mgden daha iyi bir yaklamla tartlamaz. Buna ilaveten kelein aktarlmas
ve ykanmasnda ve ayrca gravimetrik metodun dier zaman alc basamaklarnda ok
dikkatli davranmaya gerek yoktur. Baz ilemlerin akllca ksa srede yaplmas gereken
dikkatin gsterilmedii anlamna gelmez, aksine zaman ve aba asndan gereki
davranlm olur. Netice olarak bir metotla doruluk, daha balangta net ve ak bir ekilde
belirlenmesi gereken bir husustur. Bir numunede bulunan bir veya daha ok trn tayininde
hangi metodun seileceine karar verebilmek iin o numunede bulunan dier element ve/veya
bileiklerin bilinmesi gerekir. Eer bu bilgiler yok ise analizi yaplacak tre bozucu etki
yapma ihtimali olan bileikleri belirlemek iin kalitatif analizler yaplmaldr. Analizi yapacak
analizci numunenin homojen hale getirilip getirilmemesi gerektii, uuculuk nedeni ile kayp
olup olmayaca ve laboratuvar artlarnda suyun absorpsiyonu veya n etkisi nedeni ile
bileimin deiip deimeyecei gibi hususlarn tesbit edilebilmesi iin numunenin fiziksel
durumunu da gz nnde bulundurmas gerekir. Ayrca numunede her hangi bir kayba yol
amayacak uygun olan zme ve paralama ileminin belirlenmesi de nemlidir. Bu tip
bilgilerin edinilmesi iin eitli n denemelerin yaplmas gereklidir. Metot seiminde analizi
yaplacak numune says da nemli bir lektir. Eer numune says ok fazla ise cihazlarn
kalibrasyonu, reaktiflerin hazrlanmas, dzenein kurulmas ve ksa yollarn belirlenmesi gibi
hususlar zerinde ok zaman harcanabilir.
10-2. Metodun seimi ve gelitirilmesi:
Eer analizi yaplacak madde yaygn olarak bulunan bir tr ise literatr aratrmas ile bir ka
alternatif analiz metodu bulunabilir. Bunlar arasndan istenen gvenilirlii salayan fakat
zaman ve i bakmndan en ekonomik olan tercih edilmelidir.
10-3. Metodun denenmesi:
Bir analiz iin bir ilem seildikten sonra bu ilemin denenmeden mevcut probleme dorudan
uygulanp uygulanmayaca konusunda karar verilmesi gerekir. Bu konuda karar vermek
kolay deildir ve bir ok husus gz nnde bulundurulmaldr. Bir standart metod da nemli
deiiklikler yaplm ise veya gelitirildii maddeden farkl bir maddeye uygulanmas istenir
ise bu metot iin laboratuvarda n denemelerin yaplmas gerekir.
11. Standart numunelerin analizi:
Bir analitik metodun deerlendirilmesi bileimi gvenilir bir ekilde bilinen bir veya daha
fazla standart numunelerin analizi ile yaplr. Bu metodun bir deer ifade edebilmesi iin
standart numunelerin hem bileim bakmndan hemde analit konsantrasyonu bakmndan
analizi yaplacak numune ile benzer olmas gerekir. ounlukla metodun denenmesinde
kullanlan standartlar saf bileiklerin tamamen homojen hale getirilmi tartlan miktarlardan
hazrlanr. Ancak analizi yaplacak numune doal olarak bulunan bir kaya paras, bir hayvan
dokusu ve bir toprak gibi karmak bir bileime sahip ise bu ilem uygulanmaz. Standart
referans maddelerin ou ya piyasada bulunan nemli ticari maddeler veya evre, kirlilik,
biyolojik ve adlitp almalarnda nemi olan maddelerle ilgilidir.
12. Numuneye standart madde ilave edilmesi:

Bu teknikte numuneye bilinen miktarda analit ilave edilerek numune nerilen metotla analiz
edilebilir. Daha sonra metodun etkinlii ilave edilen miktarn geri kazanlma oran ile
llebilir. Standart ilave etme metodu numunenin analize hazrlama ilemlerinden ve
matriksten dier element ve/veya bileiklerin varlndan kaynaklanan hatalar ortaya
karabilir.

12-1. standart ilave etme yntemi:

standart madde; bir analizde belirli bir miktarda numuneye tana ve kalibrasyon
standartlarna ilave edilen maddedir.
Alternatif olarak i standart madde; numune ve standartlarda deriimleri yeterince byk ve
btn durumlarda ayn olduu kabul edilen ana bileen olabilir.
Bu durumda kalibrasyon grafii, analit sinyalinin i standart sinyaline oran kullanlarak
izilir. Yatay eksen yine standart zeltideki analit deriimidir. Numuneler iin bu oran
kalibrasyon erisinden numunedeki analit deiimlerinin elde edilmesinde kullanlr.
standart eer uygun olarak seilmi ise hem sistematik ve hem de rast gele hatalarn bir ou
giderilir. Eer analit ve i standart sinyalleri rast gele alet ve yntem hatalarna orantl cevap
verirse bu sinyallerin oran bu hatalardan bamszdr. Bu iki sinyal matriks etkilerinden ayn
ekilde etkileniyorsa bu etkilerde giderilebilir.
standart numune ve standartlarn ana bileeni ise; numune hazrlama, zeltiye alma,
temizleme ilemleri srasndaki hatalarda giderilebilir.
standart ynteminin kullanlmasnda en byk zorluk i standart olarak kullanlacak bir
maddenin bulunmas ve hem numunelere hem de standartlara tekrar edilebilir ekilde bu
maddenin ilave edilmesidir. standart sinyali analit sinyaline benzer olmakla birlikte cihaz
tarafndan alglanabilecek kadar ondan farkl olmaldr. standardn numune matriksinde
kesinlikle bulunmad bilinmelidir.
Potasyum ve sodyum tayinlerinde (rnein kanda) lityum iyi bir i standarttr. nk
kimyasal davran ile bu iki analite benzer fakat kanda doal olarak bulunmaz. standart
yntemi emisyon spektroskopisi cihaz ile eser elementlerin tayininde sk sk ba vurulan bir
enstrmental analiz yntemi olmaktadr. Eer yeni bir i standart yntemi gelitirilmek istenir
ise analit deriimindeki deiimlerin i standardn verdii sinyali etkilenmedii
kantlanmaldr.

BLM-II
NUMUNELERN PARALANMASI VE ZNR HALE
GETRLMES:
Analitik tahlillerin ou analit zeltilerinin zerinde yaplr. Baz numuneler suda veya asit
ve bazlarn sulu zeltilerinde kolayca znd halde baz numuneler ok gl reaktifler
ve zor ilemler gerektirir. rnein bir organik bileikte kkrt veya halojenler tayin edilecek
ise bu elementler ile karbon arasndaki kuvvetli balar koparmak iin numune yksek
scaklklara ve etkin reaktiflere maruz braklmaldr. Benzer ekilde bir silisyum mineralinin
silikat yapsnn paralanmas ve bylece analiz amac ile katyonlarn serbest hale geirilmesi
iin ekseriye ok zor artlar gerekir.
1-Numunelerin ak kaplarda inorganik asitlerle paralanmas:
norganik analitler numunelerin ak kaptaki paralanmalar iin en yaygn reaktifler mineral
asitlerdir (daha az olarak amonyak ve alkali metal hidroksitlerin sulu zeltileride kullanlr).
Bir numunenin asitteki bir sspansiyonu ou kez kat fazn kaybolmas ile znmenin
tamamland anlalncaya kadar bir alevde veya bir stc tablada stlr. Paralanma
scakl asidin kaynama noktasdr.
a)Hidroklorik asit ile paralama:
Deriik hidroklorik asit, inorganik maddeler iin ideal bir zcdr. Fakat organik
maddelerin paralanmas iin snrl olarak uygulanabilir. Hidrojenden daha kolay
ykseltgenen metallerin bir ok metal oksitlerinin znmesinde geni bir kullanm alan
bulmutur. Genellikle oksitler iin ykseltgen asitlerden daha iyi bir zcdr. Deriik
hidroklorik asit 12 Mdir. Fakat stma srasnda 6 Mlik kaynama noktal (kaynama noktas
yaklak 110 oC ) bir zelti haline gelinceye kadar hidrojen klorr kaybolur
b) Nitrik asit ile paralama:
Scak deriik nitrik asit yzeylerinde oksit oluumu sonucu reaktife kar pasif hale geen
aluminyum ve krom hari yaygn btn metalleri zebilen kuvvetli bir ykseltgendir. Scak
nitrik asit tek bana veya dier asitlerle ve hidrojen peroksit ve brom ile dier ykseltgen
maddelerle birlikte organik maddelerin, eser miktarda metal ieriklerinin tayininden nce
numunenin paralanmas iin yaygn olarak kullanlr. Ya yakma olarak adlandrlan bu
paralama ilemi organik numuneyi karbon dioksit ve suya dntrr. lem kapal bir kapta
yaplmaz ise halojenler, kkrt ve azot gibi metalik olmayan elementler buharlama ile
tamamen veya ksmen kaybolur.
c) Slfrik asit ile paralama:
Bir ok madde bir zc olarak etkinlii yksek kaynama noktasndan (yaklak 340 oC)
ileri gelen scak deriik slfrik asitte paralanr ve zlr. Organik bileiklerin ou bu
scaklkta suyunu kaybederek ykseltgenir ve bylece ya yakma ilemi ile karbon dioksit ve

su olarak numuneden uzaklatrlr. Metallerin ou ve bir ok alam scak asitten etkilenerek

zlr.
d) Perklorik asit ile paralama:
Scak deriik perklorik asit kuvvetli bir ykseltgen madde olup, dier mineral asitlere kar
dayankl olan ok sayda demir alamna ve paslanmaz eliklere etki eder. Bununla beraber
patlayc zelliinin yksek olmas dolays ile bu reaktif madde ok dikkatli kullanlmaldr.
Ne souk deriik asit, ne de scak seyreltik zeltileri patlayc deildir. Ancak scak deriik
perklorik asit, organik maddelerde ve kolaylkla ykseltgenebilen inorganik maddelerle temas
ettiinde iddetli patlamalar olur. Bu zelliinden dolay deriik reaktif sadece cam veya
paslanmaz elik ile astarlanm, dikisiz ve duvarlarn su ile ykayacak bir pskrtme
dzeneine sahip zel eker ocaklarda stlmaldr. Bir perklorik asit eker oca daima kendi
fan sistemine sahip olmal ve bu dier btn sistemlerden bamsz olmaldr. 203 oCda sabit
kaynama noktal bir karm (% 72.4 HClO4) elde edilir.
e)Ykseltgen karmlar ile paralama:
Daha hzl ya yakma, asit karmlar kullanlarak veya bir mineral aside ykseltgen reaktifler
ilave edilerek salanabilir. Kral suyu hacim deriik hidroklorik asit ve bir hacim deriik
nitrik asitin karm olup iyi bilinen bir zcdr. Mineral asitlere brom veya hidrojen
peroksit ilavesi genellikle onlarn zme etkisini artrr ve numunedeki organik maddelerin
ykseltgenmesini hzlandrr. Bu amala nitrik ve perklorik asit karmlarda faydal olup tek
bana perklorik asitten daha az tehlikelidir. Bununla beraber organik maddenin
ykseltgenmesi tamamlanmadan nce nitrik asitin tamamnn buharlamasn nlemek iin bu
karmla alrken dikkat edilmelidir. Bu nlemin gzard edilmesi ciddi patlamalara ve
yaralanmalara neden olur.
f) Hidroflorik asit ile paralama:
Hidroflorik asit balca, silika dndaki dier trlerin tayininde, silikat kayalar ve
minerallerin paralanmasnda kullanlr. Bu ilem srasnda silisyum tetraflorr uzaklar.
Paralanma tamamlandktan sonra hidroflorik asitin fazlas slfrik asitle veya perklorik asitle
buharlatrlarak uzaklatrlr. Florr iyonu bir ok katyonla ok kararl kompleksler
oluturduu ve katyonlarn tayininde bozucu etki yaptndan dolay bu analizin baarl
olabilmesi iin florrn tamamen uzaklatrlmas gerekir. rnein eer ortamda az da olsa
florr var ise alminyumun amonyakla ktrlmesi (Al2O3.n.H2O olarak) hi bir zaman tam
olamaz. Genellikle bir numuneden florr iyonlarnn son eser kalntlarn uzaklatrmak
o kadar zor ve o kadar zaman alcdr ki, silikatlar iin hidroflorik asitin zc olarak stn
olan zelliklerini glgeler. Hidroflorik asit, bazen dier zclerde zor znen elikleri
zmede dier asitlerle birlikte kullanlr. Hidroflorik asit ar derecede toksik olduu iin
numunenin zlmesi ve ar reaktifin uzaklatrlmas iin buharlatrma daima iyi eken bir
eker ocak altnda yaplmaldr. Hidroflorik asit deri ile temas ettii taktirde cildde ciddi
hasara ve ar yaralanmalara neden olur. Asidin etkisi temastan saatlerce sonra ortaya
kabilir. Eer asit deri ile temas eder ise etkilenen blge hemen bol miktarda su ile iyice
ykanmaldr. Bu amala florr iyonunu ktren kalsiyum iyonunun seyreltik zeltiside
kullanlabilir.
2-Numunelerin mikro dalga ile paralanmas:

Hem inorganik hemde organik numunelerin paralanmas iin mikrodalga frnlarn

kullanlmas ile gnmzde numune hazrlama iin nemli bir metot haline gelmitir.
Mikrodalga paralanmas hem kapal kap hemde ak kapta yrtlebilir. Fakat kapal kap
daha yksek basnlar ve scaklklar elde edildii iin daha ok tercih edilir. Bir alev veya
stc tabla kullanlarak yaplan paralama ilemlerine gre mikrodalga paralamasnn
balca stnl hzl olmasdr. Tipik olarak zor numunelerin mikrodalga paralanmas bile
be ila on dakikada tamamlanr. Buna karlk paralama bir alev veya stc tabla ile
stlarak yapldnda ayn sonular iin birka saat gerekebilir. Bu fark enerjinin iki metotla
zelti molekllerine farkl yolla aktarlmasndan kaynaklanr. Klasik yntemle s aktarm
konveksiyon(iletiim) yolu ile olur. Konveksiyon ile stmada kullanlan kaplar ekseriye zayf
iletken olduklarndan kab stmak ve sy iletme ile zeltiye aktarmak iin uzun zaman
gerekir. Ayrca zeltideki konveksiyon sebebi ile sadece svnn kk bir ksm, kabn
scaklna ve bylece kendi kaynama noktasna ular. Buna karlk mikro dalga enerjisi
hemen hemen kab hi stmadan dorudan zelti molekllerinin tmne aktarlr. Bu yzden
zeltinin her yerinde ok hzl bir ekilde kaynama scaklna ulalr. Daha ncede
deindiimiz gibi mikro dalga paralanmas iin kapal kap kullanmnn bir stnl artan
basncn bir sonucu olarak daha yksek scaklklarn olumasdr. Ayrca buharlama kayplar
nlendii iin nemli derecede az miktarda reaktif gereklidir ve bylece reaktiften gelen
kirlenmenin bozucu etkileri azalr. Bu tip paralanmalarn dier bir stnl de
numunelerdeki uucu bileiklerin kayplarnn tamamen nlenmesidir.
a) Orta basnta mikrodalga kaplar:
Mikrodalga paralama kaplar mikrodalgalar geirgen olan dk-kaypl malzemelerden
yaplr. Bu malzemeler ayn zamanda sya kar ve paralanmada kullanlan eitli asitlerin
kimyasal etkilerine dayankl olmaldr. zmede yaygn olarak kullanlan bir ok asit iin
teflon malzeme hemen hemen en ideal bir malzemedir. Teflon mikrodalgalar iin geirgen
olup yaklak 300 oC luk bir erime noktasna sahiptir ve yaygn olarak kullanlan asitlerin her
hangi birinden etkilenmez. Bununla beraber slfrik asit ve fosforik asitlerin kaynama
noktalar teflonun erime noktasnn zerindedir. Bu durum paralanma srasnda scakln
kontrol iin dikkat edilmesi gerektii anlamna gelir. Bu asitler iin bazen teflon yerine
kuvars veya borosilikat camdan kaplar kullanlr. Bununla beraber silikat kaplarda hidroflorik
asitten etkilendii iin hidroflorik asit ile yaplacak almalarda kullanlamazlar.
b)Yksek basnta mikro dalga kaplar:
Bu sistemde 250 oC maksimum scaklktr. Bu sistemde kaln duvarl bomba gvdesi mikro
dalgalar geiren bir polimer malzemeden yaplmtr. Paralama bomba gvdesi iinde
desteklenen bir teflon kap iinde yaplr. Mikrodalga bombas kalan ceket yerine
vidalandnda d astarn ve kapann zerindeki dar bir ereveye oturan astarl kapak
iindeki bir teflon O-halkas ile balantldr. Eer ar basn art meydana gelir ise
O-halkas bozulur ve sonra fazla basn gazn dar kamasn salayan szdrmaz diski
sktrr. Bomba iindeki i basn kaptaki basn vidasndaki kntnn mesafesinden kabaca
belirlenebilir.
c) Mikrodalga frnlar:
Bu frnlar kuvars yaltkan maddesi ile evrelenmi silisyum karbrden yaplm kk bir
odacktan ibarettir Bu odaca mikrodalga odakland zaman iki dakika ierisinde scaklk

1000 oCye ulalr .Bu tr frnn allm kl frnna stnl yksek scakla ulama
hzdr. Bu sistemlerde stc dzenek olmad iin bu sistemle alan kiiler yksek
scaklklara maruz kalmazlar.
3-norganik maddelerin eriti ile paralanmas:
Bir ok yaygn madde(zellikle silikatlar, baz mineral oksitleri ve birka demir alam) daha
nce belirttiimiz metotlarla iyi bir ekilde zlemezler. Byle durumlarda eritie
bavurulur. Burada numune eriti maddesi ad verilen bir alkali metal tuzu ile kartrlr ve
sonra karm eriyik ad verilen suda zlr bir rn elde etmek zere eritilir. Eriti
maddeleri kullandklar yksek scaklk (300 oC 1000 oC) ve numune ile temasa getirilen
yksek reaktif konsantrasyonundan dolay pek ok maddeyi paralarlar. Mmkn ise tehlikeli
ve sakncasndan dolay bir eriti maddesinin kullanmndan kanlmaldr. Bu sakncalardan
birisi numunenin eriti maddesindeki safszlklardan kaynaklanabilecek kirlenme olasldr.
Baarl bir eriti iin gerekli eriti maddesi miktarnn nisbeten byk olmas (yaklak olarak
numune ktlesinin on kat) bu kirlenme olasln kuvvetlendirir. Ayrca bir erititen elde
edilen eriyiin zlmesi ile oluan sulu zeltinin tuz ierii yksektir ve bu durum analizin
daha sonraki basamaklarnda zorluklara yol aabilir. Buna ilaveten eriti iin yksek
scaklklarn gerekmesi uuculuk kayplarnn tehlikeli boyutlara ulamasna neden olur. Son
olarak ierinde eriti yaplan kap hemen hemen kanlmaz ekilde eriti maddesinden
etkilenir ve numunenin kirlenmesine neden olur. Zor znen ok az bir miktarn ieren bir
numunenin zlmesi, znmeyen kalntnn szlerek ayrlmas ve uygun bir eriti
maddesinin bal olarak daha az bir miktar ile eriti yaplmasdr. Souduktan sonra eriyik
zlr ve numune zeltisinin ana ksm ile birletirilir.
a) Eritiin yaplmas:
ok ince toz haline getirilen numune yaklak on kat kadar eriti maddesi ile iyice kartrlr.
Kartrma genellikle eritiin yaplaca krozede gerekletirilir. Eriti iin gereken sre bir
ka dakikadan bir ka saate kadar bir srede olabilir. Genellikle ak olarak grlmesede
berrak bir eriyik elde edilmesi paralanmann tamamlandn gsterir. Eriti tamamland
zaman ktlenin yava yava soumas iin beklenir, katlama balamadan nce kolayca
sklebilmesi iin kroze dndrlerek erimi katnn eperlerde ince bir film olumas
salanr.
b) Yaygn olarak kullanlan eriti maddeleri:
Eriti maddesi
Eriti scakl Kroze tipi
Na2CO3

Na2CO3+KNO3
veyaNa2O2 gibi bir
ykseltgen madde

851 oC

Paralanacak madde tipi

Pt

Silikatlar ve silisyum ieren

numuneler, alminyum ieren
numuneler, ok az znen
fosfatlar ve slfatlar

Pt, Ni

Bir ykseltgen ortam gerektiren numuneler yani, S, As, Sb,

Cr ieren maddeler

Pt (N2O2 ile
kullanlamaz)

LiBO2

849 oC

Pt,Au,Cams
karbon

Silikatlar, bir ok mineraller,

Crflar, seramikler iin gl
bazik eriti maddesi

NaOH veya KOH

318 oC

Au,Ag,Ni

Silikatlar,silisyum karbr ve
baz mineraller iin gl

10

bazik eriti maddesi

Na2O2

Bozunur

K2S2O7

B2O3

Ca2CO3+NH4Cl

Fe, Ni

Slfrler, Fe, Ni, Cr, Mo, V,

ve Liun asitte znmeyen
alamlar, platin alamlar
ve Cr, Sn, Zr mineralleri iin
gl bazik ykseltgen eriti
maddesi

300 oC

Pt, Porselen

Az znr oksitler ve oksit

ieren numuneler iin asidik
eriti maddesi

577 oC

Pt

Alkali metallerin tayin edilecei silikatlar ve oksitler iin

asidik eriti maddesi

Ni

Eriti maddesinin stlmas ile

CaO ve CaCl2 karm elde
edilir. Alkali metallerin
tayini iin silikatlarn
paralanmasnda kullanlr.

11

BLM-III
TAMPON ZELTLER LE YAPILACAK ALIMALAR:
1- Tampon zelti nedir:
D etkilere kar (H3O+ veya OH iyonlar ilavesi ile) diren gstererek pHn deitirmeyen
zeltilere tampon zelti denilmektedir. rnein ekivalent miktarda HCl ve NaOH ile
CH3COOH ve NH3 zeltileri karmlarna ( her ikisinde de pH: 7.0 ) bir ka ml seyreltik
HCl ilave edilirse, HCl ve NaOH karmnda pH hemen dt halde ikinci karmda pratik
olarak bir deiiklik olmaz. Her iki zelti ortamna NaOH ilave edildiinde benzer bir olay
meydana gelecektir. Birinci karmdaki nemli pH ykselmesi ikinci karmda grlmez.
Tampon zeltilerin dier zellii ise pH deeri bakmndan seyreltmeye kar direnli
olmasdr. Yalnz ortama deriik asit veya baz ilave edilmesi durumunda deiir. Tampon
zeltinin pHnn deimemesi veya az deimesi iin nemli artlarda sisteme dardan
kuvvetli asit ya da bazn toplam m.e.k saysnn tampon sistemi oluturan konjuge asit-baz
iftinin toplam m.e.k saysndan ok daha az olmasdr. O halde zayf bir asit ile zayf bir baz
ve bu bazn tuzunu ieren bir zelti tampon etkisini gsterir ve tamponlar genellikle byle
maddelerden hazrlanrlar.
1-a. asidik tampon zeltiler:
Asidik tampon zeltiye rnek olarak asetik asit-sodyum asetat karm verilebilir.
CH3COO + H2O CH3COOH + OH

CH3COOH + H2O CH3COO + H3O+

zeltideki dengelerdir. Bu durumda ortama H3O+ ilave edilecek olursa
CH3COO + H3O+ CH3COOH + H2O olur. Eer ortama OH ilave edilecek olursa
CH3COOH + OH CH3COO + H2O olacaktr.
Bu dengeden Ka= [H30+][CH3COO]/[CH3COOH]-[H3O+] elde edilir.
Ortamdaki asit zayf olduu iin [CH3COOH] - [H3O+] [CH3COOH] alnabilir.
Bu durumda [H3O+]=Ka.[CH3COOH]/[CH3COO] olur.
Burada zayf bir asit ve tuzundan ( konjuge bazndan ) oluan tampon zelti ierisinde denge
konsantrasyonlar CA ve CB ise
[H+]=Ka.(CA/CB) ve pH =pKa + log ( CA/CB ) olur.
1-b. Bazik tampon zeltiler:
NH3+NH4Cl tampon zeltisi rnek verilebilir.
Bu ortamda NH3+H2O NH4+ +OH

NH4+ + H2O NH3 + H3O+

zeltideki dengelerdir. Denge sistemi dardan katlan OH iyonlar ile
NH4+ +H2O NH3 + H2O olur H3O+ iyonlaryla ise

12

NH3 + H30+ NH4+ + H2O eklinde ( her iki tamponda da Le chatelier prensibine gre) kar
koyar,
Buradan Kb= [OH][NH4+]/[NH3]-[OH]olur.
Kb yine zayf bir baz olduundan dolay [NH3]-[OH] [NH3] alnabilir.
Buradan[OH]= Kb. [NH3][NH4+] = Kb. ( CA/CB )olur.
Buradan da pOH= PKb+ log ( CA/CB ) elde edilir. pOH= pKsu pH, pKb=pKsu pKa alnr
Buradan pH =pKa-Log (CA/CB ) ve
PH = Pka + log (CB/CA )olur.
ster asidik ve isterse bazik karakterli tampon zeltilerde yaklak pH hesab her defasnda
ayn eitlii ( Henderson bants ) kullanlarak yaplabilir. Grld gibi bazik tampon
zeltide pH ayn oranlarda ve sabit kalr. Tampon zeltilerin seyreltmeye kar da direnli
olmalarnn nedeni bu bantdr. Bileenlerin mutlak konsantrasyonlar deil [Asit ] / [Baz ]
ya da [Baz ] / [Asit ] oranlar nemli olmaktadr. Yalnz belirtildii gibi nemli bir koulda
sisteme dardan katlan kuvvetli asit ya da bazn toplam m.e.k saysnn konjuge asit-baz
iftinin toplam m.e.k saysndan daha az olmasdr.
Tampon aral:
Bir tampon zelti ok kuvvetli zelliini CA/CB = 1 olduu zaman gsterir ki bu durumda
zelti ekivalent miktarda tuz ve asit veya tuz ve baz ierir. [( Log .CA/CB ) = 0] Genel olarak
tamponlar kendilerini oluturan serbest asit ve konjuge bazn konsantrasyon orannn (1/10 10/1) snrlar aralnda etkin bir tamponlama yapmak zere kullanlabilir. O halde pH = pKa
1 uygun tampon araldr. rnein pH = 4.76 olan bir tampon zelti hazrlamak istenildii
taktirde pKa s 4.76 veya bu deere ok yakn bir asit semek gereklidir.
Bilinen baz tampon zeltiler:
Sitrat tampon zeltileri:
Sitrik asit iin

Ka1= 7.4 x 10-4,

PKa1 = 3.13;

Ka2= 1.8 x 10-5, Ka3 = 4.0 x 10-7

pKa2 = 4.76
pKa3 = 6.40 dr.

Di sodyum sitrat zeltisi iin 21.00 g saf sitrik asit 200 ml 1 N NaOH ierisinde zlr, su
ile litreye seyreltilir. Bu zeltiyi eitli hacim oranlarnda 0.100 N HCl veya 0.100 N NaOH
zeltileri ile kartrlarak gerekli olan tampon zeltiler hazrlanr. Bu tampon zeltilerin
kullanlabilecei pH aral 1.2-6.7 dir.
Asetat tampon zeltileri:
Ka = 1.86 x 10-5 pKa = 4.7 olan CH3COOH bir zayf asittir. 0.200 N asetik asit ve 0.200 N
Sodyum hidroksit zeltisinin eitli oranlarda kartrlmas ile elde edilen tampon
zeltilerin kullanlabilir pH aral 4.2- 5.6 dr.
Fosfat tampon zeltileri:
H3PO4 n asitlik sabitleri pKa
Ka1 = 7.1 x 10-3 ,
pKa1 = 2.12

Ka2 = 6.2 x 10-8,

pKa2 = 7.21

Ka3 = 4.2 x 10-13

pKa3= 12.38 dir.

13

M/15
KH2PO4 = 6.67 x 10-2 M
M/15
Na2HPO4.12.H20 = 6.67 x 10-2 M zeltilerinin eitli hacim oranlarnda
kartrlmalar ile hazrlanan tampon zeltilerin pH aral 5-8 dir
(KH2PO4 + NaOH) karmlarnda ise pH = 6.4-7.6 aralnda olan tampon zeltileri
hazrlanr.
Borat tampon zeltileri:
12.40 g borik asit ( H3BO3 , Ka= 5.5 10-10 , pKa = 9.3 ) 100 ml 1N NaOH zeltisi ile
zlerek su ile litreye seyreltilerek hazrlanr. Bu zelti eitli hacim oranlarnda 0.100 N
HCl ( pH = 7.6-9.2 aralnda tampon zeltileri ) ve 0.100 N NaOH ile ( pH = 9.6-12.4 )
kartrlarak uygun tampon zeltileri hazrlanr.
2-Asit-Baz titrasyonlar:
Asit ve bazlar cins, konsantrasyon ve kuvvet bakmndan ok farkllk gsterdiklerinden elde
edilecek titrasyon erileri de ok eitli olacaktr. Bir titrasyon iin uygun indikatrn seimi
ok nem arz etmektedir. ndikatrn rengine pH dnda scaklk, konsantrasyon, organik
solventler ve kolloidal halde bulunan tanecikler de etki ettiklerinden dolay renk indikatrleri
ile yaplacak titrasyonlarda ok dikkatli almalar yapmak gerekir. zellikle organik
solventler ve kolloidal haldeki taneciklerin bulunmas indikatrlerin renk deitirme
pH larn pH biriminden fazla deitirebilir. Bundan dolaydr ki yalnz uygun olan
indikatr semek ve titrasyon teorisini bilmek yeterli olmamaktadr. Titrasyon ortam
konusunda da bilgi sahibi olunmaldr. Asit ya da bazn kuvvetli ya da zayf olmas titrasyona
etkime deerini ve dolays ile m.e.k tartsn etkilemez. Duyarl bir titrasyon yaplabildii
srece sonu q-analit= ( EN. fs / 1000 ) bants geerli olmaktadr. ndikatr seimi en rahat
yaplabilen titrasyonlar dnm noktasnda pH deimesi ok kk olduundan kuvvetli asitkuvvetli baz titrasyonlardr. Bylece ok seyreltik olmayan ortamlarda mkemmel sonular
alnr.
a) Kuvvetli asit-kuvvetli baz titrasyonlar:
Bu titrasyonlarda ekivalent noktas olarak saf suyun pH olan 7 alnr. nk ekivalent
noktada asit ya da baz zellii tamayan ntral tuzlar (NaClO4, KCl vb.) oluur.
a-1) 1 N HCl - 1 N NaOH titrasyonlar:
Asit-Baz konsantrasyonlarna bal olarak yaplacak titrasyon almalar iin 100 ml 1 N
HCl nin 1 N NaOH ile titre edildii varsayldnda balang aamasnda iyonik kuvvet
etkisi ihmal edilerek pH = 0 dr. Bundan sonraki pH lar ekivalent prensibinden hareketle
serbest H+ -iyonu konsantrasyonu hesaplanarak bulunur.
100 ml 1.0 N HCl ierisine 20.0 ml 1.0 N NaOH ilavesinde H+ iyonu konsantrasyonu = 80 .
1/120 = 0.67 ve buradan pH= 0.15 olarak bulunacaktr. Eer NaOH ilave edilmeye devam
edilir ise 50 ml NaOH ilavesinde H+- iyonu konsantrasyonu = 50 . 1/150 = 0.33 ve buradan da
pH= 0.48 bulunacaktr. Eer NaOH ilavesini 99 mlye karacak olursak H+ -iyonu
konsantrasyonu = 1 . 1/199 = 0.005 ve buradan da pH= 2.3 olarak bulunacaktr. Eer 99.97 ml
NaOH ilave edilecek olursa H+ - iyonu konsantrasyonu = 0.03. 1/199.97 = 1.5.104 olur
buradan da pH= 3.82 olarak bulunur. Bu anda metil oranj rengi hala turuncudur ve titrasyonu
durduracak olur isek yaplabilecek titrasyon hatas % 0.03 kadar olacaktr. Ortama bir damla
daha baz katlacak olur ise ortamn pH birden ykselecektir. Bir damla yaklak 0.05 ml

14

kabul edilir ise ortama toplam 99.97+0.05= 100.02 ml baz ilave edilmi olur. Bunun 100 ml
si asidi ntralletirmek iin harcandndan ortamda 0.02 ml baz alnr. Bu miktar baz 200.02
ml zelti ierisine daldndan serbest OH iyonu konsantrasyonu 104 M olur, buradan da
pH = 10 olarak bulunacaktr.(pOH= 4) ortalama 110 ml 1 N NaOH ilave edildiinde toplam
hacim 210 ml olur. Buradan da [OH]=10.1/210=0.048 m pH= 12.68 olarak bulunur. Baz
miktar arttka pH ykselecektir ve 14 e yaklaacaktr. Ekivalent noktas yaknnda katlan
bir damla sodyum hidroksit zeltisi ile pH yaklak 3.82 den 10 a kacaktr. Bu aralkta
renk deitiren metil oranj, metil krmzs, bromtimol mavisi, fenolftalein gibi indikatrler
kullanlabilir.
a-2) 0.1 N HCl 0.1 N NaOH titrasyonlar:
Ortamda 0.1 N HCl varken pH=1 dir. Ortama 50 ml 0.1 N HCl ilave edildii anda H + - iyonu
konsantrasyonu 50.0.1/150 = 0.033 N olur ve buradan pH=1.48 olarak bulunur. Eer ortama
99 ml 0.1 N NaOH ilave edecek olursak H+-iyonu konsantrasyonu=1.0.1/1999=5.0x104 ve
pH=3.30 olacaktr. Eer ortama 99.8 ml NaOH ilave edilecek olur ise H+- iyonu
konsantrasyonu 0.2x0.1/199.8= 1.0 x 104, pH= 4 olur. Bu pH da metil oranj renk
deitirmeye balar ve titrasyon durdurulur ise % 0.2 kadar bir hata yaplm olur. Bundan
dolay metil oranj yerine metil krmzs kullanmak daha uygun olacaktr. nk sz edilen
anda metil krmzs hala asidik rengini (krmz) korur. Kalevi rengi ortama 99.98 ml 0.1 N
NaOH ilave edildiinde oluur (pH= 5.9) ve hata % 0.02 dir. Bir damla daha 0.1 N NaOH
ilave edildiinde toplam baz miktar 100.03 ml ve toplam hacim 200.03 ml olur. Bu anda
ortamdaki toplam serbest OH iyonu konsantrasyonu 0.03 . 0.1/200.03 = 1,5 x 105 N ve
pH=9.18 olur. O halde bir damla baz katlmas ile pH yaklak 5,9 dan 9.8 e km olacaktr
ve bu aralkta renk deitiren metil krmzs, bromtimol mavisi, fenolftalein gibi indikatrler
kullanlr. NaOH genelde ok az da olsa karbonat ierdiinden dolay yukarda bulunan
deerler biraz farkl olmaktadr. Titrasyonda aa kan CO2 ksmen ortamda znerek kalr
ve daha fazla NaOH kullanlmasna yol aar. Karbonat miktar oaldka hata oran
artacaktr. Asit zeltisinin karbonatsz NaOH ile titrasyonunda metil oranj ve fenolftalein
kullanlmasndaki fark yaklak 0.1-0.2 ml kadardr.
a-3) 0.01 N HCl - 0.01 N NaOH titrasyonlar:
Bu titrasyonda metil oranj kullanlmaz. nk daha ortamda 90 ml 0.01 N NaOH ilavesi ile
pH= 3,3 e ve 98 ml NaOH ilavesinde ise pH = 4 e kacaktr. Yani metil oranj kalevi
rengine eriir ve hata % 2 kadardr. Bu hata volmetrik ilemlerde msaade edilen snr
deerin zerinde olduu iin yaplacak bu trdeki titrasyonlarda metil krmzs, bromtimol
mavisi, fenolftalein gibi indikatrler kullanlr.
b) Zayf asit-kuvvetli baz titrasyonlar (CH3COOH NaOH titrasyonlar gibi):
Asetik asit iin Ka: 1.86 x 105dir. Bu tr almalarda belirli bir alma aralnda tampon
zeltiler kullanlr. Maksimum tamponlanma etkinlii pH n pKa ya eit olduu yarntralleme noktasdr. rnein 20 ml 0.5 N Asetik asit su ile 100 ml ye seyreltilerek ele
geen zelti 0.5 N NaOH ile titre edildii taktirde
a) Balang pHn bulunuz.
b) 8 ml NaOH ilave edilmesi anndaki pH n bulunuz.
c) Ekivalent noktas (20 ml NaOH) pH n bulunuz.

15

d) 30 ml NaOH ilave edilmesi durumunda pH n bulunuz.

eklinde bir soru karmza kt taktirde nasl bir ilem uygulanacan aada zmlerde
anlatld ekilde zmeye alalm.
zm:
a) Seyreltme ile konsantrasyon C= (20. 0,5) /100 = 0.1 olur. Buradan pH hesabn
yapacak olur isek pH= ( pKa Log C ) = ( 4,73+1 ) = 2,87 olarak bulunur.
b) 8 ml NaOH ilave edildii taktirde ortam zayf asit ve tuzu olutuundan tampon
zelti bants uygulanr. Konsantrasyon oranlar yerine ( zelti konsantrasyonu
ve toplam hacim ayn olduundan ) hacim oranlar alnabilir.
pH= pKa + Log ( [Ac] / [HAc] = 4.73 + Log ( 8/12 )
pH= 4,73-0.176 = 4,73 0.18 = 4,55 olarak bulunur.
c) Ekivalent noktasnda % 100 ntralizasyonla asidin tamam CH3COONa a dnr
ve zelti zayf bazik zellik gsterir.
pH ek = ( pKa + pKsu + Log C )
pH ek = ( 4,73 + 14 + Log 10/120 )
pH ek = ( 4,73 +14 1.08 )
pH ek = 8.83 olarak bulunur.
d) 10 ml 0.50 N NaOH fazlas vardr ve toplam hacim 130 ml dir. Hidroksil iyonlar
konsantrasyonu [OH]= 5 m.M / 130 ml = 3.85 x 10 M, pOH = 1.41 pH=12.58
olur.
c-) Zayf asit kuvvetli baz titrasyonlar:
Bu titrasyona rnek olarak NH3-HCl verilebilir. Bu tr almalarda belirli bir alma
aralnda maksimum tamponlama etkinlii pH n pKa ya eit olduu yar-ntralletirme
noktasnda grlr. (Dikkat! Bu tr yaplacak almalarda amonyan ok uucu olmas
nedeni ile dikkatli allmaldr) Bu titrasyonlar kuvvetli asit-kuvvetli baz titrasyonlarndan
ayran en nemli fark ekivalent noktasnn hi bir zaman ntral noktaya uymamasdr.
rnein:
20 ml 0.5 N NH4OH su ile 100 ml ye seyreltildikten sonra 0.5 N HCl ile titre ediliyor.
a)
b)
c)
d)

Balang pH n bulunuz.
8 ml HCl ilavesi ile oluacak pH bulunuz.
Ekivalent noktasndaki pH bulunuz.
30 ml HCl ilavesindeki pH bulunuz.

16

zm:
a) Seyreltme ile konsantrasyon C = (20 x 0.5) / 100 = 0.1 N dir
Buradan pH = (pKa + pK su + Log C)
pH = ( 9.24 + 14 + Log 10 ) = 11.2 olarak bulunur.
b) 8 ml HCl katldnda ortamda zayf baz ve tuz olutuundan tampon zelti bants
uygulanr ve yine konsantrasyon oranlar yerine hacim oranlar alnabilir.
pH= pKa + Log ( [NH3]/[NH4] = 9.24 + Log ( 12/8 ) = 9.24+0.176= 9.42 olarak
bulunur.
c) Ekivalent noktasnda ortamda yalnz NH4Cl vardr ve zelti zayf asidik zellik
gsterir.
pHek = ( pKa + Log C ) = ( 9.24 ) ( Log 10/120 ) = 4.62 + 0.54
pHek = 5.16
d) 10 ml 0.5 N HCl fazlas vardr ve toplam hacim 130 ml dir.
[H+] = 5/130 = 3.85 x 10 ; pH= 1.41 olarak bulunur.
d) ok zayf asitleri kuvvetlendirmek sureti ile yaplan titrasyonlar:
ok zayf baz asitlerin kuvvetli ortama katlan maddeler ile artrlarak (kompleksleme ve
kimyasal reaksiyonlar yardm ile) titre edilir. Burada ilke olarak suda titre edilemeyecek
kadar zayf asitlerin( pKa > 8 )veya bazlarn( pKb > 8 )asitlik ve bazlklarnn kompleksleme
dengeleri ile kuvvetlendirilmesidir.
d-1) Borik asit titrasyonlar:
Asitlik sabiti Ka = 5.8 x 10 10 olan borik asit mannitol, gliserol gibi polialkollerle kompleks
oluturmak sureti ile H+ - iyonlarndan dolay orta kuvvette bir asit gibi davranr. Oluan
kompleks ar mannitol varlnda bir mol bor bana iki mol mannitol ierir. Mannitol
varlnda borik asitin asitlik sabiti 104 - 105 arasndadr.
d-2) Amonyum tuzlarnn titrasyonu:
Amonyum iyonu da zayf asit olduundan (Ka= 5.8 x 1010)dorudan doruya NaOH ile titre
edilemez. Ortama katlan formaldehit yardm ile fenolftalein yardm ile fenoftalein
indikatr eliinde titre edilebilir.
d-3) Sekonder fosfat titrasyonu:
Fosforik asit (H3PO4) ve dihidrojen fosfat (H2PO4) sras ile yaklak 2 ve 7 pKa deerlerine
sahip olduklarndan dolay sulu zeltide kuvvetli baz ile dorudan titre edilebildikleri halde
mono hidrojen fosfat (HPO4) (pKa s 12 dolaynda olan) dorudan titre edilemeyecek kadar
zayf asittir. Ama ortama AgNO3 katlr ise kuvvetli asit gibi titre edilebilir.
3 Ag+

+ HPO4

Ag3PO4 + H+

17

Gm fosfat ok az znen bileiktir. kme dengesi baskn olduundan HPO4= den

kopan protonlar baz ile titre edilebilir.

d-4) Amino asitlerin titrasyonu:

Amino asitler amfoter zellik gsterirler, fakat standart asit veya baz zeltileri ile titre
edilemeyecek kadar da zayftrlar. Bu bileikler sulun ortamda ksmen i tuz eklinde
bulunurlar.
R-CH-COOH R-CH-COO
|
|
NH2
NH3 +
Ortama ilave edilen formaldehit ile amin grubunun bazik etkisi giderilir ve karboksilik asit
grubu orta kuvvette bir asit gibi titre edilir.
R-CH-COOH
|
NH2

HCHO

R-CH-COOH
|
NH
|
CH2OH

Oluan N-hidroksi metil grubu ntral olduu iin karboksilik grubu serbest kalr.
R-CH-COOH
|
NH
|
CH2OH

NaOH

R-CH-COONa
|
NH
|
CH2OH

H2 O

Bu reaksiyonun gerekletirilebilmesi iin formaldehit konsantrasyonu % 6-16 aras olmals

gerekir.
e-) Poliprotik asitlerin ve bazlarn titrasyonlar:
Ardk asitlik ve bazlk sabitleri arasnda 104 ve daha fazla bir oranda olan poliprotik asit
veya bazlar deiik indikatrler yannda kademeli olarak titre edilirler.
e-1 ) Sodyum karbonat titrasyonu:
Ticari ad soda olan sodyum karbonatn titrasyonunda ok dikkat etmek gereklidir. Titrasyon
iki basamakl olarak ve ift indikatr ile yaplr. Ortamda birinci ekivalent noktasna kadar
HCO3/CO3

tampon sistemi kullanlr. Bir karbonat zeltisinin titrasyonunda birinci

basamakta CO3 + H3O+ HCO3 + H2O eklinde ntralleme reaksiyonu olur. Bu

karbonat asidinin birinci iyonlama basamana karlk olup ekivalent noktasnda,
pH= ( pKa1 + pKa2 ) ve pH= 8.3 tr.

18

Buna gre fenolftalein, timol mavisi gibi bir indikatr kullanlarak bir karbonat dnm
noktas saptanabilir, ikinci ntralizasyon basamanda karbonat asidi oluur.
HCO3 + H3O+ H2CO3 + H2O bu noktaya gelindiinde hacim iki katna kt iin
konsantrasyon da iki kat azalacaktr ve 0.1 M Na2CO3 n 0.1 M HCl ile titrasyonunda tam
ntralizasyon iin [H2CO3] = 0.033 M olacaktr. Karbonat asidi dnm noktasnda ortamn
pH n hesaplamak iin pH = ( pKa1 Log CH2CO3 bants kullanlarak pH= ( 6.4Log 0.033 ) = 3.94 olarak bulunur. Buna gre indikatr olarak bromtimol mavisi, metil oranj
kullanlabilir. Ksacas titre edilecek ortama nce fenolftaleinin pembe rengi kaybolduktan
sonra ortama metil oranj indikatr katlarak titrasyona devam edilir. Karbonik asit zeltisi
en fazla H2CO3 n sudaki doymu zeltisi kadar deriik, yani yaklak 0.05 M
konsantrasyonda olabilir. Bu ekivalent noktasnda (yani metil oranj dnm noktasnda)
zelti stlr ise H2CO3 CO2 + H2O olur.
Karbonik asidin zeltiden ayrlmas ile ntralizasyon rn olan H2CO3 konsantrasyonu
azalaca iin HCO3 + H3O+ H2CO3 dr
Ntralizasyon tam olur ve stlan zeltide bir karbonat tpk bir kuvvetli baz gibi standart
HCl ile titre edilebilir.
e-2) Sodyum karbonat-Sodyum hidroksit karmnn titrasyonu:
Bir karmda ancak OH + CO 3 ya da CO3 + HCO3 birlikte var olabilir. nk OH ve
HCO3 kendi aralarnda reaksiyona girer ek OH + HCO 3 CO3 + H2O reaksiyonu
gereince karbonat olutururlar. Bu durumda zeltide karbonat birlikte reaktif fazlas ( yani
hidroksit veya karbonat ) kalr. Karbonat-hidroksit karmnn standart HCl zeltisiyle
titrasyonunda nce daha kuvvetli bir baz olan hidroksil ntralize olur, klorr asidi katlmaya
devam edilir ise karbonat, bikarbonata dnr ve bu noktada birinci indikatr ( fenolftalein )
renk deitirir.
CO2 + H+ HCO3
Oluan bikarbonat ayn miktarda asit tketerek HCO3 + H+ H2CO3 H2O + CO2
reaksiyon gereince karbonik asit aamasna kadar ntralleir ve bu noktada ikinci indikatr
( metil oranj ) renk deitirir. Fenoftalein pH= 8-9 arasnda renk deitiren asidik ortamda
renksiz , bazik ortamda pembe renkli bir pH indikatrdr. Metil oranj ise pH yaklak 3-4
arasnda renk deitirir, asidik rengi krmz, bazik rengi ise sardr. Fenolftaleinin renk
dnmne kadar titrasyon sarfiyat A-ml, ve metil oranj dnmne kadar asit sarfiyat ise
B-ml ise hidroksit iin net sarfiyat miktar ( A-B ) ml asit, karbonatn tam ntrallemesi iin
tketilen miktar ise 2B-ml asit olacaktr. Bu tr titrasyon sonunda karm oluturan NaOH
veNa2CO3 miktarlar verilmek istenildiinde
g- NaOH= ( A-B ) . NHCl . ( NaOH/1000 )
g- Na2CO3 = 2B . NHCl . ( Na2CO3/2000 )
eitlikleri kullanlr.
Bu eitliklerin sa tarafnda titrant HCl zeltisinin gerek normalitesi ( N HCl ) ve ilgili
bileiklerin g-cinsinden mili ekivalent tartlar yer alr.

19

BLM-IV
SU ANALZLER
A-Sularda sertlik tayini:
A-1) Geici sertlik tayini:
Su numunesinden belirli bir miktarda su alnarak metil oranj indikatr eliinde 0.1 N HCl
asit ile titre edilerek titrasyonda sarf edilen HCl miktarndan CaCO3 tarts olarak bulunur. Bu
hesaplama m.e.k / L veya Fransz serlii olarak bulunur.
rnein:
100 ml su rnei alnr ve zerine metil oranj ilave edilir ve 0.1023 N HCl ile titre ediliyor ve
bu titrasyon annda sarf edilen asit miktar 5.065 ml bulunuyor olsun. Bu sarfiyattan analizi
yaplan su numunesinin geici sertliini ( karbonat setlii )
a) m.e.k / l cinsinden
b) Fransz sertlii cinsinden bulunuz.
zm:
a )mek/L cinsinden
5.065 x 0.1023 x ( 1000/100 ) = 5.181 m.e.k /l olarak bulunur.
CaCO3 n ekivalent tarts mol. Tartsnn yars kadardr.
5.181 m.e.k CaCO3 = 5.181(CaCO3/2000) = 0.259 g CaCO3 /l
b) Fransz sertlii cinsinden
0.259 g/l= 25.9 mg/100ml = 25.9 Fr
25.9 Fransz sertlii olarak bulunur.
A-2) Geici sertlik karbonat sertlii tayini (DIN 8103 e gre):
Tayini bozan nedenler suyun fazla renkli olmas, znm demir, mangan bileikleri ihtiva
etmesi ve fenol ftaleine kar alkali olmaldr. Suyun rengi seyreltmekle hafifletilir yada
tuzsuz ve asitsiz aktif kmrden szlmek suretiyle giderilir. Demir ve mangan tuzlar tayin
edilerek hesaplamada dikkate alnr. Fenol ftaleine kar kalevi olan sularda nce 0.1 N HCl
ile fenol ftaleinin kalevilii tayin edilir. Tayinin yaplmas iin 100 ml gerekir ise hazrlanm
su numunesine 0.1 ml (2-3 damla) sulu metil oranj zeltisi (% 0.1 lik) damlatlr ve 0.1 N
HCl zeltisi ile sar renk esmer sarya deiinceye kadar titre edilir. Renk dnmnn
daha iyi anlalmas iin yalnz su ve belirteten ibaret bir zelti hazrlanmas ve bunun rengi
ile esas deney sonunda meydana gelen rengin karlatrlmas nerilir. Saerfedilen 1 ml 0.1 N
HCl zeltisi:2.8 mg/l CaO yada 0.28 Alman sertliidir. znm demir ve mangan
bileikleri iin bulunan sonutan beher mg/l Fe veya Mn bana 0.1 Alman dercesi karlr.
Deneyin hassasiyeti 100 ml su kullanld zaman 0.3 Alman derecesidir.
A-3) Kalc sertlik tayini:

20

Su numunesinden alnarak zerine 20 ml Na2CO3 zeltisi ( 20 ml Na2CO3 = 9.16 ml,

0.1023 N HCl ) ilave edilerek buharlatrma ilemine tabi tutulur ve zeltinin ayrlmasndan
sonra ilave edilen Na2CO3 zeltisinden arta kalan Na2CO3, 0.1023 N HCl zeltisi ile metil
oranj indikatr eliinde titre edilir. Sarfiyatn ilave edilen Na2CO3 dan edeer asit
miktarndan karlmas ile mek/L cinsinden ve fransz sertlii cinsinden tesbiti yaplr.
rnek:
100 ml su rneine 20 ml Na2CO3 zeltisi (20 ml Na2CO3=19.16 ml 0.1023 N HCl) ilave
edilip buharlatrlyor ve keltinin ayrlmasndan sonra Na2CO3 fazlas 0.1023 N HCl nin
16.48 ml si ile geri titre ediliyor. Kalc sertlii
a) m.e.k / L cinsinden
b) Fransz sertlii cinsinden bulunuz.
zm:
a) m.e.k / L cinsinden
Ca(II) ve Mg(II) nin bikarbonat dnda znen tuzlar ( genellikle slfatlar ) iin
sarfedilen HCl nin mek says= HCl m.e.k : (19.16 x 0.1023) (16.48 x 0.1023),
HCl m.e.k = 0.2742 mek/ 100 ml = 2.742 mek / L
b) Fransz sertlii cinsinden
Fr = 2.742 (CaCO3 / 2000) g / L=0.1371 g / L = 13.71 olarak bulunur.
A-4) Sertliin btnnn tayini:
a) Lunge ve Wartha-Pfeifer metodu:
nceki analizde elde edilen zeltiye 25-30 ml pfeiferzeltisi ayn miktar 0.1 N NaOH
ve 0.1 N Na2CO3 ilave edilerek kalsiyum ve manezyum ktrlr. zelti bir mddet
stldktan sonra soumaya braklr ve 200 mllik bir balon jojeye aktarp iaret
izgisine kadar tamamlanr. Buradan olduu gibi szlr. lk geen ksm atlr ve elde
edilen berrak zeltiden 100 ml alnrki asl su numunesinin yarsdr. Bir damla metil
oranj muvacehesinde 0.1 N HCl ile titre ederek fazla gelen kalevi miktar tayin edilir. Bu
titre edilen 100 ml zelti asl zeltinin yars olduuna gre milival hesab ile sertliin
btnn bulmak iin kullanlan (a) asit hacminin ml olarak iki katn ilave edilen (x)
kalevi zelti hacminden karmak sureti ile serlik btn = (x-2a) milival cinsinden
bulunur.
Uyar: Eer sertlik btn-karbonat sertlii = 0 ise su kalevi bikarbonatlar ihtiva ediyor
demektir.
b) Biacher metoduna gre sertliin btnnn tayini:
Bu metoda gre sertlik meydana getiren kalsiyum ve magnezyum iyonlar palmitat
eklinde ktrlr. Bunlar tamemiyle ktkten sonra fazla ilave edilen potasyum
palmitatn hidrolizi sonucunda fenol ftalein krmzya dnr. Bu tayini karbonat,
bikarbonat, fenol ftalein alkalilii, serbest karbon dioksit znm demir veya mangan
tuzlar bozar. Karbonat ve bikarbonatlar ve fenol ftalein alkalilii su numunesine tayinden
nce metil oranja kar asit reaksiyonu verinceye kadar 0.1 N HCl damlatlarak giderilir.
Serbest CO2 numunenin ierisinden 10 dakika hava geirmek veya asildi numuneyi 5
dakika kaynatmakla uzaklatrlr. znm demir veya mangan tuzlar ise sonularn
hesaplanmas annda dikkate alnr. Tayinin yaplmas iin su numunesinden 100 ml si
bir erlen mayere alnr. zerine 2-3 damla metil oranj zeltisi (% 0.1 lik) damlatlr ve

21

pembe renk meydana gelinceye kadar 0.1 N HCl ile titre edilir. (eer evvelce ayn su ile
karbonat sertlii tayin edilmi esmer sar rengin pembeye deimesi iin bir damla dah
HCl ilave edilir) Bundan sonra aa kan karbon dioksidi gidermek iin 5 dakika kadar
kaynatlr. Souduktan sonra 1 ml alkol fenol ftalein (% 0.0375) zeltisi ilave edilir ve
fenol ftalein alkaliliine kadar (hafif pembe renk) 0.1 N NaOH damlatlr. Hemen 0.1 N
potasyum palmitat ile kuvvetli fenol ftalein krmzs rengi kalc olana kardar titre edilir.
Bu krmz renk 3 damla 0.1 N HCl ilavesi ile kaybolmaktadr. Aksi taktirde fazla
damlatlan 0.1 N HCl tirasyonda fazla karlan potasyum palmitattan karlmaldr. 1 ml
0.1 N potasyum pammitat zeltisi 2.8 mg CaO e tekabl etmektedir ve suyun sertlik
btn alnan sertlik derecesi olarak bulunmu olur. Zira palmitat zeltisi CaO kire
suyu ile ayarlanmtr. Palmitat zeltisi brete doldurulmadan nce ierisindeki tortunun
bulunmamasna dikkat edilmelidir. Bulunduu taktirde ie 30-40 C lik bir su banyosuna
daldrlarak kelek zlr ve soutulduktan sonra kullanlr. Palmitat zeltisinin
hazrlanmas iin 25.6 g saf stearin asitsiz palmitik asit 0.1 g fenol ftalein 500 ml mutlak
alkol ve 300 ml damtk su ile 1.5 litrelik bir balon joje de stlr. Dier taraftan ufalanm
15 g KOH 100 ml mutlak scak alkol ierisinde zlr. Meydana gelen bu berrak
zeltiden balondaki zeltiye tamam ile zlp hafif pembe renk meydana gelinceye
kadar ilave edilir. lave edilen poatann fazlas birka damla HCl ile giderilir veya gayet
dikkatle yeniden poata damlatlr. Bu zelti 15 C lik bir yerde muhafaza edilmelidir. Bu
scaklk altnda saklanlmas gerekiyor ise kmeye mani olmak iin propil alkol
kullanlmaldr. Palmitat zeltisi kire suyu ile ayarlanr. Bunun iin 10-20 ml kire suyu
(saf CaO dan hazrlanm) damtk su ile takriben 100 ml ye seyreltildikten sonra 0.1 N
HCl ile metil oranja kar titre edilir. Bundan sonra 200 mlye seyreltilir ve 1 ml alkoll
fenol ftalein ilave edilerek hafif krmz renk oluana kadar 0.1 N HCl zeltisi ile renk
giderilerek 0.1 N potasyum palmitat zeltisi ile bariz krmz renk meydana gelinceye
kadar titre edilir. Bu renk birka dakika sabit kalmaldr. Palmitat zeltisi kire suyunu
tire etmeye sarfedilen 0.1 N HCl zeltisi kadar sarfedilmesi iin bunula ayn
konsantrasyona sahip olmaldr.
c) Sabun zeltisi metodu ile tayini:
Bu metot uygulamas kolay olduundan gerek sanayide ve gerekse dier sertlik tayini
gereken yerlerde kullanlmaktadr. Bilhassa ok hassas netice vermemesine ramen
yinede youn bir ekilde kullanlmaktadr. Bu metodun dayand esas sert yani kalsiyum
veya manezyum iyonlar bulunan sularda sabunun kprmemesi veya g kprmesidir.
Zira toprak alkali iyonlarla sabunu tekil eden ya asitleri suda znmeyen kelek
meydana getirirken ancak sudaki toprak alkali veya manezyum iyonlar kerek ayrlnca
su kprmeye balar. Sabun zeltisinin hazrlanmas iin iyi cins sabun d ksm
atldktan sonra ince ince rendelenir ve bu rendelenmi sabundan 20 gram tartlr ve
litrelik bir balon jojeje konulur. zerine 300 ml mutlak alkol ilave edilir ve geri soutucu
altnda su banyosu zerinde sabun tamamen znnceye kadar stlr. Bundan sonra
damtk ile hacmi 500 mlye tamamlanr. 12 saat boyunca durulanmaya braklr ve
szlr. Kontrol zeltisinin hazrlanmas iin 0.25 g susuz kalsiyum klorr daha iyisi
ekivalent miktarda 0.55 g BaCl2 . 2 H2O tartlr. Damtk suda zlr ve litreye
tamamlanr. Bu zeltinin 40 ml si tamamiyle 22 hidrotimetri derecesine edeer
olmaldr. Bir hidrotimeri derecesi 0.25/22= 0.014 g CaCl2 e edeerdir.
Deneyin yaplmas iin;
1) Hidrotimetri iesi; az ilifli, kapakl ve taksimatl olan bir ie kullanlr. Her izgi
10 ml yi gsterir.

22

Sabun zeltisinin ayarlanmas iin hidrotimetri bretinin st snrna kadar sabun

zeltisi doldurulur. (Bret doldurulurken st izgiye gelmesine dikkat edilmelidir.
Okuma alttaki sfrdan balar, iki sfr aras 40 ml damtk suyun kprmesi iin sarfedilir)
Dier taraftan hidrotimetri iesine 40 ml baryum veya kalsiyum klorr zeltisinden
konur ve bretten damla damla sabun zeltisi aktlr. ie kapa kapatlarak iddetle
alkalanr. Bu ie svnn zerinde terekkl eden kpk 5 dakika kaybolmadan kalncaya
kadar devam edilir. Sabun zeltisinin ayar tam ise sarfedilen miktar 22 dereceye tekabl
eder. Fakat ekseriyetle hazrlanan zeltiler biraz deriik olur. Bu taktirde sabun zeltisi
tartlr, her bir fazla hidrotimetri derecesine mukabil arln 23 te biri kadar % 60 lk
alkol konulur. Bunu bir rnek ile izah eder isek bir ayarlamada sabun zeltisinden 22
yerine 16 sarf edelim, aradaki fark 6dir. Sabun zeltisinin arl 490 gram olduuna
gre 23 te biri 490/23= 21.5 gramdr. 6 lik bir fark iin 21.5 x 6 = 129.0 gram % 60 lk
alkol koymak koymak gerekir.
d) Sabun zeltisi ile sertliin tayini:
1) Sertliin btnnn tayini:
Hidrotimetri iesine 40 ml analizi yaplacak su numunesi konulur [0.1 ml alkol fenol
ftalein zeltisi (% 0.0375) ve 0.1 N NaOH ile kalc hafif pembe renk meydana
gelinceye kadar titre edilir] Sabun zeltisinin ayarlanmasnda yaplan ilemler
uygulanarak suyun sertliinin btn tayin edilir.
Dikkat: Muayene edilecek su zerinde bir ilk deney yaplmaldr. Bir behere 25 ml su
ilave konulur, zerine 1 ml sabun zeltisi ilave edildikten sonra kartrlr. Bulanklk
hafif olur ise bu su zerine dorudan doruya sertlik tayini yapmak doru olabilir.
Eer fazla bulanr ise esas sudan 20 ml alnr ve zerine kaynatlp soutulmu damtk
sudan 20 ml ilavesi ile tire edilir. Bulanacak sertlik derecesinin iki kat alnr.
2)-Kalc ve geici sertliin tayini:
100 ml su numunesi yarm saat kaynatlr ve soumaya braklr. Hacmi kaynatlm ve
soutulmu damtk su ile yze tamamlanr. Bunun 40 ml si zerinde yukarda
anlatlan tarzda sertlik tayini yaplr. Kalc sertlik bulunur. Sertlik btn ile kalc
sertlik arasndaki fark geici sertlii verir. Suda bu sertlik tayinlerinden baka iki
sertlik derecesi daha tayin edilir. Bunlar;
a) Scak suyu 1/60 amonyum okzalat zeltisi ile muamele ve ktrdkten sonra
b)Soukta suyu 1/60 amonyum okzalat zeltisi ile muamele ederek ktrdkten
sonra yaplan tayindir.
Bu tayinlerin yaplmas a) kalc sertliin tayini iin su kaynatlp damtk su ile 100 ml
ye tamamlandktan sonra geriye kalan sudan 50 ml alnr ve zerine 2 ml 1/60 lk
amonyum okzalat zeltisi ilave edilir. yice kartrldktan sonra szlr ve 40 ml lik
ksm ile bilinen ekilde sertlik tayini yaplr. b) Kaynatlmam ilk su numunesinden 50
ml alnr ve yukardaki gibi amonyum okzalat zeltisi ile ileme tabi tutulur, szlr ve
bunun 40 ml lik ksmnda sertlik tayini yaplr. Bu ekilde bulunan sertlikler manezyum
sertlikleridir. Sabun zeltisi ile yaplan deiik sertlik derecelerinden suyun ihtiva ettii
deiik maddelere gemek kabil olmaktadr.

e) Komplexon () ile sertlik btn tayini:

Kalsiyum ve mamezyum iyonlar etilen daimin tera asetik asidin di sodyum tuzu ile dahili
kompleks anyonlar meydana getirirler. nce kalsiyum iyonu sonra magnezyum iyonu

23

balanr. Reaksiyon sonunda magnezyum iyonu iin zel bir indikatr ile (Eirochom
schwarz T) tespit edilir. Tayin takriben pH =10 da amonyum klorr-amonyak tamponu
eliinde yaplr. Ar metal iyonlar bulunur ise birka damla sodyum slfr zeltisi ( %
10 luk ) veya potasyum siyanur zeltisi ( % 10 luk ) ile etkisi nlenir. Karbonat sertlii
daha nceden 0.1 N HCl ile titre ederek giderilimelidir.
Tayin iin gerekli zeltiler:
a) Komplexon III zeltisi: (magnezyum komleksi ile beraber) 6.65 g komplexon III ve
5.0 g magnezyum kompleksi damtk suda zlr ve litreye tamamlanr.
b) Erikrom siyah T (Eriochrom scwarz T) indikatr zeltisi. 0.2 g erikrom siyah T ve
0.5 ml amonyak (% 252 lik) damtk suda zlr ve 100 ml ye tamamlanr.
c) Amonyak-tampon karm: 54 gram amonyum klorr 350 ml % 25 lik amonyak
zeltisinde zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.
Tayinin yaplmas iin 100 ml su numunesi metil oranj indikatr muvacehesinde rengi
sardan turuncuya dnnceye kadar 0.1 N HCl ile titre edilir. Sarf edilen beher ml 0.1 N
HCl : 2.8 Alman sertlik derecesi karbonat sertliine tekabl etmektedir. Bu zeltiye 0.5
ml 0.1 N HCl zeltisi ilave edilerek kaynatlmak suretiyle karbondioksit giderilir.
Numune 50 Cye soutulur ve 5 ml tampon zeltisi (c) ve 1 ml erikrom siyah T
indikatr zeltisi (b) ilave edilip hemen koplexon III zeltisi (a) ile titre edilir.
ndikatrn arap krmzs rengi temiz mavi renge dnnce titrasyona son verilir. Sarf
edilen ml olarak komplexon III zeltisi (a) sarfiyat Alman sertlik derecesi olarak verir.
Bu deeri 1.79 ile arparak Fransz sertlii bulunur.
f) Sertlik btnnn hesaplanmas:
Suda daha nce kalsiyum ve magnezyum iyonlarnn tayini yaplm ise CaO e tekabl
eden mg/l miktarn 10 a ve MgO ya tekabl eden mg/l miktarn 7.19 a blmekle
bulunan deerlerin toplam suyun sertlik btnn Alman sertlik derecesi olarak: CaCO 3
ve MgCO3 a tekabl eden mg/l miktarn mezkr rakamlara blmekle bulunan deerlerin
toplam suyun sertlik btnn, Fransz sertlik derecesi olarak verir. Sonular 1/10 derece
hassasiyetle verilir. rnein sertlik btn 10.0 Alman ve 17.9 Fransz olarak 1 milival
sertlik meydana getiren iyonlar 2.8 Alman veya 5.0 Fransza tekabl eder.
Not: Sertlik tayininde analiz neticesindeki karbonat sertlii sertlik btnnden daha byk
kt taktirde fazlaln alkali metallerin karbonatndan veya bikarbonatndan ileri geldii
kabul edilir. Genel olarak sodyum bikarbonattan ileri gelir.
Hesaplama: Geici karbonat sertlii-sertlik btn x 30 = mg/l NaHCO3 dr. Bu durumda
gerek karbonat sertlii sertlik btn ile edeerdir.

B- Sularn dier rutin analizleri:

B-1)

Sularda aktif klor tayini:

Bir tp ierisine alnan su numunesine birka damla ortotolidin zeltisi damlatlr. Bu

ilemin sonunda ortaya kan yeilimsi sar renk su numunesindeki aktif klorun varln

24

belirler. Aktif klor miktar permodid cihaznda mukayese yntemi ile belirlenir. Bu miktar 0.5
ppmden fazla olmamaldr.
B-2)

Sularda nitrit tayini:

Bir deney tpne bir miktar su numunesi alnp zerine 2 ml griess reaktifi ilave edilir. Oluan
pembe renk nitrit in varln gsterir.
B-3)

Sularda amonyak tayini:

Bir nessler tpne 50 ml su numunesi alnr ve zerine 2 ml nessler reaktifi ilave edilir.
Ortaya kan turuncu renk ve turuncu kelek amonyan varln gsterir.
Dikkat: Sertlikten ileri gelen kelek ve bulanklk senyet tuzu ile giderilmelidir.

B-4)

Sularda klorr tayini:

25 ml su numunesi alnr ve 100 ml ye destile su ile tamamlanr. zerine birka damla

% 5 lik potasyum kromat (K2CrO4) ilave edilir. Gm nitrat zeltisi ile renk soan kabuu
rengine dnnceye kadar titre edilir ve sarfiyat belirlenir.
Hesaplama: 25 ml ile allan numunelerde
4x5xFx10= A( mg/l )
Not: Kaynak sularnda yada sonularn ok hassas olmas gereken analizlerde 100 ml su
numunesi ile allmaldr.
B-5) Sularda organik madde tayini:
Balona 100 ml su numunesi alnr. 5 ml (1 + 3) lk H2SO4 zeltisi ilave edilir. Ayrca 5 ml
de faktr 1 e ayarlanm KMnO4 zeltisi ilave edilir. Balona kaynama ta konulur ve
stlr. Kaynamadan itibaren 15 dakika daha beklenir. Sonra scak scak 5 ml N/80 okzalik
asit ilave edilir ve permanganat zeltisi ile pembe rengigiderilir. Nihayet ayn KMnO4 ile
sabit pembe renge kadar titre edilir. Sarfiyat belirlenir.
Hesaplama:
Sarfiyat x faktr : A ( mg/l )
Not: Balonun stlmas esnasnda permanganatn rengi kendiliinden gider ise tekrar 5 ml
KMnO4 zeltisi ilave edilir. Buna karlk okzalik asitten 5 ml daha ilave edilir
(permanganatn renginin giderilmesi iin)
Uyar: Faktrn deimesi durumunda KMnO4 miktarndan alnmas gereken ml hesaplanlr.

B-6) Sularda silis miktar tayini:

Silis bilhassa tatl sularda 40 mg/l (40 ppm) veya daha fazla miktarlarda bulunabilir. Bunun
ime sularnda byk mahsuru yoktur. Ancak kazan besleme sularnda yksek silis ieren
sularun kullanlmas durumunda kazanlarn ilerinde ve borularda zamanla yalar oluacaktr.

25

Buda kazanlar iin en tehlikeli olan bir durumdur. Kazan besleme sularnda 5-10 ppm
mertebesinde bile silisin bulunmas bile zararl bir durumdur. Kazan besleme sularndaki silis
tamamen ortadan kaldrmakta mmkn deildir Ancak kazan besleme sularna trisodyum
fosfat ilavesi ile tehlikeli olan kalsiyum ve manezyum silikatlarn oluumu engellenmi olur.

B-6-1) Kantitatif silis aranmas:

znm silis veya silikatlar, hidroklorr asitli zeltide amonyum molibdat ile dayankl
sar bir renk verecektir. Su numunesinden bir ksm deney tp ierisine konulur. Birka
damla hidroklorr asidi ile asitlendirilir ve bir ak ucu kadar toz halindeki amonyum
molibdattan ilave edilir. Silis veya silikatlar var ise az yada ok sar bir renk meydana gelir.
Suda eer fosfat bulunur ise buda ayn rengi vereceinden dolay fosfatn bulunmas
durumunda ortama okzalik asit ilave edilerek fosfatn silisin varlndan gelebilecek rengin
nlenmesinin nne geilebilir.
B-6-2) Kantitatif tayini:
a) Kolorimetrik metot:
Tayinin bu metoda gre yaplabilmesi iin aadaki madde ve zeltiler gereklidir.
1) Amonyum molibdat (kristal)
2) % 10 luk HCl zeltisi
3) Potasyum kromat mukayese zeltisi: 5.30 gram kurutulmu K2CrO4 ve 5 gram boraks
birlikte 1 litrelik balon jojeye alnr ve damtk su ile zlerek litreye tamamlanr. ki
geni kolorimetre tp veya iki beherden birine tayini yaplacak szlm su
numunesinden 100 ml konulur. Buna 1 g toz amonyum molibdat ve 5 ml HCl zeltisi
ilave edilir. yice alkalanr. kinci tbe veya behere 105 ml damtk su ilave edilir.
Buna bir bretten K2CrO4 zeltisi her iki tpteki renk ayn oluncaya kadar damlatlr.
Sarfedilen miktar 10 ila arplr ise mg/l (ppm) olarak SiO2 (silis) miktar hesaplanlr.
b) Gravimetrik metot:
500 ml su numunesi bir platin kapslde (nitratlarn bulunmas durumunda platin kapsl
kullanmaynz.) 5 ml HCl (d: 1.12 g/ml) ilavesi ile kurulua kadar buharlatrlr. Bakiye
birka kez daha HCl ile slatlp kurutulur. Bundan sonra kapsl 105Cde 3-4 saat
braklr. Souduktan sonra bakiyeye 3 ml HCl ve 50 ml damtk su ilave edilerek tekrar
stlr. znmeyen silis szlr, kelti klorr reaksiyonu gstermeyene kadar su ile
ykanr ve kurutulur. Tartm belli bir krozede yaklr. Kzdrlr ve tartlr. Silisin safln
kontrol etmek iin bakiye 1 ml H2SO4 (d: 1.84 g/ml) ve 5 ml % 25 lik HF ile beyaz buhar
kncaya kadar stlr. Buhar k bitince yeniden kzdrlr, soutulur ve tartlr. Bu
tartmn ilk tartmdan fark saf SiO2 miktarna eit olmasdr. Sonular kesirli bulunsa bile
tam say haline getirilerek verilir.
1 mg SiO2 = 1.3 mg H2SiO3 edeerdir.

26

B-7)

Sularda demir iyonu tayini:

B-7-1) Demir ( II ) iyonunun kalitatif analizi:

100-200 ml su numunesine birka damla Na2S zeltisi damlatlr. Suyun rengi koyular ve
bu koyuluk HCl ilavesi ile kaybolur ise Demir-II iyonunun bulunduu anlalr. Eer HCl
ilavesi ile renk hafiflemez veya kaybolmasa dier metal iyonlarnnda bulunma olasl
vardr. Bazen renk ok hafifte olabileceinden damtk su kullanlarak birde ahit denemenin
yaplmasnda fayda vardr. Eer numune bulank ise bu bulankl santrifj ile gidermek
gereklidir. Szme ilemi oksidasyona sebep olabilir.
Sodyum slfr zeltisi: 5 g kristal Na2S in 10 ml su ve 10 ml gliserin karmnda
zlmesi ile hazrlanr. Bu zelti koyu renkli ielerde iki ay sre ile saklanabilir.
B-7-2) Demir ( III ) iyonunun kalitatif aranmas:
100 ml su numunesi HCl ile asitlendirilip birka damla % 10 luk KSCN zeltisi
damlatldnda meydana gelen krmz renk demir (III) iyonunun mevcudiyetini
gsterecektir.
B-7-3) Demir ( III ) iyonunun kantitatif tayini:
100 ml su numunesine 3 ml hi demir ihtiva etmeyen % 25 lik HCl ve 3 ml % 30 luk
KSCN zeltisi ilave edilir. Meydana gelen pembe renk ayn ekilde muameleye tabi
tutulmu standart zelti le bir kolorimetre de karlatrma yaplr. Eer suda demir (III)
iyonu 2 mg/l den fazla ise 50 ml su numunesi alnr ve damtk su ile 100 ml ye tamamlanr.
Demir rewngi bilhassa gn nda dayanksz olduu iin ilemin mmkn olduunca abuk
yaplarak bitirilmesi gerekir. Mukayese zeltisinin hazrlanmas iin 0.1 g ok saf demir tel
az miktarda HCl ile zlr ve bir balon jojeye aktarlr ve litreye tamamlanr. Alman
standartlarna gre 0.7022 g Demir ( II ) amonyum slfat [ FeSO4 ( NH4 ) SO4 . H2O ] 50 ML
% 25 lik H2SO4 zeltisinde zlr. Buna hafif pembe renk sabit kalncaya kadar 1 N
KMnO4 zeltisi damlatlr ve damtk su ile 100 ml ye tamamlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde
0.1 mg demir iyonu vardr. Sonu olarak 0.1 mg / l (0.1 ppm)ye kadar hassasiyetle lm
yaplabilir. Bunun altndaki demir miktarnn tayini ou zaman istenmez. 1 milival demir
(III) iyonu 18.6 mg Fe e edeerdir.
B-7-4) Demirin btnnn kantitatif tayini:
a) Basit kolorimetrik metot:
Demir miktar bu metotla tayin edilecek su numunesi fazla organik madde ihtiva
etmemelidir. 100 ml numune 3 ml % 25 lik demir ihtiva etmeyen HCl zeltisi le ve
2-3 damla doymu potasyum permanganat zeltisi ile muamele edilir. yice
alkalanr ve 10 dakika kendi haline braklr. Sonra 3 ml % 3 lk KSCN zeltisi
ilave edilir. Bu esnada permanganatn rengi kaybolur ve bunun yerine demir
rodanrn krmz rengi grlr. Tayinin hassasiyeti 0.1 mg/l (0.1 ppm) Fe dir.
b) Hassas kolorimetrik metot:

27

200 ml su numunesi kurulua kadar buharlatrlr. Bakiye potasyum perslfat ile

beyaz slfat asidi dumanlar yok oluncaya kadar eritilir. Organik madde miktar az ise
bu ileme lzum yoktur. Bakiyeye 200 ml damtk su 3 ml demir ihtiva etmeyen % 25
lik HCl asidi ve 0.3 ml % 3 lk H2O2 ilave edilerek kaynatlr. Hacim takriben 100 ml
olunca bariz kalevi reaksiyon verinceye kadar amonyum hidroksit zeltisi ilave edilir
ve kk bir alevde 10 dakika kaynatlr. ken demir hidroksit szlr. kelek
scak su ile ykanr ve HCl de zlr. Bir l kabnda su ile 97 ml ye seyreltilir.
Buna 3 ml % 30 luk potasyum rodanr ilave edilir ve daha nce anlatlan ekilde renk
mukayesesi ile karlatrma yaplr. 200 ml su numunesi kullanld taktirde
hassasiyet 0.05 mg/l dir. Eer numunedeki demir miktar 0.1 mg/l den az ise yani 0.2
ml den az mukayese zeltisi kullanmak gerekmise tayinin daha su numunesi ile 2.5
mg/l den fazla ise yani 5 ml den fazla mukayese zeltisi kullanmak gerekmise
daha az su numunesi ile tekrarlanmas yahut volumetrik metoda ba vurulmas
lazmdr.
c) Demir btnnn hassas volmetrik tayini:
500 ml su numunesi % 25 lik HCl ile asitlendirilir ve 200 ml ye kadar
buharlatrlr.. Organik madde fazla ise hassas kolorimetre yntemindeki gibi
uzaklatrlr ve damtk su ile 200 ml ye tamamlanr. Dikkatle SnCl 2 zeltisi
damlatlarak Demir (III) iyonunun tamam indirgenir. zeltinin fazlasn ilave
etmekten kanlmaldr. Soutulduktan sonra 25 ml SnCl2 zeltisi ilave edilir.
Meydana gelen kelek temiz beyaz renkte olmaldr. Tamam porselen kapsle
aktarlr. 25 ml MnSO4 zeltisi ilave edilerek 0.01 N KMnO4 zeltisi ile devaml
pembe renk kalncaya kadar titre edilir. 1 ml 0.01 N KMnO4 zeltisi 0.5585 mg Fe e
edeerdir.
Kullanlan zeltilerin hazrlanmas:
1) SnCl2 zeltisi: 25 g SnCl2 + 20 ml HCl ( d:1.19 g/ml ) da zlr ve damtk su
ile litreye tamamlanr.
2) MnSO4 zeltisi: 67 g kristalize MnSO4, 500 ml su, 333 ml fosforik asit (d: 1.3
g/ml) ve 133 ml deriik H2SO4 karmnda (% 94-98) zlerek litreye su ile
tamamlanr.
3) Sonular 0.1 ila 0.01 mg/l ye kadar verilebilir. 1 milival Fe2+
milival Fe3+ ise 18.6 mg Fe dir.
B-8)

27.9

mg Fe ve 1

Sularda Mangan tayini:

B-8-1) Mangann kalitatif aranmas:

Renksiz olan Mn2+, Mn3+ ve Mn4+ bileikleri ykselgendikleri zaman mor renkli permanganat
iyonu verirler. 30 ml su numunesine 5 ml HNO3 (d: 1.2 g/ml) ve bir spatl ucu kadar PbO2
ilave edilir, 5-10 dakika kaynatlr. Mnagan varsa zeltinin rengi morlar. PbO dibe
ktkten sonra renk daha iyi grlr.
B-8-2) Mangann kantitatif tayini:

28

Kolorimetrik metot:
Bu metodla 0.05-5.0 mg/l mangan miktar tayin edilebilir. 2, 3 ve 4 deerlikli mangan
bileikleri fazla gm iyonlar muvacehesinde amonyum perslfat ile permanganat
asidine ykseltgenirler. Fazla organik madde klorr ve 5 mg/l den fazla demir bu
raksiyonu bozar. 300 mg/l ye kadar olan klorrl numuneyi 10 ml HNO3 ile asitlendirilip
(deriik) klorre edeer miktardan 1-2 ml fazla 0.02 N AgNO3 zeltisi ilave edilerek
ktrlr. Klorr miktar daha fazla ve organik maddede 60 mg/l KMnO4 sarfiyatn
gerektirecek miktardan fazla ise numuneyi 3 ml deriik H2SO4 ilave edilip beyaz
dumanlar kncaya kadar stlr. Bylece hem organik madde bozulur hemde klorrler
slfatlara dnr. Bakiye 3 ml deriik HNO3 ve 100 ml su ilave edilerek zlr. 5 mg/l
den fazla demir, sodyum fosfat ilavesi ile zararsz duruma getirilir. Yukardaki artlarn
yerine getirilmi olduu su numunesinin 100 ml si kaynatlrve 10 ml % 10 luk
amonyum perslfat ilave edilir. Kaynatmaya 10 dakilka daha devam eldir. Permanganat
teekkl ile suyun rengi moraracaktr. Su berraklarken hemen oda scaklna soutulur
ve 100 mllik bir kolorimetre tpne konulur. Kaynatma esnasnda azalan hacim
kaynatlm ve HNO3 ile asitlendirilmi damtk su ile 10 ml ye tamamlanr. Ayn sudan
100 ml dier kolorimetre tpne konur ve renk eitliine kadar 0.01 N KMnO4 zeltisii
lave edilir. 1 ml 0.01 N KMnO4 0.11mg/ml Mn e edeerdir. Sonular 0.1 ila 0.01 mg/l
hassasiyetinde tespit edilebilir. 1 milival mangan iyonu: 27.47 mg mangana tekabl eder.
Titrimetrik metot:
Mangan miktar 4 mg/l den daha fazla olan numunelerde bu metot uygulanr. Numunede
organik madde, klorr ve demir fazla ise analizi bozacandan bunlarn kolorimetrik
metotla anlatlan ekilde ortamdan uzaklatrlmalar gerekir. 100 ml su numunesi veya
organik madde veya klorr giderildikten sonra 100 ml damtk suda znm olan
bakiye 5 ml % 25 lik slfat asidi ve 1 g amonyum perslfat ile bir saat sre ile kaynatlr
ve soutulur. Buna 1 g sodyum piroslfat ve 0.5 g KI ilave edilerek 5 dakika kadar
bekletilir. Ayrlan iyot 0.01 N sodyum tiyoslfat zeltisi ile titre edilir.
1 ml 0.01 N Na2S2O3 zeltisi: 2.7465 mg mangana edeerdir.
B-9) Sularda kalsiyum tayini:
B-9-1) Kalsiyum iyonunun kalitatif aranmas:
Kalsiyum iyonlar amonyum okzalat gibi suda znr. Okzalatlarla, amonyakl veya asetik
asitli ortamda beyaz renkli kalsiyum okzalat kelei oluur. Bu kelek kuvvetli asitlerle
znr. Su numunesi bir deney tpnde seyreltilmi asetik asit ile asitlendirilir ve buna
soukta doyurulmu amonyum okzalat zeltisi damlatlr. Kalsiyum miktar fazla ise kelek
soukta hemen meydana gelecektir. Eer az ise kelek bir sre bekletildikten sonra
oluacaktr.

B-9-2) Kalsiyum iyonunun kantitatif tayini:

Demir ve manezyum iyonlar ve fazla miktarda organik madde tayini bozar. Bunun iin
bunlar ortamdan uzaklatrlmal veya etkisiz hale getirilmelidir. Demir iyonlarn
uzaklatrmak iin numune HCl ile asitlendirilir. Birka damla % 3lk H2O2 ilavesi ile

29

kaynatlr. Ufak bir hacme kadar buharlatrlr ve amonyum hidroksit ile demir ktrlr,
szlr ve szntye 3 ml % 2lik NH4Cl zeltisi ilave edilerek manezyum etkisiz hale
getirilir. Organik madde fazla ise demiri uzaklatrrken 3 ml % 10 luk amonyum perslfat
ilavesi ile 10 dakika kaynatlarak ortamdan uzaklatrlr. Bu ekilde hazrlanan numunede
kalsiyum iyonu aadaki metotlardan birisi ile tayin edilir.

Volumetrik metot:
Alnacak numune miktar daha nceki yaplm olan sertlik tayini ile tahmin yaplr. ou
zaman 200 ml su numunesi yeterli olacaktr. Numuneden demir, manezyum iyonlar ve
organik maddeler stteki anlatlan ekilde atomlardan uzaklatrldktan sonra kalan
bakiyeye 3 ml % 30 luk asetik asit ilave edilir ve damtk su ile 100-150 ml ye seyreltilir.
Hafife kaynatlarak damla damla % 4 lk amonyum okzalat ilavesi ile kalsiyum iyonlar
ktrlr. kelek tamamen dibe oturduktan sonra bir beyaz bant szge kadndan
szlr. kelek scak asetik asitli su ile ykama sular okzalat reaksiyonu
gstermeyinceye kadar (20 ml ykama suyuna 1 damla 0.05 N KMnO4 zeltisi
damlatldnda pembe renk kayboluncaya kadar) ykanr. Szge kadnn dip taraf bir
bagetle delinir ve kelek 20 ml % 25 lik H2SO4 zeltisi ile bir erlen mayer ierisine
ykanr. Bu ekilde kalsiyum okzalattan slfat asiti etkisi ile meydana gelen okzal asidi
60 C ye kadar stlr ve bu scaklkta 0.05 N ayarl KMnO4 zeltisi ile titre edilir.
1 ml 0.05 N KMnO4 = 1 mg Ca++ edeeridir.
Gravimetrik metot:
200-500 ml su numunesine gerekirse demir, manezyum ve organik maddeleri
giderildikten sonra 5 ml % 30 luk asetik asit ilave edilir ve 100-150 ml ye kadar
buharlatrlr. Daha kaynar halde iken 20-25 ml % 4 lk amonyum okzalat zeltisi
damlatlr. 1 saat su banyozu zerinde brakldktan sonra soutulur ve szlr. kelek
ykama sular klorr reaksiyonu gstermeyinceye kadar amonyum okzalatl su ile ykanr.
Az miktarda scak HCl ile zlr ve % 25 lik amonyum hidroksit ile ntrletirilip % 30
luk asetik asit ile hafife asitlendirildikten sonra 20 ml % 4 lk amonyum okzalat ile
tekrar ktrlr. Bu ikinci kelek 105 C de sabit tartma getirilmi olan bir gooch
krozesinden szlr. nce amonyum okzalatl su daha sonrada damtk su ile ykanr.
105 C de sabit tartma kadar kurutulur ve Ca(COO)2 . H2O olarak tartlr.
1 mg Ca(COO)2 . H2O = 0.2743 mg C+2 veya 0.3838 mg CaO a edeerdir.
1 milival Ca+2 = 20.03 mg Ca+2; 1 mg Ca+2 = 1.4 mg CaO ; 1 mg Ca+2 = 2.5 mg CaCO3

B-10) Sularda magnezyum tayini:

B-10-1) Kalitatif yntem ile magnezyum aranmas:
Kolthoff a gre magnezyum iyonlar metil benzotiazol (titan sars) ile miktarna gre krmz
veya krmzms esmer bir renk verir.

30

(Kark indikatrn hazrlanmas; 15 ml % 0.1 lik sulu metilen mavisi ile 100 ml % 0.03
lk metil krmzs kartrlr. Dnm noktasnda renk yeilden krmzya dner)
Bir deney tpndeki su numunesinde 0.2 ml % 0.1 lik titan sars zeltisi ve bir damla
% 10 luk NaOH zeltisi ilave edildiinde meydana gelen krmz renk magnezyumun
bulunduunu gsterecektir. Bu raktif fazla kalsiyumun varlnda bile 0.5 mg a kadar olan
magnezyumun tannmasna imkan vercektir.

B-10-2)Kantitatif yntemle magnezyum iyonu tayini:

a) Gravimetrik metot:
Demir ve kalsiyum iyonlar ile fazla miktarda organik madde tayini bozar. Bunun iin
tayinin kalsiyum szntsnde yaplmas gerekir. Eer kalsiyum tayini yaplmayacak ise
numune daha nce anlatld gibi bir n ileme tabi tutulup hacmi 200 ml ye
getirildikten sonra analize balanr. Bu hacimdeki su numunesi stlr ve amonyum
hidroksit ilavesi ile kalevilendirilip klorr asidi ile asitlendirildikten sonra 50 ml hacme
kadar buharlatrlr. Buna 5-10 ml % 10 luk sodym fosfat ve 20-30 ml % 25 lik
amonyum hidroksit ilave edilerek magnezyum amonyum fosfat ktrlr. Soutulup
uzunca bir zaman beklenilir ve daha sonra da szlr. Ykama sular klorr reaksiyonu
gstermeyinceye kadar % 2.5 lik amonyum hidroksit ile ykanr ve kurutularak sabit
tartma getirilmi bir krozede iyice kzdrlr ve Mg2P2O7 olarak tartlr.
1 mg Mg2P2O7 = 0.2185 mg Mg+2 dir.
b) Komplexon ( III ) ile titrimetrik metot:
Komplexon ( III ) ile titrimetrik metot ile kalsiyum tayini yapldktan sonra ayn zelti %
25 lik HCl ile asitlendirilir. Murexidin bozunmas iin ksa bir sre 60-80 C scakla
kadar stlr. Kark indikatrn krmz rengi ortaya knca daha henz scak olan
zeltiye 5 ml amonyum tamponu (amonyum tamponu: 54 g NH4Cl ve 350 ml % 25 lik
NH4OH damtk su ile litreye tamamlanr) ve 1 ml % 25 lik NH4OH zeltisi ilave
edilerek pH yaklak olarak 10 a ayarlanr. Daha sonra 1 ml Eriochram schwarzt zeltisi
(0.2 g Eriochram schwarz T ve 0.5 ml % 25 lik NH4OH damtk su ile 100 ml ye
tamamlanr ) ilave edilerek 40-50 C de komplexon (III) zeltisi (6.65 g komplexon (III)
ve 5 g magnezyum kompleks, damtk su ile litreye tamamlanr) ile renk arap
krmzsndan maviye dnnceye kadar titre edilir.
1 ml koplexon (III) = 0.719 mg MgO
1 milival Mg+2 = 12.16 mg Mg+2 dir.

B-11) Sularda amonyum iyonu tayini:

B-11-1)Kalitatif yntemle amonyum iyonu aranmas:
Amonyum iyonunun aranmas iin Nessler belirteci kullanlr. Bu belirte amonyum iyonu ile
sar-krmz renk verir. Suyun fazla ser olmas demir iyonlar, kkrtl hidrojen veya
slfrlerin bulunmas ve suyun bulank olmas analizi bozacaktr. Sertlik ve demirin etkisi
senyet tuzu zeltisinin ilavesi ile giderilebilir. Kkrtl hidrojen ve slfrler % 10 luk

31

ZnSO4 zeltisi ilavesi ile etkisiz hale getirilebilir. Renk ve bulankln giderilmesi iinde
numune taze ktrlm ve tamamen klorrsz alminyum hidroksit ile alkalanmaldr.
B-11-2) Kantitatif yntem ile amonyum iyonu tayini:
a) Nessler metodu:
Tayinin bu metotla yaplabilmesi iin u zeltiler hazrlanmaldr.
a-1) Nessler reaktifi (belirteci):
10 g HgI2 ve 5 g KCl ince toz haline getirilir ve bir miktar suda zlr. Ayr bir kapta 20
g NaOH az bir miktar su ile zlerek buna ilave edilir. Tamam damtk su ile 100 ml ye
tamamlanr. Birka gn bekletildikten sonra berrak ksm dekante edilerek ayrlr ve bir
renkli iede karanlk bir blmede saklanr.
a-2) Senyet tuzu zeltisi:
50 g saf senyet tuzu 100 ml suda zlr. Buna 5 ml Nessler reaktifi ilave edilir. Bir
kme olur ise sv ksm dekante edilerek kelekten ayrlr ve bir renkli iede karanlk
blmede saklanr.
a-3) Karlatrma zeltisi:
2.966 g amonyum klorr az miktarda suda zlp litreye tamamlanr ve bu zelti
1/10 orannda seyreltilir. Bu seyreltik zeltinin 1 ml si 0.1 g NH4+ a edeerdir.
Tayinin yaplmas iin gerekir ise nceden ilem grm olan 100 ml su numunesine 150
ml hacmindeki bir beher veya kolorimetre kabnda 2 ml senyet tuzu zeltisi ve 2 ml
nessler reaktifi ilave edilerek alkalanr. kinci bir beher veya kolorimetre tpne 100 ml
damtk su ayni miktarda senyet tuzu zeltisi ve nessler reaktifi ilave edildikten sonra bir
mikro bretten renkler eit oluncaya kadar karlatrma zeltisi damlatlr. Sarfedilen
miktardan direkt olarak NH4+ miktar hesaplanr. Numunedeki amonyum iyonu miktar 5
mg/l den fazla ise aadaki anlatlan titrimetrik metodun uygulanmas gereklidir.
b) Titrimetrik metot:
200 ml su numunesi 100 ml lik bir destilasyon balonuna konulur. Buna 200 ml damtk su
ve 2 g manezyum oksit (veya 2 para manezyum tableti Merck) ilave edilir ve 150200 ml si destillenir. Toplama kabna 25 ml 0.1 N H2SO4 ve 0.5 ml kark indikatr
zeltisi konulmaktadr. Destilasyon bittiinde sarfedilmeyen 0.1 N H2SO4 miktar
destilat 0.1 N ayarl NaOH zeltisi ile titre ederek bulunur.
1 ml 0.1 N H2SO4 = 1.4 mg azot veya 1.8 mg Amonyum iyonuna ( NH4+ ) edeerdir.
Sonular amonyum miktar 2 mg/l den az ve 0.1 mg/l den fazla ise mg byklnde
verilir.
1 mg NH4+ = 0.94 mg MH3
1 milivol NH4+ = 18.04 mg NH4+ dr.

32

B-12) Sularda kurun tayini:

B-12-1)Kalitatif yntemle kurun iyonu tayini:
Kurun iyonlar asetik asitli veya sodyum hidroksitli zeltide H 2S ve Na2S zeltisi ile
miktarna gre ya bir kurun slfr kelei yada sarms esmer renkte kurun slfr koloidi
meydana getirir. Bir dney tpne bir miktar su numunesi konur. Buna biraz senyet tuzu
zeltisi ve birka damlada deriik NaOH zeltisi ve birka damlada % 10 luk potasyum
siyanr zeltisi ilave edildikten sonra taze hazrlanm H2S li sudan bir miktar konulur. Her
hangi ibr renklenme kurun iyonlarnn varln gsterecektir.
B-12-2)Kantitatif yntem ile kurun tayini:
a) Kolorimetrik metot:
Suyun sert olmas renk veren organik maddelerin fazla miktarda bulunmas ve demir,
bakr, alminyum ve inko iyonlar tayini bozar. Bakr birka damla potasyum siyanur
zeltisi ilavesi ile etkisiz hale getirilebilir. Demir ve serlit veren maddeler % 50 lik
senyet tuzu zeltisi ilavesi ile balanabilir. Alminyum ve inko iyonlarda deriik
NaOH zeltisi laevesi ile alminat ve inkat halinde kelekte tutulurlar. Renk veren
organik maddeler var ise su numunesini 1 ml deriik HNO3 ilavesi ile bir su banyosu
zerinde kurulua kadar buharlatrarak giderilir. Tayinin yaplabilmesi iin aadaki
zeltilerin hazrlanmas gerekir.
a-1 ) Sodyum slfr zeltisi:
10 g kuru sodyum slfr kristali (Na2S. 9 H2O)50 ml damtk su ve 50 ml gliserin(28 Be)
karmnda zlr.
a-2 ) Kalatrma zeltisi:
0.1599 g kurun nitrat 1 ml HNO3 (d: 1.2 g/ml) ilave edildikten sonra damtk su ile litreye
tamamlanr. Bu zeltinin 1 ml si 0.1 mg Pb+2 ye edeerdir.
100 ml su numunesine 5 ml % 50 lik senyet tuzu, 3 ml % 33 lk NaOH zeltisi ve 0.1
ml % 10 luk KCN zeltisi ilave edilir. Her ilaveden sonrazelti iyice alkalanmaldr.
Bu zeltiye imdi 0.1 ml sodyumslfr zeltisi ilave edilir ve iyice alkalanr. Kurun
var ise bir renklenme grlecektir. Ayn byklkte dier bir kap ierisine 100 ml damtk
su ilave edilir ve yukarda belirtilen reaktiflerden ayn oranlarda ilave edilir. Bir mikro
bretten veya dijital bretten renk deiiklii gzlenene kadar karlatrma zeltisi
damlatlr. Sarfedilen miktardan dorudan dorya Pb+2 miktar hesaplanlr. Kolorimetrik
metodun hassasiyeti 0.1 mg/l kadardr. Bu nedenle yeteri kadar kesin sonular elde
edebilmek iin fazla miktarda su numunesi her 100 ml si iin 1 ml HNO 3 (d:1.2 g/ml)
ilave ederek kurulua kadar buharlatrlr ve kalan bakiyeye 100 ml damtk suda
zldkten sonra bu deriik zelti ile tayinin yaplmas salanr.
Sonular 0.01 mg hassasiyetinde verilmesi gerekir.
1 milival Pb+2 iyonu = 103.6 mg kurun iyonu

33

b) Volumetrik metot:
Kurun miktar 10 mg/l den fazla ise tayin bu metot ile yaplmaldr. 100-1000 ml su
numunesi bir su banyosunda kurulua kadar buharlatrlr. Bakiye 3 ml HNO3 (d: 1.4) ile
slatlr ve tkrar kurulua kadar buharlatrlr. Bakiyeye 2 ml % 20 lik amonyum asetat
zeltisi ve 10 ml damtk su ilavesi ile stlarak zlr. Bu zeltiye 2 ml % 10 luk
potasyum kromat zeltisi ilave edilir ve bir buuk saat kendi haline braklr. Kurun
kromat kelei szlr, su ile ykanr ve 0.5 g potasyum iyodr ilave edilmi olan
% 25 lik HCl ile zlr. Aa kan iyot 0.1 N ayarl sodyum tiyoslfat zeltisi ile
titre edilir. (belirte olarak niasta zeltisi kullanlr).
1 ml 0.1 N sodyum tiyoslfat zeltisi = 0.6907 mg Pb+2 e edeerdir.
Sonular 1/100 mg hassasiyetle verilir.
1 mg Pb+2 = 1.075 mg PbO e edeerdir.
B-13) Sularda bakr iyonu tayini:
B-13-1)Kalitatif yntem ile bakr iyonu tayini:
- 100 ml su numunesine 3 ml % 25 lik H2SO4 ve 10 ml suda zlm 1 g potasyum
perslfat ilave edilerek kurulua yakn buharlatrlr. Buna fazla miktarda deriik
amonyum hidroksit ilave edilir. Bir kelek meydana gelir ise szlr. Sznt mavi
renkli ise bakr iyonunun bulunduu anlalr. Bu ekilde 0.5 mg/l ye kadar olan bakr
tannabilir. Bakr iyonu miktar ok az ise 50 ml su numunesi 1 ml % 25 lik HCl ile
asitlendirilir. Buna 10 mg dithizonun 100 ml karbon tetraklorrdeki zeltisimden 5 ml
ilave edilir ve iyice alkalanr. Bakr iyonu var ise karbon tetra klorr tabakas krmzms
mor bir renk alacaktr.
- 100 ml su numunesine 3 ml % 25 lik H2SO4 ilave edilir. 10 dakika kaynatlr. 100 ml ye
tamamlanr. zerine 5 ml Potasyum sodyum tartarat zeltisi (zel hazrlanr - Fehlibg B
zeltisi) ilave edilir. Bek zerinde kaynatlr. 1 dakika kaynatldktan sonra 2-3 damla
metilen blue zeltisinden ilave edilir ve standart hazrlanm inversiyona uratlm eker
yada niasta zeltisinden damlatlr. Rengin kremit rengi olmas ve bir kelein
olumas bakr iyonunun mevcudiyetini gsterir.

B-13-2)Kantitatif yntem ile bakr iyonu tayini:

Kolorimetrik metot:
5 mg/l den daha az bakr iyonu bulunduunda bu metot iyi sonu vermektedir. Organik
maddeler ve demir iyonu 2 mg/l den fazla ise tayini bozacaktr. Bu gibi durumlarda
organik maddeyi uzaklatrmak iin numune 5 ml % 25 lik H2SO4 ile asitlendirilir. 1 mg
potasyum perslfat ilave edilir ve 1 saat boyunca kaynatlr. Demir, numuneye amonyum
hidroksit ilave edilerek ktrlr ve szlr ve sznty H2SO4 ile ntrletirerek
uzaklatrlr. Tayin iin 50 ml su numunesi cam kapakl bir ieye konulur ve bir damla

34

% 25 lik slfat asidi ilave edildikten sonra iyice alkalanr. Daha sonra sras ile 2 ml
kloroform ve 1 ml % 40 lk amonyum rodanr zeltisi ve 1 ml piridin ilave edilerek
tekrar alkalanr. Bakr iyonu var ise kloroform tabakas yeil bir renk alacaktr. Ayn
ilemi grm olan damtk suya bir mikro bretten karlatrma zeltisinin damlatlmas
ve alkalanmas ile ayni renk tonu elde edilir ve sarfedilen miktardan bakr iyonu miktar
hesaplanlr.
Karlatrma zeltisinin hazrlanmas: 0.1964 g kristalize bakr slfat (CuSO4.5H2O)
damtk su ile litreye tamamlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde 0.05 mg bakr bulunur.
Sonular 1/100 mg/l hassasiyette verilmelidir.
1 milival Cu+2 = 31.78 mg Cu+2 dir.
B-14) Sularda Potasyum iyonu tayini:
B-14-1)Sularda potasyum iyonunun kalitatif tayini:
Klorr asidi ile slatlm olan buharlama bakiyesi bir platin tel yardm ile renksiz bek
alevine tutulduu zaman alevin mor renk almas potasyumun bulunduunu gsterir. Eer
numunede sodyumda var ise aleve kobalt cam ile baklmaldr. Potasyum iyonlar aset asit
zeltisi ile sodyum kobalt (III) nitrit ile sar renkli bir kelek oluturur.
B-14-2)Sularda potasyum iyonunun kantitatif tayini:
Gravimetrik olarak potasyum perklorat tuzu halinde ktrlerek tayin edilir. Organik
maddeler, ar metal iyonlar, toprak alkali ve slfat iyonlar bu tayini bozacaktr. Bunlarn
numunelerden uzaklatrlmalar iin potasyum miktarna gre 500 ml veya daha fazla su
numunesi slfat asidi ilavesi ile kurulua kadar buharlatrlr. Beyaz dumanlar kmaya
balaynca bir miktar damtk su ilavesi ile seyreltilir. Ar metal iyonlar bu kelee % 5 lik
scak Ba(OH)2 zeltisi ilavesi ile ktrlr. Scak karm 250 ml lik bir balon jojeye
alnr. Souduktan sonra damtk su ile 250 ml ye tamamlanr. yice alkalanr. Kuru bir
szge kadndan 25 ml si szlerek alnr. Bu szntden scak ortamda CO2 gaz
geirilerek baryumun tamam ktrlr. Soutulduktan sonra damtk su ile 250 ml ye
tamamlanr. Tekrar szlr. Szntnn ilk geen ksmlar atlr. 200 ml lik bir ksm alnr.
Burada sodyum ve potasyum karbonatlar halindedir. Bu sznt % 20 lik perklorat asidi ile
asitlendirilir ve bir su banyosu zerinde beyaz dumanlar kncaya kadar buharlatrlr.
Soutulduktan sonra bakiye 1 ml % 20 lik perklorat asidinin 10 ml alkoldeki zeltisi ile
muamele edilir. yice kartrlr ve ayrlan potasyum perklorat kristalleri mmkn olduu
kadar az mutlak alkolle tartm belli bir gooch krozesine kantitatif olarak aktarlr. Trompla
kurulua yakn szlr. 5 ml mutlak alkol ile ykanr ve etvde 130 C de sabit tartma kadar
kurutulur ve tartlr.
1 mg KClO4 = 0.2822 mg K+ veya 0.5381 mg KCl
1 m.lval K+ = 39.096 mg K+
Sonular = 1/10 mg hassasitle verilmelidir.
B-15) Sularda sodyum iyonu tayini:

35

B-15-1)Sularda sodyum iyonunun kalitatif tayini:

Su numunesinin buharlatrma bakiyesi az miktarda HCl ile stlr. Temiz bir platin telin
ucuna bir miktar alnarak renksiz bek alevine tutulur. Alevin sarya boyanmas ve kobalt cam
ile bakld zaman sar rengin kaybolmas sodyumun mevcudiyetini gsterecektir.
B-15-2)Sularda sodyum iyonunun kantitatif tayini:
Potasyum tayininde ad geen maddeler bu tayini de bozduundan daha nceki dier
maddelerin arndrlmasndaki ilemler buradada uygulanr.(mangan analizinde olduu gibi)
Daha sonra sodyum tayini yaplr. En iyi yntem potasyum tayininden arta kalan numune
zerinden devam etmektir. Sodyum ve potasyum karbonatlar eklinde ihtiva eden sznt
klorr asidi ile asitlendirilip kurulua kadar buharlatrldktan sonra 150-160 C de sabit
tartma kadar stlarak tartlr. Bu tartmdan nceki tayin edilmi olan potasyum klorr
miktar karlr ve fark sodyum miktarn vercektir. Bu maddelerin analizlerinde flaym
fotometrelerde daha kolaydr.
B-16) Sularda klor iyonu ( anyonu ) tayini:
B-16-1)Kalitatif klor iyonu tayini:
Klorr iyonu AgNO3 zeltisi ile beyaz bir kelek veya bulanklk olumas be bunun HNO3
de znmemesi ve NH4OH de znmesi ile tannrlar.
B-16-2)Kantitatif yntemle klor iyonu tayini:
En ok kullanlan metot potasyum kromat indikatr kullanlarak gm nitrat zeltisi ile
titrasyonu esasna dayanan mohr metodudur. Asit, kalevi, demir tuzlar, slfit, kkrtl
hidrojen ve 100 mg/lt den daha fazla KMnO4 sarfiyatna sebep olacak miktardaki organik
maddeler tayini bozar. Asit reaksiyonu gsteren sular seyreltik soda zeltisi ile (pH : 6.8-7.2)
kalevi reaksiyon gsteren sular ise seyreltik slfat veya nitrat asidi zeltisi ile ntrletirilir.
Demiri ayrmak iin numuneyi 1 gram kadar klorrsz ZnO ilave edilir. alkalanr ve
szlr. Slfit veya slfr varsa numuneye pembe renk sabit kalncaya kadar 0.01 N KMnO4
damlatlarak giderilir. Daha sonra pembe renk birka damla H2O2 ilavesi ile bertaraf edilir.
Kkrtl hidrojen kaynatlmakla giderilir. Organik maddeyi gidermek iin belirli miktardaki
su numunesi 10 dakika kadar fazlaca miktardaki KMnO4 ile kaynatlr. KMnO4 fazlas
sonradan numuneyi alkol ile kaynatlarak giderilir. Alklon ykseltgenmesi sonucunda
meydana gelebilen aldehit kaynatmaya devam edilerek tamamen ortamdan giderilir. Bu
ekilde ilem grm olan su numunesi damtk su ile 200 ml ye kadar seyreltilir ve kuru bir
szge kadndan szlr. Szntnn ilk 20 ml si atlr. Daha sonraki 100 ml lik ksmnda
tayin u ekilde yaplr. Numune beyaz birzemin zerine konulmu 200 ml lik bir erlene
konulur. Buna 1 ml % 10 luk K2CrO4 zeltisi ilave edilir ve renk yeil-sardan sar-kahve
rengine dnnceye kadar ayarl 0.1 N AgNO3 zeltisi ile titre edilir. Eer daha az su
numunesi kullanlacak ise numuneyi damtk su ile 100 ml ye seyreltmek sretiyle ilemin
tekrarlanmas salanr. Titrasyonda renk dnmn daha iyi grebilmek iin dnm
noktasna varlnca zeltiye nceki reil-sar renk tekrar meydana gelinceye kadar kristal
NaCl ilave edilir ve yeniden ayn su numunesi ile titre edilir. Rengin deiiklik gsterip
gstermedii kontrol edilir. Sonular mg/l hassasiyetinde verilir.

36

1 ml N/50 AgNO3 = 0.7092 mg Cl1 milival Cl = 35.46 mg Cl(N/50 lik AgNO3 yerine 56.78 ml 1 N AgNO3 zelitisinin litreye tamamlanmas ile
hazrlanan zeltide kullanlabilir. Bu zeltini 1 ml si 2 mg Cl- a edeerdir.)
B-17) Sularda karbonat iyonu (anyonu) tayini:
100 ml su numunesine gerekirse yukarda anlatlan muameleyi grdkten sonra 0.5 ml %
0.0375 alkoll fenol ftalein damlatlr. [(Gerektiinde; Hidroksitler ve fazla miktardaki renkli
0.1 N HCl ile titre ederek bulunan miktardan eksiltir. Renkli maddeler ise asit reaksiyonu
vermeyinceye kadar damtk su ile ykanm aktif kmr kullanlarak ortamdan uzaklatrlr)
(Baryum kromat zeltisi; 5 g baryum kromat 50 ml % 25 lik hidroklorik asitte (d:1.12)
zlr ve destile su ile litreye tamamlanr)]. Renk dnmne kadar asit ile titrasyona
devam edilir. Birinci titrasyon iin sarfedilen asit miktar da aadaki oranlara gre hesap
edilir.
1 ml 0.1 N HCl = 3 mg CO321 milival CO32- = 30 MG CO32-. Sonular mg hassasiyetinde verilmelidir.

B-18) Sularda bikarbonat tayini:

100 ml su numunesine gerekirse yukarda anlatlan n ilemi grdkten sonra (karbonat
tayininde parantez ierisinde yer alan ifadelerdeki anlatld ekilde) 0.1 ml % 0.1 lik sulu
metil oranj zeltisi damlatlr ve 0.1 N HCl ile renk dnmne kadar titre edilir. 1 ml 0.1 N
HCl ile renk dnmne kadar titre edilir. 1 ml 0.1 N HCl = 6.1 mg HCO3- ; 4.4 mg CO2
cinsinden bir karbonat 2.2 mg bal CO2 ye edeerdir.
1 milival HCO3- = 61 mg HCO3- dir. Sonular mg hassasiyetinde verilir.
B-19) Sularda nitrat iyonu tayini:
Nitratlar ekseriya azotlu organik bileiklerin son ykseltgenme rnleri olup hemen hemen
tarma uygun topraklarda bulunur ve sulara geebilir. Bir suda fazla miktarda nitrat bulunmas
bu suyun iilmemesini gerektirmez. Btn nitratlar hemen hemen suda zndklerinden
kayna aratrldktan sonra bir karar vermek gerekir.
B-19-1)Sulardaki nitratlarn kalitatif tayini:
Nitrat iyonunun su numunesinde aranmas iin ya difenil amin veya klorr asidi-difenil amin
belirtelerinden faydalanlarak gelitirilen iki metot ile Brucin metodundan faydalanlr.

Difenil amin reaktifi (belirteci) ile aranmas:

Bu reaksiyonu nitritlerde vercei iin numunede nce nitrit aranr ve eer var ise re
ilavesi ile bozundurulur.

37

2 HNO3 + NH2 -------- CO-NH2 ------- 2 N2 + CO2 + 3 H2O

Deneyin yaplmas iin bir deney tp ierisine 1 ml kadar su numunesi konulur. Buna
0.5 ml deriik H2SO4 ve bir miktar difenil amin kristali atlr. Mavi renk nitrat
bulunduunu gterir.
Klorr asidi-difenil amin reaktifi ile aranmas:
Nitrat miktar az olduu zaman uygulanr. Bir deney tp ierisine 2-3 ml difenil amin
zeltisi ve 1-2 damla hidro klorr asidi ilave edilir. Buna 1 ml su numunesi ilave edilir.
Meydana gelen mavi rengin koyuluundan ve aklndan nitrat iyonlarn miktar
hakknda bir fikir edinilebilir.
Bruicin ile arama:
Ortamda nitritlerin bulunmas deneyi bozmaz. Bir miktar su numunesi bir kapsl
ierisinde buharlatrlr. Buna 1 ml deriik H2SO4 ilave edilip zerine birka beucin
kristali konur. Krmz bir renk meydana gelir ise nitrat iyonunun bulunduu anlalr. Bu
renk zamanla veya stmak suretiyle sarya dner.

B-19-2)Sularda kantitatif yntemle nitrat iyonu tayini:

5 mg/l den fazla demir, 1 mg/l den fazla nitrit, 300 mg/l den fazla klorr ve organik
maddeler varsa tayini bozacaktr. Demir iyonunu gidermek iin su numunesi soda ile
kalevilendirilir. Gm slfat zeltisi ilavesi ile giderilir. zeltinin fazlas ilave
edilmemelidir. Organik maddeyi gidermek iin numuneye numuneye 2 ml soda-sodyum
hidroksit zeltisi ilave edilir ve hava geirilir. Bylece organik madde ker. kelein
zerindeki berrak ksmda eer nitrit yok ise nitrat direkt olarak aranabilir. Eer nitritde var
ise demir, klorr ve organik maddesi giderilmi olan numuneden 10 ml si iin 0.05 g
amonyum slfat ilave edilir ve su banyosunda kurulua kadar buharlatrlr. Btn bu
temizleme ilemlerinden sonra renkli organik maddeden geriye kalan ksm var ise su
numunesi 1-2 g nitratsz aktif kmr ile 5 dakika alkalanr ve szlr. lk geen sznt
atlr ve tayine bundan sonraki sznt zerinden devam edilir.
Kolorimetrik metot:
Bu metodun uygulanabilmesi iin aada belirtilen zeltilerin hazrlanmas gerekir.
1) 0.085 g difenil amin, seyreltik H2SO4 (1:3) ierisinde zlr. Buna bir miktar daha
slfat asidi ilave edilir.
2) 100 g soda ve 50 g sodyum hidroksit suda zlr ve 300 ml ye tamamlanr.
3) Brucin zeltisi; 5 g brucin alnr ve 100 ml glasiyel asetik asitte zlr ve hazrlanan
bu zelti esmer renkli bir iede karanlk blmede saklanr.
4) Karlatrma zeltisi; 0.1635 g potasyum nitrat 1 litrelik balon jojede az miktarda su
ile zlr ve litreye tamamlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde 0.1 mg NO 3- bulunur.

38

Tayinin yaplmas iin 10 ml su numunesine 0.6 ml brucin zeltisi ve 200 ml deriik

slfat asidi ilave edilir, kartrlr ve soutulur. Meydana gelen renk ayn ekilde ilem
grm olan karlatrma zeltisi ile karlatrlr.

Gravimetrik metot:
Numunede nitrat iyonu 100 mg/l den fazla ise tayin gravimetrik metotla yaplmaldr.
Tayin iin kullanlacak nitron zeltisinin hazrlanmas iin 100 ml % 5 lik asetik asitte
zlr. zelti esmer renkli iede saklanmaldr. Tayinin yaplmas iin 100 ml su
numunesi 10 damla % 30 luk H2SO4 ile asitlendirilir ve kaynama noktasna yakn olana
kadar stlr. Buna 100 ml nitron zeltisi ilave edilir ve 2 saat buzlu su banyosu
ierisinde iyice soutulur. Meydana gelen nitron nitrat ince ineler halinde ayrlr. 110 C
de sabit tartma getirilmi bir norton krozesinden szlr. 2 ml buzlu su porsiyonlar ile 4
kez ykanr. 110 C de sabit tartma kadar kurutulur ve tartlr. 1 mg nitron nitrat 0.1653
mg NO3- e edeerdir. Sonular her iki metotlada mg hassasiyetinde verilmelidir.
1 milival NO3- = 62 mg NO3- , 1 mg NO3- = 0.226 mg N
1 mg N2O5 = 1.15 mg NO3- , 1 mg NO3- = 0.871 mg N2O5
B-20) Sularda nitrit iyonu tayini:
Yer alt ve yer yz sularnda ou kez nitrit iyonlarna rastlanr. Miktar 0.01-1.0 mg/l
N2O3 gemez. Yamur sularnda nitrit iyonu daima bulunur ve miktar 0.01-1.7 mg/l
N2O3 kadardr. Yamur sularundaki nitritler hava azotunun ykseltgenmesi sonucunda
meydana gelirler. Yer alt sularnda ise nitritler azotlu organik maddelerin
mikroorganizmalar tarfndan bozulmalar sonucunda meydana gelirler. Bu sebeple nitrit
iyonu bulunan sular sala zararl olabilir ve bakteriyolojik test yaplmadan
kullanlmamaldr.
B-20-1) Sularda nitrit iyonunun kalitatif tayini:
Nitrit iyonu asitlendirilmi potasyum iyodr zeltisinden iyotu sebest hale geirir ve
serbest iyot niasta zeltisini mavi renge boyar. ASyn reaksiyonu ozon, serbest klor ve
H2O2 gibi dier ykselt genlerde verdii iin reaksiyon karakteristik deildir. Daha kesin
bir arama iin metafenilen daimin zeltisi ile yaplr. Nitrit var ise kelein rengi sarya
dnecektir.
B-20-2) Sularda nitrit iyonunun kantitatif tayini:
Kolorimetrik metot en uygun tayin metodudur. Kolloid maddeler ve renkli organik
maddeler tayini bozar. Bunlarn giderilmesi iin nitrat tayini ksmnda anlatlan prosedr
uygulanr.
a) Metafenil diamin ile tayini:

39

1 g metafenilen diamin 3 ml deriik H2SO4 200 ml damtk su ile kartrlarak

zlr. Dier taraftan 0.150 g sodyum nitritin 1 litreye tamamlanmas ile bir
karlatrma zeltisi hazrlanr. Bu zeltinin 1 ml sinde 0.1 g NO 2- bulunur.
Tayinin yaplmas iin 10 ml su numunesi bir deney tp ierisine konur. zerine
1-2 damla metafenilen diamin zeltisi damlatlr. Nitrit iyonunun miktarna gre
hemen veya ksa bir sre sonra altn sars bir renk meydana gelir. Dier bir tp
ierisine damtk su ve ayn miktarda indikatr (belirte) konur ve bir mikro
bretten renk eitleninceye kadar mukayese zeltisi damlatlr.
b) Slfanil asit ve - naftol ile tayini:
- Slfanil asit zeltisi : 10 g slfanil asit 100 ml deriik H 2SO4 (d:1.84 g/ml) de
zlerek hazrlanr.
--naftol zeltisi: 3 g -naftol 100 ml % 80 lik asetik asit ierisinde zerek
hazrlanr.
Tayinin yaplmas iin 50 ml gerekir ise bir n ilemden geirilmi su numunesi
damtk su ile 90 ml ye seyreltilir. Her defasnda alkalanarak sras ile 1 ml
slfanil asit ilave edilir, 10 dakika beklenilir ve zerine 0.5 ml -naftol zeltisi ve
5 ml % 5 lik amonyak ilave edilir. Damtk su ile 100 ml ye tamamlanr.
Meydana gelen pembe renk ayn ekilde ilem grm olan kyaslama (mukayese)
zeltisi ile karlatrlr. Hehner silindirleri kullanld taktirde bir seri
mukayese zeltisi hazrlamaya gerek kalmaz. Ancak 50 ml numune 0.02-20 mg/l
miktardaki NO2- tayini iin uygundur. Numunede 200 mg/l den fazla NO2- var ise
50 ml den daha az numune alnr ve damtk su ile 50 ml ye tamamlanr.
c) -naftol indikatr (belirteci) ile tayini:
2 g sodyum-1,4-naftionat ve 1 g -naftol 200 ml damtk su ile alkalanr ve
szlr. Sznt renksiz olmaldr. Bu zelti koyu renkli bir iede 6 ay boyunca
bozunmadan saklanabilir. Tayinin yaplmas iin 10 ml su numunesi 6 damla
(yaklak 0.2 ml) naftol belirteci ve bir damla deriik hidroklorik asit (d: 1.19
mg/ml) ile muamele edilir, alkalanr ve 1 dakika kendi haline braklr. Bundan
sonra 4 damla amonyak ilave edilerek tekrar alkalanr. Nitrit iyonu var ise pembe
veya koyu krmz bir renk meydana gelir. Bu renk ayn ekilde ilem grm
mukayese zeltisi ile karlatrlr. Bu karlatrma Hellige komperatrnn
cam ilede yaplabilir.
Sonular NO2- miktar 2.0 mg/l den az ve 0.1 mg/l den fazla ise mg
hassasiyetinde sonular verecektir.
1 milival NO2- = 46 mg NO2Dntrmek iin 1 mg NO2- = 0.304 mg N, 1 mg N2O3 = 1.20 NO2- dir

C- Sularn bakteriyolojik analizi:

C-1)

Sularda patojenik mikrop aranmas:

40

nsanlara su ile geen tifo, kolera, dizanteri gibi mikroplarn bulunduu sular kesin olarak
kirli saylrlar. Sulardaki tifo ve dizanteri grubu mikroplar aramak iin su numunesini
bujilerden szmek ve bunlar zerinde arama yapmak mmkndr. Daha basiti 1 litre suya 2.5
ml % 5 lik sodyum karbonat zeltisi ve 1 ml % 10 luk demir (III) klorr ilave ettikten sonra
bir sre kendi haline brakmaktr. Bylece bir phtlama meydana gelir. Bu pht
santrifjlenerek ayrlr. Ayrma ortamna ekilerek arama yaplr. Kolera basilinin aranmas
iin tayini yaplacak sudan 90 ml lik bir ksma 10 ml % 10 luk peptonlu su veya 1 g pepton
1 g NaCl, 0.5 g KNO3 ve 2 g jelatinin 50 ml lik sudaki zeltisinden ilave edilir. zerine 50
ml su konularak mikrop aranr.
C-2)

Sularda koli basili aranmas, miktar tayini ve kaynann belirlenmesi:

Sularn bakteriyolojik analizlerinde en nemli ksmn tekil eder. Sularda sadece koli basili
aranmas bir mana ifade etmez. Miktarnn tayini hayvan veya insan kaynakl olup
olmadnn kontrolde gereklidir. Koli basili aranmas iin muhtelif metotlar vardr. Burada
sadece adlarn saymakla yetineceiz.
1) Vincent-Bonjean n kolimetri metodu
2) Laktoz ve metilrujlu ortamda kolimetri
C-3)

Anaerob parametresi:

Bu aramada iki metot uygulanr.

75 g jelatin 5 g glkoz 5 g gliserin ve 500 ml buygondan ibaret bir karm 10 ar ml lik
tplere blnr ve sterilize edilir. Kullanlaca zaman steril tpe 1 ml % 2 lik slfo
endigolat zeltisi konu. Erimi halde iken analizi yaplacak olan sudan 0.5-1.0 ml ilave
edilir. Vignal tplerine ekilir. 24-48 saat sonra muayenesi yaplr. Anaerob bulunmas
suyun kirlenme kaynaklar ile ilgili olduunu gsterir.
Preperenjens aratrmas metodunda su, Wilson Blaer ortamna ekilir. Bu ortam % 1
glikoz ve % 3 jelozdan ibaret olan karmn 100 ml sine 1 ml % 8 lik demir ( III ) klorr
ve 10 ml % 20 lik sodyum slfit zeltilerinden ilave edildikten sonra sterilzasyonu ile
elde edilir. Muayenenin yaplmas iin 20 ml suya 40 ml yukarda anlatlan karmdan
ilave edilir, iyice kartrlr ve petri kutusuna dklr. Dondurulur ve zerine ayn
miktarda steril su ve 40 ml jeloz dkldkten sonra kutu kapatlr. 37 C ye ayarlanm
bir etvde 2-3 gn braklr. Kkrtl hidrojen meydana getirerek ortam karartan
koloniler saylr. Temiz sularda bu koloniler hi bulunmaz. Aka kirli olmayan
sularda1-2, pheli sularda 2-3 kirli sularda ise 3 den fazladr.
C-4)

Sulardaki mikroplarn saylmas:

Bunun iin jelatin ve jeloz plakalar kullanlr. erisinde 10 ml jeloz ve jelatin bulunan
tplere sras ile 0.05, 0.1, 0.2, 0.5 ve 1.0 ml su eklenir. Jeloza ekilenler 37 C de etvde iki
gn, jelatine ekilenler ise 22 C de etvde 3-4 gn brakldktan sonra koloniler saylr. Bu
srada jelatini eriten ve renkli olarak byyen kolonilerin bulunup bulunmadklar anlalr.
Suda bulunan mikrop saysnn azlk veya okluunun, salk bakmndan iyi veya kt
olduuna delalet etmesi, her zaman iin kesin deildir, ml sinde 0-1000 mikrop olan su
temiz, 1000-10.000 mikrop olanlar pheli 10.000-100.000 mikrop olanlar ise kirli eklide

41

gsterilen snrlar artk geerliliini yitirmitir. nk suda bulunan bakterilerin hepsi

laboratuardaki ortamda ayn derecede remezler. Sonra toprak tarafndan szlmesi iyi olmu
sular ayrlrsa dier sular tamamen saf olmayp saprofit olarak yayan mikroplar havidirler.
Bunlarn saylar hibir kirlilie delalet etmez.

D- Sularda berraklk tayini:

D-1) Berrak:
D-2) Opalizleme:
1 ml 0.01 N HCl, 99 ml damtk su ile seyreltilir. Bu 1 ml 0.1 N AgNO 3 zeltisi ile ileme
sokulur 5 dakikada grlen manzaraya opalizleme denir.
D-3) Hafif bulank:
2 ml 0.01 N HCl, 98 damtk su ile seyreltilir. Buna 1 ml 0.1 N AgNO 3 ilave edilir. Grlen
manzaraya hafif bulank denir.
D-4) Bulank:
4 ml 0.01 N HCl 96 ml damtk su ile seyreltilir. Buna 1 ml 0.1 N AgNO3 ilave edildiinde
grlen manzaraya bulank denir. Yukardaki gzlemler aydnlk ortamda ve siyah bir zemin
zerinde yaplmaldr.
D-5) Tayinin yaplmas:
50 cm boyunda ve 25 mm i apnda cm taksimatl iki boru (epruvet) alnr. Dier taraftan 1
ml 0.1 N HCl, 99 ml damtk su ile seyreltilir ve buna 1 ml 0.1 N AgNO 3 ilave edilerek
alkalanlr. Borulardan birine muayenesi yaplacak su numunesi dierinede damtk su 40 cm
iaretine kadar konulur. kinci boruya birincidekine eit bulanklk meydana gelinceye kadar
hazrlanm zeltiden ilave edilir. Saefedilen zelti miktar tayini istenilen suyun bulanklk
derecesini verecektir. Bu tayin metodunda farkl olan dier metotlarda vardr. rnein Alman
standart metotlar karlatrma birimi olarak belirli incelikte saf merck kieselgur kullanlr.
Nehir ve gllerin bulankl Diaphanometre ad verilen aletlerle llr. Bu alet esas itibari
ile 4 ke beyaz porselenden yaplm bir levha olup bu levha metre taksimat bulunan bir
zincire balanmtr. Levha gzle grlemeyinceye kadar su ierisine daldrlr ve zincir
zerindeki taksimattan bulanklk derecesi okunur.
D-6) Kolorimetri:
Maddelerin gze deiik renkte grlmesine seimli k absorpsiyon yapmalar sebep olur.
Yani renkli maddeler zerine den polikromatik (oklu dalga boylarndaki) k nndan
ancak belirli dalga boyundaki bir ksmn absorplar, dierlerini yanstr. Maddenin rengini ite
bu yanstan k nlar tayin eder. Bu n bir spektroskoptan geirilirse elde edilen
spektrumda absorplanan n dalga boyuna tekabl eden yerlerde siyah bantlar grlrki
bunlara absorpsiyon bantlar denir. Renkli zelti iinde durum ayndr. zelti kalnl
arttka absorpsiyon bantlarda kalnlar ve koyular. Kolorimetreler renkli zeltilerin renk

42

iddetini belirli dalga boylarnda bir standarda kar tayini esasna dayanmaktadr. u halde
bir zeltiye kolorimetre tekniinin uygulanabilmesi iin her eyden nce bu zeltinin renkli
olmas veya renkli hale getirlmesi gerekir. Bir zeltinin renginin koyuluu renk veren
maddenin konsantrasyonu ile artar. Ayn ekilde konsantrasyonu birbirine eit olan zeltide
birinin k ge4en tabakas dierinden daha kaln ise kaln olan daha koyu gzkr. u halde
bir zeltinin k absorplama kabiliyeti bu zeltideki absorplayan madde konsantrasyonu ve
zeltinin kalnl ile orantldr. Bu beer yasasnda belirtilen kurallar manzumesidir.
Konsantrasyonlar C1 ve C2 tabaka kalnlklarda d1 ve d2 olan ayni iki zeltinin belirli dalga
boyundaki absorplama kabiliyetleri ( A, ) aadaki eitlikle ifade edilir.
A . = C1 . d1 = C2 . d2
u halde zeltilere ait d1 ve d2 tabaka kalnlklar llebiliyor ise ve bir zeltiye ait
konsantrasyon biliniyor ise dier zeltinin konsantrasyonu kolylkla hesap edilebilir.
C1 = C2 . d2/d1
Bu bant konsantrasyonu bilinen bir standart zelti serisi hazrlananrak bunun
kolorimetrede konsantrasyonu bilinmeyen zelti ile karlatrarak tayin edilir. Beer kanunu
ancak seyreltik zeltilerde doru sonular verdii iin % 3 n zerinde olan
konsantrasyonlarda allmamas tavsiye edilmektedir. Gerek optik gerekse foto-elektrik
kolorimetrelerin hepsinde beer kanunu geerlidir. Ancak aralarnda yap farklar vardr. Wolff
kolorimetresinde tabaka kalnl, absorpsiyon kabna takl bir musluktan zeltiyi aktmakla
ayarlanr. Hellige kolorimetresinde ise absorpsiyon kaplar gen eklide olup bir mikrometre
vidas, kabn tepesi dorultusunda hareket ettirilir. Dubosg kolorimetresinde ise muhtelif
derinlie dalan cam silindirler kullanlr.
E- Sularda kokunun kontrol:
ilecek ve kullanlacak sularn salk bakmndan kokusuz olmas gereklidir. Yer alt sularna
kokulu organik maddelerin karmas veya H2S znmesi yer yz sularnda ise organik
maddelrin znmesi veya organik sanayi maddelerinin veya kanalizasyon sularnn
karmas gibi nedenlerden dolay koku meydana gelmektedir. Koku tayini iin 100-300 ml
lik bir ie yarsna kadar su numunesi ile doldurulur. Az kapatlr ve kuvvetlice alkalanr.
Daha sonra kapak alr ve koklanr. Koku hissedilmeyecek derecede ise 100 ml su bir
erlenmayere konur. Koku his cam ile rtlr ve bir su banyosu zerinde 60 C ye kadar
stlr ve daha sonra alkalanr ve koklanr. Eer H2S2 den phe ediliyor ise saat altna
kurun asetat zeltisi ile slatlm bir szge kad yaptrlr. Kadn rengindeki deime
H2S bulunduunu gsterir. Bu ekildede anlalamayacak kadar az oranda H2S varsa su
numunesi ierisine az miktarda sulp kadmiyum karbonat atlr. Koku kaybolur ise H 2S in
bulunduu anlalr. Suda bazen hem H2S ve hemde dier maddelerden ileri gelen kokular bir
arada bu taktirde suya birka CuSO4 kristali atlr. CuS ker yeniden koklanr.

43

BLM-V
A-BAZI METALLERE AT GRAVMETRK ANALZ YNTEMLER:
1-Demir tayini:
Demir genellikle Fe2O3 halinde ktrlmek sureti ile tayin edilir. Fakat dikkat edilmesi
gerekli en nemli noktadan birisi Fe+3 oksidasyon basamanda bulunmasdr ki bunun kesin
hale getirilmesi iin zelti ilk nce H2O2, bromlu su gibi ykseltgen maddelerle veya bir iki
damla deriik nitrik asit ile kaynatlarak ykseltgenir. Fe+3 halinde olan demir amonyak ile
scakta Fe(OH)3 halinde ktrlr. Fe+3 n ktrlmesinde NaOH kullanldnda oluacak
jel de bol miktarda yabanc madde adsorplayan bir kelek oluma olasl vardr lemin
kontrolsz yrtlmesine neden olmaktadr. Demirin amonyak ile ktrlmesinde dikkat
edilmesi gerekli olan noktalar aada sralanmtr.
a-) NH3 zeltisi kelei kirleterek hatal sonular alnmasna sebep olacandan dolay silis
iermemelidir. Bunun iin en saf amonyak kullanlrken bile ktrme ilemlerinde
kullanlacak beherlerin kaliteli camdan yaplm olanlarndan seilmesi gereklidir. Aksi
taktirde adi camdan yaplm beher glaslar ile yaplacak ktrme ilemlerinde bir miktar
SiO2 zeltiye geebileceinden dolay hatalarn olumasna neden olacaktr.
b-) Fe2O3; fazla kzdrlmamaldr. nk alevin indirgen gazlar Fe2O3 ve FeO ieren
kompleksli bir maddesi olup ayr ayr siyah tanelerin bulunmas ile ve kalntnn
mknatslanmas ile gzlenebilir. Byle bir durumda madde tekrar deriik hidroklorik asit ile
zlerek ilem tekrarlanmaldr.
c-) Demirin genellikle hidroklorik asit zeltisi ile ktrlmesi aamasnda ok dikkat
edilmesi gereken nokta Fe(OH)3 keltisinin ok iyi ykanmas gerekir. Ykama ileminde
klorr iyonlarnn tamam giderilmedii taktirde Fe(OH)3 keleinin kl edilmesi
aamasnda ksmen kovalent karakterli FeCl3 n uuculuu nedeni ile hatal bir sonucun
olumasna neden olur.
d-) Demirin yeterli olmayan ykseltgenmesi neticesi kelein az ok siyah olmasndan
anlalmaktadr. Bu durum tekrar hidroklorik asit ile zlerek hidrojen peroksit ile biraz daha
ykseltgenir ve yeniden ktrlr. Ykseltgen olarak eer nitrik asit kullanlr ise NO nun
Fe(II ) ile verdii bileikten ileri gelen siyahlk kaybolana kadar stlr. Fakat HNO3 n
ykseltgen etkisi kullanlan asit seyreltildike azalr.
Ykseltgenmi olan Fe(III) zeltisine kartrlarak ve yava yava amonyak zeltisi ilave
edilerek krmz-kahverengi Fe(OH)3 kecektir. Elde edilen kelek ana zelti ierisinde
bekletilmeden szlr ve scak su ile ykanp hemen kl edilir. Fakat kelek elde edilmesi

44

durumunda ise nce kurutulup sonra kl etmek sureti ile daha iyi sonu elde edilir.
Gravimetrik faktr 2Fe/Fe2O3 dr.
2-Alminyum tayini:
Alminyumda demire benzer ekilde ktrlmektedir. Yalnz nemli farkllk Al(OH) 3 n
reaktif fazlasnda bir miktar znmesidir. Buda negatif hataya neden olur. Alminyumun
gravimetrik analizinde dikkat edilecek noktalar aada gsterilmitir.
a-) Belirtildii gibi alminat halinde znme olasl nedeni ile reaktif fazlasndan
kanmaldr.
b-) Alminyum hidroksitin morfolojik yapsnda ilemi gletirebilir, nk znen ve
bazen yar znm g znen pelte halinde veya kolloidal halde bulunur.
c-) Susuz alminyum oksitin hidroksitten 900 C nin altnda oluan -Al2O3 modifikasyonu
higroskopiktir.
alma srasnda amonyan fazlasndan kanmak iin zeltiye yaklak iki damla % 2 lik
alkoll metil oranj indikatr ilave edilip srekli kartrmak sureti ile renk hafif sar olana
kadar seyreltik amonyak zeltisi damlatlr. Amonyak zeltisi yine silis iermemelidir.
Yeniden kaynatlan zeltide oluan ince yumaklar halinde Al(OH)3 kelei henz scak
iken hemen szlmelidir. Szlen kelek amonyum nitrat ve bir ka damla amonyak ieren
scak su ile ykanr. Eer beher glas daki artk maddeler mekanik olarak alnamazlarsa
seyreltik hidroklorik asit ile zlp tekrar ktrlmek sureti ile ayn szge kadnda
toplanrlar. kelek szge kad ile birlikte porselen krozede kl edildikten sonra bir
elektrik frnnda kuvvetlice kzdrlr ve soutulup tartlr. Gravimetrik faktr 2Al/Al 2O3 tr.
(Tm almalarda kullanlan porselen krozelerde KHSO4 veya K2S2O7 eritii yaplmaldr)
3- Kurun tayini:
Kurunla birlikte bulunabilecek metallerin hemen hemen hepsi kolay znebilen slfatlar
oluturduundan dolay genellikle kurun PbSO4 halinde ktrlerek tayin edilmelidir.
Ortamda nitrat iyonlar ve slfat asidinin arsnn bulunmamasna dikkat edilmelidir. PbSO4
n znrlk arpm byktr ve bu yzden saf suda olduka ok znr. Bu durumdan
dolay ykama srasnda amonyum slfatl su kullanlmaldr. Analizde bu ilemlerden sonra
soutulan beherdeki zelti seyreltilir ve kartrma sonucu oluan beyaz ar kelek imkan
lsnde porselen krozede szlmelidir. Elde edilen kelek biraz H2SO4 ieren % 3 lk
NH4NO3 zeltisi ile ykanr. Kzdrma srasnda (500-600 C) krozenin kenarnda
younlam olarak dnlerek H2SO4 veya (NH4)2SO4 kalntlar bunzen alevi ile ortamdan
uzaklatrlmaldr. lemden sonra krozedeki PbSO4 deriik H2SO4 ile giderilir.
4. Kalsiyum tayini:
Kalsiyumun gravimetrik yntem ile tayininde ktrme reaktifi olarak okzalat tuzu (CaC 2O4)
kullanlr. Kalsiyum okzalat stldnda 1 mol Kalsiyum karbonat ve 1 mol karbon monoksit
aa kacak ekilde bir reaksiyon olacaktr. Kzdrmaya devam edilir ise o zaman da
kalsiyum karbonat paralanarak 1 molekl kalsiyum oksit ve 1 moleklde karbon dioksite

45

dnecektir. Kalsiyum okzalat kristalize bir kelek olduundan dolay zellikle yava
ktrlp ana zelti ierisinde bekletilir. Yalnz kalsiyum okzalatn sudaki znrl
olduka fazla olduundan dolay saf su yerine znrl snrlandrmak iin bir miktar
amonyum okzalat ieren zelti ile ykanmaldr. Szge kadna aktarlan kelek szge
kad kurutulduktan sonra yalnzca Rose krozesinde ykanmaldr. Yanma srasnda oluan
biraz oksit bir damla deriik amonyum karbonat zeltisi ile karbonata dntrlmek sureti
ile kzdrlmas gereklidir. Bu ilem madde kaybn nlemek iin kapal krozede yaplmaldr.
Kroze ierisindeki madde sabitletirildikten sonra, nce biraz kuvvetlice kzdrlmal daha
sonra su ve deriik slfrik asitten geirilmi karbon dioksit akmnda yaklak yarm saat
kzdrlrak kalsiyum karbonat halinde tartlmaldr.
5- inko tayini:
Tayin iin seyreltik slfrik asit ile asitlendirilen zelti kaynamaya balayncaya kadar
stlp su banyosu zerinde tutulur iken kartrlmaya devam edilerek diamonyum fosfat
zeltisi ve fenolftalein indikatr zeltisi ve amonyak zeltisi ilave edilir. 1-1,5 saat kadar
su banyosu zerinde tutulur daha sonra karm soumaya braklr, soutulan karm szlr
ve magnezyuma benzer ekilde oluan kelek nce % 1lik diamonyum fosfatn lk zeltisi
daha sonra ise souk su ile ykanr. nce yava yava daha sonra kuvvetlice bir elektrik
frnnda kzdrlr ve sabit tartma getirilir. Tartlan inko piroslfat ktlesinden inko
miktarna gemek iin gravimetrik faktr 2 Zn / Zn2P2O7 olarak alnr.
6- Manganez tayini:
Zayf asidik zelti 200 ml sinde 200 miligramdan daha az manganez iermelidir ve alkali
metaller dndaki katyonlar ortamda bulunmamaldr. zeltideki asidi ancak ntr hale
getirecek kadar seyreltik amonyak, amonyum klorr fazlas ve diamonyum hidrojen fosfatn
ars ilave edilir (stokiyometrik olarak). Bu anda bir kelek oluur ise 3 N hidroklorik asit
in bir ka damlas ile zlr. zelti yaklak kaynama scaklna (90-95 C) kadar stlr
ve 1:3 orannda seyreltilmi amonyak zeltisi damla damla katlarak Mn 3(PO4)2 keleinin
olumas salanr. Bu noktada ortama baz ilavesi durdurularak ve stma ve kartrma ilemi
srdrlerek kelein kristalin (MnNH4PO4. H2O) olmas salanr. Daha fazla kme
olmayncaya kadar bir ka damla daha amonyak ilave edilir. Fakat kelein ipeksi grnts
kaybolmamaldr. lem boyunca zelti scakta tutulur ve amonyan ok fazlasnn
ilavesinden kanlmaldr. kelek ana zelti ierisinde oda scaklnda (ya da en iyisi
0 Cde) 2 saat bekletilir. Kantitatif bir szge kadndan ya da daras alnm bir szge
krozesinden szlr. kelek klorrlerden kurtarlncaya kadar % 1lik souk amonyum
nitrat zeltisi ile ykanr. Dk scaklkta szge kadndan gelen karbonun oksitlenmesi
ile kl edilir ve bir elektrik frnnda 700-800 C de sabit tartma kadar stlp Mn2P2O7
olarak ta rtlr. G ravimetrik faktr 2Mn/Mn2P2O7 olarak alnr.

46

B-ANALZ LABORATUARLARINDA KULLANILACAK TAHLL METOTLARI

PRENSPLER:
1.Gliserin miktar tayini:
Gliserinde sodyum periyodat ile seyreltik asitli ortamda formaldehit ve formik asit meydana
gelir. Bylece meydana gelen formik asitten gliserin miktar tayin edilir.
2.Naftakinon tayini:
Deney numunesi kalay II klorr ile kartrlr.Istlr bylece ierisinde bulunabilecek
1.4-naftakinonun karmndan pembe bir renk oluturmas salanr ve oluan bu renk
standart bir karmn rengi ile karlatrlr.
3.Kkrt tayini:
Deney numunesi yksek scaklkta stlarak oksijen akm altnda stlacak numunedeki
kkrt,kkrt dioksite ykseltgenir. Oluan kkrt dioksit hidrojen Peroksit zeltisinde
absorplanacak slfrik aside dntrlr. Absorpsiyon zeltisinin deneyin banda ve
kkrt dioksidi absorpladktan sonra iletkenlikleri llerek zeltinin iletkenlii
deiiminden deney numunesinin kkrt oksidi absorpladktan sonra iletkenlikleri
kondktometre de lldkten sonra zeltinin iletkenlii deiiminden deney numunesinin
kkrt yzdesi tayin edilir.
4.Mangan tayini:
Deney numunesi slfrik asitte ve hidroklorik asitte zlr ve zeltideki titan ve benzeri
maddelerin ykseltgenmesi iin hidrojen peroksit ilave edilir. Deney zeltisine sodyum
Periyodat katlarak zeltideki mangan iyonlar permanganik aside ykseltgenir. Deney
zeltisinin 530 nmdeki absorbas UVVIS Spektrofotometresi ile llr.
5.Antimon miktar tayini:
Deney numunesi nitrik asitte zlr, nitrik asidin ars hidroklorik asit ile giderilir,ar klor
ile azot oksitleri re ile paralanr,zeltiye sodyum pirofosfat katlarak ortamda
bulunabilecek demir,kalay ve arsenik kompleks haline dntrlr, zeltiye brillant green
tartarik asit kar katlarak oluan antimon kompleksi toluen ile ekstrakte edilir ve renkli
kompleksin yaklak olarak 645 nm dalga boyunda spektrofotometre ile optik younluu
llerek deney numunesindeki antimon miktar tayin edilir.
6.Tungusten miktar tayini:

47

Deney numunesi fosforik asit -slfrik asit karmnda zlr kalay II klorr, titan II klorr
amonyum tiyosiyanat katlarak sar renkli tungusten tiyosiyanat kopleksi oluturulur. Renkli
komplekslerin yaklak olarak 615 nmdeki dalga boyunda spektrofotometre de optik
younluu llerek numunedeki tungusten miktar tayin edilir.
7.Demir ve elikte nikel tayini:
Uygun asitle deney numunesi zlr ve nikel dimetil glioksim olarak ktrlr. Eer kobalt
var ise potsyum siyano ferrat ile ykseltgenir. kelek asit ile zlr ve zelti szlr.
Sonra yine nikel dimetil glioksim olarak trlr. Titrimetrik metot uygulanr ise kelek
asit ile zlr. Ar EDTA -Na2 zeltisi konulur ve EDTA-Na2 zeltisinin fazlas ksilenol
oranj indikatr kullanlarak geri titre edilir.
8.Demir ve elikte kalay miktar tayini:
Deney numunesi hidroklorik asit ile indirgeyici koullar salayabilmek iin slfroz asidin
bulunduu bir ortamda zlr,karbrler ktrlr.Szntdeki kalay ,slfr halinde ve
tayc olarak molibden slfr kullanlarak ktrlr.zelti ve sznt slak ykseltgeme
ilemi ile paralanr.Ve kalay hidroksit halinde ktrlr.kelti asit ile zlr, ve alay
antimon tuzlar karsnda metalik alminyum ile 2 deerlikli duruma indirgenir.zilti
potasyum iyodat zeltisi ile titre edilir ve titrasyon da harcanan potasyum iyodat zeltisinin
hacminden numunedeki kalay miktar tayin edilir.
9.Demir ve elikte kobalt miktar tayini:
Deney numunesi fosforik asit -slfrik asit karmnda zlr.Sodyum asetat ile
tamponlarn ve krmz kahverengi kobalt-nitrozo-R-tuzu kompleksi oluturulur.Bozucu etkisi
olan dier elementler,kompleksleri nitrik asit ile paralanr.ve renkli kobalt kompleksleri
spektrofotometre de optik younluklar llerek kobalt miktar tayin edilir.
10.Demir ve eliklerde kkrt miktar tayini:
Deney numunesi nitrik asit ve hidroklorik asit karmnda zlr. Sodyum karbonat katlr
ve zelti kurulua kadar buharlatrlr. Kalnt su hidroklorik asit ile szlr. Sznt stlr,
baryum klorr zeltisi konulur ve szlr kalnt kzdrlr ve baryum slfat olarak tartlr ve
baryum slfatn arlndan kkrt miktar tayin edilir.
11.Bakr ve krom alamlarnda bakr tayini:
Deney numunesi slfrik asit-nitrik asit karmnda zlr,zeltiye elektroliz ilemi
uygulanr ve platin katotta toplanan bakr tartlarak numunedeki bakr miktar tayin edilir.
12.Karbonil bileikleri miktar tayini:
Deney numunesindeki karbonil bileikleri asitli ortamda 2,4-Dinitro fenil nitrazin ile
reaksiyona girerek zelti alkali yapldndan sarms krmz renk alan 2,4-Dinitro fenil
hidrazonlarn krmz rengin yaklak 445 nmdeki dalga boyunda fotometre lm yaplarak
karbonil bileiklerin miktar tespit edilir.
13.Demir ve elikte alminyum oksit tayini:

48

Deney numunesi alkil ve brom karmnda zlr,alminyum oksidi ieren znmeyen

kalntya potayum hidrojen slfat ile eriti ilemi uygulanr. Erimi ktle seyreltik slfrik asit
zeltisi ile ekstrakte edilir ve deney sonularn etkileyebilecek elementler (rnein titan)
kupferron ktrmesi ilemi uygulayarak ortamdan uzaklatrlr. zeltide kalm olabilecek
eser miktardaki deney sonularn etkileyebilecek elemenler ise amonyakl tartarat-siyanr
zeltisinde kompleks haline dntrlr, bu zeltideki alminyum 8-hinroksi kinolin
zeltisi ile ktrlr ve szlr kalnt hidroklorik asit zeltisi ile zlr. Potasyum ve
sodyum tiyoslfat zeltisi ile titre edilerek numunedeki alminyum oksit miktar tayin edilir.
14.Demir ve eliklerde magnezyum miktar tayini:
Deney numunesi hidroklorik asit zeltisi magnezyum katotlu tp bulunan ve dedektr
yaklak olarak 285.2 nm dalga boyunda ayarlanabilen AAS spetrofotometresinin havaasetilen alevine atomize edilir. Bulunan optik deeri ayn cihaz ve koullarda demir ieren
standart magnezyum zeltileri ile elde edilen optik younluk deerleri kullanlarak elde
edilmi kalibrasyon erilerine uygulanarak deney numunesindeki magnezyum miktar tayin
edilir.
15.Demir ve eliklerde silisyum miktar tayini:
Deney numunesi slfrik asit ile zlr ve potasyum permanganat ile ykseltgenir.
Ortamdaki silisyum,siliko-molibdik asit haline dntrlr ve oksalik asit ile amonyum
demir II slfat katlarak molibden mavisine indirgenir. Renkli kompleksin yaklak olarak 805
nm dalga boyunda spektrofotometrede optik younluu llerek silisyum miktar tayin
edilir.
16.Demir ve eliklerde krom miktar tayini:
Deney numunesi slfrik asit-fosforik asit ile ileme sokularak zlr,gm iyonlarn
katalitik etkisi altnda krom amonyum perslfat ile bikromata ykseltgenir. Arta kalan
perslfat zeltisi kaynatlarak paralanr, permanganik asit seyreltik hidroklorik asit ile
indirgenir ve zelti amonyum demir II slfat ve potasyum bikromat ile titre edilerek
numunedeki krom miktar tayin edilir.
17.Demir,nikel ve kobalt alamlarnda krom tayini:
Deney numunesi mineral asitlerle muamele edilerek zlr.Bakiyeye eriti uygulandktan
sonra eriti muhtevas asit ile zlr.zlen ksmlar birletirilir.Elde edilen deney zeltisi
AAS Spektrometresinin diazot monoksit asetilen alevine atomize edilerek 357,9 nm dalga
boyunda absorbans llr.Deney zeltisinin absorbans ile krom konsantrasyonlar bilinen
kalibrasyon zeltilerinin absorbanslar mukayese edilerek deney numunesinin krom yzdesi
tayin edilir.
18.Demir ve elikte alminyum muhtevas tayini:
Deney numunesi seyreltik hidroklorik asit ve nitrik asit ierisinde zlmesi,asitte
znmeyen numunenin ortoborik asit-potasyum karbonat karm ile fzyonu, zeltinin
diazot monoksit-asetilen alevine pskrtlmesi ve alminyum oyuk tatot lambas tarafndan
yaylan 309 nmlik bir spektral izginin AAS spektrometrik lm ile tayinidir.

49

19.Demir ve eliklerde bakr tayini(1):

Deney numunesi uygun bir asitte zlr.Hidroklorik asiti uzaklatrmak iin perklorik asit
ilave edilir.Beyaz dumanlar karlarak buharlatrlr ve silisilik asit ile dehidrate edilir.Bakr
II hidroklorik asit zeltisi iinde askorbik asit ile bakr I indirgenir.2,2-dikinolin ile renkli
bir bakr I bileii oluturulur,yaklak 545 nm dalga boyunda spektrometrik lm yaplr.
20.Demir ve elikte bakr tayini(2):
Deney numunesi hidroklorik asit ve Perklorik asit karmnda zlr, zelti bir AAS
spektrometresinde hava-asetilen alevine pskrtlr. Bir bakr oyuk katot lambasnn yayd
324,7 nm dalga boyundaki nla atomik absorpsiyon lm yaplr.
21.Demir ve elikte fosfor tayini(1):
Deney numunesi bir asit karmnda zlr, perklorik asit-nitrik asit karm iinde fosfor,
fosfovanadomolibdat a dntrlr. Fosfovanamolibdat ,sitrik asitte 4metil-2-pentanan ile
ekstrakta edilir. Yaklak 425 nm dalga boyunda spektrofotometrik lmler yaplr.
22.Demir ve eliklerde karbon tayini:
Bu metodun prensibi yksek bir scaklkta (1250oCdan daha fazla) saf oksijen atomunda
deney numunesinin yaklmas ile karbonun karbon dioksite evrilmesi,meydana gelen
karbondioksitin oksijen atomu ile srklenmesi,dier uucu oksitlerin uzaklatrlmas ile
karbon dioksitin sulu bir sodyum hidroksit iinde absorplanmas ve sodyum hidroksit
zeltisindeki elektrik iletkenliindeki deiiminin bir referansa gre lmnden sonra
deney numunesinin karbon muhtevas hesaplanr.
23.Demir ve elikte fosfor miktar tayini(2):
Deney numunesi nitrik asit-hidroklorik asit karmnda zlr. zeltiye Perklorik asit ve
duman k grlnceye kadar buharlatrlr. Kalnt perklorik asit zeltisi ile zlr.
Sodyum slfit zeltisi katlr ve amonyum molibdat zeltisi konularak heteropoli fosfo
molibdata dntrlr. Hidrazin slfat zeltisi katlarak mavi renkli molibdat kompleksi
oluturulur ve deney numunesinin fosfor ieriine bal olarak renkli kompleksin yaklak
olarak 650 nm veya 825 nm dalga boyunda spektrofotometre ile optik younluu llerek
fosfor miktar tayin edilir.
24.Uucu yalarda ester indisi tayini:
Sodyum asetatl ortamda asetetik asit anhidriti ile uucu ya numunesi asitlendirilir.
Asetillenmi ya saflatrldktan sonra kurutulur ve gaz kromatografisi ile kromatografik
analizi yaplr.
25.Uucu yalarda fenol tayini:
Uucu yalarn bilinen bir hacimde bulunan fenolik bileikler alkali fenatlarna
dntrlr.Bundan sonra uucu yan absorbe edilmeyen ksmnn hacmi llerek
numunedeki fenol yzdesi hesaplanr.

50

BLM-VI
OPTK CHAZLAR
OPTK CHAZLARIN GENEL TASARIMI:
Optik spektroskopik yntem alt olaya dayanr.
1-Absorpsiyon
2-Floresans
3-Fosforesans
4-Salma
5-Emisyon
6-Kemliminans
Her olay len cihaz yapsal olarak farkllk gsterebilen temel bileenlerin ou dikkate
deer lde benzerlik gsterirler. Ayrca bu bileenlerden istenilen zellikler, ister
spektrumun UV/VIS blgesi, isterse IR blgesi iin kullanlsn fark etmemektedir. Tipik bir
spektroskopik cihaz balca u be ksmdan oluur.
1-In enerjisi kararl olan bir k kayna
2-Numunenin konduu temiz ve saydam bir hcre
3-lmler iin spektrumun belirli blgesini ayran prizmalar.
4-Inlarn enerjisini llebilir bir sinyale dntren bir dedektr.
5-Bir sinyal ilemcisi ve kayt sistemidir.
Burada sinyal bir lme skalasndan, osiloskoptan, dijital gstergeden ya da kaydedici
zerinden alnr.
1-In kayna:
Spektroskopik alma iin uygun bir kaynak kolayca belirlenebilecek ve llebilecek yeterli
gte n demetleri oluturmaldr. Buna ilaveten n iddetinin belirli bir sre iinde sabit
kalmas gerekir. Tipik olarak kaynan n gc g kaynann potansiyeli ile stel olarak
deiim gsterir. Bu yzden kaynaktan sabit bir n gc salamak potansiyelinin istenilen
kararllkta tutulmas gereklidir. Kaynaktan gelen n iddetini ok iyi kontrol etmek yerine
ift-nl cihaz tasarm alternatif bir yoldur. Bu cihazlarda numuneden geen nn iddeti
numuneden gemeyen nn' ki ile mukayese edilir. Bu gibi tasarmlarda iki demetin
iddetleri ayn anda veya birbirine ok yakn bir zamanda llerek kaynaktaki dalgalanmalar
byk lde giderilmektedir.

51

1-a)Srekli spektrum kaynaklar:

Srekli spektrum kaynaklar absorpsiyon ve floresans spektroskopide ok geni bir uygulama
alan bulmaktadr. UV blge iin en ok kullanlan kaynak tr dteryum lambasdr. ok
iddetli n demeti gerektiren durumlarda yksek basnlarda doldurulmu argon, ksenon
veya civa ark lambalar kullanlr. Spektrumun grnr blgesi iinde tungusten telli lamba
kullanlmaktadr. IR blgesi iin ise 1500-2000 oKe kadar stlm inert katlar kullanlr.
(nernst ubuu veya globar ubuu)
1-b)izgi kaynaklar:
Bir ka izgi yayabilen kaynaklar AAS'de atomik ve molekler floresans spektroskopi de ve
raman spektroskopide geni uygulama alan bulmutur. Refrakrometre ve polarimetrelerde de
izgi kaynaklar kullanlmaktadr. Oyuk katod ve elektrotsuz boalm lambalar atomik
absorpsiyon ve floresans yntemleri iin en nemli izgi kaynaklardr.
1-c) Lazer kaynaklar:
Lazerler analitik cihaz teknolojisinde youn n iddeti, ok dar bant genilii ve kan
nlarn uyumlu olmas ynnden ok yararldr. Lazerler spektrumun ultraviyole, grnr ve
infrarted blgelerinde nemli bir kaynak olarak kullanlrlar. lk kullanlan lazerlerin en
nemli snrlamalar, bir ka dalga boyu veya izgi dnda n elde edilememesi idi, bu gn
bu problem boyar madde lazerleri ile zlmtr. Boyar madde lazerleri belirli aralkta
istenilen her hangi bir dalga boyunda dar n demeti retirler. alma aral boyar madde
deitike deiir.
1-c-1) Lazerlerin bileenleri:
Bir lazer dzeneinin kalbi lazer oluturma ortamdr. Bu yakut gibi kat bir kristal veya
galyum arsenr gibi bir yar iletken organik boyar maddeleri ieren zelti argon veya kripton
gibi bir gaz olabilir. Lazer oluturan madde d kaynaktan gelen nlarla aktiflenir ve
pompalanr. Bylece uygun enerjili bir ka fotonun ayn enerjiye sahip pek ok fotondan
oluan bir sel oluturmas salanr. Pompalama ilemi bir elektrik akm veya bir elektriksel
boalm ile de oluturulabilir. Bir lazerin normal olarak nlarn lazer oluturan ortamda bir
ift ayna arasnda saysz gidi geliini salad iin bir osilatr veya rezonatr olarak
fonksiyon gsterdii kabul edilmelidir. Her gidi-geli srasnda ok byk katlanmalarla ek
fotonlar oluturulacaktr. Geilerin tekrarlanmas esnasnda ana dorultudan sapan nlar bir
ka yansmadan sonra ortam terk edecekleri iin sonuta paralellik zellikleri ok iyi olan
nlar kalr. ok kolay yolla kullanlabilir bir lazer elde edebilmek iin kullanlan aynalardan
birinin bir yz yeterince ince bir yanstc malzeme ile kaplayarak n demetlerinin bir
ksmnn yansmas yerine ortamdan gemesi salanr.
1-c-2)Lazerin ileyi mekanizmas:
Lazerin ileyi mekanizmas drt srecin incelenmesi ile anlalr.
a)Pompalama
b)Kendiliinden emisyon(floresans)
c)Uyarlm emisyon
d)Absorpsiyon

52

olarak sralanabilir.
a)Pompalama:
Lazerdeki foton yaynlayc aktif rn, bir elektrik boalm, elektrik akm geii veya
iddetli bir n kaynana maruz brakma sonucu uyarlmaldr. Lazer oluturmak iin bu
basamak gereklidir. Pompalama ilemi srasnda yksek titreim ve elektronik enerji
seviyelerindeki aktif trlerin poplasyonu artar.
b)Kendiliinden emisyon:
Uyarlm elektronik seviyelerde bulunan trler fazla enerjilerinin tamamn veya bir ksmn
serbeste veya kendiliinden ma yaparak azaltabilir. Burada floresans n dalga boyu
= h.c(Ey-Ex) eitlii ile verilirki h blanck sabiti c ise k hzdr. Burada dikkat edilmesi
gerekli olan en nemli bir husus oluan fotonlarn oluturduklar zamann ve aldklar yolun
uyarlm molekllerden molekle deimesidir. nk kendiliinden emisyon rastgele bir
olaydr.
c)Uyarlm emisyon:
Burada uyarlm lazer trleri tam olarak ayn enerjili (Ey-Ex) kendiliinden emisyon
fotonlar ile arprlar. Bu arpmalar sonucunda uyarlm trler daha dk enerjili hale
dnerlerken arpan fotonlar ile e enerjili fotonlar yayarlar. Edeer oranda nemli olan dier
bir hususta bu etkileme sonucunda yaynlanan fotonlarn ayn ynde ve tam olarak ayn
fazda hareket etmesidir. Bu sebeplede uyarlm ma, uyaran nlarla tamamiyle uyumlu
yani e zamanldr.
d)Absorpsiyon:
Uyarlm emisyon ile rekabet eden absorpsiyon sresinde iki fotonun enerjisi (Ey-Ex)
deerine eit olup yar kararl uyarlm seviyeleri oluturmak zere her ikiside absorplanr.
Pompalanan ile oluan zdetir.
1-c-3)Poplasyon art ve k ykselmesi:
Lazerde k ykseltilesi iin uyarlm emisyon ile oluan foton saysnn absorpsiyon sonucu
tketilen foton saysndan byk olmas gerekecektir. Bu art uyarlm durumda bulunan
tanecik saysnn dk enerjili seviyede bulunanlardan daha byk sayda olmas halinde
salanacaktr. Baka bir deile normal enerji dalmlarndan bir poplasyon art olmaldr.
Bu durum pompalama ile salanabilecektir.
1-c-4)Uygulama alan bulmu lazer sistemleri:
a)Kat hal lazeri:
Bu gn bile yayagn kullanma alanna sahip olan baarl lazer trlerinden ilki bir yakut
kristalinin aktif ortam olarak kullanld seviyeli dzenektir.Yakut esas olarak Al 2O3 'den
olumu olup rgsnde % 0,05 orannda krom (III) dalm olmas yznden rengi
krmzdr. Krom (III) iyonlar lazer oluturucu aktif trlerdir. lk lazerlerde yakut 4 cm
boyunda ve 0,5 cm apl ubuklar halinde ileniyor idi. Silindirin hemen yanna bir fla

53

lambas (genellikle bir dk basn ksenon lambas) youn k flalarn (: 694,3 nm)
salamak amac ile yerletirilmitir. Pompalamann srekli olmamas yznden pulslanm bir
demet oluturdu. Gnmzde srekli dalgayakut lazerleride yaplabilmektedir. Niyodimiyumya lazerleri kat hal lazerleri arasnda en fazla kullanlandr. triyum ve alminyum lal
ta(garnet) ana kristalinde neodimiyum iyonlar iermektedir. Bu sistem drt-seviyeli lazer
olarak daha kolay poplaston art saladndan yakut lazerlere oranla stnlk gsterir.
Niyodmiyum-YAG lazerleri 1064 nm'de ok kuvvetli bir n verirlerki bu nn frekans ikiye
katlanarak 532 nm'de keskin izgi elde edilir. Bu n ayarlanabilir boya lazerlerinin
pompalanmasnda kullanlr.
b)Gaz lazerler:
Ticari amala retilmi ok sayda gaz lazerler bulunmaktadr. Bu dzenekler drt tiptir.
1) He/Ne gibi ntral atom lazerleri
2) Aktif trleri Ar+ ve Kr+ olan iyon lazerler
3) Lazer ortam olarak CO2 ve N2' yi kullanan molekl lazeler
4) Eksimer lazerler
Helyum / Neon lazerleri btn lazerler arasnda ok dk maliyet ve bakm masraflar,
byk gvenilirlik ve dk g tketimi sebebi ile en ok kullanlan lazerlerdir. En nemli
k sinyali 632,8 nm'dedir. Bu lazer puls modundan ziyade srekli modda kullanlr. Argon
iyon lazerleri yeil (514,5 nm) ve mavi (488,0 nm) blgede keskin izgiler veren iyon
lazerlerin nemli bir rneidir. Bu lazerler drt seviyeli dzenekler olup argon iyonlar
elektriksel veya radyo frekans boalmlar ile oluturulmaktadr. Uygulanmas gerekli giri
enerjisi argonun iyonlatrlmas ve iyonlarn temel kuantum says 3' ten 4 p dzeyine
uyarlmas gerektii iin yksek olmas gerekir. Lazer aktivitesi uyarlm durumdaki
iyonlarn 4 s dzeyine dnmeleri esnasnda olumaktadr. Argon iyon lazerleri keskin izgi
vermelrri yznden floresans ve raman spektroskopide n kayna olarak uygulama alan
bulmutur. Pompalama ilemi yksek potansiyelli kvlcm kayna ile oluturulduu iin puls
modunda allan N2 lazerleri 337,1 ' de keskin izgi verirler. Bu izgi bir ok molekln
floresans uyarlmalarnda uygun kullanm alan bulmutur. CO2 gaz lazerleri 10,6
mikrometredeki monokromatik nlarn elde edilmesinde kullanlmaktadr. Eksimer lazerler;
helyum, flor ile argon kripton veya ksenon gazlarndan birinin karmn ierir. Asal gaz
elektriksel yolla elektronik geileri salayacak ekilde uyarlr ve bu konumdada flor gaz ile
reaksiyona sokularak ArF, KrF veya XeF gibi uyarlm iyonlar olutururki bunlar sadece
uyarlm hallerde kararl olduu iin eksimer olarak adlandrlr. Eksimerin temel enerji
dzeyi karasz olduu iin bileik foton oluturup teml hale dnnce hzl bir bozunma olay
gerekleir. Eksimer lazerler ultraviyole blgede yksek enerjili pulslar olutururlar. (XeF
iin 351 nm, KrF iin 248 nm ve ArF iin 193 nm )
c)Boyar madde lazerleri:
Boyar madde lazerleri 20-50 nm'lik belirli bir aralkta srekli olarak ayarlanabilir olmalar
nedeni ile analitik kimyada nemli k kaynaklarndan birisi olmutur. Ayarlanabilir bir
lazerin verdii bant genilii tipik olarak nanometrenin yzde bir ka kadar veya daha kk
deerdedir. Boyar madde lazerlerindeki aktif maddeler, ultraviyole, grnr veya infrared

54

blgelerde floresans yapan organik bileiklerin zeltileridir. Boyar madde lazerleri drt
seviyeli sistemlerdir. Boyar madde lazerlerinden elde edilecek dalga boyunun ayarlanmas
iin geirgen olmayan ayna yerine yanstmal optik a veya litrow prizma ieren bir mono
kromatr yerletirilerek lazer ortamna sadece bir bant genilii yanstlr. Dalga boyu deeri
prizma veya optik a evrilerek deitirilir.
d)Yar iletken diyod lazerleri:
Monokromatik na ok yakn nlar yayan nemli bir yeni n kaynada lazer diyodudur.
Lazer diyodlar modern yar iletken teknolojinin bir rndr. Metal gibi iyi bir iletkende
atomlar belirli bir geometrik dzene gre deerlik elektronlar denizine gmldr. Birbirine
yakn atomlarn orbitalleri rterek deerlik ad ad verilen btn metal boyunca yaylan ve
esasen molekler orbital olarak tm atomlarn elektronlarn ieren bir yapy olutururlar.
Dtaki bo orbitallerde rterek deerlik bandndan daha yksek enerjideki iletkenlik
bandn oluturur. Bir yar iletken diyoda boylamasna bir potansiyel uygulandnda
elektronlar iletkenlik bandna uyarlp elektron-boluk iftleri oluur ve diyod elektrii iletir.
Sonunda baz elektronlar durulup deerlik bandna geri dnerler, bu durumdada aralk
enerjisine eit enerjili foton yaym gerekleir. Bu ekilde elektromanyetik nlarla aa
kan fotonlarn frekans = Eg/h bants ile verilir. Ik oluumunu artrmak amac ile
retilen bu dzenekler n-yayan diyodlar veya LED olarak tanmlanrlar. In-yayan diyodlar
genellikle galyum arsenrden yaplm olup fosforda iermektedir ve Eg enerjisine denk gelen
(Eg= letkenlik ve deerlik bantlar arasndaki enerji farkdr yani bant aralk enerjisidir) 660
nm dalga boylu nlar yayarlar. Bu tr diyodlar elektronik aletlerin okuma sistemlerinde
yaygn kullanm alan bulmutur. Ancak bal olarak dk iddette olmalar ve krmz ve
infrared blgedeki dalga boylarnda emisyon yapmalar znden LED'ler spektroskopide
snrl uygulama alan bulurlar. Lazer diyodlar puls ve srekli g klar elde edilir. Lazer
diyodlar puls ve srekli modlarnda (CW) uygulanmas ok eitli uygulama alanlar
bulmalarna neden olmaktadr. Lazer diyodlarnn hzl geliimleri onlarn kompakt-disk
almalarnda kullanmlar ile sonulanmtr. CD-ROM srclerinde izgi-kod
tarayclarnda ve benzer elektronik cihazlarda lazer diyodlar ok yararl kullanm alan
bulmutur.
II-Dalga boyu seicileri:
Spektroskopik analizlerin ounda band ad verilen ve dar srekli dalga boyu gsteren
nlara ihtiya duyulmaktadr. Dar band genilikleri absorbans lmlerinin duyarlln
artrr, absorpsiyon ve emisyon yntemlerine seicilik salar ve optik sinyal ile deriim
arasnda dorusal iliki elde etmede aranlan zellikler arasnda yer alr. Dalda boyu
seicisinden kan nlarn tek dalga boylu veya frekansl olmas ideal olarak beklenebilir.
Ancak bu istei hi bir dalga boyu seicisi yerine getiremez aksine bir band oluturur. Dalga
boyu seicileri filtreler ve monokromattler olarak ikiye ayrlr.
a)Filtreler:
Dalga boyu seiminde iki tip filtre kullanlmaktadr.
-Giriim filtreleri
-Absorbans filtreleri

55

-Giriim filtreleri:
ok dar n bandlar elde etmek ilemi optik giriim olayna dayanr. Bir giriim filtresi yar
geirgen iki metalik film arasna yerletirilen bir dielektrik tabakadan olumaktadr. Bu
dzenek camdan veya dier geirgen malzemeden oluan iki tabaka ile kaplanmtr.
Dielektrik tabakann kalnl ok dikkatlice kontrol edilerek geirilen nn dalga boyu
belirlenir. Bu dzenee bir mercek yardm ile oluturulan paralel bir n demeti dikey
gnderilir ise birinci metalik tabakadan bir ksm geerken geri kalan yanstlacaktr. Geen
ksm ikinci metalik filme arptnda benzer oranda yanstlacaktr. Eer ikinci tabakadan
yansyan nlarn dalga boylar uygun ise birinci tabakadan gelen ayn dalga boyundaki
nlarla ayn fazda ksmen geri yansr. Bu durumda bu dalga boyunda olumlu giriim olurken
dier dalga boylarndaki nlar fazlar ayn olmad iin olumsuz giriime urar.
-Absorpsiyon filtreleri:
Giriim filtrelerinden genel olarak daha ucuz olan absorpsiyon filtreleri, grnr blgedeki
band seimlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu filtreler spektrumun belirli blgesini
absorplama ilevi gsterirler. En ok kullanlan tipleri renkli cam veya jelatin iine datlm
boya ve cam plakalar arasna sktrlm boyalar ierirler. Bunlardan birincisi dierlerine
oranla termal kararllk asndan stnlk gsterir. Absorpsiyon filtreleri 30-250 nm kadar
deien band genilii gsterirler. En dar band geniliine sahip olanlar bile yararl nlarn
nemli bir ksmn absorplarlar ve band piklerinde % 10 veya daha az geirgenlik gsterirler.
Grnr blgede maksimum geirgenlik gsteren ticari cam filtreler gelitirilmitir. Kesici
filtreler grnr spektrumun byk blmnde yaklak % 100 geirgenlie sahipken dier
ksmlarda geirgenlik birden sfr deerine der. Dar bir spektral band kesici filtreye ikinci
bir filtre birletirerek yani iki filtre zerinden salanr.
b)Monokromatrler:
Bir ok spektroskopik yntemde nlarn dalga boyunu srekli olarak deitirmek istenir
veya gerekir. Bu ilem spektrum taranmas olarak adlandrlr. Monokromatrler spektral
taramalar yapabilmek iin tasarlanm sistemlerdir. Ultraviyole, grnr ve infrared nlar
iin kullanlan monokromatrler mekanik adan ayn tasarlanm olup yaplarnda slitler,
mercekler, pencereler ve optik a veya prizmalar ierirler. Ancak bu bileenlerin yapmnda
kullanlan malzemeler dalga boyu aralklar dikkate alnarak seilir.
b-1)Monokromatrlerin bileenleri:
Btn monokromatrlerde bulunan ve aada sralanan optik elemanlardan oluur.
a-Dikdrtgen optik grnt temin eden giri sliti
b-Paralel n demeti oluturan toplayc mercek veya ayna
c-Inlar dalga boyu bileenlerine ayran prizma veya optik a
d-Giri slitinin grntsn dzenleyen ve odak dzlemi ad verilen yzeye odaklayan bir
odaklama eleman
e)Odak dzlemi zerinde bulunan ve istenilen spektral bandlar ayran k sliti.

56

Bunlara ilaveten monokromatrlerin ounda tasarlanm ve bileenleri toz ve laboratuarn

korozif atmosferinden koruyan giri ve k pencereleri bulunur. lk monokromatrlerin ou
prizmal cihazlardan olumu idi, bu gn kullanlanlarn hemen hemen hepsi yansma ilkesine
dayanan optik alardan olumaktadr. Bunlar daha ucuz olarak rtetilebilirler. Ayn
dispersiyon elemanlar iin daha iyi dalga boyu ayrm verirler ve nlar odak dzlemi
boyunca dorusal olarak ayrlr.
b-2)Prizmal monokromatrler:
Pirzmalar ultraviyole, grnr ve infrared blgedeki nlar ayrma amac ile kullanlabilirler.
Prizma yapmnda kullanlan malzemeler dalga boyu aralna gre farkllk gsterir. 60
derecelik ve genellikle kuvarzdan yaplm prizma ieren bunzen prizmadan oluan
monokromatrdr. 30 derecelik bir prizma tipi ise littrow prizmadan oluan bir
monokromatrdr.
b-3)Optik al monokromatrler:
Ultraviyole, grnr ve infrared nlarn ayrmn polikromatik demetleri geiren optik a
veya yanstmal optik an yzeyine gndererek gerekletirilir. Bir ok monokromatrlerde
kullanlan kopyalanm optik alar ana optik a kalb ile yaplr. Ana optik a sert, optik
adan dz, parlatlm bir yzeye sahip olup elmas ulu bir gere yardm ile alm paralel
ve birbirine yakn yivler ierir. Kullanlan optik alar echellette optik a (yivlendirme veya
entikleme denilen ilemin sonucu oluan geni yzeylerde yansma salar) ve i bkey optik
alardr.
c)Monokromatr slitleri:
Monokromatrlerin slitleri performans karekteristikleri ve kalitelerinin belirlenmesinde
nemli rol oynarlar. Slit mengeneleri keskin ular oluturacak ekilde ok iyi ilenmi iki
metal paradr. Slit kenarlarnn birbirine tam olarak paralel hale getirilmesine ve ayn dzlem
iinde olmalarna dikkat edilir. Baz monokromatrlerde slit aralklar sabitletirilmitir.
Dierlerinde ise slit genilii bir mikrometre mekanizmas ile ayarlanr. Monokromatrlerin
giri sliti k kayna grevini stlenirken, grntde odak dzlemindeki k slitine
odaklanmtr. Eer n kaynanda bir ka bamsz dalga boyu mevcut ise odak dzlemi
zerinde her biri belirli dalga boylarna kar gelen bir seri dikdrtgen grntler parlak
izgiler halinde oluur. Ayrm yapan eleman dndrerek k sliti zerine istenilen izgiler
drlebilir. Eer giri ve k slitlerinin boyutlar ayn ise monokromatr nn dalga
boyuna denk gelecek ekilde ayarlannca teorik olarak giri slitinden gelen n, k sliti bir
yne veya dierine hareket eder, kan n iddeti azalr. Hareket miktar giri slitinin
genilii kadar olunca kan n iddeti sfra der.
-Slit geniliinin ayrma gcne etkisi:
Band genilii:
Giri slitinin grntsn k slitinden geirmek iin gerekli monokromatr ayar araldr
Polikromatik nlar kulanlyor ise band genilii monokromatrn belirli bir ayar iin k
slitinden alnan nlarn dalga boyu aral ile belirlenir.
Etkin band genilii:

57

Band geniliinin yarsna eittir ve slitler zde ise belirli bir ayar iin monokromatrden
kan dalga boyu araldr.

III-Numune kaplar:
Emisyon spektroskopisi hari tutulur ise btn spektroskopik almalarda numune kaplarna
ihtiya duyulacaktr. Monokromatrlerin optik paralarnda olduu gibi hcre ve kvet olarak
adlandrlan numune kaplarda allan dalga boyu aralndaki nlar iin geirgen
olmaldr. Bu yzden ultraviyole blgedeki (350 nm'nin altndaki almalar iin)
almalarda kuvars veya erimi silis kullanlr. Bunlarn her ikiside grnr blgede ve
infrared blgedede yaklak 3 mikrometreye kadar geirgendir. Silikat camlar 200-350 nm'de
kullanlr. Plastik numune kaplarda grnr blgede uygulama alan bulmutur. Sodyum
klorr kristalleri infrared blge iin uygun hcre pencereleri malzemesidir.
IV-In transduserleri:
a)deal bir transduserin zellikleri:
deal bir transduser yksek duyarllk gstermeli, sinyal/grlt oran yksek olmal ve geni
bir dalga boyu aralnda sabit, orantl cevap verme zellikleri gsterebilmelidir. Ayrca
transduser hzl cevap vermeli ve n gelmediinde k sinyali sfr olmaldr. Sonu olarak
transduserin oluturduu elektrik sinyali n gc (P) ile doru orantl olarak deiir ve
aadaki denklemle gsterilir.
S=k.P
Burada :
S:akm veya potansiyel birimleri cinsinden elektriksel cevaptr.
K: ise kalibrasyon hassasiyetidir.
Pratikte kullanlan transduserlerin ou nlarn yokluunda karanlk akm olarak
adlandrlan srekli ve sabit bir deer gsterir.
b-In transduserlerinin tipleri:
Genelde transduserler iki tipe ayrlr. Bunlardan birisi fotonlara dieri ise sya duyarldr.
Fotonlara duyarl transduserler (ayn zamanda fotoelektrik veya kuantum dedektr olarak
bilinirler) aktif bir yzeye sahip olup nlar absorplayabilirler. Bazlarnda absorplanan
enerji, elektron yaymna yol aar ve foto-akm oluturur. Bazlarnda ise nlarn elektronlar
iletkenlik bantlarna srerek iletkenlii artrrlar (foto-iletkenlik). Foton transduserleri daha
ok ultraviyole, grnr ve yakn infrared nlarnn lmnde kullanlr. Bu dzenekler
dalga boyu 3 mikrometreden daha byk nlarn lmnde kullanlacaklarsa termal zemin
grltlerinin neden olaca giriimlerden kurtulabilmek iin bunlarn kuru buz veya sv azot
scaklklarnda soutulmalar gerekir. Fotoelektrikli transduserlerin s transduserlerinden
fark birincisinde elektrik sinyalinin bir seri bireysel olaylardan (tek foton absorpsiyonu)
olumas ve foton nlarnn tesbitinde kullanlan termal transduserlerin ise gelen nn
ortalama gcne duyarl olmasdr. Foton veya s transduserleri arasndaki fark nemlidir.

58

Birincisinde kesik grlt tipi etkindir. kincisinde ise termal grlt nem kazanr. Bunun
sonucu olarakta her iki transduserdeki belirsiz hatalar temelde birbirinden farkldr.

c-)Foton transduserleri:
ok deiik foton transduserleri mevcuttur.
1-In enerjisinin yar iletken ve metal ara kesitinde akm oluturduu fotovoltatik hcreler
2-Inn kat foto duyarl yzeyden elektronlarn yaylmasna neden olduu fototpler
3-Inlara duyarl bir yzey ve bu yzeyden frlayan elektronlar arptrarak ilave elektronlar
ve bylece bir elektron elalesi oluturmaya yarayan ek yzeyler ieren fotooaltc tpler
4-Foto-iletken transduserlerde yari-iletken nlar absorplamas sonucunda oluan elektronlar
ve boluklar iletkenliin artna neden olur.
5-Silisyum fotodiyodlarda fotonlar ters-apraz pn bants boyunca iletkenlik artna neden
olur.
6-Yk-aktarm transduserlerinde fotonlarn absorplanmas sonucunda silisyum kristalinde
oluan ykler toplanp llmektedir.
d)ok kanall foton transduserleri:
Spektroskopide ok kanall dedektr olarak ilk kullanlan fotograf plakas veya film eridi
idi. Bu malzemeler spektrometrenin odak dzlemi boyunca spektrumun tm izgilerini ayn
anda kaydetmek amac ile yerletirilmiti. Fotografik belirleme baz emlsiyonlarn
kullanlmas ile 10-100 fotonu saptayabilecek dzeyde duyarldr. Bu tr dedektrlerin en
nemli snrlamas spektrum grntlerinin banyo edilmesi ve negatiflerinin alnp oradanda
emlsiyonlarn kararma derecesinin n iddetine dntrlmesi iin uzun srelerin gerekli
olmasdr. ok kanall modern transduserler tek bir yar iletken ip zerinde fotoelektrik
duyarllkl elementlerin ya dorusal yada iki boyutlu olarak dzenlenmesi ile olumutur.
Bu ip genellikle silisyumdan yaplm olup bir ka milimetre kalnlndadr. Elektronik
devresi her bir foto-duyarl elementinin elektriksel k sinyalini ya ardarda yada ayn anda
lme imkanna sahiptir. Spektroskopik almalarda ok kanall transduserler genellikle
spektrometrenin odak dzlemine yerletirilmi olup bu sayede spektrumdaki deiik ayrntlar
deerlendirilip ayn anda llebilmektedir. Gnmzde ticari spektroskopik cihazlarda
kullanlan tip ok-kanall dzenek mevcuttur. Foto-diyod serileri (PDA) yk-enjeksiyon
dzenekleri (CID) ve yk-elemi dzenekler (CGD). Foto-diyod dzenekleri bir boyutlu
transduserler olup foto duyarl elemanlar transduser yzeyi zerinde izgi halinde
dzenlenmitir. Bunun aksine foto-duyarl yk-enjeksiyon ve yk-elemi transduserlerde
iki-boyutlu dzende sralanr. Yk-enjeksiyon ve yk-elemi transduserlerin her ikiside
transduser yzeylerinin deiik alanlarnda transduser fotonlarn oluturduu ykleri
toplamak ve ksa aralklarla toplanan yk miktarn lmek sureti ile alr. Her iki
dzenektede lmler yklerin bir yerde toplanp lme alanna iletimi ile gerekletirilir.
Bu sebepten dolay iki tip transduserde bazen yk-aktarm dzenekleri (CTD) olarak
adlandrlr.

59

d-1)Fotodiyod serileri:
Fotodiyod serisinde fotoduyarl elemanlarn her biri kk silisyum foto-diyodlar olup her
biri ters-ynlenmi pn balantldr. Foto-diyodlarn her biri tek bir silisyum ip zerinde
byk bir entegre devrenin bir parasdr. Diyod serisini oluturan entegre devre ayn
zamanda her diyod iin bir toplama kapasitr ve bir anahtar ayrca mnferit diyod-kapasitr
devrelerini sras ile tarayan devreler ierir.
e)Foto-iletken transduserleri:
Yakn infrared blgedeki (0,75-3 mikrometre) nlarn taranmasnda kullanlan en duyarl
transduserler bu blgedeki nlar absorpladnda direnci den yar iletkendir. Fotoiletkenlerin faydal aralklar birbirlerine yakn enerji seviyeleri arasndaki geilerden
kaynaklanan ve termal yolla artan grlt akmn azaltmak iin sistemi soutarak uzak
infrared blgeye kadar geniletilebilir. Foto-iletkenkerin bu tr uygulamalar infrared
blgedeki fourier dnml cihaz tasarmlarnda nemlidir. Kristal yapl yar iletken
kurun, kadmiyum, galyum ve indiyum gibi elementlerin slfr, selenr ve antimonr
tuzlarndan yaplmaktadr. Bu maddeler nlar absorplaynca ba elektronlar elektrii
serbeste iletebilecekleri bir enerji dzeyine kar. Kurun slfr oda scaklnda
kullanlmas nedeni ile foto-iletken maddeler arasnda en fazla uygulama alan bulmu
olandr. Kurun slfr transduserler 0,8-3,0 mikrometre aralnda (12500-3300cm-1)
duyarllk gsterirler. Bu bileiklerden oluan ince bir tabaka cam veya kuvars plakalar
zerinde toplanarak hcreler oluturulur. Tm dzenek vakum ortamnda tutularak yariletkenin atmosfer gazlar ile reaksiyonu engellenir.
f)Termal transduserler:
Normal bir foton transduseri infrared blgede fotonlarn foto emisyona yetecek enerjide
olmamalar yznden kullanlmamaktadr. Bu sebeple bu durumlarda termal tansduserler
veya foto-iletkenlie dayanan transduserler kullanlmaktadr. Termal transduserlerde nlar
kk bir siyah cisim zerine drlerek absorplanrlar. Sonunda oluan scaklk art
llr.Tek bir infrared n kaynann n gc kktr.(10-7 - 10-9 W) bu yzden eer
llebilir bir scaklk deiiminin tesbiti isteniyor ise absorplayc elemann s kapasitesinin
mmkn olduu kadar kk tutulmas gereklidir. Bu konuda yzeye tm infrared demetinin
drlmesine allrken absorplayc elementin boyutlar ve kalnl optimize edilir. En iyi
artlar altnda belirlenebilen scaklk deiimi binde bir kelvin dzeyindedir. nfrared
nlarn termal yolla lmedeki en nemli problem bu deiime evreden termal dedektrler
vakumda tutulurlar ve dier cisimlerden kaynaklanan nlardan perdelenirler. D termal
kaynaklardan kurtulabilmek iin ayrca n demeti kesicisi kullanlarak modle edilebilir. Bu
yolla analit sinyali, dnmden sonra kesici frekans ile d grltlerden elektronik yolla
ayrlrki bu grltler zamanla pek deiiklik gstermez.
f-1)Termo iftler:
Termoiftlerin basite eldesinde bakr ve kostantan gibi birbirine benzemeyen iki metal telin
ularndan kaynatlmas ile yaplr. Bu iki balant arasnda oluan
potansiyel,
balantlarndaki scakln fark ile deiim gstermektedir. nfrared nlar iin kullanlan
transduser balant ya ok ince bizmut ve antimon tellerinden yaplr. Yada alternatif olarak
yaltkan bir destek zerine buharlama yolu ile metal kaplanarak elde edilebilirler. Her iki

60

halde de balantnn daha iyi absorpsiyon yapabilmesi iin siyahlatlr ve infrared nlar
geiren pencereler ieren vakumlu bir kaba yerletirilir. Referans balant genellikle aktif
balant gibi ayn kap iinde olabilir ve s kapasitesi nisbeten daha byk bir malzemeden
seilir ve gelen nlardan dikkatlice korunur. Analitin sinyali modle edildii iin
balantdaki iki ucun scaklk farklar nemlidir. Bu sebeple referans ucun scaklnn sabit
tutulmas gerekmez. Duyarll artrmak iin seri olarak belirli sayda termo iftler
balanarak termopil ad verilen sistemler imal edilmektedir. yi tasarlanm bir termo ift
transduser 10-6 K 'lik bir scaklk farkn lebilecek yetenektedir.
f-2)Bolometreler:
Bolometre bir tr diren termometresi olup platin veya nikel gibi metal eritlerden veya yariletkenlerden olumutur ve burada ikinci tip dzenekler termistr olarak adlandrlrlar. Bu
gibi maddelerin direnleri scakln fonksiyonu olarak byk oranda deiim gsterir.
Sorumlu element n ssn absorplayabilmesi iin kk ve siyahlatrlm olarak
hazrlanr. Bolometreler orta infrared blgede dier infrared transduserler gibi yaygn olarak
kullanlmazlar.
f-3)Piroelektrik transduserler:
Piroelektrik transduserler tek kristal yapl piroelektrik malzemeden oluan ince tabakalar
olup zel termal ve elektrik zellikler gsteren yaltkan(dielektrik) maddelerdir. Triglisin
slfat (genellikle dteryumlanm veya belirli oranlarda glisin yerine alanin geirilmi)
infrared transduser imalinde kullanlan nemli piroelektrik malzemedir. Dielektrik malzeme
boyunca bir elektrik alan uygulandnda bykl dielektrik sabitinin fonksiyonu olan bir
elektrik polarizasyonu oluacaktr. Dielektriklerin ounda d alan kaldrldnda
indklenmi polarizasyon ok hzl olarak sfr deerine ular. Piroelektrik malzemelerde
bunun tersi olarak alann ortamdan kaldrlmasndan sonra scakla bamllk gsteren
polarizasyon kalkmaldr. Bylece iki elektrod arasna (bunlardan birisi infrared nlara
geirgendir) piroelektrik malzemeyi yerletirerek scakla bal bir kapasitr oluturulur.
Bunun scakln infrared nlarla nlayarak deitirmek sureti ile kristal boyunca yk
dalm deiirki bu sayede kapasitre bal d elektrik devrede llebilir bir akm oluur.
Bu akmn iddeti kristalin yzey alan ve polarizasyonun scakla bal deiim hz ile
doru orantldr. Piro elektrik kristaller curie noktas denilen scakla stldnda
polarizasyon zellii kaybolur. Triglisin slfat iin curie noktas 47 oC' dr. Piro elektrik
transduserler bir interferometreden alnana zaman-baml sinyaldeki deiimlerin
izlenmesine izin verecek kadar hzl cevap sreleri gsterirler. Bu nedenle fourier dnml
IR spektrometrelerin ounda bu tr transduser kullanlmaktadr.
V-Sinyal ilemcileri ve gstergeler:
Sinyal ilemcisi; transduserden alnan elektrik sinyalini ykselten elektronik bir dzenektir.
Buna ilaveten sinyali doru akmdan alternatif akma (veya tersi) deitirebilir, sinyalin faz
deiimi salayabilir ve sinyale istenilmeyen bileikleri uzaklatrabilir. Modern cihazlarda
pek ok tip gsterge uygulama alan bulmutur. Bunlar arasnda d'Arsonval sayac, dijital
saya, potansiyometre sklalalar, kaydediciler ve katod n tpleri saylabilir.
a)Foton sayac:

61

Foto oaltc tpten alnan kt dedektr yzeyine ulaan her bir foton iin bir elektron
puls'undan ibarettir. Genellikle bu analog sinyal foto-katoda fotonlar geliigzel arpt iin
meydana gelen dalgalanmalar yok etmek zere filtre edilir ve doru akm potansiyeli veya
akm olarak llr. Bu tr lme teknikleri uzun sre x-nlar demetlerinin ve radyoaktif
trlerin bozunmalarndan oluan nlarn glerini lmede kullanlmtr.
VI-Fiber optikler:
VI-a)Optik fiberlerin zellikleri:
Optik fiberler cam veya plastikten yaplm ince tele benzeyen yaplar olup nlar yzlerce
metreye hatta daha uzun mesafelere tayabilirler. Optik fiberlerin aplar 0,05 mikrometreden
0,6 cm' ye kadar deiebilir. Eer grnt nakledilecek ise ular eritilerek kaynatlm fiber
demetleri kullanlr. Fiberlerin esnek olmas organ grntlerini inceleyen kiilere ulamasn
salar. Optik fiberler cisimlerin sadece grntlerini incelemek iin deil onlar stmadan
aydnlatabilmek iinde kullanlabilmektedir. Uygun yap malzemesinin seilmesi ile
ultraviyole, grnr blge veya infrared nlar iin fiberler imal edilebilmektedir.
VI-b)Fiber optik sensrler:
Bazen opstrodlar olarakda anlan fiber optik sensrler bir optik fiberin ucunda tutuklanm bir
reaktif faz ierirler. Bu reaktif ile analitin etkilemesi sonucunda fiber optik zerinden
dedektre giden nlarn absorplanmasnda bir deiim meydana gelecektir. Bu deiim optik
fiberle dedektre gider, fiber optik sensrler genel olarak basit, pahal olmayan ve kolaylkla
minyatrze edilebilen dzeneklerdir.
VI-c) Sinyaller arasnda zaman farklandrlmas iin fiber optikler:
Optik fiberlerin en zekice uygulamalar farkl uzunluklardaki liflerin kullanlmas ile eitli
kaynaklardan gelen optik sinyallerin tek bir dedektr zerine farkl zamanlarda ulamas
sasna dayanr. Zaman-ayrml belirlemenin numunelerdeki belirli bir analitin ayn anda ve
tek bir lm sistemi ile tayinini mmkn klar. Dedeksiyon birletiricisinin kalbi yldz
birletiricidir.

62

BLM-VII
ANALZLERDE KULLANILAN CHAZLARIN ALIMA PRENSPLER:
Kimyasal analizlerde kullanlan cihazlar maddelerin bir takm fiziksel ve kimyasal
zelliklerinden faydalanarak analizcilerin maddeler hakknda bilgi edinmesini salayan
aralardr. Bir analitik cihaz allan sistem ile analizci arasnda iletiimi salamaktadr.
Analizden alnacak bilgi iin nce analiz zerine bir uyarcnn verilmesi gerekir. Bu uyarc
bir elektromagnetik n, elektrik, mekanik veya nkleer enerji olabilir. Bu analiz rerine
dnlen uyarc sistemden miktar ve deeri fizik ve kimya kurallar ile aklanabilen bir
cevap sinyalinin analizden kmasn salar. Alnan bilgi uyarc ile madde arasndaki
etkileim sonras meydana gelen olay kapsar. Buna bir rnek vermek gerekirse VIS ( grnr
blge ) blgesinden dar bir n demeti madde zerine dnr ise analiz tarafndan nn
absorpsiyonunun llmesi verilebilir. In iddeti numune ile etkileim ncesi ve sonras
llr. Bu iddetlerin birbirine oran numunedeki analizin deriimi ni verecektir. lme
ileminde bilginin bir ekilden bir baka ekilde dntrlmesine yardmc olan bir ok
dzenek bulunmaktadr. Bu dzeneklerin nasl altklarn anlamak iin bilginin nasl
kodlandnn veya karakteristik elektriksel sinyal (potansiyel, akm yk) olarak bir sistemden
dierine nasl dntrldnn ok iyi anlalmas gereklidir. Bilgilerin elektriksel olarak
kodlama modlar na veri alan denir. Elektriksel olarak bir bilginin bir ekilden baka bir ekle
dntrlmesine rnek olarak; Bir su ierisinde organik bir maddenin deiimini bulalm.
Bunun iin n organik bileik zerine gnderdiimizde n organik bileik ile etkileir ve
bu organik bileie zg bir spektral blgede floresans emisyonu olumasn salar. Oluan
nn iddeti deriim ile orantldr. Organik bileime ait olmayan nlar bir optik filtre ile
ortamdan uzaklatrlr. Elektriksel olmayan ortamda bulunan floresans nn iddeti giri
transdseri ad verilen bir cihaz ile elektriksel alana dntrlerek kodlanr. Bu ekilde bir
dntrcye foto-transdseri denir. Bu giri transdseri su ierisindeki organik bileikten
elde edilen floresans n, elektriksel alanda n iddeti ile orantl olan elektriksel akma
dntrlr. Elektriksel k sinyali ile yzeye verilen n iddeti arasndaki matematiksel
iliki transduserlerin dntrme fonksiyonu olarak adlandrlr. Foto-transduserden alnan
akm bir R direnci zerinden geirilerek bir potansiyel akm oluturur. Ohm kanununa gre
akm ile orantl olan bu potansiyel ayn zamanda floresans n iddeti ile de orantldr. Son
olarak saysal voltmetre ile potansiyel llr ve numunedeki organik maddenin deriimi ile
orantl bir deer olarak kaydedilir. Voltmetreler, alfa nmerik gstergeler, elektrik motorlar,
bilgisayar ekranlar ve daha bir ok benzer cihazlar elektriksel alandan gelen sinyalleri,
bilgileri, elektriksel olmayan alana dntrdkleri iin k transduserleri olarak
adlandrlrlar. Bu almalarda elde edilen analog alanlardaki bilgiler voltaj, akm, yk veya
g gibi elektriksel deerlerden birinin bykl olarak kodlanr. Analog sinyaller zellikle
elektriksel grlt, lm devreleri ile bu devrelerin evresinde bulunan dier elektronik
sistemlerin etkilemesinden kaynaklanr. Bu istenmeyen grltlerin arzu edilen verilerle
ilgili bilgiler haline dntrlmesine gerek yoktur ve bu gereksiz bilgilerin etkilerinin en aza
indirilmesi iinde yntemler gelitirilmektedir. Zaman alanlar ise bu alanlardaki bilgiler
sinyal genlii deil de sinyal dalgalanmalarnn zamanla deiimi olarak depolanr. Periyodik
sinyaller oluturan cihazlarda birim zamanda sinyal devir says frekans, her bir devir iin
gereken srede periyodik olarak adlandrlr. Frekans alanda da bilgilerin kodland

63

enstrmental sistemlere Raman spektroskopisi rnek verilebilir. Bu yntemde fotonlarn

dedektre var frekanslar, analizin emisyon iddeti ve dolaysyla deriimi ile orantldr.
Saysal alanlar ise verilen (dijital alanda) iki dzeyli ema ile kodlanr. Bilgiler bir lamba, bir
n, emisyon diodu veya anahtar gibi dnlebilir. Bu dzeneklerin zellii her birinin
yalnzca iki konumunun olmasdr. rnein lambalar veya anahtar a-kapa (on-off) prensibine
gre alrlar. Bu tr sistemlerde dedektrler, transduser ve alglayc terimleri ou kez ayn
anlamda kullanlmakla beraber aralarnda biraz anlam fark bulunmaktadr. terimden en
genel olan dedektr terimi basn, scaklk, elektriksel yk, elektromanyetik n nkleer n
tanecikler veya molekller gibi parametrelerden birinin evresindeki deiimleri alglayan
kaydeden veya gsteren bir mekanik, elektriksel veya kimyasal dzenei ifade eder. Bazen
tm cihazlar iin dedektr terimi kullanlr. Dedektr tanm genelde fiziksel ve kimyasal
byklkleri gsteren ve kaydeden tm cihaz iin geerli olmaktadr. (rnein HPLC
sistemlerinde kullanlan UV dedektr gibi) Transdser terimi ise elektriksel olmayan
alandan bilgileri elektriksel alana veya tersine dntren dzenekler iin kullanlmaktadr.
Foto-diodlar, foto-oaltclar ve yzeyine den n iddeti ile orantl olarak akm veya
potansiyel oluturan dier elektronik foto-dedektrler bu tr dntrclere rnek verilebilir.
Alglayclar (sensrler) ise geni bir anlamda kullanlr. Alglayclar kimyasal seici tanma
faz ile balantl bir tranduserden ibarettir. rnein optik ile kapl foto-transduserlerdir.
Kuvars kristal mikro terazi zellikle ilgin ve retici bir alglaycdr. Bu ara kuars n piezoelektrik zelliinden yararlanarak yaplmtr. Kuvars mekanik olarak deforme olduu zaman
yzeyinde elektriksel potansiyel oluur. Bununda tesinde kristalin yzeyine potansiyel
uyguland zaman kuvars kristal deforme olur. Bir kristal uygun bir elektriksel devresine
balanrsa kristalin ktlesi ve ekline bal olan sabit bir frekansta titreim yapar. Bunun iin
ktle sabit kalmaldr. Baz kristallerin bu zelliine prezo-elektrik etki ad verilir. Kuvars
kristallerinin bu zellii bir ok doru ve duyarl analitik cihaz yapmnda kullanlan modern
duyarl sayclarn, frekans lerlerin temelini oluturmaktadr. Piezo-elektrik ktle
alglaycs, analitik bir zelliini bir elektriksel bykl (kuvars kristalinin frekans)
dntrmede kullanlan bir transdusere ok iyi bir rnektir. Bu rnek ayn zamanda
alglayc ile transduser arasndaki fark da belirtmektedir. Kuvars kristali mikro terazide
transduser kuvars kristalidir. Polimerik kaplama ise seici ikinci fazdr. Transduser ve secici
faz birlikte alglayc oluturur.
Bilgisayar terminolojisi:
1--Bitler:
Bilgisayarlarda aralarndaki voltaj fark 2-5 V olan ve 8 tanesinin oluturduu gruba
byte ad verilir. Bir seri parasn veya bir talimat temin etmek zere yan yana dizilmi
byteler serisine kelime denir. Kelime bana bit veya byte says bilgisayarn tipine baldr.
8,16,32 veya 64 bitlik veya 1,2,4 veya 8 bytelik bilgisayarlar piyasada mevcuttur.
2--Kayt birimleri:
Dijital bilgisayarlarn ana paralarndan biri btn bir byte veya kelimeyi depolayabilir
kayt birimleridir. rnein 16 bitlik bir saya 16 bitlik kelimeyi kaydedebilen bir kayt
nitesidir. Bir kayttaki bilgi eitli biimlerde ilenebilir. rnein bir kayt silinebilir.
Yani btn bitler sfrlanabilir. Bir kayttaki bitler tamamlannca kaydedicinin paralar
bir dierine transfer edilebilir. Yani her 10a ve her 0,1 deitirilebilir. Bir kaydn ierii
bir baka kayda aktarlabilir. Ayrca bir kayt bir baka kayt ile toplanabilir, karlabilir,
arplabilir veya blnebilir. Bu ilemlerin uyguland kaytlar ou zaman akmlatr

64

adn alr. Bir hesaplama veya bilgi iletim sreci ne kadar karmak olursa olsun uygun bir
zm algoritmas varsa kayt niteleri aralarnda ilemler yaplabilir. Algoritma bir
zme ulamak iin uygulanacak her bir basaman ayrntsn verecek bir ifadedir. Bir
veya daha ok algoritma topluca bilgisayar program adn alr.

3-Donanm ve yazlm:
Bilgisayar donanm (hardware) bilgisayar meydana getiren fiziksel dzeneklerdir. Disk
srcleri, yazclar, saatler, hafza niteleri, bilgi ulam modlleri ve aritmetik mantk
niteleri bunlara rnektir. Yazlm (software) ise bilgisayardaki programlarn emirlerin ve
bunlarla dolu disklerin toplamdr. Donanm ve yazlm iyi bir bilgisayar retmek iin ayn
derecede nemli iki unsurdur. Hatta yazlm maliyeti bazen bilgisayar kadar masrafl
olabilir. Bu durum zellikle zel amalar iin tasarlanm bilgisayar iin geerlidir. Veri
ileme, grafik aktrma ve istatistik analizler zel uygulama rnekleridir.
4-Bilgisayarl cihazlarn iletim yollar:
1-Off-line yntemi:
Bu yntemde veriler kullanc tarafndan alnp ilenmesi iin bilgisayara aktarlr.
2-On-line yntemi:
Bu yntemde cihazla bilgisayar arasndaki iletim bir elektronik ara balant (interface)
ile dorudan salanr. Cihazdan gelen sinyal ara balantda uygun forma sokulur,
dijitalletirilir ve depolanr. Burada bilgisayarn grevi ok geni hafzas ile veri depolama ve
bu verileri ilemede gerekli talimat salamaldr.
3-n-line yntemi:
Bu yntemde bir mikrobilgisayar veya mikroilemci cihazn bir parasdr. Burada kullanlan
bilgisayar yoluyla cihazla iletiim kurar ve komut verir. Fakat bu yntemde bilgisayarn
programlanmas iini kullanc yapmaz. Bu ou zaman mmkn olmakla birlikte hazr
yazlm program olduu iin gereksizdir. Ticari cihazlarda genellikle rutin kullanm iin bir
yazlm mevcuttur ve istee bal veri eriimini veya iletiim iin zel programlama istenirse
uygun bir dil mevcuttur. n-line ve on-line iletimde veriler bilgisayara gerek zamanda yani
cihazdan ktklar anda yklenir. ou zaman bir cihazn veri retim hz bilgisayarn veri
eriim hznn kk bir kesri kadardr. Bu durumda verilerin cihazda ortaya k anlar
arasndaki sre bilgisayarn verileri ilemesi iin yeterlidir. Veri ileme demek deriim
hesaplama, grafik dzeltme, verinin daha nceden depolanm verilerle birletirilip
ortalamasnn alnmas, sonular grafie geirme gibi ilemleridir. Verilerin annda ilenmesi
demek bir yandan verilere eriilirken ayn zamanda veri ileme demektir. Mikro
bilgisayarlarn hz ve hafzas ok gelitiinden annda bilgi ileme imkanlar artm
bulunmaktadr. Potansiyometrik titrasyonlar otomatik yapan mikro ilemci kontroll bir
cihaz annda ilem yapan bir sistem rnei olarak dnebiliriz. ou zaman byle cihazlar
okuduu potansiyeli reaktif hacmine kar saysal olarak kaydetmek iin gerekli hafza ile
donatlmtr. Ayrca titrasyon sonucunda rapor etmek iin gerekli bilgilerde yklenmi
durumdadr. Byle cihazlar potansiyelin hacimle deiiminin birinci trevini annda alabilir

65

ve bu bilgiyi motora bal rnga dan reaktife damlatma hzn ayarlamak iin kullanlabilir.
Titrasyonun balarnda potansiyel deiim hz kk iken trev kktr ve titrant hzl
damlatlr. Edeerlik (dnm) noktasna yaklalrken trev byr ve bilgisayar titrant n
damlama hzn yavalatr. Dnm noktasn geince bu sre tersine dner.

Bilgisayar bileenleri
1-Merkezi ilem birimi:
Bilgisayarn beyni merkezi ileme nitesidir. Mikro bilgisayarlarda ise bu ii mikro ilemci
chip (cip) ler grr. Bir mikro ilemci kontrol ve aritmetik mantk nitelerinden oluur.
Kontrol nitesi bilgisayarn hafzasna yklenmi bir program kullanarak ilemlerin yapl
srasn ve dzenini belirler. Kontrol nitesi girdilerden gelen bilgiyi, hafzadan gelen emir ve
komutlarla deerlendirir ve bu emirleri aritmetik mantk nitelerine gnderir ve bu bilgiler
kt haline dntrlerek hafzaya alnr. Bir (PU nun aritmetik mantk nitesi ALU) bir seri
kayt nitesi ve akmlatrlerden olumutur. Bu nitede ikili sistem aritmetii ve mantk
ilemlerinin ara sonular toplanr.
2-Tayclar:
Bilgisayarn eitli paralar, hafzas ve yardmc donanmlar tayclar yardm ile
birletirilir. Bu tayclarn her biri bir ok iletim bantlarndan meydana gelmitir.
Bilgisayarlarn bileenleri arasnda hzl bir iletiim olmas tayclarn paralel hatlarnn bilgi
ykl dijital sinyalleri ayn anda ulatrmasyla gerekletirilir. CPU larn i tayclarndaki
hat says bilgisayar tarafndan ilenen kelimenin bir saysna eittir. rnein 16 Bit lik bir
CPU iin i tayclarnda 16 paralel iletiim hatt bulunur. nk her hat 16 bit ten birini
iletir.
5-Hafza:
Bir bilgisayarda hafza CPU ya dorudan ak olan bir bilgi depolama nitesidir. Hafza hem
veri hem de program bilgileri bulunduu iin her programlama basamanda CPU un en az
bir defa hafzaya ulamas gerekir. Hafzadan bilgi istemek iin gerekli olan zaman dilimine
hafzann eriim sresi denir. Bu sreler genellikle nano-saniye mertebesindedir.
-Hafiza ipleri:
Bir hafza cipinin temel yap birimine hcre denir. Her hcrenin iki mantk dzeyi vardr.
Yani her hcre bir bilgi bitini depolayabilir. Tek bir silisyum hafza cipin de bu hcrelerden
bir ka milyar tane bulunur. Tek tek hcreler hafza cipleri zerinde sra haline dizilir. Hafza
cipleri de baskl devre levhalar zerine monte edilir ve bu levhalar bilgisayarn kasasna
dorudan balanr. Tipik olarak PC lerin 8-32 megabyte lik hafzalar vardr. Hafzadaki
bilginin adreslenmesi ve depolanmas ya retim esnasnda yaplmlar ya da CPU tarafndan
kontrol edilir. Bu yzden ou kimyagerin bilgisayarn hafzas hakknda ok fazla ayrnt
bilmesine gerek yoktur. Ama kullanlan terminatrn bilinmesi faydal olacaktr.
-Hafza tipleri:

66

Mikro bilgisayarlarn bir ounda iki tip hafza vardr. Bunlar serbest eriim (RAM) ve sadece
okuma hafzas (ROM) trlerdir. Serbest eriim terimi biraz yanltcdr. nk ROM
hafzasna da serbeste eriilebilir. Burada serbest eriim hafzadaki btn depolama
nitelerine eit ekilde ve yaklak ayn hzda eriilebildiini gstermek iindir. Dolaysyla
RAM iin yaz/oku, hafza terimini kullanmak daha doru olacaktr. Eski yar-iletken RAM
tipleri unutkand; yan hafza dzenli aralklarla tazelenmedike bilgiler kalc deildi.
Gnmzde RAM nitesi 8 saatten daha uzun sre elektrik kesildiinde her hangi bir bilgi
kaybn nlemek iin pilli g destekleri ile donatlmlardr. Bu tip hafzalar kapatldnda
bile bilgiyi hafzalarnda tutan kk hesap makinelerinin hafzalarna benzerler. ROM tr
hafzalar ise retim aamasnda yerletirilen kalc komutlar ve bilgileri tarlar. Bu hafzalar
cihazn kullanm mr boyunca hep ayn kaldklar iin gerek anlamda sabit olan
hafzalardr. ROM hafzasnn ierii yeniden programlama ile deitirilemez ROM tipi
hafzalardan ksmen deimesi ile EPROM (Escessable Programa Read Only Memory) veya
silinebilir PROM tipi hafzalar elde edilmitir. Bunlarda programn ierii ultraviyole nlara
maruz braklarak silinebilir. Silme ileminden sonra hafza zel bir cihaz kullanlarak
yeniden programlanabilir. Nispeten basit mantk sinyalleriyle yeniden programlanabilen
ROM larda mevcuttur. Baz tr ROM larda devreye giren bilgisayar sisteminin aln yapan
otomatik programlar bulunur. Bir bilgisayarn sistem bilgilerinin elektrik kesildiinde yeniden
programlanmas gerekiyorsa, byle veriler pille alan bir RAM da depolanr.
Mikrobilgisayarlarda kk hesap makinelerinde eitli matematik ilemleri yapmak iin
gerekli, programlar depolamada ROM niteleri gereklidir. Logaritma alma, stel
trigonometrik ilemleri yapma, ortalama, standart sapma en kk kareler parametreleri gibi
eitli istatistik deerleri bulma, ve sonular bilimsel veya mhendislik geleneine gre
formatlama da ROMa kaydedilmi algoritmalar gereklidir.
-Bilgi depolama cihazlar:
Daha nce manyetik bantlar kullanlrken imdi bu manyetik bantlarn yerini disketlere ve
hard-disklere brakmtr. Disketlerin depolama kapasiteleri devaml artmaktadr. Disketlerin
kapasitesi 1,4 megabyteden 100 megabyteye kadar deimektedir. Yeni sistemde 10
gigabytenin zerinde hard-diskler mevcuttur.Birok hard disk iin eriim zaman 10-30
mikro saniyedir. CD-ROMlar 750 megabytelik bilgi depolama hacimlerine sahiptir.
4- Girdi kt Sistemleri

Girdi/ kt sistemleri kullanc ile bilgisayar arasndaki iletiimi salarken bilgisayarn girdi
paralar klavye manyetik bantlar, diskler. CD ROM ve analitik cihazlardan kan ilenmi
sinyallerdir. kt paralar ise kaytlar, yazclar, iziciler, katot, n tpleri ve manyetik
bantlar ve disklerdir. Dikkat edilirse yukardaki paralarn ou analog sinyaller retir ve
kullanlrken bilgisayarlar sadece dijital sinyallere cevap verebilir. Bu nedenle girdi/kt
sisteminin nemli bir paras verileri bilgisayarn kullanlabilecei forma dntren analog
dijital dntrcleri ve bilgisayarlardan gelen kty analog sinyallere dntren
dijital/analog dntrclerdir. Bilgi edinim modlleri, analitik bilgiye ilikin sinyalin elde
edilmesi ve analizi iin bilgisayar donanmnn nemli bir parasdr. Bu paralar dorudan
mikrobilgisayarn sistemine balanabilir. Ve bylece analog/dijital yol ile gerekleen bilgi
dnmne zemin hazrlar. Ana bilgisayar Lab-view veya Lab-windows gibi eitli yazlm
paketlerini kullanarak analizi ve uzun sreli veri depolama ilemlerini yerine getirir. Kullanc
ana bilgisayar ile de iletiim kurarak deneyin tamamlanmasn kontrol eder. Mikro
bilgisayarlar ve byle veri edinim modllerini kullanarak hemen hemen her cihaz ve deney bir

67

bilgisayara balanabilir ve bylece analiz verimini artrp enstrmental veriler grnr hale
getirilebilir.
Bilgisayar Yazlm:
1-Programlama:
Bir bilgisayar iletiim milyarlar anahtar 0 ila 1 konumuna getirmek demektir. Bir bilgisayar
program, programn her bir basamanda bu dmelerin nasl ayarlanacan gsteren
komutlardan ibarettir. Programdaki her komut bilgisayarn tepki verebilecei bir formda yani
ikili sistemdeki makine koduna gre yazlmaldr. Makine kodlamas ok yorucu, zaman alc
ve hataya ak bir itir. Bu yzden anahtar ayar basamaklarnn gruplar halinde yer ald
takm dilleri gelitirilmitir. Bu gruplar sembollerle gsterilmitir. rnein karma yap
komutu SUB ile gsterilebilir ve bu makine dilinde 101 in karldr. Program iin SUB a
iaretini hatrlatmak 101 i hatrlamaktan daha kolaydr. Makine dili ile programlamadan daha
kolay olsa bile takm programlama gene de zaman alcdr. Sonu olarak FORTRAN, BASIC,
APL, PASCAL, FORTH ve C gibi bir ok yzeyde programlama dilleri yazlmtr. Bu
dillerin yazlmasnn amac iletiimi daha hzl ve doru gerekletirmektedir. Bu st seviyeli
dillerde yazlan emirler compitler denilen bir program tarafndan ortak dile ve nihayet makine
diline evrilir. Bir bilgisayarn ve donanmnn ayrntl bir ekilde kontrol iin takm dilin
bilmek gerekir. Rutin veri giri klar ve yzey dzeyde donanm ilevlerinin kullanm iin
C programlama dili tercih edilir. Bilimsel aratrmalarda kullanlacak bilgisayarlar iin
FORTRAN en uygun dildir. Bu dil yaklak 40 yl nce yazlmtr. Ve en yaygn olarak
kullanlan bilim dilidir. Fortran formatn da pek ok alt program sunan ktphaneleri
yaygndr.
2-st dzey yazlm uygulamalar:
Bilgisayarlarda PC ann bir sonucu da renci, retmen, aratrmac gibi herkes iin
hazr pek ok faydal programn piyasaya kmasdr. BASIC, FORTRAN ve C gibi bilgisayar
dilleri kelime ilemleri, dil bilgisi kurallar, bilgi ilem idare sistemleri, internet balantlar
gibi pek ok kullanl paketler kmtr. Gnmzde metin dzenleme ilem gsterimi ve
grafik izimi iin pek ok kullanl programlar mevcuttur.
Bilgisayar uygulamalar

1-Pasifiye uygulamalar:
Bilgisayarn bilgi ilemi nispeten basit matematiksel hesaplama ile gerekleebilir. rnein
deriimler in hesaplanmas, veri ile ortalamas, hesaplama, en kk kareler analizi, istatistik
analiz ve pik alanlarn bulmak iin integrasyon gibi ok bilinmeyenli denklem gruplarnn
zm eriyi seip verilere uyarlama, ortalama ve fourrier dnmleri gibi daha karmak
ilemlerde yaplabilir. Bilgi depolama bilgisayarn dier bir pasif fonksiyonudur. rnein bir
gaz kromotografisi, ktle spektrometresi ne, (GC/MS) balanarak birlikte kullanldnda ok
gl bir analiz sistemi ele geer ve bu sistemle karmak numuneler analizlenebilir. Gaz
kromotagrafisi karmdaki tek tek bileenleri uygun bir madde ile doldurulmu kolonun k
ucuna ulama srelerinin farkll esasna gre ayrlr. Her bir bileen ktle spektrometresin
de elektronlarla veya baka taneciklerle bombardman edilerek oluan iyonik paralanma
rnlerin ktlesinden yararlanp tehis edilir. GC/MS cihazlar bir ka dakika da 100 kadar
spektrum retebilir. Bir maddenin ktle spektrumundan yapsn bulmak iin daha nce saf
maddelerle elde edilip depolanm spektrumlarla karlatrma ve tam bir uyum gsteren
68

spektrum bulununcaya kadar bu ilemi srdrmek gerekir. Bu ilem iin eer bilgisayar
kullanlmazsa, ok zaman alc olur. Ama bilgisayarn hard diskinde depolanm spektrumlar
yeni elde edilenlerle karlatrmak kolaydr ve ksa zamanda analitinki ne benzeyen bir
spektrum bulunur. Bir dakikadan ksa srede binlerce spektrum taranabilir.

2-Aktife uygulamalar:
Aktife uygulamalarda bilgisayar zamannn sadece bir ksmn bilgi depolamann ayrrken
geri kalann bilgi ilemeye ve cihazn kontrolne ayrr. Bu nedenle aktif uygulamalar deney
annda yaplan gerek zamanl ilemlerdir. ou modern cihazlarda bir veya daha fazla
mikroilemci vardr ve bunlar kontrol ilevi stlenmitir. rnek olarak monokromatrn
dalga boyu ve slit aral, kromatografik kolonlarn scaklk ayarlar, bir elektroda uygulanan
potansiyelin ayar, reaktife ilave hz ayar, bir pikin integrasyonuna balama annn ayar
verilebilir. GC/MS sistemlerinde bu uygulama ile bir bileenin kolondan k ann yakalayp
o anda ktle spektrumun verilerini toplama komutunu verir. Atomik emisyon tekniinde ise
element deriimlerinin tayini her element iin bir karekteristik olan bir dalga boyunda
emisyon piki yksekliklerinin lmn gerektirir. Burada bilgisayar nce hzl bir dalga
boyu taramas ile pikin dalga boyu blgesini bulur. Sonra maksimum kt sinyalinin dalga
boyunun tam deerini tespit iin o blgede yava tarama salar. Bu dalga boyunda iddet
lmleri tekrarlanr ve bylece sinyal/grlt oran uygun bir deer ykseltilmi ortalama bir
iddet bulunur. Bilgisayar ilemleri spektrumdaki her bir pik iin tekrarlar. Son olarak da her
bir elementin deriimlerini hesaplar ve yazl kt halinde verir.

69

BLM-VIII
ENSTRMENTAL ANALZ CHAZLARINDA KULLANILAN ALGILAYICILAR:
I-Dedektrler, Transduserler ve alglayclar (sensrler):
Dedektr, transduser ve alglayc terimleri ou zaman ayn anlamda kullanlmakla birlikte
aralarnda belirli bir anlam farklar bulunmaktadr. Bu terim en genel olarak teker teker ele
alndklar taktirde ;
Dedektr terimi;
Basn, scaklk, elektriksel yk, elektromanyetik n, nkleer n, tanecikler veya
molekller gibi parametrelerden birinin evresindeki deiimleri alglayan, kaydeden veya
gsteren bir mekanik, elektriksel veya kimyasal dzenee denir. Bazen tm bu cihazlar iin
dedektr terimi kullanlr. Enstrmental analiz kapsamnda dedektr kelimesi yukarda
belirtilen tanmlar erevesinde kullanlmaktadr. Dedektr sistemi tanm ise fiziksel veya
kimyasal byklkleri gsteren veya kaydeden tm cihazlar iin geerli olmaktadr. Buna bir
rnek vermek gerekirse HPLC sistemlerinde mobil faz ile birlikte kolon ierisinden elte
olarak kan maddeleri ekranda gstermek ve kaydetmek iin kullanlan UV dedektrleri buna
rnek olarak verilebilir.
Transduser terimi;
Elektriksel olmayan alandan bilgileri elektriksel alana veya tersine dntrebilen dzenekler
iin kullanlan bir terimdir. Fotodiodlar, fotooaltclar ve yzeyine den n iddeti ile
orantl olarak akm veya potansiyel oluturan dier elektronik fotodedektrler bu tr
transduserlere (dntrclere) birer rnek olarak verilebilir. Dier rnekler ise Termistrler,
basn gstergeleri, manyetik alan tansduserleri, elektriksel k verisi ile n iddeti gibi
giri parametreleri arasndaki matematiksel iliki transduserlerin aktarm fonsiyonu olarak
adlandrlr.
Sensrler (alglayclar) terimi;
Geni bir anlamda kullanlmaktadr. Kimyasal trleri srekli ve tersinir olarak izleyen analitik
cihazlar snf iin kullanlmaktadr. Bu sensrlere rnekler ise cam ve iyon seici elektrotlar,
oksijen elektrotlar ve fiber optik alglayclardr. Alglayclar, kimyasal seici bir tanma faz
ile balantl bir transduserden ibarettir. rnein opstrotlar zeri analitin fiziksel veya
kimyasal zelliklerine gre cevap veren bir fiber optik ile kaplanm olan foto
transduserlerdir. Kuvars kristal mikro terazi (QCM) zellikle ilgin ve bir o kadarda retici
bir alglaycdr. Bu ara kuvarsn piezo elektrik zelliinden yararlanlarak yaplmtr.
Kuvars mekanik olarak deforme olduu zaman yzeyinde elektriksel potansiyel oluur.
Bunun tesinde kristal yzeyine potansiyel uyguland zaman kuvars kristali deforme olur.
Bir kristal uygun bir elektrik devresine balanacak olursa kristalin ktlesi ve ekline bal

70

olarak sabit frekansta titreim yapar. Bunun iin ktle sabit kalmaldr. Baz kristal
maddelerin bu zelliine piezo elektrik etki ad verilir. Kuvars kristalin bir zellii bir ok
doru ve duyarl analitik cihaz yapmnda kullanlan modern duyarl saatlerin, sayalarn,
frekans lerlerin temelinin oluturur. Bir kuvars kristali baz moleklleri seici olarak
absorplayan bir polimer madde ile kapland taktirde molekller absorplandnda ktle artar
ve buna bal olarak kristalin rezonans frekans azalr. Yzeyinden molekl uzaklar ise
kristal orijinal frekansna dner.
M = Kristalin ktlesi
A = Yzey alan
F = Frekans
C = Orant sabiti olmak zere
M = Deien ktle ve
F = Frekans deiimi arasndaki iliki
F = CF M / A
eklinde bulunur.
Yukardaki eitlik kristalin frekansnn hassas bir ekilde llmesi halinde kristalin
ktlesinde meydana gelen kk deiimlerin llebildii grlr. Bylece 107 de birlik bir
frekans deiimi basit bir cihazlarla kolaylkla llebilir. Bu tip bir piezo elektrik
alglaycsnn tayin snr 1 pg veya 10 12 g kadar olduu bilinmektedir. Piezo elektrik ktle
alglaycs analitin bir zelliini (rnein ktle) bir elektriksel bykle (kuvars kristalinin
frekans) dntrlmesinde kullanlan transduserlere iyi bir rnek olmaktadr. Bu rnek ayn
zamanda alglayc ile transduser arasndaki farkda belirlemektedir. Kuvars-kristal mikro
terazide, transduser kuvars kristaldir. Polimerik kaplama ise seici ikinci fazdr. Transduser
ve seici faz birlikte alglayc (sensr) oluturur.
II-Elektriksel devre elemanlar ve devreler:
II-A-Yar iletkenler ve yar iletken dzenekler:
Elektronik devreler ounlukla transduser, yar iletken diyot ve vakum veya gaz dolu tpler
gibi bir veya birka tane dorusal olmayan dzenekler ierir. Diren, kondansatr ve
indktrlerden farkl olarak dorusal olmayan dzeneklerin giri ve k voltajlar veya
akmlar birbirleri ile dorusal orantl deillerdir. Bunun sonucu olarak elektriksel sinyalleri
ac den dc ye evirme (doru akm evirme) veya tam tersi voltaj veya akm ykseltme
veya azaltma (genlik modlasyonu) veya bir ac sinyalinin frekansn deitirme (frekans
modlasyonu) ilemlerinde dorusal olmayan bileenler kullanlr. Tarihsel olarak
incelendiinde vakum tpleri elektronik devrelerde kullanlan balca dorusal olmayan
cihazlardr. Daha sonra vakum tplerinin yerini daha ucuz, dk g kullanm, az s
retme, uzun mr ve daha dzenli olma avantajlarndan dolay tercih edilen yar iletken
tabanl diyotlar ve transduserler almtr. Gnmzde elektronik, byk miktarda milyonlarca
transistr diren, kondansatr ve iletkenin kk yar iletken ciplerin (yonga) ierisine
sdrld entegre devreler almtr. Entegre devreler bilim adamlarn ve mhendislerin
sadece fonksiyonel zelliklerini ve giri ve k karakteristiklerini bildikleri fakat detayl i
elektronik devresini bilmedikleri cipleri kullanarak olduka karmak yapda cihazlar
tasarlamasna ve yapmalarna imkan vermitir. Bir yar iletken; iletkenlii iletken ile yaltkan
arasnda olan bir kristal maddedir. Yar iletken malzemelerin silisyum ve germanyum gibi
elementleri, silisyum karpit ve galyum, arsenit gibi metaller aras bileikleri ve eitli organik

71

bileikleri ieren bir ok eidi vardr. Ancak elektronik dzeneklerde uygulama alan bulan
yar iletkenler silisyum ve germanyum kristalleridir.
II-A-1) Silisyum ve germanyum yar iletkenlerin zellikleri:
Silisyum ve germanyum grup IV elementleridir ve bu nedenle de ba oluumu iin drt
deerlik elektronu vardr. Bir silisyum kristalinde bu elektronlarn her biri baka bir silisyum
atomunun bir elektronu ile bir kovalent ba oluturacak ekilde bulunur. Bylece prensip
olarak kristal halindeki silisyum da serbest elektron yoktur ve malzemenin bir yaltkan olmas
beklenir. Ancak gerekte oda scaklnda bir elektronu bal halinden serbest hale geirecek
miktarda termal etkileme olur ve bylece elektron kristal kafesinde serbeste hareket eder ve
elektrik iletilir. Elektronun bu termal uyarlmas sonucu geride pozitif ykl bir yer brakr,
buna silisyum atomu ierisinde yaratlan boluk denir. Bolukta elektron gibi hareketlidir ve
kristalin iletkenlie katkda bulunur. Boluk hareketinin mekanizmas adm admdr, komu
silisyum atomundan bir ba elektronu, elektron boluu bir yere bylece bir yar iletkendeki
iletim, elektronlarn bir yndeki hareketi, boluklarnda dier yndeki hareketi ile ilgilidir.
Silisyum veya germanyum kristallerinin iletkenlii doplama (saflk katma) yolu ile ok fazla
miktarda artrlabilir. Bu olayda kk fakat kontrol edilebilen miktarda bir safszlk
ounlukla difzyon yolu ile stlan silisyum veya germanyum kristali ierisine sokulur.
Tipik olarak bir silisyum veya germanyum yar iletken arsenik veya antimon gibi bir grup V
elementi ile indiyum veya galyum gibi bir grup III elementi ile doplanr. Kristal kafesinde bir
silisyum atomunun yerine bir grup V element atomu girdiinde bir adet bal olmayan
elektron yapya dahil edilmi olur, bu elektronun iletimi salamak zere serbest hale
gelebilmesi iin sadece kk miktarda bir termal enerji gerekli olur. Elektronlarn bir
kovalent ba yapmayan blgeye hareketi iin fazla eilimleri olmadndan geride kalan
pozitif grup V iyonu bir hareket eden boluk oluturacaktr. Doplama ve ierisindeki ba
yapmayan elektronlar bulunan bir yar iletkene n-tipi yar iletken denir. nk burada negatif
ykl elektronlar ana yk taycsdrlar. Doplanmam kristalde silisyum atomlarna ait
boluklar vardr, ancak bunlarn says elektronlarn saysna gre kktr, dolays ile bir
n-tipi yar iletkende boluklar minr tayclardr. Bir p-tipi (pozitif tip) yar iletken, silisyum
veya germanyumun deiik elektronu olan bir grup III elementi ile doplanmas sonucu
oluur. Burada elektronlarn komu silisyum atomlarndan safszlk atomuna ait bo orbitale
atlamas sonucu boluklar oluur. Bu ilemin bir grup III atomuna negatif yk kazandrdna
dikkat edilmelidir. Boluklarn bir silisyum atomundan dier bir silisyum atomuna atlamas
sonucu daha nceki belirttiimiz ekilde ana tayclarn pozitif olduu bir akm meydana
gelir. Boluklar serbest elektronlardan daha az hareketlidir. Dolays ile p-tipi yar iletkenler
n-tipi yar iletkenlere gre daha az iletkenliklere sahiptirler.
II-A-2) Yar iletken diyotlar:
Bir diyotun bir ynde olan iletkenlii dier yne olan iletkenliinden daha byk olan
dorusal olmayan bir dzenektir. Tipik bir silisyum veya germanyum kristalinde bitiik n-tipi
ve p-tipi blgeler oluturarak yararl diyotlar retilmektedir. Bu iki blge arasndaki ara
blgeye p-n bants denir.
II-A-2.1 ) pn bantsnn zellikleri:
Bir pn bants indiyum gibi fazla miktarda p tipi safszl olan bir elementin, antimon gibi
n-tipi safszlk doplanm bir kk silisyum yongaya (cipe) difzyon ile katlmas sonucu
oluturulur. Bu tip bir eklem balant, p blgesindeki boluklarn n blgesine, elektronlarnda

72

ters ynde hareketini salar. Elektronlar ve boluklar zt ynde hareket ederken hareketli
yklerin azald ve bylece direncin yksek olduu bir blge oluur. Bu blgenin iki yannda
yk aktarlmas olduundan tr blgenin ular arasnda bir potansiyel fark oluur ve bunun
sonunda boluklar ve elektronlar zt ynde hareket etmeye balar. Boluklarn ve elektronlarn
difzyonundan oluan akm, elektrik alanda yk tayclarn gnden oluan akmla
dengelenir ve bylece net bir akm olumaz. Boalm blgenin ular arasndaki potansiyel
farknn bykl, pn balantsna yapmnda kullanlan malzemenin bileimine baldr.
Silisyum diyotlar iin potansiyel fark 0.6 V ve germanyum diyotlar iin bu yaklak 0.3 V
dir. Bir pn bantsnn bir pozitif potansiyel uygulandnda p-tipi malzemeden n-tipi
malzemeye doru olan akma kar kk bir diren vardr. Dier taraftan pn bants
boluklarn zt yne akmasna kar yksek bir diren gsterir ve dolays ile bir balant bir
akm dzelticidir.
II-A-3 ) Transistrler:
Transistrler temel bir yar iletken ykseltici ve devre ama-kapama dzeneidir. Bu dzenek
eskiden kullanlan vakum ykseltici tplerin fonksiyonunun aynsn yapar, yani giri
sinyalinden nemli miktarda daha byk genlikte bir k sinyali salar. En ok kullanlan
tpler,
a) ki kutup balant transistrler
b) Alan-etkili transistrler
II-B) kt okuma dzenekleri:
II-B.1) Osilopkoplar:
Osiloskop; kt okuma dzenei olarak bir katot nlar tpn kullanan ok faydal ve
kullanl bir laboratuar cihazdr. Hem analog ve hemde dijital osiloskoplar retilmektedir.
II-B.1.1) Katot nlar tp (CRT):
Bu sistemde grnt odaklanm bir demet ierisindeki elektronlarn havas boaltlm
fosforesans zellikli madde ile etkilemesi sonucu oluur. Elektron demeti belirli bir temel
potansiyelde tutulan ve stlan bir katot ile oluur. Bir ok anot-odaklama dzenei birka
voltluk potansiyelden oluarak hzlandrlan ince bir elektron demeti salar. Giri sinyallerinin
olmad durumda demet ekrannn ortasnda kk parlak bir nokta olarak grlr.
II-B.1.2 ) Yatay ve dikey kontrol plakalar:
Giri sinyalleri bir demet yatay ve dier demeti dikey saptran iki plaka kmesine uygulanr.
Cihazn anahtar 1 konumda olduu zaman iki ilgili sinyalin bir x-y grafiini CRTnin
yzeyinde grntlemek mmkn olur. Ekran fosforesans olduu iin noktann hareketi
srekli bir kl iz olarak grlr ve ksa bir zaman sonra bu parlaklk azalr. Katot nlar
tpnn en yaygn alma ekline yatay saptrma plakalarna bir testere dii tarama sinyali
uygulayarak noktann tpn merkezi yatay ekseni boyunca sabit bir hzla ve periyodik olarak
tarama yapmas salanr. Osiloskobun bu ekilde alabilmesi iin cihazn anahtar 2 konuma
getirilir. Osiloskop bu ekilde alr iken ekrann yatay ekseni zamana karlk gelir. Bu
durumda osiloskopun dikey gsterge plakalarna bir periyodik sinyal uygulanr ise ekran
periyodik sinyalin dalga biimini gsterir. Analog osiloskoplarn ounun tarama hz s/cm
ile 1ns/cm arasnda deiir.

73

II-B.2 ) Kaydediciler:
Tipik bir laboratuar kaydedicisi servo sistemin bir rneidir. Servo sistem; iki sinyali
karlatran ve bunlarn farklarn gerekli mekanik ayarl yaparak sfr yapan, yani srekli
sfr durumunu arayan bir sfrlama cihazdr. Modern kayt cihazlarnn ounda referans
sinyali kararl bir referans potansiyeli salayan, scaklk dengeleyici zener diyotlu voltaj
referans devresi tarafndan retilir. Potansiyometrenin k ile kaydedilecek sinyal arasnda
her hangi bir fark varsa bu fark bir elektronik blc vastas ile 60 Hz ac sinyaline
dntrlr. Elde edilen sinyal daha sonra mekanik olarak makara sistemi ile kayt cihaznn
kalemine potansiyometrenin kayan kontak noktasna balantl olan kk bir faz duyarl
elektriksel motoru altrmaya yeterli olacak kadar ykseltilir. Motorun dnme yn
potansiyometre ile kaydedilecek sinyal arasndaki potansiyel farknn sfra inecei,
dolaysyla motorun duraca ynedir. Motorun ynnn kontroln anlayabilmek iin bir
tersinir ac motorunun bir sabit (stator) ve dier dnen (rotor) iki bobin kmesinden meydana
geldiini belirtmek mmkndr. Bu bobinlerin bir tanesi rnein rotor 220 V ehir
cereyanndan beslenir. Dolays ile yn srekli olarak deien manyetik alana sahiptir. Dier
taraftan ac ykselticisinden gelen kt statorun bobinine verilir. Burada indklenen (oluan)
manyetik alan motorun dnmesine sebep olur. Hareketin yn stator akmn rotora gre olan
fazna baldr. Ancak stator akmn faz kaydedilecek sinyalin referans sinyalinden daha
byk veya daha kk olma durumuna bal olarak rotorunkinden 180 derece farkldr.
Dolaysyla ykseltilmi fark sinyali servo mekanizmann her iki ynden sfr haline
srlmesini salar. Bir ok laboratuar kayt cihaznda kat sabit bir hzla hareket eder.
Bylece sinyalin iddetinin zaman fonksiyonu olarak bir grafii elde edilir. Kayt kad kaln
makaradan geldii veya ald iin bu tip laboratuar kayt cihazlarna strip-chart kayt cihaz
denilmektedir. Modern laboratuar strip-chart kayt cihazlar 0.1den 20 cm/dakika ya kadar
uzanan hzlarda alabilir. ou kayt cihazlarnda bir mVdan bir ka Voltaja kadar uzanan
bir ok voltaj deerinin tam skala olarak seilmesi mmkndr. Dijital kayt cihazlar ve
grafik izerler yaygn olarak kullanlmaktadr. Burada kalem adml motor tarafndan srlr.
Motor saysal voltaj sinyallerine her voltaj pulsuna karlk dnmenin belirli bir oran kadar
dnerek cevap verir. Modern bilgisayarlar tarafndan srlen x-y grafik izgilerinde analitik
cihazlardan gelen verilerin grafiini izmek iin kalemi kad veya her ikisini hareket
ettirebilen servo motorlar kullanlr. Ayrca alternatif olarak verilerin grafiini srekli izmek
ve izilen grafiklere ait deiik saysal kaytlar tutmak zere toplama makinelernde
kullanlanlarn benzeri olan termal yazclarda kullanlmaktadr.
III- Amplifikasyon ve transduser sinyali lmleri
lem ykselticiler transduserlerden kaynaklanan elektriksel sinyallerin llmesi ve
ykseltilmesinde genel bir uygulama alanna sahiptirler. Bu sinyaller analitik cihazlarda
deriime baldr ve akm potansiyel ve elektrik ykn kapsar.
III-A- Akm lmleri:
Kk akmlarn doru olarak lm voltametri, kolometri, fotometri ve gaz
kromatografisinde popler olan iyonlama dedektrleri gibi analitik yntemlerde nemlidir.
Akmn llmesi de dahil btn fiziksel lmlerde lm ileminin llen sinyallerin
kendinde anlaml bir deiime yol ap amad konusuna nemli lde ilgi gstermektedir.
Bu ekilde bir deiim sz konusu olmas bir hata oluumuna iaret eder. Her bir lm ilemi
gerekte llen bykln onun lmnden nceki orijinal deerinden farkl olmasn

74

salayacak ekilde incelenen sistemi rahatsz eder ve dzensiz yapar. Bir akm lm iin
lm aletinin i direncinin minimum olmas gerekir ki bylece akm lm de deimez.
III-B- Potansiyel (voltaj) lmleri:
zeltilerin scaklnn ve iyon deiimlerinin tayininde potansiyel lmleri yaygn olarak
kullanlmaktadr. Scaklk belirleme uygulamalarnda transduser bir termo ift tir, deriim
belirlemesinde ise transduser bir iyon seici elektrottur. Yaplan aratrmalar voltaj
lmlerinin yaplabilmesi iin lm cihaznn direncinin voltaj kaynann i direncine gre
byk olmas gerektiini gstermektedir.
III-C- Diren ve iletken lmleri:
Bir analitik sinyale cevab elektriksel diren veya iletkenlik olarak veren transduserlerin
yaygn rnekleri; elektrolitik hcreler ve bolometri ve termistr gibi scaklk tepkili
dzeneklerdir. Bu dzenekler kondktometrik ve termometrik titrasyonlar da infrared
absorpsiyon ve emisyon lmlerinde ve eitli analitik uygulamalarda scaklk kontrol iin
kullanlmaktadr.
IV- lem ykselticilerin voltaj ve akm kontrollerinde kullanlmas:
IV-A- Sabit voltaj kaynaklar:
Bir ok enstrmental yntem potansiyeli kesin olarak bilinen ve bu potansiyeli deimeyen
gerekli akm salayan bir de g kayna gerektirir. Bu zellikleri salayan devrelere
potansiyostat denir.
IV-B- Sabit akm kaynaklar:
Sabit akm kaynaklarna amperostat denir. Bu tr kaynaklar bir ok analitik cihazda kullanlr.
rnek olarak bu cihazlar bir elektro-kimyasal hcreden sabit bir akmn gemesini salamakta
yaygn olarak kullanlrlar. Bir amperostat; akm nceden belirlenen seviyede tutacak ekilde
k potansiyelini deitirmek sureti ile hcrenin giri gcndeki deiime veya i diren
deiimine cevap verir.

75

BLM-IX
LABORATUAR CHAZLARI
A-TERMAL ANALZ YNTEMLERNN UYGULANDII TERMAL CHAZLAR :
Termal Cihaz

Maddeye kontroll scaklk program uygulandnda maddenin ve/veya reaksiyon rnlerinin

fiziksel zelliklerinin scakln fonksiyonu olarak lld bir grup tekniidir. Bu
yntemler polimerler, ilalar, mineral maddeler ve killer, metaller ve metal alamlar gibi
eitli rnlere uygulanabilmektedir.
1-TG (Termal gravimetri yntemi):
Termal gravimetrik analizde kontrol edilen bir atmosferdeki bur numunenin ktlesi, scaklk
veya zamann fonksiyonu olarak artan scakla (zamanla dorusal olarak) kar kaydedilir.
Ktlenin veya ktle yzdesinin zamana kar grafii termogram veya termal bozunma erisi
olarak adlandrlr.
-kullanlan cihaz:
Cihaz duyarl bir analitik terazi, frn, inert gaz atmosferi temin etme sistemi ve sistemin
parametrelerini kontrol edebilen bir mikro bilgisayar/mikro ilemciden oluur. stee bal
olarak bunlara ilaveten deney srasnda gaz atmosferini deitirmek iin istee bal temin
edilen baka bir gaz sprme sistemde sistemle birlikte istenebilir.
a)Terazi:
Ktlesi 1 mgdan 100 ga kadar deien numunelerde kantitatif bilgi salayabilen bir terazi
olmaldr.( En fazla tercih edileni 5-20 mg aralnda alan terazilerdir )
b)Frn:
Termogravimetri de kullanlan frnlarn ounda scaklk aral oda scaklndan balayp
1500 C ye kadar kan frnlar kullanlr. Frnn stma ve soutma hzlar, 0.1 C/dakikadan
200 C/dakikaya kadar bir aralkta seilerek alabilen sistemde olmaldr. (Argon veya Azot
frna gnderilen sistemde ykseltilmesi nlenir. Daha sonra frna oksijen gnderilerek
karbon karbondioksite ykseltilir ve son olarak kl miktarn lmek iin azot gaz
kullanlarak analiz tamamlanr.)
c)Cihaz kontrol verilerin ilenmesi:

76

Bir temogram da kaydedilen scaklk deeri numunenin gerek scakl ile ideal olarak zde
deerdedir. Scaklk numunenin iine kk bir termo-iftin dorudan daldrlmasyla
llebilir. Ancak bu yol termo iftin dolay numunenin katalitik bozunmas numunenin
kirlenmesi ve hatal tartmlarn elde edilmesi nedeni ile nadir olarak uygulanmaktadr. Bu
problemler nedeni ile kaydedilen scaklklar numune kabna mmkn olduu kadar yakn bir
yere yerletirilen kk bir termo iftle llr. Byle llen scaklklar numunenin gerek
scaklndan biraz kk veya byk olabilir. Modern termo terazilerde genellikle bilgisayar
ile rutin bir scaklk kontrol yaplr. Bu bilgisayar termometre iftin potansiyel kn
hafzasndaki (ROM) potansiyel-scaklk izelgesi ile otomatik olarak karlatrr. Mikro
bilgisayar termo iftin scakl ile ROM daki deerin farkn alarak stcnn potansiyelini
ayarlar. Bu yntem sayesinde seilen scaklk program ile numunenin scakl arasnda
mkemmel bir uyum elde edilmektedir. Bu yntemin uygulanmasna bir rnek vermek
gerektiinde kalsiyum, stronsiyum ve hafniyum iyonlarnn bir karmnn kantitatif
termometrik analizinde bu element iyonu da nce mono hidratl okzalatlar halinde
ktrlr. 320 C de her nn ktlesinin karbonatlara dnt grlr. Bundan sonraki
iki basamakta gzlenen ktle deiimleri nce CAO ve daha sonra SRO oluurken ortaya
kan karbondioksit kaybndan ileri gelir.
DTA (diferansiyel termal (analiz):
Bu analiz tekniinde numune ve referans madde arasndaki scaklk farkn uygulanan
scakln fonksiyonu olarak incelemektir. Genelde scaklk program uygulanrken
numunenin scakl (Ts) zamanla dorusal olarak artacak ekilde numune ve referans
maddeleri stlr. Numune ve referans madde scakl (Tr) arasndaki fark (T= Tr-Ts)
izlenerek numune scaklna kar grafie geirilir.
Kullanlan cihaz:
Birka mg numune (S) ve refarans madde elektrikle stlan frn ierisindeki numune ve
referans termo iftlerin yukarsna yerletirilmi kk alminyum tabaklar ierisine konur.
Referans madde almina, silisyum kalbur veya cam boncuk gibi bir inert madde olabilir.
Numune termo iftinin potansiyel k (ES) mikrobilgisayara gnderilerek numune scakl
nceden saptanm hzda ve dorusal olarak artacak ekilde frn giri akm kontrol edilir.
Numune termo iftinin sinyali ayn zamanda Ts scaklna dntrlerek diferansiyel
termogram yatay ekseni olarak kaydedilir. Numune ve referans termo iftler arasndaki
potansiyel fark (E) ykseltilir. Ve scaklk fark Eye dntrlerek dikey eksen olarak
kullanlr. Genelde diferansiyel termal dzeneklerdeki numune ve referans odalar azot gibi
inert bir gazn veya oksijen veya hava gibi aktif bir gazn dolamna msaade edecek ekilde
dizayn edilmilerdir. Baz sistemler ayn zamanda dk veya yksek basnlarn
uygulanmasn da mmkn klabilmektedir.
Genel prensipler:
Bir polimer maddenin uygun scaklk analizinde stlmasyla bozunmas sonucu elde edilen
piklerden faydalanarak diferensiyel termogramlarnn tespiti yaplabilmektedir. Bu
uygulamada T deki ilk azalma polimer maddenin cams geisi yznden olmaktadr. (bu
olay bir ok polimerin stlmas srasnda gzlemlenir.) Cams gei scakl Tg karakteristik
olup bu noktada cams amorf polimerler molekllerinin yaplarndaki byk ksmlarnn
birlikte hareketleri nedeni ile enerji kazanrlar. Polimerler cams gei scakl (Tg)
zerindeki bir scakla stlmas sonucunda cams yapsndan lastiimsi yapya geerler. Bu
77

geiin bir s alverii ile ilgili olmadndan dolay sonuta entalpi deiimi olmaz ve bu
nedenle de H = 0 dur. Ancak lastiin s kapasitesi camnkinden farkl olduundan elde
edilen eride (base line) taban izgisinde bir dme gzlenir. Bu gei srasnda entalpi
deimesi olmadndan bir pik gzlenmez.
Uygulamalar:
Diferansiyel temel analiz (DTA) doal ve sentetik rnlerin bileimlerini ve termal
zelliklerini tayin etmede yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrca termal analiz yntemleri
polimerlerin yap tayininde de kullanlmaktadr. Polimer maddelerin fiziksel ve kimyasal
zelliklerine gre deiik deiim oranlar gsterirler. Saf bir polimerin bile homolog
karmlar olmas ve tek bir kimyasal tr olmamas nedeniyle bir polimerin termal
geilerinin genellikle geni bir scaklk aralnda olacana dikkat edilmesi gerekir.
Diferansiyel termal analiz (DTA) polimerlerin dnda saf silikatlar, killer, ferritler,
seramikler, katalizrler ve camlar gibi inorganik bileiklerin termal zellikleri ile ilgili
lmlerinde de kullanlmaktadr. Bu almalardan fzyon desolvasyonu, su kayb,
ykseltgenme, indirgenme, absorpsiyon ve kat hal reaksiyonlar gibi olaylar hakknda bilgi
elde edilir. Diferansiyel termal analizlerin (DTA) en nemli bir kullanm alan da faz geileri
ile ilgili almalarda faz diyagramlarnn oluturulmasdr. Diferansiyel termal analiz ( DTA )
yntemleri organik bileiklerin erime, kaynama ve bozunma noktalarnn tayininde basit ve
doru yntemdir.
DSC ( Diferansiyel taramal kalorimetri )

Bu yntemde numune ve referansa s ak arasndaki fark, kontroll bir scaklk program

uygulayarak scakln fonksiyonu olarak inceleyen bir termal yntemdir. Diferansiyel
taramal kalorimetre ile diferansiyel termal analiz arasndaki temel fark DSC nin enerji
farklarnn lld kalorimetrik bir yntem olmas. DTA nn ise scaklk farknn
llmesine dayanmasdr. Her iki yntemde de kullanlan scaklk programlar birbirinin
benzeridir.
Cihaz:
Diferansiyel taramal kalorimetri verilerinin elde edilmesinde iki tip yntem uygulanr. G
dengeli DSC de burada numune ve referans maddeler ayr ayr stclarla scaklklar
eitleninceye kadar scaklklar dorusal olarak artrlr veya azaltlr. DSC de s aknda
numuneye ve referans maddeye s ak fark numunenin scakl dorusal olarak artarken
veya azalrken llr. Her iki yntem ile ayn bilgiler elde edilebilmesine ramen iki yntem
iin kullanlan cihazlar temelde birbirinden farkldr.
G dengeli DSC:
Bu sistemdeki cihazlar iki bamsz frna sahiptir. Bu frnlardan biri numuneyi dieri ise
referans str. Bu frnlar ok hzl stma, soutma ve scaklk dengeleme zelliine sahip
cihazlardr. Bu tr firmalarn tasarmlar genellikle her birinde 1 grama kadar numuneye gre
tasarlanmlardr. Frnlarn zerine numune ve referans tutucular yerletirilmi olup bunlarda
her iki malzemedeki scaklklar srekli olarak izlemek amacyla platin direnli termometre
yerletirilmitir. Bu frnlar scaklk kontrol byk bir s haznesinin ierisine
yerletirilmilerdir. Bu sistemlerde cihazla diferansiyel termogram alabilmek iin iki kontrol
devresi kullanlr. Biri ortalama scakl kontrol ederken dieri de diferansiyel scaklk

78

kontroln gerekletirir. Ortalama scaklk kontrol devresinde programlayc bir elektrik

sinyali oluturur ve bu sinyal numune ve referans tutuculardaki ortalama scaklklarla orantl
olarak ve zamann fonksiyonu olarak deiir. Bu sinyal bilgisayardaki numune ve referans
tutucularna daldrlan dedektrlerden gelen ortalama sinyallerle karlatrlr. Programlayc
sinyali ile ortalama platin sensr sinyali arasndaki fark numune ve referansn ortalama
scaklklarn ayarlamada kullanlr. Ortalama scaklk daha sonra termogramda yatay eksen
olarak kullanlr. Diferansiyel scaklk devresinde platin direnli sensrden alnan numune ve
referans sinyalleri bir karlatrma devresi ile hangisinin byk olduu tespit edilerek bir
diferansiyel oaltcya beslenir. oaltc k iki frnn g girii iin yle ayarlanr ki
sonuta her ikisinin scakl ayn olur. Bylece deney srasnda numune ve referans izotermal
dir. Her iki frnn g girilerindeki fark ile orantl olan sinyal veri biriktirme sistemine
aktarlr. Gteki bu fark genellikle miliwatt dzeyinde olup numune scaklna kar grafie
geirilen bilgidir.
Is akl DSC:
Bu sistemde numune ve referans maddelerine s aklar elektriksel olarak stlan konstantan
termoelektrik disk zerinde salanr. Alminyum dan yaplm kk tepsilere numune ve
referans madde yerletirilip konstantan disk zerindeki ykseltilebilen platformlar zerine
konur. Is disklerinden tepsilere oradan da numune ve referansa aktarlr. Numune ve
refaransa diferansiyel s ak chromel/konstantan termo-iftleri ile izlenir. Bu termo-iftler
platformlarn alt tarafna tutturulmu chromel diskleri ile konstantan platform arasndaki
balant oluturulur. ki tepside diferansiyel s aknn her iki termo-iftinin klarndaki
fark ile doru orantl olduu grlr. Numune scakl numune diskinin altndaki
chromel/Almel balants yardmyla tayin edilebilir.
Uygulamalar:
Polimer maddelerin DSC erileri alnabilir. Bu eriler miliwatt biriminde enerji giriidirler.
DSC erileri ile DTA grafii karlatrldnda birbirlerine benzerlik gsterirler.Her ikisinde
de elde edilecek ilk pikler mikro kristal oluumundan ve erimeden kaynaklanr. Cams gei
her iki halde de sz konusudur. Ancak DSC erisi azot atmosferinde oluturulduunda
ykseltgenme piki gzlenmez. Diferansiyel taramal kalorimetre denemeleri (DSC) genellikle
scaklk tarama modun da yaplr. Ancak izotermal deneylerde nadiren yaplmaktadr. Organik
maddelerin, ilalarn saflk kriterlerinin tayininde de Diferansiyel termal yntemler
kullanlmaktadr. (DSC)

79

B-UV/VIS(ULTRAVYOLE/GRNRBLGE) SPEKTROSKOPS:
1.GR:
Elektromagnetik dalga ile maddenin etkileimini inceleyen bilim dalna spektroskopi denir.
UV/VIS Spektroskopide bir atom veya molekle dardan belirli bir dalga boyunda bir n
gnderildiinde elektronlardan bir tanesi spinin ynn deitirmeden kar ba orbitaline
atlar. Bu olaya elektronik gei denir. Byle bir gei sonucu meydana gelen hale uyarlm
hal denir. Bir moleklde temel hal ile uyarlm hal arasndaki enerji farkna gei enerjisi
denir. Molekler ba orbitaline kovalent bada denir. Molekler orbitalde veya kovalent
bada ba meydana getiren elektronla iki ekirdek arasndaki kulon itmelerini minimuma
indirmek zere iki atom arasndaki hacimde hareket ederler. Bir maddenin absorpsiyon
yapabilmesi iin dipol momentinin, nn elektrik alan ile etkileimi gerekir. Byle bir
etkileme sonucu maddenin dipol momenti dahada byr. Buna gre dipol yapda olan
maddelerin absoprsiyonlar kolaylkla anlalabilir.
2.UV/VIS SPEKTROSKOPSN OLUTURAN KISIMLAR:
UV/VIS Spektroskopisi cihaznn balca ksmlar unlardr.
1)In kayna
2)Monokromatrler (n demetini boylarna ayran cihazlar)
3)Numune kaplar
4)Dedektrler
5)Elektronik integratrler
In kayna:
Grnr alanda yaplacak almalarda tungusten lamba kullanlr. Bu lambalarda tungusten
flaman stlarak 320-2500 nm arasnda olan btn nlar alnr. Ultraviyole alannda
yaplacak almalarda ise dteryum lamba kullanlr.
Monokromatrler:
In kaynandan gelen nlar dalga boylarna gre ayran cihazlara monokromatrler denir.
In demetinin giri ve k aral (sliti), mercek sistemi ve gelen n tek dalga boylu

80

demetlere ayrmaya yarayan prizma ve optik alar olmak zere balca 3 ksmdan meydana
gelir. Bu sistemlerde kullanlan monokromatrler; Bunsen monokromatr, Littrow
monokromatr ve optik alar (geirgen ve yanstmal) olmak zere 3 deiik trde
monokromatrler kullanlr.

Numune kaplar:
UV/VIS Spektrosfotometresinde kullanlan numune kaplar (kvetler) cam, silis, plastik ve
silikatlardan yaplrlar. allan dalga boyuna gre bu dalga boyunda absorpsiyon yapmayan
uygun numune kaplar kullanlarak spektrofotometrik lmler yaplr.
Dedektrler:
In enerjisini elektrik enerjisine dntren cihazlara dedektr denir. yi bir dedektr btn
dalga boylarna ayn derecede hassas olmal, dk enerjili n demetine hassas olmal ve
zerine den n enerjisini hemen elektrik sinyaline evirmeli ve evirme esnasnda
titreimsiz almaldr. Sinyaller dedektr zerine den n demetinin iddetine orantl
olmaldr. Bu spektrofotometrelerde dedektr olarak fototpler ve fotovoltatik cihazlar
kullanlr.
Elektronik integratrler:
Dedektrde dntrlen enerjinin iddetini gsteren bir sinyal cihaz ile donatlm olan ve
maddenin zerine drlen nlar souran ve spektrumlara eviren sistemlerdir.

81

C-IR (NFRARED) SPEKTROSKOPS:

1.GR:
Maddenin infrared (kzltesi) nlarn absorplamas zerine kurulmu olan bir spektroskopi
daldr. Homonkleer (H2, O2, Cl2 gibi) molekller hari btn molekller infrared nn
absorplarlar ve infrared spektrumu verirler. nfrared spektroskopisinde nlar dalga boylar ile
deil dalga says ile verilir. Dalga says = 1 cm / dalga boyu (nm) = cm-1 dir. Dalga saylar
400 cm-1 den daha kk nlarn enerjileri molekllerin rotasyon enerjileri molekllerin
rotasyon enerjileri seviyesinde olduklarndan havadaki molekller tarafndan bile kolaylkla
absorbe edilirler. IR spektroskopide daha ok yap tahlilinde kullanlr ve elektronik ve NMR
spektroskopisi ile birlikte uygulanr. Her maddenin kendine zg bir infrared spektrumu
vardr. Molekller iindeki atomlarn titreimleri srasnda atomlar arasndaki uzaklk devaml
byyp kldnden iki atom arasnda titreim halinde bir elektriksel alanna uyunca n
absorplanr ve n absorplayan molekln elektriksel yk dalm dahada asimetrik olur ve
dipol momenti byr. Buna karlk N2, O2 gibi molekllerde dipol momenti deimesi
olmadndan bunlar infrared nlarn absorplamazlar. Titreim (IR) spektroskopisinde
absoprlanan nlarn enerjileri sz konusu madde molekllerinin titreim enerjileri kadardr.
Madde molekllerinin titreimlerini anlayabilmek iin uygun yol gzle grlr modelden
molekl titreimlerine geerek neler yapmak gerektiini incelemek gerekir. Titreim enerjisini
iki atomu kreler eklinde ve bu iki kreyi de bir yayla bir birine tutturduumuzda bu iki
kreyi bir iple bir birinden ayrarak gerdiimizde ve bu ipi braktmzda yapt salnm ile
iki atomun birbirlerini dipol momentlerinden tr ekmeleri ve yapt titreime dayanan bir
spektroskopi daldr. H-I molekln rnek alr isek bu molekl polar olduundan bir dipol
momenti vardr. Bu dipol moment ban uzamas, ksalmas esnasnda deiir. Ban dipol
momenti elektrik alan zerine den uygun frekanstaki nn elektrik vektr ile etkileir ve
bylece n enerjisi molekller tarafndan absorplanr. Bir molekln n enerjisini
absorplayarak bir st enerji dzeyine kmasna gei veya uyarlma denir. Spektroskopide en
nemli gei temel halden enerji dzeyine geitir. Oda scaklnda bulunan molekller
genellikle temel halde bulunur. IR spektroskopide kuvvet sabitinin ok nemli bir yeri vardr.
Bir ban kuvveti sabit ve ban iki yanndaki atomlar bilinir ise ban frekans hesaplanr.
Kuvvet sabiti ban esneme titreimine kar gsterdii direntir. Ba ne kadar salam ise
esneme titreimine kar gsterdii diren veya titreimi o kadar byktr.
2.IR- SPEKTROSKOPSN OLUTURAN KISIMLAR:
1) In kayna
2) IR monokromatrleri
3) Dedektrler

82

4)Numune kaplar
5)Elektronik integratrler

In kayna:
In kayna olarak 1700-200 oC ye kadar stlm bir siyah cisim zellii tayan silisyum
karbrden mamul globar ubuu veya toryum oksit, seryum oksit, zirkonyum oksit gibi nadir
toprak alkali oksitlerin iyi bir balayc ile piirilmesi ile elde edilen nernst ubuudur.
IR monokromatr:
IR spektroskopilerde kullanlan monokromatrlerde mercek sistemleri yerine aynalar
kulanlr. Bu aynalar parlak yzeyli toplayc aynalardr. nfrared spektroskopisinde hep
prizmalar hemde optik alar kullanlr. Pirzmalar sodyum klorr, kalsiyum klorr, potasyum
florr, sezyum bromr gibi maddelerden yaplr. Son yllarda IR spektroskopisinin yerini
FT-IR spektroskopisi (Fourier transform infrared) spektroskopisi almtr. FT-IR
spektroskopisinde IR spektroskopi sisteminde olduu gibi ayna sistemleri yoktur. Bu ayna
sistemlerinin yerini numune zerine gnderilen tm nlar absorplamasn bir elektronik
hafzada tutan ve daha sonra 400 cm-1 ila 4000 cm-1 arasnda integratre yanstan gelimi bir
dzenek almtr.
Dedektrler:
Dedektr olarak termal (termokopl, golay cihaz, bolometreler) veya fotoiletken dedektrler
kullanlr.
Numune kaplar:
Numune kaplar olarak gaz, sv ve kat numuneler iin deiik tipte kaplar kullanlr. Kat
numuneler disk haline getirme teknii uygulayarak veya zelti haline getirilerek
spektrumlar alnr. Bir maddenin kat halinin spektrumu genellikle sv parafin veya
potasyum bromr iinde alnr. Bu amala madde iyice toz haline getirilir ve sv parafine
kartrlarak veya potasyum bromr ile disk haline getirilerek alnr. Disk haline getirme
tekniinde 1 mg numune 100 mg potasyum bromr ile iyice kartrarak disk haline getirilir.
Sspansiyon haline getirme tekniinde ise 3-5 mg iyice ezilmi numune 1-2 damla parafin ile
sspanse edilip KBr veya NaCl disklerinin zerine damlatlarak spektrumlar alnr. Svlarn
spektrumlarnda ise yine zelti haline getirme tekniinde olduu gibi ilem uygulanr.
Gazlarn spektrumlar ise uygun vakumlu dzenekler kullanlarak alnr.
Elektronik integratrler:
Dedektrden gelen n demetinin iddeti bir sinyale dntrlerek elektronik integratrlerde
spektrumlara evrilir.

83

D-NKLEER MANYETK REZONAN SPEKTROSKOPS(NMR):

Nkleer manyetik rezonanas spektroskopisi yaklak 4-900 MHz aralndaki radyo
frekans blgesinde yer alan elektromanyetik nlarn absorpsiyonunu lme esasna dayanr.
Ultraviyole, Grnr blge (VIS) ve IR (nfrared) nlarn absorpsiyonunda atomlarn d
kabuk elektronlar szkonusu iken NMR spektroskopide atomlarn ekirdekleri devreye
girer. Ayrca absorpsiyon iin gerekli olan farkl enerjilerde ekirdek spin hallerinin olumas
iin analiti iddetli bir alana koymak gerekir. NMR spektroskopide kimyasal yaplarn
aydnlatlmas iin kimyaclarn elinde en gl aralardan birisidir. Halen kullanlmakta
olan NMR spektroskopilerin iki genel tipi vardr. Bunlar srekli dalga NMR spektrometresi
ve pulslu veya fourier dnml NMR spektrometresidir. Her iki tip cihazdada numune
iddeti bir ka tesla olan kuvvetli bir manyetik alana konur. Srekli dalga spektrometreleri
n absorpsiyon sinyalinin llmesi bakmndan optik absorpsiyon cihazlarna benzer,
baz cihazlarda ise numune manyetik alana dik dorultuda periyodik radyo frekans pulslar
ile nlanr. Bu uyarma pulslar bir zaman-baml sinyali ortaya karr ve bu sinyal iki
ardk puls arasnda geen sre iinde azalp sfrlanr. Bu sinyal daha sonra fourier dnm
ilemi kullanlarak frekans baml sinyale dntrlr ve bylece srekli dalga cihazndan
elde edilene benzer bir spektrum elde edilir. Gnmzde retilen NMR spektrometrelerinin
hemen hemen tamam fourier dnml tiplerdir. Srekli dalga cihazlar, petrol
teknolojisinde hidrojenleme orannn belirlenmesi, yalarda, gda rnlerinde ve tarm
rnlerinde su tayini gibi rutin uygulamalarda kullanlr.
Nkleer manyetik rezonansn teorisi:
a) NMR'in kuantum aklamas:
Baz ekirdeklerin zelliklerini aklamak iin bu ekirdeklerin bir eksen etrafnda dndn
yani spin zellii tadn kabul etmek gerekir. Spinli ekirdekler p ile gsterilen bir asal
momentuma sahiptirler. Ayrca bu asal momentumun llebilen vektrel bileeni
kuvantlamtr ve deer h/2 'nin tam veya buuklu katlarna eit olmak zo rundadr. Burada
h:plank sabitidir. Belli bir ekirdek iin spin bileenlerinin alabilecei deer says yani
p vektrnn mmkn ynelme says spin kuantum says adn alan ve I ile gsterilen bir
say ile belirlenir. ekirdek 2 I + 1 tane farkl hallere sahiptir. Yani p 2I+1 trl ynlenebilir.
Bu haller iin asal momentumun belirli bir dorultudaki bileeni I(I-1),(I-2)........(-I)
kuantum says ile belirlenir. Dtan uygulanan bir manyetik alan yoksa bu hallerin hepsi
zde enerjiye sahiptir. Organik kimyaclar iin NMR asndan en nemli ekirdek 1H, 13C,
19F ve 31P' dur. Pozitif ykl ekirdekler spin hareketi yaparkende bir tel sarmndan
elektrik akm geerken oluan manyetik alana benzer ekilde bir manyetik alan doar. Bu
alannn yol at manyetik momentin () yn spin ekseninin yn ile ayndr ve
bykl asal momentumunki (p) ile doru orantldr.

84

=.p
:manyetorijik oran
p:asal momentum
:manyetik momentin yn
a-1)paracklarn manyetik kuantum halleri arasnda dalm:
Dtan uygulanan bir manyetik alan yokken bir ekirdein manyetik kuantum hallerinin
enerjileri zdetir. Dolays ile pek ok sayda hidrojen ekirdei ieren bir numunede
manyetik kuantum says + 1/2 olan ekirdeklerin says - 1/2 olanlarnki ile eittir. Fakat
numune bir d manyetik alan etkisine girince ekirdekler dk enerjili haldeki ekirdeklerin
(m= + ) sayca daha baskn olmasn salayan bir eilim kazanr.
b)NMR 'n klasik aklamas:
Absorpsiyon olayn ve zellikle absorpsiyonun nasl lldn anlamak iin ykl bir
taneciin bir d manyetik alandaki davranna ilikin klasik fizik yaklam vermek
yararldr.
b-1)ekirdeklerin manyetik alanda presesyonu:
nce pusula ibresi gibi dnmeyen manyetik bir cismin bir d manyetik alanlarda etkisini
inceleyelim. bre alana paralel yneli dorultusunda saptrlnca alann iki uca uygulad
kuvvetlerin etkisi ile ibre ekseni etrafnda bir dzlem iinde salnm hareketi yapar.
Srtnmenin sfr olmas halinde ibrenin ular alan ynnn iki yanna sonsuz sre ile gidip
gelecektir. Fakat kuzey-gney ekseni etrafnda spin hareketi yapan bir mknatsn salnm
hareketi olduka farkldr. Dnme eksenine alan tarafndan uygulanan kuvvetin yol at
hareket kuvvet dzleminde deil bu dzleme dik ynde olacak, sonu olarak dnme ekseninin
ucu bir ember izecek ekilde hareket edecektir. Yani dnen bir ekirdein dnme ekseni
uygulanan alan vektrnn etrafnda bir topa (prezesyon) hareketi yapacaktr
c)Fourier dnml NMR spektrometresi:
Pulslu NMR lmlerinde kuvvetli bir manyetik alana konmu ekirdekler periyodik olarak
ok ksa sreli ve iddetli radyo frekans pulslar ile nlanr. Puls sreleri genelde 10 mikro
saniyeden daha kktr ve nn frekans 102-103 MHz arasndadr. Pulslar arasndaki
zaman aral bir veya bir ka saniye mertebesindedir. Bu zaman sresince zaman-baml bir
radyo frekans sinyali elde edilirki bu sinyale serbest indksiyon azalm sinyali (FID) denir.
Bu sinyali uyarlm ekirdekler durulma yaparken olutururlar. Serbest indksiyon azalm
sinyali d manyetik alana dik bir radyo alcs ile gzlenebilir. Aslnda hem numuneyi
nlayan pulslarn oluturulmas hemde azalm sinyalinin gzlenmesi ayn sarmla
gerekletirilir. FID sinyali nce saysallatrlr sonra veri ileme amac ile bir bilgisayarda
depolanr. Genelde sinyal/grlt orann ykseltmek iin ard arda pek ok pulsa ilikin
zaman-baml bir sinyale dntrlr ve son olarak sinyal/grlt orann biraz daha
artrmak iin dijital szme ilemi uygulanr. Ele geen frekans-baml kt srekli dalga
taramal NMR spektrumlarna benzer.
d)NMR spektrum tipleri:

85

Kullanlan cihazn tipine,sz konusu ekirdein cinsine, numunenin fiziksel haline, analit
ekirdein evresine ve verilerin toplan amacna gre deien pek ok tip NMR spektrumu
vardr. Ama yinede NMR spektrumlarnn pek ou ya geni izgi spektrumu yada yksek
ayrml spektrum eklinde gruplandrlabilir.
1.Geni izgi spektrumlar:
NMR spektrumundaki izgilerin kayna olan uyarc n bandnn genilii kimyasal evre
farkna bal ince yapnn gzlenmesini engelleyecek kadar byk ise geni-izgi spektrumu
sz konusudur. Geni-izgi spektrumlar; izotoplarn kantitatif tayinleri ve absorplayc
trlerin fiziksel evrelerinin incelenmesi bakmndan yararldr. Bu spektrumlar genellikle
dk iddette manyetik alanlar kulanlarak elde edilir.
2.Yksek-ayrml spektrumlar:
Pek ok NMR spektrumu yksek ayrmldr ve bu spektrumlar 0,01 ppm veya daha kk
frekans farkn ayrt edebilen cihazlarla elde edilir. Belli bir ekirdek tr iin bu spektrumlar
birden ok pik ierebilir. Bu pikler farkl kimyasal evrelerin bir sonucudur.
NMR spektrumlarna evre etkileri:
Belli bir ekirdein absorplayc RF nnn frekans onun kimyasal evresinden (yani
civarndaki elektronlar ve ekirdekler) kuvvetle etkilenir. Bu yzden basit molekller bile bu
molekllerin yaplarnn aydnlatlmasnda kullanlabilecek zengin spektral bilgiler salar.
a)ekirdeksel etki tipleri:
Yap analizlerinde hem kimyasal kayma hemde spin-spin yarlmas ayr ayr nemlidir. ki
etkinin deneysel olarak birbirinden ayrlmas kolaydr. nk kimyasal kaymaya bal pik
aralklar manyetik alan iddeti veya sabit osilatr frekans ile doru orantldr.
a-1)Kimyasal kaymann kkeni:
Kimyasal kayma, elektronlar ekirdek etrafnda dnerken oluan kk manyetik alanlardan
ileri gelir. ou zaman bu kk alanlar uygulanan d alanla zt ynldr. Bu yzden
ekirdein maruz kald net manyetik alan uygulanan sabit alandan genellikle biraz daha
kktr.
a-2)Spin-spin yarlmasnn kkeni:
NMR sinyali veren ekirdein manyetik momenti, yakn evredeki baka ekirdeklerin
manyetik momentleri ile etkileiyor ise o sinyalde yarlma olur. Spin hareketi yapan ekirdek
tarafndan yaratlan manyetik alan bu ekirdekle dier ekirdekler arasndaki ba
elektronlarn dalmn etkiler. Elektron dalmndaki bu deiim komu ekirdeklerin
manyetik alanlarn etkiler ve enerji seviyelerinde yarlmaya yol aar ve bylece mmkn
enerji geilerini artrr. ekirdeklerin ba elektronlar aracl ile iletilen bu etkileimine
ou zaman polarizasyon etkileimi denir.
b)Kimyasal kaymann teorisi:

86

Kimyasal kayma molekldeki elektronlarn dnme hareketlerine bal ikincil manyetik

alanlardan kaynaklanr. Bu yerel diamanyetik akmlar sabit d manyetik alan tarafndan
indklenir. Oluan ikincil alanlar protonun grd d alan ya azaltr yada artrr. Protonu
molekle balayan elektronlar manyetik alan etkisi ile ekirdek etrafnda d manyetik alana
dik bir dzlemde presesyon yapar. Bu hareket sonucunda d alana zt ynde bir ikincil alan
doar. Bu olay bir tel sarmdaki elektron akmnn manyetik etkisine benzerdir. Sonuta
ekirdein grd net alan d alandan daha kk olacaktr ve ekirdek d alann etkisine
kar perdelenmitir denir. Bu durumda nkleer rezonans meydana getirmek iin d alann
arttrlmas gerekir. Belli bir ekirdein maruz kalaca perdeleme, evresindeki elektron
younluuna baldr. Baka hi bir etkinin olmad dnlr ise komu atomun
elektronegatiflii arttka perdelenmenin azalmas beklenir.
Birincil-mertebe spektrumlar yorumlama kurallar:
1-Edeer protonlar birbirini yarmaz. rnein etanoldeki metil protonu metilen
protonlarn drde yararken kendi aralarnda bir yarma etkisi gstermez.
2-ki proton arasndaki molekl ii mesafe (ba says) arttka etkileim sabiti genelde der.
Drt ba etkileiminin gzlenebilir olduu haller enderdir.
3-Bir bandn okluk derecesi, komu atomlardaki manyetik edeer ekirdeklerin saysna(n)
baldr ve n+1 ile verilir. rnein etanoldeki metilen bandnn pik says tane metil
protonu hesaba katlarak 3+1= 4 olarak bulunur.
4-Bir oklu pikteki piklerin yaklak bal alanlar bandn orta izgisine gre simetriktir ve
( x+1)n ifadesinin almndaki katsaylarla orantldr.
5-Spin-spin etkileim sabitleri alandan bamszdr. Dolays ile kimyasal kaymalar yakn
olan piklerle spin yarlmalar arasnda bir ayrm yapmakta tereddt var ise sabit alan farkl
olan bir baka cihazda spektrum almak yeterlidir.
NMR Spektrometreleri:
Cihaz imalatlar iki genel tipte NMR spektrometresi pazarlamaktadr.
1-Geni-izgi spektrometreler
2-Yksek-ayrml spektrometreler

Geni izgi spektrometreleri:

0,2-0,5 teslalk manyetik alanlar kullanlr ve yksek ayrml cihazlara gre hem daha basit
hemde daha ucuzdurlar. Yksek-ayrml cihazlarn sabit mknatslar 1,4-14 teslalk alan
oluturur ve bu alanlarn kar geldii radyo frekanslar 60-600 MHz 'dir. NMR
spektrometreleri 1970'li yllara kadar hep srekli-dalga tipinde idi ve manyetik alan temini
iin ya sabit mknatslar yada elektromknatslar kullanlrd. Gnmzde bu cihazlarn yerini
byk lde fourier dnml tipi cihazlar almtr. Bu cihazlarda manyetik alan temini
iin sper iletkenli solenoidler kullanlr. Modern NMR cihazlarnn ayrlmaz bir paras olan
bilgisayarlar sinyali saysal verilere evirirler ve depolarlar. FID sinyalini fourier dnmne

87

uratarak frekans-baml sinyali elde edilir. Ayrca verilerin ilenmesi ve cihazn kontrol
ile ilgili pek ok ilev stlenir. Fourier dnml cihazlarn bylesine yaygnlamasnn ana
sebebi sinyalin ortalamasn etkili ekilde bulabilmeleri ve bylece duyarlln byk lde
artmasdr. Duyarllktaki bu artn bir sonucu olarak NMR tekniinin doal bolluu dk
olan C-13 izotopuna, mikrogram miktarlarda protona ve fosfor, silisyum, flor gibi baka
ekirdeklere uygulanmas mmkn hale gelmitir.

a)Fourier dnml spektrometrelerin bileenleri:

Cihazn ana bileenini numune iine yerletirildii ok kararl olan bir mknats tekil eder.
Numunenin evresinde hem RF verici hemde RF alcs grevi stlenen bir sarm bulunur.
Radyo frekansnda nlar, kristal kontroll bir frekans sentezleyicisi tarafndan retilir ve
k frekans ile gsterilir. Bu sinyal bir puls anahtar ve sonra bir g ykselticiye gider.
Ykseltici verici sarmnda pulslu, iddetli ve tekrarlanabilir bir radyo frekans akm
oluturur. Bu akmn yol at RF nlar sarm iine yerletirilmi numune zerine der.
RF pulsunun sresi, genlii, biimi ve faz, radyo kasasna yerletirilmi bir dzenek
tarafndan seilir ve bir bilgisayar tarafndan kontrol edilir. Numuneden gelen FID sinyali
ayn sarm tarafndan toplanr. Sarm alc rolndedir. Bu sinyal ykseltildikten sonra fazduyarl bir dedektre gider. Dedektrn elektronik devresi, nkleer sinyallerin frekans ile
osilatr kt frekans arasndaki fark alglar. Bylece dk frekansl zaman-baml sinyali
oluur. Bu sinyal saysal deerlere dntrldkten sonra bilgisayarn belleinde toplanr.
Toplanan veriler fourier dnm program ve dier veri analiz yazlmlar ile ilenir ve
frekans-baml spektrumu halinde kaydedilir.
b)Mknatslar:
Her tip NMR cihaznn kalbi mknatstr. Cihazlarn duyarll ve ayrma gc mknatslarn
kalitesine ve alan byklne baldr. Alan bydke duyarllk ve ayrma gc artt
iin olabildiince yksek alanda almak avantajdr. Ayrca alann homojen ve tekrarlanabilir
olmas gerekir. Alanla ilgili bu n koullar NMR spektrometrede en pahal bileenin
mknats olmasnn nedenidir. Spektrometrelerdeki mknatslar tiptir. Sabit mknatslar,
geleneksel elektromknatslar ve sper iletken selenoidler. Gnmzde elektromknats
kullanm enderdir. Yksek-ayrml modern NMR cihazlarnda sper iletken mknatslar
kullanlr. Bu mknatslarn 21 tesla mertebesinde alanlar salanabilir. Bu alan proton iin 900
MHz 'lik osilatr frekansna kar gelen niyobiyum/kalay veya niyobiyum/titanyum alam
tellerden sarlan sper iletken selenoidlerdir. Direncini sfra yaklatrmak iin 4 oK
scaklktaki sv helyum iine daldrlmas gerekir. Sv helyumu ieren dewar kab; iinde
azot bulunan baka bir dewar kab iine yerletirilmitir. Pek ok sper iletken mknats
sisteminin sv azotunu her 10 gnde bir, sv helyumuda 80-130 gnde bir yeniden
doldurmak gerekir. Sper iletken selenoidlerin saladklar yksek alann yan sra dk
iletim masraf, ok kararl sabit alan, elektromknatslara gre basitlik ve kk boyutlu
olmak gibi stnlkleri vardr. Bir spektrometre mknats iin performans n koullarnn
salanmas ok zordur. Numunenin bulunduu blgede mknatsn salad alann deiim
oran milyarda 1-2 'yi gemeyecek ekilde homojen olmas ve numuneye ilikin verilerin
topland sre iindeki kararllnda yine bu mertebede olmas gerekir. Genelde bir saatlik
sre iindeki alan deiimi on milyarda bir kadardr.
b-1)Manyetik alann kilitlenmesi:

88

Alandaki dalgalanmalarn etkisini kapatmak iin ticari NMR cihazlarnda bir alan/frekans
kilitleme sistemi kullanlr. Bu sistem referans bir ekirdein srekli nlanmas ve mknatsn
belirledii alanda ekirdeklerin rezonanas maksimumunun izlenip kaydedilmesi esasna
dayanr. Referans ekirdein absabsorpsiyon sinyalinin iddetindeki deiiklikler bir geribesleme devresine ular ve bu devrenin salad ok kk manyetik alan aletin mknats
boluunda alan kaymasn dzeltmede kullanlr. Modern spektrometrelerde referans
ekirdek genelde zcde bulunan dteryumdur. Dteryum rezonans frekansna ayarlanm
ikinci bir RF verici/alc sarm, referans izlenmesi ve bylece alan ayar devresinin
tetiklenmesi iin kullanlr. Bir ok modern NMR cihaznn mknatslar 1-20 dakika srelerle
kilitleme yapmadan veri toplayabilecek kadar kararldr.
b-2)Dengeleme:
NMR cihazlarnn mknatslarnn salad alann numune blgesindeki kk homojenlik
kusurlarn telafi etmek iin adna dengeleme sarmlar denilen bir ift tel sarm kullanlr. Bu
sarmlardan geen akm dikkatle kontrol edilir. Bu gn kullanlan modern cihazlarda
dengeleme bilgisayar kontrolldr.
b-3)Numunenin dndrlmesi:
Numuneleri dikey eksenleri etrafnda dndrmek iin alandaki homojenlik kusurlarn telafi
etmenin bir baka yoludur. Numune dna bir plastik trbin geirilir ve teet bir hava akm
trbinle birlikte numuneyide dndrr. Dnme hz 20-50 devir/sn'dir. Bu frekans homojenlik
kusurlarnn yol at frekans farkllamalarndan daha byk ise ekirdekler ortalama bir
evreyi grr ve bylece grnrdeki frekans sapmalar sfra yaklar. Dndrme denilen
bu ilemin bir sakncas manyetik alann dnme frekansnda modle olmasdr. Bu
modlasyon absorpsiyon piklerinin her iki yannda yan bant veya dnme yan bantlar denilen
kk piklerin olumasna yol aar.
c)Numune probu:
NMR spektrometrelerinin nemli bir bileenide numune yuvasdr. Yaygn olarak prob
denilen bu parann bir ok ilevi vardr. Numuneyi manyetik alann iinde sabit bir konumda
tutar. Spinlemeyi salar ve NMR sinyalinin uyarlmas ve belirlenmesi iin gerekli olan
sarmlar bu blgededir. Prob ayrca iki verici sarm daha ierir. Bunlardan biri kilitleme dieri
ise dekapling ilemleri iindir. Numune kab genelde 5 mm d apl yaklak 0,4 ml zelti
alabilen bir cam tptr. ok az miktarda numuneler iin mikrotpler zel amalar iin ise
byk tpler kullanlr.
c-1)Puls jeneratr:
RF jeneratrleri ve frekans sentezleyiciler temelde tek frekansl bir sinyal retir. Fakat fourier
dnml spektrumlarn elde etmek iin belirli bir izotopun farkl evrelerde uyarlmasn
salamak zere yeterli genilikte bir arala serpilmi bir seri RF sinyali gereklidir. Fourier
dnm ile kare dalga pulsu ne kadar dar ise bileenlerin frekans dalm aral o kadar
genitir. Puls sonsuz darla yaklatka ilke olarak btn frekanslar ierecektir. Yani bir RF
osilatrnn anahtarn ok ksa bir sre iin ap kapama sonucu tretilen dar bir puls
incelenilen btn ekirdekleri uyarabilecek kadar geni bir frekans band ierecektir. Elbetteki
osilatr frekansnn o ekirdek iin uygun bir orta deere ayarlanm olmas gerekir.

89

c-2)Alc sistemi:
Dedektr sarmndaki akmla oluan potansiyeller nanovolt-mikrovolt mertebesindedir. Bu
potansiyelin sinyal ileme ve saysal deerlere dntrme basamana gemeden 0-10 volt
aralna ykseltilmesi gerekir. Byle n ykseltme ilemi cihazdan gelen grltlerin etkisini
en aza indirmek iin prob iinde alc sarmnn hemen yanna yerletirilen bir n ykseltici
ile ilk ykseltme salanr. Daha sonra prob dnda RF ykseltici ile potansiyel istenilen
deere ykseltilir.
d)Dedektr ve veri-ileme sistemi:
Dedektr sisteminde yksek-frekansl sinyali nce bir ses-frekans sinyaline dntrlr. Ses
sinyallerini saysal deerlere dntrmek daha kolaydr. RF ykselticisinden gelen sinyal iki
ayr bileenden olumu gibi dnlebilir. Osilatr frekansnda bir tayc sinyal ve bunun
zerine bindirilmi analitten gelen bir NMR sinyali, NMR sinyalinin frekans tayc
sinyalinkinden milyonda 1-2 orannda farkldr.
d-1)Ses sinyalinin rnekleri:
Numune sinyalinden tayc sinyali kararak bulunan sinsoidal ses sinyali, sinyal
potansiyelini periyodik olarak lp kaydeden bir elektronik sistemle saysal deerlere
dntrlr.
d-2)Sinyal integratrler:
Btn modern NMR kaydedicilerinde absorpsiyon piklerinin alanlarn okuyan elektronik
veya saysal integratrler bulunur. Genelde integral verileri NMR spektrumlarnn zerine
basamakl grafikler halinde ilenir. Alan verilerinin bal tekrarlanabilirlii % 1-2
mertebesindedir. Fakat deneysel deikenler ve veri edinim parametreleri iyi kontrol edilerek
% 1-2 'lik alan belirlenmesi kesinlikle mmkn olabilmektedir.

e)Numune hazrlama:
Yakn zamana kadar yksek-ayrml NMR almalar akkanl iyi bir sv zelti haline
getirilen numunelere zg idi. ou zaman % 2-15'lik numune zeltileri kullanlmakta idi.
Vizkoziteleri dk olan saf svlarn NMR spektrumlarda alnabiliyordu. Gnmzde
numunenin vizkoz veya kat olmas halindede NMR almalar yaplabilmektedir. Proton
NMR sketroskopisi iin en iyi zcler protonsuz zclerdir. Bu adan karbon tetraklorr
idealdir. Fakat bir ok maddenin bu svda ok az znmesi karbon tetraklorrn kullanm
alann daraltmaktadr. Onun yerine dterokloroform (CDCl3) ve dterobenzen (C6D6) yaygn
kulanm alan bulmutur. Gnmzde kat numunelerin NMR spektrumlarda
alnabilmektedir. Polimerlerin, fosil yaktlarn ve yksek molekl arlkl baka maddelerin
13
C - NMR spektrumlarn elde etmek iin deiik teknikler gelitirlmitir.
Proton NMR uygulamalar:
Proton NMR spektroskopisinin en nemli uygulamas organik, organo-metalik ve
biyokimyasal molekllerin tehis ve yap aydnlatma almalardr.

90

a)Bileenlerin tannmas:
nfrared spektrumlar gibi NMR spektrumlarda bir organik bileiin tam olarak tehisi iin
tek bana ou zaman yetersizdir. Fakat ktle, infrared ve ultraviyole/VIS spektrumlar gibi
baka deneysel verilerle birlikte NMR saf bileiklerin karakterize edilmesinde gl ve
vazgeilmez bir aratr.

b)Kantitarif NMR uygulamalar:

NMR spektrumlarnn kendine zg zelliklerinden biriside pik alanlarnn bu pikle ilgili
ekirdeklerin says ile orantl olmasdr. Bu yzden belirli bir bileiin kantitatif tayini iin
saf maddeler kullanlarak kalibrasyon yapmak gerekmez. Bir karm iinde tayini istenilen
bileiin baka bileiklerin pikleri ile karmayan bir piki varsa bu bileiin deriiminin
dorudan tayini iin bu pikin alan kullanlr. Bunun iin birim proton deriimi bana pik
alannn bilinmesi yeterlidir. Bu deer bir i standardn bilinen deriiminden uygun ekilde
bulunabilir. rnein miktar bilinen zc benzen, siklohekzan veya su ise bu bileiklerin
verdii tek pikler belirli proton deriimine kar alan hesaplamada kullanlabilir. Ancak i
standardn piki numunenin piki ile karmamaldr. NMR pikleri ok yksek alanlarda kt
iin organik silisyum bileikleri i standart olarak kullanlmaya ok uygundur. NMR cihazlar
ok pahal olduu iin kantitatif analizlerde kulanmlar ok yaygn deildir. Numune
bileimi karmaklatka piklerin oalmas ve birbiri ile rtmesi ou zaman NMR ile
yaplacak bir kantitatif tayini baka tekniklerle ve belki daha uygun yoldan yapmak
mmkndr.
b-1)Elementel analiz:
NMR spektroskopisi bir numunedeki belirli bir NMR-aktif izotopun toplam deriimini tayin
etmede kullanlabilmektedir.
Karbon

13C

NMR spektrometresi:

13

C izotopunun NMR almalar 1957 'de balam ancak 1970lerde uygulanmtr. Bu

gecikmenin sebebi 13C ekirdeinin verdii zayf 13C izotopik bolluunun (% 1,1 )dk
manyetojirik orannda kk olmasdr. Bu oran protonunkinin yaklak 1/4' kadardr.Bu iki
etken birletiinde 13C -NMR sinyalinin iddeti protonunkinden yaklak 6000 kat zayf
kar. 13C-NMR spektroskopisinin gelimesinde patlamaya yol aan NMR-sinyali
iyiletirmedeki en nemli gelimeler yksek manyetik alan oluturabilen mknatslar ve
fourier dnml cihazlardr. Bu gelimeler olmasa idi bu teknikle sadece znrl
yksek ve mol ktlesi dk katlarn, saf svlarn ve 13C izotopu bakmndan
zenginletirilmi bileiklerin 13C -NMR incelenmesi mmkn olurdu. 13C ekirdekleri
arasnda homonkleer spin-spin etkileimi gzlenmez. nk komu iki karbon atomunun
her ikisindede 13C olmas olasl doal bileikler iin ok dktr. 13C ve 12C ekirdekleri
arasndaki spin kuantum says 0 (sfr)'dr. Ayrca 13C ile proton arasndaki spin yarlmasn
ortadan kaldrmak iin ok etkili yntemler gelitirilmitir. Spin yarlmas olmaynca her bir
karbon tipi iin genelde tek bir pik elde edilecek ve sonuta spektrum
yorumu
kolaylaacaktr.
a)Proton kapling:

91

13

C - NMR spektroskopide protonlarn yarma etkisini nleme (proton de kapling) amal

ayr teknik uygulanabilir.
1)Geni bant teknii
2)Uzaktan rezonans teknii
3)Pulslu dekapling
b) 13C - NMR ile yap tayini:
b-1) Kat numunelerde 13C - NMR uygulamalar:
Katlarda manyetik ekirdekler arasndaki heteronkleer dipolar etkileimler, 13C ile proton
gibi manyetik ekirdekler arasnda karakteristik dipolar izgi yarlmalarna yol aar. Bu
yarlmalar C-H ba ile alan izgileri arasndaki aya ve d alann byklne baldr.
Amorf bir katda bu balarn alana gre ynelebilecekleri pek ok sabit dorultu vardr.
Dolaysyla pekok sayda yarlma deeri mmkndr. Dipolar etkileimin ok farkl
deerlerinden kaynaklanan ok sayda pik yan yana gelince geni absorpsiyon bantlar ortaya
kar. 13C - NMR spektrumlar alnrken numuneyi protonun rezonans frekanskarna denk
gelen ikinci bir RF band ile nlayarak dipolar yarlmalar giderilebilir. Dipolar dekapling ad
verilen bu ilem spin dekaplinge benzer. Katlarn 13C-fourier dnml NMR
incelemelerinde en byk problem uyarlm 13C ekirdeklerinin spin-rg durulma
zamanlarnn ok uzun olmasdr. Numuneye gnderilebilecek pulslar arasndaki sre
durulma zamanna baldr. Yani her uyarma pulsundan sonra ekirdeklerin dengedeki temel
hale dnmesi iin yeterli sre gemelidir. Bu sre durulma zaman uzadka artacaktr.
Katlardaki 13C ekirdekleri iin durulma zamanlar ou kez bir ka dakikay aar. Bu da iyi
bir spektrum iin gerekli sayda sinyal depolayp ortalamasn alma iinin ou zaman
saatlerce hatta gnlerce srmesi demektir.
Fosfor 31 NMR spektroskopisi:
Spin kuantum says olan fosfor 31 yaklak 700 ppm 'lik bir arala dalm kimyasal
kaymalara sahip keskin NMR pikleri gsterir.31 p ekirdeinin 4,7 Tesla' lk alandaki
rezonans frekans 81 MHz'dir.
Flor 19 NMR spektroskopisi:
Flor 19' un spin kuantum says , manyetorijik oranda hidrojeninkine ok yakndr.
Bu yzden protonun rezonans frekansnn 200 MHz olduu 4,69 Teslalk bir cihazda flor 19
rezonans frekans 188 MHz yani hidrojeninkine ok yakndr. Florun kimyasal kayma
deeride ekirdein evresinden etkilenir. Kimyasal kayma deeri 300 MHz 'lik bir arala
yaylmtr.
Manyetik rezonansla grntleme(MRI):
Bu teknikte kat veya yar kat numunelerin puls halinde RF nlar ile uyarlmas sonucu elde
edilen veriler fourier dnmne tabi tutulur ve kat cismin i blgelerinin boyutlu bir
haritas karlr. MRI tekniin balca sttnl grntlerin dokuya zarar vermeden elde

92

edilmesidir. Yani x-n filmi ekilirken olduu gibi hasta insana veya hayvana grntleme
esnasnda nlardan veya baka bir sebepten zarar gelme olasl ok az hatta sfrdr.

E-YKSEK PERFORMANS SIVI KROMATOGRAFS( H.P.L.C)

( LKT KROMATOGRAFS )
Bu kromatografi hareketli fazn sv olduu drt ayr kromatografi tipi ile ilgilidir. Bunlar
dalma kromatografisi, adsorpsiyon kromatografisi, iyon deitirme kromatografisi, boyut
eleme veya jel eleme kromatografisidir.
I-DAILMA KROMATOGRAFS:
Dalma kromatografisi drt ayr tip sv kromatografi iinde en yaygn kullanlandr.
Dalma kromatografisi ;sv-sv kromatografisi ve bal faz kromatografisi olmak zere
ikiye ayrlr. Bu teknikler arasndaki fark destek katsna durgun fazn tutulmasna dayanr.
a)Sv-sv kromatografisi:
Sv bir durgun(sabit)faz, dolgu maddesinin yzeyine fiziksel adsorpsiyonla tutunmutur.
lk dalma kromatografisi sadece sv-sv tipinde idi, ancak imdi bal faz yntemi svsv sistemlerinin baz sakncalar nedeni ile daha ok kullanlmaya
balamtr.
Dezavantajlarndan bir tanesi durgun fazn hareketli fazda znerek zamanla kaybolmas ve
bu sebeple destek katsnn periyodik olarak tekrar kaplanmasnn gerekmesidir. Ayrca sabit
faz farkl svlarda farkl znd iin gradient elsyon almalarnda sv faz dolgularnn
kullanm uygun deildir.
b)Bal-faz kromatografisi:
Dalma kromatografide kullanlan bal faz dolgu maddelerinin byk bir ksm iin
kullanlan destek katlar rijit silis veya silis esasl bileiklerden hazrlanmaktadr. Bu katlar
tek dze gzenekli genellikle 3,5-10 mikron apnda mekanik olarak dayankl olan
yaplardr. Tamamen hidroliz edilmi silis (0,1 M HCl ile bir veya iki gn stlarak hidroliz
edilir) yzeyi kimyasal olarak reaktif siyanol gruplarndan meydana gelmitir. Tipik silis
yzeyleri yaklak 8 mikromol/m2 OH gruplar ierir. En kullanl bal-faz kaplamas
hidrolizlenmi yzeyin organoklor silan ile reaksiyondan meydana gelen siloksanlardr.
-Si- OH + Cl-Si-R ---- Si-O-Si-R
Burada R bir alkil grubu veya substite olmu alkil grubudur. Silanlama ile yzey kaplamas
sterik etki nedeni ile 4 mikromol/m2 veya daha kk deerle snrlanmtr. Reaksiyona
girmemi SiOH (silan) gruplar ne yazk ki yzeye istenmeyen bir polarlk vermektedir. ve bu
durum zellikle bazik maddelerde kromatografik piklerde kuyruklanmaya sebep olmaktadr.

93

Bu etkiyi azaltmak iin kk boyutundan dolay reaksiyona girmemi silanol gruplarnn bir
ou ile etkileen klor trimetil silanla ilave bir reaksiyon yaplarak siloksan gruplarnn ou
bloke edilir.
Ters faz ve normal faz dolgular:
Dalma kromatografisi; hareketli ve durgun fazlarn bal polarlna bal olarak iki ksma
ayrlr.
-Ters faz kromatografide sabit faz apolardr ve ou zaman bir hidrokarbondur. Hareketli faz
ise nisbeten polar (su, metanol veya asetonitril gibi) zclerden meydana gelmitir.
-Normal faz kromatografide en dk polaritedeki bileenler hareketli fazda nisbeten ok
zndkleri iin en nde elute edilirler. Hareketli fazn polaritesindeki art elsyon
zamannn azalmas ile sonulanr. Bunun aksine ters-faz ynteminde en ok polar bileenler
en nde yrr ve hareketli fazn polaritesindeki art elsyon zamann arttrr.
Normal faz kromatografisi

Zt faz kromatografisi

Dk polarlkta hareketli faz

Yksek polarlkta hareketli faz

C B A
--------------------------t(zaman)

A B C
-------------------------------t(zaman)

Orta polarlkta hareketli faz

orta polarlkta hareketli faz

C B A
----------------------------t(zaman)

A B C
-----------------------------------t(zaman)

Bal faz dolgular balanan katman apolar karekterde olduu zaman ters faz olarak, bu
katman polar fonksiyonlu gruplar ierdii zaman ise normal faz olarak snflandrlr.
Genellikle HPLC sistemlerinin %75' inde ters faz dolgu maddesi ile doldurulmu kolonlar
kullanlmaktadr. Bunlarn bir ounda bu kaplamalarda siloksandaki R grubu bir C8 (n-oktil)
zinciri veya C18 zinciridir.(n-oktadesil) Bu gibi preparatlarda uzun zincirli hidrokarbon
gruplar partikl yzeyine dik ve birbirine paralel olacak fra ve tyl bir yap verecek
ekilde dzenlenmitir. Daha uzun zincirler daha fazla alkoyma zelliindeki dolgular
meydana getirmektedir. Ayrca daha uzun zincirler daha byk molekll numunelerin
kullanlmasna izin vermektedir. rnein C18 dolgusu iin en byk numune boyutu benzer
artlar altnda C4 dolgusuna gre kabaca iki kattr. Ters-faz (zt faz) kromatografinin bir ok
uygulamalarnda deiik oranlarda metanol-asetonitril veya tetrahidrofuran gibi svlar ieren
sulu zeltiler gibi olduka polar fazlarla elsyon yaplr. Bu durumda kolon dolgusunun
bozulmas ve paralanmasna sebep olan siloksann hidrolizinden dolay pH- deerinin
yaklak 7,5 'den daha byk deerlere kmamasna dikkat edilmelidir. Piyasada bulunan
normal-faz bal dolgu maddelerinde siloksan yapsndaki R, siyano (C-C2H4CN),
diol (-C3H60CH2CHOHCH2OH), amino (C3H6NH2) ve dimetil amino (-C3H6N(CH3)2) gibi
polar bir fonksiyonlu gruptur. Bu dolgu maddelerinin polariteleri, siyano en dk ve amino

94

tipleri en byk polaritede olacak ekilde geni bir aralkta deiir. Normal faz dolgular ile
elsyon nisbeten apolar etil eter, kloroform ve n-hekzan gibi zcler kullanlarak yaplr.
Dalma kromatografisinde kolon:
Hareketli faz analit ile etkileen kromatografi ilemlerinde ayrmay etkileyen aktif aktr
(znen madde, hareketli faz ve sabit faz) arasndaki molekller arasndaki kuvvetler
uygun ekilde dengelenmelidir. Molekller aras bu kuvvetler etkileen bileenin birbirinin
bal polaritesi ile kalitatif olarak tarif edilir. Farkl analit fonksiyonlu gruplarn polariteleri
artan sraya gre yledir.
Hidrokarbonlar < eterler < esterler < ketonlar < aldehitler < amidler < aminler < alkoller <
su
Su yukardaki fonksiyonlu gruplar ieren bileiklerden daha polardr. ou zaman
dalma kromatografide ayrma iin uygun bir kolon seiminde durgun fazn polaritesi
kabaca analitin polaritesi aanalitin polaritesi ile eletirilir. Daha sonra elsyon iin olduka
farkl polaritedeki hareketli faz kullanllr. Bu ilem znen madde ve hareketli fazn
polaritesinden farkl seilmesi durumunda genellikle daha baarldr. Burada durgun faz ou
zaman numune bileenleri ile kuvvetli ba vermedii iin alkonma zamanlar pratik
uygulamalar iin ok fazla ksa olur. Tabii' ki dier bir durumda znen madde ve sabit
fazn polaritelerinin birbirine ok benzer olarak seildii ve hareketli fazn polaritesinin
tamamen farkl olduu durumdur. zetlemek gerekirse iyi bir dalma kromatografik
ayrmann makul srelerde gerekletirilmesi isteniyor ise znen madde hareketli fazn
polariteleri dikkatli bir ekilde seilmelidir. Bu seimde yaplacak ey durgun faz iin genel
bir tip seerek olaslklar azaltmaktr. Bu seiminde yaplabilmesi iin, analizi yapann
uygun bir ayrma gerekletirinceye kadar farkl hareketli fazlardan elde ettii
kromatogramlarla bir deneme-yanlma deneyi yapmasdr. Bir karmdaki btn bileenleri
ayrmak mmkn deilse farkl tipteki bir kolon semek gerekir.
Dalma kromatografisinde hareketli faz seimi:
Sv kromatografide alkonma faktr(k') parametre iinde (N, k' ve ) hareketli faz
bileimine ok kuvvetli bal olduundan dolay deneysel olarak en kolay deitirilebilendir.
En uygun performans iin k' = 2-5 arasndaki ideal aralkta olmaldr. Ancak kompleks
karmlar iin bu aralk btn bileenlere ait piklerin grlmesi iin gerekli zaman salamak
amac ile belki 0,5-20 aralna kadar genileyebilir. Bazen k' nn ayarlanmas birbiri ile
akmayan tek tek piklerin elde edilmesi iin tek bana yeterli deildir. Bu durumda
seicilik katsaysnda () deiiklie ba vurulmaldr. Burada da yine seicilikte deiiklik
yapmann en basit yolu hareketli fazn bileimini deitirmektir. Ancak alkonma faktrnn
uygun aralkta kalmasna dikkat edilmelidir. Alternatif olarak farkl bir kolon dolgu maddesi
seilerek seicilik deitirilebilir.
Alkonma faktrne zc gcnn etkisi:
znen madde ile kuvvetle etkileen zcler ou zaman kuvvetli zc olarak veya
polar zcler olarak adlandrlr. zclerin polaritesinin tarifinde synder tarafndan
gelitirilen polarite indisi ( P' ) kullanlr.
Dalma kromatografisinin uygulanmas:

95

Ters-faz balanm dolgu maddeleri olduka yksek polar zclerle (ou zaman sulu)
birlikte kullanldnda sv kromatografisi iin ideal bir sisteme doru yaklalr. Bunlarn
geni kullanlma aralklar, uygunluklar ve alkonma faktr ve seiciliin sulu fazda
yaplacak oynamalarla kolaylkla deitirilebilmeleri nedeni ile bu dolgular yeni tipteki
numunelerin ayrlmasnn aratrlmas iin genellikle btn dier dolgulardan nce kullanlr.

Trev oluturma:
Baz durumlarda kromatografik ayrmadan nce veya bazende sonra bir numunenin
bileenlerini bir trevine dntrmek gerekebilir. Bu gibi uygulamalar baz trlerin
adsorpsiyon ve iyon deitirme kolonlar yerine dalma kromatografisi kolonlarnda
salanabilmesi iin polaritelerinin azaltlmas amac ile veya btn numune bileenleri iin
dedektr cevabn ve dolaysylada duyarll artrmak amac ile veya da numunedeki belirli
bileenlerin dedektr cevabnn seiciliini artrmak iin arzu edilebilir.
Sv kromatografide kolon verimlilii:
1.Dolgu maddesi tanecik boyutunun etkisi:
H.P.L.C Sisteminde kullanlan kolonlarda kolon verimlilii tanecik boyutu azaldnda arpc
bir biimde artmaktadr. rnein tanecik boyutunun 45 mikrometreden 6 mikrometreye
dmesi ile tabaka yksekliinin on kat veya daha fazla azald gzlenir.
2.Sv kromatografide kolon d bant genilemesi:
Sv kromatografide kolon dolgusunun d ksmnda nazen nemli bant genilemesi
meydana gelmektedir. Kolon d bant genilemesi olarak adlandrlan bu olay znm
maddenin enjeksiyon sisteminde bulunan ak borularda, dedektr blgesinde ve sistemin
farkl paralarn birbirine balayan boru balantlarnda ak srasnda meydana gelir.
Buralarda borunun merkezindeki ve eperine yakn blgedeki sv tabakalarnn ak hzlar
arasnda farktan dolay genileme olur. Sonu olarak znen maddenin oluturduu bandn
merkezi d ksmndan daha hzl hareket eder. Gaz kromatografide kolon d genileme
difzyonla byk lde dengelenir. Ancak svlardaki difzyon nemli lde yavalar ve bu
tip bant genilemesi ou zaman nemsenecek duruma gelir. Toplam tabaka yksekliine
kolon d etkilerin katks (H d) aada verilen eitlikle gsterilir.
H d= x r2 x u / 24 DM
u=dorusal ak hz cm/sn
r=borunun yar ap (cm)
DM = znen madenin hareketli fazdaki difzyon katsays cm2 / sn .
kk apl kolonlar kullanldnda kolon d genileme olduka ciddi boyutlara ulalabilir.
3.Kolon verimliliine numune miktarnn etkisi:

96

Kolon verimlilii bal numune ktlesinin (mikrogram/gr dolgu maddesi) etkisi kromatografi
tipine gre deimektedir.
HPLC CHAZLARINI OLUTURAN SSTEMLER:
1.HPLC Cihazlarnda hareketli faz hazneleri ve zc muamele sistemleri:
Modern HPLC cihazlar bir veya daha fazla her biri 200-1000 ml zc ieren camdan
veya elikten yaplm hazne iermektedir. Bu hazneler ou zaman kolonda ve dedektr
sisteminde gaz oluturarak bozucu etkilere sebep olan znm gazlarn (genellikle oksijen
ve azot) giderilmesi iin bir cihazla (Degasser) donatlmtr. Bu gaz kabarcklar bant
genilemesine, ayrca ou zaman dedektrn performansnda bozucu etkilere sebep olurlar.
Gaz giderme dzenei; vakum pompas sistemi, damtma sistemi ve zcy stp
kartran bir paradan oluabilecei gibi, dk znrlkteki inert bir gazn kk
kabarcklar yardm ile znm gazlar srkleyen basit bir fleyicide olabilir. ounlukla
bu sistemler zc iinde bulunabilecek toz ve partikl halindeki maddelerin pompaya ve
enjeksiyon sistemine zarar vermemesi veya kolonu tkamamas iin toz ve partikl maddeleri
szmeye yarayan bir szme dzeneide ierirler. Bu szme iin bir vakumlu pomla ve 20-40
mikrometrelik gzenekli filtre membranlar kullanlarak yaplr. Sabit bileimdeki tek bir
zc kullanlarak yaplan bir ayrma izokratik elsyon olarak adlandrlr. Scaklkla ayrma
etkinlii gradient elsyonla byk lde arttrlr. Burada polariteleri nemli derecede
biribirinden farkl iki veya zc sistemi kullanlr. Elsyon baladktan sonra belirli
bir programa gre bazen srekli olarak ve bazende bir seri basamaklar halinde zclerin
oran deitirilir. Modern HPLC cihazlar ou zaman zclerin hacimsel oaran zamanla
dorusal olarak veya stel olarak deitirilebilecek ekilde iki veya daha fazla hazneden
ald zcleri bir kartrma odasnda srekli olarak deien hzlarda bir araya getiren
sistemlerle donatlmtr.
2.HPLC Cihazlarnda pompalama sistemleri:
Bir HPLC pompa sistemi iin gerekli artlar olduka skdr ve unlar iermektedir.
1) 400 At.' e kadar basn retimi
2) Puls iermeyen basn k
3) 0,1-100 ml/dakika aralnda ak hzlar
4) % 0,5 veya daha iyi bir bal tekrarlanabilirlikte ak kontrol
5) Korozyona dayankl paralar(paslanmaz elik veya teflondan yaplm szdrmazlk)
Svlar ok fazla sktrlamadndan dolay HPLC pompalar tarafndan retilen basncn bir
patlama tehlikesi oluturmadnada dikkat etmek gerekir. (balant ksmlarnda oluan kaak
bir yangn tehlikesine sebep olabilir)
Her birinin kendine gre stnl ve sakncalar bulunan tip pompa vardr.
1.Pistonlu pompalar

97

2.Sngl (rnga) pompalar

3.Pnmatik pompalar.
1.Pistonlu pompalar:
Ticari olarak HPLC sistemlerinin yaklak % 90'nda kullanlan pistonlu pompalar genellikle
motor kontroll bir pistonun ileri veya geri hareketi ile zcnn pompaland kk
bir silindirden meydana gelmitir. Sras ile alp kapanan iki tane kresel kontrol musluu
zcnn silindir iine giri ve k akn kontrol eder. zc piston ile dorudan temas
etmektedir. Pistonlu pompalar pulslu bir ak kromatogramn zemin izgisinde grlt sinyali
olarak kendini aka belli ettii iin pulsun snmlenmesi gereklidir.
2.Srgl pompalar:
Srgl pompa bir kademeli motordan g alan vidal gdm mekanizmas ile kumanda
edilen szdrmaz bir srgs olan rnga benzeri silindirik bir kaptan ibarettir. Srgl
pompalar vizkoziteden ve geri basntan bamsz bir ak retir.
3.Pnmatik pompalar:
Sv hareketli sktrlm bir gaz ile basnlandrlabilen bir kap iine yerletirilmi portatif
bir kap ierisine konur. Bu tip pompalar pulssuz alr ancak kapasitesi snrldr.
Numune enjeksiyon sistemleri:
ou zaman sv kromatografik lmelerin kesinliini belirleyici faktr; numunelerin kolon
dolgu maddesine sevkinin tekrarlanabilirliidir. Ar numune yklenmi kolonlarda grlen
bant genilemeside kesinlikle etkiler. Bu yzden kullanlan hacim mikrolitrenin birka
ondalndan belki 500 mikrolitreye kadar olduka kk olmaldr. Dahas sistemin basncn
drmeksizin sisteme giriinin salanmas gereklidir. Ak durdurma enjeksiyonunda zc
ak bir an iin durdurulur, kolonun bandaki balant karlr ve numune dorudan kolon
dolgusunun bana enjekte edilir. Balant tekrar kurulduktan sonra sisteme tekrar basn
uygulanr. Bu tekniin avantaj tekniin basitliidir. Sv kromatografide numune vermek
iin en yaygn kullanlan yntem zerinde belirli hacimlerde loop'lar takl bulunan ve bu
loop lara bir enlektrle numune svs enjekte edildikten sonra enjeksiyon sisteminin kolunu
aa indirerek looptaki numune svsn kolonun ba ksmna hareketli sv ile birlikte veren
enjeksiyon sistemleridir. Bu tipteki numune alma loplar numunenin 7000 psia basnca
kadar binde bir ka bal hata verecek kesinlikte numunenin kolona uygulanabileceini
salamaktadr. En ideal alma 20-40 mikrolitrelik loop larla yaplacak almadr.
Sv kromatografide kullanlan kolonlar:
Sv kromatografi kolonlar normal olarak dzgn i apl paslanmaz elik borulardan yaplr.
Ancak ara sra kaln cidarl cam borular kullanlr, cam borular 600 psia ile snrldr.
a)analitik kolonlar:

98

Sv kromatografide kullanlan kolonlarn byk bir ounluu 10-30 cm arasndadr.

Normalde kolonlar dzdr ve gerektii durumlarda iki veya daha fazla kolonun birbirine
eklenmesi ile kolonun boyu arttrlabilir. Sv kromatografik kolonlarn i ap ou zaman
4-10 mm yaygn olarak kullanlan bir ok kolon dolgu maddesinin tanecik bykl
5-10 mikrometre arasndadr. Gnmzde belkide en ok kullanlan kolon 25 cm
uzunluunda 4,6 mm i apnda 5 mikrometre tanecik byklne sahip dolgu maddesi
doldurulmu kolondur. Bu tip kolonlor 40.000-60.000 tabaka/metre ierir.
b) Emniyet kolonlar (n kolon):
Analitik kolonun mrn artrmak amac ile analitik kolondan nce genellikle ksa bir
kolon yerletirilir. Bu kolonun grevi sadece partikl haldeki maddeleri ve zc iindeki
yabanc maddeleri tutmak deil ayn zamanda numune iinde bulunan ve durgun (sabit) fazda
tersinmez olarak balanan bileenleride tutmaktr. Ayrca hareketli faz durgun faz ile
doyurarak analitik kolondaki zc kaybnn en aza indirilmesini salar. Emniyet
kolonundaki dolgu maddesinin bileimi analitik kolondakine ok benzer olmaldr. Ancak
basn dn en aza indirmek iin tanecik boyutu genellikle daha byktr. Emniyet
kolonu kirlendii zaman tekrar yeni dolgu maddesi ile doldurulmal veya ayn tipteki bir
yenisi ile deitirilmelidir.
Kolon dolgu maddesi tipleri:
Sv kromatografide temel olarak iki tip kolon dolgu maddesi kullanlmaktadr. Bunlar film
dolgular ve gzenekli dolgulardr. Bunlardan birincisi kresel gzeneksiz aplar 30-40
mikrometre olan cam veya polimer taneciklerden oluur. Bu taneciklerin yzeyine silis,
alimna, polistiren-divil benzen sentetik reinesi veya bir iyon deitirici reineden oluan
ince bir gzenekli film kaplanmtr. Baz uygulamalar iin bu yzeye absorpsiyon ile tutunan
uygun bir sv sabit faz olarak ilave bir katman halinde kaplanr. Sv kromatografide
kullanlan ikindi dolgu madeleri gzenekli olan partikllerdir. Belli boyuttaki bir partikl iin
partikl boyutu aral en aza indirmek iin her trl gayret sarfedilmelidir. Partikller silis,
alimna, polistiren-divinil benzen sentetik reinesi veya bir iyon deitirici reineden
meydana gelmitir. Silis sv kromatografide en yayagn kullanlan birdolgu maddesidir. Silis
partiklleri mikron art silis partikllerini olduka niform yar apta daha byk partikller
oluturacak koullarda bir arya toplanmas ile hazrlanr. Elde edilen partikller ou zaman
yzeye kimyasal olarak veya fiziksel olarak ince bir organik film ile kaplanr.
KOLON FIRINI (KOLON TERMOSTATI):
Bir ok uygulama iin kolon scaklnn yakndan kontrol gerekli deilidir ve kolonlar
oda scaklnda kullanlrlar. Ancak ou zaman kolon scakl, derecenin onda bir ka
hata ile sabit tutulduu zaman daha iyi kromatogramlar elde edilmektedir. Bir ok modern
ticari cihaz kolon scakln oda scaklndan 100-150 dereceye kadar her scaklkta onda bir
ka derece hata ile sabit tutsbilen kolon stclar ile donatlmtr. Kolonlar sabit scaklktaki
bir su banyosu tarafndan beslenen bir su ceketi ilede salanabilmektedir.
DEDEKTRLER:
Dedektr tipi:
Sv kromatografide dedektr tipleri temel olarak iki tiptir.

99

1.Yn zellikli dedektrler:

Hareketli fazn krma indisi, dielektrik sabiti veya younluu gibi analit tarafndan deitirilen
yn zelliklerine cevap veren dedektrlerdir.

2.Analit zellikli dedektrler:

Analitin UV absorbans, floresans iddeti ve difzyon akm gibi hareketli fazn sabit
olmad baz zelliklerine cevap veren dedektrlerdir.
UV Absorbans dedektr:
Bu dedektrlerde Z eklinde bir ak hcresinin ierisinde numune bileenlerini ieren
hareketli faz geirilerek n madde bileenlerinin absorplamasna dayanan bir dedektr
tekniidir. Kolon d bant genilemesini en aza indirmek iin HPLC sistemlerinde kullanlan
bu gibi dedektr hcrelerinin hacimleriinin mmkn olduunca dk tutulmaktadr. rnein
hacimler 1-10 mikrolitre ve hcre uzunluu 2-10 mm arasnda snrlandrlmtr. Bu tipteki
hcrelerin byk bir ksm yaklak 600 psia'dan daha byk basnlarda almazlar. Bunun
sonucu olarak bir basn drme tertibat genellikle gereklidir. Absorbans dedektrlerinin
byk bir ksm ift-n yolludur ve bu nlardan birisi eluent hcresinden geerken dieri
iddetinin azaltlmas amac ile bir filtreden geirilir. Daha sonra bu iki nn iddetinin
karlatrlmas amac ile birbirleri ile uyumlu fotoelektrik dedektrler kullanlr.
Filtreli ultraviyole absorbans dedektrleri:
En basit UV absorpsiyon dedektrleri n kayna olarak bir civa lambas kullanlan filtreli
fotometrelerdir. Giriim filtresi bulunan dteryum veya tungusten telli n kaynaklarda bir
kolondan elute edilen absorplayc trlerin tehisi iin basit aralardr. Byle cihazlar
numunenin kaltatif bileiminin bilindii durumlarda filtrelerin uygun srada seilmesi yolu ile
tekrarlanabilir kalitatif analizler iin zellikle kullanldr. ou zaman deitirilmesi
bilgisayar kontrolldr.
Monokromatrl ultraviyole absorbans dedektr:
Bir ok HPLC reticisi optik al spektrofotometreden oluan dedektrleri piyasaya
sunmaktadr. Bunlarn bazlar ultraviyole nlar ile snrldr. Dierleri hem ultraviyole
nlar hemde grnr blge nlarn kullanmaktadr. Birden ok iletim modu seilebilir.
rnein kromatogramn tamam bir tek dalga boyunda alnabilir. Alternatif olarak zamanla
elent pikleri birbirinden yeterince ayrldnda her bir pike ait elent iin uygun bir dalga
boyu seilebilir. Filtre seimi ou zaman bilgisayar kontroll olarak yaplabilir. Tehis
amac ile spektrumun tamamnn arzu edildii durumlarda eluent ak ilgili dalga boyu
araln taramaya yeterli bir sre durdurulabilir.
nfrared absorbans dedektr:
Piyasalarda iki tip infrared absorpsiyon dedektr mevcuttur. Birincisi dalga boyu taramas
tane yar dairesel filtre kanallar ile yaplan ve alma aral 2,5-14,5 mikrometre veya
4000-690 cm-1 'dir: kincisi ve daha karmak olan Fourier dnml cihaza benzer olan

100

infrared dedektrleridir. nfrared dedektr hcreler kullanlan sodyum klorr veya kalsiyum
florr pencereler hari yapl bakmndan ultraviyole nl hcrelere benzemektedir. Hcre
uzunluu 0,2-1,0 mm ve hcre hacmi1,5-10 mikrolitre arasnda deimektedir. nfrared
dedektrlerin kullanlmasndaki balca snrlama kullanl bir ok zcnn dk
geirgenliidir. rnein su ve alkollerin geni absorpsiyon bantlar bu dedektrlerin bir ok
uygulamada kullanlmasn engellemektedir.
Floresans dedektr:
Bu dedektrlerin ounda floresans uyarc na 90 derecede yerletirilmi bir foto elektrik
dedektr yardm ile gzlenmektedir. En basit dedektrlerde uyarc k kayna olarak civa
lambas ve yaylan nlarn belirli bir bandn izole etmek iin bir veya bir ka filtre
kullanlr. Daha gelimi cihazlar kaynak olarak ksenon lambas ve floresans masn izole
etmek iin ise optik a monokromatrler kullanlr. Floresans dedektrlerindeki gelecekteki
gelimeler duyarll ve seicilii arttrmak amac ile muhtemelen ayarlanabilir lazer n
kaynann kullanlmas ynndedir.
Krma indisi dedektr:
Bu dedektrde zc kolunun yolu zerinde bulunan hcrenin bir yarm blmesinden geer;
eluent ise daha sonra dier blmenin iinden geer. Bu iki blme iki zeltinin krma indisi
birbirinden farkl ise gelen n krlacak ekilde uygun bir ada yerletirilmi bir cam plaka
ile ikiye ayrlmtr. Foto duyarl dedektrn yzeyine gelen n demetinin yolundan sapmas
k sinyalinin deimesine sebep olur. Bu deiiklik ykseltilerek kaydedildiinde
kromatogram elde edilir. Krma indisi dedektrlerinin hemen hemen btn analitlere cevap
vermek gibi nemli bir stnl vardr. Ayrca gvenilirdirler ve ak hzndan etkilenmezler.
Ancak bunlar scakla kar olduka duyarl olduklarndan scaklklar derecenin binde bir
kandan daha az deiecek ekilde tutulmalar gerekir. Ayrca bu dedektrler dier tip
dedektrler kadar duyarl deildir.
Buharlatrmal k sama dedektr (ELSD):
Bu dedektrde kolondan kan zelti bir sisletirici iinden geirilmekte ve burada azot veya
hava akm ile ok ince sis haline dntrlmektedir. Kk damlalar daha sonra
hareketli fazn buharlatrc ve tayin edilecek maddenin ok kk partikllerinin olutuu
scaklk kontroll srkleme borusuna gnderilir. Tayin edilecek madenin ok kk
partikllerinin oluturduu partikl bulutu daha sonra bir lazer n demetinin iinden
geirilir, ak ynne dik ada salan nlar bir silisyum foto diyot dedektr yardm ile
llr. Bu tip dedektrlerin balca stnl buharlamayan btn analitlere yaklak
olarak ayn cevab vermeleridir. Dedeksiyon snr 5 nanogram/25 mikrolitre olduu ifade
edilmektedir.
Elektrokimyasal dedektr:
Bu dedektrler amperometri, polografi, kulometri ve kondktometri esasna gre
almaktadr. Hcre hacmi 1-5 mikrolitre'dir. Bu hcrenin seri ve paralel olarak
kullanlabilecek iki tane alma elektrodu ieren kullanl bir modifikasyonu piyasalarda
mevcuttur. Eluent aknn nce birinci elektrod ve daha sonra ikinci elektroddan akt ilk
konfigrasyon tayin edilecek maddenin akn st ksmndaki elektrodu tersinir olarak
ykseltgenmesini (veya indirgenmesini) gerektirir. kinci elektrod ykseltgenen (veya

101

indirgenen) rnleri tayin etmek iin bir katod (veya anod) olarak grev yapar. Bu
dzenleme belirleme sistemin ilgin bir uygulamas, tiyol ve dislfrlerin her ikisinide ieren
karmlarndaki bileenlerin belirlenmesi iin yaplan ilemde, burada akn st ksmndaki
civa elektrodda ,dislfrler yaklak -1,0 voltta indirgenir. Yani u reaksiyonlar olur.
RSSR + 2H+

+ 2e'-------- 2RSH

Daha sonra akn alt ksmndaki civa elektrod, orjinal numunedeki ve akn st tarafndaki
elektrod tarafndan oluturulan tiyoller tarfndan ykseltgenir.
2 RSH + Hg(s)------Hg(SR)2(k) + 2H+

+ 2e'

Paralel konfigrasyonda iki elektrod arasndaki eksen akla 90 derece a yapacak ekilde
dndrlr.
Ktle spektrofotometrik dedektr:
Sv kromatografisi ile ktle spektrofotometreyi birbirine balamaktaki temel problem
birincisinin bal olarak ok zc hacimleri ile almas ve ikincisinde vakum
gerektirmesidir. Bu problemi zmek amac ile eitli ara balantlar gelitirilmitir.
Bunlardan piyasada mevcut olan bir tanesinde kolondan kan eluent iki ksma ayrlr ve
ok az bir ksm dorudan ktle spektrofotometreye gnderilir. Ak hzlar 10-50
mikrolitre/dakika olan yeni mikro gzenekli kolonlarn kullanlmaya balamas ile birlikte
sv kromatografi sistemlerinin dorudan ktle spektrofotometrik dedektre balanmas
mmkn olabilir. Ticari olarakda satlan ikinci tip balantda zc ve analiti buharlatrma
ile ayrmak iin zelti hareketli bir tel zerinde toplanr. Ve bir stma odasna gnderilir.
zcs buharlatrldktan sonra erit veya tel zerindeki analit
desorpsiyon
iyonlamasnn meydana geldii iyon kayna blgesine gelir. Termosprey olarak adlandrlan
yeni ve mit veren bir balant u anda piyasada bulunmaktadr. Termosprey balantlar bir
kolondan kan ak hz 2 ml/dak kadar yksek olan eluentin tamamnn dorudan dedektre
gnderilmesine izin vermektedir. Bu balantda zc ve analit moleklleri paslanmaz
elikten yaplm stlan kapiler bir boru iinden bir aeresol jeti halinde geirilerek sv
buharlatrlr. Sprey iinde eluent iine katlm amonyum asteat gibi bir tuz yardm ile yk
aktarma sonucu analit iyonlatrlr. Bylece termosprey sadece bir balant deil ayn
zamanda iyonlatrma kayna olarakda kullanlm olur. Sonuta elde edilen spektrum
genellikle sadedir ve mol ktlesi hakknda bilgi verir. Ancak tehis amalar iin olduka
kullanl olan elektron impakt spektrumlarnn gsterdii baz ayrntlar burada yoktur.
Ayrca termosprey balant sadece amonyum asetat gibi tuzlar zebilecek polar hareketli
fazlarda yani polar analitlerde kullanlabilir. Bu snrlamalar ile birlikte termosprey
balantlar peptitler ve nkleotitler gibi uucu olmayan ve termal olarak kararl geni bir
madde grubu iin spektrumlar vermektedir. Gzlenebilme snrnn 1-10 pikogram'a kadar
dt tesbit edilmitir. Son zamanlarda hem elektron impakt hemde kimyasal iyonlama
spektrumu elde etmeyi mmkn klan yeni bir tip balant piyasaya kmtr. Bu cihazda
analiti kat partikl haline, hareketli fazda gaz haline dntrmek iin termal sisletirme ve
zc uzaklatrma olay ayn anda yaplmaktadr. Bu aeresol ince bir boru iinden hareketli
faz molekllerinin darya pompaland vakumlu bir blgeye hzlandrlmaktadr. Bunun
iin bir momentum ayrc yardm ile ayrma olay gerekletirilmektedir. Partikl halindeki
analit moleklleri daha sonra bir elektron demeti iinde veya kimyasal olarak iyonlatrlr.
Ktle spektrometrik dedektrlerde genellikle bilgisayar kontroll yaplr ve veriler depolanr.

102

Piklerin annda ve bilgisayardan tekrar izilebilen kromatogramlar ve spektrumlar elde

edilebilir. u anda HPLC/MS cihazlar GC/MS cihazlar gibi gelimemitir.
II-YON-FT KROMATOGRAFS:
yon trlerinin ayrlmas ve tayini iin kullanlan bir tr ters-faz dalma kromatografisidir.
yon-ifti kromatografisindeki hareketli faz metanol ve asetonitril gibi bir organik zc
ieren sulu tampon ve tayin edilecek analit ile zt ykl kart iyon ieren bir iyonik bileikten
meydana gelir. Kart iyon analit ile birleerek ters faz dolgu maddesi ile alkonulabilen
ntral iyon-ifti oluturan iyon ifti kromatografisinin uygulama alan ou zaman iyon
deitirme kromatografisi ile rtr. Kk inorganik veya organik trlerin ayrlmas iin
seicilik problemi olmad srece iyon-deitirme tercih edilir. Daha iyi ayrmalarda iyon
ifti kromatografisi uygulanr. Bir iyon-ifti iin iyon deitirme dolgusundaki seicilik zayf
iyon-ifti oluumu ile ayrma gc ise mkemmeldir. Byk iyonlarla, iyon-deitirme
ayrmalarndaki ayrma gc genelde zayftr. nk iyon-deitirme reineleri ktle aktarm
srecini yavalatan sk bir i a dokusuna sahiptir.
III-ADSORPSYON KROMATOGRAFS (SIVI-KATI KROMATOGRAFS):
Adsorpsiyon kromatografisinde kullanlan sabit fazlar sadece silis ve alimnadr. Her
ikisinde de alkonma sralamas yledir.
Olefinler<esterler<aldehitler<ketonlar<alkoller<aminler<slfonlar<slfoksitleraminler
<karboksilik asit.
Adsorpsiyon kromatografide zc sistemindeki farkllklar ayrma gc ve alkonma
zamanlarnda byk farkllklar beraberinde getirir ve uygun hareketli fazlarn bulunmad
durumlarla nadir olarak karlalr. Adsorpsiyon zc sistemleri seiminde uygun bir
teknik dalma kromatografide olduu gibi bir tanesi ok kuvvetli (E ' deeri ok byk) ve
dieri ok zayf olmak zere bir biri ile uyumlu iki zc seilir. Daha sonra iki zcnn
karmndaki hacim oranlar deitirilerek ki (alkonma faktr) iin uygun bir deer elde
edilir. E'.daki 0,05 birimlik bir artn genellikle btn k' deerleri 3-4 gibi bir faktr kadar
azaltt bulunmutur. Bylece k' deerinde ok byk deiiklikler mmkn olur. Piklerin
st ste akmas durumunda k' deeri az ok sabit tutulurken bir kuvvetli zcnn balca
bir zc ile deitirilmesi deerini deitirecektir ve bu durum ou zaman istenilen
ayrmay salar. Bunu deneme-yanlma yntemi ile de deneyerek bulunabilir. Yada
adsorpsiyon kromatografisinin ak yatak tipi olanTLC ile n izleme teknii uygulanarak
bulunur. Adsorpsiyon kromatografisi uygulanmasnda yaklak 5000'den daha kk polar
olmayan bileikler iin en uygun olduunu gstermektedir. Her ne kadar adsorpsiyon ve
dalma kromatografileri arasnda baz akmalarn olduu grlrsede yntemler birbirini
tamamlama meyilindedir. Adsorpsiyon kromatografisi genellikle apolar zclerde
znebilen ters-faz dalma kromatografi de kullanlan sulu zclerde snrl znrl
olan numuneler iin en uygun yntemdir. Dalma kromatografide olduu gibi farkl eit ve
sayda fonksiyonlu grup bulunduran bileikler genellikle ayrlabilir. Adsorpsiyon
kromatografisinin dier yntemlerde grlmeyen zel bir gc izomerik karmlarn
bileiklerini ayrma kabiliyetidir.
IV-YON DETRME KROMATOGRAFS:

103

ou zaman iyon kromatografisi olarakta adlandrlmaktadr. yon deitirici reinelerinin

kullanmna dayanan iyonlarn ayrlmas ve tayini iin modern ve etkili bir yntemdir.
yon kromatografisi anyon deitirici ve katyon deitirici reineler ile doldurulmu H.P.L.C
kolonlarnda anyon ve katyon karmlarnn kolaylkla ayrlabilecei farkedilerek 1970'li
yllarn ortalarnda gelitirilmitir. lk yllarda belirlemeler genellikle iletkenlik lmleri ile
yaplyor idi. u anda iyon kromatografisi iin baka dedektrlerde mevcuttur. yon
kromatografisi birbirleri ile ok benzer olan nadir toprak katyonlarnn katyon deitirici
reinelerle ayrlmas iin gelitirilen proje ile ortaya kan iyon-deitirme kromatografisinin
gelitirilmiidir.

yon deitirme dengeleri:

yon deitirme olaylar zeltideki iyonlar ve znmeyen yksek molekl arlkl bir
katnn yzeyindeki benzer iaretli iyonlar arasndaki deitirme dengesi temeline
dayanmaktadr.
yon deitirici dolgular:
Tarihsel olarak iyon deitirme kromatografisi stiren ve divinil benzenin emlsiyon
kopolimerizasyonu srasnda oluturduklar kk ve gzenekli tanecikli polimerlerle
gerekletirilmitir. Di vinil benzen kullanlmas ile (yaklak % 8) oluan apraz balanma
taneciklerin mekanik dayanklln salamaktadr. Polimer iyonlara kar aktif hale
getirmek iin daha sonra yapya asidik ve bazik fonksiyonlu gruplarkimyasal olarak
balanmtr. En ok gruplar slfonik asit ve kuarterner aminlerdir. Gzenekli polimer
tanecikler kromatografik dolgu maddesi olarak tamamen uygun deildir. Bunun sebebi analit
molekllerin mikro gzeneklerden gemesi ve polimer matriksindeki difzyonun yava
olmas ve matriksin sktrlabilmesidir. Bu problemleri ortadan kaldrmak iin iki yeni tip
dolgu gelitirilmitir. 1.incisi cam veya polimer
taneciklerin sentetik iyon deitirici
reine ile kaplanmas sreti ile retilmektedir. 2.incisi ise adsorpsiyon kromatografide
kullanlan silisten ibaret gzenekli mikro partikllerin iyon deitirici reinenin ince bir film
ile kaplanmas sreti ile retilmektedir. Her iki tipte polimer film ile kaplanarak
hazrlanmaktadr. Her iki tiptede polimer film iindeki hzl difzyon verimin artmasna
neden olmaktadr. Dier taraftan bu taneciklerin numune kapasitesi zellikle zar kaplamal
tip iin daha dktr. yon deitirme kromatografideki hereketli faz dier tipteki
kromatografi tipleri iinde gerekli olan baz zelliklere sahip olmaldr. Yani hareketli faz
numuneyi zmeli uygun alkonma zamanlarna(doru k' deerleri) salayacak bir zme
gcne sahip olmal ve znen madde moleklleri ile uygun seicilii oluturacak biimde
etkilemelidir. yon deitirme kromatografideki hareketli fazlar molekl oranlarda metanol
ve su ile karabilen dier organik zcleri ieren sulu zclerdir. Bu hareketli fazlar
ayn zamanda ou zaman bir tampon oluturacak ekilde iyonik trleride iermektedir.
zc gc ve seicilik ilave edilen bu maddelerin eit ve deriimi ile beslenir. Genel
olarak hareketli fazdaki iyonlar, iyon deitirici dolgu maddesinin aktif blgeleri iin analit
iyonlar ile yarmaktadr.
V-BOYUT ELEME KROMATOGRAFS:

104

Boyut-eleme yntemleri jel szme ve jel geirgenlik kromatografisi olmak zere iki alt ksma
ayrlr.
Jel szme kromatografisi:Sulu zcler ve hidrofilik dolgu maddeleri kullanlr. Suda
znen maddelere uygulanr.
Jel geirgenlik kromatografisi:Polar olmayan organik zcler kullanlr. Daha
polar olan organik zclerde znen maddeler uygulanr.

az

Boyut-eleme kromatografisinin dier bir uygulamas yksek mol ktleli doal rn

molekllerinin dk mol ktleli trlerden ve tuzlardan ayrlmasdr. rnein eleme snr bir
ka bin olan bir jel; proteinleri amino asitlerden ve dk mol ktleli peptitlerden kolayca
ayrabilir. Jel geirgenlik kromatografisinin dier bir faydal uygulamas homologlarn ve
oligomerlerin ayrlmasdr. Boyut eleme kromatografisi ile mol ktlesi 116-344 arasnda olan
bir seri ya asitinin eleme snr 1000 olan polistiren esasl bir dolgu maddesi ile
ayrlabilmektedir. Yine polistiren bir dolgu maddesi ile piyasada satlan bir epoksi reinelerin
kromatogramlar alnabilmektedir. Ayn ekilde boyut-eleme kromatografisi ile meyve
sularnda bulunan glikoz, fruktoz ve sakkarozun tayinleri yaplabilmektedir. Boyut-eleme
kromatografisinin ana uygulamalarndan bir dieri byk polimer ve doal rnlerin mol
ktlelerinin veya mol ktlesi dalmnn hzl bir ekilde tayin edilmesidir. Burada
numunenin elsyon hacimleri ayn kimyasal zellikteki bir seri standardn elsyon hacimleri
ile karlatrlr.
Boyut-eleme ilemlerinin en byk avantajlar unlardr.
1) Ksa ve belirli ayrma zamanlar
2) yi bir duyarllk salayan dar pikler
3) znen maddelerin sabit fazla etkilememeleri sebebi ile numune kayb olmamas
4) znen madde ve dolgu maddesinin etkilemesine bal kolon deaktivasyonunun
olmaydr.
Sakncalar ise
1) Kromatogramlarn zaman skalas ksa olduundan dolay sadece snrl sayda pik elde
edilebilir
2) zomer gibi benzer byklkteki numunelere bu yntem uygulanmaz.
Genellikle uygun ayrmalar iin mol ktleleri arasnda % 10 farka ihtiya vardr.

105

HPLC Sistemlerinde kullanlan dedektrler:

1.Giri:
Duyarllklar ve seicilikleri eksik olduundan HPLC sistemlerinde kullanlan dedektrlerin
tamam evresel analizlerde uygulanamazlar. Her bir tekniin kendine zg avantajlar vardr.
rnein DAD, UV-Absorbans dedektrler ve ktle spektrometreleri ek spektrum onay
salarlar, ancak rutin olarak bir dedektr kullanma karar verilirken her analize kar bu deer
llmelidir. UV-Spektrum ile belirli evresel analizleri, metabolizmalarn ve trevlerini UV
absorbans ve en uygun analiz teknii yaparak teyit etmede kullanlr. Yksek duyarllk ve
seicilik gerektiren zel analitik problemler iin seilecek teknik floresans tekniidir. Elektrokimyasal dedektrleride ok hassas ve seici olmakla birlikte evresel analizlerde nadiren
kullanlrlar. Dier taraftan iletkenlik dedektrleri zel olarak bir analiz iin kullanlr. Trilyon
bana 10 paraya inen nitroaminlerin yksek duyarllkla belirlenmeleri yaplabilir.
2. Analitik parametreler:
HPLC sistemlerinde kullanlan dedektrlerin nisbi deerlerinin tartlmasna balamadan
nce ilk olarak evresel analiz iin en nemli parametreleri tartmamz gerekir.
-

Duyarllk
Seicilik
Dorusallk
Nicelik bilgisi

3. Keif snr ve nicelik snr:

Bir analitik sistemin duyarll keif donanmnn grltsne ve srklenmesine dayanr.
Mutlak dedektr duyarll dorudan dedektre enjekte edilen bir numune ile belirlenebilir.
Genellikle minimum kefedilme snr veya keif snr (LOD) (Limit of detection) olarak
ifade edilir. Bazen grlt seviyesine denk olarak tanmlanr. Daha pratik bir lc
sayesinde nisbi numune duyarll artmaktadr. HPLC sistemlerinin donanmna bal
dedektrlerle llebilmektedir. Keif snr daha sonra sadece dedektr tarafndan
etkilenemez ancak ayn zamanda mobil fazn enjeksiyon sisteminin kolon zerindeki pik
genilemesinin ve sistemin bileikleri arasndaki s varyantlarnn oksijen ierikleri tarafndan
etkilenmesidir. Daha sonra keif snr grlt seviyesinin iki veya kat olarak tanmlanr.
Nicelik snr (LOQ) grlt seviyesinin 10 ila 20 kat olarak tanmlanr. UV dedeksiyon

106

sistemi her enjeksiyon bana 500 pg ye den miktarlarda lebilir. Dedektr dalga boylar
olabildiince ok bileiin katsaylarnn tkenmesine uyacak ekilde dedeksiyon snr,
polinkleer aromatikler gibi belirli evresel bileikler iin 50 pg kadar dk miktarlarda
olabilir. Floresans ve elektro-kimyasal dedektrler ok dk piko-gram alannda alrlar.
HPLC sistemine bal olan bir ktle spektrometresinin duyarll kullanlan ara yzey tipine
bal olmaktadr. Termo sprey MS dedektrleri nanogram alanna uygulanabilir. Elektrosprey ara yzeyler biraz daha duyarl iken parack n aletleri yaklak 10 kat daha az duyarl
olmaktadr.
4. Seicilik:
Belirli bileik zelliklerini kullanan kompleks bir matrikste sadece ilgili bileikleri kapabilen
bir dedektr sisteminin seicilii tanmlanr. Seici bir dedektr birlikte elte olan bileiklerin
verdii yant grmezden gelebilmelidir ve analiz niceliine karmamalarn garanti
edebilmelidir. Bir UV absorbans dedektr ilgili bileik iin dar bir bant aral uygun bir
dalga boyu ayarlayarak seici duruma getirilebilir. Dedektrlerin seicilii byle genel bir
karakteristie dayanmasna ramen floresansa ve elektro-kimyaya dayananlarla
karlatrldklarnda daha dk olmaktadr. Alnan yant karakteristikleri ok seici
olmaktadr, snrl sayda bileikler tarafndan gsterilirler. Ktle spektrometreleri analitik
probleme bal olarak seici ve genel olacak ekilde (toplam tarama modunda) uygulanabilir.
5. Dorusallk:
Dedektrn yant iki trl ifade edilebilir. Dinamik alan dorusal dinamik alan olarak ifade
edilir. Dinamik alan azami ve asgari konsantrasyonun llen (absorbans, akm ve
benzerlerinin) kaydedildii maln zerine oran olarak tanmlanr. Bununla beraber uygulama
da bir dedektrn dorusal dinamik alan daha genel olarak kullanlr. Dedektrn yantnn
yatay olduu zerine znen konsantrasyonun alandr. Konsantrasyonlarna kar farkl
analiz konsantrasyon enjeksiyonlarndan alnan yantn grafiini izmek, konsantrasyon
alannn belirli bir ksm zerine doru bir hat vermelidir. Dolu olan dinamik alann sadece
onda biri iin yant genellikle dorusal olmaktadr. Floresans ve elektro-kimyasal dedektrler
1 ila 3 boyut dzeni alan zerinde dorusal olur. Ktle spektrometreleri genellikle 3 boyut
dzeni zerinde dorusal olmaktadr.
6. Niteliksel bilgiler:
Kromatografide klasik bir tanmlama arac olarak ktle spketrometreler tarafndan kaydedilen
ktle spektrogramlardr. Bununla beraber HPLC sistemlerinde ktle spektrometrelerine
bavurmalardaki snrlamalar ara yzey dzeneklerinin ok masrafl olmasndan
kaynaklanmaktadr. Diod sralama teknolojisi analizlerin spektralar arasnda sylenen bir
fark olduunda UV absorbans spektrumu tarafndan tanmlanmasn salamaktadr. Floresans
ve elektro-kimyasal dedektrler sadece alkonma zamanna dayal bileikleri tanmlayabilirler.
7. UV dedektrleri:
Klasik deiken dalga boylu bir dedektrn optik yolu iin optik filtreler kullanlr. Optik
filtre olarak ak, kesik, gri filtre ve holmium oksit optik filtreler kullanlr. Optik sistemde
aynalar ve n blcleri ile giri ve k sliti ve dteryum lamba da mevcuttur. Ayrca
numune fotodiodu ve gnderme fotodiodu da sistemin birer parasn meydana getirir. Bir
dteryum lambann polikromatik n kresel ve dz aynalar tarafndan bir monokromatrn

107

giri slitine odaklanr. Monokromatr dar bir k bandnn k slitine geirir. k slitindeki
k n ak hcresinden geer ve ak hcresindeki zelti tarafndan ksmen absorplanr.
Numunenin absorpsiyonu fotodioda numunesiz (bo bir gnderme) ulaan k younluu
llerek ve numuneden getikten sonra dedektre ulaan k younluu llerek belirlenir.
En deiken dalga boylu dedektrler gnderici tarafndaki ikinci bir fotodioda n bir
ksmn bler. Referans n ve referans fotodiod lambadan k dalgalanmalarn karlamak
iin kullanlr. En yksek duyarllk iin UV dedektr bir kromatografik alma iinde dalga
uzunluunu otomatik olarak deitirerek her bir pik iin programlanabilir. Deiken dalga
uzunluk dedektr zamann her hangi bir noktasnda spektrumdaki tek noktada absorbans
kaydetmek iin tasarlanmtr. Bununla beraber uygulamada farkl dalga boylarn pe pee
lmek gerekir. rnein iki bileik kromatografik olarak ayrlmalarnda gene de farkl
absorbans boyutu verir ve bileiin spektrumu gerekirse zelti ak deien dalga boyu
dedektrn tm alan taramas iin durdurulmaldr, nk tarama elsyondan daha uzun
srer.
8. Diod dizi dedektr ( DAD ) ( Diod array dedektr ):
Bir fotodiod dizi dedektrnn (DAD) alma prensibi; Akromatik lens sistemi ak hcresi
ierisindeki polikromatik a odaklanr. Daha sonra n krlma yzeyine dalr ve fotodiod
dizini zerine der. Alan vericiden vericiye deiir. Baz kullanlan diod dizi dedektrleri 10
milisaniyede 190 ila 600 nm dalga boyunu lebilirler. Bir diod dizi dedektr ile klasik UV
dedektrnn karlatrlmas aada gsterilmitir.
Klasik:
Duyarllk
Sinyal alma
Spektrum alma

DAD:

2 ila 3 kez daha iyi

1
ak durma

2 ila 3 kez daha az

8
evrim ii

Tm dalga boyu alannda n younluundaki deiiklikleri lerek bir absorbans

spektrumu elde edilir. Bir diod tarafndan kefedilen n bant genilii giri slitinin ebad
ile ilgilidir. lgili numune pozisyonu ve krlma klasik bir alet ile karland taktirde ters
dner ve konfigrasyonu genellikle ters dnen optikler olarak gnderilir. Klasik bir UV
absorbans dedektr ile DAD dedektr arasndaki en nemli fark yukardaki tablada
gsterilmitir.
9. Verilerin boyutu:
Uygun veri deerlendirme nitelerine bal diod sralama dedektrleri metot geliimi iin
avantajlar sunmaktadr. alma prensibi zerine farkl bileikler iin dalga uzunluklarn en
iyi bir ekilde kullanmaya yardmc olmaktadr. Verilerin boyutlu planlar kullanlarak
boyut kolaylkla grlebilir veya bir izo absorbans plan olarak absorbans younluu farkl
dalga boyundaki zaman zerine absorbans younluunun plan karlr. Elde edilen
spektrumlar tutup depolayabilmek iin spektral ktphanelerin elektronik olarak yaratlp
numune bileiklerinin tanmlanmasnda metot geliimi srasnda ba vurulmasn
salayacaktr. ok fazla sinyal kefi bir spektral alan zerinde optimum duyarllk iin rutin
olarak kullanlabilir. PNA lar gibi bileiklerin tespitinde 270 nm, 310 nm ve 382 nm dalga
boylarnda absornbans yaptklarndan DAD dedektr kullanlmaldr. evresel numunelerin
yaplarn ok fazla kark olduklar gz nne alnacak olursa pik safln kontrol edebilmek
iin niceliksel hatalardan kanmak gerekir. Pik safln kontrol etmenin en uygun metodu

108

piklerin elsyonunda pek ok spketrumun karlatrlmas gerekir. Normalletirilip kapatarak

gzle hkmedilebilir veya bilgisayar ortamnda bir karlatrmay otomatik olarak yapabilir.
Cihazn kurulma aamasnda spektrum ktphanesi oluturulmu ise elde edilen piklerin
kimliklerinin onaylanmas daha kolay olacaktr. Analizde elde edilen spektrumlarn otomatik
olarak bilgisayarn ktphanesindeki depolanm spektrumlar ile karlatrlabilir.

F- NCE TABAKA KROMATOGRAFS (T.L.C)

Teorik olarak sabit ve hareketli fazlarn tipleri ve uygulamalar asndan ince-tabaka kolon
sv kromatografisi olduka benzerdir. Kolon kromatografisi yntemlerinin gelitirilmesinde,
kullanmasna ilave olarak ince tabaka kromatografisi ila rn safl iin btn nemli
tayinlerin yapld bir yntem haline gelmitir.
nce tabaka kromatografide ayrma nasl gerekleir:
Tipik ince-tabaka ayrmalar, iyice tlm partikllerden meydana gelen ince ve yapk
bir tabaka ile kaplanm dzgn bir cam veya plastikten yaplm plakalarda gerekletirilir.
Partikller;
Adsorpsiyon normal-faz, ters-faz iyon deitirme ve boyut eleme kolon kromatografide
anlatlanlara benzemektedir. Ayn zamanda hareketli fazda yksek performans sv
kromatografide kullanlanlara benzer.
nce-tabaka plakalar:
Plaka boyutlar 5x20, 10x20, 20x20 cm'dir. Piyasadaki plakalar; klasik ve yksekperformansl plakalar 200-250 mikrometre sabit faz kaplamasna sahiptir. Yksekperformansl plakalar genellikle film kalnl 200 mikrometre ve partikl ap 5 mikrometre
veya daha kk taneciklere sahiptir. Adndanda anlalaca gibi yksek performansl
tabakalar daha ksa srede daha keskin ayrmalar salarlar buna gre klasik bir tabakada 25
dakikalk bir yrtme sresi iin 12 cm iinde 2000 teorik plaka vardr. Buna karlk
yksek-performansl bir plakada 10 dakikalk bir yrtme sresi gerektiren 3 cm'lik bir
ksmda 4000 teorik plaka mevcuttur. Yksek-performansl plakalarn numune kapasitelerinin
ok kk olmas gibi bir dezavantaj vardr.
Numune uygulamas:
zellikle kantitatif lmelerde belkide TLC'nin en kritik konularndan birisidir. Numune
genellikle %0,01-%0,1'lik zeltisi halinde plakann bir kenarndan 1-2 cm mesafede bir
nokta halinde uygulanr. En iyi ayrma verimi iin nokta minumum apa sahip olmaldr.
(Kalitatif almalar iin yaklak 5 mm ve kantitatif almalar iin daha kk apl)

109

Seyreltik zeltiler iin arada kurutma yaplarak veya drt kez st ste numune uygulanr.
Numunenin el ile uygulamas numune ieren klcal bir borudan ucu plakaya dedirilerek veya
hipodermik rnga ile yaplr. Numune uygulamasnn doruluunu ve kesinliini artrmak
iin artk piyasada bir ka tip mekanik numune uygulama sistemleri bulunmaktadr.
Plakalarn yrtlmesi:
Plaka yrtme ilemi, numunenin sabit fazda, hareketli bir faz yardm ile tanmas ilemidir.
Bu ilem sv kromatogtafideki elsyon ile benzer anlamdadr. Bir plakann yrtlmesi
yrtlmesi iin en genel yol plakann bir kenarna bir numune damlatmak ve bu noktay bir
kurun kalemle iaretlemektir. Numunenin zc buharlatktan sonra plaaka, gelitirme
zcsnn buhar ile doymu kapal bir kap ierisine yerletirilir. Plakann bir yrtc
zcyedaldrlr. Numune lekesinin yrtc svya dorudan temasndanda kanlmaldr.
Yrtme svs, kk partikller arasnda kapiler etkileme olay ile yukar doru trmanr.
Gelitirme zcs numunenin uyguland noktadan geerken numuneyi zer ve
numuneyi plakann st ksmna doru tar. Bu srada numune hareket eden zc ve sabit
faz arasnda kendiliinden dalmaya urar. Yrtc zc,plaka uzunluunun yarsna
veya 2/3 'n getikten sonra plaka kap ierisinden kartlr ve kurutulur. Daha sonra
bileiklerin konumlar herhangi bir yolla tayin edilir
Plaka zerinde analitlerin yerinin belirlenmesi:
Ayrlmadan sonra numune bileenlerinin yerinin belirlenmesi iin eitli yntemler kullanlr.
Bir ok organik karm iin uygulanabilen ve iyot veya slfrik asit zeltilerinin sprey
halinde pskrtlmesini ieren iki tane genel yntem vardr. (Bu reaktiflerin her ikiside
organik bileiklerle koyu renkli rnler oluturmaktadr) Ayn zamanda bir ka zel
reaktiflede (ninhidrin gibi) ayrlm bileenlerin yerlerinin belirlenmesi iin kullanldr. Bir
dier belirleme yntemi; sabit fazla floresans zellii olan bir madde emdirilmesi esasna
dayanr. Yrtme ileminden sonra plaka ultraviyole altnda incelenir. Numune
bileenleri floresans zelliindeki maddelerin floresansln bastrrlar. yleki btn plaka
floresans mas yapar. Sadece numune bileenlerinin bulunduu yerler yapmaz.
nce - tabaka plakalarnn performans zellikleri:
Kolon kromatografisinde kullanlan terimlerin ve ilkilerin bir ou kk deiikliklerle
TLC' ye uygulanabilir.Yeni bir terim olan geciktirme faktr (Rf) TLC' ye zgdr
Geciktirme faktr: Rf: dR / dM
dR:Lekenin dorusal uzunluu
dM:Sv n cephesinin dorusal uzunluu
Rf deerleri alkonmayan maddeler iin 1 deerinden hi yrmeyenlerin karl olan 0
deerine kadar deiir. Lekelerin simetrik olmad durumlarda dR mesafesinin maksimum
iddetinin olduu konumdan llmesi gerekir.
Alkonma faktr k':dM-dR/dR
k':1-Rf

olur.

110

Rf
Plaka ykseklii:verilen bir dolgu maddesi iin yaklak plaka ykseklikleri TLC lmler
ile tretilebilir.
Buradan N:16(dR/W)2
Tabaka ykseklii H:dR/N olur.

nce-Tabaka kromatografisinin uygulamalar:

Kalitatif ince-tabaka kromatografisi:
Rf deerinin numune miktar ince-tabaka plakas ve yrtme srasndaki artlara bal olarak
deiken olmas sebebi ile tek bir kromatogramdan elde edilen veriler genellikle bir
karmdaki farkl trlerin belirlenmesi iin yeterli iblgi salamaz. Ayrca iki farkl
zcnn verilen artlar altnda tamamen veya olduka yakn Rf deeri vermeleri
mmkn olabilmektedir.
Rf deerini etkileyen deikenler:
En iyi artlarda bile Rf deerleri ancak iki anlaml say ile tekrar elde edilebilir deerlerdir.
Birden ok plaka kullanlnca anlaml rakam saysn bire indirerek daha geerli bir kesinlik
elde edilir. Rf deerlerinin bykln tayin eden nemli faktrler; sabit fazn kalnl,
hareketli ve sabit fazn nem ierii, scaklk, yrtme kabnn hareketli faz buhar ile
doygunluk derecesi ve numunenin miktardr. Bu faktrlerin tamamen kontrol genellikle
pratik deildir. Ancak Rf yerine bal geciktirme faktr (Rx) konulmas ile bu etkilerde
ksmi iyiletirmeler elde edilir.
Rx : Analitin g hz/standart maddenin g hz tanmlamas geerlidir.
Standart maddenin kullanlmas:
Bir numunedeki bileenlerin ou zaman denemelerle belirlenmesini salayan bir yntem,
bilinmeyen numunenin ve bilinmeyen numunedeki trlere benzeyen saf maddelerin ayn
plakaya uygulanmasdr. Bilinmeyen madde ve standart madde iin elde edilen Rf
deerlerinin karlatrlmas numunedeki bir bileenin belirlenmesi iin kuvvetli delirler
ortaya koyar. Ancak daima baka yollarla bunun kantlanmas gerekir. Uygun bir kantlama
deneyi farkl durgun fazlar ve hareketli fazlarla birlikte farkl grnrletirme reaktifleri de
kullanlarak deneyi tekrarlamaktr.
Elsyon yntemi:
Ayrlm farkl analit trlerinin belirlenmesi,lekenin kaznmas ve zme teknikleri
kullanlarak da kantlanabilir veya dorulanabilir. Burada analitin oluturduu alan bir jilet

111

veya spatl ile plaka zerinden kaznarak ince bir parlak kat zerine toplanr. Bunlar bir
deney tpne veya daha baka bir kap iine aktarldktan sonra analit uygun bir zc ile
zlr ve santrifjlenerek veya szlerek sabit fazdan ayrlr. Daha sonra ktle
spektroskopisi, nkleer manetik rezonans spektroskopisi, gaz kromatografisi veya infraret
spektroskopisi gibi tekniklerle tehis edilir.
ki boyutlu dzlemsel kromatografisi:
Amino asitler iki boyutlu gelitirme ile bir karmdan ayrlabilmektedir. Numune kare
eklindeki bir plakann bir kesine uygulanr ve yukar ynde A zcs uygulanarak
gelitirme ilemi gerekletirilir. Daha sonra bu zc buharlatrlarak uzaklatrlr ve
plaka 90 derece dndrldkten sonra yrtme ilemi B zcs ile yukar ynde tekrar
uygulanr. zc uzaklatrldktan sonra, amino asitlerle pembeden mora kadar deiik
renkler veren ninhidrin reaktifi pskrtlerek amino asitlerin yerleri ile bu maddelere ait
standart maddelerin yerleri karlatrlarak belirlenir.
Kantitatif analiz:
Numunede bulunan bileenlerin miktarnn yar kantitatif tayini lekelerin alan standarda ait
lekelerin alan ile karlatrlarak yaplabilir. Daha iyi veriler plaka zerindeki lekenin
kaznmas analitin sabit fazdan ektraksiyonu ve analitin uygun bir fiziksel veya kimyasal
yntemle llmesi ile elde edilebilir. nc bir yntemde ise tarayc bir dansitometre
lekenin yayd floresans veya yanstma nlarn lmekte kullanlr.

112

G- SPER KRTK AKIKAN KROMATOGRAFS VE EKSTRAKSYONU:

Sperkritik akkanlarn zellikleri:
Bir madde iin kritik scaklk, basn ne olursa olsun o scakln zerinde maddenin sv
bir faz olarak bulunamayaca scaklktr. Maddenin kritik scaklndaki buhar basncna da
kritik basn denir. Sperkritik akkan, hem scakl hemde basnc kritik noktann zerinde
olan maddeler iin kullanlan bir terimdir. Sper kritik akkanlarn younluklar vizkoziteleri
ve dier zellikleri arasnda yer alr. Sperkritik akkanlarn yksek younluklarndan (0,20,5 gr/cm3) kaynaklanan nemli zellikleri uucu olmayan byk moleklleri zme
yeteneklerinin olduka iyi olmasdr. rnein sper kritik koullardaki karbon dioksit 5-30
karbonlu n-alkanlar, 4-16 karbonlu alkil SFC' nin tayan di-n-alkil ftalatlar ve ok halkadan
olumu polisiklik aromatik hidrokarbonlar kolayca zer. Kahveden kafeini ekstrakte
etmede (kafeinsiz kahve eldesinde) sperkritik karbondioksit kullanlr. Sperkritik
akkanlarn ikinci bir nemli zellii bu akkanlar da zlm analitlerin, zeltiler
nisbeten dk scaklkta atmosferde dengeye getirilerek kolayca geri kazanlabilmektedir.
rnein sperkritik karbon dioksitte zlm bir analit, zeltinin zerindeki basn
drlp zc normal laboratuar artlarnda uurularak geri kazanlabilir ve pek ok sper
kritik akkann bir baka stnl ucuz ve zararsz olmalar ve zehir etkisi
gstermemeleridir.
Sper kritik akkan kromatografisi (SFC):
Sper kritik akkan kromatografisi gaz ve sv kromatografilerinin bir hibriti saylr ve her
iki yntemin stn ynlerini birletirmektedir. Bu teknik kolon kromatografisinin nc
nemli tipidir. Sper kritik akkan kromatografisi geleneksel sv ve gaz kromatografisi
teknikleri ile mmkn olmayan bir grup bileiin ayrlmasn ve tayinini mmkn kld iin
bu rnler arasnda
1) uucu olmayan veya gaz kromatografisi artlarnda temel bozunmaya urayan bileikler
2) sv kromatografide kullanlan spektropik ve elektro-kimyasal edektrlerle belirlenmelerini
mmkn klacak fonksiyonel gruplara sahip olmayan bileikler saylabilir.
SFC'de kullanlan cihazlar ve iletim deikenleri:
SFC' nin HPLC sisteminden iki farkl konmu vardr.

113

1) SFC cihazlarnda hareketli fazn scakln kontrol altnda tutmak iin gaz kromatografide
kullanlana benzer bir termostatl kolon frn gereklidir.
2) SFC cihaznda kolondaki basnc istenen dzeyde tutmak ve sperkritik akkan halindeki
eluenti bir gaza dntrp dedektre gndermek iin ak engel sistemi veya geri basn
dzenei denilen bir nitenin bulunmasdr. 50-100 mikrometre apl ak borusal kolon iin
kullanlan geri basn dzenekleri kolonun kna dorudan tutturulan 2-10 cm uzunluunda
ve 5-10 mikrometre apnda klcal borular ierir.

Basn etkisi:
Sper kritik akkan kromatografisinde basn deiimleri alkonma faktr veya kapasite
faktr denilen ki sabitini ok etkiler. Bu etki kolondaki basn arttka hareketli fazn
younluunun artmasndan ileri gelir. Hareketli fazn younluunun artmas zme gcnde
bir art salar. Buda ayrlacak maddelerin alkonma zamanlarn ksaltr. rnein bir
kolondaki karbondioksit basnc 70 atmosferden 90 atmosfere karld zaman
hekzadekann elsyon sresinin 25 dakikadan 5 dakikaya indii tesbit edilmitir.
Sabit (durgun) fazlar:
SFC sisteminde ak-borusal (dolgulu) kapiler ve dolgulu koln tiplerinin her ikiside
kullanlr. Ama genelde birinci tip tercih edilir.(ak borusal kapiler) Ak borusal kolonlar
gaz kromatografisinde kullanlan WCOT tipi eritilmi silis kolonlara benzer. Kolonlarn i
eperi eitli tiplerde apraz bal siloksan polimerleri ile kaplanmtr. Kolon uzunluklar
genelde 10-20 metre i aplarda 0,05-0,1 mm aralndadr. eperi kaplayan siloksan
filminin kalnl 0,05-1,0 mikrometre arasndadr. SFC tekniinde sv dalma
kromatografisin de kullanlanlara benzer dolgu kolonlarda kullanlr. Bu kolonlarn ap 0,54,6 mm dolgu tanecik boyutlarda 3-10 mikrometre arasnda deiir. Dolgu taneciklerinin
yzeyine kaplanan maddeler dalma HPLC tekniindeki kullanlanlara benzer.
Hareketli fazlar:
Sper kritik akkan kromatografisinde en yaygn kullanm alan bulan hareketli faz karbon
dioksittir. Bu madde ok sayda apolar organik bileik iin mkemmel bir zcdr.
Ultraviyole nlar absorplamamas, kokusuz ve zehirsiz olmas, kolay temini ve baka
kromatografik hareketli fazlara gre ok ucuz fiyatda dier stnlkleride kritik scaklnn
31 derece ve kritik basncnn 72,9 atmosfer olmas modern HPLC cihazlarnn iletim
snrlarn amadan geni bir aralkta scaklk ve basn seme imkan salar. Baz
uygulamalarda zellikle polar analitler ile alrken sper kritik artlarda ki karbon dioksite
yaklak % 1 orannda polar organik katklar (rnein metanol) eklenir. Bu katklar analitlerin
tayc fazda seicilik deerlerini ykseltir. Hareketli faz olarak etan, btan, diazot monoksit,
dikloro difloro metan, dietil eter, amonyak ve tetra hidrofuran gibi baka maddelerde
kullanlr.
SFC 'de kullanlan dedektrler:

114

SFC tekniinin (sper kritik kromatografisi) HPLC tekniine stnlklerinden biri, gaz
kromatografi iin gelitirilmi alev iyonizasyon dedektrlerin SFC iinde kullanlabilmesidir.
Bu dedektrler hemen her tip organik bileie duyarldr, hassastr ve problemsiz alr.
Ktle spektrofotometre tipindeki dedektrleride SFC cihazlarna uygulamak HPLC ' dekinden
daha kolaydr. Sv kromatografide kullanlan baka bir ok dedektr tipi SFC iinde
uygundur. UV ve IR absorpsiyon, floresans emisyon dedektr, termiyonik dedektr ve alev
fotometrik dedektrlerde uygundur.
SFC kromatografisinin dier kromatografiler ile karlatrlmas:
Bu kromatografi gaz ve likit kromatografinin baz ynlerini birletirmektedir. rnein gaz
kromatografi gibi SFC 'de sv kromatografiden daha hzldr. nk vizkozite dktr ve
bu yksek ak hzlarnda alma imkan getirir. Ayrlacak molekllerin sperkritik
akkanlardaki difzyon hz gazlardakinden yava svlardakinden hzldr. O halde vizkozite
ve difzyon hznn ara deerlere sahip olmas teorik olarak sperkritik akkann
kromatografisinin sv kromatografisine gre daha hzl ayrma salamas ve kolonda
ayrlacak maddenin dalmas poblemininde gaz kromatografisine gre daha az olmas
beklenir. Elsyon sperkritik karbondioksitle ve allm bir sv hareketli faz ile
yapldnda dolgulu bir kolonun performans zelliklerini gstermektedir. Eer hareketli faz
dorusal ak hz her iki teknik iinde sabit ve 0,6 cm/sn 'ye ayarlannca sper kritik
kolondaki tabaka yksekliinin svnn kullanld kolondaki tabaka yksekliinin en az
kat byk olmaktadr. Gaz, sv ve sperkritik akkan kromatografisinde hareketli f azlarn
rollerini ksaca karlatrmak yararl olacaktr. Gaz kromatografide hareketli fazn tek grevi
vardr. Analitin kolonda yerletii blgenin ilerlemesini salamaktr. Sv kromatografide
hareketli faz znm moleklleri tamakla kalmaz ayn zamanda znm farkl
molekllerle farkl llerde etkileir ve bu seicilik faktrn belirler. Bir molekln sper
kritik bir ortamda znmesi o molekln gaz kromatografidekine gre daha dk bir
scaklkta sper kritik bir akkanda znm bir bileiin bu ortamdaki buhar basnc bu
bileiin saf halnin buhar basncndan 1010 kat dah byk olabilir. Sonu olarak bu uuculuu
ok dk olan bileikler, termal bakmdan kararsz maddeler, polimerler ve ok byk
biyolojik molekller, nisbeten dk scaklklarda bir kolondan elte edilebilirler. znen
maddenin moleklleride sper kritik akkann moleklleri arasnda bu znme olayn
salayan baz etkileimlerin olmas gerekir. Dolays ile sper kritik ortamn zclk gc,
akkann kimyasal bileiminin ve younluunun bir fonksiyonu olmaldr. Yani gaz
kromatografidekinin aksine hareketli faz deitirerek seicilik deerlerini deitirme imkan
mevcuttur.
Uygulamalar:
Sper kritik akkan kromatografisi doal kaynaklardan elde edilen bileikler, ilalar, gdalar,
pestisitler, herbisitler, yzey aktif maddeler, polimerler, polmer katk maddeleri, fosil yaktlar,
patlayclar ve roket yaktlar dahil pek ok rnn analizlerine uygulanmaktadr.
SPER KRTK AKIKAN EKSTRAKSYONU:
Karmak yapl maddeler analizlenirken analitin veya analitlerin ou zaman bir ekstraksiyon
ilemi ile numune matriksinden ayrlmas gerekir. Bir analitik ayrma ynteminin idealde
hzl, basit ve ucuz olmas, analitleri kayp veya bozunma problemi olmakszn kantitatif
olarak kazanmaya elverili olmas ve sonuta elegeen zeltinin, deitirmeye gerek

115

kalmadan nihai lmede kullanlabilecek kadar deriik olmas istenir. Ayrca ayrma ilemi
sonunda bertaraf edilmesi gereken atk maddeler ne kadar az olur ise o kadar iyidir.
Sper kritik akkan ekstraksiyonun stnlkleri:
1) SFE (sper kritik ekstraksiyon) genellikle hzl bir tekniktir. Bir numune matriksi ile
ekstraksiyon akkan arasndaki ktle aktarm hz ekstrakte edilecek trn akkandaki
difzyon katsaysna ve akkann vizkozitesine baldr (difzyon hz ne kadar byk ve
vizkozite ne kadar kk ise ktle aktarm o kadar hzl olur)
2) Bir sper kritik akkann zclk gc basnc ve daha az nemli olmskla birlikte
scakl deitirerek gelitirilebilir. Aksine svlarn zclk gleri basntan ve
scaklktan fazla etkilenmez. Bu sebeple sper kritik akkanlarla ekstraksiyon yaplrken
basn ve scaklk analit iin en uygun deerlere ayarlanabilir.
3) Pek ok sper kritik akkan oda koullarnda gazdr. zeltilerdeki analitlerin geri
kazanlmas sv zeltilere gre basittir. nk svlar starak buharlatrmak gerekebilir ve
bu da bir yandan scakla duyarl maddelerin bozunmasna, bir yandanda uucu analitlerin
kaybna neden olur. Halbuki sper kritik bir akkan sadece basnc kaldrarak analitten
ayrmak mmkndr. Alternatif olarak sper kritik analit zeltisini iine analiti zen bir
sv zc konmu kk bir kaptan kabarcklar halinde geirmek ve bylece analitin
deriik bir zeltisini hazrlamak mmkndr.
4) Baz sper kritik akkanlar ucuz, inert ve sala ve evreye zararszdr. Bu akkanlar
ekstraksiyondan sonra kolayca bertaraf edilebilir. Bunun iin atmosfere brakmak yeterlidir.
SFE 'de kullanlan cihazlar:
Bir akkann kayna (yayagn olarak bir karbondioksit tp) basnc en az 400 atmosfere
kadar ayarlanabilen ve basnl akkan en az 2 ml/dakikaya kadar hzla aktabilen bir
enjeksiyon pompas, kritik akkann ak hzn kontrol ederek bir ka ml kapasiteli scak
ekstraksiyon hcresine gnderen bir musluk, sper kritik zeltinin basncn drecek bir
toplama kabna sevk eden uygun bir k musluu saylabilir. Cihazlarn en basit tiplerinde
basn ayar k 10-50 cm'lik bir klcal boru parasdr. Gelimi modern ticari cihazlarda,
ak ayar klar deitirilebilir ve elle veya otomatik olarak ayarlanabilir.
Sper kritik akkan seimi:
En iyi akkann seimi bir ok faktre baldr. Bunlar arasnda analitlerin ve matriksin
polaritesi ve znrl, analitlerin deriimi, numunedeki nem oran ve kinetik parametreler
saylabilir. Sper kritik ekstraksiyonun teorisi imdilik tam olarak bilinmemektedir ve ou
zaman en uygun artlarn ampirik yoldan belirlenmesi gerekmektedir. Pek ok almada
akkan olarak karbondioksit tercih edilmektedir. CO2 apolar maddeler iin ok iyi bir
zcdr. Alkanlar ve terpenler bunlarn balcalardr. Polarl orta dzeyde olan polisiklik
aromatik hidrokarbonlar, poliklorlanm bifeniller, aldehitler, esterler, alkoller, organik kloro
pestisitler ve yalar iinde zclk gc orta dzeyde olan CO2 kullanlr. Fakat CO2
metanol gibi polar madde katlarak zclk gc modifiye edilmedike ok polar analitler
iin iyi bir zc deildir. Modifiye edici katklar ya ikinci bir pompa ile sisteme beslenir
yada ekstraksiyondan nce numuneye enjekte edilir. Karbondioksitin sper kritik bir
akkan olarak zclk gcn modifiye etmek iin kullanlan bir ok madde arasnda

116

dk mol ktleli alkoller, propilen karbonat, 2-metoksi etanol, metilen klorr ve baz
organik asitler saylabilir. En ok kullanlan yzde bir ka oranda metanoldr.

H-GAZ KROMATOGRAFS:
Gaz kromatografisi sistemlerinde numune enjeksiyon portuna enjekte edilen numune
buharlatrlr ve buhar faz olarak kolon boyunca hareket ettirilerek dedektre ulamas
salanr. Gaz kromatografisinde ama dier kromatografik sistemlerde olduu gibi sabit bir
faz zerinden geirilen numune ierisindeki ayrlmas istenilen maddelerin sabit faz ile ilgisi
lsnde alkonulurlar ve ayrlrlar (elte olurlar) ve daha sonra sras ile dedektre ularlar.
Madelerin konsantrasyonlar orannda pik ykseklikleri verirler. Gaz kromatografisinin dier
kromatografilerden fark gaz kromatografisinde numune ierisindeki bileenler gaz faznda
hareket etmeleridir. Gaz faz analitin moleklleri ile etkilemesidir. Gazn tek ilevi analiti
kolon boyunca tamaktr.
I-Gaz kromatografisi ilkeleri:
I-1) Alkonma hacimleri:
Gaz kromatografisinde scaklk ve basncn etkilerini dikkate almak iin kromatografik
ayrmada kullanlan alkonma zaman;
( dorusal g ) = L/tR ( L: kolon boyu, tR: alkonma zaman )
yerine alkonma hacmini kullanmak daha yararl olmaktadr.
VR = tR . F
F. Kolon ierisinden geen gazn ortalama hacimsel hz
VR: Alkonma hacmi
tR: Alkonma zaman
Ortalama ak hz direkt olarak llmez, ancak onun yerine kolon knda gaz ak hz
deneysel olarak bulunabilir. Normal olarak bu hacimsel hz sabun-kpk ler ile llr ve
daha sonra da ortalama hz ( F ) bulunur. F u formul ile bulunur.

117

F: Fm x Tc/T x ( P-PH2O )
P
Tc : Kelvin cinsinden kolon scakl
T : Kelvin cinsinden oda scakl
Fm: llen ak hz
P : Kolon k basnc
Genellikle P ve T ortam basnc ve scaklda sabunlu-kpk lerlerde gaz su buhar ile
doygun olduu iin basn suyun buhar basnc (PH2O) iin dzeltilmitir. VR kolon
ierisindeki ortalama basnca baldr. Kolonda tutulmayan maddeler iin alkonma hacmi
VM: tM x F olarak bulunur. tM kolonda tutulmayan maddelerin alkonma zamandr. Ortalama
basn; giri basnc (Pi) ile k basnc (P) arasnda bir deerdedir. Kolon ierisindeki
basn Pi/P orannn bir fonksiyonu olduu iin basnc dikkate almak amac ile basn
dmesi dzeltme faktr (J) kullanlr. Ortalama kolon basnlarna gre dzeltilmi
alkonma hacimleri VR : J x tR x F ve VM : J x tM x F buradaki J: 3[ ( Pi/P ) 2 -1 ]
2[ ( Pi/P ) 3 -1 ]
Spesifik alkonma hacmi : Vg
Vg: VR VM
x 273
W
Tc
Vg: J x F ( tR tR ) x 273
W
Tc
W: Sabit fazn ktlesidir ve kolonun hazrlanmas srasnda belirlenir.
I-2) Vg ile K arasndaki iliki:
Spesifik alkonma hacmi (Vg) ve dalma katsays (K) arasnda u iliki vardr.
Vg : K x Vs x 273
W
Tc
Sabir fazdaki svnn younluu (s ) u ekilde yazlabilir.
s: W/Vs buradanda Vg : K/s x 273/Tc olarak yazlabilir. Vg nin belirli bir scaklkta
yalnzca maddenin dalma sabitine ve sabit faz meydana getiren svnn younluuna
baldr. Bu haliyle Vg maddenin tannmasnda prensip olarak uygun bir parametredir.
I-3) Hareketli faz ak hznn etkisi:
Kromatografik ayrmalar iin geerli olan
H: A + B/u + Cu
H: A + B/u + ( CS + CM ) u
H: Santimetre olarak tabaka ykseklii
A: oklu ak yolu
C: Fazlar arasndaki ktle aktarm

118

(CS: Sabit fazla ilgili ktle aktarm, CM: Hareketli fazla ilgili ktle aktarm)
ve : L/tM ( tM: l zaman, L: Kolon boyu, : hareketli faz molekllerinin ortalama dorusal
hareket hzdr)
Eitlikleri gaz kromatografisi iinde aynen kullanlabilir. Gaz kromatografisinde Boyuna
difzyonun (B/u) teriminin gaz ierisindeki difzyon hznn dier kromatografik
yntemlerden ok byk (svlardan 104 kez daha byk) olmas nedeni ile gaz
kromatografide nemi aktr. Ayrca tabaka ykseklii (H) ile ilgili ak hz eirlerindeki
minimum gaz kromatografide daha genitir.

II- Gaz kromatografi sistemleri:

II-1 ) Tayc gaz:
Kimyaca inert gaz olarak genelde helyum, hidrojen ve4 azot kullanlr. Kullanlan tayc
gazn seimi dedektrn tipine gre deiir.
II-2 ) Numune enjeksiyon sistemleri:
Kolon verimi, numunenin uygun miktarda ve buhar (gaz) halinde bir defada verilmesini
gerektirmektedir. Enjeksiyonun yava yaplmas veya fazla miktarda numune enjeksiyonu
piklerin genilemesine ve dk ayrma gcne neden olur. Sv veya gaz numune
enjeksiyonlarnda en yaygn kullanlan yntem szdrmaz enjeksiyon yntemidir. Enjeksiyon
bir septumdan yaplr. Septumun hemen arkasnda kolonun giri ucunda hzl
buharlatrmann yaplabildii stlm enjeksiyon portu bulunur. Enjeksiyonun yapld bu
ksm numune ierisindeki maddelerin kaynama noktas enyksek olannn kaynama
noktasndan 50 C daha fazla scakla stlr. Kapiler kolonlardaki enjeksiyon 0.001 l gibi
kk miktarlarda olmaldr. Bunun iin enjeksiyon portundaki kolon giriine bir blc
(split) sistemi konulur ve enjekte edilen 0.1 llik hacimdeki numunenin 1/100 veya 10/100
gibi ok kk oranlar kolona gnderilerek kolonaar ykleme yaplmadan numune
ierisindeki maddeler elute edilirler.
II-3 ) Kolon frn:
Gaz kromatografik almalarda iki tip kolon kullanlmaktadr. Birincisi dolgulu kolonlar
ikincisi ise kapiler kolonlardr. Son yllarda dolgulu kolonlarn yerini hzla cam kapiler
kolonlar almaktadr. Kromatografik kolonlarn boylar 2 ila 100 metre arsnda deimektedir.
Paslanmaz elikten, camdan, erimi (fused) silikadan ve teflondan kolonlar yaplmaktadr. Bu
kolonlar bir kolon frnna yerletirilmek iin yaklak ap 30 cm olacak ekilde spiral hale
getirilerek piyasaya arz edilmektedir. Kolon almalarnda en az hata ile alabilmek iin
kolon frn nitesinin 0.1 C hassasiyette kontrol edilebilir olmaldr. Optimum kolon
scakl numunenin kaynama scaklna ve istenen ayrma verimine baldr.
II-4 ) Kullanlan dedektrler:

119

Gaz kromatografisinde kullanlan dedektrlerde beklenilen zellikler aada maddeler

halinde gsterilmitir.
-

Yeterli hassasiyet; yeterli hassasiyet kantitatif olarak tanmlanamaz. Mesela kullanlacak

dedektrlerin duyarll birbirlerinden kat kat daha byk veya kk olabilir. Genel
olarak bugn kullanlan dedektrlerin hassasiyet snrlar 10-5 ila 10-12 miligram
madde/saniye arasnda deimektedir.
yi bir kararllk ve tekrarlanabilirlik
Geni bir dorusal alma aral
400-450 C ye kadar varan alma scakl aral
Yksek gvenilirlik ve kullanm kolayl
Her trden analite benzer cevap alnabilirlik
Numunenin paralanmamazl

II-4-A ) FID Dedektr (Alev yonizasyon Dedektr):

GC de en yaygn kullanlan dedektrdr. Kolondan gelen gaz hidrojen ve hava ile
kartrlp elektrik akma ile tututurularak alev ortam yaratlr. Hidrojen/hava
alevinde yaklan organik bileiklerin bir ou iyon ve elektronlar meydana getirir.
Bunlar alevden uygulanan elektirik akmna geerler. Bekin ucu ile zerinde bulunan
toplayc elektroda birka yz voltluk potansiyel uygulanr ise 10-12 amper kadar bir
akm oluur. Bu akmn bir ilemsel ykselticiye lm iin gnderilir. Karbonil,
alkol, halojen ve aminler gibi fonksiyonel gruplar alevde hi iyon vermezler, yada ok
az iyon verirler. Ayrca yanmayan H2O, CO2, SO2 ve NO2 gibi gazlarada huyarl
deildir. Bu zellikler alev iyonizasyon dedektrn su ve azot veya kkrt gazlar ile
kirlenmi bir ok organik maddenin tayininde ok uygun bir dedektr haline
getirilmektedir. Dedektr hassasiyeti (10-10 miligram/saniye) kadardr.
II-4-B ) TCD Dedektr (Termal iletkenlik dedektr):
Gaz kromatografisi sistemlerinde kullanlan bu dedektrler kolondan gemekte olan
gazn ierisinde bulunan analit molekllerin bu iletkenliinde meydana gelen
deiimlere dayanmaktadr. Helyum ve hidrojenin s iletkenliinden 6-10 kat kadar
byktr. Bu nedenle ok kk miktardaki organik maddelerin varlnda dahi,
kolonu terk eden gazn iletkenliinde byk deiiklik meydana gelir. Bu deiiklie
bal olarak da dedektr scakl deiim gsterir. Organik gazlarn termal
iletkenlikleri bir birlerine yakn olduundan termal iletkenlik dedektrnde iyi
duyarllk iin helyum ve hidrojen kullanmak uygundur.
II-4-C ) ECD Dedektr (Elektron yakalama dedektr):
Halojen ieren maddelerin seimli dedeksiyonuna imkan verdii iin elektron
yakalama dedektr pestisitler, poliklorobifenil gibi halojenli maddelerin analizlerinde
kullanlrlar. Elektron yakalama dedektr ok seici olan elektronegatif bir
dedektrdr. Bu dedektr ile fonksiyonel grup ieren molekllere kar (halojenrler,
peroksitler, kinonlar ve nitro gruplar) ok duyarldr.
II-4-D ) TID Dedektr (Termiyonik dedektr):

120

Termiyonik dedektrler fosfor ve azot ieren organik bileiklere kar seici olan
dedektrlerdir.
II-4-E ) SCD Dedektr (Kkrt kemilminesans dedektr):
Bu dedektrn temeli baz kkrt bileikleri ile ozonun verdii reaksiyona
dayanmaktadr. Reaksiyon sonras oluan nn iddeti kkrt deriimi ile orantldr.
III ) Gaz kromatografisi uygulamalar:
Kendisi veya bir trevi buharlatrlabilir maddelerden olumu kompleks organik
bileiklerin, organo-metalik bileiklerin ve biyo-kimyasal maddelerin ayrmnda kullanlan
ideal kromatografik ayrmsistemidir. Ayrca bu sistemle ayrlan maddelerin tespitinde
kullanlan ideal bir tekniktir. Kalitatif analizi iin alkonma zamanlar veya hacimleri
kullanlr. Kalitatif analizlerde ise ya pik ykseklikleri veya pik alanlar kullanlmaktadr.
- MOLEKLER KTLE SPEKTROMETRES

Molekler ktle spektrumlar:

Mol ktlesi 106 dalton olan etil benzenin spektrumunu elde etmek iin etil benzen buhar bir
elektron ak ile bombardman edildiinde molekller birer elektron kaybederek aadaki
denklemde grld gibi M+ molekler iyonu olutururlar.
C6H5CH2CH3 + e' ------------ C6H5CH2CH3+ + 2e'
Ykl olan tr C6H5CH2CH3'+ molekler iyonudur. Formlde belirtildii gibi molekler iyon
radikal halinde bir iyondur ve molekl arl moleklnki ile ayndr. Yksek enerjili analit
moleklleri arasndaki arpmalar molekle genel olarak onu uyaracak kadar yksek enerji
verir. Uyarlm molekln durulmas sk sk paralanma eklinde olur ve daha dk ktleli
iyonlar ortaya kar. rnein etil benzenin bu halinden bir metil grubu ayrlmas ile ana rn
olarak C6H5CH2+ meydana gelir. Dier ykl paralanma rnleri daha az miktarda oluur.
Elektron arpmas sonucu elde edilen pozitif iyonlar ktle spektrometrenin slit aralndan
geirilir ve ktle/yk oranna ayarlanm bir ekranda ktle spektrumu halini alr.
yon kaynaklar:
Bir ktle spektrometrik analizde ilk i gaz halinde iyonlarn elde etmektir ve ktle
spektrometrik ynteminin yarar iyonlatrma basama tarafndan belirlenir. Ktle
spektrumlarnn grn kullanlan iyonlatrma yntemine iddetle baldr. Ktle
spektrometri de kullanlan iyon kaynaklar iki ana kategoriye ayrlr.
1-Gaz faz kaynaklar
2-Desorpsiyon kaynaklar
Gaz faz kaynaklar:
Gaz faznda yer alan EI, CI ve FI numunenin nce buharlamas ve sonrada iyonlamasna
dayanmaktadr. Sonra yntemle de kat ve sv haldeki bir numuneyi dorudan gaz iyon

121

haline dntrlr. Desorpsiyon kaynakl ktle spektrometrelerinin avantaj uucu olmayan

ve termal olarak kararsz numunelere de uygulanabilmesidir. Bu gn ticari ktle
spektrometreleri bir ka deitirilebilir iyon kayna ile kullanlabilen aksesuarlarla
donatlmtr. Gaz faz iyon kaynaklarnn kullanm kaynama noktalar 500 C 'dan daha
kk termal olarak kararl maddelerle snrldr. ounlukla gaz kaynaklar ile mol ktleleri
yaklak 1000 daltondan daha kk bileikler incelenebilir. Analitin uucu olmasnn
gerekmedii desorpsiyon kaynaklar 105 daltona kadar olan yksek molekl arlkl analitlere
uygulanabilir. yon kaynaklar; sert kaynaklar ve yumuak kaynaklar olarak snflandrlrlar.
Sert kaynaklar yeterli enerjiyi analit molekllerine aktaran ve moleklleri yksek enerjili
uyarlm hallere karan kaynaklardr. Bu molekllerin durulmas balarn kopmas eklinde
olur ve ktle/yk oran molekler iyonunkinden daha kk iyonlar ortaya kar. Yumuak
kaynaklar ise analitin daha az paralanmasna sebep olur. Bunun sonucunda elde edilen ktle
spektrumlarnda molekler pik ou zaman grlr ve bunun yannda bir ka baka pik
grlr. Sert ve yumuak iyon kaynaklarnn her ikisi de analizlerde kullanlr. Sert
kaynaklarla elde edilmi bir ktle spektrumunda gzlenen ok sayda pik fonksiyonlu
gruplarn tiplerini belirlemede ve analitlerle ilgili yapsal bilgi dolaysyla yap aydnlatmada
kullanlr. Yumuak kaynaklarla alnan spektrumlar ise analiz edilen molekl veya
molekllerin mol ktlelerinin doru olarak tayin edilmesinde yararldr.
Molekler ktle spektroskopisinde kullanlan iyon kaynaklar
Temel tipi

Ad ve ksaltmas

Gaz faz

Elektron impakt(EI )

Enerjik elektronlar

Kimyasal iyonlatrma(CI)

Reaktif gaz iyonlar

Alan iyonlatrma(FI)

Yksek potan. elektrot

Alan desorpsiyon(FD)

Yksek potan.elektrot

Elektrospreyli iyonlatrma(ESI)

Yksek elektrik alan

Matriks yardm ile deserpsiyon/

iyonlatrma (MALDI)

Lazer demeti

Plazma desorpsiyonu

252CF'nin fizy.rnleri

Hzl atom bombardman(FA)

Enerjik atom demeti

Desorpsiyon

yonlatrc

kincil iyon ktle spektrometresi(SIMS) Enerjik iyon demeti

Termosprey iyonlatrma(TS)

122

Yksek scaklk

Elektron impakt kayna:

Ktle analizlerinin ilk rnekleri elektron impakt ile ortaya kmtr. Bu teknikte numune
yeterince buharlaabilecek bir scakla getirilir ve enerjik elektronlarla bombardman
edilerek iyonlatrlr. Dezavantajna ramen bu teknik byk neme sahiptir ve ktle
spektrumu ktphanelerin ounda bu teknikle elde edilmi veriler bulunmaktadr. Bir
elektron impakt kaynanda elektronlar stlan bir tungsten veya renyum telden yaylr ve
yaklak 70 V 'luk bir potansiyel tarafndan tel ve anod arasnda hzlandrlrlar. Elektronlarn
ve molekllerin yollar birbirine diktir ve yollar kaynan merkezinde kesiir ve burada
arpma ve iyonlama olur. Eer molekllerin yksek enerji seviyesinde bulunan elektronlar
elektrostatik etki ile koparlabilecek bir enerji aktarm olursa ilk rn tek tek pozitif ykl
iyonlardr. Elektron impakt ile iyonlatrma pek verimli bir yol deildir ve u denkleme gre
yaklak milyonda bir orannda iyonlar.
M + e' ---------------M+

+ 2e'

Burada M analit molekl M'+ molekler iyondur. Elektron impakt ile meydana gelen pozitif
ykl iyonlar birinci hzlandrc plaka tarafndan slite ekilirler. Bu plaka ile dier paralar
arasnda kk bir potansiyel fark vardr. ( genellikle 5V ). Manyetik sektrl cihazlarda
hzlandrc plakalar arasnda yksek potansiyeller (1.000-10.000 V ) uygulanr. Bu potansiyel
altnda iyonlar ktle analizrne girmeden nce son hzlarn kazanrlar.Ticari elektron impakt
kaynaklar ok kark olup elektrostatik ve manyetik alanlar kullanlarak elektron ve/veya
iyon demetleri istenilen ekilde ynlendirilir.
Elektron impakt spektrumlar:
Tekrarlanabilir bir hzda ve ok sayda gaz iyonlar elde etmek iin kaynaktaki telden kan
elektronlarn yaklak 50 V 'dan daha byk bir potansiyelle hzlandrlmalar gerekir. Kk
ktleli ve yksek kinetik enerjili bu elektronlar arptklar molekllerin teleme enerjilerinde
kk bir arta neden olurlar. Buna karlk molekller yksek titreim ve dnme
seviyelerine uyarlrlar. Bunu izleyen durulmada sk sk youn paralanma grlr,mol ktlesi
moleklden daha dk olan ok sayda deiik ktleli para oluur.(bazen ktlesi molekler
iyonunkinden byk olanlara da rastlanr) Bu kk ktleli iyonlar yavru iyonlar olarak
bilinirler. Elektron impakt yntemi ile elde edilen karmak ktle spektrumlar ou zaman
madde tehisinde kullanlr. Dier taraftan baz molekllerde paralanma yznden molekler

123

iyon ortaya kmaz. Metilen klorr ve 1-pentanol spektrumlar incelenecek olur ise her
ikisinde de temel pik moleklnn paralanma rnleri grlr. Ktleleri molekl
ktlesinden kktr. Metilen klorr iin temel pikin ktlesi 49 'dur ve moleklden bir klor
atomunun ayrlmas ile meydana gelir.1-pentanolun temel piki m/z 44 'de bulunmaktadr ve
CH2CHOH+ iyonuna aittir. Elektron impakt spektrumlarnda temel pik genelde paralanma
rnlerinin arasndan kar. Molekler iyon piki her zaman analitin mol ktlesi hakknda bilgi
verir. Metilen klorrde molekler iyona ait pik 84 'te ve 1-pentanol de molekler iyona ait
pik 88' de gzlenir. Molekler iyon piki yapnn aydnlatlmasnda birinci derecede nemlidir.
nk molekler pik bilinmeyenin mol ktlesini gsterir. Ne yazk ki her zaman molekler
piki gzlemek mmkn olmaz. Genelde elektron impakt iyonlatrmada moleklden meydana
gelen ana rn molekler iyon deildir.

Elektron impakt kaynaklarnn stnlkleri ve sakncalar:

Elektron impakt kaynaklar kullanldr ve yksek iyon akm retmek iin uygundur. Bu
yzden duyarllklar iyidir. Bu yntemde grlen ar paralanma ve ok sayda pik
grlmesi de bir stnlk saylabilir. nk bu durum analiz edilen maddenin pheli
ksmlarnn tannmasnda yardmc olur. Ancak paralanmann sakncas da vardr. nk
analitin molekl pikini ortadan kaldrabileceinden mol ktlesinin llmesi imkansz hale
gelir. Elektron impakt kaynaklarnn kullanmn snrlayan baka bir durumda numuneyi
buharlatrma gereidir. Baz analizlerde iyonlamadan nce termal bozunma olay gzlenir.
Termal bozunmann etkileri bazen stlm prob spektrometrenin giri aralna yakn
yerletirilerek en aza indirilebilir. yonlatrma kayna civarndaki dk basnta
buharlatrma dk scaklklarda olur. Buna ilaveten burada termal bozunmann meydana
gelmesi iin daha az bir zaman sz konusudur. Daha nce belirtildii gibi elektron impakt
kaynaklar mol ktlesi 103 daltondan kk molekllere uygulanabilir.
Kimyasal iyonlatrma kaynaklar ve spektrumlar:
Bir ok modern ktle spektrometreleri elektron impakt ve kimyasal iyonlatrma niteleri
dnml olarak kullanlabilecek ekilde tasarlanmtr. Kimyasal iyonlatrmada
numunenin gaz haline gelmi atomlar (stlan prob' dan veya cihazn iinde kk bir oyua
sktrlm maddeden kan gaz atomlar) elektron bombardman ile iyonlatrlm ok
miktarda baka bir reaktif gazn iyonlar ile arprlar. Bu amala genelde pozitif iyonlar
kullanlmaktadr. Fakat zaman zaman analitler de elektronegatiflii yksek atomlar varsa
negatif iyonlarla kimyasal iyonlatrmada kullanlmaktadr. Kimyasal iyonlatrma, ktle
spektrokopisinde kullanlan iyonlatrma yntemleri arasnda ikinci sray alr. Kimyasal
iyonlatrma sistemlerinde elektron demetli iyonlatrma blgesi vakum pompas kapasitesi
arttrlarak ktle analizrne giden slit daraltlarak modifiye edilmektedir. Bu deiikliklerle
iyonlama blgesindeki reaktif basnc 1 torr' da analizrdeki basn ise 105 torr' un altnda
tutulur. yonlama blgesinde reaktif gazn, numune gaz molekllerine oran 1000-10000
civarndadr. Bu byk deriim farkndan dolay elektron demeti hemen hemen yalnzca
reaktif gaz moleklleri ile etkileir. En sk kullanlan gaz metandr. Metan moleklleri yksek
enerjili elektronlarla etkileerek CH4+, CH3+, CH2+ gibi baz iyonlar meydana getirirler. lk
iki iyon % 90 civarnda meydana gelir. Bu iyonlar hzla dier metan moleklleri ile
reaksiyona girerek aadaki reaksiyonu verirler.

124

CH4+

+ CH4

----------- CH5+ + CH3

CH3+

+ CH4

----------- C2H5+ + H2

Genel olarak numune molekl MH ile CH5+ veya C2H5+ arasnda arpmalarda proton veya
hidrr aktarm olur
CH5+

+ MH

C2H5+ + MH
C2H5+ + MH

----------- MH2+ + CH4 proton aktarm

----------- MH2+ + C2H4 proton aktarm
----------- M+

+ C2H6 hidrr aktarm

Proton aktarm reaksiyonlar (M+1)+ iyonu hidrr aktarm reaksiyonlar (M-1)+ iyonu
verirler. Baz bileiklerde bir C2H5+ iyonunun analite katlmasndan (M+ 29)+ piki gzlenir.
Propan, izo-btan ve amonyak gibi baka reaktiflerde kimyasal iyonlatrmada kullanlr.
yonlatrmada kullanlan maddeler bir dereceye kadar analiz edilen maddenin spektrumuna
eittir. Temel pik ktlesi 41 olan C3H5+ iyonunun pikidir.
Alan iyonlatrma kaynaklar ve spektrumlar:
Alan iyonlatrma kaynaklarnda iyonlar yksek elektrik alannn etkisi ile (100.000.000
Volt/cm) meydana gelir. Byle alanlar meydana getirmek iin aplar 1 mikrometreden daha
kk ince ulardan ibaret zel ekilde oluturulmu yayclara yksek potansiyeller (10-20
kV ) uygulanr. Yayc olarak ou zaman ince (yaklak 10 mikrometre) bir tungsten tel
zerinde yksek bir elektrik alanda benzonitrili piroliz ederek mikroskobik karbon klcklar
oluturmak sureti ile elde edilmi zel sistem kullanlr. Bu ilem sonucunda tel yzeyinden
da doru uzanan binlerce karbon mikro-klck oluur. Alan iyonlatrmada kullanlan
yayclar sk sk slit olarak kullanlan ve katottan 0,5-2,0 mm arasnda deien uzaklkta bir
yere yerletirilir. Numune probun dan gelen gaz halindeki numune anot etrafndaki karbon
mikro klcklarn civarndaki yksek alana difzlenir. Yayc mikro-klcklarn ucunda ok
yksek elektrik alan younlamtr ve bu ularda tnelleme denilen kuantum mekaniksel
bir mekanizma ile molekldeki bir elektron anodun mikro klcklarna geer ve bylece
iyonlama olur. Bu srada analite aktarlan titreim ve dnme enerjileri ok kktr ve bu
yzden ok az paralanma olur.
Desorpsiyon kaynaklar:
Buraya kadarki anlatm, iyonlatrma yntemleri gaz halindeki numuneleri iyonlatrmaya
ynelik yntemler olup bu tip yntemler termal kararl veya uucu olmayan numunelere
uygulanmaz. Son yirmi yldr bu tr numuneler iin gelitirilmi en nemli yntem
desorpsiyon iyonlatrmasdr. Sonuta termal olarak kolayca paralanabilen biyokimyasal
trler ve mol ktlesi 100.000 daltondan byk trler iin ktle spektrumu alabilmek mmkn
olmu ve yeni bilgiler elde edilmitir. Desorpsiyon yntemlerinde gaz halindeki analit
molekllerini iyonlatrmadan nce uucu hale getirmek art deildir. Bunun yerine eitli
ekillerdeki enerji kat veya svya verilerek burada gaz-iyonlarnn dorudan oluumu
salanr. Sonuta byk lde basitlemi yalnzca molekler iyonun veya protonlam
iyonun pikinin bulunduu spektrumlar elde edilir. ou zaman iyonlarn paralanma olmadan
nasl meydana geldiine dair tam bir mekanizma bilinmemektedir. Bu blmde bu
yntemlerin bazlar aada gsterilmitir.

125

Alan desorpsiyon kaynaklar:

Bu teknikte numune hcresine dalp kabilen ve probun numune hcresine daldrldktan
sonra bir elektroda yksek potansiyel uygulanarak iyonlama gerekletirilir. Baz
numunelerle allrken yaycnn telden bir akm geirilerek stlmas gerekmektedir.
Sonuta iyonlama tamamlanmadan nce termal paralanma olur.
Matriks yardml lazer desorpsiyon iyonlatrmas:
Matriks yardml desorpsiyon iyonlatrma spektrometresi (MALDI) yeni bir iyonlatrma
yntemidir. Bu yntem mol ktlesi bir ka binden bir ka yz bin daltona kadar olan polimer
maddelerin mol ktlesini doru tayin etmede mit verici grnmektedir. Alman ve Japon
aratrma grubu olmak zere iki grup bu konuda alma yapmtr. Alman aratrma
grubunun gelitirdii teknikle alkol/su karmnda znm numuneye n-absorplayc bir
matriks ten ok miktarda katlarak kartrlr. Daha sonra bu zelti bir mekanik probun
yzeyinde buharlatrlr. Bu metal prob ktle spektrometre ye numune giriini salamak iin
kullanlmaktadr. Kat karm pulslu bir lazer nna maruz braklr ve analitin
sblimleerek iyonlamas salanr. Sonrada uu zamanl bir spektrometrede ktle analizi
yaplr. Btn spektrum pulslar arasndaki periyodik sreler boyunca kaydedilecek maddenin
puls sresi ayarlanabilir. Bu yolla bir ktle spektrumu alnabilir. Analiz edilen madde
yaklak mol ktlesi 150.000 dalton olan fareden elde edilmi mono klonlanm antikorlarn
spektrumlar alnabilir. Matriks maddesi nikotinik asittir ve 266 nm' deki lazer nn iddetle
absorplar. Analit bu dalga boyunda kk absorbans deeri gsterir. Spektrumda byk
molekll analitin ok dk zemin grlts vermesi ve hi paralanma grlmemesi dikkat
ekici olmaktadr. Bir ok durumda verilen srenin mekanizmas tam olarak aydnla
kavumamtr ve matriks olarak kullanlacak maddelerin ne gibi zellikler tamas gerektii
bilinmemektedir. Deneysel gzlemler matriks maddesinin lazer nn iddetle absorplamas
ve prob zerindeki kat iinde arsnn bulunmas iin numunenin zcsnde znmesi
gerektiini gstermitir. (Analitin kendisi lazer nn hissedilir lde absorplar. nk aksi
halde paralanma olur) Biyo-polimerler iin matriks grevini stlenebilir nitelikte sadece bir
ka bulunabilmektedir.
Elektrosprey iyonlatrma (ES / MS):
Elektrosprey iyonlatrma/ktle spektrometresi; proteinler, polipeptidler ve mol ktlesi 10 5
daltondan byk oligo-nkleotitler gibi biyo-molekllerin analizi iin ilk defa 1984 ylnda
ok nemli bir teknik olarak ortaya kmtr. Ayrca bu yntem inorganik trler ve yapay
polimerlerin incelenmesi iin kullanlmaya balanmtr. Elektro-sprey iyonlatrma atmosfer
basncnda ve oda scaklnda gerekleir. Numune zeltisi paslanmaz elikten ine
eklinde bir kapiler ile dakikada bir ka mikro-litre hz salanarak pompalanr. neye
etrafndaki silindirik elektroda gre bir ka kilo-volt potansiyel uygulanr. Oluan ok kk
ve elektrik ykl damlacklar daha sonra bir giderme kapilerin den geer. Burada zc
buharlar. ve elektrik ykleri analit molekllerine tutunur. zc buharlap damlacklar
klrken yk younluklar artar ve iyonlar gaz fazna desorbe olur. Elektro-sprey ileminin
faydal ve ilgin yn byk ve termal olarak kolayca krlan biyo-molekllerde ok az
paralanmaya sebep olmasdr. Bunlardan baka iyonlar burada olduka ok yklenirler ve
m/z deerleri yeterince klr ve bu yzden iyonlar 1500 veya daha kk deerler halinde
bir kuadrupol cihaz ile belirlenebilirler. Elektro-sprey tipi iyonlatrmann nemli bir yn
istendiinde yksek performansl sv kromatografisi kolonlarna veya kapiler elektroforez
kolonlarna adepte edilebilmesidir.

126

Hzl atom bombardman kaynaklar (FAB):

Yksek molekl arlkl polar trleri iyonlatrmada nemli bir yer tutar. Bu tip kaynaklar ile
gliserin zeltisinde (matriks ortam) younlatrlm haldeki numuneler, enerjik( bir ka kV)
ksenon veya argon atomlar ile bombardman edilerek iyonlatrlr. Analitin negatif veya
pozitif yonlar bir desorpsiyon ilemi ile numune yzeyinden uzaklatrlr. Bu ilem
numunenin paralanmasn, minimum tutacak kadar hzl bir ekilde snma salar. Sv
matriks bir iyonu youn sv fazdan koparp gaz fazna geirmek iin yenilmesi gereken rg
enerjisini drr ve bombardman sonucu ana numunede ortaya kan yk dengesizliklerini
gidermede yardmc olur. Bir hzl atom demeti iinde 10-5 torr basnta argon veya ksenon
bulunduran ortamdan iyon kaynaklar veya iyon tabancalarndan kan argon veya ksenon
iyonlarnn geirilmesi ile elde edilir. Yksek hzl iyonlar teleme enerjilerini fazla
kaybetmeden bir rezonans elektron deiim reaksiyonu ile yklerini ntr atomlara aktarrlar.
Bylece yksek enerjili bir atom demeti meydana gelir. Deiimden elde edilen dk enerjili
iyonlar mevcut bir elektrostatik tutucu yardm ile ber taraf edilirler. Hzl atom tabancalar
ticari kaynaklarda yeni yeni kullanlmaya balanmtr ve ou zaman eski spektrometreler de
bu tip iyonlatrclar aksesuar olarak verilmektedir. Organik maddelerin ve biyo-kimyasal
maddelerin hzl atom bombardman nemli miktarda molekler iyon piki (ve paralanma
rn iyonlar) meydana getirir. Yksek mol ktleli termal olarak kararsz maddeler iinde
ayn ey geerlidir. rnein mol ktlesi 105' in zerinde olan maddeler hzl atom
bombardman ile belirlenebilir ve molekl arl 3000 civarndaki molekllerin ayrntl
molekl yaplar bulunabilir. Bu yntemlerin hepsinde iyon oluumu farkl yollardan olsa bile
ktle spektrumlarnn grnm tm aklanan desorpsiyon teknikleri ile elde edilenlere
benzer
KTLE SPEKTROMETRELER:
1.Cihaz bileenlerinin genel tanm:
Ktle spektrometrenin iyon kaynaklar numune bileenlerini iyonlara dntrrler. ou kez
iyon kayna ile giri sistemi birletirilmitir. Her iki durumda da pozitif veya negatif iyonlar
(ounlukla pozitif iyonlar) ktle analizrne doru hzlandrlrlar. Numune giri sisteminin
amac ok az miktardaki numuneyi (mikro-mol veya daha az) ktle spektrometresi ne
verebilmektir. Ktle analizrnn grevi optik spektrometrelerdeki optik aa benzer. Ancak
burada fotonlarn dalga boylarna gre ayrlmas yerine ktle/yk oranna gre ayrlma olur.
Ktle spektrometreleri ktle analizrnn yapsna bal olarak bir ka snfa ayrlr. Optik
spektrometrelerdeki gibi transdserli ktle spektrometreleri (iyonlar iin) iyon demetini
elektriksel sinyallere evirirler. Bu sinyaller bilgisayar sisteminde deiik ekillerde ilenir,
hafzaya kaydedilir, grnrletirilir ve grafii izilir. Optik sistemlerde bulunmayp ktle
spektrometrelerin de bulunan karakteristik zellik sinyal ileme ve gsterge ksmlar hari
cihazn dier btn bileenlerinde salanm ileri vakum (10-5-10-8 torr) sistemidir. Yksek
vakuma olan gereksinme ykl paracklar ve elektronlarn atmosfer bileenleri ile
etkilemesi ve sonuta yok olmas problemidir.
2.Numune giri sistemleri:
Numune giri nitesinin amac iyon kaynana en az vakum kayb ile numunenin
verilebilmesini salamaktr. Modern ktle spektrometrelerinin ounda pek ok numune
tipine uygun olacak tarzda giri sistemleri bulunur. Bunlara rnek olarak; parti halinde

127

numune giri sistemleri, dorudan proba giri sistemleri, kromatografik giri sistemleri ve
kapiler elektroforez giri sistemleri verilebilir.
a)Parti numune giri sistemleri:
Giri sistemleri arasnda klasik saylabilen en basit giri sistemi parti tipi sistemlerdir. Bu
sistemde numune darda buharlatrlr sonrada iyonlama blgesine szmas salanr. Svlar
iin numunenin kk bir miktar mikro rnga ile cihaza verilir, 10-4 - 10-5 torr' da kaynama
noktas 150 C 'dan byk svlar iin numunenin rnga edildii yer bir frn veya stma
eridi ile yksek scakla karlr. Maksimum stma scakl 350 C 'dr. Istma blgesinde
gaz fazna geen numune metal veya cam diyaframdan geerek iyonlama blgesine ular.
Bu giri sistemleri polar maddelerin adsorpsiyon ile kayplarndan dolay ou zaman bir cam
astar ile iten kaplanr.

b)Dorudan prob giri sistemleri:

Katlar ve uucu olmayan svlar iin vakum szdrmazlk blgesinden numune tutucu veya
prob ad verilen para ile dorudan iyonlatrma blgesine gnderilir. Szdrmazlk sistemi
numune girii esnasnda ieriye verildikten sonra vakumla darya emilecek tarzda
tasarlanmtr. Bu sistemler numune miktarnn snrl olduu durumlarda da kullanldr.
nk bu sistemlerde parti halinde numune sistemine gre ok daha az numune kullanlr.
Bir ka nanogramlk numune bu sistemlerde ktle spektrumu iin yeterlidir. Bir probdaki
numune cam veya alminyumdan bir kapiler borunun ince bir telin veya kk bir kapsln
yzeyinde tutulur. Prob iyonlatrc kaynaa ve spektrometreye alan slit e bir ka milimetre
mesafede olacak ekilde yerletirilir. Genellikle prob zerindeki numuneyi soutmak ve
stmak iin uygun artlar salanr. yonlamann olduu blgedeki dk basn ve
numunenin iyonlatrc kaynaa yaknl genel olarak numunenin bozunmasna zaman
kalmadan spektrumun alnabilmesine olanak salar. Dk basn ayn zamanda az uucu
maddelerin iyonlama blgesinde yeterli deriimde buharlamasn salar. Bylece prob
karbonhidratlar, steroidler, organo-metalik trler ve dk mol ktleli polimerler iin
aratrma imkan getirir. Spektrumun alnabilmesi iin bozunmann balangcndan nce 10-8
torr numune basnc salanmas gerei numune miktarn belirleyen balca snrlamadr.
c) Kromatografik ve kapiler elektroforetik numune giri sistemleri:
Ktle spektrometreleri ou kez bir gaz veya bir yksek performans sv kromatografi
sistemine veya bir kapiler elektroforez sistemine bal olarak karmlarn bileenlerinin
ayrlmasnda ve tannmasnda kullanlrlar. Bir ktle spektrometreye kromatografik veya
elektroforetik bir kolonu balayabilmek iin zel bir giri sistemi kullanmak gerekir.
3.Ktle analizrleri:
Farkl ktle/yk oranlarndaki iyonlar ayrabilmek iin pek ok cihaz kullanlabilir. deal
olarak ktle analizrleri kk ktle farklarn ayrt edebilecek duyarllkta olmaldr. Buna ek
olarak analizrler kolayca llebilir iyon akmlar elde etmek iin yeterli sayda iyon geii
salayabilmedir. Ktle analizrlerinin optik edeerleri olan mono kromatrler de hem
duyarllk hem de yksek geirgenlik istenir ve bu iki zellikten biri gelitirilirken dierinden
dn vermek gerekmez ama ktle analizrlerinde duyarllk arttrlrken geirgenlik azalr ve
buna bir ara zm bulmak gerekir.

128

Ktle spektrometrelerinin ayrma gc:

Bir ktle spektrometresinin kalitesi ktleleri ayrma yetenei yani onun ayrma gc ile ifade
edilir ve bu R ile tanmlanr. R=m/dm burada dm iki komu pik arasndaki ktle farkdr, m
ise birinci pik ktlesidir.( bazen iki pikin ortalama ktlesi olarak alnr). Eer pikler
arasndaki boluun ykseklii, onlarn yksekliinin belirli bir yzdesinden (genellikle bu %
10'dur) fazla deil ise iki pik ayrlm kabul edilir. Buna gre 4.000 ayrma gcne sahip bir
spektrometrede 400 ve 400,1 veya 40,00 ila 40,01 m/z deerlerinde olan pikler birbirlerinden
ayrlabilir. Bir ktle spektrometre de arzulanan ayrma gc uygulama amacna gre deiir
rnein bir ktle spektrometre anma ktleleri yaklak ayn olan C 2H4+,CH2N+,N2+ ve CO+
iyonlarn (Bu iyonlarn anma ktleleri 28 tam doru ktleleri sras ile 28,0313,
28,0187,28,0061 ve 28,8949' dur) ayrmak iin ayrma gc bir ka bin i bulan bir
spektrometre gerekir te yandan kk ktleli iyonlar rnein NH3+ (m=17) ve CH4+ ( m=16 )
ayrt edebilmek iin 50 ayrma gc bile yeterlidir. Ticari ktle spektrometrelerinin ayrma
gc 500 'den 500.000 'e kadar deimektedir.
Manyetik sektr analizi:
Manyetik sektr analizlerinde kalc mknatslar kullanlr veya elektromknatslar kullanlr.
Bu mknatslar iyon kaynandan gelen demete 180, 90 veya 60 derecelik alarla dairesel
hareket yaptrrlar. Bir manyetik sektrl spektrometrenin emas 90 derece evirmeli bir
manyetik sektr gstermektedir. Burada elektron impakt kaynandan hzlandrlan iyonlar B
slit aralndan geerken hzlandrlr ve metal analizr tpe ular. Bu blgede i basn 10 -7
torr civarndadr. Mknatsn salad alan deitirilerek veya A ve B slitleri arasndaki
potansiyel fark ayarlanarak farkl ktlelerdeki iyonlarn k slitin den gemesi salanabilir.
Bu ktle taramas yapmak demektir. Slit ten geen iyonlar sektrn sonunda bir kollektr
elektroda ularlar ve burada bir iyon akm retilir. Bu akm ykseltilir ve kaydedilir. Slit B'
den kan iyonun teleme enerjisi veya kinetik enerji KE, iyonun ktlesi m yk z ise
aadaki gibi denklikle gsterilir.
KE=z.e.V=1/2 m.V2
Burada V; A ve B arasndaki potansiyel, V hzlandrldktan sonraki iyonun hz ve e
elektronun ykdr.( e=1,60x10-19C). Burada tm iyonlar ayn yke sahip iyonlardr ve z
hzlandrldktan sonra ktlesi ne olursa olsun tm iyonlarn kinetik enerjileri eit kabul edilir.
Bu kabul yaklak olarak dorudur. nk iyonlatrmadan nce iyonlarn istatistiksel hz
dalm (hz ve yn olarak) sz konusudur ve hzlandrlm iyonlarda ayn dalm
yanstlacaktr. Btn iyonlar slit ten yaklak ayn kinetik enerjide ktklarndan ar ktleli
iyonlarn manyetik sektrdeki hzlar da dk olmaldr. Ktlesi ve yk verilen bir iyonun
sektr iindeki yolu iki kuvvetin etkisi altnda denge hali olarak verilebilir.Manyetik sektr
Fm ise
Fm=B.z.eV 'dir.
Burada B manyetik alan iddetidir. Dengeleyici merkez ka kuvveti ise Fc aadaki gibi
verilir.
Fc=mV2/r

129

Burada r manyetik sektrn erilik yarapdr. yonun dairesel yolu geip toplaycya
ulamas iin Fm ve Fc eittir.
B.z.eV=m.V2/r
dzenleme ile
V=B.z.e.r/m

bulunur.

Bu eitlik yeniden dzenlenir ise

m/z = B2.r2.e/2V bulunur.
Bu eitlikte ktle spektrumlarnn deikenden ( B,V veya r ) bir tanesinin deitirilerek
elde edilebileceini gsterir. Bir ok modern ktle spektrometrede bir
elektromknats
bulunur.
V ve r sabit tutularak manyetik ak B deitirilir ve fotografik kaydediciler kullanlan
spektrometreler de B ve V sabit tutulurken r deitirilir.
ift odaklama spektrometreler:
Manyetik sektrl cihazlar bazen tek odaklamal spekrometre adn alr. Bu terimin
kullanlmasndaki ama kaynaktan ayn ktle/yk oran ile kan ve hafife raksayacak
ekilde ynlenmi olan iyon topluluunun manyetik alandan etkilenerek alan terk ederken
yaknsayacak ekilde ynlenmesidir. Manyetik alann farkl ynlendirilmi iyonlar odaklama
yetenei kaynaktan kan iyonlarn teleme enerjileri arasndaki farklar bydke azalr. Bu
manyetik sektr cihazlarnn ayrma gcn (R=2000 eit yada kk) snrlayan balca
faktrdr. Kaynaktan ayrlan iyonlarn enerji dalm molekllerin enerjilerinin
''Bolzman'' dalmndan ve kaynaktaki alann heterojenliinden kaynaklanr. Kinetik
enerjilerinin farklanmas, transduserlerde sinyal genilemesine ve ayrma gc dmesine
sebep olur. Atomik ve molekler ktlelerin bir ka milyarda bir kesinlikle lm iin
kaynakta retilen iyonlarn enerji dalm ve onlarn ynlerinin dalmn tam doru len
cihaz tasarmna gereksinim vardr. ift odaklama terimi ynlenmelerdeki sapmalar ve enerji
farklarn ayr ayr en aza indiren spektrometreler iin kullanlr. ift odaklama olay
elektrostatik ve manyetik alanlar birlikte kullanarak salanr. yon demeti hafife dairesel
ekil verilmi ve birde potansiyel uygulanm iki metal tabakadan oluan bir elektrostatik
analizr iinden geirilir. Bu potansiyel kinetik enerji aralnda olan iyonlar ular. Ortalama
enerji deerinden daha byk enerjili elektronlar elektrostatik analizr slit aralnn st
tarafna arpar ve kaybolurlar. Ortalama enerjiden daha kk enerjili iyonlar ise
elektrostatik analizr slit aralnn alt tarafna arpar bylece sistemden uzaklam olur.
Manyetik sektr iinde ynlenmi demetlerin odaklamas odak dzleminde meydana gelir.
Bylece her hzlandrc potansiyel deeri ve manyetik alan iddeti manyetik sektr iinde
ynlenmi demetlerin odaklamas (d) ve enerji odaklamas (e) 'nin kesitinde sadece m/z deeri
belirli bir deerde olan iyonlar ift odaklamaya urar. Bu yzden toplayc slit odaa
yerletirilmitir.
Kuadrupol ktle spektrometreleri:

130

Kuadrupol ktle spektrometreleri manyetik sektrl tiplere gre ucuz ve daha salamdr.
Genellikle manyetik sektrl cihazlardan daha kktr ve masa st cihazlardr. Bu
cihazlarn ksa tarama sreleri ayr bir avantajdr (tarama sresi 100 ms den kk), bu
yzden zellikle kromatografik piklerin annda taranmas iin ok faydaldrlar. Kuadrupol
ktle spektrometreleri bu gn en yaygn kullanlan spektrometrelerdir.
Kuadrupol ktle analizrleri:
Kuadrupol cihaznn kalbi elektrod olarak i gren drt paralel silindirik ubuktur. Karlkl
ubuklar elektriksel olarak birbirine baldr. Bir ift deiebilir doru akm kaynann
pozitif tarafna dier ift ise negatif ucuna balanr. laveten her ubuk iftine deiebilir
radyo frekansl (180 derece faz d) alternatif akm potansiyeli uygulanr. Bu cihazla bir ktle
spektrumu elde etmek iin iyonlar ubuklar arasndaki bolua 5-10 V' luk bir potansiyelle
hzlandrlr. Bu arada ubuklara uygulanan doru akm ve alternatif akm potansiyelleri
oranlar sabit tutularak ayn anda arttrlr. Her hangi bir anda belirli bir m/z deerine sahip
olanlarn dnda btn iyonlar ubuklara arpar ve ntral molekllere dnr. Sadece snrl
bir aralkta m/z deeri tayan iyonlar transduserlere ular. Tipik olarak kuadrupol cihazlar
ktleleri bir birim farkl iyonlar bile kolaylkla ayrr. Bir kuadrupol ktle spektrometre
iinde bir optik an ayn anda elektromanyetik nn spektrumunu datt optik bir
spektrometreden ok optik deiebilir bant filtreli bir fotometreye benzer. Belki de bu cihaz
bir ktle spektrometreden ok bir ktle filtresi olarak adlandrmak daha dorudur.
Bir kuadrupolde iyon yollar:
Bir kuadropoln filtreleme yeteneini anlayabilmek iin ubuklar arasndaki kanaldan
geerken iyonlarn yoluna doru akm ve alternatif akmn etkisini incelemek gerekir. Bir
kuadrupol iyon kaynaklarnda yer alan pozitif ubuk ifti zerinde durulur ise doru akm
potansiyeli yok iken kanaldaki iyonlar alternatif akm evriminin pozitif yarsnda kanaln
merkezine doru ynelir, negatif yarsnda ise uzaklar. Eer bir negatif yar evrimde bir
iyon ubua arpar ise pozitif yk ntrleir. Sonuta oluan molekl uzaa tanacaktr. Bir
pozitif iyonun ubua arpp arpmamas iki ubuk arasnda blgede z ekseni zerindeki iyon
hareketinin hzna, ktle/yk oranna, alternatif akm sinyalinin frekans ve geniliine
baldr. imdide alternatif akm sinyali zerine bindirilen pozitif doru akm potansiyelinin
etkisinden bahsedelim. Newton fiziine gre eit kinetik enerjiye sahip olan iyonlarn
momenti ktlenin kare kk ile doru orantdr. Dolays ile ar bir iyonu saptrmak hafif
olana gre ok daha zordur. Eer kanal zerinde bir iyon ar ve/veya alternatif akm
potansiyelinin frekans yksek ise iyon alternatif akm potansiyeline kayda deer bir cevap
vermeyecek ve byk lde doru akm potansiyelinden etkilenecektir. Bunun tersi iyon
hafif ve/veya frekans dk ise iyon ubuk ile arpabilir ve alternatif akm potansiyelin
negatif ksmnda yok olabilir. imdi de negatif doru akm potansiyelinde tutulan ubuk
iftine bakalm. Alternatif akm yok iken btn pozitif iyonlar ubuklara doru gider ve yok
olurlar. Daha hafifler iin bu hareket alternatif akmn deiimi ile dengelenebilir. Dedektre
kuadrupol iinden giden bir iyon hem xz hem de yz dzleminde kararl bir yola sahip
olmaldr.Yani iyon xz dzlemindeki yksek ktle filtresinde (pozitif ubuk ifti zerinde)
yok olmayacak kadar ar hem de yz dzlemindeki (negatif doru akm potansiyelindeki
tutulan ubuk zerinde) dk ktle filtresinde uzaklatrlamayacak kadar hafif olmaldr.
Tm kuadrupol snrl aralkta ktle/yk deerlerine sahip bir iyon bandn geirir. Bu bandn
merkezi alternatif akm ve doru akm potansiyellerini ayarlayarak deitirebilir.
Bir kuadrupol filtre ile tarama:

131

Farkl ktlelere sahip iyonlarn bir kuadrupoldeki davranlarn tanmlamak iin gerek
duyulan diferansiyel denklemler ok karmak olup analitik zm ok gtr. Bu
denklemlere gre ykl taneciklerin bir kuadrupolde salnmas iki grupta incelenir.
1.Salnmlarn genlii snrl olarak ve
2.Salnmlarn stel olarak byd ve nihai olarak sonsuza yaklat durum
Bu durumun ierdii deikenler; ktle/yk oran, doru akm potansiyeli, alternatif akm
potansiyelinin frekans ve genlii ile ubuklar arasndaki uzaklktr. Kuadrupol n ayrma
gc alternatif akm ve doru akm potansiyelleri oran ile tayin edilir ve bu oran 6' dan ok
dk bir deere sahip olduunda maksimum olur. Kuadrupol spektrometreleri bu deerin
sabit bir potansiyel orannda altrlrlar. Bir ktle spektrumunu bir kuadrupol cihazla
taramak iin alternatif akm potansiyeli ve doru akm potansiyeli ayn anda sfrdan ikisi
arasndaki oran 6' dan biraz az tutuluncaya kadar arttrlr. Tek bir sprme zaman bir ka
mili saniyedir. Doru akm potansiyeli sfrdan 250 V 'a deiirken alternatif akm sinyalleri
dorusal olarak sfrdan yaklak 1500 V' a kadar artar alternatif akm sinyallerinin 180 derece
faz d olduuna dikkat edilmelidir. Gnmzde bir ok firma 3000-4000 m/z 'ye kadar
uzanan kuadrupol analizrleri retmektedir. Bu cihazlar ktleleri bir birim farkl olan iyonlar
bile kolayca ayrrlar. Genel olarak kuadrupol cihazlar numuneyi datma blgesine
gndermek iin izgisel slit ten ok yuvarlak bir delik ierirler. Bu delik ayrma gcnn slit
aral ile ters orantl olduu manyetik dilim cihazlar ile kullanlabildiinden ok daha fazla
numune girii salar.
Uu zamanl ktle analizrleri:
Uu zamanl cihazlarda numunenin ksa elektron pulslar ikincil iyonlar veya lazerle
retilmi fotonlarla bombardman edilmesi ile periyodik olarak pozitif iyonlar retilir. Bu
puls lar tipik olarak 10-50 k.Hz bir frekansa ve 0,25 mikro saniyelik bir mre sahiptir. Bu
yolla retilen iyonlar iyonlama pulslar ile ayn frekansa sahip 1000-10.000 Voltluk elektrik
alan pulslar ile hzlandrlrlar. Hzlandrlm tanecikler yaklak 1 metre boyunda alan
etkilerinden arnm bir srklenme tpnden geerler. Tpe giren btn iyonlar ideal olarak
ayn kinetik enerjiye sahip tp iindeki hzlar ktleleri ile ters olarak deimelidir. Daha hafif
tanecikler dedektre ar olanlardan daha abuk ularlar, tipik uu zaman 1-30 mikro
saniyedir. Bir uu zamanl ktle spektrometrenin transduseri genellikle bir elektron
oaltcdr. Bunun kts bir osiloskobun dey bklme plakalarnda grnr. Yatay
sprme hzlandrc pulslar ile e zamanldr. Ayn anda ktle spektrumu osiloskop
ekranndan grnr. Tipik uu zamanlar mikro saniyeler mertebesindedir. Bu yzden
rakamsal bilgi birikimi ok hzl elektronik cihazlara gerek duyulur. yon enerjilerindeki
deiiklikler ve balang pozisyonlar pik genilemesine yol aar ve ulalabilecek ayrma
gcn snrlar. Ayrma gc ve tekrarlanabilirlik asndan uu zamanl ayrclarn
kullanan cihazlar manyetik yada kuadrupol ayrclar kullananlar kadar tatmin edici deildir.
ift odaklamal analizrler:
ift odaklamal ktle spektrometreleri bir iyon demeti odaklamak zere iki ksm ierir. Bir
elektrostatik analizr ve manyetik dilim analizrdr. Bu cihazda kaynaktan gelen iyonlar bir
slitten geerek hzlandrlrlar ve grevi dar bir aralkta kinetik enerjiye sahip iyonlar erisel
bir manyetik alann nndeki slit zerinde odaklamak olan erisel bir elektriksel alana

132

gelirler. Manyetik alanda en hafif iyonlar en fazla en ar olanlar en az olmak zere

bklrler. Bu dalm iyonlar bir fotoraf pla zerinde kaydedilirler.

J-NDKTF ELEM PLAZMA / KTLE SPEKTROMETRES:(ICP/MS):

ICP/MS Uygulamalarnda ICP Hamlac atomlatrc veya iyonlatrc olarak i grr.
zeltiler iin numune klasik yada ultrasonik bir sisletirici ile verilir. Katlar iin pozitif
metal iyonlar bir ICP hamlacnda retilir. Diferansiyel bir pompa yardm ile bir kuadrupol
ktle spektrometreye iletilir. Bu ekilde elde edilen spektrumlar var olan btn elementler iin
bir dizi izotop pikinden oluur. Bu spektrumlar numunede bulunan elementlerin kalitatif ve
kantitatif tayinlerinde kullanlr. Miktar tayini analit iin iyon saymnn bir i standart iin
iyon saymna oran ile deriim arasnda izilen bir kalibrasyon erisi aracl ile yaplr.
ICP/MS iin cihazlar:
Bu cihazlarn en kritik paras ICP hamlacn cihaza balayan ara birimdir ve bu birim
10-4 torr' dan daha dk bir basnca gereksinim gsteren ktle spektrometre ile birlikte
atmosfer basncnda alr. Bu balant diferansiyel pompa ile vakuma alnan bir ara-yzey
balant birimi ile salanr. Bu birim ortasnda 1 mm' den kk delii olan ve su ile
soutulan nikel bir numune verme konisinden oluur. Scak plazma gaz bu delikten basnc
bir mekanik pompa yardm ile bir torr civarnda tutulan bir blgeye geer. Bu blgede gaz
hzla genleir ve sour. Gazn bir ksm kk bir delikten syrc denen ikinci bir koniye ve
buradan da basnc ktle spektrometresinin basnc ile ayn tutulan bir odaca geer. Burada
pozitif iyonlar elektronlardan ayrlr ve molekler trler negatif bir potansiyel yardm ile
hzlandrlarak bir manyetik iyon mercei ile kuadrupol ktle analizrnn giri deliine
odaklandrlr. Bu tipteki bir ktle spektrometrenin performans zellikleri yledir. Ktle
aral 3-300 m/z deeri 1 birim fark ile iyonlar ayrma yetenei, dinamik aral ise 6
ondalk mertebesindedir. Periyodik izelgedeki elementlerin % 90' bu cihazla tayin
edilebilir. Her element iin lm zaman 10 saniye ve bir ok element iin gzlenebilme
snr 0,1-10 ppb' dir. Kalibrasyon erilerinin ortalarnda bir deriim iin standart sapmas
% 2-4 civarndadr. Son zamanlarda kat numuneler iin numune hazrlamada lazer sistemleri
kullanlmaktadr. Bu cihazlarda puls lu lazer demetleri kat numunenin zerinde bir ka
mikrometre kare bir alanda odaklanarak1012 W/cm2 mertebesinde g younluklar elde
edilebilmektedir. Byle yksek iddette n bir ok malzemeyi hatta baz refrakterleri hzla
buharlatrr. Daha sonra bir argon ak buharlam numuneyi atomlama ve iyonlamann
olduu bir ICP hamlacna tar. Oluan plazma ktle spektrometreye iletilir. Bu tip cihazlar
jeolojik numuneler, alamlar, camlar, tarmsal rnler, kentsel tozlar ve topraklar gibi

133

bozunmas ve znmesi ok g olan bir ok numunenin yar-kantitatif analizlerinde baar

ile kullanlmaktadr.
Spektroskopik giriimler:
Spektroskopik giriim, plazmadaki iyonik trler, analit, iyonu ayn m/z deerine sahip
olduundan oluur. Byle giriimler drt grupta incelenir.
1)izobarik iyonlar:
Ayn ktleye sahip izotoplar ieren elementlerdir. Kuadrupol ktle spektrometrenin
kullanld atomik ktle spektrometrede izobarik trler, ktleleri bir birimden daha az farkl
olan izotoplardr. Daha yksek ayrma gl cihazlar daha ufak farklar tolore ederler.

2)ok atomlu iyon giriimleri:

Plazma iindeki ve matriks ya da atmosferdeki trlerin etkilemelerinden oluan ok atomlu
trlerin yaratt problem izobarik giriimlerden ok daha nemlidir.( 40 Ar+2, ArH+ gibi )
3)Oksit ve hidroksit trlerin giriimi:
ICP/MS' deki en ciddi giriimlerden biridir. Analitin kendisi, matriks bileenleri, zc ve
plazma gazlarn oluturduu oksit ve hidroksitlerin sebep olduu giriimdir. En nemli
giriim etkileri analit ve matriks bileenlerinin oksit ve hidroksitlerinden kaynaklanmaktadr.
Bu trlerden oluan pikler analit iyonlarnn pikleri ile st ste gelebilir. Bu trlerin hemen
hemen tamam bir dereceye kadar MO+ ve MOH+ iyonlar oluturur. Buradaki M analit yada
matriks elementini gsterir. Bu trlerin pikleri analit iyonlarndan birinin piki ile akabilir.
Plazma iindeki oksit ve hidroksitlerin oluumunun azaltlmas eitli aratrmalara konu
olmaktadr. Oksit oluumu, enjektr ak hz, radyo frekans gc, numune syrc boluu
numunenin girdii deliin bykl, plazma gaz bileimi, oksijen giderilmesi ve zc
uzaklatrma etkinlii gibi deneysel deikenlere baldr. Btn bu deikenleri ayarlayarak
oksit ve hidroksit giriim problemleri ile baa klabilir.
4)Matriks etkileri:
ICP/MS'de bozucu madde deriimleri 500-1000 mikrogram/mililitre 'den daha byk
olduunda matriks etkisi sz konusu olabilir. Bu etki genellikle analit sinyalini zayflatr.
Belli deney artlarnda ise sinyallerde zenginleme grlr. Matriks etkisi daha seyreltik
zeltiler kullanlarak numune verme ilemini deitirerek ya da birbirini etkileyen trleri
ayrarak en aza indirebilir. Ayn zamanda uygun bir i standart kullanm ile de matriks etkisi
byk lde giderilebilir. Bu ilem analitle ayn ktleye ve ayn iyonlama potansiyeline
sahip bir i standart elementi kullanlarak gerekletirilir.
ICP/MS Uygulamalar:
Kalitatif ve yar-kantitatif uygulamalar:
ICP/MS oklu element analizlerine kolayca uyarlanabildii iin eitli tipte doal ya da
sentetik karmak malzemelerin yar-kantitatif analizine ve hzl karekterizasyonuna olanak

134

salar. Genel olarak gzlenebilme snrlar optik emisyon ICP' den daha iyi , elektrotermal
atomik absorpsiyon spektroskopi ile yarabilir niteliktedir. Genellikle atomik ktle
spektrumlar, optik emisyon spektrumlarndan daha basittir ve deerlendirilmesi daha
kolaydr. Bu zellik nadir toprak elementleri ve demir gibi karmak emisyon spektrumu
veren ar elementler iin nemlidir.
Gzlenebilme snr:
ICP/MS'in en cazip ynlerinden biri ktle spektrometrik belirleme optik belirlemeye gre
daha dk gzlenebilme snrlar salamasdr. Bu snrlar bir ok durumlarda elektrotermal
atomik absorpsiyonla ayn bazen de daha dktr. ICP/MS ilemi kukusuz hzl ve oklu
element analizleri gibi avantajlarda salar.

Kantitatif analiz:
ICP/MS 'de en ok kullanlan kantitatif yntem kalibrasyon erisi hazrlamak zere bir dizi
kalibrasyon standard kullanlmaktadr. Eer numunedeki toplam znm kat deriimi
2000 mikrogram/mililitrenin altnda ise yani yeterince seyreltik ise basit sulu standartlar
genellikle uygundur. Matriks elementlerinin daha yksek deriimlerinde numunedeki matriks
elementlerinin standartta da yer almasna dikkat edilir. Cihazdan gelen kararszlklar ve
matriks etkisini karlamak zere standartlara ve numunelere bir i standart eklenir.
standart numunede bulunmayan ve analite yakn bir atomik ktle ve iyonlama potansiyeline
sahip bir elementtir. Genellikle kullanlan iki i standart indiyum ve rodyumdur. Her ikisi de
elementlerin ktle aralnn ortalarnda yer alrlar (115,113,103) ve doal numunelerde
nadiren bulunurlar. Genellikle numune ve i standartlar iyon akm, iyon saym ve iddet
oranlarnn log-log erileri deriimin bir ka ondalk mertebesi aralnda dorusaldr.

135

K-KIVILCIM KAYNAKLI KTLESPEKTROMETRES (OES ):

Kvlcm kaynakl ktle spektrometresinde bir numunenin atomik bileenleri yksek
potansiyelli (yaklak 30 kV) bir radyo frekans kvlcm ile ktle analizi iin gerekli gaz
iyonlara evrilirler. Kvlcm ktle analizrne hemen komu bir vakum odasnda
barndrrlar. Oda bir numune deitirildikten sonra i basnc yaklak 10 -8 torr'a sratle
indirilen ayr bir yksek hzl pompalama sistemi ile donatlmtr. Genellikle numune
elektrotlardan birinin veya her ikisinin yerini alr. Dier bir seenek olarak grafit ile kartrlr
ve kupa eklindeki elektrotlara yklenir. Kvlcm plazmasnda gaz faznda oluan pozitif
iyonlar bir doru akm (dc) potansiyeli altnda analizre doru hzlandrlrlar. Bir kvlcm
kayna geni bir aralkta deien kinetik enerjilerde iyonlar oluturur. Bunun sonucu olarak
iyonlarn ktlesel analizi iin ift-odaklamal ktle spektrometreleri gereklidir.
Kalitatif uygulamalar:
Kvlcm kaynakl ktle spektrometreleri kalitatif ve yar-kantitatif analizler iin gl bir
aratr. Periyodik izelgede 7 Li 'den 238 U' a kadar btn elementler tek bir uyarma ile
tannabilirler. Ardk maruz brakmalarda bir numunenin temel bileenleri iin olduu kadar
milyarda bir ksm deriim aralndaki eser bileenler iinde deriim mertebelerini belirleme
imkan vardr. Ancak spektrum yorumlamas birden fazla ykl trler, polimerik trler ve
molekler iyonlarn varlndan dolay yetenek ve deneyim gerektirir.
Kantitatif uygulamalar:
Bir radyo-frekans kvlcm, ksa sreler boyunca ok tekrarlanabilir bir kaynak deildir.
Bunun sonucunda iyi kalitatif veriler elde edilmek isteniyor ise bir kvlcmdan gelen kt
sinyallerini bir ka saniyeden yzlerce saniyeye kadar ulaabilen srelerde integre etmektir

136

L- ATOMK ABSORPSYON SPEKTROSKOPS ( A.A.S ):

1.GR:
Yksek scaklkta gaz halinde bulunan element atomlarnn elektromagnetik nlar
absorplamas zerine kurulmu olan spektroskopi daldr. Absorplanan nlar genellikle
ultraviyole ve grnr alan nlardr. Bir elementin atomik absorpsiyon spektroskopisi ile
tahlilini yapmak iin o elementin nce ntral hale sonra buhar haline gelmesi daha sonrada bir
kaynaktan gelen elektromagnetik n demetinin yoluna dalmas gerekir. Bu ilem ya
elementi bileik halindeki zeltisinin sis halinde yksek scaklktaki bir alev iine
pskrtlmesi veya elementi bileik halinde ieren numuneyi karbon numune kabna koyarak
kabn elektrik ark ile akkor hale getirilmesi sureti ile gerekletirilir. Alev ve ark scaklnda
u olaylar gerekleir. nce yksek scaklkta numune kurur, kurumu numune ierisindeki
tuzlar gaz moleklleri haline dnr. Daha sonra gaz halindeki tuz moleklleri ayrarak
serbest element atomlar ierirler. Alev iindeki serbest element atomlarndan bir ksm
uyarlma scaklna kadar gaz halinde uyarlm olan atomlarda alevde bulunan baka
atomlar veya radikaller dnda eitli reaksiyonlar olur ve yeni gaz halinde molekller trer.
AAS de atomun enerji seviyeleri ve verdii nlar yksek scaklklarda atom halinde
bulunan bir elementin en d tabakasnda bulunan bir elektron enerjiyi alarak uyarlm hale
geer. Bu halde 10-9 saniye gibi ok ksa bir sre kadar elektron yeniden eski haline dner.
Bu dn esnasnda alm olduu enerjiyi geri verir. Geri verilen enerji n halinde etrafa
yaylr. Sz konusu element atomunun sodyum olduu kabul edilir ise sodyum atomunun en
d tabakasnda bulunan 3 s elektronun gerekli enerjiyi alarak 3 p alt tabakasna kar ve
oradan tekrar 3 s alt tabakasna iner ve bylece alm olduu enerjiyi etrafa yayar.Yaylan bu
nlar dalga boylar 5890 ve 5895 angstrom olan sar nlardr. Bu iki seviye arasnda tek
n deil de iki nn olmas u ekilde aklanabilir. Bir elektron hem ekirdek etrafnda
hemde kendi ekseni etrafnda dner ve bundan dolay da iki farkl magnetik alan oluur. Buna
orbital magnetik alan ve spin magnetik alan denir. Elektronlarn spinleri saat yelkovan ve
aksi ynde olabilir. Spin magnetik alanna zt olan elektronun enerjisi biraz kk olur ve
bundan dalga boyu 5895 angstrom olan elektromagnetik n yaylr. Bir atom iyonundan
daha kolay n yayar. Bu nedenle bir elementin atomunun spektrumu iyonun spektrumundan
farkldr. Bir atomik absorpsiyon lmnde kaynaktan ve alevden gelen malarn
birbirinden ayrlmalar gereklidir. Her zaman alev ile monokromatr arasna konan
monokromatr alev masnn byk blmn ortadan kaldrr. Bununla birlikte

137

monokromatrn ayarland dalga boyundada alevdeki atomlarn s ile uyarlmas sonucu

oluan ma gzlenir. Bu sinyal giderilmedii iin giriim oluturabilecek bir kaynak olarak
davranabilir. Oyuk-katot lambasnn kn modlasyona uratp k iddetinin sabit bir
frekans ile verilmesini salayarak alev emisyonu etkisi giderebilir. Dedektr oyuk-katot
lambasndan alternatif sinyali ve alevden gelen srekli sinyali bir arada grp bu sinyalleri
sras ile alternatif ve doru akma evirir. Olduka basit bir elektronik devre ile sinyalin
alevden gelen ve modlasyona uramam doru akm bileeni toplam sinyalden karlr ve
geriye kalan kaynak nn oluturduu akm ise sinyal oaltcs aracl ile sinyalin
okunduu birime yollanr. Genellikle bir motor tarafndan altrlan dairesel bir k bierin
kaynak ile alev arasna konulmas ile modlasyon ilemi gerekletirilir. Metal k bierinin
baz asal paralarnn karlmas ile n demetinin zamann bir blmnde etkilenmeden
yoluna devam etmesi dier blmnde ise yansmas salanr. Ik bierin sabit bir hzla
dndrlmesi ile aleve ulaan nmn periyodik olarak sfrdan maksimum iddete, sonra
tekrar sfra dnmesi salanr. Dier bir seenek ise k kaynan aktran g kaynann
alternatif akm (ac) ile altrlmasdr.
2.ANALZ SONUCUNU ETKLEYEN GRMLER:
Atomik absorpsiyon metotlarnda iki tip giriime rastlanr. Atomlama sonucu oluan baz
kat paracklarn kaynak n samas veya giriim yapan bir trn analitik sinyal ile
akan bir dalga boyunda n absorplamas spektral giriimi yaratr. Dier taraftan
atomlama srasnda oluan eitli kimyasal rnlerin analitik n absorplama zelliklerini
etkilemesine ise kimyasal giriim ad verilir.
a)Spektral giriimler:
Oyuk-katot lambalarnn izgileri ok dar olduu iin akan izgilerden oluan giriim ok
enderdir. Buna karn iki izgi arasndaki dalga boyu fark 0,01 nm dolaylarnda ise byle bir
giriim olabilir. rnein alminyumun 308,215 nmde llmesine dayal bir tayinde
308,211 nmde absorpsiyon yapan vanadyum giriimine neden olur. Bununla birlikte byle
bir durumda alminyum iin 309,27 nm gibi baka bir izginin seilmesi ile bu giriim
giderilebilir. Molekler yanma rnlerinin geni bantlar eklinde n absorplamas veya
paracklarn n samasda spektral giriim yaratabilir. Her iki olaydada geen n
demetinin iddetini azaltr ve pozitif analitik hatalara yol aar. Bu rnlerin kayna sadece
kaynak yakt/ykseltgen karm ise alevde uygun bir tank zelti pskrtlerek absorbans
lmlerinde dzeltme yaplabilir.
b)Kimyasal giriimler:
alma artlarnn uygun bir ekilde seilmesi ile kimyasal giriimler en aza indirilebilir.
Kimyasal giriimlerin en uygun tr analit ile zor buharlaabilen rnler oluturabilen
anyonlarn varl ve bylece atomlama orannn azalmasdr. Sonu olarak dk deerler
elde edilecektir. Buna rnek olarak artan slfat ve fosfat iyonu konsantrasyonu ile kalsiyum
absorpsiyon deerlerindeki d gsterilebilir. Bu iyonlarn ikiside kalsiyum iyonu ile zor
buharlaan trlerin olumasndan doan giriimler ou zaman daha yksek scaklklarn
kullanlmas ile giderilebilir. Dier bir metot ise giriim yapan trlerle birleerek analitin
serbest kalmasn salayan katyonlar kullanlr. Koruyucu reaktifin ise analit ile kararl fakat
kolaylkla buharlaabilen rnler oluturarak giriimi engellenir. Bu amala yaygn olarak
kullanlan reaktifler EDTA, 8-hidroksikinolin ve APDC (1-pirolidin-karboditionik asidin

138

amonyum tuzudur)dir. rnein kalsiyum tayininde silisyum, fosfat ve slfat giriimleri

EDTA ilavesi ile nlenir.
3.KANTTATF TAYNLER:
Analizler ounlukla numuneye benzer ekilde hazrlanm standartlarn konsantrasyonuna
kar absorbans deerlerinin izilmesi ile hazrlanan kalibrasyon erilerine dayanr. Bununla
birlikte atomik absorpsiyon lmlerinde dorusallktan sapma molekler absorpsiyondakine
gre daha sk gzlenir. Beer kanununun izlendii varsaym ile tek standarta dayal analizler
asla yaplmamaldr. Buna ek olarak atom buharnn olumas denetimi g olan deikenlere
baldr. Bu nedenle her analiz iin en az bir standart zeltinin absorbans llmelidir.
Absorbans deerleri analizi yaplan numunenin absorbans deerini aralarna alacak ekilde iki
standart kullanlmas sk olarak kullanlan bir metoddur. Arada bir llen standardn
absorbans deerindeki sapma kalibrasyonun ve dolaysyla analitik sonularn dzeltilmesinde
kullanlr.

4.ATOMK ABSORPSYON SPEKTROMETRESN OLUTURAN KISIMLAR:

1) In kayna
2) Numune kab
3) Monokromatrler
4) Dedektrler
5) Elektronik integratrler

In kayna:
In kayna olarak oyuk katot lambas ve gaz boalm lambas kullanlr.
a)oyuk katot lambas:
Lambann iinde tungustenden yaplm katot ve anot vardr. Katodun ucundaki ukur ya
tayini yaplacak madde ile kaplanmtr yada tayini yaplacak maddeden yaplmtr.
Lambann iinde 1-2 mm Hg de helyum veya argon bulunur. Katodun tam karsndaki ksm
kuvarstan yaplm bir penceredir. Lamabaya bir gerilim uygulandnda lambadaki gaz
atomlar iyonlar. Pozitif ykl gaz atomlar katoda doru byk bir hz kazanrlar ve
katodun yzeyine arparak bu maddelerin atomlarn yzeyden lambann gaz ortamna
frlatrlar. Bylece lambann ii atomik gazla dolar ve atomlardan bazlar nce uyarlm hale
geerler. Bunun sonucu olarak da katodun ukur ksmnn yaplm veya kaplanm olduu
elementin karakteristik n yaylr.
b)Gaz boalm lambas:

139

Bu lambalarn iinde genellikle kolay buhar haline geebilen metaller kullanlr. Bu tip
lambalarn iinde gaz olarak metal atomlar bulunur. Byle lambalar alkali metalleri ve civa
iin kullanlr.

Numune kab:
zelti iin absorpsiyon spektrofotometrelerinde zel numune kaplar kullanld halde
atomik absorpsiyon spektrofotometrelerinde alev veya yksek scaklktaki bir ortam bu ii
grr. Yani numune yksek scaklktaki bir ortamda bulunur. Numune zel dzenekle ok
ince sis halinde bu ortama pskrtlr.

Monokromatrler:
Monokromatr olarak prizmalar ve optik alar kullanlr.

Dedektrler:
Atomik absorpsiyon spektrofotometrelerinde UV/VIS spektrofotometrelerinde olduu gibi
fotomultiple dedektrler kullanlr.Tayini yaplan atomun lambadan gelen nlar ayn atomun
alev ortamnda oluan nlardan ayrt etmek iin lambadan gelen n demeti nne demetin
yolunu belirli aralklarla kesen bir n demeti kesicisi konur.

Elektronik integratrler:
Dedektrden gelen sinyalleri spektrumlara eviren integratrler kullanlr.

140

M-SPEKTROSKOP VE MKROSKOP LE YZEY ANALZLER:

Bir sv veya gazla temas halinde bulunan bir katnn yzeyi genellikle kimyasal bileim ve
fiziksel zellikler bakmndan olduka farkldr. Bu yzey zelliklerinin karekterizasyonu
heterojen kataliz, yar iletken ince-film teknolojisi, korozyon ve adhezyon mekanizmalar,
metal yzeylerinin aktivitesi ve biyolojik membranlarn davran ve fonksiyonlar ile ilgili
olarak yaplan almalarda hayati neme sahiptir.
Bir kat yzeyin tanm:
Bir kat ile bir vakum, bir gaz veya bir sv arasnda ara snr tabakas oluturan bir yzey
katnn bir paras olup bileimi katnn ortalama bileiminden farkl olarak dnlr. Bu
tanma gre yzey katnn sadece en st atom veya molekler tabakas olmayp ayn zamanda
en d tabakadan katnn ilerine doru bileimi srekli olarak deien bir gei tabakasdr.
Buna gre bir yzey bir ka hatta atomik tabaka kalnlnda olabilir. Genel olarak yzey
tabakann bileiminin farkl olmas tm katnn ortalama bileimi pek etkilemez. nk yzey
tabaka genel olarak toplam katnn ok kk bir kesridir. Yzey iin pratik adan en iyi
tanm zel lm teknii ile numunelerin incelendii kat hacmidir. Bu tanma gre eer
eitli yzey teknikleri uygulanyor ise kimyac farkl yzeyleri numune olarak inceleyebilir.
Yzey lm tipleri:
Yzeylerin optik ve elektron mikroskopik grntlerinin eldesin de adsorpsiyon
izotermlerinin, yzey alanlarnn, yzey przlnn, gzenek boyutlarnn ve
yanstclnn llmesinde kullanlr.
Spektroskopik yzey yntemleri:
Spektroskopik yzey yntemleri bir katnn bir ka angstrom ile bir ka nanometre
kalnlndaki yzey tabakas hakknda kalitatif ve kantitatif bilgi salar.

141

a)yzey spektroskopide genel teknik:

Burada kat numune foton, elektron, iyon veya ntral molekllerle nlanr. Bir n
demetinin yzey zerine arpmas sonucu kat yzeyden yine fotonlardan, elektronlardan,
molekllerden veya iyonlardan oluan ikincil bir demet yaynlanr. Birincil demeti oluturan
parack tipi ile ikincil demeti oluturan parack tipi mutlaka ayn olmak zorunda deildir.
Salma, tozlanma veya emisyon sonucu meydana gelen ikincil demet daha sonra eitli
spektroskopik yntemlerle incelenir. En etkin yzey yntemleri, birincil, ikincil demetlerin
veya her ikisinin elektron, iyon veya molekllerden olutuu fakat fotonlarn yer almad
sistemlerdir. Bir yzeyden 1-keV' luk elektron veya iyon demeti yzeyden yaklak 25
Angstrom luk derinlie girebilirken ayn enerjili foton demetinin yzeyden ieri szma
derinlii 104 Angstrom civarndadr. Bu nedenle x-nlar, floresans rezonas, raman veya
yansmal infrared spektroskopi gibi iki foton demetinin kullanld yntemlerin snrl olarak
yzey tabakas lmlerinde kullanlmasnda ok dikkatli davranmak ve nlem almak gerekir.
Bu yntemlerle yzey almalar mmkn olmakla birlikte katnn yzey dnda kalan
ksmnn etkilerinden ve yapaca giriimlerden kanmak gerekir.

a.1)Yzey analizinde ska kulanlan baz spektroskopik yntemler:

Yntem ve ksaltlm ad
demet

Birincil demet

kincil

X-n fotoelektron spektroskopisi(XPS)

veya kimyasal analiz iin elektron
spektroskopisi(ESCA)

X-n fotonlar

Auger elektron spektroskopisi(AES)

Elektron veya x-n foton. Elektronlar

Ultraviyole fotoelektron spektroskopisi(UPS)

UV fotonlar

Elektronlar

kincil iyon ktle spektrometresi(SIMS)

yonlar

yonlar

Lazer mikroprob ktle spektrometrisi(LMMS)

Fotonlar

yonlar

Elektron mikroprob

Elektronlar

x-n foton.

Elektronlar

a.2)Yzeylerde analiz blgesi seimi:

Btn spektroskopik yntemlerde inceleme alan yntemle seilebilir. Birincisinde birincil
demet numunenin kk bir alanna odaklanr ve ikincil demet incelenir, incelenecek nokta
genellikle optik mikroskopla gzlemlenerek seilir. kinci yntemde hareketli birinci demetle
yzey bir dzen iinde taranarak ikincil demetteki deiimler gzlenir, tarama dorusal veya
iki boyutlu olabilir. nc teknik derinlik profili olarak bilinir, bu tozlama prensibine gre
yzeyde bir ukur oluturulur. Bu ilem srasnda ok ince bir birincil demet kullanlarak
ukurun merkezinde oluturulan ikincil demetle derinliin fonksiyonu olarak yzey bileimini
belirleyecek analitik veriler salanr.

142

a.3)Yzey kirlenmesi:
Yzey analizleri ile ilgili olarak en sk karlalan problemlerden biri incelenecek yzeyin
oksijen, su veya karbondioksit gibi atmosfer bileiklerini adsorplamas nedeni ile ortaya kan
kirlenmedir, vakum ortamnda bile bu tr kirlenme ksa bir sre iinde ortaya kabilir.
rnein 10-6 torr basnta temiz bir yzeyin 3 saniye iinde tek sral tabaka halinde gaz
molekllerinin tek bir tabakas ile kapland grlmtr. 10-8 torr' da kaplama bir saat
iinde, 10-10 torr' da 10 saat iinde olabilir. Adsorpsiyon problemleri nedeni ile numunenin
nland odack iinde bulunan numune yzeyinin temizlenmesi iin gereken nlemler
alnmaldr. Temizleme numunenin yksek scaklkta tutulmas; bir elektron tabancasndan
elde edilen inert gaz iyonlar ile yzeyin tozlandrlmas, bir andrc ile numune yzeyinin
kaznmas veya parlatlmas, numunenin eitli zclerde ultrasonik ykanmas ve
numunenin indirgen bir atmosferde tutularak oksitlerin uzaklatrlmas gibi yntemlerle
yaplabilir.

b)Elektron mikroskopisi:
Yzey almalarnda tr elektron spektroskopisi yntemi uygulanr. Bunlarn iinde en
yaygn kulanlan x-nlar ile uyarlan x-nlar foto-elektron spektroskopisidir (XPS). Bu
teknik ayn zamanda kimyasal analizde elektron spektroskopisi (ESCA) olarak da
adlandrlmaktadr. kinci tr elektron spektroskopisi teknii auger elektron spektroskopisidir
(AES) Bu spektroskopide en ok elektron demeti kullanlmaktadr. nc tr elektron
spektroskopisi ise ultraviyole fotoelektron spektroskopisidir (UPS). Burada mono
kromatografik bir ultraviyole n demet analitten elektronlarn frlatlmas iin kullanlr.
Auger elektron spektroskopisi:
Genel olarak bir auger spektrumu kk bir yzey alannn (ap 5 ila 500 mikrometre)
elektron tabancasndan kan elektronlarla bombardman edilmesi ile elde edilir. Daha sonra
bir analizr ile bir trev elektron spektrumu elde edilir. Elektron tabancasndan kan
elektronlar numune yzeyinden hayli derinlere kadar szdklar halde, sadece ilk drt veya
be atomik tabakadan kan auger elektronlar analizre ulamak zere kaabilir. Bu nedenle
bir auger spektrumunun katlarn gerek yzey bileimini gstermesi muhtemeldir.
Lazer mikroprob ktle spektroskopisi:
Lazer mikroprob ktle spektrometreleri kat yzeyle ilgili almalarda kullanlmak zere
artk piyasada grlebilen cihazlardr. yonlama ve buharlama 266 nm' de 0,5 mikrometrelik
nokta oluturan pulslu bir neodyum-ya lazer ile salanr. Bu nokta iinde n younluu
1010-1011 W/cm2 dir. In iddeti 25 basamakl bir optik filtre ile % 1'e kadar azaltlabilir. Bu
iyonlatrc demetle birlikte bir dk gl He-Ne lazerden ( =633 nm) elde edilen n
demeti kullanlarak analizi yaplacak alann seilerek aydnlatlmas salanr. Bu sistemde
kullanlan cihazlar hem inorganik ve hem de organik maddelere uygulanabilir ve 10 -20 gr
maddeye kadar duyarldr.

143

Elektron mikroprob:
Bu yntemle dar bir odaklanm elektron demeti kullanarak numune yzeyinde x-n
emisyonu oluturulur. Oluan x-n emisyonu ya dalga boyu dalm veya enerji dalm
bir spektrometreyle tespit edilerek analiz edilebilir. Bu sistemde kullanlan cihazlarda
entegre n demeti mevcut olup bunlar elektron demeti, k demeti ve x-n demetidir.
Ayrca 10-5 torr' dan daha dk basn salayacak bir vakum sistemi ile dalga boyu veya
enerji dalml bir x-n spektrometresi vardr. Bu sistemde stlan bir tungsten katot ve
hzlandrc bir anot tarafndan oluturulan elektron demeti iki elektro-magnetik mercek
vastas ile analiz edilecek numuneye odaklanr. Demetin ap 0,1 ile 1 mikrometre
arasndadr. Sisteme bal bir optik mikroskop kullanarak bombardman edilecek alan
belirlenir. Elektron demeti ile oluturulan floresans x-nlar paralel hale getirilir. Tek kristal
tarafndan ayrlr ve bir gazl-transduserle belirlenir. Bu sistemin birbirini engellememesi
iin ok iyi bir tasarm yaplmaldr.
Uygulamalar:
Elektron mikroprob yzeylerin fiziksel ve kimyasal nitelii hakknda nemli bilgiler salar.
Metalurji ve seramikteki faz almalarnda yar iletkenlerde safszlklarn difzyon hzlarnn
lmne kristallerde tutuklanm trlerin tayininde ve heterojen katalizrlerin aktif ular ile
ilgili almalarda nemli uygulamalar vardr. Btn bu uygulamalarda yzeyler hakknda
hem kalitatif hem de kantitatif bilgi salamaktadr.
Taramal elektron mikroskopisi:
Kimyann, malzeme biliminin, jeoloji ve biyolojinin bir ok alma alannda kat yzeylerin
fiziksel nitelii hakknda ayrntl bilgi salamak byk nem tar. Bu bilgiyi salamann
klasik yntemi yzey karakterizasyonunda hala nemli bir teknik olarak kullanlan optik
mikroskopisidir. Ancak optik mikroskopisinin ayrcl k dalga boyuna krnmn etkisi ile
snrldr. Son yllarda ok daha yksek ayrcla sahip teknik kullanlarak yzeyler
hakknda bilgi salanmaktadr. Bu teknikler ise yle sralanabilir.
1.Taramal elektron mikroskopisi (SEM)
2.Taramal tnelleme mikroskopisi (STM)
3.Atomik kuvvet mikroskopisi (AFM)
2 ve 3.nc metotlar taramal prob mikroskopisi (SPM) eklinde ortak isimle adlandrlr.
1) Taramal elektron mikroskop( SEM ):
Taramal elektron mikroskopta kat numune yzeyi raster dzeninde yksek enerjili bir
elektron demeti ile taranr. Bu teknikte yzeyden eitli tr sinyaller oluturulur. Bunlar geri
salm elektronlar, ikincil elektronlar, auger elektronlar, x-n floresans fotonlar ve
deiik enerjili dier fotonlardr.
Cihaz:

144

Bu cihazlarda elektron tabancas kayna ve elektron odaklama sistemi ortak olduu halde
elektron mikroskopta bir elektron dedektr, mikropobda ise bir x-n dedektr
kullanlmaktadr.
a) elektron optii:
Bu cihazlarda kullanlan elektron optii manyetik kondenser ve objektif mercek sistemi
grnty 5 ila 200 nanometrelik numune zerindeki son nokta boyutuna indirgeme grevi
grrler. Bir veya daha ok sayda mercekten oluan kondensr mercek sistemi elektron
demetinin objektif merceklere ulatrlmak zere ynlendirilmesini salar. Objektif mercekler
ise numune yzeyine arpan elektron demetinin boyutlarndan sorumludur. Mercekler genel
olarak silindirik simetrik olup10-15 cm yksekliindedir. SEM ile tarama, objektif
merceklerin arasna yerletirilmi iki ift elektromanyetik sarm ile salanr. Sarm
iftlerinden biri, demeti numune boyunca x-ynnde kaydrrken dier ift y-ynnde saptrr.
Taramann yaplabilmesi iin tarama sarmlarndan birine elektrik sinyali uygulanr ve
elektron demeti mercek sisteminin merkez ekseninin bir ynnden numuneye arpar. Bu
sarm iftine (yani x-sarmna) uygulanan elektrik sinyalini zamann bir fonksiyonu olarak
deitirmek sureti ile elektron demetinin numune boyunca dz bir doru zerinde hareket
ettirilmesi ve daha sonra tekrar balang (orijinal) pozisyonuna dnmesi salanr. izgi
taramas tamamlandktan sonra dier sarm gurubu (y-sarmlar) kullanlarak demet yynnde biraz kaydrlr ve x-sarmlarn kullanarak x ynnde demet kaydrmas tekrarlanr.
Demetin bu ekilde hzla hareket ettirilmesi ile tm numune yzeyi elektron demeti ile
nlanabilir. Tarama sarmlarna uygulanan sinyaller ya analog ya dijitaldir. Dijital taramann
stnl elektron demetinin hareketinin ve incelenecek blgeyi bulmasnn ok iyi bir
ekilde tekrarlanabilir olmasdr. Numuneden alnan sinyal kodlanr ve demetin x ve y
pozisyonlarn dijital olarak temsil eden formda hafzaya alnr. Elektron demetinin x ve y
ynnde tarama yapmasn salayan sinyalleri yneten sistem ayn anda katot nlar
tpnn (CRT) dikey ve yatay eksenlerinin taranmasn salar. CRT zerindeki nokta
iddetini kontrol eden bir dedektr k sinyalini kullanarak numunenin grnts elde
edilir. Bylece bu tarama yntemi numunenin bir haritasn oluturur. Bunu yaparken
numunenin yzeyindeki belirli bir alanda oluturulan sinyalin CRT ekrannda buna kar
gelen bir nokta ile bire bir korelasyonu salar. SEM ile grntde salanacak bytme (M)
M= W/w
W = CRT ekrannn genilii
W = Numune boyunca tek bir tarama izgisi geniliidir.
W sabit olduundan w' yi azaltarak bytme (M) arttrlabilir. Bytme faktr ile numune
boyunca tarama genilii arasndaki ters orant nedeni ile sonsuz kk bir noktaya odaklanan
elektron demeti ile sonsuz bytme salanr. Ancak dier pek ok faktr ulalabilecek
bytme orann 10 kat ile (10x) 105 kat ( 105 x) arasnda snrldr.
b) Numune ve numune tutucu:
Numune odalar numunelerin hzl bir ekilde deerlendirilmesine uygun olarak
tasarlanmtr. Normal basnlardan 10-4 torr veya daha dk bir basnca ulaabilmek iin
yksek kapasiteli vakum pompalar kullanlr. Numune tutucular veya raflar ou cihazda bir
kenar bir ka santimetreden fazla numuneleri tutabilecek zelliktedir. Ayrca numune

145

tutucular x, y ve z ynlerinde hareket ettirilebilir ve her bir eksen etrafnda dndrlebilir.

Sonu olarak ou numunelerin yzeyleri hemen hemen her ynden gzlenebilir. almas
en kolay olan numuneler elektrii iletendir. nk engellenmemi veya yavalatlmam bir
ekilde topraa akan elektronlar yk birikimi nedeni ile oluan gerek olmayan yapay verileri
en aza indirilir. Ayrca elektrike iyi iletken numuneler genellikle sy ilettiklerinden ssal
bozunma olasl azdr. Ancak ne yazk ki ou biyolojik ve mineralojik numuneler iletken
deildir. letken olmayan numunelerin SEM grntlerini elde etmek iin eitli teknikler
gelitirilmitir. Fakat en ok uygulanan tekniklerde numune yzeyi tozlama veya vakum
buharlatrma uygulanarak ince bir metalik film tabakas ile kaplanr. Kaplama ilemlerinde
dikkat edilecek nokta ar kaln kaplamann yzey ayrntlarn rteceidir. Bu nedenle
optimum bir kalnln seilmesi gerekir.
c)Transduserler:
Taramal elektron mikroskoplarda elektronlar iin en yaygn kullanlan transduser tipi xnlar sintilasyonu transduserlerine benzer fonksiyona sahip sintilasyon dzenekleridir.
Bunlarda doplanm bir cam veya plastik hedef zerine bir elektron arptnda grnr
blgede ar miktarda foton yaylr. Fotonlar cihazn yksek vakum blgesi dnda yer alan
bir foto oaltc tpe bir k borusu vastas ile iletilir. Sintilasyon transduserlerinde ortalama
105 ila 106 kat lk bir oalma salar. Elektron mikroskopide kullanlan dier bir transduser
tr kat kat yar iletken malzemeden yaplm yar iletken transduserlerdir. Transduser,
yksek enerjili bir elektron arptnda elektron-delik iftleri oluur ve bu durum iletkenlii
arttrr. Yar-iletken transduserlerde 103-104 'lk bir akm art salanr. Ancak bu tr
sistemler numunenin hemen yanna konacak kadar kk olduundan elektronlar byk
verimle toplayabilirler.
Elektron demetlerinin katlarla etkileimi:
Taramal elektron mikroskobun ve mikroprobun katlarla ilgili almalarda uygun bir ekilde
kullanm kat ile etkileen elektron demetinin oluturduu ok eitli sinyallerden
kaynaklanr. Bu sinyallerden tanesi geri salan elektronlar, ikincil elektronlar ve x-nlar
emisyonudur. Katnn bir elektron demeti ile etkileimi iki kategoriye ayrlr. Bunlardan
birincisi demetteki elektronlarn izledii yolu enerjilerini nemli lde deitirmeden
etkileyen esnek (elastik) etkileim, dieri elektronlarn enerjisinin ksmen veya tamamen
katya aktarlmasna neden olan esnek olmayan (inelastik) etkileimdir.
Esnek salma (elastik):
Bir elektron atomla esnek olarak arptrldnda elektronlarn ilerleme yn deitirilir. Fakat
hzlar pek deimez ve bylece elektron enerjisi sabit kalr. Belli bir arpma yn gelii
gzel olup 0 ila 180 derece arasnda deiebilir.
kinci elektron oluumu:
Bir kat yzeyi yksek enerjili elektronlarla bombardman edildiinde yzeyden geri salm
elektronlarla birlikte enerjisi 50 keV 'nin altna elektronlar yaynlad gzlenmitir. Bu ikincil
elektronlarn yars ile bete biri arasnda veya daha azdr. kincil elektronlar yksek enerjili
elektronlarla katdaki zayf bal iletkenlik elektronlarnn etkileimi sonucu iletkenlik
bandndaki elektronlarn frlatlmas ile olumaktadr. kincil elektronlar sadece 50 ile 500
Angstrom luk bir derinlik iinde oluturulur ve balangta kullanlan elektron demetinden

146

biraz daha byk apl bir demet olarak kar. Transduser yuvasna kk bir negatif eim
uygulayarak ikincil elektronlarn transdusere ulamalar nlenebilir.

X-In emisyonu:
Bir katnn elektronlarla bombardman sonucu oluan nc bir rn x-nlar fotonlardr.
Uygulamalar:
Taramal elektron mikroskopisi kat yzeyler hakknda morfolojik ve topografik bilgi salar.
Bu genellikle yzey lerin davranlarnn anlalmas iin gereklidir.

N- KAPLER ELEKTROFOREZ VE KAPLER ELEKTROKROMATOGRAF

Elektroforeze genel bir bak:
Elektroforez doru akmn uyguland bir tampon zeltide ykl taneciklerin diferansiyel
g hzlarna dayanan bir ayrma yntemidir. Elektroforez bir ok zor analitik ayrma
problemlerine uygulanmaktadr. norganik anyonlar ve katyonlar, Amino asitler,
kateolaminler, ilalar, vitaminler, karbonhidratlar, peptitler, proteinler, nkleik asitler,
nkleotitler, polinkleotitler, ve eitli baka trlerdir. Elektroforezin en nemli zellii
zelliklebiyoteknoloji endstrisinde biyolojik ve kimyasal aratrmalarda ykl makro
moleklleri ayrmasdr. Elektroforez yllardr proteinler, (enzimler ,hormonlar, antikorlar)
nkleoik asitler (DNA, RNA) iin vazgeilmez bir ayrma yntemi olmutur. Bunlar iin bir
elektroforez yntemi eiz bir ayrma gcne sahiptir. rnein DNA zincirinin
aydnlatlabilmesi iin molekl arl 200 ila 500 arasnda deien uzun zincirli
polinkleotitler ile tek bir nkleik asitin ayrt edilebilmesi gereklidir. Sadece elektroforez bu
problemi zecek ayrma gcne sahiptir. Elektroforez ayrma, ince bir tp iindeki veya dz
gzenekli bir destek ortamndaki (rnein kat veya kat jel) sulu bir tampon zeltiye
numunenin kk bir bant halinde enjeksiyonu ile gerekletirilmektedir. Tampon zeltiye
her iki ucundaki elektrodlar vastas ile yksek bir dolgu akm potansiyeli uygulanr.
Uygulanan bu potansiyel numunedeki iyonlarn elektrodlardan birine veya dierine g
etmesini salar. Numunedeki taneciklerin g hzlar taneciklerin ykne ve byklne
baldr. Bylece numunedeki eitli analitlerin ayrlmas yk/boyut oranlarndaki farklara
dayanr. Bu orann byk olmas, elektrik alanda ilgili iyonun daha hzl hareket etmesini
salar.
Elektroforez tipleri:
Elektroforez ayrma olduka farkl iki formatta gerekletirilir. Birincisi tabaka (slab)
elektroforez ve ikincisi kapiler elektroforezdir. Tabaka elektroforezi klasik yntem olup

147

yllarca karmak yksek molekl arlkl biyokimyasal ve biyolojik molekllerin

ayrlmasnda kullanlmtr. Tabaka ynteminde ayrma; gzeneklerinde sulu tampon zeltisi
bulunan yar-kat gzenekli bir ince jel tabakas kullanlarak yaplmaktadr. Bu tabaka
genellikle bir ka cm geniliinde olup ince tabaka kromatografide (TLC) olduu gibi ayn
anda birden fazla numune ile allabilmektedir. Analiz edilecek numune bir damla veya
bant eklinde tabaka zerine ilave edilir. Doru akm potansiyeli belirli bir sre uygulanr.
Ayrma ileminin tamamlandna karar verildikten sonra uygulanan potansiyel kesilir ve
ayrlan molekller TLC' de olduu gibi boyama teknikleri ile gzlenir. Tabaka elektroforezi
gnmzde biyolog ve biyokimyaclar tarafndan olduka fazla kullanlan bir yntemdir.
Elektroforezin enstrmental versiyonu olan kapiler elektroforez yeni bir ayrma teknii olup
nemli bir ayrma tekniidir. Kapiler elektroforezin tabaka elektroforeze gre baz avantajlar
vardr.
Elektroforetik ayrmalarn temeli:
Bir iyonun saniyede cm olarak bir elektriksel alandaki g hz, alan iddeti ile
elektroforetik hareketlilik m.e nin arpmna eittir. V = m.e x Buna bal olarak
elektroforetik hareketlilik analitin iyonik yk ile doru ve srtnmeli, geciktirme katsays
ile ters orantldr. Elektrik alan sadece iyonlar zerinde etkilidir. Eer iki farkl tr hem farkl
iyon ykne ve hemde tampondan geerken farkl srtnme kuvvetine sahip ise bu iki madde
birbirinden ayrlabilir. Ntral trler ayrlmazlar. Analit iyonun srtnmeli geciktirme kuvveti
o iyonun boyutuna, ekline ve iinde g ettii ortamn vizkozitesine baldr. Ayn boyuttaki
iyonlar iin yk ne kadar byk ise yrtc kuvvet ve g hz o kadar byk olur. Ayn
ykteki iyonlar iin ise iyon kldke srtnme kuvveti klr ve g hz artar. yonun
iyon/yk oran bu iki etkiyi birletirmektedir. Kromatografinin aksine elektroforetik ayrmada
tek bir fazn sz konusu olduuna dikkat edilmelidir.
Kapiler elektroforez:
Geleneksel tabaka elektroforez ok kullanlm olmasna ve halende ok kullanlmasna
ramen, bu tip elektroforetik ayrma yava, iilii fazla, otomasyonu zor ve ok kesin
kalitatif bilgi vermemektedir. Kapiler elektroforez ise (kapiler tplerle yaplan elektroforetik
ayrma) olduka hzl ve ok kk hacimdeki 0,1 ila 10 nanolitre numunelerde yksek
ayrma gcne sahiptir. Tabaka elektroforezinde ise mikrolitre mertebesinde numune
gereklidir. Buna ilave olarak, ayrlan maddelerin bir ucundan kt iin tabaka
elektroforezde kullanlan uratrc boyama yerine HPLC'de olduu gibi kantitatif bir
dedektr kullanlr.
Elektroosmotik ak:
Tampon zelti ieren bir kapiler tpe yksek bir potansiyel uygulandnda genellikle bir
elektroosmotik ak olur. Bu ak nedeni ile zcde katod veya anoda doru ak oluur, bu
ak nedeni ile zc katod veya anoda doru g eder. Bu g hz nemli llerde
olabilir, rnein pH 8 'de 50 mM tampon zeltisinin 50 cm'lik kapilerde 25 kV'lik bir
uygulanan potansiyelde katoda doru yaklak 5 cm/dakikalk hzla hareket ettii
gzlenmitir. Silikajel kapiler arayzeyinde grld gibi elektroosmotik akn sebebi silika
zeltisi arayzeyinde meydana gelen elektrik ift tabakasdr. pH 3' n zerinde silika
kapilerinin i yzeyi silanol grubunun (Si-OH) iyonlamas nedeni ile negatif ykldr.
Tamponun katyonlar, elektriksel ift sra kapilerinin negatif yzne bitiik olan tabakada
birikir. ift tabakann difze d blmndeki katyonlar, katod veya negatif elektrod

148

tarafndan ekilirler. Katodlar solvatize olduklar iin zcyde beraberinde srklerler.

Elektroosmoz tp iinde parabolik olmayan dz kesitli bir yn zelti akna yol aar.
Halbuki sv kromatografide basncn etkisi ileoluan ak parabolik kesitlidir. Ak profilinin
dz olmas nedeni ile elektroosmotik ak sv kromatografide olduu gibi bant genilemesine
nemli lde etki etmez. Elektroosmotik ak hz genellikle iyonlarn tek balarna
elektroforetik g hzndan daha byktr ve kapiler blge elektroforezde hareketli faz idare
eden kaynaktr. Elektroosmozun sonucu olarak tipik bir elektroforetik ayrmada kolondan ilk
nce hzl katyonlar sonra ntral tanecikler daha sonrada yava anyonlar ve nihayet hzl
anyonlar kacaktr.Baz durumlarda elektroosmotik ak hz baz anyonlarn anoda doru
yaptklar hzlardan byk olamaz. Bu durumda bu tr tanecikler elektroosmoz srasnda
anoda doru hareket ederler. Tampon zelti iine bir katyonik yzey aktif madde ilave
ederek normal elektro-osmotik ak ynn ters evirmek mmkndr. Bu durumda yzey
aktif madde kapilerin i yzeyinde absorplanr ve kapilerin yzeyini pozitif ykle ykler.
Bylece tampon anyonlar kapilerin i yzeyine yakn yerlerde birikir. ve katoda doru veya
pozitif elektroda doru hareket ederler. Bu ilem anyonlarn ayrlmasn hzlandrmak iin
ska kullanlr. Elektroosmoz baz kapiler elektroforez tiplerinde istenir. Fakat bir ksmnda
istenmez. Elektroosmotik ak yzey silanol gruplarn yok etmek iin kapilerin i ksm
trimetil klorsilan gibi bir reaktifle kaplanarak ortadan kaldrlr.

Kapiler elektroforez iin cihaz: (Zon kapiler elektroforez)

Cihaz 10-100 mikrometre i apl ve 40-100 cm uzunluunda tamponla doldurulmu erimi
silika kapiler, iinde platin elektrodlar bulunan iki tampon zelti haznesi arasna
yerletirilmitir. Numune bir utan verilirken ayrlan maddeler dier uta tayin edilir.
Numune verme:
En yaygn numune verme yntemleri elektrokinetik enjeksiyon ve basn enjeksiyondur.
Elektrokinetik enjeksiyonda kapilerin bir ucu ve buna bal elektrod tamponunun bulunduu
blmden karlp numunenin bulunduu kk bir kap ierisine konur. Belirli bir sre
potansiyel uygulanr. Bylece elektro-osmotik ak ve iyonik gn etkisi ile kapiler iine
numunenin alnmas salanm olur. Daha sonra kapiler ve elektrod tekrar nceki tampon
zelti iine yerletirilir ve ayrlma sresince potansiyel uygulanr. Bu enjeksiyon teknii ile
hzl hareket eden iyonlar yava hareket eden iyonlara gre daha fazla oranda kapilere
alnmaktadr. Basn enjeksiyonda ise kapilerin numunenin verildii ucu numunenin iinde
bulunduu kk bir kap iine geici olarak konur ve basn fark numuneyi kapiler iine
enjekte eder. Basn fark kapilerin dedektr ucuna vakum, numune ucuna basn uygulayarak
veya numune ucunun ykseltilmesi ile meydana getirilir. Basn enjeksiyonunda iyon
yknden dolay hareketlilikte her hangi bir fark meydana gelmez. Fakat jelle doldurulmu
kapilerde bu yntem kullanlamaz. Elektrokinetik enjeksiyon ve basn enjeksiyonun her
ikisindede enjekte edilen hacim enjeksiyon zaman ile kontrol edilir. Genellikle 5-10 nano
litre 'lik numune enjeksiyonu uygulanmakta fakat 100 pikolitrenin altnda numuneninde
enjekte edilebildii bilinmektedir. Younluu ve vizkozitesi suyunkine yakn tamponlarda
5-10 s iin bir ykseklik fark 75 mikrometrelik i apl kapilerde yaklak 6 nanolitrelik bir
numune enjekte edilir. Mikro enjeksiyon balklar kapilerin ekilerek kltlmesi ile yaplr
ve bu sayede pikolitre mertebesindeki tek bir hcre veya hcre iindeki maddeler gibi
numunelerle alma imkan doar.

149

Trevlerin tayini:
Kapiler elektroforezin tek bir tipinde ayrlan analitlerin hepsi ortak bir noktadan getii iin
dedektrlerin tasarm ve fonksiyonlar HPLC'dekine benzer. Bununla birlikte kapiler
elektroforezde her bir iyon kendisinin elektroforetik hareketlilii ile belirlenen bir hzla
gtnden dedektrlerin davranlarnda bir fark gzlenir. Analit bantlar dedektrden
farkl hzlarla geerler. Bundan dolay pik alanlar ksmen alkonma zamanlarna baldr.
Buna karn HPLC'de btn trler dedektrden hareketli fazn hznda geer ve pik alanlar
alkonma zamanlarna bal olmaz. Zaten bu zamana bamllk ok nemlide deildir.
Absorbans yntemleri:
Kapiler elektroforezde adsorbans ve floresans dedektrleri fazlaca kullanlmasna ramen
absorbans ynteminin daha fazla uygulanabilir olarak daha fazla kullanlmaktadr.
Dedeksiyon hacmini nanolitre veya daha az tutabilmek iin dedeksiyon ilemi kolon zerinde
yaplmaldr. Bunun iin kapiler i ksmndaki poli imid koruyucunun kaplamann bir ksm
yakma, zme veya kazma ile uzaklatrlr. Kapilerin bu ksm daha sonra dedektr hcresi
olarak grev yapar. Ne yazk ki bu durumda n yolunun uzunluu 50 ila 100 mikrometreden
fazla olmaz ve buda deriim cinsinden gzlenebilme snrn snrlar. Bununla birlikte hacmin
ok kk olmas nedeni ile ktle gzlenebilme snrlar HPLC' dekine eit veya ondan daha
iyi olur. Absorbans lmlerinin duyarlln artrmak iin lm yaplan n yolunun
artrlmas gibi baz teknikler ileri srlmektedir.
Dolayl tayin:
Dolayl absorbans tayini molar absorptivitenin kk olmas nedeni ile tayini zor olan
maddeler iin kullanlmtr. Elektroforez tamponu iine iyonik bir kromofor konur ve
kromofor nedeni ile dedektr srekli bir sinyal verir. yon deitirme kromatografide olduu
gibi analit bu iyonlarn bir ksm ile yer deitirir. Bylece analit bandnn dedektrden
getii srece dedektrden alnan sinyalde bir azalma olur. Analit miktar daha sonra
absorbanstaki azalmadan hesaplanr.
Flouresans ile tayin:
HPLC'de olduu gibi flouresans ile tayin, flouresans yapan analitlerin veya trevlerinin
duyarllk ve seiciliinin artmasna yol aar.Youn n kaynandan faydalanarak
gzlenebilme snrlarn drmek amac ile kk kapilerde uyarc n odaklamak iin
lazerli cihazlar tercih edilmektedir. Lazerli flouresans tayin yntemi kullanlarak molekllerin
tayini yaplabilmektedir.
Elektrokimyasal tayin:
Kapiler elektroforezde iki eit elektrokimyasal dedektr kullanlmaktadr. letkenlik ve
amperometri. Elektrokimyasal dedektrle ilgili problemlerden biri ayrmada kullanlan
yksek potansiyelden dedektr elektrodlarn izole edilmesidir. zolasyon yntemlerinden biri,
dedektr ksmnn bulunduu kapiler ile dier kapiler arasna gzenekli cam veya grafit gibi
bir balantnn eklenmesidir.
Ktle spektrometresi ile tayin:

150

Elektroforez kapilerinden 1 mikrolitre/dakikann altndaki ok kk volmetrik ak hzlar

bir elektroforetik cihazn kaca maddenin dorudan ktle spektrometrenin iyonlama
odasna balanmasn mmkn klar. Gnmzde kullanlan en genel numune enjeksiyon/
iyonlama ara birimi elektrosprey olmasna ramen hzl atom bombardmannda
kullanlmaktadr.
Kapiler elektroforezin uygulamalar:
Kapiler elektroforetik ayrma modu ile isimlendirilen deiik ekilde yaplabilir. Bu mod
larn nce tabaka elektroforezde kullanlm ve daha sonra kapiler elektroforetik ayrmaya
uygulanm olmas dikkat ekicidir. Bu modlar kapiler zon elektroforez (CZE), kapiler jel
elektroforez (CGE), kapiler izoelektrik odaklama (CEF) ve kapiler izotakoforez (CTP ) 'dir
1.Kapiler zon elektroforez (CZE):
Bu elektroforezde tampon zeltinin bileimi ayrma blgesinin her yerinde ayndr.
Uygulanan potansiyel ile karm oluturan paracklar kendi iyonik hareketliliklerine gre
zonlara ayrlr. Tamamen ayrlm zonlar arasnda tampon vardr. Bu durum hareketli faz
blgesinin ayrlan analiti ieren zonlar arasnda bulunduu elsyon kolon kromatografiye
benzer.
Kk iyonlarn ayrlmas:
Bu ayrmada analit iyonlarn elektroosmotik ak ynnde hareket ettirmek iin gerekli
zamann kk olmas yntemin en nemli zelliidir. Bundan dolay katyon ayrmalarnda
kapilerin i ksmna her hangi bir ilem yaplmaz. Bylece elektroosmotik ak ve katyonlarn
hareket yn katoda dorudur. Anyonlarn analizinde ise kapilerin i yzeyinin setil trimetil
amonyum bromr gibi alkil amonyum tuzlar ile muamele etmek sureti ile lektroosmotik ak
yn ters evrilir. Pozitif ykl amonyum iyonu negatif ykl silika yzeyine tutularak
zeltide negatif ykl ift tabaka oluur ve buda anoda doru hareket eder, bylece
elektroosmotik ak yn deiir. Elektroforez iin gerekli olan numune hacmi nanaolitre
mertebesinde iken genellikle kk iyonlarn tayininde kullanlan dier yntemler iin
mikrolitre veya daha fazla numune gerekmektedir. Bylece ktle baznda (fakat deiim
baznda deil) elektroforetik yntemler dier yntemlere gre daha duyarldr.
Molekler trlerin ayrlmas:
eitli kk molekll iyonik sentetik herbisit, pestisit ve ilalar ve bunlarn iyonlaabilen
trleri CZE ile ayrlarak analiz edilebilir. Proteinler, aminoasitler ve karbonhidratlarn hepsi
CZE ile ksa srede ayrlabilirler. Ntral karbonhidratlarda ise negatif ykl borat
kompleksleri oluturularak ayrma gerekletirilir. Eer borat tamponu ayrma ortam olarak
kullanlrsa bu komplekler kolayca oluur.
2.Kapiler jel elektroforez (CGE):
Bu elektroforezle ayrm genellikle gzenekli polimer matriksi iinde yaplr. Gzenekler
iinde ayrlmann meydana geldii bir tampon karm bulunur. Elektroforezde en ok
kullanlan jel tipi olarak apraz balayc reaktiflerin bulunduu ortamda akril amidin
(CH2=CH-CO-NH2) polimerlemesiyle meydana gelmi poli akrilamid polimerleri
kullanlmaktadr. Polimerin gzenek boyutu monomer ile apraz balayc reaktifi arasndaki
orana baldr. apraz balayc reaktifin miktarnn artmas polimerde gzenek boyutunu

151

kltr. Kapiler elektroforezde kullanlan dier jel trleri, agaroz (deniz alglerinden elde
edilen bir tr polisakkarit) metil sellloz ve polietilen glikoldr. Bir protein karm polietilen
glikol jel elektroforezde ayrlabilir.
3.Kapiler izotakoforez (CITP):
Bu kapiler elektroforezde tm analitin bantlar ayn hzla ger. Bu yzden yntemin ad izo
(ayn) ve tach (hz) kelimelerinden meydana gelmektedir. Bu tekniin kullanld bir
uygulamada ya anyonlar yada katyonlar ayrlabilir. Fakat her ikisi ayn anda yaplamaz. Bir
ayrma ileminde numune iki tampon arasna enjekte edilir. ndeki tampon hareketlilii
numune iindeki en hzl iyondan daha hzl iyonlar ve sonraki tampon (ikinci tampon) ise
hareketlilii numune iyonlarndan daha dk olan iyonlar ierir. rnein anyonlarn
ayrlmasnda olduka hzl hareket eden korr iyonlar ndeki tamponda ve yava hareket
eden heptanoat iyonlar ise sonraki (ikinci) tamponda bulunur. Anyonlarn ayrlmasnda
ndeki elektrolit zeltisi anoda bal sondaki ise katoda baldr. zotakoferik ayrmada
elektrik alan uygulandnda analit iyonlar zon elektroforezde olduu gibi g eder. Her bir
iyon kendine zg (me x E) arpm ile verilen hzla hareket eder. G hzlarndaki bu fark
numune bileenlerini birbirine yakn bantlara ayrr. Numunedeki en hzl iyon ilk tamponun
hemen ardnda ve yava iyonda sonraki tamponun hemen nnde yer alr. Bantlar olutuktan
sonra hepside ayn hzda hareket eder. Bantlarn ayn hzda hareket etmesinin sebebi
potansiyelin daha hzl hareket eden bantlar iin azalrken daha yava hareket eden bantlar
iin artmasdr. Bylece tamponlardan geen akm ayndr. Tampon iinden geen iyonlarn
akndan kaynaklanan iyonik akm doru akm kaynana bal bir dizi direnten geen
doru akmn analoudur. Burada btn direnlerde akm eit olmaldr. Bu nedenle ohm
yasasna uyacak ekilde her bir diren arasndaki potansiyel fark deimelidir.
4.Kapiler izoelektrik odaklama yntemi (CIEF):
Bu yntemde bir zayf asit, karboksilik asit grubu ve bir zayf baz, amino grubu ieren protein
ve amino asitler gibi amfiprotik trlerin ayrlmasnda kullanlr.
Amfiprotik bileiklerin zellikleri:
zeltilerinde hem proton alabilen ve hemde proton verebilen maddelere amfiprotik maddeler
denir. Amino asit olan glisin tipik bir amfiprotik bileiktir.
Amfiprotik trlerin ayrlmas:
Amfiprotik trlerin izoelektrik olarak ayrlmas, tampon boyunca deien bir pH ortamnda
yaplr. Bu pH gradienti bir ka farkl amfolitin sulu zeltisinin karmndan hazrlanr.
Amfolitler karboksilik ve amino gruplarn ieren amfoter bileiklerdir. Kapiler bir tp iinde
izoelektrik odaklama deneyini yapmak iin analiz edilecek numune karm seyreltik amfolit
zeltisi iinde zlr ve kapiler tp iine yerletirilir. Kapilerin bir ucu iinde katodun
bulunduu sodyum hidroksit gibi kuvvetli bir baz zeltisi iine konur. Kapilerin dier ucu
anodun iinde yer ald fosforik asit gibi kuvvetli bir asit zeltisine konulur. Elektrik alan
(potansiyel) uygulandnda hidrojen iyonlar anottan katoda doru hareket etmeye balar.
Hidroksit iyonuna ters tarafa doru hareket eder. Eer analit veya amfolitin bileenlerinden
net bir negatif yke sahip olan bileik varsa bu pozitif anoda doru ger. Bu g srasnda
giderek azalan pH blgelerinden geer ve bu arada gittike artan protonlanma olur. Bunun
sonucu olarak negatif yk azalr. Sonunda yle bir pH deerine gelinir ki burada bu madde

152

zerindeki net yk sfr olur (zoelektrik nokta) daha sonra maddelerin g durur. Bu ilem
her bir amfolit tr iin devam ederek sonunda tp boyunca bir pH gradienti meydana getirir.
Analit iyonlarda kendi izoelektrik noktalarna gelinceye kadar g ederler. Bu ilemler
sonunda her bir analit kendi izoelektrik noktalarndaki pH'larda da bir bant halinde ayrlrlar.
zoelektrik odaklama ile yaplan ayrmada maddelerin g etme hzlarndan ok analitin
denge zelliklerindeki (Ka, Kb) fark zerinde kurulur. Numunedeki iyonlar ntral olduklar
alana gelinceye kadar farkl hzlarda g ettikten sonra bantlarn yerleri sabitlenir ve zamanla
deimez.
Odaklama bantlarn hareketlilii:
Kapiler izoelektrik odaklama ile ayrma ileminde odaklanm bantlar tayin edebilmek iin
kapiler ieriinin kapilerin bir ucuna yerletirilmi olan dedektrden gemesi gereklidir. Bu
durum kolona numune oldurulmasnda olduu ekilde basn fark ile yaplabilecei gibi
elektrod blmelerindeki zeltinin deitirilmesi ile kolayca yaplabilir. Odaklama kademesi
sresince eit sayda H+ ve OH- iyonlar kapilerin farkl ularndan kapiler iine girerler.
Bylece pH gradienti sabit kalr. Odaklama ii bittikten sonra sodyum hidroksit zeltisine
sodyum klorr zeltisi ilave edildiini var sayalm. Bu durumda Cl - ve OH- iyonlarnn her
ikisi birden kolonun iine hareket eder. Bu iki iyon kapilerin dier ucundaki H+ iyonu
tarafndan dengelenir. Bu kapiler H+' den daha az OH- iyonu olacak demektir. Katodun
bulunduu uta bu durumda pH der. pH gradienti artk kararl deildir ve katod tarafna
doru iindeki odaklanm bantlarla birlikte hareket eder. Dedektrden geen bantlar en bazik
izoelektrik noktal proteinlerle ilgili olan bantlardr. Proteinlerdeki aminoasitlerin
analizlerinde hareketlilik anod tarafna sodyum klorr ilavesi ile salanr.
KAPLER ELEKTROKROMATOGRAF (CEC):
Elektrokromatografi kapiler elektroforez ile HPLC'nin iyi zelliklerini birletiren hibrit bir
yntemdir. Kapiler elektrokromatografi kendini meydana getiren her iki teknie gre baz
avantajlara sahiptir. Birinci avantaj HPLC'de olduu gibi yksz taneciklerin ayrlmasnda
uygulanabilir olmasdr. kinci olarakta kapiler elektroforezde olduu gibi mikro hacimdeki
numune zeltilerinin mkemmel bir ekilde ayrlmas iin yksek basnl pompa sistemine
gerek duymamasdr. Elektrokromatografide areketli faz elektroosmotik akn pompalanmas
ile sabit faz zerinden hareket ettirilir. Mekanik pompa kullanlmada iin sistem nemli
lde basitletirilmitir. Buna ilaveten elektroosmotik pompa dz bir ak profili verir. Dz
akn dzgn yz hidrodinamik profilden daha az bant genilemesine sebep olur. Sonu
olarak daha iyi ayrma verimlilii gsterir.
Dolgulu kolon elektrokromatografisi:
Dolgulu kolon kromatografi yntemi elektro ayrma yntemlerinin en az gelimi olandr. Bu
yntemde polar bir zc elektro-osmotik basn ile ters-faz HPLC dolgusu ile doldurulmu
kapilerden geer. Ayrma numune bileenlerinin sabit faz ile hareketli faz arasnda dalmna
baldr.
Micellar elektrokinetik kapiler kromatografisi:
Misel ile yaplan kapiler elektroforez micellar elektrokinetik kapiler kromatografi diye
isimlendirilir ve MECC veya MEKC eklinde ksaltlr. Bu teknikte allan tampon iine
kritik misel deriimini aacak ekilde yzey aktif madde ilave edilir. Gnmze kadar yaplan

153

almalarn ounda yzey aktif madde olarak sodyum dodesil slfat kullanlmtr. Bu tip
anyonik misellerin yzeyi byk negatif yke sahip olduklar iin pozitif elektroda doru
hareketlilikleri daha fazladr. Tampon zeltilerin ou negatif elektroda doru yksek bir
elektroosmotik aka sahiptir. Anyonik misellerde ayn ynde hareket ederler (fakat ok daha
dk hzlarda). Bylece bir deneyde tampon karm hzl hareket eden misel fazlarndan
meydana gelir. Byle bir sisteme numune ilave edildiinde numune bileenleri sulu faz ve
miselin i ksm olan hidrokarbon faz arasnda dalrlar. Buradaki dalma dengesi znen
maddenin polaritesine baldr. znenlerin polar olmas durumunda sulu faz tercih
edilirken, polar olmayan maddeler ise hidrokarbon faz olan miseli tercih eder. Burada
tanmlanan sistem ile sv dalma kromatografisi birbirine olduka benzer fakat ikisi
arasndaki fark burada sabit fazn ok yavata olsa kolon iinde hareket etmesidir. Ayrma
mekanizmas her iki yntemdede ayn olup analitin hareketli sulu faz ile yalanc sabit faz
olan hidrokarbon arasndaki dalma katsaysna baldr. Bu nedenle bu ilem tam bir
kromatografik teknik olup bundan dolay micellar elektrokinetik kapiler kromatografisi ad
verilmitir. Miseller ieren kapiler kromatografi gelecek vaadeden bir yntem gibi
grnmektedir. Bu hibrit yntemin HPLC' ye gre bir avantaj kolon verimliliinin dah iyi
olmasdr. (100.000 tabaka veya daha fazla) buna ilaveten MECC 'deki ikinci faz deitirmek
olduka kolay olup sadece tampon iindeki misel bileenin deitirilmesi yeterlidir. Buna
karlk HPLC'de ikinci faz ancak kolon dolgu tipi maddesinin deitirilmesi ile mmkndr.
O-X-IINI FLORESANS SPEKTROSKOPS ( XRF ):
Bu sistemlerde x-n tpnden veya bir radyoaktif kaynaktan salanan x-n demeti ile
yaplr. Bu durumda birincil x-nlar numunenin ierisindeki elementler tarafndan
absorplanrlar ve kendi karakteristik x-n floresansn yayarlar. Bu ilem x-nlar floresans
veya emisyon yntemi olarak adlandrlr. X-nlar yntemi (XRF) atom numaras
oksijenden(> 8) byk olan elementlerin kantitatif analizlerinde en ok kullanlan analitik
yntemlerden biridir. XRFin en nemli avantajlarndan biri, dier bir ok elementer analiz
tekniinin tersine numunenin zarar grmemesidir.
I-Kullanlan cihazlar:
Bu tr sistemlerde temel grup vardr.
a) Dalga boyu ayrml sistemler
b) Enerji ayrml sistemler
c) Ayrmsz sistemler
a) Dalga boyu ayrml sistemler
Bir x-n demeti, paralel hale getirilirken veya dalga boylarna ayrlrken byk oranda
enerji kaybna urad iin dalga boyu ayrml cihazlarda daima kaynak olarak tp kullanlr.
Radyo aktif kaynaklar x-n tpnden 10-4 kat daha az bir hzda x-n fotonlar olutururlar.
Dalga boyu ayrml cihazlar tek kanall veya ok kanall olmak zere iki tiptir. Tek kanall
spektrometrelerde ounlukla iki tip x-n kayna kullanlr. Uzun dalga boylarnda krom
hedef ksa dalga boylarnda ise tungusten hedef kullanlr. ok kanall ayrml cihazlarda
ayn anda 24 kadar elementin tespit ve tayini yaplabilir. Bu cihazlarda her bir kanal x-n
kaynann ve numune tutucunun etrafnda radyal bir dzende yerletirilmi uygun bir kristal
ve bir dedektrden olumutur. Kanallardaki kristallerin hepsi veya ou belirli bir analiz
elementi izgisine uygun bir ada sabit olarak monte edilmilerdir. Baz cihazlarda bir veya
daha fazla sayda kristal spektral tarama iin hareket edebilir. Bir ok kanall cihazdaki her bir
transduserin kendi ykselticisi, puls yksekli seicisi, skala ayarlaycs ve saycs vardr. Bu

154

cihazlarda cihazn kontrol veri ilemcisi ve analitik sonularn gsterilmesi genellikle bir
bilgisayar ile salanr. 20 veya daha fazla sayda elementin tayini bir iki saniye ile birka
dakika arasnda tamamlanr. ok kanall cihazlar elik, alam, imento, cevher ve petrol
rnleri gibi eitli endstriyel malzemelerin bileimlerinin tayinlerinde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bu tr cihazlar numunelerin, katlarn toz haline getirilmesi ile ve zcs
uurulmu filmlerin, saf sv veya zelti halinde analizlerinin yaplabilecei ekilde
tasarlanmlardr.
b) Enerji ayrml cihazlar:
Bu trdeki XRF cihazlar x-nlar tp veya radyoaktif bir malzemeden bir polikromatik
kaynak, bir numune tutucu, bir yal iletken dedektr ve enerji ayrm iin gerekli olan eitli
elektronik bileenlerden oluur. ok kanall enerji ayrml ERF cihazlarnda yaynlanan
btn x-n izgileri ayn anda llr.
c) Ayrmsz cihazlar:
Bu tr cihazlar rnek olarak benzindeki kkrt ve kurunun rutin olarak tayininde
kullanlrlar. Kkrt tayini iin numune Demir-55 radyoaktif kaynaktan elde edilen x-nlar
ile uyarlarak alrlar. Bu uyarlma ile kkrdn 5.4 A daki floresans izgisinin
yaygnlamasna neden olur. Analit nlar daha sonra bir ift bitiik filtreden geirildikten
sonra ikiz-orantl sayc sisteme gnderilir. Filtrelerden birinin absorsyon kenar 5.4 Aun
altnda iken dierinin absorpsiyon kenar 5.4 Aun hemen biraz stnde olmaktadr. ki
sinyal arasndaki fark numunedeki kkrt deriimi ile orantldr. Bu tr cihazlarla benzindeki
kkrt tayini yaklak bir dakikalk saym zaman gerektirmektedir.
II- Kantitatif analiz:
Modern x-n floresans cihazlarla karmak malzemelerin kantitatif analizleri, klasik ve ya
kimyasal yntemler veya dier aletli yntemler kadar veya onlardan daha iyi kesinlikte
yapmaktadr. Ancak bu tip analizlerin doruluunun dierleri ile ayn mertebede olabilmesi
iin ya kimyasal ve fiziksel bileimi numuneinkine benzer kalibrasyon standarlar bulmak
veya matriks etkisini telafi edecek uygun yntemler uygulamak gerekir.
III- Matriks etkileri:
Floresans sonucu oluan x-nlar, sadece numune yzeyindeki deil, ayn zamanda yzeyin
olduka altndaki atomlardan kaynaklanr. Bylece gelen ve floresans sonucu oluan nlarn
bir ksm numune ierisnde derinliine nemli bir kalnlkta yol alr iken absorpsiyon ve
salma meydana gelir. Her iki demetindeki azalma miktar ortamn ktle absorpsiyon
katsaylar tarafndan belirlenir. Bu nedenle bir x-n floresans lmnde dedektre ulaan
net bir izgi iddeti izgiyi oluturan elementin deriimi ne bal olduu kadar ayn zamanda
matriks elementlerinin absorpsiyon katsaylarndan ve deriimlerinden etkilenir. X-n
floresans analizlerinde absorpsiyon ve artrc etkileri dzeltmek iin eitli teknikler
gelitirilmitir.
IV- Standar kalibrasyon:
Bu teknikte analit izgi iddetiyle deriim arasndaki iliki tm bileimini numuneninkine ok
yakn bir seri standart kullanlarak ampirik olarak tayin edilir. Daha sonra numune ve

155

standartlarda absorpsiyon ve artrc etkilerin ayn olduu kabul edilerek ve ampirik veriler
emisyon deerini deriime evirmek iin kullanlr. Yntemin baars numune ve standardn
birbirine benzerliine baldr.
V- standart kullanm:
Bu ilemde numuneye ve kalibrasyon standartlarna numunede bulunmad kesinlikle bilinen
bir element belirli bir deriimde ilave edilir. Tayin elementi ve i standartn iddetlerinin oran
analitik deiken olarak kullanlr. Burada absorpsiyon ve artrc etkilerin her iki izgi (tayin
elementi ve i standart) iin ayn olduu ve iddet oranlarnn bu etkileri ortadan kaldrd
varsaylmaktadr.
VI- Numune ve standardn seyreltilmesi:
Bu yntemde numune ve standartlar x-nlarn zayf bir ekilde absorplayan yani dk atom
numaral elementleri ieren bir madde ile seyreltilir. Bu tr zcler arsnda su, sadece
karbon, oksijen ve azot ieren organik zcler, niasta, lityum karbonat, almina, borik asit
ve borat cam saylabilir. Mineral analizinde numune ve standartlar boraks eritii ile zlr.
Soutma ileminden sonra normal yolla analiz yaplr.
VII- X-In floresans ynteminin baz kantitatif uygulamalar:
Matriks etkilerinin uygun ekilde dzeltilmesi halinde x-n floresans spektroskopisi hafif
elementlerin dnda karmak numunelerin de hzl bir ekilde kantittatif analizleri iin en
uygun olan tekniklerden birisidir. X-In yntemleri metal ve metal alam retimlerinde
kalite kontrol iin yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Analizin hzl olarak yaplabilmesi
retim srasnda alam bileiminde gerekli dzeltmeleri mmkn klar. X-In floresans
yntemleri sv numunelere kolaylkla adapte edilebilirler. Uak benzinindeki kurun ve
bromun dorudan kantittaif tayinine uygun bir yntemdir. Ayn ekilde floresansla sv
hidrokarbon numunelerinde znm gres yandaki kalsiyum, baryum ve inko tayinleride
yaplabilmektedir. Yine ayn XRF yntemleri boyalarn ierisindeki pigmentlerin
analizlerinde kullanlmaktadrlar. Yine ayn ekilde XRF yntemi mars gezegenindeki kaya
numunelerindeki sodyumdan ar elementlere kadar elementlerin kantittatif analizlerinde
kullanlmtr. Havann bnyesinde bulunan kirleticilerin analizleri de XRF yntemi ile
yaplmaktadr. Bu yntemde hava numunesi tanecikleri tutmak iin emilerek mikro gzenekli
bir filtreden ve ayrca sras ile orto-toldin, gm nitrat ve sodyum hidroksit ile muamele
edilmi adet filtre kadndan yaplm disklerde geirilir. Reaktifler verilen sradan kloru,
slfrleri ve kkrt dioksidi tutarlar. Filtreler daha sonra x-nlar floresans analizlerinde
numune olarak kullanlr.

156

P- X-IINI KIRINIMI YNTEM ( XRD ) ( X-IINIMI DFRAKTOMETRES ):

Kirstal malzemelerin atomlarnn geometrik dzeni (rg yaps) ve aralarndaki mesafe
hakkndaki bilgilerin ou dorudan krnm almalaryla tayin edilmektedir. Ayrca bu tr
yntemler ile fiziksel zelliklerin ok daha iyi anlalmas salanmaktadr. X-Inlar
difraktometresi (krnm) son zamanalarda steroidler, vitaminler ve antibiyotikler gibi
karmak yapdaki bileiklerin yaplarnn aydnlatlmasnda kullanlmaktadr. X-Inlar
krnm kristalin bileenlerinin kalitatif olarak tannmasnda pratik ve uygun bir yntemdir.
X-Inlar toz krnm yntemi ise kat numunedeki bulunan bileenler hakknda kalitatif ve
kantitatif bilgi salayan tek analitik yntemdir. rnein toz yntemi ile bir kat numunedeki
KBr ve NaCl yzdesi tayin edilebilir. Dier analitik yntemlerde ise sadece numunedeki K+,
Na+, Br- ve Cl- yzdesi tayin edilebilir. X-Inlar toz yntemleri her bir kristal madde iin xn krnm modelinin sadece o kristale zg olmas temeline dayanmaktadr. Bylece eer
numunenin krnm yzdesi literatrde karlatrld maddenin literatrdeki krnm deseni
ile tam uyarsa (krnm alar ayn olursa) numunenin kimyasal yaps bulunabilir.
I-Kristal bileiklerin tannmas:
a) Numune hazrlama:
Analit krnm almalar iin kristalin numune homojen ince bir toz elde edilene kadar
tlr. Bu durumda ok byk sayda kk kiristal tanecikleri btn mmkn ynlerde
ynlendirilir. Bylece bir x-n demetinin malzeme ierisinden geerken ok sayda
taneciin btn mmkn dzlemler aras boluklarda yansmas iin Bragg artn yerine
getirecek ekilde ynlenmi olmas beklenebilir. Numuneler ince duvarl cam veya selofan ile
kapiler tpler ierisine yerletirilebir.
b) Otomatik difraktometreler:

157

Burada k kayna uygun filtreleri bulunan bir x-n tpdr. Tek kristal karlarak yerine
toz edilmi numune yerletirilir. Bazen kristallerin ynlenmesindeki gelii gzellii artrmak
iin numune tutucu dndrlebilir. Bir emisyon veya absorpsiyon spektrumunun elde
edilmesinin tamamen benzeri bir ekilde otomatik olarak taranmas sureti ile krnm desenleri
elde edilir. Bu tr cihazlarn avantaj iddet lmleri iin yksek kesinlik, otomatik veri
ayklama ve rapor sunmasdr.
c) Fotografik kayt:
Toz krnm desenlerinin kaydedilmesinde zellikle numune miktar az olduundan
bavurulan ve halen kullanlan klasik yntem fotografik yntemdir. Bu sistemde x-nlar
tpnden gelen n demeti hemen hemen monokromatik bir demet elde etmek zere
(genellikle bakr veya molibden K izgisi) filtrelenir ve dar bir tpten geirilerek paralel hale
getirilir (Belli bir ynde paralel olanlar numuneye ularlar). Daha sonra krnma uramam
nlar dar bir k tpnden geerek dorudan kamerann dna ularlar. Kamerann kendisi
silindirik olup i eperi etrafnda bir film eridini yerletirecek ekilde tasarlanmaktadr.
Silindirin i ap ounlukla 5.73 veya 11.46 cm olup seilen apa gre filmin her milimetresi
1.0 veya 0.5 derecelik asna karlk gelmektedir. Numune ayarlanabilir bir sistemle n
demetinin merkezine yerletirilir.

d) Krnm desenlerinin yorumu:

Bilinmeyen bir malzemenin toz krnm desenlerinden yararlanlarak tanmlanmas izgilerin
veya 2 cinsinden pozisyonlarna ve bal iddetlerine baldr. Krnm as 2 belli bir
grup dzenlemeler aras aklk tarafndan belirlenir. Bragg eitlii yardm ile bu mesafe
kaynan bilinen dalga boyundan ve lmn yapld adan hesaplanr. izgi iddetleri her
bir dzlem kmesindeki atomik yanstma merkezlerinin tmne veya saysna baldr. Veri
dosyalarnda 50.000den daha fazla bileiin toz krnm dzenleri yer almaktadr. Bu
dosyadaki verileri tarayarak bilinmeyeni bulmak zor ve zaman alc olduundan bu toz
verileri dosyadan inorganikler, organikler, mineraller, metaller, alamlar, adi malzemeler ve
dier trlerin listesini ieren alt dosyalara ayrlarak dosyalanrlar. Veriler en iddetli izginin
d deerlerine gre sralanrlar. Bu dosyadan analizi yaplan maddenin en iddetli d
mesafelerine bir Angstromluk yzde bir ikisi kadar yaklak dler alnr. Muhtemel bileikler
ayrldktan sonra d aralarnda tekrar elemele iin ikinci daha sonra nc vb. en iddetli
izgilerin d deerine gre elemeler yaplarak bilinmeyene yaklalr. ounlukla 3 veya 4 d
deeri bileiin kuku gtrmez bir ekilde tehis edilmesi iin yeterli olmaktadr.
Gnmzde artk bilgisayar tarama programlar ile bu zahmetli aratrma ilemi
kolaylatrlmtr. Eer numune iki veya daha fazla kristalin bileiklerini ieriyorsa bunlarn
tanmlanmas daha karmak olmaktadr. Bu durumda denemeler sonucu bir uygunluk
salanana kadar daha iddetli izgilerin eitli kombinasyonlar kullanlr. Krnm izgilerinin
iddetleri llerek ve standartlarla karlatrlarak kristal karmlarn kantitatif analizini
yapmak mmkn olmaktadr.

158

R-RAMAN SPEKTROSKOPS:
-Teorisi:
Raman spektrumlar bir numuneyi grnr alanda veya yakn infrared monokromatik ndan
oluan gl bir lazer kayna ile nlama yoluyla elde edilir. Inlama sresince salan
nn spektrumu uygun bir spektrometre ile belirli bir adan (genellikle 90) llr. Raman
izgilerinin iddetleri en fazla kaynan iddetinin % 0.001 i kadardr. Bu yzden bunlarn
belirlenmesi ve lm infrared spektrumdan biraz daha gldr. Bir karbon tetra klorr
numunesinin 488 nm (20492 cm-1) dalga boylu bir argon iyonu lazerin youn bir demeti ile
nlanmas suretiyle elde edilen raman spektrumunda tip n yaylr. Bu nlar sras ile
stokes salm, anti-stokes salm ve Rayleigh salmdr. Sonuncu salm tipinin dalga
boyu uyarc kaynanki ile tamamen ayn olup bu salm dier iki tipten belirgin olarak daha
iddetli olmaktadr. Raman spektrumlarnda elde edilen yatay eksen, dalga says kaymas volup gzlenen nn ve k kaynann dalga saylar (cm-1) arasndaki fark olarak tanmlanr.
Elde edilen Rayleigh pikinin her iki yannda adet raman pikinin bulunmas ve iki taraftaki
kayma dzenlerinin zde olmas dikkat ekici olmaktadr. Baka bir deyile Stokes izgileri
Rayleigh pikinden 218, 314 ve 459 cm -1 daha byk dalga saylarnda grlr. Ayrca 762
ve 790 cm-1de ilave izgilerin bulunduuna dikkat edilmelidir. Genellikle anti-stokes
izgilerinden ok daha az iddetlidir. Bu nedenle spektrumun sadece stokes ksm kullanlr.
Dikkate deer bir husus floresansn anti-stokes deil stokes kaymalarnn gzlenmesinde ciddi
giriim gsterebilmesidir. Bu yzden floresans gsteren numunelerde anti-stokes sinyalleri
daha dk iddetlerine ramen daha yararl olmaktadr.
-Raman spektroskopisi cihazlar:
Raman spektroskopilerinde kullanlan cihazlar temel bileenden olumaktadr. Bu
bileenler sras ile lazer n kayna, numune aydnlatma sistemi ve uygun bir

159

spektrometredir. Ancak bu bilgilerin performans zellikleri molekler spektroskopilerden

(UV/VIS, FT-IR vb.) daha nemlidir.
1) In kayna:
Raman spektrometrelerinde kullanlan n kaynaklar genellikle lazerlerdir. nk
makul bir sinyal/grlt oran ile llebilir. Yeterli iddete sahip raman salm
oluturabilmek iin yksek iddetli n kayna gereklidir. Yakn infrared kaynaklar
daha ksa dalga boylu lazerlere gre iki nemli stnl bulunmaktadr. Bunlardan
birincisi numunenin foto paralanmasna yol amakszn ok daha yksek glerde
altrlabilmesidir. kincici ise ou moleklde yeterli sayda floresans oluturucu
uyarlm elektronik enerji hallerini doldurmaya yetecek kadar enerjili olmamalardr.
Bunun sonucu olarakda lazerler ile floresans ok daha dk iddettedir veya hi olmaz.
1064 nmdeki Nd/YAG izgisi floresansn giderilmesinde zellikle etkilidir. Diyod
serili lazerin 782 ve 830 nmlerdeki iki izgisi de ou durumda floresans nemli
lde drr. Nd/YAG kaynakl lazerlerin dnda baka lazer kaynaklar da mevcut
bulunmaktadr.
2) Numune nlama sistemleri:
Raman spektroskopisinde numunenin hazrlanmas IR spektroskopisinden daha basittir.
nk pencereler, mercekler ve dier optik bileenler iin daha krlgan ve atmosferik
olarak daha az kaynakl kristal halojenrler yerine cam kullanlabilir. Buna ek olarak
lazer kayna numunenin kk alanna kolaylkla odaklanabilir ve yaylan n bir slit
zerine verimli olarak odaklanabilir. Bunun sonucu olarak da ok ufak numuneler bile
incelenebilir. Aslnda absorpsiyon yapmayan sv numuneler iin kullanlan yaygn
numune tutucu, sradan bir cam erime noktas kapileridir.
2.a) Sv numuneler;
Raman spektroskopisinin infrared spektroskopiye gre numune hazrlama da temel
stnl, suyun zayf bir raman salmas fakat kuvvetli infrared n
adsorplayc olma zelliinden ileri gelmektedir. Bylece sulu zeltiler infrared
ile incelenebilir. Bu stnlk biyolojik ve inorganik maddeler iin ve du kirlilii
sorunlarna ilikin almalarda zellikle nem arz etmektedir.
2.b) Kat numuneler;
Kat numunelerin raman spektrumlar ou kez ufak oyuu ince toz haline
getirilmi numune ile doldurmak sureti ile alnr. Polimerler genellikle numune n
ilemlerine tabi tutulmakszn dorudan incelenebilirler. Seyreltik gaz numuneler
gibi pek allmam zayf salmay salayclar iin hcre bazen lazer kaynann
aynalar arasna yerletirilir. Bunun sonucu olarak ta iddeti artrlm uyarm gc
ortaya kar. Gaz numunelerden raman spektrumlar oluturmak iin dier bir
yolda n yolu uzatlm gaz hcreleri kullanarak salanr. Bu gaz hcreleri her iki
ucuna aynalar yerletirilmi silindirik cam pencerelerden geirilir ve bu ilemin
ardndan gaz numuneden defalarca geer. Numune tpne ve uyarc lazer
demetine dik olarak oluan raman salm bundan sonra byk mercek aral ile
spektrometrenin giri sliti zerine odaklanr.

160

2.c) Fiber optik kullanm;

Raman spektrokopisinin en belirgin avantajlarndan biriside optik fiberler
kullanlarak yzlerce metrelik mesafelere iletilebilen grnr yada yakn yakn
infrared nna dayal olmasdr. Tipik fiber optik prob ile oluturulan cihazlarda
bir mikroskop objektif mercei lazer uyarm demetini, n numune ierisine
gmlm bir fiber-optik proba tayan bir sarg giri fiberinin bir ucuna
odaklamada kullanlmaktadr.
3-) Raman spektrometreleri:
lk kullanlan raman spektrometreler 1980 li yllarn balarna kadar klasik UV/VIS
alan dispersif cihazlar ile ayn trleri kullanarak yaplmakta idi. Bu trdeki cihazlarn
ounda transdusere ulaan yalanc n alt dzeye indirmek iin ift optik al
sistemler kullanlmtr. Transduser olarak fotoraf oaltclar ilev grmlerdir.
Ancak u anda ou raman spektrometreler ya soutulmu germanyum transduserleri ile
donatlm fourrier dnml cihazlar olarak yada yk-elemi dzeneklere dayal o
kanall cihazlar olarak retilmektedir. Foto-oaltc tplerin aksine bir transduser ciddi
floresansa yol amakszn ou bileiin raman uyarmn salayan ve diyod lazer ile
782 nm de retilen na kar duyarldr. Ne yazkki yk-elemi dzenekler Nd/YA
lazerlerinden gelen 1064 nm nna kar duyarl deildir. Gnmzde floresans
gsteren numunelerde raman lmleri iin hangi tr cihazn daha iyi olduu
konusunda literatrlerde bir anlamazlk vardr. Fourrier dnml cihazlarm yoksa
yk-elemi dedektrlere dayal dispersif cihazlarm daha iyi sonu vermektedir. Bu
noktada bu cihaz trlerinin hangisinin gelecekte daha yaygn olarak kullanlmasnn
benimsenecek olaca daha henz ak deildir.

Raman spektroskopisi uygulamalar:

norganik trlerin raman spektrumlar:
norganik maddelerin incelenmesinde raman spektroskopisi teknii infrared spketroskopisi
tekniine stndr. nk bu sistemlerde sulu zeltiler kullanlabilmektedir. Buna ek olarak
metal-ligant balarnn titreim enerjileri genellikle infraredin deneysel olarak allmas g
olan 100-700 cm-1 aralnda yer alr. Ancak titreimler raman aktiftir ve v- deerleri bu
aralkta yer alan pikler kolaylkla gzlenir. Raman almalar koordinasyon bileiklerinin
bileimi, yaps ve kararllna ait bilgilerin elde edilmesinde yararl kaynaklardr. rnein
ok sayda halojenli ve halojenimsi komplekler raman spektrumu oluturacak ekilde
incelemeleri mmkn olmaktadr. Metal-oksijen balarda raman aktiftir.

Organik bileiklerin raman spektrumlar:

Raman spektrumlar fonksiyonel grup belirlenmesinde yararl blgeler ile belirli bileiklerin
tannmasna imkan salayan parmak izi blgesine sahip olmalar bakmndan infrared
spektrumlarna benzerler. Raman spektrumlar belirli tipte organik bileikler iin infrared
spektrumlarndan daha fazla bilgi verirler. rnein olefinlerin ift ba gerilme titreimleri
zayf ve bazende belirlenemeyen infrared absorpsiyonuna yol aarlar. Dier traftan raman
band (infrared band gibi yaklak 1600 cm-1 de ortaya kan) iddetli olup konumu

161

sbstitentlerin doasna uygun olduu kadar geometrik yapsna da duyarldr. Bylece

infrared almalar ile ortaya konulamayan olefinik fonksiyonel gruplar hakknda yararl
bilgiler raman spektroskopisi ile alnabilmektedir. Bu ifade sikloparafin ierisinde geerli
olmaktadr. Bu bileikler 700-1200 cm-1 aralnda karakteristik bir raman pikine sahiptir. Bu
pik ekirdeklerin halka merkezine gre ieriye ve darya simetrik hareket ettikleri bir nefes
alma titreimine benzemektedir. Pikin konumu sikloparafin iin 1190 cm -1den siklooktan iin
700 cm-1e kadar srekli bir azalma gsterir. Raman spektroskopisi bu ekilde parafinlerin
halka yapsn tahmin etmede mkemmel bir tespir arac olarak ortaya kmaktadr.

Kantitatif uygulamalar.
Raman spektrumlarnda infrared spektrumlarnda daha az akm pik bulunur. Bunun
sonucu olarak karmlarda pik almas daha az olasdr ve kantitatif lmler daha kolay
olmaktadr. Buna ek olarak raman spektroskopisinde numune dzenekleri nemden
etkilenmezler ve numunelerde var olabilecek az miktardaki sudan dolay giriim sz konusu
olmaz. Lazer demetleri yksek kesinlikte odaklanabildiklerinden dolay kantitatif olarak
analizleri ok az numunelere uygulamak mmkndr. Bu i iin lazer mikroproblar denen
cihazlar kullanlmaktadr.

Raman spektroskopisinde kullanlan dier spektroskopi trleri:

Rezonans raman spektroskopisi:
Rezonans raman salm raman izgi iddetteinin bir analitin elektronik absorpsiyon pikine
olduka yaklaan dalga boylar ile uyarlmas sonucu byk lde glendii bir olguyu
iaret etmektedir. Bu koullar altnda ou simetrik olan titreime ilikin raman piklerinin
iddetleri 102 ila 106 kat kadar kuvvetlidir. Bunun sonucunda rezonans raman spektrumlar
10-8 Ma kadar drlebilen analitik deriimlere uygulanabilir. Bir rezonans raman
deneyinde izgi iddetleri uyarma dalga boylu elektronik absorpsiyon pikinin dalga boyuna
yaklatka hzla artmaktadr. Bylece geni bir absorpsiyon maksimumu aralnda en fazla
sinyal kuvvetlendirilmesini salamak iin ayarlanabilir bir lazer kayna gereklidir. iddetli
lazer n ile numunenin ayrmas ciddi bir problem haline gelebilir, nk elektronik
absorpsiyon pikleri sklkla ultraviyole blgede ortaya kmaktadr. zel olarak iddetli
absorpsiyon numunede yerel snmaya yol aarki buda analitin paralanmasna neden olur. Bu
sorunun stesinden gelebilmek iin lazer n odaklanr iken numuneyi sirkle ettirmek
bilinen bir yoldur. Bir sirklasyon ilemi iki ekilde yaplabilir. Numune zelti ierisine
yerletirilmi bir kapilerden zelti yada svy pompalamak sureti ile her hangi bir anda
numunenin yalnzca kk bir kesri nlanm olur ve stmann numune paralanmasn en
az seviyeye indirmesi salanr. Rezonans raman spektroskopiye nemli bir snrlama analitin
kendisinden veya numunede var olan dier trlerden gelen floresans giriimlerdir.

Yzey-glendirilmi raman spektroskopisi:

162

Yzey-glendirlim raman spektroskopisi, koloidal metal taneceikleri ( altn, gm, bakr )

yzeyinde veya metallerin parcacklarnn pirizlendirilmi yzeylerinde absorplanm
numunelerin raman spektrumlarnn elde edilmesine ynelik gelitirlmi bir spektroskopi
yntemidir. Tam olarak anlalamayan nedenlerden dolay absorplanm molekllerin raman
izgileri ou zaman 103 ila 106 kat kadar kuvvetlendirililir. Yzey glenmesi rezonans
glendirme teknii ile birletirildii taktirde sinyal iddetindeki net art kabaca bu
tekniklerden her biri ile oluturulan iddetlerin arpm kadardr. Sonu olarak 10 -9 - 10-12 M
a kadarki gzlenebilme snrlarna kadar inilebilmektedir. Yzey glendirme raman
spektroskopisinin de eitli numune hazrlama teknikleri kullanlr. Bu teknikler de birinde
koloidal gm ve altn bileikleri, numunenin ( genellikle sulu ) seyreltilebilir zeltileri
ierisnde datlr. Daha sonra zelti bir yandan lazer demeti ile uyarlmakta olan dar bir cam
tp ierisinden geirilir. Dier bir yntemde ise koloidal metal taneciklerinin ince bir film
cam bir yzey zerine damlatlr. Raman spektrumu daha sonra bilinen ekilde kaydedilir.
Dier bir seenek ise numune przlendirilmi bir metal elektrod zerinde biriktirilebilir ve
bu elektrod zeltiden karlarak lazer uyarc kaynaa maruz braklr.

Dorusal olmayan raman spektroskopisi:

Bu yntemler arasnda sitimule edilmi salm, hiper raman etkisi, sitimule edilmi raman
kazanm, ters raman spektroskopisi saylabilir. Dorusal olmayan teknikler, klasik raman
spektroskopisinin balca dk verimi grlr ve yakn ultraviyole blgelerle snrllk ve
floresansdan gelen giriimi duyarllk gibi zayflklar yenmek iin kullanlr. Dorusal
olmayan yntemlerin bir dezavantaj ise bunlarn analite zg olma eilimleri ve bir dizi
farkl tre uygulanabilmek iin sklkla birka farkl lazerlere ihtiya duymalardr. Bu tr
yntem ancak uzman olan kiiler tarafndan uygulanmaldr.

163

BLM-X
KMYASAL ANALZ METOTLARI:
A- GRAVMETRK VE VOLMETRK ANALZ METOTLARI
1) Hidroklorik asidin sodyum karbonata kar ayarlanmas:
Bir miktar standart Na2CO3 yaklak 2 saat 110oCda kurutunuz ve bir desikatrde
soutunuz. Bu ilemden sonra Sodyum karbonattan 0.20- 0.25 glk numuneleri ayr ayr 250
mllik erlenlere 10-4 gr. hassasiyetinde tartnz ve her birini 50 ml damtk su ile znz.
zerine damla bromokrezol yeili ilave ediniz ve hazrladnz 0,1 N HCl ile zeltinin
rengi tam maviden yeile dnene kadar titre ediniz. zeltiyi 2-3 dakika kaynatnz oda
scaklna soutunuz ve titrasyonu tamamlaynz. Yaklak 100 mL 0.05 M NaCl ve
damla indikatr titre ederek indikatr dzeltme deerini belirleyiniz. Ksa bir sre daha
kaynatnz, soutunuz ve titrasyonu tamamlaynz. Tank zelti iin harcanan hacmi titrasyon
iin harcanan hacimden karnz. HCl zeltisinin konsantrasyonunu hesaplaynz.(Not:
Istma esnasnda CO2in uzaklatrlmas ile indikatrn rengi yeilden maviye dner. Eer
renk deiimi olmaz ise titrasyonda asidin bir miktar fazlas ilave edilmi demektir. Asit / Baz
birleme oran bilinmek art ile bu fazlalk bazla geri titre edilebilir. Aksi taktirde numune
dklmelidir. Dnm noktasn daha byk kesinlikle belirlemek iin baz ile geri titrasyona
izin verilebilir)
2) Sirkelerin ve araplarn ierdikleri asitin tayini:
Sirkeler genellikle asetik asit cinsinden yaklak % 5 (m/v) asit, araplar ise genellikle tartarik
asit cinsinden % 1 (m/v )den biraz daha az asit ierirler.

164

a)Numune sirke ise:

lem:
250 mllik ll balona 25 ml numune alnz ve damtk su ile iaret izgisine kadar
seyreltiniz. yice kartrdktan sonra pipetle 50 mllik ksmlar 250 mllik erlenlere aktarnz.
Her birine 50 ml kadar damtk su ve 2 damla fenol ftalein ilave ediniz ve standart 0,1 M
NaOH ile ilk kalc (yaklak 30 saniye) pembe renk oluuncaya kadar titre ediniz ve sirkenin
asitliini % olarak bulunuz.
b)Numune arap ise:
lem:
Pipetle 50 mllik ksmlar 250 mllik erlene aktarnz. Her birine 50 ml kadar damtk su ve 2
damla fenol ftalein ilave ediniz ve ilk kalc (yaklak 30 saniye) pembe renk oluana kadar
titre ediniz. Numunedeki asit %si tartarik asit cinsinden bulunuz. (Not: ielenmi sirkeler
aldnda havayla temas sonucu asitlii azalr. Numunelerin szdrmaz kapakl kk
ielerde salanmas nerilir. Renkli numunelerde renk dnmn grebilmek iin
gerekirse indikatr miktar arttrlabilir. Tartarik asitin iki asidik hidrojeni vardr. Fenolftalein
kullanlarak dnm noktasnda her ikiside titre edilir.)

ktrme titrasyonlar:
ktrme titrasyonlarnn pek ounda titrant olarak standart gm nitrat zeltisi kullanlr.
1) Standart gm nitrat zeltisinin hazrlanmas:
stten yklemeli bir terazi kullanarak bir tartm iesine uygun miktarda AgNO 3 alnz. 110
o
C de yaklak bir saat kadar kurutunuz ve desikatrde oda scaklna soutunuz. ieyi ve
ieriini 10-4 gr hassasiyetinde tartnz ve AgNO3 ktlesini bir toz hunisi kullanarak ll
balona aktarnz. Tartm iesinin kapan kapatp tekrar tartarak iindeki kat madde kalp
kalmadn kontrol ediniz. Toz hunisini iyice ykaynz. AgNO3i zp su ile iaret izgisine
kadar tamamlaynz ve iyice kartrnz. Bu zeltinin molar konsantrasyonunu hesaplaynz.
(0,1 M AgNO3 iin 16,9 gr AgNO3 alnp 1 litreye tamamlanr) (Not: AgNO3 110 oCde Bir
saatten fazla tutmaynz. Zira stmann uzamas AgNO3n ksmi bozulmasna neden olur.
Hazrlanan AgNO3 zeltisi kullanlmad zaman karanlkta saklanmaldr.)
2) Klorrn bir adsorpsiyon indikatr kullanlarak titrasyonu:
Bir titrasyonda dnm noktasn belirlemek iin anyonik adsorpsiyon indikatr olan
diklorofloressein kullanlr. Titrantn fazlas ile indikatr, gm klorr saran kar iyon
tabakasn oluturur ve katya bir renk verir. Yeterli bir renk deiimi elde etmek iin
ortamdaki gm klorr taneciklerinin kolloidal halde olmas istenir. Ortama dekstrin ilavesi
ile kolloidal kararl hale geer ve phtlama nlenir ve kolloidal hal muhafaza edilir.
2.1) Dikloressein indikatrnn hazrlanmas:

165

0,2 gr dikloresseini 75 ml etanol ile 25 ml su kartrarak hazrlanm zeltide znz.

2.2.lem:
110 oCde yaklak 1 saat kurutunuz, oda scaklna gelinceye kadar desikatrde braknz
arka arkaya tartmlar 10-4 gr hassasiyetle alnz. Her birini ayr bir erlende uygun miktarda
damtk suda znz. Her bir erlene 0.1 gr kadar dektrin ve be damla indikatr ilave ediniz.
Gm dikloresseinatn ilk kalc pembe rengi oluuncaya kadar gm nitrat ile titre ediniz.
Numunedeki klor (Cl-) yzdesini bulunuz. (Not: Titrant zeltisi 0,1 M AgNO3 ise 0.25 gr
numune eer 0.05 M AgNO3 ise 0.125 gr numune alnz. 0.25 gr numuneyi yaklak 200 ml
suda, 0.125 gr numuneyi 100 ml suda znz, kolloidal AgCl k etkisine ok duyarldr.
zellikle indikatr varlnda kolayca bozunmaya urar. Titrasyonu gn nda yapmak
baarszla neden olur. Bu titrasyonda indikatr ve dekstrin titrasyonun sonuna doru yani
AgNO3n byk bir blm ilave edildikten sonra ortama ilave edip titrasyonu
geciktirmeden tamamlanr.
3) Klorrn arlk titrasyonu ile tayini:
Mohr metodunda klorr iyonunun gm nitratla titrasyonunda Cr04-2 iyonu indikatr olarak
kullanlr. Titrantn ilk fazla miktar krmz renkli gm kromat keleini oluturarak
titrasyonun dnm noktasn belirtir. Bir bret yerine bu ilemde bir terazi kullanlarak
titrasyonun dnm noktasna ulamak iin gereken gm nitrat zeltisinin arl saptanr.
Gm nitrat standart zeltisinin arl saptanr. Gm nitrat standart zeltisinin
konsantrasyonu dorudan tartm alnarak bulunabilecei gibi genellikle standart sodyum
klorr zeltisine kar ayarlanarak tayin edilir.
3.1) zeltilerin hazrlanmas:
a)0.1 mmol / gram AgNO3 zeltisi:
Yaklak 4,5 gr AgNO3 yaklak 500 ml civarnda suda zerek hazrlaynz.
b)% 5lik Potasyum kromat zeltisi:
Yaklak 1 gr potasyum kromat 20 ml damtk suda znz.
3.2) lem:
Numuneyi 110 oCde en az bir saat kurutunuz. Desikatrde soutunuz. Uygun numune
miktar iin laboratuar sorumlusuna dannz. Tartlan numuneleri 10-4 gr hassasiyette 250
mllik erlene koyunuz ve yaklak 100 ml damtk suda znz. Gaz k duruncaya kadar
azar azar NaHCO3 ilave ediniz. Yaklak 2 ml K2Cr04 zeltisi ilave ediniz ve gm kromat
n ilk kalc krmz rengi oluana kadar titre ediniz, klorr iermeyen CaCO3 n 100 ml
damtk sudaki sspansiyonuna iki ml potasyum kromat ilave edip titre ediniz. Bylece
indikatr iin tank deney sonucunu bulmu oluruz. Tank deneyde bulunan sonucu kullanarak
reaktif arlnda gereken dzeltmeyi yapnz ve numunedeki Cl- yzdesini bulunuz.
4) EDTA ile kompleks oluum titrasyonlar:

166

4.1)

0.01 M standart EDTA zeltisinin hazrlanmas:

Nemi uzaklatrmak iin 4 gr civarnda saflatrlm dihidrat Na2H2Y. 2H20 yu 80 oC de bir

saat kurutunuz. Desikatrde oda scaklna soutunuz. 1 ltlik ll balona 3,8 gr kadarn
tartnz (10-4 gr hassasiyet). Kantitatif aktarm iin toz hunisini kullannz. ll balonun
(balon jojenin) zerinden almadan nce su ile iyice ykaynz. 600-800 ml su ilave ediniz ve
alkalaynz, zlme 15 dakika veya daha uzun srebilir. Btn kat zndnde su ile
hacme tamamlaynz ve iyice kartrnz. zeltinin molaritesini hesap ederken 80 oCde
kurutmada % 0.3 nemin kalacan dikkate alarak arlk dzeltmesi yapnz. ( Not:Eer susuz
disodyum EDTA kullanlarak reaktiften hazrlamak gerekirse bu amala 3,6 grlk tartm
alnmaldr. Standart EDTA zeltisinin hazrlanmasnda kullanlan su ok ykl katyon
iermemelidir. Eer kullanlacak damtk suda bir phe var ise suyu bir katyon deitirici
reineden geiriniz)
4.1)

Sularda magnezyumun dorudan titrasyonla tayini:

Numuneyi almak zere 500 mllik ksmlar 250 mllik erlenlere alnz. Her birine 1-2 ml
pH :10 tamponu ve 3-4 damla ericochrome indikatr ilave ediniz. Renk krmzdan maviye
dnnceye kadar 0.01 M EDTA ile titre ediniz. (Not: Dnm noktasnn civarnda renk
deiimi ok yava olma eilimindedir. Dnm noktas civarnn geilmemesi iin azami
dikkat gsterilmelidir. Eer ortamda dier toprak alkali iyonlar varsa Mg+ ile birlikte titre
edilir. Ca+2 ve Ba+2 , (NH4)2CO3 ilavesi ile giderilir)
4.2)

Suyun sertliinin giderilmesi (sularda serlik tayini):

100 ml numuneyi birka damla HCl ilavesinden sonra birka dakika yava yava kaynatarak
CO2yi uzaklatrnz. Soutulduktan sonra 3 - 4 damla metil krmzs ilave edip 0.1 M NaOH
ile ntralletiriniz. 2 ml p H : 10 tamponu 3-4 damla eriochrome siyah T ilavesinden sonra
0.01 M standart EDTA (Na2H2Y) ile krmzdan maviye renk deiinceye kadar titre ediniz.
Sonular suyun litresinde mgr CaCO3 olarak veriniz.
a) p H 10 tamponu: 57 ml deriik amonyak ve 7 gr NH4Cl yi yeterli miktarda damtk su ile
100 mlye tamamlaynz.
b) Eriochrome siyah T indikatr: 100 mgr katy 15 ml etanol amin ve 5 ml mutlak etanol
ieren zeltide znz. Bu zelti her iki haftada bir taze olarak hazrlanmaldr. Soukta
saklanmas bozunmay yavalatr.

5.Potasyum permanganat ile titrasyonlar:

5.1)

0.02 M potasyum permanganatn hazrlanmas:

3.2 gr potasyum permanganat 1 lt damtk suda znz. zeltiyi 1 saat kadar hafife
kaynamaya braknz .Az kapal olarak gece boyunca bekletiniz. MnO2i ince gzenekli bir
szme krozesinden yada cam keeli bir gooch krozesinden szerek uzaklatrnz. zeltiyi
temiz bir cam kapakl ieye aktarnz. Kullanlmada zaman karanlkta saklaynz. (Not:
Permanganat zeltisi stma ve szme ilemi ihmal edilebilir. Szme krozesinde biriken
MnO2i birka mililitre % 3lk H2O2 ieren 1 M H2SO4 ile temizleyiniz. Sonra bol miktarda
su ile ykaynz

167

5.2)

Potasyum permanganat zeltisinin ayarlanmas:

Yaklak 1.5 gr standart Na2C2O4 110 oCda en az bir saat kurutunuz. Bir desikatatrde
soutunuz. 0.2-0,. gr arasndaki numuneleri 400 mllik beherlere tek tek tartnz. Her birini
yaklak 250 ml 1 M H2SO4 te znz. Her zeltiyi 80 oC ile 90 oC arasnda stnz ve bir
termometreyle kartrrken potasyum permanganat ile titre ediniz. Oluan ilk pembe renk
daha fazla titrant eklemeden kaybolmaldr. Scaklk 60 oC nin altna der ise tekrar stnz.
lk kalc pembe rengin (yaklak 30 saniye kalc) dnm noktas olarak alnz. Ayn hacimde
1 M H2.SO4 titre ederek bir tank deney yapnz. Titrasyon verilerini tank deney sonularn
kullanarak dzeltiniz ve permanganat zeltisinin konsantrasyonunu hesaplaynz.
5.3)

Kirelerde kalsiyum tayini:

Genel olarak dier bir ok katyonla birlikteyken kalsiyum oksalat iyonu ile ktrlerek tayin
edilir. Kat kalsiyum oksalat szdrlr, kalan ktrlr, reaktif ykanr ve kelek seyreltik
asitle zlr. Bu basamakta serbest kalan okzalik asit daha sonra standart permanganat ile
ya da baka bir ykseltgen reaktif madde ile titre edilir. Bu metot manezyum ve alkali
metalleri ieren numunelere uygulanabilir. Analizde pozitif hatalara neden olabilecek
okzalatlar eklinde ken veya birlikte ken dier pek ok katyon ortamda bulunmamaldr.
Kire talar esas olarak kalsiyum karbonattan olumaktadr. Dolomit kire talar byk
miktarda manezyum karbonatda ierir. Kalsiyum ve magnezyum silikatlar, demir,
alminyum, mangan, titan, sodyum ve dier metallerin karbonat ve silikatlarnda az miktarda
ierirler. Hidroklorik asit bir ok kire ta iin etkili bir zcdr. Sadece silis zlmeden
ortamda kalr ve bu da analize bozucu etki yapmaz.Baz kire talar yakldktan sonra daha
kolay paralanrlar. ok az sayda kire ta numunesi sadece karbonat eritii ile paralanr.
lem:
a)Numune hazrlama
Numuneyi 1-2 saat 110 oCda kurutunuz ve bir desikatrde soutunuz. Numune asitte kolayca
paralanabiliyor ise 0.25-0.30 gr numuneyi 250 mllik beherlere tartnz. Her bir numuneye
10 ml su ekleyiniz ve bir saat cam ile rtnz. 10 ml deriik hidroklorik asiti sramalarla
meydana gelebilecek kayplardan kanmak iin dikkatlice damla damla ilave ediniz.
b)kalsiyum okzalatn ktrlmesi:
Numunede bulunabilecek demiri ykseltgemek iin 5 damla doymu bromlu su ilave ediniz
ve ar Br2u uzaklatrmak iin 5 dakika yavaa kaynatnz. (Bu ilemi eker ocak altnda
yapnz) Her bir numune zeltisini yaklak 50 mlye seyreltiniz. Kaynayana kadar stnz ve
100 ml scak % 6 lk (m/v) (NH4)2C2O4 zeltisi ilave ediniz. 3 veya 4 damla metil krmzs
ilave ediniz ve 6 M NH3 yavaa ilavesi ile CaC2O4 ktrnz. ndikatr renk
deitirmeye baladnda her 3-4 saniyede bir damla olmak zere NH3 ilave ediniz. lavelere
zeltiler indikatrn sar-turuncu rengine dnnceye kadar (pH: 4.5-5.5) devam ediniz.
zeltilerin 30 dakikadan daha fazla beklemesine msaade etmeyiniz ve sznz. Orta
gzenekli szme krozeleri ve cam keeli gouch krozeleri tercih ediniz. kelekleri birka
kere 10 mllik souk su ile ykaynz. Krozelerin d ksmlarn kalan (NH 4)2C2O4
temizlemek iin ykaynz ve bunlar CaC2O4 olumu beherlere koyunuz.

168

a)Titrasyon
Kalsiyum okzalat kelei ve krozeyi ieren her behere 100 ml su ve 50 ml 3 M H 2SO4 ilave
ediniz. 80-90 Ca stnz ve 0.002 M permanganat zeltisi ile titre ediniz. Scaklk titrasyon
boyunca 60 oC n zerinde olmaldr, gerekirse tekrar stnz ve numunedeki CaO yzdesini
sarfiyattan bulunuz.
METAL CEVHERLER ANALZLER:
Metal cevherlerinde demir tayini:
Genelde karlalan demir cevherleri hematit (Fe2O3), Magnetit ( Fe3O4 ) ve Limonit
(2 Fe203.3H2O)dir. Bu metal cevherlerinin analizlerindeki ilem basamaklar
1) Numunelerin zlmesi
2) Demirin +2 ykseltgenme basamana indirgenmesi
3) Demir(II)nin bir standart ykseltgen ile titrasyonu

1)Demir cevherinin paralanmas (znmesi):

Demir cevherleri ou zaman scak deriik hidroklorik asitte paralanr. Bu reaktifin etki etme
hz kk miktarda kalay (II) klorr ilavesi ile artrlr. Demir (II) ve demir (III)n kloro
kompleksleri oluturma eilimi yznden demir filizleri iin zc olarak hidroklorik asit,
nitrik asit ve slfrik asite gre daha stndr. Bir ok demir cevheri hidroklorik asit ile
muamele sonucunda tam olarak paralanamayabilen silikatlar ierir. Tam olmayan
paralanma asitle uzun sre srdrlen ilemden sonra koyu renkli bir artn kalmas ile
anlalr. Her bir ekilde bozucu etkisi olmayan beyaz hidratlanm silis art paralanmann
tamamlandn gsterir.
2) Demirin n indirgenmesi:
Numunenin paralanmasndan sonra demirin bir ksmnn yada hepsinin +3 ykseltgenme
basamanda olmasndan dolay ykseltgenle titrasyondan nce btn demir, demir(II)ye
indirgenmelidir. Demir iin belkide en iyi n indirgen kalay(II) klorrdr.
2 Fe+3

+ Sn+2

---------------

2Fe+2 + Sn+4

ndirgeyici reaktifin ars civA (II) klorrn ilavesi ile ortamdan uzaklatrlr
Sn+2 + 2 HgCl2---------- Hg2Cl2(k) + Sn+4 + 2 ClAz znen civa(I)klorr(Hg2Cl2) permanganat indirgemez. Ar civa (II) klorr (HgCl2)de
demir (II) yi tekrar ykseltgemez. Ancak aadaki reaksiyonun meydana kmasn nlemek
iin dikkat edilmelidir.

169

n+2 S + HgCl2--------Hg(s)

+ Sn+4 +

2 Cl-

Elementel civa permanganatla reaksiyona girer ve analizin sonularnn yksek kmasna

neden olur. Kalay (II) nin arsnn ilavesinden kaynaklanan civa oluumunu nlemek iin
kalay (II)nin arsnn ilave edilmemesi ve civa (II) klorrn de hzla ilave edilmesi gerekir.
ndirgemenin uygun ekilde yapld civa (II) nin ilavesinden sonraki ipeksi beyaz kelein
kk miktarnn meydana kmas ile anlalr. Bu durumda gri bir kelein olumas
metalik civann varln gsterir. kelein hi olumamas kalay (II) klorrn yetersiz
miktarda kullanldn gsterir. Her iki durumdada numune atlmaldr.
3) Demir(II) nin titrasyonu:
Demir (II)nin permanganatla reaksiyonu basit ve hzldr. Reaksiyon karmnda demir
(II)nin varl klorr iyonunda permanganatla ykseltgenmesini salar. Bu yzden demir ile
permanganat arasndaki reaksiyon yeterince hzl olmaz ve ciddi hatalar ortaya kar. Bu yan
reaksiyon kontrol edilmez ise yksek sonular elde edilir. Bunun etkileri hidroklorik asitin
slfrik asit varlnda buharlatrlmas ile yada bir slfrik ve fosforik asidin olduka deriik
karmnda mangan (II) ieren zimmermann-reinhart reaktifinin ilave edilmesi suretiyle
ortadan kaldrlabilir. Klorr iyonunun titrasyon boyunca ykseltgenmesinin demir (II) ile
permanganat iyonunun indirgenmesinde bir ara rn olarak oluan mangan (III) iyonlar ile
klorr iyonlar arasnda dorudan bir reaksiyon sonucu olduuna inanlmaktadr.
Zimmermann-reinhart reaktifindeki mangan (II)nin varlnn, mangan (III) / mangan (II)
iftinin elektrot potansiyelini azaltarak klor oluumunu engelledii dnlmektedir. Fosfat
iyonlarnda mangan (III) kompleksleri oluturarak benzer bir etki gsterdii bilinmektedir.
Ayrca fosfat iyonlar nerede ise renksiz kompleksler oluturmak zere demir (III) ile
reaksiyona girerler. Bylece demir (II) / kloro komplekslerinin sar rengi, dnm noktasna
bozucu etki yapmaz.
3.1) kullanlan reaktiflerin hazrlanmas:
a) Kalay (II) klorr (0.25 M)
60 gr demir iermeyen SnCl2 .2H2Ou 100 ml deriik hidroklorik asitde znz. Gerekirse
stnz. Kat zndkten sonra bir litreye damtk su ile seyreltiniz ve kapatlm bir iede
saklaynz. zeltiyi korumaya yardmc olmas iin birka para kalay ilave ediniz.
b) Zimmermann-Reinhardt reaktifi:
300 gr MnSO4.4H2O yu 1 litre suda znz.Dikkatlice 400 ml deriik % 85lik H3PO4
ekleyiniz ve 3 litreye seyreltiniz.
3.2) lem
Numunenin hazrlanmas:
Metal cevherini 110 oCda en az 3 saat kurutunuz ve sonra bir desikatrde oda scaklna
kadar soumaya braknz. 25-40 ml standart 0.02 M KMnO4 gerektirecek numune miktar
iin ilgili laboratuvar sorumlusuna dannz. Numuneleri 500 mllik erlenlerde tartnz. Her
birine 10 ml deriik ve yaklak 3 ml 0.25 M SnCl2 ilave ediniz. Her bir kab kk bir saat
cam ile kapatnz. Erlenleri eker ocak altnda numuneler paralanncaya ve znmeyen

170

katlar (eer varsa) beyaz oluncaya kadar kaynama noktasnn hemen altnda bir scaklkta
stnz. 1-2 ml SnCl2yi zeltilerin snmas ile ortaya kabilecek sar rengi uzaklatrmada
kullannz. Ayn anda 10 ml HCl ve 3 ml 0.35 M SnCl2 ieren tank zeltiyi stnz. Metal
cevheri paralandktan sonra ars Sn (II)yi zeltiler soluk sar olana kadar 0.02 M
KMO4 damla damla ekleyerek gideriniz. Yaklak 15 mlye seyreltiniz. Tank zeltiye
soluk pembe renk olumas iin yeterli miktarda KMO4 zeltisi ekleyiniz. Daha sonra bir
damla SnCl2 zeltisiyle rengi gideriniz.
Demirin indirgenmesi:
Numune zeltisini hemen hemen kaynayncaya kadar stnz ve sar renk kayboluncaya
kadar damla damla 0.25 M SnCl2 ilaveleri yapnz, sonra 2 damla daha ilave ediniz. Oda
scaklna kadar soutunuz ve hzla 10 ml % 5 lik HgCl 2 zeltisinden ekleyiniz Kk bir
miktar ipeksi beyaz Hg2Cl2 kelei olumaldr.
Titrasyon:
HgCl2nin ilavesinden sonra 2-3 dakika bekleyiniz. Daha sonra 25 ml ZimmermannReinhardt reaktifi ve 300 ml su ekleyiniz.15-20 sn devam eden ilk soluk pembe renge kadar
hemen standart 0.02 M KMO4 ile titre ediniz. KMnO4 hibir zaman hzlca eklemeyiniz.
Tank deney ile titrant hacmini dzeltiniz. Numunedeki Fe2O3 yzdesini tesbit ediniz.

Notlar:
1-SnCl2, metal filizinin paralanmasn, demir (III) oksitlerinin demir(II)ye indirgeyerek
hzlandrr. Yetersiz SnCl2 sar renkli demir(III) klorrr komplekslerinin olumas ile anlalr.
2-Numune asitle birka saat stldktan sonra da halen koyu renkli taneciklerin varl devam
ederse zeltiyi kl brakmayan kattan sznz. Kalnty 5-10 ml 6 M HCl ile ykaynz,
sznt ve ykama sularn biriktiriniz. Kad ve ieriini kk bir platin krozede yaknz.
Kalnt ile 0.5-0.7 gr Na2CO3 kartrnz ve berrak bir eriyik oluncaya kadar stnz,
soutunuz. 5 ml su ekleyiniz ve sonra dikkatlice birka mililitre 6 M HCl ilave ediniz.
Krozeyi eriyik znnceye kadar stnz ve ierii ilk sznt ile birletiriniz. zeltiyi 15
mlye kadar buharlatrnz ve analize devam ediniz.
3-zelti tamamyla renksiz olmayabilir. Fakat bunun yerine soluk bir sar-yeil renk tonu
grlebilir. SnCl2nin daha fazla ilavesi bu rengi deitirmeyecektir. ok fazla SnCl2
eklenirse bu 0.02 M KMnO4 n ilavesi ile ve indirgenmenin tekrarlanmas ile giderilebilir.
4-kelein yokluu yetersiz SnCl2nin kullanld ve demir (III)n indirgenmesinin tam
olmadn gsterir. Gri bir kalnt KMnO4 le reaksiyon veren elementel civann varln
belirtir. Her iki durumdada numune atlmaldr.
5-Bu neriler primer standart demire kar permanganat zeltisinin ayarlanmasnda
kullanlabilir. 0.2 gram elektrolitik demir teli 250 mllik konik erlende tartnz ve yaklak 10
ml deriik HCl de znz. Her bir numuneyi yaklak 75 mlye seyreltiniz. Sonra her birine
tek tek indirgeme ve titrasyon basamaklarn uygulaynz.
YOT LE YAPILAN TTRASYONLAR:

171

1) Reaktiflerin hazrlanmas:
a) yot (0.05 M):
Yaklak 40 gr KI 100 mllik behere tartnz. 12.7 gr I2 ve 10 ml su ekleyiniz. Birka dakika
kartrnz. Yeniden 20 ml su ekleyiniz ve tekrar birka dakika daha kartrnz. Bu svy bir
litre damtk su ieren saklama iesine dikkatlice boaltnz. Beherde znmemi iyot
kalmamas gereklidir. (Not:yot KI zeltisinde yava znr, ilemi hzlandrmak iin
kuvvetli kartrmak gereklidir)
b)Niasta indikatr zeltisi:
1 gram znr niastay ve 15 ml suyu hamur haline getiriniz. Yaklak 500 mlye kaynam
su ile seyreltiniz ve karm berraklancaya kadar stnz. Soutunuz, skca kapatlm bir
iede saklaynz. Titrasyonlarn ounda 3-5 ml indikatr kullanlr. ndikatr havadaki
mikroorganizmalardan kolayca etkilenir ve birka gnde bir hazrlanr.
c)Sodyum tiyoslfat zeltisi (0.1 M):
Bu zeltinin hazrlanmas iin bir litre damtk suyu 10-15 dakika kaynatnz. Suyun oda
scaklna kadar soumasn salaynz. Sonra 25 gr Na.S 2O3 .5 H2O ve 0.1 gr Na2CO3
ekleyiniz. Kat znnceye kadar kartrnz. zeltiyi temiz bir cam yada plastik ieye
aktarnz ve karanlk ortamda saklaynz.
2)lem:
25 mllik iyot zeltilerini 250 mllik erlenlere aktarnz ve yaklak 50 mlye seyreltiniz. Her
bir zeltiye sras ile aadaki ilemleri uygulaynz. Yaklak 1 ml 3 M H2.SO4 ilave ediniz
ve zelti soluk saman sars olana kadar sodyum tiyoslfat ile hemen titre ediniz. Yaklak 5
ml niasta indikatr ekleyiniz ve titrasyonu dnm noktas olarak rengin maviden renksize
deiimi grnceye kadar devam ediniz. (Not: Niasta/iyot kompleksinin mavi rengi,iyodr
iyonunun havayla ykseltgenmesinden dolay titrasyon tamamlandktan sonra tekrar
grlebilir)
SODYUM TYOSLFAT LE YAPILAN TTRASYONLAR:
Bir ok metot iyodr iyonunun indirgen zelliine dayanr.
2I-

-------------- I2 + 2e

reaksiyon rn iyot genellikle niasta indikatr yannda standart sodyum tiyoslfat zeltisi
ile titre edilir.
I2 + 2 S2O3-2

------------- 2I- + S4O6-2

1)Sodyum tiyoslfatn potasyum iyodata kar ayarlanmas:

172

Sodyum tiyoslfat zeltileri genellikle standart potasyum iyodatn asitli zeltisinin bilinen
bir hacmine, llmeksizin ar potasyum iyodr ilavesi ile aa kan iyodun titre edilmesi
ile yaplr.
IO3- + 5I + 6H+

----------------- 3I2 + 3H2O

Her bir mol iyodatn mol iyot oluturduuna dikkat ediniz.

2) Potasyum iyodat zeltisi (0.01 M):
Yaklak 1.2 gr primer standart KIO3 110 oCda en az 1 saat kurutunuz ve bir desikatrde
soutunuz. Yaklak 1,1 gr tartarak 500 mllik bir ll balona koyunuz. Katnn kantitatif
aktarmn salamak iin bir toz hunisi kullannz. Huniyi gzelce ykaynz. KIO 3 yaklak
200 ml damtk suda znz, hacme tamamlaynz ve iyice kartrnz.
3)lem:
Pipetle 50 mllik standart iyodat zeltilerini 250 mllik erlenlere alnz. yodr iyonunun
havadan ykseltgenmesi sonucu oluacak hatalar en aza indirmek iin her numuneyi ayr ayr
alnz. KI iermeyen 2 gr iyodat ilave ediniz ve znmeyi hzlandrmak iin erleni
alkalaynz. 2 ml 6 M HCl ilave ediniz ve hemen tyoslfatla zelti soluk sar olana kadar
titre ediniz. 5 ml niasta indikatr ekleyiniz ve srekli alkalayarak mavi rengin
kaybolmasna kadar titre ediniz ve iyot zeltisinin molaritesini hesaplaynz.
4)Sodyum tiyoslfat zeltisinin bakra kar ayarlanmas:
Tiyoslfat zeltileri saf bakr tel kullanlarak da ayarlanabilir. Bu ilem hazrlanan zelti
bakr tayini iin kullanlacak ise avantajldr. nk metotdaki sistematik hatalar birbirini
giderir. Bakr (II), iyodr iyonu ile kantitatif olarak bakr (I)e indirgenir.
2Cu+2

+ 4I-

------------------ 2CuI(k) + I2

yodr iyonu ile yava ve tamamlanmayan reaksiyonlar verebilen bakr trlerinin oluumunu
nlemek iin ortamn pH 4den daha kk olmas gereklidir. zeltinin asitlii iyodr
iyonunun bakr tuzlarnn katalizledii bir reaksiyonla hava etkisi ile ykseltgenme meylinden
dolay 0,3Mdan daha byk olmaz. Azot oksitlerde iyodr iyonunun havada
ykseltgenmesini katalizler. Bu oksitlerin ana kayna metalik bakr veya bakr ieren dier
kat bileenleri zmede kullanlan nitrik asittir. zeltiden bu azot oksitlerini temizlemek
iin re kullanlr.
(NH4)2CO + HNO2 -------------- 2N2(g) + CO2(g) + 3H2O
Az fakat llebilir miktarda iyodun kat CuI zerinde adsorplanmas nedeni ile iyodun
tyoslfat ile titrasyonu, sonular biraz dk kar. Adsorplanan iyot yava salndndan
ortamda tiyoslfat fazla miktarda bulunduu halde geici ve erken bir dnm noktas ortaya
kar. Bu zorluk ortama tiyosiyanat iyonu ilavesi ile nemli lde giderilir. Az znen
bakr (I) tiyosiyanat kat yzeyindeki bakr iyodrn bir ksm ile yer deitirir.
CuI (k) + SCN ----------------- CuSCN (k) + I-

173

Bu reaksiyon srasnda adsorplanan iyotda aa kar ve bylece tiyoslfatla reaksiyona

girer. Tiyosiyanatn ilavesi bu iyonla iyot arasndaki yava bir reaksiyonun bozucu etkisinin
nlenmesi amac ile iyodun nemli bir ksm titre edilene kadar ertelenmelidir.
2 SCN- + I2 ----------------- 2I- + (SCN)2
zeltilerin hazrlanmas:
a) re (% 5 m/v) :
Yaklak 5 gr reye 100 ml zelti oluturmaya yetecek miktarda suda znz. Her titrasyon
iin yaklak 10 ml gerekli olacaktr.
b)Niasta indikatr:
1 gr znr niastay 15 ml su ile hamur hale getiriniz.Yaklak 500 mlye kaynam su ile
seyreltiniz ve karm berraklancaya kadar stz, soutunuz ve skca kapatlm bir iede
saklaynz.

lem:
Bakr teli 0.20-0.25 grlk paralara halinde kesmek iin makas kullannz. Metali toz ve
yadan temizlemek iin bir szge kad ile siliniz. Kurutmaynz. Bakr paralarn kat
eritler, pamuklu eldivenler veya cmbzla tutarak cildinizle temas ettirmeyiniz. Bakr
numunelerin fark alma metodu ile tartarken nceden tartlm saat camlar veya tartm ieleri
kullannz. Her numuneyi 250 mllik erlene aktarnz. 5 ml 6 M HNO3 ilavesinden sonra
kk bir saat cam ile kapatnz, metal znnceye kadar yavaa stnz (eker ocak
altnda) yaklak 25 ml kadar damtk suyla seyreltip 10 ml % 5 (m/v) re ilave ediniz ve azot
oksitlerini giderinceye kadar kaynatnz. Saat camn erlenin iine durulaynz, soutunuz.
Koyu mavi renkli Cu.(NH3)4+ oluuncaya kadar damlalar halinde deriik NH3 ilave edip
kuvvetlice kartrnz zelti hafif amonyak kokmaldr. Kompleksin rengi kaybolana kadar
damlalar halinde 3 M H2SO4 ilave ediniz ve sonra 2 ml % 85lik H3PO4 ilave ediniz. Oda
scaklna soutunuz. yodr iyonu zerine havann ykseltgeme etkisini en aza indirmek
iin bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz. Numuneye 4 gr KI ilave ediniz.
Derhal zelti soluk sar renk alncaya kadar Na2S2O3 ile titre ediniz. 5 ml niasta indikatr
ilave edip mavi renk belirsizleinceye kadar titrasyona devam ediniz. 2 gr KSCN ilave ediniz.
30 saniye kuvvetlice alkalaynz. Niasta / I2 mavi renginin kaybolduu an dnm noktas
olarak kabul ederek titrasyonu tamamlaynz ve Na2S2O3n molaritesini hesaplaynz.
(Not:Erlendeki buhar direkt koklamaynz.Elinizle sallandrma hareketi yaparak koklaynz)
Pirinte bakr tayini:
lem:

174

Eer metalin bir organik zc ile muamelesi ile yalarn giderilmesi neriliyor ise bir
frnda starak zcy uzaklatrnz. 0.3 gr numuneleri 250 mllik erlenlere 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz ve her birine 5 ml 6 M HNO3 ilave ediniz. znme tamamlanana
kadar stnz. (eker ocak altnda) 10 ml deriik H2SO4 ilavesinden sonra beyaz youn SO3
buharlar kana kadar buharlatrnz. Dikkatlice 30 ml damtk su ilavesinden sonra 1-2
dakika kaynatnz ve tekrar soutunuz. Koyu mavi renkli Cu.(NH3)4+ oluuncaya kadar
damlalar halinde deriik NH3 ilave edip kuvvetlice kartrnz. zelti hafif amonyak
kokmaldr. Kompleksin rengi kaybolana kadar damlalar halinde 3 M H2SO4 ilave ediniz ve
sonra 2 ml % 85 lik H3PO4 ilave ediniz ve oda scaklna soutunuz. yodr iyonu zerine
havann etkisini en aza indirmek iin bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz.
Numuneye 4 gr KI ilave ediniz. Derhal zelti soluk sar renk alncaya kadar Na2S2O3 ile titre
ediniz. 5 ml niasta indikatr ilave edip mavi renk belirsizleinceye kadar titrasyona devam
ediniz. 2 gr KSCN ilave ediniz. 30 saniye kuvvetlice alkalaynz. Niasta / I2 mavi rengin
kaybolduu an dnm noktas olarak kabul ederek titrasyonu tamamlaynz ve Na2S2O3
zeltisinin molaritesini hesaplaynz ve buradan numunedeki Cu % sini hesaplaynz.
Potasyum bromat ile yaplan titrasyonlar:
1)zeltilerin hazrlanmas:
a)potasyum bromat(0.015 M):
Yaklak 1.5 gr reaktif saflnda potasyum bromat bir tartm iesine aktarnz. En az 1 saat
110 oCda kurutunuz. Desikatrde soutunuz.5000 mllik ll balona yaklak 1.3 gr 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz. Toz hunisi kullanarak katnn kantitatif olarak aktarlmasn salaynz.
Huniyi iyice durulaynz ve KBrO3 yaklak 200 ml damtk suda znz. Hacme seyreltip
iyice kartrnz. Kat potasyum bromat nemli organik maddelerle temas ederse (p
kutusundaki kat havlu gibi) yangna sebep olabilir. Her hangi bir atn nasl atlaca
konusunda laboratuvar sorumlusuna dannz.
b)Sodyum tiyoslfat zeltisi (0.05 M):
Daha nce anlatld gibi hazrlaynz.
c)Niasta indikatr:
Daha nce anlatld gibi hazrlaynz.
lem:
KBrO3 zeltisinden 25 mllik ksmlar pipetle 250 mllik erlenlere alnz ve erlenlerin i
eperini damtk su ile alkalaynz. Bu noktadan itibaren her numuneyi teker teker alnz.
2-3 gr KI ve yaklak 5 ml 3 M H2SO4 ilave ediniz. Derhal Na2S2O3 ile zelti soluk sar renk
alncaya kadar titre ediniz. 5 ml niasta indikatr ilave ediniz ve mavi renk kayboluncaya
kadar titre ediniz. Tiyoslfat zeltisinin konsantrasyonunu hesap ediniz.
Potasyum bromat titrasyonu ile askorbik asit (vitamin C) tayini:
lem:

175

3-5 adet C vitamini tabletini tartnz. Havanda toz ediniz ve tozu kuru bir tartm iesine
aktarnz. 0,4-0,5 gramlk numuneleri 250 mllik kuru erlene tartnz. Numuneyi 50 ml 1.5 M
H2SO4de znz. Sonra yaklak 5 gr KBr ilave ediniz. Derhal Br2un fazlasndan doan ilk
sar rengin olumasna kadar standart KBrO3 ile titre ediniz. Kullanlan KBrO3 hacmini
yaznz. 3 gr KI ve 5 ml niasta indikatr ilave edip, 0.05 m standart Na2S2O3 ile geri titre
ediniz.. Her tabletteki askorbik asidin(176,13 gr/mol) ortalama ktlesini miligram olarak
hesaplaynz. (Bnyesinde niasta ihtiva eden numunelere bu yntem uygulanmaz.)
znebilir bir numunede klorrn gravimetrik tayini:
znebilen bir tuzun klorr ierii gm klorr eklinde ktrlerek tayin edilebilir.
Ag+

+ Cl- ----------------AgCl (k)

kelek daras alnm bir szme krozesine toplanr ve ykanr. 110 oCda sabit tartma
getirildikten sonra ktlesi belirlenir. Ntral ortamda az znen gm tuzlar oluturan zayf
asit anyonlarnn (CO3-2 gibi) analize bozucu etkilerini giderebilmek iin ktrme ilemi
esnasnda numune zeltisi hafife asidik tutulmaldr. Gm klorrn znrln
azaltmak iin gm iyonlar bir miktar fazla ilave edilmelidir. Fakat gm nitratn birlikte
kmesini en aza inidrmek iin ar miktarda ilavesinden kanmak gerekir. Gm klorr
nce kolloidal boyutta oluur, daha sonra s etkisi ile phtlar. Nitrik asit ve gm nitratn
az miktardaki fazlasn ortamda nispeten yksek bir elektrolit konsantrasyonu oluturarak
phtlamay kolaylatrr. Ykama zeltisindeki nitrik asit ortamdaki elektrolit
konsantrasyonunu koruyarak ykama basamandaki peptileme olasln ortadan kaldrr,
daha sonra kelein kurutulmas esnasnda asit uucu rnler vererek paralanr. Zamanla
kelekte oluan mor renklenme bu reaksiyon sonucu oluan elementel gmten
kaynaklanr. Prensip olarak bu reaksiyon klorr iyonu analizi sonucunun dk kmasna
neden olur. Fakat uygulamada kelein uzun sre dorudan gne na maruz kalmasn
nlemek art ile bu etki ihmal edilebilebilir. Gm klorrn kta bozunmas szme
ileminden nce ortaya karsa aadaki ilave reaksiyon nedeni ile analiz sonular yksek
kar.
3 Cl2 (suda) + 3H2O + 5 Ag+ --------- 5AgCl (k) + ClO3- + 6 H+
Normal artlarda yaplan analizde gm klorrn kla bir miktar bozunmas kanlmazdr.
Youn k kaynandan mmkn olduu kadar uzak tutmak suretiyle katnn paralanmas
nemli lde azalr.
lem:
3 tane orta gzenekli sinterlenmi cam veya porselen szme krozesini, her birinin iine
yaklak 5 ml deriik HNO3 koyup yaklak 5 dakika bekleterek temizleyiniz. Vakum
kullanarak asidi krozeden aktnz. Her krozeyi musluk suyu ile alkalaynz ve vakumu
kesiniz. Daha sonra yaklak 5 ml 6 M NH3 ilave edip vakum yapmadan nce 5 dakika kadar
bekleyiniz en sonunda krozeyi alt ile sekiz kere deiyonize su ile alkalaynz. Her bir krozeyi
iaretleyiniz. Analizin dier basamaklarn uygularken krozeleri 110 oCda sabit tartma
getiriniz. lk kurutma en az bir saat srmelidir. Sonraki stma sreleri daha ksa olabilir.(3040 dakika) Bu stma ve kurutma ilemlerine kroze ktleleri 0.2-0.3 mgr farkla sabit tartma
gelene kadar devam edilmelidir. Numuneyi bir tartm iesine aktarp 110 oCda 1-2 saat
kurutunuz. Kab ierii ile birlikte oda scaklna kadar soumas iin desikatre koyunuz.

176

Her numuneden 10-4 gr hassasiyetle ayr ayr 400 mllik beherlere Birer gr tartnz. Her bir
numuneyi 2-3 ml 6 M HNO3 ilave edip 100 ml kadar damtk suda znz.yavaa ve iyice
kartrarak her souk numuneye AgCl keleinin olumasn grnceye kadar 0.2 M
AgNO3 zelitisi ilave ediniz. Sonra 3-5 ml arsn ilave ediniz. Kaynamaya yakn stnz.
kelein olumas iin 10 dakika kadar bekleyiniz. kelmenin tam olduundan emin
olmak iin bir ka damla AgNO3 ilave ediniz. Yeniden kelek oluuyorsa 3 ml kadar AgNO3
ilave ediniz ve kelein olgunlamas iin tekrar bekleyiniz ve kmenin tamamlanp
tamamlanmadn kontrol iin ayn denemeyi terkrarlaynz .Kullanlmam AgNO 3 bir atk
kabna koyunuz. Her beherin azn kapatp karanlk bir yerde en az 2 saat kadar bekletiniz.
kelein stndeki svy tartlm krozelerinden sznz. kelekleri birka defa her
litresinde 2-5 ml 6 M HNO3 ieren bir sulu zelti ile ykaynz. Ykama svlarn szme
krozelerinde sznz. Beherdeki AgClleri ayr ayr kendi szme krozelerine ykama zeltisi
ile kantitatif olarak aktarnz. Beherin i eperlerinde kalan tanecikleri ucu lastikli cam baget
yardm ile alnz. Szntde Ag+ iyonlar bulunmayncaya kadar ykamaya devam ediniz.
kelein en az 1 saat 110 oCda kurutunuz. Krozeleri souyuncaya kadar desikatrde
braknz. Krozeleri ierii ile beraber tartnz. (her iki tartm arasndaki fark 0.2 mgr oluncaya
kadar devam ediniz) Numunedeki Cl- %sini hesaplaynz. Analizin tamamlanmasndan sonra
kelei krozeden yavaa bir przsz kad zerine vurarak karnz. Toplanan Ag.Cl
gm artklar iin ayrlan kaba koyunuz. Son AgCl artklarnn temizlenmesi iin krozeyi
6 M. NH3 ile doldurup bekleyiniz.

Pirinteki kalayn gravimetrik tayini:

lem:
porselen krozeyi ve kapaklarn iaretleyiniz. Deney sresince bekleme aralklarnda
bunlar 900 oCda frnda yakarak sabit tartma getiriniz. Numuneyi kurutmaynz. Eer
nerilmemise ya ve yal kalntlarn giderilmesi iin asetonla alkalaynz. Numuneden
yaklak 1 gr 10-4 gr hassasiyetinde tartarak 250 mllik beherlere koyunuz. Beherleri saat cam
ile kapatnz. Beherlere eker ocak altnda 15 ml deriik HNO3 ve 10 ml su karmn
dikkatlice ilave ediniz. En az 30 dakika numuneleri olgunlatrnz ve gerekirse biraz daha
HNO3 ilave ediniz. Saat camlarn beherlerin iine ykaynz, sonra zeltileri 5 mlye kadar
buharlatrnz (ancak kurutmaynz) Her bir numuneye yaklak 5 ml 3 M HNO 3 25 ml
damtk su ve szge kad hamuru tabletlerinin drtte birini ilave ediniz. Kaynatmadan 15
dakika stnz. H2SnO3 X. H2O keleini ince gzenekli klsz szge kadnn zerine
alnz. kelekteki son bakr tanecikleri de giderilinceye kadar az miktarda scak 0.3 M
HNO3 ile defalarca ykaynz. Ykamann tamamlandn grmek iin mavi renklenme olur
ise ykamay srdrnz. erikleri ile birlikte szge katlarn hunilerden alnz, katlaynz
ve kapaklaryla birlikte sabit tartma getirilmi krozelere koyunuz. Mmkn olduunca dk
scaklkta szge kadn kl ediniz. Serbest hava geii ile ykamann tam olmasn
salaynz. Karbonun tamam uzaklancaya kadar scakl yava yava artrnz. Daha sonra
kapal krozeleri ve ieriklerini 900 oCdaki frnda sabit tartma getiriniz. Numunedeki kalay
% sini hesaplaynz.
elikte nikelin gravimetrik analizi:

177

1)zeltilerin hazrlanmas:
a)Dimetil glioksim zeltisi % 1 (m/v):
10 gr dimetil glioksim 1 litre etil alkolde zlerek hazrlanr.
b)Tartarik asit zeltisi % 5 (m/v):
225 gram tartarik asit 1500 ml zelti elde edecek ekilde suda znz. zelti bulank ise
kullanlmadan nce sznz.
2)lem:
adet orta gzenekli sinterlenmi-cam krozeyi temizleyiniz ve iaretleyiniz. Ez az bir saat
110oCda kurutarak sabit tartma getiriniz. 30-35 mgr nikel ieren numuneleri 10-4 gr
hassasiyetinde tartnz ve her birini 400 mllik beherlere koyunuz. Her bir numuneyi 50 ml
6 M HCl ierisinde hafife kaynatarak oluabilecek azot oksitleri uzaklatrnz. 200 mlye
seyreltiniz ve kaynayncaya kadar stnz. 30 ml %15lik tartarik asit ve zeltiden hafif
amonyak kokusu gelecek ekilde yeterli miktarda NH3 ilave ediniz ve daha sonra yeniden 1-2
ml NH3 ilave ediniz. zeltileri HCl ile asitlendiriniz (NH 3 kokusu kalmayncaya kadar) 6080 oCa kadar stnz ve % 1lik dimetil glioksim zeltisinden yaklak 20 ml ilave ediniz
(hafif HN3 kokusu) sonra 1-2 ml daha ilave ediniz. kelekleri 30-60 dakika olgunlatrnz
ve en az 1 saat soutunuz ve sznz. Kalntlar ykama suyunda Cl - kalmayncaya kadar su
ile ykaynz, kroze ve iindekileri 110 oCda sabit tartma getiriniz. Numunedeki nikel
yzdesini hesaplaynz. Kurutulmu kelein bileimi: Ni(C4H7O2N2)3 (288.92 gr/mol)
(Not: NH3n ilavesinde Fe2O3. X. H2O oluursa HCl ile zeltiyi asitlendiriniz, yeniden
tartarik asit ilave ediniz ve yeniden ntralletiriniz. Baka bir yol olarak katy szerek
ortamdan uzaklatrabilirsiniz. yi bir ykama ilemi iin scak NH 3 / NH4Cl zelti gerekir.
Ykama sularn numuneleri ieren zeltiye ilave edilir. Ykama sularnda Cl- iyonunu
belirlemek iin az bir miktar ykama suyu bir deney tpne alnr ve HNO 3 ile asitlendirilir.
1-2 damla 0,1 M AgNO3 zeltisi ilave edilir. ok az bulanma olduunda veya hi bulanma
olmadnda ykamann tamamlandna karar verilir.

178

B-KROMATOGRAFK ANALZ METOTLARI:

I) LAKTOZ ANALZ:
a)Yntem:
Madde suda zlr ve proteinler younlatrlr. Eriyik filtre edilir ve HPLC kolonuna
enjekte edilerek mono ve disakkaritler ayrtrlr.
b)Kapsam:
Bu metot mono ve di sakkaritleri ihtiva eden her trl gda maddesine tatbik edilebilir.
c)Kullanlan reaktifler:
-Laktoz
-Maltoz
-Asetonitril (HPLC saflnda)
-F (Tungstofosforik asit)
-inko asetat (p.a)
-Glasiyel asetik asit
-Etanol
-Standart laktoz zeltisi (50 mg laktoz /ml demineralize su )
-Standart maltoz zeltisi (1000 mg maltoz / ml demineralize su )

179

-Biggs zeltisi: 62,5 gr tungstofosforik asit ve 125 gram inko asetat ve 100 ml glasiyel
asetik asit alnarak demineralize su ile 1000 mlye tamamlanmak zere zlerek sulandrlr.
-Mobil faz : 800 ml asetonitril ve 200 ml deiyonize su kartrlarak hazrlanr ve 0,2 mlik
filtrede filtre edilir.
d)Kullanlan aparatlar:
-Filtre kad (krmz band)
-HPLC filtresi (0,2 m)
-HPLC ekipman
-Refraktif indeks dedektr
-Veri edinme sistemi
-HPLC kolonu (Hypersil 5.aps-2,25 cm ID 3,2 mm veya 4,6 mm)
-HPLC n kolonu (Hypersil 5-APS uzunluk 2 cm)
e)lem:
5 gram numuneden tartlr. 100 mllik bir tpe kaba konur. 70 ml deiyonize su ilave edilir.
zlr ve zerine 2 ml Biggs zeltisinden ilave edilir. Homojenize edilir ve 100 mlye
tamamlanr. 10 dakika dinlenmeye braklr. Filtre kad ile filtre edilir. lk 5 mililitresi
karlr. 0,2 m filitreden filtre edilir ve 20 l HPLC kolonuna enjekte edlir. HPLC cihaznn
alma ak hz 1 ml/dakika olmaldr. Standart zelti ve numunenini kromatogramlar
kaydedilir. Numune ve standart zeltinin pik deerleri kullanlarak laktoz miktarlar
hesaplanr.

f)Hesaplama
Laktoz miktar % m/m olarak aadaki gibi hesaplanabilir.
Numune pik deeri x Standart laktoz muhtevas mg/ml x 100 x 100 %
Standart pik deeri : mgda numune miktardr.
Not: HPLC kolonu ss sabit tutulmaldr.Aksi taktirde verilerde sapma olabilir. Genelde
almalarda 35oC kolon scakl uygundur. almaya balamadan nce HPLC cihaznn RI
dedektrnn sensivitesinin standart zeltilere ve numunelere en uygun hassasiyette pikler
verecek ekilde ayarlanmasna dikkat edilmelidir.

180

II) BUTRK ASTN KROMATOGRAFK ANALZ:

a)Uygulama amac ve alan:
Bu standart; kat st ya veya tereya ierii ieriinin butirik asit ve kat st ya veya
tereya ieren ya karmlarnn tesbitine ynelik bir analiz yntemidir.
b)Prensip:
Ya numunesinin potasyum hidroksit zeltisi ile sabunlatrlmasn mteakip yalarn
bnyesindeki asitleri serbest brakmak iin fosforik asit ile modifikasyonu, su ve suda
znr ya asitlerinin filtrasyonu ile ayrm ve bir i standart ile butirik asitin gaz-sv
kromatografisinde dorudan tesbitidir.
c)Tanmlama:
Kat st ya veya tereya ierii butirik asit veya kat st ya tereya ieren ya
karmlar mevcut yntem ile bir rnekte tesbit edilen butirik asitin % ktle olarak ifade
edilen miktardr.
d)Aparatlar:
- Beher (50 ml)

181

- Deney tp (10 ml, buzlu cam kapakl)

- Dereceli pipet (2-5 ml)
- Mikro rnga (1 l)
- Gaz-sv kromatografisi (Alev iyonizasyon dedektrl,destek katl kolonlu veya kapiler
enjeksiyon kolonlu) (eer kapiler enjeksiyonlu cihaz ile alma yaplacak ise splitli alma
tavsiye edilir)
- Kolon cam ve kromatografi cihazna uyacak ekilde yaklak 2 metre uzunluunda ve 3 mm
i apl dolgulu kolon veya 0,25 mm i apl 30 metre uzunluunda FFAP cam kapiler kolon
( % 7 adipat esterli polietilen glikol sabit fazla kaplanm kapiler kolon)
- Hzl filtre kad
- Cam boncuk
- Saat cam
- Su banyosu (kaynama scaklna kabilen)
e)Kullanlan reaktifler:
- Potasyum hidroksit zeltisi (etanol ierisinde yaklak 0,5 N : 4,5 gr Potasyum hidroksit
100 ml etanol ierisinde zlr)
- o-fosforik asit ( % 5 m/v sulu zeltisi)
- n-Butirik asit:Referans standart zeltisi: 0.4 mgr/ml sulu zeltisi:400 mgr n-butirik asitten
alnr ve 100 ml suda zlr ve bu zeltinin 10 mlsi alnarak 100 mlye su ile seyreltilir.
- n-valerik asit: standart zeltisi:0,25 gr/ml sulu zeltisi:250 mgr n-valerik asit alnr ve
100 ml suda zlr ve bu zeltinin 10 mlsi alnr ve 100 mlye su ile seyreltilir.
f)Prosedr:
-Kalibrasyon erisinin hazrlanmas:
Dereceli pipetler vastas ile 0.2, 0.5, 1.0, 2.0, 3.5 ve 5.0 ml butirik asit zeltisini ayr ayr
deney tplerine aktarnz. Her bir deney tpne pipet ile 2.0 ml n-valerik asit zeltisi ve
sras ile 4.8, 4.5, 4.0, 3.0, 1,5 ve 0 ml su ekleyiniz. Test tplerini tkaynz ve yavaa
zeltileri kartrnz. Deney tplerindeki zeltiler sras ile 0.08, 0.2, 0.4, 0.8, 1.4 ve 2.0
mgr butirik asit ve 0.5 mg valerik asit ierir.
Kolonu en az 30 dakika boyunca alma scvaklnda sabitleyiniz. Bir mikro rnga yardm
ile 1 l hazrlanm standart zeltileri sras ile enjekte ediniz. En yakn 0.5 mmye butirik
asit ve valerik asit piklerinin yksekliklerini ln. Bu yksekliklerin (Butirik asit/valerik
asit), butirik aside kar gelen arlna mukabil orann iaretleyiniz.
-Butirik asit ieriinin tesbiti:
Numuneden yaklak 100 mga doru olarak bir behere tartnz. Pipet ile 3 ml etanolik
potasyum hidroksit zeltisi ve bir ka cam boncuk ilave ediniz. Bir saat cam ile beheri
kapatnz ve kaynar su banyosu zerine koyunuz. En az 10 dakika ve ya krecikleri yzeyde

182

grlmeyene kadar stnz. Saat camn alnz ve etanoln tamamen buharlamasna kadar
stmaya devam ediniz. Beheri soumas iin braknz. Pipet ile 5.0 ml ekleyiniz. Saat cam
ile kapatnz ve sabunun tamamen znmesi iin yavaa kartrnz. Pipetle 5.0 ml fosforik
asit zeltisinden ekleyiniz. kelmi ya asitlerini phtlatrmak iin yavaa kartrnz.
Kk oluklu filtre kad ile filtre ediniz. Pipet ile 5.0 ml filtre edilmi svy bir deney
tpne aktarnz. Pipet ile 2.9 ml valerik asit zeltisi ekleyiniz ve numunenin azn kapatp
kartrnz. Kolonu en az 30 dakika boyunca analiz scaklnda sabitleyiniz. Bir mikro
rnga ile nihai zeltiden yaklak 1 l yi kolon zerine enjekte ediniz. En yakn 0.5 mmye
numuneden elde edilen butirik asit pik yksekliklerin ve i standart olarak eklenen valerik
asidi lnz.
-Tesbitin says:
Birbirini takip eden iki tesbit yapnz.
g) Sonularn hesaplanmas ve ifadesi:
-Numunenin analizinden elde edilen butirik asit/valerik asidin pik ykseklik orann
hesaplaynz ve pik ykseklik oranna edeer butirik asit ktlesini kalibrasyon erisinden
okuyunuz.
-Numunenin bir yzdesi (m/m) olarak ifade edilen butirik asit ierii aadaki forml ile
verilir.
mb x 200
ms
Burada;
ms : mgr olarak kalibrasyon erisinden okunan butirik asit ktlesidir.
ms : mgr olarak test ksmnn ktlesidir.
Tekrarlanabilirlik gereksinimlerinin karlanmas art ile iki tesbitin sonularnn anlamn,
nihai sonu olarak rapor ediniz. Eer tekrarlanabilirlik gereksinimleri karlanmaz ise
sonular test numunesi zerinde iki tesbit daha yapnz.
-Tekrarlanabilirlik deeri; Tekrarlanan tesbitlerin esas ayn test malzemesinin analizi iin
ayn aparatlar kullanarak ayn kimyager tarafndan arka arkaya yaplan iki tesbitin sonular
arasndaki fark iki esas deerin yksekliine denk gelen tekrarlanabilirlik deeri ISO 5725
deki deerden daha byk olmamaldr. (r: 0.3 ve daha az)
-Tekrar retilebilirlik deeri; Ayn test malzemesinin analizi iin bu standart kullanan iki
farkl laboratuvardan elde edilen iki tesbitin esaslar, bu laboratuvarlar tarafndan elde edilen
esas sonular arasndaki fark iki esas deerin yksekliine denk gelen tekrar retilebilirlik
deerinden (ISO 5725 deki deerden daha byk olmamaldr) (R:0.7 ve daha az) daha
byk olmamaldr.
h)Notlar:
-

% 1 fosforik asitli FFAP ve SP-1220 uygundur

183

Kromosorp WW uygundur

Kolon en az 48 saat iin yaklak 180 oCde hazr tutulmaldr. Eer destek st
enjeksiyon kullanlmaz ise enjeksiyon blou en az 175 oC ye ayarlanmaldr. Butirik
asit ve valerik asit piklerinin temel-hat ayrm elde edilmez ise fosforik asit sabit fazn
ieren desteklerin sonucu, yaklak 130-135 oC analiz scaklnda stlm destek
zerine % 2.5 (m/v) fosforik asit zeltisinin 1 llik enjeksiyonu ile gelitirilebilecei
bulunabilir. Tayc-gaz ak hz, butirik asidin yaklak 5 dakikalk bir destekleme
zaman olacak ekilde ayarlanmaldr. Piklerin srklenmesi ile karlalrsa destein
hazrlanmasndan sonra bile bu bazen destek zerine 2 l trimetil klorsilan enjekte
edilerek azaltlabilir veya elimine edilebilir

Valerik asit ve butirik asit zeltileri taze olarak hazrlanmaldr.

Ykseltge smdrme en yksek butirik asit standard iin butirik asit pik ykseklii
yaklak % 80 tam lek olacak ekilde ayarlanmaldr.

Sabunlarn komple zeltisine ulamak iin yavaa stmak gerekli olabilir.

rnga her iki analiz arasnda su ile alkalamal ve analizlerin tamamlanmasndan sonra
fosforik asit sebebi ile meydana gelebilecek korozyonu asgariye indirmek iin seyreltik
sabun zeltisi ile alkalamaldr.

Bir numune enjeksiyonlar serisinde butirik asit/valerik asit standartlar zeltilerinin bir
veya daha ok enjeksiyonunun yaplmas ve kalibrasyon erisinin standart zeltilerden
elde edilen butirik asit/valerik asit pik ykseklik oranlarna kar gelen deerlere gre
kontrol edilmesi tavsiye edilir.

Kaproik asit ve kaprilik asit iin pikler kromatogramdaki valerik asitten sonra belirlenir
ve bu asitlerin baka numune zeltisi enjekte edilmeden nce elute edilmesini temin
iin dikkat edilmez ise mteakip analizlere mdahale edilebilir.

184

III) STEROLLERN TLC VE GC LE ANALZ:

1)Gerekli reaktifler:
a) -Cholestanol : % 0,1lik
b) Betlin
: % 0,1lik

Sigma D-6128
Sigma B-9757

Her iki reaktif kloroformda zlerek hazrlanr.

2)lem:
Betlin ve -cholestanolun oda scaklnda olmasna dikkat edilerek balona her ikisinden
1er ml ilave edilir. 40o Cdaki rotary evaporatrde i standartlar buharlatrlr. Tamamen
buharlatrldktan sonra 5 gr ya numunesi tartlr. 50 ml 2 N KOH (etanolik) ilave edilir.
(2 N Etanolik KOH hazrlanmas:14 gr KOH tartlr.% 96lk etanol ile 100 mlye
tamamlanr.) 35-40 dakika kum banyosunda geri soutucu altnda sabunlatrlr.
Sabunlatrlan numune soutulduktan sonra 100 ml saf su ilave edilir ve ayrma hunisine
aktarlr. zerine yaklak 100 ml dietil eter ilave edilerek iyice kartrlr. Fazlar ayrldktan
sonra alt faz balona geri alnr. st faza 50 ml destile su ilave edilir. Balondaki alt faz tekrar
ayrma hunisine aktarlarak zerine 50 ml dietil eter ilave edilir ve iyice kartrlr. Alt faz
tekrar balona alnarak st faz, su bulunan ilk ayrma hunisine aktarlr ve 50 ml di etil eter ile
iyice alkalanr. Alt faz balona alnr, st faz ilk sulu ayrma hunisine aktarlr. Balondaki alt
faz ayrma hunisine alnr ve dietil eter ile ykanr. Bu ilem 3 kez tekrarlanr. st fazlarn
topland ayrma hunisi yavaa alkalanr. Alt faz atlr, st faz tekrar saf su ile ykanr. Bu
ilem 4-5 kez tekrarlanr. Daha sonra % 1lik fenol ftalein ile kontrol edilir. Bunun iin fenol

185

ftalein bulunan bir behere ayrma hunisinin alt fazndan ilave edilir. Eer pembe renk
olumam ise ykama ilemi tamamlanm demektir. Fenol ftalein kesinlikle sabunlamayan
maddelerin bulunduu faz ilave edilmemelidir. Tartm alnan balona ayrma hunisindeki
ykama ilemi tamamlanm dietil eter alnr. Bu ilem srasnda sodyum slfat anhidrit
kullanlmamaldr. (ya asit metil esterlerinin hazrlanmasnda anhidrit sodyum slfat
kullanlmakta iken bu ielmlerde kullanlmaz)
3)Plakann hazrlanmas:
Plakalar 0.2 N KOH (etanolik) ile aktive edilir. Bunun iin devolepe tank tamamen
alminyum folyo ile sarlr (kapa dahil). ine 0.2 N etanolik KOH ilave edilir. Iktan
tamamen korumak maksad ile zerine mukavva kapatlr. Bu ekilde hazrlanm devolope
tankna Merck 1.05721 nolu plakalar 10 saniyesre ile daldrlr. 2 saat oda scaklnda
kurutulur. Daha sonra 110 oCdeki etvde 1 saat bekletilir. Daha sonra desikatre alnarak
kullanlncaya kadar bekletilir. Rotary evaporatrde buharlatrlan (40 oCde) balonlarda nem
kalmamas maksad ile yaklak 5 ml aseton ilave edilerek tekrar buharlatrlr. Bu ileme,
eer su grlr ise tamamen giderilinceye kadar devam edilir. 105 oCdeki etve konulur ve
20 dakika beklenir. Etvden alnan balon desikatrde bekletilir ve oda scaklna geldikten
sonra tartm alnr.
Kloroformun hesaplanmas:
Sabunlamam maddeler : m2-m1 x 100
m
m2:Sabunlamayan madelerin arl (gr)
m1:Balon arl (gr)
m:Numune miktar (gr)
Kloroform ml : (m2 m1) x 19
Numune (sabunlamayan maddeler) ve plaka desikatrden alnr. zerine hesaplanan
miktarda kloroform ilave edilir ve kartrlr. 1/3 orannda betlin ve -cholestanol kartrlr.
Tercihen otomatik yayc kullanlarak plakann iki ucuna bu numunelerden ilave edilir (i
standart karm). Enjektre alnan 200 l i standart karm plakann iki tarafna verilir.
Sabunlamayan maddeler 300 l plakaya tatbik edilir.
4)Devolope tanknn hazrlanmas:
-90 ml n-hekzan + 60 ml dietil eter ilave edilerek yaklak 1 saat ncesinden devolope tank
hazrlanr.
-2.7.Diklorflerosein: % 0.2 olarak % 96lk alkolde zlr. Plakalar 2er li devolope
tankna konur. Plakalar yaklak 1,5-2 saat tanabilir. Betlin ve -cholestanolun hizasndaki
bantlar, eritrodiol + uvaol ve sterol bantlardr.
Sterol ve eritrodiol + uvaol beraber kaznr ise
15 ml kloroform (scak)
10 ml kloroform (scak)

186

10 ml koroform (scak)
10 ml kloroform (scak) ile ykanr.
Sadece sterol band kazndnda ise
10 ml kloroform (scak)
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter
10 ml dietil eter ile ykanr.
Koroform kum banyosunda stlr ve nce 15 ml kloroform ile tpe alnan silikajel kartrlr.
Bu karm souduktan sonra szge kad ile szlerek kk ilifli balona alnr. Her
seferinde scak kloroform 10 ml alnarak silikajele konulur ve szge kadndan szlr. Bu
ilem 3 kez tekrarlanr, kk ilifli balon rotary evaporatrde buharlatrlr.
Buharlatrldktan sonra N2 gaz ile iyice kurutulur.
-Silillendirme reaktifinin hazrlanmas:Molekler siece 0,9 nm
- Molekler elek (merck 5708) etvde 60 oCde yarm saat bekletilir. Daha sonra desikatrde
oda scaklna kadar soutulur.

9 ml piridin
3 ml hexametil dilanon
1 ml trimetilklor silan
her birlikte kartrlr.
Hazrlanan numuneye 40 l piridin ve 40 l silanlama ajan eklenir.
ienin dibine spatle ile yaklak miktarda molekler sieve konulur (nem olmamas iin)
zerine hazrlanan silillendirme reaktifi ilave edilir ve bu zelti sterolleri silillendirmek iin
kullanlr. Numuneye 300 l silillendirme reaktifi ilave edilir ve 35 dakika kapa kapatlarak
ortam scaklnda bekletilir. Daha sonra gaz kromatografisi cihazna enjekte edilir.
5)Gaz kromatografisi cihaznn alma koullar:
Dedektr scakl:300 oC
Enjektr scakl: 300 oC
Kolon scakl : 265 oC
Analiz sresi: 50 dakika
Tayc faz ak hz: 1 ml/dakika

187

IV) YALARDA METL ESTER OLUTURULMASI VE GC LE ANALZ

lem 1 :
0.4 gram ya numunesinden bir kaba tartlr ve zerine 4 ml izooktan ilave edilir ve iyice ya
numunesi zlr. 2 N metanolik KOHden 0.2 ml ilave edilir. 30 saniye sre ile alkalanr
ve 6 dakika az kapatlarak karanlk bir ortamda saklanr, 6 dakikalk srenin sonunda 1-2
damla metil oranj eklenir ve daha sonra 1 N HCl zeltisinden 0.45 ml ilave edilir. Fazlarn
ayrlmas beklenir. stteki berrak izooktan faz alnr ve 1 l lik enjektrler yardm ile gaz
kromatografisi kolonuna enjekte edilir.
Gaz kromatografisi kolonu alma artlar:
Kolon scakl : 190 oC
njektr scakl : 250 oC
Dedektr scakl : 250 oC
Kolon DB-1 veya OV-1 kolon (polimetil silloksan sabit faz ile kaplanm kapiler kolon)
lem 2 :
4 mgr ya numunesinden alnr zerine 250 l 2 N metanolik KOH ilave edilir ve 1 dakika
kartrlr, zerine bir miktar NaHSO4 ilave edilir. 10 dakika santrifjlenir ve sonra berrak
zelti alnarak direkt kolona enjekte edilir. Kolon artlar ile kolon, injeksiyon blou ve
dedektr scaklklar birinci ilemle ayndr.

188

V) YALARDAK TRGLSERDLERN HPLC LE ANALZ:

lem:
0.5 gram ya numunesinden alnr, 10 mllik balon jojede aseton ile tamamlanr. yice zlr
ve hazrlanan HPLC cihazna enjekte edilir
Mobil faz ak hz: 1 ml/dakika
Kolon: C18 kolon
Tayc faz: Aseton 319 ml + Asetonitril 181 ml
319 ml aseton ve 181 ml asetonitril alnr kartrlr ve degasserde degas edilir ve szlr ve
HPLC cihaz iin mobil faz olarak hazrlanm olur. Dedektr olarak RI dedektr kullanlr.
Cihazn kolon frn normal artlarda olmal ve oda scaklnda stabil hale getirilmelidir. lk
olarak aseton piki daha sonrada molekl arlklarna gre trigliserid pikleri sras ile
kacaktr.

VI) WAKSLARIN GAZ KROMATOGRAFS LE ANALZ:

1)Kapsam:
Bu metot test artlar altnda belirli hayvansal ve bitkisel yalarda waks muhtevasnn tayini
iin uygulanan ilemi tarif eder. Bilhassa ektraksiyon yolu ile elde edilen prina ya ile pres
yntemi ile elde edilen zeytin yan birbirinden ayrt etmek iin kullanlr.
2)Prensibi:
Hayvansal ve bitkisel yaa uygun bir i standart ilave edildikten sonra bir hidrate silikajel
kolon kromatografisi ile fraksiyone edilir. Test artlar altnda fraksiyonlanan ilk elute
toplanr. (bu eluentin polaritesi trigliseridlerden daha azdr) Sonra kapiler kolon balanm
gaz kromatografisi cihaznda direkt olarak kolona enjeksiyon yntemi ile analiz edilebilir.
3)Kullanlan aparatlar:
- 25 ml erlen mayer
- Gaz kromatografisi iin cam kolon i ap 15 mm ve uzunluu 30-40 cm
- Bir kapiler kolonla almak iin uygun gaz kromatografisi cihaz on-kolon enjeksiyon
sistemi ile akuple ve aadaki artlara haiz olmaldr.

189

--Kolon iin termostat kontroll frn nitesi, scakln 1 oC arasnda deiimine msait
olmaldr.
--kolon iine direkt enjeksiyona uygun olmaldr (souk enjeksiyon)
--Alev iyonizasyon dedektr (FID) ve bu sistemle almaya programlanm elektronik
integratr ve uygun yazc sistemi
--Cam veya fused silika kolon; 10-15 metre uzunluunda ve 0.25- 0.32 mm i apnda (ID)
i yzeyi SE-52, SE 54, veya muadili bir likit ile 0.10-0.30 m kalnlnda kaplanm
kolon
-on-kolon enjeksiyona uygun 10 llik ineli rnga
4)Kullanlan reaktifler:
- Silikajel: 70-230 mesh (7754 merk) 4 saat 500 oC lik frnda bekletilir, soutulur ve % 2
H2O ilave edilir. Homojenize oluncaya kadar alkalanr.Kullanlmadan nce 12 saat
karanlkta saklanlmaldr.
-n-hekzan (kromatografik saflkta)
-dietil eter (kromatografik saflkta)
-n-heptan (kromatografik saflkta)
-hekzanda % 0,1 lik (m/v) olarak hazrlanan lauril araidat standart zeltisi (i standart)
-Tayc gaz: saf hidrojen veya azot (gaz kromatografisi iin)
-Hidrojen saf (gaz kromatografisi iin)
-Hava saf (gaz kromatografisi iin)

5)lem:
a-Waks fraksiyonunun ayrlmas:
a-1-Kromatografik kolonun hazrlanmas:
%2lik hidrate silika susuz n-hekzan ierisinde hazrlanr ve kolona doldurulur. Kendiliinden
kolona yerlemesine msaade edilir. Sonra kromatografik band daha homojen yapmak iin
bir elektrikli alkalayc ile kolon sarslr. Safszlklar gidermek iin 30 ml n-hekzan ile
szlr.
a-2-kolon kromatografisi:
25 ml lik bir balon ierisine tam 500 mg numune tartlr ve tahmin edilen waks miktarna
bal olarak uygun miktarda i standart ilave edilir. rnein numune zeytin ya olduu
taktirde 0,1 mg lauril araidat zeltisi, eer numune pirina ya olduu taktirde ise 0,25-0,30
mg civarnda lauril araidat zeltisi ilave edilir. 2 kez 2 ml n-hekzan yardm ile waks
analizine gre hazrlanan kromatografik kolona numune boaltlr. Solvent absorbant
seviyesinin 1 mm stne kncaya kadar boaltlr. Sonra kromatografik ayrlma balar.
140 ml n-hekzan/dietil eter karm (99/1) her 10 saniyede 15 damla olacak ekilde
(2,1 ml/dakika) toplanr. Toplanan fraksiyon btn zc buharlancaya kadar rotary

190

evaporatrde kurutulur. Kolon 2 veya 3 ml zc zayf bir azot ak yardm ile alnr ve
10 ml n-heptan ilave edilir.
b) kromatografik analizi:
b-1- Kolon artlar
b-1-1- Kolonun kromatografiye balants; girii on-kolon sistem enjeksiyon blouna,
k dedektre olacak ekilde yaplr. Gaz kromatografik aparatlar kontrol edilir (gaz
k, dedektr ve rekorder etkinlii.vb )
b-1-2- Eer kolon ilk kez kullanlyor ise uygun ekilde artlanr. Kolon ierisinden gaz
geirilir, sonra kromatografi cihaz altrlr. Scaklk ilem scaklnn stnde hi
olmazsa 200 oCn stnde tedricen ykseltilir. Bu scaklk 2 saatten az olmamak zere
muhafaza edilir, sonra kromatografik aparatlar ilem artlarna ayarlanr.(gaz ak, alev
seviyesi, elektronik netegratr balants, kolon scaklna ayarlanmas, dedektr
ayar.vb) analizin performansnda ihtiya olan bir seicilik iin hi olmazsa 2 kezden
yksek olmak zere sinyal alnr. Baseline lineer olmaldr. Her hangi bir pik olmamal ve
her hangi bir sapma gstermemelidir. Bir negatif dorusal sapma, kolon balantlarnn
doru yaplmadn,bir pozitif sapma ise kolonun muhtemelen iyi artlanmadn
gsterir.
b-1-3- artlanma scakl; artlanma sresince ayrlmay temin eden maksimum
scaklnn 20 oC stnde tutulmaldr.

b-2-lem artlarnn seilmesi:

b-2-1-lem artlar genellikle aadaki gibi olmaldr.
b-2-1-1- kolon scakl; balang scakl 80 oC, 30 oC /dakika artla 120 oCa
klr daha sonra 5 oC /dakika art ile 340 oCe programlanr.
b-2-1-2-Dedektr scakl :350 oC
b-1-2-3-Tayc gaz lineer ak hz: Hidrojen :20-35 cm/sn
b-2-1-4-Cihaz hassasiyeti:4-16 kat minumum azalma (attenuetion)
b-2-1-5-Rekorder hassasiyeti-1-2 mv
b-2-1-6-Enjeksiyon miktar:0,5-1 l zelti
Bu artlar, kolonun durumuna ve gaz kromatografi aparatlarna uygun olarak modifiye
edilir
b-2-2-Pik alanlarnn doru olarak deerlendirilmesi iin pik integrasyon parametrelerinin
tesbiti yaplr.
b-3-Analizin performans:
b-3-1- 10 llik rngaya 1 l alnr ve boaltlncaya kadar pistona baslr. Enjeksiyon
sistemine inenin girii abuk olmal ve 1-2 saniyede enjeksiyon yaplmaldr. Sonra 5
saniye ine eksrakte edilir.
b-3-2- Wakslar tamamen kncaya kadar altrlr. Base-line daima belirtilen artlarda
olmaldr.

191

b-4-Pik tanmlanmas:
Pik tanmlanmas ayn artlar altnda alkonma zaman bilinen bir Rf waks karmnn analizi
ile mukayese edilerek yaplr.
b-5-Kantitatif analiz:
b-5-1- Bir elektronik entegratr yardm ile C36 dan C46 ya kadar alifatik esterlerin i
standartlarda uygun pik alanlar tayin edilir.
b-5-2- Aadaki forml ile 100 gr yada mg olarak wakstaki her esterin miktar tayin
edilir.

Ester X : Ax . Ms . 100
As . m
Burada:
Ax : milimetre kare olarak waks pik alan
As : milimetre kare olarak lauril araidat pik alan
Ms : miligram olarak lauril araidat ktlesi
m : miligram olarak tayin edilecek olan numune ktlesi
6)Sonularn gsterilmesi:
Farkl waks muhtevalar 100 gr yada miligram olarak ve bunlarn toplam olarak verilir.

7)Lineer gaz hznn tayini:

Gaz kromatografisi cihazna 1-3 l metan (propan) enjekte edilir. Sonra normal ilem
artlarna ayarlanr. Enjekte edilen pikin kndan tM gaz ak llr. cm/sec olarak lineer
hz, formulde L/ tM de korunursa
L

Kolonun uzunluu cm olarak

tM

llen zaman sn olarak

Lineer hz:

L den bulunur
tM

192

VII) ET VE ET RNLERNDE DOMUZ VE DOMUZ YAININ TAYN

HPLC METODU:
1.Giri:
lem grm sr ve koyun eti karmlarnda kark haldeki domuz eti ve domuz yann
tayini iin gelitirlmi bir metottur.Ya ierisindeki doymam trigliseritler nce
ozanlanmakta daha sonrada tretilmektedir. Tretilmi ve doymu hale getirilmi
trigliseritlerin karmnn bir ters faz kolonla ve UV-dedektr kullanlarak bir sv
kromatografik analizi yaplr. Domuz ya dier et yalarna gre C 2 pozisyonunda doymu
ya asidi ieren trigliseritin daha byk miktarlarna sahiptir. Bir numunede ayni C 2
pozisyonunda doymu ya asidi ieren trigliserite karlk doymam ya asidi ieren
trigliserit oran (SSU/SUS), dier saf haldeki etlerle karlatrlarak sonuca gidilir.
Numunedeki domuz eti varl saf sr ve koyun eti iin kyaslandnda oranlarn artmasna
neden olmaktadr. SSU/SUS orannda art sra % 1 domuz eti kartrldnda belirgindir.
Koyun eti durumunda ise % 3 domuz eti katlmas fark edilebilir bir deiime neden olur.
Bu uygulanacak metot son derece gvenilir bir metot olup ayrca ya ieren numunelere de
uygulanabilir. Numunenin ilem grmesi (stma veya piirme) elde edilecek oranlar
etkilememektedir. Bir ok gda rnlerinde ve tketilir rnlerde kark halde domuz eti ve
yann tayin edilmesi dnyann bir ok blmnde son derece nemli olup ilgi ekmektedir.
slam dini her hangi bir ekilde bu rnlerin tketilmesini yasaklamtr. Gvenilir ve
emniyetli bir tayin etme ilemi eksikliinde bu rnleri yasaklayan yasalarn uygulanmas
zorlamaktadr. Kark halde bulunan domuz etinin tayin edilmesi bu nedenle bir ok

193

incelemenin konusu olmutur. Yaplan aratrmalarda 11,14-eicosadienoik asidin (C20:2)

domuz yanda var olduu ve dier genel kullanlan etlerde ve yalarda yok olduu tesbit
edilmitir. Bu nedenle C20:2 asidinin varl numunede domuz eti ile domuz yann bir
gstergesi olduunu belirlemektedir. C20:2 asidinin ancak baz sr eti ve koyun eti
numunelerinde de mevcut olduu iddia edilmektedir. Domuz eti trigliseritlerinin zel
kompozisyonu ayrca tayin etme amalar iinde kullanlmaktadr. Dier hayvansal yalarn
aksine domuz eti gliseritleri en ok C-2 konumunda doymu ya asidi (zellikle palmitik asit)
tarafndan esterlemektedir. Domuz eti durumunda toplam palmitik asit ieriinin yksek
oran (% 80) C-2 konumunda esterlemektedir. Sr, kuzu, tavan ve geyik gibi dier
hayvanlarn trigliseritlerinde toplam palmitik asit ieriinin sadece % 15-27 kadar C-2
konumunda esterlemektedir. Yaplan aratrmalarda % 38 SSU (S:doymu ya asidi, U:
doymam ya asidi), % 41 USU ve ok dk yzdelerde olmak zere % 1 SUS ile
% 7 UUS ierdii grlmtr. Dier hayvansal yalarda trigliserit kompozisyonu belirgin
ekilde farkldr. (SSU % 9-14, USU % 7-14, SUS % 13-38 ve UUS % 26-38) Domuz eti
trigliseritlerinin bu karateristik kompozisyonu dier et ile yalarda kark halde bulunan
domuz eti ile domuz yann saptanmas iin bir ok aratrmada kullanlmtr. Yaplan bir
aratrmada 2-monogliseritleri hazrlamak iin pankreas lipaznn hidrolizinden
yararlanlmtr. Monogliserit ve trigliseritteki doymam asidin oran domuz eti tayini iin
kullanlmtr. Bir baka yaplan aratrmada ise doymu trigliseritler ayrtrlm ve pankreas
lipaz yardm ile 2-monogliseritler elde edilmitir. Gaz kromatografisi analizi numunedeki
domuz etinin saptanmasnda kullanlacak oran monogliseritte ve trigliseritte palmitik asit
miktarnn tayininde kullanlmtr. Pankreas lipaz enziminin aktivitesi problemli olmaktadr.
Farkl gruplar farkl aktiviteler gstermektedir.Bu farklarn aral olduka geni bir arala
yaylmaktadr. Bazlar hibir aktivite gstermeyebilmektedir (yanl numune gnderme veya
yanl muhafaza yznden) Pankreas lipaz kullanmndan kanmak zere tretilmeden sonra
trigliserit izomerlerin ayrtrlmas iin sv kromatografik (L.C) metot gelitirilmitir. Bu
gelitilen metotta SSU/SUS orann vermek zere tasarlanmtr. Bu tahlil metodu ilem
grm domuz eti tayinindeki sonular aklamaktadr.
METOT:
1)Kullanlan aparatlar:
-Pastr pipeti
-Homojenizatr
-Rotary evaporatr
-Mikro ozonlatrc
-Kaynatma kab (100 ml, ksa boyunlu)
-Konik kap (25 ml, ksa boyunlu)
-Otoklav
-Kromatografik kolon (Cam 1,5 x 20 cm teflon musluklu)
-Ufak ieler (40 ml teflon yzl vidal, kapakl)

194

-Termometre (-20 oC ile 50 oC aralnda)

-Scak madeni levhal manyetik kartrc
-Gda dorayc (blender tipi homojenizatrde ayn ilemi yapar)
-HPLC cihaz
-UV-dedektr
-Elektronik entegratr ve yazcs
-Kolon: 5m;ters faz (oktadesil(C18 kolon), 25 x 0,5 cm ebatlarnda
2)Kullanlan reaktifler:
-Solventler: Metanol, kloroform, dietil eter, hekzan, aseton (Bu reaktiflerin tamam analitik
saflkta olmaldr)
-HPLC Solventleri: Asetonitril, metilen klorr, (Kromatografik saflkta olmaldr)
-Saf su (bi destile ve deiyonize su)
-Kimyasal maddeler: Slfrik asit, Hidroklorik asit, Potasyum iyodr, Niasta, piridin
(Analitik saflkta olmaldr)
-Lindlar katalizr: Kat.No:62145 (Fluka)
-o-(4-nitrobenzil)hidroksilamin HCl (PNBA) , Kat No:73200 (Fluka)
-Florosil: 60-100 mesh (J.T.Baker nc.)
-Trigliserit standartlar: Trilineloin, 1,3-palmitat-2-oleat (SUS , CE-41), 1-palmitat-2-stearat3-oleat (SSU, CE-43), 1-palmitat-2oleat-3-stearat (SUS, CE-43), 1,3-oleat-2-palmitat (USU),
1-palmitat-2,3-oleat (SUU) (Supelco)
Floresilin hazrlanmas:
300 gr floresili 900 ml deriik hidroklorik asitle kartrn ve 3 litrelik buhar banyosunda
stnz. stte yzen scak svy dikkatlice dkerek ayrn ve adsorban az miktarda asitle
ykaynz. Sonra yine 900 ml asit ile bir gece stnz. Ntr hale gelene kadar szp suyla
ykaynz. Ntr kalnty her biri yaklak 400 ml olan metanol ile kloroform-metanol ile
kloroform ile ve dietil eter ile ayr ayr ykaynz. Hava ile kurutunuz ve rn bir gece 110120 oCde starak aktif hale getiriniz. % 7 su ile deaktive ediniz. (Dikkat: Hidroklorik asit,
metanol, kloroform ve dietil eter tehlikeli kimyasal maddelerdir ve bu maddelerle alrken
ok iyi eken bir eker ocak altnda allmaldr)
Numuneler:

195

Kontroll artlar altnda yetitirilen domuzlardan numuneler temin edilimelidir ve ayrca

% 100 domuz yandan rnek alnmaldr. Deiik yrelerden temin erdilen koyun ve sr
etlerindende alnarak hazrlanan numunelerden sade ve domuz etlerine ve yalarna
kartrlarak hazrlanan numuneler zerinde almalar yaplmaldr. Saf etler ufak paralar
haline getirilir. Etler ilem grmesi iin 120 oCda otoklavda tutulur.
Numunelerin hazrlanmas:
Ya karmak iin 1-2 gr numuneye 15 ml kloroform-metanol (2+1) katlr ve 2 dakika
homojenizatrde homojen hale getirilir ve szlr. Yan karlmas ilemine yeni ilave
edilecek solvent karmndan ilave edilerek devam edilir. Szlen svlar birletirilerek bir
rotary evaporatrde solventi giderilir. Elde edilen yalar kloroformda muhafaza edilmelidir.
(Dikkat: Kloroformun 50 ppm ve zeri miktarnn kansere yolamas tehlikesine ve kalbi ani
olarak durdurma tehlikesine kar bu almalar ok iyi eken bir eker ocak altnda
yaplmaldr)
Trigiliseridlerin ayrlmas:
Saf trigliseridler yadan asit ilemli florisil zerinde kolon kromatografisi ile ayrtrlmaldr.
Hekzanda kirli halde bulunan 30 gram asitle ilem grm florosil ile kromatografi kolonu
doldurunuz. Hafif vurularla florosili yerlemeye braknz. Ak 1 ml/dakika olacak ekilde
ayarlaynz. Kolon zerinde hekzan zeltisi olarak (100 mg) numuneyi braknz. Kolonu
nce 20 ml hekzan daha sonra 20 ml % 5 dietil eterli hekzan ile ykaynz. Bu her iki
fraksiyonu atnz. Kolonu 20 ml % 15 eterli hekzan ile ykaynz. Trigliserit ieren bu
fraksiyonu toplaynz.

Trigliseritlerin ozonolizi:
10 mgr trigliseriti 5 ml hekzan iinde datnz. Tp kuru buz ve aseton karmnda
(-18 oC) soutunuz. (iyodr/niasta indikatr renk deitirene kadar) mikro-ozonlatrcdaki
ozonun yaklak 200 ml/dakika yaklak 15 dakika zelti arasndan akmaya braknz.
Tepkimeye girmemi ozonu uzaklatrmak iin tp azotla temizleyiniz.
Ozonitin hidrojenasyonu:
Tp ierisindeki maddeleri 50 ml konik kaba aktarnz, 2-3 mgr lindlar katalizr katarak ve
zeltiyi hidrojen altnda yaklak 30 dakika kartrarak ozonitten aldehide dnen ksm
ayrnz.
Trev tekili:
Aldehit zeltisini reaksiyon iesine aktarnz. Soventi hafif azot ak altnda buharlatrnz
ve 100 mgr o-(4-nitrobenzil)hidroksilamin HCl (PNBA) ile 100 l piridin ilave ediniz. ieyi
kapatnz ve 50 oC da bir saat tutunuz. Reaksiyonun tamamlanmasndan sonra piridini hafif
azot ak altnda buharlatrnz ve metilen klorr ierisindeki kalnty eritiniz. Kalnty iki
kez 3 ml su ile ykaynz.
Tretilmi trigliseritlerin sv kromatografisi:

196

Tretilmi trigliseritlerin sv kromatografik analizi izomerlerin ve homologlarn ayrlmas

iin kulllanlr. Domuz etinin farkl numuneleri izokratik koullar altnda tahlil edilir.
Asetonitril-metilen klorr ( 90-10) , 1,5 ml/dakika ak hznda hareketli faz olarak kullanlr.
Tm dier numuneler aadaki ilerleme programna gre kullanlr. lk 10 dakika iin
asetonitril ierisinde metilen klorr (90-10) ve 5 dakika iinde % 25 metilen klorr iinde
bekletilir. Ak hz 1,5 ml/dakika olarak ayarlanmtr. UV dedektr 254 nm olarak allr.
25 llik numune loopuna numune enjekte edilir ve enjeksiyon kolu aa indirilerek numune
hareketli faza verilir.
Trigliseritlerin belirlenmesi:
Numunedeki trigliseritler benzer ekilde ilem gren ve analiz edilen standart gliseritlerin
alkonma srelerinin kyaslanmas ile belirlenir. Doruluk i standartlarn ilavesi ile salanr.
Sonular ve tartlmas:
Saf tretilmemi trigliseritlerin sv kromatografik analizi bir krlma indeksi (RI) dedektr
kullanlmasn gerektirmektedir. RI dedektrn dk duyarllndan dolay kolon
performansn ters ynde etkileyen nispeten fazla miktarda numune enjeksiyonu
gerektirmektedir. Son yllarda baz almalar 230 nmden daha az dalga boylarnda
tretilmemi trigliseritlerin UV tayinini rapor etmilerdir. Byle bir yaklamn snrl
kullanm vardr. Mevcut LC derecesi solventleri 254 nm dalga boyundan daha ksa
blgelerde almak iin yeterince saf deillerdir. Trigliseritlerin tretilmesi bu soruna bir
zm tekil etmektedir. Bir ters faz silika kolonu zerinde (doymu ve tretilmi trigliseritler
ieren) et numunelerinden elde edilen trigliseritlerin sv kromatografik analizi S2U
fraksiyonunun SU2 fraksiyonundan fazla olduunu gstermektedir. Farkl numunelerdeki
trigliseritler standart tretilmi trigliserit nmunelerinin analizi bulunan sonularla
karlatrlr. lem grm saf etlerden tretilmi trigliseritlerin sv kromatografik
analizinde domuz eti trigliserit profilinin sr ve koyun etininkinden farkl olduu bulunur.
Kromatografik analiz ayrca standart tretilmi trigliserit numuneleri analiz etmekle dorudan
saf et numunelerindeki S2U ve SU2 trigliseritlerin varln gsterir. Her iki fraksiyondaki
izomerlerin ayrlmas iin hareketli faz kompozisyonu izokratik parametreler yan sra
ilerleme program, -NH2, -CN ve silika kolonlar dahil tm analitik koullar denenerek
sonulara gidilir. Buna ramen bu artlar altnda SU2 izomerleri (SUU ve USU) iyi
ayrlamazken S2U fraksiyonu iin izomerler (SUS ve SSU) iyi ayrld gzlenir. Domuz eti
iin S2U izomer profili sr eti ve koyun etinden belirli bir ekilde farkldr. Ana fark ise
trigliseritlerin 3 homolounun SUS izomerlerinin olmamasdr. Sadece SSU izomerleri
saptanr. Bu domuz yanda sadece % 1 olarak tesbit edilebilir. Dier taraftan sr ve koyun
etinin trigliseritleri tm homologlar iin hem SUS hemde SSU izomerleri grlebilir. SUS
miktar SSU miktarndan fazla olduu grlecektir. Sr ve koyun etine domuz etinin ilave
edilmesi halinde saf sr ve koyun etine gre daha yksek SUSye SUS oran yansyaca
SUS tercihine gre numunede SSU izomerlerinin yzdesini artrmaktadr. Farkl trigliserit
homologlar iin SSU/SUS oranndaki deiim ancak domuz etinde bu homologlarn SSU
miktarnn ayn oranda bulunmamasndan dolay farkl trigliserit homologlar iin ayn
olmamaktadr. CE-43 (CE:Karbon edeeri, tretilmi trigliseritlerin ya asidi zincirinde
toplam karbon atomlarnn saysdr) iin SSU/SUS oran bu yzden CE-41 iin olandan daha
byk olarak deiecektir. Dier taraftan CE-45 iin oran bu karbonun SSU yzdesinin
domuz etinde ok az miktarda oluundan pek fazla deimemektedir.

197

Domuz eti-Sr eti karmlar:

Sr etine domuz eti katlmasnn SSU/SUS oranlar zerinde etkisini aratrmak iin 0 ila %
50 aras sr eti ve domuz eti karmlar hazrlanarak ilem grm ve trigliserit
kompozisyonlar saptanmaldr. Elde edilen sonular bir tablo eklinde CE-41, CE43 ve CE41 ile CE-43 toplamnn karmda domuz eti miktarnn art ile oald gsterilir. Az
miktarda domuz etinin katlmas CE-41 ve CE-43 ile her ikisinin toplamnda nemli bir arta
neden olmaktadr. SSU/SUS oranlar, karmdaki artan domuz eti miktar ile dorusal olarak
artmaktadr. Oranlar sr etindeki domuz etinin dk yzdelerine kar grafie
geirildiinde bu erilerin dorusal oluu daha ak olarak grlecektir. Bir grafik
izildiinde CE-41 iin eri bir dorusal olacaktr ve SSU/SUS orannda kararl bir art
gsterecektir. CE-43 iin eri tam dorusal olmayacak ve % 5 gibi bir oranda domuz eti
katldndaki deer erinin biraz dnda kalacaktr. CE-41 ila CE-43 toplam iin eri CE-43
iin olan modeli izlemektedir. Bu rakamlar sr etine domuz eti katlmasnn oranlara nasl
tesir ettiini gstermektedir. Dolays ile oranlar tesbit etmek amalar iin kullanlabilir. Bu
oranlarn dk yzdelerdeki retilebilirlii ok fazla deildir ve kromatografi erisinde pik
alannn doru entegrasyonu kritik olmaktadr. En iyi koullar altnda bile baz deiimler
gzlenebilmektedir. Sr eti durumunda bu deiimler fazla deildir ve deerler ayn
numunenin birka kez denenmesi ile birbirine yakn kalmaktadr. Hazrlanan numuneler
ikier kez denenerek birbirine yakn deerler alndktan sonra gerek tahlillere balanmaldr.
Domuz Eti-Koyun Eti karmlar:
Koyun eti ile domuz etinin 0dan % 50ye farkl karmlar (sr etinde uyguland ekilde)
hazrlanmaldr. Sr etinde olduu gibi koyun etinde domuz etinin artan miktar CE-41 ve
CE-43 iin SSU/SUS oranlar bulunmaldr. Karmda domuz etinin konsantrasyonu
artnda SSU/SUS orannda artrmaktadr. CE-41 trigliseritleri iin SSU/SUS oran
zerinde domuz eti konsantrasyonunun etkisi seviye d gibi grnen yksek
konsantrasyonlar dnda dorusal olur. Ayn gzlem CE-43 ve CE-41 ile CE-43 toplam iin
yaplr. izilecek grafik ancak % 30 seviyesinin altndaki deerlerde makul bir ekilde
dorusal bulunmaktadr. Sr etinde olduu gibi koyun eti ile yaplacak almalarda da
CE-41 grafiide makul bir ekilde dorusal olacak CE-43 iin ise biraz sapma yapacaktr.
Ancak toplam deerler iin izilecek eri kabul edilebilir snrlar ierisinde dorusal
bulunacaktr. % 5 veya daha az domuz eti iin deerlerin yeniden retilebilirlii sr eti gibi
olduka iyi deildir fakat koyun eti ile % 1 domuz eti ieren koyun etinin deerleri arasndaki
fark yeterli olarak bulunur. % 3 domuz eti mevcudiyetinde deneysel ve dier hatalarda
kolayca sapmaya ve SSU/SUS orannda nemli bir farka yol amaktadr.

198

BLM-XI
BAZI METALLERE AT GRAVMETRK ANALZ YNTEMLER:
1-Demir tayini:
Demir genellikle Fe2O3 halinde ktrlmek sureti ile tayin edilir. Fakat dikkat edilmesi
gerekli en nemli noktadan birisi demirin +3 oksidasyon basamanda bulunmasdr ki bunun
kesin hale getirilmesi iin zelti ilk nce H2O2, bromlu su gibi ykseltgen maddelerle veya
bir iki damla deriik nitrik asit ile kaynatlarak ykseltgenir. Fe +3 halinde olan demir amonyak
ile scakta Fe(OH)3 halinde ktrlr. Fe+3 n ktrlmesinde NaOH kullanldnda
oluacak jel de bol miktarda yabanc madde adsorplayan bir kelek oluma olasl vardr
lemin kontrolsz yrtlmesine neden olmaktadr. Demirin amonyak ile ktrlmesinde
dikkat edilmesi gerekli olan noktalar aada sralanmtr.
a-) NH3 zeltisi kelei kirleterek hatal sonular alnmasna sebep olacandan dolay silis
iermemelidir. Bunun iin en saf amonyak kullanlrken bile ktrme ilemlerinde
kullanlacak beherlerin kaliteli camdan yaplm olanlarndan seilmesi gereklidir. Aksi
taktirde adi camdan yaplm beher glaslar ile yaplacak ktrme ilemlerinde bir miktar
SiO2 zeltiye geebileceinden dolay hatalarn olumasna neden olacaktr.
b-) Fe2O3; fazla kzdrlmamaldr. nk alevin indirgen gazlar Fe2O3 ve FeO ieren
kompleksli bir maddesi olup ayr ayr siyah tanelerin bulunmas ile ve kalntnn

199

mknatslanmas ile gzlenebilir. Byle bir durumda madde tekrar deriik hidroklorik asit ile
zlerek ilem tekrarlanmaldr.
c-) Demirin genellikle hidroklorik asit zeltisi ile ktrlmesi aamasnda ok dikkat
edilmesi gereken nokta Fe(OH)3 keltisinin ok iyi ykanmas gerekir. Ykama ileminde
klorr iyonlarnn tamam giderilmedii taktirde Fe(OH)3 keleinin kl edilmesi
aamasnda ksmen kovalent karakterli FeCl3n uuculuu nedeni ile hatal bir sonucun
olumasna neden olur.
d-) Demirin yeterli olmayan ykseltgenmesi neticesi kelein az ok siyah olmasndan
anlalmaktadr. Bu durum tekrar hidroklorik asit ile zlerek hidrojen peroksit ile biraz daha
ykseltgenir ve yeniden ktrlr. Ykseltgen olarak eer nitrik asit kullanlr ise NOnun
Fe(II) ile verdii bileikten ileri gelen siyahlk kaybolana kadar stlr. Fakat HNO 3n
ykseltgen etkisi kullanlan asit seyreltildike azalr.
Ykseltgenmi olan Fe(III) zeltisine kartrlarak ve yava yava amonyak zeltisi ilave
edilerek krmz-kahverengi Fe(OH)3 kecektir. Elde edilen kelek ana zelti ierisinde
bekletilmeden szlr ve scak su ile ykanp hemen kl edilir. Fakat kelek elde edilmesi
durumunda ise nce kurutulup sonra kl etmek sureti ile daha iyi sonu elde edilir.
Gravimetrik faktr 2Fe/Fe2O3dr.
2-Alminyum tayini:
Alminyumda demire benzer ekilde ktrlmektedir. Yalnz nemli farkllk Al(OH) 3n
reaktif fazlasnda bir miktar znmesidir. Buda negatif hataya neden olur. Alminyumun
gravimetrik analizinde dikkat edilecek noktalar aada gsterilmitir.
a-) Belirtildii gibi alminat halinde znme olasl nedeni ile reaktif fazlasndan
kanmaldr.
b-) Alminyum hidroksitin morfolojik yapsnda ilemi gletirebilir, nk znen ve
bazen yar znm g znen pelte halinde veya kolloidal halde bulunur.
c-) Susuz alminyum oksitin hidroksitten 900 Cnin altnda oluan -Al2O3 modifikasyonu
higroskopiktir.
alma srasnda amonyan fazlasndan kanmak iin zeltiye yaklak iki damla % 2lik
alkoll metil oranj indikatr ilave edilip srekli kartrmak sureti ile renk hafif sar olana
kadar seyreltik amonyak zeltisi damlatlr. Amonyak zeltisi yine silis iermemelidir.
Yeniden kaynatlan zeltide oluan ince yumaklar halinde Al(OH)3 kelei henz scak
iken hemen szlmelidir. Szlen kelek amonyum nitrat ve bir ka damla amonyak ieren
scak su ile ykanr. Eer beher glasdaki artk maddeler mekanik olarak alnamazlarsa
seyreltik hidroklorik asit ile zlp tekrar ktrlmek sureti ile ayn szge kadnda
toplanrlar. kelek szge kad ile birlikte porselen krozede kl edildikten sonra bir
elektrik frnnda kuvvetlice kzdrlr ve soutulup tartlr. Gravimetrik faktr 2Al/Al 2O3tr.
Tm almalarda kullanlan porselen krozelerde KHSO4 veya K2S2O7 eritii yaplmaldr.
3- Kurun tayini:

200

Kurunla birlikte bulunabilecek metallerin hemen hemen hepsi kolay znebilen slfatlar
oluturduundan dolay genellikle kurun PbSO4 halinde ktrlerek tayin edilmelidir.
Ortamda nitrat iyonlar ve slfat asidinin arsnn bulunmamasna dikkat edilmelidir. PbSO 4
n znrlk arpm byktr ve bu yzden saf suda olduka ok znr. Bu durumdan
dolay ykama srasnda amonyum slfatl su kullanlmaldr. Analizde bu ilemlerden sonra
soutulan beherdeki zelti seyreltilir ve kartrma sonucu oluan beyaz ar kelek imkan
lsnde porselen krozede szlmelidir. Elde edilen kelek biraz H2SO4 ieren % 3lk
NH4NO3 zeltisi ile ykanr. Kzdrma srasnda (500-600 C) krozenin kenarnda
younlam olarak dnlerek H2SO4 veya (NH4)2SO4 kalntlar bunzen alevi ile ortamdan
uzaklatrlmaldr. lemden sonra krozedeki PbSO4 deriik H2SO4 ile giderilir.
4. Kalsiyum tayini:
Kalsiyumun gravimetrik yntem ile tayininde ktrme reaktifi olarak okzalat tuzu (CaC2O4)
kullanlr. Kalsiyum okzalat stldnda 1 mol Kalsiyum karbonat ve 1 mol karbon monoksit
aa kacak ekilde bir reaksiyon olacaktr. Kzdrmaya devam edilir ise o zaman da
kalsiyum karbonat paralanarak 1 molekl kalsiyum oksit ve 1 moleklde karbon dioksite
dnecektir. Kalsiyum okzalat kristalize bir kelek olduundan dolay zellikle yava
ktrlp ana zelti ierisinde bekletilir. Yalnz kalsiyum okzalatn sudaki znrl
olduka fazla olduundan dolay saf su yerine znrl snrlandrmak iin bir miktar
amonyum okzalat ieren zelti ile ykanmaldr. Szge kadna aktarlan kelek szge
kad kurutulduktan sonra yalnzca Rose krozesinde ykanmaldr. Yanma srasnda oluan
biraz oksit bir damla deriik amonyum karbonat zeltisi ile karbonata dntrlmek sureti
ile kzdrlmas gereklidir. Bu ilem madde kaybn nlemek iin kapal krozede yaplmaldr.
Kroze ierisindeki madde sabitletirildikten sonra, nce biraz kuvvetlice kzdrlmal daha
sonra su ve deriik slfrik asitten geirilmi karbon dioksit akmnda yaklak yarm saat
kzdrlrak kalsiyum karbonat halinde tartlmaldr.
5- inko tayini:
Tayin iin seyreltik slfrik asit ile asitlendirilen zelti kaynamaya balayncaya kadar
stlp su banyosu zerinde tutulur iken kartrlmaya devam edilerek diamonyum fosfat
zeltisi ve fenolftalein indikatr zeltisi ve amonyak zeltisi ilave edilir. 1-1,5 saat kadar
su banyosu zerinde tutulur daha sonra karm soumaya braklr, soutulan karm szlr
ve magnezyuma benzer ekilde oluan kelek nce % 1 lik diamonyum fosfatn lk
zeltisi daha sonra ise souk su ile ykanr. nce yava yava daha sonra kuvvetlice bir
elektrik frnnda kzdrlr ve sabit tartma getirilir. Tartlan inko piroslfat ktlesinden inko
miktarna gemek iin gravimetrik faktr 2 Zn/Zn2P2O7 olarak alnr.
6- Manganez tayini:
Zayf asidik zelti 200 mlsinde 200 miligramdan daha az manganez iermelidir ve alkali
metaller dndaki katyonlar ortamda bulunmamaldr. zeltideki asidi ancak ntr hale
getirecek kadar seyreltik amonyak, amonyum klorr fazlas ve diamonyum hidrojen fosfatn
ars ilave edilir (stokiyometrik olarak). Bu anda bir kelek oluur ise 3 N hidroklorik asitin
bir ka damlas ile zlr. zelti yaklak kaynama scaklna (90-95 C) kadar stlr ve
1:3 orannda seyreltilmi amonyak zeltisi damla damla katlarak Mn 3(PO4)2 keleinin
olumas salanr. Bu noktada ortama baz ilavesi durdurularak ve stma ve kartrma ilemi
srdrlerek kelein kristalin (MnNH4PO4.H2O) olmas salanr. Daha fazla kme

201

olmayncaya kadar bir ka damla daha amonyak ilave edilir. Fakat kelein ipeksi grnts
kaybolmamaldr. lem boyunca zelti scakta tutulur ve amonyan ok fazlasnn
ilavesinden kanlmaldr. kelek ana zelti ierisinde oda scaklnda (ya da en iyisi
0 Cde) 2 saat bekletilir. Kantitatif bir szge kadndan ya da daras alnm bir szge
krozesinden szlr. kelek klorrlerden kurtarlncaya kadar % 1lik souk amonyum
nitrat zeltisi ile ykanr. Dk scaklkta szge kadndan gelen karbonun oksitlenmesi
ile kl edilir ve bir elektrik frnnda 700-800 Cde sabit tartma kadar stlp Mn2P2O7 olarak
tartlr. Gravimetrik faktr 2Mn/Mn2P2O7 olarak alnr.

BLM-XII
TEKSTL RNLER ANALZ
A-TEKSTL RNLERNDE LF OLMAYAN MADDELERN TAYN:
( KUMALAR ZERNDEK HAIL VE APRELERN TAYN )
1- Kumalar zerindeki ya, mum ve baz termoplastik maddelerin karlmas:
Kuru deney numunesi triklortrifloretan ile bir soxhelet ekstraksiyon cihaznda 2 saat sre ile
en az 6 kez sifon yapacak ekilde ekstrakte edilir, havada kurutulur ve gerekiyorsa etvde
105-110 Cda sabit tartma getirilecek ekilde (iki tartm fark 0.1 mg olacak ekilde) tartlr.
(Triklortriflor etan yerine karbontetraklorrde kullanlabilir, ancak karbontetraklorr
kullanldnda buharnn zehirli olduu ve nemli ortamda karbon tetraklorr buharlarnn
hidroklorik asit oluumuna sebep olabilecei gz nnde bulundurulmaldr.)
2- Kumalar zerindeki sabunlarn, katyonik apre rnlerinin ve benzerlerinin
ekstrakte edilmesi:
Kuru deney numunesi etil alkol ile soxhelet cihaznda 2 saat sre ile en az 6 sifon yapacak
ekilde ekstrakte edilir, havada krutulur ve gerekiyorsa etvde 105-110 C da sabit tartma
getirilecek ekilde iki tartm arasndaki tartm fark 0.1 mg olana kadar ileme devam edilir.
3- Kumalar zerindeki niasta, protein, jelatin ve benzeri maddelerin karlmas
(enzimatik metot):

202

Niasta TS 394e gre dierleri ise enzimleri reten firmalarn numune-banyo oranlar, ilem
scaklklar ve sresi hakkndaki nerilerine uygun olarak ileme tabi tutulur. Bu ilemden
sonra deney numunesi her defasnda yeni hazrlanm scak su ile ( 50 C ) kez iyice
alkalanr. Eer kumalarn bnyesinde kaolin ve benzeri arlatrc maddeler var ise
durulama ilemi ok dikkatli bir ekilde yaplr. Etvde kurutularak sabit tartma getirilir.
4-Kumalar zerindeki amino aldehit reinelerinin karlmas (fosforik asit-re ilemi):
Kuru deney numunesi % 5 re- % 1.5 fosforik asit (%85lik) zeltisi (1 g numune iin 20 ml
zelti) ile 75 2 C da 15-30 dakika aralnda bir sre iyice kartrlarak ileme tabi
tutulur. 80 2 Cdaki scak su ile iyice alkalanr. Etvde sabit tartma getirilir (tartm kab
bir desikatrde soutularak sabit tartma getirilir)
Hesaplama:
Lif olmayan madde miktar:(C-D/C) x 100
C: lem grmemi kuru deney numunesi tarts
D: lem grm kuru deney numunesi tarts
5-Kumalar zerindeki sv ve kat yalar ve mumlarn karlmas:
Kuru deney numunesi 100 ml petrol eteri ile 1 saat sre ile en az 6 kez sifon yapacak ekilde
bir soxhelette ekstrakte edilir. (bu ilem elastan lifler dnda dier tm liflere uygulanabilir)
6-Kumalar zerindeki slatma yalarnn karlmas:
Kuru deney numunesi zerine 100 ml (1 hacim toluen + hacim metanol karm) solvent
ilave edilir ve soxhelet cihaznda en az 2 saat saatte en az 6 sifon yapacak ekilde ekstrakte
edilir. ( bu ilem ham ipeklere uygulanabilir)
7-Kumalar zerindeki niastalarn karlmas:
Kuru deney numunesi zerine arlka %0.1 iyonik olmayan slatc (iyonik olmayan yzey
aktif madde) ile birlikte amilaz enzimi bulunan zeltiden 1/100 banyo orannda uygun
scaklk ve pH da (amilaz enzimini reten firmann talimatlar dorultusunda) ileme tabi
tutulur. Deney numunesi buradan karlr ve kaynar su ierisine konularak 15 dakika
kaynatlr. Seyreltik potasyum iyodr- iyot zeltisi belirteci ile niastann tamamen alnp
alnmad kontrol edilir. Niasta tamamen alnm ise su ile birka kez alkalanr, sklarak
suyu giderilir ve kurutulur (pamuk, keten, vizkoz, eirilmi ipek ve jte uygulanabilir).
8-Kumalar zerindeki kei boynuzu zamk(sakz) ve niastasnn karlmas (bu ilem
pamuk, viskoz ve eirilmi ipee uygulanabilir ancak elastanlara uygulanamaz ):
Kuru deney numunesi 5 dakika sre ile 1/100 banyo orannda suda kaynatlr. Amilaz enzimi
ile niasta karlmas metodundaki gibi ileme tabi tutulur. Bu ilem taze su ile tekrarlanr.
Seyreltik potasyum iyodr-iyot zeltisi belirteci ile niastann tamamen alnp alnmad
kontrol edilir. Niasta tamamen alnm ise numune scak su ile birka kez iyice alkalanr,
sklarak suyu giderilir ve kurutulur.
203

9-Kumalar zerindeki demir hindi hal maddesinin karlmas:

Kuru deney numunesi 5 dakika sre ile 1/100 banyo orannda suda kaynatlr. Bu ilem taze
su ile birka kez tekrarlanr (bu ilem pamuk, viskoz liflerine uygulanabilir, ancak elastan
liflerine uygulanmaz)
10- Kumalar zerindeki akrilik hal maddesinin karlmas:
Kuru deney numunesi litresinde 2 gram sabun, 2 gram sodyum hidroksit bulunan tutulur. 85
Cda damtk suda 3 kez 5er dakika sre ile alkalanr. Suyu sklarak giderilir ve kurutulur.
(Bu ilem liflerin byk bir ounluuna uygulanabilir) (protein lifleri zeltide 70-75 C
da en az 30 dakika 1/100 banyo orannda kartrlarak ileme tabi, selloz asetat, akrilik ve
modakrilik liflerine uygulanmaz)
11-Kumalar zerindeki jelatinin karlmas (protein lifleri hari dier liflerin byk
bir ounluuna uygulanabilir)
Kuru deney numunesi litresinde 1 gram iyonik olmayan yzey aktif madde, 1 gram anyonik
yzey aktif madde ve 1 ml amonyak (d:0.88) bulunan zeltide 1/100 banyo orannda nce 50
C da 90 dakika sonra ayn banyoda 70-75 Cda 90 dakika ileme tabi tutulur, numune
ykanr ve kurutulur.
12-Kumalar zerindeki polivinil alkoln karlmas (bu ilem poliester kumalara
uygulanabilir, proteinli lifler ve selloz asetat liflerine uygulanmaz):
Kuru deney numunesi litresinde 1 gram iyonik olmayan yzey aktif madde , 1 gram anyonik
yzey aktif madde ve 1 ml amonyak (d: 0.88) bulunan zeltide 1/100 banyo orannda nce
50 Cda 90 dakika daha sonra ayn banyoda 70-75 Cda 90 dakika ileme tabi tutulur,
kurutulur ve bu kuru deney numunesi litresinde 1 gram iyonik olmayan anyonik yzey aktif
madde 1 gram susuz sodyum karbonat bulunan zeltide 1/100 banyo orannda 50 Cda 90
dakika ileme tabi tutulur. Daha sonra 70-75 Cda ayn banyoda ileme tabi tutulur, ykanr
ve kurutulur.
13- Kumalar zerindeki polivinil asetatn (PVA) karlmas: (Bu ilem selloz asetat
lifleri hari tm liflere uygulanabilir):
Kuru deney numunesi aseton ile soxhelet cihaznda en az 3 saat sre ile ve saatte en az 6 sifon
yapacak ekilde ekstrakte edilir ve kurutulur.
14-Kumalar zerindeki bezir (keten tohumu) yal hallarn karlmas: (Bu ilem
vizkon krep liflere uygulanabilir, protein lifleri ve selloz asetat liflerine uygulanamaz)
Kuru deney numunesi litresinde 1 gram iyonik olmayan yzey aktif madde, 1 gram anyonik
yzey aktif madde ve 1 ml amonyak (d: 0.88) bulunan zeltide 1/100 banyo orannda nce
50 C da 90 dakika daha sonra ayn banyoda 70-75 C de 90 dakika ileme tabi tutulur,
numune ykanr ve kurutulur.

204

15-Kumalar zerindeki amino-formaldehit reinelerinin karlmas: (Bu ilem

sellozlara, poliesterlere, poliamid liflerine ugulanabilir)(Asbest liflerine uygulanamaz )
Kuru deney numunesi kaynayan 0.02 N hidroklorik asit zeltisinde 1/100 banyo orannda en
az 10 dakika sreyle ileme tabi tutulur. Numunelerin bu srada havayla temas nlenir. Suda
ykanr, suyu szlr. % 1 lik sodyum bikarbonat zeltisi ile ve su ile pepee iyice ykanr
ve kurutulur.
16-Kumalar zerindeki bitm,kreozol ve katrann karlmas: (Bu ilem selloz
asetatlar, modakrilik lifler hari dier tm liflere uygulanabilir):
Kuru deney numunesi soxhelet cihaznda diklormetan (metilen klorr) ile ekstrakte edilir.
lem sresi lif olmayan madde miktarna baldr.
17-Kumalar zerindeki selloz eterlerin karlmas: (selloz lifler ve pamuk liflerine
uygulanabilir, viskoz liflerine ugulanmaz ):
-Souk suda znebilenler iin:
Kuru deney numunesi 2 saat sre ile souk suda tutulur, ok kuvvetli sklarak souk suda
tekrar durulanr.
-Souk suda znmeyen ancak alkali de znebilen selloz eterleri iin:
Kuru deney numunesine litresinde yaklak 175 g sodyum hidroksit bulunan zeltiden oda
scaklnda ilave edilir. Daha sonra yaklak 5-10 Cda 30 dakika soutulur. Yeniden
hazrlanan ayn zelti ile numune oda scaklnda alkalanr. Suyla iyice durulanr. Yaklak
0.1 N asetik asit ile ntralize edildikten sonra su ile yeniden durulanr ve kurutulur.
18-Kumalar zerindeki selloz nitratn karlmas: (Bu ilem selloz asetatlar hari
btn liflere uygulanabilir)
Kuru deney numunesi oda scaklnda aseton ile 1/100 banyo orannda 1 saat sre ile ykanr.
Numunenin zerindeki kalan zcnn buharlamas beklenilir.
19-Kumalar zerindeki polivinil klorrn (PVC) karlmas: (selloz asetatlar hari
liflerin tamamna uygulanabilir)
Kuru deney numunesi tetrahidrofuran da oda scaklnda 1/100 banyo oranlarnda 1 saat
sreyle tutulur. Gerekiyor ise yumuayan polivinil klorr kaznarak karlr. Szlr, kez
daha zerinde kalm olan zcnn buharlamas beklenir.(Bu deneyde kullanlacak
tetrahidrofurann analitik saflkta olmas gereklidir) (Dikkat: patlama tehlikesi nedeni ile
tetrahidrofurann damtma yolu ile geri kazanlmas cihetine gidilmemelidir
20-Kumalar zerindeki bezir (keten tohumu) yann karlmas: (selloz liflerine,
poliamid liflere uygulanamaz)
Kuru deney numunesi litresinde 10 g sodyum hidroksit bulunan souk zeltinin ierisinde
ya tabakas byk oranda znceye kadar tutulur, oluan sabunlar uzaklatrlncaya kadar
kez yeniden hazrlanan suda kaynatlr.

205

21-Kumalar zerindeki oleatlarn karlmas: (Sellloz asetatlar, modakrilik ve asbest

lifler hari dier tm liflere uygulanabilir)
Kuru deney numunesi yaklak 0.2 N hidroklorik asitte 30-35 Cda tamamen slanncaya
kadar tutulur, iyice ykanr ve kurutulur. Soxhelet cihaznda metilen klorr ile en az 6 sifon
yapacak ekilde ekstrakte edilir.
22-Kumalar zerindeki pentaklorfenil lauratn (PCPL) karlmas: (Bu ilem liflerin
byk bir ounluuna uygulanabilir )
Kuru deney numunesi soxhelet cihaznda toluen ile saatte en az 6 sifon yapacak ekilde 4 saat
sre ile ekstrakte edilir ve kurutulur.
23-Kumalar zerindeki polietilenin karlmas: (poliester ve selloz asetat lifleri hari
tm liflere uygulanabilir)
Kuru deney numunesi soxhelet cihaznda toluen ile en az 6 sifon yapabilecek ekilde 4 saat
sre ile ekstrakte edilir ve kurutulur.
24-Kumalar zerindeki poliretann karlmas: (tm liflere uygulanabilir)
Baz polieranlar dimetil slfoksit veya diklor metan zeltisi ile daha sonra yeni hazrlanm
zcler ile tekrar tekrar numunenin ykanmas ile karlr. Lif karm uygun ise baz
poliretanlar litresinde 50 gram sodyum hidroksit bulunan zeltide kaynatlmak sreti ile
hidroliz edilerek giderilebilir. Bir alternatif yntem ise 1 g numune litresinde 50 g sodyum
hidroksit ve 100 g etanol bulunan zeltinin 100 mlsi ile 50 C ve zerindeki scaklklarda 2
saat sre ile braklarak karlr.
25-Kumalar zerindeki silikonlarn karlmas: (Liflerin byk bir ounluuna
uygulanabilir)
Kuru deney numunesi polietilen bir kap ierisinde 50-60 ml % 40lk hidroflorik asit ihtiva
eden zelti 65 2 Cda yaklak 45 dakika sreyle ileme tabi tutularak karlr. Numune
su ile iyice ykanr, ntralize edilir. Litresinde 2 g sabun bulunan zeltide 60 2 C da
yaklak 1 saat sre ile ileme tabi tutulur ve numune ykanr. (Dikkat: Hidroflorik asit ok
tehlikeli ve buharlar zehirli bir maddedir)
26-Kumalar zerindeki doal kauuk, stiren, butadien, neopren, nitril kauuklar ve bir
ok sentetik kauuklarn karlmas: (Sellloz liflerinin byk ounluuna
uygulanabilir, sentetik liflere uygulanamaz)
Kuru deney numunesi numuneyi nemli lde iiren scak uucu zcye (rnein toluen)
konulur ve tamamen itii zaman tekstil maddesinin temas ettii yzeye kadar materyali
slatarak kauuk tabakasn derhal syrp almak mmkndr. Kalan numune srekli
kartrlarak ktlesinin 50 kat ya da daha fazlas miktarda erimi p-diklor benzende yeterli
hava giriini salamak amac ile geni apl soutucu taklm balon ve tercihan manyetik
kartrc veya scak levha (hot-plate) kullanlarak kaynatlr. Yaklak 45 dakika sonra
mevcut her drt ksm p-diklor benzene bir ksm % 70lik tert- butil hidro peroksit ilave
edilir. Kauuun bozunmas tamamlanncaya kadar kaynatmaya devam edilir. (Bu ilem iin

206

yaklak 2 saatlik bir sreye ihtiya vardr) Balon yaklak 60 C a kadar soutulur. Eit
hacimde toluen ilave edilip szlr ve tekstil maddesi ksm tekrar tekrar lk toluende ykanr.
Nitril kauuunun (akrilonitril-butadien) znme ilemini hzlandrmak iin t-butil hidroksi
peroksitin hacmi kadar nitrotoluen ilavesi gereklidir. (Dikkat: Yukardaki ilemlerde
kullanlan maddeler ok oksitleyicidir ve tekstil maddesinin zellikleri nemli lde
etkilenebilir.

B-KUMALAR ZERNDEK BOYAR MADDELERN IKARILMASI:

Boyar maddelerin giderilmesi ilemine balanlmadan nce hal ve aprelerin daha nce
anlatld gibi giderilmesi gereklidir.
1-Kumalar zerindeki boyar maddelerin indirgeme yolu ile karlmas:
1-a) Ntral indirgeme metodu:
Kuma ya da lifler ierisinde 2 damla amonyak (d: 0.88) ve 0.5 g sodyum bislfit bulunan 10
ml scak damtk su ierisine konulur. Rengin atmas tamamlanncaya kadar yava yava
kaynatlr. Scak su ile iyice ykanr ve kurutulur.
1-b) Kaynar sodyum bislfit metodu:
% 1 orannda sodyum hidroksit ihtiva eden % 5lik sodyum bislfit zeltisi ierisinde
kaynatlan liflerdeki bir ok trdeki boyar madde bu yntem ile karlabilir. En ok
kullanlan bu metot hayvansal lifler ile selloz asetat lifleri iin uygun deildir. karlmas
g olan boyalarda ierisine % 15 orannda butil karbitol katlmas ile iyi sonu alnabilir.
1-c) Sodyum slfoksit-formaldehit (formosul) metodu:
Selloz asetat liflerinden boyalarn sklmesi iin % 2 formosul ve % 0.5 asetik asit ihtiva
eden kaynar zelti ile muamele edilerek salanr.

207

2-Kumalar zerindeki boyar maddelerin ykseltgenme yolu ile karlmas:

2-a) Alkali hipoklorit metodu:
Sellozik lifler sodyum karbonat ile pH 10-11e ayarlanm 0.1 N sodyum hipoklorit
zeltisi ile oda scaklnda ileme sokularak rengi emniyetli bir ekilde giderilebilir.
2-b) Asidik sodyum hipoklorit metodu:
Asetik asit veya slfirik asit ile asitlendirilmi 0.04 N sodyum hipoklorit ile oda scaklnda
ileme sokulan liflerdeki bir ok boyar madde giderilebilir. Bu ilemin sellozik lifleri sratle
bozundurduuna dikkat edilmelidir.
2-c) Sodyum klorit zeltisi:
Seyreltik asetik asit ile pH 5e ayarlanan % 2lik sodyum klorit zeltisinde kaynatlan
liflerin zerindeki anilin siyah ve kkrtl trden boyalarla dier boyalar karlabilir.
zeltiye az miktarda hidrojen peroksit karlarak klordioksidin ayrmas yavalayacandan
daha iyi sonular elde edilir.

3- Kumalar zerindeki boyar maddelerin dier zcler ile karlmas:

3-a) % 20lik piridin metodu:
% 20lik piridin zeltisi ile soxhelet cihaznda ekstrakte edilerek bir ok direkt ve dispers
boyalar kumalardan ve liflerden karlabilir.
3-b) Dimetil formamid metodu:
Dimetil formamid ile soxhelet cihaznda ekstraksiyon yolu ile sellozik liflerdeki azoik
boyalar ile bir ksm kp boyalar karlabilir. (Dikkat: Dimetil formamit ile eker ocak
altnda allmaldr )
3-c) monoklor benzen metodu:
Dispers boyalarn karlmasnda kullanlabilir. Selloz asetat lifleri ile allrken scakln
100 Cn zerine kmamasna dikkat edilmelidir. Soxhelet cihaznda monoklor benzen ile
yaplan ekstraksiyonla poliester liflerindeki bir ok dispers boya karlabilir.
3-d) o-klorfenol metodu:
o-klorfenol ile kaynatlan liflerdeki bir ok kp ve azo boyalar karlabilir. Sellozik lifler
bu ilemden nce 1 dakika kadar % 10luk re zeltisinde kaynatlarak iirilir ise boyann
karlmas kolaylam olur. (Dikkat: o-klorfenol deriye temas ettirmeyiniz)

208

4- Kumalardaki boyar maddelerin asit ve alkaliler ile karlmas:

4-a) %5 lik asetik asit metodu:
% 5lik asetik asit ierisinde kaynatlan yn ve ipek liflerindeki bazik boyalar karlabilir.
4-b) % 1 lik amonyak metodu:
% 1lik amonyak zeltisi ile kaynatlan yn ve ipek liflerindeki asit boyalar karlabilir.

C-TEKSTL ELYAFI ANALZLER

Tekstil elyaflarnn (zellikle pamuk ve keten elyaf karmlarnn) analizlerine ynelik

kullanlan boyar maddeler ve bu boyar maddeler yardmyla uygulanacak boyama
tekniklerinin kullanlmas neticesi elyaflarda oluabilecek renkler aada boyar maddelerin
cinslerine gre ayr ayr belirtilmitir.

C-1-Neocarmin W :
Pikrik asit ihtiva eden ve kullanlmaya hazr kuvvetli bir asit boyar madde zeltisidir. (C : L.
Direct blue ve red asit boyar maddeleri karmdr)
Bu boyar madde elyaf cinsinin tayininde kullanlmaktadr. Testi yaplacak elyaf maddesi
(iplik ya da kumatan sklen iplik ilk nce elyafna ayrlr) Daha sonra alkolle iyice
ykanarak temizlenir. Neocarmin W zeltisinin iinde 5 dakika kmesi iin bekletilir. Daha
sonra musluk suyu ile iyice ykanr ve seyreltik amonyak zeltisi ile emdirilir ve kurumadan
nce tekrar ykanr. Bu neocarmin W ile 5 dakika soukta boyanm eitli elyaflarn
boyandklar renkler verilmitir.
Astetat
Bakr rayonu
Ham ipek
Pimi ipek

: Hafif yeil nansl sar, grimsi sar.

: Koyu saf mavi.
: Mat kirli saf mavi.
: Kahverengimsi sar.

209

Jt
Kazein
Keten
Ham pamuk
Kenevir
Aartlm pamuk
Merserize pamuk
Akrilik
Poliamid
Poliester
PVC
Poliretan
Rami
Viskoz
Yn

: Zeytuni kahverengi.
: Sar yeil.
: Koyu krmzms mavi.
: Kirli ak mavi (krmzya giden).
: Kirli meneke.
: Dolgun krmzms mavi.
: Dolgun krmzms mavi.
: Boyanmaz.
: Yeilimsi sar.
: Boyanmaz, kirlenir.
: Boyanmaz.
: Ak yeil sar.
: Krmz, meneke.
: Ak mor.
: Sar.

C-2-Neocarmin B Testi:
Bu test zellikle pamuk ve ketenin birbirinden ayrlmas iin kullanlr. Neocarmin B testi de
aynen neocarmin W testi gibi ilem uygulanarak yaplr. Bu test sonucunda;
Aartlm pamuk
Keten
Ham pamuk
Merserize pamuk
Bakr rayonu
Ham ipek
Pimi ipek
Jt
Kazein
Kenevir

: Krmz meneke.
: Maviye boyanr.
: Pembeye boyanr.
: Boyanmaz.
: Ak maviye boyanr.
: Koyu pempeye boyanr.
: Pembeye boyanr.
: Zeytuni pembeye boyanr.
: Kahverengiye boyanr.
: Mavimsi pembeye boyanr.

C-3-Shirlastain A Testi:
Bu boyar madde: ngiltere pamuk enstits aratrma birliinin bir rn olup, Sihrley
Development ve Zeneca irketi tarafndan piyasaya srlmektedir. Alnan numune nce eter,
karbontetraklorrr ile muamele edilerek ya alnr, sonra ykanp kurutulur, daha sonra iin
de Shirlastain A maddesi bulunan zeltide oda scaklnda bir dakika bekletilir.Sonra souk
su ile ykanr parmaklar arasnda sklarak suyu giderilir ve renk durumu kontrol edilir.
Gerekirse deney scak shirlastain A ile de tekrarlanabilir. (terilen, orlon, dyrel gibi baz
sentetik lifler kaynama derecesinde renk verdikleri iin). Bu ilem sonunda deiik sentetik
elyaflarn aldklar renkler aada gsterilmitir.
Akrilik
pek
Pimi ipek
Ham jt

: Soukta ok soluk pembe, kaynama derecesinde soluk sar.

: Koyu kahverengi.
: Kahverengimsi portakal.
: Altn sar kahverengi.

210

Aartlm jt
Kaynatlm keten
Tam aartlm keten
Ham kenevir
Aartlm kenevir
Merserize pamuk
Ham pamuk
Kaynatlm pamuk
Poliamid (naylon)
Poliester

: Bronz erguvan.
: Koyu erguvanms gri.
: Viyolet mavi.
: Ketene benzer daha parlak.
: Ketene benzer, daha krmz.
: Erguvan rengi.
: Soluk mor veya eflatun.
: Leylak rengi.
: Krem sar.
: Soukta ok hafif eflatun veya renksiz, kaynama scaklnda
hafif kahverengi.
PVC
: Beyaz
Ham rami
: lavanta rengi
Aartlm rami
: Koyu lavanta.
Dejenere protein (kazein) : Sar portakal.
Viskoz
: Soukta parlak pembe, kaynama scaklnda erguvan.
Yn
: Soukta parlak sar, kaynama scaklnda bakr kahverengi.

C-4-Shirstain E :
Bu boyar madde ile yaplacak ilemlerde shirlastain Ada olduu gibi tekrarlanr. Boyar
madde ile yaplan ilem sonucu elyaflarn ald renkler ise aada verilmitir.
Asetat
Ham ipek
Jt
Kenevir
Keten
Ham pamuk
Merserize pamuk
Aartlm pamuk
Akrilik (acrilan)
Akrilik (orlon)
Poliamid 6
Poliamid 6.6

: Portakal kahverengi.
: Mavi.
: Koyu veya kahverengi grimsi yeil.
: Krmzms gri.
: Gri yeil.
: Mat pembe.
: Renksiz.
: Pembe.
: Zeytin yeili gri.
: Parlak krmz.
: ok koyu kahverengi.
: Ak kahverengi.

211

D- LFLERN TANIMLANMASI METOTLARI

1-Istma ile n ayrma metodu:
1-a) Kk bir lif demeti gerekiyor ise bir pens ile alnarak yavaa bir bekin donuk alevi
zerine (ierisine deil) yaklatrlr ve liflerin kvrlp kvrlmad veya eriyip erimediine
baklr.
1-b) Kk bir lif demeti stlabilen bir levha zerine bir potasyum nitrat kristaline
yaklatrlr. Levha kristaller eriyinceye kadar (337-338 C) stlr, sivri ulu bir ine ile
eilerek liflerin kmrleip kmrlemedii ya da eriyip erimedii kontrol edilir.
1-c) Kk lif demeti donuk alevin ierisine sokulur, liflerin yanp yanmad izlenir ve kan
buharn kokusu izlenir.
2-Liflerde klor ve azot aranmas:
2-a) Klor ve azot bulunmayan lifler:
-

Selloz diasetat
Selloz triasetat
Polivinil alkol
Poliolefinler
Poliesterler

2-b) Klor bulunan fakat azot bulunmayan lifler

212

Klorlanm polivinil klorr

Vinil klorr-vinil asetat kopolimeri
Polivinilklorr
Viniliden klorr-vinil klorr kopolimeri

2-c) Azot bulunan fakat klor bulunmayan lifler

-

Naylon (poliamid)
Lastik
Akrilik

2-d) Hem azot ve hemde klor bulunan lifler

-

Modakrilik

3- Liflerin sl ilemle tanmlama metodu

3-a) Protein esasl lifler:
Fkran bir alevle yanarlar, siyah patlam gibi kolayca toz haline gelebilen bir kalnt
brakrlar. Yanan kl kokusuna benzeyen (kazein kokusu) bir koku yayarlar.

3-b) Selloz esasl lifler:

Kolaylkla yanar ve yandnda yanan kat gibi bir koku karrlar. ok az miktarda kl
brakrlar veya bazen belirgin balk kokusu yayarlar, koyu renkli ve gzenekli bir kalnt
brakrlar.
3-c) Kalsiyum aljinat esasl lifler:
Kolayca yanarlar ve alevden ekildiklerinde kolayca snerler, parldayan bir kalnt brakrlar.
3-d) Cam lifleri:
Berrak sert bir boncuk meydana getirirerek erirler (eer alevde yanarak is braktktan sonra bir
boncuklanma oluyorsa zerinde plastik maddeler svanm veya kaplanm cam lifidir
demektir)
3-e) Asbest lifler:
Aleve tutulduklarnda parldarlar, ancak orijinal eklini korurlar.
3-f) Dk scaklkta eriyen termoplastikler:
Yanarak alevden derler
3-g) Aramid esasl lifler:
213

Zor yanarlar, yanarak alevden derler.

3-h) Florkarbon lifler( teflon):
Yanmazlar
3-i) Kalayla arlatrlm ipek lifleri:
Gzenekli ve alevde parlayan bir kalnt brakrlar.
3-j) Selloz esasl lifler (zeri aprelenmi):
Selloz lifleri gibi kolay yanmazlar ve alev ekilince derhal snerler.
4- Liflerde azot ve klorun tesbiti
4-a) Numunelerde azotun tesbiti:
Kk bir stma tpne birka lif konulur. zerine sodyum karbonat-kalsiyum hidroksit
karm (toz halinde ve eit arlkta hazrlanm) ile rtlr. Sramay nlemek iin tpn
az ksm pamuk veya cam liflerinden yaplm bir tka ile kapatlr. Tp iyice stlr. kan
buharlar slak krmz turnusol kad ile kontrol edilir. Lifte azot var ise oluan amonyaktan
dolay kuvvetli alkali reaksiyon verecektir.
4-b) Numunede klor tesbiti (Billstein deneyi):
Bakr tel bunzen beki alevinde yeil renk grnmeyene kadar stlr. Alevden ekilen bakr
telin scak ucu liflere dedirilerek bazlarnn yapmas salanr ve tekrar aleve tutulur, yeil
rengin grlmesi klorun bulunduunu gsterir.
4-c) Numunede klor ve azotun bulunmamas durumunda tesbiti:
Deney numunesi bir deney tpnde oda scaklnda ve aksi belirmedike her deney
numunesi ile aadaki belirtilen ileme tabi tutulur.
-

Selloz diasetat ve triasetat lifleri ksmi sabunlatrlr ve % 70lik aseton da ve buzlu

(glasiyel) asetik asitte tam bir ileme tabi tutulursa tam olarak znmezler. Bu
durum poliester lifleri ile kartrlmasna yol aabilir. Her hangi bir sabunlamam
tekstil maddesinin znp znmediini anlamak iin ilk iki zcnn kullanld
deney tpne su katlmaldr. Bir keltinin meydana gelmesi diasetat ve triasetatn
varln gsterir. kelti olmamas poliesterin bulunduunu gsterir. Selloz diasetat
ve triasetatn ayrt edilebilmesi iin lifler 20 dakika % 2lik sodyum karbonat zeltisi
ile kaynatlr ve su ile iyice durulanr. % 1 lik direkt has siyah zeltisi (C.I. Direkt
51in % 1lik zeltisi) ile kaynar su banyosunda 5 dakika boyama ilemine braklr.
Souk su ile ykanr. Triasetatta bir deiim olmaz (boyanmaz), diasetat koyu renge
boyanr.

4-d) Polivinil alkol grubu liflerin cinslerinin tesbiti:

214

Deney numunesi 5 N hidroklorik asitle oda scaklnda ileme sokulduunda znyor ise
formaldehit ile sertletirilmi, eer znmyor ise benzaldehit ile sertletirilmi polivinil
alkol lifi olduu anlalr. Numune % 30luk slfrik asitte zlr ve formaldehit aranr.
Formaldehit ile sertletirilmi olann pozitif, benzaldehit ile sertletirilmi olann negatif
sonu vermesi ile ayrm ilemi yaplr. (Not: Her iki lifte slfrik asitte zndrldkten
sonra iyot zeltisi ile koyu mavi bir renk verir, benzaldehit ile sertletirilmi lifler 5N
hidroklorik asitte 65Cde znr) (Formaldehit aranmas: Numune 1 g/ltlik sodyum
karbonatta 60 C de 2 dakika ykanr, alkalanr, kurutulur. Bu ykam numune 3 dakika 0.1
N hidroklorik asitte kaynatlarak asit ekstrakt elde edilir. Soutulup szldkten sonra bu
ekstraktn 1 mililitresine 3 mililitre deriik slfrik asit, 1 mililitre kromotropik asit zeltisi
(% 2lik) eklenir ve 60 C de 10 dakika ileme sokulur. Formaldehit var ise koyu krmz
meneke rengi oluur.
4-e) Poliolefin grubu liflerin cinslerinin tayini:
-

Yksek basnta polimerize olmu polietilen liflerinin younluu d:0.92 g/cm ve

erime noktas 108 Cdir.
Dk basnta polimerize edilmi polietilen liflerinin younluu d:0.95 g/cm ve
erime noktas 133Cdir
Polipropilen liflerin younluu d: 0.90 g/cm ve erime noktas 160-165 Cdir.

Polipropilen lifleri: % 1lik polipropilen krmzs (A1) RPM zeltisine konulur. Kaynar
dereceye kadar stlr ve 2 dakika hafife kaynatldktan sonra iyice ykanr ve kurutulur,
deney numunesinin orta koyulukta krmz renge boyanmas lifin nikel ile modifiye edildiini
gsterir. Eer lifte nikel yoksa numune sar renge boyanr.
5- Liflerin younluklarnn llmesi:
Ksilende kaynatlan deney numunesi bir pesle alnarak hemen younluk dereceleme tpne
braklr. Yaklak 30 dakika sonra lifler nihai denge konumuna gelecektir. Bu konum
younluklar belirlenmi cam yzclerin konumlar ile karlatrlarak lifin younluu
bulunur. Deneyden sonra bir cam ubua taklan tel kafes ile numuneler tpten alnr.
Younluk dereceleri sabit olmayp zamanla deitiinden zaman zaman yeniden kalibre
edilmeli veya gerekiyorsa yeniden hazrlanmaldr.
Baz liflerin younluklar aada verilmitir.
-Asetatlar:
-Diasetat( dicel ) : 1.33
-Diasetat( fenol ve sabun ile parlatlm ) : 1,18
-Triasetat( tricel ) : 1.30
Akrilikler:
-Orlon

1.14-1.17

215

-Courteller

1.14-1.18

-Zefran

1.15

-Akrilan

1.17

-Velikran

1.19

Klorolifler:
-PVC(isovyl)

1.38

-Modifiye PVC

1.40

-Klorlanm PVC

1.54

-Polivinil klorr(saran,visan) 1.70

-fiberglas, duraglas

2.50

Modakrilikler:
-Dynel

1.31

-Teklan

1.34

-Verel

1.37

Naylonlar:
-Naylon 11 ( rilsel )

1.10

-Naylon 6 ( perlon )

1.13

-Naylon 6.6 ( brinaylon )

1.14

-Nomex

1.38

Poliesterler:
-Kodel

1.22

-Terilen,vycrron

1.38

Poliolefinler:
-Polipropilen(ulstron)

0.90

-Polietilen(dk younluk) 0.92

(ourlene)
-Polietilen(yksek youn.)

0.95

(ourlene X3)
Poliretan elastomerleri:
-Enkawing, liycra, sarlano

1.10

216

Sellozlar:
-Kupra

1.52

-Vizkoz

1.52

Rejenere protein lifleri:

Vinal( merinova )

1.29

Vizkoz ( kuralon )

1.30

Doal lifler:
-Tavan

0.90

-Ankara tavan

1.10

-Yn

1.31

-Ham ipek

1.33

-Arlatrlm ipek

1.60

-Pamuk( ykanm )

1.55

-Pamuk ( merserize )

1.54

-Keten

1.50

-Kendir

1.50

-Jt

1.50

-Rami

1.55

eitli lifler:
-Kalsiyum aljinat

1.72

-Asbest

2.10-2.80

Teflon

2.30

Younluk dereceleme tplerinin hazrlanmas:

600 ml kapasiteli bir tp ierisine 50 ml kuru pentaklor etan (d: 1.7) konur. Sonra 90/10,
80/20, 70/30, 60/40, 30/70, 20/80, 10/90 eklinde azalan miktarlarda pektaklor etan ihtiva
eden kuru pentaklor etan- kuru ksilen (d: 0.91) ilave edilir. En sttede 50 ml kuru ksilen
konulur. Bir iki gn bekletildiinde younluk dereceleri kesin izgilerle ayrlr. Bu younluk
dereceleri 2-3 mm apnda 0.9-1.7 gr/ cm younluunda cam yzclerle kalibre edilir. Cam
yzclerinin younluu iinde asl kald svnn younluu olarak tesbit edilir.
6-Numunede klorun bulunmas ve azotun bulunmamas durumu (klorolifler) :

217

Deney numunesi bir deney tpnde ve aksi belirtilmiyorsa her deney yeni bir deney numunesi
ile aada belirtilen solventler ve deney scaklklarnda ileme tabi tutulur.
-

Klorlanm polivinil klorr (klorolif) ; teknik ksilenle oda scaklnda zlr

Vinil klorr ve vinil asetat kopolimerleri (klorolif); kloroformda oda scaklnda
zlr
Polivinil klorr (klorolif); tetrahidro furanda oda scaklnda zlr
Viniliden klorr ve polivinil korr kopolimeri ; kaynayan teknik ksilende zlr
Klorlanm polivinil klorr; morfoline batrldnda zeltiyi krmzms bir
kahverengine dndrerek zlr
Vinil klorr ve vinil asetat kopolimeri ve polivinil klorr; morfolinden etkilenmez
Viniliden klorr ve polivinil klorr kopolimeri; morfoline batrldnda rengi yavaa
koyular ve zeltinin rengi hemen hemen siyaha dner

7- Numunede klorun bulunmamas ve azotun bulunmas durumu:

7-a) Deney numunesinin genel grnmne ve davranna baklarak lif cinslerinin
belirlenmesi:
-

Naylon (poliamid); m-krezolde oda scaklnda znr

Akrilik elyaflar; m-krezolde oda scaklnda znmez, ancak kaynayan dimetil
formamidde znr
- Aramid elyaflar; hem m-krezolde oda scaklnda hemde kaynayan dimetil
formamidde znmezler
7-b) Bir lifin naylon (poliamid) veya akrilik olup olmadnn belirlenmesi:
-

Lif zelti oran 1/500 olacak ekilde lifler oda scaklnda zeltiye konulur, ara sra
yavaa kartrlr. Lifler 5 dakikalk bir srede znmez ise znmez olarak
nitelenir
Naylon 6,6 ; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znr, mikroskop altndaki
enine kesit grnts yuvarlaktr.
Naylon 6,6 ; 4.4 N hidroklorik asitte oda scaklnda znmez, ancak 5 N
hidroklorik asitte oda scaklnda znr. Enine kesit grnm yuvarlak veya
lupludur.
Naylon 11; 4.4 N hidroklorik asitte ve 5 N hidroklorik asitte ve meta-krozelde
znmez, enine kesit grnm yer fstna benzer.

8- Poliretan ve kauuk liflerin tannmas:

Poliretan veya kauuk liflerin tannmas ; poliretan ve kauuk lifleri baka liflerle bir arada
elle ayrldktan sonra tututurulur, kauuk lifleri kendilerine has kokularndan , poliretan
lifleri ise parlak alevde yanmalarndan tannr.
-

Liycra (poliretan): Kaynayan dimetil formamidde znr, ancak kaynayan % 10

luk sodyum hidroksitte (30 dakika) znmez, enine kesit grnm bzlm yer
fst grnmndedir.

Enkaswing: Kaynayan dimetil formamidde znmez ancak kaynayan % 10 luk

sodyum hidroksitte (30 dakika) znr.

218

9- Numunede klor ve azotun bulunmas durum:

Bu durumda lif cinsi modakriliktir ve aadaki ekilde tanmlanr.
-

Dynel 150, 180 ve 197 : Nitrometanda (2 dakika) ve asetonda 35 C de (5 dakika)

znr.

Teklan lifleri: Nitro metanda (2 dakika) znr, ancak asetonda 35 C de (5 dakika)

znmez. Her iki gruptakilerde butirolaktonda znr.

Verel Tip A ve F : Butirolaktonda (2 dakika) znr, nitro metanda (2 dakika) ve

asetonda 35 C de (5 dakika) znmez.

Crylon PCM : Her zcde de znmez.

10- Protein grubu liflerin tannmas:

Protein grubunda yer alan lifler ; Yn, lama yn, deve yn, tiftik, kamir, kei kl, tavan
kl, at kl, sr kl, ham bombyx ipei, tussah ipei, rejenere protein lifleri (morinova), sv
parafinde uzunlamasna veya kesitte mikroskop altnda incelenerek tesbit edilirler.
-

Tabi ipek (bombyx ipei); 10 gram susuz kalsiyum klorrn 100 ml % 90 lk formik
asit ierisindeki zeltisinde zlr.

Tussah ipei; Deriik slfrik asit ierisinde zlr

Merinova; 1 gram ham tripsin (teknik) 100 ml damtk suda zlr. 0.3 g sodyum
bikarbonat konularak pH 8.2 ye ayarlanr. Lifler 15 dakika % 0.2 lik slfrik asitte
kaynatlarak iyice ykanr. Tripsin zeltisi 40 C a stlr ve lif - zelti oran 1/500
olacak ekilde lifler zelti ierisine konulur. Scaklk 30 dakika 40 Cda tutulur.
Merinova 30 dakikada zlr. Yn, kl, ipek ve protein olmayan lifler znmezler.

Yn ve kl; Kalsiyum klorr-formik asit zeltisi, deriik slfrik asit zeltisi ve

tripsin zeltisinin hi birinde znmez.

Numune oda scaklnda alkali kurun asetat zeltisi (doymu kurun asetat
zeltisinde kelek znnceye kadar deriik sodyum hidroksit zeltisi ilave
edilerek hazrlanr. Kullanlrken dibe ken kelein zerinden berrak zelti
aktarlr) ile ileme sokulur. Souk suda iyice ykanarak seyreltik hidroklorik asit ile
ntralize edilir. Tekrar ykanarak kurutulur. Yn ve kl koyu kahverengi renge
boyanrken dier lifler boyanmaz.

219

Numune scak millons belirtecinde (2 g civa, 2 ml deriik nitrik asitte zlerek

hazrlanr. 2ml su eklendiinde bir bulanklk olursa berraklancaya kadar bir ka
damla deriik nitrik asit damlatlarak kartrlr. Bu zelti hava almayan bir iede
birka ay dayanabilir) 2 dakika beklenir. Serizini sklm bombyx ipei krmzya,
merivona ve tm rejenere protein lifleri kahverengi renge boyanr.

11-Selloz grubu liflerin tannmas:

Selloz grubu lifler sv parafin veya suda uzunlamasna ve kesitte mikroskop altnda
incelenerek belirlenir.
-

Pamuk numunelerinin merserizasyon derecesi ok deiebilir. Bir ok merserize

pamuk numuneleri gerek imi ve gerekse imemi tipte lifleri ihtiva edebilir.

Souk slfrik asit ile organdi terbiyesi verilmi pamukta da kvrmlar kaybolur ve lif
ier, merserize pamuktan ayrmak iin aadaki onaylayc deneyler uygulanr.

Numune % 18 lik sodyum hidroksit zeltisi ile iirilir, ykanr ve doymu kongo
krmzs (C.I Direkt red 28 in doymu zeltisi ) zeltisinde 10 dakika boyanr. %
18 lik sodyum hidroksit zeltisine konularak mikroskop altnda muayene edilir. Bu
durumda merserize pamuk lifleri ok ak pembe renge boyanr ve yapmazlar.
Organdiler ise parlak krmz renge boyanrlar ve lifler bir miktar yapr.

12-Kuruma bkme deneyi:

Ya keten lifi bir ucundan tutularak serbest ucu gzlemci ynne kurumaya braklr ise saat
ibresi ynnde dner, Kendir lifi ayn artlarda ters yne dner. (ayn ilem merserize grm
keten ve kenevir liflerinde de baarl bir ekilde uygulanabilir)
-

Lif demetleri nce birka dakika suda braklr ve cmbzla alnarak scak levha
zerinde kurumada, bklmenin durmasna kadar beklenilmelidir ve kuruma srasnda
bklme izlenir. Bu deneyde pamuk lifleri normal olarak ters ynde bklr. Rami ve
srgan otu lifleri ketendeki gibi ayn ynde de kuruma bkm verir. Dier liflerin
ou kendirle ayn ynde kvrlr.

13-Billighame deneyi:
Numune metilen klorrde ykanarak ya giderilir ve kurutulur. % 5 lik nitrik asitte (5.5 ml
nitrik asitte (d: 1.4) 92.3 ml suya ilave edilerek hazrlanr ) 5-10 dakika kaynatlr, ykanarak
asit giderilir, souk 0.025 N sodyum hipokloritte 10 dakika bekletilir ve daha sonra kurutulur.
Abaka (manila kendiri) portakal rengi, sisal ve dier yaprak lifleri ak sar bir renk alrlar.
14-lem grm rejenere sellozik liflerin ayrlmas ve tannmas:
-

re veya triazon reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyi ile krmz renk verir. Pikrik asit ile kelek olumaz

220

Halkal re reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol

deneyinde portakal renginden sarya kadar renk elde edilir. Pikrik asitle kelek
olumaz.
Melamin reinesi uygulanm ise; soda-kire deneyinde azot bulunur. Furfurol
deneyinde sar renk elde edilir ve pikrik asit deneyinde sar ve ok kelek oluur.
Formaldehit reinesi uygulanm ise soda-kire deneyinde azot tesbit edilemez,
kromotropik asit deneyinde koyu krmz-meneke renk elde edilir.
Glioksal uygulanm ise soda-kire deneyinde azot tesbit edilemez, kromatografik asit
deneyinde renksiz bir ortam oluur.

15- Soda-kire deneyi:

Kk bir yakma tpndeki liflerin zeri soda-kire (sodyum karbonat-kalsiyum hidroksitin
toz haline getirilmi eit arlktaki karm) ile kaplanr. Sramay nlemek iin tpn
azna pamuk veya cam kapak konur. Tpn kuvvetli alevde stlarak kan buhar slak bir
krmz turnusol kad ile temas ettirildiinde buharn oluan amonyak nedeni ile kuvvetli bir
alkali reaksiyonu vermesinden liflerde azot bulunduu anlalr.

16- Furfurol deneyi:

Yaklak 0.1 g deney numunesi 5 ml furfurol zeltisi ile (20 ml aseton, 20 ml su, 10 ml
deriik hidroklorik asit ve 1 ml yeni damtlm furfurol kartrlarak hazrlanr) 5 dakika
kaynatlr, re veya triazon reinesi varsa krmz renk, dier reinelerle portakaldan sarya
kadar renk oluur.
17- Pikrik asit deneyi:
Apreli lifin 3 dakika 0.1 N hidroklorik asitte kaynatlarak elde edilmi ekstrakt szlr. Buna
bir ka damla doymu pikrik asit zeltisi eklenir. Youn bir sar kelek melaminin varln
iaret eder. Dier reineler hidroliz olurlar ve kmezler.
18- Kalsiyum aljinat liflerinin onaylayc tanmlama metotlar:
-

Bri tutam lif alnr ve karbon tetraklorr (d: 1.6) ierisine konur. Lifler kalsiyum
aljinat ise batar (d: 1.7)

% 2 lik sodyum hidroksit ile kaynatldnda kalsiyum aljinat parlak sar renge dner.

Arlnn 10 kat % 3 lk sodyum karbonat ierisinde lk hale gelinceye kadar

stlr. zelti szlr, kk bir hacme kadar suyu uurulup deriik hale getirilir ve
slfrik asit ile asitlendirilir. Kalsiyum aljinat erir ve asitlendirildiinde renksiz jel
halinde aljinik asit ker.
221

Orto-nitrobenzaldehit deneyi: Bir para szge kad o-nitro benzaldehitin 2 N

sodyum hidroksitteki doymu zeltisinde (her seferinde yeni zelti hazrlanr,
zelti dayankl deildir) slatlarak deney kad hazrlanr. Dikey durumdaki kk
bir yakma tpnn dibinde deney numunesi yavaa piroliz edilir. kan buharla taze
slatlm deney kad paras ile temas ettirilir. Kalsiyum aljinat liflerinin varlnda
deney kad maviye boyanr.

19- Cam liflerinin kimyasal yaps:

Cam lifi

SiO2%, Al2O3%, CaO%, Mg%, B2O3%, Alkali%, ZrO2%, TiO2%, PbO %

E-Tipi cam 54

15

16

10

14

14

60

15

34

60

65

25

10

(dk alkali)
Soda-kire 65
(borosilikat)

A-Tipi cam 73
(yksek alkali)
Kiresiz
Borosilikat
Kurun
Cam
Yksek
scakla
dayankl cam

20-Liflerin mikroskop altnda incelenmesi:

Lifler mikroskop cam ile lameli arasna kuru olarak yerletirilir, mikroskop odaklanr, zc
damalatlarak lifler incelenir ve znp znmediklerine baklr, bu ilemde lamelin
altndaki liflerin znmesi daha yava olabileceinden baz zclerin krlma indislerinin
lifinkine yakn olmas nedeni ile lifin grnmeyebilecei hususuna dikkat edilmelidir. pheli
bir durum halinde lifler nceden boyanmaldr.

222

21- Deney raporu:

Deney raporunda en az aadaki bilgiler bulunmaldr.
-

Deneylerin yapld laboratuvarn, deneyi yapann ve/veya raporu imzalan yetkilinin

adlar , grevleri ve meslekleri

Deney tarihi

Numunenin tantlmas

Deneyde uygulanan stendartlarn numaralar

Deney sonularn deitirebilecek etkenlerin sakncalarn nlemek zere alnan

tedbirler

Uygulanan deney metodunda belirlenemeyen veya zorunlu grlmeyen fakat deneyde

yer alm olan ilemler

Rapor tarihi ve rapor numaras

22-Lif olmayan maddelerin giderilmesinde uygulanacak prosedr:

Havada kurutulmu laboratuvar deney numunesi soxhelet cihaznda petrol eteri ile saatte
6 sifon yapacak ekilde 1 saat sre ile ekstrakte edilir. Numunedeki petrol eteri uurulur ve
souk damtk suda 1 saat bekletilir, daha sonra 65 5 Cdeki damtk suda 1 saat daha
bekletilir. Suda bekletme ilemlerinde 1 g numune iin 100 ml su kullanlmal ve banyo
zaman zaman kartrlmaldr. Numunenin fazla suyu, skma, emme veya santrifjleme
usulleri ile giderildikten sonra havada kurutulur. Bir ok durumlarda petrol eteri ve su ile
uygulanan bu ilemler lif olmayan maddelerin giderilmesi iin yeterlidir. Jt ve koko gibi bir
ksm beyazlatlmam doal bitkisel liflerdeki lif olmayan maddeler ile tekstil malzemelerine
su geirmezlik, yanmazlk vb. zellikleri kazndrmak iin uygulanan hal ve apre maddeleri
petrol eteri ve su ile tam olarak giderilemez. Bu durumlarda aada belirtilen yntemler
uygulanarak lif omayan maddelerin giderilmesi yntemleri uygulanr. (Not: Lif karmlarnda
iletme safhalarnda kolaylk salamak amac ile ve daha az oranda da bitmi mamullere iyi
kullanm zellikleri vermek amac ile ilave edilmi ya, mum ve reine gibi apre maddeleri
bulunur. Tuz ve dier suda znen maddelerde bulunabilir. Tm bu maddeler ya ksmen
yada tamamen uygulanan analiz metodunda kullanlan reaktifte znebilir ve bylece
znen lif gibi hesaba girer. Baz hallerde de bu apre maddelerinin ve istisna olarak baz
boyalar reaktifin znr madde zerindeki etkisini azaltabilir. Bu hatalarn nlenebilmesi
iin tm bu lif olmayan maddelerin analizden nce giderilmesi gerekir. Bu tr maddeler
giderilmiyor ise analiz metodlar uygulanamaz.)

23- Asetat ve belirli lif karmlarnn ayrlmas: (Aseton metodu)

Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri asetonda zlr, kalnt toplanr, ykanr
( aseton 55-56 Cda damtlm ) ve tartlr.

223

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml yeni damtlm asetondan ilave
edilir. Erlen alkalanr ve 30 dakika oda scaklnda braklr, sonra sv daras alnm cam
szme korzesinde szlr. Bu ilem asetonda 15er dakika bekletilerek 2 kez daha tekrar
edilir. (tamam 3 ekstraksiyon) Asetondaki ilem sresi toplam 1 saat olmaldr. Kalnt
szme krozesi ierisine aseton ile ykanlarak alnr ve kroze vakum sistemine balanr. Kroze
yeniden aseton ile doldurulur ve kendi kendine szlmeye braklr. Sonra kroze ve vakum
uygulanarak szlr ve sonunda kalnt ile birlikte kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm
farkndan asetat liflerinin miktar bulunur.
24- Belirli protein lifleri ile protein olmayan belirli dier lif karmlarnn ayrlmas:
(sodyum-hipoklorit metodu)
- Bu metot yn, kimyasal ilem grm yn, ham ve tutkal (serizin) sklm ipek, ham ve
beyaz tussah ipei, tiftik, kamir, kazein esasl rejenere protein lifleri ile pamuk, kupro,
vizkoz, modal, akrilik, klorolifleri, poliamid, poliester ve cam lifleri karmlarna uygulanr.
- Bu ilemde kuru ktlesi bilinen karmdaki protein lifleri, alkali sodyum hipoklorit
zeltisinde zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur ve tartlr, aradaki farktan protein
liflerinin yzdesi bulunur.
lem:
250 mllik bir behere 1 gram numune tartlr. erisine hzla kartrarak sodyum hipoklorit
zeltisinden (% 5lik) ilave edilir. Ara sra yine kartrarak 30 dakika beklenilir. Beherin
ierisindekiler daras alnm szme krozesinden szlr ve beherdeki kalnt lifler biraz
hipoklorit zeltisi ile ykanarak cam szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak
szlr ve kalnt arka arkaya su, seyreltik asetik asit (5 ml buzlu asetik asitin su ile litreye
tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) ve tekrar su ile ykanr, her ykamadan sonra szlr
(her ykama ilemi sonunda kendi arl ile szlme tamamlandktan sonra uygulanarak
szlr). Son olarak krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve
tartlr, tartm farkndan protein liflerin yzdesi bulunur.

25- Viskoz veya kupro ve modal lifleri ile pamuk liflerinin ayrlmas (sodyum inkat
metodu):
- Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro ve modal liflerinin
ham, ykanm veya aartlm pamukla ikili karmlarna uygulanr.
- Sodyum inkat zeltisi: 180 g NaOH , 180-200 ml suda zlr. Bu zeltiye mekanik
kartrc ile kartrarak azar azar miktarda 80 g inko oksit (analitik saflkta) ilave edilir ve
ayn zamanda tedricen stlr, zelti berrak veya hafif bulank oluncaya kadar kaynatmaya
devam edilir. 20 ml su ilave edilerek iyice kartrlr ve oda scaklna kadar soutularak
dereceli bir kapta su ile 500 mlye tamamlanr. Kullanlmadan nce delik bykl
40-90 m olan cam szme krozesinden szlr. Bu zeltinin ierisine 2 hacim su ilave
edilerek seyreltik zeltisi hazrlanr.
- Deriik amonyak zeltisi: (200 ml NH3 n su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanr)

224

Seyreltik asetik asit zeltisi : (50 ml glasiyel asetik asitin su ile litreye tamamlanmas
ile hazrlanr)

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 150 ml seyreltik sodyum inkat zeltisi
ilave edilip erlenin kapa kapatlr ve mekanik alkalayc ile iddetlice 20 dakika alkalanr.
Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum uygulanarak szlr, kalnt pensle
alnarak tekrar erlene yerletirilir ve 100 ml seyreltik amonyak zeltisi ilave edilerek 5
dakika mekanik alkalayc ile alkalanr. Erlenin ierisindekiler daras bilinen ayn cam
szme krozesine aktarlr ve szlr. Erlende kalan lifler de su ile ykanarak szme krozesine
alnr ve szlr, szme krozesindeki kalnt nce 100 ml seyreltik asetik asit zeltisi ile ve
daha sonra su ile ykanr (her ykama ileminde kendi arl ile szme tamamlanmadan
vakum uygulanmaz). Son olarak vakum tatbik edilerek szme ilemi tamamlanr, szme
krozesi kurutulur, soutulur ve tartlr. Tartm farkndan vizkoz veya kupro ve modal liflerin
tesbiti yaplr.

26- Viskoz ve belirli kupro veya modal lifleri ile pamuk lifleri karmnn ayrlmas
(formik asit-inko klorr metodu)
-Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra viskoz veya kupro (bakr ipei) ve modal
lifleri ile ham ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kasarlanm pamukla ikili karmlarna
uygulanr.
-Formok asit-inko klorr zeltisi: erisinde 20 g susuz inko klorr ve 60 g susuz veya
edeer miktarda % 85-85 mllik formik asit bulunan bir karm su ile 100 grama tamamlanr
(Not: Bu zeltinin zararl etkilerinden korunmak iin gerekli tedbirler alnmaldr)
lem:
40 Cye stlm 250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve 40 Cye stlm formik asitinko klorr zeltisinden 100 ml ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr ve alkalanr, erlen ve
ierisindekiler 40 Cda 2 saat bekletilir, bu srada 45 dakikakalk ara ile 2 kez alkalanr.
Erlenin ierisindekiler daras bilinen szme krozesinden szlr ve erlende kalan lifler
sznt ile ykanarak krozeye alnr. 20 ml formik asit - inko klorr zeltisi ile bir kez daha
alkalanr, kroze ve kalnt nce 40 Cda su ile sonra 100 ml souk amonyak zeltisi ile
(200 ml deriik amonyan su ile litreye tamamlanmas ile hazrlanan zeltisi) 10 dakika ve
en sonunda souk su ile iyice alkalanr. Vakum uygulanarak szlr, korze ve kalnt
kurutulur, soutulur ve tartlr.
27- Naylon 6 veya Naylon 6,6 ve belirli dier liflerin ayrlmas: (% 80lik formik asit
metodu)
-

Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra naylon 6 veya naylon 6,6 liflerinin
pamuk, vizkoz, kupro, modal, poliester, polipropilen, klorolif, akrilik veya cam lifleri ile
ikili karmlarna uygulanr.

225

% 80lik formik asit zeltisi : (780 ml formik asitten, d:1,22 alnr ve su ile litreye
tamamlanr.)

lem:
250 mllik erlene 1 gram numune tartlr ve zerine 100 ml formik asit zeltisinden
( % 80 lik) konulur, kapa kapatlr. Erlen alkalanarak numunenin slanmas salanr ve
ara sra alkalanmak sureti ile 15 dakika bekletilir. Erlenin ierisindekiler daras alnm
szme krozesinden szlr ve erlende kalabilen lifler, erlen biraz daha formik asit zeltisi ile
ykanmak sureti ile krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr ve szgeteki kalnt
sras ile nce formik asit zeltisi ile daha sonra scak su ile, amonyak zeltisi ile ve en son
olarak souk su ile ykanr. Her ykamadan sonra krozeye vakum uygulanarak szlr (her
ykama suyu kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son olarak krozeye
vakum uygulanarak szlr, kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.

28- Asetat ve triasetat lif karmlarnn ayrlmas: (% 70 aseton metodu)

-

Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri sulu asetonla zlr, kalnt toplanr,
ykanr, szlr, kurutulur, tartlr ve ktlesi dzeltilip kuru ktle esasna gre yzde
olarak belirtilir, triasetat lifleri yzdesi aradaki farktan bulunur

Aseton ( % 70 li) zeltisi. 700 ml aseton su ile litreye tamamlanarak hazrlanr.

lem:
250 mllik bir erlene 1 g numune tartlr, zerine 80 ml sulu aseton zeltisi ilave edilir. Erlen
1 saat sreyle mekanik alkalayc da alkalanr, zelti daras bilinen szme krozesine
aktarlarak szlr. Erlendeki kalntya 60 ml daha sulu aseton zeltisi konulur, el ile
alkalanr ve sv ayn krozeye aktarlarak szlr. Bu ilem iki kez daha tekrarlanr. Son
olarak kroze sulu aseton ile ykanr ve vakum uygulanarak szlr, kroze yeniden sulu
asetonla doldurulur ve kendi kendine szlmesi beklenilip sonunda vakum uygulanarak
szme ilemi tamamlanr, kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
29- Asetat ve triasetat lif karmlarnn ayrlmas: (Benzil alkol metodu)
-

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ve triasetat lif karmlarna
uygulanr.

Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat lifleri benzil alkolde zlr, kalnt toplanr,
ykanr, kurutulur, tartlr. Ktlesi dzeltilir ve kuru ktle esasna gre yzde olarak
belirtilir. (asetat yzdesi aradaki farktan bulunur)

226

lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml benzil alkol ilave edilir ve
kapa kapatlarak 52 2 C deki su banyosuna balanm bir alkalayc ile 20 dakika
alkalanr. zelti daras belli szme krozesinden szlr ve bu ilem 3 kez daha tekrarlanr.
Sv ve kalnt, ayn szme krozesine boaltlr ve erlende kalabilen lifler yeniden 52 2
Cdeki benzil alkol ile ykanarak tekrar krozeye alnr ve vakumla szlr. Sonra lifler bir
erlene alnr, dietil eterle durulanr ve kuvvetle alkalanr, ayn szme krozesinden szlr. Bu
durulama ilemi 3 kez tekrarlanr, kalnt ayn szme krozesine aktarlr ve vakumla szlr,
szme krozesi ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
30- Triasetat ve belirli dier liflerin ayrlmas (Diklor metan metodu):
-

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra triasetat lifleri ile yn, rejenere protein,
pamuk ( ykanm, kaynatlm, piirilmi veya kaarlanm ), viskoz, kupro, modal,
poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin ikili karmlarna uygulanr.

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml diklor metan (metilen klorr)
ilave edilir. Erlenin kapa kapatlr, numunenin stlmas iin alkalanr ve 10ar dakika
aralklarla alkalanarak 30 dakika beklenilir. zelti daras belli szme krozesinden szlr.
Erlendeki kalnt zerine 60 ml diklor metan katlr, elle alkalanr ve ierisindekiler, szme
krozesinden szlr, erlen biraz daha diklor metan ile alkalanarak kalnt lifler krozeye
aktarlr, kroze vakum uygulanarak szlr, tekrar diklor metan ile doldurulur ve kendi
kendine szlmeye braklr, krozeye vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
31- Sellozik ve poliester lif karmlarnn ayrlmas (% 75lik slfrik asit metodu):
Bu metot lif olmayan maddeler giderildikten sonra doal ve rejenere sellozik lifler, poliester
lif karmlarna uygulanr.
-

Kuru ktlesi bilinen karmdaki sellozik lifler % 75 lik slfrik asitte zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve karmn kuru ktlesi esasna gre yzde olarak
belirtilir. Sellozik ksm yzdesi aradaki farktan bulunur.

Slfrik asit zeltisi (% 75 lik) : 700 ml deriik slfrik asit (d:1.84) 350 ml suya yava
yava dikkatle ve soutarak katlr. zelti oda scaklna soutulur ve 1000 mllik bir
ll balona aktarlr ve su ile litreye tamamlanr.

Seyreltik amonyak zeltisi: 80 ml deriik amonyak zeltisi (d:0.88) su ile litreye

tamamlanr.

227

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 250 ml slfrik asit zeltisi ( % 75 lik)
katlr ve cam kapak kapatlr ve erlen dikkatle kartrlarak numunenin slanmas salanr.
Erlen 10ar dakika aralklarla ve ierisindekiler dikkatle alkalanarak 50 5 Cda 1 saat
tutulur. Erlendekiler daras bilinen cam szme krozesinden vakum ile szlr ve kalnt lifler
biraz slfrik asit ile ykanarak szme krozesine aktarlr. Krozeye vakum uygulanarak
szlr ve szge zerindeki kalnt olan kroze bir miktar slfrik asit ile doldurularak bir kez
daha ykanr, kroze kendi kendine szlmeden veya 1 dakika beklenmeden vakum
uygulanmamaldr. Sonra kalnt bir ka kez souk su ile 3 kezde seyreltik amonyak zeltisi
ile sonrada souk su ile iyice ykanr. Kroze her ykamadan sonra szlr (her ykama
zeltisi kendi kendine szlmeden vakum uygulanmamaldr). Son olarak kroze vakum
uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.

32- Akrilik, belirli modakrilik ve klorolifler ile belirli dier lif karmlarnn ayrlmas
(Dimetil formamid metodu):
-

Kuru ktlesi bilinen karmdaki akrilik, modakrilik veya klorolifler dimetil formamid ile
90-95Cda zlr. Kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekiyorsa ktlesi
dzeltilerek karmn kuru arl esasna gre yzde olarak belirtilir.

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra akrilik, modakrilik ve belirli

klorolifler, hayvansal lifler, pamuk, vizkoz, kupro, modal, poliamid, poliester veya cam
lifleri ile karmlarna uygulanr.

Dimetil formamid: (kaynama noktas 152-154 C)

(Dikkat: Dimetil formamid ok zehirli bir reaktif olduundan eker ocak altnda
allmaldr)
lem:
250 mllik cam kapakl erlene 1 gram numune tartlr. zerine 80 ml dimetil formamid ilave
edilir ve cam kapak kapatlr. Erlen numunesinin slatlmas iin alkalanr ve stlarak 1 saat
90-95 Cda bekletilir. Erlen ve ierisindekiler bu sre ierisinde 5 kez yavaa alkalanr.
zelti daras belli szme krozesinden szlr, lifler erlende braklr. Erlene 60 ml dimetil
formamid daha konulur ve stlarak 30 dakkika 90-95 C da bekletilir. Bu sre ierisinde
erlen ve ierisindekiler 2 defa dikkatli bir ekilde alkalanr, sonra szme krozesinden vakum
uygulanarak szlr. Erlen su ile ykanarak kalnt lifler krozeye aktarlr ve kroze vakum
uygulanarak szlr. Kalnt ve kroze 2 defa su ile doldurulur ykanr. Kendi kendine
szldkten sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kalntda poliamid ve
poliester varsa kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr. Kalntda hayvansal lif, pamuk,
vizkoz, kupro veya modal lif varsa bunlar bir pensle erlene aktarlr. 160 ml su ilave edilir ve
erlen belirli aralklarla kuvvetlice alkalanarak 5 dakika oda scaklnda bekletilir, erlendeki

228

su aktarldktan sonra krozeden szlr ve ykama ilemi 3 kez daha tekrarlanr. Son
ykamadan sonra erlenin ierisindekiler ayn krozeden vakum uygulanarak szlr. Bol su ile
ykanarak kalnt lifler varsa krozeye aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr. Kroze ve
kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
Baz liflere ait dzeltme faktrleri:
pek:

1.00

Naylon 6, naylon 6,6:

1.01

Yn:

1.01

Poliester:

1.02

Vizkoz, kupro, modal:

1.01

Ykanm,kaynatlm,

1.01

piirilmi, kasarl pamuk

33- Belirli kloroliflerle belirli dier liflerin karmlarnn ayrlmas (Karbon slfr /
aseton metodu):

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra, sonradan klorlanm veya

klorlanmam belirli kloroliflere, yn, pamuk, viskoz, kupro, modal, poliamid, poliester,
akrilik ve cam lifleri karmlarna uygulanr. (yn miktar % 25i naylon 6 veya naylon
6,6 miktar % 25i geer ise bu metot uygulanmaz.)

Kuru ktlesi bilinen karmdaki klorolifler karbon slfr ve asetonun azeotropik

karmnda zlr, kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekirse ktlesi
dzeltilir ve karmn kuru ktlesi esasna gre yzde olarak belirtilir.

Karbon slfr ve asetonun azeotropik karm (555 ml karbon slfr, 455 ml aseton)

Etil alkol (% 92 v/v)

lem:
250 ml lik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml karbon slfr / aseton reaktifi
konulur. Erlen dikkatlice kapatlr ve mekanik alkalayc da 20 dakika alkalanr. Bu ilemin
balangcnda basn fazlasnn giderilmesi iin cam kapak bir iki kez gevetilir, stteki
zelti daras belli szme krozesinden szlr. leme 100 ml lik yeni bir zelti ile
tekrarlanr. Bu ilem ekstraksiyon zeltisinden bir damla bir saat camnda buharlatnda
klorolif kalnts brakmayacak ekilde ileme devam edilir. Erlendeki kalnt daha ok zelti
kullanlarak szme krozesine etil alkolle (% 92 lik , v/v) sonrada 3 kez su ile ykanr. Son
olarak kroze vakum uygulanarak szlr ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.

229

34- Asetat ve belirli kloroliflerin karmlarnn ayrlmas (Asetik asit metodu):

-

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra asetat ile belirli klorolif ve sonradan
klorlanm kloroliflerin karmlarna uygulanabilir.

Kuru ktlesi bilinen karmdaki asetat glasiyel asetik asit ile zlr, kalnt toplanr,
ykanr, kurutulur, tartlr ve gerekirse ktlesi dzeltilir ve karmn kuru ktlesi esasna
gre yzde olarak belirlenir.

Glasiyel (buzlu) asetik asit : (117-119 Cda damtlan)

(Dikkat: bu reaktifin zararl etkileri gznnde bulundurulmal, kullanldnda gerekli btn

koruyucu tedbirler alnmaldr )
lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml glasiyel asetik asit ilave edilir.
Cam kapak kapatlarak erlen 20 dakika bir mekanik alkalayc da alkalanr. zelti daras
belirli olan bir szme krozesinden szlr. 100er ml yeni zelti kullanlarak ilem 2 kez
daha tekrarlanr ve bylece toplam 3 ekstraksiyon yaplr, kalnt szme krozesine aktarlr,
vakum uygulanarak szlr ve kroze ile kalnt nce 100 ml glasiyel asetik asitle daha sonra 3
kez su ile ykanr, her ykama sonunda sv 2 dakika kendiliinden szlmeye braklr ve
sonra vakum uygulanarak szlr, kroze ve kalnt kurutulur, soutulur ve tartlr.
35-Jt ve belirli hayvansal lif karmlarnn ayrlmas (Azot tayin metodu):
-

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra jt ve hayvan liflerinin ikili

karmlarna uygulanabilir. Hayvan lifleri yalnz bana kl veya yn veya ikisinin her
hangi birkarm olabilir.

Karmdaki azot miktar kjeldahl metoduna gre yaplr. Bundan ve iki bileenin bilinen
veya kabul edilen azot miktarlarndan hesaplanr.

Deney numunesinin hazrlanmas: Havada kurutulmu deney laboratuvar numunesi bir

soxhelet cihaznda 1 hacim toluen ve 3 hacim metil alkol ile 4 saat sre ile ve saatte en az
5 sifon yaptrlarak ekstrakte edilir. Numunede kalabilen zc uurulur, son kalntlar
etvde 105 3 Cda stlarak giderilir. Sonra numune, numunenin her bir gram iin 50
ml su ile geri soutucu altnda 30 dakika kaynatlarak ekstrakte edilir. Szlr, numune
tekrar balona alnr ve ekstraksiyon taze su ile tekrarlanr, szlr, numune zerindeki
kalnt skma vakum veya santrifj uygulanarak giderilir ve sonra havada kurutulur.

lem:

230

1 gram numune alnr, tart kabnda kurutulur, desikatrde soutulur, tartlr sonra kuru
kjeldahl ayrma balonuna konulur. Tart kab, derhal yeniden tartlr, aradaki farktan
numunenin kuru ktlesi bulunur. Ayrma balonundaki numune zerine 2.5 g potasyum slfat,
0.1 g selenyum dioksit ve 10 ml slfrik asit konulur. Balon nce btn numune ayrncaya
kadar hafife sonra zelti saydam ve hemen hemen renksiz hale gelinceye kadar daha
kuvvetli olarak stlr. Istma 15 dakika daha srdrlr. Sonra balon soumaya braklr ve
balonun ierisindekiler dikkatle 10-20 ml su ile seyreltilir, soutulur ve tm 200 mllik
balona aktarlr, iarete kadar damtk su ile tamamlanr, 100 mllik bir erlene 20 ml borik asit
zeltisi (20 g/lt) konularak erlen kjeldahl damtma cihaznn soutucusu altna alnr. k
tp borik asit yzeyinin hemen altna gelmelidir. Ayrma zeltisinden 10 mlsi damtma
balonuna alnr huni ile 5 ml den az olmamak zere sodyum hidroksit zeltisi (400 g/lt)
katlr, kapak hafife kaldrlarak sodyum hidroksit zeltisinin balona yavaa akmas
salanr, ayrma zeltisi ile sodyum hidroksit zeltisi iki ayr tabaka olarak kalrsa yavaa
alkalanarak kartrlr. Damtma balonu yavaa stlr ve ierisinden buhar geirilir, elde
edilen destilattan 20 ml toplanr. Toplama kab k tpnn ucu zelti dzeyinden 20 mm
yukarda kalacak ekilde alaltlr. Damtma ilemi 1 dakika daha srdrlr. k tpnn
ucu su ile ykanr, ykama sular toplama kabnda toplanr. Toplama kab bulunan ikinci bir
toplama kab konulur ve 10 ml damtma zeltisi toplanr. Her iki destilat slfrik asit ile
(0.02 N) kark indikatr kullanlarak (0.1 g metil krmzs 95 ml etil alkol ve 5 ml su
karmnda znm 0.5 g bromkrezol yeili ile kartrlarak hazrlanan indikatr zeltisi)
ayr ayr titre edilir. kinci destilatn titri 0.2 mlden ok ise sonu geerli saylmayp damtma
ilemi ayrma zeltisinden yeniden bir miktar alnarak tekrarlanr. Yalnzca bu ilemde
kullanlan reaktiflerle (numune kullanlmadan) ayrma ve damtma ilemleri uygulanarak
tank tayinler yaplr.
Hesaplama:
A:

28 . ( V1-V2 ) . N / mo

A:

Kuru temiz numunedeki azot yzdesi

V1:

Titrasyonda harcanan toplam slfrik asit hacmi( ml )

V2:

Tank deney titrasyonunda harcanan slfrik asit hacmi ( ml )

N:

Slfrik asit konsantrasyonu ( normalite olarak )

mo:

Deney numunesinin temiz kuru ktlesi

Azot miktar kuru ktleye gre jtte % 0.22, hayvan liflerinde % 16.2 alndnda karmdaki
hayvan lifleri yzdesi aadaki forml ile hesaplanr.
PA: A 0.22 / 16-2-0.22 x 100
Burada PA: Temiz kuru numunedeki hayvan lif yzdesidir.
36- Polipropilen ve belirli dier lif karmlarnn ayrlmas (Ksilen metodu):
-

Bu metot lif olmayan maddelerin giderildikten sonra polipropilen lifleri ile yn, ipek,
pamuk, vizkoz, kupro, modal, asetat, triasetat, poliamid, poliester, akrilik ve cam liflerinin
ikili karmlarna uygulanr.
231

Kuru ktlesi bilinen karmdaki polipropilen lifleri ksilen ile kaynatlarak zlr, kalnt
toplanr, ykanr, kurutulur, tartlr ve gereinde ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna
gre yzde olarak belirtilir.

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. 100 ml ksilen (137-139 Cde damtlan) konur,
erlen geri soutucuya balanr ve 3 dakika kaynatlr, scak sv daras bilinen szme
krozesine aktarlr. Her defasnda 50 ml yeni ksilen kullanlarak ilem iki kez daha tekrarlanr.
Erlendeki kalnt iki kez pe pee kaynar ksilen ile daha sonra ise 75 ml petrol eteri ile ykanr,
petrol eteri ile ikinci ykamadan sonra kalnt ayn krozeden szlr, kalnt ve kroze
kurutulur, soutulur ve tartlr.

37- Klorolifler (vinil klorr homo polimerleri ) ile belirli dier liflerin karmlarnn
ayrlmas ( Deriik slfrik asit metodu ):
-

Bu metot lif olmayan maddeleri giderildikten sonra vinil klorr homopolimerleri

(klorlanm veya klorlanmam) esasl klorolifler ile pamuk, vizkoz, kupro, modal, asetat,
triasetat, poliamid, poliester lifleri ile bir ksm akrilik ve modakrilik liflerinin ikili
karmlarna uygulanr (modakrilik lifler deriik slfrik asitte zldnde berrak
zelti verirler)

Kuru ktlesi bilinen karmdaki klorolif haricindeki lifler deriik slfrik asitte zlr,
kalnt toplanr, ykanr, kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi dzeltilerek
karmn kuru arl esasna gre yzde olarak bulunur. znen ksmn yzdesi
aradaki farktan bulunur.

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr, zerine 100 ml deriik slfrik asit (d: 1.84)
konulur. Erlen ve ierisindekiler zaman zaman bagetle kartrlarak oda scaklnda 10
dakika bekletilir. Dokunmu veya rlm kumalar deneniyorsa paray erlenin eperi ile
baget arasnda hafif bir basnla sktrarak maddenin slfrik asitte znen ksmnn
ayrlmas salanr. Sv daras bilinen szme krozesine aktarlr. Erlene yeniden 100 ml
slfrik asit konularak ilem tekrarlanr. Erlendekiler szme krozesine aktarlr. Erlen
eperlerine yapan lifler baget yardm ile veya gerekiyorsa bir miktar deriik slfrik asit
kullanlarak szme krozesine aktarlr. Kroze vakum uygulanarak szlr, krozedeki kalnt
sras ile % 50lik slfrik asit, su, seyreltik amonyak (60 ml deriik amonyak su ile litreye
tamamlanarak hazrlanr) zelti ve son olarak litmus kadna kar ntral reaksiyon verene
kadar su ile ykanr. Her ykama ileminde nce kendi kendine szlmesinin tamamlanmas
beklenir, sonra vakum uygulanarak szme ilemi tamamlanr. Kroze ve kalnt kurutulur,
soutulur ve tartlr.
38- pek ile yn ve dier hayvansal lif ve kllarnn ayrlmas :

232

(% 75 lik slfrik asit metodu)

-

Bu metot lif olmayan maddeler karldktan sonra ipek ile yn ve hayvansal lif ve
kllarnn ikili karmlar iin kullanlr.

Kuru ktlesi bilinen karmdaki ipek % 75lik slfrik asitte zlr, toplanr, ykanr,
kurutulur, soutulur, tartlr ve gerektiinde ktlesi dzeltilerek karmn kuru ktlesi
esasna gre yzde olarak gsterilir. pek yzdesi aradaki farktan bulunur.

lem:
250 mllik bir erlene 1 gram numune tartlr. zerine 100 ml % 75lik slfrik asit (700 ml
deriik slfrik asit nce 350 ml damtk su ile zlr ve su ile litreye tamamlanr.)
zeltisinden konulur. Erlenin kapa kapatlr, kuvvetle alkalanarak ve oda scaklnda 30
dakika bekletilir, yeniden alkalanarak 30 dakika daha braklr. Son olarak bir defa daha
alkalanr ve erlenin ierisindekiler daras belli szme krozesine aktarlr, erlende kalan lifler
% 75lik slfrik asit zeltisi ile alkalanarak szme haznesine alnr. Kalnt szme
krozesinde sras ile 50 ml seyreltik slfrik asit (100 ml deriik slfrik asit 1900 ml damtk
su ile znerek hazrlanr ) zeltisi, 50 ml su ve 50 ml seyreltik amonyak zeltisi (200 ml
deriik amonyak 20 Cde damtk su ile 1000 ml ye seyreltilerek hazrlanr) ile ykanr. Her
ykamada lifler 10 dakika zelti ile ilem grdkten sonra vakum uygulanarak szlr, sonra
30 dakika suda braklarak tekrar ykanr, kalan zelti vakum uygulanarak giderilir, kroze ve
kalnt kurutulur ve soutulup tartlr.
39- Selloz esasl liflerle asbest karmlarnn ayrlmas (kl metodu):
-

Bu metot pamuk veya rejenere selloz lifleri klorizotil (chrysotile) veya krosidolit
(crocidolite ) asbest liflerinin ikili karmlarna uygulanr.
(Dikkat: asbest iplik veya kumalarnn kesilirken asbest tozlarnn teneffs edilmemesi
iin normal gvenlik nlemleri alnmaldr)

Kuru ktlesi bilinen karmdaki selloz esasl lifler 450 10 Cde yaklarak giderilir,
kalnt tartlr ve ktlesi dzeltilerek kuru ktle esasna gre yzde olarak belirtilir.
Selloz esasl liflerin yzdesi aradaki farktan bulunur.

Lif olmayan maddelerin nceden giderilmesi gerekmez.

lem:
5 g deney numunesinden alnr ve tart kabna konularak kuru ktlesi tesbit edilir. Numune
daras belli ak bir krozeye konur ve frnda 450 10 Cde 1 saat sre ile stlr. Kroze ve
ierisindekiler desikatrde oda scaklna kadar soutulur, desikatrden karldktan sonra 2
dakika ierisinde ktlesi tesbit edilir.

233

Hesaplama:
1) Temiz kuru ktle esasna gre hesaplama:
Temiz kuru ktle esasna gre znmeyen lif yzdesi aadaki formlden hesaplanr.
P:

100 . m1 . d / mo

P:

znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi

mo:

Numunenin temiz kuru ktlesi, g

m1 :

Kalnt lifin temiz kuru ktlesi, g

d:

Kalntnn reaktifle znebilen ksm iin kullanlan dzeltme faktr

2) Temiz kuru ktleye nem yzdesi eklenmesi esasna gre hesaplama:

Pm:100. P ( 1 + 0.01 a2 ) / P ( 1 + 0.02 a2 ) + ( 100 P ) ( 1 + 0.01 a1 )
Burada;
Pm:

znmeyen lifin temiz kuru ktlesine nem yzdesi eklenmesi esasna gre yzdesi

P:

znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi

a1:

znen life eklenen nem yzdesi

a2:

znmeyen life eklenen nem yzdesi

3) Temiz kuru ktleye nem yzdesi ve lif olmayan maddelerin giderilmesinde

znen lif maddeleri ve lif olmayan madde yzdesi eklenmesi esasna gre hesaplama:
PA: 100 P + [1 + 00.1(a2 + b2)] / P [1 + 0.01 (a2 + b2)] + (100 P) [1 + 0.01 (a1 + b1) ]
PA:

znmeyen lifin temiz kuru ktleye nem yzdesi ve lif olmayan maddelerin
giderilmesi srasnda znen lif maddeleri ve lif olmayan madde yzdeleri eklenmesi
esasna gre yzdesi

P:

znmeyen lifin temiz kuru ktle esasna gre yzdesi

a1:

znen life eklenen nem yzdesi

234

a2:

znmeyen life eklenen nem yzdesi

b1:

znen

life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp

ve/veya lif olmayan maddeler yzdesi

b2:

znmeyen life eklenen lif olmayan maddelerin giderilmesi srasnda lifteki kayp
ve/ veya lif olmayan madde yzdesi

E-AZO BOYALARINDA BULUNAN AROMATK AMNLERN ANALZ

AVRUPA STANDARDI
AIKLAYICI NOTLAR:
Azo boyalardan treyen tekstil-aromatik aminlerin listelenip dedeksiyonu ve belirlenmesi iin
yntemler:
Blm 1: Renkli tekstillerin dorudan test edilmesi. Ekstrakte edici madde olmadan azo
boyalarn kullanmlarnn dedeksiyonu
Bu Avrupa standard CEN soruturmas iin CEN yelerine gnderilmitir. CEN/TC 248
teknik komite tarafndan dzenlenmitir. Eer bu belge bir Avrupa standard olur ise CEN
yeleri CEN/CENELEC Uluslararas ynetmeliklerine uymakla ykml olup, Ulusal
standardn durumunda her hangi bir deiiklik olmakszn verilen bu Avupa standardna
koyduu artlara baldr. Bu Avrupa standard belgesi CEN tarafndan 3 resmi versiyonda
(ngilizce, Franszca, Almanca) dzenlenmitir. Baka her hangi bir dilde dzenlenen bir
versiyon bir CEN yesinin sorumluluu altnda kendi diline tercme edilerek resmi
versiyonlar olarak ayn statye sahip merkez sekreteryasna uyarda bulunulur. CEN yeleri;
Avusturya, Belika, ek cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan,
zlanda, rlanda, talya, Lksenburg, Hollanda, Norve, Portekiz, spanya, sve, svire ve
ngiltere' den oluan standarda baldr.
Uyar:Bu dkman bir Avrupa standard deildir. Gr ve yorum amac ile datlmtr.
Bir Avrupa standard olarak genelleme yaplmamas gerekir.

Listelenmi aromatik amin trevli azo boyalarnn belirlenmesi

metodlar:

235

ve tehisi

iin

Boyanm tekstillere uygulanacak direkt test: Azo boyalarn tekstillerden ekstraksiyon yolu ile
karlmas
1.Konu:
Tekstil elyaflarnn yapmnda kullanlan (liflerinin) malzemenin denenmesinde veya
retiminde kullanlmamas gereken azo boyalarn kullanlp kullanlmadnn aratrlmas
ilemini tanmlar.
Azo boyalarla boyanm liflerdeki boyalarn ektsraksiyon yolu ile karlmasdr.
2.rnek referanslar.
Bu Avrupa standard, dier yaynlarda ngrlen tarihli veya tarihsiz referanslar tarafndan
oluturulmutur. Bu normatif referanslar, burada listelenen yaynlardan ve metindeki uygun
yerlerden derlenmitir. Tarih verilen referanslar iin bu Avrupa standardnn yer ald her
hangi
bir yayn, tarihsiz referanslar bavurulara gnderme yapan en son yaynlar
referans alr.
nsz:
Bu Avrupa standard CEN/TC 248 teknik komitenin alma grubu tarafndan
hazrlanmtr. CEN/CENELEC Uluslararas ynetmeliklerine gre aada yer alan
lkelerdeki Ulusal Standartlar Enstitleri, bu Avrupa standartlarnn gerekleri ile bamldr.
Avusturya, Belika, ek cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan,
zlanda, rlanda, talya, Lksenburg, Hollanda, Norve, Portekiz, spanya, sve, svire ve
ngilteredir.
3.Tanmlar:
Aadaki tabloda listelenen ve 76/79/EEC direktifinin Annex Asnn XXX maddesindeki
ekte tanmland gibi aromatik aminlerin bir yada daha fazlasnn ayrlabilecei azo
boyalardr.
No: CAS number: ndex number:
1
92-67-1
612-072-00-6

EC number:
202-177-1

Subtances:
bipehnyl-4-ylamine
4-aminobiphenyl
xenylamine

2
3
4
5

202-199-1
202-141202-080-4
202-591-2

benzidine
4-chloro-o-toluidine
2-naphthyamine
o-aminoazotoluene
4-amino-3,3-

92-87-5
95-69-2
91-59-8
97-56-3

612-042-00-2
612-006-00-3
611-006-00-3

methylazobenzene

6
7

99-55-8
106-47-8

202-765-8
203-401-0

236

4-o-tolylazo-o-toluidine
2-amino-4-nitrotoluene
5-nitro-o-toluidine
4-chloroaniline

8
615-05-4
phenylenediamine

210-406-1

101-77-9

612-051-00-1

202-974-4

10

91-94-1

612-068-00-4

202-109-0

11

119-90-4

612-036-00-X

204-355-4

12

119-93-7

612-041-00-7

204-358-0

13

833-88-0

612-085-00-7

212-658-8

14

120-71-8

15

101-14-4

16
17
18

101-80-4
139-65-1
95-53-4

19
95-80-7
phenylenediamine
20
21
22

137-17-7
60-09-3
90-04-0

204-419-1
612-078-00-9

202-918-9

612-091-00-X

202-977-0
205-370-9
202-429-0

612-099-00-3

611-008-00-4
612-035-00-4

202-453-1

205-282-0
200-453-6
201-963-1

4-metoxy-m2,4-diamino-anisole
4,4-methylenedianiline
4,4-diaminodipehnylmetane
3,3-dichlorobenzidine
3,3-dichlorobiphenyl-4-4ylenediamine
3,3-dimetoxybenzidine
o-dianisidine
3,3-dimethylbenzidine
4,4-bi-o-toluidine
4,4-methylenedi-o-toluidine
3,3-dimethyl-4,4-diaminodiphenylmetane
6-methoxy-m-toluidine
p-cresidine
4,4-methylene-bis-(2-chloroaniline
2,2-dichloro-4,4-methylenedianiline
4,4-oxydianiline
4,4-thioaniline
o-toluidine
2-aminotoluene
4-methyl-m2,4-diaminotoluene
2,4,5-trimethylaniline
4-aminoazobenzene
o-anisidine
2-methoxyaniline

Not 1:97-56-3 (No:5) ve 99-55-8 (No:6) CAS numaralar ile aratrlmalar sonucu 95-53-4
(No:18) ve 95-80-7 (No:19) numaralara indirilmitir.
Not 2: Form 4te bulunan bu aniline ve 1,4-phenylenediamine metodu koullar altnda ortaya
kan bu boyalarn varl ilave bilgi olmadan ve kullanlan boyalarn kimyasal yaps
bilinmeden kesin olarak belirlenemez.
4.Prensip (Kural):
Tekstil rnei sitrat-buffer sulu solsyonunda (pH =6) 70 oC 'de kapal bir su banyosunda
(nceden bu scakla gelmi) 30 dakika bekletilir. Daha sonra tplere 3 ml aartc zelti
(Sodyum ditiyonit ) konur. Yarm saat daha su banyosunda duran numune dar karlp
tpn az kapatlr. ine souk su konarak soutulur (toplam 1 saat banyoda kalm olur)
Souyan tplere 1'er ml t-butil metil eter ilave edilir ve alkalanr. Faz olumas beklenir.
Faz olutuktan sonra TLC plakasna numuneler tatbik edilir. TLC plakas iinde tank

237

zeltisi bulunan tanklara konur ve 25 dakika sonra buradan karlr ve kurutulur. (zerindeki
renklere gre sonu verir) Plaka sodyum nitrit buharna tabii tutulur. Buradaki kabinin
ierisine seyreltilmi asit konur ve bu asitin iine (seyreltik H2SO4) bir kak sodyum nitrit
atlr. Oluan N2 gaz ile TLC plakas diazolanr ve bu plaka naftol zeltisi ile spreylenir.
Bu metodla azo bileiklerinin var olup olmad bulunur.
GSM Gaz kromatografisi metodu:
TLC plakalarndan phelenilen numuneler cihazdaki kahverengi tplere yerletiriniz.
Tplerin iine eter ve internil (i standart) konularak numune hazrlaynz. Numune ile
birlikte iinde bulunduunu tahmin ettiimiz standard numune gibi hazrlaynz. Numune
GSM Gaz kromatografi cihazna koyunuz. Bu cihazda yksek saflkta helyum gaz
kullanlmaldr. Bilgisayardan gerekli giriler yaplarak ekranda grlen piklerin deerlerine
gre hesaplama yapnz.
Hesaplama:

N (Numunedeki madde miktar) = (Standarttaki internil miktar/Numunedeki internil miktar)

x (Numunedeki standart miktar / Standarttaki madde miktar) x Standart x ppm
Bu metodla azo boyalarnn miktar ppm olarak tesbit edilir.
5.Gvenlik nlemleri:
Bu test metodunda eldeki materyaller iin uygun ve gvenli teknikler kullanlmas bu
teknikleri kullanann sorumluluundadr. Bu tr materyallerde gvenlik veri sayfalar ve dier
tavsiyeler gibi spesifik ayrntlar iin reticilere dann. yi bir laboratuar analizi yle
olmaldr. Tm laboratuar alanlarnda gvenlik nlemi olarak cam kaplarda toz boya
kulancsnn elinde iken solunum aygt (respiratr) taklmaldr. Kullanc her hangi bir
ulusal veya blgesel gvenlik ynetmeliine uymak zorundadr.
6.Kullanlan reaktifler:
Aksi belirtilmedike analitik saflkta kimyasal maddeler kullanlmaldr.
6.1. Metanol
6.2. Etil asetat
6.3. t-Butil metil eter
6.4. Sitrat / Sodyum hidroksit buffer solsyonu (pH=6, c= 0,06 mol/litre)
6.5. Sulu sodyum ditiyonit zeltisi q: 200 mg/ml
6.6. Diatomit toprakl kolonlar
6.7. Amin numuneleri: Aminler 1den 4e kadar, 7den 20 ve 22ye kadar (3de tanmland
gibi) ve aniline ve 1,4-phenylenediamine - en yksek saflk standardnn tm. seilir.

238

6.8. Standart zelti.

6.8.1. Kalibrasyon amin zeltisi; = Her amin zeltisi iin mililitre metanol zeltisinde 15
gr olacak ekilde hazrlanm
6.8.2. standardn uygun bir karm q = 10 mikrogram/ml uygun zcs ierisinde
NOTE -IS1: Napthalene-d8

CAS No: 1146-65-2

IS2: 2,4,8-Trichloreoaniline CAS No: 636-30-6

IS3: 4-Aminoqinaldine

CAS No: 6628-04-2

IS4: Antracene-d10,

CAS No: 1719-06-8

6.8.3. Amin zeltisi: Deneysel ilemler iin her mililitre methanol bana her amin iin : 30
gr
6.9. Grade saflkta su , Su ISO 3696 Sandartlarna uygun olmaldr.
7.CHAZLAR
7.1. Reaksiyon kab: 20 ml'den 50 ml'ye kadar olan hacimde sya dayankl camdan az
skca kapatlabilecek ekilde olmaldr
7.2. 70 2 oC Ayarlanabilen s kayna jeneratr
7.3. Cam yada polipropilen kolon: 25-30 mm i apl 140-150 mm uzunluunda ii 20 gram
diatome topra ile doldurulmu kolon (6.6). k ksm cam yn ile doldurulmu olmaldr.
7.4. Vakum rotari evaporatr. Su banyosu ile birlikte olmaldr.
7.5. Pipetler: 10 ml, 5 ml, 2 ml, 1 ml. 1.inci kalite ISO 4787 'e uygun olmaldr.
7.6. Kromatografik ekipman aadaki cihazlardan seilmelidir.
7.6.1. TLC (nce Tabaka Kromatografisi) veya HPTLC (Yksek Peformans nce Tabaka
Kromatografisi). Konu ile ilgili ayrmay yapabilen tipte olmaldr.
7.6.2. HPLC (Yksek Performans Sv Kromatografisi) gradient (kademeli) ayrmal ve
DAD yada ktle spektroskopi dedektrl
7.6.3. Gaz kromatografisi (G.C) FID dedektrl veya Ktle Spektroskopik dedektrl
7.6.4. Kapiler elektroforez (C.E) DAD Dedektr ile birlikte
8. PROSEDR:
8.1.Test numunesinin hazrlanmas:

239

Tekstil maddesi uygun biimde kesilmelidir. Analiz iin test maddesinin 1 gram reaksiyon
kabnda tartlmaldr. rnlerin ok sayda renkli paradan olumas durumunda farkl
renkler mmkn olduunca ayr ayr alnmak zorundadr. eitli tekstil kalitelerinin
numuneleri malzemelerin tutarll iin (lif veya renk bakmndan) ayr ayr analiz edilmek
zorundadr. Eer tekstil numunesi yerine toz boya analiz edilecek ise direkt boya numunesini
solventte zerek ileme devam edilir.
8.2. Ayrma:
17 ml 'lik tampon zelti 70 oC 'ye kadar stlarak numuneye eklenir. Reaksiyon kab skca
kapatlm olmaldr. ncelemeden sonra iddetli olarak sallayarak reaksiyon zeltisi 70 2
o
C 'de 30 dakika tutulur. Tm lifler slanm olmaldr. 3 ml 'lik Sulu sodyum ditiyonit
zeltisi (6.5) azo gruplarnn ayrlmas iin reaksiyon zeltisine eklenmelidir. iddetle
sallayarak ve tekrar abuka 70 2 oC'de 30 dakika tutulularak 2 dakika iinde 20-25 oC 'a
(oda scaklna ) getirilir.

8.3.Aminlerin ayrlmas ve younlatrlmas:

Camdan bir havan kullanarak reaksiyon zeltisi lifleri ezerek szme topran kolonunda
(6.6) durultarak 15 dakika kolonda asorbe edilmesine (emilmesine) msade edilir. Daha sonra
aminler iki defa elte edilir. 40 ml t-Butil metil eter ile aada belirtildii gibi elde edilen
eluentler 100 ml' lik kapta toplanr. Szme topra kolonu zerine dkldkten sonra ilk 40
ml lik ksm iki kez 10 ml ve bir kezde 20 ml' ye blnerek lif kalntlarn ykamakta
kullanlr. Bu amala 10 ml' lik t- Butil metil eterin durultma ileminden sonra hemen lif
kalntlarna eklenir. Reaksiyon kab kapatlr ve iddetle sallanr. Sonra reaksiyon zeltisi
uygun bir zaman dilimi iin szme (diatomeli) toprak kolonuna boaltlr. Bu ilem 10 ve 20
ml' lik t-Butil metil eter ksmlar iinde tekrarlanr. 40 ml t-Butil metil eter dorudan kolonun
zerine dklr eluent temiz olmaldr. Deil ise 8.1 ve 8.3 deki ilemleri taze ve yeni bir
numune ile yeniden denenir. Aminlerin tehisi ve kantitatif analizi iin t-Butil metil eter
ekstrakt. Ca 1 ml (kuru deil) rotari vakum evaporatrde 50 oC ' gemeyen bir scaklkta
vakum altnda younlatrlr inert bir gazn zayf bir ak vastas ile (vakumsuz) zeltinin
geriye kalan ksm ok dikkatlice uurulur.
Not: zcnn hareket ettirilmesi (kurulamak iin Rotari vakum evaporatrde
younlatrlmas). Yol gsterebilir mevcut aminler kontrol edilemeyen koullarda ileme
devam edilirse kaybolmasna yol aabilir. kelti (artk) hemen 2 ml' lik uygun bir zelti
iinde tutulmaldr. e.g Metanol , etil asetat yada t-Butil metil eter ve gecikmeden analiz
edilmelidir. Analizin tamam 24 saat iinde tamamlanamaz ise numune -18 oC 'nin altnda
tutulmaldr.
Not: 2,4-diaminotoluene ve 2,4-diaminoanisole gibi tek li aminler matriksleri sayesinde ok
dk bir stabilite sergilemesi muhtemeldir. almada bir gecikme ortaya kt anda l
aletleri daha uzun sre tehis yapamayabilir.
8.4.Amin tehisi ve nitelenmesi
Amin tehisi 7,8 ksmda listelenen kromatografik teknikler kullanlarak gsterilebilir. Dier
deerlendirme metotlar kullanlabilir. Amin nitelendirmesi Gaz kromatografisi kullanld

240

yerde HPLC/DAD yada GC/MSD vastas ile gsterilebilir. Deneylerde uygun i standartlara
yer verilmelidir.
9.Deerlendirme:
9.1. Hesaplama
Aminlerin miktar genellikle yazlm programlar kullanlarak hesaplanr. Bu hesaplama
genelde elle yaplr.
9.2. Uygulanan metodun gvenirlii:
EK-C ye baknz.
10.Deney raporu:
Deney raporu en azndan aadaki ksm resmi metodlar referans alacaktr.
a) Avrupa standartlar referans.
b) Numunenin eit mene ve iareti (ksmi numune,kabul edilebilir ise)
c) Giri tarihi ve analiz tarihi
d) Numune prosedr
e) Kantitatif metod ve dedeksiyon metodu
f) Sonu; mgr/kgrdeki amin limitinin tehis ve dzeyi olarak raporlanmaldr.
Not: Aminlerin dk dzeyde olduu yorumu yaplrken burada olduu gibi yanl pozitif
sonulara yol aabileceinden gerekli dikkat ve zen gsterilmelidir.

241

( EK-A )
KROMATOGRAFK ANALZ:
A.1) NCE TABAKA KROMATOGRAFS:
A.1.1) Plaka (HPTLC)
Uygulama hacmi

Silikajel 60 floresans indikatr F 254 l

(20 x 10) cm
(2-5) l

Mobil faz 1 :

Kloroform/Etil asetat/Asetik asit (60+30+10) (hacimce)

A.1.2. Plaka(TLC):

Silikajel 60
(20 x 10 ) cm

Uygulama hacmi:

10 l

Mobil faz 2:

Kloroform/Etil asetat/Asetik asit(60+30+10) hacimce

Mobil faz 3:

Kloroform/Metanol (95+5) hacimce

Mobil faz 4:

n-Butil asetat/Toluen (30+70) hacimce

Devolopment

Doymu oda

A.1.3. Plaka(TLC)

Mobil faz 2 ve 3:

Silikajel 60
(20 x 20 ) cm
leme plaka kurutularak pepee devam edilir.

242

Belirte 1:

0,1 % NaNO2 (KOH iinde)( c: 1 mol/ l)

Belirte 2:

0,2 % -naftol(KOH iinde) ( c: 1 mol/l)

A.1.4. Dedeksiyon:

1, UV lamba
2, belirte 1 ve 2 tatbik edilir ve reaksiyonun tamamlanmas iin
5 dakika beklenir

A.2. Yksek performans sv kromatografisi(HPLC)

A.2.1 Yksek performnas sv kromatografisi/Diode array dedektr( HPLC/DAD)
Eluent 1

Metanol

Eluent 2:

0,575 gr amonyum dihidrojen fosfatn 100 ml su iindeki zeltisi

(p H: 6,9)

Sabit faz

Lichrosorp 60 RP-selekt B ( 5m)(250 x 4,6) mm

Ak hz:

0,7-1,0 ml/dakika

Gradient alma

% 15 eluent 1 ile balanr ve lineer (dorusal) artla % 80 eluent 1 ile

klr ve 45 dakika bu ekilde allr.

Kolon scakl:

40 oC

njeksiyon hacmi:

15 l

Dedektr:

DAD (diode array dedektr)

Quantification:
(nitelendirme)

240 nm, 280 nm ve 305 nm dalga boylarnda

A.2.2:Yksek performans sv kromatografisi/Ktle seicili dedektr(HPLC/MSD)

Eluent 1:

Asetonitril

243

Eluent 2:

5 m.mol Amonyum asetatn 1000 mililitre su ierisindeki zeltisi

( p H:3)

Sabit faz

Zorbax Eclipse XDB C18 (3,5 m);(2,1 x 50 ) mm;

Ak hz

0,3 ml/dakika

Gradient:

% 10 eluent 1 ile balanr % 20 ye eluent 1 arttrlr 1,5 dakika bu

ekilde alldktan sonra eluent 1 % 90a karlr ve 6 dakika bu
mobil fazla allr.

Kolon scakl:

40 C

njeksiyon hacmi:

2 l

Dedeksiyon:
Sprey gaz:
yonizasyon:

Kuadrupol(drtl) ve/ iyon tuzakl ktle dedektr veya MSD dedektr

Azot
API elektrosprey pozitif, fragmentor(paralayc) 120 V

A.3.Capiler Gaz Kromatografisi(GC):

Kapiler kolon:

DB-35 MS.35 metre boyunda 0,25 mm i apnda ve 0,25m film kapl

njektr sistem:

Siplitli ve siplitsiz sistem

njektr scakl:

260 oC

Tayc gaz:

Helyum

Scaklk program:

100 oC da 2 dakika allr ve 100-310 oC a 15 oC /Dakika artla

klr ve 310 oC da 2 dakika kalnr.

njeksiyon hacmi:

1 l ve siplit oran 1:15 dir.

Dedektr:

MSD
A.4.Capiler elektroforez(CE):

200 L rnek solsyonundan alnr 50 L HCl ile (c: 0,01 mol/ l) ve geirgen memebran
filtrede( 0,2 l) szlr ve kapiler zon elektroforeze uygulanr.
Kapiler 1 :

56 cm, kaplamasz,i ap 50 l, k yolu (HP)

Kapiler 2:

56 cm,polivinil alkol ile kaplanm (PVA) ,inside diameter 50 l, ve

k yolu (HP)

Tampon zelti:

Fosfat tampon zeltisi (c: 50 m.mol/l) (p H: 2,5)

244

25 oC

Kolon scakl:
Voltaj:

30 k V

njeksiyon zaman:

4 saniye

Flusing zaman:

5s

Dedektr:

DAD 214 nm , 254 nm, spektrograph

A.5) ANALTK SSTEM KONTROL:

Prosedr kontrol etmek iin 1 ml amin solsyonu ve 1 ml metanol cam yada propilenden
yaplm reaksiyon kolonuna koyunuz ki bunun iinde 15 ml nceden
stlm
sitrat/sodyum hidroksit buffer solsyonu vardr (6.6).
Aminler ; No.1 den 5 kadar , 7 den 15 ve 18 e kadar

70%

Amin No.6 :

20%

Aminler No.16 ve 17

50%

Aminler No.19 dan 22 kadar

245

(EK-B)

Hesaplama:
Amin dzeyleri tek amin bileiklerinin pik alanlarndan hesaplanr. Amin dzeyi; Numunenin
mgr/kgrdaki W ktle oran gibi aadaki eitlie gre hesaplanr.
W : As x Ass x c x V / Ac x Asc x mE

As: Birim blgede ,numune zeltisindeki aminin pik alan

Ac: Birim blgede kalibrasyon zeltisindeki aminin pik alan

Ass:Birim blgede numune zeltisindeki i standardn pik alan

Asc:Birim blgede kalibrasyon zeltisindeki i standardn pik alan

c: gr/ml olarak kalibrasyon zeltisindeki aminin younluu

V:

ml de 8.3e gre (son numune hacmi) oluturulan numunenin hacmi

m E: Tekstil numunesinin arl

246

( EK-C )

Metodun gvenilirlii:
Aada verilen poliester rnler zerine yaplan ortaklaa bir almayla ortaya konmutur.
Analitik prosedr:

Elyaf:

Amin:

S( r )

S( R )

Cl-Benzen ekstraksiyon poliester p-chloroaniline 31,6

HPLC/DAD

6,5(20,6) 2,2

7,7(40,2)

Cl-Benzen ekstraksiyon poliester p-chloroaniline 31,8

GC/MSD

6,8(21,4) 2,4

10,9(34,3) 3,8

Tm sonular mgr/kgr ( % ) olarak ifade edilmitir.

(r):

Tekrarlanabilirlik

( R ):

Yeniden retilebilirlik

x:

Ana deer

S( r ) : Tekrarlanabilirliin standart sapmas

S( R ): Yeniden retilebilirliin standart sapmas

(EK-D)

247

4,5

Analitik sonularn yorumu:

Aminlerin kk miktarlarda sapmas yanl pozitif sonulara neden olduundan (indktive)
zorunlu tanma yada tanmlama deeri denen ey tanmlanr. Bu deer her bir rnek maddenin
kg iin 30 mg' dr. ( Daha sonraki aratrmalarda deiiklie konu olabilecek deneylere
dayanlarak.)
Bu deer sadece matriks ve renklendirmede homojen olan rnek maddede uygulanabilir, ama
heterojen bir kompozisyondaki bileiklerin kartrlm bir rneinde deil. Eer aranan amin
oran 30 mg/kg' den fazla ise belli bir miktar azo boyas (azo-colorants) kullanld var
saylmaldr. 30 mg/kg' nin altnda ise kullanlan boyalarn yada dier ham maddelerin tip ve
safl eklinde bilgiler olmakszn gvenilir bir aklama yaplamaz. Burada analitik
sonular rapor etmeniz tavsiye olunur. Aminlerin 30mg/kg olduu durumlarda yaplan
analizlere gre 3' te listelenen belirli bir ya da bir ka amin ieren azo boyolar kan eyadan
bulunmaktadr. Amin bileii > 30 mg/kg ise analitik sonular belirlemek iin bir takm
listelenmi aminler ieren azo gruplar ieren boyalar kullanlarak analiz numunesi tahlil
edilmi olur. 4-Aminodiphenyl, 2-naptatyl amine, 2,4-diaminoanisole: Baz azo boyalarn
kullanm ek bilgi olmakszn gvenli biimde uygulanamaz. rnek olarak kullanlan
boyann kimyasal yaps. 4-amino diphenyl, 2-naptylamine: rnein alnd rn yaplar
azo ba bulunmayan temel aminler ieren boyalarla renklendirilmi olabilir. 2,4Diaminoanisole:rnein alnd rn yaps 2,4-diaminoanisole iermeyen fakat 2-amino-4nitroanisole ieren azo boyalarla renklendirilmi olabilir. Analitik prosedr sresince boya
karlnda 2,4-diaminoanisole oluturacak 2-amino-4nitroanisole brakacaktr.

248

F-TEKSTL RNLERNDE VE 32.04 G.T..POZSYONUNDA YER ALAN

BOYALARDAK ARLAMNLERN ANALZLER (PRATK YNTEM):

Tekstil numunesinden bir gam veya toz boya numunesinden 0.100 gram alnr.

zerine pH: 6 zeltisinden 17 ml ilave edilir. (3.5 gram sitrik asit zerine 250 ml saf su
ilave edilerek sitrat tamponu hazrlanr. Tampon zeltinin pH deeri 6 olacak ekilde
NaOH zeltisi ile pH ayarlamas yaplr.

nceden 70Cye getirilmi su banyosu zerine konur ve 30 dakika bu scaklkta tutulur.

Daha sonra hazrlanan bu tplere 3er ml aartc zeltisinden ilave edilir (hidro slfit
zeltisinden) (0.6 gram hidroslfit + 3 ml su) ve tekrar 30 dakika su banyosunda
bekletilir.

Tm bu ilemler hem boyanm kumalarda ve hemde boyar maddelerde aynen

tekrarlanr. Sadece aralarndaki ilem fark kumalarda 1 gram numune alnmas boyar
maddelerde ise 0.100 gram numune alnmasdr.

Bir kap ierisine souk su konur ve su banyosu zerinden alnan tpler bu su dolu kaba
yerletirilir.

Tp ierisindeki numune iyice soutuduktan sonra tplerin zerine 5 mililitre ter-butil

metil eter ilave edilir ve tpler iyice alkalanr ve aril aminlerin eter fazna gemesi
salanr. (oda scaklnda 15 dakika bekletilir)

Faz olumas beklenir.

Faz olutuktan sonra eter faz alnr ve balon jojeye konulur. Su banyosu zerinde bu faz
birka damla kalncaya kadar uurulu. (Bu ilem bir rotari evaporatrde 50 mllik konik
balona alnan eter faz uurularak ta yaplr. Eer bu ilem rotari evaporatrde yaplacak

249

ise o zaman eter faz uurulduktan sonra rotari balonuna 2 ml metanol ekilir ve iyice
karitrlan metanoll faz GC/MS veya TLC plakasna uygulanr) (TLC plakas
uygulamasnda 3 kez ayn noktaya damlatlr) TLC plakas (Silikajel 60 F 254) (20x20)
ikiye kesilir ve 15 ml aseton+ 45 ml klor benzenden hazrlanm yrtme tank ierisine
konur ve 75 dakika bu zelti ierisinde bekletilir. Daha sonra kurutulur. Kurutma
ileminden sonra deriik H2SO4 (2 ksm saf su + 1 ksm H2SO4 zeltisinden 15 ml
almak yeterli olacaktr) zerine 1 spatl sodyum nitrit konulur ve plaqka birka dakika bu
zeltiden kan dumanda nitrolama iin bekletilir. Daha sonra bu tabaka - naftol ile
pskrtme yaplr ve eme suyu altnda ykanr. [TLC plakasna manuel uygulamalarda
bir klcal boru ile numune ekilerek TLC plakasnn alttan ve stten kurun kalem ile izgi
ekildikten sonra numuneler numaralandrlr ve alt izgiden sras ile numuneler kapiler
tpler ile ekilerek plakaya verilir (ilave edilir) TLC plakasn tank zeltisinin bulunduu
TLC tankna konur ve 75 dakika sre ile numunenin TLC plakasnda yrmesi
salanr.(TLC tankna yrtme zeltisinde tankn 1.5 cm alt seviyesine gelecek ekilde
zelti konur) Daha sonra bu plakalar baka bir bo tank ierisinde (TLC tankndan daha
geni ve az kapanabilen) bir kap ierisine H2SO4 zeltisi (% 10luk seyreltik zeltisi)
konur ve bu asit zeltisinin zerine bir kak NaNO2 ilave edilir (sodyum nitrit). Bu
ilemden nce biraz yatk vaziyette olacak ekilde solvent tanknda yrtlm olan TLC
plakas bu tankn ierisine yerletirilir.Asit zeltisi erisinde oluan N 2 gaznn buhar
TLC plakasn diazolar. Bu TLC plakas -naftol zeltisi ile spreylenir (renklerin
belirginlemesini salamak iin) Spreylenen plakalar bir sa kurutma makinas ile
kurutulur.
-

TLC plakas zerinde oluan renklere gre aril aminlerin varl ya da hangi aril aminin
olduu renklere gre tesbit edilir. Eer hi bir renk deiimi yoksa aril aminler mevcut
deildir eer turuncudan mora kadar deiik renkler oluur ise o zamanda ayn ilemi
standart zeltilerin plakalar zerine damlatlmas ve TLC plakasnda yrtlmesinden
sonra belirtelerin plakaya pskrtlmesi ile oluan renkler ve standartlarda elde edilen
renkler ile numunedeki renklerin koyuluk derecesine grede yaklak miktar tesbitleri
yaplr)

TLC plakas zerinde beliren renklere gre hangi aril aminin var olduu bu TLC plakalar
zerine standart aril aminli maddelerin yrtlmesi ile ve belirtelerin pskrtlmesi ile
oluan renklere gre aril aminlerin cinsleri tesbit edildikten sonra eter fazndaki
numuneden ve hazrlanan standart zeltilerden GC/MSe enjekte edilerek miktar
tesbitleri yaplr.

pH: 6 tampon zeltisi (hazrlan)

4 litre saf su ierisine 50.9 gram sitrik asit ve 28.1 gram sodyum hidroksit ilave edilir ve
pH 6 ya ayarlanr eer pH 6dan fazla ise (bazik) sitrik asit ilave edilerek, eer 6dan kk
ise (asidik) sodyum hidroksit ilave edilerek pH metre ile kontrol bir ekilde ayarlanr.
Sprey zeltisi: (hazrlan)
1 kak -naftol 250 mililitre metanol ierisinde zlr.
TLC Plakas (HPTLC almalar iin HPTLC plakalar kullannz)
Silikajel 60 F 254
GLC/MSe numune hazrlama
Numune konulan yerde bulunmas gereken zelti(injeksiyon inesini temizlemek iin)

250

1-Solvent A (metanol/tert butil metil eter)

2-Solvent B (eter)
Bu ilem oto semplerli otomatik ineye sahip cihazlar iin geerlidir.
Numune hazrlama
Numune tplerine 0.5 ml numune+ 0.5 ml intrnil zeltisi konur.
(eer iinde bir bildiimiz var ise ve hesaplanmas gerekiyor ise)
Standart ve numuneden eit miktarda konulur.
-Numuneyi birlikte ierisinde tahmin ettiimiz standart numunede olduu gibi hazrlyoruz.
-Madde miktar hesaplamas
N:Standart intrnil/numunedeki intrnil x numune std/std madde x standart ppm: numune
miktar olarak hesaplanr.
-ntrnil : tm standart maddeleri ieren hazrlanm standart numune (aril aminli yasakl liste
muhteviyat bileiklerden 0.01 mg/ml olarak hazrlanan standart madde, laboratuvarda da
hazrlanabilir veya hazrda temin edilebilir. Eer hazrlanacak ise aril aminlerin cinsine gre
znd solventte zlerek hazrlanr ve birletirilir)
[(Deri iin n ilemde; 1 gram numune alnr ve 25 ml hekzan ierisine konur. 40 C de 20
dakika ilem yaplr. lem sonunda hekzan szlr. Szge kad derinin zerindeki yao
alr. Tekrar 25 ml hekzan ile 40 C de 20 dakika ilem yaplr, kurutulur ve yukarda anlatlan
tekstil rnlerinde uygulanan ilemler aynen uygulanarak azo boya tayini yaplr) (Poli ester
elyaf ve poli ester mensucatlarda; 1 gram numune tartlr ve balon ierisine konulur. 25 ml
klor benzen ierisine konulup soksolette kaynatlr. Kaynatlma ilemi tamamlandktan sonra
bu ilem yaklak kaynamann balamasndan itibaren 15 dakika daha kaynamann devam
etmesidir Daha sonra numune karlr ve balon ierisindeki klor benzen uurulur kalnt
kalmayncaya kadar 2 zerine 2 ml metanol konulur ve GC/MS ve TLC iin hazrlanr.)]

251

ASTM
INTERNATIONAL
TANIMLAMA No. : E 2228-02
G-Tekstil Elyafn1 Mikroskobik Tetkiki in
Standart Klavuz
Bu standart E 2228 olarak tespit edilmi tanmlama numaras altnda yaynlanmtr. Bu numaray
hemen izleyen say, standardn orijinal benimsenme ve kabul edilme yln veya sz konusu olduu takdirde
revizyondan geirilme yln ifade etmektedir. Parantez ierisindeki say, son mkerrer onay yln ifade
etmektedir. st simge epsilon (), son revizyon veya mkerrer onay tarihinden sonra yaplan bir nakl yorum
deiikliini gstermektedir.

1. Kapsam
Bu blm, forensik (adli) elyaf karakterizasyonun da, tanmlanmasnda ve
karlatrlmasnda kullanlan mikroskobik tetkikler iin klavuz esaslarn aklamaktadr.
Stereobinokler, polarize kl tip, karlatrc tip, floresan tip ve enterferans tip de dahil
olmak zere, ok eitli k mikroskoplar bu amala kullanlmaktadr. Baz gereksinimler
karsnda, tarayc (scanning) elektron mikroskobunun kullanm, ilave enformasyonun elde
edilmesine olanak salar. Tant elyafn tr ve kapsam baznda,kullanlacak olan testleri
veya teknikleri seiniz.
2. Referans Belgeler
2.1. ASTM Standartlar :
D 276 Tekstil Yaplar erisindeki Elyafn Tanmlanmas in Test Yntemleri2.
3. Terminoloji

252

Bu Standarda zg Terimlerin Aklanmas

anisotropik- Polarize k altnda bakldnda, n ierisinden gei ynne gre
deikenlik gsteren optik zelliklere sahip bir objenin bir karakteristii.
bariyer filtresi- Elyaf tarafndan absorbe edilmeyen gereksiz eksitasyon n yok eden
ve tercihli olarak yalnzca kesme (cut-off) dalga boyundan daha byk dalga boyuna sahip
n geirilmesine olanak salayan ve floresans mikroskobun da kullanlan bir filtre.
Becke hatt- Elyaf, kendi refraktif endeksinden farkl bir ortam ierisine monte edilmi
olduunda ve en iyi foks ierisinde hareket ettirildiindeki snra gre hareket eden elyafn
snrnn yanndaki parlak hle.
Becke hatt yntemi- Elyafn; foks deitiinde, Becke hattnn hareket ynn
kaydetmek sureti ile, monte edildii ortama zg (refraktivite) refraktif endeksini tespit
etmenin bir yntemi. Becke hatt; fokal mesafe arttrldnda ve fokal mesafe objektiften
teye doru azaltldnda, daima daha yksek refraktif endeksine sahip ortama (elyaf veya
elyafn monte edildii ortam) doru, ve rnek objektife doru hareket ettirildiinde de, daha
dk refraktif endeksine sahip ortama doru hareket eder.
birefrenjans- Elyafn, n - n formlnden elde edilen refraktif endekslerindeki saysal
fark. Birefrenjans, lif ierisindeki belirli bir noktada, B = r (nm)/1000T (m) formlnn
kullanlmas yolu ile geciktirmenin (rtardasyonun) r ve kalnln T belirlenmesi sureti ile
hesaplanabilir.
karlatrma mikroskobu- ki rnein, simltane biimde (pe-pee), hem yneltilen
(transmisyon), hem de yanstlan (refleksiyon) k altnda incelenebildii bir optik kpr
sayesinde birletirilen iki mikroskoplu bir sistem.
kompansatr- Elyaf tarafndan sergilenen sabit veya deiken geciktirmede
(rtardasyonla) karlatrlabilir sabit veya deiken geciktirilmenin (rtardasyonun)
girilmesi iin, bir polarizasyon mikroskobunun k yolu (path) ierisine yerletirilebilen optik
aygtlarn her hangi bir tr. Bu durumda elyafn rtardasyonu ve elongasyon iareti
belirlenebilir. Kompansatrlerde sabit veya deiken kalnla sahip sabit bir mineral plaka
veya dndrlebilir bir mineral plaka veya bir ayar miktar ile optik ize (path) verilen kalnl
(ve girilen rtardasyonu) deitirmek iin, eiklik verilmek sureti ile kalnl deitirilebilir
bir mineral plaka kullanlabilir.
tam-dalga kompansatr (veya krmz plaka)- Bu kompansatrde genel olarak, 530 il
550 nm arasnda sabit bir rtardasyon (yaklak olarak Michel-Levy cetvelindeki birinci sra
krmz nn rtardasyonu) giren bir al ta, selenit veya kuartz plaka kullanlmaktadr.
eyrek-dalga kompansatr- Bu kompansatrde genel olarak, 125 il 150 nm arasnda
sabit bir rtardasyon giren bir mika plaka kullanlmaktadr.
kuartz kamal kompansatr- Bu kompansatrde, ok sayda enterferans renkleri sralarna
dek uzanan srekli deiken rtardasyona (genellikle 3den 7e dek) sahip, quartzdan kesilmi
bir kama kullanlmaktadr.
Snarmont kompansatr- Bu kompansatrde, kalibre edilmi bir dner analizrle,
paralel 0 konumundaki rnek zerine yerletirilen bir eyrek-dalga plakas
253

kullanlmaktadr. Bu kompansatr alak rtardasyon ler ve monokromatik k

kullanlmasna gereksinim gsterir.
eilmeli kompansatr (Berek kompansatr)- Bu kompansatr tipik olarak, yaklak on
sralarna dek deiken rtardasyon girmek iin, bir kalibre merdane ile eim verilebilir bir
kalsit veya kuartz plaka iermektedir.
korteks- Uzatlm veya i biimli hcrelerin sa telinden ibaret ana yaplatrma esidir.
Korteks, pigment zerrecikleri, kortikal fzi deyimi ile anlan hava boluu alanlar ve
ovoid geler deyimi ile anlan yaplar ierebilir.
kvrm- Bir elyafn dalgallnn tanmlayc szcdr.
gei iaretleri (krosover)- pek lifleri boyunca uzanan ve btnsel olarak kurumalar
ncesinde, haddeden ekme ipek liflerinin st ste binmesi sonucunda oluan eik konumlu,
dzlenerek yasslatrlm alanlardr.
ktikl- Bir sa teli dip ukurunun d yzeyini oluturan pullar katmanndan oluan
yapdr. Ktikler pullar normal olarak temel tip altnda snflandrlrlar: koronal (ta
biimli), bkml (ta yapra biimli) ve bindirmeli (dzlenmi).
matlatrc- Genellikle titanyum dioksitten ibaret olan ve retilmi elyafn lostrasn
(parlakln) hafifleterek donuklatrmak iin kullanlan bir pigmenttir.
dikroizm- Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle iki farkl renk sergileme zelliidir.
dislokasyonlar- Doal elyafta (keten, rami, jt, kenevir) elyafn hcre duvar boyunca var
olan ve X, I ve V biimli olarak oluan belirgin zelliklerdir. Bu zellikler ounlukla elyafn
tanmlanmas iin yararldrlar.
birefrenjansn dalmas (dispersiyonu)- In dalga boyuna gre birefrenjansn
deimesidir. zel bir elyafta birefrenjans dalmas kayda deer lekte olduu takdirde,
Michel-Levy tablosunun dzenli renk skalasnda grlmeyen anormal enterferans renkleri
ortaya kabilir. Birefrenjansn nemli dzeyde dalmas, yksek lekte birefrenjans elyafta
rtardasyonun dorulukla saptanabilmesini de engelleyebilir.
dalma lekelemesi- Bir mikroskobun objektifinin arka fokal dzlemine yerletirilen
merkezi veya halka biimli durdurucular sayesinde, refraktivite endeksinin tespit edilmesi iin
bir tekniktir. Bir halka biimli durdurucunun kapal iris alt-kademesi ile kullanlmas
durumunda, bir yksek dalma ortamna monte edilen elyaf, elyaf ve ortamn refraktif
endeksi uyumunda eletikleri yerde, renklenmi bir dalga boyu snr gsterecektir. Bir
merkezi durdurucunun kullanlmas durumunda ise, elyaf, halka biimli durdurucu
kullanmnda grlen renklere uyumlu renkler sergileyecektir.
boya- Tekstil yaplarna renk katan ergiyebilir maddelerdir. Boyalar, benzer kimyasal
karakteristiklere sahip gruplar (rnein; anilin, asit ve azo) altnda snflandrlrlar. Boyalar;
kimyasal reaksiyon, absorpsiyon veya dispersiyon yntemleri ile elyafa katlrlar.

254

eksitasyon (uyarma) filtresi- Floresans mikroskobunda kullanlr ve deiik ve eitli

alt-tabakalarda gzle grlebilir bir floresans endkte etme niteliine sahip, spesifik enerji
bantlar veya dalga boylar iletimine olanak salar.
inorganik elyaf- Doal mineral (rnein krizotil asbesti) meneli ve yapay mineral
(rnein, fiberglas cam elyaf-) meneli bir elyaf snfdr.
enterferans renkleri- Bir birefrenjan materyal, apraz polerler arasnda ve bir noneksteksiyon (snmszlk) konumunda incelendiinde, beyaz n iki faz-d nnn
enterferans ile oluan renklerdir. Birefrenjan elyafn belirli bir noktasndaki rtardasyon,
gzlemlenen enterferans renginin, Michel-Lvy tablosundaki renkle karlatrlmas sureti ile
tespit edilebilir.
izotropik- erisindeki optik zellikler, obje zerinden geen k yaylmnn
(propagasyon) titreiminin (vibrasyon) yn balamnda olmakszn kalcln srdrd
bir objeye zg bir karakteristiktir.
lignin (odun z)- Odunun karbonhidrat olmayan blmnn esas arlkl esi olup,
sellozik elyaf birbirine yaptran bir amorf polimerik z-maddedir ve ahabn hcre
duvarnn temel bileim esidir.
lmen- Birok doal elyafta (rnein; pamuk, keten, rami, jt, kenevir) varolan kavite
(oyuk) veya merkezi kanaldr ve varl ve yaps, genellikle elyafn tanmlanmas iin
yarayldr.
lster (lostra)- I yanstmasnn (refleksiyon) sonucu olarak bir elyafn hiz olduu
lty veya prldamay ifade eder. retilen elyafn lostras ounlukla bir matlatrc
pigmentin kullanlmas sureti ile deiime uratlmaktadr.
retilmi elyaf- Sentetik polimerler, deitirilmi (modifiye) veya dntrlm (
transforme ) doal polimerler ve camdan ibaret olabilen elyaf oluturucu tabii maddelerden
retilen eitli elyaf aileleri snfnn tanmlayc ifadesidir.
medlla- Bir seri isel hcrelerden veya bir sngerimsi amorf ktleden oluan ve sa
telinin merkezi blmn oluturan ksmdr. Havayla dolu olabilir ve bu durumda,
aksettirilmi k veya yanstlm (reflekte) k altnda saydamsz veya siyah olarak grnt
verir. Hayvan klnda; ni-serisel veya mlti-serisel merdiven medlla, selller (hcresel)
veya vakole (boaltlm) medlla ve kafes medlla gibi eitli tipleri tanmlanmtr.
Michel-Lvy tablosu- Bir anizotropik elyaf iin, dier ikisi bilindiinde, bu
deikenden her hangi birisinin de belirlenebilmesine olanak salayan, kalnlk, birefrenjans
ve rtardasyon deikenleri tablosudur.
mikroskobik- Mikroskoba veya bir mikroskobun kullanmna ilikin anlamnda bir sfattr.
deiim (modifikasyon) oran- Dairesel olmayan (non-sirkler) elyaf kesitlerinin
karakterizasyonu iin kullanlan bir geometrik parametredir. Deiim oran, lifin d ap ile
zn ap arasndaki boyutsal orandr, ayn zamanda grnm oran ifadesi ile de
tanmlanabilir.

255

doal elyaf- Bitkisel meneli (rnein; pamuk, keten, rami), hayvansal meneli (rnein;
ipek, yn ve krk eitleri) veya mineral meneli
(rnein, asbest) elyaf snfnn
tanmlayc ismidir.
pigment- Elyafn matlatrlmas veya renklendirilmesi iin kullanlan, incelikle kylm
ergimez materyaldir (rnein; titanyum dioksit, demir oksit).
dz polarize k- Tek dzlem zerinde titreen ktr.
pleokroizm- Dz polarize k altnda farkl eksenler boyunca bakldnda farkl renkler,
zellikle farkl renk sergileme zelliidir.
polarize k- Tek yaylma (propagasyon) ve tek titreim (vibrasyon) ynl k n
demetini tanmlayan ifadedir. Titreim (vibrasyon) yn daima yaylma (propagasyon)
ynne diktir. Bu demet, bir polarizasyon filtresinin kullanlmas sureti ile adi ktan
yanstmayla (refleksiyonla) veya amaca elverili bir pleokroik madde ortam ierisinde ifte
yanstmayla (refleksiyonla) oluturulur.
polarize k mikroskobu- Birisi kademe altnda (polarizr), dieri de kademe zerinde
(analizr) olmak zere, iki polarizasyon filtresi ile donatlm bir mikroskoptur.
bir polarizrn- ncelikli (ayrcalkl) yn- Polarizr den kan n snrlandrld
titreim (vibrasyon) yndr.
refraktivite endeksi- Saydam bir ortam iin, bir boluk ortamndaki
(vakum) k
hznn, bu ortamdaki k hzna olan oranndan ibaret olan boyutsuz bir saydr.
greceli (rlatif ) refraktif endeksi- Elyafn refraktif endeksinin, kendisini evreleyen
ortamn refraktif endeksine gre kymetlendirilmesidir.
rtardasyon r (geciktirme)- Bir anizotropik liften kaynaklandklarnda, ifte yanstlm
(refrakte) bir nn dier n arkasndaki fiili aklk mesafesidir. ki refraktif endeksi, n
n ve lifin kalnl balamnda deikenlik gsterir.

uzama (elongasyon) iareti- Refraktif endekslerine gre, bir lifin uzamasna

(elongasyonuna) atfedilen bir elyaf zelliidir. Yksek refraktif endeksi ynnde uzama
(elongasyon) durumunda lif pozitif (+), dk refraktif endeksi ynnde uzama (elongasyon)
durumunda ise negatif (+) iaretli olarak tanmlanr.
sferlitler (krecikler)- D yzeye bir kre gibi dzlem yzeye doru tm dikey
dorultuda ynlenmi ineler veya ubuklardan oluan krelerdir. Pelte veya konsantre
zelti alanlarndan kaynaklanan polimer kristalizasyonunun bilinen biimini olutururlar.
stereomikroskop- Her birisi bir gz iin olmak zere iki bamsz optik sistemden oluan
ve rnein stereoskopik bir grntsnn izlenmesine olanak salayan bir mikroskoptur.
yzey boyas- Elyafn yzeyine bitien renklendiricidir.
sentetik elyaf- Kimyasal bileimlerden sentetik olarak retilmi polimerik elyaf snfnn
(rnein; naylon, polyester) tanmlayc ifadesidir.
256

teknik elyaf- Fiziksel veya kimyasal olarak ayrlabilen ve karakteristiklerinin

tanmlanmas iin incelenebilen mnferit uzatlm
(elonge) hcrelerden oluan bir doal
elyaf demetidir (rnein; kenevir, jt ve sisal keneviri ).
termoplastik elyaf- Yksek scaklk ortamlarnda
soutulduunda tekrar katlaabilen bir sentetik elyaftr.

yumuayarak,

ergiyen

ve

eler- Teknik elyafn (3.1.50.ye baknz) mnferit lifleridir.

4. Anlam ve Kullanm
Mikroskobik tetkik, tekstil elyafnn mikroskobik karakteristiklerinin ve jenerik polimer
tipinin hzl ve doru olarak tespitine olanak salayan en az tahripkar yntemlerden birisidir.
Bunlara ilave olarak mikroskobik tetkikte, nokta-nokta ve yan-yana mikroskobik
karlatrma, iki veya daha ok sayda lifin ayn kaynaktan temin edilenlerle uyumlu olup,
olmadklarnn tespit edilmesinin en ayrt edici bir yntemdir. Bu Klavuz, ieriinde ana
hatlar ile tantlan spesifik enstrmantasyon aksamnn kullanlmasna gereksinim
gstermektedir.
5. Klavuzun zeti
Tekstil elyaf mikroskobik olarak incelenir. Bunlar, bir kapak rts altnda bir montaj
ortam ierisinde, cam mikroskop slaytlar zerine monte edilebilirler. Bu aamay takiben
lifler, polimer tipinin saptanmas ve tm mikroskobik karakteristiklerin kayda geirilmesi
amac dorultusunda, eitli klandrma kaynaklar, filtreler ve mikroskoba eklenmi dier
enstrmantasyon kombinasyonu sayesinde mikroskobik olarak tetkike tbi tutulurlar. Bunu
izleyen aamada da bilinen ve tetkike tbi tutulmu olan lifler, ayn mikroskobik
karakteristikleri ve optik zellikleri sergileyip, sergilemediklerinin saptanmas amac ile
karlatrlrlar.

6. rnein Ellelenmesi
Tant kalemleri grsel olarak kontrol edilebilir ve tetkike tbi tutulacak lifler, cmbzlarn
kullanlmas sureti ile dokudan ayrlrlar. eitli aydnlatma teknikleri ile donatlm basit
bytcler ve stereo-mikroskoplar da kullanlabilir. Bant kaldrma veya hafife kazma gibi
dier yntemler de, ounlukla bir grsel kontrol sonrasnda kullanlmaktadr. Kaldrlan
bantlar, tetkike tbi tutulmak iin seilen liflerin aratrlmasnn ve kartlmasnn
kolaylatrlmas iin, temiz plastik levhalar, cam mikroskop slaytlar veya dier kontamine
olmayan zeminler zerine yerletirilmelidir. eritler ar ykl olmamaldr. Kaldrlan
eritler veya kazma sureti ile derlenmi materyal bir stereo-mikroskop marifeti ile
incelenmeli ve ileri aama analizlerine tbi tutulacak olan lifler izole edilmelidir. erit
zerindeki lifler, cmbzlarn, dier mikroskobik aygtlarn ve solventlerin kullanlmas sureti
ile kartlmaldrlar (1 - 6).3. erit, bir kat veya bir karton tabakas zerine
yaptrlmamaldr.
Kontaminasyon oluturmamak iin gerekli azami dikkat ve zen gsterilmelidir. Bu
amacn gerekletirilmesi iin, tetkike tbi kalemlerin ve bilinen kalemlerin incelenmesi farkl
alanlarda ve/veya farkl zaman sreleri ierisinde yaplmaldr. alma alan ve kullanlan

257

gereler iyice temizlenmeli ve karlatrlacak kalemlerin tetkik edilmesi ncesinde, dikkatli

bir denetimden geirilmelidir.
7. Analiz
Lifler ilk nce bir stereo-mikroskop altnda incelenmelidir. Kvrm, uzunluk, greceli ap,
lostra, grnr kesit, hasar ve yapm artklar gibi fiziksel zellikler kaydedilmelidir.
Bundan sonra lifler, sentetik, doal veya inorganik gibi geni ve kapsaml gruplar altnda
muvakkat olarak snflandrlabilirler. rnek, iplikler, telcikler veya kuma paralar
iermekte ise, yaps da kayt altna alnmaldr
(79).
Stereoskop altnda fiziksel karakteristiklerinin tmnn ayn olduklarnn grlmesi
durumunda, lifler bir karlatrma mikroskobu altnda tetkike tbi tutulmaldr. Bu noktanokta ve yan-yana tetkik, lifleri ve zellikle ayn olmadklar gzlemlenen lifleri
birbirlerinden ayrt etmek iin, kymet tayan bir tekniktir. Liflerin fiziksel karakteristikleri
(7.3.e baknz), bilinen ve tetkike tbi tutulanlarn ayn olup, olmadklarnn saptanmas
amac ile, bir karlatrma mikroskobu altnda grsel olarak tetkik edilmelidir. Daha sonra
yaplacak demonstrasyonlar iin, ne kan belirgin zelliklerin fotorafla tespit edilmeleri
nerilir.
Karlatrmalar, ayn aydnlatma koullar altnda ve ayn bytmeler leinde, amaca
uygun biimde kalibre edilmi ve hzlandrlm (aligned) bir mikroskobun kullanlmas sureti
ile yaplmaldr. Karlatrma mikroskoplar iin bu durum, k kaynann renk
dengelenmesine de gereksinim yaratabilir. Bu amacn en etkin biimde gerekletirilebilmesi
iin, iki lif veya ayn meneli iki lif rnei, daha sonra karlatrlmak zere, iki mikroskop
slayt zerine monte edilmelidir. ki rnekten alnacak olan grsel yantlar yaklak olarak
ayn renk, ayn parlaklk ve ayn duruluk olmaldr. Dengeli ntr bir zemin rengi uygundur
(optimaldir).
Muvakkat ve kalc lif montajlar iin amaca elverili pek ok ortam bulunmaktadr.
Montaj ortamnn seimi temin edilebilirlik, zel uygulamalar ve tetkik edicinin tercihi
balamndadr, bununla beraber aadaki belirli kriterlerin (5, 10-15) karlanmas gereklidir
:
Bir tetkik edici, bir montaj ortamnn (zellikle solvent esasl ortamlarn), zellikle uzun
montaj sreleri aamasnda, tekstil elyaf zerindeki tahripkr etkilerinden haberdr
olmaldr. Monte edilen liflerin bir ksmnn nceden mikroskobik olarak ve kimyasal
analizlerle incelenmesi tercih edilmelidir. Liflerin mteakiben teste tbi tutulmak amac ile
kartlmalar iin montaj ortam, lifin yapsn veya bileimini etkilemeyecek olan bir solvent
kullanlarak kaldrlmaldr.
Mikroskobik olarak karlatrlacak olan lifler bir montaj ortam ierisine monte
edilmelidir. Hem tetkike tbi tutulmu, hem de bilinen lifleri iin ayn montaj ortam
kullanlmaldr.
Refraktif endeksinin tespit edilmesi iin solvent esasl bir montaj ortam kullanld
takdirde, montaj ortamnn refraktif endeksi salam refraktif endeksi standartlarna kar
dzenli aralklarla kontrol edilmeli ve gereken durumda, solvent ilave edilmesi sureti ile
uygun deerine tekrar ayarlanmaldr (16). Ayrca, ortamn refraktif endeksi, dorudan
lmlenebilir ve bu deer nceleyici tarafndan kayda geilebilir. Byle bir ortamn srekli

258

kalc montaj iin kullanlmas durumunda, nceleyici, solventin buharlamasn mteakiben

sv ortamn ve reinenin farkl refraktif endekslerinin olacandan haberdr bulunmaldr.
Refraktif endeksi tespiti iin kullanlan svlarn, nDdeki refraktif endeks birimlerinin art
veya eksi 0.0005 alannda bulunacaklar bilinmelidir. Amaca uygun ve elverili ortam scaklk
derecesi dzeltmelerinin yaplabilmesi iin, her svnn scaklk derecesi katsays deerleri
(dn/dt) gibi, 20-30C scaklk dereceleri alann kapsayan ve derecenin onda birine gre
taksimatlandrlm bir termometrenin de el altnda bulunmas salanmaldr. Dispersiyon
(yaylma) lekelemesi ve Becke hatt yntemi iin, yksek yaylma svlar (V < 30) tercih
edilir (17). Cargille refraktif endeksli svlar bu ama iin elverilidir ve liflerin refraktif
endeksi lmleri iin kullanlmalar tavsiye edilir.
retilmi Elyafn Fiziksel Karakteristikleri
Dairesel liflerin ap, kalibre edilmi bir okler gratiklnn kullanlmas sureti ile
lmlenebilir. Dairesel olmayan lifler zel tanlara gereksinim gsterirler (18). Bir rnek
ierisindeki liflerin aplar e-deerli olmad takdirde, rnek tarafndan sergilenen ap
deerleri kademe aralnn belirlenmesi tavsiye edilir.
Lifin uzunluu boyunca renk e-biimli veya deiken olabilir. rnek ierisindeki liflerin
renk deikenlii kayda geirilmelidir. nceleyici,boyal, boyal yzeyli ve pigmente lifler
arasnda tefrikte bulunabilmelidir.
Matlatrc partikllerin varl veya yokluu, yararl bir karlatrma zelliidir.
Varolduklar takdirde, boyutlar, biimleri, dalmlar, greceli bolluklar ve genel
grnmleri kayda geilmelidir. Matlatrc partikller, her hangi bir zel jenerik lif tipi iin
gsterge deerinden mahrum olsalar da, retici tarafndan gereksinim duyulan u-kullanm
zelliklerinin karakteristii olabilirler. Matlatrclar ayrca retilmi liflerin tanmlanmasna
da yararlar.
Amaca elverili bir montaj ortam ierisindeki cam slaytlara uzun eksenleri dorultusunda
bakldnda, liflerin belirgin kesitsel ekilleri lif ierisinden yavaa odaklama yapmak sureti
ile, ounlukla belirlenebilirler (optik seksiyonlama). Fiili lif kesitleri, kesitsel biim
hakknda en iyi bilgiyi temin ederler.
retim izikleri, hasar ve yzey dkntleri (damlacklar, kan veya dier yabanc
materyal) gibi yzey karakteristiklerini kayda geiniz. Yzey izikleri, refraktif endeksi lifin
refraktif endeksinden anlaml lekte farkl olan bir montaj ortam ierisinde daha belirgin
grnt verirler (7).
Doal Elyafn Fiziksel Karakteristikleri
Renk, ap ve yukarda tanmlanan mteferrik fiziksel zellikler doal lifler iin kayda
geilmelidir. Aadaki karakteristikler de kayt altna alnmaldr :
Hayvan kllarnn balca morfolojik zellikleri, kk, medlla, korteks ve ktikldr; dier
kl dibi ukuru yaplar da, trlerin tefrik edilerek tanmlanmalar iin yararl elerdir.
Medller ve kortikal yaplar, amaca elverili bir montaj ortam ierisindeki bir slayta monte
edilmi kllar zerinde daha iyi izlenebilirler. Ktikler pullar, saydam polimer ierisine
dkm basklar (pul basklar) zerinde daha iyi bir biimde gzlemlenebilirler. Pul saymlar

259

(100 mikrometrede pul says), zel krk lifleri trlerinin birbirlerinden ayrt edilmeleri iin
yararldr (19-22). Trtllar tarafndan retilen bir protein elyaf olan ipek, hayvan kllarndan
farkl morfolojik zelliklere sahiptir. pee zg baz zellikler, kesit iaretleri ve
yuvarlatlm keli gen kesite bir kama gibi ayrntlar da kapsarlar. Tekstil yaplarnda
ipek, rzi olarak birbirine yapk iftli lifler ancak daha bir sklkla tekli lifler halinde
grnebilirler (23).
Bitkisel meneli liflere teknik elyaf (ip, uval, hasr, vb.) olarak veya mnferit hcreler
(eler) (kumalar ve katlar) olarak rastlanr. Teknik liflerin tetkiki, epidermal (deri)
dokunun ve kristallerin aratrlmasn ve bir kesitin hazrlanmasn da kapsamal, ayrca odun
z iin bir kimyasal test de yaplmaldr. Mnferit hcrelerin incelenebilmesi iin, teknik
lifler svda bekletilerek yumuatlmal, kumalar ayr yerde taranmal ve katlar tekrar
hamura dntrlmelidir. Hcre duvarlar ve lmenin greceli kalnl, hcrenin uzunluu
ve dislokasyonlarn varl, tipi ve dalm kayda geilmelidir. (24). Dier karakteristik
hcreler de kaydedilmeli ve gvenilir hakiki hcrelerle karlatrlmaldr (25-27).
norganik Elyafn Fiziksel Karakteristikleri
Mineral lifler ounlukla asbest olarak isimlendirilirler ve bu szck ou doal olarak
oluan lifli hidrate silikat mineralleri iin kullanlan genel bir terimdir. Asbest mineralleri,
krizotil, armozit, krosidolit, lifli termolit/aktinolit ve lifli antofilliti de kapsarlar. Krizotil,
katman silikatlar olan serpantin grubuna dahildir. Dier asbest mineralleri amfibollerdir ve
zincir silikatlar olarak snflandrlmaktadrlar. Asbest lifleri, tek balarna veya dier
bileenlerle karm olarak, inaat materyali ve izolasyon rnlerinde oluabilirler. Krizotil,
ounlukla bir dokuma kuma olarak rastlanan bir asbest mineralidir ancak asbest
minerallerinin herhangi birisi, contalar gibi preslenmi tabakalarda bulunur. Potansiyel salk
riski tamalar balamnda, asbest liflerini analize tbi tutarken dikkat ve zen gsteriniz.
Tm asbest mineralleri, polarize k mikroskopisi yntemi sayesinde optik zellikleri ile
kolaylkla ayrt edilerek, tanmlanabilirler.
Her ne kadar esas olarak mtlaa edilmese de,
dispersiyon lekelemesi son derece yardmcdr (28, 29). Enerji yayc spektrometrili tarayc
elektron mikroskopisi, asbest minerallerinin karakterize edilmesi iin kullanlabilir. Asbestin
ayrt edilerek tanmlanmas iin uygulanan mikroskopik olmayan teknikler, X-n
diffraksiyonunu ve kzl-tesi spektroskopiyi de kapsarlar.
Cam elyaf ounlukla inaat materyali ve izolasyon rnlerinde bulunmaktadr. Cam
elyaf ayn zamanda yapay vitrz elyaf olarak da isimlendirilmektedir (30). Cam elyafnn
retimi iin kullanlan balatma materyali baznda, bunlar kategori altnda
snflandrlmaktadr : fiberglas (cam elyaf) (srekli veya sreksiz) (devaml veya devamsz
elyaf ), mineral yn (kaya yn ve izabe kp yn) ve refrakter seramik elyaf (cam
seramik elyaf). Alminyum oksit, silikon karbr, zirkonyum oksit ve karbon gibi tek kristal
ve polikristalize refrakter elyaf, cam elyaf olarak mtlaa edilmediinden, bu kapsama dahil
edilmemitir.
Klasik daldrma yntemleri ile uygulanan k mikroskopisi, cam elyafnn
snflandrlmas ve karlatrlmas iin refraktif endeksinin belirlenmesi iin
kullanlmaktadr. Yaylma lekelemesi teknii, refraktif endeksinin ve bir rnek ierisindeki
refraktif endeksi deiiminin belirlenmesi iin yararl olabilir. Srekli olmayan cam elyaf
yn, kaya yn ve izabe kp ynnn refraktif endeksinin belirlenmesi ve
karlatrlmas, lifleri tavlayarak sertletirmek ve ift deiim (varyasyon) yntemini
kullanmak sureti ile de gerekletirilebilir (31-33). %10luk HCl kullanmak sureti ile

260

ergiyebilirlik testleri yaplmal ve test sonular kaydedilmelidir. Baz cam yn rnleri

ierisinde bir bititirme reinesi de bulunabilir ve UV k altnda floresans yaratabilir.

Enerji yayc X-n spektrometreli tarayc elektron mikroskopisi, yzey elemental

bileimi oluturmak iin kullanlabilir. Elemental oranlar, karlatrma amalar iin
kullanlabilirler. Enerji yayc spektrumun veya elemental bileim ierisindeki yapay
deiimin kazanlmas srecinde, tm absorpsiyon etkilerinin elimine edilmesi gereklidir (34).
Optik Karakteristikler
Optik karakteristiklerin ayrntlar tartmalar, McCrone (35-38), McCrone, McCrone
ve Delly (17), Bloss (39), Chamot ve Mason (40), Hartshorne ve Stuart (41) ve Stoiber ve
Mors (42) tarafndan salanmtr.
Bir saydam materyalin refraktif endeksi :
n = boluk ortamnda k hz / materyal ierisinde k hz
denkleminden elde edilmektedir.

(1)

Cam haricindeki tm saydam lifler, iki esas refraktif endeksi sergilerler, bunlarn birisi
lifin uzun eksenine paralel polarize k iin (n ), birisi de lifin uzun eksenine dik polarize
k iindir (n ). Polarize k altnda incelenen lifler iin, nc bir miktar olan niso [(1/3 2
n + n ) olarak tanmlanan] da tahmin edilebilir. Refraktif endeksi dalga boyu uzunluu ve
ortam scaklk derecesi balamnda deikenlik gsterdiinden, tm saydam materyaller iin
bir standart refraktif endeksi (n), 589 nm dalga boyu uzunluuna (sodyum D hatt) ve 25C
dzeyinde ortam scaklna tekabl eden refraktif endeksi olarak belirlenmitir.
Bir lifin refraktif endeksi, eitli yntemlerle belirlenebilir. Kullanlan yntem her ne
olursa olsun, nIJ ve n belirlenmesi, sras ile polarizrn ayrcalkl ynne paralel ve dik
konumlarda hizalandrlm lifle, dz polarize n kullanlmas sureti ile yaplmaldr.
Polarizrn titreim (vibrasyon) yn, okler gratiklnn yatay hatt ile akmaldr.
Refraktif endeksi lmlemeleri greceli veya tam doru olabilirler. Bir greceli refraktif
endeksi lm; (1) daldrlm bir objenin refraktif endeksinin, daldrma ortamnn refraktif
endeksinden daha byk veya daha kk olduunun belirlenmesini ve (2) lif ve ortam
arasndaki kontrast miktar bazndaki yaklak refraktif endeksinin kymetlendirilmesini
inhisar eder. Kontrast, lif ve ortam arasndaki fark miktarn gstermektedir. Bir lifin n ve
n deerleri iin doru ve tam saysal deerler (589 nm dalga boyu ve 25C scaklk koulu
altnda), Becke hat yntemi veya yaylma lekelemesi yntemi sayesinde belirlenebilir. Bu
yntemlerin kullanlmas sureti ile yaplan lmlemelerin duyarllk lt + 0.001
dzeyindedir (18).
ki refraktif endeksi gsteren bir lif iin birefrenjans [n

- n ] olarak tanmlanmtr.

Birefrenjans, n ve n deerlerinin lmlenmesi ve yukardaki denklemin kullanlmas

sureti ile veya lifin kalnlna tekabl eden rtardasyonun belirlenmesi ve aadaki
denklemin kullanlmas sureti ile hesaplama sayesinde belirlenebilir :

261

Birefrenjans = Rtardasyon (nm) / 1000 x Kalnlk (m)

(2)

Rtardasyon, lif kalnlnn lld noktadaki grntlenen enterferans renginin

incelenmesi ve Michel-Lvy tablosu ile karlatrlmas sureti ile kymetlendirilerek, tahmin
edilebilir. Boya enterferans renklerini karanlklatrabileceinden, derinliine boyanm
liflerden alnan sonularn yorumlanmasnda dikkatli davrannz. Bir lif ierisindeki kama
dilimi ve/veya Snarmont, kuartz kama ve eim verme (Berek) gibi eitli kompansatrlerin
kullanlmas sureti ile, daha doru ve duyarl rtardasyon belirlemesi yapmak amac ile
kullanlabilir (43). Bir eiklik verme kompansatrnn veya bir kuartz kamann kullanlmas
sureti ile bir lifin rtardasyonu lmlenirken, kompansatr ve lif arasndaki yaylma
birefrenjans farklar balamnda hibir hatann girilmemesi salanm olmaldr (44). Yksek
birefrenjansl liflerin incelenmesinde bu husus zel bir nem arzeder. Dairesel olmayan
liflerin birefrenjanslar, lif boyunca en yksek ve ve en dk deerlerini temsil eden iki
noktada, hem rtardasyonun hem de kalnln lmlenmesi sureti ile kymetlendirilebilir
(45).
Bir birefrenjan lif iin uzamann iareti, n > n olduu takdirde art (+), n < n olduu
takdirde ise eksidir (-). 0.010 Dzeyinden daha yksek birefrenjansl bilinen tm retilmi
liflerin, birer art (+) uzama iaretlerinin olduu aklda bulundurulmaldr. Tam veya eyrek
dalga kompansatrleri ounlukla dk birefrenjansl lifler iin bu belirlemeyi yapmak
maksad ile kullanlmaktadr (5, 39).
Pleokroizm (veya dikroizm); n, dz polarize n titreim (vibrasyon) ynne ilikin
farkl ynlendirilme konumlarnda bakldnda bir obje tarafndan diferansiyel
absorpsiyonundan ibarettir. Baz boyal lifler ve baz mineral lifler, pleokroizm
sergileyebilirler (3.1.18. dikroizme baknz).
Floresans; ksa dalga boyuna sahip bir kla (daha yksek enerjili) eksite edildiinde,
bir obje tarafndan yaplan belirli dalga boylu bir k emisyonudur. Floresans bizzat liflerin
kendilerinden doabildii gibi, boyalar ve dier katklardan da doabilir. Lifler, floresansn
gzlemlenebilmesi iin, dk floresans ile floresans yokluu montaj ortamlarna monte
edilmelidirler. eitli eksitasyon kombinasyonlarnn ve bariyer filtrelerinin kullanlmas
sureti ile yaplan inceleme arzuya yandr. Her eksitasyon dalga boyu uzunluunda,
floresans emisyonunun rengi ve younluu veya yokluu kayda geilmelidir (5, 7, 46-50).

Mteferrik Teknikler
1 mm kadar ksa liflerden fiziksel apraz kesitlerin hazrlanabilmesi mmkndr.
retilmi ve bitkisel meneli liflerden, uzunluklar boyunca herhangi bir yerden apraz kesit
alnabilir (54-59). Hayvan kllarndan, ilave ayrt edici tanmlama karakteristiklerinin
gelitirilmesi iin apraz kesit alnabilir (60-61). retilmi elyafn apraz kesitlerinin
incelenmesi aamasnda, genel biim, matlatrcnn ve/veya pigment partikllerinin
262

dalm, sferlid veya bolarn (voids) varl ve boyutu, boya penetrasyonunun (nfuzunun)
derinlii ve yzey ilemeleri, varolmalar halinde kayda geilmelidirler. Bir apraz kesitten
lmlenen lif boyutlar, birefrenjansn hesaplanmas ve oklu-loblu liflerin modifikasyon
(deiim) orannn belirlenmesi iin kullanlabilir.
Ergiyebilirlik testi uygulamas, tahribata yol ac bir yntemdir. Bununla beraber
ergiyebilirlik testi, tahribata yol amayan yntemlerle elde edilen enformasyona ek
enformasyon salayabilir. Liflerin solventlere kar olas tepkileimleri (reaksiyonlar), ksm
ve btnsel ergiyebilirlii, yumuamay, ekerek bzmeyi, jellemeyi (jlelelemeyi) ve
renk deiikliini kapsarlar. Ergiyebilirlik testlerinin bir tanmlama programnn paras
olarak uygulanmalar durumunda, reaktifler veya solventlerin bir kafilesi veya retim teknesi
iin, Kalite Gvence ve Kalite Kontrol (QA/QC) laboratuar uygulamalarnn akabinde, amaca
uygun kontrollerin yaplmas gereklidir. Ergiyebilirliklerinin karlatrlmas aamasnda,
bilinen ve teste tbi tutulan liflerin pe-pee (simltane) biimde grlmeleri arzuya yandr.
(5, 62-64).
Termoplastik lifler zerinde scaklk etkisinin incelenmesi iin, bir scak kademe ile
donatlm bir polarize k mikroskobunun kullanlmas tavsiye edilir. Hafife atlmam
polerlerin kullanlmas sureti ile, liflerin damlack formasyonu, kontraksiyon, yumuama,
karbonlama ve peltelemesinin bir scaklk derecesi kademesi tesinde incelenebilmesi
mmkndr; pelteleme scaklk derecelerini de ieren bu izlenimler kayda geirilmelidir.
retilen lifler, saf polimerler olmaktan ziyade, kimyasal bileim elerinin karmndan
olutuklarndan, ve kristalize ve amorf alanlarn bir kombinasyonu olduklarndan, tek bir
pelteleme noktasndan ziyade, bir scaklk derecesi kademesinin tesinde deiiklikler
izlenmektedir (5, 7, 65-69). Lifler, yksek scaklk altnda stabilitesini (kararlln) koruyan
silikon ya gibi inert ve yksek scakla kar dayanml bir montaj ortamna monte edilmek
sureti ile, yinelenebilir pelteleme davrannn izlenmesi salanmaldr (70, 71). Balang
pelteleme scaklk derecesi yaknnda bulunulduunda, 1 il 2 C/dakika dzeyinden byk
olmayan bir stma orannn kullanlmas sureti ile, doru, duyarl ve yinelenebilir sonular
daha iyi bir ekilde elde edilmektedir. Tesis edilmi ana hatlar takiben, amaca uygun ve
elverili standartlarn kullanlmas sureti ile scak kademenin kalibrasyonu yaplmaldr.
Tavsiye edilen pelteleme noktas aparat, ortam scaklk derecesi dzeyinden. 300 C scaklk
dzeyine dek 0.01 C dzeyindeki artlarla deien scaklk derecesi dzeylerine
ayarlanabilir olmal ve
1 C/dakika dzeyi gibi dk bir stma oranna izin verebilir
nitelikte bulunmaldr (72-79).
Tarayc elektron mikroskopisi/enerji datc X-n spektroskopisi
(SEM-EDS);
liflerin karakterizasyonunda bir grntleme ve mikro-analitik arac olarak kullanlabilir. Lif
yzeyinin morfolojisi, srekli deiken bytmelerde, byk alan derinlii ile incelenebilir.
Lifler veya hazrlanm apraz kesitler veya her ikisi, bir rnek ucuna monte edilirler ve olas
elektron huzmesi yklenmesinin bertaraf edilmesi amac ile, kondktif (iletken) olarak
kaplanabilirler. Lifin apraz kesitinin doru ve duyarl olarak lmlenebilmesi iin, amaca
elverili bir kalibrasyon standardnn kullanlmas tavsiye edilir.
Elyaf analizine SEM-EDS uygulamalar; lif apraz kesitinin karakterizasyonunu,
pigmentlerin ve matlatrclarn elemental analizle ayrt edilerek tanmlanmalarn, kesikler
ve yrtklar balamndaki lif hasarlarn (51, 53, 80-82), lifler zerindeki iz kalntlar ve
yzey zellii deimelerini de kapsamaktadr. Yazarlar, dokunmam kumalarda lif
bititirmesini ve ynn ekmeden korunma ilemini incelemilerdir. Hayvan kl pul yapsnn

263

tanmlanmasnda bir yardmc olarak,

grntlendirilmesi nakledilmitir (86)

SEM

kullanm

sayesinde

yaplan

yzey

8. Rapor Dokmantasyonu
nceleyicinin analitik notlar; mikroskopik karlatrmalarda kullanlan zel
karakteristikleri, zellikle tm hesaplanm deerleri, tanmlamalar, diyagramlar veya
fotoraflar yanstmaldr. Rapor, karlatrlan liflerin bir pozitif birleme, bir negatif
birleme veya bir belirsiz sonucu sergileyip, sergilemediklerini belirtmelidir. Teste tbi
tutulan ve bilinen lifler tm test edilmi parametrelerde ayn karakteristikleri ve optik
zellikleri sergiledikleri ve bylece, ayn kaynaktan doanla tutarl olduklar takdirde, pozitif
bir birleme yaplm demektir. Teste tbi tutulan ve bilinen lifler baz kayda deer
grnmlerde farkl olduklar ve bylece farkl kaynaklardan domu olduklar takdirde,
birleme negatiftir. Belirsiz bir sonu, bir neticeye varlamadnn gstergesidir ve kesin bir
neticeye varmann neden olanaksz olduuna ilikin baz aklamalara muhtatr. ncelemenin
belge grnmlerinde, fotorafla tespit ve dijital grntleme kullanlabilir.
9. Anahtar Szckler
9.1. lifler, adli tp bilimi, mikroskopik tetkik

BLM-XIII
PETROL RNLER ANALZLER
A-PETROL YALARINDA VSKOZTE TAYN
Bir yaktn viskozitesi i srtnme veya yaktn akmna diren olarak tanmlanr. Bir sv
yakt veya yalama yann viskozitesi belirli hacimdeki sv yaktn belirli saydaki delikten
tmyle geii iin gerekli olan sre olarak belirtilir ve bu sre saniye trnden olarak
kullanlr. Saniye saysnn kk olmas viskozitenin kk olduunu gsterir. Yalama,
hareketli paralar arasndaki srtnme, anma ve kaak gibi etkenler viskozite ile ilgilidir.
Fakat pskrtme sisteminin temel elemanlarnn zellikle yakt pskrtme pompalar ve
silindir yalamada kullanlan sv yaktlar tarafndan gerekletirildiinden viskozitenin belirli
bir deerden kk olmas gerekir. Yakt pskrtme yakt pompas ve silindir arasna giren
yakt viskozite ile ters orantldr. Bir baka deyile kaaklarn artmas viskozitenin klmesi
veya bunun tersi viskozitenin artmas kaaklarn azalmas demektir. Bu nedenle ok dk
viskoziteli sv yaktlarn pompa kayplarnn oalmasna neden olaca gerekesi ile dizel
motorlarnda kullanlmas uygun deildir. Viskozite gereinden yksek olmamaldr. nk
viskozitenin artmas pskrtme srasnda byk bir direncin meydana gelmesine neden
olacaktr. Bu istenilmeyen yksek viskozite ancak hafif yalar iin elverilidir. nk
istenilen pskrtme salanncaya kadar atomizasyon basnc yksektir. ok ar ve viskoz
yaktlar kullanlmadan nce stlarak viskoziteleri drlerek kullanlr. CIMAC ve ISO

264

8217 standartlarnda viskozite birimi olarak santistok (cSt) kullanlr. Daha nceleri
Redwood, Saybolt (SSU, SSF) Engler ve benzeri viskozite birimleri artk kullanlmamaktadr.
Damtma rnleri iin viskoziteye ilikin referans scakl 40 Cdir. (Bu scaklk gemite
50 C idi). Atk yalar iin viskozite referans scakl 100 Cdir. Viskozite greceli ve
mutlak olmak zere iki tre ayrlr. Mutlak viskozite yaktn, ya filminin bozulmasna kar
gstermi olduu direntir. Mutlak viskoziteye dinamik viskozite ad da verilmektedir.
Dinamik viskozite Newton forml ile hesaplanr.
T= .s v/h ( kg-saniye/m2 )
T: Kuvvet ( kgf )
S: Dokunma yzeyi ( m2 )
h: Dokunma yzeyleri arasndaki mesafe ( m )
v: Dokunma yzeylerinin greceli hz ( m/s )
: Dinamik ( mutlak ) viskozite faktrdr
Yaktn dinamik viskozitesinin ayn scaklktaki zgl arlna oran kinematik viskoziteyi
verir. Kinematik viskozite birimi cm2/saniyedir. Buna stok ad verilir. 1 stok (stoke) 100
santistok a (cSt) edeerdir. Viskozite llmesinde viskozimetreler kullanlr.
Viskozimetreler:
Yaktlarn viskozitelerinin saptanmasnda sk olarak saybolt viskozimetrelerinden
faydalanlmaktadr. Fuel oillerin ve bazen de yalama yalarnn viskoziteleri belirli bir
scaklkta llr. Bu nedenle test edilecek yaktn kullanlaca paslanmaz elik veya
pirinten yaplm boru, sabit scaklk salayabilecek ekilde stc banyosu ile evrilidir. Bu
banyonun scakl bir termometre vastas ile devaml olarak kontrol edilir. Analiz edilecek
(test edilecek) temiz bir fuel oil sabit scakla getirilmi ya ile evrili olan boruya
doldurulur. Bu yaktn scakl normal deney artlar scakln bulduu zaman borunun alt
ucundaki tapas karlr ve yakt kk apl kanaldan (orifizden) geerek alttaki blntl
kapta toplanr. Blntl kapta 60 cm3 (60 ml) yakt toplam iin geen sre saniye cinsinden
belirlenir. Bu sre belirli scaklkta saniye cinsinden yaktn viskozitesini verecektir.
Viskozimetre ile elde edilen deeri zellik belirler.
1) 60 cm3 lk yaktn (rnein fuel oilin) blntl kaba aktarlmas iin geen sre
2) Bu viskozimetre de hangi tr orifizin kullanld
3) Bulunan viskozitenin hangi scaklkta tespit edildii (rnein 50 C da denenmi ve
132 saniyelik bir sre elde edilmi ise be testi (analizi) yaplan yaktn viskozitesi 50
Cde 132 SSUdur denir.
Saybolt viskozimetresi;
ABDde kullanlmaktadr. Ancak gnmzde yaygn olarak Redwood-saniye viskozite birimi
kullanlmaktadr. Saybolt viskozitesinden bulunan deerin 0.84 ila arplmas ile

265

Redwood-saniye cinsinden deeri bulunur. Eer bir yaktn SSU cinsinden viskozitesi
biliniyor ise ayn scaklkta (cSt) santistok cinsinden viskozitesi bulunabilir.
VcSt = 0.22 .SSU - 180
SSU

( cSt )

Yksek viskoziteye sahip olan ar yalarda pskrtme sisteminde ok yksek basnlar

oluturarak yaktn pskrtme ve buharlamasnn azalmasna neden olur. Yakt pskrtme
pompalar iin tercih edilen viskozite snr 50-150 SSU deeri arasndadr. Bu deer ar
devirli makinelerde 150 SSUdan fazla olmamaldr. Ar yalar 150 SSUun altndaki
viskoziteye drmek iin ou kez 150 Cye kadar stlarak kullanlrlar. Scaklk hzl bir
ekilde deitiinden dolay viskozite saptamas bir ka scaklk derecesinden (rnein 20, 40
ve 80 C gibi) yararlanlr. Yalarda viskozite ile younluk arasnda yakn bir iliki vardr.
Baz Uluslararas Standartlar aada verilmitir.
ASTM: Amerikan Malzeme ve Deneyler iin Standartlar Enstits
IP:

Petrol Enstits

BSI:

ngiliz Standartlar Enstits

DIN:

Alman Standartlar

ISO:

Uluslararas Standartlar Birlii

B-PETROLE DAYALI SOLVENTLER:

Gmrklere intikal eden solventlerin petrol esasl olanlarnn ODT-PAL ve dier
teknik kurulularca yaplan analizler sonras eyann bnyesinde hidrokarbon karmlar
% si belirtilerek rapor edilmektedir. Uygulamalarda her trl karkln nne geebilmek
iin tm konuya muhatap kiilerinde anlayaca bir dilde konuya aklk getirilmek zere
hazrlanm teknik bilgidir.
I-

Alifatik hidrokarbon nedir nce bunu aklayalm. Alifatik hidrokarbon demek

ak zincire sahip olan ve ham petroln bnyesinden gelen parafinik ve olefinik
bileiklerdir. Burada geen ham petroln yaps incelenecek olur ise gemi
yllarda ham petroln yaps parafinik hidrokarbonlarn (dz zincir yapl) bir
bileii olduu kabul edilmekte idi, ancak daha sonraki sren uzun aratrmalar
sonucunda bu grn doru olmadn ortaya koymutur. Gerekte parafin ve
karma kkenli petrollerden elde edilen benzin ve lamba petrollerinin(kerosen)
ounda parafinler arlkta iken tm ham petrollerden elde edilen gaz oil
(motorin vb.) ve yalama yalarnn byk bir blmnde ise naftenler arlk
kazanmaktadr. Parafinler sadece yksek kaynama noktasna sahip olan
rnlerde mum eklinde grlr ve mum, parafin kkenli yaktlarda bile

266

olduka dk miktarlarda bulunmaktadr. Yksek oranda parafin ieren

yaktlar en kk zgl arlk ve en yksek Setan saysna ve yapsnda
yksek oranda Aromatikler bulunan yaktlar ise yksek zgl arlk ve dk
Setan saysna sahip bulunmaktadr.
II-

Hidrokarbonlu yaktlar: Ham petrollerin tamamnda iki yanc element olan

karbon (C) ve Hidrojen (H) bulunur. Atmosferik basn ve scaklk altnda
hidrokarbonlarn bazlar gaz ve bazlar ise sv formundadr. Tm
hidrokarbonlarn genel yaps CnHm simgesi ile gsterilir. Buradaki n ; 1 den
24 e kadar ve m ise 2 den 54 e kadar deer alr. Ham petroln yapsnda
hidrokarbonlarn yan sra az miktarda kkrt (S), oksijen (O2) ve azot (N2) de
bulunmaktadr. Ham petroldeki oksijen ou zaman naftenik asit eklinde
bulunur. Azot ise genel olarak naftenik kkenli ham petrollerde alkil kinolin
trevi eklinde bulunur. Kkrt ya znmeyen serbest kkrt veya kkrtl
hidrojen (H2S) veya organik bileikler (rnein; tiofen, slfonik asit,
merkaptanlar, alkil slfatlar ve alkil slfitler) eklinde bulunur. Ayrca ham
petroln ierisinde kk miktarlarda demir, nikel, vanadyum arsenik vb. gibi)
elementlerde bulunur.

III-

Hidrokarbon serileri: Ham petroller iin bir ok seri olmakla birlikte ticari
amalarla kullanlanlar aada sralanmtr.
a)
b)
c)
d)
e)
f)

Parafin serisi
Olefin serisi
Naften serisi
Aromatik serisi
Diolefin serisi
Asetilen serisi

a) Parafin serisi:
CnH2n+2 kapal forml ile belirtilen seri son derece dayankl olan bir
seridir. Bu serinin yeleri isimlerinin sonuna an eki gelerek adlandrlrlar.
rnein; metan, etan, propan, btan, pentan, hekzan, heptan vb. gibi.
Parafin serisinin yeleri byk bir ounlukla oda scaklnda dumanl
slfrik asit, deriik alkaliler, nitrik asit ve kromik asitten (kuvvetli
oksitleyici) etkilenmezler, parafin serisi gne nda yava olarak klorin
veya katalizrl ortamda klor ve bromdan etkilenir.
b) Olefin veya etilen serisi:
Olefin veya etilen serisi CnH2n forml ile gsterilir. Bu serinin yeleri
isimlerinin sonuna en eki gelerek adlandrlr. rnein eten (etilen), propen
(propilen), bten (btilen), penten (pentilen), hekzen (hekzilen), hepten
(heptilen) vb. gibi. Etilen (C2H4) bu serinin en basit bileii olup normal
basn ve scaklkta gaz halindedir. Etilenin kaynama noktas -103 C dir.
Ak zincir yapl hidrokarbonlar veya parafin ve olefin serileri alifatik
hidrokarbon olarak snflandrlr.

267

c) Naften serisi:
C2H2n kapal forml ile belirtilen naftenler, formlleri bakmndan
olefinlere benzemekle birlikte olefinlerden ok farkl zellikler
gstermektedir. Naftenler halkal veya evrimsel bileikler olduklar halde
olefinler dz zincir yapsnda olan bileiklerdir. Naftenler de iki karbon
atomu ift ba ile birletirilmilerdir. Naftenler doymu ve olefinler ise
doymam hidrokarbonlardr. Kimya biliminde naftenler metilen olarak
adlandrlmaktadr. Metilenden treyen isimler rnein; tetra metilen, penta
metilen ve hekza metilen yerine bu gn siklo btan, siklo pentan ve siklo
hekzan isimleri tercih edilmektedir. Dier evrimsel serilerle
kyaslayabilmek iin benzen ile siklo hekzan incelendiinde her iki
kimyasal madde de bir moleklnde 6 karbon atomu kapsamaktadr , ancak
siklo hekzan oluturmak iin benzen moleklne 6 hidrojen atomu daha
ilave edilmesi gerekir. Siklo hekzan molekl doymutur, oysa benzen
molekl byk oranda doymamtr. Benzen fazla aktif olmayan bir
bileiktir. Bunun nedeni benzende 3 ift ban bulunmasdr. Naftenler,
olefinler gibi slfrik asitte kolaylkla znmezler.
d) Aromatik serisi:
Aromatiklerin kapal formul CnH2n-6 olup bu seriye ou zaman benzen
serisi denir. Aromatikler halka trnden bir yapya sahiptir, Naftenler den
farkl taraf ift baa sahip olulardr. Bu serinin en basit bileii
benzendir. Benzen moleklnn halka trnden yaps basit halkal yapda
(naftenlere) ve zellikle zincir yapl alifatiklere gre sl olarak daha
dayankldr. Bu nedenle aromatik hidrokarbonlarn makine silindirlerinde
yanabilmeleri iin alifatiklere gre ok daha yksek sktrma scaklklar
gereklidir.
e) Diolefin serisi:
Bu serinin kapal forml CnH2n-2 olup olefin serisine benzemektedir.
Aralarndaki fark iki atom hidrojenin yokluu veya her moleklde iki ift
ban bulunmasdr. ift ba bu seriyi son derece aktif hale getirir.
Diolefinler polimerleme veya dier doymam molekllerle birleerek
yksek molekl arlnda sakzms katlar oluturma eilimi gsterirler.
Bu seriye rnek olarak hekzadien verilebilir.
f) zomerik bileikler:
zomerik bileikler, normal bileiklerle ayn karbon ve hidrojen saysnda
ve eit molekl arlnda olmakla birlikte farkl fiziksel zellik ve i
yapdadrlar. zomerik bileiklere rnek olarak parafin serisinden normal
heptann izomeri gsterilebilir. Bunlar metil hekzan, dimetil pentan ve
etil pentandr. Daha karmak parafinik hidrokarbonlar olduka byk
sayda izomere sahip olabilir. Bu izomerlerin yaplarndaki fark farkl
fiziksel zellik ve reaksiyon karakteristiklerine neden olmaktadr.

268

Parlama noktas:
Istlan yaktlarn oluturduklar buharlarn kendiliinden parlayabildikleri en dk scaklk
derecesine parlama noktas denir. Parlama noktas yaktn performansna etki eden bir faktr
deildir. Yaktn parlama noktalarnn bilinmesi depolama ve yangn tehlikesi bakmndan
nem arz etmektedir. Parlama noktas; Pensky-Martens ve Penky-Abbel gibi deney cihazlar
ile tayin edilir. Uuculuu yksek olan yaktlarda Clevelant cihaz denen cihazlarla tayin
edilir. Bu cihazlarla tayin u ekilde yaplmaktadr. Usulne uygun olarak alnan yakt
numunesi stlr ve oluan buharlarla alevin grld scaklk derecesi C veya F olarak
saptanr.
Alevlenme noktas (flush point):
Yakt buharlarnn bir aleve dokunularak yanmas ve en az 5 saniye sre ile yanabilmesi iin
gerekli olan en dk scaklk derecesidir. Dizel yaktlar iin msaade edilen en dk
alevlenme noktas minimum parlama noktasndan 15-25 C kadar daha yksektir. Dizel
yaktlarn en dk alevlenme noktalar DMX iin 43 C ve dierleri iin ve tm fuel oiller
iin 60 Cdir.
Akma noktas:
Gemi dizel yaktlarnn boru devrelerinde, yaplarnda byk miktarda mum kristalleri
olumakszn akabilecei en dk scaklk derecesine akma noktas denir. Dk
scaklklarda yakt, jel veya pelte durumuna gelir ise bu durum onun akmasna engel olacaktr.
Younluk:
Younluk belirtilen scaklkta ktle ile hacim arasndaki mutlak iliki olup, Uluslararas
Sistemde (SI) kg/m3 birimi ile ifade edilmektedir. Gemi dizel yaktlarnn younluklar 8001010 kg/m3 deerleri arasnda deimektedir. Younluk iin kg/m3 birimi dnda kg/lt birimi
de kullanlmaktadr. Dizel yaktlar iin metrik sistemde yararlanlan ton/m 3, Emperyal
sistemin Bome ve API younluk birimleri genellikle kullanlmamaktadr. Baz lkelerde
yllarn getirdii alkanlklar nedeni kullanlan API gravite, Amerikan Petrol Enstits
tarafndan nerilen zgl arlk birimidir.
API : 141.5 - 131.5

veya

141.5
131.5+ API

: Yaktn zgl arl ( TON/M 3)

nceleri sudan hafif svlarn younluklarnn saptanmasnda Bome skalas kullanlmakta idi.
Bome derecesi; Bome: 140 130 eitliinden bulunur.

Bir yaktn younluu hakkndaki bilgi gemideki yakt miktarnn hesaplanmas ve

seperatrde kullanlacak en uygun gravite diskinin seimi iin gereklidir. Younluk trl
scaklk derecelerinde ve ou zaman yaktn depolanmas srasndaki scaklk llr.
Bundan sonra geriye dnlerek standart scaklk iin 15 C ile dzeltme yaplr.

269

Bulutlanma noktas:
Damtma rn bir yaktn bulut noktas mum kristallerinin olumaya balad scaklk
derecesidir. Bu durum berrak bir yaktn donuklamaya balad anda grlr.
Tortu:
Dizel makinelerinin yaktlarnda bulunmas olas olan tortu, filtrelerin tkanmas ve servis
mrlerinin azalmasna neden olur. Bir yaktn tortu miktar % 50, % 50 oranndaki yakt ve
benzen karmnn separe edilmesi ve karmndan ayrlan miktarn llmesi ile saptanr.
Yakttan ayrlan lm yaplan yabanc maddeler byk bir ihtimalle inorganik maddelerdir.
Bunlar arasnda kum, pas artklar, yakttan olumayan ve yaktta znmeyen maddeler
bulunur.
Asfalten:
Ham petroller, petrol rnleri, maltoz, asfalt imentolarnda bulunan ve karbon dislfitte
znen fakat parafin naftalarnda znmeyen, yksek molekl arlna sahip aromatik
organik bileiklerdir. Yksek oranda asfalten ieren yaktlar amur oluturma eilimi
gsterirler. nk asfalten yaktn ierisindeki su ile tepkimeye girme eilimindedirler.
Tutuma nitelii:
Yaktn sktrlm hava ierisine pskrtld zaman yanmaya kar olan yeteneinin bir
lsdr. Yanma nitelii veya yanma zellii iyi olan bir yakt, tutuma gecikmesinin kk
olmas nedeni ile derhal tutuacaktr. Zayf tutuma niteliindeki yaktlar ise byk bir
tutuma gecikmesi oluturarak yanarlar.

Setan says:
Yanma nitelii setan says ile belirtilir. Halen almakta olan dizel makineleri yaklak
olarak 50 setan saysna gereksinim duyarlar. Setan says; setan ve alfametil naftalen den
oluan bir yakt karmnda setann hacimsel olarak yzdesidir. Alfametil naftalen yakt ile e
yanma niteliinde olup kmr katrannn damtlmasndan elde edilen bir hidrokarbondur.
Setann ok iyi bir yanma zellii vardr, buna karlk alfametil naftalen ise zayf bir yanma
zellii gsterir. Setan bir petrol trevi veya parafin serisi bir hidrokarbondur. zgl arl
775 kg/m3, kaynama noktas 289-290 C, donma noktas 16 Cdir. Ve kimyasal forml
C16H34 tr. Alfametil naftalen ise adndan da anlalaca gibi naftalen serisi bir
hidrokarbondur. zgl arl 1025 kg/m3, kaynama noktas 244 C, donma noktas 21.5 C
ve kimyasal forml C11H10dur. Her hangi bir yaktn setan says tek silindirli deiken
kompresyon oranl C.F.R makinelerinde saptanr.
Deneyin yapl;
Belirli bir makine devir says sabit olduu zaman tutuma gecikmesi periyodu,
kompresyon oran ile ters orantldr kuralna uygun bir biimde yrtlr. Yani sabit devir
saysndaki bir makinede sktrma oran arttka tutuma gecikmeksizin krank as veya

270

saniye trnden sresi ksalr. Tutuma gecikmesi sreci, enjektr ine valfinin yuvasn terk
ettii an ile silindirde yanmann baladn gsterir basn ykselmesi balangc arasndaki
zaman araldr. Tutuma gecikmesi iten yanmal makinelerde 5-20 krank derecesi arasnda
deiir. Modern gemi dizel makinelerinde bu sre yaklak olarak 0.002-0.005 saniye
dolayndadr. Deney makinelerinde tutuma gecikmesinin standart boyu 13 krank derecesi
olup bu deer lt olarak kabul edilebilir. Deney yakt C.F.R ( Cooporative fuel research )
makinesinin silindirine yaklr ve makinenin sktrma oran zel cihazlar yardm ile llen
13 krank derecesine eriinceye kadar ykselir ve bu deeri veren kompresyon oran not edilir.
Sonra makine iki ayr stan ve alfametilen naftalen karm ile altrlr. Karmdan birinde
5 birim yksek ve dierinde ise yaktn umulan setan saysndan 5 birim daha kktr. Bu
karmlarn 13 krank asna uyan tutuma gecikmesi srecini veren kompresyon oranlar
bulunur ve orant yolu ile rnek yaktn setan says hesaplanr. yi yanma niteliine haiz
yaktlar 13 derecelik tutuma gecikmesi iin dk kompresyon oranlarna gereksinim
gsterirler ve yksek setan saysna sahiptirler. Zayf yanma niteliindeki yaktlar ise 13
derecelik tutuma gecikmesi iin yksek kompresyon oranna gereksinim gsterirler ve dk
setan saysna sahiptirler. Gnmzde dizel makinelerinde referans yakt olarak kullanlan
yaktlarn setan saylar en yksek 72.5 ve en dk 20dir. Ticari dizel yaktlarnda setan
says 25-60 deerleri arasnda deimektedir. 1500 devir/dakika (rpm) zerinde alan dizel
makinelerinde setan says (Cn) 50-60 dr. Devir says 500-1500 aras olanlar iin setan
says 45-55 ir. Devir says 400-800 aras olarak alanlar iin setan says 35-50dir. Devir
says 200-400 aras olanlar iin setan says 30-45tir. Devir says 100-200 olanlar iin ise
setan says 20-40dr. Dizel makinelerinin tutuma nitelii, setan says dnda dizel
indeksi ile de belirtilir. Dizel indeksi aadaki deneysel eitlik yardm ile saptanabilir.
Di: 2.367 ( tA + 17.8 ) ( 1.076 - 1 )
d+0.004
Bu eitlikte;
( d ) ( 20/4 C ) : Suyun + 4 C deki zgl arlna gre 20 C de yaktn tespit
edilen zgl arldr.
tA: Anilin noktasdr.
Dizel indeksi yksek olmas setan saysnda olduu gibi yaktn iyi tutuma niteliinde
olduunu gsterir. Anilin noktas bilindiinde yaktn setan says aadaki eitlik
yardm ile bulunabilir.
Cn:

tA - 31.5
1.950

Dizel makinelerinde kullanlmakta olan yaktlarn setan saylarn ykseltmek iin

onlara zel sentetik katklar eklenir. Bunlara rnek; Amil nitrat, aldehitler, keton, ester
ve peroksitler verilebilir. Aadaki tabloda ilave edilen kimyasal maddelerin setan
saylarna etkileri gsterilmitir.
Katkdan sonra Cn ( % ek )
Katk maddesi
Aseton peroksit
Etil nitrat
zoamil nitrat

0.0
33
33
33

0.5
41
39
39

1.0
45
44
44

271

2.0
51
49
4954

3.0
57
53
58

4.0
63
57

C-KNEMATK VZKOZTENN (AKIKANLIIN) SAYBOLT EVRENSEL

VZKOZTEYE VEYA SAYBOLT FUROL VZKOZTEYE DNM
N STANDART UYGULAMALAR ( ASTM-D-2163-93 ):
1. Konu:
1.1. Bu uygulama her hangi bir scaklktaki santistok (centistoke) (cSt) cinsinden kinematik
vizkoziteleri, ayn scaklktaki Saybolt evrensel saniyeleri (SUS) cinsinden Saybolt evrensel
vizkoziteye dntrmek iin kullanlan dnm tablolarn ve denklemlerini kapsar ve ayn
zamanda 122 ve 210 F daki santistok cinsinden kinematik vizkoziteyi, ayn scaklklardaki
Saybolt furol saniyeleri (SFS) cinsinden Saybolt furol vizkoziteye dntrmek iin
kullanlan dnm tablolarn ve denklemlerini kapsar. Baz olarak kinematik vizkozite
deerleri 68 F ( 20 C ) scaklkta 1.0038 mm/s (cSt) olan suya kar alnmaldr.
NOT 1- Kinematik vizkozitenin llmesinde temel ve tercih edilen bir metot ise
ASTM-D-445 test metodunda anlatld gibi kinematik vizkozitelerin kullanlmas
yntemidir. Kinematik vizkozitenin Saybolt evrensel saniyeler (SUS) veya Saybolt furol
saniyeler (SFS) yerine santistok cinsinden kaydedilmeleri tavsiye edilmektedir. Bu nedenle bu

272

metot eski literatrde ortaya kan ve SUS ve SFS verilerinden hareketle kinematik
vizkozitelerin hesaplanmas amac ile korunmulardr.
Bir santistok; saniye bana bir

mm ye (mm/s) eittir.

1.2 Kinematik vizkozite birimi olan SI, mm/s ve Fahrenhayt derece cinsinden scaklk bu
uygulamada standarttr.
2.Referans belgeler:
2.1 ASTM standartlar
D-445; Saydam ve opak svlarn kinematik vizkoziteler iin test metodu (3)
D-2270; 40 ve 100Cde kinematik vizkoziteden hareketle vizkozite indeksinin hesaplanmas
iin uygulama
3. Uygulama zeti:
3.1 Belirli bir kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel vizkozite tesbitin yapld
scakla gre deiir. Temel dnm deerleri Tablo I de 100 F iin verilmi olan
deerlerdir. Her hangi bir scaklktaki belirli (verili) bir kinematik vizkoziteye edeer
Saybolt evrensel vizkozite 4.3 deki tarif edildii ekilde hesaplanabilir. 210 Fdaki edeer
deerler Tablo 1 de kullanmmz iin sunulmutur.
3.2 Saybolt furol vizkozite edeerleri yalnzca 122F ve 210 F scaklklar iin olmak zere
Tablo 3 de izelge halinde verilmitir.
3.3 Tablolarn kullanm iin rnekler EK XI de verilmitir.

4- Anlam ve kullanm:
4.1 Bir zamanlar petrol endstrisi kinematik vizkozitenin saybolt vizkozimetre yardm ile
llmesi ile ve kinematik vizkoziteyi Saybolt evrensel saniyeleri (SUS) birimleri ile ve
Saybolt furol saniyeler (SFS) birimleri ile ifade etmeye bel balamtr. Bu uygulamann hali
hazrda petrol endstrisinde uygulamalar kalkm bulunmaktadr.
4.2 Bu uygulama; SUS ve SFSnin , SI kinematik vizkozite birimleri, mm/s ile balantl olan
resmi denklemleri ifade eder.
4.3 Bu uygulama, SUS ve SFS birimleri ile SI kinematik vizkozite birimleri arasndaki
dnme imkan verir.
5. Saybolt evrensel vizkoziteye dntrme yntemi (prosedr):
5.1 100 F scaklktaki 1.81 ila 500 mm/s (cSt) arasndaki kinematik vizkoziteleri ve 210 F
deki 1.77 ile 139.8 mm/s (cSt) vizkoziteleri dorudan TABLO 1 den hareketle Saybolt
evrensel saniyelere (SUS) dntrnz. (Baknz Ek XI, rnek 1)

273

Not 2- Listelenmemi ancak tablo 1de verilmi olan sra ierisindeki vizkoziteleri lineer
interpolasyon ile elde ediniz. (Baknz Ek XI, rnek 2)
5.2 100 ve 210 F scaklklardaki Tablo 1in en st limitlerinden daha byk kinematik
vizkoziteleri, aadaki gibi Saybolt evrensel vizkozitelere dntrnz. (Baknz Ek XI
rnek 3)
Saybolt Evrensel saniyeler = Centistokes x B ( 1 )
Burada R = 100 F da 4.632

210 F da 4.664 dr

5.3 100 veya 210 F dan gayri scaklklarda kinematik vizkoziteleri aada grlecei gibi
Saybolt evrensel vizkozitelere dntrnz. (Baknz Ek XI, rnek 4)
Ut = U100 F ( 1 + 0.000061 ( t-100 ) ( 2 )
Burada ;
Ut : t F daki Saybolt evrensel vizkozitedir.
U100 F : 100 F daki Tablo 1 den , t F deki santistok cinsinden kinematik vizkoziteye
edeer olan 100 F daki Saybolt evrensel saniyeler cinsinden Saybolt evrensel vizkozite.
[Not 3- Denklem 2 deki Saybolt evrensel saniyeler iin arpanlar Tablo 2de, Faktr A
olarak bir scaklklar serisi halinde verilmitir.]
5.4 Saybolt ile kinematik vizkoziteler arasndaki iliki 75 mm/snin zerinde (cSt)
olduundan bu limitin zerindeki kinematik vizkoziteler, 0 ila 350 F arasndaki tm
scaklklar iin Tablo 2den, B iin buna zg faktr seilerek denklem 1in (4.2) kullanm
suretiyle Saybolt evrensel vizkozitelere dntrlr. (Baknz Ek XI, rnek 5)

6. Saybolt furol vizkoziteye dnm iin yntem (prosedr):

6.1 122 F daki 48 ila 1300 mm/s (cSt) arasndaki ve 210 Fdaki 50 ila 1300 mm/s
(cSt) arasndaki kinematik vizkoziteleri, dorudan tablo 3den, edeer Saybolt furol
saniyelere dntrnz. (Baknz Ek XI , rnek 8)
[Not 4- Listelenmemi ancak Tablo 3 deki verilmi olan sra ierisinde bulunan vizkoziteler
lineer interpolasyon ile elde edilir. (Baknz Ek XI , rnek 8 )]
6.2 1300 cSt (mm/s) zerindeki kinematik vizkoziteleri, izleyen denklemleri kullanmak
suretiyle Saybolt furol saniyelere dntrnz (Baknz Ek XI , rnek 9)
122 F daki Saybolt furol saniyeler;
= 0.4717 x 122 Fdaki cStler (mm/s)

(3)

210 F daki Saybolt furol saniyeler;

= 0.4792 x 210 Fdaki cStler (mm/s)

(4)

274

7. Bilgisayar hesaplamas iin prosedr:

7.1- 1 ve 3. Tablolar, orijinal deneysel veri noktalarna hafif bir kavis uygulayarak hesaplanr.
Bundan treyen denklemler tablolarn referans alnmalarndan ziyade kompteri dnm
amal kullanmak isteyenlerin kullanm iin aadaki gibi verilmitir.
U 100 F = 4.6324

[ 1.0 + 0.03264
]
( 3930.2 + 262.7 + 23.97 + 1.646 ) x 10-5

(5)

Ut = [1.0 + 0.000061 ( t-100 )] . [ 4.6324 +

1.0 + 0.03264
] (6)
(3930.2 + 262.7 + 23.97 + 1.646 ) x 10-5

122 F

= 0.4717 +

210 F

= 0.4792 +

[5610

13924
( - 72.59 + 6816)

(7)

(8)

( + 2130)

ki burada
= t F deki cSt ( mm/s ) cinsinden kinematik vizkozitedir.

F 122 F = 122 F deki Saybolt furol saniye cinsinden Saybolt furol vizkoziyi [cSt ( mm/s )
cinsinden ]
F 210 F = 210 F kinematik vizkoziteye edeer Saybolt furol saniye cinsinden [ cSt
( mm/s ) cinsinden ] Saybolt furol vizkozitedir.
7.2 (denklem 5) ve (denklem 6) ve tablo 1, Saybolt evrenselin 32.0 s ve zerindeki deerlerle
snrldr.
7.3 (denklem 7) ve (denklem 8) ve tablo 3, Saybolt furolun 25.1 s ve zeri deerleri ile
snrldr.
8. lave dnm deerleri:
8.1 zleyen birimler ve edeerleri , sklkla vizkozite dnmleri ile balantl olarak
kullanlrlar.
Poise(poyz) : cgs mutlak vizkozite birimi

275

Centiposie (santipoyz): 0.01 poise

Stokes (stok) : cgs kinematik vizkozite birimi
Centistokes (santistok) : 0.01 stokes
Centipoise (santipoys) : centistokes x younluk (farzedilenin altndaki bir sda)
9. Kaydetme:
9.1 Saybolt evrensel ve Saybolt furol vizkoziteler, 200 sin altndaki deerler iin 0.1e yakn
olarak ve 200 s ve st deerler iin en yakn tam sayya aktarlarak kaydedilir.
10. Anahtar szckler:
10.1 Kinematik vizkozite, Saybolt evrensel vizkozite ve Saybolt furol vizkozitedir.
XI-Vizkozite dnmlerini aklayc rnekler:
XI-1. rnek 1:
XI.1.1. Saybolt evrensel vizkozitenin 100 Fdeki 74.50 cSt (mm/s) in kinematik vizkoziteye
edeeri nedir ?
XI.1.2. Tablo 1 i 74.5 cSt (mm/s)in kinematik vizkozitesi ile giriniz ve 100 Fdeki bir
scaklkta Saybolt evrensel vizkozitesinin 346 SUS olduunu kaydediniz.
XI.2. rnek 2:
XI.2.1 Saybolt evrensel vizkozitenin 100 Fdeki 24.87 cSt (mm/s)in kinematik vizkoziteye
edeeri nedir.
XI.2.2. Tablo 1i 24.85 cSt (mm/s) ile giriniz ve 100 Fdeki edeer Saybolt evrensel
vizkozitenin 118.7 SUS olduunu kaydediniz. Benzer ekilde Tabloyu 24.90 cSt (mm/s) ile
giriniz ve edeer Saybolt evrensel vizkozitenin 100 Fde 118.9 sus olduunu kaydediniz.
0.05 cSt (mm/s)lik bir art 0.2 SUS luk bir mukabil arta eittir. Bu itibarla basit oranlar
ile 0.02 cStlik bir kinematik vizkozite, edeer Saybolt evrensel vizkoziteyi: 0.02 / 0.05 x
0.2 = 0.08 SUS artrmaktadr. Bundan 100 Fda 24.87 cSt (mm/s)e edeer 100 Fdeki
Saybolt evrensel vizkozite ; 118.7 + 0.08 = 118.78dir ve elde edilen bu rakam yuvarlak bir
rakam haline getirdiimizde 118.8 SUS olarak bulunur.
XI.3. rnek 3:
XI.3.1 100 Fdaki 745 cSt (mm/s)ye kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel
vizkozite nedir.
XI.3.2 100 deki B faktr olan 4.632yi, 745 ile arpnz, 3451 SUS elde edilir.
XI.4.rnek 4:

276

XI.4.1. 180 F daki 54.4 cSt (mm/s)nin kinematik vizkoziteye edeer Saybolt evrensel
vizkozitesi nedir ?
XI.4.2 Tablo 1den 54.4 180 Fdaki kinematik vizkoziteyi, 100 Fdaki edeer Saybolt
evrensel vizkoziteye dntrnz yani : 253 SUS, 2 Tablodan 180 Fda bir scaklktaki bir
dnm iin Faktr Ay elde ediniz : 1.005, ve 253 SUSu 1.005 ile arpnca , 254 SUS
elde edilir.
XI.5 rnek 5:
XI.5.1. 40 Fdaki 89.95 cSt (mm/s)nin kinematik bir vizkozitesine edeer Saybolt
evrensel vizkozitesi nedir.
XI.5. 2. Tablo 2 den 40 F iin Faktr B yi elde ediniz: 4.615, ve 89.95 i 4.615 ile arpnca
415 SUS elde edilir.
XI.6. rnek 6:
XI.6.1. 122 F daki 231 cSt (mm/s)nin bir kinematik vizkozitesine edeer Saybolt Furol
vizkozitesi nedir ?
XI.6.2 Tablo 3 231 cSt (mm/s) ile giriniz ve 122 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 109.3 SFS olduunu kaydediniz.
XI.7. rnek 7:
XI.7.1. 210 Fdaki 287 cSt (mm/s)nin bir kinematik vizkoziteye 210 Fdaki edeer
Saybolt Furol vizkozitesi nedir.
XI.7.2. Tablo 3, 287 cSt (mm/s) ile giriniz ve 210 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 137.6 SFS olduunu not ediniz.
XI.8. rnek 8 :
XI.8.1. 122 Fdaki 276.2 cSt (mm/s)nin kinematik vizkozitesine edeer Saybolt Furol
vizkozitesi nedir ?
XI.8.2. Tablo 3 , 276 cSt (mm/s) ile giriniz ve 122 Fdaki edeer Saybolt Furol
vizkozitenin 130.4 SFS olduunu kaydediniz. Benzer ekilde tabloyu 277 cSt (mm/s) ile
giriniz ve edeer Saybolt furol vizkozitenin 130.9 olduunu not ediniz. 1.0 cStlik bir art ,
tekabl eden 0.5 SFS lik bir arta eittir. Bundan dolay basit oranlama ile 0.2 cSt (mm/s)
lik bir art Saybolt furol vizkoziteyi, 276 cSt (mm/s)e edeer olan
0.2/0.1 x 0.5 = 0.1 SFS ile artrlmtr. Burada 122 Fdaki 276.2 cSt (mm/s) , kinematik
vizkoziteye edeer Saybolt Furol vizkozite = 130.4 + 0.1 = 130.5 SFSdir.
XI.9. rnek 9:
XI.9.1 122 Fdaki 1500 cSt (mm/s)e edeer Saybolt furol vizkozite nedir ?
XI.9.2. 3 nolu denklemi uygulayarak = 1500 x 0.4117 = 707.55 bulunur ve 708e

277

yuvarlanr.

D- OLEFNLERN VE AROMATK HDROKARBONLARIN TAYN:

Benzin, gaz ya, nafta ve buna benzer petrol rnlerinin (akaryaktlarn) bileiminde bulunan
olefin ve aromatik hidrokarbonlarn tayinine yarayan bir metot olup prensip itibari ile olefin
ve aromatik yapdaki bileiklerin H2SO4 P2O5 karmnda kantitatif olarak absorplanmas
esasna dayanr. Olefin ve aromatik bileiklerin tayinleri aada belirtilen ilemlere gre
yaplabilir.
A-Olefinlerin miktarlarnn tayini:
Bu tayinin yaplabilmesi iin u aada belirtilen zeltilerin hazrlanmas gerekir.
N/2 mol potasyum bromr-bromat zeltisi; 1 litrelik balon jojeye 49.6 g KBr ve 13.9 g
KBrO3 konarak zerine az bir miktar su ilave edilerek zlr. Damtlm su ile litreye
tamamlanr. Hazrlanan zeltiyi ayarlamak iin zelti bir brete konulur. 500 mllik az
lif kapakl bir erlene 5 ml CCl4 ve 50 ml buzlu asetik asit (glasiyel asetik asit) konduktan
sonra bu hazrlanan karm, bretteki zelti ile titre edilir. Bu titrasyon bretteki zeltiyi
saniye de 1-2 damla olacak ekilde bir hz ile aktlarak ve tam 5 ml ilave edilecek ekilde
yaplr. Kapak kapatlr ve 5 dakika beklenilir. Sonra buna 15 g KInin 100 ml sudaki

278

zeltisinden 5 ml ilave edilir. 100 ml de damtlm su ilave edildikten sonra iyice alkalanr
ve niasta zeltisini belirte olarak kullanmak sureti ile ayarl N/10 Na 2S2O3 zeltisi ile titre
edilir. Sarf edilen tiyoslfat zeltisinin miktar (S) ve faktr (N) olmak zere bromrbromat zeltisinin faktr (N) aadaki ekilde hesaplanr.
N = S x N/ 5
ayr tayin yaplarak bunlarn ortalamas alnr.
N/10 Na2S2O3 zeltisinin hazrlanmas: 25 g Na2S2O3.5 H2O alnr. yice stlarak
soutulmu damtk su ile bir litrelik balon joje ierisinde zlr ve su ile litreye tamamlanr
ve bir hafta bekletilir. Bir kme olursa szlr ve szlen zeltinin bir ksm brete
konulur. Dier taraftan erlenmayerde 4.9034 gram saf ve kuru potasyum kromatn bir litrelik
damtlm sudaki zeltisinden 25 mlsi , 10 ml KI zeltisi 5 ml deriik ve 200 ml damtk
su ile kartrlr. 5 g/l konsantrasyonunda hazrlanm niasta zeltisinin belirte olarak
kullanlan zeltisi ile karm tiyoslfata kar titre edilir.. ayr titrasyon yaplarak
tiyoslfat sarfiyatnn ortalamas alnr. Potasyum bikromatn faktr 1 olarak kabul edilmek
sureti ile tiyoslfat faktr (25/ml sarfiyat) eklinde hesaplanlr. Tayinin yaplmas iin
numuneden 3-5 g alnr. 50 mllik balon jojeye tartlr. Buna 25 ml saf CCl 4 ilave edilir.
alkalayarak iyice zlr. Bu hazrlanan zeltiden 5 mllik bir ksm alnr ve ierisinde 50
ml buzlu asetik asit bulunan 500 mllik lif kapakl bir erlenmayere aktarlr. Erlenmayere bir
bretten ayarl bromr-bromat zeltisi saniyede 1-2 damla hzla aktlarak kalc sar renk
grlnceye kadar titre edilir. Sar rengin 5 saniye kadar devaml kalmas kafi olur. Bu
noktaya varldktan sonra bromr-bromat zeltisinin 1 ml fazlas ilave edilir. Hemen kapak
kapatlr ve erlenmayer 40 saniye devaml olarak alkalanr. Sonra 100 ml damtk su ilave
edilir. Bir dakika daha alkalanr ve hemen tiyoslfat zeltisi ile titre edilir. Bu titrasyon iin
sarfedilen Na2S2O3 miktar normal olarak 5-10 mldir. Ayn ekilde bir de ahit deneme
yaplr.

B: 100 g numune miktarna g olarak katlan brom miktar eklinde tarif edilen brom says
a ve b ; Numune ve ahit iin sarfedilen ve faktr Fb olan ml bromr-bromat zeltisi,
c ve d ; numune ve ahit iin sarfedilen ve faktr Ft olan ml olarak tiyoslfat zeltisi
T; Numunenin tartm olmak zere brom says olmak zere hesaplama u ekilde yaplr.
B= [Fb ( a-b ) Ft ( c-d ) / T ] x 7.992
Olefin miktarn hesaplamak iin olefinlerin ortalama molekl arln bilmek gerekir.
Normal uak benzinleri iin bu deer 88 olarak kabul edilir. Dier akaryaktlarn ortalama
olefin molekl arl ile destilasyon scaklklar arasndaki bant aadaki tabloda u
hallerde olefin miktar tayin edilecek numunede destilasyon deneyinin mutlaka yaplmas
gerekir.
Kaynama scaklklar ile olefinlerin molekl arlklar arasndaki bant aada verilmitir.
Numunenin % 50sinin destillendii scaklk C Olefinlerin ortalama molekl arl
37.8

72.0

279

66.0
93.0
121.0
149.0
177.0
204.0
232.0
260.0

83.0
96.0
110.0
127.0
147.0
164.0
185.0
208.0

U : Hacim olarak % olefin miktar

M. Olefinlerin ortalama molekl arl
B: Numunenin brom says olmak zere
U= B x M / 160 olarak bulunur.
F-II-Aromatik madde miktarnn tayini:
Aromatik madde miktar tayini standart babcock iesi yardm ile gerekletirilir. ielerin
kapa lifli ve uzun boyunlu % miktarn gsterecek ekilde ekilde taksimatlandrlmtr.
Bu testin yaplabilmesi iin ielerin sabilecei byklkte bir santrifj aleti ve ielerin buz
banyosu ierisine oturtulup alkalanmas iin zel bir alkalama cihaz gereklidir. alkalama
el ile de yaplabilir. Olefinlerin ve aromatiklerin absorplanmas iin H2SO4-P2O5 karm
yle hazrlanr; Arlka % 70 deriik H2SO4, % 30 P2O5 ile kartrlr. Bunun iin slfat
asidi bir erlenmayer de tartlr ve tekabl eden miktardaki P 2O5 erlenmayere alkalanarak
ilave edilir. Karmda znmemi ksm ya hi bulunmamal veya ok az miktarda
bulunmaldr. Bu karm aside dayankl ielerde ve havadan nem kapmayacak ekilde skca
kapatlmak sureti ile saklanmaldr. Tayinin yaplabilmesi iin babcock iesine bir l kab
ile tam 25 ml absorpsiyon karm konur. ie buz banyosu ierisine batrlr. Banyo scakl
0-5 C aras olmaldr. Numunenin scakl llr ve sonra bir pipetle numunenin 10 mlsi
ieye ilave edilir. Bu ilave yavaa ve numuneyi ienin kenarndan aktarak ayr bir faz
halinde toplanacak ekilde yaplarak gerekletirilmelidir. Kapak kapatlr ve karm buz
banyosunda 5 dakika daha tutulur. Sonra ie ya el ile alkalanr veya otomatik alkalama
makinesinde yaplr. Elle alkalama yaplaca zaman ie boynundan ba ve orta parmaklar
ile tpk bir pipet tutturulmu gibi tutulur. aret parma ile kapak zerine baslarak dikkatli
bir ekilde iki dakika buz banyosu ierisinde alkalamaya tabi tutulur. 20 saniye havada eli
bilekten bkerek dik istikamette yukar aa sallayarak alkalama yaplr. Bylece ileme
tam 10 dakika daha devam edilir. alkalama makinesi kullanlacak ise ieler makinedeki
yerine daldrlrken % 20 iaret cizgisine kadar daldrlr. zel pensler ile sktrlr. Banyo
scakl 1 C olacak ekilde ayarlanr. nce makine tam hzla 5 dakika altrlr, sonra hz
dakikada 250 devire drlerek 10 dakika daha alkalanr. alkalama ilemi bittikten sonra
ielerin kapa bir lastik bant ile iyice sktrlr ve santrifj aleti yerletirilir. 3 dakika ve
dakikada 1000 devir hz ile santrifjlenir. Sonra ie aletten karlr, kapa alr ve dikkatli
bir ekilde H2SO4 ilave edilerek numune seviyesinin ienin taksimatl boynuna kadar
ykselmesi salanr. Kapak tekrar kapatlr. 3 dakika daha santrifjlenir. ie ierisindeki
karmn scakl numunenin deneyden nce llen scaklna gelinceye kadar bir kapta
bulunan su ierisinde tutulur. Scaklk dengeye eritikten sonra ie beyaz bir zemin zerinde

280

tutulur ve reaksiyona girmemi olan numunenin st ve alt seviyeleri, taksimatnn

hassasiyetinde okunur ve kaydedilir.
R= ml olarak okunan numune miktar
U= nceki ilemde anlatlan ekilde tayin edilen olefin miktar olmak zere reaksiyona
girmemi olan numunenin absorpsiyon karmndaki znrl 1 olarak kabul edilmek
art ile hesaplama ilemi aadaki eitlik ile yaplr.
Aromatik madde %si = 100 ( R-U )
a-) Aroma olmayan numune = 200 ml metil siklohekzann 10 mm apnda ve 50 g arlnda
silikajel kolonundan geirilmesi ile hazrlanr.
b-) Aromatik numune = iso-oktan, n-heptan gibi parafinin 200 mlsi nce a-)daki ileme tabi
tutulur. Sonra bunun 60 mlsi bir balon joje de saf benzen ile 100 mlye tamamlanr. Bu
zeltinin yukarda anlatlan ilem ile tayin edilen aromatik madde miktar tam olarak
% cinsinden bulunur
E-POLETLEN TEREFTALAT IN ( PET ) VSKOZTESNN TESBT:
APME PET komitesi u CN kodlarnn olmasn ngrmektedir:
CN Kodu 39.07.60 Polietilen tereftalat
39.07.60.20 78 ml/g ya da daha yksek vizkozite katsaysna sahip ve
CN Kodu 39.07.60.80 78 ml/g dan daha dk vizkozite katsaysna sahip olanlar
Poliesterlerin (polietilen tereftalat-PET) kalitesini tanmlamak iin nemli
zelliklerinden birisi de molekler arl ile balantl olarak makromolekllerin
uzunluudur. Bu da vizkozite lmleri zeltileri (solsyonlar) ile hesaplanabilir. Sonular
vizkozite katsays (vizkozite numaras VN olarak da bilinir) ya da intrinsic (esas) vizkozite
(IV) olarak ifade edilebilir. Vzikozite numaras (VN) lm ve hesaplama metodu
Uluslararas Standart ISO 1628/5 ve Alman Ulusal Standard DIN 53728 de tarif edilmitir.
Kabaca Fenol / 1,2-diklorobenzen (arlk olarak 50/50 orannda olan) ierisindeki 0.005 g/ml
lik bir reine solsyonunun 25 Cde ak iin olan zaman ima eder . Dk molekler
arlktaki PETin ak zaman ksadr ve bu nedenle de dk vizkoziteye sahiptir. Bunun
yansra yksek molekler arlktaki PET daha uzun ak zamanna sahiptir. Ve bylece
yksek vizkozitesi vardr. lm birimleri ml/gdir.
IV iin ne Uluslaras ne de Ulusal Standartlar vardr. Sadece sanayiilerin kendilerinin bularak
uyguladklar i metotlar bulunmaktadr. Her naslsa sz geen Alman Ulusal Standard DIN
53728 greceli vizkozitenin (yukarda bahsi geen solsyon ile saf solventin ak zaman
arasndaki orandr) nasl llmesi gerektiini aklamaktadr. IV konsantrasyon
kaybolduunda greceli vizkozitenin ve yukarda belirtilen solsyonun (zeltinin)
fonsiyonunun limiti olarak tanmlanr. Yine de bu tanm ok nadir olarak kullanlr ve IV
tekrar konsantrasyonun ve greceli vizkozitenin fonsiyonu olarak ampirik bir denklemin
(Billmeyer) aracl ile hesaplanr. Genellikle dl/g olarak llr. PETin makromolekler
zincirlerinin uzunluklar (molekler arlk) retimindeki ilk kondenzasyon aama sresince
sre koullarndan etkilenir, yani bu parametreler s, basn, kondenzasyon zaman ve dier
parametrelerdir. Marketteki paketlemede kullanlmak iin vizkozitenin daha da artllmas
gerekir ve bu da retim srecini gsteren kat bir ikinci aama yolu ile elde edilebilir. Bu

281

srete vakum ya da azot gaz ak altnda yksek scaklkta biraz daha buharlama oluur.
Bu aamada paketleme reinelerinin retimi iin gereklidir, ama lifler ve filmlerin retiminde
kullanlacak poliesterler iin gerekli deildir. PETden paketleme derecesi polimerlerini
retmek iin (rnein ielerin retiminde kullanlan PETler iin) 78 ml/g ve daha yksek
(0.7 dl/g ya da daha yksek IV) vizkozite katsaysn (VN) gerektirmektedir. Dk
vizkozitedeki poliester ise lifler ve filmler iin kullanlr. Vizkozite azaltma deeri (cut-off)
katsays (78) yelerince salanm olan temsili rnekler zerindeki IV ve VN verilerini
yaratarak APME tarafndan oluturulmutur. Tm ie retiminde kullanlan reineler 78 yada
daha yksek vizkoziteye (VN) sahipken tm ie retiminin dndaki reinelerde 78den daha
dktr. Bu lmlerin sonular IV ve vizkozite katsays (VN) arasndaki u korelasyonlar
oluturmamz salamtr.
VN = IV x 133.446 14.290
IV = VN x 7.494 x 10 + 0.107
Bu yzden de paketleme retiminde kullanlan (ie retimi dahil) ve vizkozite katsays
(VN) ( ISO 1628/5 ya da DIN 53728le lld gibi) 78 ml/g ya da daha yksek olan tm
PET poliesterlerin CN kodu 39.07.60.20 altnda snflandrlmas gerekmektedir. Bunun tersi
olarak da lif ya da film retiminde kullanlan ve 78den (ISO 1628/5 ya da DIN 53728 ile
lld gibi) daha az vizkozite katsays olan tm poliesterlerin CN kodu ise 39.07.60.80
altnda snflandrlmas gerekmektedir.

282

BLM-XIV
GBRE ANALZLER
A-DEVARDA ALAIMI YARDIMI LE GBRELERDE NTRAT ERNN
BELRLENMES:
1-Prensip:
Numunenin azot konsantrasyonu, asit zeltisi ierisinde numunenin zmlenmesi (digested)
ile olur. Nitrat azotu devarda alam ile indirgenir. Numunenin zmlenmesi bir alkalin
madde olan kostik soda iledir. Bu ekilde serbest amonyak hale geen azot distilasyon ile
ayrlr ve borik asit ierisinde toplanarak volumetrik olarak tesbit edilir.
2-Kullanm alan:
Bu ilem bnyesinde azot ihtiva eden tm gbrelerde nitrat azotu, amonyak azotu ve karbamit
aldehit konsantrelerine uygulanr (analizlerde alnacak madde miktar 0.5-1.0 g kadardr)
3- Kullanlan kimyasal maddeler:
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.

H2SO4 (d: 1.84)

HCl (w . % 15)
Kjeldatabs ; CX tipi veya edeeri kejldahl katalizr tableti
Kostik soda (NaOH ) : % 32 lik
Mix indikatr M5 potansiyometrik veya edeeri
Borik asit : (% 32 lk)
Slfrik asit (H2SO4) : 0.5 mol/l veya alternatifi (0.5 mol/l HCl), yada dk
konsantrasyonda slfrik asit (0.1 mol/l)
3.8. Destile su
3.9. Devarda alam (% 45 alminyum, % 5 inko, % 50 bakr),
3.10. Kaynama ta
3.11. Kalay-II-klorr

283

4-Kullanlan aletler:
Erlen mayer (300 ml)
Kejeldahl Azot / Protein tayin cihaz
Kjeldahl tp
5.1- Analiz:
5.1 rnek hazrlanma:
5.1.1 Higroskopik olmayan mineral gbre (hava ile kurutulmu). Gbre eidine dayanarak
numune hazrlamann farkl artlar dikkate alnmaldr. Tanmlanan numuneler daha sonra
ezilmelidirki tm madde o belli analiz iin istenilen mesh ls ile bir elekten geebilsin.

Numune

mesh olarak gz bykl

Azotlu gbre
Thomas gbre
Sper fosfat
Potasyum tuzlar
Potas magnezyum ve magnezyum kainite
Kire
ok besleyici gbre

0.5 mm
1.5 mm
1.0 mm
0.315 mm
0.2 mm
0.5 mm
0.5 mm

5.1.2 Sv gbre:
Kat ierikler durumunda numunenin homojenletirilmesi.
5.1.3 Neme hassas higroskopik gbre :
Kireli harla dikkatli bir ekilde kartrp ezerek toz haline getirmek gerekir. Kuru ieriin
belirlenmesinde her zaman numune kapal olarak saklanmaldr.
5.1.4 Manure (gbre)
5.kilogramlk bir numuneden temsili bir miktar homojenletirilir ve sonra tartlr.
5.1.5 Yeil gbre:
Numuneyi 50 Cde kurutunuz daha sonra dorayp tartnz.
5.2. n analiz:
Homojen hale getirilen numune 1 mg hassasiyet ile tartlr. Daha sonra hesaplamay
yapabilmek iin numunenin kuru yaps bilinmelidir. Nisbi numune miktarlar tartm kad
ile tartlmaldr. zmleme (sindirim) (digestion) tpnn kenarlarnda numune art
kalmamasna dikkat ediniz. Daha sonra 40 ml % 15lik hidroklorik asit, 2.5 g SnCl2 ve ca. 3 g
devarda alam ekleyiniz ve numuneyi reaksiyon iin duman kabininde braknz. Yarm saat

284

sonra zmleme tpne 40 ml slfrik asit (d:1.84) ve CX tipi 2 adet katalizr tableti
koyunuz.
5.3. zmseme (sindirim-digestion):
zmseme aamada yaplr. Birinci aamada numunin suyu alnr, numunenin ebadna ve
sindirim aletinin tipine bal olarak bu aamann sresi deimektedir. Dikkat edilmesi
gereken nemli bir ey numunenin kaynamasdr. Sindirim balagcnda numune tplerinin
dikkatlice gzlemlenmesi tavsiye edilir. Youn bir kpklenme olur ise o zaman kpe kar
bir silikon esasl kpk nleyici ilave edilmelidir ya da scaklk artrmay durdurmak gerekir.
Kpklenme tp yksekliinin 2/3n asla amamaldr. Burada tavsiye edilen stma
programlar sadece bir rehber hizmeti sunar. Hibir art altndaki ilem sindirim sreci
srasnda dikkatli bir gzlemin yerini tutmaz. Su tamamen buharlatnda sindirim
zeltisinin kaynama noktas arpc bir ekilde arttndan bir kere daha kritik miktarda
kpk olumas mmkndr. Bu ekilde zmlemenin mmkn olmamas durumlarnda
numuneler zmlemede kullanlan kimyasal maddelerin ilavesinden nce buharlatrlabilir.
Organik bileiklerin oksijenli su ile n oksitlenmeside mmkn olmaktadr ve youn
kpklenme ortadan kalkana kadar % 30luk bir oksijenli su zeltisi dikkatli bir ekilde
damla damla ilave edilir. zmlemenin ikinci aamas organik bileikler karbonatlar
(karbonlar), yani numunenin rengi siyaha dnr ve beyaz buhar oluur. zmlemenin
nc aamasnda yaklak 20-40 dakika sonra zmleme yar effaf olmaldr. Artk
stmaya bir buuk saat daha devam edilmelidir ve sonra sindirim sona erer. Soutma sresi
yaklak 30 dakika olur ve sonra cam kap damtmaya sokulabilir. Kullanlan zmleme
sistemine bal olarak zmleme sresi ve numunelerin kullanma ekli deiebilir.
5.3.1 Seri stma niteleri:
Hzrlanan numuneler 500 ml kjeldahl cam kabna tartlr ve zerine kimyasal maddeler
eklenir. St artklarn gidermek (kpk artklarn) iin cam kap slfrik asiti le alkalanr ve
sonra stma nitesine yerletirilir. Su jet pompasn ya da sukrober gaz giderme nitesi alr.
Her bir cam kap dikkatli bir ekilde ve yavaa stlmaldrki siyah kpk cam kabn gvde
blmnde kalsn. Kpk dinmeye baladnda ve beyaz kpk olutuunda s
younlaabilir. O zaman cam kabn boyun blmnde boynun ortalar civarnda durmas
gereken buu oluacaktr (gc azaltabilirsiniz). Cam kapta karbonlu paracklarn
kalmamasna dikkat ediniz (bu ilem 60 dakikadan fazla srmemelidir). Sindirim zelti
temizlendikten sonra stmaya bir 90 dakika daha devam edilmelidir. Slfrik asit
kaynamaldr. Istma programn kapattktan sonra soutma sresi olarak yaklak 30 dakika
alnr. Bu srada emmenin altndan emin olunuz.
5.3.2. Blok sistemleri:
Hazrlanan numuneler ekleme rafna konulur ve ekzos aletine balanr. Su jet pompasn ya da
tubosog sukruber nitesini alr. Numuneler ile raf nceden (250 Cye) stlm bloa
eklemek gerekir.
Istma iin tavsiye edilen alma program
Safha 1
Safha 2
Safha 3

250 C
410 C
410 C

30 dakika (numunenin kurutulmas)

20 dakika sindirim zeltisi temizlenene kadar (oksitleme)
100 dakika daha (mineralletirme)

285

Bu program sadece bir tavsiyedir. Cam duvarlarnda karbonlu paracklarn kalmamasn

gzleyiniz. Slfrik asit buhar emme ksmna erimemelidir. Youn kpklenme oluur ise
mdahele edebilmek iin numune sindirimlerini gzetlediinizden emin olunuz. Bu durumda
ekleme raf tekrar kalkmaldr. Ekleme rafn kardktan sonra soutma sresi yaklak 30
dakika alr. Bu srada emmenin altndan emin olunuz.
5.3.3. Turboterm (turbo stma):
Hazrlanan numuneler ekleme rafna konulur ve ekzos aletine balanr. Su jet pompasn ya da
Turbosog sukruber nitesini alr. Numunelerle raf turbotermin ierisine sokulur.
Sradan numuneler iin tavsiye edilen program:
Istma aamas
1
2

G
% 100
% 50

Zaman
20-40 dak.
90

Numune tpne ve numune miktarna bal olarak konsantrasyon iin farkl zaman srelerine
ihtiya vardr.
Tavsiye edilen program youn kpklene numuneler iin kullanlacaktr:
Istma aamas
G
Zaman
1
%100
5 dak.
2
% 0
5 dak.
3
%100
5 dak.
4
% 0
5 dak.
5
%100
5 dak.
6
% 0
5 dak.
7
% 65
120 dak.
8
9
Bu program sadece bir tavsiyedir. Aralklarla stlr iken balangtaki kpklenme nemli
ekilde azalabilir. Kpklenme camn 2/3n gemiyor ise kabul edilebilir, nk karbonlu
paracklar sindirim srasnda hala ykanyor olacaktr. Bunula beraber hibir karbonlu
paracn cam duvarlarnda kalmamas nemlidir. Kpklenme younlar ise sindirime
mdahale edilmelidir. Slfrik asit dumannn olutuu alan (farkl renkte izgiler nedeni ile
kolayca fark edilebilir) emme blgesine ulamamaldr. lk sindirimler alrken youn
kpklenme oluur ise mdahale edebilmek iin dikkatlice gzlemlemek nemlidir. Bu
durumda ekleme rafn kaldrnz. (Bu program 225 Vda test edilerek hazrlanm bir
programdr). G tedariki daha ok voltaja dayandndan program deiiklii tavsiye
edilebilir. Tm artlar altnda sindirim zeltisi temizlendikten ve slfrik asit kaynadktan
sonra en az 90 dakika sindirime devam etmek gerekir. Ekleme raf karldktan sonra
soutma sresi yaklak 30 dakika alnr. Bu srada emme sisteminin altndan emin
olunuz.
5.4 Damtma:
Sulandrma ve ntrletirme srecinde oluturulan scakl kabul edebilmesi iin numune su
ile sulandrlmaldr. Damtlm ya da demineralize edilmi sudan yaklak 80 mililitre alnr.

286

Daha sonra ntrletirme ve alkali yapabilmek iin sodyum hidroksit eklenir. 20 mililitre
slfrik asitin ntrletirilebilmesi iin yaklak 72 ml % 30 sodyum hidroksit zeltisi
gereklidir. Sindirim zeltisi daha sonra alkali olduunda amonyak gaz karak borik asitte
toplanr. Ve daha sonrada elektrometrik olarak belirlenir. Kimyasal maddelerin dozaj ayarlar
hacim ak ile yaplr. 1 saniyede su ile ayn younlua sahip bir zeltiden 10 ml geer.
Younluk daha yksek ise dah az olur. (% 30luk kostik soda ca. 8 ml/s)
Aadaki tablo eitli otomatik azot tayin cihazlarnda tavsiye edilen programlar
gstermektedir. Elle yaplan dozlar en byk ihtimam ile tanmaldr ve kimyasal maddeler
kullanlr iken karan tm tehlikeler gzlenmelidir.
Yar otomatik
Su ekleme ( sn )
NaOH ekleme ( sn )
Reaksiyon sresi ( sn )
Damtma sresi ( sn )
% G randman
Emme ile numune karma ( sn )
Borik asit alm( sn )
Emme ile borik asit karma
Titrasyon
Hesaplama

elle
5
0
240
100
elle
elle
elle
elle
elle

Tam otomatik
8
5
0
240
100
30
5
30
otomatik
otomatik

Azot miktar analizlerinde kesinlikle kullandnz cihazn el kitabndaki alma artlarn da

gz nnde bulundurarak alnz. Numune tp sulandrma iin su eklendikten sonra azot
tayin cihaznn destilasyon nitesi ksmna konulur. (yar otomatik cihazlar iin geerlidir.
Tam otomatiklerde bu su ilave etme ilemi otomatik yaplmaktadr) Eer sisteminiz yar
otomatik ise 50 ml borik asit bir erlenmayer ierisine konulur ve destilasyonda oluan
amonyan borik asit ierisinde toplanmas iin erlenmayer tp kt altna konulur. Eer
sistem otomatik ise tm bu ilemler otomatik yapldndan bu ilemlere gerek yoktur. Sistem
ilave edilecek suyu ve amonyan topland borik asiti otomatik alacaktr. Eer sistem yar
otomatik ise program balatlr. Oluan amonyak borik asitte toplanr. Elde edilen damtma
miktar yaklak 100 ml olur. Damtma sona erdikten sonra alc karlr ve kt tp
damtlm su ile alkalanr.
5.4 Titrasyon:
Dnm noktasna gre yaplan bir titrasyon ilemidir. Karmn ibresi M5 pH 5 de rengi
yeilden griye deitirir. Titrasyon iin bir elektrod kullanlmas durumunda sulandrlmam
borik asitin pH deeri llr, daha sonra bu deere geri ayarlanr ve titrasyon zeltisinin
miktarnn not edilmesi gerekir (bu ilemler yar otomatik azot tayin cihazlar iin gereklidir.
Tam otomatik cihazlar titrasyon ve hesaplama dahil tm ilemleri otomatik olarak
yapabilmektedirler.
5.5 Hesaplama:
Aadaki forml % olarak azot (N) miktarnn hesaplanmas iin alnmtr.
WN = [ c . ( V-VBL ) . M . % 100 ] / E

287

c
V
VBL
M
E

=
=
=
=
=

Titrasyon zeltisinin konsantrasyonu

Gereken titrasyon zeltisi miktar
Bo deer ml
Molar ktle azot mg / m.mol
Numune arl

5.4 Bo deer (blank) belirlenmesi :

Bo deerin (blank) belirlenmesi iin numunesiz ama kimyasal maddelerin ilave edilmi
olduu bir numune tp tm analiz boyunca kullanlarak bu blank zelti iin titrasyonda
harcanan miktar belirlenir. Bu miktar daha sonra numune tketiminden karlr. Byle
yapmamzn nedeni kimyasallar ve aletler ierisinde saf olup olmadn belirleme ihtiyac
olduu kadar borik asit iin sulandrma faktr gz nnde bulundurmaldr. 0.1 ml / l
titrasyon zeltisinin yaklak 0.1-0.2 ml civarnda olmas gereklidir.
B-GBRELERDE TOPLAM AZOTUN AOAC METODU LE TAYN
(KJELDAHL METODU ( 955.04 )

(Laboratuvarn yeterince hava almasn salaynz ve aa kan Hg nin ortamda birikmesine

msaade etmeyiniz )
A- Reaktifler:
Slfrik asit : % 93-98 (Azotsuz)
Civa oksit (merkrik oksit) yada metalik civa (HgO ya da Hg) (Azotsuz)
Potasyum slfat (ya da susuz sodyum slfat) (Azotsuz)
Salisilik asit (Azotsuz)
Slfr yada tiyoslfat zeltisi (40 g ticari K2S , 1 Litre H2O ierisinde znz
litrede 40 g Na2S ya da 80 g Na2S2O3. 5 H2O zeltisi kullanlabilir.)

(1

Sodyum hidroksit ( Azot ihtiva etmeyen pelletlerden yaklak 450 g kat NaOH alnr ve
su ierisinde zlr ve soutulur ve litreye tamamlanr (Hazrlanan bu zeltinin
spesifik younluu > 1.36g/cm olmaldr.
inko granl (Reaktif saflnda)
inko tozu
Metil krmzs belirteci (1 g metil krmzsn 200 ml etil alkolde znz)
Standart hidroklorik asit ya da slfrik asit zeltisi (0.5 N ya da 0.1 N)
Standart sodyum hidroksit zeltisi (0.1 N)

288

Her bir standart zeltiyi primer standart ile standartlandrnz ve her birini bir dieri ile
kontrol ediniz. Kullanmdan nce reaktifleri bnyesinde azotun indirgemesini salayacak
ekilde 2 g ekerle beraber blank bir ilemle test ediniz.
Uyar: Siyanatlar ve nitrillerin hidrolizlerinden kanmak iin yeni alm H 2SO4 ya da
P2O5 ekleyiniz. Doru scaklk kontrol iin tuzun aside oran (arlk/hacim olarak ; m/v)
sindirimin sonunda aa yukar 1:1 olmaldr. Daha az bir oranda sindirim
tamamlanmayabilir, daha yksek oranda ise N2 yok olabilir. Sindirimin (zmleme)
boyunca her bir gram ya 10 ml H2SO4 ve her bir gram karbonhidrat 4 ml H2SO4 tketir.
B- Aparatlar:
a) Sindirim iin (zmleme): Toplam kapasitesi yaklak 500-800 ml olan sert, ortalama
kalnlkta, iyi tavlanm (temperlenmi) camlardan yaplm kjeldahl balonlarndan
kullannz. 25 C de 250 ml H2Oyu yaklak 5 dakika ierisinde kaynama noktasna
gelecek scakla ayarlanan stma aygtnn zerinde sindirimi gerekletiriniz.
Istclar test etmek iin eer gazl ise 10 dakika, elektrikli ise 30 dakika ncesinden
stnz. Fazlaca snmasn nlemek iin 3-4 adet kaynama ta ilave ediniz.
b) Damtma iin (destilasyon iin) : Verimli scrubber nitesinin alt ucunun ierisinden
geen kauuun tpa ile kapatlm 500-800 ml kjeldahl ya da dier uygun cam balon
(cam kap) kullannz, ya da damtma sresince NaOH n mekanik olarak tanmasn
engellemek iin sktrnz. Kauuk tp kullanarak cihazn yukar ucunu kondansatr
ile birletiriniz. Toplaycdaki asidin ierisine NH3 tamamen damtaca ekilde
kondansatrn azn tkaynz.
I-Nitratsz rnekler iin gelitirilmi metot :
lem:
Tartlm rnei (0.7-2.2 g) sindirim cam kab (balonu)na yerletiriniz. 0.7 g HgO ya da
0.65 g metalik Hg ekleyiniz, 15 g K2SO4 ya da susuz Na2SO4 ve 25 ml H2SO4 ekleyiniz.
Eer rnek > 2.2 g ise her bir rnek iin H2SO4 10 ml kadar arttrnz. Cam kab yatk
pozisyona getirip kprmesi bitinceye kadar yava yava stnz eer gerekir ise kprmeyi
engellemek iin kk bir miktarda parafin ekleyiniz) zelti iyice duruluncaya kadar
kaynatnz ve sonra 30 dakika daha (organik maddeler ieren rnekleri 2 saat) kaynatmaya
(yakmaya) devam ediniz. Soutunuz, yaklak 200 ml H2O ekleyiniz, soutunuz < 25 C,
slfr ya da tiyoslfat zeltisinden 25 ml ekleyiniz ve Hgyi ktrmek iin kartrnz.
Topaklanmay engellemek iin biraz inko granl ekleyiniz, cam kab yana einiz ve
alkalamadan sodyum hidroksit ekleyiniz (kullanlan her bir 10 ml H2SO4 veya seyreltilmi
H2SO4 iinde onun edeeri kadar, iin 15 g kat NaOH ya da ieriindeki gl alkalin
yapmaya yetecek kadar zeltiyi ekleyiniz) (cam kaba eklenmeden nce tiyoslfat ya da
slfat zeltisi NaOH zeltisi ile kartrlabilir). Hemen cam kab kondansatrn zerindeki
damtma nitesi ile birletiriniz ve toplaycnn ierisindeki 5-7 damla indikatr ile standart
asidin ierisine daldrlm kondansatrn ucu ile iindekileri iyice kartrmak iin cam kab
dndrnz, daha sonra NH3 n tamam damtlncaya ( 150 ml damtm) kadar stnz.
Toplaycy karnz, kondansatrn ucunu ykaynz ve damtmdaki artk standart asidi
standart NaOH zeltisi ile titre ediniz. Ayrataki blenk ilemi iin dzeltme yapnz.

289

% N = [(ml standart asit x asitin normalitesi) (ml standart NaOH x NaOH n normalitesi)] x
1.4007 / gram rnek
II-Nitrat ieren rnekler iin gelitirilmi kjeldahl metodu:
(Bu ilem svlara ya da yksek orandaki Cl:NO3 ihtiva eden maddelere uygulanamaz)
(Uyar slfrik asit ve civa metali iin gerekli olan gvenlik tedbirlerini aldktan sonra
metodda belirtilen uygulamaya geiniz)
lem:
Tartlm rnei (0.7-2.2 g) sindirim cam kabna yerletiriniz. 2 g salisilik asit ieren 40 ml
H2SO4 ekleyiniz. yice karncaya kadar alkalaynz ve 30 dakika kadar ara sra
alkaladktan sonra ilemi durdurunuz. Daha sonra ise (1) 5 g Na2S2O3. 5 H2O ya da (2) 2 g
Zn tozunu (ok ince toz halinde, granl Zn (inko) ya da inko tala eklinde deil)
ekleyiniz. alkalaynz ve 5 dakika durdurunuz sonra kprme duruncaya kadar dk
scaklkta stnz. Atei kapatnz, 0.7 g HgO (ya da 0.65 g metalik Hg) ve 15 g toz K2SO4
(ya da susuz Na2SO4) ekleyiniz ve zelti duruluncaya (berraklancaya) kadar iyice
kaynatnz, sonra 30 dakika daha (organik maddeler ieren rnekleri 2 saat daha)
kaynatmaya devam ediniz ve daha nceki anlatlan ilemleri tekrar ediniz.

Gbrelerde toplam azotun AOAC metodu ile tesbiti (970.02) (her tr gbre eidine
uygulanabilir):
A-Ayralar:
a) Krom metali (100 mesh elekten geirilmi) (azotsuz)
b) Alundum (Kaynama ta 4-14 meshlik)
c) Sulandrlm slfrik asit : 625 ml slfrik asit (% 93-98) 300 ml su ierisinde
sramalara dikkat ederek yava yava kartrmak sureti ile hazrlanr ve su ile litreye
tamamlanr.
d) Sodyum tiyoslfat veya potasyum slfr zeltisi (160 g Na2S2O3. 5 H2O veya 80 g
K2Sin 1 litredeki zeltisi )
e) Ve daha nceki analiz ynteminde belirtilen dier reaktifler
B-lem:
60 mg nitrat ieren 0.2-2.0 g rnei 500-800 ml kjeldahl cam kabna yerletiriniz ve 1.2 g
Cr (krom) tozunu ekleyiniz. 35 ml H2O ekleyiniz ya da svlarda toplam hacmi 35 mlye
getiriniz. Tm nitrat tuzlarn zmek iin 10 dakika arasra hafife dndrerek tutunuz. 7 ml
HCl ekleyiniz ve 30 saniye ama < 10 dakika tutunuz. Yukarda anlatld gibi cam kab
7.0-7.5 dakika kaynama artlarndaki scaklk girdilerine sahip daha nceden stlm
stcnn zerine koyunuz. 3.5 dakika stldktan sonra ateten alnz ve soumaya braknz.
22 g K2SO4, 1.0 g HgO ve biraz Alundum granl ekleyiniz. 40 ml seyreltik H2SO4 ekleyiniz
(eer yeterli havalandrma mevcut ise seyreltilmi H2SO4 yerine 25 ml H2SO4 eklenebilir.

290

Eer Yksek miktarda asit tketen organik madde 1.0 g aar ise 1.0 g aan her bir 0.1 g
organik madde iin 1.0 ml H2SO4 ilave ediniz). 5 dakika kaynama testindekine (scakla)
getirilmi stcnn zerine cam kab yerletiriniz (pek ok rnekte nceden stlm stclar
kpklenmeyi azaltr. Eer kpk cam kabn 2/3nnden fazlasn kaplar ise scaklk
girdisini drnz. Bu faz geene kadar eitli s girdilerini kullannz) Seyrek beyaz H2SO4
duman cam kabn ierisini temizleyinceye kadar 5 dakika kaynama testi derecesinde stnz.
Sindirim imdi amonyak, nitrat ve varsa azot ieren rnekler iin tamamlanmtr. Dier
rnekler iin cam kab yavaa dndrnz ve sindirimi 60 dakika daha srdrnz. Daha
sonra ise yukarda anlatlan yntemlere gre ilemi devam ettiriniz.

BLM-XV
SPEKTROSKOP VE MKROSKOP LE YZEY ANALZLER:
Bir sv veya gazla temas halinde bulunan bir katnn yzeyi genellikle kimyasal bileim ve
fiziksel zellikler bakmndan olduka farkldr. Bu yzey zelliklerinin karekterizasyonu
heterojen
kataliz, yar iletken ince-film teknolojisi, korozyon ve adhezyon mekanizmalar,
metal yzeylerinin aktivitesi ve biyolojik membranlarn davran ve fonksiyonlar ile ilgili
olarak yaplan almalarda hayati neme sahiptir.
Bir kat yzeyin tanm:
Bir kat ile bir vakum, bir gaz veya bir sv arasnda ara snr tabakas oluturan bir yzey
katnn bir paras olup bileimi katnn ortalama bileiminden farkl olarak dnlr. Bu
tanma gre yzey katnn sadece en st atom veya molekler tabakas olmayp ayn zamanda
en d tabakadan katnn ilerine doru bileimi srekli olarak deien bir gei tabakasdr.
Buna gre bir yzey bir ka hatta atomik tabaka kalnlnda olabilir. Genel olarak yzey
tabakann bileiminin farkl olmas tm katnn ortalama bileimi pek etkilemez. nk yzey
tabaka genel olarak toplam katnn ok kk bir kesridir. Yzey iin pratik adan en iyi
tanm zel lm teknii ile numunelerin incelendii kat hacmidir. Bu tanma gre eer
eitli yzey teknikleri uygulanyor ise kimyac farkl yzeyleri numune olarak inceleyebilir.
Yzey lm tipleri:
Yzeylerin optik ve elektron mikroskopik grntlerinin eldesin de adsorpsiyon
izotermlerinin, yzey alanlarnn, yzey przlnn, gzenek boyutlarnn ve
yanstclnn llmesinde kullanlr.
Spektroskopik yzey yntemleri:
Spektroskopik yzey yntemleri bir katnn bir ka angstrom ile bir ka nanometre
kalnlndaki yzey tabakas hakknda kalitatif ve kantitatif bilgi salar.
a) Yzey spektroskopide genel teknik:
291

Burada kat numune foton, elektron, iyon veya ntral molekllerle nlanr. Bir n
demetinin yzey zerine arpmas sonucu kat yzeyden yine fotonlardan, elektronlardan,
molekllerden veya iyonlardan oluan ikincil bir demet yaynlanr. Birincil demeti oluturan
parack tipi ile ikincil demeti oluturan parack tipi mutlaka ayn olmak zorunda deildir.
Salma, tozlanma veya emisyon sonucu meydana gelen ikincil demet daha sonra eitli
spektroskopik yntemlerle incelenir. En etkin yzey yntemleri, birincil, ikincil demetlerin
veya her ikisinin elektron, iyon veya molekllerden olutuu fakat fotonlarn yer almad
sistemlerdir. Bir yzeyden 1-keV' luk elektron veya iyon demeti yzeyden yaklak 25
Angstrom luk derinlie girebilirken ayn enerjili foton demetinin yzeyden ieri szma
derinlii 104 Angstrom civarndadr. Bu nedenle x-nlar, floresans rezonas, raman veya
yansmal infrared spektroskopi gibi iki foton demetinin kullanld yntemlerin snrl olarak
yzey tabakas lmlerinde kullanlmasnda ok dikkatli davranmak ve nlem almak gerekir.
Bu yntemlerle yzey almalar mmkn olmakla birlikte katnn yzey dnda kalan
ksmnn etkilerinden ve yapaca giriimlerden kanmak gerekir.

a.1)Yzey analizinde ska kulanlan baz spektroskopik yntemler:

Yntem ve ksaltlm ad
demet

Birincil demet

kincil

X-n fotoelektron spektroskopisi(XPS)

veya kimyasal analiz iin elektron
spektroskopisi(ESCA)

X-n fotonlar

Auger elektron spektroskopisi(AES)

Elektron veya x-n foton. Elektronlar

Ultraviyole fotoelektron spektroskopisi(UPS)

UV fotonlar

Elektronlar

kincil iyon ktle spektrometresi(SIMS)

yonlar

yonlar

Lazer mikroprob ktle spektrometrisi(LMMS)

Fotonlar

yonlar

Elektron mikroprob

Elektronlar

x-n foton.

Elektronlar

a.2)Yzeylerde analiz blgesi seimi:

Btn spektroskopik yntemlerde inceleme alan yntemle seilebilir. Birincisinde birincil
demet numunenin kk bir alanna odaklanr ve ikincil demet incelenir, incelenecek nokta
genellikle optik mikroskopla gzlemlenerek seilir. kinci yntemde hareketli birinci demetle
yzey bir dzen iinde taranarak ikincil demetteki deiimler gzlenir, tarama dorusal veya
iki boyutlu olabilir. nc teknik derinlik profili olarak bilinir, bu tozlama prensibine gre
yzeyde bir ukur oluturulur. Bu ilem srasnda ok ince bir birincil demet kullanlarak
ukurun merkezinde oluturulan ikincil demetle derinliin fonksiyonu olarak yzey bileimini
belirleyecek analitik veriler salanr.
a.3)Yzey kirlenmesi:

292

Yzey analizleri ile ilgili olarak en sk karlalan problemlerden biri incelenecek yzeyin
oksijen, su veya karbondioksit gibi atmosfer bileiklerini adsorplamas nedeni ile ortaya kan
kirlenmedir, vakum ortamnda bile bu tr kirlenme ksa bir sre iinde ortaya kabilir.
rnein 10-6 torr basnta temiz bir yzeyin 3 saniye iinde tek sral tabaka halinde gaz
molekllerinin tek bir tabakas ile kapland grlmtr. 10-8 torr'da kaplama bir saat
iinde, 10-10 torr'da 10 saat iinde olabilir. Adsorpsiyon problemleri nedeni ile numunenin
nland odack iinde bulunan numune yzeyinin temizlenmesi iin gereken nlemler
alnmaldr. Temizleme numunenin yksek scaklkta tutulmas; bir elektron tabancasndan
elde edilen inert gaz iyonlar ile yzeyin tozlandrlmas, bir andrc ile numune yzeyinin
kaznmas veya parlatlmas, numunenin eitli zclerde ultrasonik ykanmas ve
numunenin indirgen bir atmosferde tutularak oksitlerin uzaklatrlmas gibi yntemlerle
yaplabilir.
b)Elektron mikroskopisi:
Yzey almalarnda tr elektron spektroskopisi yntemi uygulanr. Bunlarn iinde en
yaygn kulanlan x-nlar ile uyarlan x-nlar foto-elektron spektroskopisidir (XPS). Bu
teknik ayn zamanda kimyasal analizde elektron spektroskopisi (ESCA) olarak da
adlandrlmaktadr. kinci tr elektron spektroskopisi teknii auger elektron spektroskopisidir
(AES). Bu spektroskopide en ok elektron demeti kullanlmaktadr. nc tr elektron
spektroskopisi ise ultraviyole fotoelektron spektroskopisidir (UPS). Burada mono
kromatografik bir ultraviyole n demet analitten elektronlarn frlatlmas iin kullanlr.
Auger elektron spektroskopisi:
Genel olarak bir auger spektrumu kk bir yzey alannn (ap 5 ila 500 mikrometre)
elektron tabancasndan kan elektronlarla bombardman edilmesi ile elde edilir. Daha sonra
bir analizr ile bir trev elektron spektrumu elde edilir. Elektron tabancasndan kan
elektronlar numune yzeyinden hayli derinlere kadar szdklar halde, sadece ilk drt veya be
atomik tabakadan kan auger elektronlar analizre ulamak zere kaabilir. Bu nedenle bir
auger spektrumunun katlarn gerek yzey bileimini gstermesi muhtemeldir.
Lazer mikroprob ktle spektroskopisi:
Lazer mikroprob ktle spektrometreleri kat yzeyle ilgili almalarda kullanlmak zere
artk piyasada grlebilen cihazlardr. yonlama ve buharlama 266 nm'de 0,5 mikrometrelik
nokta oluturan pulslu bir neodyum-ya lazer ile salanr. Bu nokta iinde n younluu
1010-1011 W/cm2 dir. In iddeti 25 basamakl bir optik filtre ile % 1'e kadar azaltlabilir. Bu
iyonlatrc demetle birlikte bir dk gl He-Ne lazerden (=633 nm) elde edilen n
demeti kullanlarak analizi yaplacak alann seilerek aydnlatlmas salanr. Bu sistemde
kullanlan cihazlar hem inorganik ve hem de organik maddelere uygulanabilir ve 10-20 gr
maddeye kadar duyarldr.
Elektron mikroprob:
Bu yntemle dar bir odaklanm elektron demeti kullanarak numune yzeyinde x-n
emisyonu oluturulur. Oluan x-n emisyonu ya dalga boyu dalm veya enerji dalm
bir spektrometreyle tespit edilerek analiz edilebilir. Bu sistemde kullanlan cihazlarda
entegre n demeti mevcut olup bunlar elektron demeti, k demeti ve x-n demetidir.
Ayrca 10-5 torr' dan daha dk basn salayacak bir vakum sistemi ile dalga boyu veya

293

enerji dalml bir x-n spektrometresi vardr. Bu sistemde stlan bir tungsten katot ve
hzlandrc bir anot tarafndan oluturulan elektron demeti iki elektro-magnetik mercek
vastas ile analiz edilecek numuneye odaklanr. Demetin ap 0,1 ile 1 mikrometre
arasndadr. Sisteme bal bir optik mikroskop kullanarak bombardman edilecek alan
belirlenir. Elektron demeti ile oluturulan floresans x-nlar paralel hale getirilir. Tek kristal
tarafndan ayrlr ve bir gazl-transduserle belirlenir. Bu sistemin birbirini engellememesi
iin ok iyi bir tasarm yaplmaldr.
Uygulamalar:
Elektron mikroprob yzeylerin fiziksel ve kimyasal nitelii hakknda nemli bilgiler salar.
Metalurji ve seramikteki faz almalarnda yar iletkenlerde safszlklarn difzyon hzlarnn
lmne kristallerde tutuklanm trlerin tayininde ve heterojen katalizrlerin aktif ular ile
ilgili almalarda nemli uygulamalar vardr. Btn bu uygulamalarda yzeyler hakknda
hem kalitatif hem de kantitatif bilgi salamaktadr.

TARAMALI ELEKTRON MKROSKOPS:

Kimyann, malzeme biliminin, jeoloji ve biyolojinin bir ok alma alannda kat yzeylerin
fiziksel nitelii hakknda ayrntl bilgi salamak byk nem tar. Bu bilgiyi salamann
klasik yntemi yzey karakterizasyonunda hala nemli bir teknik olarak kullanlan optik
mikroskopisidir. Ancak optik mikroskopisinin ayrcl k dalga boyuna krnmn etkisi ile
snrldr. Son yllarda ok daha yksek ayrcla sahip teknik kullanlarak yzeyler
hakknda bilgi salanmaktadr. Bu teknikler ise yle sralanabilir.
1.Taramal elektron mikroskopisi (SEM)
2.Taramal tnelleme mikroskopisi (STM)
3.Atomik kuvvet mikroskopisi (AFM)
2 ve 3.nc metotlar taramal prob mikroskopisi (SPM) eklinde ortak isimle adlandrlr.
Taramal elektron mikroskop:
Taramal elektron mikroskopta kat numune yzeyi raster dzeninde yksek enerjili bir
elektron demeti ile taranr. Bu teknikte yzeyden eitli tr sinyaller oluturulur. Bunlar geri
salm elektronlar, ikincil elektronlar, auger elektronlar, x-n floresans fotonlar ve
deiik enerjili dier fotonlardr.
Cihaz:
Bu cihazlarda elektron tabancas kayna ve elektron odaklama sistemi ortak olduu halde
elektron mikroskopta bir elektron dedektr, mikropobda ise bir x-n dedektr
kullanlmaktadr.
a) elektron optii:

294

Bu cihazlarda kullanlan elektron optii manyetik kondenser ve objektif mercek sistemi

grnty 5 ila 200 nanometrelik numune zerindeki son nokta boyutuna indirgeme grevi
grrler. Bir veya daha ok sayda mercekten oluan kondensr mercek sistemi elektron
demetinin objektif merceklere ulatrlmak zere ynlendirilmesini salar. Objektif mercekler
ise numune yzeyine arpan elektron demetinin boyutlarndan sorumludur. Mercekler genel
olarak silindirik simetrik olup 10-15 cm yksekliindedir. SEM ile tarama, objektif
merceklerin arasna yerletirilmi iki ift elektromanyetik sarm ile salanr. Sarm
iftlerinden biri, demeti numune boyunca x-ynnde kaydrrken dier ift y-ynnde saptrr.
Taramann yaplabilmesi iin tarama sarmlarndan birine elektrik sinyali uygulanr ve
elektron demeti mercek sisteminin merkez ekseninin bir ynnden numuneye arpar. Bu
sarm iftine (yani x-sarmna) uygulanan elektrik sinyalini zamann bir fonksiyonu olarak
deitirmek sureti ile elektron demetinin numune boyunca dz bir doru zerinde hareket
ettirilmesi ve daha sonra tekrar balang (orijinal) pozisyonuna dnmesi salanr. izgi
taramas tamamlandktan sonra dier sarm gurubu (y-sarmlar) kullanlarak demet
y-ynnde biraz kaydrlr ve x-sarmlarn kullanarak x ynnde demet kaydrmas
tekrarlanr. Demetin bu ekilde hzla hareket ettirilmesi ile tm numune yzeyi elektron
demeti ile nlanabilir. Tarama sarmlarna uygulanan sinyaller ya analog ya dijitaldir. Dijital
taramann stnl elektron demetinin hareketinin ve incelenecek blgeyi bulmasnn ok
iyi bir ekilde tekrarlanabilir olmasdr. Numuneden alnan sinyal kodlanr ve demetin x ve y
pozisyonlarn dijital olarak temsil eden formda hafzaya alnr. Elektron demetinin x ve y
ynnde tarama yapmasn salayan sinyalleri yneten sistem ayn anda katot nlar
tpnn (CRT) dikey ve yatay eksenlerinin taranmasn salar. CRT zerindeki nokta
iddetini kontrol eden bir dedektr k sinyalini kullanarak numunenin grnts elde
edilir. Bylece bu tarama yntemi numunenin bir haritasn oluturur. Bunu yaparken
numunenin yzeyindeki belirli bir alanda oluturulan sinyalin CRT ekrannda buna kar
gelen bir nokta ile bire bir korelasyonu salar. SEM ile grntde salanacak bytme (M)
M= W/w
W= CRT ekrannn genilii
w= Numune boyunca tek bir tarama izgisi geniliidir.
W sabit olduundan w' yi azaltarak bytme (M) arttrlabilir. Bytme faktr ile numune
boyunca tarama genilii arasndaki ters orant nedeni ile sonsuz kk bir noktaya odaklanan
elektron demeti ile sonsuz bytme salanr. Ancak dier pek ok faktr ulalabilecek
bytme orann 10 kat ile (10x) 105 kat ( 105 x ) arasnda snrldr.
b) Numune ve numune tutucu:
Numune odalar numunelerin hzl bir ekilde deerlendirilmesine uygun olarak
tasarlanmtr. Normal basnlardan 10-4 torr veya daha dk bir basnca ulaabilmek iin
yksek kapasiteli vakum pompalar kullanlr. Numune tutucular veya raflar ou cihazda bir
kenar bir ka santimetreden fazla numuneleri tutabilecek zelliktedir. Ayrca numune
tutucular x, y ve z ynlerinde hareket ettirilebilir ve her bir eksen etrafnda dndrlebilir.
Sonu olarak ou numunelerin yzeyleri hemen hemen her ynden gzlenebilir. almas
en kolay olan numuneler elektrii iletendir. nk engellenmemi veya yavalatlmam bir
ekilde topraa akan elektronlar yk birikimi nedeni ile oluan gerek olmayan yapay verileri
en aza indirilir. Ayrca elektrike iyi iletken numuneler genellikle sy ilettiklerinden ssal

295

bozunma olasl azdr. Ancak ne yazk ki ou biyolojik ve mineralojik numuneler iletken

deildir. letken olmayan numunelerin SEM grntlerini elde etmek iin eitli teknikler
gelitirilmitir. Fakat en ok uygulanan tekniklerde numune yzeyi tozlama veya vakum
buharlatrma uygulanarak ince bir metalik film tabakas ile kaplanr. Kaplama ilemlerinde
dikkat edilecek nokta ar kaln kaplamann yzey ayrntlarn rteceidir. Bu nedenle
optimum bir kalnln seilmesi gerekir.
c)Transduserler:
Taramal elektron mikroskoplarda elektronlar iin en yaygn kullanlan transduser tipi xnlar sintilasyonu transduserlerine benzer fonksiyona sahip sintilasyon dzenekleridir.
Bunlarda doplanm bir cam veya plastik hedef zerine bir elektron arptnda grnr
blgede ar miktarda foton yaylr. Fotonlar cihazn yksek vakum blgesi dnda yer alan
bir foto oaltc tpe bir k borusu vastas ile iletilir. Sintilasyon transduserlerinde ortalama
105 ila 106 katlk bir oalma salar. Elektron mikroskopide kullanlan dier bir transduser
tr kat kat yar iletken malzemeden yaplm yar iletken transduserlerdir. Transduser,
yksek enerjili bir elektron arptnda elektron-delik iftleri oluur ve bu durum iletkenlii
arttrr. Yar-iletken transduserlerde 103-104'lk bir akm art salanr. Ancak bu tr
sistemler numunenin hemen yanna konacak kadar kk olduundan elektronlar byk
verimle toplayabilirler.
Elektron demetlerinin katlarla etkileimi:
Taramal elektron mikroskobun ve mikroprobun katlarla ilgili almalarda uygun bir ekilde
kullanm kat ile etkileen elektron demetinin oluturduu ok eitli sinyallerden
kaynaklanr. Bu sinyallerden tanesi geri salan elektronlar, ikincil elektronlar ve x-nlar
emisyonudur. Katnn bir elektron demeti ile etkileimi iki kategoriye ayrlr. Bunlardan
birincisi demetteki elektronlarn izledii yolu enerjilerini nemli lde deitirmeden
etkileyen esnek (elastik) etkileim, dieri elektronlarn enerjisinin ksmen veya tamamen
katya aktarlmasna neden olan esnek olmayan (inelastik) etkileimdir.
Esnek salma (elastik):
Bir elektron atomla esnek olarak arptrldnda elektronlarn ilerleme yn deitirilir. Fakat
hzlar pek deimez ve bylece elektron enerjisi sabit kalr. Belli bir arpma yn gelii
gzel olup 0 ila 180 (derece) arasnda deiebilir.
kinci elektron oluumu:
Bir kat yzeyi yksek enerjili elektronlarla bombardman edildiinde yzeyden geri salm
elektronlarla birlikte enerjisi 50 keV 'nin altna elektronlar yaynlad gzlenmitir. Bu
ikincil elektronlarn yars ile bete biri arasnda veya daha azdr. kincil elektronlar yksek
enerjili elektronlarla katdaki zayf bal iletkenlik elektronlarnn etkileimi sonucu iletkenlik
bandndaki elektronlarn frlatlmas ile olumaktadr. kincil elektronlar sadece 50 ile 500
Angstrom luk bir derinlik iinde oluturulur ve balangta kullanlan elektron demetinden
biraz daha byk apl bir demet olarak kar. Transduser yuvasna kk bir negatif eim
uygulayarak ikincil elektronlarn transdusere ulamalar nlenebilir.

X-In emisyonu:

296

Bir katnn elektronlarla bombardman sonucu oluan nc bir rn x-nlar fotonlardr.

Uygulamalar:
Taramal elektron mikroskopisi kat yzeyler hakknda morfolojik ve topografik bilgi salar.
Bu genellikle yzeyle rin davranlarnn anlalmas iin gereklidir.

BLM-XIV
GIDA LABORATUVARINDA KULLANILAN ANALZ YNTEMLER
A- EKERLER:
Giri:
eker (sakkaroz); suyu % 8-23 aras eker ieren eker kamndan ve suyu % 13-15 aras
eker ieren eker pancarndan elde edilmektedir. ATnn ortak tarm politikas , Avrupa da
yetitirilen eker kamndan elde edilen eker tketimine ayrcalk tanmtr. 1984 tarihinde
ngiltere de kii bana den eker tketiminin 38 kg olduu tahmin edilmekte idi. Ham
eker kam iin tasarlanan kodeks standard en az 96 S polarizasyon, en fazla % 0.6
kurumada kayp ve en fazla 2500 ICUMSA nitesi renklendirici ierebilmektedir.
ekerlerin rafine edilmesi:
Ham eker kamnn bnyesindeki ekerin kristalli sakkaroza veya sakkaroz zeltisine
dntrlmesi ileminde afinasyon, defakasyon, rengin giderilmesi ve kristalletirme
ilemlerini kapsayan bir dizi ilemlerden geirilmektedir. eker pancarndan sakkaroz
retilmesinde de esasnda ayn aamalar ugulanmakla birlikte ilemin banda eker suyunun
eker pancarndan ekstraksiyonu (zmlenmesi) ilemi gelmektedir. Ham eker ilk nce bir
miktar ham urup ile kartrlr ve santrifjlenir. Melasn byk bir ksm ykandktan sonra
afine edilmi eker suda zlr ve zelti kire ile ileme tabi tutulur. Karbon dioksit
ierisine kabarcklarla verilir ve katk maddeler (sakz, vaks vb.) retilen kalsiyum
karbonatn keltilmesi ile tanr. Sonra bulank sv filtreden geirilir ve hayvansal kaynakl
tebeir ile rengi giderilir. Elde edilen renksiz sv vakum altnda buharlatrlr, ktlelerin
uruptan ayrlmas iin santrifjlenir ve slak kristaller granle eker elde etmek iin bir scak
hava akmnda kurutulur. Kp ekerler vakumlu kap ierisinde oluan tortular levhalar halinde
dkldkten sonra hazrlanr. Nemli levhalar kurutulur ve kpler halinde kesilir. Buzlu
ekerler, kristalli ekerin ince bir toz haline getirilmesi sureti ile hazrlanr. 20 ppme kadar
slfr dioksite izin verilebilir. Perakende ticaret iin en fazla % 1.5 trikalsiyum fosfat ilave
edilir. Dier olas inorganik kabarma nleyici maddeler, manezyum karbonat veya trisilikat,
kalsiyum silikat, sodyum-kalsiyum-alminyum silikat ve silikajeldir. Ticari amalar iin
297

bunun yerine % 5 modifiye edilmemi niasta kullanlr. Bu katk maddelerine mevzuatlarla

izin verilmitir. Muskovado ekeri ise koyu renkli saflatrlm eker kam ekeridir.
Demerara ekeri ise karakteristik bir tada sahip kahverengi bir ekerdir. Aslen damerara da
retilir, fakat 1913 ylnda alnan bir mahkeme karar ile bat hint adalarnn veya mauritius
un retimi olan ve bu ekeri andran tm ekerler byle tanmlanmaktadr. Damerara
ekerinin rengini stabilize etmek iin bir zamanlar kalay klorr kullanlmakta idi. Barnett
(1988) hakiki muskovado ekerlerinin % 92 etanol kullanarak kristal kaplamann seici
biimde zlmesi yolu ile melas kapl beyaz ekerlerden ayrlabileceini ve ayrca % 80
etanoln kristalin eker gbeini zlmeden braktn gstermitir. % 92lik z zeltideki
ve zlmemi gbekteki potasyum ve manezyum seviyelerinden orjinallikleri
kartlabilmektedir.
eker analizleri:
Resmi AT metotlarna ek olarak eker rnlerinin incelenmesi iin resmi ve deneme metotlar
schneider (1979) tarafndan tanmlanmtr. Kodeks metotlar CAC/RM 1/8-1969da
verilmektedir.
a) znrlk: Rafine eker 20 Cde 0.5 ksm suda zlmelidir.
b) Nem: Karl fischer teknii ile veya 103 Cde 3 saat boyunca kurutmadan sonra kayb
belirleyiniz (AT ynetmelii) Beyaz ekerin nem ierii % 0.1i gememeli ve
tercihen % 0.003n altnda olmaldr.
c) Slfatlanm kl: 1 ml konsantre slfrik asidi 10 g numunenin zerine ilave ediniz.
Nazike ateleyiniz ve sonra biraz daha asit ilave ediniz ve sabit arla kadar
yeniden ateleyiniz. Rafine edilmi beyaz ekerin slfatlanm kl % 0.02 yi
gememelidir. Rafinerilerde kl ICUMSA metodu ile standardize edilmi bir alet
zerinde kondktometrik olarak belirlenir. (5 g / 100 ml ieren bir zelti kullanlarak)
Kl % si 0.0018 x spesifik kondktans (mikromhos / cm)
d) Sakkaroz miktar. 2 dm tp ierisine tam olarak 20 Cde % 26 m/v zeltisi koyunuz
ve sakkarimetrede polarizasyonu lnz.
e) ndirgen ekerler: Layne ve Eynon metodu ile tercihen bir elektrometrik dnm
noktal dedektr kullanarak veya EDTA ile indirgenmi ekerin geri titrasyonu
hakknda resmi AT metodu ile belirlenir. Yar beyazlatlm ekerde ekerleri
indirgemek iin resmi metot Berlin Enstits metodudur. Bu metotta belirlenmi
koullar altnda kompleks bakr II tartarat reaktifin indirgemek iin rnek zelti
kullanlr. Bakr-I- oksiti ar miktarda iyotlu zelti ile oksidize edilir ve fazla iyot
sodyum tiyoslfat zeltisi ile titrasyona girer. Glukoz ve fruktoz da ayrca enzimatik
olarak belirlenir. nvert ekerin varl beyaz ekerin zelliklerinin korunmasn
etkileyebilir.
f) Rafinoz: Kam ve pancar rnlerini ayrmann en iyi yntemi rafinoz varln
belirlemektir. Rafinoz tm pancar rnlerinde bulunurken eker kamndan elde
edilmi rnlerde bulunmaz. TLC veya dier yntemlerle belirlenebilir ve
saptanabilir. Rafinozun enzimatik saptanmas, dier kk eker bileenlerinin
mdahalesine tabidir. Ford (1979) invertaz enzimi ile hidroliz ileminden sonra glikoz
ve melilozun GLC ile saptanmas yntemi ile rafinoz tesbitini yapmtr. RIsaptamas kullanan normal HPLC yntemleri yeterli miktarda hassas deildir.

298

g) Renk: 50 g numune 50 ml suda eritilir ve elde edilen zelti membran bir filtreden
szlr. eker konsantrasyonu refraktmetrik olarak (Briks) , zgl arlk (d) ve
tercihen 10 cm (1 dm) hcre ierisnde suya kar 420 nmde absorbans (A) llr.
Renk (ICUMSA) : A x 105 / 1 x Briks x d
Burada l ~ hcre yolu uzunluu (cm) dur. ngilterede retilen rafine beyaz ekerler
yaklak 20 veya daha az renk says verirler. 1265/69 ve 2103/77 AT mevzuatlar kat
ekerin standart renk skalas ile grsel olarak karlatrlmasn ieren Brunswick
Enstits yntemine de atfta bulunmaktadr.
h) Renklendirme maddesi: rnek zeltisinin asitlendirilmesinden sonra varsa suni
boyalarn byk ksm bir demir reine kolonunda tutulacaktr. Konsantre eker
zeltisine seyreltik bir hipofosforik asit ilave edilerek ve beklemeye braklarak
lacivert renk saptanabilir. Eer lacivert mevcut ise bir saat ierisinde kt koku
meydana gelecektir. Bir dier test ise konsantre eker zeltisinin uzun bir silindir
ierisinde hazrlanmasn takiben aaya den koyu renkli noktalarn mikroskobik
olarak incelenmesini ierir.
i) Suda znmeyen yabanc maddeler: Byk bir miktar rnei suda eritiniz. (tercihen
100 g numune + 1800 ml scak su) membran bir filtreden sznz ve 1000 ml scak su
ile ykaynz, kurutunuz ve tartnz. yi kalite beyaz ekerlerde bulunan znmeyen
madde miktar genellikle 25 mg/ kgden azdr.
j) Kalnt metaller: Arsenik, bakr ve kurun incelemesi yapnz.
k) Slfr dioksit: Shipton yntemi veya rozanilin kullanlarak kolorimetrik olarak
belirlenir.
Dier belirlenmi eker rnleri iin analiz yntemleri:
Aada belirtilen resmi yntemler AT analiz yntemleri direktifinde tanmlanmtr.
a) Kuru madde: 10 g glukoz urup porsiyonu, glukoz urup, dekstroz monohidrat
ve dekstroz anhidros 3,3 kPa y gemeyen basn altnda vakumlu bir frnda
70 1 Cde kurutunuz. Glukoz urubunun ve kurutulmu glikoz urubunun test
porsiyonlar ilk nce 10 ml su ve miktar llm kieselguhr ile kartrlr. ekerli
zeltiler invert eker zeltileri ve invert ekerli uruplardaki kuru madde 20 Cde
refraktometre ile llr ve tablolara istinaden arlk olarak sakkaroz yzdesi olarak
ifade edilir (Briks )
b) ndirgen ekerler: eker zeltilerinde, invert eker zeltilerinde ve invert eker
uruplarnda invert ekerler layne ve Eynon sabit hacim ynyemi veya Luff-Schoorl
yntemi kullanlarak bakr indirgemesi yolun ile belirlenir. Glukoz urup, kurutulmu
glukoz urup, dekstroz monohidrat ve susuz (anhidros) dekstroz iin indirgen ekerler
Luff-Schoorl yntemi ile veya dekstroz ekivalent olarak ifade etmek iin kapsaml
Layne ve Eynon sabit titrasyon ilemi ile saptanr.

299

c) Slfatlanm kl. Glukoz urupta ,kurutulmu glukoz urupta, susuz dekstrozda ve

dekstroz monohidratta normal ilem ile saptanr. (ekerlerde anlatld ilemler
uygulanarak)
urup, eker tortusu, melas:
Bu maddeler kristalleemeyen sakkaroz, indirgen eker, dekstrin, organik asitler, azotlu
maddeler ve inorganik bileenler ieren yapkan tatl svlardr. En yksek sakkaroz ve invert
eker oran ieren altn urup rafine eker retimi srasnda elde edilen tortulardan hazrlanr.
Kristalleebilen ekerin alnmasndan sonra tortu seyreltik slfrik asit ile kaynatlr. Tebeir
ile ntralize edildikten sonra urup aa kmrnden geirilerek filtre edilir. Ve en az % 83
kat olacak ekilde vakum altnda konsantre edilir. stenen yksek vizkoziteyi elde etmek iin
altn urubun mevcut olandan ok daha yksek kat ieriine sahip olmas gerekir.
Sakkarozun kontrol edilen ksmi evrilmesi ile % 83ten daha yksek kat oran elde
edilebilmektedir. Ar doyurulmasna ramen bu oran kolaylkla kristalize olmamaktadr.
Melaslar kam ve pancar ekeri retiminden elde edilen ham uruplardr. eker olmayan
maddeler (kl ve organik olmayan maddeler) urubun toplam katlarnn yaklak te birine
kadar ykseldiinde geriye kalan ana svdr. Bu noktada eker olmayan organik madde
ierii yaklak : 1.25 x kl ieriidir. Aadaki tablo.1de bu rnlerin bazlarnn yzde
olarak kompozisyonunu grlmektedir. Tablo 2deki snrlara uygun hale gelmitir. Altn
urubun demir ieriinin tercihen 100 mg/kg yi gememesi gerekir.
Tipik melas ve altn urup kompozisyonu Tablo - I de verilmitir.
Kam ekeri
Pancar ekeri:
Sakkaroz
30.5
48.0-48.5
nvert eker
22.9
0.5-2.5
eker olmayan organik maddeler
12.0
14.0-14.5
Kl
10.5
9.5-11.5
Su
25.0
25.0-26.0

Sakkaroz
nvert eker
Kl
Su + eker olmayan organik madde

1
31.7
45.3
1.6
21.6

Altn urup:
2
3
4
26.1
33.9 34.5
47.5
29.8 45.6
3.5
1.3
2.2
22.9
25.1 17.7

Tablo II : yi kalite altn urup ve eker tortusu rneklerinin deelleri:

Altn urup
eker tortusu:
Toplam kat madde minimum)
Toplam ekerler (invert eker olarak)
Sakkaroz
ndirgen ekerler (evrik eker olarak)
Slfatlanm kl (maksimum)

93.0
79.0-83.0
31.0-33.0
47.0-50.0
1.7

80.0
72.0-80.0
25.0-33.0
37.0-50.0
4.0

Rafinerilerde refraktif indeks llmesi, saf sakkaroz olarak hesaplanmas ve invert eker ve
kl iin u dzeltmelerin uygulanmas daha genel bir ilemdir.

300

Gerek katlar: % Refraktometrik katlar / 1- ( 0.00025 x % evrim ) + ( k x % kl )

Kam uruplar ve melaslar iin k : 0.0043
Pancar uruplar ve melaslar iin k : 0.0008
Forml sadece % 20-30 su ieren uruplar iin geerlidir.
Kl ( slfatlanm kl ) n belirlenmesi:
ekerler ( sakkaroz ve invert ekerler ) ifte polarizasyon ile belirlenebilir, varsa glukoz
urub, pozitif bir yksek rotasyon verir ve evirme ileminden sonra da rotasyon pozitiftir.
Eer k deeride belirlenir ise glukoz urup blmnde verilen denklemlerde uygulanabilir.
Gemiteki yaplan baz almalarda eker tortusu ve altn urubun glukoz urup ierdii
bulunmutur ve bu konuda ok baarl almalar yaplarak rapor edilmitir. Bununla birlikte
kristal urup ve amber urubu olarak bilinen benzer rnler iin hi bir itirazn olmad
grlmtr. urubun bnyesinde rafinozun saptanm olmas eker pancarndan elde edilen
rnlerin bulunma ihtimalinin yksek olduunu gsterir.

GLUKOZ URUBU:
Glukoz urup AT Yasalarnda yenilebilir niastann kontroll bir ekilde ksmi hidrolizinden
elde edilen D ( + ) glukoz , maltoz ve dier D ( + ) glukoz polimerlerinin rafine edilmi sulu
zeltisi olarak tanmlanr. Ayrca ngiliz yasalarnda kullanlan kodeks tanm niastadan
elde edilen besleyici sakkaritlerin saflatrlm konsantre sulu zeltisidir eklindedir.
Kodeks Standarlar 1981deki yrrle giren standartlar, ekerleme retimi haricindeki dier
kullanmlar iin 40 ppm e kadar kkrt diokside izin verilmesi dnda ayndr. Gukoz
uruplar besin endstrisinde genellikle yanl olarak glukoz biiminde tanmlanmaktadr ve
daha da kts son derece yksek glikoz konsantrasyonlar ierecek ekilde enzim ile ilenen
uruplarda glukoz uruplar olarak adlandrlmaktadr. Yanl anlalmalar engellemek iin ve
ifade netlii salamak zere aadaki anlatmlarda glukoz ifadesi yerine dekstroz ifadesi
kullanlacaktr. Ekonomik ve teknik nedenlerle glukoz urubunun byk blm msr
niastasndan retilmektedir, fakat patates, tapyoka ve zellikle buday gibi niasta kaynaklar
da kullanlmaktadr. 1960l yllara kadar glukoz urup sadece asit hidroliz yntemi
uygulanarak retilmekte idi ve 30-35 aras dekstroz edeerine (DE) (dekstroz ekivalent )
sahip uruplar meydana gelmekte idi,. 42 DE de standardize edilmi dzenli glukoz uruplar
hala kullanlmaktadr. Asit hidrolizi doada rastgele olmaktadr. Bylece 30 un altndaki DE
deerlerinde niastann yksek molekl arlkl fraksiyonlar sabit kalabilir, bu da uruplarda
bulankla yol aar. Yksek DE li uruplar iin asit hidrolizi ekerin bozulmasna ve kt tat
ve renkli bileenlerin olumasna neden olur. 1960l yllarn ortalarndan beri byk apl
niasta hidroliz rnleri retmek iin seilmi enzim evrilmesi yntemi uygulanmaktadr.
Normal olarak enzimler atl niasta granlleri ile reaksiyona girmezler. Bu nedenle
sakarifikasyon ileminden nce niastann maltodekstrinlere ayrld bir likufaksiyon ilemi
ince asit hidrolizi (5-7 DEye kadar) ile gerekletirilebilir. Sonra yaklak 10-12 aras DE
elde etmek iin -amilaz ilave edilir veya asit ilemi olmadan seilmi enzimler kullanlr.
Maltodekstrinler molekl bana ortalama 5-10 glukoz nitesine sahip glukoz polimerleridir.
Tozlarda olduu gibi bunlardan 20sinin altndaki DElerde tad ve kokusu yoktur ve dkme
ve btnletirici besin muhteviyatlar olarak kullanlr. Bunlarn sakkarit kompozisyonu
Tablo-III de grlmektedir.
Tablo-III Ticari olarak mevcut niasta hidroliz rnlerinin tipik kompozisyonu:

301

Karbonhidrat kompozisyonu
Glukoz Maltoz Maltotrioz Maltotetroz Yksek ekerler
Glukoz urup:
42.DE asit ile dntrlm
18.5
42.DE asit-enzim yksek maltoz
5.9
42.DE enzim-enzim yksek maltoz
2.5
64.DE asit-enzim yksek dntrme 37.0
97.DE dekstroz urup
95.0

14.5
44.5
58.0
31.5
2.0

12.0
12.7
18.0
11.0
-

10.0
3.3
2.0
5.0
-

45.0
33.7
15.5
9.0
3.0

4.0
5.5

7.0
11.0

88.0
82.7

Maltodekstrin uruplar:
15.DE maltodekstrin
20.DE maltodekstrin

0.6
0.8

Svlatrlm niasta zeltisi gerekli zellik ve kompozisyona sahip uruplar retmek iin
eitli enzimatik sakarifikasyon ilemlerine tabi tutulur. Balca tipleri yksek dntrme ve
dekstroz uruplardr. Yksek maltozlu uruplar retmek iin glukoz ierii dk (ve bylece
daha az tatl), enzim ile svlatrlm niastalar 24-28 saat sre ile -amilaz ile ileme tabi
tutulur. Bu uruplar kristallemeye kar dk eilim gsterirler ve nisbeten higroskopik
deildirler. 60-70 DEli yksek dnm uruplar rnein sweetose nemli lde yaklak
eit lde glukoz ve maltoz karmlar olacak ekilde asit ile dntrlm 42.DE
uruplarn hidrolize etmek iin yaklak 40 saatlik bir sre -amilaz ve amiloglukosidaz
enzimlerinin kullanlmas ile oluturulur. Bu uruplar tatlandrc olarak kullanlrlar ve 4
Cye kadar % 80-83 kat madde de kristallemeye kar direnlidirler. Asit veya enzim ile
svlatrlm niasta 48-96 saat sresince amiloglukosidaz enzimi ile ileme tabi tutulur ise
hemen hemen btn ile glukoza dnm salanr. Bu ekilde elde edilen glukoz uruplar
enzimatik olmayan fermantasyonlarda kristalli dekstrozun hazrlanmasnda ve fruktoz
uruplarnn retiminde kullanlrlar. Genellikle ticari olarak mevcut glukoz uruplarnn
karbonhidrat kompozisyonlar tablo-III de gsterildii gibidir. Glukoz uruplar genellikle %
75-85 (ortalama 80) kat madde ve % 0.3-0.5 slfatlanm kl ierir. Mineral maddenin byk
bir ksm sodyum klorittir. Glukoz uruplarnn besin muhtevas olarak eitli biimlerde
kullanlmas tamamen DE leri ile ilgilidir. Daha dk DE ye sahip uruplar yksek DE
uruplarndan daha yapkandr, kahverengileme reaksiyonlarna bal olarak renkli bileen
oluturma ihtimalleri dk daha az tatl (dk dekstroz), daha az higroskopik ve daha dk
fermente edilebilme zelliine sahiptir. Glukoz uruplarn (sv veya kurutulmu) byk apta
kullanld gdalar; ekerlemeler, koruyucular, tatllar, dondurmalar, alkoll iecekler ve
alkolsz ieceklerdir. 1976 ylndan beri dekstroz uruplar katlarnda yaklak % 42 fruktoz ,
% 50 glukoz ve % 8 oligosakkaritler ieren fruktoz uruplarna (izoglukoz urubu, izomerize
urup veya yksek fruktoz ieren msr urubu olarakta bilinir) dntrmek iin glukoz
izomerazlar kullanlmaktadr. Bu uruplar sakkaroza denk bir tatlla sahiptir ve meyveli
iecekler gibi gda rnlerinin formllerinde sakkarozun veya invert ekerin yerine
kullanlrlar. Son zamanlarda % 55ten % 100e kadar fruktoz ieren uruplar hazrlamak iin
yksek fruktoz uruplarna ayrma teknikleri uygulanmaktadr. Konsey mevzuatlar (AET)
1785/81 izoglukoz uruplar iin kuru bazda en az % 10 fruktoz ieren glukoz veya gkukoz
polimerlerinden meydana gelmi rnler olarak tanmlanmaktadr. Glukoz uruplarnn
karbonhidrat kompozisyonu polarimetrik ve bakr-indirgeme saptamalarndan ve kabul edilen
mevcut ekerin spesifik rotasyonundan gelen veriler kullanlarak tahmin edilebilir. Bununla

302

birlikte gvenilir veriler sadece spesifik eker analiz yntemlerinden temin edilebilir.
(rnein; TLC, GLC, HPLC ve enizmatik yntemler) D-Glukoz tortularnn s ve asit etkisi
altnda yeniden birletirilmesi ile oluturulmu bir geri dntrlm rn olan
laevoglukosan n GLC yntemi ile tesbit edilebileceini 1969 ylnda Kheiri ve Birch birlikte
alma yaparak belirlemilerdir. Mevcut glukoz urubunun tipi ve kompozisyonu biliniyor
ise veya bunun bir rnei mevcut ise kesin bir saptama yapmak mmkn olmaktadr, fakat
glukoz urup muhteviyat hakknda hi bir bilgi mevcut deil ise ortalama kompozisyonun
tahminine dayal yaklak bir deerlendirme yaplabilir. Bir TLC incelemesinde rnekte
bulunan ekerler hakknda yararl bilgiler verecektir ve glukoz urup tipinin ve
kompozisyonunun bir yaklam glukoz urup tipinin ve kompozisyonunun bir yaklam,
glukoz urubunun standart zeltisinden gelenler ile karlatrlan maltoz pik k noktas ve
deksroz ekivalent younluu ile deerlendirilebilir. En yaygn sorun rnein reellerde
sakkaroz ve inversiyona uram sakkaroz ile birlikte bulunan glukoz urubunun tesbit
edilebilmesi ilemidir.

EKERLERN ANALZ YNTEMLER:

Bakr redksiyon metotlar:
Giri:
Yaplarnda sebest aldehit ve keton grublar bulunan ekerler indirgeyici olarak davran
gsteriler ve bunlar redkleyici (indirgen ekerler) olarak adlandrlrlar. Bunlar btn
monosakkaritleri ve disakkaritlerden maltoz, laktoz ve sellobiozlar ierirler. Sukroz gibi
disakkaritler ve rafinoz ile daha yksek molekll oligosakkaritler basit ekerlerin bileimleri
olup aldehit ve ketonik gruplar ile balant kurarlar ve bu sebepten dolay redkleyici
olmayan karbonhidratlar olarak adlandrlrlar. (kendilerini oluturan redkleyici ekere geri
hidroliz oluncaya kadar) Bu zelikler Cu-II nin Cu-Ie redksiyonunun lmn yapmak ve
tahmin etmek iin kullanlr. Fehling zeltisi alkali bakr tartarat ierir ve redkleyici bir
eker zeltisi ile kaynatld zaman znmeyen bakr oksite dnr. Bu bir dizi ilemin
temelini tekil eder.(Bu ilemlerle ilgili baknz AOAC metodu). Elde edilen bakr oksit filtre
edilerek tartlr. Layne ve Eynon metodunda reaksiyon titrimetrik yolla ve bir redoks
indikatr kullanlarak ilem takip edilir. Luff-Schoorl metodunda ise bakr sitrat ieren bir
alkali reaktif kullanlr. Bu metotla indirgeyici eker ieren bir alkali (kalevi) reaktif kullanlr.
Bu metotta indirgeyici ekerler ieren bir zelti ile kaynatma yapldktan sonra soutma
ilemi yaplr ve sonra potasyum iyodr ve asit ilave edilir, aa kan iyot indirgenmeyen
bakr miktarna eittir ve bu da sodyum tiyoslfat titrasyonu ile tesbit edilir. Somogyi-yarmikro analiz metodu ile bir bakr tartarat reaktifi kullanlr ve potasyum iyodat indirgeyici
ekerle birlikte stlnca reaksiyona girer ve arta kalan iyodat iyodometrik olarak sodyum
tiyoslfat zeltisi ile potasyum iyodr ve slfrik asit ilavesinden sonra titre ederek tesbit
edilir. Dier taraftan indirgenmeyen bakr arsenik molibdat reaktifi kullanlarak kolorimetrik
olarakta tayin edilebilir. ndirgeyici eker karm ieren ve niasta hidrolizi ile hazrlanan
(rnein glukoz uruplar) ticari rnlerde bakr indirgeme gcnde DE (dekstroz edeeri)
mracaat edilir. rnein % 42 orannda indirgeyici eker ieren uruplar dekstroz olarak kuru
bazda DE. 42 bal olarak ifade edilir. (79/796/EEC) hkm belirli ekerlerin test analiz
yntemleri konusunda kamusal yntemleri ierir ve yksek ve alak seviyeli indirgen
ekerlerin bakr redksiyon yntemleri ile tesbiti konusunda bilgiler ihtiva eder ve bunlar
aadaki anlatlan yntemlerle yaplrlar.

303

Layne ve Eynon titrasyon yntemi:

Redkleyici ekerlerin Fehling zeltisi ile titrasyonu ampirik bir metoddur ve bu sebeple
doyurucu sonular alabilmek iin standartlam deney artlar ile ilemlerin kullanlmas
gerekir. Klasik yntemde indirgenen Fehling zeltisine edeer invert eker, dekstroz,
fruktoz, maltoz veya laktoz miktarlarn (hacimlerini) veren tablolar kulanlrd. Laboratory of
Goverment Chemist (LGC) tarafndan gelitirilen sabit hacim tekniinde redksiyon artlar
titrasyon balonu ierisinde son hacme 75 mllik bir sabit hacim vermek iin su ilave edilir ve
kullanlan Fehling zeltisinin hacmi standart bir indirgeyici eker zeltisine gre kalibre
edilir. Bylece sz konusu bu tablolarn kullanlmasna gerek kalmaz. ICUMSA (1978) sabit
hacim tekniini kabul etmi ve klasik metottan vazgemitir. Fehling zeltisi veya daha
doru olarak soxhelet modifikasyonu teknii aadaki edeer hacimleri ierir.
Fehling A (Fehling- I) zeltisi: 69.3 g Bakr slfat penta hidrat (CuSO4.5H2O); suda iyice
zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.
Fehling B (Fehling- II) zeltisi: 100 g Sodyum hidroksit ve 345 g Sodyum potasyum tartarat
(K Na C406. 4 H2O); suda zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.
Bu hazrlanan fehling zeltileri ayr ayr kehribar renkli ielere konarak muhafaza edilir ve
istenildii zaman 50 ml fehling A zeltisi ve 50 ml fehling B zeltisinden bir erlene pipet
yardm ile aktarlarak kartrlr.
Standart invert ekerinin hazrlanmas:
23.750 g saf sakkaroz 250 mllik volmetrik bir ie de 120 ml su ile zndrlr. 9 ml
deriik hidroklorik asit ilave edilip oda scaklnda 8 gn bekletilir. arete kadar su ile
doldurulur. (dnm tamamlannca 200 mm tp ierisindeki rotasyon : 11.80 0.05 S )
200 ml volmetrik ieye aktarlr, alkalayarak 4 g benzoik asit ihtiva eden 71.4 ml sodyum
hidroksit zeltisi (40 g / L) ilave edilir. 1 litre su ilave edilip kartrlr, indikatr kad ile
pHnn yaklak 3 olmasna dikkat edilir. Gerekli ise ayarlanr ve izgiye kadar doldurulur.
Bu ilemin sonunda % 1 m/v invert eker stabil stok zeltisi elde edilir, bunun 1:4 orannda
seyreltilmesi gerekir. Bylelikle % 0.25lik standart zelti elde edilir. Baka bir ekilde 400
ml scak suda zndrlm 4 g benzoik asit 200 ml invert sukroz ieren asit zeltisi iine
ilave edilir ve iaret izgisine kadar tamamlanr. % 0.25lik standart invert eker zeltisi
isteniyor ise 200 mllik bir ie ierisinde 50 ml asidik stok zeltisi litmus kad kullanlarak
NaOH ile ntralize edilir ve izgiye tamamlanr. ekerli ntr ve alkali zeltiler uzun sre
dayanamadklarndan ihtiyaca gre her seferinde yeniden hazrlanr.
Lane ve Eynon sabit hacim tekniinin uygulanmas yntemi:
20 ml Fehling zeltisi 500 mllik konik bir ieye aktarlr. 15 ml su ilave edilir ve bir
bretten 39 ml % 0.25 lik invert zeltisi aktarlr. Bir ka kaynama ta ilave edilerek atein
zerine yerletirilir. ie oynatlmadan ve atein yeri deitirilmeden kaynayncaya kadar
stlr ve tam iki dakika kaynamasna izin verilir. Kaynama sresi tamamlanmadan 5 saniye
nce 3-4 damla metilen mavisi zeltisi ilave edilir. ( % 1lik sulu zeltisi), bundan sonra
kaynayan zeltiye bretten kk miktarlar halinde(yaklak 0.2 ml lik porsiyonlar halinde)
mavi renk azalncaya kadar standart invert eker zeltisi ilave edilir. Bundan sonra damla
damla mavi renk kaybolup yerine krmz bakr oksit rengine brakncaya kadar ilaveye devam

304

edilir. Titrasyon kaynamann balamasndan sonra 3 dakika ierisinde tamamlanmaldr ve

titrasyon ( Vo ) kaynama iesinin ierisindeki son hacim 75 ml ve sarf edilen miktar 39-41 ml
arasnda olunca ilem bitirilmelidir. rnein sulu bir ekstraktn hazrlaynz (% C m/v) ,
gerekli ise 100 mlsinde 250-400 mg indirgen eker ihtiva eden berraklatrc ajanlar
kullannz. Bretteki rnek zelti ile titrasyonu nceki ilemde olduu gibi 20 ml fehling
zeltisi kullanarak tekrarlaynz. 15 ml su ve 25 ml rnek zeltisi, yaklak titrasyonu
bulmak iin titrasyon ilemini abuk yrtnz. Metilen mavisinin ilavesinde mavi renk
meydana gelmez ise 25 mllik rnein indirgen eker miktar muhtemelen btn fehling
zeltisini indirgeyecek kadar byktr ve daha zayf rnek zeltisinin kullanlmas
gereklidir. Son titrasyon 50 ml yi geer ise daha kuvvetli bir rnek zeltisinin kullanlmas
gerekir. (veya 10 ml fehling zeltisi standart invert ekeri zeltisi ile yeniden ayarlanr)
.Bretten aktarldktan sonra son hassas titrasyonu uygulaynz. 1 mlden daha az bir hacim
ilk titrasyonda kullanlarak 75 ml lik son hacime erimek iin yeterli miktarda su ilavesi
yaplr.
rnekteki invert eker gibi indirgeyici ekerlerin % si : Vo x 25 x f / C x V1
Buradaki f; yksek miktarda sukroz bulunmas halinde dzeltme faktrdr, rnein eker
kam ve eker pancar ekeri gibi
Sukroz miktar : ( g/ V1 )
Dzeltme faktr( f ) :

0.5

1.000 0.982

1
0.971

2
0.954

3
0.939

0.926

0.915

Baka indirgen eker zeltileri de fehling zeltisinin kalibrasyonu iin kullanlabilir. Mesela
% - 0.25 lik susuz saf dekstroz zeltisi kullanlyorsa titrasyon dekstroz olarak tanmlanan
rnekteki indirgeyici ekerlerin konsantrasyonunu verir . Glukoz urubu halinde dekstroz
edeerini kuru madde temel alnarak hesaplama yaplm ise verecektir. Fehling zeltisi
ayarlama ile standartlamam ise 20 ml + 15 ml su ve 40 ml % 0.25lik invert eker standart
zeltisi ile indirgenir ve zelti % m, m/v rnek ihtiva eder ve sonra
rnekteki invert eker %si : 1000/ Titrasyon x m olur.
Sukrozun Layne ve Eynon titrasyonu yntemi ile tayini:
Sukroz indirgen ekerin yokluunda test zeltisinin bir ksmnn asit ile ve mteakiben alkali
ile ntralizasyonu ve Layne ve Eynon metoduna gre titrasyonu ile tayin edilebilir. Burada
invert eker standart zeltisi kalibrasyon iin kullanlr.
% invert eker x 0.95 : % sukroz
ndirgen ekerler muvacehesinde titrasyonlar test zeltisinin porsiyonlarna uygulanacak asit
inversiyonundan nce ve sonra uygulanr. BI; indirgen ekerlerin invert eker olarak ifadesi,
TI ise inversiyondan sonra ve invert eker olarak ifadesi ve tayin edilen indirgen eker % si
ise buradan sukroz % si u ekilde bulunur.
Sukroz % si : (TI-BI) x 0.95
nversiyon birka yoldan yaplabilir.
1) Clerget-Hertzfeld polarimetrik metodunda kullanlan ilemle ;

305

eker % si : ( D-S ) .66.5 / D20

Asal rotasyonu kullanarak
eker % si: D 20 (0.665 x S) 100 / D20 ; eker iin %
Burada ()D20 direkt okumadan (inversiyondan nce) rnek iin spesifik rotasyondur. Bu
formuln glukoz urubu veya sukroz ve invert eker ieren bir rnekte nc bir aktif madde
mevcut ise uygulanamayacan bilmek gerekir. Deney artlarna uygun olarak daha fazla
veya az oranda dier karbonhidratlarn hidrolize olabilecei dnlebilir. Mesela asit ile
muamelede rafinoz, laktoz, dekstroz, maltoz veya dekstrini nemli lde etkilemez bylece
sukroz iin bu durumda Clerget-Hertzfelt ift polarizasyon metodu emindir. rnein pancar
ekerlerinde rafinoz Clerget in asit dnm metodu ile yaklak olarak tesbit edilebilir.
2) 50 ml test zeltisi 100 ml dereceli balon jojeye pipetle aktarlr, 5 ml konsantre
hidroklorik asit ilave edilir ve bir gece braklr. Seyreltik sodyum hidroksit zeltisi ile metil
krmzs indikatr kad kullanlarak (pH 4.2-6.3) ntrletirilir, soutulur ve izgiye kadar
su ile tamamlanr.
3) 200 ml lik dereceli balonda bulunan test zeltisinin bir blmne (yaklak % 1 orannda
mutlak eker ihtiva eden) 20 ml inversiyon asidi ilave edilir (50 ml konsantre hidroklorik asit
+ 950 ml damtk su). Kaynayncaya kadar stlr ve tam 30 saniye sre ile kaynatlr.
abucak soutulup, turnusol ve kongo krmzs indikatr katlar muvacehesinde her ikiside
krmzya dnnceye kadar 1 M sodyum hidroksit zeltisi ile dikkatli bir ekilde ilave
edilerek ntrletirilir.
Luff-Suchoorl metodu:
Luff-Schoorl metodu belirli eker rnlerinin analizi iin kullanlan resmi Avrupa Birlii
metodu olup ekerlerin indirgenmesi iin (Hkm 79/796/EEC) ve hayvan besleme rnleri
iin (Hkm 71/250/EEC:OJ No: L 155,12.7.71 sayfa 21) tatbik edilir. Reaktif Fehling
zeltisinden daha az alkalidir. Sonuta Lane ve Eynon tekniindeki rneklerle
karlatrldnda daha uzun kaynatma isteyen zayf oksidan bir ajandr. Edeer
kalibrasyonlarda glukoz ve fruktoz iin netice verir ve bu sebepten invert eker iin de
kullanlr. Layne ve Eynon tekniinde monosakkaritlerin, glukoz uruplarnn, bilhassa dk
deksroz ekivalant iin uygulanan indirgeme ileminde elde edilen sonularla
karlatrldnda edeer neticeler verir, ancak benzer olmayan sonular vermeye eilimlidir,
bunun sebebi maltoz ve oligosakkaritlerin iki reaktif ile farkl reaksiyonlar vermesidir. LuffSchoorl metodu Layn ve Eynon metodunda olduu gibi kaynar zeltilerin titrasyonlarna
ihtiya gstermez, ancak fazla Cu-II nin tiyoslfat ile iyodometrik tayinine ve kesin sonu
noktas iin niasta kullanmna ihtiya vardr.
Luff-Schoorl reaktifinin hazrlan:
1 litrelik volmetrik balonda bulunan 300 ml su ierisinde 143.8 g susuz (anhidrik) sodyum
karbonat zndrlr. alkalayarak nceden 50 ml su ierisinde zndrlm 50 g sitrik
asit mono hidrat ilave edilir. Kprme halinde nceden 100 ml su ierisinde zndrlm
25 g Bakr-II- slfat penta hidrat ilave edilir. izgiye kadar doldurularak kartrlr. Bir gece
brakldktan sonra gerekiyor ise filtre edilir. Reaktif tam 0.1 M bakr-II- slfat ve 1 M
sodyum karbonat iermelidir. Bu u ekilde kontrol edilir.

306

25 ml reaktife 3 g potasyum iyodr ve 25 ml 3 M slfrik asit zeltisi ilave edilir. 0.1 M

sodyum tiyoslfat ile ve % 0.5 niasta ieren niasta zeltisi ile titre edilir. Titrasyonun
sonuna doru 25 mlye varlmaldr. 10 ml reaktif 100 ml ye seyreltilir. Seyreltilmi reaktifin
10 mlsi konik iede bulunan 25 ml 0.1 M hidroklorik asit zeltisine ilave edilir. Scak su
banyosunda 1 saat sre ile tutulur. Soutulur ve orijinal hacmine su ilavesi ile getirilir ve 0.1
M sodyum hidroksit zeltisi ile fenolftalein indikatr kullanlarak titre edilir. Titrasyon
5.5-6.5 ml olmaldr. Seyreltilen reaktifin 10 ml si 0.1 M hidroklorik asit zeltisi ile
Fenolftalein kullanlarak titre edilir. Titrasyon 6.0-7.5 ml olmaldr. Reaktifin pH 9.3-9.4
arasnda olmaldr.
lem:
Hazrlanm ve tartm alnm rnei 200 ml lik uzun boyunlu bir volmetrik ieye
aktarnz. Yaklak 150 ml scak su ilave ediniz, iyice kartrnz ve alkalayarak suda
znen maddeyi ekstrakte ediniz. 5 ml Carrez I zeltisi ve 5 ml carrez II zeltisi ilave
ederek berraklamasn salaynz. izgisine tamamlaynz, kartrnz ve filtre ediniz.
Szntnn bir ksmn 25 ml si 16-60 mg indirgen (invert) eker ierecek kadar seyreltiniz.
300 ml konik iede bulunan 25 ml reaktife 25 ml berraklatrlm ve seyreltilmi rnek
zeltisinden ilave ediniz ve birka adet kaynama ta ilave ediniz. Bir geri soutucu taknz
ve ienin ierisindekileri 2 dakika sre ile kaynatnnz, sonra souk su banyosunda 5 dakika
sre ile soutunuz. 10 ml taze (% 30luk) potasyum iyodr zeltisini mteakiben 25 ml 3 M
slfrik asit zeltisini dikkatli bir ekilde ilave ediniz. Kprmeyi nlemek iin bir ka
damla zopentanol ilavesi yapnz. Kprme sona erdiinde renksizleinceye kadar 0.1 M
sodyum tiyoslfat zeltisi ile titrasyonu tamamlaynz. (X ml) 25 ml su ile bir blank (kr)
titrasyonu yapnz. (Y ml), (Y-X) rnekte eker tarafndan indirgenen Cu-II miktarn
Aadaki tablo IV den bulunuz. (TI-BI) Lane ve Eynon ilemine benzer ekilde sukroz
Luff-Schoorl metodu, invert eker (veya glukoz veya fruktoz) olarak ifade edilen indirgen
ekerlerin tayininde asit inversiyonu ncesi ve sonrasnda kullanlabilir.
Tablo IV Tiyoslfat ekivalentleri; Luff-Schoorl metodu:
Na2S2O3 0.1 M (mg) [Glukoz(mg) Fruktoz(mg) nvert eker(mg)] Laktoz (mg) Maltoz(mg):
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

2.4
4.8
7.2
9.7
12.2
14.7
17.2
19.8
22.4
25.0
27.6
30.3
33.0
35.7
38.5
41.3
44.2

3.6
7.3
11.0
14.7
18.4
22.1
25.8
29.5
33.2
37.0
40.8
44.6
48.4
52.2
56.0
59.9
63.8

307

3.9
7.8
11.7
15.6
19.6
23.5
27.5
31.5
35.5
39.5
43.5
47.5
51.6
55.7
59.8
63.9
68.0

18
19
20
21
22
23

47.1
50.0
53.0
56.0
59.1
62.2

67.7
71.7
75.7
79.8
83.9
88.0

72.7
76.5
80.9
85.4
90.0
94.6

Dier kimyasal analiz yntemleri:

Dekstroz ile dier ekerlerin tayininde kullanlan dier metotlar iyot etkisi ile ekerin
glkonik asite dnmesini esas alrlar.
C6H1206 + 3 NaOH

HOCH2(CHOH)4CO2 Na + 2 NaI + 2 H2O

yot aldozu okside eder (rnein dekstroz, laktoz), ancak ketozlar zerindeki (rnein sukroz,
fruktoz) etkisi zayftr veya hi yoktur, bylece tekil eden ekerler latter muvacehesinde tayin
edilirler. Ayn aratrmay yapan kiiler (1927) aldoz ekerlerinin tayini iin kloramin-T
kullanlarak yeni bir test metodu nermilerdir. Bu reaktifin kullanld zaman oksidasyon
ilemi daha yava olur ve iyot ile daha kolay kontrol altnda tutulurlar ve sukroz ile fruktoz
zerindeki mmkn ikincil etki en aza ve ihmal edilebilir seviyelere indirilebilir.
lem:
250 ml lik ieye 25 ml berraklatrlm ve yaklak 0.08 g Dekstroz ieren (0.15 g laktoz
veya nvert eker ) ntr zeltiye 20 ml potasyum iyodr zeltisi ilave ediniz (% 10luk) ve
bunu meteakiben 50 ml 0.025 M (0.05 N) kloramin-T (7.04 g/l) ilave ediniz. Kapatlm ieyi
bir buuk saat karanlkta bekletiniz. Sonra 10 ml 2 M hidroklorik asit ile asitlendiriniz ve
hemen titrasyona balaynz. Titrasyonu niasta kullanarak 0.05 M sodyum tiyoslfat zeltisi
ile gerekletiriniz. Ayn zamanda bir de 25 ml su ile bir blank titrasyonu gerekletiriniz. ki
titrasyon arasndaki farktan rnek tarafndan gerek duyulan 0.025 M kloramin - T miktarna
tekabl edecektir.
1 ml 0.025 M kloramin T : 0.0045 g dekstroz : 0.0090 g laktoz hidrat : 0.0085 g invert
ekerdir.
zeltide sukroz mevcut ise kk tahsislere ihtiya vardr. pH 10.5 zerindeki ndirgen
ekerler ferrisiyanr, ferrosiyanre indirger, bu da ferri iyonlar ile reaksiyona girerek prusya
mavisini meydana getirir. Bu otomatik bir ilemin temelini tekil eder.
HMF belirlenmesi ile invert eker tayini:
nvert eker retimi srasnda sukrozun asit hidrolizi ile hidroksimetil furfuraldehit (HMF)
olumaktadr. HMF ve bal taii White ve Sciliano (1980) tarafndan tartlmtr. Lampitt
(1929) HMFnin rezorsinol reaktifi ile reaksiyona girmesi neticesi krmz rengin olumasna
dayal olan ve balda invert eker tayini iin uygulanan Fiehe testini gelitirmitir. Bu
almalar balda hekzos ekerlerin asit-katalizli dehidrasyonu ile az miktarda doal olarak
HMF olutuunu gstermektedir.
Aada balda HMF tesbiti iin Codex Standarda eklenen metot Winkler (1955) tarafndan
gelitirilmitir.

308

Kullanlan reaktifler:
a) Barbiturik asit zeltisi: 100 mllik balon jojeye 500 mg barbiturik asit ve 70 ml su
ilave ediniz. znene kadar su banyosunda bekletiniz ve souduktan sonra izgiye
kadar su ile tamamlaynz.
b) p- Toludin zeltisi: 10 g p-Toludini (dikkat kansorejen) 50 ml zopropil alkol
ierisinde 100 ml lik balon jojede lk su banyosu zerinde znz. Soutunuz ve 10
ml Glasiyel asetik asit ekleyiniz. 100 ml ye sopropanol ile tamamlaynz. Bu
hazrlanan zelti karanlk bir yerde muhafaza edilmelidir.
c) Oksijensiz distile su: Kaynar haldeki su zerinden azot gaz geiriniz ve soutunuz.
lem:
Isl ilem grmemi bal 20 ml oksijensiz souk su ile znz ve 50 mllik balon jojeye
aktarnz. izgisine kadar oksijensiz su ile tamamlaynz. ki ayr deney tpnden her birine 2
ml bal zeltisi ve 5 ml p-toludin zeltisi koyunuz, tplerden birine 1 ml su, dierine 1 ml
Barbiturik asit zeltisi koyunuz. rnein absorbans ahite kar 1 cm hcrede 550 nmde
okuyunuz. Kalibrasyon iin 284 nm spektroskopik ileminden sonra HMF standard
kullannz.
Standarttan 0.300 g kullannz. Aadaki formle gre HMF standard kullannz.
HMF (mg/ 100 g) : (Absorbans / Hcre yolu uzunluu) x 19.2
Winkler (1955) spektrofotometrik analiz iin geometrik dzeltme forml bulmutur ve saf
bal iin 0-4 mg / 100 g , doal olmayan bal iin 50-150 mg/100g deerlerini elde etmitir.
nvert ekerdeki HMF miktar ok fazla deikendir ve hidroliz artlarna baldr. Winkler
metodu oluan rengin kararszlndan scakla bal olmadan ve kanserojen reaktif
kullanmndan dolay eletiri almtr. Bu problemleri ortadan kaldran UV absorpsiyon
metodu, HMF nin kromoforunun 284 nm de ayrlmas prensibine dayanmakta olup White
(1979) tarafndan ortaya atlmtr. Marini ve Rigni (1985) basit ve bir HPLC metodu
gelitirmitir. 10 g bal 50 ml suda zlr, 0-45 m miliporeden szlr. Filtrat 250 mm
10m RP 18 kolonuna verilir ve mobil faz olarak metanol/su (10+90) kullanlr. HMF 285 nm
de UV dedektrde belirlenir. Ve 100 mg/kg hazrlanan standartla karlatrlr. White 1964)
baln depolanmas srasnda HMF miktarnn arttn buna karlk diastaz ve invertazn
azaldn belirtmitir.
Yksek fruktozlu glukoz uruplarnn belirlenmesi:
D: 2.73-5.35 . R
Eer D(-) ise (R 0.51de byk) bal taili
Eer D(+) ise (R 0.51 den kk) bal saftr.
Kushner (1979) ; Oligosakkaritleri karbon kolon kromatografisi ile ayrm ve daha sonra
TLCde incelemesi zerinde almtr.
eker uruplar:

309

Baldaki % 15in zerindeki eker kam ve msr urubu taileri karbon izotop-ktle
spektroskopisi yntemi ile tesbit edilebilmektedir. Pancar ekeri bu yntemle
belirlenememektedir. Baldaki tailik kararl-izotop ktle spektroskopisi yntemi ile Crafts
(1987) tarafndan tekrarlanmtr. Pancar ekeri taii rafinoz varlnn galaktoz oksidaz
llmesi ile belirlenebilir. 8den ok 80 mg/ 100 gdan az galaktoz baln taili
olabileceini gsteriri (White, 1986), pheli bal rneklerine HFGS, HMF, Pralin ve titre
edilebilir asitlik analizleri uygulanmaldr.
Serbest asitlik ve pH:
Baln doal enzim aktivitesi sebest asit oluumuna neden olur ve bu nedenle yksek asitlik
uzun depolama sresinin bir gstergesi olmaktadr. pH mineral maddenin tamponlama gc
ve glukoz-laktonun doal hidrolizi ile oluan lakton miktar ile ilikilidir.
lem:
10 g bal 75 ml su ile kartrnz ve 0.1 M NaOH ile fenolftalein kullanarak titre ediniz.
Sonucu % formik asit ve m.e.g asit/kg rnek (: titre x 100) olarak ifade ediniz. pH deeri
%10luk zeltide belirlenebilir.
Karbonhidratlarn belirlenmesi:
Baldaki balca ekerler fruktoz, glukoz, maltoz, az miktarda sukroz ve dekstrindir. Doner
(1977) dekstrin fraksiyonunun en az 22 di-, tri- ve yksek oligosakkaritleri ierdiini
belirlemitir. White (1979) ekerlerin ayrm iin selektif absorpsiyon HPLC metodunu
uygulamtr. Codeks Standardnda sukroz ve indirgen ekerler Lane ve Eynon yntemi ile
inversiyondan nce ve sonra belirlenmektedir. Polarimetrik okumalar baln safln
belirlemede yararldr. nceleri pozitif optik evirme veren bal rneinde glukoz urubu veya
sukroz katld endiesini oluturmutur. Genellikle spesifik evirim + 5 ve 15 arasnda ise ve
bu deerler sadece inversiyondan sonra az bir miktarda deiiyor ise rnek muhtemelen saftr.
Eer spesifik rotasyon bu deerler arasnda deil ise (veya daha geni bir inceleme gerekiyor
ise) bakr indirgeme kuvveti belirlenmelidir ve dekstroz gibi hesaplanmaldr. Sukroz ClergetHerzfeld formlnden hesaplanabilir. Dekstrin % si ok dk ise glukoz (g) ve fruktoz (f) %
leri polarizasyon ve K deerinden hesaplanabilir.
g + 0.915 .f : K
f: 0.793 .K + S-D /2.08
D: 20 Cde Uluslararas eker skalasnda direkt polarizasyondur. Dekstrin miktar llebilir
miktarda ise kompozisyonu sukroz, invert eker ve dekstrin cinsinden hesaplanabilir; Clerget
forml eker kam ekerini; K/0.915 invert eker iin verir.
Glukoz urubu:
nvert eker polarizasyon farklarna bal olan Browne formlnden tahmin edilebilir. Fark,
fruktozun rotasyonunun artan scaklkla azalmasndan kaynaklanr ve bundan dolay bulunan
invert eker miktarna baldr. Eer glukoz urubu varsa polarizasyon deerleri farkn
drr. Browne forml baln inversiyondan sonraki ortalama invert eker % sini 77 olarak
kabul eder

310

Glukoz urubu % si : 100.7700 ( V87- V20 ) / 26.7 x I

V87, V 20 : 20 mm lik tpte 87 ve 20 C de ayr ayr llen ve normal arlk ieren
zeltinin sakkarimetre polarizasyon deeri
I: nvert eker olarak hesaplanan inversiyondan sonra rnekteki indirgen eker % sidir.

B-BESN KARBONHDRATLARI:
Arabinoz:
Bitkilerde geni bir ekilde dalm pentozdur. Bu madde bir dereceye kadar hayvan
dokularnda da mutad olarak hidrolizde arabinoz (ksiloz ile birlikte) veren anhidritler veya
pentosanlar eklinde bulunur. Seyreltik hidroklorik asit ile damtld zaman rezorsinol veya
floroglusinol ile birlikte renk reaksiyonlar vererek furfural meydana getirir. Eer dier
ekerler mevcut ise arabinoz pentosanlar gibi deerlendirilebilir, fakat eer dier her hangi bir
redkleyici (indirgeyici) eker mevcut deil ise bakr redksiyon metotlar kullanlabilir.
Dekstroz:
Dekstroz ya da glikoz bir ok hayvan ve bitki besin maddelerinde meydana gelir. Glukoz
susuz durumda (m.p: 146 C) ve sulu ekilde bulunur, (m.p: 86 C) bunlar bir su molekl
ihtiva ederler. Dekstroz niastann ve disakkaritlerin mesela sukrozun hidrolizi ile retilir ve
bu nedenle eker ihtiva eden besin maddelerinde sk sk bulunur. Dekstroz Fehling ve Barferd
zeltilerini kolaylkla redkler ve enzimatik fermantasyona urar. Oksidaz tarafndan
glukonik aside ve hidrojen perokside evrilir.
Fruktoz:
Fruktoz laevuloza ya da meyva ekeri ortak olan meyvalarda bulunur. Bal ve doal ekerlerde
nemli miktarlarda bulunur ve enzimatik olarak glikoz urubundan retilebilir. Fruktozun
kendine zg rotasyonu nemli derecede snn etkisinde bulunur. 20 Cde polarize derecesi
92dir. Fakat rotasyon ssnn art ile azalr ve 87 Cde doal eker zeltisi gibi hi bir
rotasyon gstermez, nk dekstrozdan ileri gelen dekstroz rotasyonu, fruktoz nedeni ile
laevo-rotasyon tarafndan ntralize edilir. Belirli bir dereceye kadar mutorotasyon olgusunuda
ihtiva eder.
Galaktoz:

311

Bir ok kvam verici maddelerde (zamklarda) polimerize edilen formda meydana gelir, bu
laktozun bir hidroliz mamldr. Bir su molekl ile m.p 120 C olan (susuz biimde 167 C)
beyaz bir toz biiminde kolayca kristalize olur. Muturotasyon gsterir ve yksek s kat
saysna sahiptir.
Sukroz: (sakkaroz, eker kam ekeri yada eker pancar ekeri)
Bir ok besinlerde bulunur. Fehling zeltisini indirgemez. Dier disakkaritlerle birlikte asit
tarafndan monosakkaritlere hidrolize edilir. Meydana gelen doal eker edeer miktarlarda
dekstroz ve fruktoz ihtiva eder. Sukroz B fruktosidaz (invertaz) ile de dekstroz ve fruktoza
hidroliz edilir.
Laktoz: (st ekeri)
ok az tatl bir lezzeti vardr. 203 Cde ayrarak erir ve 100 Cde mstahzar olan fakat
130 Cde ayran monohidrat olarak oluur. Bu toplam st katlar ile ilgili olarak ilgi
ekicidir. Bylelikle hidrat 130 Cye ulalncaya kadar tamamen suyunu yitirdii halde
toplam katlarn 100 Cde kurutmak sreti ile elde edilmesi muhtemel gzkmektedir.
Laktoz fehling zeltisini redkler ve eit dekstroz ve galaktoz miktar vererek, asitler ve
B galaktosidaz tarafndan hidrolize edilir.
Maltoz:
Doal olarak bitki yaprak ve tohumlarda malt ve malt znde meydana gelir. Niastann
hidrolizinden retilir ve bu nedenle glikoz urubunda mevcuttur. Maltoz yaklak 80 Cde
asit ile iki molekl dekstroz vermesi iin pH 6.6 da bir glukosidaz (maltase) tarafndan
hidroliz edilir.

Besinlerin oluturulmas ve analizi:

Rafinoz besin analizcisine ilgin grnen bir ka trisakkaritlerden birisidir. Bu madde pancar
ekerinde, melasta ve eker pancar tohumlarnda bulunur. Fehling zeltisini redklemez.
Gl asitlerle hidroliz edildiklerinde dekstroz, fruktoz ve galaktoz verir, fakat zayf asitlerle
fruktoz ve disakkarit melibiyoz verir. Galaktosidaz (maltase) tarafndan pH 4.6de galaktoz ve
sukroza hidrolize edilir.
Niasta:
Niasta besinde bulunan balca polisakkarittir. Saptanmas iin gerekli baz ilemler
gereklidir. Baz besinlerde kk miktarlarda bulunabilen aadaki kk ekerler
nemlidir. nk insan beslenme sistemi bunlarn zmlenmeleri iin belirli enzimleri ihtiva
etmezler. Bu nedenle bunlar barsak rahatszlklarna neden olurlar. Bazlar ise sukrozun
kristallemesini etkiler.

Monosakkaritler;

Ksilitol, levoglukosan, ramnoz, maltol, etil maltol

Disakkaritler;

zomaltoz, gentobioz,trehaloz, cellobioz, neohesperidaz

312

Trisakkaritler;

Maltotrioz, panoz, neokestoz

Tetrasakkaritler;

Stakiyoz

ekerlerin tatll:
Tatll lebilen bir alet yoktur. eitli maddelerin tatllklarn karlatrma giriiminde,
bireysel tat duyularnn subjektif tepkilerine gvenmek gerekir. Bu tat duyular vcudun
ekere ihtiyac olup olmamasna baldr ve vcudun ekerden yoksun olduu zaman daha
keskinleir. Tepkiler ayn zamanda maddenin dil zerinde erime hzndan etkilenmektedir ve
bu bir ok kiinin kremal ekerin granle ekerden daha tatl olduunu dnmelerine sebep
olur. Karlatrmal tatllk en iyi ekerin dk konsantrasyon halinde olmas ve bylelikle
zeltinin tam tatl olduu zaman llr. Saf omayan ekerlerin grnrde daha tatl olmas
duyusu ou organik asitlerin ya da tuzun varlna atfedilmitir. Baz ekerlerin tatllk
oranlar; fruktoz 180, doal ekerler 120, skroz 100, dekstroz 70, galaktoz 32, maltoz 32 ve
laktoz 16dr.

ekerlerin nitel olarak ortaya karlmas:

Genel testler:
Molischin genel karbonhidratlat testi % 20lik alkoll naftol zeltisinin damlasn maddenin
% 0.1lik zeltisinden 2 ml ilave ediniz ve 2 mllik konsantre slfrik asidi tpe boaltnz,
bylelikle sulu zelti altnda bir katman teekkl edecektir. Karbonhidratlar eer mevcut
iseler art alkali ilavesi zerine boalan bir meneke rengi retilirler. Tepki -naftol arasnda
ve karbonhidratlarn ayrmndan retilen HMF arasnda bir kondenzasyon oluumundan
ileri geliyor grnmektedir.
Redkleyici ekerler:
Bir redkleyici eker zeltisi hacmi ayn miktar kark fehling zeltisi ile kaynar su da
stlrsa kprik tuz krmz bakr okside redklenir. Laktoz, maltoz ve monosakkaritler tepki
verirler. Sukroz ayn zamanda bir kelek verir. u artlaki zelti asitle stlarak glikoz ve
fruktoza daha nceden hidrolize olmu bulunsun. Redkleyici ekerler amonyak gm
zeltileri ile stldklar zaman gm bir ayna da verirler.
Monosakkaritler :
Barfoed reaktifi (belirteci) monosakkaritler tarafndan indirgenirler, fakat laktoz ve maltoz
tarafndan deerlendirilebilecek deerde indirgenmezler. Belirte (reaktif) % 1lik asetik asit
zeltisinin 100 mlde kristalletirilmi bakr reaktifinden 6.5 gram eritilerek hazrlanr. Test
iin 5 ml eker zeltisini 5 ml Barfoed belirteci ile kaynayan suda buuk dakika sre ile
stnz. Bakr oksidin krmz kelei bir monosakkaritin mevcudiyetine iaret eder.
Laktoz ve maltoz iin Fearon testi:

313

Sulandrlm ntr eker zeltisine 3 damla metilamin hidroklorr zeltisi (% 5) ilave

ediniz. Birka saniye kaynatnz ve sonra 5 damla sodyum hidroksit zeltisi (% 20) ilave
ediniz. Kzl renge deien sar renk laktoz ya da maltozun varln gsterir
Rubner testi: (tadil edilmi - Laktoz ve maltoz iin)
2 mllik eker zeltisine 0.2 g kurun asetat ilave ediniz, kaynatnz ve sulandrlm
amonyak hacminin iki katn ilave ediniz. Laktoz youn bir beyaz kelek verir, fakat maltoz
ancak hafif bir kelek verir ve daha sonra bir dakika sre ile kaynatldnda laktoz sarms
bir pembe renk ve maltoz portakal sars bir renk verir.
Kat kromatografisi:
Kat kromarografisi karmdaki ekerlerin tanm iin zellikle karbonhidrat tutar az ise
yararl bir yntem oluturur. Eer mmkn ise yaklak % 0-5 eker ihtiva eden eker
eriyikleri kullannz. Triklorasetik asit zeltisi ilave ederek ve filtre ederek besin zlerini
proteinden ayrnz. Whatman kad No. 4 testi ve bilinen eker zeltilerini uygulaynz ve
ykselen kromatografinin allm metotlarndan her hangi birisini kullannz. Aadaki
tabloda uygun solventlerin karmlar verilmitir. Eer piridin ya da suyun oran artrlrsa Rf
deerleri ykselir.

Tablo-V ekerlerin kat kromatografisinde kullanlacak solventler:

Solvent bileimi

1) Etanol
2) n-Propanol
3) zopropanol
4) n-Btanol
5) Etil asetat
6) Piridin
7) Amonyak(0.88)
8) Su

10
40
1
49

65
15
20

75
25

Hacim bakmndan oranlar

4
5
6
7
8
70
10
20

65
15
20

45
35
20

55
25
20

15
60
25

Fakat butanol ve etil asetat zt etkiye sahiptir. eitli ekerlerin Rf deerleri genellikle
pentoslar (en yksek) , heksozlar, disakkaritler, trisakkaritler trndedir.
Rf deeri: znr madde tarafndan alnan mesafe/solventin ald mesafeye orandr.
Kromatogramlar hareket ettirdikten sonra solventin n tarafn iaret ediniz ve kad bir
souk hava akmnda kurutunuz. Kad asetat ile 20 mlye kadar 0.1 ml sulu gm nitrat ile
doyurulmu ve aseton ile sulandrmak sureti ile hazrlanm bir solventten geiriniz ve su
ilave ederek sallaynz ve bu ileme ayrlm olan katnn yeniden zlnceye kadar devam
ediniz. Sonra kuru kada 0.5 M Etanolik sodyum hidroksiti pskrtnz (ya da damlatnz)
(sulandrlarak hazrlanm doyurulmu etanoll sulu NaOH) Redkleyici ekerlerde oda
scaklnda ok abuk youn siyah noktalar meydana gelir ve bileenlerin ou bir ka

314

dakika sre ile 4 M Amonyuma batrnz. Akan bir su altnda ykaynz ve 100 Cde
kurutunuz. Gerekir ise hidrojen slfre maruz brakmak sureti ile lekeleri siyahlatrnz.
Gm nitrat ekerler iin en duyarl olan belirtelerdir (miyarlar), fakat maalesef dier grup
bileiklerle de tepki verirler. Bununla birlikte etkide daha seici olan doldurucu ya da
pskrtc dier bir ok miyarlar aadaki ekilde kullanlmaktadr.
Difenilamin zeltisi : 1 g difenilamini 100 ml asetonda znz ve 1 ml anilin ve 6 ml
fosforik asit ilave ediniz
Anilin ftalat zeltisi: 0.9 g anilin ve 1.6 g o-ftalik asidi 100 mllik su ile doyurulmu nbtanol ierisinde znz.
Naftorezorsinol zeltisi: 0.1 g naftorezorsinol 0.4 M HCl ihtiva eden % 80lik
etanolde znz.
Floroglusin zeltisi : 0.2 g floroglusini 80 ml % 90lk etanolde znz ve 20 ml %
25lik triklorasetik asit ile kartrnz.

TLC ile ile yaplacak ayrmlarda kullanlan pskrtme miyarlar kat kromatografisi iinde
uygundur.

TLC (nce tabaka kromatografisi) ile belirlenmesi:

nce tabaka kromatografisi genellikle kat zerindeki ayrlmalardan daha sratli ve daha
belirgindir. Karbonhidratlar iin metotlar Ghebregzabher ve arkadalar iin aadaki
zcler, pskrtme miyarlar ve plakalar uygundur.
Dovolepman (gelitirme) zcleri (hacim bakmndan oranlar)
A)
B)
C)
D)

Asoton, n-btanol, su ( v/v/v ) ( 5/4/1 )

Etil asetat, izopropanol, su ( v/v/v ) ( 6/2/1 )
n-Propanol, su, etil asetat, amonyak ( 0.88 ) ( v/v/v/v ) ( 24/12/4/1 )
zopropanol, aseton, 0.1 M laktik asit ( 9.0 g/ lt ) ( v/v/v ) ( 50/40/10 )

Sprey (pskrtme miyarlar):

a)

1 ml doymu sulu gm nitrat 20 ml asetona kartrarak ilave ediniz.

Kat znnceye kadar damla damla su ilave ediniz. Gelime ve
pskrtmeden sonra levhalar 15 dakika sre ile amonyak buharna
tutunuz, sonra 15 dakika sre ile 90 Cde stnz. Lekeler bir zemin
zerinde koyu renkli alanlar gsterir.

b)

5 g fosfomolibdik asiti 95 mllik etanolde znz. Gelime ve

pskrtmeden sonra levhalar 10 dakika sre ile 90 Cde stnz.Lekeler
sar zemin zerinde mavi yeil grnrler.

c)

Etanol ierisindeki % 0.2lik 1,3 dihidroksinaftalin zeltisini % 20lik

sulu triklorasetik asite ilave ediniz. Gelime ve pskrtmeden sonra,

315

levhalar 15 dakika sre ile 90Cde stnz. Lekeler ak bir zemin

zerinde mavi meneke gsterir.
d)

1 ml konsantre slfrik asiti 50 ml glasiyel asetik asitte zlm 5 ml

anisaldehite ilave ediniz. Gelime ve pskrtmeden sonra levhalar 10
dakika sre ile 100 Cde stnz. Lekeler pembe bir zemin zerinde mavi
meneke renkler gsterir. Bu pskrtc, borik asit ilave eden levhalar iin
uygun deildir.

e)

Kullanmdan hemen nce 10 ml difenilamin zeltisi (etanol ierisinde

%4lk) ile 10 ml anilin zeltisi ile (etanol ierisinde % 4lk ) ve 2 ml
ortafosforik asit ile kartrnz. Pskrtmeden sonra levhay bir ocaa 100
Cde 5 dakika sre ile koyunuz. karnz, yeniden pskrtnz ve ocaa
yeniden 10 dakika sre ile koyarak tutunuz.

TLC plakalar:
Geni bir alan kapsayan ticari ve nceden kaplanm kullanma hazr levhalar (cam yada
alminyumdan plakalar) mevcuttur, fakat uygun levhalar aadaki ekilde hazrlanr.
a) G silikajeli (Merck) cam ya da alminyum plakalara uygun bir ekilde srnz ve
su yerine 0.1 M borik asit kullannz.
b) Kieselguhr G tabakasn 0.2 M sodyum asetat zeltisi ile kartrarak cam
levhalara srnz.
c) G silikajeli Alusil tabakalarn ve G alminyum oksidi eit oranlarda srnz.
d) Silikajel F 1500 (ya da edeeri) ticari plakalardr.
Not: Maltozu (Rf : 0.3), sukrozu (Rf : 0.39) ayrmak iin c zcsnn alusil tabakalar ile
kullanlmas tavsiye edilir.
lem:
nce tabakal plakann (levhann) bir kenarndan yaklak 2 cmsine test numunesini ve
standart eker zeltisini (20 x 20 cmlik) plakalar iin kk pipetler kullanarak uygulaynz.
zcnn buhar ile doymasna neden olmak iin filtre kad ile kaplanm tanka mobil
zc ilave ediniz. Aygtn dengelenmesine maade ettikten sonra kromatogram yaklak
10 cm lik bir mesafede gelitiriniz. alma iin gereken sre yaklak 40 dakikadr. Sonra
kurutunuz ve yukarda belirtilen ekilde hazrlanan miyarlardan birini plaka zerine
pskrtnz. Be ayr eker iin Dickes tarafndan bildirilen Rf deerlerini a) tabakas zerine
A zcsnn kullanm ve Hansenin D gelitirme zeltisinin e kullanm aadaki tabloda
gsterilmitir. B zcs ve tabakas b ile farkl eker gruplar arasnda makul bir ekilde iyi
bir ayrma gsterir., fakat farkllama eitli grubun eitli yeleri arasnda g olur. Silikajel
gnin aktivitesi Aya su ilavesi ile deitirilir ve laktoz ve maltoz o zaman borik asitle
doyurulmu tabakalar zerinde ayrlabilirler.

316

Tablo-VI nce tabaka kromatografisinde (TLC) kullanlan baz ekerlere ait Rf

deerleri:
eker:

Rf Silikajel G zerinde
Solvent A ve Borik asit
le doyurulmu

Silikajelde solvent B ile

F 1500l plakalar
zerinde Rf deeri

Sprey ile renk

(e)

Fruktoz

0.19

0.41

Krmz

Laktoz

0.34

0.18

Mavi-yeil

Glukoz

0.47

0.38

Koyu kahve rengi

Maltoz

0.53

0.25

Mavi

Skroz

0.56

0.31

Hafif kahverengi

<0.18

Mavi

Glikoz uruplarndaki
Oligosakkaritler

ekerlerin saptanmas:
Besinlerde bulunan ekerlerin nicel saptanmas iin mevcut metotlar belli bal olarak
refraktometri, hidrometri, polarimetri, bakr redksiyon metodu, iyon deitirme
kromatografisi, HPLC, GLC ve spektrofotometreye dayanr. Bunlar enzim ve renk tepkilerine
dayanr, kullanlacak metot eitli etmenlere bal olacaktr. rnein numunelerin tipi ve
says, gerekli bildiinin doruluu , dakiklii ve duyarll ve tipi, zaman, aygt ve mevcut
personelin kalitesi bilinen bileendeki saf uruplar kontrol edildii zaman refraktometre, eker
muhtevasn sratli ve lml bir ekilde isabetli tahmin yapma metodu salar. Aadaki
tabloda sukroza ait zgl arlklar ve refraktif indeksleri gsterilmitir.

Tablo-VII 20 Cde sukroza ait zgl arlk ve refraktif indeks tablosu

Sukroz%(m/m): Spesifik gravite 20/20 C : Refraktif indeks nD20:
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

1.00000
1.00389
1.00779
1.01172
1.01567
1.01965
1.02366
1.02770
1.03176
1.03586
1.03998

1.33299
1.1.3443
1.33588
1.33733
1.33880
1.34027
1.34176
1.34326
1.34477
1.34629
1.34783

317

11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100

1.04413
1.04831
1.05252
1.05677
1.06104
1.06534
1.06968
1.07404
1.07844
1.08287
1.08733
1.09183
1.09636
1.10092
1.10551
1.12898
1.15331
1.17853
1.20467
1.23174
1.25976
1.28873
1.31866
1.34956
1.38141
1.41421
1.44794
1.45480
1.46170
1.46882
1.47559
1.48259
1.48963
1.49671
1.50381
1.51096
1.51814
1.52535
1.53260
1.53988
1.54719
1.55454

1.34937
1.35093
1.35250
1.35408
1.35567
1.35728
1.35890
1.36053
1.36218
1.36384
1.36551
1.36719
1.36888
1.37059
1.37230
1.38110
1.39020
1.39970
1.40960
1.42008
1.43080
1.44192
1.45346
1.46561
1.47780
1.49063
1.50391

318

C- REEL, MARMELAT VE PELTELER:

Reel ve marmelat retiminin temel prensibi, meyve (uygun bir ekilde hazrlanm), eker
(sakkaroz urubu, 63 DE yksek dnml glukoz urubu veya daha az oranda bu gnlerde
retime giren invert eker urubu) ve suyun birlikte kaynatlmasdr. Marmelat iin kabuk,
karma katlmadan nce ayrca piirilmektedir. Kaynatma esnasnda karmdaki kat madde
oran artar (suyun buharlamasna bal olarak) Sakkarozun bir ksm invert (evrik) eker
oluturacak biimde hidrolize olur ve soutmadan sonra bir jel elde edilir. eker pektin ve
asitten oluan ayr bileenin jelin olumasnda bir rol oynad gsterilmitir. Meyvenin
asit veya pektin asndan dk olduu durumlarda bu ak kaynamann sonuna doru bu
muhteviyat zeltilerinin ilave edilmesi ile kapatlr. Pelte retimi meyvenin su ile
kaynatlmasndan ve sonra zn (filtreden sonra) ekerle kaynatlmasndan oluur. lem
annda kaynama noktasna ulald vakit (yaklak 106 C, normal atmosfer koullarnda)
eker ar miktarda karamelleme eilimi gsterir ve tat vb bozulabilir. Kaynama ilemi
vakum altnda (yaklak 71 C) yapld taktirde bu kalite bozulmalarnn meydana gelme
riski azalr. Ancak vakum ileminin slfitlenmi posalardan slfr dioksitin karlmasn
etkilemesi olasl dktr. Slfitlenmi posalarn doal rengi SO 2 ile byk oranda
aartlmtr. Bu nedenle grn dzeltmek iin renklendirme maddesi gerekir. Suni
renklendiriciler kullanlr, fakat zm kabuundan elde edilen antosiyaninler ve ayrca
klorofil, krosin, anatto ve koikal gibi doal renk maddeleri son zamanlarda geni kullanm
imkan bulmaktadr. Diabetik reeller, genellikle sakkaroz ve glukoz urubu yerine sorbitol
kullanlarak hazrlanmaktadr. Bir polihidrik alkol olan sorbitol barsakta glukozdan ok
daha yava olarak emilir fakat sakkaroz ile ayn birim enerji verecek ekilde metabolizmaya
alnr. Bu nedenle sorbitole dayal diabetik reellerin iddia edildii gibi kalori bakmndan
dk olduklar dnlmemelidir. Tipik diabetik reel kompozisyonu , meyveden gelen
% 2-4 eker ve % 60-65 sorbitol ierir ve 240-260 k.cal/100g enerji deeri verirler ki bu
normal reellerdeki kalori deeri ile hemen hemen ayn deerdir.

319

Yasal stat:
79/693/EEC nolu Konsey direktifi ekstra reel, reel, ekstra pelte, pelte, marmelat ve kestane
presi iin standartlar belirleyen deiik (1989) 1981, SI No. 1063 Reel ve benzeri rnler
mevzuat ile uygulanmtr. Direktifin ilave gereklilikleri, ngiltere Mevzuat, ngiliz pelte,
minsmet ve meyveli yourtlar iin ngiliz standartlarn ierir. Ekstra reel ve pelte iin
slfitlenmi meyve veya z kullanlamaz ve birden fazla meyva kullanlyor ise rn elma,
armut, klingstone (bir tr eftali cinsi), kavun, zm, bal kaba, salatalk veya domates
iermelidir. Direktifin meyve ierii iin minimum standartlar (pelte rnler iin meyve
suyu, z, kabuu veya bunlarn bir kombinasyonunu iermemelidir. Ancak bunun en az
% 7.5i meyve etinden elde edilmelidir. ngiliz standart peltesi, pelte ile ayn olmakla birlikte
minimum standartlar suyun veya zn elde edildii meyva miktarna tekabl eder yani dk
standarttadr. Kestane presinin en az % 38 pre haline getirilmi kestane iermesi
gerekmektedir.
Reel, marmelat ve pelte analizleri:
Reel, pelte (jle) ve marmelatn rutin analizi eriyebilen katlarn slfrdioksitin ve eser (iz)
halinde bulunan metallerin saptamasn ve ilave eidlen boyalar mevcut ise meyva tipinin
kontroln ihtiva etmelidir. Reelin meyva muhtevas erimeyen katlardan ve potasyum
muhtevasndan tahmin edilebilir. Pektinin saptanmas zaman zaman gerekebilir ve endstriyel
olarak indirgen ekerlerin varl ve pH deerleri byk neme sahiptir. Yapay tatlandrclar,
sorbitol ve toplam karbonhidratlar bakmndan diyabet sakncalar gz nnde
bulundurulmaldr.
Eriyen katlarn tesbiti:
Dzenlemeler eriyebilen katlarn 20Cde krlma indeksinden hesap edilmelidir. Son yllarda
Brix derecesi len refraktometre cihazlar ile cihaz suya kar kalibre edilerek tesbitleri
yaplabilmektedir.
Karbonhidratlar:
Mevcut ekerler TLC ve HPLC cihaz ile tehi edilmektedir. Dier unsurlardan arndrlm
zeltiler elde eidlerek tehis edilirler. Ancak bu yntemler uygulanmadan evvel titrimetrik
metot ve polarimetrik metotlarda uygulanmaldr. ndirgen ekerler tek balarna en iyi olarak
Lane ve Eynon metodu ile 10 mllik fehling zeltisini % 1.5lik reel zeltisi ile titrilemek
sureti ile saptanr. malatlar indirgen eker muhtevasnn % 20-40 arasnda bir deerde
olmasn tercih ederler. Bunun sebebi reellerin depolanmas srasnda reellerin
kristallemesini nlemektir. Eer % 20nin altnda indirgen eker olur ise yksek s sukroz
kristallerini ayrabilir. nvert eker muhtevas % 42yi geer ise reelin bnyesinde bulunan
invert eker bal benzeri bir ktle oluturur. Asiditenin artmas ve kaynama sresinin uzamas
ile indirgen eker muhtevas artar. Sukrozun sakkaroza deiimi reelin eski ak tencere
tipinde kolaylkla meydana gelmektedir. Fakat modern alak sl ve vakumlu tencere
tekniklerinde ekerin kristallemesi olanana gtren deiim ok dktr. Glukoz
uruplarnn reel ve jlelerde modern kullanm kristalleme eilimini nemli derecede
azaltr. Genel olarak kullanlan drt tertip sukroz art bir tertip glukoz urubu katlardr.
(55 DE asit ile deitirilmi yada 63 DE asit ya da enzim urubu). Ayn eker kristallemesi
olay dier reeller, ekerlemeler ve jel tabletlerinde meydana gelebilir. Eer deiimden

320

sonraki rotasyon pozitif ise glukoz urubunun varl polarimetrik okumalardan iaret edilir.
Bu durumda bakr indirgeme gcn saptamak gereklidir.
Sorbitol tesbiti:
Sorbitoln kimyasal olarak saptanmas g ve bir o kadarda yorucudur. Hundley ve Hughes
(1966) ya alnm mamuln alkoll bir ortamda destilasyonuna dayanan bir titrasyon lme
tekniini tanmlamlardr. Bunu tiyoslfat periyodat asit ve alkali oksitlenmesi ile asit
hidrolizi izlemektedir. Mannitolde saptanr ve TLC mevcut alkoldeki ekeri tehis etmek iin
gereklidir. HPLC kullanlarak eker iin analiz metotlar eker alkollerinin saptanmasnda
uygulanabilir. Fakat eker bileenlerinden gelen piklerde birbirlerine giriim yaparak bir
sorun karabilir. Ticari karbonhidrat kolonlar(kalsiyum formunda polistirenleme alverii)
ve ayn zamanda yeni poliol silika jel kolonlar ok daha fazla slah edilmi ayrcalklar
gstermektedir. eker alkolleri kendi trimetil silil eter (TMS) trevleri GLC ile ayrlarak
saptanabilirler. Makinen ve Soderling poliasetil ester trevlerini cam kapiler kolonlarda
kullanrak GLC ile meyvalarda sorbitol, mannitol ve ksilitol saptamlardr. Sorbitol, nikotin
amid-adenin-dinukleitidle (NAD) oksitlendirme yolu ile sorbitoln fruktoza dehidrojenasyonu
yolu ile uygun bir ekilde saptanabilir. 340 nm de llm indirgenmi NAD (NADH)
miktar sorbitol konsantrasyonuna e deerdir.

Meyva mutevasnn tayini:

Reel, jle ve marmelatlarda yaplan dzenlemelerde ngrlen asgari meyva miktar
aadaki formle gre hesap edilir.
Meyva miktar %si : Reeldeki A %si / Meyvadaki Ann %si x 100
Burada A her hangi uygun bileendir. rnein erimeyen katlar, tohum says ve potasyum
fosfattr. Asit ve pektin meyve eksikliklerini telafi etmek amac ile sk sk ilave edildikleri iin
bu deerler meyva muhtevasn hesaplamada kuku verici bir deere sahiptir. Meyvalarla
ilgili rakam serileri eitli raporlara konu olmutur. Her bileen iin rakamlar geni farkllklar
gsterir ve bunlardan meydana gelen ortalama deerleri kullanarak yaplan hesaplama ancak
makul bir tahmin deeri olarak grlebilir. Money byk bir olaslkla (1964) baz
meyvalarn fosfor ve potasyum deerlerini A deeri olarak almtr.
Erimeyen katlar:
Olaslkla erimeyen katlar reelin meyva muhtavasnn hesaplanmasnda en genel kullanlan
maddelerdir.
lem:
20 glk numuneyi 200 mllik scak su ile kartrnz ve yarm saat sre ile hafife kaynatnz.
Filtre kullanarak bir buchner hunisi zerinde (tercihan hartley tipinde) ince bir kumala
emdiriniz. Bezden uzaklatrlmadan ve daha fazla su ile yeniden kaynatmadan nce kalnty
scak su ile kaynatnz. Bez ile yeniden filtre ediniz. Kaynatma ve filtrelemeyi tekrar ediniz.
Gerekirse transfer ilemine yardmc olmak iin az miktarda su kullanarak erimeyen kalnty

321

tartlm kaba kazynz. Kaynayan bir su banyosu zerinde iyice buharlatrnz, sabit arla
kurutunuz ve erimeyen katlar numunenin bir yzdesi olarak hesaplaynz. Alternatif bir
yntem ise tartlan reeli su ile iyice kurutulmu ve tartlm bir soxhlet yksndeki bir
ekstrakte etme cihaznda ekstrakte etme ilemini ngrmektedir. Su bir saat sonra deitirilir.
Erimeyen kalnt 100Cde frnda kurutulmadan nce aseton ile muamele edilir.
Tohum says:
50 gramlk numuneyi porselen bir havan ierisinde az miktarda su ile bir su banyosu zerinde
stnz ve erimeyen madde yeterli ekilde paralara ayrld zaman tohumlar saynz.
100 gramlk reelde mevcut olan tohum saysn hesap ediniz.. Tohum says bir meyvann
tohum ihtiva ettii fakat dier meyvann tohum ihtiva etmedii durumlarda tohum hesab
yardmc olur. Mnferit tohumlarn gerek olup olmadn teyit etmek iin mercek altnda
incelenmelidir. Karlatrma amalar iin gerek tohum serileri elde bulundurulmaldr.
Potasyum ve fosfor:
Reel zeltisindeki potasym muhtavas alev fotometresi (veya AAS ile) ile saptanr. Fosfor,
hidrokinon slfitin indirgeyici reaktifler olarak kullanlan renk ler mavi molibden metodu
ile kuru kl haline getirildkten sonra saptanr. Bu elementler iin baz meyvalarla ilgili
saylar tablolar halinde verilmektedir. Ancak sv elma pektini, urubu ve potasyum metaslfit
gibi bileenlerin nemli miktarlarda mevcudiyeti ile bilinmeyen meneden reellere
uygulandklar taktirde uyar yaplmaktadr. eitli meyvalarn ve meyva sularnn potasyum
ve fosforlu muhtevalar iin verilerde Osborn tarafndan tablolatrlmtr.
Pektin:
Pektinler ksmen l-metillemi poligalaktronik asitin uzun zincirlerini ihtiva eden suda
eriyebilir karbonhidrat polimeridir. Pektin eker ve asitlerle sulu jeller oluturma zelliine
sahiptir. Ticari pektinler belli bal olarak turungiller kabuundan ve elma posasndan
karlr ve reel imalatnda kullanlan meyvalardaki doal pektini tam anlamak iin kullanlr.
Elma, kays, erik, frenk zm ve portakallarda pektin seviyesi yksektir. Brtlen, ilek,
ahududu ve ananas ta nemli miktarda bulunur, dier taraftan eftaliler, armutlar ve kirazlar
doal pektini dk miktarlarda ihtiva ederler. Ekstra reelde ve reellerde yksek metoksilli
pektinler (% 50den fazla esterletirme) meyvalar tamamlamak iin kullanlr. Bu pektinler
bir seri oluturmak iin % 60dan fazla eriyebilen katlar ve yaklak pH 3 gereksinirler.
Sratli jel oluturmasnda meyva zereciklerinin sspansiyonuna yardm etmede % 70den
fazla esterlemi pektin kullanlr. Dk ekerli reeller dk oranlarda pektine gereksinim
duyarlar (% 50nin altnda) ve jel oluturmada mevcut kalsiyum iyonu seviyelerine
baldrlar. Amidletirilmi dk seviyeli metoksit pektinleri en dk kalsiyum ilavesini
gerektiriler. Jelleme oran eitli kalsiyum metoksil gruplarna ve amidlemeye baldr.
Kalsiyum pektat olarak pektinin gravimetrik analizi:
50 g reeli 500 mllik geni azl byke bir kaba tartarak koyunuz ve scak su ilave ediniz
ve kaynar su banyosu zerinde tutunuz. zerine % 95 orannda alkol ilave ediniz. Ksa bir
sre kartrnz, buna toplam hacim 300 ml oluncaya kadar devam ediniz. Ktleyi dibinden
sk sk 2 saat mddetle kartrnz ve sy 50Cde tutunuz ya da jelatinli zerrecikler
grnmeyinceye kadar kartrnz ve bir kaba bir kat zerinden tercihen bir hartley hunisi
ile filtre ediniz. Kalnty tekrar 300 mllik scak alkolde ykaynz, stnz, kartrnz ve
yeniden filtre ediniz. Pektini kalntdan kaynayan su ile ayrnz, filtre ediniz, soutunuz ve
322

kk bir miktar sodyum hidroksit zeltisi ilave ediniz (0.02 Me edeerde) ve zeltinin
bir saat sre ile kalmasna msaade ediniz ve sonra % 10luk kalsiyum klorr zeltisi ile
daha sonraki ilemi takip edilen 0.1 Mlik bir konsantrasyonu vermesi iin asetik asit ilave
ediniz. Bir saat gemesini bekleyiniz sonra kaynatnz ve filtre kadndan filtre ediniz.
Jelatinli kelei kaynar su ile ykaynz sonra tekrar geni azl kaba aktarnz ve 200 mllik
su ile kaynatnz. Ayn kat filtreden geiriniz, kaynar su ile ykaynz ve su ile tekrar
sulandrnz. Sonra kurutunuz ve kalsiyum pektat olarak tartnz. Pektin maddelerinin
ayrlmas ve toplam pektinin karbazol ile reaksiyonunun kolorometrik deerlendirmesini
yapnz.
Dier jel yapc ajanlar:
Dzenlemelerde sadece indirgenmi ekerlerle yaplm reellerde aljinik asit, aljinatlar, agar
agar, carragenan, kei boynuzu tanesi zamk, guar zamk, sodyum karboksimetil selloz,
selloz ve ksantam zamk kullanlmasna msaade edilmektedir. Reelerin bnyesinde
diatomelerin tesbiti agar agarn mevcudiyetini gsterir.
Asidite:
Fenoftalein kullanlarak 0.1 M sodyum hidroksitle 10 glk numuneyi saptaynz. Toplam
asiditeyi sitrik asidin (eer elma hakimse malik asidin) yzdesi olarak hesaplaynz. Yksek
derecede renklendirilmi reellerde yani brtlen, frenk zm gibi reellerde asidi
potansiyometrik olarak pH 8.1e kadar titre edilmelidir. Asidite rakamnn meyva
muhtevasnn hesabnda pek fazla nemi olduu sanlmamaktadr. nk pH ayarlamas ou
zaman seriyi islah etmek iin ugulanmaktadr. Bu ama iin ilave edilen maddeler limon
asidi, sodyum bikarbonat ve sodyum sitrat gibi tampon tuzlar denilen maddeleri ihtiva eder.
Endstriyel olarak pH deeri genellikle saptanr. Yksek pH deeri ou zaman memnuniyet
verici olmayan zelliklerini ve dk pH deeri ise reelin depolanmas srasnda su kanamas
yaptn gsterir.
Mikroskobik analizi:
Meyvann trnn mikroskopik incelenmesi, bir miktar numuneyi su ile sttktan sonra ve
svy ayrdktan sonra elde edilen slak erimeyen kalnt zerinde yaplmaldr. yot ilavesinde
elma eti niastann mevcudiyeti sonucu olarak genellikle mavi lekeler gsterir. Reel znn
% 10unu scak su ile (60 C) ile hazrlayarak ve daha sonra szgeten geirerek ve daha
sonra ise santrifjleyerek metodu daha duyarl hale getirilebilir. yot eriyii daha konsantre
biimde her hangi bir niastay ihtiva eden kalntya ilave edilir.
Koruyucular (prezervatifler):
Reellerin ou ekstra reel hari 3000 mg/kga kadar slfr dioksit ihtiva eden slfitli meyva
etinden imal edilmitir, fakat koruyucunun ou kaynatma srasnda kaybolur (vakumlu
piirmede daha az) slfr dioksit asit ile damtma ve iyot ile titrasyon yolu ile 50 g zerinde
uygun bir ekilde saptanr. Dzenlemeler sadece indirgenmi ekerli reellerde sorbik aside,
sorbatlara, benzoik aside ve benzoatlara ve metil, etil ve propil hidroksi benboatlara msaade
etmektedir.
Eser halinde bulunan metaller (iz elementler):

323

Reeller arsenik, bakr, kurun ve eer teneke kutulara konulmu ise kalay ynnden kontrol
edilmeleri gerekir. Bunun iinde hazrlanan reel numunesi Atomik absorpsiyon
spektroskopisi ile analiz edilerek miktarlar belirlenir.
lave edilmi renk maddeleri:
Yapay renkler iin asetik asidi bir reel zne sulanm bir biimde ilave ediniz ve boyar
maddeyi reelin znden kardktan sonra HPLC veya TLC cihazna hazrlayarak tehis
ediniz.

D-KATILATIRILMI MEYVELER:
Katlatrlm meyveler eker, ya, yumurta, tadil edilmi niasta, pektin, meyve, meyve suyu
ve boya ihtiva eden jelli subyelerdir. Meyve lezzeti kat ksmlarda meyvenin yerini bir lezzet
alr. Kat limon ok sevilir, bunu kat portakal takip eder.
Mevzuat:
Reel ve benzeri mamller ile ilgili dzenlemeler 1981, SI No: 1063 tadil edilmi ekli ile
katlatrlm meyveleri, yenilebilen yalarn eker, tam yumurta ya da yumurta sars,
meyve, meyve eti, meyve presi, sulu meyve z ya da meyve ya esans ya da bunlarn her
hangi bir bileenin dier bileenlerle ya da bunlar olmakszn bir sbyesi olarak tanmlar.
Meyve lezzeti pelteleri meyva bileenlerinin yerlerini tatlandrc maddelere brakmalar
dnda benzer bir ekilde tanmlanrlar. Limon peltesi 0.125den daha az olmamak zere
limon ya ve portakal peltesi ise 0.25den az olmamak zere portakal ya ihtiva etmelidir.
Dier mamllerde nihai maml karakterize etmek iin meyva tad pelteleri malzemesi iin
yeterli meyve bileenlerinin varl talep edilir. Meyve ve lezzet karmlarna msaade edilir.
Pelterlerin ve lezzet peltelerinin aadaki malzemeleri ihtiva etmesi talep edilir.
1)
2)
3)
4)

% 4den az olmamak kayd ile ya

% 0.65den az olmamak art ile sert yumurta sars
20 Cde refraktometre ile eriyen katlar % 65den daha az olmamaldr.
100 mg/kgden daha fazla olmamak zere slfr dioksit

Tanmlarna ekeri dahil ederek dzenlemeler dier mamller iin tatlandrma ajanlarna atfta
bulunan sorbitol ve diyabet iin kullanma sunulan peltelerdeki ya da pelte lezzetindeki
msade edilen yapay tatlandrclar dnda sukrozun msaade edilen tek tatlandrc ajan

324

olduunu ima eder gzkmektedir. Bununla birlikte baz ticari pelteler (curds) bileen olarak
glukoz urubunu ihtiva ederler.
Analiz:
Meyve peltelerinin (curds) analizi koruyucu maddenin eser halinde bulunan elementlerin ve
ilave edilen boyalarn kontrolne ilave olarak eriyebilen katlarn, asiditenin, ya, uucu ya
ve yumurta muhtevasnn saptanmasn ihtiva etmektedir.
Eriyebilen katlar:
Refraktometre ile saptaynz (reellerde olduu gibi) Endstriyel olarak indirgen ekerlerin
oranda reelin depolama srasnda kristsalleebilip kristallemeyeceini gsterdii iin
nemlidir. TLC nin ya da spesifik eker analizinin kullanm glukoz urubunun ya da dier
tatlandrc maddenin varln gsterir.
Asidite:
10 g numuneyi 0.1 M Sodyum hidroksitle titre ediniz ve bunun iin Fenolftalein kullannz ve
limon asidi (sitrik asit) olarak toplam asiditeyi hesaplaynz.

Ya:
Rose-Gottlieb metodunu (1 g numune + 9 ml su) kullannz ya da numuneyi su ile sulandrnz
ve ya bir ka kez eter ile ekstrakte ediniz. Elde edilen rakam yumurta fosfolipidin
ekstraksiyonunda kullanlan metodun messiriyeti ile deiecektir.
Uan yalar:
Sodyum klorr zeltisiden ya da dier yalardan limon yan (ya da portakal) damtarak
karnz. Bunun iin tercihen 300 gramlk numune kullannz. Uucu ya deerinden elde
edilen deeri % m/m olarak tesbit ediniz. Alternatif bir yntem olarak turungillerin yalar
izopropanol ile birlikte damtldktan sonra brominat zeltisi ile titrasyonu ile tesbit edilir.
Kullanlan aygt: Damtma aygt; 100 ml FB iesi, B34lk boyunlu, damtma kafas,
termometre kondansr, 100 ml konik azl ie ve ya banyosu (125-130 C)

zel belirteler:
Brominat zeltisi A (stok zeltisi) (M/60); 2.7835 g potasyum bromr suda znz ve bir
litreye tamamlaynz.
Brominat zeltisi B (M/240) ; 30 mllik A zeltisini su ile 200 mlye kadar sulandrnz.
lem:
100 mllik FB iesine 10 g numuneyi tartnz, 10 mllik scak su (40C) ilave ediniz ve iyice
kartrnz. Granller ve 25 ml izopropanol ilave ediniz. Damtma aygtna ya banyosunu

325

zerine koyarak damtnz. Kafadaki s 100Cye ulat zaman alc ieyi uzaklatrnz.
Damtlm maddeye 10 ml sulandrlm hidroklorik asit (1+2) ve 2 damla metil oranj
indikatrnden damlatnz ve renk kayboluncaya kadar brominat zeltisi B ile yava yava
titre ediniz.
1 ml M/240 brominat zeltisi (Brominat zeltisi B): 0.95 mg limon ya: 0.85 mg portakal
ya edeeridir.
Yumurta muhtevas:
Limon curdunda (peltesinde - lorunda) yumurtann saptanmas metodu; Toplam karlan
lipidin slak oksidasyonundan sonra kolorimetrik olarak saptanan organik fosfor muhtevasna
istinat etmektedir. Genelde kloroform-metanol toplam lipid ekstrakte etme metodu tercih
edilir ancak aadaki anlatlan en ok kullanlan metot kullanlr.
lem:
Kaynayan bir su banyosunda 20 gramlk numuneyi 100 ml alkolle (% 95lik) 6 saat sre ile
geriye aktnz. Filtre ediniz ve kalnty nceden olduu gibi daha ok alkol ile kalntnn
yeniden zn ekstrakte ediniz ve filtre ediniz. Filtratlar birletiriniz ve bir kerede
kuruyuncaya kadar buharlatrnz. Kalnty ya olarak oksidasyona tabi tutunuz ve sonu
olarak elde edilen zeltideki fosfat kolorimetrik olarak saptaynz.
Kuru yumurta %si : 83 x numunedeki P205 yzdesi
Kat yumurta sars %si: 58 x numunedeki P2O5 yzdesi
Yaplan aratrmalarda % 952 lik etanoln Buday unundaki ve msr unundaki P 205in
ekstrakte edilebildiini gstermitir.
Meyve ve sebze rnlerinde pentozanlar:
Pentozanlar hidroklorik asit destilasyonu ile furfuraldehit meydana getirerek aada anlatlan
metoda gre tayin edilirler.
lem:
nceltilmi 2 g malzemeyi 100 ml %12lik hidroklorik asit (d: 1.06) ile bir kapakl
destilasyon balonu kullanarak destile ediniz. 30 ml getii zaman ayn miktardaki asidi balona
koyup destilasyonu tekrarlaynz. Anilin asetat kad ile bir damla destilat kontrol ederek
furfuraln destilasyonu bitinceye kadar destilasyona devam ediniz. Pembe renk
gzkmemelidir. Genellikle destilasyon 300 mlye kadar yaplr. Furfural ieren destilata
phlorogukinol zeltisi fazlas ilave ediniz ve karm 12 saat bekletiniz, keltiyi filtre
ediniz, 150 ml souk su ile ykaynz, etvde kurutunuz ve tartnz. Elde edilen arlk a ise
Pentosanlar: (a + 0.0052) x Fdir.
a < 0.03 ise F : 0.8949
a: 0.03-0.30 g SE f : 0.8866

326

a > 0.30 ise F : 0.8824 dr

Pentosanlarn asitlerle muamelesinden meydana gelen furfural, faz kromatografisi ile tesbit
edilebilir. Thomann ve arkadalar sephadex zerine kolorimetrik analizden nce
kromatografiyi uygulamlardr. C18 kartuu ile temizleme yaparak furfural iin bir HPLC ve
HMF metodunu Lee ve arkadalar tarafndan uygulanmtr. Radyal-Pak C18 kolonu,
asetonitril/su (15:85) UV dedektrde 280 nm dalga boyunda analiz edilebilir. eitli
meyvalardaki pentosan miktarlar iin yaplan aratrmalarda elde edilen % miktarlar aada
verilmitir.
Ard ilei: 6.0
Aa ilei: 2.7
Mrver: 1.2
Brtlen: 0.9
ilek: 0.9
Kzlck: 0.75
Yaban mersini: 0.8
Bektai zm: 0.5
Ku zm: 0.4
Vitamin C analizi:
Meyva ve sebzelerdeki askorbik asit miktar tercihan mekanik bir yolla ezip suyunu karak
ve % 5lik metafosforik asit veya trikloroasetik asit gibi bir stabilize edici madde ile muamele
ederek ve ayrlm ve filtre edilmi ekstraktn 2,6-diklorofenolindofenol veya ofenillendiamin muvacehesinde fluorimetrik yolla titrasyonu ile tayin edilir.
Titrasyon metodu:
Ekstraksiyon zeltisi; 15 g fosforik asit 40 ml asetik asitte 200 ml su ierisinde zlr ve su
ile 500 mlye tamamlanr.
Standart zelti; 0.05 g askorbik asit 45 ml ekstraksiyon zeltisinde zlr ve 50 mlye
tamamlanr. Bu zeltinin kullanmdan hemen nce hazrlanmas gerekir.
ndofenol standart zeltisi, 42 mg sodyum bikarbonat ieren 50 ml su ierisinde 0.05 g
2,6-diklorofenolindefenol (sodyum tuzu) zlr ve su ile 200 mlye seyreltilir. 5 ml
ekstraksiyon zeltisine ilave edilmi 2 ml standart askorbik asit zeltisine kar titrasyon ile
standart hale getirilir.

327

ndikatr zeltisi, 0.1 g thymol mavisi 10 ml 0.02 N sodyum hidroksit zeltisi ierisinde
zlr ve su ile 250 mlye tamamlanr.
lem:
Meyva suyu iyice alkalanr veya uygun miktarda su ile bir sulu zeltisi hazrlanr.
Hazrlanan rnein 50-100 mlsine eit miktarda ekstraksiyon zeltisi konarak iyice
kartrlr ve hemen filtre edilir. 2 mg askorbik asit ieren bir miktar standart indofenol
zeltisi ile titre edilir ve ayn miktar ekstraksiyon zeltisi kullanlarak blank dzeltmesi
yaplr.
Fluorimetrik metot:
Kullanlan reaktifler:
Kullanlmadan hemen nce suda % 0.05lik o-fenilendiamin zeltisi hazrlanr.
Ekstraksiyon zeltisi; 30 g fosforik asit 80 ml glasiyel asetik asit ile kartrlarak bir litreye
tamamlanr (1-3 Cde 7-10 gn dayanr)
Standart askorbik asit zeltisi; Ekstraksiyon zeltisi (% 0.1); Bunun 0, 1, 2, 4 mlsi 50
mlye seyreltilerek karbon muamelesi iin kullanlr ve son zeltideki 0, 10, 20, 40 g
askorbik aside edeerdir.
Sodyum asetat zeltisi; % 50 (m/v), 500 g sodyum asetat trihidrat (veya 301 g susuz sodyum
asetat) zlr ve litreye tamamlanr.
Borik asit-Sodyum asetat zeltisi, 5 g borik asit 100 ml % 50lik sodyum asetat zeltisinde
zlr. Bu zelti gnlk olarak hazrlanr.
Asit ile ykanm Norit A mangal kmr; Kmr arlnn yaklak 5 kat arlnda
hidroklorik asit ile (yaklak % 10luk zeltisi) kaynama noktasna kadar stlr. Buchner
kadndan szlr (541 kad), asitten temizleninceye kadar ykanr ve bir gece 110Cde
kurumaya braklr. Vidal kapa olan iede muhafaza edilir.
lem:
Her ilem kademesini mmkn olduu kadar abuk gerekletirmeye alnz.
Homojenizasyon veya alkalama ile ekstraksiyon zeltisindeki rnekten bir ekstrakt
hazrlaynz. 541 nolu filtre kadndan sznz. Ekstraktn pHs 1-2 civarnda olmaldr.
0.4 g mangal kmr ieren kapakl santrifj tplerine 20 ml ekstrakt szntsn ve 20 ml
uygun mertebedeki standart zeltisini aktarnz. 5 dakika sre ile alkaladktan sonra
santrifj edip filtre ediniz. Baz rnekler bulank filtrat verir, mhemelen kmr paralar
filtreden gemitir. Her filtrattan 2 x 5 mllik miktarlar (porsiyonlar) alnz. Bunlardan birini 5
ml borik asit-sodyum asetat zeltisi ieren bir 100 mllik ieye aktarnz. Kapa kapatp
iyice alkalaynz ve 100 mlye tamamlamadan nce kapan kapatp en az 30 dakika
bekletiniz. Btn rneklerin bekleme sreleri birbirinin ayn olmaldr. kinci porsiyonu 5 ml
sodyum asetat zeltisi ieren baka bir 100 mllik ieye yaklak 70 ml su ile aktarnz ve
100 mlye tamamlayp kartrnz. Her rnek ve blankten 5 ml pipetle alnz ve 15 x 2.5
cmlik tpe aktarnz. Geri kalan ilemlerin yar karanlk kta yaplmas gerekir. Her tbe
taze hazrlanm 10 ml % 0.005lik o-fenilendiamin zeltisi aktarnz. yice kartrlp

328

karanlkta en az 35 dakika bekletiniz ve fluoresans abucak okuyunuz. (Bileim a kar

ok hassastr ve okumalar kta abucak der) Transmisyon maksimum 365 ve 455 nmdir.
Hesaplama:
X : g son zeltideki askorbik asit miktar
W: rnein arl
V: Ekstraktn toplam hacmi
Askorbik asit miktar: 0.4 V x / W mg / 100 g rnek
Yukarda anlatlan metotta Vitamin C nce dehidroaskorbik asite oksitlenir ve sonra
o-fenildiamin ile reaksiyona girerek 350 nmde aktive olan ve 430 nmde floresans emisyon
veren bir bileik meydana getirir. Askorbik asidin tayini iin ortaya atlan metotlar ilgi
ekmeye devam etmektedir. 2,6-diklorofenolindefenol kullanan titrimetrik metotlarda popler
olmakya devam etmektedir.Yaplan aratrmalarda ok renkli meyva ekstraklar ve turular
iin basitletirilmi ekillerini tarit etmektedirler. Rymal test katlarnda mikro-rnekleme
tekniini uygulayarak ve indofenol reaktifini kullanarak yerinde kullanlabilecek portatif test
takmn gelitirmitir. Meyve ve sebze ekstraklarndaki analiz metotlarn gelitirmitir.
Amonyum molibdat ve kloranil kullanlan kolorimetrik metot Kaur ve Verma ve arkadalar
tarafndan tanmlanmtr. Eski aratrmaclar molibdat ileminin enteferansa indofenol ile
titrimetrik metota nazaran daha az tabi olduunu iddia etmilerdir ve bu ilem ile
karlatrldklarnda daha dk sonular verdiini sylemilerdir. HPLC teknikleri bir ok
aratrmacnn ilgisini ekmitir. Rizzolo ve arkadalar kuvvetli anyonik reine kullanarak
Ashor ve arkadalarnn uygulam olduu EDTA ve slfrik asit ekstraksiyonu yerine
sodyum asetat ile elsyon tekniini kromatografi iin tercih etmilerdir. Askorbik asit ve
dehidroaskorbik asitin izomerleri ile birlikte tayini iin zt fazlar teknii uygulanr. HPLC
ynteminin performansn taze meyve ve sebzelere uygulayarak mikrofluorimetrik ve
titrimetrik metotlarla karlatrldnda tek bir yntemin btn durumlara uygun bir ekilde
uygulanamayaca grlr. Tabii olarak ortaya kan ve potansiyel tehlike arz eden bileenler
getiimiz yllarda doal olarak meydana gelen ve potansiyel olarak zararl olan maddelerin
farkna varlmtr.
E-KONSERVELENM MEYVELER:
Kodeks standartlar bir ok meyva iin gelitirilmitir. Bunlarn ierisinde greyfurt, eftali,
ananas, erik, ahududu, ilek, elma sosu, portakal ve meyve kokteylleri mevcuttur. Konserve
meyvalar vakum, pH, kesik urup kuvveti (refraktometre ile), eklenen renk ve metal kirlilii
asndan da kontrol edilir. Konservelenmi meyva kutular ierisinde slfr dioksit
bulunmamaldr. nk bu madde meyvalarn teneke yzeyine etki etmelerini kolaylatrr.
Meyva konservelerinde kuru arlk 8 delik/ inlik bir szgee aktarldktan sonra iki dakika
sonra alnan arlktr. Doldurulan arlk kuru arlktan yaklak olarak tayin edilebilir.
Ancak doldurulan miktar ile kuru arlklarn oran meyveye gre deiir, buna ilaveten urup
younluu, ileme ve depolama artlar vs. de bunlar zerinde etkilidir. urup younluu ne
kadar az ise kuru arlk o nispette yksek olur. urup dekstroz ve glikoz urubu ihtiva
edebilir, ancak sukroz oran en az % 75 olmaldr. Meyve uruba nazaran daha az znebilen
maddeler ihtiva eder. Son urubun (kesik urup tabir edilir) younluu ilave edilen uruba
nazaran daha dktr. rnein 40 Brix derecesine sahip bir ilave urup genellikle 20-25
Cde kesilir. Kesik urubun iddeti muhtelif faktrlere baldr.Bunlar ilave edilen urubun
iddeti, meyvann zellii ve meyvann olgunluk durumu ve kullanlan uruba nazaran meyva

329

orandr. Benzer ekilde kuru arlk (rndeki meyvann szgee konulduktan sonraki
arl) ilem artlar dahil bir ok faktre baldr. lave edilen uruptaki 5 derecelik bir brix
dmesi kuru arlktan % 1 oranndaki bir arln dmesine sebep olur ve kesik urupta
2.5-3.0 Brix derecesi deerinde bir dme meydana gelir.
Meyve salatasnn bileimi.
Konserve edilmi meyve salatas toplam doldurulan meyva miktar arlna gre u
miktarlar iermelidir. eftaliler % 23-46, kayslar % 15-30, Armutlar % 19-38, Kirazlar %
5-15. Bu standart oranlara sahip olmayan kark meyva karm meyve salatas veya
salata iin meyva etiketi ile etiketlenemez.
Meyva kokteylinin bileimi:
Konserve edilmi meyva kokteyli toplam doldurulan meyva miktar arlna gre u
miktarlar iermelidir. Dilimlenmi eftali % 30-50, Dilimlenmi ananas % 6-25, Kiraz % 215 ve ekirdeksiz zm % 6-20. Bu standart oranlara sahip olmayan kark meyva karm
meyve kokteyli veya kokteyl iin meyva etiketi ile etiketlenemez.
Elma presi (tatlandrlm):
% 8den az ilave eker ieremez. Konserve domates, eftali, greyfurt, ananas, erik, ahududu,
aa ilei iin uluslar aras standartlar kodeksinin tavsiyesi doldurma, kuru arlk ve kesik
uruptaki iddet hususunda asgari lleri belirler.
Konserve edilmi meyva turtalar:
Hazr meyva turtalar uzun senelerden beridir pastaclar tarafndan kullanlmaktadr. Bu tr
turtalarda kullanlan katklar olarak meyva, eker ve stabilizatr (modifiye edilmi niastalar)
olduu ve bunlarn imalatnnda meyva konservesi hazrlanmasndan daha ok reel
hazrlanmasna benzedii grlmtr. Bir ok meyva tortular % 30-40 orannda znebilen
kat maddeler ihtiva eder, bu oran arada srada % 50ye kadar ykselebilir.
F-KONSERVELENM SEBZELER:
Kodeks standartlar muhtelif sebzeler iinde gelitirilmitir. Bunlarn arasnda yeil fasulye,
yeil ve ilemden geirilmi bezelye, kukonmaz, tatl msr, domates ve mantar bulunur.
Ticari standartlar, bunlarla ilgili kuru arlk ve kalsiyum miktarnn tayinin (bezelye iin) iin
metotlar tarif etmektedir. Bunlarn arasndaki bir metot, alkolde znmeyen kat maddelerin
tayinidir. Bir ok konserve edilecek sebze aartma ilemine tabi tutulur, kutulara doldurulur
ve % 1.5-2.5 aras bir oranda tuz ieren salamura ile rtlr (bezelye iin % 2 orannda eker
ilave edilir) ve stma ileminden geirilir.
lemden gemi bezelye:
lenmi konserve bezelyenin asgari kuru kat madde miktar, kutunun sv kapasitesine gre
ifade edilir ve her kutu iin % 19 m/v olmaldr ve ayn gruba ait iki veya daha fazla kutu iin
ortalama % 19.5 olmaldr. Kuru madde miktar kuru ierisindeki malzemenin bir buhar
frnnda 16-18 saat sre ile 98Cde stlmas ile veya edeer kurutma ilemi ile tayin edilir.

330

Bir veya daha fazla kutu iin kuru madde miktar her kutu iin ayr ayr tayin edilir ve
sonucun ortalamas alnr.
Ya fasulyesi:
Konservelenmi ya fasulyesi deiik eitte lima fasulyesi, madakaskar fasulyesi veya iri tip
barbunya fasulyesi tohumlarndan (asgari uzunluu 20 mm kadar) hazrlanr. Asgari kuru
madde miktar kutunun sv kapasitesine gre ifade edilir ve her kutu iin % 18.5 m/v
olmaldr ve ayn gruba ait iki veya daha fazla kutu iin ortalama % 19 olmaldr. Kuru madde
miktar kutu ierisindeki malzemenin bir buhar frnnda 16-18 saat sre ile 98Cde stlmas
ile veya daha fazla kutu iin kuru madde miktar her kutu iin ayr ayr tayin edilir ve sonucun
ortalamas alnr.
Sebze salatas ve kark sebzeler:
Bunlarn asgari sebze says asgari 4 eit olmas gereklidir ve her sebze toplam dolum
arlnn % 40n geemez.
Konserve edilmi sebzeler vakum, pH, tuz, eker, kuru arlk, ilave renk, bakr, kurun ve
inko incelemesinden geirilir. Kuru arlk 8 delik/inlik szgete 2 dakika bekletildikten
sonra elde edilen arlktr. Gda etiket kurallar konserve edilmi bezelyelerin konserve
edilmeden nce kurutulmu veya slatlm bezelyelerden meydana geldii hallerde bunlarn
ilenmi bezelyeler olarak tanmlanmasn istemektedir. Konserve edilmi bezelyeler,
konserve bahe bezelyelerinden daha yksek oranda alkolde znmeyen kat maddeler
iermeleri ile ve kuru rndeki toplam kat madde miktar ile ayrlr. Gda kurullarndaki
koruma nlemlerinde renk katks iermeyen konserve bezelyelerde 100 mg/kg orannda
slfirdioksit bulunmasna izin verilmitir. Slfirdioksit konserve ileminde tabii rengin
kalmasn salar.

G-DOMATES RNLER:
Domates presi, domates salas, domates tozu:
Domate presi iin standartlar CIPC.1959 tarafndan tavsiye edilmitir. Taslak nerileri
Avrupa Birlii tarafndan tartlmtr. EC tasla refraktometre ile tayin edilen (% 5 tolerans
ile) kat madde konsantrasyonuna ilikin nerilerde bulunmutur.
Domates presinin tipi

% kuru kat madde (min)

Yar konsantre

12

Konsantre

18

ift konsantre

28

defa konsantre

36

Alt defa konserve

55

331

Tuz (kat maddelerin maksimum % 10u kadar) ve baharat konmasna izin verilmitir. Bu
standartlara gre imal edilen domates preleri kalite gstergesi veya ekstra tabiri bulunmadan
pazarlanr. Her kalite grubu iin deiik standartlar nerilmitir. Bunlar aada verilmitir.
(btn deerler kuru madde zerinde % olarak verilmitir)
Standart kalite

Ekstra kalite

Toplam eker (invert eker) (min)

45

50

Titre edilebilen asidite

(sitrik asit cinsinden) (maksimum)

10

Uucu asitlik
(Asetik asit olarak) (maksimum)

0.30

0.15

Suda znmeyen yabanc mineral

Gayrisafiyetler (maksimum)

0.10

0.05

% 9 orannda refraktometrede tesbit edilen kat madde ve munsell renk cetveline gre
rnlere uygulanan dier tavsiye edilen standartlar; koku, tat, kvam, zerreler, sebzede mevcut
yabanc maddeler ve howard kf saym (pozitif alanlarda standart iin maksimum % 80,
ekstra iin % 50) dir.
lenmi domates konsantresi iin kodeks standard domates presi iin % 8-24 orannda,
domates salas iin en az % 24 orannda domates kat maddesi ierir. Domates minimum kat
maddesi iin yedi kademe tanmlanmtr. Kalite kriteri Avrupa Birlii tarafndan tavsiye
edilenden hafif farkllk gsterir. zin verilen kat maddeleri sodyumbikarbonat ve eitli
asitler ierir ve kalay miktar 250 mg/kg olarak snrlanmtr. Domates presinin kuru kat
maddeleri yaklak % 9.5 orannda kl, % 13.8 protein, % 50-65 toplam eker (invert eker),
% 5.8-13.4 orannda toplam asit (sitrik asit olarak) ve % 4.8 potasyum oksit (K2O) ihtiva eder.
Domates presinin analizi:
Toplam katlar;
tartmla: ubuklu bir kab kurutunuz. 2 g rnek tartnz. Biraz su ile slatnz ve 70C
scaklkta ksmi vakum altnda kurutunuz. Baka bir alternatif yntem olarak
mikrodalga frn da kurutma iin kullanlabilir. Bu ilemde vakumlu kurutmaya
edeer bir kurutma yntemi olarak kabul edilmitir.
Refraktometre ile: 10 g rnei 20 g su ile kartrnz ve kk bir filtre kadnda
sznz. lk akan ksmlar attktan sonra bir damlann refraktif indeksini 20Cde
lnz. Filtratn ierdii kat madde miktarn aadaki tablodan alnz ve orijinal
numunedeki konsantrasyonu 3 ile arparak bulunuz. Konsantrasyonu az olan
rnekler direkt olarak szlebilir.

Tablo-IX Domates presindeki toplam katlar ile refraktif indeks arasndaki iliki:

% kat madde *

Refraktif indeks (20C), % Kat madde Refraktif indeks (20C)

332

5
7.7
10.0
12.5
15.0
17.5
20.0

1.3398
1.3443
1.3468
1.3502
1.3538
1.3575
1.3611

22.5
25.0
27.5
30.0
32.5
35.0
----

1.3651
1.3690
1.3731
1.3772
1.3816
1.3860
--------

* 70C vakum altnda kurutulduktan sonra

Kl ve tuz; 5 g rnei 550Cde yaknz ve kl ierisindeki tuzu gm nitrat zeltisi
ile titre ederek bulunuz.
ekerler; 20 g rnei su ile iyice kaynatnz ve oda scaklnda 100 mlye
tamamlaynz. Filtre ediniz, szntnn 10 mlsini hidroklorik asit ile hidroliz
ediniz ve 200 mlye tamamlaynz. Ve fehling zeltisi le titre ediniz (Layne ve
Eynon metodu). Toplam eker miktarn invert eker olarak veriniz. Bir ok rnek
ok az miktarda sukroz ierir, bylelikle rutin ilerde inversiyona gerek kalmaz.
Asidite; Toplam asidite fenolftalein muvacehesinde 0.1 M Sodyum hidroksit zeltisi
ile 2 g rnein titrasyonu sonucunda bulunur. Bu deer sitrik asit olarak hesaplanr.
Uucu asitlik destilasyondan sonra buharda tayin edilir. pH deeride % 20lik rnek
zeltisinden tayin edilir.
znmeyen katlar; Reellerde olduu gibi tayin edilir.
Eser elementler, FSC kurutulmu domates katlarnda azami 100 ppm istendiinden
bakr tayini nemlidir. Arsenik, kurun ve kalay tayininde yaplmas gerekir. (AAS
spektroskopisi ile yapnz )
Koruyucular (prezervatifler); Slfr dioksit, benzoik asit ve hidroksibenzoat tayini
yapnz.
Renk; Bu tayin lovibond tintometresi ile yaplabilir. Krmz sar rengin zerinde
olmaldr. Fazla mavi renk kavrulmaya delalet eder. CIPS Munsell sisteminde ifade
edilen renk standartlar belirtilmitir. Predeki siyah noktalar ham maddenin yeterli
derecede elenmemi olduunu gsterir.
Domates miktar; Domates katlar alev spektrofotometresinden (veya AAS ile)
potasyum miktarn tayin ederek bulunur. Prenin 50 ml % 0.2lik bir sspansiyonu
25 ml petrol eteri (kaynama noktas 80-100 C) ile iyice alkaldktan sonra mekanik
alkalaycya konur. Berrak ekstraktn ekstinksiyon katsays 1 cmlik hcrede 505
nm dalga boyuna ayarlanm bir spektrofotometresi kullanlarak domates
prelerinin kuru madde miktarlar mg/ kg olarak bulunabilir. Domates miktar sitrik
asit miktarndan da tesbit edilebilir. Ayrca enzimatik ve HPLC ilede tesbit
edilebilir.
Howard kf saym; Kfl blgelerin %sini veren Howart kf saym ilk olarak USA
da 1911 ylnda gerekletirilmitir. Domates prelerinin hazrlanmasnda kullanlan

333

ham malzemenin kalite endeksini verir. Muhtelif lkelerde azami kf miktarlar iin
uygulamalar vardr. Williams 1968 ve CIPS 1958de standart ve ekstra kalite
preler iin % 60 ve % 40 pozitif alanlar iin onaylanmtr. APA (1971) azami
limit % 50yi uygulamaya sokmutur. (domates suyu iin % 25). % 75 pozitif alan
ieren rnekler iin Gda Antlamasna gre davalar almtr. Howart saym
metodu AOACde ayrntl olarak anlatlmtr. Hoeart saym metodunun
hassasiyeti rnn hazrlanmas srasnda domates presinin deirmenden geirilme
derecesine baldr. rnlerin konsantrasyonlarnn dengeye getirilmesi ve partikl
bykl Aldred (1983) tarafndan aklanm ve domates rnlerindeki kat
madde miktarnn ayarlanmas iin tavsiye edilmitir. Howard hcresi temizlenir,
bylelikle newton halkalar srg ve rt cam arasnda meydana gelir. rt camn
kaldrnz ve bir bak veya spatl ile iyice kartrlm rnei merkez diskin
zerine aktarnz. Ayn aletle rnei diskin zerine yaynz ve camla rterek
niform bir dalm salaynz. Malzemeyi diskin kenarna kadar getirebilmek iin
yeteri kadar rnek kullannz. Porsiyonlarn iyice kartrlm rnekten alnmas ve
diskin zerine iyice yaylmas nemlidir. Aksi taktirde rt srgs yerine
srldnde znmeyen malzeme ve kfler ortada toplanr. Lam mikroskobun
altna koyunuz ve ayarlayarak her grnt alannn 1.5 mmyi kapsamasn
salaynz (bu alan arttr ve izgi tpnn alan ap 1.382 mm oluncaya kadar
ayarlanmas ile elde edilir. Byle bir ayar mmkn deil ise okler diyaframa
gerekli aksesuarlarn taklmas gerekir. Kademeli mikrometre kullanarak alan
yzeyi grnts tesbit edilebilir. Cihaz uygun bir biimde ayarlanm ise alan
bana tayin edilen sv miktar 0.15 mmtr. Bytme iin 90-125 xy kullannz.
Bu rneklerde glkle fark edilebilen kf filamanlar iin c. 200 x (8 mm adese)
bytlmesini kullannz. En az 25 alandan alnan neticeler btn maddeyi tesbit
edebilecek ekilde tanmlanr. Her alan kf filamanlar asndan tetkik ediniz.
Agrega uzunluu > 3 deil ise mevcut filamanlar alan apnn 1/6sn geer. 1984
senesinden sonra pozitif alan kabulundeki kalifikasyonlar AOAC tarafndan byk
lde deitirilmitir. Pozitif alan orann btn tetkik edilen alanlarn tayininden
kf filamanlar ieren alanlarn yzdesi olarak hesaplanmaldr. Williams (1968)
Howard saym metodunun tefsirini ve nemini tartmtr ve bozulmann baka bir
boyutunu ele almtr, mesela bakteriler, mayalar, virsler ve fizyolejik olaylar
sebebi ile meydana gelen bozulma gibi. Williams, Olson ve Aldred bozulan
paralarn tahmini ve bunlarn saymla ilgileri zerine fikirler ortaya srmlerdir
.Bu metotla ilgili tm detaylar AOAC metot kitabnda detaylar ile verilmitir.
Chitin; Chitin tahmini (mantar hcresi duvarlarnda znmeyen proteine benzer bir
madde) de domates rnlerindeki kontaminasyon derecesini lmek iin
kullanlabilir. Chitin miktar hidroliz ilemi ile tayin edilebilir. Burada chitosan
teekkl ile de-amin olarak 2,5-anhidromannosa dnme olur. Bu da bir aldehit
olup kolorimetrik olarak tayin edilebilir. Yaplan almalarda Howard saymndaki
deerler arasndaki deikenlik ve glukozamin ve HMC lm ile elde edilen
chitin miktar ile lineer olmayan bir iliki dorulanmtr. Lin veCousin (1985) oftalaldehid tretilmesinden sonra glukozamin lm iin HPLCnin kullanlmas
hakknda bir rapor yaynlamlardr ve bu metottan kalite kontrol iin
faydalanlabileceini vurgulamlardr. Kf antijenlerinin tesbiti iin yakn zamanda
gelitirilen teknikler ELISA tekniklerine dayanmaktadr.
Domates ketab:

334

Normalde domates ketab; domates presi, eker, sirke, tuz, soan ve sarmsak veya baka
baharatlar ierir. erisindeki kei boynuzu fasulyesi gibi kvam verici maddeler ve
renklendiricilerde mevcuttur. Dk asiditelerinden dolay domates ketab kflenmeye
elverilidir ve doldurulmadan nce mmkn olduu kadar stlmalar gerekir.
1) Domates ketab, sosu ve lezzeti ile ilgili standartlar aadaki gibidir.
a)

Domates ketab; kat domates arlnn en az % 6s kadar madde ierecektir.

Domates ketab temiz ve salkl domates prelerinden veya edeeri temiz ve
salkl domateslerden yaplacaktr (FMS minimum domates miktarnn % 8e
ykseltilmesini nermektedir)

b)

Domatesler; domates presi veya edeeri domates ketab, sosu, stmal veya
stmasz tohum veya baka sert maddeler iermeyecektir.

c)

Domates ketab ilave edilen soan sarmsak ve tat verici katk maddelerinden baka
meyva ve sebze katklar ihtiva etmeyecektir.

2) Hi bir domates ketab domates ketabnn milyonda 20sinden fazla bakr iermeyecektir.
USA tanmnda domates ketabna suni renk, koruyucu ve kvam vericilerin ilavesine izin
verilmemektedir.

Domates ketab analizi:

Yasalarn ngrd hususlara uygunluk salamak iin domates ketaplarnn ilavesine izin
verilen katk maddeleri (slfr dioksit, benzoik asit ve hidroksibenzoat) ilavesine izin
verilmeyen katk maddeleri (mesela sorbik asit), metalik konsantrasyonlar (bakr, arsenik ve
kurun gibi), boya maddeleri, kat domates asndan kontrol edilmesi gerekir.
Domates katlar; Ketap ierisindeki mevcut domates miktar potasyum miktarndan
belirlenir. Potasyum miktar en genel ekilde alev spektrofotometresi ile tayin edilir. Camero
ve Bakht (1965) %3 orannda tuz miktarnn potasyum tayini ile enterferasyon
yaratmayacan belirtmilerdir. Money (1964) alev fotometresi kullanarak potasyum iin
ham domateslerde 273 mg/100 glk bir ortalama potasyum deeri vermitir. Domates miktar
ayrca lycopene veya sitrik asit miktarndanda bulunabilir. Domates ketabndaki kat
domates miktar yaklak % 10dur yzde olarak (toplam kl + tuz) yaklak % 8.5 orannda
kat domatese tekabl eder ve kaba tayinler iinde tatbik edilebilir. znmeyen katlarn
tayini (ortalama % 12.6) genellikle uygun deildir, nk ilave edilen kvam verici maddenin
varl ile eker olmayan katlara (% 46-54) mnhasr hesaplamalar ilave edilen sukroz iin
pay iermemelidir. Yzdeler kat domates esasldr.
Genel kalite:
Domates ketabnn genel kalitesi, dier toplam eker miktar (layne ve eynon metodu),
toplam ve uucu asidite, pH, toplam kat madde kl (70Cde vakumda kurutma ile), tuz,
nisbi vizkozite, renk, bir ay mddetle 37Cde braklmas haline gsterdii dayankllk,
Howard kf saym gibi tayinlerlede tesbit edilir.

335

Domates ketabnn bileimi:

% si
Toplam katlar

20-40

Domates kats

6-17 (minimum 6)

Kl

2.9-4.0

Tuz

1.6-3.6

Toplam eker

10-25

Toplam asidite
(asetik asit olarak)

0.8-3.0

Bakr

5 ppmden az, azami 20 ppm

Toplam asidite (asedik asit olarak) % 1.2 orann at zaman kf ve maya gelimesi
genellikle nlenir.

Soslar:
Soslar; domates veya domates presi ve yeterli miktarda eker iermelidir. Soan, sarmsak,
nane ve benzeri baharatlar ve etikette aklanan dier katk maddelerini iermelidir.
Toplam katlar: Domates sosu ierisindeki konserve edilmi fasulye/piirilmi fasulye
rnnn asgari kuru kat madde miktar sv kapasitesine gre ifade edilir, her hangi bir kutu
iin % 22.5 m/v ve ortalama %23-55 olmaldr. Toplam kat madde miktar konserve ierii
olan ve ince kylm malzemeden 5-10 gramnn 16-19 saat sre ile 98C scaklndaki bir
buhar frnnda tutulmas ile veya edeer deerler veren baka bir metotla tayin edilir.
Domates katlar:
Hazr ambalajdaki kat domates oran arlka kutu byklne gre % 1.17-1.5 aras
olmaldr. Minimum domates kats oran bir gruptan alnan iki veya daha fazla kutu zerinde
tayin edilir ve kutunun sv kapasitesine gre ifade edilir.
eker:
Son rn arlka % 5den az eker ieremez (invert eker olarak ifade edilir) bu oran btn
kutular iin ayndr. (Hazr rnler suni renk verici maddeler iermemelidir)
lem:

336

eker tayini iin 10 g kylm rnei 60 mllik soxhlet tipi bir ekstraksiyon balonuna cam
yn ve 90 ml % 70lik alkol kullanarak koyunuz. Balonu bir scak tavada stnz ve
ekstraksiyona pasta bulank gri renk alncaya ve sifon renksiz oluncaya kadar devam ediniz.
Bundan sonra ekstrakt hacmi yaklak 20 ml civarnda olan solventi uzaklatrnz. 100 mllik
bir volmetrik balona keltiyi ve filtre kadn su ile ykayarak aktarnz ve izgiye kadar su
ile tamamlaynz. zeltiden 50 mlyi bir volmetrik ieye aktarnz, 10 ml konsantre
hidroklorik asit ilave ediniz ve 70C scaklkta 5 dakika sre ile inversiyona tabi tutunuz.
Sodyum hidroksit zeltisi ile metil oranj indikatr kullanlarak ntrletiriniz. 100 mlye
tamamlaynz ve toplam eker miktarn (invert eker olarak) Layne ve Eynon metoduna gre
tayin ediniz.
Kurutulmu, kutulanm, kristalize edilmi ve buzlu meyvalar:
% 63 orannda eker ihtiva eden ortamlarda meyvalar uzun sre muhafaza edilebilir. Pratikte
depolama srasndaki kuruma en byk problemlerden birisidir. retim metodu meyvenin
kapsamna baldr. Bazlar kabuklar soyularak sodyum hidroksit zeltisine yatrlrlar, baz
durumlarda ise (rnein turungillerde) kabuun kendisinden faydalanlr. Slfroz asit veya
bislfit ieren tuzlu salamura ierisinde braklnca meyve malzemesi suda ykanr ve sonra
artan konsantrayonlarda scak eker uruplar ierisinde baarl bir ekilde erbetlenir. Bu
konsantreler bir para glukoz urubu ihtiva edebilir. Konservelenmi kabuk malzeme iin
limon ve portakal kabuu karm kullanlr ve eker son znebilir kat konsantrasyonu
olan % 68 oranna emdirilir. APA konserve meyve kabuu veya doranm meyva kabuu
ieren rnlerde refraktometre ile 20Cde tayin edilen znebilir kat orannn en az % 64
olmasn tavsiye etmektedir. Kurutulmu meyveler konservelenmi meyvann tel rgler
zerinde kurutulmas ile elde edilir. Elma ekeri gibi zeri ekerle kaplanm meyveler
(bunlar genellikle boyar madde ilavelidir), kurutulmu meyvann zerindeki urup ykanarak
alnr ve sonra sper doymu bir eker zeltisi ile sath kaplanr. Kristalize tabir edilen
meyvalar yzeylerinde asgari oranda sukroz ihtiva ederler, bunun sebebi sper doymu eker
zeltisine son daldrmadr. Halen srekli ilemler bazen kullanlmaktadr. Bu rnlerde
refraktometre kullanlarak znebilen katlar, ekerler, koruyucular, ilave edilen boyalar,
arsenik, bakr ve kurun gibi eser elementler tayin edilmelidir. Koruyucu madde kurallar
kristalize veya ekerli meyvalar iin 100 mg/kg kadar slfr dioksit veya 1000 mg/kg kadar
benzoik asit veya metil, etil veya propil 4-hidroksibenzoat bulunabileceini zorunlu
klmaktadr. Meyva paralar ihtiva eden stabilize urup 1000 mg/kg orannda sorbik asit
ihtiva edebilir (eer rn dondurma gibi rnlerde katk malzemesi olarak kullanlacak ise)

337

H-MEYVE SULARI:
Perakende sat piyasasnda grlen meyve sularndan ou turungillerden yaplmaktadr.
Preste skldktan sonra meyve suyu szlr, ok pastrize ilemine tabi tutulur, ielere veya
kutulara doldurulduktan sonra skca kapatlr. Konsantre meyve suyu alak basnta
(vakumda) yaplan destilasyonla veya dondurma ilemi ile yaplr. ocuklar iin imal edilen
portakal sularnda slfrdioksit deiik oranlarda mevcuttur ve ilem vitamin C kaybnn
minimum dzeyde olaca ekilde yrtlr. Ulusal yasa kurallarnda C vitamini konusunda
deiik veriler mevcuttur. Meyve sular ve nektarlar iin baz standartlar istenilmektedir.
ngilterede ilenen meyve suyunun byk bir ksm ezme yapmnda kullanlr ve baz meyve
sular da ngiltereye zg mamul olarak ihra edilir. Bu sebepten meyve suyunun menei
hakknda yaplacak kontrollerin mmkn mertebe ok kriterleri ihtiva etmesi gerekir. Elde
edilen analitik veriler incelendiinde meyve suyu bileimlerinin ok geni oranda
deiiklikler arz ettii grlr.
Yasa:
Meyve sular ve nektarlar hakknda kurallar 1977, SI No. 927, 1982 deiiklii ile (SI No:
1311), tamamlanm Avrupa Birlii hkmlerine 75/726, meyve sularnn, kurutulmu meyve
suyunun, meyve nektarnn tarifini; etiket kontrolunu ve reklamn verir. Bunlar ayrca
ilavesine izin verilen slfr dioksit, laktik asit, sitrik asit ve malik asit ile ekerlerin tabiatn
ve cinslerini de verir. lave edilen koruyucular (SO2 350 mg/kg, benzoik asit ve benzoat 800
mg/kg) ancak kurallarda belirtildii ekilde kontrol edilir ve baka tr kontrollara izin

338

verilmez. King (1980) EC direktifleri ile UK ynergelerini kapsayan bir yayn yapmtr.
Talep edilen hususlar hakknda Anon da (1982) bir yayn yapmtr.
Meyve sular analizleri:
Bu analiz unlar ihtiva eder; Toplam kat madde miktar, asidite, kl, kln kalevilii, fosfat,
potasyum, azot (ve formol titrasyonu), eker, vitamin C, eser elementler, amino asitler ve
koruyucu ek maddeler. Endstriyel olarak refraktif indeksi, zgl arlk, pH ve uucu ya
genellikle tayin edilir ve meyva suyu enzim aktivitesi ynnden kontrol edilir. eitli analiz
yntemleri Uluslararas meyva suyu reticileri federasyonu tarafndan yaynlanmtr. Bu
analizler klorr, laktik asit, eser elementler, L-malik asit, dier organik asitler, sodyum,
potasyum, fosfor, eker, tatlandrc ve ve fiziksel analizler (renk ve vizkozite gibi) hakknda
bilgi verir. Bu metotlar kodeks standartlarnda meyve suyu ve benzeri mamller iin
nerilmektedir. Enzim tekniklerini de ieren modern analiz metotlar Beutler (1982),
Henniger (1984) ve Berry (1985) tarafndan yaynlanmtr. Resmi metotlarn toplam Merle
(1982) tarafndan yaynlanmtr (meyve ve sebze sularnn analizleri iin).
Toplam katlar:
Dk basnta 70Cde kurutularak yaplr.
Konsantrasyon derecesi:
Endstriyel olarak refraktif indeksinden veya zgl arlndan hesaplanr. Aaada
trungillerle ilgili meyve sularna ait konsantre dereceleri verilmitir.

Tablo-X Turungillerle ilgili meyve sularna ait konsantre dereceleri:

Konsantre derecesi
Greyfurt
Limon
Portakal
RI( 20 C )

RI ( 20 C )

RI( 20 C )

3x

1.3756-1.3790

1.3681-1.3710

1.3816-1.3860

4x

1.3926-1.3970

1.3796-1.3820

1.3996-1.4040

5x

1.4086-1.4120

1.3911-1.3940

1.4381-1.4430

6x

1.4236-1.4270

1.4149-1.4175

1.4566-1.4610

7x

1.4292-1.4430

1.4149-1.4175

1.4566-1.4610

Asidite:
Rutin amalar iin fenolftalein kullanlarak titre edilebilen asit miktar bulunur. Meyve
suyunun asiditesi ne kan asit olarak sitrik asit cinsinden ifade edilir, bu elmada malik asit
ve greyfurtta tartarik asittir. Meyvenin lezzeti toplam asit ierisinde znebilen kat
maddelere tabidir ve buna olgunluk oran tabir edilir ve meyvenin kalitesini belirler. Uucu
asit ise ou zaman asetik asit olarak hesaplanr. Asitlerin tayini iin metotlar AOACde
verilmitir. Tipik HPLC teknikleri Shaw ve arkadalar (1983) tarafndan aklanmtr.

339

Anorganik ve organik iyonlarn tayinine dayanan kromatografik metot Cox ve arkadalar

tarafndan (1985) aklanmtr.
Kl:
Kl, rnein 550Cde yaklmas ile tesbit edilir. Bir n buharlatrma gereklidir. Kln
kalevilii 0.1 N asit (0.1 M HCl) fazlasnda kaynatlp, soutularak ve 0.1 N kalevi zeltisi
ile (0.1 M NaOH) ile geriye titrasyon yaplarak bulunur. ndikatr zeltisi olarak metil oranj
(1 ml 0.1 N : 0.0069 K2CO3) kullanlr.
Fosfat:
Fosfat tayini yaplmadan nce rnek meyve suyu kaleviletirilir, buharlatrlr ve kl edilir.
Fosfat volmetrik ve kolorimetrik olarak tayin edilir (kalevi kl nceden hidroklorik asit
ierisinde zlr) potasyum filtre edilmi rnekte alev fotometresi ile tayin edilir.
Azot:
Makro Kjeldahl metodu ile tayin edilir. Amino asitler formol numaras (veya deeri) olarak
ifade edilir. Bunlar sonradan potansiyometrik olarak pH 8.15e getirilir. Formol says
mililitre N(M) sodyum hidroksit/litre olarak ifade edilir. Kk miktarlarda mevcut azot
bileikleri meyva sularnn deerlendirilmesinde indis olarak nerilir. Chaytor (1986) amino
asit profillerinin tayini iin hzl bir HPLC metodunu nermitir. Burada o-ftalaldehit ile
post-kolon trevi tavsiye edilmektedir.

ekerler:
ekerlerin tayininde ilave edilen sukroz muvacehesinde bakr redksiyon metodu ile
inversiyon ncesi ve sonras tayin yaplabilir. Glikoz urubu poalarimetre ile tayin edilir.
Hidroksimetilfurfural (HMF):
Bu madde hekzoslarn su kaybetmesi neticesi meydana gelir. Bunun konsantrasyonunun
yksek olmas ar s ilemine ve konsantratlarn uzun sre depolanm olduuna delalet
eder. IFJU metodu p-toludinin barbitrik asit ile kolorimetrik reaksiyonuna dayanr. Zorbax
ODS kolonu kullanlarak HPLC cihaznda metanol-su elsyonuna dayanan bir yntem ile
furfural bir destilasyon ilemi ile ayrlabilir.
Vitamin C:
Standart indofenol zeltisi: 0.05 g 2,6-diklorofenolindefenol suda eritilir ve 100 mlye
tamamlanr, filtre edilir. Standartlatrmak iin 0.05 g saf askorbik asit % 20lik metafosforik
asidin 60 mlsinde zlr ve su ile 250 mlye tamamlanr. Bu zeltiden 10 ml pipetle
alnarak kk bir ieye konur ve indofenol zeltisi ile pembe renk sabitleinceye kadar
titre edilir (pembe renk 15 saniye sre ile sabit kalmaldr) Konsantrasyon mg askorbik asit 1
ml renkli zeltiye edeer olarak ifade edilir. Renk zeltisi buzdolabnda muhafaza edildii
taktirde birka hafta dayanr, ancak kullanlmadan nce taze hazrlanm askorbik asit
zeltisi ile standartlatrlmaldr.

340

lem:
50 ml konsantre edilmi meyve suyu (veya edeeri konsantre) 100 mllik ieye alnr. 25 ml
% 20lik metafosforik asit ve stabilize edici ajan konur ve su ile izgiye tamamlanr. 10 ml
kk bir ieye aktarlr ve 2.5 ml aseton ilave edilerek indofenol zeltisi ile pembe renk
teekkl edinceye kadar titre edilir. Pembe rengin 15 saniye kalc olmas gerekir. rnekteki
vitamin C miktar mg/100 ml veya /100 g olarak hesaplanr. Slfr dioksit mevcut deil ise
asetonun ilave edilmesine gerek yoktur. Bunun fonksiyonu slfr dioksit ile asetonbislfit
kompleksi meydana getirmek ve slfr dioksitin titrasyonu etkilemesini nlemektir. Bazen
gdalarda mevcut askorbik asidin kk bir ksm yalanma ile dehidroaskorbik haline
dnr. Yukarda anlatlan askorbik asit tayininde byle bir durumdan pheye dlr ise
baka bir rnek zeltisinden 10 dakika sre ile hidrojen slfr geirilir, ienin kapa
kapatlr ve bir gece buzdolabnda bekletilir. Sonra karmn ierisinden azot gaz geirilerek
hidrojen slfr uzaklatrlr. ki titrasyon arasndaki fark dehidroaskorbik asit miktarn verir.
Vitamin Cnin bir Uluslararas birimi C: 50 g askorbik asittir. u sralarda HPLC teknikleri
geni olarak kullanlmaktadr.
Eser elementler ve katk maddeleri:
Eser elementlerin rutin analizleri, bakr, kurun ve inko iin yaplr. Katklar iin ise (slfr
dioksit, benzoik asit, 4-hidroksi benzoat ) (4-hidroksi benzoatlar: parabenler) iin yaplr.
Enzimatik aktivite:
Pektik enzimler ham meyva suyunda mevcuttur ve pastrize ileminde yok edilirler. Bunlar
bu ilem srasnda yok olmasa idi meyva suyundan imal edilen rnler daha berrak olmaya
eilimli olurlard, bunun sebebi enzimlerin mevcut pektin maddeleri zrindeki etkileridir. Bu
etkinlik % 1 turungil pektini ve % 1.2 sodyum klorr ieren zeltisinin kaynama noktasna
kadar stlmas ile elde edilir. Bundan sonra 30Cye soutulduunda bir 50 mllik behere
aktarlr, 2 ml meyva suyu ilave edilir ve 0.02 N NaOH ile pH 7.0 e ntrletirilir. Bu ilemde
bir pH-metre kullanlmaldr. zelti 30Cde tutularak pH: 7.0de 30 dakika sre ile
titrasyona devam edilir. 30 dakika ierisinde teekkl eden asit miktar yaklak olarak
pektolitik enzimatik etkinlikle orantldr.
Etanol:
Kodeks standartlar tabi fermantasyon sonucu meydana gelen dk miktardaki alkole meyve
sular ierisinde msaade etmektedir. Ancak bu alkoln kimyasal katk maddeleri neticesi
olumam olmas gerekmektedir. Geleneksel titrasyon ilemlerinde ve dikromat oksidasyonu
ilemlerinde 3 g/kg kadar olan deerler elde edilmitir. Ad geen titrasyon ilemleri IFJU ve
AOAC tarafndan tavsiye edilen ilemlerdir. Ancak gemi yllardaki enzim metotlar ve GLC
bu tavsiyelere adapte edilmitir. GLC ynteminde i standart olarak propanol kullanlr ve
metanol ve asetaldehit gibi uucu maddeler tesbit edilir.
Yumuak ikiler:
Yumuak ikiler esas itibari ile aadaki kategorilere giren ikilerdir.
Hazr merubat:

341

Bunlarn bir ou karbonatldr. Bunlar genellikle eker ieren konsantre uruplardan, sitrik
asit ve koruyucu katk maddelerinden (sodyum benzoat) meydana gelir. Yapay
renklendiriciler baz rnlere ilave edilmektedir (zencefil biras gibi. Bu rn saponin tipi bir
kprtc madde ierir). retimde belirli bir miktar urup bir ieye alnr. ie bundan sonra
karbonatl su ile doldurulur ve kapatlr. Karbon derecesi rnn cinsine gre deiir.
Merubat, meyva suyu ve ezmeler:
Konsantre edilmi hafif iecekler:
Aa yukar ayn katk maddelerini ierirler, ancak bu katk maddelerinin oran bunlarda
daha yksek tutulur. Ancak bunlarda karbonat yoktur. Ihlamur suyu ielemeden nce filtre
edilerek berraklatrlr, ancak dier rnler depolamada bulanklk brakr. Meyva suyu
ieren ezmeler genellikle slfr dioksit ierir.
Kark ikiler:
Bunlar meyve suyundan ziyade tam turungil suyundan hazrlanr. znmeyen maddeler
szlerek uzaklatrlr. Byle ieceklere portakal suyu, limon suyu vs. ad verilir. Katk
maddeleri olarak benzoik asit kullanlr. Ac portakal ve ac limon ieceklerinin temelinde ac
madde ilave (rnein kinin) edilmi meyva sular yatar. FSC raporu byle ieceklerin kark
merubatlar olarak kabul edilmesini ngrmektedir.

Tablo-XI Deiik meyve sular iin ngrlen baz standartlar aadaki tabloda
gsterilmitir.
Meyve Suyu Cinsi
Elma

Refraktometrik Katlar
(% m/v) min.
10

lave edilen eker Toplam Titrasyon

(g/kg) maks.
Sitrik asit cins. min
---

Greyfurt

50

--

Limon

--

4.5

Portakal

10

50

--

zm

15*

--

--

Ananas

10**

25

--

--

--

Domates

Meyve Suyu Cinsi

4.5***

Uucu Asitle
Asetik asit olarak
(% m/m, m asit/kg

Etanol
(g/kg) maksimum

342

Temel Yalar
(ml/kg) maksimum

Elma

0.4

--

Greyfurt

--

0.3

Limon

--

0.5

Portakal

Eser

--

zm

0.4

--

Ananas

--

--

Domates

--

--

--

* Konsantre yaplm ise 16

** Konsantre yaplm ise 13.5
*** lave tuz dahil

343

Tablo-XII eitli meyve sularnn analitik verileri (eitli kaynaklardan)

Meyva suyu

Nisbi younluk
(20/20)

Toplam katlar
(% m/m)

Asidite
(sitrik asit olarak)
(% m/m)

Kl
(% m/m)

Kln kalevilii
(K2CO3 olarak)
(% m/m)

Potasyum
(K, olarak)
(% m/m)

Fosfor
(P, olarak)
(% m/m)

Azot
(% m/m)

Vitamin C
(mg/100 ml)

Maksimum

1.045

12.0

3.5

0.63

0.53

0.288

0.023

0.180

80

Minimum

1.040

10.0

0.4

0.29

0.24

0.089

0.007

0.060

20

Ortalama

1.042

10.8

1.4

0.40

0.35

0.160

0.015

0.103

48

Maksimum

1.054

12.1

3.0

0.56

0.450

0.188

0.019

0.094

65

Minimum

1.040

9.4

0.4

0.34

0.255

0.018

0.007

0.032

35

Ortalama

1.042

10.2

1.6

0.47

0.350

0.126

0.013

0.061

41

Maksimum

1.040

11.2

8.0

0.56

0.415

0.193

0.015

0.084

70

Minimum

1.030

9.2

5.1

0.29

0.130

0.108

0.005

0.035

30

Ortalama

1.035

10.0

5.3

0.37

0.290

0.146

0.011

0.058

46

Maksimum

1.069

16.9

0.80

0.35

--

0.149

0.149

--

--

Minimum

1.037

10.1

0.22

0.15

--

0.079

0.079

--

--

Ortalama

1.047

13.0

0.58

0.20

--

0.130

0.130

--

--

Siyah Frenk
zmm
Maksimum

1.080

--

5.7

1.50

--

--

0.045

0.120

400

Minimum

1.033

--

2.8

0.35

--

0.25

0.012

0.021

90

Ortalama

1.055

13.5

3.5

0.75

0.45

0.35

0.055

0.055

200

Portakal

Greyfurt

Limon

Elma

344

Yasal talepler:
1964 senesinde hafif iecekler kurallarnn talep ettii gibi, talep edilen hususlar meyve suyu
minumum miktarlar, snrlanmam sakarin miktarlar veya kalsiyum ve sodyum tuzlar, Gda
kurallarnda (1983) belirlenmi tatlandrclar ve konulmasna izin verilmi zel asitler ile
detayl etiketleme artlardr. 1969daki dzeltme ile siklamatlarn kullanm ile ilgili talepler
kaldrlmtr. Kurallar daha sonra 1976da Gda Standartlar komitesi tarafndan
yaynlanmtr. Burada kurallarn alan toz ieceklere ve lezzetli ieceklere kadar geniletilmi
ve etiketleme talepleri de bunlarn ierisinde yer almtr. Dier bir hkm ve talepte kolal
ieceklerdeki kafein standardn 5-100 mg/litre olarak snrlamtr. (kafeinsiz iecekler hari)
Genelde kurallar hafif ieceklerin dier yar ekerli ieceklerden farkl olarak sulandrlmadan
minimum 4 lb orannda eker ve 10 galon bana (45 g ve 80 mg/lye edeer) maksimum
56 para sakarin iermesini, turungil suyu ve hafif iecekler halinde turungil ve turungil
olmayan iecekler gz nne alndnda veya 1 lb iilebilir turungil durumunda, on galon
bana (15 g/l) yine % 3 turungil suyu bulunmasn baz istisnalar haricinde talep etmektedir.
Soda 5 paradan az olmamak art ile galonun 1/8i bana (570 mg/l) sodyum bikarbonat,
kuru zencefil 10 galon bana 3 lbden (30 g/l) az olmamak artyla eker, biral zencefil 3
lb/10 galon (30 g/l)dan az olmayacak ekilde eker ve benzeri iecekler 2 lb/10 galon (20
g/l)den az olmayacak ekilde eker ierebilir ve ancak son belirtilen iecekler sakarin 10
galon bana 80 para (grain) kadar (114 mg/l) olabilir. Hafif iecekler, yar tatl hafif
ieceklerden farkl dier iecekler sulandrldktan sonra hacimce % 15-25 turungil suyu
veya 7-10 lb/10 galon meyve suyu (70-100 g/l) iermelidir. 10 galon bana minimum 22
lb eker ve maksimum 280 para sakarin iermelidir (225 g veya 400 mg/lye tekabl eder ).
Yar tatl iecekler 10 galon bana 2 lb ve 3 lb eker ve 28 paradan fazla olmayan sakarin
iermelidir (22.5g, 30g ve 40 mg/lye tekabl eder) Bunlar sulandrldktan sonra 11 lb- 15
lb ve 140 paradan fazla olmayan sakarin iermelidir (112g, 150 g ve 200 mg/lye tekabl
eder). Tonik su iin zel talepler mevcuttur (minimum kinin miktar). Kurallar asndan eker
her hangi bir tatlandrc znebilir karbonhidrattr. ecek etikette belirtilen talimatlara gre
sulandrld taktirde yukarda belirtilen talep ve hususlar geerli olur. eker hastalar iin
olan bir hafif iecek ilave eker ieremez, ancak suni tatlandrclarn azami limitleri
uygulanamaz. zel hkmler dk kalorili hafif ieceklere uygulanr.
1) eker ve sakkarin iin standartlar ve limitler uygulanmaz
2) Meyva veya meyva suyu iin asgari standartlarn uygulanmas gerekir.
3) rn sulandrldktan sonra 7.5 kalori/ie azami kalori ls uygulanmaldr.
(Sulandrlmadan kullanlmas halinde 5 kalori/100 ml) deerine sadk kalnmaldr.
Dntrme faktrleri deerinin k.cal/g olarak ifade edilmesi halinde
karbonhidratlar iin 3.75, proteinler iin 4 ve yalar iin 9 alkol iin ise 7dir. 6
numaral hkm hafif ieceklerin aadaki ilave asitler iermesine izin verir.
Askorbik, sitrik, laktik, malik, nikotinik, tartarik asit, ayrca asetik asit ve fosforik
asitte her hangi bir hafif iecee ve meyva suyuna ilave edilebilir. Burada hkmler
iecei adlandrmaya ilikin olup rnn ierdii turungil ile ilikisi olmaldr ve
bu rnn adn tamaldr. Bir rn belirtilen meyva veya sebze suyunun
tanmlanm olan asgari miktarn iermiyor ise etiket ad geen meyva isminin
sonuna eklenecek adet veya lezzeti tanm ad geen meyvaya atfen
kullanlabilir. Sakarin veya dier bir izin verilen maddeyi ieren rn
etiketlendiinde buna dair zel bir atf bulunmaldr. Koruyucu madde kurallar hafif
ieceklerin slfr dioksit, benzoik asit ve 4-hidroksibenzoatlar iermesine baz

345

snrlamalar dahilinde izin vermitir. Bu husus dondurulmu olarak kullanlan

iecekler iin geerlidir. Katk maddelerinin hafif ieceklerde kullanlmas zerine
verilen bir raporda ieceklerde bulankla ve bulut teekklne sebep olan katk
maddeleri iki snfta toplanmtr. Bunlara datc ve bulanklatrc ajanlar ad
verilir. Tekil edici snf belirli yalarn emlsiyonu yolu ile bulanklatrma
meydana getirir, ikinci snf ise bulanklama etkisini kendileri meydana getirirler.
Datc ajanlar:
Sukroz di-asetat hekza-izo-btirat
Gliserol ester (aa reinesinin)
Gliserol ester (ksmen hidrojene olmu aa reinesinin)
Kolofoni/lanolin karm
Bulanklatrc ajanlar:
Kandelila mumu
Karnauba mumu
Aa alkoleri
Hafif ieceklerin analizi:
Genelde hafif ieceklerin (hafif ikiler) analizi unlar ierir:
Toplam katlarn tayini, kl, ekerler (bakr redksiyonu ile inversiyon ncesi ve sonras
tayini) (veya HPLC), asidite, pH, katklar ve eser elementler (Pb, Cu, As, Zn, Fe gibi) byle
rnlerde sakarin, tatlandrclar, vitamin C ve ilave edilen boyar maddeler ve meyva suyu
miktar da tayin edilir. Konserve edilmi rnlerde kalay miktarna da baklmaldr. Bira ve
gazoz karm ieceklerde alkol miktar gaz kromatografisi ile yaplr. Tonik ve kolal
ieceklerde alkoloid tayini ve soda da sodyum bikarbonat tayini yaplmas icap eder.
Deerlerde 10 grain/10 galon ifadesinin 100 mg/lye eit olduu aklda tutulmaldr.
rnek alma:
Karbonlu ieceklerde pipetle rnek alnmas zahmetlidir, bunun iin rnekten analiz
numunesi alnmadan nce bir beherden dierine muhtelif kereler aktarmalar yaparak gazn
kmasna yardmc olmak gerekir. AOAC de karbondioksit analizi iin manometrik analiz
anlatlmtr.
Koruyucu katk ve tatlandrc ieren ieceklerin muayenesi:
Gda maddeleri ynetmeliinde (1983) muhtelif tatlandrclarn ve eker alkolerin ilavesine
msaade edilmitir. Bunlarn arasnda asesulfam K, sakarin, protein tatlandrcl aspartam ve
thautamin de bulunur. Hafif iecekler kurallarnda snrlama sakarin halinde uygulanr. Kat
maddeleri tz slfr dioksit, benzoik asit ve 4-hidroksi benzoat kullanmna izin verir.
Slfr dioksit daha nceki anlatlan yntemle yaplr. Ayn yntem ile aspartam, sakkarin,
kafein ve benzoik asit tayin edilir.. Tyler (1984) ayn bileime sahip katk maddelerinin
ayrlmas iin asetonitril-trimetilamonyum fosfat kullanmtr. Hermann (1983) siklamat,
sakarin, dulsin ve aspartame tayini iin HPLC yntemi kullanmtr. Protein bnyeli maddeler
amino asit analizrler ile tesbit edilebilir. Daniels HPLC yntemi ile aspartam tayini

346

yapmtr. Ayn ekilde meyvalardaki dulsin orann tayin iin ayn HPLC yntemi
denenebilir. Bununla ilgili analizlerde kullanlmak zere kimyasal ve kromatografik analiz
yntemleri verilmitir.
Sakarin:
Sakarin hidroklorik asiti ile kuvvetli hale getirilir ve sonra eterle ekstrakte edilir.
Solventin 1 ml 0.05 M NaOHs : 0.061 g benzoik asite edeerdir.
Benzoik asit spektrofotometrik analizle de eteral zeltisi ierisinde gerekletirilebilir.
(Alkali ile temizlenip, enterferansa sebebiyet veren maddeler uzaklatrldktan sonra)
Sakkarin:
Seperatrdeki sulu zeltiye ykama suyu ve 10 ml konsantre hidroklorik asit ilave edilip er
porsiyonluk 25 ml eterle ekstrakte ediniz. Birletirilen ekstraktlar 10 ml su ile ykaynz.
Ykama suyunu da eterle ekstrakte edip bu ekstrakt da dier eter ekstraktna katnz. Filtre
ediniz ve solventi uzaklatrnz. keltiye 3 ml aseton ilave ediniz ve buharlatrnz. 2 ml su
ilave edip 0.05 M NaOH ile bromtimol mavisi indikatrne kar titre ediniz.
1 ml 0.05 M NaOH : 0.001919 g sakkarin
Sakkarin kalitatif testlerle de tayin edilebilir. Azure S kullanlarak spektrofotometrik yntemi
ile tayin edilebilir.
Siklamatlar:
Hafif ikiler kural (1966)na gre siklamatlarn hafif ikilerin ierisinde bulunmasna uzun
sreden beri msaade edilmemektedir. Ancak kullanlmasna baka lkelerde izin
verilmektedir. Daha nce siklamatlarn siklohekzil slfamik asit olarak veya bunun kalsiyum
ve sodyum tuzlar halinde ieceklere katlmasma izin verilmekte idi.
Bunlarn tayini iin 0.1 g siklamat numunesinden bir kaba alnr ve 10 ml suda zlr, 1 ml
konsantre HCL ilave edilir. Berrak olmas gereken zeltiye 1 ml % 10luk sodyum nitrit
zeltisi katlr. Siklamat muvacehesinde beyaz baryum slfat teekkl eder. Bu reaksiyon
kantitatif yntemlerin temelini tekil eder. Burada baryum slfat gravimetrik olarak tayin
edilir.
ki adet 250 mllik behere (150 mlde iaretli) 10 ml rnek konulur (veya 2-35 mg siklamat
ieren zeltisi). 1 ml 2 M HCL ve tam olarak 10 ml 0.02 M baryum klorr zeltisi ilave
edilir. Beherlerden birisine 1 ml hidrojen peroksit (2 hacim) konulur ve kapa kapatlr. Bir
dakika sreyle scak tabla zerinde kaynatlr. Soutulup yaklak 150 ml su ile seyreltilir.
4 ml 8 M KOH zeltisi ilave edilir ve UV lambas altnda (prensip olarak dalga boyu 350360 nm) ve zelti bir elektrikli kartrc ile kartrlr. % 0.01lik rodamin B zeltisi ile
hafif krmz fluoresans gzknceye kadar ilave edilir. Bundan sonra 4 damla % 0.05lik
kalsein mavisi zeltisinden ilave edilir. Az k altnda baryumun fazlas 0.01 M EDTA (ift
Na tuzu) zeltisi ile mavi fluoresans gzkmeyinceye kadar titre edilir. Dier behere bir ml
% 10luk sodyum nitrit zeltisi ilave edilir, scak tabla zerine konulur ve evvelki ilem
yaplr.

347

Sarfiyat iin : 0.002012 g sodyum siklamat

veya: 0.002163 kalsiyum siklamat dihidrat iin
Yukardaki metotta sakkarin enterferasyon yapmaz, bylelikle bu yntem bir ok gda da
siklamat tayini yaplmas iin elverili bir metottur. AOAC ynteminde siklamat asit ile
muamele edilerek basn altnda sikloheksilamin meydana getirilir. Buda kloroform ile
ekstrakte edilerek ve etanolik p-quinon ile reaksiyona sokularak renkli bir rn olan
2-(sikloheksilamino)-1,4-benzoquinon meydana getirilir. Siklamatlarn ve sakkarin tayinleri
TLC yntemi ile de yaplabilir.
TLC yntemi ile siklamat ve sakkarinlerin analizi:
Kullanlan reaktifler:
I- Yrtc solventler
90 ml aseton + 10 ml amonyak (d: 0.88)
90 ml etanol + 10 ml amonyak (d: 0.88)
II- Sprey reaktifler
a) 0.005 M gm nitrat (siklamat ve sakkarin iin) (170 mg gm nitrat 1 ml su
ierisinde zndrlr, 5 ml 0.88 lik amonyak zeltisi ilave edilir ve etanol ile 200
mlye tamamlanr)
b) % 0.1 -naftilamin (sakkarin iin). 5 damla doymu bakr asetat zeltisi ilave edilir
ve 3 damla buzlu asetik asit, % 0.1 -naftilamin, etanol ierisinde ilave edilir. Bu
zelti dikkatli bir ekilde hazrlanp saklanmaldr.
III- Standart zelti
a) 1 g kalsiyum siklamat % 50lik etanol ierisinde zlr ve solventle 100 mlye
seyreltilir. (1 l: 10 g siklamat)
b) 1 g sakkarinin sodyum tuzu % 50lik etanol ierisinde zlr ve solvent ile 100
mlye tamamlanr (1 l : 10 g znebilen sakkarin)
Ekstraksiyon:
20 ml rnek iecee 90 ml su ilave edilerek seyreltilir (veya 100 ml hafif iecek
seyreltilmeden alnr), 10 ml % 10luk slfrik asit ilave edilir. Bu zelti bir ayrma
hunisinde 50 ml etil asetat ile dikkatlice ekstrakte edilir ve susuz sodyum slfat tabakasndan
suyu uzaklatrmak iin filtre edilir. Ekstrakt scak su banyosunda 2 mlye buharlatrlr.
Kromatografi:
5 l ekstrakt bir Kiesel G ince tabakas zerine aktarnz ve standart zeltilerin uygun
miktarlarn ayrnz. Aseton-amonyak zeltisi ile inkiaf ettiriniz. Benzoik asit mevcut ise
plakay gm nitrat spreyi uygulanmadan nce 30 dakika sre ile 130 Cde stnz. Kurutup
1 dakika sre ile UV nna maruz braknz. Siklamatlar ve sakkarin gri arka yzey zerinde
beyaz lekeler halinde grnz, Rf deerleri 0.2 ve 0.5 arasnda deiir. Benzoik asit Rf deeri
siklamatlardan daha az olan beyaz bir tuz verir, ancak bu sblimasyon ile uzaklatrlabilir.

348

Sakkarini yalnz bana tesbit etmek iin leylak rengi leke -naftilamin reaktifi pskrtlerek
elde edilir. Rf deeri muhtemelen beraber ekstrakte olan gayri safiyetlerden etkilenecektir.
Siklamat bulunmas halinde sakkarin, siklamatn nitrz asit ile tahrip edilmesinden sonra etil
asetat ile ekstrakte edilir. Ekstrakte edilen malzeme gm nitrat tuzu ile ktrlr, kelti
ayrldktan sonra sakkarin standart tiyosiyanat zeltisi ile titre edilir.
Meyva suyu miktar:
Bu tayin iin ok sayda yntem mevcuttur, mesela kl tayini, fosfor tayini, potasyum tayini,
asidite, formal titrasyon, toplam azot, albuminoid amonyak ve amino asit profillerinin tayini
gibi. Bu gibi tayinlerden meyva miktarnn tayini meyva sularnn eidinden ve deiik
olmasndan tr zordur. Meyva suyu muhtelif meyvalarn karmndan meydana geliyor ise
meyva suyu miktarnn tayini daha da zorlar, mesela potasyum, fosfat vs. ieren anorganik
maddeler. Bir ok tayin yaplarak elde edilen deerlerin gerek meyva sular ile
karlatrlmas icap eder. Hafif ieceklerdeki meyva suyu miktarnn tayini iin bir ok
yntem vardr, aada yalnzca baz zel yntemler belirtilmitir. Meyvann tipi
bileimlerinden tesbit edilir, mesela flavonoidler ve tabi asitler. Ancak modern meyva sular
farkl meyvalarn karmlarndan hazrland iin tayini zor olmaktadr. Meyva sularna
uygulanan basit kalite kontrolleri aadaki yntemlere gre yaplr.
Formol titrasyonu:
Formol titrasyonu meyva suyu miktarn tayin iin hzl bir yntemdir.
lem:
Merubatn 200 mlsini bir porselen kapta su banyosu zerinde 80Cde 2 saat sre ile
konsantre ediniz. Soutup nce 1 M daha sonra da 0.1 M NaOH ile pH tam 8e
ntrletiriniz. 20 ml % 40 lk ntr formaldehit (formalin, nceden pH 8e ntrletirilmi)
ilave ediniz ve 0.1 M NaOH kullanarak pH 8e titre ediniz. Titrasyonda harcanan mililitre
2ye blnnce formaldehit saysn (F) ve meyva suyundaki portakal suyunun miktarn
(% m/v olarak) 1.05 F/1.4 ifadesi ile verir. Bu metot pH metre kullanlarak yrtlr.
Albminoid amonyak deeri:
Mitra ve Roy (1953) sirkedeki Albminoid amonyak deerini meyva suyu miktarn tesbit
iin kullanmlardr. Sirke iin uygulanan yntem belirli deiikliklerle uygulanr. Neticeler
m/m zerinden verilir. Sirkede olduu gibi Mitra ve Roy da albminoid amonya ile eitli
meyvalardan elde edilen meyva suyu deeri arasnda yakn iliki olduu grlmtr. Dk
miktarlarda meyva suyu ieren meyve suyu ieren rnler daha dk deerler vermektedir.
Amino asitler:
Meyva sularndaki amino asitlerin bu meyva sularnda mevcut mineral maddelerden
(elementlerden) daha byk nemi vardr. Formol indisi ve albmin amonya amino asit
bileimi ile ilgilidir ve yabanc azot bileikleri ilavesi ile indislerin ykseltilmesi iin
teebbsler yaplmtr. Amino asitlerin tayini iin uygulanan yntemler portakal suyunun
karakteristiine gre seilir ve serin ve betain miktar tayinlerini de ierir. Muhtelif
aratrmaclar tarafndan ortalama deerler bulunmutur ve bunlar betain iin 70 mg/100

349

mldir. Petrus ve Vandercook (1980) ve Chaytoe (1986) ticari portakal sularnda serinin
mevcut olmadn gstermitir.
Kark iecekler:
FSC nin hafif iecekler zerine olan raporu (1959) dikkatleri bu tip ieceklerin poplaritesi
zerine ekmitir. Bu tip rnler muhtelif tip ilemlerle hazrlanmakta olup znmeyen
madde de bu sebepten meydana gelen deiiklikler ve iecekteki dier kalc bileenler ihmal
edilmektedir. FSC meyva suyu karmndaki standartlarn turungil sular standartlarndan
olduka dk olduuna iaret etmitir. Bu tip ieceklerde koruyusu (prezervatif) olarak
slfr dioksit yerine benzoik asit kullanlmaktadr. Born (1957) yalnzca meyva suyu ile
tamamen portakal suyundan yaplm iecekleri ayrt etmek iin bir metot tavsiye etmitir. Bu
metotta alminyum kolonda yaplan benzen ekstraktnn kromatografi ile tayin edilmesi yer
alr. Bu ilemi mteakiben 325 nmde spektroskopik tayin yaplr.
Karbonatl iecekler:
Sodadaki bikarbonat:
Sodada en az 5 grain/pint yani 570 ppm sodyum bikarbonat bulunmas gerekmektedir. Bunun
tayini iin 50 ml rnek metil oranj indikatr zeltisi kullanlarak 0.05 M HCl ile titre
edilerek bulunur. (1 ml 0.05 M HCl: 0.0042 g NaHCO3)
Tonik suyundaki veya ac limon suyundaki kinin:
Kininli tonik suyu en az grain/pint (57 ppm) kinin iermelidir (kinin slfat olarak BP).
ecek amonyak ile kaleviletirildikten sonra kloroform ile ekstraktsiyona tabi tutulur ve kinin
ayrlr. Kloroformlu ekstraktn absorbans bundan sonra 335 nmde llr. Bu yntem
yaklak 30 ppm kinin ieren ac limon suyunada uygulanabilir. Sakkarinin mevcudiyeti
sinerjik ac bir tat salar. Tonik suyundaki absorbans direkt olarak 347.5 nm de dier gayri
safiyetleri (rnein eker ve asit) ieren blanka kar yaplr. Kinin tayini fluorometrik olarak
da yaplabilir. Rao ve arkadalar (1984) kininle alizarin parlak meneke arasnda oluan bir
komplekse dayanan spektrofotometrik bir yntemi nermilerdir. Kinin nce kalevi
zeltiden kloroformun ierisine ekstrakte edilir, sonra slfrik asit ierisine kolorimetrik
reaksiyon meydana gelmeden geri ekstrakte edilir. Ayrca HPLC metodu ile de tayin
yaplabilmektedir.
Kolal iecekler iersinde kafein:
Kafein kola ekirdeinde bulunur ve bunun ekstrakt kolann ierisinde mevcuttur. Pepsi kola
ve koka kola ierisindeki kafein miktar yaklak olarak bunlarn amonyakla kalevi
yaplmasndan sonra kloroform ile ekstrakte edilip absorbansnn 273 nmde llmesi ile
tayin edilir (: 530). Bu yntem ile elde edilen deerler gerekte olduundan daha yksek
kafein deerleri verir. Bunun sebebi ekstrakte edilen dier maddelerin enterferansa sebebiyet
vermesidir. Bu sebepten bir sep-pak kartuu ile temizleme veya HPLC ile analiz tavsiye edilir
(UV dedektrl). Kolal iecekler genellikle litrede 60-190 mg veya daha az kafein ihtiva
ederler.

350

Salamura ve soslar:
Bunlar % 15 tuz ieren salamuralar da bulunan sebzelerdir. Turu soanlarn suyu alnr veya
ksmen tuzlu sirkede tuzlar giderilir ve sirke ile kaplanarak % 3 tuz ve % 3 asetik asit ilave
edilir. Sebzeler % 10dan az tuz ieren salamuraya konunca fermantasyon balar. Tatl
turular dilimlenmi sebze ve kaln sos ierirler. Kaln soslar genellikle meyva, soan, eker,
sirke ve baharat ierirler. En nl kaln sos worcester sosudur. Bundaki baharat oran olduka
yksektir ve tortusu vardr. Orijinal reeteler bir olgunlama sreci ierir. Turu ve soslar
100 mg/kga kadar slfr dioksit ierebilir. Bu meyva bulunmasndan trdr (rnein
elma). 250 mg/kgya kadar benzoik asit veya 4-hidroksibenzoatta ierebilir. Turu ve soslar
da eser elementler (Cu, Pb, Zn, vs.) analizine tabi tutulmaldr. Salatalk turular kodeks
tarafndan ayrntl bir ekilde ele alnmtr.
Analiz edilecek rnekler dikkatli bir ekilde hazrlanmaldr. Doranacak malzeme cinsine
gre bir kartrcda kartrlmal veya mekanik olarak doranmaldr. Toplam kat
miktarnn tayini iin 5 g rnek 100Cde veya tercihen vakumda 70Cde kurutulmaldr.
Toplam asitlik 10 g numunenin su ierisinde kartrlmas ve 0.2 M NaOH ile fenolftalein
mvacehesinde titrasyonu ile yaplr. Baka bir kaba 10 g rnek alnr ve bir su banyosunda
kurulua kadar buharlatrlr. Sonra kelti su ile kartrlr ve fenolftalein ilave edilir. 0.2 M
NaOH ile titre edilir ve asidite asetik asit olarak verilir.
Buna gre uucu asit yzdesi : VA : TA-FA
Toplam uucu asit yzdesi : 100-TS : TV
Sulu fazdaki uucu asit yzdesi ( asetik asit olarak ): 100 x VA / TA
Olur.
Bu deerler rnn muhafazas iin gerekli asetik asit deerleridir. Genelde sulu fazdaki
uucu asit en az % 3.5 orannda olmaldr. Bununla beraber bir sos s ile muamele edilmi ise
ve eker, tuz mevcut ise asgari asit miktar (% 2.5) depolama iin yeterlidir. Kl, tuz ve
ekerin tayini domates ketabnda olduu gibi depolama karakterleri zerine bir fikir
verebilir. HPLC teknikleri de asit, eker ve tatlandrc tayinleri iin uygulanmaktadr. Testler
besleyici olmayan tatlandrclar iinde yaplmaldr.
Fndk ve cevizler:
Bileim:
Fndk-ceviz trnden gdalarn ekirdekleri iin veriler tablolar halinde verilmektedir. Yeil
aa fndklar en az % 50 orannda su ihtiva ederler, ancak kurutulduktan sonra nem miktar
% 4 e kadar derek kf teekkl nlenir. Ya miktar % 60 geebildiinden bayatlama
oran dk scaklkta depolama yaplmad zamanki gibidir. Protein miktar iin N x 6.25
olarak hesaplanr, ancak baka faktrler de zaman zaman kullanlr, mesela badem iin N x
5.18. Fndklardaki protein oran % 5ten % 30a kadar deiir, klleri ise % 3ten az protein
ierir. Burada geriye kalan karbonhidrat ve elyaftr. Baz fndk trlerindeki tatllk yksek
orandaki eker miktarndan ileri gelir. Niasta muhtevalar genellikle dktr. Bir ok fndk
nemli oranda kalsiyum, fosfor ve potasyum ierir. Baz fndk cinsleri iyi birer vitamin B 1 ve
B6 veya niacin kaynadr.

351

Tablo-XII eitli fndk-ceviz trlerinin bileimleri tablosu:

Fndn tr:

Su %

N%

Ya %

eker ( invert) %

Kl %

Tatl badem

4.7

3.3

53.5

4.3

3.0

Barselona

5.7

2.1

64.0

3.4

--

Brezilya

8.5

2.2

61.5

1.7

3.0

Mahun fst

4.0

3.2

45.9

--

2.5

Kestane

51.7

0.4

2.7

7.0

1.0

Msr koan

41.5

1.4

36.0

4.7

--

Taze hindistan
Cevizi

42.0

0.6

36.0

3.7

1.2

4.5

4.5

49.0

3.1

2.4

23.5

2.0

51.5

3.2

1.2

Yer fst
Ceviz

Codex Alimentarius Commission; Aa fndklarnn sala ilikin tavsiyeleri konusunda

Uluslararas kodeks yaynlanmtr. Bu kodeks fndklarn salkl bir biimde yetitirilmesi
ve ilenmesi konusunda baz hkmler ve tavsiyeler iermektedir.Yaplan aratrmalarda
Bademlerin hi yer fstnn ise ancak mikroskopik incelenmesinde ok az oranda niasta
ierdii bulunmutur. Bu rnlerdeki bozunmalarn ar karbonhidrat mevcudiyetinden ileri
geldii dnlebilir. Ac bademlerin aclklarn giderme ilemleri suda znr maddelerin
azalmasna sebep olmaktadr. Ac bademlerden elde edilen ya benzaldehit ve hidrosiyanik
asit ierir. Tuzlu yer fstklar aartmaya tabi tutularak ve yada 138Cde kzartlarak
hazrlanmaktadr, bundan sonra bunlarn zerine % 2 orannda tuz serpilir. Ambalajlanm
durumda nem oranlar % 1.3tr. Kuru kzartlm tipleri mevcuttur.
Kurutulmu hindistan cevizi:
Kurutulmu hindistan cevizi, hindistan cevizinin beyaz ekirdek ksmndan imal edilir. Bu
60-70 Cde kurutulur ve nem oran % 2 seviyelerine drlr. Kodeksler bunun salmonella
gibi patojenler iermemesini ve azami % 3 orannda nem iermesi gerektiini sylemektedir.
Ekstra edilmi yan asiditesi % 0.3 FFA (laurik asit) olmaldr.Ya orannn ise % 68-72
arasnda olmas gerektii nerilmektedir. Salmonellann mevcudiyeti halinde problemler
olumaktadr ve bunlarn giderilmesi yoluna gidilmelidir. Katk kurallar, kurutulmu
hindistan cevizinde 50 mg/kg mertebesinde slfrdiokside izin vermektedir.

352

Fndk ve fndk rnlerinde mikotoksinler:

Yenilecek fndk rnlerinin kflerle kontaminasyonu daha ziyade depolama artlarndan ileri
gelmektedir. Bunlarn arasnda fndktaki nem oran ve iklim artlar da byk rol
oynamaktadr. Bir ok durumda fndklardaki nem oran % 9dur. Kritik olarak etkilenmi
ekirdekler renk deitirir ve ultraviyole k altnda fluoresans etkisine izin vermezler.
Aspergillus flavus kf tarafndan kirlenmenin nemi ilk defa 1960 ylnda 100.000 kmes
hayvannn, kfle hasara uram Brezilya yer fst ile beslenmeleri sonucu lmesinden
sonra anlalmtr. Aspergillus flavus kfnn geliirken aflotoksin rettii Sadgeant ve
arkadalar tarafndan (1961) gsterilmitir. Bu madde bunu ieren yemlerle beslenen
hayvanlar zerinde ldrc etki gsterir.
Mikotoksin tayini genelde aflotoksinlerin belirlenmene dayanr, nk bunlarn ilk etkinlii
zehirli olmalarndan kaynaklanr. TLC den faydalanlarak yaplan ilk aratrmalardan birisi
Comes (1965) ve Aghte (1968) tarafndan yaynlanmtr. Bu ilk ve birbirine benzer metotlar
standart aflatoksinli rnek ekstraklarnn ultraviyole k altnda floresans etki vermelerine
dayanr. Pons (1976) mikroporz silikay bir su/kloroform/siklohekzan/asetonitril karm
mobil faz kullanarak HPLC ilemi ile analiz etmitir. Burada aflatoksinler 360 nmdeki
absorbansla llmlerdir. AOAC yntemi ise su/kloroform karm ile n ekstraksiyona
dayanr, silika kolonunda temizleme yaplr, metanol/kloroform karm ile elte ilemi
yaplr, teyit etme ve miktar TLC ile tesbit edilir. Silika kolonu kullanarak ekstraklar
temizlenir. TLC tayini GC/MS teyidinden sonra yaplr. Aflatoksin B 1 iin dedeksiyon limiti 2
ng/g olarak verilmektedir. Gda danma komitesi 1986 ylnda 10 g/kglk bir limitin insan
tketiminde kullanlacak fndk rnlerinde uygulanmasn tavsiye etmitir. Toplam aflatoksin
miktar; B1, B2, G1 ve G2 aflatoksinlerin toplam olarak verilir.
Badem ezmesi:
Badem ezmesi bir ksm bademin 3 ksm eker (invert eker veya glikoz urubu) ile
kartrlmas ile elde edilir. Evde yaplan badem ezmelerine genellikle yumurta sars ilave
edilmektedir. LAJACn 1969 ylnda yaynlad raporda badem ezmesinde veya badem
dondurmasnda en az % 23.5 orannda kuru badem ezmesi bulunmasn ve baka fndk
katksnn bulunmamasn, % 75ten az olmamak art ile kat karbonhidrat tatlandrcs
bulunmasn art komutur.
Aadaki deerler badem ezmesi ierisinde bulunan miktarlarn tayini iin verilen yzde
deerlerdir.

Ya
Protein
Kl

Min

Mak.

50.2
20.2
2.4

66.7
27.1
3.5

Ortalama
58.4
23.3
2.92

Monk, badem miktarn ya 1.7 ile arparak ptroteini 4.35 ile arparak bulmutur.Firth
(1969) aadaki yzde deerlerini vermitir.
Hava ile aartlm tatl bademler kuru madde zerinden deerlendirilir.
Ya: 55.1-64.1 (ortalama 60.76), protein (N x 6.25) 21.3-28.2 (ortalama 24.4 ). Firth badem
ezmesindeki ya miktarn bulmann zor olduunu dnerek badem miktarn; kl+eker
toplamn 100den kararak ekersiz rn keltisini bulur. Bu deer sonra tatl bademlerdeki

353

sukrozun ayarlanmasna izin verir. (% 3.12-6.05, kuru madde zerinden ortalalma % 4.0)
Badem ezmesinde boyar madde ve dier katk maddelerinin tayini gerekir.

354

I- ST RNLER
PEYNR:
Peynir retimi:
ngilterede ylda yaklak % 75i edar (Cheddar) olmak zere 250.000 ton peynir
retilmektedir. ngiltere 1987 ylnda 61.000 tonu rlanda dan (byk ounluu cheddar
olarak), 25.000 tonu Hollanda dan, 25.000 Tonu Almanyadan, 14.000 Tonu Fransadan,
11.000 Tonu Danimarkadan ve 3.000 Tonu Kanadadan olmak zere toplam 172.000 Ton
peynir ithal etmitir. Peynir trlerinin ou ekimi stn, danann drdnc midesinde
bulunan i kordondan elde edilen bir enzim olan rennin kullanlarak phtlatrlmas ile elde
edilen kesmikle retilir. Peynirin yaps, zellikleri ve bileimi konusundaki farkllk zellikle
olgunlatrma ileminde uygulanan deiik retim yntemlerinden kaynaklanr. Bu
yntemlerden en ok tannanlar edar peyniri retiminde uygulanr. Pastrize ste maya
katlarak pH: 5.9-6.3 orannda asitlik salanr. Rennin ieren ticari nitelikli bir z olan
Rennet ilave edilerek 29-31Cda bir kesmik oluturulur. Kesmik kesilir ve s ve asit yardm
ile kesilmi stn bir ksm alnr. rpma ileminden sonra kesmikler tuzlanr ve daha ok
kesilmi st suyu brakr ekilde kalplara baslr. Yaplan ilem sonunda daha nemli ve
yumuak peynir elde edilir. Kesme ileminden sonra daha fazla s uygulayarak tutma
kabiliyeti daha yksek, daha kuru ve sert peynir trleri retilmektedir.
Tablo-XIV Kesmik ve kesilmi st suyunda, stteki maddelerin dalm, % m/m
St
Su

Kesmik

Kesilmi st suyu

87.3

6.5

80.8

Ya

3.7

3.5

0.2

Laktoz

4.7

0.3

4.4

Kazein

3.0

2.6

0.4

Albmin

0.4

Eser

0.4

Kl

0.7

0.1

0.6

Yukardaki tabloda kesilmi st suyu (peynir alt suyu) ve kesmie (peynir)

dntrldnde stteki muhtelif maddelerin dalm oranlar gsterilmitir. edar
yapmnda stn % 10-15i peynire dntrldnde geriye kesmik st suyu kalr. rnein
1 kg edar peyniri 9 litre kesilmi suyu oluturur. ngilterede ylda 2 milyar litre kesilmi st
suyu retilir. Bu miktarn ou kurutma ve buharlatrma teknikleri, ultrafiltrasyon gibi
diyafram uygulamas, tersine osmoz yntemi uygulanarak yararl gda maddelerine
dntrlr. Rennet in bulunmasnn zor olmas ve pahall nedeni ile pek ok alternatif
nitelikte enzim karm denenmitir. Wong (1977), hayvan ve mantar trnden alt adet ticari
nitelikli st kesme karmndan yaplm edar peynirlerinin besleyici bileimini
karlatrmtr. Kremadan yaplan yumuak beyaz peynir normalde olgunlatrlmamakta
olup tereya yapsndadr (pH: 4.3-4.6) ve asitli kesilmi st suyu oluturur. Bu tatl su ve
asidin bileimi aadaki tabloda verilmitir.

355

Tablo-XV Tatl kesmik suyu (pey. alt suyu) ve asitli kesmik suyu (pey. alt suyu) % m/m
bileimi:
Tatl kesmik suyu
Toplam kat madde
Nem
Ya
Protein
Laktoz
Mineraller
Laktik asit

6.35
93.65
0.30
0.80
4.65
0.50
0.05

Asitli kesmik suyu

6.90
93.50
0.04
0.75
4.90
0.80
0.40

lenmi peynir (genellikle yumuak ve sert tr) bir peynirin stlmas ve su ile sodyum fosfat
veya sitrat veya sodyum potasyum tartarat gibi asitlerle yumuatlmas ile hazrlanr. Istma
ilemi peynirin tutma kabiliyetini artrrken peynirin alminyum folyo veya plastik tabakalara
sarlmas nem kaybn veya yapsal bozulma nlemektir. Daha yumuak peynir tipleri ezme
peynir diye anlr. Proteolitik enzimlerin ilavesi ile edar ve dier peynirlerin olgunlama
sresi yar yarya azaltlabilir.
Yasal mevzuat ve standartlar:
Gda maddeleri standartlar komitesinin 1949, 1956 ve 1962 tarihli raporlar erevesinde
peynir iin (zellikle perakende satlar iin geerli) yasal hkmlere 1770 tarihli (SI No.
649) Peynir Ynetmelii kapsamnda yer verilmitir. Her iki ynetmelik de peynir katk
maddeleri ve karmndaki maddeler ile ilgilidir. Belirli peynir tipleri ile ilgili genel
standartlara st ve st rnleri asndan Codex kodunda (CAC/MI-1973) yer verilmitir. Bu
kod kapsamnda nerilen analiz yntemleri de yer almaktadr. Her lke hkmetinin peynir
iin nerilen Codex standartlarn kabul derecesi ile ilgili bilgiler ilkeler kodu (CAC/CI-C25,
1972) balkl dier bir koddan alnabilir.
Bileimi:
Muhtelif peynir tiplerinin bileimi aadaki tablolarda gsterilmitir. Kuru maddedeki ya
oran peynirin kalitesinin deerlendirilmesi asndan nem tamaktadr. Bu orann % 50nin
altnda olmas peynirin kayma ksmen alnm stten yapldn ifade eder. Dikkate
alnmas gereken dier bir lt ise peynirin yaorannn 1/1 deerinden az olmamasdr.
(genellikle bu oran 1.25/1.0 gibi yksek bir deerdedir)

356

Tablo-XVI Muhtelif peynir tiplerinin (%) bileim tablosu:

Peynir tr
Bule stilon
Brie
Caerphily
Camemberton
Cheddar
Cheshire
Coulommiers
Cream Cheese
Creamcheese,
Double Daanablue
Derby
Dunlop
Edam
Baby Edam
Loft Edam
Baby luft edam
Emmentaler
Gloucester
Gouda
Baby gouda
Gruviere
Lancashire
Leicester
Cheshire
Parmesane
Rouquefort
Saint poulin
Wensleydale
White stilton

Kat halde min. st

ya %si
48
45
48
40
48
48
40
90
50

Toplam peynir
ar. max. su %si
42
56
46
56
39
44
56
50
47

Toplam peynir ar.

max st ya %si
28
20
26
18
29
27
28
45
27

48
48
40
40
40
40
45
48
48
48
45
48
48
48
32
52
40
48
48

42
44
46
47
46
47
40
44
43
45
38
47
42
44
32
38
56
46
46

28
27
22
21
22
21
27
27
27
26
28
25
28
27
22
32
18
26
26

Richmond, peynirinin retildii muhtemel bileimi peynirin bileiminden hesaplamak iin

aadaki forml oluturmutur.
Stteki ya oran : (100 x F / 35.4 x P + F) + 0.25
Bu formlde F ve P peynirdeki ya ve protein yzdelerini ifade etmektedir. Peynirin trne
bal olmamakla beraber yksek seviyede laktik asit, kl ve tuz ieren rneklerden yakc tat
alnd eklinde ikeyetler alnmtr. Bununla beraber daha genel anlamda peynirin ayrc
tad ; laktik asit, serbest ya asitleri, protein degradasyonu oluturan rnler, alkoller, ketonlar
ve esterler dahil olmak zere az miktardaki maddelerle balantldr.
Histamin biyolojik olarak aktif amino niteliinde olup fazla miktarda alnmas durumunda gda
zehirlenmesi septomlarna neden olabilir. Peynir ve dier fermente gda maddeleri nemli
miktarda histamin ierebilir. Fluorometrik yntem ile peynir trleri zerinde analiz yaplabilir.
Peynirde kf oluumu iyi bilinen bir olgudur. Depolama aamasnda sorbik asit, nisin
kullanm, uygun ambalaj, s ve nem kontrol bu tr sorunlarn geciktirilmesi asndan yararl
olacaktr.

357

Tablo-XVII ngiliz peynirlerinin (%) bileimleri aadaki tabloda verilmitir.

erik:
Nem
Azami
Asgari
Ortalama

Lancasshire Leichester

Caerphilly

Cheshire

Wensleydale Double gloucester

Blue stilton

White stilton

Derby

Cottage

Cheddar

38.1
44.5
41.7

34.3
42.3
37.5

39.3
43.9
41.8

37.1
44.1
40.6

38.6
45.5
41.5

34.8
40.3
37.3

32.5
42.8
38.8

44.4
48.3
45.8

35.2
40.4
38.0

75.6
81.0
79.1

33.9
41.3
45.8

Ya
Azami
Asgari
Ortalama

29.0
34.5
31.0

30.2
37.0
33.7

29.4
33.5
31.3

29.8
34.4
31.4

28.8
33.5
31.5

31.5
36.6
34.0

31.0
42.0
35.0

30.2
32.2
31.3

30.5
36.1
33.9

2.4
5.2
3.9

30.0
37.4
34.4

Kat madde
Azami
Asgari
Ortalama

55.5
61.9
58.3

57.7
65.7
62.3

56.1
60.7
58.2

55.9
62.9
59.4

54.5
61.4
58.5

59.7
65.2
62.7

57.2
67.5
61.2

51.7
55.6
54.2

59.6
64.8
62.0

19.0
24.4
20.0

58.7
66.1
64.0

Ham protein
Azami
Asgari
Ortalama

22.0
25.3
23.3

22.3
26.9
24.3

20.9
25.4
23.2

21.8
25.6
24.0

21.7
24.8
23.3

23.1
27.5
24.6

18.5
25.1
22.6

19.3
20.9
19.9

23.2
26.5
24.2

11.6
16.2
13.8

24.0
27.3
25.5

Kl
Azami
Asgari
Ortalama

2.5
3.7
3.0

2.8
4.4
3.4

2.3
3.5
2.8

2.3
3.7
2.9

2.4
3.7
2.8

2.8
3.9
3.3

3.1
4.2
3.6

2.4
2.8
2.6

2.7
3.6
3.2

1.1
1.6
1.3

2.5
4.3
3.6

Laktik
Azami
Asgari
Ortalama

1.1
1.7
1.4

0.9
1.5
1.2

1.3
1.6
1.4

1.0
1.6
1.4

1.1
1.6
1.4

1.1
1.6
1.2

0.7
1.1
1.0

0.7
1.1
1.0

1.1
1.3
1.2

1.15
1.40
1.23

0.9
1.3
1.1

Tuz
Azami
Asgari
Ortalama

1.1
2.2
1.5

1.0
2.3
1.6

0.9
1.9
1.3

0.9
2.0
1.4

0.9
2.1
1.2

1.0
2.1
1.5

2.4
2.9
2.7

1.8
2.0
1.9

0.9
1.7
1.4

0.8
1.4
1.0

1.1
2.4
1.8

358

Peynir analizi:
Peynirin rutin analiz ilemi kapsamnda su ve ya orannn ve dolays ile kuru maddedeki ya
orannn saptanmas yer alr. lem uygulanan veya suyu alnan peynir iin tere ya dndaki
yalarn (st yalarnn) varlnn 8 kat aratrlmas gerekebilir. Bundan baka zellikle
yasal gereklilik asndan peynir rneklerinin ; rnein tuz, renklendirici madde (genellikle
annatto), yumuatc ve koruyucu madde, zellikle sorbik asit, nitrat ve muhtemelen nisin ve
hekzamin gibi katk maddeleri asndan kontrol gereklidir. Saptanmas gereken dier
muhtemel maddeler arasnda kl, proteinler, laktoz, asitlik ve pH deeri saylabilir. Baz
peynir trlerinin bakr ve kurun ierikleri saptanmak gerekebilir. Aromal peynirler, rnein
sap kerevizi, ada ay gibi uygun tatlandrclar asndan mikroskobik olarak kontrol
edilebilir. Renklendirme uygulanmas halinde ise renklendirici madde saptanmas asndan
kimyasal kontrol uygulanabilir. Peynirde alkalin fosfat aktivitesi saptanmas, peynir
retiminde ham veya iyi pastrize edilmemi st kullanldnn iaretidir. Subsrat olarak
fenolftalein monofosfat ve Gibbs reaktifi uygulanan daha kantitatif bir yntem AOAC
yntemler kitabnda yer almaktadr. rnekleme yntemleri BS 809 (ISO 707) ve baz analiz
yntemleri BS 770de yer almaktadr. Peynirlerde nisin saptanmas peynirlerin kontrollerinin
yer ald BS 4020 de aklanmtr. Poortvliet ve Horwitz in (1982) peynirlerde klorr
analizleri konusunda yntem zerine yaptklar ortak aratrma raporunda potansiyometrik
yntemi referans olarak nermilerdir. Johnson ve Olson (1985) yedi tr peynirdeki klorr
miktar analizleri iin klorr analiz yntemleri asndan Mohr, Volhardi ISEyi karlatrm
ve en salkl yntemin Volharda ait olduu saptanmtr. 12 adet ilenmi peynir
rneindeki fosfor miktar iin molibden blue yntemi yeterli lde baarl olamamtr.
rnekleme:
Peynirin d yzeyi abuk kuruduundan analiz iin kullanlan rnein tm malzemeyi temsil
eder nitelikte olmasna dikkat edilmelidir. Yumuak peynir rnekleri skca kapatlm
kavanozlarda saklanmaldr. Daha sonra en ksa zamanda analiz ilemine geilmelidir.
Su:
Kum ve dz ulu bir ubuk ieren kuru bir kaba 3 gram numune tartlr. Kaynar su
banyosunda ve daha sonra 100C scaklkta gece boyunca kurutma ileminden nce ubuk
aracl ile rnein yaylmas iin su ilave edilir. BS 770de yer alan referans yntem
102Cde kurutma ss nermektedir.
Ya:
Ya oran Werner-Scmid yntemi ile saptanabilir.
lem:
0.3-0.7 g ya ieren rnek (yaklak 1-2 g peynir numunesi) 100 ml geni azl bir kaba
konulur. Bir ubuk ile kartrarak zerine birka damla 0.88 younlukta olan amonyaktan
ilave edilir. Daha sonra 10 ml damtk hidroklorik asit (7 hacim HCL + 3 hacim su) ilave
edilir ve kabn az camla kapatlarak kk atete veya kaynam tuzlu su banyosunda
kartrlrken dikkatli bir ekilde stlr. Tm maddeler zldkten sonra yavaa soutulur
ve 10 ml alkol ilave edilerek kartrlr, soutulur ve sv kk hacimlerde dietil eter ile
(toplam 25 ml) alkalanarak ubuk ile ekstraksiyon tpne ve seperatre aktarlr. Tp bir
dakika sre ile hzla alkalanarak 25 ml petrol eteri ilave edilir ve tekrar alkalanr ve ayran

359

ekstrakt tartlarak bir balona aktarlr. Ekstraksiyon ilemi kez tekrarlanlr ve elde edilen
ekstraktlar birletirilir ve sonuta solvent alnarak normal ynteme gre zelti ya tartlr. Bu
konuda Gerber yntemide uygulanabilir.
Gerber yntemi:
Bir peynir btirometresine 10 ml Gerber slfrik asit (peynir iin hazrlanan slfrik asit) ile
6 mllik scak su ve 3 g rnek ilave edilir. Daha sonra tp boaz ksmnn altndaki omuz
ksmna kadar doluncaya kadar 1 ml amil alkol ve yeterli miktarda scak su ilave edilir. Tpn
az kapatlr ve alkalanr ve 65Cde asgari 3-10 dakika su banyosu zerinde bekletilir. Kat
para kalp kalmad kontrol edilir ve 5 dakika sre ile 100 devir/ dakika da santrifj edilir.
65Ce getirilir ve Gerber btirometresinin gstergesinde dorudan beliren ya yzdesi
okunur. Krema iin tasarlanan btirometreler 5 g rnek iinde kullanlabilir. Kuru maddedeki
ya miktar hesaplanr.
Kl:
5 g rnek mmkn mertebe dk sda stlr. Tuz, kalsiyum veya fosfor tesbiti iin klden
yararlanlabilir.
Tuz:
200-500 mllik konik ieye 2 g rnek konulur ve 0.05 M gm nitrat zeltisi ile 10 ml su
ilave edilir. Peynir kartrlarak ve 80Cde stlarak datlr, 10 ml nitrik asit ilave edilir ve
kelek granl hale gelinceye kadar (yaklak 10 dakika) yavaa kaynatlr. Scak solsyona
0.5 g re ilave edilip kartrlr, daha sonra soutularak 1 ml nitrobenzen ve 50 ml su ilave
edilir, belirte olarak ferrik alum. Kullanlarak 0.05 M potasyum tiyosiyanat ile kullanlmam
gm nitrat titre edilir.
1 ml 0.05 M AgNO3 : 0.002 g NaCl
Nitrobenzen gibi toksik olmamas ve kokusuz olmas nedeni ile kaplama malzemesi olarak
NB Triacetin tercih edilmelidir.
Referans niteliindeki potansiyometrik yntem ise u ekilde uygulanr:
Geni azl bir ieye 2-5 g hazrlanm numune konularak 30 ml su (55C) ilave edilir.
Blender ile kartrlarak blender 10 ml su ile alkalanr. 2-3 ml 4 M HNO3 ilave edilip
soutulur ve gm elektrot ve bir referans elektrodu sokulur. Hemen hemen dnm
noktasna ulancaya kadar 0.1 M AgNO3 ile titre edilir ve daha sonra dikkatli bir ekilde
dnm noktasna titre edilir (V1) Birde bo bir titrasyon uygulanr. (Vo)

NaCl %si : (V1-Vo ) x 0.5844 / numune arl

Protein:
1-2 g rnein toplam azot miktar tesbit edilir ve N x 6.38
hesaplanr.

360

olarak ham protein oran

Asitlik:
Toplam 240 ml hacim elde etmek iin 20 g rnek ile (40C) scak su ile kartrlr ve filtre
edilir. ndikatr olarak fenolftalein kullanlarak 0.1 M sodyum hidroksit ile filtre edilen 25 ml
(= 2.5 mg) madde titre edilir ve laktik asit (1 ml 0.1 M NaOH: 0.0090 g laktik asit) veya 1
ml 0.01 M Alkali/100g olarak asitlik derecesi hesaplanlr.
Yumuatc tuzlar:
lenmi peynirler ve ezme peynirlerde sitrik sodyum, potasyum, kalsiyum veya amonyak
tuzlar, fosforik ve tartarik asit kullanmna izin verilir. Codex kodunda toplam azami % 4
orannda kullanm nerilirken,fosfatlar % 3 ile kstlanmaktadr. Peynir (50C) scak su ile
alkalanp az miktarda damtk slfrik asit ilave edildikten sonra ve tekrar alkalandktan
sonra sitrat ve tartarak tesbit edilebilir. Bundan sonra fosfotungtik asit zeltisi ilavesinden,
alkaladktan ve filtreden geirildikten sonra filtre edilen madde sitrat ve tartarak asndan
kontrol edilebilir. Kalitatif ve kantitatif yntemlere AOAC yntemleri kitabnda ayrntl bir
biimde yer verilmitir. Klde fosfatlarn saptanmas mmkndr .Yumuatc katk
maddesine l olarak ilenmi peynirlerden elde edilen rakam asndan peynirde doal
olarak fosfor bulunmas gerekir. Bu balamda sert kalplanm peynirler % 0.5 fosfor
ierirler. Bazen ilenmi peynirlerde fosfat, sitrat ve tartarat kristallerine rastlanmakla beraber
bunlar bazen cam ile kartrlmtr.
Griess- Bosvay yntemi ve kadmiyum indirgeme yntemi birlikte uygulanarak nitrat ve nitrit
saptanabilir. Kadmiyum indirgeme ileminden sonra IDF standart 84 A: 1984 artlarna gre
sulphanilimide ve n-1-naphtalene-diamine uygulanr.
Ya tipi:
Semi-mikro yntemi veReicherd deerinin saptanmas veya ya asitlerinin ve sterollerin GLC
analizleri iin rnekten bir miktar ya alnmas gerekir. Yumuak peynirler 100Cde ksmen
kurutularak soutulmal ve dietil eter ile iyice yumuatlmaldr. Sert peynirlerde rnek kk
paralar halinde kesilip alkalamadan veya dietil eter ile yumuatlmadan nce peynirin
kabuu karlmaldr. Werner-Schmid asit yntemi ile elde edilen yada ileme tabi
tutulduktan veya eter ekstraksiyonu uyguladktan sonra tesbit edilenden daha dk Reichert
deeri alnr. Requefort, Danish blue ve Stilton peynirlerinde tahminen olgunlatrma
dneminde btirik asit kaybna bal olarak dk deerler bulunabilir.

361

- DONDURMALAR:
Dondurmalarda kullanlan ekerler gnmzde artk sukroz ve 42 DE glikoz urubu
karmndan oluup bu karm bitmi rne yaklak % 15 sukroz ve % 4 kuru glikoz urubu
kat maddeleri salamaktadr. Yumuatc olarak yumurta ve lesitin kullanlabilecek olmakla
beraber en geni kullanm alann % 40-60 orannda aminoglyceride ieren GMS bulmaktadr.
Stabilizatrler sulu haldeki dondurmann istenen kvam verecek biimde koyulamasn
salamann yan sra 55 ppmden kaln ve damakta hissedilmesi mmkn buz kristallerinin
oluumunu salar. Genel olarak kullanlan ana stabilizatrler guar gum, locust bean gum,
carregeenan, sodyum aljinat, sodyum karboksimetil selloz, pektin ve xanthan gumdan
oluur. Sentetik tatlandrclarn dnda baz dondurma eitlerinde meyva, kakao veya kahve
kullanlmaktadr. retim aamasnda MSNF ve ya dengesinin kritik lde olduu karm
genellikle resmi sl ilem yntemlerinden birisi uygulanarak pastrze edilir. Karm
soutma ileminden sonra birka saat dinlenmeye braklarak karmn yaps iyiletirilebilir
ve dondurma ilemi srasnda rplarak hacmi oaltlabilir. ikolatal dondurmalar
donmu haldeki paralar bir kapta ikolata ile kaplanarak hazrlanr. ngilterde satlan
dondurmalarn ounun analitik rakamlar aada verilmitir.
Bileimi :
Toplam kat madde
Ya
ekerler (laktoz hari)

% m/m
35-40
6-12
13-18

Stteki kat maddeler (ya hari) 7.5-11.5

Stabilizatrler,yumuatclar

0.3-1.0

Kat rn derecesi (hacme gre) genellikle % 70 ila 110 arasndadr.yumuak dondurmalar

normal olarak daha az kat madde ve ya, buz kristali ierip, geleneksel dondurmalardan daha
dk katlama oranna (% 40-80) sahiptir. Mousse dondurmaya gre daha jelatinimsi bir
yapya sahip olup st, eker, glikoz urup, ya, meyva, meyva suyu veya kakao, jelatin, ksmi
gliserol esterleri, carob gum, hidrolize protein , tatlandrc ve renklendirici ierir. Derin
dondurucular artk ev eyalar arasnda yer almtr. Normal alma slar olan -18Cde
normal dondurma donarak katlar ve yiyecekler donduruculardan glkle karlr. Bu
durum donma noktasn drmeyi amalayan genellikle gliserol ve dekstrozdan oluan katk
maddeleri ieren soft-scoop tipi dondurma gelitirilmesi ile sonulanmtr. Dondurma
normal olarak fabrika ortamnda -18Cde ve sat noktalarnda -2Cde saklanr.
Dondurmann B kompleksi vitaminlerle, vitamin C oran konusunda Scott ve Bishop (1988)
rapor hazrlamlardr.
Yasal hkmler ve standartlar:
1957 ylnda FSCnin dondurma standard konulu raporu dorultusunda dondurmann
bileimi ile ilgili standartlar 1959 tarihli gda maddeleri (dondurma) ynetmeliinde yer
almtr. Bu ynetmelik daha sonra 1967 tarihli ynetmelikle deitirilmitir. 1967 tarihli
ynetmelik erevesinde bileim standard kapsamnda dondurmann en az %5 ya ve %7.5

362

MSNF iermesi gerektii eklinde bir hkm mevcuttur. Meyva, meyva presi, pre ve
meyva suyu ieren dondurmalar genel standartlara uydun olmal ve ya + MSNF oran en az
%7.5 ya %2 MSNF ierecek ekilde en az %12.5 olmaldr. Dodumann yukardaki
standartlara uygun olmas ve stten baka ya iermemesi veya yumurtal tatlandrc veya
yumuatc madde veya stabilizatr kullanm nedeni ile her hangi bir ya iermemelidir.
Parev ice (Kosher ice dahil) en az %10 ya iermeli ve st trevlerinin dnda st ya
iermemelidir. Dondurmalarda yapay tatlandrc kullanlmamaldr. Ynetmelikte tm
yzdeler arlk esasna gre hesaplanmtr. St yann dnda bir ya kullanm halinde
dondurmada St kkenli olmayan ya ierir veya yalnzca bitkisel ya iermesi halinde
Bitkisel ya ierir ibaresi yazlmaldr. Dondurmann ya alnm st katlar ierdii
eklinde bir beyan da kullanlabilir. Scak karml dondurmalarda karm aadaki
yntemlerle uygulanacak pastrze veya sterilizasyon ilemlerinden nce bir saatten fazla bir
sre 7C sda saklanmamaldr.
Pastrizasyon ilemi:
1)
2)
3)
4)

Asgari 30 dakika asgari 69C sda

Asgari 10 dakika asgari 71C sda
Asgari 15 dakika asgari 79C sda
Asgari 15 s. asgari 79C sda
Sterilizasyon asgari 2 s. asgari 149C sda

Isl ileminden sonra karmn ss 1 saat ierisinde azami 7Cye indirilecek ve dondurma
ilemi balatlana kadar bu s korunacaktr. Dondurma ileminden nce karm yaplan st
ve st katlar ieren veya iermeyen pH deeri 4.5 veya daha dk su buzlar ve buz lolliler,
asit karmlarnda patojenik organizma remesi mmkn olduundan sl ilem artndan
muaftr. Isl ileme ilave olarak dondurmalar dondurma ileminden itibaren -2Cde
saklanarak satlmaldr. Dondurma ileminden sonra snn -2Cnin zerine kmas halinde
dondurmann sat iin tekrar dondurulmas gerekir.
Dondurmann analizi:
Daha byk reticilerde karm bileiminin kalite kontrol kzl tesi yansma spektroskopisi
veya kzl tesi transmisyon spektroskopisi ile gerekletirilir.
Dondurmann rutin analizleri, yan karlatrlmas:
Bulunan yan tipinin deneyi (zellikle eer rn gnlk tip olarak etiketlenmemi ise)
MSNF ve mikrobiyolojik safln deerlendirilmesidir. Yapay tatlandrclara, eklenen renge,
stabilizatr ve kalnt maddelerin saptanmasna ayrca dikkat etmek gerekir. Daha detayl
analiz ierii su, eker, azot, kl, asitlik ve niasta, kakao (ikolatann tipindeki toplam
alkaloidlerden), meyva ve koruyucu iermelerini ierir. ikolata kaplamas ayrca kakao ya
ve st ya asndan incelenmelidir. Dondurmadaki yan kalamaya doru hareket edecei
aklta tutulmaldr. Endstriyel olarak dondurmann katl zel bir ilgi alandr.
rneklendirme metotlar BS 809 (ISO 707)un ieriinde vardr ve baz analiz metotlar BS
2472de verilmitir. Ayrca AOAC metolarnda da analiz yntemleri mevcuttur.

363

rneklendirme:
rnek tercihen alnmasndan hemen sonra analiz edilmelidir. Aksi taktirde -15C veya daha
dk bir scaklkta su banyosunda eritilir. alkalanr ve oda scaklna kadar soutulur.
Su.
rnekten 5 gram alp kurulanm ve ierisinde kum ve dz ulu ubuk bulunan bir kaba
koyunuz. rnein yaylmasna yardm etmek iin 5 ml su kullannz. Daha nce ubua
kaynar su banyosu yapp etvde (frnda) 100Cde en az 2 saat kurutunuz.
Ya:
Ya Rose-Gottlieb yntemi ile belirlenir. Yaklak 5 gram rnei Rose-Gottlieb veya
majonnier ekstraksiyon tpne yerletiriniz. d:0.88 olan amonyaktan 1.5 ml ekleyiniz ve
kartrnz. 7 ml su ekleyiniz ve tekrar kartrnz. 65Cde 15 dakika tutunuz, 10 ml alkol
ekleyiniz ve tekrar kartrnz, soutunuz ve ya 25 ml eter ile alkalayarak karnz. Daha
sonra 25 ml petrol eteri ekleyiniz, alkalaynz ve stteki olduu gibi ileme devam ediniz. Ek
gda ierikli baz dondurma eitleri iin Warner-Schmid metodu ya karmak iin daha
etkili bir metot olabilir.
lem:
5 gram rnei ekstraksiyon tpne yerletiriniz, 2 ml scak su, 10 ml hidroklorik asit
konsantresi ekleyiniz ve su (50C) ierisine yerletirip 30 dakika boyunca aralkl olarak
alkalaynz ve Rose-Gottlieb metodundaki gibi 25 ml petrol eteri ekleyiniz. Gerber ve Mc
Donalt abuk metotlar (hzl) bir st, peynir veya krema btirometresi (Hyde ve Rothwell)
kullanarak uygulanabilir. Gerber slfrik asit rahata eit hacimli asetik asit ve perklorik asit
ieriine sahip bir reaktif ile yerletirilir.
Tereya:
Gnlk olarak tanmlanan rnler en azndan % 5 st ya ierir. karlan yadaki ya
cinsinin %si tereya ve margarin iin tarif edilen metotlarn sonularndan karlabilir.
Yan deney iin hazrlanmas iin dondurmay amonyak/alkol ile stnz. Solvent veya
kloroform/metanol kullanarak ya elde etmek iin kaynatnz ve soutunuz.
eker:
Lane ve Eynon metotlarn kullanarak evrimden sonra inko ferrosiyanid ile temizlemeden
sonra ekeri belirleyiniz. Titrasyondaki deiikliklerden sakkaroz ieriini hesaplaynz. Eer
ekerin hesaplanmas laktozun yaklak bir buuk MSNFsi (aadaki metotlarla
deerlendirildii gibi) gibi hesaplanr ise bu hali hazrda dier ekerlerin azalmad rutin bir
deer olarak dnlebilir. TLCnin kullanlmas ortamdaki eker trleri hakknda bilgi
verecektir. Glukoz urubunun varlnda ekerler iin tam analiz HPLC ile yaplabilir. Oda
scaklnda muhafazasnda sakkaroz kayb olacaktr. Bu olayda sukroz dekstrana dnr.
Protein:
Makro-Kjeldahl metodu ile 5 gram st proteinini N x 6.38 olarak belirleyiniz ve hesaplaynz.

364

Stteki yadan baka kat maddeler:

MSNFnin miktar ierisindeki protein, kazein, kalsiyum ve laktoz gibi maddeler ile
hesaplanr. erik iin ekstrakt ortamnda dier kaynaklarda bulnduuda (kalsiyum aljinat, ek
laktoz vb) deerlendirme genellikle zorlar. MSNF ierii en shhatli bir biimde
Crowhurstun formal titrasyonu yntemi ile saptanabilir. Porselen bir kaba konan 10 g
dondurmaya 1 ml fenolftalein zeltisi (solsyonu) ilave edilir ve 0.1 M sodyum hidroksit
zeltisi ile ntrle kadar titre edilir.
(Titrasyon: x ml). 3 ml formalin zeltisi ayr ekilde titre edildiinde (titrasyon: y ml)
aadaki forml ile elde edilir.
MSNF (%) : 5.67 ( x-y )
Bu saptamada MSNF doal orantlarnda ya alnm st olarak deerlendirilmitir.
Crowhurst, buday unu ve jelatinin sonucu etkilemediini ortaya koymutur. Hill ve Stone,
st proteinini potansiyometrik olarak pH 8.5 dnm noktasna gre titre etmilerdir.
Dondurmadaki kazeinin saptanma yntemi BS 2472de yer almaktadr. Tesbit edilen kazein
miktarnn 3 ile arplmas ile MSNF nin SMP olduu var saylarak MSNF elde edilebilir.
Kalsiyumum tesbiti iin 10 g rnek kl haline getirilir, kl hidroklorik asite konulur, okzalat
olarak ktrlr ve potasyum permanganat ile titre edilir. St tozundaki kuru ve yasz kat
maddeler yaklak % 1.95 (CaO olarak) ierir.
Kat maddeler:
Dondurmada nadiren koruyucu madde kullanlr. Dondurmada yapay tatlandrc kullanmnn
yasak olmas nedeni ile pheli rnekler muhtemel katk eklinde incelenmelidir. Gliserol
saptamas dikromat ile oksidasyon uygulayarak veya enzimatik yntemle yaplabilir.
Overrun (uzama yzdesi) :
Dondurma retildiinde yapsn glendirmek iin hava girii uygulanr. Sonu olarak kat
rnn hacmi, orijinal sv karmnn hacminden daha geni olur. Hacimdeki % art
aadaki ekilde hesaplanlabilecek overrun olarak adlandrlr.
Overrun %si :[(Dondurma hacmi- karmn hacmi)/karmn hacmi]x100 : [(Y-X)/X]x100
X: sp. gr erimeden nce kat dondurmay ve Y: sp. gr hava alndktan sonraki yeniden eriyen
dondurmay ifade eder. Dondurma hacim hesab ile satlr ve overrun derecesi % 20-130
arasndadr.
Metilen blue testi ve bakterijolejik kontrol:
Dondurma ynetmelii yayn tarihi olan 1959 ylnda Salk bakanl (ngiltere - Tamim no:
8/59) mevzuat asndan dondurma bakteriyolojik test sonularnn kat olmadn beyan
ederek yerel makamlarn bakteriyolojik temizlik geici tesbiti iin metilen blue testi
uygulamasn nermitir. Testle ilgili bilgi ve tartmalar muhtelif kamu sal laboratuvar
hizmetleri raporlarnda yer almaktadr Metilen blue testinin ana zellikleri aadaki gibidir.

365

rnekleme:
nceden ambalajlanm dondurmalar iin rnek bir adet almam orijinal nite-blok veya
kartondan olumaldr. Gevek veya dkme haldeki dondurma iin en az 2 oz geni azl bir
kaba hava ile asgari miktar braklarak konulur. rnekleme ilemi dondurmann laboratuvara
en ge 6 saat ierisinde gelebilecei biimde dzenlenmeli ve test ilemine tercihen ayn gn
leden sonra saat 5de balanmaldr. Gerekli olmas halinde dondurma buza konulmal ve
evre scaklnda eritilmesinin gerekmesi halinde bu ilemin bir saati gememesine
allmaldr. Alternatif olarak rnek erimemi olmas art ile testten 4 gn ncesine kadar
-10C scaklkta saklanmaldr.
Uygulama:
Steril redktaz tpe (10 ml hacimli), geni ulu pipet yardm ile 7 ml orannda Ringer
zeltisi, 1 ml metilen blue zeltisi ile 2 ml eritilmi rnek ilave edilir. Steril lastik bir tapa
sokulur, tp bir kez evrilir ve dondurma rneinin fazlas ile 10 ml iaretine gelinir. Ayrca
2 adet kontrol tp hazrlanr.
( i ) dondurmann rengi: 8 ml Ringer solsyonuna 2 ml (veya daha fazla) dondurma ilave
edilerek evirme ileminden sonra hacmin 10 ml olmas salanr.
( ii ) metilen blue rengi: Kaynam su banyosunda 15 dakika sre ile 5 ml dondurma stlr ve
test ileminde olduu gibi olmakla beraber steril rnekler kullanlarak dier bir tp hazrlanr.
Daha sonra test ve kontrol tpleri 17 saat sre ile 20C scaklkta su banyosuna konulur. Renk
kayb kontrol edilir ve her saatte bir okuyarak ve evirerek 37C scaklkta su banyosuna
yatrlr. Metilen bluenin komple renk kayb iin geen sre hesaplanr ve aadaki
derecelerden biri verilir.
Geici derece :

Metilen blue redksiyon sresi :

4 saatte redksiyon saptanamad

2-4s

- 2s

rneklerin byk ounluu (en az %80) 1 veya 2 derece kapsamna girer. St tozu gibi
bileimlerden alnan termodurik organizmalar dondurmann derecesini drebilmekle
beraber 3 ve 4 derecelerden nadiren sorumludurlar. Crowhurst bakteriyolojik saymlarda
metilen blue testi arasndaki zayf ilikiye dikkat ekmitir. Ayn aratrmac yumuak
dondurmalar iin hazrlanan sv karmlara uygulanmas halinde ortaya kacak
anormallikler de dikkat ekmektedir. Metilen blue testi tpn okunmasna engel olan renkler
ieren baz rneklere uygulanmayabilir. Bu etki normal olarak kontrol tplerinin incelenmesi
ile ortaya karlabilir. Metilen blue testinde derece dklne kant plaka saym yaplarak
ve koliform testleri ile aranmaldr. Azami 50.000 organizma/ml plaka says uygulanacak
genel limit iin uygundur. Ayn reticinin dondurma rneklerinin derecesinin 2nin altnda
olmas halinde organizmann tanmlanmas gerekir.

366

J- NASTALAR:
Niasta bir ok gda maddesinin temel bileenidir. Bunlar tabi karbonhidratlardr ve bitkilerin
besin haznesini tekil ederler ve bunun genel forml (C6H10O5)n olup burada n muhtemelen
1000den kktr. Niastalar hidroliz prosesi ile asitle stlarak veya diyastaz enzimi ile
enizmatik reaksiyona girerek kk molekll ekerlere dnrler. Su ile stld zaman
niasta tanecikleri ier ve takriben 70Cde yapkan hamur haline gelir. Istld zaman
niastann erime noktas yoktur. Hafif stma da ier ve karamel (yanm eker) rnlerini
ortaya karr. Organik zclerde znmezler ve souk suda snrl bir ekilde znr ve
hidroliz olana kadar fehling solsyonunu indirgemezler. Dalan solsyonlarda optik devri
deiir ve kaynaa baldr. Baz tip niastalarn zellikleri:
Patates nias. Msr nias.
ap aral (um)

Buday nias. Yapkan msr nias.

5-100

3-26

1-40

3-26

30

15

10

15

Amiloz/amilopektin oran 21: 79

28:72

28:72

Polimerizasyonun (DP)
Amiloz derecesi

3000

800

800

Polimerizasyonun (DP)
Amilopektin derecsi

2.000.000

2.000.000

Granl (10-6 m) ort.

0:100
-

2.000.000

2.000.000

Jelatinleme ss (C)

60-65

75-80

80-85

65-70

st yapkanlk
(Brabender nitesi)
% 5 niasta
konsantrasyonu

3000

600

300

800

znrlk %si(95 C)

82

25

41

23

Bir ok niastalar amiloz ve amilopektin ihtiva ederler. Amilozda dz dalsz glikoz niteleri
olup -1,4 glukozidik balarla balanmlardr. Amiloz paras suda hafife znr ve iyot
ile mavi renk karakterini verir. Amilopektin ok dall bir glikoz polimeri olup iyot
(tendrdiyot) ilavesi ile krmz mor bir renk verir. Dallar -1,3 veya -1,6 glikozidik balarla
balanmtr. Niasta bileenleri enzim sistemlerinde farkl reaksiyon veriler. -amilaz dz
zincirleri maltoza hidroliz eder. Bylece niasta rnleri hidrolizi maltoz ve kark dekstrin
olmaktadr ki bunlarda amilopektinin kk dallarn ihtiva ederler. Bu kollu dekstrin iyot ile
reaksiyona girer ve morumsu bir rn ortaya karr. -amilaz ile yaplan hidroliz zincirin dal
noktalarnda blnmelere neden olur ve dk molekl arlkl dekstrin ortaya karr ve bu
da iyot ile reaksiyona girmez. Niatann kimyasal ve fiziksel zellikleri, zel gda rnleri ve
usulleri artlarna uymak iin geni lde teknik kullanm gerektirir. Bunlar n jelatinleme,
oksitlenme, eter veya esterlerin formasyonu ile hidroksil gruplarnn kimyevi deiimini
ierir.

367

Tablo-XVIII Deitirilmi (modifiye edilmi) niastalar:

Yaps:
Beyaz ve sar dekstrin, Kavrulmu
veya dekstrinlenmi niasta
Asitle ileme tabi tutulmu

Alkali ile ilenmi

Oksitlenmi

Aartlm

lem
% 15 HCl veya %0.17 H2SO4
ile kuru stma
HCl
% 7den fazla deil
H2SO4 % 2 den fazla deil
H3PO4 % 7 den fazla deil
NaOH veya KOH % 1den
fazla deil
NaOCl % 5.5 den fazla
deil (Cl2 olarak)

Spesifikasyonu:
pH 2.5 ial 7.0
pH 4.8 ila 7.0

pH 5.0 ila 7.0

a) % 0.45ten fazla olmayan

Aktif oksijen ihtiva eden perasetik
asit ve/veya H2O2 veya

% 1 karboksilden
fazla deil
% 0.5 NaCl den
fazla deil
% 0.1den fazla
olmayan ilave
karboksil

b) % 0.82 den fazla klorr

ihitva etmeyen NaOCl veya

ayrc tortular
yoktur.

c) % 0.5ten fazla olmayan NaOCl2

veya
d) SO2 veya slfit veya
e) % 0.2den fazla olmayan KMnO4
veya

50 mg/kg den az
Mn tortusu

f) % 0.075 ten fazla olmayan

NH4S207

Tek niasta fosfat

Asetilatl niasta

Asetilatl iki-niasta adipat

ki niasta fosfat

Aadakilerle esterletirme
Msaade edilen fosfatlar

Patates ve tahl
niastasnda % 0.5
az tortu (P) olarak
dier kaynaklar iin
% 0.4ten az
% 10dan fazla olmayan asetik anh. % 2.5 ten fazla
% 7.5den fazla olmayan vinil asetat olmayan asetil
gruplar
% 0.10dan fazla olmayan asetik anh. % 2.5ten fazla
%0.12den fazla olmayan adipik anhid. olmayan asetil grup.
Sodyum trimetafosfat veya % 0.1den Patates veya tahl
fazla olmayan fosforlu oksiklorr
niastasnda %0.14
ten az tortu(P olar.)
dier kaynaklar
iin % 0.04 ten az

368

ki niasta fosfat

Hidroksipropil
Fosfatl iki-niasta fosfat

Hidroksipropil iki niasta

fosfat

En az % 10 asetik anhidrit veya

% 7.5 vinil asetatla birletirilmi
% 0.1 den az sodyum trimetafosfat veya fosforlu oksiklorr

Patates veya tahl

niastasnda % 2.5
ten az astil gruplar
% 0.14 ten az tortu
(kalnt) fosfat( P.ol)
dier kaynaklar iin
% 0.04 ten az
% 10dan az propilen oksit
% 0.1 mg/kg dan az
propilen klorhidrin
Tek veya iki niasta fosfat iin
Patates veya tahl
birleik ilem
niastasnda%0.5
ten az tortu fosfat
( P olarak ) dier
kaynaklar iin
% 0.04 ten az
Esterleme yolu ile % 10dan fazla
Patates veya tahl
olmayan propilen oksitle birletirlmi niastasnda %0.01
sodyumtrimetil fosfat veya fosforlu
den az propilen
olsiklorr
klor hidrinleri ve
% 0.14ten az tortu
fosfat (P olarak)
veya dier kaynaklar iin % 0.04ten
az.

Niasta kullanm:
Niastann genel ldeki zellikleri ve niasta trevleri (modifiye edilmi niasta) gz
nnde bulundurulduunda bunlarn bir ok gda rnlerinde bulunduu bir gerektir.
Kabartma tozu gibi rnlerin hazrlanmasnda kvam verici gibi hareket ederler ve sos, orba,
krema, muhallebi (dondurma dahil), pasta gibi rnlerde kvam verici olarak kullanlr.
Niasta salata soslarnn hazrlanmasnda yumurta, bitkisel ya gibi daha pahal gda
maddelerinin ikamesi olarak kullanlabilir. Bir ok modern hazr acele yiyecekler niastann
ksmen kurutulmu rnlerinin stlp, suyunun kartlp (ekstrksiyon) veya kzartlmas ile
elde edilir. Tek bir niasta prosesi ile gda reticisinin eitli gda rnleri hazrlanmasnda
gerekli btn niasta zelliklerini elde etmesi sk konusu deildir. Mamafih bu tr prosesler
sadece doal niastalardan deil (buday, msr, patates, pirin) sl ilemle ve kimyasal
deiim ile niastann zelliklerini deitirerek elde edilir. Gdalarda kullanlan niasta ve
niasta trevleri miktar geni lde farkllk gsterdiinden bu maddelerin normal gda
maddesi olarak telakki edilmesi argman konusu olmutur. Mamafih bir ok deitirilmi
niasta nemli lde kimyevi ileme tabi tutulduundan varlan sonu bu hususta baz
kontrollerin yaplmas gereklidir. EC (Avrupa Birlii komisyonu) yiyeceklerde kullanlmak
zere deitirilmi niastalarn doasn kontrol etmek iin bir ynetmelik nermitir. (OJ No.
C31/6, 1.2.85). Deitirilmi niasta terimi yenilebilir niastann bir veya daha ok kimyevi
ilemden geirildikten sonra elde edilen rn olarak tarif edilebilir ve bu niasta daha nce
fiziki ve enzimlere ait bir ilem grm olabilir.

369

Mikroskobik inceleme:
Niastalar ve hububatlar genellikle mikroskobik zellikleri ile tanmlanrlar. Bir cam stne
ok az miktarda niastaya bir damla alkol ve daha sonra daha byk damla gliserin ve su
(50:50) ekleyip zerini kapatnz. Fazla svy filtre kad ile aldktan sonra numune nce
dk gl bir objektif ile incelenmeli ve sonra 400lk bir byte ile izlenmelidir. Hilum,
tuhum ve izgiler daha fazla aydnlk ile daha kolaylkla izlenebilir. Baz taneciklerin niasta
olduuna dair phe kalmadnda kapan altnda ok fazla seyreltilmi iyot solsyonu
koyunuz veya apraz polaroid (polarize mikroskop) ile incelemek daha kolay karar almay
salar. Niastalarn mikroskobik grntleri standart ekillerde verilmitir. Oradan bakarak
hangi cins niasta olduuna mikroskop altnda inceleyerek karar veriniz. Baz tecrbelerden
sonra bir ok niasta taneciinin farkllamas nisbeten kolaydr, fakat byk niasta
taneciklerinin buday (max 45 um ve arpa max. 40 um) farkllamasn ayrt etmek olduka
zordur. Niastalarn st yaplar elektron mikroskobu kullanarak daha ileri safha olarak
aratrmas yaplabilir. Istma niastann jelatinlemesine neden olur ve taneciklerin grnm
bir ok ilenmi rnde farkllk gsterir. Jelatinleme granln molekl organizasyonunda
zaman zaman de neden olur ve niastann suda 58-78Ca stlmas ile ortaya kan
ime ile birlikte grlr. 85Cn zerindeki scaklklarda stmaya tabi tutulunca tanecikler
solgun bir hal alr fakat gzlemlerin daha iyi yaplmas iin bazen seyreltilmi iyot eklenir.
yot ve osmiyum tetraoksit buhar lekeleri allmas ile gerekli niasta jelatinlemesinin
bykln gsterir. Chiang ve Jhonson (1977) niastann tahmin metodunu tarif etmitir.
Toplam niasta miktar ayn anda tm numuneyi sodyum hidroksit ierisinde jelatinleme
ilede llr.
Hamur bazl hazr yiyecekler:
Bu tr yiyeceklerin ou un ve renk ilavesi ile msr unu (veya modifiye edilmi niasta)
ihtiva eder. Farina (patates niastas) tipi niasta da ok yaygn olarak kullanlr. Bu rnler
ayn zamanda tatlandrc, renklendirici ve emlsiyon yapc ve modifiye edilmi protein ve
ya gibi katk maddeleri ihtiva ederler. Bunlara rnek olarak annda hazrlanan hamur
rnleri, kek karmlar, krema tozlar verilebilir. Krema tozlar terkibinde genellikle msr
unu, tatlandrc (tuz, vanilya hlasas) ve sar boya bulunur. Baz hallerde msr unu ksmen
patates niastalar ile yer deitirir. Buday unuda nihai rnde daha az istikrarl jelatinleme
isteniyor ise kullanlr. Yumurta genellikle ticari krema tozunda bulunmaz. Eer yumurta
mevcut ise protein hcresi ve mikroskobik incelemede grlecektir ve bu da znr fosfor
ve kolestrol miktarndan tahmin edilebilir. Tatlandrlm krema tozlarnda dektroz, sukroz ve
sakarin vardr. Numuneler kl, slfr dioksit, ilave renk, nem ve vanilya asndan
incelenmelidir. Teneke kutulardaki kremalar esas itibari ile st, eker ve krema tozundan
yaplmlardr. Sonu olarak rnde biraz niasta, vanilya, ilave renklendirici ve hamur haline
getirici maddeler vardr. Yumurta ve albmin istenir ise ilave edilebilir. Teneke kutularda
pirin kremas iin analiz metotlar renk, emlsifiye edici madde, vanilya ve iz elementlerin
ortaya karlmas ile bu rnlerde uygulanabilir. Yumurta miktar zcde eriyen fosfor ve
kolestrol miktarlarndan tahmin edilebilir.
Analiz:
Nem:
Kurutma metodu ile elverili olarak tayin edilebilir. Carter-Simon hzl kurutma metodu
155 Cde 15 dakika uygulandnda nem miktar % 15i gememelidir.

370

Vanilya:
20 gram numuneyi 198 ml % 50lik izopropil alkolde kartrarak takriben % 10luk hlasa
haline getiriniz. Filtreden geiriniz ve 100 ml sznty takriben 25 mlye buharlatrnz ve
100 ml hacimli tpe aktarnz. 4 ml kurun asetat zeltisi ilave ediniz (%5 ntr ve esas) ve
iaret izgisine kadar tamamlaynz. Sonra 5 ml kadar Folin Denis reaktifi (belirteci) (%10
luk sodyum tungtat, %2lik fosfomolibdik asit ve %5lik ortofosforik asit/su) ilave ediniz.
arete kadar doymu kurun asetat zeltisi ile getiriniz ve tam olarak 10 dakika bekleyiniz.
Filtreden geiriniz. Szntnn standart vanilya solsyonuna kar 610 nmde mavi rengi
lnz.
Alternatif olarak vanilya zc ile hlasa edilebilir ve GLC ile tayin edilebilir. Kek
karmlar ve kremalarda vanilya hlasalarnn tehisinde deiik analiz yntemleri tesbit
edilmitir. Esanslar iin metilen klorr kullanlrken slak yiyecekler iin numuneler
asitlendirilir ve etanol ile alkalanr. Elde edilen etanol hlasalar (ekstraktlar) santrifjden
geirildikten sonra bu hlasalar suya boaltlr ve vanilya metilen klorr ile alkalanarak
ayrlr. Kuru yiyecekler iin metilen klorr ile soksolet ekstraktlar (hlasalar) kullanlr.
Hlasa i standard olarak m-metoksifenole kar kromatografisi alnr. Ayrca vanilya
ekstraktlarnn analizleri UV dedektrl HPLC yntemleri ilede yaplabilmektedir. Vanilyada
etil vanilinin mevcudiyeti sentetik esansn kullanldnn bir gstergesidir.
Kabartma tozlar:
Kabartma tozu; asit maddeleri ve takriben eit miktarda sodyum bikarbonat ve seyreltilmi
niasta karm ihtiva eder. Zaman zaman tuzda eklenebilmektedir. Daha yaygn olarak
kullanlan asit maddeleri asit sodyum pirofosfat (ASP) ve asit kalsiyum fosfat (ACP) dir.

371

K- AMNO ASTLERN HPLC LE ANALZ:

Giri:
Amino asit analizi ok sayda aratrma alannda uygulanabilmektedir. Bu alanlarn en
nemlilerinden bir tanesi Gdalarn ve gda rnlerinin besin deerlerinin tespit edilmesine
ynelik yaplan almalardr. Besin deerlerine ynelik artan talep tam ve sabit bir amino
asit tehisine gerek duymasdr. Gda gereksinimleri iin yeterli amino asit bileimlerine
sahip olan takviye edilmi gda rnleri gelimektedir. Bu gdalar farkl kaynaklardan
proteinlerin kartrlmas sureti ile dorudan amino asitlerin ilavesi sureti ile
retilmektedir. Geleneksel gdalarn toplam amino asit kompozisyonuna ait verilerin
bykl hatr saylr bir dzeyde olmaktadr. Proteinlerin ve proteinli gdalarn besin
deerleri bunlarn amino asit kompozisyonuna ve esas amino asit dengesine bal
bulunmaktadr. Amino asitlerin esas metionin, sistin, lizin, tihronin, valin, izoleusin,
leusin, fenil alanin, tiyrosin ve triptofandr. Protein kalitesinin nceden bilinmesi ve
hesaplanabilmesi iin amino asit esasnn profili ideal ve bilinen en yksek biyolojik
protein deeri ile karlatrlmaldr. Bu amino asitlerin protein ierii olarak dorulanarak
ve protein referans %si olarak ifade edilecektir. Kimyasal deer terimi kabaca en yetersiz
olan amino asit esas gereince bir protein deeri tanmlanlr. Yaplan aratrmalar pratik
snrlamalar ve potansiyel hatalardan bazlarn kimyasal deerden protein kalitesini
tahmin ederek tayin edilebildiini gstermitir. Protein kalitesini gsteren dier biyolojik
deer gstergesi amino asit indeksinden biyolojik deer hesaplanmas yntemidir. Bu
bilgilere ek olarak gdalarn gerekli olan amino asit kompozisyonunun besin deeri
iaretidir. Giderek artan sayda baka amino asit uygulamalar da mevcuttur. Yeni alanlar
gda ve iecek maddelerinin karmlarn tespit etmeyi iermektedir. araplar ve meyve
sularndaki serbest amino asitlerin tam olarak tahmini karmn tespitinde nemli bir
uygulama unsuru olmaktadr. HPLC teknikleri gdalarda mevcut lizin konsantrasyonun
esas olarak tahmini gdalarn lizin ieriini tehit etmektir. Gdalarn kesin deeri ilem
srasnda sya maruz kaldnda ya da ters ynde depolama koullarnda gda hidroliz
rnlerindeki toplam lizin analizinde ortaya kan miktardan daha az olabilmesidir. Bu
koullar altnda eer serbest amino asit grubu karbonhidrat ile reaksiyona girecek olur ise
gda olarak bulunmayabilir . Besleyici toprak enzimlerine diren gsteren ve biimlenen
balar HPLC yntemleri ile mevcut lizin tehisi geleneksel spektrofotometrik yntemin
yerini almaktadr. Amino asit analizinin bir baka uygulamas yeni gda ileme teknikleri
yolu ile retilen peptidlerin ya da potansiyel toksik amino asitlerin tehisidir. Bu rnein
en iyi uygulamas lizinoalaninnin formasyonudur. Lizin ve alaninin dipeptidi
dehidroalaninin ift ba ve lizinin amino grubunun etkileimi tarafndan
biimlenmesinden dolaydr. Lizinoalanin (2-amino-2 carboxyetyl) gda proteinlerinin s
derecesi ya da alkalin sresince biimlenmesidir. Bu bileikler zerindeki ilgi merkezi
mmkn toksik etkilerinin raporlarndan dolaydr. imdi lizinoalaninin toksisiditesinin
farelere zg bir tr olduu dnlmektedir. zellikle alkalin gibi gda proteinlerinin test
edilmesi gda sanayiinde artarak kullanlmaktadr. Ayrca LAL, dier yeni amino asitler
proteinlerin alkalin deneyi tarafndan biimlendirilebilmektedir. rnein ornitinoalanin,
lantionin ve -amino alanin gibi. Amino asit ieriinin dier uygulamalar kas proteininin
yapsnn bir karakteristii olduu dnldnden bu yana et protein ierii lsne 3metil histidinin kullanlmas nerilmektedir. Rasemizasyon almalar amino asit
analizinin baka bir alandr. Gda proteinlerindeki L-amino asitler sl deneyler ya da
alkaliler tarafndan D- izomerlerine ksmen izomerize edilirler. Byle bir deney en ok Damino asitler insanlar ve baz toksikler tarafndan yararlanlamadndan bu yana gdalarn
gvenliini ve besin deerini etkileyebilmektedir. Spesifik amino asitlerin tehisi gda

372

analizinin kesin alanlar iin nem tamaktadr. Modern HPLC sistemleri amino asit ve
vitaminler benzer kimyasal bileikler arasndaki iyi bir zelti retimini yksek
duyarllkta , hzl ve niceliksel bir teknii yakalamaktadr. Yksek zelti dzeneinde
kk kolonlar kullanlr. Kullanlan kolonlar ok kk partikler boyutta mobil faz
akna msaade edecek ekilde yksek pres altnda preslenerek hazrlanrlar. Amino asit
analizlerinde HPLC sistemlerinin uygulamas hzla gelierek uygulanmaya balanmtr.
Bununla beraber amino asit analizi iin ayrca alternatif yntemlerde mevcuttur. Bu
yntemlerden biriside en eski yntemlerden olan gaz kromatografisi yntemidir. Ayrca
kapiler blge (zon) elektroforezi uygulamalar ise amino asitlerin tehisinde nemli bir
yere sahiptir. Amino asit analizi iin HPLCye en byk alternatif ve hzl metot Gaz
kromatografik metottur (kapiler kolonlu). Ancak bu kapiler kolonlu gaz kromatografik
metot uygulamalar ok byk bir deneyim gerektirir. Serbest amino asitler gaz
kromatografisi iin yeterli uucu deildir. Asetillenmi amino asit esterleri gaz
kromatografisi yolu ile amino asitlerin cinslerinin tesbitinde kullanlabilmektedir.
Teorisi:
Amino asitlerin iyon-deiimli ayrm:
Amino asitlerin iyon-deiimli ayrtrmas otuz yldan bu gne uygulanarak oto
rnekleyici sistemlerin uygulanabildii dzeneklere sahip olacak ekilde gelierek
gnmze gelmi bulunmaktadr. Bu dzen en gelimi amino asit ayrm dzenekleridir.
Ayrmn her kolondan iyon termostatnn ninhidrin den ayrlmas olaydr. Amino
asitlerle ilgili analiz sonucu elde edilen veriler daha sonra kaydedici ve programl data
sistemleri birimlerine eklenirler. Kalibrasyon faktr ve konsantrasyon birimi kullanlr.
Genellikle amino asitlerin ayrm kompozisyonuna ait verilen byklk, hatr saylr bir
byklkte olmaktadr. Proteinlerin ve proteinlere bal gdalarn besin deeri bunlarn
amino asit kompozisyonuna ve esas amino asit dengesine baldr. Amino asit ieriinden
dier uygulamalar kas proteinlerin yapsnn bir karakteristii olduu dnldnden bu
yana et proteinlerin ieriinin bir ls olarak 3. metil histidin kullanlmas
nerilmektedir. Spesifik amino asitlerin tehisi gda analizine kesin alanlar iin nem
tamaktadr. Bir gda aromasndaki asidin tehisinin rnein mono sodyum glutamata
eklenerek artrlabilir. Jelatin ya da kollagen tehisi ikincil amino asit llmesi ile
dorudan etkili olmaktadr. Gda amino asitlerinin ayrmnda iyonlarn hareketlerinin
hzlandrlmas ve iyon younlamalar nem kazanmaktadr. pKa deeri iin amino asit
rnei reaksiyonu asidik amino asitleri erken ve daha basit amino asitler ise ge kan
kromatogramlar ile birbirlerinden ayrlarak tehis edilirler. Molekllerin net ykleri ile
elsyon dalm ve e amino asitler ile aklanabilirler. rnein karboksil gruplarnn
tesbiti gibi, Bunlarn ayrm noktas pH 2,76 dolaylarndadr. Bu deere izoelektrik pH
deeri denir Diamino ve mono karboksilik asidin ki 9.39, 1.4-amino-butirik asidinki 9,72,
ornitinki ise 9.98dir. Bu noktalara izoelektrik noktalar denir. Baz genel kurallar
hidrofobik etkilerine baldr ve amino asit hacmini etkiler (rnein amino asit ile ksa ba
zincirine baldr) ve nce uzun ba zinciri azalacaktr. Hidroksilasyon etkileimi
elsyonu etkileir. Bu etkileim u ekilde ifade edilir.
R= JVC / ( WA-WB ) / 2
(Vc) amino asit hacminin deerini belirtir ve ksa ve uzun zincir uzunluunun yarsna
blnerek reaksiyon elde edilir.

373

Amino Asitlerin ters-faz yksek performans sv kromatografisi:

Amino asitlerin iyon deiimi analizindeki aktarm kayda deer lde olduundan dolay
kullanlan donanmda veya kimyasal maddelerde ok az temel deiim yapmak sureti ile
doada esas olarak slah edici dzeltmeler yapmak ihtiyac domutur. Amino asit
analizine yaklamda daha radikal bir deiim pre-kolon trevlendirme ilemleri
sonrasnda amino asit trevlerinin ters-faz (zt-faz) HPLC ile ayrlmas yntemi
kullanlmaktadr. Bu ilerlemeler sayesinde sv kromatografisi donanmndaki hzl
temizlemenin ve yksek etkinlikli kromatografik destek materyalinin geni lde
kullanlmas sayesinde baarlmtr. Bu gn iin kk partikl boyutlarna (3-5 m) sahip
olarak bulunabilen alkil-bal silika materyalleri 10 dakika kadar ksa bir srede amino asit
trevlerinin karmak karmlarn ayrlmasn salamtr. Duyarllk dedektrleri ile
birlikte kullanldnda bu materyaller alt dedeksiyon snrlar piko molne olanak
salamaktadr. Ters-faz kromatografisi amino asit trevlerinin tercih edilen ayrma
ilemidir. Okta desilsilan (C18) hidrofobizite sorbantlarn en popler olandr. C18 silika
jelleri yalnzca farkl reticiler tarafndan retilmeleri balamnda deil baz durumlarda
rnek temin ediciden temin edilen farkl trler arasnda bile zellik farkllklar
gstermektedir. C8 gibi baz dier ters-fazlarda kullanlmaktadr ancak bu kullanm daha
kk lekte kalmaktadr. ounlukla metanol, asetonitril ve mobil fazn organik
bileikleri olarak daha nadiren tetrahidrofuran ieren geni bir solvent sistemleri serisi
halinde uygulanmaktadr. Organik bileiklerin seimi baz amino asit iftlerinin ayrm
iin hassasiyeti anlamnda ve varlnn kolon zerindeki geri basnc etkilemesi anlamnda
etkilenebilmektedir. Byle bir otomatiklemi amino asit analiz enstrmantasyon sistemi
aadaki bireysel ksmlardan olumaldr.
1-Bir veya iki (gradient elsyon iin) HPLC pompas.
2. Otomatik kontrol edilebilen gradient kontrol nitesi
3. Bir adet oto rnekleyici
4. Scaklk kontroll bir yuvadan termostat kontroll olarak stlabilen bir ters-faz HPLC
kolonu ve kolon frn nitesi
5. Dedektr nitesi (UV veya floresans dedektr)
6. Bir adet yazcs olan ve kromatografik analize programl bilgisayar nitesi
Ters-faz kromatografisi (RPC) ham rnei bir seperatr hunisinde hidrofilik veya lipofilik
zclerine paralamak sureti ile temizlenerek maddelerin znebilme zelliklerinden
de yararlanarak ayrlmalarnn salanmasdr. rnek bileenlerinin iki faz halinde
ayrmas kendi zlebilirlik karakteristii anlamnda olacaktr. Az lde hidrofobik
bileenler nce hidrofilik fazla birletirilir, bu arada byk lekte hidrofobik bileenler
lipofilik zellii gsterecektir. Prosesin tamam hidrofilik fazn ekstraktif gc eklinde
bulunacaktr. Bu durum zlebilir nitelikte bir organik zcnn hidrofilik faz ilave
edilmesinden etkilenebilir. Yksek bir organik zc konsantrasyonu hidrofobik
bileenler iin ekstraktif gc artracaktr. Zt-faz kromatografisin de kimyasal olarak bal
hidrokarbon zincirleri ile kapl silika partiklleri lipofilik faz temsil ederken partikller
evresindeki bir organik solvent sulu karm da hidrofilik faz temsil edecektir. Bir rnek
bileeni, zt-faz kromatografisi kolonundan getiinde ayrtrma mekanizmas srekli
olarak ilevsel bulunmaldr. Elentin ekstraktif gc durumunda rnek bileeninin daha
byk veya daha kk blm geri dnml olarak partikllerin sv tabakas ile
tutulacaktr. Bu tabaka geici faz olarak ifade edilmektedir. Sv tabakada tutulan

374

fraksiyonun bykl rnek bileeninin kolon boyunca ilerlemesini yavalatacaktr.

Hidrofilik bileenler daima hidrofobik bileenlerden daha hzl hareket edecektir, zira
mobil (hareketli) faz her zaman iin sabit fazdan hidrofobiktir. rnein iyonik bileenleri
sabit fazn partikllerinin sv faznda dk znme sergileyecektir. Bu durum yklenmi
gruplarn yksek hidrofilik karakterinden kaynaklanr. Ykl grup hafif asidik (R-COO )
veya bazik (R-NH3) olduundan mobil fazn tampon zeltisi ilave edilmek sureti ile
ntralize edilebilir. Asidik tamponlar zayf asitleri ntralize ederken alkali tamponlar net
ykler anlamnda zayf bazlar ntralize ederler. Ykleri ntrletirmenin dier bir yolu,
mobil fazda iyon-iftletirici bileeni kullanmaktr. Benzeri madde elektrostatik etkileimi
sonucu ykl numune bileenler bir kompleks oluturur. yon-iftletirme maddesi
normalde, nispeten geni bir molekldr ve meydana gelen iyon-iyon ba az ya da ok
molekln geri kalan ksm tarafndan kaplanr. Bylece iyon ifti kompleksi ayr
paralardan ziyade nemli derecede hidrofobik olacaktr. Mobil faz organik bir zcnn
sulu zeltisi eklinde dnlebilecek olup, tr ve konsantrasyonu ekstraktif gc
belirler. Metanol, propanol, asetonitril ve tetrahidrofuran gittike artan hidrofobiksite
srasna gre sklkla kullanan organik solventlerdir. Fenilizotiyosiyanr ile pre-kolon (n
kolon) trevinde hidrolisat PTC-amino asitlerinin ayrm pH 5.0-7.0 aralnda tampon
grevi gren madde kullanarak annda yerine getirilir. PTC trevlerinin ou anyonik
olduundan, geciktirme ilemi iyon-karma mekanizmas ile kontrol edilir (kaltsal
silanoller den dolay, yani sabit fazda balanmam SiOH gruplar), veya trimetilamin gibi
katyonik katk maddelerinin eklenmesi sureti ile iftletirilmi iyon mekanizmas vastas
ile yerine getirilir. rnein, PTC-Arg, TC-His ve feniltiyore (NH3 katks) gibi ntr veya
ift-iyonik trevlerin alkonma sreleri bu parametrelere kar duyarsz bulunur. Bu durum,
net ykn amino asit yan zinciri bulunduu feniltiyohidantoin (PTH) aminoasit
davranna nemli ztlk tekil eder. Bylece bazik amino asit PTH trevlerinin yani His
ve Arg tampon vazifesi gren madde iyonik gc arttka dk alkonma gsterir. Bunun
nedeni kaltsal silanol gruplaryla iyonik interaksiyonda meydana gelen d olduu farz
edilir. zellikle hidrofilik bileenleri kullanrken bazen RPCde pik kuyruklanmas
meydana gelir. Bir ok durumda trevlendirilemeyen silanol gruplar ile karlkl etkileim
buna sebebiyet vermektedir. Sz edilen kaplama maddesini kullanmak, birok durumda,
kuyruklanma (tailing) olgusunu kabul edilebilir dzeye indirgemektedir. Kaplama maddesi
normalde silanol gruplaryla elektrostatik olarak karlkl etkileime girdii tahmin edilen
bir trialkil amonyum iyonudur. Ykl hidrofobik alkin gruplar hirofilik silanol gruplarn
rter. HPLC paketleme malzemesini kullanmak sureti ile artk balanma aamasnn
ardndan yksek hidrofobik yzey ile sonulanan bir yorucu u-kaplama prosesi meydana
getirilmektedir. Yaplan kromatografik almalarda amino asitlerin o-phthalaldehid
trevlerinin ayrlmasn ters-faz kromatografi yntemi ile oktilsilika (C8) kolonlarnda
baarlmtr. Daha sonra C8 kolon ayrmnn standart C18 sistemine mkemmel bir
alternatif tekil ettii grlmtr. Amino asit alkonma sreleri, C 8 reinesinden
beklendii gibi, az ya da ok ters faz ayrlmas (separasyonu) ile tutarl olmaktadr. Yani
asidik ve polar amino asitleri en erken elute etmektedir, arkasndan ksa, alkil kenar zinciri
ierenler ve son olarak da, daha ok hidrofobiklik tayan amino asitleri gelir. yonik g
arttka, alkonma sreleri asidik yan zinciri ieren (sisteik asit, aspartik asit,
karboksimetil, glutamik asit) amino asitler iin ykselir; ntr olanlar daha az (rnein, Ser,
Ala, Med). Bunlar hafife ya da hi ykselmemek sureti ile bazik amino asitleri (His ve
Arg, ancak Lys. deil) ve amonyak iin hafif art gsterir. Bu sraya bakldnda iyonitme etkisinin ayrlmaya tesir ettii ortaya kmaktadr. C 18 kolonunda OPA-amino asit
trevlerinin ayrlmas alld taktirde birbirinden farkl amino asit trevlerinin elsyon
srasnn (hidrofobik veya lipofilik) sabit fazda daha ok bu trevlerin hidrofobik ve
hidrofilik gruplar arasndaki denge tarafndan idare edildiini grlmektedir. Elsyon

375

sras, hem hidrofobik ksmlarn hem de hidrofilik gruplarn adet ve yapsnn hacim
byklne bal olduunu gstermitir. Genel alkonma sreleri organik modifiye edici
madde (metanol, eluent sulu zeltisinde) ile kontrol edilir, ancak ikinci-sra alkonmay
etkiler, negatif ykl OPA-amino asit trevleri (karboksilat iyonlar) ve hareketli sulumetanol eluent anyonlarndan kaynaklanr.

376

L-TOPLAM AMNO ASTLERN ANALZ ( NUMUNE -AZIRLAMA YNTEM)

(HDROLZ YNTEM):
Gdalarda toplam amino asitlerin kompozisyonun tespiti ilk olarak proteinin kendisini
meydana getiren amino asitlere hidrolizini gerektirir. Amino asit kompozisyonu tespitinde
protein ieren maddelerin hidrolizinde hidroklorik asit yllar boyu en sk kullanlan madde
olmutur. 6M HCL ile 110C scaklnda 18-24 saat sreli hidroliz ile amino asitlerin ounu
tespit etmede en sk kullanlan yntemdir (triptofan hari). Proteinleri HCl ile hidroliz
yapmada kullanlan yntemler amino asit kompozisyonunu belirlerken hayati nem tar,
nk bunlar tahmini en yksek amino asit kompozisyonunu ortaya karma grevini
amalamaktadr. Peptid ba ksmlarnn , amino asit stabilize farklar ve protein ierikli
olmayan maddelerin tamam matris etkileri kantitatif olarak her bir pektid balantsn tek
hidrolizden mahrum ederek amino aside herhangi bir hasar gelmesini nler. Treonin ve serin,
Treonin ve serin hidroliz esnasnda hasar grmeye hassasken valin ve izolusin ise bnyede
yer alan peptit balarn hidrolizi zorlar. Fenilalanin, histidin ve arginin kararsz amino
asitlerdir. Bunun aksine aspartik asit, alanin ve leusin gibi amino asitler hem asit hidrolizine
kar dayankl hem de kolayca hidrolize edilebilir zellik tar. Sistin ve metionin adl amino
asitlerin en hassas tespit yntemi performik asitle oksidasyondan sonra stabil halini
kazandrmak yoluyla salanr (yani sistik asit ve metionin slfon, sras ile). Hidroklorik asit
hidrolizi genel olarak 10 amino asidi iin %95ten fazla geri kazanm salar. Bu 10 amino asit
ise aspartik ve glutamik asitler, glisin, alanin, leusin, tirosin, fenilalanin, lisin, histidin ve
arjinindir. Ancak hidroklorik asit hidrolizat amino asit ierii ve bunun iinden karld
protein arasndaki farkll yaratan ana kaynaklar 5 etkene ayrlr :
1. soleusin ve valin dier amino asitlere kyasla daha yava ayrtrlr.
2. Threonin ve sterin kademeli olarak bozulmaya tabidir.
3. Sistin, sistein ve metionin numune matrisine bal olarak farkl derecelerde ortamda
bozulurlar.
4. Triosin kaltsal oksitleyici maddeler varlnda oksidasyona tabii kalabilir ve bazlar
klorlu trevlerine dnebilir, (rn.- 3-klorotirosin)
5. Triptofan genelde ortadan kaldrlr, ve asparajin ve glutamin kantitatif olarak aspartik
ve glutamik asitlerine dntrlr.
zoleosin (Ile) ve valin (Val) karbiksil grubu ieren peptid balar zor hidrolize edilme
zellikleriyle dikkat ekerler, (Ile-Ile ve Val-Val sralamalar en zorlulardr). Proteinleri
hidroklorik asit hidroliziyle amino asitlerine dntrmeye ilikin gzden geirme
mahiyetinde makalelerin stnde durduu konular ise; asit safl ve konsantrasyonu, hidroliz
sresi ve scaklk, matriste karbonhidrat mevcudiyeti, aldehit etkisi ve safl bozucu metalik
etkenler, protein hidroliz kinetikleri ve amino asitlerin bozulmas gibi etkenlerdir. Refrakter
ve kararsz amino asit verimini arttrc eitli uygulamalardr. Asit/protein oran nemlidir.
Genelde hidroliz esnasnda ne kadar ok asit yer alrsa amino asitlerin geri kazanlmas o
kadar yksek olur. Yaplan almalarda elde edilen alma sonularnda protein zerinde
uygulanan klasik 6 M HCl, 110C, 24-saat hidroliz ile bir ka prosedr deiiklii zerine
deerlendirme yaplmtr. alma dokuz protein tipi zerinde gerekletirilmitir. Prosedr
deiiklikleri: (a) hidroliz kab ( teknesi ) olarak Teflon-astarl cam tp kullanm; (b) yksek
scaklk ile ksa srede hidroliz; (c) sistin ve metionin zerinde performik asit oksidasyonu;
(d) 145C oklu hidroliz sreleri; ve (e) hidroliz rnlerinin laboratuarlar aras yntemle
hazrlanmasdr.

377

Gda numunesi zerine tipik hidroliz prosedr nerilmektedir ve bu prosedr de ok sayda

deiken bulunduu tespit edilmitir. Vidal kapakl kavanozlar iinde gda numunesinin
hidrolizine dair bir uygulama yntemi de ayrca mevcuttur. Peynir hidrolizi iin bir prosedr
de tanmlananlar arasndadr. Peynir numuneleri iin 5er gramlk rnekler rendelenmi ve
100 ml aseton-kloroform (3+1) zeltisinde 1 saat oda scaklnda suyla ileme tabi tutularak
yalar giderilmi arkasndan peynir zeltisi filtre edilmi, kurutulmu ve tartlmtr.
Ekstrakte edilen peynir tlr ve iinden alnan numune besin rnekleri iin tanmlanan
ekilde hidroliz ilemine tabi tutulur. Yaklak 20 mg protein 24 saat 110C azot altnda 15 ml
6 M HCl ile hidroliz edilir. Hidroliz sonras dahili standart iin Alfa-amino-butirik asit
eklenir. Elde edilen deneme mahiyetinde sonular amino asit bileenlerine ilikin numune
hazrlama ve hidroliz gibi ilemler dikkatli bir ekilde uygulanr. almalarda arpa unu,
balk unu, yasz st tozu ve soya unu tr rnlerde hidroliz edilebilir. Bu maddelerin
hidrolizinden sonra on be amino asitten performik asit ile oksidasyonu aamasnda sadece
tirosin ve histidin kaybnn meydana geldii grlecektir. Bu ilemler iin uygulanan bu
deneme hidroliz metodu Danimarkadan Mason Et Al tarafndan ilk kez gerekletirilmitir.
Geri soutucu altnda 6M HCl ile besin protein hidrolizinden geri kazanlan amino asit
zerinde asit/azot oran, hidroliz sresinin amino asit geri kazanm zerindeki etkisi ve fenol
ve formik asitlerin oksitlenmi gda proteini zerine etkisi ile geri kazanlr. Tirosin ve
triptofan hari tm amino asit numuneleri, (5mg fenol/ml ieren) 10mg N performik asithidrojen peroksit karml 16 saatlik 0C scaklkta rutin besin analizi uygulanabilir.
Oksitleme maddesi fazlas, bozunma ilemi sodyum piroslfit ile yerine getirilmi
(hidrobromik asit gnmzde daha sk kullanlyor) ve formik asit dner buharlatrc da
karlr ve kalnt refluks altnda 110C scaklkta 23 saat (50mg fenol ieren) 50ml 6M HCl
ile zeltiye argon gaz yava yava kabarcklar halinde verilerek hidrolize edilir. yon
deitirme kromatografi analizi iin ilemde, nce numuneyi souttuktan sonra filtre
edilmemi zelti pH 7,5 M sodyum hidroksitle 2,2 dzeyine getirilir ve pH 2,2, 0,2 N
sodyum sitrat tampon solsyonla sulandrlr ve filtre edilir. Tirosin ve histidin iin gvenilir
deerler bulmak istenirse, oksidasyonsuz hidroliz yaplmas gerekir. Yaplan aratrmalarda
kazein, yumurta ak, sr eti, ayrtrlm soya, kolza tohumu konsantresi, bezelye unu ve
buday unu amino asit bileenleri bu yntemle tespit edilebilmitir.

Sistin ve Methionin:
Bir ok gda maddesinde amino asitleri kstladklarndan, kkrt ieren amino asitleri sistin
ve methionin besinsel deer olarak byk neme sahiptir. Gda ve besin maddeleri iin
performik asit ile oksidasyon metodu geni kapsaml olarak kullanlsa dahi, deneme
mahiyetinde yerine getirilen almalarda alnan sonular hassasiyet asndan zayf
kalmaktadr. Bunun nedeni gda maddelerinde yer alan amino asitlerinin oksidasyonu
tamamlamaya yetmeyecek kadar dk konsantrasyonda bulunmas olabilir. Gda ve besi
ieriklerinde sistin ve metionin tespiti iin performik asit oksidasyonu ve 16 M HCl hidrolizi
kullanlarak alma yaplabilir. Yaplan almalarda farkl matrisleri simgeleyen dokuz
proteini temsil eden numune amino asit bileenleri incelenmi ve sistinle metionin zerine
kantitatif veri elde etmek iin performik asitle n-hidroliz oksidasyon yaplmas gerektii
grlmtr. Oksidasyonsuz sistin geri kazanm sadece saf protein ribonkleozu iin kabul
edilebilir bulunmutur. Numunelerde oksidasyonsuz sistin geri kazanm, zellikle proteinde
yksek karbohidratta dk numunelerde mkemmel bulunmutur. Zira dier numuneler
iin, rnein soya fasulye unu, kmes hayvan besinleri ve budayda metionin geri kazanm
dk bulunmutur. Hidroliz ncesi 6 M HCl zeltisine katks metionin slfoksit vastasyla
metioninin, metionin slfona oksidasyonunu nlediinden, Merkaptoetanol kullanm

378

metionin kesimine alternatif tekil etmektedir. Eer performik asit oksidasyonu ardndan, tek
pre-oksitlendirici hidrolisat iinde 115C scaklkta 4 saat 6 M HCl hidrolizi yerine
getirildiinde kmes hayvanlar gdas iin nemli yer tutan sistin, metionin ve lisin, amino
asitleri iin hassas lm olana saladn grlmtr. Bu metodun uygulanmas dier bir
dokuz amino asidine de uzatlabilir. Hidroliz kab (teknesi) olarak Teflon-astarl vidal kapak
25 x 150 mm cam tp kullanlabilir. ca. 20 mg protein ieren numune havasz ortamda 10 ml
6 M HCl kullanarak hidrolize edilmelidir. Bu kapal numune hidroliz metodu her ne kadar
literatrde ok kez tamamen baarl bir hidrolitik teknik olarak gndeme gelmi bulunmasna
ramen, heterojen yapl baz gda rnekleri hidroliz ilemi iin takdire ayan byklkte
blenlerine gerek vardr. Bu durumlarda, seilecek metotta numune bol 6 M HCl iinde geri
soutucu altnda allr. standart, rn; hidroliz ncesi norleucin, norvalin, -amino-btirik
asit eklemesi en iyi sonuca gtrecektir. Asidi buharlatran ve yalnzca asit buharn ve
younlam protein trevlerini hidrolize etmesine izin veren gaz veya buhar faz hidroliz
yntemleri de tanmlanmtr. Buhar faz hidrolizi rnek miktar snrl olduundan amino
asitlerin analizi iin de yararldr. Son dnemlerde, mikrodalga stma yntemi buhar fazn
proteinleri hidrolize etmesi iin bir yntem olarak uygulamaya balamtr. Proteinlerin
mikrodalga yntemi ile hidrolizi ok ksa sre ierisinde ok yksek scaklk derecelerine
eriilebilmesinin temini ile olmaktadr.
Triptofan
Triptofan, dier amino asitlerin ounu asit hidrolizi aamasnda kapsaml biimde
blnmelere (degradasyona) urar. Bu amino asit iin alkalin veya enzimatik hidroliz
kullanlmas normaldir. Yaplan almalarda dedeksiyon yntemi olarak Triptofann
floresans zelliini kullanan bir yntemi gelitirilmitir. Hidroliz, Triptofan bozunmasnn
bertaraf edilmesi amac ile, maltodekstrin varlnda 6 mol NaOH ile gerekletirilmitir.
6 mol HCl ile ntralizasyon ve filtrasyon sonrasnda rnekler LiChrosorb S1100 kolonu
zerinde kromatografi den geirilmi ve sodyum asetat-asedik asit mobil faz ile tasfiye
edilmi ve triptofan florometrik olarak dedekte edilmitir. Triptofan analizi iin alkaliler
kullanlsa dahi, triptofan kayplar olutuundan en byk problem bir kez daha hidroliz
prosedrdr. IEC yntemi ile saf proteinler ve gda rnlerinde triptfann tespit edilmesi iin
eitli alkalilerin, scaklk derecelerinin ve hidroliz srelerinin etkileri aratrlmtr. Sonu
olarak lityum hidroksidin (4 mol) 145oC dzeyinde en iyi sonular verdiine, ancak hidroliz
srecinin kritik olduu neticesine varlmtr. Saf proteinler iin en uygun ilem gda
proteinlerinde 4 ve 8 saattir. Yaplan aratrmalar sodyum hidroksit yerine lityum
kullanlmasnda bir avantaj olmadn tespit etmiler ve tm proteinler iin 110oC scaklk
ortamnda 20 saat sreli hidroliz prosedrn nermilerdir. Sonu olarak; proteinden elde
edilen triptofann serbest braklmas ve tahribatnn nlenmesi iin en amaca uygun
yntemlerden birisinin havasz ortamda baryum hidroksit ile hidrolizi olduu sonucuna
varlmtr.
Yaplacak almalarda hidroliz iin 4,2 mol NaOH kullanlmasn nerilir. lemlerde
baryum hidroksit kullanldnda, baryum iyonlarn hidrolizattan soyutlanmas gereklidir ve
bu prosedrn triptofan varlnn telafi edilmesini etkileyebilecei grlmtr. Bu tr
almalarda NaOH hidrolizi sonrasnda gda ve gda rnlerinin triptofan ieriinin tespiti
iin bu yntem en uygun olandr ve doru deerler elde etmek iin hidroliz ncesinde bu
maddelerin kat yalardan uzaklatrlmalar gerekir.

379

Serbest amino asit analizi

Baz durumlarda iecekler ve kat gda rnlerinde serbest amino asitlerin konsantrasyonunun
tespit edilmesine gereksinim bulunmaktadr. eceklerin serbest amino asit analizlerinin
byk bir blmnde, ihtimalle nceden uygulanan bir seyreltme adm ile birlikte, filtrasyon
dnda rnein, herhangi bir n-stma ilemine tbi tutulmasna gereksinim
bulunmamaktadr. Yaplan almalarda portakal suyunda, ahududu suyunda, arap ve birada,
temizleme veya trevlendirme olmakszn 30 dakika ierisinde serbest amino asitlerin
belirlenmesi iin bir yntem elde edilmitir. Ayrtrma, asetonitril-fosfat tampon zeltisi ile
bir 5 m LiChrosorb NH2 kolonundan olumakta ve amino asitler 200 nmde UV absorbans
ile dedekte edilmektedir. Standart bir karmda 20 amino asit elte olmutur, ancak
rneklerin herhangi birinde dedekte edilen en ok say 13 olmutur. Yaplan almada
fermante olmayan bira ierisinde dansyl trevleri olarak serbest amino asitlerin HPLC
yntemi ile analiz edilmitir. araplar ve meyve sular ierisinde serbest amino asit
dzeylerinin doru bir sonucunun elde si dedeksiyonu alannda nemli bir uygulanma alan
mevcuttur. Dansil floritle pre-kolon trevlendirmesi sonrasnda HPLC kullanmna dayanan
amaca uygun prosedrler de mevcuttur. OPA trevlerinin HPLC uygulamas 6 deiik
lkeden elde edilen bal rneklerinin snflandrlmasnda kullanlmtr. Bu rneklerin tm
analiz iin minimum hazrlk srecine gereksinim gstermitir. Yaplan bir almada ise bira
retiminde kullanlan arpa mayas ve soya sosu serbest amino asitleri analiz edilmitir. Bira
retiminde kullanlan arpa mayasndan serbest amino asitler, 1 ml rnein Millex HV filtresi
zerinden szlmesi sureti ile izole edilmitir (Millipore, Milford, MA). 100 ml filtre edilmi
rnek zerine 100 ml i standart (-amino btirik asit, AABA) ve 200 ml asetonitril ilave
edilerek iyice kartrlm ve santrifjden geirilmitir. st faz ksm rnek trevlendirme
PITC ile yaplmtr. Dehidrate olmu soya sosu rnei, 50 mg rnein 5 ml AABA zeltisi
ierisinde zlmesi ve filtre edilmesi sureti ile hazrlanmtr. Filtre edilen rnee, eit
hacimde asetonitril ilave edilmi, kartrlm ve santrifjden geirilmitir. Trevlendirme bir
st faz ksm rnei zerinde gerekletirilmitir. Soya sosunun yaplan analizinde (fizyolojik
svlar iin amaca uygun kromatografik koullar altnda) 1 saat lik analiz sresinde 26 amino
asit varl saptanmtr. Gda rnlerinin serbest amino asit analizi genellikle rnein scak
asitin sulu ekstraksiyonu sonrasnda yaplr. Bilinen arlktaki rnek amaca uygun
konsantrasyona sahip i standart zeltisi ile birlikte bir-ka damla konsantre HCL (yaklak
olarak 5 x 10-3 mol) ieren bol miktarda (300-500 ml) ve 80oC scaklnda damtk suya
kartrlarak hazrlanr. Scaklk 80oC dzeyinde tutulur ve kartrma 30 dakika daha
srdrlr. Hafife soutmadan sonra rnek, GF/A filtre kad zerinden szlr. Filtrat
zerinde temizleme prosedrleri kullanlabilir veya rnek direkt olarak trevlendirme
ilemine tabi tutulur. Kakao ekirdeklerinden serbest amino asitlerin ekstraksiyonu iin
aadaki prosedr uygulanabilir. nce biimde tlen ekirdekler su ile kartrlr ve elde
edilen sspansiyon filtreden geirilir. Filtrat bir kolon koruyucusu olarak aktiflik gsteren
yksek lekte asidik katyon-deitirme reinesi kolonundan geirilir. Reine, absorbe
flamonoidlerin bertaraf edilmesi iin propan-2-ol ile ykanr ve amino asitler 4 mol amonyum
hidroksit ile elsyona tbi tutulmutur. Elsyonun asidite deeri pH 10 dzeyine vardnda
kuruyuncaya dek buharlatrmaya (evaporasyona) tabi tutulur ve kalnt bakaca bir
uygulamaya gereksinim olmakszn amino asit analizi iin tekrar zlr. Bu yntem dier
kat gda rnleri iin de kullanlabilir.

380

Numune temizleme ilemi (prosedrleri):

Gda numunelerinde amino asit analizini aksatabilecek deiik sayda amino asit olmayan
yapda yabanc madde bulunabilir. Zaman iinde elsyon kaybna yol aan kolon kirlilii
zellikle kromatografik performansta sorun yaratr. Bu nevi aksamalarn en nemli nedeni
bata proteinler olmak zere byk makro-molekllerin mevcudiyetidir. Numuneyi, analiz
ncesi serbest amino asitler iin proteinlerden arndrmak bu sorunu halledecektir. Her ne
kadar numuneler temizlenmeden analiz edilebilse de, zellikle koruyucu kolon
kullanldnda nce proteinleri gidermek allagelmi bir yol olmaktadr. Koruyucu kolonlar,
rn., 20mm uzunluk x 4mm I.D. ana HPLC kolonunda benzer bir polimer madde ile
paketlenir: bunlar zellikle kolon performansna zararl olabilen lipit ve protein ierikli
maddeleri ortadan kaldrr. Pikrik asit, sulfosalisilik asit (SSA), yksek hzda santrifjleme,
ultrafiltrasyon ve iyon deiim reinesi kullanm protein ktrme yntemleri arasnda yer
alr. Kullanlan dier teknikler arasnda organik solvent ve kromatografik kelek bulunur.
rn., ters fazl C18 reine ieren tek kullanmlk kartular gibi (rn, Sep-Pak C18, Water
Associates). ktrme prosedrleri en ok kabul grenler arasndadr, rn., pikrik asit,
perklorik asit, sulfosalisilik asitler. Sulfosalisilik asit en bilinen ktrme ajanlardr. Tipik bir
%3 (m/V) SSA (5 hacim: 1 hacim numune zeltisi) ardndan kelti proteini karmak iin
santrifujlemedir. Numune sulandrmasn azaltmak iin nihai konsantrasyon %20ye kadar
kacak ekilde kat SSA ilavesi ile yerine getirilir. yice alkaladktan sonra santrifjleme
ncesi numuneler ktrme ilemi iin 0C de tutulmaldr. SSA kullanmda en nemli
avantaj st tabakadan (supernatandan) giderilmesi gerekmektedir. Amino asit iyon deitirme
kromatografisinde balama tampon zeltisi nnde beraber hareket eder ve analize karmaz.
Benzeri ekilde, feniltiyokarbamil trev HPLC ters-faznda, mesela kromatogramn en
banda SSA iin meydana gelen bir pik PTC-amino asitleri ortaya kmadan ok nce
olumaktadr. Perklorik ve sulfosalisilik asitlerin trevlendirme aamasnda PITCye kart
tesbit edildiinden kk bir katyon deitirme reinesinde amino asitlerin ast
keleklerinden ayrtrlmas gereklidir. Ayn zamanda, SSA ve dier asitlere ilikin olarak
mevcudiyetlerinin ok sayda PTC amino asidi verimini iddetle drr.
Bu yntemin alternatifi, ncelikle fizyolojik rnekler iin kullanlan (UF) ltrafiltrasyonu ile
de-proteinizasyon dur. rnekler Millipore Corporation (Betford, MA) irketi tarafndan
retilen hidrofilik 10.000 MW kesici membranlarn kullanlmas sureti ile de-proteinize
edilmitir. 50-250 l dzeyindeki hacimler, internal standart solsyonla 1:1 leinde
seyreltilmi ve filtrasyon iin tahrip gc oluturmak amac ile, 3000 devir/dakika hznda
10-15 dakika sre boyunca santrifjden geirilmitir. UF, yalnzca kk molekllerin
gemesine izin veren ve makromoleklleri (rnein proteinler) tutan ok kk porlua sahibi
membran filtreye dayanan yeni bir LC rnek hazrlama tekniidir. Fizyolojik rnekler iin UF
tekniinin proteinin tasfiye edilmesi iin konvansiyonel yntemlere gre pek ok avantajlar
vardr. rnein, ktrme prosedrlerinde protein yzeyi zerinde amino asitlerin
absorbsiyonu balamnda oluan kayplar daima ba gsterir.
Amino asitlerin temizlenmesi C18 sep-pak kartular (Waters Associates) gibi C18 reinesi
ieren kk ve tek kullanmlk kartularn kullanlmas sureti ile gerekletirilebilir. Set
hazrlama program izlenerek ve esas olarak kolon aktive edilerek ykanr ve daha sonra
rnekler kolondan geirilir ve bunlar su veya asit ierisinde zlebilen serbest partikl
maddeleridir. Elsyon rn bu amino asitlerin tmn ierir, bu arada lipidler ve yksek
molekler arlkl proteinler kartu zerinde tutulur. Bununla beraber bu yntem bir sorun
sergilemektedir. standart, norleusin (ve apolar yan zincirli dier amino asitler, rnein

381

leusin, izoleusin ve fenilalanin) C18 faznda ksmen tutulur, bylece tm amino asitlerin
grnen konsantrasyonunda art kaydedilir. Sep-pak kartu uygulamas sonrasn da elde
edilen peynir alt suyu protein izolesinin total amino asit ierii teorik olarak protein iin daha
yksek dzeyde grlr. Ters faz sisteminin iyi dzeyde aktif olduunu ve gda hidrolizatlar
iin analizde rnein temizlemesine gereksinim gstermedii yaplan almalarda tesbit
edilmitir. Ayrca ters faz kolonlarnn yeterince ucuz olduunu unutulmamaldr.
Trevlendirme yntemleri:
Trevlendirme yntemleri iki ana gruba ayrlr. Bu gruplar post-kolon (direk-kolon) ve prekolondur (n-kolon).yon deitirme kromatogtafisinin geleneksel yntemi, analiz iin
ortophthalaldehyde gerektiren yksek duyarllk ya da ninhidrin ile post-kolon trevlendirme
(derivation) gerektirir. Alternatif olarak gelitirilen amino-asit analiz teknikleri trevlendirilen
amino-asitlerin HPLC ayrmlarnda ters fazna baldr. Genellikle en ok allan sistemler
pre-kolon trevlendirme sistemleridir. Pre-kolon trevlendirmesinde kullanlan kullanlan
maddeler ise dabsyl chloride , 2,4-dinitrofluorobenzene, FMOC-CE, PEEC, ve OPA ieren ve
bir pre ve post-kolon trevlendirme olarak ilev grrler. Ana yntemlerin her biri kendi
avantaj ve dezavantajlarna sahiptirler. Uygun metodu semek iin belkide tekniklerin
tamamn nesnel ve dnsel olarak birletirerek en uygun seimi yapmak olmaldr. HPLC
prosedrleri ve trevlendirme seimini etkileyebilecek nemsiz kriterler ise zlme,
duyarllk ve hzdr.

382

M-KOLATALARDA ST PROTENNN TAYN:

A-Prensip:
ikolatann ya alnr ve kazein sodyum okzalat ile yasz kalntdan zmlenir. Daha sonra
kazein slfosalisilik asit ile ktrlr ve kalntnn ierisindeki azot kjeldahl ile tesbit edilir
ve st proteini bu sonutan hesap edilir.
B-Aparatlar:
a)
b)
c)
d)

100 ml santrifj tpleri (1800 d/d)

100 ml santrifj tplerine uygun santrifj cihaz
500 ml kjeldahl iesi
Kjeldahl destilasyon aparat

C-Reaktifler:
a)
b)
c)
d)
e)

f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)

Dietil eter (b.p. 35 C)

% 1lik sodyum okzalat zeltisi (m/m)
% 2lik sulu slfosalisilik asit zeltisi (m/m)(slfosalisilik asit. 2 H2O)
% 20lik sulu slfosalisilik asit zeltisi (m/m)(slfosalislik asit. 2 H2O)
Fuming slfrik asit [arla gre 2 ksm konsantre H2SO4 ( % 95-97 ) ve arla
gre 1 ksm oleum (konsantre H2SO4 ierisinde yaklak % 25 SO3 bulunan)
malzemeden meydana gelen]
Konsantre sodyum hidroksit (NaOH) yaklak % 50lik (m/m)
Potasyum slfat
Bakr slfat (CuSO4. 5 H2O)
0.1 N Slfrik asit
% 1lik metil krmzs zeltisi (alkol ierisinde) (m/m)
0.1 N Sodyum hidroksit
Granl inko

Yukarda isimleri belirtilen reaktiflerin reaktif saflnda olmas ve azot ihtiva etmemeleri
gereklidir.
D-lem:
4 g rendelenmi stl ikolata 100 ml santrifj tpnn ierisine tartlarak konulur ve 50 ml
dietil eter ilave edilir. Topaklanmay nlemek iin ince rendelenmi malzeme eter ierisinde
sspansiyon haline getirilir. Daha sonra tamam 10 dakika 1800 d/d (rpm) ile santrifj edilir
ve berrak eter solsyonu dekante edilir. Daha sonra eksrakt karmaya ayn yntem ile devam
edilir. Dekantasyondan sonra yasz kalnty tayan tp geri kalan eterin ou uana kadar
orta scaklkta braklr. Kalnt porselen bir kaba alnr ve havan kolu ile paralanr. Daha
sonra nemlendirmek iin az miktarda %1lik sodyum okzalat zeltisi kullanarak tlr.
Bir ka parti sodyum okzalat zeltisi kullanarak santrifj tpe yapm olan varsa kalntlar
porselen kaba aktarlr. Daha sonra tamam tekrar havan kolu ile kartrlr ve birka dakika
dinlenmeye braklr. Daha sonra spernat (suyun zerinde yzen ksm) 200 ml dereceli bir
kaba dklr. Kalnt birka kez daha sodyum okzalat zeltisi ile tlr ve dinlemeye
braklr. Daha sonra zelti dekante edilir. Son olarak kalntnn tamam ierisinde sodyum
okzalat zeltisi olan dereceli kaba aktarlr. Bu durumda dereceli iede yaklak 175 ml sv

383

olmaldr. Bu dereceli ie kaynama noktasna getirilmi bir su banyosuna konur ve sk sk

kartrlr. teki sv kaynayan suyun scaklna ulat zaman karlr ve 12 saat 20C
scaklkta bekletilir ve arasra kartrlr. Daha sonra zelti gerekli hacme kadar sodyum
okzalat zeltisi ile karlr ve iyice sallanr. Daha sonra ierisindekiler 2 ayr 100er mllik
santrifj tpne boaltlr ve zelti berrak oluncaya kadar 1800 d/d santrifj edilir. (her bir
tpten bir miktar alnan) 50 ml berrak zelti daha sonra kuru santrifj tpne pipetle
aktarlr. 5 ml slfosalisilik asit (% 20, m/m) kuvvetle kartrlarak yava yava ilave edilir.
kelek 30 dakika olumaya braklr ve santrifj yaplr. Daha sonra spernatant svs
dekante edilir ve klsz bir kattan (rnein No: 589) yaklak 4.5 cm apl buchner hunisi
kullanarak filtre edilir. Tp ierisindeki kalnt pe pee iki parti santrifj edilmi 25 ml
slfosalisilik asit (% 2, m/m) ierisinde sspanse edilir. Ve dier protein analizinde belirtilen
ileme devam edilir.
E-Hesaplama:
ikolata ierisinde st proteini %si:
N x 6.38 x 1.07 x 20 = N x 136.5

384

N-PROTEN ETKNLK ORANI HESAPLAMA YNTEM:

(AOAC Resmi Metot 982.30)

A. Prensip
Protein etkinlik oran numune protein (DC-PER) gerekli amino bileimi veya hem amino
bileimi ve C-PER, numune protein enzimatik sindirilebilirlik zelliinden hesaplanlr. Bir
arada kullanldnda C-PER ve DC-PER modelleri halihazrda geni kullanm alanna sahip
gda ve gda ierikleri protein kalitesi zerinde gvenilir tahminler yrtme zelliine
sahiptir. C-PER ve DC-PER denemeleri gda ve gda ierikli rutin kalite kontrol ilemlerine
alternatif metotlar olarak kullanlmaktadr. kontrollerde protein kalitesini tahmin ederken
her iki denemenin yerine getirilmesi tavsiye edilir. Elde edilen tecrbeler ender durumlarda
2 ayr modelin protein kalitesine ilikin bir hayli farkl tahminlere yol aabildiini
gstermitir. Bu durumun meydana gelmesi bir uyar olarak alglanmaldr, nk analiz
edilen numune ihtimalle:
(1) tek-hcre veya ar hcre duvarlaryla rtl proteindir (rnein, maya veya
buday kepei), zira DC-PER protein kalitesini fazla deerlendirir, veya
(2) ksmen ya da tamamen n sindirilmi proteinlerdir (rnein, likit protein ilaveleri),
zira C-PER protein kalitesini eksik deerlendirir, veya
(3) yksek miktar proteolitik inhibitr ierdii bilinen protein kaynaklardr (rnein,
gayri-nizami scak ilemeye tabi tutulmu soya protein), zira DC-PER protein
kalitesini fazla deerlendirir.

2 model PER rnlerinde tutarszlklar ortadan kaldrmak iin protein kalitesini

tahmin etmede deney fare deneyi kullanlmaldr.
Tekrarlanabilir el hesaplar iin C-PER ve DC-PER tahminetme hesap yntemleri pratik
uygulama iin haddinden fazla uzundur. Deneyin rutin kullanm iin, algoritmann
bilgisayara yerletirilmesi tavsiye edilmektedir.

B.Aparatlar
Amino asit analizr 20 nanomol lara varan dk konsantrasyonlarda bireysel amino asit
lmn hassasiyetle yerine getirme yeteneine sahiptir ve. en azndan 24 saatte bir bilinen
amino asit standartlarna gre standardize edilmelidir.
Hidroliz tpleri Kapasitesi > 15 ml olan herhangi standart Kimax/Pyrex test tp ya da
ampul
Su ceketli haznesi Kartrma plakasna uymal ve 37C H2O sirklasyon banyosuna
balanabilmelidir.

385

pH metre Kombinasyon pH elektrot iermeli ve 0.001 pH birim okuyacak kapasitede

olmaldr.

C. Gerekli reaktif maddeler

ANRC referansl kazein New Zealand Milk Products, 1269 N McDowell, PO Box 80816,
Petaluma, CA 94975-8016, ya da Teklad, a Harlan Sprague Dawley, Inc. Co., PO Box 4220,
Madison, WI 53711den temin edilebilir.
Amino asit standartlar ASP, THR, SER, GLU, PRO, GLY, ALA, VAL, MET, ILE, LEU,
TRY, PHE, LYS, HIS, AMM, ARG, CYS, ve TRP. Herhangi bir amino asit analizr malzeme
reten irketlerden temin edilebilir (rnein: Beckman Instruments, Inc., No. 338088; Pierce
Chemical Co., Amino Acid Standart Kit 22, No 20065).
a) Performik asit 1 ml % 30 H2O2 , 9 ml formik asit (% 88) iine katlr, 1 saat bekletilir ve
0 Cye soutulur.
b) Tampon zelti Amino asit analizr numune sulandrma iin tavsiye edilen tampon
zelti kullanlr.
c) Enzim zeltisi Sigma Chemical Co. tarafndan retilen aadaki enzimler veya
edeerlileri kullanlr: porcine pancreatic trypsin (Type IX). Porcine intestinal peptidase
(Grade I), bovine pancreatic -chy-motrypsin (Type II), bacterial protease (Pronase P or
E). A. 227 040 BAEE nite trypsia + 1860 BAEE nite -chymo-trypsin + 0.520 Lleucine Bakteriyel proteazin 65 kazein nitesi 10 ml H2O iinde zlr. Her iki
zelti buz stnde saklanr.
d) Kontrol proteini 10 g ANRC sodyum kazeinat (a) 200 ml H2O iinde sspansiyon edilir
ve pH deeri NaOH ile 8e ayarlanr. 8 plt deeri > 1 saat idame ettirilir. Arkasndan
dondurulup kurutulur ve N ierii Kjeldhal metoduyla bulunur.

D.Azotun belirlenmesi:
N determinasyonu 955.04C (Bkz. 2.4.03), 920.39A (Bkz. 4.5.01) 976.05A (Bkz.
4.2.05) ya da dier uygun Kjeldahl metoduyla bulunur.

E.Numunenin hidrolizi:
a) Asit hidrolizi:

0.1 mg hassasiyetiyle llm 0.1 g numune hidroliz tpne konulur, 10 ml 6N HCI eklenir
ve kartrlr. Kuru buz alkol banyosunda dondurularak alnr ve 1 dakika < 50 vakumda
tutulur; tp vakum altnda kapatlr. 24 saat 110 + 1Cde hidroliz edilir. Soutulur, tp alr
ve hidroliz rn Whatman No.1 kattan filtre edilir; tp 3 kez su ile alkalanarak ve her
defasnda filtre edilir. Filtrat 65Cde vakum altnda kurutulur. Hidroliz rn amino asit
analizrne uygun tampon zeltisinde zlr. Analizi yerine getirmeden hidroliz rn bir

386

haftay gemeyen sreyle saklanabilir. Metionin, sistin ve/veya sistein ve triptofan hari tm
amino asitleri bulmak iin bu hidroliz rnnden yararlanlr. Asit hidrolizini takiben
performik asit oksidasyonu. ca 0.1 g (0.1 mg hassasiyetle llm) numune hidroliz tpne
yerletirilir, 2 ml souk performik asit eklenir ve 0-5C scaklkta bir gece braklr. 3 ml
souk HBr + 0.04 ml 1-oktanol (kpk nleyici eklenir) ilave edilir; ierikler derhal 30 s
buz - H2O banyosunda kartrlr ve 40Cde vakum altnda kuruyana kadar buharlatrlr.
Tpe 10 ml 6 HCl eklenir ve yukarda tanmlanan ekilde asit hidrolizi yaplr. Bu uygulama
kantitatif olarak metionini metionin slfona ve sistin ve/veya sisteini sisteik asite dntrr.
Arkasndan, bu hidroliz rn metionin (MET) ve sistin/sisteini (CYS) bulmak iin kullanlr.

b) Alkali hidrolizi
ca 0.1 g (0.1 mg hassasiyetle tartlm) numune iinde nalgene polipropilen bulunan hidroliz
tpne konur ve i ksmda astar tekil edecek ekilde santrifjlenir. 25 mg hidroliz rnne
patates niastas eklenir (eer numune niasta asndan yksekse, bu ilem yaplmaz). 0.6 ml
taze 4.2 N NaOH + 0.04 ml 1-Oktanol eklenir. erikler 2 dakika ksmi vakum altnda
kartrlr. Tp ierikleri kuru buz-alkol banyosunda dondurularak alnr ve vakum altnda
<50 1 min tutulur; tp vakum altnda kapatlr. 22 saat 110 + 1Cde hidrolize edilir.
Soutulduktan sonra tp alr, iindekiler 5 ml hacimli iinde hidrolizat ntraliz etmek iin
6 N HCl bulunan volmetrik kap (flas) ierisine konur; amino asit analizrne uygun tampon
solsyonla hacmine kadar sulandrlr. Akabinde hidrolizat santrifjlenir ya da filtre edilir ve
donmu halde saklanr. Bu hidrolizat triptofan (TRP)yi bulmak iin kullanlr.

F. Amino Asit Analizi

3 hidrolizatn her biri amino asit analizr iinde en uygun 3 parametre ile analiz edilir. En
azndan 24 saatte bir analizr standart amino asit zeltileri ile kalibre etmek gerekir. Beher
amino asit piklerin znrlk deeri >%85 olmaldr. Alkalin hidroliz rn analiz edilirken,
triptofan nisinoanalinden muhakkak ayrlmaldr. Dzeltilmemi g/16 g N, aadaki amino
asitlerin her biri iin: ASP, THR, SER, GLU, PRO, GLY, ALA, VAL, MET, ILE, LEU,
TRY, PHE, LYS, HIS, AMM, ARG, CYS ve TRP 8 amino asit (dzeltilmemi) /16 g numune
N = [n mol aa x ilk numune hacmi (mL) x MW aa] / [enjekte edilen numune hacmi (mL) x
numune arlk (g) x % N numune iin x 6.25 x 105]
forml kullanarak hesaplanr.
Geri kazanm yzdesi her bir amino asit iin N ieriini aadaki formle gre bulunarak
hesaplanr:
Her bir aa/16 g N numunesi tarafndan katk yaplan g N = (14 x aa/m W aa iindeki N atom
says) x (dzeltilmemi g aa/16 g numune N)
% Geri kazanm= (her biri aa/16 g numune N iin g aa N) x 100
Not: Geri kazanm yzdesi <86 veya >105 bulunursa, hidroliz prosedrnde (tartda,
sulandrma, aygt kalibrasyonunda) veya geri kazanm yzde hesaplarnda hata mevcut
bulunuyor demektir. lemlere devam etmeden nce, geri kazanm yzdesi 86-105 tolerans

387

deerleri arasna dene kadar hidroliz, analiz ve/veya

tekrarlanmaldr. Amino asit profili % 95 hidrolize gre:

geri

kazanm

hesaplar

Dzeltme faktr= % 95 / % Geri kazanm

Not: Her bir amino asit iin dzeltilmi g/100 g protein :
G amino asit / 16 g N (dzeltilmi)= dzeltme faktr x g aa / 16 g N forml ile
ayarlanmaldr.
G. In Vtro Protein Sindirimi C-PER iin numune ya da 10 mg N bulunan kontrol arl
kullanlr.
Uygun miktar kontrol proteini, ANRC sodyum kazeinat (f) veya numune manyetik kartrma
ubuu ile birlikte etiketli viyal iine yerletirilir. 10 mL su katlarak 1 saat slanmaya
braklr. pH ler, 37C banyo ve kartrc kullanarak numune denkletirilir ve 37C
scaklkta sulandrlm HCl ve NaOH katlarak pH deeri 8 + 0.03de kontrol edilir. Ayn
anda enzim zeltisi pH deerleri de 37Cde 8 + 0.03e dengelenir. Enzimler buz stnde
replaze edilir; numune 37Cde tutularak kontrol edilir. Dengelenmi kontrol viyali iine
kartrrken 1 ml enzim zeltisi katlr. A solsyonunu ilave ettikten 10 dakika sonra 1 ml
enzim zeltisi B katlr ve viyal 55C su banyosuna aktarlr. zelti A katldktan tam 19
dakika sonra, viyal tekrar 37C banyoya aktarlr, pH elektrodu daldrlr, 20. akikada pH
deeri okunur. Kazein kontrol pH deeri 20. dakika itibariyle 6.42 + 0.05 olmaldr. Kontrol
iin uygun pH deeri okunduktan sonra her bir numuneye ayn prosedr uygulanarak 20.
dakikada pH (X) deerleri alnr. Protein sindirim yzdesi aadaki formlle hesaplanr:
Sindirim %= 234.84 22.56(X)

H. C-PER Hesaplamas
C-PER deeri LYS, MET + CYS, THR, ILE, LEU, VAL, PHE + TRY, ve TRPnin sindirim
yzdesi ve g amino asit/16 g N deerleri ile hesaplanr. ME + CYS ve PHE + TRY kombine
edilirken, CYS ve TYR srasyla MET + CYS ve PHE + TYR toplamlarnn %50sinden
yksek bulunamaz. rnein: g amino asit/16 g N: MET= 2 ve CYS=3 olsun. Bu durumda
CYS, MET + CYS toplamnn % 50si olacandan MET + CYS toplam iin 4
kullanlmaldr.
1.Aama :
Gereken her bir amino asidi FAO/WHO standart yzdesi olarak ifade edilir: burada
FAO/WHO standard:
% FAO = [(g aa/16 g N) FAO/WHA standart] x % sindirilebilirlik
burada FAO/WHO standard LYS=5.44, MET + CYS = 3.52, TH = 4.00, ILE = 4.00, LEU =
7.04, VAL= 4.96, PHE + TYR= 6.08, TRP=0.96 farz edilir.
2. Aama:

388

Her bir FAO/WHO standart yzdesi incelenir ve aadaki ekilde ayarlanr: (a) tm yzdeler
(en yakn tam sayya yuvarlanmadan nce) > % 90 FAO/WHO standard ve LEU (en yakn
tam sayya yuvarlanmadan nce) < % 35 ise 3.nc Aama ya devam edilir; aksi taktirde, (b)
herhangi bir yzde deeri >100 ise, 100e redaksiyon yaplr ve 3.nc Aama ya devam
edilir.
3. Aama :
Numune protein ve referans kazein iin aadaki hesaplama yaplr:
X= [(beher aa iin % 1 FAO/WHO) (arlk)]
Y= kullanlan arlklar
Aama 3 hesaplamalarnda kullanlacak arlklar Tablo 982.30da gsterilmitir.

Tablo 982.30 Aama 3 hesaplamalarnda kullanlacak arlklar

% FAO/WHO*
> 100
91-99
81-90
71-80
61-70
51-60
41-50
31-40
21-30
11-20
0-10
en yakn rakama yuvarlanr.

Arlk
1
2
2.83
4
5.66
8
11.31
16
22.63
32
45.25

4. Aama:
Arlklarn toplam (Y) Kart deerler toplam (X)e hem numune protein hem de referans
kazein iin blnr. Ortaya kan sonulara numune ve kazein iin amino asit miktar
eklinde isimlendirilir.
5. Aama:
Numune miktar referans kazein miktarna blnr. Ortaya kan sonu numuneyi referans
kazeine olan oran eklinde ifade eder ve ORAN eklinde isimlendirilir. ayet oran >0.99 ve
<1.01 ise, bu durumda numune her PER deeri 2.5 olup program bu noktada
sonulandrlmaldr, yani numune kazein ya da edeerli anlamna gelir.
6. Aama:
Aadaki ekilde hesaplanr:

389

Z: Oran x 2.5.

7. Aama:
Numunenin iinde snflandrlaca grubu bulmak iin 4 diskriminant deer hesaplanr.
zml denklemler aadaki ekilde bulunur:
Grup 1 = 671.84186.57689(LYS) + 3.56696(MET+CYS) + 13.10145(THR) +
3.54503(ILE) + 16.9981(LEU)0.43395(VAL)11.5244(PHE+TYR) + 31.55321(TRP) +
14.59278 (Sindirilebilirlik)
Grup 2 = 666.44922.78584(LYS) + 5.17441(MET + CYS) + 13.08564(THR) +
4.61808(ILE) + 16.22603(LEU) 1.63223(VAL) 10.13673(PHE + TYR) + 32.60196(TRP)
+ 14.11668(Sindirilebilirlik)
Grup 3 = 619.0813 3.13909(LYS) + 4.26918(MET + CYS) + 10.00988(THR) +
1.42144(ILE) + 15.7547(LEU) 5.6604(VAL) 11.28705(PHE + TYR) + 30.49168(TRP) +
13.79953(Sindirilebilirlik)
Grup 4 = 744.7122 0.37674(LYS) + 6.03697(MET + CYS) + 11.51527(THR) +
1.63251(ILE) + 17.29687(LEU) 3.0294(VAL) 11.5033(PHE + TYR) + 37.88725(TRP) +
14.68169(Sindirilebilirlik)
8. Aama:
7. inci Aama da hesaplanan 4 nc grup deerini inceleyerek C-PER hesaplanr. En yksek
deere haiz grup numaras alnr ve bu numara ile doru C-PER denklemi seilir. PER
tahminleri iin sindirilebilirlik 4 enzim prosedr ile tahmin edildiinde aadaki grup
denklemleri kullanlr:
Grup 1: C-PER=1.12683 1.61426(Z) + 0.99306(Z2)
Grup 2: C-PER= 7.25391 + 8.14063(Z) 1.79517(Z2)
Grup 3: C-PER=4.30469 1.99609(Z) + 0.45996(Z2)
Grup 4: C-PER=12.75 8.21484(Z) + 1.66016(Z2)
I. DC-PER Hesaplama
DC-PER hesaplamasnda da ayn C-PER hesaplamasnda tanmlanan aamalar kullanr.
Ancak bir ekstra adm protein sindirilebilirlik yzde deeri in vitro prosedr kullanarak
deil ancak amino asit profilinden bulunur. zml denklem katsaylar (7. Aama) ve PER
tahminsel denklem katsaylar (8. Aama)da ayrca deitirilir.
Sindirilebilirlik amino asit profilinden aadaki ekilde hesaplanr:
1. Aama:
3 grup zml deerleri numune ve referans kazein iin hesaplanr.

390

Grup 1 = 203.7537 2.59402(LYS) + 9.27153(LEU) + 19.36964(ASP) + 4.19676(PRO) +

12.46035(CYS) + 34.3075(AMM)
Grup 2 = 150.3707 0.78115(LYS) + 7.6239(LEU) + 15.46558(ASP) + 3.8947(PRO) +
12.79949(CYS) + 29.74493(AMM)
Grup 3 = 155.9532 4.61135(LYS) + 7.85429(LEU) + 13.25949(ASP) + 4.68431(PRO) +
13.2907(CYS) + 19.89403(AMM)
Bulunan zml deerler numune protein ve referans kazein iin incelenir ve en yksek
zml ( diskriminant ) deerle ilgili grup numaras seilir. Bu grup numaras kullanlarak
uygulamaya alnacak sindirilebilirlik denklemi bulunur. Diyelim ki, mesela grup denklem
No.3 en yksek deere sahip olsun, bu durumda numune sindirilebilirlii aada verilen 3
numaral sindirilebilirlik denklemi ile hesaplanr. ayet referans kazein 2 numaral grup
denkleminden en yksek deere sahip olursa, bu durumda kazein sindirilebilirliini bulmak
iin aadaki 2 numaral denklem kullanlr.
Grup 1
Sindirilebilirlik = 67.8263 + 0.60144(LYS) 1.73309(LEU) + 2.48377(ASP) +
2.03523(PRO) 0.97312(CYS) 6.44299(AMM)

Grup 2
Sindirilebilirlik = 160.5607 + 5.7998(LYS) 2.20744(LEU) + 7.35627(ASP)
0.85275(PRO) + 6.11058(CYS) 14.54944(AMM)
Grup 3
Sindirilebilirlik = 116.5451 + 0.99537(LYS) 4.37473(LEU) 0.10243(ASP)
0.06304(PRO) 0.14005(CYS) + 3.48679(AMM)
Bu durumda nceki aama 1 (C-PER Prosedr) simdi 1-A olmu bulunur. 2-6 Aamalar
deimeden kalr.
7. Aama:
Aadaki zml grup denklemleri deitirilir:
Grup 1 = 350.9675 + 2.34642(LYS) 8.60862(MET + CYS) 13.80721(THR) +
11.71013(ILE)
+ 11.7984(LEU) 12.10787(VAL) + 9.68089(PHE + TYR) +
46.88927(TRP) + 7.291(Sindirilebilirlik)
Grup 2 = 454.6516 + 7.83575(LYS) 14.3054(MET + CYS) 15.64592(THR) +
13.32306(ILE) + 14.1817(LEU) 17.40405(VAL) 12.36894(PHE + TYR) +
64.39914(TRP) + 8.00712(Sindirilebilirlik)

391

Grup 3 = 405.9275 + 5.01252(LYS) 8.46439(MET + CYS) + 15.014(THR) +

10.1986(ILE) + 11.91023(LEU) 9.50181(VAL) + 9.46879(PHE + TYR) + 49.43095(TRP)
+ 7.78124(Sindirilebilirlik)
Grup 4 = 488.5569 + 9.3207(LYS) 11.36379(MET + CYS) 15.24675(THR) +
10.60119(ILE) + 13.93578(LEU) 12.14625(VAL) + 10.15707(PHE + TYR) +
63.1489(TRP) + 8.22588(Sindirilebilirlik)
8. Aama:
Aadaki tahminsel denklemler deitirilir:
Grup 1: C-PER = 1.254 2.04932(Z) + 1.30629(Z2)
Grup 2: C-PER = 4.08594 + 5.125(Z) 1.08398(Z2)
Grup 3: C-PER = 4.66406 2.29297(Z) + 0.50586(Z2)
Grup 4: C-PER = 10.44141 5.93359(Z) + 1.13281(Z2)

392

O-GLKOMAKROPEPTDN TESPT EDLEREK YAI ALINMI ST TOZUNDA

MEVCUT RENNET PEYNR ALTI SUYUNUN TESBT (HPLC YNTEM) :
1.Kapsam ve Uygulama Alan
Bu metot kamu iin kullanma arz edilecek ya alnm st tozunda glikomakropeptid tespiti
ile rennet peynir alt suyunun (whey) tehisini ierir.
2.Referans
Uluslararas Standart ISO 707 St ve St rnleri Ek I (2) (c) son paragrafta tanmlanan
klavuza uygun numune hazrlama metotlardr.
3.Tanm
Yasz st tozu glikomakropeptid ierii: Tespit edilen madde ierii aada verilen metotla
belirlenmekte olup ktle yzdesi olarak ifade edilir.
4.Prensip
-

Yasz st tozu oluumu, trikloroasetik asitle ya ve proteinlerin giderilmesi ve

arkasndan uygulanan santrifj ilemidir.

Yksek performans likit kromatografi (HPLC) ile spernatantta glikomakropeptid (GMP)

miktarn belirlemedir.

Bilinen yzde nispetinde peynir alt suyu tozu katkl ya da katksz ya alnm st
tozundan oluan standart numunelerden faydalanmak sureti ile elde edilen sonucun
deerlendirilmesidir

5.Reaksiyon Maddeleri
Reaksiyonda kullanlan tm maddeler tannm analitik saflkta olmaldr. Kullanlacak su
muhakkak damtk su ya da en azndan edeer saflkta bulunmaldr.
5.1.Triklor asetik asit solsyonu
240 g Triklor asetik asit (C13 CCOOH) suda eritilir ve 1 000 ml hacme tamamlanr.
5.2.Eluent Solsyon, pH 6,0
1,74 g Dipotasyum hidrojen fosfat (K2HPO4), 12,37 g Potasyum dihidrojen fosfat (KH2PO4)
ve 21,41 g Sodyum slfat (Na2SO4) yaklak 700 ml su iinde eritilir. Gerekirse fosforik asit
veya potasyum hidroksit zeltisi kullanarak pH deeri 6,0a ayarlanr. Su ile 1000 hacme
tamamlanr ve homojenize edilir. Eluent solsyon kullanmadan nce, 0,45 m por apl
membran filtreden geirilir.
5.3.alkalama (flushing) Solventi
Bir hacim asetonitril (CH3CN) ile dokuz hacim su kartrlr. Kullanmadan nce 0,45 m por
apl membran fitreden geirilir.
Not: Bakteriyel etkisi kolonlarn znrlk etkisini etkilemeyen herhangi bir dier alkalama
zcs de kullanlabilir.

393

5.4.Standart Numuneler
5.4.1.625/78 (i.e.[0]) numaral (AET) yasas gerekelerini karlar nitelik tayan yasz st
tozu.
5.4.2.Ayn ya alnm st tozu standart bileimi (i.e. [5]) % 5 (m/m) rennet tipi peynir alt
suyu tozu ile kartrlr.
6.Aparatlar
6.1.Analitik terazi( 10-4 g hassasiyet )
6.2.Yaklak 25 ml kapasitede kapakl tplerle tehiz edilmi 2.200 g santrifj gcne
ulaabilen santrifj aygt.
6.3.Mekanik alkalayc
6.4.Manyetik Kartrc
6.5.Cam huniler; ap yaklak 7 cm.
6.6.Filtre kad; orta filtrasyon, ap yaklak 12,5 cm.
6.7.0,45 m por apl membran filtreli cam filtrasyon ekipman.
6.8.10 ml nakline olanak tanyan Graduated pipetler (ISO 648, Snf A, veya ISO/R 835)
6.9.Termostatik su banyosu, 25 + 0,5 oCye ayarl.
6.10.Aadakilerden oluan HPLC ekipman:
6.11.Pompa
6.12.Elle ya da otomatik alan, 15 ila 30 l kapasiteli enjektr.
6.12.Seri balanm 2 adet TSK 2 000-SW kolon (Uzunluk 30 cm, ap 0,75 cm) veya
edeerli kolonlar ve bir n kolon (3 cm x 0,3 cm) I 125 ya da edeerli etkinlie sahip
malzeme ile paketlenmi kolon.
6.13.Termostatik kolon frn 35 + 1 Cye ayarlanm.
6.14.205 nm deerde 0,008 A hassa ile lm yaplmasna meydan veren deiken dalga
uzunluunda UV detektr.
6.15.ntegratr.
Not: Oda scaklnda braklm kolonlarla almak mmkndr, ancak bunlarn znrlk
gleri nispeten dktr. Benzeri durumlarda scaklk analizin herhangi bir kapsam iin
+ 5 0Cden fazla scaklk deiimi gstermemelidir.

394

7.rnek hazrlama
7.1.Uluslararas Standart ISO 707 St ve St rnleri Ek I (2) (c) son paragrafta
tanmlanan klavuza uygun rnek hazrlama metotlar.
7.2.Numune bileende hi bir deiiklik ya da bozulmaya yol amayan artlar altnda
saklanmaldr.
8.Prosedr
8.1.Test numunesini hazrlama.
St tozu hacminin yaklak iki kat kapasiteye sahip bir kap iine aktarlr, ve hava
geirmez kapakla kapatlr. Aktarldktan sonra derhal kapanmaldr. St tozu kab
mteakip defalar altst etmek suretiyle kartrlr.
8.2.Test miktar.
2,000 + 0,001 g test numunesi santrifj tpne aktarlr (6.2)
8.3.Ya ve proteinleri giderme.
8.3.1.20 g lk su (50C) test porsiyonuna eklenir. Mekanik alkalayc kullanlarak be
dakika toz kartrlr (6.3). tp 25 oCye soutulur.
8.3.2.Manyetik kartrc yardm ile kartrma yaplrken 10,0 ml triklor asetik asit zeltisi
(5.1) iki dakika iinde eklenir (6.4). Tp su banyosu iine konur (6.9) ve 60 dakika braklr.
8.3.3.2.200 gde 10 dakika santrifjlenir (6.2) veya filtre kadndan geirilir (6.5) filtratn
birinci 5 ml lik blm atlr.
8.4.Kromatografik belirleme:
8.4.1.15 ila 30 l hassas llm spernatan enjekte veya (8.3.3) filtreden geirerek eluent
zeltisi dakikada 1.0 ml ak hznda alan HPLC aparatna aktarlr. ( 5.2 )
Notlar:
1.Eluenti gaz alnm halde tutmak ve bakteriyel bymeyi nlemek iin
kromatografik analiz boyunca eluent zeltisi 85C scaklkta tutulur. Benzeri
etkileri salayacak her hangi bir tedbir alnmasnda saknca bulunmaz.
2.Her ara verme durumunda kolonlar suyla alkalanmal, ilerinde hi bir zaman
eluent solsyonu braklmamaldr. (5.2).
24 saatten fazla almaya ara verilecek ise nce kolonlar suyla alkalanr ve
solsyonla (5.3) dakikada 0.2 ml ak hznda en az 3 saat ykanr.
8.4.2.Test numunesi [E] kromatografik analiz sonular kromatogram eklinde alnp beher
pik alkonma sresi RT ile aadaki ekilde tanmlanr:

395

Pik II: Kromatogramn ikinci piki RT yaklak 12.5 dakikadr.

Pik III: Kromatogram nc piki, GMPye tekabl eder, RT 15.5 + 1.0 dakikadr.
Pik IV:Kromatogram drdnc piki RT yaklak 17.5 dakikadr.
Kolon kalitesi bireysel pik alkonma srelerini etkileyebilir.
Entegratr (6.10.6) beher pik A blgesini otomatik hesaplar:
AII:
pik II alan.
AIII: pik III alan.
AIV: pik IV alan.
Aparat ya da kolonlarn arzal almas veya analiz edilen numune mene ve naturasna
ilikin herhangi bir anormallii tespit edebilmek iin her bir kromatogramn grn
kantitatif tanmlama yaplmadan nce incelenmelidir. Herhangi bir phe durumunda
analiz tekrar edilir.
8.5.Kalibrasyon
8.5.1.Standart numuneler iin Madde 8.2den balayp 8.4.2de sona erecek ekilde
tanmlanan prosedrn ayns uygulanr (5.4). GMP % 8 triklor asetik asitli ortamda
degradasyona maruz kaldndan taze hazrlanm zelti kullanlmaldr. Kayp
tahminen 30 C scaklkta saatte % 0.2dir.
8.5.2.Numunelerin kromatografik belirleme yaplmadan nce kolonlar GMPye tekabl eden
piklerin alan ve alkonma sresi sabit hale gelinceye kadar kolonlar mteakip defalar
zelti iinde (8.5.1) standart numune (5.4.2) enjekte edilerek artlandrlmaldr.
8.5.2.Numune iin kullanlan ayn hacim filtratlar (8.5.1) enjekte edilerek tepkime faktr R
deeri bulunur.
9.Sonularn ifade edilmesi
9.1.Hesaplama Yntemi ve Formller
9.1.1.Tepkime faktr R hesaplamas:
Pik II:

RII = 100
AII [0]

Pik IV:

RIV = 100
AIV [0]

Burada:
RII ve RIV = Srasyla Pik II ve IV tepkime faktrleridir
AII [0] AIV [0]
alanlarn gsterir.

= 8.5.3de bulunan standart numune [0] Pik II ve Pik IV

Pik IH:

W
AIII [5] - AIII [0]

RIII =

Burada:
396

RIII

= Pik III tepkime faktr,

AIII [5] - AIII [0] = 8.5.3de bulunan standart numune [0] ve [5] iin Pik III alann
gsterir.
W= Standart numune [5] iinde yer alan peynir alt suyu miktar [5] i.e.5.

9.1.2.[E] numunesinde yer alan piklerinin ilgili alan hesaplamas aada verilmitir.
SII [E] = RII x AII [E]
SIII [E] = RIII x AIII [E]
SIV [E] = RIV x AIV [E]
burada:
SII [E], SIII [E], SIV [E] = [E] numunesinde srasyla Pik II, III ve IV ilgili alanlardr.
AII [E], AIII [E], AIV [E]= 8.4.2.de elde edilen [E] numunesine tekabl eden Pik II, III
ve IV alanlardr.
RII , RIII , RIV

= 9.1.1.de hesap edilen tepkime faktrleridir.

9.1.3.[E] numunesi Pik III ilgili alkonma sresinin hesaplanmas.

RRTIII [E]
= RTIII [E]
RTII [5]
burada:

RRTIII [E]

= [E] numunesinde Pik III ilgili alkonma sresidir.

RTIII [E]

= 8.4.2.de bulunan [E] numunesi Pik III alkonma sresidir.

RTIII [5]

= 8.5.3.de bulunan kontrol numunesi [5] Pik III alkonma sresidir.

9.1.4.Deneylerden anlald kadaryla Pik III le ilgili alkonma ( retantion time ) zaman ile
olan balant izgisel olarak ifade edilir yani, RRT III [5] ve peynir alt suyu tozu yzdesi
toplam % 10dur.
-peynir alt suyu ierii > % 5 olunca RRTIII [E] < 1,000;
-peynir alt suyu ierii < % 5 olunca RRTIII [E] > 1,000;
RRTIII deerleri iin emin olamama tolerans + 0,002 dir.

397

Normalde RRTIII [0] deeri 1,034.den ok kk sapma gsterir. Kolonlarn

durumuna bal olarak, deer 1,000a yaklaabilir ancak her zaman daha byk
olmaldr.
9.2.Numunedeki rennet peynir alt suyu tozu yzdesini hesaplama:
W = SIII [E] [1,3 + (SIII [0] 0,9)]
burada:
W = [E] numunesinde yer alan m/m rennet peynir alt suyu yzdesidir.
SIII [E]= 9.1.2de bulunan test numunesi [E] Pik III n ilgili alandr.
1,3

100 g muhtelif meneli kartrlmam yasz st tozunda bulunan rennet peynir

alt suyunun gram olarak ifade edilen Pik III ilgili ortalama alann gsterir. Bu
rakam deneysel olarak bulunmutur;

SIII [0]

Pik III ilgili alann temsil edip R III x AIII [0]a eittir. Bu deerler srasyla
Madde 9.1.1. ve 8.5.3.de bulunmutur.

SIII [0] - 0,9 SIII [0] 0,9a eit bulunmad zaman ilgili ortalama alan 1,3 stnde yaplmas
gereken dzeltmeyi simgeler. Deneysel olarak kontrol numunesi [0] iin Pik III
ortalama alan 0,9 bulunmutur.
9.3.Prosedrlerin Hassasiyeti
9.3.1.Tekrar edilebilme
Ayn aparat kullanarak farkl test materyalleri stnde simltane ya da sratli biimde
birbiri ardna yaplan iki belirleme arasndaki fark % 0,2 m/m deerini amamaldr.
9.3.2.Yeniden retilebilirlik
Burada elde edilen ayn test materyalleri stnde iki farkl laboratuarda elde edilen iki
ayr tek ve bamsz sonu arasndaki fark % 0,4 m/m deerini amamaldr.
9.4.Tanmlama
9.4.1.Pik III, 100 g rn bana rennet peynir alt suyu gram olarak S III [E] eklinde ifade
edildiinde rn deeri < 2,0 + (SIII [0] 0,9) iken peynir alt suyu bulunmadnda Pik
III nispi alan deerini ifade ettiini farz edelim
2.0 Pik III ilgili alan deeri iin maksimum durumu ifade eder yani, pik III ile ilgili alan
1,3, ya alnm st tozu bileenlerinde meydana gelebilecek varyasyonlardan emin
olamamak ve metodun yeniden retilebilirlii muammasn ifade eder (9.3.2).
(SIII [0] 0,9) SIII [0] alan 0,9 deerinden farkl bulunduu hallerde kullanlacak dzeltme
(Baknz Madde 9.2).

398

9.4.2.ayet Pik III ile ilgili alan, SIII [E] > 2,0 + (SIII [0] 0,9) ve Pik II iin ise, SIII [E] <
160 ise, rennet peynir alt suyu ierii Madde 9.2de gsterilen ekilde bulunur.
9.4.3.ayet Pik III SIII [E] > 2,0 + (SIII [0] 0,9) ve Pik II, SIII [E] > 160 ise, toplam protein
ierii (% P); bulunur , arkasndan elde edilecek 1 ve 2 nolu grafikler incelenir.
9.4.3.1.Yksek toplam azot ierii ile kartrlmam yasz st tozu numunelerine ilikin
analiz verileri alndktan sonra 1 ve 2 nolu grafiklerle gsterilir.
Srekli izgi lineer balanm ( regrasyonu ) gsterip, kat saylar en dk kare metodu ile
hesaplanr.
Dz kesik izgi Pik III ile ilgili alan st limitini tekil eder ve olaslk yzdesi 90 amaz.
Elde edilen 1 ve 2 numaral grafikler iin kesik dz izgi denklemleri:
SIII = 0,376 P % 10,7

(grafik 1),

SII = 0,0123 SII [E] + 0,93

(grafik 2),

olup
burada:
SIII : Toplam protein ierii ya da SII [E] Pik ilgili alanna gre hesaplanan Pik III ile
ilgili alan ifade eder.
P : % Toplam protein ieriinin arlk olarak yzde eklinde ifadesidir.
SII [E] : 9.1.2. numaral maddede hesaplanan numune ilgili alann gsterir.
Bu denklemler 9.2 numaral maddede yer alan 1,3 ekline eittir.
SIII [E] ilgili alan ve SIII ilgili alan arasndaki tutarszlk (T1 ve T2) aadaki ekilde
bulunur:
T1 = SIII [E] [(0,376 P % - 10,7) + (SIII [0] 0,9)]
T2 = SIII [E] [(0,0123 SII [E] + 0,93) + (SIII [0] 0,9)]
9.4.3.2.T1 ve/veya T2 deeri 0 ya da daha az bulunuyor ise, rennet peynir alt suyu
mevcudiyeti tespit edilemez.
T1 ve T2 deeri 0dan yksek bulunuyor ise, rennet peynir alt suyu mevcut demektir.
Rennet peynir alt suyu ierii aadaki forml ile hesaplanr:

399

W = T2 + 0,91
burada:
0,91 srekli ve noktal dz izgiler arasnda dikey eksen mesafesini gsterir.

400

-ST RNLERNN KROMATOGRAFK VE ELEKTROFOROTK

METOT LE ANALZ:
1-Giri:
St insanlar iin temel besleyici maddeleri (proteinler, yalar, karbonhidratlar, mineraller ve
vitaminler) salayan bir temel gda maddesidir. nsanlar inek, hrgl hint kz, tibet sr,
manda, kei, koyun, at, eek, rengeyii ve deve gibi ok fazla hayvan trlerinden salanan st
ve st rnlerini tketirler. nek st zerinde en ok inceleme ve aratrma yaplan bir st
eididir. nek st her litrede %3-3.5 orannda protein ierir. Sv stn %2.4-2.8i kazeindir.
Kesilmi stn (peynir alt suyu proteini) protein oran %0.5-0.7dir. Proteinlerin dier trleri
ise MEGM proteini, kk (minr) proteinler ve enzimler bulunur. Stteki kazein ortalama
ap yaklak 140 mm olan bir kazein micella olarak bulunur. Kazein micellann tam yaps ve
onun stabilitesinden sorumlu kuvvetler hala aratrma konusudur ve micellann bir ok modeli
ngrlmektedir. Kazein micella, 1, 2, ve k kazein olarak 39:10:36:13 oranlarnda olmak
zere drt kazein eklinde mevcuttur. Bu drt kazeinin primer sralamas ve fosforilizasyon
blgeleri ve kazein genetik varyantlarn oluturan tiplerin bazlar da bilinmektedir. Tek
glikoside kazein olan k-kazein eitli miktar ve trde karbonhidrat ihtiva etmektedir. Bu drt
ana kazein proteolitik rnleri stte de mevcuttur -kazein ve proteoz-pepton bileiklerinin
bazlar endojen alkali st proteaz olan plazmann etkisi ile oluan kazein fragmanlardr.
kazeinler belki de yine plazmann blnmesinde ortaya kan s 1 kazein fragmanlardr.
Glikomakropeptit ve para k-kazein chiomsinnin (peynir mayasnn) etkisi ile oluan k-kazein
fragmanlardr. Kesilmi st, pH 4.6da ve 20Cda znen - LG (st arlnn %0.040.17si) ; BSA (st arlnn % 0.4) ve iminoglobulinler (IgG, IgA, IgM, st arlnn %
0.4-0.9u) gibi proteinler ihtiva eder. Laktoferin, laktoperoksidaz enzimler, MFGMin protein
bileikleri, proteaz-pepton bileikleri ve glikomakropeptit gibi kk proteinlerde mevcuttur.
IA, IG, ve BSAnn primer sralamas bilinmektedir. MFGM yzeyinin bir ka enziminin
ortak deerlikli olarak fosfatidinilsoitola bal olduu bilinse de MFGM proteinleri ayn
ekilde karakterize edilmektedir. St proteinleri kromatografik veya elektroforotik analiz
yaplmadan nce genellikle snflara ayrlr. Kazein micelle , ultrasantrifj veya jel geili (jel
geirgen kromatografisi) (gel permation chromatograpy) ile kaymaksz stten hazrlanr.
Kazeinin tm kesilmi st (whey powder) proteinlerini solsyon ierisinde brakarak
micelleri ayran bir ilem olan pH 4.6da kaymaksz stten kelti haline getirilerek kesilmi
st proteinleri ayrca rennet koaglasyonundan sonra ltide kalr. Jel filtrasyonuna ilave
olarak ultrafiltrasyon, mikrofiltrasyon, ters osmoz ve elektrodiyaliz gibi bir dizi karmak
ktrme teknikleri kesilmi st proteinlerini ayrmak iin kullanlabilir. MSGM proteinleri
ykanm kaymaktan ayrlr ve santrifj yolu ile yalar giderilir. Kromatografik teknikler st
proteinlerinin izolasyonu iin yaygn olarak kullanlmaktadr ve gnmzde yksek
performansl metodoloji analizin bir ka doru metodu iin temel tekil etmektedir.
Elektroforez st proteinlerinin incelenmesinde nemli rol oynamtr ve stn ana protein
bileenlerinin genetik varyantlar zerinde yaplan aratrmalarn ayrlmaz bir parasn tekil
etmektedir. Gerekten kazeinlerin tayinleri elektroforez analizinden tretilir. 1, 2, 3 ve parak-kazein gibi kk kazein bileikleri elektroforetik yntem ile kefedilmilerdir. Daha hzl
ve daha doru ve ok ynl elektroforez tekniklerinin st protein analizinde kullanm
konusunda aratrmalar bu tekniklerin evrimi ile birlikte devam etmektedir. St proteinleri
iin kapiler elektroforez dnlmektedir ve uygulamaya yava yava gemektedir.

401

2-St proteinlerinin kromatografisi:

2-I-yon deitirme kromatografisi:
2-I-a) Anyon deitirme kromatografisi:
2-I-a-1) Hazrlayc ayrma ilemleri:
2-I-a-1-1) Kazeinler:
DEAE selloz bamsz kazeinlerin ayrlmas iin en yaygn olarak kullanlan anyon
deiimli reinedir. Burada drt klasik metot kullanlr. Thomson, Mercier, Davies ve Law
ile Andrews ve Alichainids. Bu metotlardan nde hem numune zc de hem de k ve s 2
kazeinlerindeki di slfit balarn azaltarak giderici tamponlarda ME kullanlmtr. Ayrca
kullanm olduklar bertaraf edici tampon (pH:7) 3,3 M re iermektedir. Bunlarn arasndaki
temel farkllk kazeinleri bertaraf etmekte kullanlan NaCl gradyanlardr. Davies ve Law ME
ile indirgendikten sonra tm kazeini iyota asetamid ile alkilize etmilerdir ve 6 M re ieren
bir giderici tampon pH 8,6 kullanmlardr. Kazein ayrma metodunda salanan son bir
gelime ise DEAE sellozunkine gre ok daha yksek bir ak hz salayan DEAE sepharoz
kullanmdr. Barrel tamponlarda 3,3 M re ve ME kullanm ve kazeinlerin DEAE sepharoz
zerinde iyi ayrmasn salamtr. Christensen ve Munksgaard tamponlarda 6,6 M re ve
ditiyoeritritol kullanmlar ve tamponda 3,3 M re ve ditiyoeritritol kullanlarak DEAE
sepharoz zerinden s1 ve s2 kazein dnda kazeinlerin iyi bir ayrmasn salamlardr.
Kazeinleri hazrlayc bir seviyede ayrmak iin ayrca ktle iyon deiimide kullanmlardr.
Bununla birlikte s1 ve s2 kazeinleri pH 8de ve 4,5 Mlik re tamponunda QAE-zetaprep
sisteminde ayrlmamtr. Bir DEAE selloz kolonunda tek bir gei genellikle ve s 1
kazeinlerinin saf bir hazrlann verir. s2 kazein blnmesi ve k-kazein blnmesi dier bir
kromatografi gerektirmektedir. s2 kazeini balca kazein ve bilinmeyen bir protein gibi
kirleticilerden ayrlabilir. k-kazein blnmesi kazeinler ve para k-kazein ierir. Mercier
ktrme metodu ile hazrlanan k-kazeini bir NaCl gradienti ile DEAE sellozunda
kromatografi yolu ile 7 adet pik ile ayrarak tespit etmitir.
St proteinlerinin iyon deitirme kromatografisi ile ayrlmasnda kullanlan kolon tipleri:
Anyon-deitirme kromatografisi

Preparatif ayrma uygulamalar

QAE-Zetaprep
DEAE-Sepharose
DEAE-Cellulose
DEAE-Celulose
DEAE-Zetaprep
QAE-Sephadex A-25
Spherosil QMA
QAE-Zetaprep
DEAE-Selectacel
DEAE-Celulose
DEAE-Toyopearl
DEAE-Toyopearl
DEAE-Cellulose

Kazein
Kazein
Kazein
Preteose-Peptone
Kazein-peptid
Kazein-peptid
Peynir alt suyu tozu
Pey.Alt suyu tozu (Whey)
Peynir alt suyu tozu
Peynir alt suyu tozu
Peynir lat suyu tozu
Minor proteinler
Minor proteinler

402

Anyon-deitirme kromatografisi

Analitik ayrma uygulamalar

Mono Q
Mono Q
TSK DEAE-SPW
TSK DEAE-SPW
Aquapore AX 300
Mono Q
Mono Q
Metil-iyodr PV late
Mono Q
TSK DEAE-SPW

Kazein
Rennet kazein
Kazein
Kazein
Kazein
St ve peynir
Kazein peptidleri
Kazein peptidler
Peynir alt suyu tozu
Peynir alt suyu tozu

Katyon- deitirme kromatografisi

Preparatif ayrma uygulamalar

SP-Zetaprep
SP-Toyopearl
CM-Toyopearl
CM-Cellulose

Kazein peptidler
Minor proteinler
Minor proteinler
Peynir alt suyu tozu

Katyon-deitirme kromatografisi

Analitik ayrma uygulamalar

Mono-S

Kazein

Mono-S

Rennet kazein

Mono-S
Mono-S
Mono-S

Peynir alt suyu tozu

Minor proteinler
Laktoferrin

2-I-a-1-2) Peynir alt suyu tozu proteini (Whey proteins):

Peynir alt suyu tozu protein konsantresini (kesilmi st protein konsantresi) endstriyel
olarak ayrmann bir teknii de tatl ve orta asitli kesilmi stn rnein; edar, svire veya
Mezeralla peyniri gibi rennet peynir mayas ile imal edilen peynirlerden elde edilen peynir alt
suyunun anyon deitirme kromatografisi ile ayrm ilemidir. Tatl peynir alt suyundan
(sweet whey) elde edilen proteinler silika bazl gl bir anyon deitirici olan Spherosil
QMA zerinde absorbe edilir. Proteinsiz bileenler rnein laktoz su ile bertaraf edilirken
proteinler pH 4,5den dk olmaldr. Anyon deiimli kromatografi ayrca ana peynir alt
suyu proteinlerini ve bunlarn genetik varyantlarn izole etmede kullanlr. - LG A ve B ve
-LG A ve C bir NaCl gradienti ile pH 5,8de DEAE-selloz kullanlarak ayrtrlabilir.
LA ve -LG ve A ve B diyalize asitli peynir alt suyundan pH 7.2de Tris-HCl gradientine
sahip DEAE-selloz kromatografisi ile ayrtrlabilmektedir. BSA tanmlanmam bir protein
ile kontamine olur. Yoshida peynir alt suyu bileenlerini Sephacryl S-200 kolonunda
ayrmak iin pH 6,8 ve 8,5de ve lineer NaCl gradientinde DEAE Toyopearl kolonlarn
kullanarak ayrm ilemi gerekletirmitir. pH 6,8de -LG A ve -LG B ayrlabilmektedir.
Ancak LA anyonlu deitirme kolonlarnda alkonmamaktadr. pH 8,5da -LA kk
miktarlarda -LGden ve tanmlanmam bir proteinden kolaylkla ayrlmtr. mafidon ve
Ng-Kwai Hang kalnt -LA y % 3lk TCA spernat preparatndan ayrmak iin pH 6,0
403

da fosfat tamponu ve NaCl kullanlarak bir QAE-Zetaprep kartuu kullanlarak ayrlmalar

salanmtr. Bu koullar altnda -LA iyon deitirici reineye balanmamtr, -LG ise
balanmtr, ancak -LG A , -LG B den ayrlmamtr.
I-a-2) Analitik ayrtrma teknikleri:
2-I-a-2.1) Kazeinler:
rnein Mono Q 50 mm x 5 mm I.D. gibi gl anyon deitirme reineli kolonlarda
kazeinlerin yksek performansl sv kromatografisi eklinde olan analizleri DEAE ve
kromatografisi tekniklerine dayanmaktadr. Bertaraf etme yntemlerinin deerlendirilmesini
8 Me kadar re NaCl gradientleri ve numunede ME ieren pH 7 ila 8,5lik tamponlarn
kullanmn kapsamaktadr. s 2, s1 ve s0 kazeinlerinin ayrtrlmas olduka zordur. Deriik
tuz gradientlerine ilave olarak kromatogram blgesi renin konsantrasyonu bu kazeinin
oaltlabilir ayrtrlmasn mmkn klmaktadr. Mono Q- kolonlarndan proteinlerin tespit
edilebilen ayrmlar % 95den fazla olabilmektedir. -kazein Bnin dier -kazein
varyantlarndan ayrtrlmas da ayrca tespit edilebilmektedir. Mono-Q-Kolon zerinde
kromatografisi inek stnn kei ve koyun stnde tespitini salamaktadr. Ancak kei ve
koyun st birbirlerinden ayrt edilemezler. Peynir ekstrelerinde inek stnn tespit
edilebilme limiti aylk qauda tipi kei peynirlerinde inek s 1 I -kazeini kullanlarak % 10
olmaktadr. Mono-Q-kolonlar ME kullanlmakszn veya alkilleyici ajanlar olmakszn
k-kazeini saflatrmak, k-kazeini genetik varyantlarn ve onlarn glikosolatl formlarn
tanmlamak bamsz kazeinlerin miktarn belirlemek ve ktle iyon deiimli bir prosedrde
kazein ayrmasn teyit etmek iin kullanlabilir. Zayf anyon deiimli kolonlarda kazeinleri
ayrmada kullanlabilir. rnein TSK, DEAE-SPW kolonu 3,3 ve 4 M re tamponlar lineer
bir NaCl gradienti ile s kazeinleri ayrlabilir ve fosforilizasyon derecesine bal olarak insan
kazeinlerini de ayrabilmektedirler. TSK DEAE-SPW kolonundaki ayrmalar daha ksa sreli
Mono Q-5/5 kolonuna gre iki kat daha uzun zaman almaktadr. Strange s1 ve s2 kazeininin
zayf ayrmasn ve Aquapore AX300 kolonu iin son derece zayf bir kolon stabilitesini
rapor etmitir.
I-a-2.2) Peynir alt suyu proteinleri (whey proteins):
Mono-Q kolonu kullanlarak peynir alt suyu proteinlerini pH 6 ila 8,5 arasnda tampon
zeltileri kullanlarak veya pH 6da ve NaCl gradient ayrtrma salanarak -LA, -LG A
ve -LG B % 96 orannda birbirlerinden ayrlmaktadr. Tatl ve asit peynir alt suyu ve kesikli
retim yasz st tozu pH 6,6da tampon zelti (0.7 M sodyum asetat tampon zeltisi) ile
gradient elsyon salanarak -LA , BSA, -LG A ve -LG B ayrlabilmektedir.
2-I-b) Pozitif ykl maddelerin kromatografisi:
I-b-1) Peynir alt suyu ve ikincil proteinlerin ayrm ilemleri:
Pozitif ykl iyon (katyon) mbadelesi svsnn renkli kromatogramnn alnmas kesilmi st
suyu (peynir alt suyu) ile baz ikincil proteinlerin tecrit edilmeleri iin kullanlr. retim
ileminde kullanlan Spherosil S asit ile kesilmi st suyundaki proteinleri emecektir.
(pH< 4,5) ve sonra pH ykselince bunlar serbest brakr. Laktoferrin ve pH 7,8 olduunda
kromatografi yolu ile karboksimetil selloz zerinde laktoferrin ve laktoperoksidaz ile
kesilmi st suyu proteinleri birbirlerinden ayrlabilir. Karboksimetil selloz kromatografisi

404

keza kesik st fraksiyonundaki laktoperoksidaz laktoferrinleri ayrtrmada da kullanlr ve

slfopropil katyon mbadelesi kromatografisi tatl ve asitli st suyundan kaynaklanan
laktoferrinden laktoperoksit hazrlanmasnda kullanlr.
2-I-b-2) Analitik ayrtrmalar:
2-I-b-2.1) Kazeinler iin MonoS kolonu:
Bir katyon deitirici kazeinleri pH 3,5 ve 8 M re de ve ME de bir NaCl deiim ls ile
ayrtrlabilir. Ayrlma sralar yledir.
-kazein< k-kazein ve z-kazein < s-kazeinler
2-I-b-2.2) Peynir alt suyu ve ikincil proteinler:
Yksek performansl katyon deitirme (mbadele) sv kromatografisi
dk pH
deerlerinde glikomakropeptidi analiz etmek iin kullanlr. Daha yksek pH deerlerinde
laktoperoksidaz ile laktoferrinlerin mukayese edilmesi ile byk ba hayvanlarn stleri ile
domuzlarn laktoferrinlerinin dii domuz aznn (doum sonras ilk stnn) kesilmi st
suyundan ayrlmasn tespitte kullanlmtr.
2-I-c) neriler:
reli ve MEli hazrlayc anyon deitirme sv kromatografisi, gram miktarnda mevcut
miligram cinsinden ve nispeten saf mnferit kazeinleri tecrit etmek iin kullanlmaktadr.
Keza bu metotla k-kazeinin genetik trleri ile glikozide edilmi kazein paralar da tecrit
edilebilirler. Yksek performansl anyon deitirici sv kromatografisi kazeinlerin abuk
analizlerinde kullanlmaktadr. Bu teknik sadece bilinen -kazein trlerinden birini
ayrtracaktr. Fakat byk ba hayvan kazeinlerinden hi birisi ayrlmaya hazr deildir.
Bunu da beraber kazein peptidleri dier kromatografik tekniklere kyasla zayf olarak
znrler. Hazrlayc ve yksek performansl anyon deitirici kromatografisinin her ikisi
de -LA , -LG A ve -LG B yi ayrtrabilirler. n ayrtrma yaplmakszn stn ve
kesilmi st suyu proteinlerinin benzer analizleri; kazeinleri ayrtrmak iin anyon-deitirme
kromatografisi iin re gerektirmesi nedeni ile baarsz olmaktadr. Kazein ayrm iin
artlar ve katyon deiimindeki analizi anyon deiiminde tanmlanmamtr. Bununla beraber
son dnemlerdeki yaplan almalar -kazein trlerinin tayin ve tespitinin mmkn olduunu
gstermitir. Katyon deitirme kromatografisi stteki aznlk proteinlerin ayrlmas iin de
yararl olmaktadr.
2-II- Ters faz kromatografisi:
2-II-a) Analitik ayrmlar:

405

2-II-a-1: Kazeinler:
Geni gzenekli C4, C8 ve C18 ters-faz kolonlar btn kazeinler iin fevkalade analitik
ayrtrma verirler. Genellikle kullanlmakta olan solvent sistemi; 0,1:50:50 deiim
oranlarnda Akrilonitril: TFA-Su-Asetoniltrildir. (0,1:70:30 oranlarnda uygulanabilir). C18li
bir kolon ile yaklak 30 dakika sre ierisinde btn kazeinler k-kazein, s2, s1 ve kazeini sras ile ayrtrabilirler. Daha karmak bir asetonitril deiim ls ile ve bir C 18
kolonu ile karbonhidratlardan arndrlm k-kazeini A ve B varyantlarna s1-kazeini A,D ve
B/C varyantlarna (s1-kazein B ve C varyantlarna ayrlamazlar) ve kazeini A1/C, A2, A3 ve
B varyantlarna ayrlrlar. -kazein olarak tanmlanan A-varyant da dkme stten ayrlr. C8
kolonu zerindeki kazeinler ayn sra ile ayrlrlarken mstesna olarak s 1 kazeini eit pik
noktasna ayrlrlar ve -kazeinlerin varyantlar da zlmezler. pH 7,2 fosfat SDS tamponlu
bir C18 ters-faz kolonu ve zc solvent olarak propanol, artan bir alkonma sras ierisinde
s1, s2 ve k-kazein ayrlr. Analiz edilmi olan tm kazein hazrlama usullerinden birisi kazein pik noktasnn belirgin tarzda eit elektrik odaklama zellii gstermitir. Bununla
birlikte kazeinlerden birisinin prolin yerine ikame olarak leusine haiz olduu ve elektroforetik
analiz ile bulunamayan bir deiime sahip olduu grlr. C8 ve C4 ters-faz kolonlar
kullanarak kei stnde s 1 kazeinin varln tesbit edilebilmektedir. Bu kolonlarn her ikisi
de ayn zm srasn verir. yle ki; k-, s1, s2 ve -kazein, yani byk ba hayvan
kazeinindeki ayn sra tespit edilir. St kayma ve yasz kuru stten alnan proteinler
nceden kazeinleri ve st suyundaki proteinleri ayrlmakszn analiz edilerek tespit edilmitir.
Bir C18 kolonu zerinde s 1 kazeinden -LA ayrlmtr, -LA kazeinin ayn alkonma
zamanna sahip olduu grlmtr, -LGA ve B ok iyi ekilde zlmtr. C4 kolonu
zerinde -LA, s1-kazeinin piklerinin tepe noktasnda srkleyici bir omuz eklinde olduu
grlmtr. Fakat -LG A ve ok iyi bir ekilde ayrlmtr. Ayn almada yasz kuru
stn ate zerinde ileme tabi tutulmas ile tekil edilen bir BSA, -LA , -LG , k ve s2
kazeini karmas en st dzeydeki asetonitril kromatografisi konsantrasyonu almasnda
ayrlabilmilerdir.
2-II-a-2) Kazein peptidleri:
C18 kolonlar asetonitril deiim oranlar ile pH 2,1 ve pH 6,5da -kazeinin triptik
peptidlerini ayrr. s 1 kazeini B nin triptik ve simetrik yaplar izokratik alma ile
asetonitril mobil faz kullanlarak tespit edilebilir. Kazein hidrolizatlar ierisindeki 200
akn peptid pH 2,1 ve 6da C8 kromatografik kolon ile asetonitrilin deiim oranlar
kullanlarak tanmlanabilir. Kazeini ve -LA nn triptik ve simetrik tiplerinin pH 2,1deki C4
kromatografisi ile kazeinkinaz ile forforlu hale gelmi olan yerlerin tanmlanmasnda
kullanlmtr.
2-II-b.3) Peynir:
Peynire tadn veren imalat sresinden kaynaklanan tipi ile ilgili olan stn cinsi ile ilgili olan
peynir peptidleri ters-faz kromatografisi ile tesbit edilebilirler. edarn (bir tr ingiliz peyniri)
saf bir hlasas 44 adet amino asidi ve/veya peptidi ierir ve C18 kolonunda ayrlma sras hem
molekl ktlesi ve hem de hidrofobisinden etkilenerek olmaktadr. Gouda (bir tr sar peynir)
suyu hlasasnn kromatografik profili bir C18 kolonunun ve asetonitril mobil faznn deiik
oranlarda hazrlanarak uygulanmas ile s 1in zerindeki laktik asidin bakteriyal hazm
(digestion) usaresinin faaliyeti ile oluan ve peynir yann artmas ile artan 3 peptid olduu
grlmtr. Benzer tarzda Danbo ve Havart peynirlerinin asit tortularnn profilleri de peynir
406

tipi ve mayasna bal olarak -kazeinlerdeki bozulma farkllklarn gsterir. Suda eriyebilir
ve dk molekl arlkl mavi peynir peptitleri olarak C 18 RP-HPLC den gradient alma
ile elte olan peptit ayrlarak tehi edilebilir. Bir C8 kolunu ile 0.1 M fosfatl izokratik fazl
ortamda yaplacak HPLC almasnda (pH 6.0da) edar peynirin yan (cheedar age) tayin
ve tesbitinde kullanlmaktadr. Bir C8 kolonu ile % 0.1 TFAl ve nihai bir solvent oranna
(56,3:30,3:13,4) su:asetonitril:metanol (96,8:1,2:2) deiimle yaplacak gradient almada pdimetil amino benzaldehidin bir i standart olarak kullanlmas ile edar peynir peptidlerinin
analizleri yaplabilmektedir.
2-II-b-4) Peynir alt suyu proteini (kesilmi st suyu proteini) (whey protein)
Bu tr proteinler zt-faz kromatografik kolonlar kullanlarak tehi edilebilirler. BSA, -LA
ve -LG bir C8 kolon ile izopraponol n deiim ls ile ayrlp tanmlanmaktadrlar. Bir
C8 kolonu kullanlarak gradient almayla -LG A, -LG B ve ksmen -LG C ile BSA ve LA ayrlabilir. St kaymandan kaynaklanan proteinler BSA, -LA ve az miktarda kazein
paracklarndan mteekkil kirleticidir. mmnoglobilin bnyesindeki -LG B, -LG A
asetonitril-gradient solvent almasnda C4 kolonu zerinde ayrlp miktar tayin edilebilir ve
kesilmi st suyunun tabiat sl ilem ile kaybolmaktadr. % 10 koyun ve % 90 inek stnden
yaplm olan bir peynir ierisindeki -LA nn pik k noktasnn varln tesbit etmek iin
ksa (5 cm) bir C4 kolon kullanlr. Zt-faz kolon almas etlerdeki kazeinlerin tespiti ile
kesilmi st suyu ile kaymak ve tereyandaki mayalanm (rennet whey) st suyunu bulmak
iin kullanlabilir.
2-II-c) neriler:
Ters-faz C4, C8 ve C18 geni gzenekli (300 A) ve silika bazl kolon kullanlarak st
proteinleri ile bunlarn eitli hazm (digestion) maddeleri ayrlabilir. Genel olarak zlme
kolon tipleri karbon zincir uzunluu olarak gelitirilirler ve kolonlarn nitelikleri buna gre
sralanr. Dk molekll peynir ktlesi peptidlerinin kromatografik kolon analizi
elektroforetik almay tamamlar. Kazeinler ve st suyu proteinleri pH 3de ve zellikle de
asetonitril varlnda zlebilirler, dolays ile znmeleri iin ntr ya da alkali artlarnn
tesisine ihtiya yoktur. Fakat kazein analizi esnasnda tamponda re ve MEnin mevcudiyeti
zm kolaylatrr. Zt-faz kolonlar zerinde st proteinlerinin ayrm proteinlerin
hidrofobilitesi siliste iyon mbadelesine ve de molekler ktle etkilerine dayanmaktadr.
Zt-fazl solvent sistemlerinin kullanmlar iyon deitirme reinesi kullanlandan daha
basittir. yon deitirme tamponlarnda kullanlan renin bir iyon deitirme tamponlarndan
geirilerek kirleticilerinden arndrlmas ve bunun iinde NaCl ile kullanlacak zel bir
ekipmana ihtiya vardr. Netice olarak zt-faz HPLC sistemleri ile yaplacak elektroforetik
analiz buharlamayan tuzlarn mevcut olmay nedeni ile daha kolay olmaktadr.
2-III-Boyut eleme kromatografisi (Size-exclusion chromatograpy):
2-III-a) Preparatif ayrmalar:
2-III-a-1) Kazein kremalar (Casein micelles):
Kazein kremalarn dier st proteinlerinden ayrmak iin kontroll gzenekli cam boncuklar
(CPG-1050 nm) kullanlr ve onlar micell boyutlarna gre (CPG-10: 300 nm) ayrlr.
Kromatografide nce st numuneleri ekseritle glutaraldehit ile test edilir ve kolonlar % 1
407

oranndaki polietilen glikol ile n ileme tabi tutulurlar. Ayrm iin kullanlan tamponlar pH
6,6da ve 5 mM kalsiyum klorr, 50 mM NaCl , 20 mM imidazol (pH 7.0) ya da % 0.04
polietilen glikol ihtiva eden bir sentetik st serumunun kazein kremalarndan ayrmnda geni
gzenekli silis jeli zerinden ayrm CPG ile daha baarl olmaktadr.
2-III-a-2) Kazein peptidleri:
Peptidler DEAE-Selloz ile tehis edilebilmektedir. Glikomakropeptidleri artmak iin ince
sephadex G-50 kullanlabilir. Bylece kazeinin tm hidrolizatlar ierisindeki peptidler
tanmlanabilir.
2-III-a-3) Peynir (cheese):
Sephadex G-50 zerindeki kromatografide hassasiyetle yaplacak analizde yeterli olacak
miktarda saf cheedar peyniri hlasas alnarak yaplacak almada drt fraksiyon elde
edilmitir ve sephadex G-10 kromatografisi ile peptidleri fosfotungustik asit ierisinde
zlebilen fraksiyonlardaki amino asitlerden ayrr.
2-III-a-4) Peynir alt suyu ve minr proteinler (whey and minor protein):
Kuvvetli asidik artlarda ya da yksek tuz konsantreleri kullanlarak sephacril S-200
kromatografisini -LG ve -LAy asitli st suyundan tecrit etmek iin kullanlabilir. Sepharil
S-200 kromatografisi ise xanthine oxidase ve laktoferrin ve lakto peroksidaz asitli st
suyundan tecrit etmede kullanlmaktadr. mmnoglobilin ve laktoferrin : kolostral peynir ve
asitli st suyundan sephacril S-300 ve TSK-HW-55 jeli zerinde boyut eleme kromatografisi
kullanlarak ayrlmlardr. Sephacryl S-300 zerine jel permasyon colestral st suyundan
kaynaklanan % 99 saflktaki immnoglobulin fraksiyonlarn zmtr. (ve keza peynir
suyundan kaynaklanan % 92 saflktaki immnoglobulini) Sephadex G-200 MFGM
proteinlerinin suda znen ksmlarn ayrmak iin ve MFGM proteinlerinin
hazrlanmasnda kullanlan ykama metotlarnn etkenliklerini deerlendirmek iin
kullanlmtr.
2-III-b) Analitik ayrma:
2-III-b-1) Kazein miselleri:
Bir TSK Gel 4000 SW kolonlu analitik yksek performans sv kromatografisi ile kazein
miselleri 6 M re tampon zeltisi kullanlarak ayrlabilir.
2-III-b-2) Kazein peptidleri:
TSK-2000 SW kolon kullanlarak st rnleri ierisindeki kazein peptidleri ayrlabilmektedir.
Kazein peptidlerinin analizlerinde bu kolonlar analitik ayrmalarda ok rahatlkla
kullanlmaktadrlar.

408

2-III-b-3) Peynir alt suyu ve minr proteinler:

St suyu proteinleri 30 cmlik bir TSK-3000 SW ve TSK-2000 SW kolonun birbiri ardna
kullanm ile birbirlerinden ayrlrlar. Ticari st suyu proteinlerinin izolesi ve
konsantrelerindeki mahiyet deiiklii 30 cmlik bir TSK-3000 SW kolonu zerindeki boyut
eleme kromatografisi ile tespit edilebilmektedir. nsan st suyundaki proteinler
(immnoglobulin, laktoferrin, BSA, -LA ve lysozyme) ikili bir 50 cm TSK 3000 SW ve 50
cmlik TSK 2000 SW kolonu ile ayrlrlar.
2-III-c) neriler:
CPG ve Sephacryl S-1000 kolonlu boyut eleme kromatografisi ile kazein misellerinin
boyutlarna gre ayrlmas iin yegane usuldr. Bu tekniin en byk zorluklarndan biri
misel boyutunun bulunup deerlendirilmesidir. Boyutun dlanmas molekl ktleleri ayn
olduu iin kazeinleri ayramaz, fakat peptidlerin haritasnn karlmasnda nce kazein
hidrolizatlarnn ya da peynir hlasalarnn balang ayrlmalarnda kullanlmasdr. Boyut
eleme kromatografisi ayn zamanda st suyundaki aznlk proteinlerinin izolesinde nem arz
etmektedir. Analitik yksek performans boyut eleme kromatografisi ile kazeinin tali miselleri
ile st suyu proteinlerinin ayrlmas iinde yararl olmaktadr. Bununla beraber -LGnin
genetik varyantlarn ayramamaktadr.
3-ST PROTENLERNN ELEKTROFORETK ANALZ:
Poliamid bir sabit fazn kullanm ile bu teknoloji gelimitir. Bu teknik ktle arlna
dayanan ayrmalara dayal molekl arlna dayanan ayrma ilemlerine dayanmaktadr. Bu
ilemin prensibi izoelektrik nokta ve izoelektrik odaklama prensibidir.
I-Denatre edilmeyen artlarda elektroforez:
Alkali ya da asit tamponlardaki re page (plaka) yntemleri kullanlarak gerekletirilir.
Pagede - tampon artlarna tabi tutulacak proteinler negatif ya da pozitif olarak yklenir ve
ykleme arl olan ile ilgili hareketlilikle g ederler. Kazeinler iin renin ilavesi
toplanmay ve asit pH olumasn nler ve keza tortulanmay da engeller. re doall
deitirici olarak mtalaa edilmemelidir. Zira kazeinlerin ncl bnyeleri tipik kre ekilli
proteinlerden daha dzensizdir. St proteinlerinin avantajlar balarnn ok iyi bir ekilde
ayrlmalardr ve genellikle varyantlar fosforla ma derecelerindeki farklarn kolayca tespit
edilebilmesidir. Nisbi ktle hakknda bilgi mevcut deildir. Bununla birlikte saf kazeinlerin
ya da peynir alt suyu proteinlerinin standartlarnn bir jel zerine ilave edilmesi
gerekmektedir. Bundan baka bilinmeyen balarn tanmlanmalar iin baka ip ular da
yoktur.
I-a) Kazeinler ve peynir alt suyu proteinleri:
Anyon deitirme re-page deki poliakrilamid agarose jelinin analitik anyon deitirme
kromatografisi ile mukayesesinden sonra sr cinsi hayvanlarn kazeinlerinin miktarnn
tespitini salamaktadr. resiz-pade, -LGnin genetik farkllklarnn (varyantlarnn)
tanmlanmas iin daha iyi sonular elde edilmektedir. Yaplan almalarda kazeinler
arasndaki anilinin amido-siyahnn emili farkllklar gzlenebilmektedir. St proteini
miktarnn tayini iin selloz asetat elektroforezi daha iyi sonu vermektedir.

409

I-b) Peynir analizi:

Peynir analizi iin bir ok elektroforetik uygulama yaplabilir. Mayalanma dan kaynaklanan
kazein phtlar ile protein kltrleri page kullanlarak analiz edilebilir. Yaplan almalarda
edar peynirlerinin eni gelitirme almalarnda re-page analizleri kazein kelekleri ile
eni arasnda bir balant olmad tespit edilmitir.
I-c) Sahtenin ortaya karlmas:
Koyun stne veya koyun ve kei stlerinden imal edilmi olan peynirlere byk ba hayvan
st ilave edilip edilmediinin anlalmas iin page ile tespit edilebilir. Her iki durumda da
byk ba hayvan stlerinin kartrlm olmasnda kstas olan -LG A ve Bnin varl
retim aamasnda kartrldnn tespitini salamaktadr. Hem PAGE ve hem IEF koyun
peynirlerinin byk ba hayvan st ve/veya kei st kartrlarak yaplan sahteciliin
ortaya karlmasna yardmc olmaktadr.
II-Sodyum dodesil slfat ile elektroforetik ayrma ilemi:
SDSin beher gram protein iin 1.4 orannda proteini tuttuunun kefedilmesi ile yeni bir tr
elektroforetik ayrtrma balamtr. Dislfit balar ME tarafndan bozulduunda SDS
(sodyum dodesil slfat) balar protein zincirini tamamen deitirmektedir. SDS protein
kompleksi iin bir takm yaplar nerilmesine ramen deneysel sonular komplekslerin
elektrik ortamnda yer deitirmelerinin sadece ktleye bal olduunu ortaya koymutur.
Molekler younluun analitik kromatografisi veya analitik santrifj ynteminden daha
kolaylkla hesaplanmasna olanak tand iyi bilinmektedir.
II-a) Kazein ve kesilmi st suyundaki proteinlerin tespiti:
lenmi st tozundaki veya sv stteki bulunan kazein ve peynir alt suyu proteini belirlemek
iin kullanlan SDS-PAGE metodu ile tiyore ve % 30 hidrojen peroksit kullanlarak st
proteini ve peynir alt suyu proteinleri tespit edilirler. SDS-PAGEde proteinlerin ktleye gre
ayrlmalarna ramen -kazeinin geciktirilmesi -kazeine gre biraz daha fazla olmaktadr.
Yaplan almalarda hem -kazein ve hem de -kazein beher protein gram bana 1,3 SDS
salarken -kazeinin -kazeine oranla beklenmedik bir ekilde daha byk bir hidrodinamik
boyuta ulat gzlemlenmitir. Yaplan almalarda SDS ile belirlenen kei stnn
proteaz-pepton ksmlarnn molekl bykl byk ba hayvanlarn st ile benzerlik
gstermektedir.
II-b) Peynir:
SDS-PAGE bant younluunun zamanla drlmesi konusunun dansitometrik analizi ile
birletirilmesi neticesi ortaya kan olgunlamann ilerlemesi iin yaplan almalarda deerli
bilgiler gelitirilmitir. Kazeinin kapsaml dkm PAGE ile lmek mmkn ise de
SDS-PAGEin kullanld olgunlama aamasnda gzlemlenen dk molekler bantlar ileri
aratrmalar iin ek veriler salamaktadr. Parmesan, edar, port salut ve bric peynirleri SDSPAGE zerinde yaplan almalarda karakteristik tespitler ortaya kmaktadr. Pastrizasyon
neticesi olgunlama esnasnda edar peynirlerinde bulunan proteolitik enzimlere geii ve
dolays ile lezzetin gelimesini etkileyeceini gstermek iin SDS-PAGE kullanlarak
aratrma yaplmtr. Az yal edar peynirinin olgunlamasn salayacak olan enzimler ile 6
aylk olgunlama sreci sonunda deiik scaklklarda SDS-PAGE ile test edilerek sonular
elde edilmitir. 6 haftalk bir saklama srecinden sonra az yal mozzarella peynirinin kazein
410

dkm ve peptid ekillenmesini grntlemek iin SDS-PAGEi kullanlmtr. edar

peynirlerinde uzun sre dondurularak saklanmasnn yal peynir imalatndaki kalitesine
etkisi de SDS-PAGE yntemleri ile tespit edilebilmektedir.
II-c) Sahtesinin ortaya karlmas:
Paralarn ayrmasna ek olarak molekler younluk verilerinin mevcudiyeti SDS-PAGEi
grntleme ilemleri iin tercih edilen bir metot haline getirilmitir. Ayran tozu karmnn
ortaya karlmas iin ortaya kan adet MFGM bandnn varl baz alnarak bir
SDS-PAGE prosedr gelitirilmitir.
III-zoelektrik odaklama yntemi:
III-a) Kazeinler ve peynir alt suyu proteinleri:
Proteinleri izoelektrik noktalarna gre ayrmak iin kazeinlerin analizinde ilerin de ve
aralarnda bir ok kaltmsal deiimler olduu iin ksmen uygun olmaktadr. Byk ba
hayvan stndeki -kazeinin kaltmsal deiim faktrlerinin tahlili iin IEF kullanm ile
ilem iyice basit hale getirilmitir. Aksi taktirde tespit edilecek deikenleri birbirlerinden
ayrmak iin alkali ve asit PAGEye ihtiya hasl olacaktr. Byk ba hayvanlarn
stlerindeki kaltmsal genetik polimorfizmi tanmlamak amac ile Phast sistemi iin hzl
metotlar gelitirilmitir. Her iki prosedrde de nceden hazrlanan IEF kolloidleri
kullanlmadan nce re ve amfolitler ierisinde bekletilmelidir. Son derece ince olan
poliakrilamid kolloitleri 50 min zerindeki IEF , peynir alt suyu proteinlerinde s nedeni
ile oluan deiimleri ortaya karmak iin ok stn olan bir metottur.
III-b) Sahtenin ortaya karlm:
Bileik gdalardaki kayma alnm st, kazein, peynir alt suyu proteini (whey protein) ve
toplam st protein ieriini belirlemek iin yaplan almalarda IEF metodu gelitirilmitir.
Son derece ince poliakrilamid re ieren kolloidler ile kazein iareti olarak -kazein B ile
peynir alt suyu proteini iareti olarak da -kazein B ve -LG + -LG A kullanlmtr. Peynir
alt suyu katlarnn kolaylkla kayma alnm stn yerine getii grlmtr. Koyun
peynirine byk ba hayvan st kartrlp kartrlmadn tespit etmek iin phast sistemi
ile re ieren poliakrilamid kolloidler ve zel bir bileimli IEF uygulanarak bu tr peynirler
ierisinde mevcut olan % 0.5 oranlarnda byk ba hayvan stnn bulunduu tespit
edilebilmitir. Be aylk bir olgunlama srecinden sonra dahi rokfor peynirlerinde byk ba
hayvan stlerinin kullanlp kullanlmad bu yntemle tespit edilebilmektedir. Koyun st
ve koyun peyniri ierisindeki byk ba hayvan stn tespit etmek iin IEF ile yaplan
aratrmasnda -kazein retmesi iin plazma ilave edilerek almalar geniletilebilir. Sert
koyun peynirindeki byk ba hayvan stnn varlnn tespiti IEF prosedrnde para-kazeinin iaret olarak kullanlmas ile baarl sonular alnmaktadr. Olgunlam rokfor
peynirinde ise byk ba hayvan stndeki para--kazein ile yer deitiren peptid yznden
bu yntem kullanlmamaktadr. nk yaplan almalarda yanl sonular elde edilmektedir.

411

IV- ki boyutlu elektroforez ilemi:

Genellikle kolloid ubuklar halinde IEF ve mteakiben plaka kolloidlerinin kombinasyonu,
stteki ve dier mandra rnlerindeki kazein ve peynir alt suyu proteinleri iin modifiye
edilmi iki boyutlu elektroforez metodunda pH 3den 8e kadar olan bir aralkta IEF gradient
kolloid ierisinde SDS olmayan PAGE ilemi takip ederek ilem tamamlanmaktadr. Fakat
gradient deitiricinin yokluunda molekl toplayc bir durum ortaya kmaktadr. pH 3 ila
10 aralnda non-iyonik deterjan ve renin ortama ilavesi ile byk ba hayvanlarn stnn
proteinleri IEF ile tahlili yaplabilmektedir. % 4 akrilamid plaka (page) kolloidi kullanlarak
kayma alnm i ste uygulanan yksek hzda santrifj ilemi ile -kazeinlerin byk bir
ksmn yok ettii grlmtr. -kazeinlerde her hangi bir deiiklik olmamtr. Ayn
ekilde yaplan aratrmalarda IEF iin kapiler tpler ve plakalar iin mini kolloidler
kullanlarak ok ksa bir srede daha fazla bir zlme tespit edilmitir. Kei stnde kazein oluumunu incelemek iin bir birine ters balanm iki boyutlu elektroforez prosedr
uygulanarak tespiti yaplmaktadr. Bu ilem iin iki l niasta-re ve poliakrilamid-agaroz
elektroferez ilemi uygulamak olmaldr. ki boyutlu elektroferez yntemi kazeinler iin en iyi
ayrm salamaktadr.
V- Poliakrilamid kolloidlerinde protein bandnn aranmas:
Kolloidlerin boyanma metotlar elektroforez ynteminde daha fazla nem arz etmektedir. Bu
ilem iin Coommassie mavisi R 250 , anilin mavisi-siyahtan, amido siyah yaklak on kat
daha hassas olduu iin en fazla kullanlan genel bir boyadr. Proteinler ile daha fazla uyum
salamaktadr ve boyanm olan bantlarn rengi kolloidler kadar deimemektedir. Ancak
Coomassie mavisi yksek konsantrasyonda Beer kanununa itaat etmemekte bu da
dansimetrede sorunlar yaratabilmektedir. Gm boyalarnn ba gstermesi ile hassasiyet
100 katna kadar kmtr. Fakat seyreltilmi numunelerin analiz edilme yeteneklerinin
arttrlmas ve numunelerin gzlemlenebilmesi kark bir durumu ortaya karmaktadr.
Dzenli uygulamalar iin yksek seviyedeki hassasiyet istenildii halde protein artrm iin
gm boyann salad etkin gereksinim karlanmak zorundadr. Yaplan almalarda
gm boya modifikasyonu ile glikozitli proteinler renkli bantlar halinde belirirken
glikositsiz proteinler siyah ve gri renk almaktadrlar. Bununla beraber ift boyama tekniinde
Coomassie mavisi R 250 , gm boyamadan sonra kullanlr. Glikozitli proteinler geleneksel
periyodik asit-schiff boyas ile boyann renk younluu dk olmasna ramen ok zor fark
edilmektedir. Phast kolloidlerde glikoprotein aranmas iin PAGE , SDS-PAGE veya IEF
teknikleri adapte edilerek uygulanmaktadr. Yeni metotlar iinde bakr klorr ve inko klorr
gibi metal tuzlarnn kullanmn iermektedir. Bu metot renkli bir geri plan zerinde temiz
bantlar oluturur. Bu teknik proteinlerin kolloidlerden arndrlmas gerektiinde kullanlmaya
uygun olmaktadr. Zira boyadan nce sabitletirme gerekmekte ve metal tuzlar aksi ynde
tutulabilmektedir. Bakr bazl ift ynl boyalar BO-Rad ve BDH isimli retici firmalardan
temin edilebilir.
4-PHAST-SSTEMLER:
I-Ayrm teknii:
Bu teknikte phast gel SDS tampon eritleri kullanlarak proteinler analiz edilebilmektedir. Bu
teknikte phast-gel gradient ile birlikte optimize edilmi sodyum dodesil slfat poliakril amid
jel elektroforezi (SDS-PAGE) metodlar uygulanmaktadr. Bu metot ham protein hlasalar

412

ile ticari olarak retilen proteinler kullanlarak optimize edilmektedirler. Bu yzden genellikle
uygulanabilir ve zel uygulamalara ynelik metotlar gelitirilmitir.
II-Giri:
Aral tampon sistemleri olan SDS-PAGE gnmzde kullanlan en yaygn elektroforetik
metotlardan birisidir. ounlukla molekl arlk lmleri ve polipeptid analizlerinde
kullanlmaktadr. Poliakrilamid (PPA) gradient jelleri ile birlikte alan kesikli tampon
sistemleri znrl ve bant kesikliini zenginletirmektedir. Bu avantajlara phast sistem
hz kazandrr ve kolaylk salar, ayrmlar yaklak 30 dakika almaktadr. Tamam ile doru
programlanm artlar altnda allr ise tampon hazrlamak gerektirmemektedir. Phast-gel
gradient cihaz ve MW kalibrasyon kiti proteinleri ile kullanlan MW (molekler arlk)
lmleri iin gerekli almalar yaplabilir.
III-Phast-gel gradient sistem cihazlar:
SDS-PAGE iin phast-gel gradient aletleri iki adet PPA jeli ihtiva eder. (SDS-PAGE ve PPA
gel) phast gel gradient 10-15, phast gel gradient 8-25 ve phast gel SDS tampon eritlerinden
mteekkildir. Her iki jelinde 13 mmlik ylm jel blgesi (% 6 T , % 30 C) ve 32 mmlik
gradient jel blgesi vardr. Phast gel gradient 10-15in % 2 apraz bal aralksz % 10-15
gradient jel blgesi vardr. Phast gel gradient 8-25in % 2 apraz bal kontin (kesiksiz) % 8ila 25 gradient jel blgesi vardr. Jeller yaklak 0.45 mm kalnlndadr. Jellerdeki tampon
sisteminde 0.122 asetat (leading ion) ve 0.112 M Tris pH 6.4 dr. Phast-gel SDS tampon
eritlerindeki tampon sistemleri 0.2 M tricine (trailing ion) 0.2 M Tris ve % 0.55 SDS
(analytical grade) pH 8.1 tampon eritleri 5 2 agaros ieren eritlerden yaplmtr.
IV-Molekl arlk snflandrmas:
Gradient jel blgesindeki gradient bir almada ne kadar molekler arlk aralnn analiz
edilebileceinin mmkn olduunu belirtir. Phast-gel gradient 10-15 bir protein g
(migration) uzakl ile MWsinin 10.000 ila 250.000 arasndaki logaritmasnn SDS denature
proteinlerde aralarnda dorusal bir balant kurulabilmesi iin tasarlanmtr. 250.000in
zerindeki proteinler gradient-jele girmek iin ok byktrler, fakat bunlarn g etme
uzaklklar log MW (molekler arln logaritmas) ile doru orantl olmayabilir. Benzer
ekilde phast-gel gradient 8-25 bir proteinin g uzakl ile log MW arasnda 6.000 ila
300.000 MW aralnda SDS-denatre porteinler iin dorusal bir bant vermektedir.
IV-a) Metodun kurallar:
Proteinler ncelikle polipeptid ara birimlerine SDS ve -merkaptoetanol ile ayrtrlr. Ara
birimler birim arl bana ayn miktarda SDS ile (her 3 gram protein bana 1.4 gram SDS)
birletirilir ve zerine net negatif bir yk alrlar. Tm polipeptidler ayn arj younluuna
(charge density) sahip olacaktr, bu nedenle ayrm byk lde boyutlarna bal olacaktr.
Numunelere genellikle izleme boyas olarak bromophenol blue eklenmektedir. Elektroforez
baladnda ba ve yedek iyonlar (Acetate/tricine) ylm jel ierisinden ilerleyen hareketli
bir d evre olutururlar. Ylm blge ierisindeki proteinlerin hareketlilii jel tarafndan
ksmen de olsa etkilenmemektedir. Proteinler ba ve yardmc iyonlar arasnda ylacaklar,
SDS- dk konsantrasyonlu katot tampon eritler uzaklar ve bromophenol blue ile birlikte
hareketli snrn n tarafnda ylr. Hareketli snr yksek ve alak voltajl blgeler arasnda

413

bir snrdr. Snrn arkasndaki pH yaklak olarak 8,5dir . Proteinler ylm/ gradient gel
arayzeyine ulat anda hareketlilikleri gzenek boylarndaki ani klme nedeni ile iddetli
bir ekilde azalr ve hareketli snr abucak proteinleri uzaklatrr. Proteinler sabit (8,5) pH
da ve sabit voltajda dalrlar ve uzaklarlar. Proteinler gradient jel ierisinden uzaklarken
boylarna gre ayrlrlar. Gradient protein bantlar keskinleir , nk proteinlerin ileri ucu
yedek ularndan daha ok gecikmektedir. Metot takip boyas anot tampon eridine
ulatnda ilem durdurulur (yaklak 60-65 V.h)
IV-b) Numune hazrlama:
Numune u ekilde hazrlanmaldr.
Numune tampon zeltisi 10 m.M. Tris/ HCl , 1 mM EDTA , pH 8.0
lem:
Numuneye % 2,5 SDS ve % 5.0 -merkaptoetanol ekleyiniz ve 100Cde 5 dakika stnz,
bromophenol blue ekleyiniz ve yaklak olarak % 0.001lik hazrlanan jel de oluabilecek
izgileri nlemek iin santrifj ile znmeyen her hangi bir madde bnye de mevcut ise
ortamdan giderilmelidir. Ayrca numune konsantrasyonu ve tuzu da ayarlamak zorunda
kalabiliriz. Bununla ilgili uygulanacak baz ilemler aada anlatlmtr.
Tuzlar:
Tuzun phast-gel gradienti arac olan SDS-PAGEe olan etkisi tuzun younluuna, tuzun
tipine ve numunenin pH na baldr. Genellikle yksek tuz younluklar (0.7 M) ve dk
pH , sonular ters ynde etkilemektedir. Baz tuzlarn etkileri dierlerine oranla daha fazladr.
rnein NaCl, pH 7 ila 10 arasnda olan numuneler iin 0.75 M kadar yksek olan
konsantrasyonlarda kullanlrken Sodyum asetat 0.35 M kadar dk oranlarda ayn pH aral
iin sonular arptmaktadr. ok fazla tuz ihtiva eden numuneler sulandrlmal ya da tuzu
giderilmelidir.
Numune konsantrasyonu:
Gelitirme tekniinin duyarll ve jele uygulanan numunenin hacmi numune konsantrasyonu
alt limitini oluturmaktadr. Genellikle numune coomassie boyas iin her 1 l protein iin 20
ila 30 ng (nanogram) ve gm lekelemesi (boyamas) iin her 1 l protein iin 0.3 ila 0.5 ng
ihtiva etmesi gerekmektedir. Her proteinde 2 g/l coomassieden ya da her proteinde 50
ng/lden gm boyas fazla ihtiva eden numunelerde jele ar yklenebilir ve sonular
arptabilir.
Metotlar:
Metoda balandnda altrlacak jel says girilmelidir. Eer 2 rakam girecek olunursa
phast sistem akm ve gc otomatik olarak ayarlayacaktr ve bylece iki jel de
programlanm olan metoda gre ayn durum altnda alacaktr. Bu sistemlerde uygulanacak
ilemler iki basamakl yaplmaktadr. Birinci basamakta ilem elektroferetik ilem olmaktadr.
Burada numuneler jele uygulanmaktadr ve protein bileikleri boylarna gre ayrlmaktadrlar.
kinci basamakta ise ilem sizin seiminize gre yryecektir. Burada proteinlerin jelin
ierisinden uzaklatrlmalar riskinin alarm sesinin duyulamayaca bir yerde
414

oluturulduunda metodun durdurulmas sureti ile azaltlmas iin programlanabilmektedir.

kinci basamak 0 V.h iin programlanr ve bylece alarm hemen 1. basamaktan sonra ses
verir. Metot alak voltajla ilemi siz durduruncaya kadar almaya devam edecektir.
Aada phast-gel gradient 10-15 ile SDS-PAGE iin phast sistem ayrm metodu dosyasna
programlanmak zere hazrlanarak optimize edilen metot verilmitir.
Numune uygulama Alt

1.1.

1 V.h

Numune uygulama st

1.1

10 V.h

Ayrm 1.1

250 V

10.0 mA

3.0 w

15 C

60 V.h1

Ayrm 1.2

50 V

0.1 mA

0.5 w

15 C

0 V.h2

Bu ilem ticari olarak hazrlanmtr ve ham protein zlerine dayanarak uygulanabilir.

almalarda takip boyasnn ilerleyiinde tampon eridine yaklatnda ilemin
durdurulmas gerekmektedir.

415

P-TM EKMEKLK MAMLLERNDEK YALARIN YA AST

ORANLARININ BELRLENMES YNTEM (KURABYELER DAHL) :
1.Ama ve kullanm alan:
Bu metot ekmek hamurundan imal edilen kurabiyeler dahil ekmekteki yan ya asit
oranlarnn (metil ester olarak) belirlenmesi ilemini aklar.
2. Tanm:
ya asit oranlarnn hesaplanmasnda uygulanacak oran g ya asidi / 100 g ya miktardr.
3. Ksa tanmlama:
Unlu mamllerdeki ya (ekmek hamurundan retilen kurabiyeler dahil ekmekteki toplam ya
oran kurallarna gre) izole edilir ve ya asidi metil eslerlerinin belirlenmesi iin n-heptan da
zlr.Valerik asit ile i standarda dntrlr ve sodyum metilat ile ayrtrlr. Katyon
deitirici reinesi ileminden sonra n-heptan safhasnda kromatografik kurallar uygulanarak
analiz edilir.
4- Kullanlan kimyasal maddeler:
Kullanlan reaktifler kimyasal saflkta olmaldr.
4.1. Kalsiyum klorr (temiz sudan arndrlm ve 150 Cde 2 saat kurutulmu olmaldr)
4.2. n-Heptan
4.3. Sodyum metilat zeltisi (10 mg/ml)
(0.5 g metalik sodyum 60 ml metanol ierisinde soutulmak sureti ile zlerek
hazrlanmaldr)
4.4. yon deitiriciler
rnein Dowax katyonik iyon deitirici reine W X B 20den 50 meshe kadar 0.3-0.9 mm
apnda) H formunda
4.4.1 lem I :
50 g Dowax reine 50 ml metanol ierisinde 30 dakika bekletilir ve arkasndan bir
kromatografi kolonuna doldurulur. Metanol damlatlr ve kolon iki kez daha her seferinde 25
ml metanol ile ykanr ve katoyonik deitirici reine oda scaklnda ekilerek kurutulur. Bu
ekilde ilem gren katyon deitirici reine kapal bir kutuda uzun sre saklanabilir.

4.4.2 lem II :

416

50 g Dowax reine bir kromatografi kolonunda 100 ml formik asit metil ester ile kartrlr.
Bu sv damla damla aktlr ve sonunda kolonun ierisinde hibir damla kalmayncaya kadar
basnl hava pskrtlr. Bundan sonra Dowax bir cam kaseye ince tabaka halinde yaylr ve
havalandrma altnda 24 saat bekletilir. Dowax (w = takriben % 35i) bir su ieriine
getirilmek iin birka gn kurutma kab ierisinde doymu tuzlu suda % 76lk bir neme
uygun olarak saklanr. n ileme tabi tutulan bu rn kapal kutuda uzun sre muhafaza
edilebilir. ienin bir ok kez alp kapanmas durumunda formik asit metil ester uar.
Notlar: yon deitiricisinin eitli ilemleri metanol / ya asidi metil esterinin GC kolonunun
ayrma gcnden olumaktadr. Yetersiz ayrma elde edildiinde ilemlere yeniden batan
itibaren devam edilir.
4.5 Temel zelti:
4.5.1 Tereya asidi (buturik asit) metil ester temel zeltisi
q: 200 mg/ml

(q: ktle konsantrasyonu, w: ktlesi)

10 g Tereya asidi (buturik asit) metil esteri 50 ml n-heptan ierisinde zlr.

4.5.2 Valerik asit metil ester zeltisi
q: 200 mg/ml
10 g valerik asit metil esteri 50 ml n-heptan ierisinde zlr.
Not. Temel zeltiler metil esterlerin zellikle ya asidi metil esterlerinin youn buharlamas
nedeni ile sadece birka hafta dayanr ve zaman zaman yani takriben 3-4 hafta sonra kontrol
edilmelidir
4.6 Standart zeltiler.
4.6.1 Ya asidi metil esteri-standart zeltisi
Temel zeltiden (4.5.1) n-heptan ile seyreltilmek sureti ile 0.6 ila 30 mg arasnda
konsantrasyonlu ya asidi metil esteri retilebilir (rnein 0.6, 1.2, 2.4, 3.0, 6.0, 12.0, 18.0 ve
30.0 mg/ml konsantrasyonlu zeltiler)
4.6.2 standart zeltiler (valerik asit metil ester zeltisi)
1 ml temel zelti (4.5.2) n-heptan ile 100 ml olana kadar seyreltilir. Bu zeltide 2 mg
valerik asit metil esteri ml de bulunur.

5. Kullanlacak cihazlar ve yardmc malzemeler:

5.1 Kromatografi kolonu (2 cm apnda ve 40 cm boyunda kolon kromatografisi kolonu)
5.2 Sivri itenek ; 10 ml , uygun youn soutucu ile birlikte

417

5.3 Gaz kromatografisi iin donanm (G.C)

5.3.1 Gaz kromatografisi; kromatografi iin uygun, kapl veya tel gibi ince klcal kolonlar,
300C kolon frn scaklna ulaabilen bir kolon frnna sahip olan ve scaklk
programlanmas olan bir G.C, alev iyonizasyon dedektr (FID), yayc, yzey tamamlaycs
ve gerekirse birde otornekleyici (autosampler)
5.3.2 Gaz kromatografisi ayrma kolonlar.
n bilgi: Ya asidi metil esteri / valerik asit metil esteri iftini yeterince ayrabilecek her trl
kapiler kolon uygundur.
Aadaki kolonlar bu tr kromatografik ayrmada uygun bulunmutur. Kapl cam kolonlar; 2
metre boyunda ve i ap 2 mm olan kolon.
dolgusu : polietilen glikol veya siyanopropil siloksan baznda sabit fazlar (rnein % 5
Carbowax parafin 1500 + % 5 tereftalik asit veya % 10 silar 10 ODS) ve sabit kat faz
rnein Cromosorp W, AW 80 ila 100 mesh (0.15-0.18 mm i ap) veya Gazkrom Q 100
ila 120 mesh aras (0.13-0.15 mm aras i ap)
5.3.2.2 Kapiler cam kolon, kolon boyu 25 m. dolgu maddesi : siyanopropil siloksan bazl
Silar 10 kapl kapiler kolon.
5.3.3 Gazlar; Azot (tayc gaz , temizlenmi), hidrojen ve sentetik hava
5.3.4 Enjektr; 5-10 mikrolitrelik (l)
6. Numune alm:
6.1 Numune alm-kontrol plan
7. Uygulama:
Not: Gaz kromatografisinin altrlmasnda reticinin cihaza zel talimatlar dikkate
alnmaldr. Gaz kromarografik alma artlar kullanlan her kolon malzemesine
uygulanabilmelidir.
7.1 Ayar erisinin oluturulmas.
Her 2 mllik i standart zeltisinin her bir 0.2 ila 1.0 l karm, ya asit metil esterleri ile
birlikte gaz kromatografisinin ierisine enjekte edilir. Tamamlama aleti tesbit edilen ayar
kromatogramlarnn peak yzeylerinin
Q

= Ya asitlerinin( butirik asit )metil esterlerinin peak yzey alan

Valerik asitin metil esterinin peak yzey alan

Blmleri oluturulur ve bir koordinasyon sisteminde milimetrik kada ya asit metil ester
konsantrasyonunun karsna mg/ml olarak [ya asidi (buturik asit) metil ester
konsantrasyonunun 1/3 4.6.1 uyarnca standart zeltileri ierisine] kaydedilir. Calibrasyon

418

erisinin oluturulmasndan sonra her analiz srasndan nce sadece bu eilimin kontrol
gereklidir. Bunun iin 0.2den 1.0 l arasnda bir ayar zeltisi 2.0 mg ya asidi metil esteri /
ml ieren gaz kromatografisi iin hazrlanan zeltinin ierisine enjekte edilir. Bu ayar
zeltisi 2 ml i standart zelti ve 1 ml ya asidi metil esteri-standart zeltisi ile yaplr.
7.2 leme kurallar:
300-500 mg (ekmek hamurundan yaplan kurabiyeler dahil ekmeklerdeki toplam ya oran
nizamnamesine gre ya alnr ve itina ile asidi ykanm ya tam 10 mllik bir enjektrle
llr. 2 ml i standart zeltisi ve 1 ml sodyum metilat zeltisi kartrlr ve 20 dakika
geri ak altnda bir kondansatrde youn bir ekilde damtlmas ile metil esterlerine
dntrlr.
Not: Gaz kromatografisi iin kapiler kolon kullanldnda ufak ya miktarlar da birlikte
llebilir. Soutulmu deneme zeltisi iin 0.5 g 4.4.1 ve 4.4.2 blmleri gereince
hazrlanm iyon deitirici reine katlr ve 5 dakika beklenilir. Metanol pikin bastrlmas
iin stteki effaf n-heptanl blm ikinci bir 10 mllik enjektr ile ekilir. Takriben 0.2 g
kalsiyum klorr ile kartrlr, iyice alkalanr ve 10 dakika beklenilir. effaf ste km
zeltiden 0.2 ile 1.0 l arasnda bir miktar gaz kromatografisi cihazna enjekte edilir.
Kullanlan kolonun malzemesine gre bir ok numune arka arkaya ayrc kolonun
stlmasna gerek olmadan enjekte edilebilir. Hzl seriye bal artlar iin baka bir imkanda
bir n kolon kullanlmas ile salanabilir.
8. Deerlendirme:
8.1 Grafiksel deerlendirme.
Tamamlama aleti tarafndan blm 7.2ye gre elde edilen numune kromatogram oran ile
Q = Ya asidi( buturik asit ) metil esteri peak yzey alan
Valerik asit metil esteri peak yzey alan
oluturulur ve bu saysal deerlere uygun ya asidi metil esterindeki konsantrasyon mg/ml
olarak ayar eiminden okunur.

8.2 Hesaplama
Ya asit oran w (arlk olarak) metil ester olarak g/100 g ya olarak aadaki
karlatrmaya gre hesaplanr.
W = . 3. 100
M
= Deneme lm zeltisindeki ya asit (buturik asit) metil esteri mg/ml olarak
m = numune arl (hassas terazide tartlan numune arl)
8.3. Metodun gvenilirlii

419

8.3.1 Tekrarlanabilirlik; r
8.3.2 Karlatrlabilirlik; R
9.

Aratrma raporu:

Aratrma raporunda bu resmi metoda dikkat ekilerek en azndan aadakiler belirtilmelidir.

Numunenin tr, numunenin menei ve tanmlanmas, alnan numunenin tr ve alm tarihi,
giri ve aratrma tarihi, aratrma neticesi, eer bu uygulanan metotta bir sapma sz konusu
olur ise bu meydana gelen sapmann nedeninin belirtilmesi
10. Aklamalar ve notlar:
Metotlarn oluturulmas talimat erevesinde resmi toplamann giri blmnde belirtilen
genel aklamalara dikkat ekilir. Bu resmi metot Alman Gda Maddeleri Yasasnn
uygulanmas iin Salk Dairesi Komisyonunu ekmek ve dier unlu mamller alma
gurubu tarafndan aratrlm ve dnml deneme ile kontrol edilmitir.

420

R-SAKKARTLERN HPLC KROMATOGRAFS YNTEM LE ANALZ:

Prensip:
Bir msr urubu zeltisi bir metal iyonmodifiye katyon eanjr kolonundan geirilir.
ekerler teker teker molekl d brakma ve ligand deitirilmesi suretiyle ayrlrlar. Elute
olan ekerler bir diferansiyel refraktometre kullanlmak sureti ile tehis edilir. Bu ekilde elde
edilen pikler modern bir elektronik entegratr yardm ile uygun standarda kar miktar olarak
kantitatif olarak belirlenir.
Kapsam:
Yntem asit ve/veya enzim dntrlmesi sureti ile hazrlanan fruktoz, msr ekeri ve
niasta hidrolizatlarn ihtiva eden numunelere ve btn msr uruplarna uygulanabilir.
Kullanlan cihazlar:
1. Sv kromatografisi: Scaklk kontroll kolonu almaya yeterli olan kolon frn ve sabit
akl bir pompa ile donatlm olan ve differansiyel refraktometre dedektr bulunan bir
yksek performans sv kromatografi (H.P.L.C) cihaz olmaldr.
2. Entegratr: Dedektr gerilim k ile uyumlu olan ve hesaplama ve kayt zellikleri
bulunan bir hesaplama entegratr olmaldr.
3. Kromatografik kolonlar: nceden paketlenmi katyon deitirme kolonlar (kalsiyum
veya gm formu) nerilir. Bu kolonlar % 2-8 apraz balantl, 8-25 m partikl
byklnde makro a eklinde polistiren slfonat-divinil benzendirler. Kabul edilen
kolonlara rnekler unlardr; Bio-Red Amineks HPX-87 C DP1-DP4 ayrlmas iin.
Sakkaritleri ayrmak iin ise Amineks HPX-42 C veya HPX 42 A DP1-DP7 kolon
kullanlr.
4. Koruma kolonu (quart kolon): Kromatografik kolon imalatlarnda bulunan bir iyonlara
ayrma n kolonunu ieriye sokmak sureti ile yukarda tanmlanan analitik kolonu
korumak amac ile kullanlr.
5. Kolon frn: Termostatl kontrol edilebilen en az iki kolonu ieren 95oC scakla kadar
0,5 oC scaklkta alma zellii bulunan metal stc bloktan olumaldr.
6. Numune enjektr: 10-50 m L kapasiteye sahip olan bir spiral enjektr kullannz. Manuel
enjeksiyon iin numuneleme rngas kullannz. Bu rngalarn kapasitesi 100 mL
olmaldr.
Kullanlan reaktifler:
1. Solvent: Gaz alnm damtk su, kullanmdan nce 0,22 m membran bir flitreden
szlmelidir.Yaklak 85 oC scakl muhafaza ediniz.
2. Kartrlm iyon deitirme reinesi: Amberlite MB-1 gibi bir kartrlm iyon
deitirme reinesi, analizden nce numunelerden kl gidermek amac ile kullanlabilir.
Kullanmdan nce bir gece nce 50 oCde kurutunuz.

421

3. Karbonhidrat standartlar: Analizlerde kullanlacak eker standartlar; fruktoz, dekstroz,

maltoz hidrat, maltotrioz, asitle modifiye edilmi 42 DE msr urubu veya maltodekstrin
urubudur (yaklak 10 DE).
LEM:
Kolon artlandrlmas: Kromatografik ve koruma kolonlarn yerletiriniz ve dakikada 0,1 ml
solventi (mobil faz) pompalamaya balaynz. alma scaklna getiriniz ve ak hzn
dakikada 0,5 mlye arttrnz ve 45 dakikalk sre iin dengelenmesini salaynz.
Yaklak alma artlar: Aada belirtilen parametreler; Kullanlan ekipmana ve cihaza
bal olarak deiebilir.
Sv kromatografisi:
Ak:

: 0,5 ml/dakika

Kolon scakl

: 85 oC

Dedektr scakl

: 45 oC

Dedektr zayflatmas: 8X
Bilinen bileimi, standard ve numuneyi enjekte ediniz. Verimi takip ederek erit izelge
kaydn inceleyiniz ve imalatinin talimatlarna gre integratr ayarlaynz. Buna gre arzu
edilen bilgileri elde ediniz.
Standardizaston: Kuru esasa gre numune tipinin bileimine yaklak deerde olan bilinen
saflktaki ekerleri kullanarak (rnein; fruktoz, dekstroz, maltoz vs.) %10luk kat
maddeden standart bir zelti hazrlaynz. 50 m Llik bir geni ieye konulan 20 m Llik
artlm su ierisinde her bir standart ekerin yaklak kuru arln 0,1 mg hassasiyetinde
tartarak ilave ediniz ve znz. Btn ekerler tamamen zlene kadar bir buhar
banyosunda stnz ve daha sonra soutunuz ve 100 mllik volumetrik ieye aktarnz.
Hacimce seyreltiniz ve kartrnz.ayet bu hazrlanan standartlar yeniden kullanlacak ise
hazrlanan bu zeltiyi dondurunuz. ayet bir DP4+ kesir temin etmek iin msr urubu veya
maltodekstrin kullanlm ise btn sakkaritleri standart bir bileim hesabna dahil etmek
zere azami dikkat gsteriniz.
Aada verilen denkleme gre standart zeltide her eker bileiinin kuru esas
konsantrasyonunu hesaplaynz.
eker komponenti (% kuru esas zerinden):
Kompoment arl
Deksroz arl+maltoz(DP2)arl+maltotrioz(DP3)arl+oligosakkarit(DP4+)arl

422

Standart eker zeltisinin 10-20 ulsini (yaklak 1-2 mg kat madde) enjekte etmek sureti ile
standardize ediniz. Pikleri entegre ediniz ve normalletiriniz. Toplam DP4+ normalletrilmi
print ktlar almak iin standart piklerle karlatrnz.
Alan dzeltme faktr(ACF): Bilinen konsantrasyon,d.b %
Normalletirilmi llen konsantrasyon, %
Aada gsterilen denklemi kullanmak sureti ile her bir komponent iin entegratr kar
cevabn hesaplaynz.
Entegratr cevap faktr(KF)
: Komponenet ACF
(Desktroza nisbi her bir komponent iin) Dekstroz ACF
DP4+ iin KF hata deeri olarak belirtilmelidir ve daha yksek sakkaritleri hesaplamak iin
kullanlmaldr.
Analiz:
Numunenin yaklak kuru maddesinin tesbit ediniz. Numuneyi seyreltininz. Seyreltme ilemi
artlm su ile arlk olarak %10luk kat madde ile yapnz. ayet gerekli ise 10 dakika
kadar %10luk kat maddenin yaklak 5 gram ile yaklak 0,3 gram iyon deitirme
reinesini kartrmak sureti ile iyon mbadelesi yapnz. ayet manuel olarak enjeksiyon
yaplacak ise enjeksiyondan nce asgari 4 defa seyreltilmi numune ile rngay alkalaynz
ve numunenin uygun hacmini enjekte ediniz. Manuel enjeksiyondan sonra scak musluk suyu
ile 4 defa rngay alkalaynz. rngann kenarlarnda oluacak hava kabarcklarn
parmanzla rngann yzeyine vurmak sureti ile gideriniz ve rngay 2 kez damtlm su
ile ykaynz.
Uygun KF deerleri ile hesaplama zelliine sahip olan modern elektronik bir entegratr
kullanld zaman sonular otomatik olarak hesaplanr. Fruktoz, dekstroz, maltoz ve dier
DP2 lardan elde edilen deerleri listeleyiniz. Maltotrioz ve dier DP3lerden elde edilen
sonular birletiriniz ve miktar DP4+ olarak belirtiniz. ayet analizden nce numunenin iyon
mbadelesi yaplm ise o zaman sonular klsz, karbonhidrat kuru maddesine gre
bildiriniz.
Notlar ve alnacak tedbirler:
1. Aadaki ekerler ve/veya eker uruplar bu teknik ile ayrlabilir. Rg gibi dektroza nisbi
yaklak alkonma zaman parentez ierisinde verilmitir. DP(0,42-0,68); Maltotrioz
(0,77); Maltoz ve somaltoz (0,85); Maltulose (0,91); Dekstroz (1,0); Fruktoz (1,23).
Sukroz, maltoz ve izo maltozun analizi nadiren bu yntem ile yaplr.
2. Yksek kl ihtiva eden numunelerin analizi yapld zaman, harici kl giderme nerilir.
Manuel ilem koruma kolonuna (iyonlar ayran n kolon) erken doyurulmasn nler.
3. Asit-dntrlm urubun bileimi verilen dekstroz edeeri iin gsterilen her bir
sakkaritin seviyesini tesbit etmek sureti ile tayin edilir D.E). Bunun kritik veri tablolarnda
verilen edeerde olmas gerekir. urubun dekstroz edeeri standart yntemlere gre
tayin edilmesi gerekir. urup ve maltodekstrin ticari olarak elde mevcut ve hazrdr ve
yaklak bileimi satcsndan temin edilebilir.

423

En iyi doruluk ve hassasiyet standardn ve numunenin kuru kat maddeleri ve sakkarit

bileimleri yaklak ayn olduu zaman elde edilir.
5- Msr urup standardnn hazrlanmas
Standart katk maddesi

d.b. %

DP1

DP2

Dekstroz

99,97

99,61

0,31

Maltoz

94,87

0,19

98,92

Maltotrioz

95,52

DP3

DP4
0,06

0,49

0,40

95,07

4,93

Maltodekstrin
95,41
4,05
3,72
4,26
87,97
-------------------------------------------------------------------------------------------------6. Genel olarak gnde yalnzca bir kalibrasyon gerekir. kinci defa verilen bir standardn
analizi yapld zaman (ayn zelliklere sahip bir kolon zerinde), ACFlerin iki
takmnn ortalamasn bulunur ve ortalama deerini kullanlr.
7. Hesaplama zellii olmayan bir entegratr kullanldnda, o zaman kromatografik
sonular aada belirtilen ekilde hesaplanr.
Fruktoz(f), dekstroz(d), maltoz ve dier DP2(2) ve ayrca maltotrioz ve dier DP3(3) iin
ferdi alanlar belirleyiniz. Geriye kalan alanlar toplaynz ve elde edilen toplam DP4 + olarak
gsteriniz. Her bir komponentin konsantrasyonunu hesaplamak iin aada gsterilen
denklemleri kullannz.
% Komponent: Komponent alan x Komponent ACF x 100
(Alan f x ACF f)+(Alan d x ACF d)+(Alan 2 x ACF 2)+(Alan 4 x ACF 4)
(Not: Bu standart analiz metodu Uluslararas msr endstrileri aratrma vakfna
irketlerin standart analitik yntemlerinden alnarak hazrlanmtr)

424

ye

S-SAKKARTLERN KROMATOGRAFK ANALZLER (GC METODU):

Prensip(ilke):
Msr uruplar iindeki mono, di-, tri- veya dier sakkaritler kendi oksimlerine dnrler
ve sonra gaz kromatografik analizlerinin yaplabilmesi iin kendi uucu trimetil-silil eterlerine
dntrlrler. Kantitasyon ilemi fenil -D-Glukopiranosid i standard kullanlarak alev
iyonizasyon dedektr ile tayin edilir.
Kapsam:
Bu yntem msr urubuna, yksek dekstrozlu niasta hidrolizatlarna, yksek furuktozlu msr
uruplarna, msr ekerine, sukroza ve bunlarn karmlarna uygulanr. Oksim preparatlar
fruktoz ve glukoz yokken pas geilir.
Gerekli cihazlar:
1. Gaz kromatografi cihaz: Tek veya ift kolonlu bir cihazdr. Scakl 350oCa kadar
ayarlanabilir. Alev iyonlatrma dedektr ve bilgisayar kayt integratr ile donatlm
olmaldr.
2. Numune alma mikro rngas: 10 l kapasiteli, hamilton 701 N veya muadili olmaldr.
3. Test tpleri: 16 x 25 mm,TELFON kaplama vida balklar ile birlikte olmaldr.
4. Rotari evaporatr (dner buharlatrc): Buchi veya muadili, 50 ml yuvarlak dipli ieli
olmaldr.
Kullanlan reaktifler:
1. Gazsv kromatografik kolonu: Paslanmaz elik 6 feet x 1/8 in ve 100-120 mesh
chromosorp W (HP) zerine % 3 OV-101 ile kaplanm kolon (Not 3)
2. Fenil -D-Glukopiranosid: Standart reaktif madde reticilerinden temin edilebilir.
3. Hidroksil amin.HCL (analitik ayra madde evsafnda)
4. Piridin: ACS reaktif madde evsafnda olmaldr.
5. Dimetilamino etanol
6. standart ve oksimasyon aktif maddesi (Not 4) : Hassas bir ekilde 150 mg -DGlukopiranosid ile 1.00 gram Hidroksil amin.HCL tartnz. 100 mllik dereceli ieye
aktarnz. 50 ml piridin ilave ediniz. Glukoz ile hidroksil amin.HCli zemek iin
kartrnz. Piridin ile sulandrnz ve iyice kartrnz.
7. Tamponlu i standart ve oksimasyon aktif maddesi: Kullanmdan hemen nce 20.0 ml
aktif maddeyi (No 6) 1.0 ml dimeti amino etanol ile (Not 5) kartrnz.

425

8. Hekzametil disilazane: Pierce chemicalCo., P.O. Box 117 Rockford IL,61105 firmasndan
temin edilebilir.
9. Triklor asetik asit % 99: (ayn firmadan veya saf kimyasallar satan firmalardan temin
edilebilir)
10. Standardizasyon i sakkaritler: D-Fruktoz, D-glukoz ve sakkaroz standart reaktifler satan
firmalardan temin edilebilir. Test numune kompozisyonunu mmkn olduu kadar
yaratmak iin arlk itibari ile saf sakkaritleri kartrarak standart bir karm hazrlanr.
Kromatografik parametreler:
1. Kolon frn scakl: Numuneyi 100oCde enjekte edin ve frn scakln dakikada 8 oC
arttrarak 300 oCa karn . 10 dakika sre ile 300 oCda tutun. (Not 7)
2. Enjektr blgesi scakl: 300 oC
3. Dedektr scakl :325 oC
4. Gaz ak hz: Helyum 40 ml/dakika; Hidrojen 30 ml/dakika ;Hava 350-400 ml/dak
(Not 7) (Bu anlatlan alma dolgulu kolon iindir. Eer cihaznz kapiler kolonlu bir gaz
kromatografi cihaz ise ve splitli bir alma yapmaya uygun ise helyum gaznn ak
hzn kolon i apnn karesi ile azalacak ekilde ayarladktan sonra almay yapnz)
LEM:
Standardizasyon: 100 ml bana yaklak 300 mg sakkarit ieren uygun bir sulu standart
zeltisinden 5.0 mlyi 50 mllik yuvarlak dipli ieye pipetleyiniz. Bir rotari evaporatre
koyunuz ve su banyosu iinde 60 oCde kulua kadar buharlatrnz. 3.0 ml tampon i
standart oksimasyon aktif maddesinden ilave ediniz. zerini kapatnz ve zelti haline
gelinceye kadar alkalaynz. ieyi 30 dakika sre ile 70 oCdeki hava frnna (veya su
banyosuna) koyunuz. Oda scaklna kadar soutunuz, 1.0 ml hekzametil disilizane ile 0,1
ml trifloro asetik asit ilave ediniz. zerini kapatnz ve ie ieriinin karmas iin
alkalaynz. Numuneden 1 l alarak gaz-sv kromatografisine enjekte ediniz, ve hemen
cihazn scaklk programn balatnz. Kromatografik porgmam tamamlaynz ve i
standartlar ile sakkaritlerin pik yksekliklerini gzlemleyiniz ve kaydediniz. Oksimasyon
aamas devreden karldnda (Not 2), piridin iinde 150 mg fenil -D-Glukopiranosidi
znz, piridin ile 100 mlye seyreltiniz ve buharlatrmadan sonra kalan standart sakkarit
karm zeltisine bu zeltiden 3.0 ml ilave ediniz. Sonra trimetil silil eter hazrlanmasna
ve kromatografik ileme devam ediniz.
Numune analizi: Hassas ekilde 16 x 125 mm test tp ierisinde yaklak 15 mg test
numunesinin kuru maddesini tartnz (Not 8). 3.0 ml tampon i standart ve oksimasyon aktif
maddesini ekleyiniz, test tpnn azn kapatnz, iyice znnceye kadar alkalaynz ve
standardizasyon bal altnda tanmland gibi ileme devam ediniz. standart ve sakkarit
piklerini gzlemleyiniz ve kaydediniz.

426

Hesaplama:
Standart sakkarit karmnda mevcut miktara (mg), ilave edilen i standart miktarna (mg) ve
ilgili st seviyelere bal olarak her sakkarit iin dedektr yant faktr (K deeri)
hesaplaynz. Sonra bu K deerleri test numunesi iin en st seviye ve i standart arl
(mg) oranndan elde edilen her sakkaritin arln dzeltmek iin kullanlr (mg). Aadaki
fruktoz iin verilen rnek tm sakkaritlere uygulanr. (Not 9)
K : ( Fruktoz pik alan) ( standart pik alan )
(Fruktoz arl mg ) ( i standart arl mg )
Test numunesindeki fruktoz arl ( mg ) : standart arl( mg ) x Fruktoz pik alan
K x standart pik alan

Fruktoz yzdesi ( % ) : Numunedeki fruktoz ( mg ) x 100

Numune kuru maddesi arl ( mg )

Notlar ve alnacak nlemler:

1. Sakkaritlerin hidroksil amin ile reaksiyonu mono, di ve tri sakkaritlerin anomerlerinin
baskn ekillerinin trimetil silil eterlerinin oklu piklerini etkin bir ekilde ortadan kaldrr
(elimine eder). Bu zellikle iinde fruktoz bulunan test numuneleri iin bir sorundur.
Glukoz ve maltozun her birisinde sadece 2 anomerik trimetil silil derivasyonu vardr ve
dntrlen asit ile ift dnml msr urubu n oksim formasyonu olmadan analiz
edilebilir. Ancak fruktoz olmasa bile sukroz dier derivatize di sakkarit pikleri ile birlikte
sulanarak etki yapacaktr.
2. Oksim preparat ile veya olmadan yaplan ilem psikozun separasyonuna izin vermez.
Msr urubundaki maltoz ve iz-maltoz iyi zlr. Gentiobioz gibi ayn alkonma
sresine sahip bir di sakkarit, yntem oksim preparat olmadan yapldnda iftli
dnm iinde gzlenir. Sililat -maltoz piki ile sililat izo-maltoz piki arasnda elute
edilir.
3. Sakkarit oksimlerinin trimetil silil eterlerinin ayrlmas iin aadaki kolonlarda
kullanlabilir.
a) 100-200 mesh Chromosorb W zerinde % 2 OV-17 kaplanm kolon
b) 100-120 mesh Chromosorb W zerinde % 3 SP 2100 kaplanm kolon
Serbest sakkaritlerin trimetil silil eterlerinin seperasyonu iin aadaki kolon tavsiye
edilebilir.
c) 60-80 mesh silanize chromosorb W zerine % 10 SE kaplanm kolon
c kolonunda a ve b kolonlarna gre farkl alma parametreleri vardr. nk partiklleri
daha byktr. Aadaki 7 nolu nota baknz. Dier tarftan her hangi bir kolonun kendi
artlar tek bana arzu edilen tm spesifik seperasyonlar iin yeterli deildir.

427

4. Metil -D-mannopiranosidde bir i standart olarak kullanlabilir. Fenil -Dglukopiranosid gibi piridin iinde zlebilir. Bu yntem oksim preparasyonu ile yaplp
yaplmadna baldr.
5. Trimetil amino etanol tampon maddesinin kullanlmas iinde sukroz bulunan
numunelerin analizinde zorunludur. Bu ekilde glukoz ve fruktoz hidrolizi nlenir ve bu
sakkaritler iin yanltc yksek deerler elde edilmez. Tampon maddeli hidroksil amin
aktif maddesi uzun sreli depolanamaz. 1 ay sonra bu hazrlanan reaktif maddeyi atnz.
6. n analizi yaplm bir rn numunesi sk sk analiz edilen numune tipi iin ikinci bir
standart olarak kullanlabilir. Kk numune ieleri ierisinde dondurularak saklanmal
ve bir standardizasyon iin zlp tamamen kullanlmaldr.
7. n oksimasyon olmadan sakkarit silil eterlerini analiz ederken 60-80 mesh silanize
chromosorb W kolonu zerinde % 10 SE-52 ve aadaki parametreleri kullannz.
Kolon frn scakl: 100oCde numuneyi enjekte ediniz ve hemen dakikada 4oC
arttrlarak frn scakln 300oCa getiriniz. 10 dakika sre ile 300oCde tutunuz.
Enjektr blgesi scakl: 30 oC
Dedektr scakl: 325 oC
Gaz ak hz: Helyum 75 ml/dakika; Hidrojen 30 ml/dakika ; Hava 500-700 ml/dakika
8. Aadaki teknii kullanarak eer arzu edilirse daha fazla miktarda numune alnabilir.
Hassas ekilde 1,5 gram numune kuru maddesini tartnz, 500 ml dereceli bir ieye
aktarnz, saf su ile istenen hacme kadar sulandrnz ve iyice kartrnz. Bu zeltiden 5
mlyi 50 mllik yuvarlak dipli bir ieye pipetleyiniz (pipetle ilave ediniz). Kuruyana
kadar buharlatrnz ve standardizasyon bal altnda tanmland gibi ileme devam
ediniz.
9. Bu teknk yntem ile fruktoz ile psikoz ayrlamaz.

428

- SAKKARTLERN KROMATOGRAFK ANALZLER:

(KAIT KROMATOGRAFS METODU)
Prensip:
Sulu eriyik ierisindeki maddelerin bir karm bir organik solvent ile ekstrakte edildiinde
her madde, kullanlan madde ve solvente zg konsentrasyon oranna gre iki aamada
ayrlr. Sulu faz filtre kadnn fibroz yaps iine alndnda ve ekstraksiyon kat zerine
konarak yapldnda partisyon dengesi srekli olarak tekrar tesis edilir. Net etki hemen
hemen kart akm ekstraksiyonlarnn sonsuz saysdr. Bu yntem kat zerinde maddelerin
su-solvent partisyon katsaylarnn yaklak bir sras ile ayrlmaya sebep olur. Maddeler
uygun indikatr zeltileri spreylenerek kat zerine konur ve standartlar ile karlatrlarak
tanmlanr. Uygun artlarda ayrlan maddeler kattan ykanarak alnr ve kantitatif olarak
spektrofotometrik tekniklerde saptanr.
Kapsam:
Sv fazlar ile destein uygun seimi sonucu hemen her znebilen madde karm
partisyon kromatografik teknikler ile ayrlabilir. Tanmlanan yntem en fazla dokuz
anhidroglikoz birimi ieren mono sakkaritler ile oligo sakkaritlerin saptanmasnda kullanlr.
Gerekli cihazlar:
1. Kromatografi aparat (ekle baknz): ap 12 in, ykseklii 24 in olan cam kapa
bulunan cam veya paslanmaz elik destek raf olan bir batarya fanusu ile iki solvent grubu
ierir. (Not 3 ve not 4)

2. Mikro pipet: 5 mikrolitre kapasiteli, rnga kumandas ile birlikte (Not 5)

3. Cam aspiratr: 100-200 ml kapasitede bantlarn spreylenmesi iin
4. Paslanmaz elik mandal:
desteklenmesi iin

Kurutma ve spreyleme ilemleri srasnda bantlarn

5. Kurutma frn: Konveksiyon tipi, 80 oCyi muhafaza edebilen ve en az 22 in boyutunda

6. Filtrasyon tpleri (ekle baknz): 20 x 150 mm test tplerinden yaplm olup, alt ucunun
2 mm lik aklk salayacak ekilde alacak ekilde tasarlanmtr. Tbn alt ucunu 3 cm
kalnlnda cam yn ile kapatnz.
7. Spektrofotometre: Grlebilen snrlar iinde srekli dalga boyuna sahip olup 1,0 veya
1,8 cm kvetlerle donatlmtr.
8. ablonlar: Bantlar katlamak ve iaretlemek iin karton veya hafif metalden mamul
a) x 6 in
b) 2 x 6 in
c) 3 x 6 in, her kenardan , 1, 1 , 1 , 2 ve 8 in mesafede iaretli

429

d) 2 x 6 in, bir kenarda in eninde ve in derinliinde dili

Kullanlan reaktifler:
1. Filtre kad: 18 x 22 inlik plakalarda tek boyutlu kat kromatografisi iin zel 4
numara Whatman kullannz. Kat bant eklinde kesildiinde, sadece boyuna
kesildiinde dikkat ediniz (Not 6)
2. Kalitatif standart eker zeltisi: Laktoz, maltoz, dekstroz ve levlozun her birinden 2,0
gram tartnz. Karm damtk suda kartrnz ve 100 ml hacme kadar sulandrnz (Not
7). zeltiyi soutunuz, eer bulanklk veya kf oluur ise atnz.
3. Gelitirme solventi: 600 ml propan-1 ol , 100 ml etil asetat ve 300 ml damtk suyu iyice
kartrnz (Not 8)
4. ndikatr zeltisi: Ayr 100 ml aseton iinde 4 gram aktif madde evsafndaki difenilamin
ve 4 ml aktif madde evsafnda anilini znz. zeltileri birletiriniz. 20 ml % 85lik
fosforik asit ilave ediniz ve berraklancaya kadar kartrnz. Cam tapal amber renkli
ie iinde depolaynz. Her gnde bir yenisini hazrlaynz. (Not 9)
5. Deriik slfrik asit: Aktif madde evsafnda
6. Fenol zeltisi: % 80lik. 20 gram damtk (Not 10) fenol 5,0 ml damtk su iinde
znz. Karanlk bir yerde saklaynz.
7. Kantitatif standart dekstroz zeltisi: % 2lik: 2,0 gram aktif madde evsafndaki anhidroz
(susuz) dekstrozu su ierisinde znz ve dereceli ie iinde 100 mlye kadar
seyreltiniz. Her gn yenisini hazrlaynz.
LEM:
Destek rafn batarya kavanoz iine koyunuz ve kavanozun alt tarafna bir kap gelitirme
solventi yerletiriniz. Kuru solvent gruplarn rafa yerletiriniz.ve kavanozu kapatnz. adet
6 x 22,5 inlik bantlar halinde 4 numara filtre kad kesiniz. Bantlarn ikisi numuneler iin
kullanlrken ncs bir kat rt gibi kullanlacaktr (Not 11). ablonlar kullanarak her
bandn alt ksmn entikleyiniz. stten 3 in mesafede her tarafndan , 1, 1 , 2 , 2
ve 3 in olarak kalemle iaretleyiniz. Her tarafndan 1 in mesafede bant boyunca bir hat
iziniz. Bandn st tarafn utan itibaren 2 inten geriye doru ve inten ne doru
katlaynz (Resme baknz) 12 gram msr urubu tartnz, damtk su iinde znz ve 100
ml hacme kadar sulandrnz. (Not 12) Bantlarn her iki tanesinin zerine (Not 13) bandn her
bir kenarndan in mesafedeki iaretler zerine kalitatif standart eker zeltisinden 5
damlatnz. Bandn her kenarndan 1 in mesafede ve 5 iaretinin stne 5 numune zeltisi
damlatnz. Bantlarn havada kurumasn bekleyiniz. kinci band kavanoz iindeki anti sifon
ubuu zerine yerletiriniz ve birinci kattaki tesbit ubuunu taknz. Bylelikle alt kenar
serbest kalmaldr (Not 14). kili bantlar ve rt bandn ayn kavanoza koyunuz. Uzun
burunlu bir huni ile tablalara solvent doldurunuz, kavanozu kapatnz ve bantlarn 16-18 saat
sre ile devolope etmelerini bekleyiniz. Anti sifon kolu ile kavanoz iindeki bantlar karnz,
paslanmaz elik mandallar taknz ve havada kurumas iin kapa destekleyiniz. Bandn 1
inlik ksmlarn kesiniz. Bu bantlar kapan iine asnz ve indikatr zeltisi ile eit

430

ekilde spreylemek iin cam aspiratr kullannz. Bantlar renk reaksiyonunu tamamlamas
iin 80 oClik frna 10 dakika sre ile sokunuz. Dikey bir leke grubu oluacaktr. Bu aktif
maddelerde sraland gibi aa srada standart ekerleri gsterir. Numune iindeki dekstroz
polimerleri molekl byklne gre artan srada bir dizi leke eklinde grnr. Marjinal
bantlar kantitatif merkez blm ile hizalaynz. Kantitatif blgede reaksiyona girmeyen
ekerlerin yerlerini iaretlemek iin tm bant boyunca leke alanlar arasna dz hatlar iziniz.
ekerleri marjinal bantlar karlatrarak tanmlaynz ve iaretlenmi ksmlar merkezi
blgeden kesip alnz. rt band zerindeki ayn yerden karlk gelen bir kat kesiniz
(Not 15). Her alan kk paralara blnz (yaklak in kare) ve paralar kuru bir 100
mllik behere yerletiriniz. Mmkn olduu kadar kada parmaklarnz ile dokunmaynz. Bir
pipetten her 25 mllik zelti bana en fazla 500 karbonhidrat ieren bir ekstrakt elde etmek
iin 25 ml damtk su ilave ediniz. 15 dakika sre ile kad ekstraksiyona tabi tutunuz ve
arada bir cam bir ubuk ile kartrnz. Karm sulandrmadan kuru cam yn tapa ile kuru
filtre tpnde filtreleyiniz (Not 16), sznty kuru bir 50 ml erlenmayer iesine toplaynz.
Szntden 2 mlyi bir 18 x 150 mm test tpne pipetleyiniz.Tpn yan ksmna dokunmadan
bir mikrobretten direkt olarak zeltiye 0,20 ml % 80lik fenol zeltisi lave ediniz (Not 17)
Berrak homojen bir zelti elde edene kadar alkalaynz. Yatk tpn yan tarafndan dikkatli
bir ekilde 5,0 ml deriik slfrik asit ilave ediniz. yice alkalaynz ve 30 dakika bekletiniz.
1,0 veya 1,3 cm hcre (cell) iinde 490 mda zeltinin optik younluunu lnz, % 100
transmisyon (aktarm) deerini okuyunuz (Not 18). % 2,0 lik dekstroz zeltisinden (100 ila
500 dekstroz) 4 numara whatman filtre kad zerine 5 -25 damlatarak hazrlanan eri
zerinde net O.Dden dekstroz konsantrasyonunu okuyunuz (Not 19) Net O.D.ye karlk
dekstroz konsantrasyonunu iaretleyiniz /25 ml (Not 20). Kat kromatogramn tm
kantitatif merkez blm kesilmeli ve belirtildii gibi karbonhidrat konsantrasyonu asndan
analiz edilmelidir. Tm tek ve grup karbonhidrat fraksiyonlar belirlenmi sakkaritlerin
konsantrasyonlarnn hesaplanmasna izin vermnek zere saptanmaldr.
Hesaplama:
DPx bir dekstroz polimeri olup x derece polimerizasyona sahiptir
DPx, : DPx ( eriden bulunan) X ekstrakt hacmi ml
25
DPx, % (d.b) : DPx, X 100
toplam karbonhidrat dzeltilmi(recovered) ,
(Not 21)

Notlar ve nlemler:
1. Basit partisyon dndaki faktrler sz konusu olduundan karmlar her zaman partisyon
katsays ile ngrld ekilde ayrlmazlar.
2. Kat kromatografisini kaynaklar unlardr.
a) Kat kromatografisi ve kat elektroforezi el kitab; Block R.J.E.L.Durrum and
G.Zweig
b) Pratik kromatografi; Brimley R.C and F.C.Barrett

431

3. Baarl bir partisyon kromatografisi iin scakln greceli olarak sabit olmas
gerektiinden, scaklk kontrol iin nlem alnmaldr. Eer laboratuvarda byle bir
imkan yoksa gnlk deiiklikler kavanozu izole ederek yok edilebilir.
4. Ekipman boyutlar kritik deildir ve 6 x 22 inlik bantlar olan her hangi bir kombinasyon
uygundur. Bir kimyasal madde satcs bu tr ekipmanlar bnyelerinde bulundururlar. Bir
ok laboratuvarda kullanlan tip ek resimde grlecektir.
5. Bu cihazlar satc firmalarda mevcuttur. Ancak bu cihazlarn kurulmas laboratuvarda
yaplmaldr. Bu cihazlarda kenarda kk apa ekilmi ksa kapiler tpler bulunur. Bir
rnga veya ample bal bir cam tp iine konmu lastik bir tapadan geer. Pipet hacmi
10 su dolumu arlkta hesaplanabilir. Suyun pipetin d ksmna bulamasn nlemek
iin pipet ucunun kada dokunmas gereklidir.
6. Whatman no 1 tipi kat seildiinde msr urubu sakkaritlerinin ok ksa zamanda
ayrlmalar salanr.
7. 100 mlye seyreltilmi 12 gram 42 D.E msr urubu yeterli standard salar. B u zelti
sadece kalitatif amalarla kullanldndan ekerlerin ok saf olmas gerekli deildir.
8. Kat ve solvent seimi elde edilecek seperasyona baldr. Fruktozun msr urubundan
ayrlmas iin whatman no 1 kat botan-1-ol (400 ml), etanol (100 ml) ve su (500 ml)
karmndan elde edilen organik faz ile birlikte kullanlmaldr. Botan-1-ol (300 ml),
propan-1-ol (500 ml) ve su (200 ml) karm tavsiye edilen solvente gre daha iyi spot
tanm yapar ama biraz yavatr. 3:2:1:3 veya 2:3:1:3 oranndaki butan-1-ol, propan-1-ol,
etanol ve su karm daha yakn kk spotlar oluturur. Bunlar bandn serideki alt
yelerini devreye sokmak tehlikesi olmadan azami sayda oligo sakkarit ayrmasna
msaade eder.
9. ekeri redkte eden muhtelif indikatrlerden her hangi birisi kullanlabilir. Amonyakl
gm nitrat hassas ve yeterlidir. Ancak spreylenen bant durduu zaman kahverengine
dnr.
10. Reaktif efsafndaki fenol damtnz ve hafife starak kristalli damtma rnn eritiniz.
Eriyik soukken ar bir cam ubukla hzla ve srekli olarak kartrnz. Bylelikle kuru
kristaller oluacaktr. Kapal cam kaplarda karanlk ortamda saklaynz. Tercihen fenol
tekrar damtnz ve damtma rnn az skca kapal 1 onsluk ielere 20-25 gramlk
porsiyonlar halinde aktarnz. Bu porsiyonlar gerektiinde kullanlmak iin kolayca
eritilebilir ve uygun miktar soutularak saklanr.
11. Eer birden fazla numune kullanlyorsa her plakadan alnan bantlarn ayr grup halinde
tutulmasna dikkat ediniz. Her zaman bantlar kskala tutunuz veya sadece kenarlarna el
srnz.
12. Hesaplamalar geri kazanlan karbonhidrata gre yaplr, bylece hassas tart ve
sulandrma gereksizdir. Hassas bir tesbit iin yaklak 150 mikrogram sakkarite ihtiya
duyulduundan numune arl kuru maddenin %5inden fazlasn oluturan sakkaritlerin
saptanmasna izin verilir. Daha dk miktardaki sakkariti saptamak iin numune
bykln orantl olarak artrnz.

432

13. Durdurma ilemi iin bandn kullanlan ksm pipet ucu hari hibir yere dememelidir.
Tanmland gibi katlanm bant kendini destekleyecektir ve temiz bir havlu zerine
konmaldr. Alternatif olarak spotlama (benekleme) iin bir tel rafa konabilir.
14. Kavanoz solvent bandnn kenarlarna dik gelecek ekilde seviyelenmelidir. Bu solventin
geni bir dzlem olarak kullanlmas ile mmkndr.
15. Kadn her bir alan bana rts bandn altna doru artar.
16. Filtre tpleri eer damtk su ile iyice alkalanr ve 105 oCde frnda kurutulur ise tekrar
kullanlabilir.
17. Sakkaritlerin kantitatif saptamas iin dier hassas yntemler fenol slfrik asit sistemi ile
yer deitirebilir.
18. Numune ve boluklar aktif madde kalitesinin kontrol iin suya kar ayr ayr okunurlar.
0,05 OD den byk boluklar kirlenmeyi gsterir.Eer boluk 0,01 ODden byk ise
taze aktif madde ile tekrarlanmaldr.
19. Dekstroz polimerleri aktif maddeye eit yant verirler (dier hata limitleri iinde), bylece
tek standart yeterlidir. Dier maddelerin saptanmas (rnein laktoz) uygun standardn
kullanlmasn gerektirir.
20. Msr urubu hemen hemen tam bir saf karbonhidrat olduu iin kuru bazda orijinal
numunenin analizine eittir. Bilinmeyen malzeme iin uygun deerler mikro pipet
kalibrasyonundan ve numune konsantrasyonundan ve numune konsantrasyonundan
hesaplanabilir.
Kromatografik ayrmada kullanlan cihaz u gruplardan oluur:
Solvent grubu:

Solvent grubu kesiti:

Solvent grubu

Anti sifon ubuu

Filtre tp( 20 x 50 mm)

Destek raf

Ankeraj ubuu

Test tp

Solvent

Kavanoz

Tekne
alkalayc

433

T-MISIR EKER (HAM VE RAFNE) ANALZ:

I-MONO SAKKARTLER (HPLC):
Temel lkeler:
Bir msr ekeri urubu, metal iyon eanjrl katyonik kolonu ierisinden geirilir. Mono
sakkaritler molekler ligant deiimi ile dekstrozdan ayrlr ve bir diferansiyel refraktomatre
(RI) dedektr kullanlarak belirlenir. Modern bir entagratr yardm ile elde edilen piklerin
maltozstandart pikleri ile karlatrlarak kantitatif analizleri yaplr.
Kullanm anal:
Bu ytem yksek sakkaritlerin (hight saccarides) kk miktarlarn ieren msr ekerlerine
uygulanabilir.
Deneylerde kullanlan aletler:
1) HPLC (Yksek performans sv kromatografisi); Likit kromatografisi sistemi,
scaklnda kontrolnn yaplabildii kolon frn olan ve sabit akml titreimsiz
pompa ve hassasiyeti yksek olan bir diferansiyel refraktometre dedektrl, oto
rnekleyicili ve degasser niteli bir cihaz olmaldr.
2) Entegratr: Dedektr k voltaj ile uyumlu hesaplama ve kaydetme zellikleri ile
birlikte hesaplama yapabilen bir entegratr.
3) Kromatografi kolonu: nceden paketlenmi katyon eanjrl kolonlar nerilir. Bu
kolonlar makro retikler polistiren slfonat divinil benzen, % 2-8 apraz bal, 825 m partikl boyutuna sahip olan bir dolguya sahip kolondur. DP1 VE DP4
sakkaritlerinin ayrtrlmas iin Bio-rad Aminex HPX-87 C kolonu tatmin edici
bir kolondur.
4) Koruma kolonu (quard kolump): Kormatografik kolon reticilerilerinden temin
edilebilen bir deiyonizasyon n kolonu taklarak yukarda tanmlanan analitik
kolonu korur.
5) Kormatografik kolon frn: ( 0.5C) 95Cye kadar olan scaklklarda alabilme
yeteneine sahip kolona her trl kolona uyumlu alabilen termostat kontroll
metal blok stcsdr.
6) Numune enjektr: 10 l kapasiteye sahip bir loopa sahip ekjektr kullanlr.
Rheodyne tipi veya muadili enjektrler nerilir. Manuel enjeksiyon iin 25 l
kapasitesine sahip tam numune alma rngas kullanlr. Oto rnekleyici sistemli
olan dzenekler kullancdan gelen enjektr hatalarn en az indirmektedir.
(Kantitatif analizlerde zellikle oto enjektrl almalar daha ideal sonularn
alnmasna neden olmaktadr.)

434

Reaktifler:
1) Solvent: Gaz giderilmi damtk su, kullanlmadan nce 0.22 m membran
fitreden szlmelidir.
2) Kark iyon eanjr reinesi: Amberlite MB-1 gibi bir kark iyon eanjr reinesi
analize balamadan nce kl gidermek iin kullanlr. Kullanlmadan nce bir
gece boyunca 50 Cde kurutulur.
3) Karbonhidrat standard: Maltoz hidrate: Grade maltoz hidrate kimyevi madde
temsilcilerinden tedarik edebilirsiz.
Prosedr:
Kolon koullarnn belirlenmesi: Kormatografik kolonlar ve koruma kolonlarn taknz.
Dakikada 0.1 mllik solvent pompalaynz ve ilem scaklna getiriniz, ak orann dakikada
0.5 mlye kadar artrnz ve 45 dakika sre ile sistemin dengelenmesini bekleyiniz.
Yaklak ileme koullar: Aada listelenen parametreler kullanlacak cihaza gre deiim
gsterecektir.
Ak oran
: 0.5 ml/dakika
Kolon scakl
: 85 C
Dedektr scakl
: 45 C
Dedektr zayflatcs : 8 X
( attenuatr )
Standart ya da rnek bileimini enjekte ediniz. ktlar aldktan sonra strip grafik kaytlarn
inceleyiniz ve arzu edilen bilgileri elde etmek iin reticinin kullanma klavuzuna gre
entegratr ayarlaynz.
Standardizasyon: Karakteristik (kuru maddedeki sakkaritin bileimi) maltozu kullanarak
standart maltoz zeltisi hazlaynz. 0.3 gramlk maltozu 0.1 mg hassasiyetinde tartnz ve 20
mllik damtk su ile (deiyonize su) 50 mllik cam kaba aktarnz. eker znnceye kadar
ieri dndrnz ve kantitatif olarak 25 mllik bir l kabna aktarnz. Hacmi sulandrnz
ve iyice kartrnz. Eer daha sonra tekrardan kullanlmas dnlr ise zeltiyi
dondurunuz.
Standart zelti ierisindeki maltoz konsantrasyonun hesaplanmas:
10 llik standart maltoz zeltisi enjekte edilerek standardizasyonu baarl bir ekilde yerine
getirilmi olacaktr. Pik alanlar toplanr ve entegratr tepki faktr hesaplanr.
Maltoz iin IRF: Maltoz konsantrasyonu g/ml / Pik alan
Analiz:
Krlma indisi yada dier uygun yntemler kullanarak numunenin tam kuru maddesini
belirleyiniz. Numunenin miktarn tartnz ve enjeksiyon iin gerekli olan % 12lik zeltiyi
elde etmek iin deiyonize su ile 100 ml de yada bir dier uygun hacimde seyreltiniz. Eer

435

gerekir ise 10 dakika boyunca % 12lik zeltinin 5 mlsi ile birlikte iyon deitirici (iyon
eanjr) reinenin 0.3 gn kartrarak zeltinin iyon deiimini gerekletiriniz. rnek
zeltisini hemen reineden kurtararak bir baka kaba aktarnz. (Notlar ve uyarlar. 5)
Enjeksiyon manuel olarak yaplacak ise rngay enjeksiyondan nce seyreltilmi rnek
zeltisi ile en az drt kez ykaynz. rnek zeltisinin 10 lsini enjekte ediniz. Manuel
enjeksiyondan sonra lk eme suyu ile hava kabarcklarna rnga kenarlarn ovmaya imkan
tanyacak ekilde bol su ile durulaynz ve rngay iki kez damtlm ve deiyonize edilmi su
ile ykaynz.
Hesaplama:
Maltoz, DP3 ve DP4 iin elde edilen integralleri birletiriniz. Aadaki denklemi takip ederek
klsz kuru madde de olmas gereken sonular rapor etmek iin ok dikkatli olunuz, nk
numune iyon deiimine uramtr.
% Dekstroz (Dekstroz %si):
100- (DP2nin pik alan + DP3n pik alan + DP4n pik alan) x IRF
Numunenin arl (g) x % kuru madde
Notlar ve uyarlar:
1) Sk konusu ekerler ve/yada eker gruplarnn teknik yardm ile ayrtrlabilir;
Dekstroza bal olarak yaklak destekleme sreleri (Rg: 1.00) parantez ierisinde
verilmitir.. DP4 (0.42-0.68); maltotrioz (0.77); dierleri (maltuloz olmayan)(0.85);
maltuloz (0.91) ; dekstroz (1.00); fruktoz (1.23) boyunca pik noktalar hai
tutulmutur.
2) Yksek kl ieren numunelerin analizinde harici klden arndrma ilemi nerilir.
Bu manuel prosedr, koruma kolonunun erken doyuma ulamasn engeller. (iyon
giderici n kolonu)
3) Maltoz konsant., g/ml, kuru maddede:Maltozun arl(g)x(kuru madde %/100 )
25 ml
4) Genellikle birka kez maltoz standart zeltisini enjekte etmek ve ortalama
entegratr tepki faktrn (IRF) hesaplamak uygun bir pratiktir.
5) yon deitirme reinesinden rnek zeltisinin ayrtrlmas izemerizasyonun
neden olduu bileim deiikliklerini engeller, eer kromatografik analizler derhal
uygulanmayacak ise kaptan kaba aktarlm rnek zeltisinin dondurulmas
gereklidir.

436

II- SPESFK ROTASYON

Temel ilkeler:
Paralel polarizasyonlu k deksroz zeltisi boyunca getiinde kutuplama dzlemi,
karbonhidratlarn optiksel hareketi sonucunda dnerler. Asal dnme () olarak bilinen ve
dairesel derecelerde belirlenen rotasyonun (dnmenin) bykl, bir polarimetre ile tam
olarak llebilir. Gzlemlenen asal rotasyon ( ) 100 ile arplr ve matematik olarak % 1
(w/v)lik konsantrasyona ayarlanr. Ve 1 dmlik hcre derinlii spesifik rotasyon olarak
bilinir. ( [ ] ) .
Kullanm alan:
Bu yntem, dekstroz, glikoz ve asit yada enzim deiimi ve bileimleri tarafndan hazrlanan
btn niasta hidrolizlerinde uygulanabilir.
Kullanlan cihazlar:
Polarimetre: 0.01 dairesel dereceler ierisinde asal rotasyon lmlerini tam doru
yapabilen bir polarimetre kullanlmas tavsiye edilmektedir. (Not 2). Polarimetre, sodyum
gazl lamba yada muadili monokromatik k kayna ve 2 dm k yollu gzlem tpleri ile
donatlm olmaldr.
Reaktifler:
Amonyak zeltisi (% 10luk); 40 mllik onsantre amonyak zeltisinden (% 28-30 NH3, sp
(0.9 g/cm3) 100 ml damtk su ile seyreltilir. 1.0 N HCl ile titre ederek kontrol ediniz. Eer
gerekir ise % 9.8-10.2 NH3e ayarlaynz.
Prosedr:
100 mllik l iesine tam olarak 10 gramlk dektrozu tartnz ve yaklak 75 mllik
damtlm su ile znz. % 10luk amonyak zeltisinden 0.2 ml ekleyiniz. 25Cye
ayarlaynz. 25Cde damtlm su ile hacmi seyreltiniz ve iyice kartrnz (Not.3). Sznz
ve rnek zeltisi ile birlikte temiz bir 2 dm tp ile aletin sfr noktasn kontrol ediniz ve
eer gerekli ise buna gre okuyarak gzlemlenmi rnei dzeltiniz. Tasdik edilmi analiz
yntemleri ile numunenin kuru madde miktarn belirleyiniz.
Hesaplama:
Spesifik rotasyon; [ ] 25 C

( ) ( 100 ) ( 100 ) ( 100 ml )

D =
(2 dm) (Numunenin arl, g) (Kuru madde %si )(100 ml)

Notlar ve uyarlar:
1) Polarimetre teorisi ile ilgili olarak ilave bilgileri temin iin gerekli referanslar ve
karbonhidrat analiz uygulamamlar iin birlikte uygulanacak pratikler unlardr.
a) W.R. Fetzer, J.W. Evans ve J.B. Longnecker, nd. Eng. Chem, Anal. Ed.
5,81 ( 1933 )

437

b) Bates ve vakf, polarimetre, sakarimetre ve ekerler C440 milli bro

standartlar, ABD Hkmeti yayn evi, Washington D.C ( 1942 )
2) Kuvars kompensatr kullanan bir sakarimetre, dndrme analizrne sahio plan
polarimetrenin yerine kullanlabilir. Ventzke okumas asal rotasyonu () elde
etmek iin 2.888e blnr.
3) Suda zndke dektrozun ardk rotasyonu (mutarasyon) yavalar ve rotasyon
llmeden nce denklik llmelidir. Bu beklide buhar banyosunda yada
amonyak zeltisi ilavesi ile numune zeltisinin stlmas ile baarlabilinir.
Dekstroz iin amonyak zeltisi kullanlmas tercih edilir. Amonyak zeltisi ile
ardk rotasyonlu rnekler iki saat ierisinde lmlerinin yaplmas gereklidir.

438

III-TOPLAM EKER
Temel zellikler:
Seyreltilmi niasta eker pekmezi (melas), oligosakkarit ynn mineral asitlerle dektroza
dntrlr. Toplam indirgenmi ekerler fehling zeltisini (fehlin A ve fehling B
zeltisi) kullanarak Lane ve Eynonun bakr indirgeme yntemi ile belirlenebilir.
ndirgenmi bakr miktar, hidroliz edilmi rnekte toplam indirgenmi ekerlerle orantldr.
Toplam indirgenmi ekerler, reaktif standardizasyonu iin kullanlan dekstrozlar olarak ifade
edilir.
Kullanm alan:
Bu yntem asit yada enzim deiimi ve bileikleri tarafndan hazrlanan btn niasta
hidrolizlerine uygulanabilir. Bu yntem zellikle niasta eker pekmezi (melas) analizleri
iin idealdir.
Kullanlan aletler:
1) Hidroliz tertibat: stma mantosu (1 lt. ie, No. 11-471-10 C iin Glass Col 335
Watt, Fishes Scientific Company yada muadili), halka standna yapk bir halka
destei ierisnde destekleyiniz. Istma mantosunu deiken bir transformere
(Power stat 10 amper No- 9 521-5, Fisher Scientific Company yada muadili)
balaynz. erisine 1 litrelik 3 boyunlu damtma balonu balaynz. Yan
boyunlardan bir tanesine geri ak kondensatrn taknz ve dier koluna da
-20C - 110C aralnda olan bir termometre taknz. Plastik stoper ile merkezi
boyunca kapatnz.
2) Titrasyon (ayarlama) tertibat gaz yakcnn (bekinin) 1-2 in yukarsnda halka
stand zerine bir halka destei monte ediniz ve birincini 6-7 in yukarsna ikinci
halkay monte ediniz. 200 ml erlanmayer iesini desteklemek iin alttaki halka
zerine 6 in ak tel rg yerletiriniz ve sysaptrmak iin stteki halka zerine
merkezi delikli 4 in saat cam yerletiriniz. 25 mllik bir breti halka standna
yaptrnz bylelikle u ksm sadece ienin zerine odakl cam saatinden
geecektir. (kegen teflon fili st huni eklinde olan bret , Kimax No. 17055 F
nerilmektedir) Bitim (dnm noktas) noktasn gzlemlemek iin tertibatn
arkasna endirekt aydnlatlan beyaz bir yzey yerletiriniz.
Reaktifler:
1) Slfrik asit zeltisi (4 N); Dikkatli bir ekilde ve srekli olarak kartrarak 204
gram deriik slfrik asitten (% 96; 1.84 g/cm3) yaklak 700 mllik damtlm su
ilave ediniz ve oda scaklna kadar soutunuz ve litreye tamamlaynz.
2) Sodyum hidroksit zeltisi, % 50 (w/v): 100 ml damtlm su 100 gram reaktif
saflnda sodyum hidroksit granllerini ekleyiniz ve znme tamamlanncaya
kadar kartrmaya devam ediniz.
3) Sodyum hidroksit zeltisi, 0.1 N

439

4) Fehling zeltisi:
A. Damtlm ierisinde 34.64 gram saf bakr slfat penta hidrat znz ve
500 ml lik hacme su ile seyreltiniz.
B. 173 gram saf sodyum potasyum tartartat tetra hidrat znz
(KNaC4H4 .5 H2O) ve damtk su ierisnde 50 gramlk saf sodyum hidroksit
(NaOH) znz ve 500 mlye saf su ile tamamlaynz.
zelti Ann miktarn lnz, ayn miktarda zelti B ilave ediniz ve
kartrnz (Not.3) kullanmadan nce hemen aada anlatlan ekilde
standardize ediniz.
Vakum frnnda (etvde) 70Cde 4 saat boyunca Ulusal Standartlar ve
Teknoloji Enstits (NIST) miktarnda dekstrozu kurutunuz. Damtlm su
ierisinde 3.0 gramn znz. 500 mllik hacme kadar seyreltiniz ve iyice
kartrnz. Kartrlm fehling zeltilerinin 25.0 mllik miktarn birka
cam boncuk ieren 200 ml erlen mayer iesine boaltnz ve prosedrde
anlatld gibi standart dekstroz zeltisi ile ayarlaynz. Bakr slfat ilave
ederek yada sulandrarak fehling zeltisi A nn konsantrasyonunu
ayarlaynz.
5) Metilen mavisi indikatr; % 1lik sulu zeltisi
Porsedr (ilem):
Hidroliz ve nihai zeltiden sonra, zeltinin % 0.6 toplam indirgenmi eker iermesinden
dolay numune arln tam olarak tartnz. (Not.4) Numuneyi 4325 mllik damtk su ile
kantitatif olarak 3 boyunlu ve eimli taban olan damtma iesine aktarnz. 4 N slfrik asit
in 75 mlsini ekleyiniz ve merkezi kapa plastik stor ile kapatnz. Kark zelti ieren
ieyi hidrolik tertibatnn elektrik mantosu zerine yerletiriniz. Geri soutmal kondensatr
nc boyuna yerletiriniz. 25 dakika boyunca kaynama noktasna kadar zeltiyi stnz ve
150 dakika kadar kaynatmaya devam ediniz. ieyi karnz ve buzlu su banyosunda
hidrolizat 25 Ca kadar soutunuz. Soutulmu hidrolizat 600 mllik bir kaba aktarnz. %
50lik sodyum hidroksit ile birlikte ph.4 civarna kadar ve ph 5.0 0.1 N sodyum hidroksit ile
zeltiyi ntrletiriniz. Ntrletirilmi hidrolizat 500 mllik ll ieye aktarnz, scakl
25Cye ayarlaynz, kartrnz ve Whatman No.1 filtre kadndan sznz.
Standardizasyonu yaplm kark fehling zeltisinin 25.0 mlsini 200 mllik erlen mayer
iesine koyunuz ve ierisine birka cam boncuk ekleyiniz. Bret vastas ile szlm
hidrolizat zeltisini beklenen dnm noktasnn (n ayarlamalar ile belirlenmi) 0.5 mlsini
ekleyiniz. Vakit geirmeden ieyi titrasyon tertibatnn tel rgsne yerletiriniz ve bek
alevini ayarlaynz, bylelikle kaynama noktasna 2 dakika ierisinde ulam olacaktr.
Kaynama haline getiriniz ve 2 dakika yava yava kaynatnz. Kaynama devam ettike
metilen mavisi indikatrnden damlatnz ve mavi renk kayboluncaya kadar kk
paracklar halinde yada damla damla rnek zeltisini ilave ederek 1 dakika ierisinde
titrasyonu tamamlaynz. ( Not.5 )

440

Hesaplama:
% Toplam eker (dekstrozda hesapland gibi) = (500 ml) (0.1200) (100)
(Numune titeri, ml) (Numune arl, g )
Notlar ve uyarlar:
1) Amerikan Gda Kontrol Memurlar Birlii, niasta eker pekmezi (melas),
niastann enzimler ve/yada asit kullanlarak hidrolize edildii yerde msr yada
hint dars tanesinde (grain sorgum) alnan niastandan elde edilen dekstroz
retiminin bir yan rn olarak tanmlamaktadr.
2) Bu prosedr, G.T.Peckham ve C.E. Engelin Hidrolize eker ierii (msr
besleme melas) olarak adlandrlan yaynlarnda akladklar ekilde zellikleri
belirlenmitir. [J.Tarm Kimya Memurlar Birlii 36, 457-65 (1953)] Temel
zelliklerindeki farkllklar hidroliz srasnda yksek numune konsantrasyonu
kullanmadan nce standardizasyon teyit edilir ise bir haftaya kadar zelliini
koruyabilir.
3) Niasta melas =

( 3 g ) ( 100 )
nceden ayarlanan indirgenmi eker %si

Hidroliz sonras niasta melasnn toplam indirgenmi eker ierii, indirgenmi eker
ieriinden % 20 daha byktr. Bu yzden optimum numune miktar nihai zelti hacmini
her iki analiz iinde ayn olduu farz edilerek indirgenmi eker analizleri iin kullanlanlarn
% 85i civarnda olmaktadr.
Numunenin titrasyonu gibi younluk 20 ml civarnda olmaldr, fakat kesinlikle 15 ve 25 ml
limitlerini amamaldr. Dnm noktasna yaklarken rnek zeltisi ilaveleri arasnda 5
saniyelik tepkime sresinin gemesi beklenilmelidir.

441

BLM-XV
TADL EDLM MISIR NASTASI ANALZ
A-ASETLLENM MISIR NASTASI ANALZ:
Prensip:
Asetilin belirlenmesi; Asetohidroksiamik asit oluturan ve Ferrik iyonlar ile znebilir bir
krmz kompleks meydana getiren asetil gruplar ve hidroksil amin arasndaki reaksiyona
dayanmaktadr. Ferrik asetohidroksiamik kompleksinin miktar spektrofotometrik olarak
510 nmde belirlenir.
Kullanm alan:
Bu metot Asetil karboksihidrat polimerlerine uygulanabilir.

zel aralar:
1. Spektrofotometre:510 nmde doru absorbans lm yapabilen 1 cmlik bir veya gerekli
ise uygun bir ift tpe sahip bir ara
2. Manyetik kartrc
Reaktifler:
1. Saflatrlm su: Deney boyunca deiyonize edilmi veya damtlm su kullannz.,
2. Sodyum hidroksit zeltisi: 94 gram reaktif saflnda sodyum hidroksiti su iinde znz ve
bir litreye seyreltiniz ve kartrnz.
3. Hidroksil amin.HCl zeltisi:37,5 gram hidroksil amin.HCl yi su iinde znz ve bir
litreye seyreltiniz.
4. Ferrik perklorat zeltisi:2,53 gram sar olmayan Ferrik perklorat su iinde eritiniz ve 100
mililitreye seyreltiniz.(Not:2) Bu zelti buz dolabnda saklandnda en az bir ay deimez.
Bu 60 mililitrelik Ferrik perklorat zeltisi 500 mili litrelik volumetrik bir ie iine aktarnz.
Buz banyosunda soutulur ve 8,3 mililitre % 70lik Perklorik asit ekleyiniz. Buz banyosunda
soutunuz. Souk reaktif mutlak metanol ile hacim salaynz.Bu zeltinin kulanlmadan
nce gn boyunca soutma ile stabilize olmasn salaynz.Bu zelti eer soutulmu
olarak tutulursa en az bir hafta deimez.
5. Glukoz penta asetat standard:108,9 mg -D-glukoz penta asetat 5 mililitre etil alkol iinde
hafife starak eritiniz ve su ile 100 mililitreye seyreltiniz.Bu zeltinin 2,4,5 ve 7 mililitre
blenlerini aln ve su ile 50 mililitreye seyreltiniz.Bu seyreltilmi sulu zeltilerin 5 mililitre
tam blenlerini asetilin 120,240,300 ve 420 mikrogramn temsil eder.
6. Asit-Metanol zeltisi:% 70 perklorik asitin 35,2 mililitresini soutunuz ve soutulmu
reaktifi mutlak metanol ile 500 mililitreye seyreltiniz.

442

YNTEM:

Kalibrasyon erisi:
Yeni hazrlanm 1:1 sodyum hidroksit ve hidroksil amin.HCl karmnn 2 mililitresini 25 mili
litrelik drt volumetrik ienin her birine tam olarak pipetleyiniz.Kartrlrken bunlara
120,240,300 ve 420 mikrogram asetil ieren seyreltilmi glikoz pentasetat zeltisi ekleyiniz ve
kartrnz.Ferrik perklorat zeltisi ile seyreltiniz, bunu azar azar artan miktarlarda ekleyiniz ve
numune zeltisi iin 5 mililitre su kullanlarak hazrlanan bir referans zeltiye karlk 510
nanometredeki absorbans belirleyiniz.Absorbans rakamlarna karlk gelen mikro gram
asetilleri iaretleyiniz.
Numunenin analizi:
Yaklak 2-10 miligram Asetil ieren bir numuneyi tam olarak tartnz ve 150 mililitrelik beher
ierisine koyunuz.Maksimum numune bykl 1 gramdr.Kartrc bir ubuk ekleyiniz
(Manyetik balk) ve manyetik bir kartrc zerinde kartrrken pipet ile 25 mililitre Hidroksil
amin zeltisinden ekleyiniz. 10-15 dakikalk sreden sonra bir ieden 25 mililitre Sodyum
hidroksit zeltisi ekleyiniz. zleme cam ile rtnz ve numune eriyinceye kadar kartrmaya
devam ediniz. Bu ilemi yaklak 10 dakika ierisinde tamamlaynz. zeltinin 2 mililitresini 25
mililitrelik volumetrik bir ie ierisine pipetleyiniz. 5 mililitre su ve 5 mililitre asit-metanol
ekleyiniz ve kartrnz.Ferrik perklorat zeltisi ile seyreltiniz, bunu kk artlarla ilave ediniz
ve her ilaveden sonra kartrnz.5 dakika sonra zeltiyi Whatman No:2 filtre kad ile
sznz.15 dakika sonra kalibrasyon erisinde tanmland gibi hazrlanan bir referans
zeltisine karlk absorbans belirleyiniz.
Hesaplama:
Asetil % =Asetil mikrogram(grafikten)x25x100
Numune arl(mikro gram)
Eer sonular kuru baz alnarak belirlenir ise nem iin sonular dzeltiniz.
Notlar ve nlemler:
1)Perklorat zeltilerini kullanrken ok dikkatli ve tedbirli olmak gereklidir.
2)Reaktiflerin eklenmesi ok nemlidir.

443

B-HDROKS ETL NASTALARDA YER DETRME

DZEY ANALZ:
Prensip:
Hidroksi etil grubu Adipik asidi ve dahili bir standart olarak bilinen konsantrasyonunu ieren
organik bir zcnn varlnda Hidrojen iyodr ile Niastadan ayrlr. Tm Hidroksi etil
gruplar nicel olarak yodo etana evrilirler ve bu gaz kromatografi ile dedekte edilir ve Toluen
pikinin alanna bal olarak llr. Standart bir eri ile yaplan karlatrma yodo etan
konsantrasyonunu verir ve bu daha sonra Niastadaki Hidroksi etil gruplarnn arlk yzdesini
hesaplamada kullanlr.(Not:1)
Kullanm alan:
Bu metot hidroksi etil niastalara uygulanabilir.Sradan Msr niastasndan yaplm hidroksi etil
niastalar iinde kullanlmaktadr.Baz deiikliklerle dier Hidroksi etil niastalara ve Hidroksi
etil selllozlarnada uygulanabilir.
Gvenlik notu:
Bu prosedr tehlikeli kimyasal maddelerin kullanmn ierdii iin uygulanmadan nce basn
altnda izolasyonlu ielerin stlmas ve alev iyonizasyon dedeksiyonu, gerekli tm gvenlik
nlemleri ve atk boaltma koullar gzden geirilmelidir. Analizi yapacak kii uygun gz ve el
koruma malzemelerini kullanmaldr ve reaktifleri bir gaz muhafazas ierisinde uygulamaldr.
Ayrca analizi yapacak kii izolasyonlu reaksiyon ielerini kaln lastik eldivenlerle koruyucu rt
altnda gvenlik kalkan arkasnda stmal ve kullanmaldr.
zel aralar:
1. Alev iyonizasyon dedeksiyonu ve hesaplama integratr ile donatlm bir gaz kromatografisi
cihaz
2. Reacti-term stma modl veya muadili stma modl.
3. Aluminyum stma blou
4. Reaktif-ieleri, 5,0 mililitre kapasiteli .Ak st vidal kapak ve tuf-bond diskleri ile birlikte.
5. Pipetler:2,0 mililitre TD.

Reaktifler:
1) Kark ksiloller,ACS reaktif derecesi toluensizdir.Aldrich cat no :44,337-9 veya dengi.Gaz
kromatografisi cihaz ile boken kullanlarak Toluenin bulunmadndan emin olunuz.
2) yodo etan(etil iyodr) % 99
3) Toluen, ACS reaktif derecesi

444

4) nternal(i) standart zeltisi:Ksilen ierisinde 5 mg/ml toluen.5.00 0.01 5 toluen tartn ve

ksilen ile 1 litreye seyreltiniz.
5) Standart stok zeltisi:Cam tapal 25 mililitrelik bir volumetrik ienin darasn alnz.ieye 1
mililitre iyodo etan ekleyiniz.iedeki iyodo etan miktarn belirlemek iin tekrar
tartnz.nternal standart zeltisi ile kendi hacmi kadar seyreltiniz.
6) Hidroiyodik asit,%57lik:zgl arl 1.7 olan yksek saflkta sabit kaynayan bir asit(HI)
kullanlmaldr.
7) Adipik asit, m.p 151-153 oC
8) Gaz sv kromatografi kolonu :Paslanmaz elik,10 feet x 1/8 in,% 10 SP 2100 ile kaplanm
80/100 mesh chromosorp W-HP paketlenmi kolonlar tavsiye edilir. (Supelco,supelco
park,bellofonte,PA 16823-0048den tedarik edilebilir.)Diger polar olmayan metil silikonlar
kullanlabilir.Fakat burada verilen kromatografik parametreler SP 2100 kolon iindir.(Notlar 2
ve 3)
Kromatografik parametreler:
1) Kolon scakl :100oC
2) Enjektr aralk scakl : 130 oC
3) Dedektr scakl: 250 Oc
4) Gaz ak oranlar :Azot 20 ml/dakika
Prosedr:
Standardizasyon:Standart stok zeltisinin 0,6 mililitresini pipet ile 25 mililitrelik cam bir ie
ierisine aktarnz.7,4 mililitre internal standart zeltisi ekleyiniz ve kartrnz. zeltinin bir
mililitresini pipetle 5 mililitrelik bir reaktif-vial iesi ierisine aktarnz, 2 mililitre Hidroiyodik
asit ve 150 miligram adipik asit ekleyiniz.Kartrnz ve st tabakann(ksilen) 1,0 mikrolitresini
gaz kromatografisi cihaznn ierisine enjekte ediniz.(Eer kapiler kolonlu gaz kromatografisinde
bir alma yaplacak ise kesinlikle 1,0 mikrolitrelik enjeksiyon hacimli enjeksiyonlar iin iin
siplitli alnz)
Toluen piki ve iyodo etan pikinin alann belirleyiniz.Aadaki formulleri kullanarak standarttaki
iyodo etan miktarn hesaplaynz.

yodo etan, mg = (yodo etan arl, mg)(0,6)

ml
(25) (8)

Aadaki formul kullanarak etilen oksit orann belirleyiniz.

mg etilen oksit = (mg iyodo etan)(44,05)

ml
(ml)(155,97)

445

Bu zelti ayrca her ml iin 5 mg Toluen ierecektir.

Aadaki formul kullanarak alkonma faktrn(RF) belirleyiniz.
RF = (yodo etan, mg)(internal standardn alan)
(yodo etan alan)(internal standart,) mg

nternal standart arl 5 mg ve iyodo etan arl yukarda hesapland gibi(eitlik 1)

Bir Niasta numunesini ykaynz ve kurutunuz.80 mg () d.b. Niastay tam olarak tartnz ve 5
mililitrelik bir reaktif- vial iesi ierisine aktarnz.150 mg Adipik asidi ekleyiniz. 5 mg/ ml
Toluen ve 2 ml Hidroiyodik asit ieren Ksilen karmndan 2 mililitre ekleyiniz( 2 ml TD pipeti
kullannz).ienin dilerini teflon eritle sarnz ve ienin azn kapatnz.ieyi tartnz.ieyi
3.5 saat 150 oC de stnz.1 saat ierisinde her 10 dakikada bir ve sonra 40 dakikada bir
eviriniz.
Daha sonra ieyi oda scaklna kadar soutunuz ve tekrar tartnz.Eer ie 50 miligramdan az
kaybetmi ise 10 dakika boyunca 800 rpmde santrifjleyiniz.50 miligramdan daha fazla arlk
kaybeden ieler kabul edilmemelidir ve analiz tekrarlanmaldr.1,0 mikrolitrelik Ksilen(st faz)
tabakasn Gaz kromatografisi cihazna enjekte ediniz. nternal standart ve yodo etan alanlarn
belirleyiniz.

Hesaplama:
mg yodo etan = (yodo etan alan)(internal standart arl) R.F
(nternal standart alan)
% etilen oksit = (44,05)(mg yodo etan)(100)
(155,97)(numune arl d.b (mg)
Notlar ve nlemler:
1. Bu metot Zeisel prosedrnden tretilmitir
2. Tek blok stma modl ortam scaklndan 150 oCa kadar (scaklk kontrol
0,5
o
C)stlr. l blok stma modl 200 oC a kadar kullanlabilir. Her ikisininde manyetik
kartrma zelliine sahip olanlar mevcuttur.
3. Tuf-Bond TM diski iyi bir szdrmazlk/tekrar szdrmazlk ve basnca kar uygun bir diren
salamak iin dizayn edilmitir.Kapal kapaklarn kullanm daha az elverilidir. Numune
almak ve Gaz kromatografisine enjekte etmek iin ielerin ak olmas gereklidir. Ayrca
eitli enjeksiyonlar iin ieyi ak tutmak, Alkil iyodr kaybna neden olabilir.
4. 4OV-101 (di metil silikon) ve UCW 98 (bir metil silikon) gibi farkl sv fazlar iin Gaz
kromatografik artlar deneyerek belirlenmelidir.
5. Hidroiyodik asit, baz Niastalar paralara ayrr ve reaksiyondan elde edilen maddeler
kolonda birikir. Kolon en az saat boyunca 180 oC da stlarak temizlenmelidir.

446

6. Etilen glikol, Niasta trevlerini retirken bir yan rn olarak bulunabilir ve yodo etan
oluturabilir. Bu nedenle su ile ykanarak ortadan kaldrlmaldr.
7. Niasta sfr neme kadar kurutulabilir, fakat onaylanan bir metotla nemini belirledikten sonra
kullanlabilir.

447

C-KARBOKSLLENM MISIR NASTASI ANALZ

Prensip:
Niasta ieren karboksil, karboksil tuzlarn asit formuna dntrmek iin Hidroklorik asit ile
filtre edilir.Katyonlar ve fazla asitler su ile ykanarak giderilir.Ykanan numune su ierisinde
jelatinletirilir ve standart alkali ile titre edilir.
Kullanm alan:
Bu yntem oksitlenmi ticari niastalara ve eklenmi karboksil gruplar ieren bir ok granle
niasta trevlerine uygulanabilir.
Reaktifler:

1)Hidroklorik asit zeltisi:0.1 N :standarlatrma gerekli deildir.

2)Sodyum hidroksit zeltisi:0.1 N:standart
3)Fenol ftalein indikatr %1lik (etanolik)
Yntem:
Eer gerekli ise numuneyi bir laboratuar tcs ile 20 mesh veya daha ince tnz. Nemde
nemli bir deiiklik meydana gelmesini engelleyiniz ve iyice kartrnz. 0.25 mili ekivalent
karboksilden daha fazlasn iermeyen miktarda bir numune tartnz.(Not:1) ve bu miktar 150
mililitlelik behere aktarnz. 25 mililitre 0.1 N Hidroklorik asit ekleyiniz ve 30 dakika boyunca
kartrnz. Numunenin nicel transferini salamak iin ykama iesinden ince bir su aknts
kullanarak orta gzenekli hamur cam pota veya kk huni ile bulamac vakumla filtre ediniz.
Numuneyi Gm nitrat testi ile bunun klorrden arnd ortaya kncaya kadar saf su ile (300
mililitre genellikle yeterlidir)ile ykaynz.(Not:2)

Mineralleri arndrlm numuneyi nicel olarak 600 mililitrelik bir behere aktarnz.
Numuneyi 300 mililitre saflatrlm su iinde bulama haline getiriniz.Bulamac buhar
banyosunda veya kaynayan su banyosunda(Not:3) stnz. Niasta jelatinleinceye kadar
srekli kartrnz. Jelatinlemenin kesin olarak tamamlanmasn salamak iin 15 dakika
boyunca stmaya devam ediniz.(Not:4)

Numuneyi banyodan alnz ve scakken standart 0.1 N sodyum hidroksit zeltisi ile bir
fenolftaleinin son noktasna titre ediniz. Son dnm noktas elektrometrik olarak
dedeksiyonunda pH: 8,3 dr.

Doal asidik maddeler iin dzeltme yapmak amac ile orjinal numune zerinde bo bir
tayin yapnz(Not:5). Karboksil titrasyonunda kullanlan miktarda Niasta tartnz ve 100
mililitre saflatrlm su iinde bulama haline getiriniz. 5 dakikalk aralklarla 30 dakika
boyunca kartrnz. Orta gzenekli hamur cam pota veya kk huni ile bulamac
vakumlu filtre ediniz.200 mililitre damtlm su ile numuneyi ykaynz.Numuneyi
transfer ediniz, jelatinletiriniz, mineralleri giderilmi numunede olduu gibi standart 0.1
N sodyum hidroksit ile titre ediniz.

448

Hesaplama:
%Karboksil=(Numune titrasyonu mililitre sarfiyat-Blank mililitre sarfiyat)(0,0045)(100)
Numune arl(gram)
Notlar ve nlemler:
1)

Numune bykl hafif okside edilmi niasta iin 5 gram gememelidir ve yksek
dzeyde okside edilmi ticari niasta iin 0,15 gramdan az olmamaldr.

2) Bir mililitre % 1lik sulu Gm nitrat zeltisini 5 mililitre sznt maddesine ekleyiniz.
Eer klorr mevcut ise bulanklk ve kelme 1 dakika ierisinde meydana gelir.
3) Scak bir levha veya bunsen stcs zerinde yaplan stma tavsiye edilmez. Ar snma veya
grnmeyecek kadar kk miktarlarda yanma numunenin ayrmasna ve yksek karboksil
sonularna neden olur.
4) Jelatinleme ile hzl titrasyon ve tam dnm noktas tesbiti gerekleir.
5) Bo titrasyon (Blank titrasyon), oksitlenme ve trevlerine ayrma ile ortaya kmayan asidik
bileikler iin dzeltme yapmak amac ile suda ykanm numune zerinde gerekletirilir.
Amylose ile kark serbest ya asitleri,bo titrasyona katlan maddelerdir.

449

D-HDROKS ALKOKSL NASTA ANALZ:

Prensip:
Niasta eterleri ierisindeki hidroksi alkoksil (hydroxyalkoxyl) gruplar, modifiye edilmi
(deitirilmi) bir Zeisel ynteminde scak, sabit kaynayan hidroiyodik asit ile ayrr. Sras
ile Gm nitrat ve Brom standart zeltileri ile volumetrik olarak belirlenen Hidroksi etil
gruplar, Etil iyodr ve Etilen, Hidroksil gruplar ise Propil iyodr ve Propilen verirler (Not
1,2)
Kullanm alan:
Bu metot, Niasta eterlerine,zellikle Hidroksi etil ve Hidroksi propil niasta eterlerine
uygulanabilir.
zel aralar:
1) Cam aletler:Temel cam aletler ekte yer almaktadr.Bu alet SGA Scientific Inc.,Elk Grove
Village,lllinois 60007 adresli firmaya verilecek sipari ile temin edilebilir.Sprc gazn
kn salayan klcal tple donatlm yuvarlak altl 50 mililitrelik reaksiyon iesi bu ek
ekilde yer almamaktadr. Bu ie standarttr ve JM 4355,ST 14/20 50 ml ie olarak
temin edilebilir. Standart sivri balant paralar unlardr; tutucu devre 1 iin 25/25
balant paras,tutucu devre 2 ve 3 iin 14/20 balant paras,tutucu devre 2 ve 3 iin
18/17 yuvarlak balant paras ve tutucu devre 3n altndaki 24/40 balant paras.
2) Istma banyosu: 6 x 6 x 4 boyutlarnda silikon ya ieren 500 wattlk bir daldrma
stcs ve termoreglatr bulunan bir banyo.Banyo manyetik bir kartrcya
dayanmaktadr.Kartrc ve banyo reaksiyon iesini ykseltip alaltmay kolaylatran
bir Ceno-Lerner , Lab-Jacke tutturulmutur.
3) Ak ler: Bir alak ak leri, Karbon dioksit silindirinden reaksiyon iesinin yan
koluna uzanan Tygon boru sisteminin ierisine yerletirilir. 622PB1 model ak ler
Matheson company nc., Joliet, lllinois 50431 adresli firmadan temin edilebilir.
Reaktifler:
1) Hidroiyodik asit % 57: 1.7 zgl arlndaki yksek saflkta kaynayan bir asit(HI)
2) Alkoll (Alkolik) Gm nitrat zeltisi:15 gram Gm nitrat (AgNO3) 28 mililitre su
iinde znz, 420 mililitre % 95lik etil alkol ve 5 damla konsantre Nitrik asit ilave
ediniz (HNO3). Bunu kahverengi bir iede saklaynz. Volhard metodu ile 0.1 N
Potasyum tiyosiyanat ile standartlatrnz.
3) Potasyum tiyosiyanat zeltisi: 0.1 N standart zelti
4) Ferrik alum.ndikatr (FeNH4(SO4).12H2O): Doymu sulu Ferrik amonyum slfat zeltisi.
5) Brom-Asetik asit zeltisi:Daha nce kuru Potasyum bromr (KBr) (5 gram) ile doymu
300 mililitre buzlu (glasiyel) Asetik asit (CH3COOH) iine bir mililitre Brom (Br2)
450

ekleyiniz. Bunu kahverengi iede karanlk bir yerde saklaynz. Gerektiinde tiyoslfat
zeltisi ile gnlk olarak standartlatrnz.
6) Sodyum tiyoslfat zeltisi (Na2S2O3) : 0.1 N standart zelti
7) Potasyum iyodr: % 10 Sulu zeltisi
8) Niasta indikatr: %1lik
9) Sodyum tiyoslfat-Kadmiyum slfat zeltisi: Eit hacimde %5 sulu sodyum tiyoslfat
(Na2S2O3) ve %5 sulu kadmiyum slfat (CdSO4) kartrnz.
10) Fenol: Beyaz kristaller
11) Propiyonik anhidrid: b.p 165-167 oC
12) Nitrik asit zeltisi: 1 N : 64 mililitre konsantre nitrik asiti (% 70 HNO3, sp g 1.42) 800
mililitre saflatrlm suya ekleyiniz ve saflatrlm su ile 1 litreye tamamlaynz.
Prosedr:
Bir numaral kaba sodyum tiyoslfat-kadmiyum slfat zeltisinden 10 mililitre ilave ediniz.
2 Numaral kaba Alkoll Gm nitrat zeltisinden tam olarak 10 mililitre ilave
ediniz.Widmel spiralini kaldrnz ve gvenlik pipeti kullanarak 3 numaral kaba Brom-Asetik
asit zeltisinden tam olarak 15 mililitre ilave ediniz.Widmer spiralini tekrar yerletiriniz. 4
numaral kaba % 10luk Potasyum iyodr zeltisinden 10 mililitre ekleyiniz. Tm kaplar
birbirine balaynz.
Numuneyi bir jelatin kapsl ierisinde tartnz ve reaksiyon iesi ierisine yerletiriniz.1
gram Fenol, 0.5 mililitre Propiyonik anhidrit, 2 adet kaynama ta ve 30 mililitre Hidroiyodik
asit ekleyiniz. Cam balant iin birletirici madde olarak birka damla Hidroiyodik asit
kullanarak ieyi geri dndrme stunu ile birletiriniz.Yaylarla salam hale getiriniz.
Karbon dioksit silindirinin basn ayar valfini 5 lbs gaz basncna getiriniz ve ak leri
dakikada 1 cclik gaz ak salayacak ekilde ayarlaynz. Reaksiyon iesine balaynz.
Kap 1 boyunca ak oran saniyede bir kabarck olmaldr.
Ya seviyesi reaksiyon iesindeki Hidroiyodik asit seviyesinin biraz zerinde oluncaya kadar
stlm sv scakln 140-145oC tutularak Lab-Jack yukar kaldrnz. Bir ok reaksiyonun
tamamland 1-1.5 saat boyunca stmaya devam ediniz. Reaksiyon sonunda Gm nitrat
kabndaki yzer sv berrak hale gelir ve tortu iyice kelir.
Reaksiyon iesi tamamen ya banyosunun dna kncaya kadar Lab-Jack aaya
indiriniz.zlmemi Olefini Brom zeltisine gndermek iin Gm nitrat kabn 45
o
Cdeki su ile stnz.
Karbon dioksit hattn reaksiyon iesinin borusundan uzaklatrnz ve kap 2 zerindeki
kapatma musluunu yavaa anz. Kap 4 kaldrnz, kap 3 n balantsn kesiniz ve kap
3e 250 mililitrelik bir iyot iesi ekleyiniz. Kap 3n iindekileri ieye boaltnz ve kap
4n iindekileri ekleyiniz. yot iesini tkala kapatnz ve 5 dakika bekleyiniz.Sadece soluk

451

sar bir renk kaldnda niasta indikatrnden 1 mililitre ekleyerek standart 0.1 N Sodyum
tiyoslfat zeltisi ile titre ediniz.Renksiz bir noktaya kadar titre etmeye devam ediniz.
Alkoll Gm nitrat zelti kabnn ierisindekileri, 50 mililitre su ieren 250 mililitrelik
bir yot iesine boaltinz. 1 mililitre Demir alum (ap) indikatr ve 5 mililitre 1 N Nitrik asit
ekleyiniz. Soluk pembe bir renge kadar standart 0.1 N Potasyum tiyosiyanat zeltisi ile titre
ediniz.
Hesaplama:
Kullanlmayan Gm nitrat ve Brom-Asetik asit zeltilerinin titrasyon deerlerini, bunlarn
bo (blank) reaktif titrasyonlarndan karnz.Bo reaktif titrasyonlar, reaktifler ve numune
olarak 0.5 gram Glikoz ieren bir jelatin kapsl kullanlarak elde edilir.
Sonularn Etilen oksit nitesi C2H4O iin molekler arl 44.05 ve Propilen oksit nitesi
C3H60 iin molekler arl 58.08 e gre hesaplaynz.
Hidroksi etil niasta:
C2H4ten % C2H4O(kuru) = (Net tiyoslfat titer, ml)(N)(2.203)(100)
(Numune arl,g)(% kuru madde)
A
C2H5Iden % C2H4O(kuru) = (Net tiyosiyanat titer, ml)(N)(44.05)(100)
(Numune arl, g)(% kuru madde)
B
Toplam % C2H4O(kuru) = Sonu(A art B)
Susuz Glikoz nitesi bana hidroksi etil gruplar cinsinden molekler yer deitirmeyi(MS)
hesaplamak iin:
MS = Bulunan % C2H4O X 162
(100- % C2H4O bulunan) x 44.05
Hidroksipropil niasta:
C3H6dan % C3H6O(kuru) = Net tiyoslfat titer, ml)(N)(2.904 X 100)
(Numune arl, g)( % kuru madde)

452

A
C3H7I dan % C3H6O(kuru) = Net tiyosiyanat titer, ml)(N)(5.808 X 100)
(Numune arl, g)(% kuru madde)
B
Toplam % C3H60 (kuru) = Sonu(A art B)
Susuz Glikoz nitesi bana Hidroksi propil gruplar cinsinden molekler yer deitirmeyi
(MS) hesaplamak iin:
MS = (Bulunan % C3H6O)(162)
(100- % C3H6O bulunan)(58.08)

Notlar ve nlemler:
1) Modern yaklamlar Adipik asit katalizr bulunduunda alken oluumunu nleyen zeisel
hidroiyodik asit (HI) reaksiyonunun temel prensibinden faydalanlr. Bylece sadece alkil
iyodrn llmesi gerekir. Bu reaksiyon karmnn bir ksilen eksrakt gaz kromatografisi
cihaz ile yaplr.
Bu konudaki temel referanslar unlardr.
Y.C.Lee,D.M.Baaske ve J.E.Carter,Hidroksi etil niastann molekler yer deitirme
orannn tesbiti iin Gaz kromatografisi cihaz ile belirlenmesi.Anal.Chem.55,334338(1983)
K.L.Hodges,W.E.Kestler,D.L.Wiederrich and J.A.Grover,Sellloz eterlerdeki alkoksi
yer deitirmesinin Zeisel-Gaz kromatografisi cihaz ile belirlenmesi .Anal. Chem.
51,813), 2172-2176(1979)
2) Kuru numuneler tercih edilir. % 1-2 C2H4O ierikli niastalar iin 0.8-1.0 gram numune
kullanlr ve %10 C2H4O ieren numuneler iin alnacak numune miktarn 0.3 grama
indiriniz. Glikol kalntlar ieren numuneler analizden nce su ile iyice ykanmal ve
kurutulmaldr.

453

E-MUMLU VE MUMSUZ NASTA ANALZ:

Prensip:
Niasta numunesi, iyot ile seyreltilmi sulu bulama ierisinde boyanr. Mumlu niasta krmzya
ve mumsuz niasta ise maviye boyanr. (Not.1). Boyanan numune bir mikroskopta incelenir.
Mumlu niastann konsantrasyonu gzlem alanndaki krmz ve mavi tanelerin nisbi oranlar ile
tayin edilir.
Kullanm alan:

Bu metot genellikle mumlu ve mumsuz msr niastas, hind dars ve bunlarn karmndan
oluan niastalara uygulanr.
zel aralar:

1. Mikroskop:Mekanik dzeyi 250-g bytmeli ve ara dzey aydnlatma kayna bulunan

kaliteli bir mikroskop kullannz.
2. Sayma aleti (Counting chamber): Gelimi levy neubauer (parlak izgi) ift taramal
haemocytometer, kapak camlar olan sayma aleti tavsiye edilir.
3. Handy tally sayc (istee bal)
Reaktifler:

yot zeltisi:0,02 N:saflatrlm (damtlm) su ile 0,1 N iyot zeltisini seyreltiniz. Bunu
gnlk olarak hazrlaynz.
Yntem:
Haemocytometer sayma aletini ve kapak camlarn lens okumas ile eer gerekli ise
saflatrlm su kullanarak temizleyiniz.
250 mililitrelik bir beher ierisine 0,30 gramlk numune (Not:2) koyunuz ve 15 mililitre
saflatrlm su ekleyiniz ve niastay kartrnz (Not:3). 3 mililitrelik iyot zeltisini 85
mililitrelik saf su ile kartrnz ve atee kar srl cam bir ubukla kuvvetli bir ekilde
kartrrken niasta dalmna ekleyiniz. ubuu hzl bir ekilde ekiniz ve yapkan damlay
Haemocytometrenin sayc yzne aktarnz. Kapak camn yerine koyunuz ve Haemocytometreyi
mikroskop konumuna getiriniz. 25 karelik iyi taranm merkez blm mikroskop alannda
grnecek ekilde ara aydnlatma ve 250-g bytmesi ile sayma aletini sra halinde
dzenleyiniz (Not:4).25-karelik alandaki krmz ve mavi granlleri ayr ayr saynz,sayma
ilemini dzenli olarak soldan saa ve yukardan aaya doru yapnz.(Not 5 ve 6)

Hesaplama(Not 7):
% Mumsuz niasta = Toplam mavi tanecikler x 100
Toplam mavi tanecikler + toplam krmz tanecikler

454

Notlar ve nlemler:

1. Mumlu niasta tamamen iyotla birlikte krmzya boyanan kollara ayrlm polimerlerden
oluur. Mumsuz niasta iyotla birlikte maviye boyanan amylose (lineer fraksiyon) ierir.
Normal (mumsuz) niasta % 27 amylose ierir.Yksek amylose msr niastas % 50 veya
daha fazla amylose ierebilir.
2. Numune bykl merkez blmde toplam 350-600 tane saym verecek ekilde verilir. Bu
toplam sayda ortaya kacak farkllklar ounlukla teknik sebeplerden kaynaklanmaktadr.
Niasta taneleri kartrma ubuuna yapan damla ierisindeki sayy etkileyerek , dalm
iinde kuvvetli bir ekilde ker. Eer toplam say belirtilen aralktan ok fazla ise dalm
kuvvetli bir ekilde kartrnz ve sayma aletini tekrar doldurunuz ve saym tekrarlaynz.
3. Alkalin dalmlarnda niasta taneleri iyot ile ayn dzeyde boyanmaz veya hepsi
boyanmaz.Eer numune dalm alkali ise iyot zeltisini eklemeden nce Hidroklorik veya
Asetik asit ile seyrelterek asitlendiriniz.
4. Sayma aletini berrak (veya caml) sayma yz ,yanstlan kla yaplan grsel kontrolle
yerletirilebilen 3 mm geniliinde taral bir alan ierir. Bu kare-alan 25 kareye ve bunlarn
her biride 16 kareye blnmtr.
5. Bir araya yapan taneler uygun olmayan dalmn gstergesidir. Bu gibi durumlarda doru
saym yaplmas gtr ve daha gl bir dalm teknii kullanlmaldr.
6. Maviye boyanan tanelerin ou mikroskopta nerede ise siyah grnecektir.Fokustaki kk
deiiklikler mavi rengin granln kenarlarnda grnmesini salayacaktr.Mavi veya
krmzdan farkl bir renge boyanan tanecikler niasta olmayan ve saylmamas gereken
ieriklerdir.
7. ift analiz tavsiye edilir ve sonular % 2 mutlak iinde doru olmaldr. ift sonucun
ortalamasn alnz ve 2 anlaml rakam bulunuz.

455

BLM-XVI
ETLEN GLKOLN ETER VE ESTERLERNN BELRLENMES
( Gelitirilmi bir alkoksil analizi )
Esterlerde ve eterlerdeki etilen glikol miktarnn yar mikro lekle kantitatif (miktarsal)
olarak belirlenmesine imkan salayan gelitirilmi bir alkoksil metodu ve cihaz
gelitirilmitir. Srekli kaynayan scak hidroiyodik asit, etilen glikol kalntlarn kantitatif
(niceliksel) olarak etil iyodr ve etilene ayrtrr ve bu ayran miktarlar toplanarak sras ile
standart gm nitrat ve bromine zeltilerinde hacimsel olarak belirlenir. Bu metot
zcler, polietilen eterleri, plastikletiriciler ve hidroksi etil slfrlere uygulanmasnn yan
sra etilen glikol kalntlar zerine oksijen uygulamalar yerine halojen veya slfr
edeerleri ieren bileenlerin kullanmnda da uygulanmaktadr. Son yllarda etilen glikol
trevleri, zcler, plastikletiriciler vb. olarak olduka fazla miktarda teknik nem
kazandndan dolay bu bileenlerin belirlenip tanmlanabilecei analitik metotlar
gelitirilmesine ihtiya hasl olmaktadr.
Bu gne kadar gelitirilen metotlarda glikol eterlerin analizini tanmlayan tek metot eterin,
kromik asit oksidasyonuna ve arta kalan dikromatnda titrasyonuna dayal olan bir metottur.
Bu metot mono metil ve etilen glikoln etil eterleri gibi bileenler arasnda hemen ayrm
yapmakla birlikte glikol eterin sadece ok az bir miktarda olduu yerlerde, rnein hidroksi
etil selloz veya bir ok glikol eter ve ester plastikletiricileri gibi karmak yaplarda
uygulanmas zor olan bir metottur. Metil ve etil eterlerin analiz metotlar Zeiselin
almalarndan beri bilinmekte olup Zeisel, eterleri buna denk gelen alkil iyodrlere ayrmak
iin srekli kaynayan hidroiyodik ( hydriodic ) asitleri kullanlmaktadr.
ROR + 2 HI -----------------> RI + RI + H2O
Bundan sonra alkil iyodrler damtlm ve gm iyodr oluturmak iin gm nitrat ile
reaksiyona sokulmu ve oluan gm iyodr gravimetrik olarak belirlenir.
Viekoek ve arkadalar alkil iyodrleri belirlemek iin bir metot gelitirmilerdir. Bu
aratrmalarn hibirisi metodun 1,2- glikol eterlerinin analizine adaptasyonu ile ilgili bir
aklama getirmemilerdir. Meisenheimer etilen glikol ve hidroiyodik asidin dk ve
deiken miktarlarda etil iyodr oluturduunu kefetmilerdir. Grun ve Bockissh, srekli
kaynayan hidroiyodik asitli etilen ve propilen glikollerin yaklak % 50 miktarnda alkil
iyodr ve sras ile etan ve propan olarak belirlen gazlar oluturduklarn bulmulardr ve
bunun zerine glikoller de Zeisel metodu kullanma fikrinden vazgemilerdir. Davis, Zeisel
metodunu fenoksi etanole uygulam ve dk, deiken deerler elde etmilerdir. Lawrie ve
arkadalar hidroksi etil selloza Zeisel analizini uygulayarak etil iyodr elde etmiler, fakat
yeniden retilebilirlik deeri ile ilgili her hangi bir veri rapor etmemilerdir. Dioksann
hidroiyodik asit ile 100 derecede leklendirilmi bir boruda ayrtrlmas sonucu kk
miktarlarda etil iyodr elde edildii rapor edilmitir. Baz dier raporlarda da gazl hidrojen
iyodrn, etilen glikol etilen iyodre dntrd ve benzer ekilde 100 derecedeki
konsantre hidroiyodik asidin dietilen glikol, etilen iyodre ayrtrd belirtilmitir. Alkil
iyodrn sya ve a kar dengesiz olduu uzun yllardan beri bilinmektedir ve bu
dengesizlik saf olefinlerin hazrlanmas iin kullanlmtr. yodine ve olefinlere olan bu tr
ayrmlarda iyodik iyonlarn varl olumlu etki yapmaktadr. Buraya kadar zetlenen daha
nceki alma sonular gstermitir ki etilen glikol trevlerinin ve scak konsantre haldeki
hidriyodik asidin rnlerinin etil iyodr ve etilen olmas muhtemeldir. Polietilen oksidin
srekli kaynayan hidroiyodik asit ile makro-ayrtrlmas eklindeki bir n alma ve gazl

456

rnlerin analizi gstermitir ki retilen etil iyodr ve etilen balang malzemesi iin
kantitatif olarak hesaba katlmtr. Bu bulgu deiik alkoksil analizlerinin neden bu tip
bileenlerle kantitatif olarak yeniden tekrar edilebilir sonular vermemesini izah etmektedir.
Eer etil iyodr iin absorpsiyon ortam olarak gm nitrat kullanlrsa etilen kamaktadr.
Bir bromine-asetik asit zeltisi kullanlmas durumunda ise etilen ekstra brokica ya
reaksiyon gstermekte fakat bu tespit edilmemekte ve etil iyodrn oksidasyondan oluan
iyodat iyonlarnn daha sonraki titrasyonlar ile etkileime girmemektedir. Dier taraftan
etilen glikol kalntlar ieren bir bileendeki metoksil ve etoksil gruplarn belirlemek iin
olaan alkoksil analizleri uygulandnda ise kalntlarndaki etil iyodr yznden alkoksil
bileeni asndan sonular her zaman yksek kmaktadr. Bu belirtilen metot ile etilen glikol
kalntlar veya etilen glikol kalntlar ile birletirilmi metoksil ve etoksil gruplar kantitatif
olarak belirtilmektedir.
Deney Tertibat:
Analiz iin gelitirilen deney tertibatnn lekli ekilde gsterilmitir. Tertibatn baz
paralar; reaksiyon iesi, kondenser ve Clarkn alkoksil deney tertibatnn ilk absorpsiyon
borusundan olumaktadr. Bu paralar helisel ekilli bir Widmer damtma kolonundan
yaplm absorpsiyon borusu D, ve standart bir konili (24/40) gaz girii adaptr takip
etmektedir. Tertibatn boyutlar diyagramdan u ekilde kolaylkla belirlenebilir. Karbon
dioksit giri borusu, 1 mm i apl; A iesi, 28 mm apl ; 12/18 standart konili bala;
kondenser, 9 mm i apl ; B tutucu girii, 2 mm i apl; C tutucusuna giri, 7/15 standart
konili bala, 2 mm i apl boru; C tutucusu, 14 mm i apl; D tutucusu, i boru, 8 mm i
apl, helisin altnda 2 mm aklk; helis, 1.75 mm ubuk, 23 dn, her dn iin 8.5 mm
ykselme; d boru, yaklak 12.5 mm i apl; yan kol, sokulan helisin st ksmndan 7 cm,
3.5 mm i apl, altta 2 mm lik bir aklk.
Ak ayarlayan musluk silikon ya ile yalanmaldr. Absorpsiyon borular, bir ubua
yaklak 60olik bir a ile tutturulmu ve uygun aralklarla bir seri eklinde dzenlenmi
metal levhalar yardm ile gayet rahat bir ekilde aslabilir.
Dk miktarda kullanlm selloz eterlerin analizi iin gsterilen kapasitenin iki kat olan
bir reaksiyon iesi kullanlmtr. Deney tertibatnda mmkn olduunca az balant eleman
kullanlmas istene bir durum olmasna ramen ve cam balantlarn kullanlabilecei bir
deney tertibat yaplmas mmkn olmakla birlikte C ve D borular iin kauuk balant
elemanlarnn kullanlmas her hangi bir sorun yaratmamaktadr ve balant elemanlar
istenilen esneklii salamaktadr.
Reaktifler (ayralar):
1- Hidroiyodik (hidroiyodik asit) asit :
Reaktif seviyesi asidi, krmz fosfor zerinde bir atmosferlik karbon dioksitte damtmak
sureti ile srekli kaynayan hidriyodik asit (zgl arl 1.70 ve kaynama noktas 126-127
C olan) hidriyodik asit hazrlanmtr. Hava ve fosfor hidritleri karmnn alcda muhtemel
patlamasn nlemek iin yeterli tedbirler alnmaldr.
Asit kullanmndan sonraki birka gnlk sre ierisinde damtlmaldr veya bir atmosferde
karbon dioksit veya azot ile damtldktan sonra koyu renkli ve szdrmazl salanm
ielerde muhafaza edilmelidir. Asit slfr bileenlerinden ve fosfin ve hipofosforik asitlerden

457

arndrlm olmaldr. Bazen hidroiyodik asit iin bir dengeleyici olarak kullanlan
hipofosforik asit, birka iyodine kristalleri ilave etmek ve ardndan da krmz fosfor ile
damtmak sureti ile yok edilebilir.
Damtlm asitteki fosfin, atmosferik oksijenle olaan d denge vermesi ile ve asit zerine
tutulan gm nitrat kadnn siyahlamas ile belirlenebilir. Bu kirlenme, fosfor kullanlarak
damtma ilemlerinde ounlukla grlr, fakat hidriyodik asidi srekli olarak aktp
buharlarn artk gm nitrat kadn kahverengi veya kahverengimsi bir renge dntrrler.
2- Gm Nitrat zeltisi:
Gm nitrat (15 g) 50 ml su ierisinde zlm ve sonra da 400 ml mutlak etil alkol ilave
edilmesi ile hazrlanr. Bir ka damla konsantre nitrik asit ilave edilir. Bu zelti 0.05 N
Amonyum tiyosiyanata gre Volhard metodu ile standardize edilir. zelti ok dengeli olup
kullanmla ok az bir deiim gstermektedir.
3- Bromine zeltisi:
Bromine (1 ml) kuru potasyum bromr (5 g) ile doyurulur ve 300 ml C.P. glasiyel asetik
aside ilave edilir. Bu zeltinin 15 mililitresi yaklak 40 ml 0.05 N Sodyum tiyoslfata
edeerdir. Bu zelti koyu renkli bir ie ierisinde karanlk bir yerde muhafaza edilir.
Alternatif olarak bromine ve potasyum bromrn, metanolik bir zeltisi de kullanlabilir.
Mutlak metanol (500 ml) kuru potasyum bromr (10 g) ile doyurulur ve 1.8 ml bromine ilave
edilir. Bu zeltinin 15 mlsi 40 -50 ml aras 0.05 N Sodyum tiyoslfat gerektirmektedir. Bu
zelti yukarda anlatld ekilde muhafaza edilmelidir. Bu zelti kzdrlm sodyum
tiyoslfat ile standardize edilir.
4- Dier reaktifler:
Aada gerekli zeltiler her hangi bir zel tanmlamaya gerek duymamaktadr.
Potasyum iyodr % 10 sulu zeltisi
Slfrik asit zeltisi (% 10luk zeltisi)
Sodyum tiyoslfat zeltisi (0.05 N standart zeltisi)
Amonyum tiyosiyanat zeltisi (0.05 N standart zeltisi)
Niasta belirte zeltisi (% 10luk sulu zeltisi)
Demir amonyum slfat belirteci zeltisi (Doyurulmu konsantre edilmi ve filtre edilmi
zeltisi)
Numune Boyutu:
Doruluk ve tam ayrtrma salanmas iin numune boyutunun seimi nemli olmaktadr.
ok fazla eter ieren numuneler 50 ila 100 mg arlnda olmaldr ve tam ayrma iin bir
saat, iki saat veya daha fazla zaman gerekebilir. %10dan daha az miktarda glikol kalnts
ieren numuneler iin 200 ila 300 mg aras numune ve gsterilen kapasitenin iki kat bir
reaksiyon iesi kullanlr. Buna paralel olarak hidroiyodik asit miktar da artrlmaktadr.

Analiz yntemi:

458

Deney tesisat temizlenir ve kurulanr. B tutucusu, yeterli miktardaki su ierisine az miktarda

krmz fosfor ilave edilmi karm ile giri borusunu kaplayacak ekilde doldurulur. Eer
analizi yaplacak numune slfr ieriyor ise fosfor su yerine %5 sulu endnilum slfat ierisine
konur. 10 ml gm nitrat absorpsiyon tp ierisine, C, 15 ml bromine zeltisi helisel
absorpsiyon tpne, D, ve 10 ml % 10 potasyum iyodr zeltisi en son tp ierisine, E,
konur. Arl llm glikol eter numunesi (0.05 ila 0.12 g aras) kaynayan Hengar
tanecii ve 10 ml hidroiyodik asit ile beraber reaksiyon iesi A ierisine yerletirilir.
Numunenin asit ierisinde zlebilirliinin dk olduu hallerde veya sblimasyona meyilli
olduu hallerde 1 ml fenol ve 2 ml propiyonik anhidrit karm reaksiyon iesi ierisine ilave
edilir.
ie deney tertibatna balanmtr, ierisinden yava akl (saniyede bir kabarck) karbon
dioksit ak vardr ve ie bir ya banyosu ile yava bir ekilde 140-150 Cye stlr. ie bu
scaklkta en az 40 dakika tutulur ve ounlukla ok yksek eter ieren bileimler iin bu sre
bir ila iki saate kadar uzayabilir. Ayrmann tamamlandnn iki gstergesi vardr.
Reaksiyon iesi zerindeki kondenserde her hangi bir deiimin olmamas ve gm nitrat
tutucusunda yzen sv maddelerin yaklak olarak berraklamas reaksiyonun bitmesinden
be dakika nce zlmemi olefinleri dar atmak iin gm nitrat tutucusu scak su
banyosunda 50-60 Cye kadar stlr. Ayrmann tamamlanmasndan sonra C ve D tpleri
sras ile dikkatli bir ekilde birbirlerinden ayrlr. Sonra karbon dioksit kayna karlr ve A
iesinden s atlr. Bundan sonra helisel absorpsiyon tp, D, alt ayarlaycs ile 10 ml % 10
potasyum iyodr zeltisi ve 150 ml su ieren 500 ml iyodine titrasyon iesine balanr.
Potasyum iyodr tp, E, uzaklatrlr ve yan kol iinde alkalanr. Bromine zeltisinin
filtrasyon iesi ierisine ayarlayc musluk vastas ile akmasna msaade edilir ve tp ile
helis spiral su ile ykanr. Potasyum iyodr tpnn ierisindekilerin titrasyon iesi ierisine
aktarlr ve sonra da tapas kapatlarak ierisinde be dakika bekletilir. Be mililitre % 10luk
slfrik asit zeltisi ilave edilir ve dnm noktas iin 2 ml niasta belirteci (indikatr)
zeltisi kullanlarak 0.05 N Sodyum tiyoslfat zeltisi ile derhal titre edilir. Gm nitrat
tutucusunun ierii ie ierisine boaltlr, 150 ml su ile seyreltilir, kaynayncaya kadar
stlr, oda scaklna soutulur ve indikatr olarak 3 ml demir amonyum slfat zeltisi
kullanlarak 0.05 N amonyum tiyosiyanat zeltisi ile titre edilir.
Hesaplamalar:
Bromine ve gm nitrat tutucularnn titrasyonlar bunlara karlk gelen bo titrasyonlardan
karldktan sonra aadaki denklemler etilen glikol eterlerin hesaplanmas iin geerlidir.
Na2S2O3 nin ml fark x N x 2.203
Numunenin arl

% C2H4O

NH4SCN nin fark x N x 4.405

Numunenin arl

= % C2H4O

Byk oranda yapsal deiikliklere sahip olan bileenlerin analizlerinin sonularn

hesaplamada C2H4O nitesi uygun bulunmutur. Dier gruplar, rnein (C2H4 vs.) ise
sadece denklemlerdeki faktrleri deitirmek sureti ile kullanlabilir ve zel tip trevlerle
ilgilenilen durumlarda bunlarn kullanlmas daha mantkl gzkebilir.
Reaktiflerin ayarlanmas:

459

Deney dzeneinde reaktifler zerinde tekrarlanan blank (bo) tespitler gstermektedir ki

gm nitrat zeltisinde hi bir deiiklik yoktur ve bromine zeltisinde meydana gelen
ortalama kayp, 0.3 ml miktarnda 0.05 N sodyum tiyoslfata edeerdir. Bu dzeltme,
etilenin absorpsiyonu iin metanolik bromine-potasyum bromr ve bromine-asetik asit
kullanlarak yaplan tm belirlemelere uygulanabilir.
Analitik veriler:
Tablo Iden Tablo IVe kadar olan btn verilerde etilen glikol kalntlar ieren eitli tipik
maddeler iin yaplan analizlerin sonular gsterilmektedir.
Deneyin yapl ynteminin teorisi:
Etilen glikol eteri veya esteri srekli kaynayan hidroiyodik asit ile ayrtrld zaman eter ve
ester balarnn balanma noktalar iyot ve hidroksil gruplar ile yer deitirilmitir. Sonunda
tm alifatik hidroksil gruplar iyodine veya hidrojen ile deitirilirken fenolik hidroksiller ve
karboksil gruplar her hangi bir deiiklie uramazlar. Literatrde verilen almalar etilen
iyodrn etilen glikol veya dietilen glikoln hidroiyodik asit ile reaksiyonunda bir orta aama
olarak izole edileceini ve son rnler olan etil iyodr ve etilenin oluumunun en iyi ekilde
etilen iyodrn orta aama olduu kabul ederek aklanabileceini rapor etmektedirler.
ROCH2CH2OH + 3HI --------------> RI + ICH2CH2I + 2H20 ( I nolu denklem )
Etilen iyodrn olumasndan nce meydana gelen reaksiyonun tam ynl muhtemelen glikol
kalntlarndaki bileenlerin tipine ve saysna bal olarak deiir. Bir ok durumda etilen
iyodohidrinin etilen iyodrden nce geldii varsaym makul olarak kabul edilebilir. Polietilen
eterleri durumunda ise etilen glikol, etilen iyodohidrin ve etilen iyodr, basit temel ayrma
rnleri olabilir. Etilen iyodrn olumasndan hemen sonra daha ileri aama olarak bir ka
reaksiyon olabilir. Bir iyodine ve bir olefine ayrabilir ki bu da kaar; alkilen iyodrn bir
ksm hidroiyodik asit tarafndan alkil iyodre dntrlebilir, ilk reaksiyon tarafndan
oluturulan olefinin bir ksm hidroiyodik asit ile reaksiyona girerek alkil iyodr oluturabilir.
ICH2CH2I --------> CH2=CH2 + I2

(2)

ICH2CH2I + HI -------> CH3CH2I + I2

(3)

CH2=CH2 + HI --------> CH3CH2I

(4)

Her halkarda son rnlerden ikisi etil iyodr ve etilen olup bu rnlerin toplam maddedeki
glikol eter gruplarna edeerdir. Elbette dier kaynaklardan uucu alkil halidleri mevcut
olabilir. Hibir parafin hidrokarbonlar retilemez.
Aadaki denklem 1den 4e kadar olan denklemlerin toplam olup burada yer alan x, 1den
daha az olan bir deikeni ifade etmektedir.
ROCH2CH2OH + ( 3 + x) HI -----> RI + (x) CH3CH2I + (1-x) CH2=CH2 + I2 + 2H2O

(5)

Elde edilen etil iyodr ve etilen oran, deney prosedrnn uygulanmas ksmndaki
tartmalar ksmnda da belirtildii gibi birka reaksiyon artna bal olarak deimektedir.
Tablolarda sunulan geni bir yelpazedeki yaplar arasnda yukarda aklanan reaksiyon

460

zincirine uymayan bir ey bulunmamtr. Dier 1,2-glikoller ve bunlarn trevleri benzer

ekilde hidriyonik asit tarafndan alkil iyodrler ve olefinler oluacak ekilde
ayrtrlmaktadr.
(Tablo I Etilen glikol trevlerinin analizi)
(Tablo 2 Ticari plastikletiricilerin analizi)
Metodun gelitirilmesi ve uygulanmas:
Absorpsiyon sisteminin gelitirilmesi srasnda tm alkil iyodr buharlarn absorbe
edebilmek iin tek bir gm nitrat tutucusunun yeterli olduu grlmtr. Basit bromine
zeltisi tutucular tm etilen i bunlarn bir ka tanesi seri halinde kullanlsa bile absorbe
edemeyecektir. Bu yzden gazlarn bromine zeltisi ile daha fazla temas edebilmesini
salamak iin helisel tpler kullanlmtr. Bromine zeltisinin kaypsz bir ekilde titrasyon
iesine transferini salamak asndan bu tpe standart konili adaptr ilave edilmitir. Sistem
ierisinden gaz aknn ok hzl olmas durumunda tpn ierisindeki maddelere yeteri kadar
yer salamak amac ile yan kolun spiralinin st noktasnn ok daha yukarsna
yerletirilmesinin veya tpn st ksmnn ampul eklideki geniletilmesinin taksiye edilebilir
olduu kanaatine varlmtr. Reaksiyonun kaynama noktasna gelindii durumlarda gaz
aknn ok hzland sklkla grlmtr. Bu yzden iyi kaynama talar salanmasna
ramen karmn kaynama haline gelmesi durumunda dikkatli davranlmaldr. Karbon
dioksit tarafndan alnp gtrlen bromine i toplamak iin potasyum iyodr zeltisi ieren
basit tutucu son olarak sisteme ilave edilmitir. Pratikte metanolik bromine-potasyum bromr
zeltisinden bromine kaa olduu bulunamamasna ramen 0.75 ml, 0.05N sodyum
tiyoslfata edeer olan bromine ounlukla bromine-asetik asit zeltisinden 40 dakika da
elde edilmitir. Bromine nin uuculuu zeltiyi potasyum bromr ile doyurarak azaltlr.
Etilenin absorpsiyonu iin karbon tetraklorr ierisinde bir bromine zeltisi, zeltinin
uuculuu nedeni ile tatmin edici bulunmamtr. Glikol kalntlar yzdesi asndan sonuta
bulunan kayp deerleri ok yksek olarak bulunmutur. (Tablo I). Rapor edilen tespitlerin
ounda potasyum bromr ile doyurulmu metanol ierisinde bromine kullanlmtr. Bu
zelti her hangi bir bromine kayb olmadan kolaylkla kullanlabilmesine ramen kullanm
ve depolanmas sresince sk sk standardize edilmesine ihtiya duyulmaktadr. Ara sra ok
dengesiz olan ve ok yksek bo (blank) belirleme sonular veren zeltiler elde
edilmektedir. Bu blank zeltileri kullanlmaya balamadan en az 10 gn nce depolanmak
sureti ile kk ve yeniden retilebilir deerlere drlmelidir. Bromine-asetik asit zeltisi
kullanm ve depolama srasnda en dengeli zeltidir ve kayplar meydana gelmeden ok
rahat ve kolay bir ekilde kullanlabilmektedir. Tek absorpsiyon sistemi etilen glikol
trevlerinin
belirlenmesi
ilemini
nemli
oranda
basitletireceinden
bunu
gerekletirebilmek iin birka deneme yaplmtr. Deneylerin birinde reaksiyon iesi
Adan kan gazlar stlm ve ierisinde hidriyodik asit olan ikinci bir ie ierisinden
geirilmitir. Elde edilen etil iyodr miktarnda kayda deer bir art salanamamtr.
Basitletirilmi bir absorpsiyon sistemi iin dier bir yaklam ise glikol trevlerinden hem
alkali iyodr ve hem de olefinle eit olmayan miktarda reaksiyona giren tek bir standart
bromine zeltisi kullanlmasdr.
RI + Br2 --------------> RBr + IBr
IBr + 3H2O + -------------> HIO3 + 5HBr
CH2=CH2 + Br2 ---------------> CH2BrCH2Br
eklinde bir reaksiyon denklemi oluur.

461

Yukardaki denklemlerden ilk ikisi alkil iyodrler iin kullanlan Viebock absorpsiyon
sisteminin temelinin oluturmaktadr. Eer ekstra bromine ile reaksiyona giren fakat iyodat
iyonlar ile reaksiyona girmeyen standardize edilmi bir seici azaltc reaktif bulunabilmi
olsa idi glikol eterlerinin belirlenmesi iin bu tek zm sistemi olarak kullanlrd. Alkil
iyodr, iyodat iyonlarnn titrasyonu ile olefin ise balangtaki toplam bromine ile ekstra
bromine ve alkil iyodr ile reaksiyonda kullanlann toplamnn fark alnarak bulunabilirdi.
Standart formik asit ekstra bromine ile seici fakat stokiyometrik olmayacak bir ekilde
reaksiyona girdiinden bu asidi bu ama iin kullanma abalar baarszlkla sonulanmtr.
Daha nce ifade edildii gibi deiken eter ierikli ve znebilir numuneleri adapte edilen
ynteme uydurmak iin yaplan eitli ayarlamalar dnda bir ok etilen glikol trevleri her
hangi bir zorlukla karlamakszn analiz edilebilir. Elde edilen alkil iyodr ve olefin orann
birka faktrn etkiledii tespit edilmitir. Yksek % orannda alkil iyodr elde edilmesini
tevik eden faktrler unlardr;
1) Taze damtlm hidriyodik asit
2) Kk miktarda alnacak numune
3) Reaksiyonun ilk aamasnda uygulanacak dk scaklk.
Etilen glikol di-O-(penta asetil-d-glukonat) (Tablo I) analizi sonucunda elde edilen deerler,
yalanan hidriyodik asidin etkisini gstertmekte olup art arda yaplan deneylerde numuneler
sras ile bir iki gnlk olmaldr. Genelde etil iyodrn etilene oran toplam sonu zerinde
bir etki oluturmamakla beraber etilen miktar ok fazla olup hzl bir ekilde yaylmas
durumunda absorpsiyon tp etileni tamamen alamamtr. Analitik bir metodun uygun
olduu bir zaman sresi boyunca % 100 alkil iyodr veren bir artlar kombinasyonu
bulunmamaktadr. Klorine ieren bileenler iin anlatlan prosedrde her hangi bir deiiklik
yapmaya gerek duyulmamtr, fakat slfr ieren bileiklerde yaylan hidrojen slfr
toplamak iin fosfor tutucuda kadmiyum slfat kullanmna ihtiya duyulmaktadr.
(Tablo III; eitli maddelerin analizi)
(Tablo IV; Tipik hidroksietil selloz analizi)
Tiyodiglikol (Tablo III) sadece % 50 etilen ve bir kristalin sblimesi retilmitir. Oluan
sblime, tiyodiglikol ve hidriyodik asit ile hemen olutuu tespit edilen 3,8-diiyodoetil slfr
yerine 1,4-dithiane (erime noktas 110 C) olarak tespit edilmitir. iede fenol ve propiyonik
anhidrit karm kullanlarak ve daha ileri gitmeden nce reaksiyon karm 110Cde 2 saat
stmak sureti ile ditiyo-sabesik asit baarl bir ekilde analiz edilebilir. Btoksi etil ftalat
analizinde (Tablo II) karbon dioksit ak hz azaltlmad ve ya banyosu maksimum 140C
altnda tutulmad srece ok yksek deerde sonular elde edilebilmektedir.
Propil ve butil iyodrlerden etil ve metil iyodrlerin baarl bir ekilde ayrtrlabilmesi iin
su ile soutulan kondenser kullanmna ihtiya bulunmaktadr.1,2 Propil glikol eterlerin etilen
glikol eterlerinin takip ettii reaksiyonlarn aynsn takip etmekte olduu ve propilen ve
izopropilen iyodrleri oluturduu bulunmutur. zopropilen iyodrleri reaksiyon iesinden
olduka zor bir ekilde damtlm olup bunlar yukar doru srklemek iin kondenser ile
fosfor tutucuyu stmak ve ok yksek ak hzlar oluturmak gerekmektedir.

Tartma:
Elde edilen veriler gstermektedir ki ok geni bir yelpazedeki glikol trevlerinin analizi iin
burada anlattmz metodun doruluu ve eksiksizlii tatmin edici derecedir. Elde edilen alkil

462

iyodr yzdelerini gsteren tablolardaki stunlar maddeleri kontrol etmek iin Zeisel ve
Vieboeck metotlar kullanlm olsa idi elde edilecek olan deerleri gstermektedir. Genelde
bu deerler dk oranlarda ve deikendirler. Tekrar edilen analizler sonucunda elde edilen
alkil iyodr miktarlar ounlukla benzer byklktedir, nk bir birini takip eden analizler
benzer artlar altnda yaplmaktadr. Etilen olarak belirlenen glikol niteleri %leri alkil
iyodr %lerine eklendiinde elde edilen toplam hesaplanan deer ayndr.
Birka saflatrlmam plastikletirici numuneler (Tablo II) ile yaplan tekrar testleri sonucu
elde edilen deerler kendi aralarnda uyumlu olmakla birlikte hepsi hesaplanan deerlerden
daha aa olmaktadr. Bu farklla neden olmayan maddelerin varl muhtemel bir neden
olarak gsterilebilmektedir. Analizler ile uyum gstermeyen yaplar veya maddeler; eter,
ester slfr vs. den elde edilen uucu olan alkil iyodrleri veya 1,2 diiyodrleri reten yaplar
ve sonuta olduka az uucu mono iyodrlerin oluaca gazl olefinlerdir. Eer metil, etil ve
muhtemelen izopropil iyodrlerin potansiyel olarak mevcut olduklar biliniyor ise bunlarn
hesaplara dahil edilmesi, bu yaplan ilemdeki metoksi ve etoksi trevleri (Tablo I ve II)
rneinde belirtildii gibi tm sonular gikol kalntlar olarak hesaba katarak bulunur.
Aseton uyumsuz olan bir maddedir, nk bromine ile hemen reaksiyona girmektedir. Eer
deney dzenei kurutma ilemleri iin kullanlacaksa analizlerin yaplmasndan nce dikkatli
bir ekilde kurutulmaldr. Metoksil ve metil ester gruplar Cooke ve Hilbert tarafndan
modifiye edilen Willstatter metodunun ayr bir analiz olarak yaplmas sureti ile glikol
kalntlar varlnda bile belirlenebilir. Elbette dier ester gruplar gibi metil ve etil ester
gruplarnn belirlenmesi de art olarak sabunlatrma ilemi yntemiyle de yaplabilmektedir.
Deiik hidroksi etil selloz trevlerinin doru bir ekilde konulmas ilemi ile ilgili ilk defa
bu almalarda yer verilmitir. Daha nceki hesaplamalarn ou kullanlan eterleme
elemann veya rnn arlnda olan artma miktarn esas almakta idi. Aka
grlmektedir ki burada anlatlan analiz metodu hidroksil eter gruplarnn ferdi niteler olarak
m yoksa deiik boyutlardaki poli etilen oksit birimleri ierisinde mi mevcut olduunu
belirlememektedir. yle grlmektedir ki ikame miktar arttka poli etilen oksit birimleri
ierisinde olma ihtimali daha yksektir ve F numunesi (Tablo IV) rneinde de ki burada 4,1
glikol kalntlar 3 selloz hidroksil olarak datlmtr. Selloz trevlerindeki hidroksietil
ierii konusunda bamsz bir kontrol, Cellosize WS-100 durumunda piridin ve asetik
anhidrit ile triasetat hazrlayarak ve bu numune ile selloz triasetat arasnda gzlemlenen
asetil deerini retmek iin gerekli olan glikol kalntlar saysn hesaplayarak elde edilmitir.
Bu tr bir metot daha yksek oranda hidroksi etil selloz ikame edilen trevleri iin uygun
olmaktadr. Daha nce hidroksi etil selloz dorudan analizi gerekletirilen bir metot
gerekletirilemediinden hazrlananlarn metotta yerine konmas ile bu trevlerin
zlebilirlii arasndaki iliki hakknda da bahsetmek gerekir. Tablo IV deki veriler
gstermektedir ki etilen oksit ve alkali selloz (% 10 sodyum hidroksit, %30 selloz)
arasndaki reaksiyonun verimi etilen oksit miktar 0.25 molden 1.0 mole kadar arttka %
68den % 40lara kadar dmektedir. Pe pee yaplan 1.0 mol konsantrasyonlardan daha
fazla miktarda etilen oksit ilave edilmitir. Etilen oksidi daha dk konsantrasyonlarda ilave
etmek ile dikkate deer lde yksek oranda verimler elde edilmektedir. Burada sunulan
analizlerin saysndan bu trevlerin zlebilirliinin ilave edilen miktarna bal olarak nasl
olduu hakknda baz genellemeler yapmak ak olarak mmkn olmamaktadr. 0.33 mol
hidroksi etil grubu glikoz nitesi (G.) zerinde bu trevler souk suya artan miktarlarda
daha hassas olmaktadr ve sonu olarak 1.0 ila 1.2 mol G.. deerlerinde zlmektedir. Her
G. iin 0.5 mole kadar bunlar scak suda kullanlabilir. Her G.. iin 0.75 mol zerinde
bunlar alkol ve asetik asit tarafndan nemli oranda artmaktadr. Gl organik zclerde
znrlk her G. iin yaklak ayn mol deerlerinde olmaktadr ve sonuta yaygn

463

zclerde znrlk salanmaktadr. Bu znebilirlik kurallar 500 ila 800 anhidroglikoz

niteleri arasnda polimerizasyon derecelerine dayanmaktadr. Dier selloz eterlerinin aksine
hidroksi etil selloz eterleri artan miktarda ilavesiyle tm ortamlarda daha fazla oranda
znebilirlik gstermektedir. Dier bir deyile belirli bir zcde bir kez znebilirlie
ulatktan sonra hidroksi etil ilavesini artrmakla znebilirlik kaybolmamaktadr. Sonu
olarak basit etilen glikol trevlerinin anlatlan ekilde analizlerine ilave olarak buradaki metot
sulu zeltiler veya plastisize edilmi polimerik maddeler gibi karmlardaki glikol
trevlerinin belirlenmesinde kullanlabilir. Bu metodun karbondan baka fonksiyonel gruplara
ilikilendirilmi iki metilen grubu zinciri ieren bir ok dier tip bileenlere uygun bir ekilde
adapte edilmek sureti ile uygulanlabileceine inanlmaktadr ve bu tr bileenlerin yaplarnn
belirlenmesi ve ispat edilebilmesi iin faydal olacaktr.

464

BLM-XVII
YALARIN ANALZ
I-ANALTK YNTEMLER
A- RMI ( RECHERT MESSL NDS ) :
Yalarn bnyesinde bulunabilecek ya asitlerinden Butirik (C4), Hekzanoik (C6) ve Oktanoik
(C8) asidin tespitine ynelik yaplan bir analiz yntemidir. Bu analiz yntemi tereya
miktarn belirlemeye ynelik yaplan bir ilemdir. Bu ya asidi RMI dzeneinde
destillenebilen (destilasyon ileminde buharlaarak RM dzeneinde destillenebilen) ya
asitleridir. Bu uucu ya asitlerini ieren tek ya tereyadr. Her ne kadar sabunlama indisi,
iyot indisi ve erime noktas bakmndan tereyana benzer bir karm elde edilebilirse de RM
bakmndan tere yana benzer bir karm elde edilemez. RM dzenei ile yaplan
destilasyon ileminde C14e kadar olan ya asitleri destillenir.
a) Gerekli reaktifler:
1- Gliserin (d: 1.26 g/cm3)
2- KOH zeltisi : 75 gram saf susuz KOH bir kaba tartlr ve zerine 50 ml su ilave edilir ve
soutularak iyice znmesi salanr, soutulur daha sonra 100 ml ye tamamlanr.
3- Slfrik asit zeltisi (25 ml H2SO4 alnr su ile sramalara da dikkat edilerek litreye
tamamlanr)
4- Fenolftalein zeltisi % 1lik (1 gram fenolftalein alnr ve 50 mililitre etil alkolde iyice
znr ve zerine 50 mililitre su ilave edilir.)
b) lem:
500 militrelik bir balona (veya 250 mililitrelik erlenmayere) ya numunesinden 5g 0.01 g
hassasiyetinde tartlr ve zerine 20 gram gliserin ve 2 mililitre berrak halde hazrlanm ve
dinlendirilmi KOH zeltisinden ilave edilir ve balon yava yava dndrlmek sureti ile
sramalara da dikkat edilerek iyice sabunlatrlr ve tm ya sabunlap berrak hale
gelinceye kadar stmaya devam edilir (sramalara kar azami dikkat gsterilmelidir). Daha
sonra 75-80 Ce kadar soumaya braklr ve bu scakla soutulduktan sonra zerine
kaynatlm sudan daha kaynar halde iken alnr ve 90 militrelik ksm balona yava yava
boaltlr. Bu ekilde berrak bir sabun zeltisi elde edilmi olur. zerine 5 damla metil oranj
zeltisi (5 gram/100 ml) ve 50 mililitre slfrik asit zeltisinden (3) ilave edilir. Beyaz bir
zelti olumaldr. Eer tam bir beyaz zelti olumaz ise bir iki damla daha slfrik asit
zeltisi ilave edilir. zerine 0.1-0.2 gram snger ta konulur ve RM dzeneinde
destilasyon ilemi balatlr. Dzenein altnda bulunan 110 mililitre gstergeli kaba 20
dakika ierisinde destilenecek ekilde RM dzenei ayarlanr ve destilasyon ilemi balatlr.
110 mililitre tamamlandnda destilasyon ilemi bitirilir ve 110 mililitre olarak tamamlanm
destilat 9 santimetre apndaki szge kadnda szlr. Eer sznt 2-3 tekrarlanp yinede
berrak olmassa 2-3 gram kieselgur ilave edilir, alkalanr ve szlr. Suda znmeyen asitler
kieselgur tarafndan tutulur, 100 ml berrak zelti zerine 5 damla %1lik fenolftalein
zeltisinden ilave edilir ve 0.1 N NaOH zeltisi ile pembe renk kalc oluncaya kadar titre
edilir. Bir kez de numunesiz, gliserin ve slfrik asit ve 90 militre scak su ile hazrlanm bo
465

(blank) deney yaplr. Bu bo deneyde elde edilen 110 militre destilattan 100 mililitrelik
ksm szlerek alnr ve ayn ekilde fenolftalein zeltisine kar 0.1 N NaOH zeltisi ile
titre edilir ve numunede bulunan alkali sarfiyatndan blankte bulunan sarfiyat karlr.

RMI
Tereya
Zeytin ya
Koko ya
Dier yalar

PI

24-31

KI

1.5-3.0

19-26

3-8

15-18

1-2

10-12

0.5-1.0

Dier dekanoik asit yalar

3-8

0.5

Yunus bal ya

40-90, zovalerik asitten dolay (3- metil butanoik asit)

B-PI (POLENSKE NDS):

Suda znmeyen uucu ya asitlerinin (dekanoik asit C10 ve dedokanoik asit C12) bir
lsdr. 5 gram yadan RMI dzenei ile damtlan ve suda znmeyen ya asitlerini
ntrletirmek iin harcanmas gerekli olan 0.1 N NaOH n mililitre olarak miktarna PI
denir.
a) lem :
RMde olduu gibi yadan 5 gram alnr ve ayn RM belirlenmesinde olduu gibi
sabunlatrma ilemi yaplr. RM dzeneinde destilasyon ilemi ile 110 mililitre damtlr.
RM belirlenmesindeki balonda szmeden kalan ve soutucu altna konan l kabndaki
damtklar birletirilip ayn szge kad zerinde szlr, daha sonra soutucu kez 15
mililitre su ile ykanr ve bu ykama sular 110 mililitrelik balona alnr. Bu balon ierisindeki
yine ayn szge kad ile szldkten sonra balon 25 mililitrelik l kab er kez 15 er
mililitrelik su ile alkalanp szge zerine dklmek sureti ile znen asitlerden iyice
temizlendikten sonra szgeli huni 200 mililitrelik bir erlen zerine konur. Soutucu 110
mililitrelik balon ve 25 mililitrelik l kab her biri er kez 15 er mililitrelik % 90 lk ntr
etil alkol ile iyice ykanr ve bu ykama alkolleri her defasnda tm szge ierisindekilerin
szlmesi beklenilerek szge zerinden geirilir. Bu ekilde elde edilen suda znmeyen
ya asitlerinin alkoll zeltisi fenolftaleine kar 0.1 N NaOH zeltisi ile titre edilerek 5
gram yaa karlk gelen mililitre 0.1 N NaOH says P olarak tespit edilir.

C-KI (KRSCHER NDS):

Yalarn bnyesinde bulunan Butirik asit (C4) ve Hekzanoik asidin (C6) gm tuzlar suda
znrler. Bundan yararlanlarak suda znen ya asitlerinden Butirik asit ve Hekzanoik
asit ayrlarak tespit edilir. K de RM dzeneinde damtlan damtkta bulunan suda znen
gm tuzu ieren asitlerin (C4 ve C6) ntrletirilmesi iin gerekli olan 0.1 N Ba (OH)2 in
mililitre olarak saysna K denir.

466

(Kyi belirlemek iin Ba (OH)2 ile titre edilerek ntrletirilmi, buharla uan ve suda znen
ya asit zeltisine gm slfat katlr. Suda znmeyen gm tuzlar szlr. Szntye
slfrik asit zeltisinden ilave edilir ve RM dzenei ile damtlr (RMde belirlenmesinde
olduu gibi) damtk szlr ve sznt 0.1 N Ba (OH)2 ile titre edilir. )
a) lem:
100 ml RM damt 0.1 N Ba(OH)2 zeltisi ile 5 damla fenolftalein ile birlikte ak pembe
renge kadar ntrletirilir. 0.3 gram ince toz haline getirilmi Ag2SO4 ilave edilir ve ara sra
alkalanmak sureti ile 1 saat sre ile karanlk bir blmde bekletilir. Bu karm daha sonra
szlr. Bu szntden 100 mlsi RM balonuna alnr ve zerine 35 ml kaynatlm ve daha
sonra soutulmu veya damtk sudan alnr. zerine 10 ml slfrik asit zeltisinden (daha
nce belirtilen) ilave edilir, balon ierisine 3-4 tane kaynama ta atlr ve RM dzenei ile
20 dakikada 110 ml damtlr. Bu damtktan 100 ml alnr ve fenolftaleine kar 0.1 N
Ba(OH)2 zeltisi ile titre edilir, ayrca birde numunesiz bo deney yaplr.
K: A x 121 ( 100 + B ) / 10.000
A: Titrilemede harcanan (ikinci titrileme) Ba(OH)2in ml olarak hacmi- Bo denemede
harcanan 0.1 Ba(OH)2in ml olarak hacmidir.
B: RM damtnn (birinci titrileme) titrileme iin harcanan 0.1 NBa(OH)2in ml cinsinden
hacmidir.

D-) A- ve B- NDS:
I-) A-ndisi:
6.4 gram ya numunesinden sabunlama sonucu elde edilen ya asitlerinden MgSO4 ile
kmeyen fakat AgNO3 ile ken ya asitlerinin 0.1 N asit cinsinden deeridir.
A-ndisinde Hekzanoik, Oktanoik ve Dekanoik ya asitleri Mg tuzu ile znrler ancak Ag
tuzu ile znmezler.
II-) B-ndisi.
6.4 gram ya numunesinden elde edilen ya asitlerinin hem MgSO4 ve hem de Ag2SO4 ile
kmeyen uucu ksmnn 0.1 N asit cinsinden ifadesidir.
B-ndisinde; Butirik asit Mg tuzu ile ve Ag tuzu ile de znr. (tereya iin karakteristik
Butirik asit yzdesisi 3-4 arasndadr, Hekzanoik asit iin ise %1.5dir) Buna karlk koko
yanda Butirik asit bulunmaz. Hekzanoik asit (C8) % 10 civarnda, dekanoik asit (C10) % 7
civarnda ve Dodekanoik asit (C12) ise % 45 civarnda bulunur. Gm tuzu balca Butirik
asit ve Hekzanoik asidin (C4 , C6) Mg tuzlar suda znr, C12 ve daha yukar asitlerin Mg
tuzlar ise suda znmezler.
a) Gerekli reaktifler:

467

12345678-

Gliserin (d:1.26 g/cm3)

KOH zeltisi (750 gram KOH suda zlr ve saf su ile litreye tamamlanr)
MgSO4 zeltisi (150 gram MgSO4 alnr, suda znr ve su ile litreye tamamlanr)
Ag2SO4 zeltisi (0.2 N)
Soukta doyurulmu Amonyum demir (III) slfat zeltisi
Amonyum rodanr (amonyum tiyosiyanojen zeltisi )( 0.1 N)
Nitrik asit zeltisi (% 40lk)
Saf sodyum nitrat

b) lem:
Yaklak 700 ml lik dibi dz bir balona 20.0 gram ya numunesinden tartlr ve zerine 30
gram gliserin ve 6 mililitre KOH zeltisinden ilave edilir ve ufak bir alevde yava yava
dndrlerek tamamen berrak bir zelti elde edilinceye kadar sabunlatrlr. Biraz soumaya
braklr, daha sonra bu balondakiler 40 gram oluncaya kadar scak su ilave edilir, daha sonra
80 C ye kadar stlr ve kuvvetlice alkalayarak yine 80 C deki 103 ml MgSO4 zeltisi
ilave edilir. Bir cam bilye ile ve alkalamak sureti ile 10 dakika 80 C de tutulur. Kuvvetlice
alkalayarak musluk suyu altnda 20 C ye soutulur. 5 dakika dinlenmeye braklr ve
kvrml szge kadnda szlr ( sznt I ) ayn ekilde bir de yasz bir bo deney
yaplr.
A-ndisi: Bu szntden 200 ml alnr, 20 gram sodyum nitrat bulunduran 250 ml lik balon
jojede fenolftaleine kar 0.5 N H2SO4 ile gl pembesi rengi kaybolana kadar ntrletirilir.
Tuz zndkten sonra alkalayarak 25 ml 0.2 N AgNO3 zeltisi ilave edilir ve su ile 250
ml ye tamamlanr, balonun az skca kapatlarak kuvvetlice alkalanr daha sonra 5 dakika
dinlenmeye braklr ve szlr. 20 ml gm nitrat zeltisine karlk gelen 200 ml sznt
6 ml doymu amonyum demir ( III ) slfat zeltisi ve 4 ml seyreltik nitrik asit ile kartrlr
ve gm fazlas 0.1 N amonyum rodanr ile titre edilir. Maddeli deneme gm nitrat
harcanmasndan maddesiz ( bo ) deneme gm nitrat harcanmas ( sarfiyat ) karlr ise
C6, C8, C10 ya asitleri iin kullanlan gm nitrat bulunur ve bu bulunan deer A-ndisini
verecektir.
B-ndisi: 200 ml sznt 500 mllik erlen de 0.5 N H2SO4 ile yukarda belirtildii gibi
ntrletirilir ve su ile 250 ml ye tamamlanr. 30 C de tutulan zeltiye kk paralar
halinde 2 gram toz haline getirilmi gm slfat kartrlarak ilave edilir ve 5 dakika
kuvvetli bir ekilde alkalanr. 5 dakika 20 C de tutulur ve daha sonra szlr. 200 ml
szntye kaynama ta konularak ve 50 ml slfrik asit zeltisi ilave edildikten sonra 500
ml lik balonda RM dzenei ile tam 200 ml damtlr. Bu damtlan ksm 0.1 N NaOH
zeltisi ile fenolftalein e kar gl pembesi rengi kalc oluncaya kadar titre edilir ve birde
bo ( maddesiz ) deneme yaplr ve bu bo denemedeki sarfiyat numune ile yaplan
harcamadan karlr. Bulunan rakam B-ndisini verir. Ortalama olarak yalarn A ve B
indisleri yledir.
A-ndisi

B-ndisi

Koko ya

27.7

2.75

Palmist ya

16dan fazla

30.0

Tere ya

6.7

33.4

468

Dier yalar

0.6

0.6

E-BTRK AST NDS:

5 gram yan sabunlatrlp doymu K2SO4 zeltisi ile muamele edilip slfrik asit zeltisi
ile asitlendirilmesi sureti ile ve daha sonra ise oktanoik asit ile doyurmak amac ile koko ya
sabunu zeltisi ile muamele edildikten sonra szlp szntnn damtlmasndan elde
edilen damtktaki uucu yan ya asitlerinin 0.1 N asit cinsinden anlatm butirik asit
indisini verir.
a) Gerekli reaktifler:
12345-

KOH ( 75 gram/100ml)
Gliserin (d:1.26 g/cm3)
Doymu potasyum slfat zeltisi (% 10luk)
Seyreltik slfrik asit zeltisi (1+3)
Koko ya sabunu zeltisi: 50 gram koko ya 50 gram gliserin + 20 ml KOH zeltisi
ile kartrlr ve birlikte (bir litrelik balonda) dikkatli bir ekilde kprme bitip berrak bir
zelti elde edilinceye kadar sabunlatrlr. 100Cin altna soutulur ve dikkatli bir
ekilde seyreltilir.

b) lem:
5 gram ya numunesinden 250 mllik balona (veya erlen mayere) alnr ve zerine 2 ml KOH
ve 10 ml gliserin konur ve iyice kartrlr. plak bir alevde dndrlerek sabunlatrlr.
Reaksiyonun sona erdii karmn birden berraklamas ile anlalr. Biraz soutulduktan
sonra zerine 150 ml K2SO4 zeltisinden kartrlarak ilave edilir. 20 Cye soutulur. 5 ml
slfrik asit zeltisi ilave edilerek asitlendirilir ve zerine 10 ml koko sabunu zeltisi ve bir
bak ucu (yaklak 0.1-0.2 g) temizlenmi kieselgur ilave edilir. 5 dakika kuvvetle kartrlr
ve kuru bir kvrml szge kadndan szlr. 125 ml berrak sznt 500 mllik balonda 50
ml su ile seyreltilir ve biraz kaynama ta konularak RM dzeneinde 20 dakikada 110 ml
damtlacak ekilde ayarlanr ve 110 ml damtlr. Damtlan ksm szlr ve 0.1 N NaOH
zeltisi ile fenolftaleine kar titre edilir. Sabun zeltisi ve gliserin ile yasz olarak bo
(maddesiz) deneme yaplr ve burada harcanan alkali mililitresi nceki titrasyon da harcanan
miktardan karlr. Bulunan fark 1.4 ila arplarak butirik asit indisi bulunur. Tereya iin
butirik asit indisi 20 ve koko ya iin 0.9dur. Dier yemeklik kat yalarda ise 1 olarak
alnr. Koko ya bulunmayan bir kat ya karmndaki tereya yzdesi butirik asit indisinin
5.1 ila arplmas ile elde edilir. Koko ya bulunmas durumunda bunun miktarna gre bir
kartma yaplr. Koko ya ls olarak sabunlama indisi alnr ve koko yann
sabunlama indisi 260 ve tm dier yalarda ise 200 kabul edilir. Buradan;
Tereya yzdesisi: 5.1 x B (Si 200) x 0.085 bulunur.
B: Butirik asit indisi
Si: Sabunlama indisi
Bir ya karmndaki st ya miktar iin ya karmndaki butirik asit miktar olarak
belirlenir yada gaz kromatografisi ile bulunur.

469

F- RODAN NDS(R):
Tiyosiyanojen rodan) (SCN)2 , doymam asitlerin ift balarna balanarak tiyosiyanojen
(rodan) trevleri olutururlar. ift ba says birden fazla olan ya asitlerinin bu ifte
balarnn hepsine iyot nicel olarak balanr. Rodan SCN radikali iyot balanmas ile rodan
radikali monoetanoid asitlerin tek ifte bana nicel olarak balanrken ifte balar konjuge
olmayan dietenoid asit ifte bandan ikisine nicelden biraz daha az olarak balanmaktadr.
100 gram ya tarafndan absorbe edilen rodana edeer miktar iyot (gram olarak) rodan
indeksini verir. Analiz ilemi aynen iyot indeksi belirlenmesinde olduu gibi tartlan ya
asetik asitli ortamda hassas bir ekilde tartlm tiyosiyanat reaktifinin fazlas ile muamele
edilir. KI ilave edilerek reaksiyona girmemi rodana edeer miktar aa kan iyot
tiyosiyanat ile titre edilir.
2I- + (SCN)2 =

I2 + 2 SCN-

Serbest ya asitleri iin bulunan iyot ve rodan indisleri aada gsterilmitir.

yot indisi
Doymu ya asitleri
Oleik asit
Linoleik asit
Linolenik asit

0
89.9
181.0
273.5

Rodan indisi
0
89.9
93.9
163.0

yot ve tiyosiyanojen indeksinden bir asitler karmndaki ya asitlerinin miktar hesap

edilebilir. rnein yalnz oleik ve linoleik asitler bulunur ise (eer linolenik asit yok ise) iyot
ve tiyosiyanojen (rodan) indeksinden bu asitlerin ve doymularn yzdesi kartlabilir. Ayn
ekilde bir ya asitleri karmndaki doymu asitlerin yzdesi iyot indisi ve rodan indisi
biliniyor ise bu karmdaki oleik, linoleik ve linolenik asitlerin yzdesi bulunabilir.

G- ASETL VE HDROKSL NDS:

1-Hidroksil indisinin belirlenmesi:
a) ama:
Hidroksil gruplar asetik anhidridin piridindeki zeltisi ile asetillendirilir. Anhidrit fazlas
su ile stlarak bozundurulur ve bu srada meydana gelen asetik asit etanoll potasyum
hidroksit ile titre edilir.
b) Kullanlan reaktifler:
1- Piridin (piridindeki suyu uzaklatrmak iin birka gn baryum oksit zerinde
braknz ve daha sonra damtnz)
2- Etanolik KOH (0.5 N)
3- Fenolftalein (% 1lik)

470

4- Hidroklorik asit (0.5 N)

Hidroksil indisi 10-100 aras olan yalar iin 5 ml reaktif ve 2 gram ya numunesinden
alnz. Hidroksil indisi 100-150 aras olan yalar iin 5 ml reaktif ve 1.5 gram ya
numunesinden alnz. Hidroksil indisi 150-200 aras olan yalar iin 5 ml reaktif ve 1.0
gram ya numunesinden alnz. Hidroksil indisi 200-300 aras olan yalar iin 5 ml reaktif
ve 0.75 ila 0.60 gram ya numunesinden alnz. Hidroksil indisi 300-700 aras olan yalar
iin ise 10 ml reaktif ve 1.0 gram ya numunesinden alnz.
c) lem:
Tartlan ya veya ya asidi gereken reaktifle 250 mllik dibi dz bir balonda az
zmparal 100 cm hava soutucusu boru taklarak kaynama ta da ilave edildikten sonra
ya banyosu zerinde 95-100 C scaklkta 1 saat sre ile tutulur. Balon banyo ierisine 1
cmden daha fazla daldrlmamaldr. Soutulduktan sonra 1 ml damtk su soutucunun
zerinden ilave edilir ve kartrlr. Bu srada asetik anhidrite dnerek karm snr. Su
ilave edildiinde zelti bulanklarsa biraz piridin ilave edilerek yeniden berrak hale
getirilir. Daha sonra 10 dakika daha stlr ve bu zaman zarfnda anhidritler olumu ise
onlarda reaksiyon verecektir. Oda scaklna getirildikten sonra boru ve balonun az 5
ml ntrletirilmi alkol ile ykanr. 0.5 N etanolik KOH ile fenolftaleine kar veya zelti
kuvvetli esmer ise belirte olarak % 2lik etanolik Alkali Blau 6B zeltisi kullanlarak
tire edilir. Daha sonra bo deneme yaplr ve ayn belirte kullanlarak asit indisi (A)
belirlenir. Bu deerlerden hidroksil indisi hesaplanr.
Hidroksil indisi (H ): [28.05 x ( a-b )/ S ] x A
a: Bo denemede harcanan etanolik KOH mlsi
b: Ya numunesinde harcanan etanolik KOH mlsi
S: Tartlan ya miktar
Baz yalarn hidroksi indisleri: Hint ya: 162-164, Soya ya: 11-15, Tereya ve
palmist ya: 2-9, Hurma ya: 15-23, Pamuk ve susam ya: 10-15, Zeytin ya: 5-11, yer
fst ya: 3-9dur. Kendiliinden aclam yalarda hidroksil indisleri ykselir.

2-Asetil indisi:
Asetil indisi: [Hidroksil indisi / 1+ 0.00075 x Hidroksil indisi] bulunur.
Hint yann asetil indisi 146-156 arasdr.
H-AST NDS:
(hidroksil indisinin tespitinde kullanlan):
a) lke:
Ya bir etanol-dietil eter karmnda zlr ve ierisindeki serbest ya asitleri alkali ile
fenolftaleine kar tire edilerek bulunur.

471

b) Kullanlan reaktifler:
1- Alkol-eter karm (1+1 orannda hazrlanr ve ntrletirilir)
2- NaOH (0.1 N su ile hazrlanm)
3- Fenolftalein (% 1lik)
c) lem:
Yaklak 5 gram ya numunesinden 0.01 g hassasiyetinde 250 mllik bir erlen mayere
tartlr ve zerine 25-50 ml ntralize edilmi etanol-eter karm konur ve iyice znmesi
salanr. Hazrlanan bu zelti 2-3 damla fenolftalein ile renklendirilir ve dnm
noktasna kadar 0.1 N (fazla ya asidi ieren ya numunelerinde 0.5 N NaOH alnr)
NaOH ile titre edilir. (5 saniye ak pembe renk elde edilinceye kadar)
Asit indisi: (A) : 5.61 a x f / T , Asit derecesi (ml, 1 N alkali) : 100 x a x f / T
Serbest ya asidi (FFA) : % M x a x f / 100 x T
a: Harcanan alkali miktar (0.1 N)
f: Alkali hacimsel arpan (faktr)
T: Tartm olarak alnan numune miktar (gram olarak)
M: Sz konusu ya asidinin molekl arl (oleik asit cinsinden M: 282, Palmitik asit
cinsinden M: 256, Laurik koko ve hurma ekirdei yaasit cinsinden M:200 ve ersik
asit cinsinden M: 338 dir.)
FFA (serbest ya asitleri): M x A / 561 olarak bulunur.

472

II-TOPLAM YAIN AST HDROLZ VE DREKT SOLVENT EKSTRAKSYONU

YNTEM LE BELRLENMES:

1.Kapsam:
Stl veya stsz kakao rnlerinde, kremalarda, acbadem veya fndkl rnlerde ve et
rnlerinde toplam yan belirlenmesine uygun olan bir yntemdir.
2.lke:
Proteine balanm olabilecek yan serbest hale geirilmesi gayesi ile rn sulandrlm
hidroklorik asit ile hidrolize edilir. Daha sonra hazrlanan rnek filtreden geirilir ve asitten
tamamen arndrlncaya kadar ykanr. Kurutulur ve petrol eteri ile ekstrakte edilir.
3.Kullanlan cihazlar:
Direkt solvent ekstraksiyonu yoluyla ilgili gerekli aletler (rnein: ya ekstraksiyon cihaz),
100 ila 101 Ca ayarlanabilir bir hava sirkilasyonlu etv. 28 mm x 100 mm ebatlarnda
ekstraksyon yks
4. Kullanlan reaktifler:
1) HCl (Hidroklorik asit) (d: 1.18)
2) Petrol eteri (Kaynama noktas 40-60 C aras olan)
3) Gm nitrat zeltisi (0.1 N)
4) Celite
5) Whatman No: 541 filtre kad
5. rnek hazrlama:
Toz haline getirilmi olan rnei tam olarak kartrnz ve sk bir ekilde topaklanm
ielerde muhafaza ediniz. Kat rnekleri rendeleyiniz veya tnz. Et rnlerinin kyma
haline getirilmesi ve tam olarak kartrlmas gereklidir.
6. Yntem:
1) 5 Gram numune (10-4 gram hassasiyette ) 250 mllik bir erlen mayer in ierisine
tartnz ve zerine 65 ml su ilave ediniz ve bir kartrma ubuu kullanmak sureti ile
kartrnz.
2) 35 ml deriik HCl ilave ediniz ve kabn ierisine imeyi nleyici (anti-tumping)
granl ilave ediniz.
3) Bu ilemi bir davlumbaz altnda gerekletiriniz. Laboratuvar iesini bir gzetleme
cam ile kapatnz ve kaynama baladnda ar derecede hibir kpklenmenin
olmamasna dikkat ederek zeltiyi yava yava kaynama noktasna getiriniz. 15
dakika sre ile kaynamaya braknz.

473

4) Gzetleme camnn zerine ve laboratuar iesinin ierisine sram olan her trl
maddeyi 100 ml kaynatlm su ile durulayarak temizleyiniz. Laboratuar ilesine bir
yuvarlak spatula dolusu celite ilave ediniz ve iyice kartrnz.
5) Terkibi ve celite i sonuta bir ykse uyacak ekilde kvrlm scak ve slak 15 cm
lik Whatman No: 541 filtre kadndan geirerek filtre ediniz. Terkibi scak sulu filtre
kadna tamamen transfer ediniz ve 0.1 N gm nitrat zeltisi ile ykanan filtratn
ortamdaki hidroklorik asidin tamamen giderilmesine kadar (gm nitrat ile reaksiyon
vermeyinceye kar) filtrat iyice ykaynz ve szlen filtre kadn szlmeye
braknz.
6) Islak filtre artn bir ekstraksiyon yksnn ierisine yerletiriniz. Filtre kadnn
zerine cam ynnden bir tapa yerletiriniz. 100 mllik bir laboratuar iesinin
(erlen mayer e) ierisine dik olarak yerletiriniz ve 100-101C scaklkta 6-18 saat sre
ile 250 mllik laboratuar iesi ile bir gzetleme kabnda kurutunuz.
7) erisinde imeyi nleyecek birka granl bulunan 250 ml lik bir konik ieyi 1 saat
sre ile 100-101Cde bir etve yerletiriniz. Etvden karnz ve bir desikatre
koyarak soutunuz ve tartnz.
8) Filtre kadn ihtiva eden souk ve kuru ekstraksiyon yksn direkt solvent
ekstraksiyonu aparatnn (ekstraktr) ierisine yerletiriniz.
9) Her iki laboratuar iesini ve gzetleme iesini 40 ila 60Cde 150 ml petrol eteri
bulunan bir huninin ierisinden geirerek ykaynz ve solventi yava yava yksn
ierisine sokunuz.
10) Bir buhar banyosunda 6 saat sre ile geri soutucu ile ekstrakte ediniz.
11) ieyi ekstraktrden ayrnz ve solventi buhar banyosu zerinden damtnz, solventin
eser miktarlarn da bir hava akm altnda kurutarak gideriniz.
12) ieyi 100 ila 101 C arasnda sabit arla kadar kurutunuz. Bir biri ardna yaplan
iki tartm aras fark yan arlnn % 0.2sini gememelidir.
7. Sonularn ifade edilmesi:
Hesaplama;
% m/m ya = ( X-Y/M ) x 100
X= ie + yan arl
Y= Bo ienin arl
M= rnein arl
8.Tekrarlanabilirlik:
Tekrarlanabilirlik ya muhtevasnn % 0.5i ierisinde bulunmas gereklidir.

474

III-ZEYTN YAI ANALZLER

Zeytin yanda uygulanan saflk kriterleri ve analiz yntemleri:
Zeytin yana yaplan dier bitkisel ya karmlarn tesbit etmek iin krlma indisi, iyot
indisi, sabunlama says, pamuk ya aranmas, bellier indisi, madeni ya aranmas gibi
klasik yntemlerin yan sra gaz kromatografisi yntemi, yksek performans sv
kromatografisi yntemi, ince tabaka kromatografisi yntemi ve kolon kromatografisi
yntemleri gibi modern analiz yntemleri de uygulanmaktadr.
Uluslar aras standartlarda uygulanan saflk kriterlerini u ekilde sralamak mmkndr.
-Ya asitleri kompozisyonunun tesbiti
-Toplam sterol miktar tesbiti
-Sterol kompozisyonunun tesbiti
--konumlu palmitik ve stearik asit toplamnn tesbiti
-Wax miktarnn tesbiti
-Trigliserid kompozisyonunun tesbiti
-Stigmastadien miktarnn tesbiti
Ya asitleri kompozisyonu:
Zeytin yandaki ya asitlerinin tamam lineer karbon zincirlidir. En nemli bileenini ise 18
karbonlu ya asitleri olan stearik (% 0.5-5.0) asit, oleik (% 55.0-82.0) asit, linoleik (% 3.521.0) asit ve linolenik (max % 1.0) asit oluturmaktadr. Doymu ya asitlerinden palmitik
(%7.5-20.0) asit, stearik asit, heptadekanoik asit, behenik asit, lignoserik asit toplam yaklak
% 15 civarnda br doymu ya asit kompozisyonu ierir. oklu doymam ya asitleri toplam
(linoleik asit) yaklak % 11 civarndadr. Bu oranlar zeytin yan doymu ya asitleri
cinsinden youn olan hayvansal yalarla , doymam ya asitleri cinsinden oran yksek olan
dier bitkisel yalar arasnda ok zel bir konuma yerletirmektedir. Bir zeytin yana
kartrlm (% 5lik) ayiek yann tesbiti laboratuvar koullarnda artk modern
kromatografik yntemlerle mevcut olmaktadr. Yksek oranlarda oleik asit ieren hibrit
ayiei ya karmlarnda normal uygulanan gaz kromatografik analizle ya asit metil
esterleri tesbiti yeterli olmamaktadr. Ancak behenik asitin ykselmesi ile ki bu da hibrit
ayiei yann % 15-20 gibi bir oranlarda kartrlmas ile ancak gaz kromatografik tesbiti
yaplabilmektedir. Soya ya kartrlm zeytin yalarnda ise belirleyici olan ya asidi ise
linolenik asittir. Zeytin yandaki linolenik asit maksimum % 1.0 civarnda iken soya yanda
bu oran % 5-9.0 civarnda olduundan yaklak % 4-5 gibi bir oranlardaki soya ya
karmlar bile ok kolay tesbit edilebilmektedir. Zeytin yalarna ilave edilecek kolza
tohumu yalarnda da yan bnyesinde ersik asitin tesbiti ile olmaktadr. Ayn ekilde yine
zeytin yann bnyesinde bulunan palmitik asitin yksek bulunmas ile de zeytin yana
pamuk yann ilave edildii anlalr. Ya asitleri kompozisyonun tayini iin FID dedektrl

475

gaz kromatografisi cihaz kullanlr. 60 metre uzunluunda ve 0.25 mm i apnda supelco

2380 (veya 2340) kapiler kolon (alma artlar; Dedektr scakl 250C, injektr scakl
270C, kolon frn scakl scaklk programl bir alma olacaktr ve 160C balayarak
195C kadar artacak ekilde bir programla programlanm olmaldr. OV1 (25 metre
uzunluunda ve 0.25 mm i apnda) kapiler kolon ile de allarak ideal pikler
alnabilmektedir (dedektr scakl 240C, njektr scakl 240C ve kolon scakl
185C olmaldr) (ayn alma koullarnda SE52 kapiler kolo ile de ideal pikler
alnabilmektedir). Tm bu almalar iin ya numunesinden 0.25 g alnr ve metilasyon
ilemi ile ya asitleri metil esterlerine dntrlr ve bu ya asidi metil esterleri bir n-heptan
fazna ekilir ve bir enjektr ile gaz kromatogarfi cihazna enjekte edilir. Bu kromatografik
analizlerde tm ya asitlerinin metil esterleri sras ile elde edilir. Oleik asiti, linoleik asit ve
linolenik asitin trans eterifikasyona uramlar da net olarak grlecektir ve bu ekilde de
naturel zeytin yana rafine zeytin yann kartrlp kartrlmadnn net tesbiti
yaplabilmektedir.
A-Yalarn sterol kompozisyonlarnn belirlemesi:
Sterol kompozisyonu, zeytinyana ilave edilen dier bitkisel ve hayvansal yalar (tai
etme) tesbit etmek iin kullanlan en nemli kriterlerdendir. Steroller zeytin yann
bnyesinde yaklak %1 civarnda bulunan sabunlamayan maddelerin en nemli
bileenleridir. Zeytin yanda bulunan en nemli sterol -sitesterol, kampestosterol ve stigma
steroldr. Kampestosterol ve stigmasterol dier tohum yalarnda yksek oranlarda
bulunduundan bu yalarn karmnda kolaylkla tesbit edilebilmektedir. Brassikasterol en
fazla % 0.1 civarnda bulunmas gerektiinden kolza yann en etkili tesbit yntemi sterol
analizidir. Eer zeytin yana ayiei ya kartrlarak bir tai yaplr ise 7 -kampesterol,
7- stigmasterol miktar artar. 7-stigmasterol zeytinyanda mevcut olan en nemli
sterolerdendir (maksimum %0.5) Zeytin yana ya asit kofigrasyonu olarak ok benzerlik
gsteren fndk yann kartrlp kartrlmadnn tesbiti ancak bu yntemle
yaplabilmektedir. Sterol kompozisyonu tayininde triterpenik alkollerden zeytin yanda ve
bilhassa prina yanda karakteristik olan eritrodiol ve uvaol de tesbit edilebilmektedir. Bu
bileiklerin tesbitide zeytin yana prina yann kartrlp kartrlmadnn tesbitinde
nemli bir parametrelerdir. Sterol analizi iin ilk nce yan bnyesinden sabunlamayan
maddeler ayrlr ve 20 x 20 cm ebatlarnda bir silikajel ile kaplanm TLC plakasnda ince bir
bant halinde uygulanr. Uygun bir yrtme zeltisi konmu ve sv-buhar dengesi salanm
bir gelitirme tankna bu plaka yerletirilir ve sabunlamayan maddelerin bu plaka zerinde
bileenlerine ayrlmas salanr. Yrtme ilemi tamamlandnda TLC plaka kurutularak bir
indikatr ile renklendirilir ve ilk bant kaznarak plakann yzeyinden alnr. Kloroform ve
dietil eter ile zlerek elde edilen steroller dk scaklkta buharlatrlr ve uygun bir
silillendirme ajan ile silillendirilir ve gaz kromatografi cihazna enjekte edilir. Tm bu
ilemler yaklak 3-4 saat gibi bir sre zarfnda tamamlanr. Gaz kromatografisi cihaznn
alma koullar ise yledir; dedektr scakl 270C, enjektr scakl 285C ve frn
scakl 250Cdr. Bu almada SE 54 kapiler kolon kullanlabilir (kolon boyu 30 metre, i
ap 0.25 mm). Sterol analizinde 5, 23 sitgmastadienol bileeninin tesbitinde natural zeytin
ya ierisine rafine zeytin yann kartrldnn bir gstergesi olmaktadr. Sterol
analizlerinde ilk nce ppm cinsinden hazrlanan sterollerin standart zeltileri i standart
zelti olarak kullanlarak standart pikler elde edilerek daha sonra ya bileenindeki mevcut
sterollerin pik alanlarnn tesbiti ile kantitatif olarak miktar analizleri yaplabilmektedir.
Ayrca hazrlanan bu standart sterol zeltilerinden belirli bir miktar numuneden hazrlanan

476

sterol zeltisinin ierisine ilave edilmek sureti ile kalitatif olarak belirleme ilemi de
yaplabilir. Zeytin yanda toplam sterol miktar 1000 ppm (en az) iken bu miktar pirina
yanda 2500 ppm (en az) olmaktadr.
B-Vaks (mum) analizleri:
Son yllarda szma zeytin yana kartrlabilecek prina ya veya ikincil rn zeytin
yalarnn tesbiti iin uygulanabilecek en etkili yntem yalarda vaks analizi yapmaktr.
Vakslar uzun karbon zinciri ihtiva eden byk molekll ya asidi bileenleridir. (C40, C44,
C46). Zeytin yanda maksimum vaks miktar 250-300 ppm civarndadr. Halbuki pirina
yanda bu miktar 2500-3000 ppm kadardr. Bunun iin kolon kromatografisi yntemi
kullanlr. Yaklak 500-550C scaklktaki bir frnda 4 saat sre ile aktif hale getirilen
silikajel bir cam kolona belirli bir miktarda tartlarak doldurulur. Bu hazrlanan kolonun
zerinden 3 ml n-hekzan ierisinde zndrlm 0.3-0.4 g ya numunesi boaltlr ve
kolonun zerinden yrtc solvent ilave edilerek kolonda bu maddeler elte edilir. Toplanan
zelti dk scaklk ve basn altnda (rotari evaporatrde) buharlatrlarak hazrlanan
numune cihaza enjekte edilir ve daha nceden i standart olarak hazrlanan lauril araidat
zeltisinin kromatografik piklerine gre kyaslanarak miktar tayini yaplr. Bu ilem iin gaz
kromatografisi cihaznn on-column souk enjeksiyon teknii uygulanmaldr. Kolon frn
scakl 80-320C aras scaklk programl olarak ayarlanmaldr. Dedektr scakl ise
340C olmaldr. Kolon boyu 15-25 m olan ve i ap 0.25-0.32 olan SE 54 kapiler kolon
kullanlmaldr. Tayc gaz olarak azot veya hidrojen gaz kullanlabilir, eer hidrojen gaz
kullanlr ise elde edilen pikler azot gazna gre 4 kat daha nce kacaktr.
C-Stigmastadien miktar analizi:
Steroidal hidrokarbonlar; kolesta 3,5 dien, kampesta 3,5 dien ve stigmastatrien, kk
miktardaki izomerleri ile birlikte sterol (ki bunlar kolestrol, kampesterol, stigmasterol)
orijinlidir. Rafinasyon srasnda aartma toprann , uygulanan scakln ve uygulanan
scaklk sresinin etkisi ile desterolize bileenler oluur. Zeytin yana ilave edilen rafine
edilmi tohum yalarnn bilinen en etkili yolu stigmastadien tayinidir. Bu yntem ile zeytin
yana ilave edilmi %1 civarnda hibrit zeytin ya, kolza ya ve soya yann tesbiti
yaplabilir. Bu ilem iin yine ilk nce kolon kromatografisi kullanlarak stigmastadienler
yan bnyesinden ayrlr ve daha sonra i standart zeltilerde kullanlarak gaz
kromatografisi cihaznda uygun artlarda analiz edilebilir. standart olarak hazrlanan
zeltilerden ppm cinsinden 3,5 dien, stigma 3,5,22 trien ve kampesta 3,5 dien pikleri toplam
bulunur. Aktif edilmi silikajelden ya rnei dolgulu kolondan geirilerek ayrlr. Gaz
kromatografisi cihaznda SPB 5 kapiler kolon kullanlarak analiz edilebilir .Kolon scakl
235Cdan balayarak 285Ca ayarl bir ekilde ykselecek ekilde programlanarak ve
300C enjeksiyon scakl ile 325C dedektr scaklk programna getirilerek alma yaplr.
D-Trigliserid kompozisyonunun analizi:
Trigliseridlerin analizi iin yaygn olarak HPLC cihazlar kullanlmaktadr. Bu yntem szma
zeytin yalarna kartrlm tohum yalarnn tesbitine ynelik yaplabilecek en etkili
yntemdir. Bu cihazlarda RI dedektr kullanlarak ve C18 kolon kullanlarak analiz yaplabilir
.Mobil faz olarak aseton-asetonitril (50:50) kullanlarak 1.5 ml/dak ak hznda alma
477

yaplarak ideal pikler elde edilebilir. Bunun iin 0.5 g ya numunesinden alnr ve 10 ml
asetonda zlr ve artlanm HPLC cihaznda trigliserid analizi yaplabilir. Szma zeytin
yann bnyesinde% 1 civarnda tesbit edilecek bir 42 karbonlu trigliserid (trilinolin) bu yaa
ayiek yann kartrlm olabileceini gsterir. Bu yntem tohum yalar iin duyarl olup
fndk ya iin geerli deildir.
E-zgl absorbans deerlerinin tesbiti:
Zeytin yanda zgl absorbans tayini iin natural zeytin yandan yaklak 0.1 g, rafine ve
riviera zeytin yandan ise 0.06-0.08 g tartlr ve 25 ml siklohekzanda zlr (25 mllik bir
balon jojede iaret izgisine kadar hazrlanr) ve 1 cmlik bir kuvars hcre kullanlarak UVVIS spektrofotometresinde 232 nm, 266 nm, 270 nm ve 274 nmdeki deerleri okunur. Her
bir deerin madde miktarna blnmesi ile o dalga boylarna ait E zgl sourma deerleri
tesbit edilir.
R = E232/E270 deeri;
yi kalitedeki naturel yalar iin 10-15
Rafine ya iin 3dr.
Standart yalarda belirli bal zgl sourma deerleri;
E232

E270

Naturel zeytin ya

2.50-2.60

0.20-0.25

Rafine zeytin ya

3.40

1.10

Riviera zeytin ya

3.30

0.90

Rafinasyon zeytin ya

3.70

> 0.25

E270 deerinin lm kendi bana kt kaliteli bir ya ile naturel-rafine karm arasndaki
fark ayrdetmeye yeterli olmaz. E deeri bu bakmdan nemlidir.
E = E270 ( 266+274 )
2

E
Naturel zeytin ya

0.01

Rafine zeytin ya

0.16

Riviera zeytin ya

0.13

478

Zeytin yalarnn saf olarak kabul edilebilmesi iin K270 ekstinksiyon katsaylarnn 0.25den
kk olmas veya 0.25i geiyor ise numune aktif alminyum oksit ile muamele edildikten
sonra 0.11i gememesi gereklidir.
Her 100 gda 3.3 g geen serbest ya asidi ierii (oleik asit cinsinden ifade edilmitir) olan
yalar aktif alminyum oksit zerinden geirildikten sonra da 0.11den byk K270
ekstinksiyon katsaysna sahip olabilir. Bu durumda laboratuvarda ntrletirme ve renk
giderme uygulandktan sonra aadaki zelliklere sahip olmaldr.
-

1.1 i gemeyen K270 ekstingsiyon katsays

270 nanometre blgesinde 0.01i geen ve 0.16y amayan ekstingsiyon katsays

varyasyonu veya

Eer serbest ya asidi muhtevas (oleik asit cinsinden) her 100 gda 0.3 g gemiyor
ise rafine olarak kabul edilir.

479

IV-PAMUK

YAINDA BULUNAN SKLOPROPEN YA

TESBTNE YNELK YAPILACAK ANALZLER:

ASTLERNN

(Yumurta sarsndanki rengin iitten gelip gelmediinin tespiti )

iit kspesi ile beslenmi hayvanlardan elde edilen yalar, kapok ya ve dier bir iki baka
yalarda halphen deneyi ile pozitif sonu verirler.
Pamuk yann ya asidi kompozisyonu:
C 14:0 % 0.5-1.3 , C 16:0 % 17-31 , C 16:1 % < 1.0 , C 18:0 % 1-3 , C 18:1 % 13-21 , C 18:2 %
34-60 , C 18:3 % <1
C18 cyp
% 0-2
C19 cyp
C18 cyp : malvarik asit ve C19 cyp : sterklik asittir. Sterklik asit m:7, n:7 ve mavarik asit m:7,
n:6 gibi siklopropenoid asidler pamuk ya, kapok tohumu ya gibi baz yalarn
gliseridlerinde deiik oranlarda bulunur. Pamuk yandaki miktar ya asitlerinin yaklak
% 1i kadardr. Bu oran kapok tohumu yanda daha fazladr.
Pamuk tohumu yann trigliserid analizi HPLC ile de yaplabilir.
Pamuk yann trigliserid miktarlar:
PLL % 24.5, POL % 17.1, LLL % 13.5, OLL % 13.1, PPL % 9.0, OOL % 5.7 , PPO % 3.5,
POO % 2.5 SLL % 2.1 PSL % 1.7, SOL % 1.5, OOO % 0.8
Ve ayrca sterol analizi ile de pamuk yann cinsinin tesbiti yaplabilir.
Halphen deneyi:
Saf kkrdn karbonslfrdeki %1lik zeltisinin ayn hacimdeki amil alkol ile kartrlmas
suretiyle elde edilir. 10 ml sv ya ayn hacim reaktifle kartrlr ve 1-2 saat kaynayan
doymu sodyum klorr banyosunda stlr, pamuk ya varlnda krmz renk meydana
gelir, rengin kuvvetine gre pamuk ya miktar tesbit edilir. Renk reaksiyonunun aadaki
formlle gsterilen yer deiimli siklopropen biimlenmesinden ileri geldii kabul
edilmektedir.
CH3-(CH2)m-C=C-(CH2)n-COOH

C
H2
Halphen denemesinin tepkimesi siklopropen yapsnn spektrofotometrik yntem ile
belirlenmesinin temelini oluturur.
Yumurta sarsnn protein ierii lipoprotein % 21 (emilgatr) , livetin % 5 (enzim ierir) ve
fosvitin % 7 %10 fosfor ierir)

480

Lipoproteinlerden lipovitellin %18 , lipovitellenin % 36-41 lipid iermektedir.

Yumurta sarsndaki lipidlerin proteinlerden karlmas iin nce yumurta sars su ile
seyreltilir ve ultrasantrifjlenir. rn iki ksma ayrlr 1.inci ksm granl ksm, 2.inci ksm
ise plazma ksmdr. Granl ksmna tuz ilave edilerek ultrasantrifjlenir. Bu ilemle elde
edilen rn LDL ve kromatografik ayrm iin lipolevetin ve fosvitine ayrlr. Plazma ksm ise
tuz ilavesi ve ultrasantrifj ileminden sonra livetinden oluan sulu fraksiyondan ve LDL
(lipovitellin) den oluan iki faza ayrlr.
LDL: dk younluk lipoprotein.
Tm bu ilemlerden sonra yumurta sarsnn bnyesinde yer alan lipoproteinleri oluturan
yan bnyesine tavuklarn beslenme sonras giren pamuk yalar yukarda belirtilen bu
yntemler ile belirlenebilir.
Yumurta sarsnn kuru madde oran % 50dir. Bu kuru maddeninde 1/3 protein ve 2/3 ise
lipiddir.
Yumurta ak proteinlerinin hemen tamam glikoprotein formundadr ve karbonhidrat ierikleri
% 3-30 arasnda deimektedir.
Lipoproteinler yalnz yumurtann sarsnda mevcut olduklarndan beslenme annda iit
ierikli bir beslenme uygulandnda iitin yanda (pamuk tohumu ya) bulunan
siklopropenoid yapsndaki C18 cyp ve C19 cyp ya asitleri yumurta sarsnada geeceklerinden
halphen deneyi veya GC kromatografisi yntemi ile ya asit metil esterlerinde C 18 cyp ve
C19 cyp ya asit metil esterlerinin kromatografik analizleri yaplarak veya bu iki ya asidinin
bal olduu trigliseridlerin tesbiti ile veya pamuk yana zg olan sterollerin GC direk
kolona enjeksiyon yntemi ile analizleri yaplarak tavuklarn iit ile beslenip
beslenmediklerinin veya hayvan yemlerinde pamuk tohumu ya veya iit kspesinin
kullanlp kullanlmadnn tesbiti cihetine gidilebilir.

481

BLM-XVIII
ALKOL ANALZ
I-ALKOLLERN KROMATOGRAFK ANALZ:

a) Stok zeltisi I :
Asetaldehit .. 300 mg ( 0.3 g )
Metil asetat . 100 mg ( 0.1 g )
Etil asetat 800 mg ( 0.8 g )
Asetaldehit dietilasetat 100 mg ( 0.1 g )
( Merck 13662 )
100 mllik balon jojeye nce bir miktar % 93-94lk etanol (Merck 983) konur. Kapa kapal
halde hassas halde dara sfrlanr.
Kapak alr, enjektr veya hassas bir pipetle asetaldehit ilave edilir. 300 mg net olarak
alnamyor ise yaklak miktar ne ise teraziden okunan deer kaydedilir. Kapak kapatlr ve
yine dara sfrlanr. Bu ilem sras ile tm komponentlerde tekrarlanr. Sonuta kalan joje
kapa kapal halde teraziden alnr. 20Cye getirilir ve Merck etanol ile 100 ml hacme
tamamlanr.
Stok zelti II :
Metanol 1000 mg (1 g)
2-Btanol .

250 mg (0,25 g)

Propanol-1 ..

40 mg (0.04 g)

Btanol-1 ...

80 mg (0.08 g)

zobtanol .

640 mg (0.64 g)

zoamil alkol (3-metil -1 btanol) .. 2000 mg (2 g)

Stok zelti Iin hazrlanmasnda uygulanan tm ilemler aynen uygulanr. 100 mllik zelti
hazrlanr.

Standart zelti:
10 ml Stok zeltisi I
+
10 ml Stok zeltisi II
100 mllik balon jojeye konulur, yine zerine Merck etanol (% 93-94lk) ilave edilerek
20Cde 100 mlye tamamlanr.

482

Aklamalar:
1. Stok ve standart zeltiler yaklak % 93-94 volm Merck etanol (Merck no: 983)de
hazrlanr.
2. zelti hazrlamada kullanlan balon jojeler (100 ml), asitten geirilip, ykanp, saf su ile
alkalanp, etvde kurutulup, desikatrde saklanarak kullanlncaya kadar bekletilir.
3. Stok zelti II ve Standart zeltisi dayanksz olduu iin olabildiince taze hazrlamak
gerekir.
4. Standart zelti 1,0 ve 1,5 mikro litre olmak zere ayr ayr enjekte edilerek en uygun
kalitatif kromatogram elde edilir. Daha sonra kantitatif olarak alan hesaplar cihaza
yaptrlr.
5. dentifikasyon Tablo
a) Tartmlarda elde edilen ve kaydedilen mg olarak her bir komponentin konsantrasyonu
standart zelti hazrlamadaki seyreltme de dikkate alnarak kaydedilir.
rnein;
Asetaldehit iin;
- Olmas gereken tartlacak miktar
:
- Tartlan miktar
:
- Standart zeltideki seyreltilmi miktar :

300 mg
299 mg
29,9 mg/l

Bu deer (29,9 mg/l) hesaplarda dikkate alnacak ve identifikasyon tablosuna yazlacaktr.

b) Enjeksiyonlarda elde edilen alanlar yazlr ve otomatik olarak cihazn verdii faktr
ister manuel isterse de otomatik hesaplarda dikkate alnr.
-

Hazrlanan bu standart 5 kez enjekte edilir. Elde edilen alanlarn her bir komponent
iin ortalamas alnr. (Eer cihazda kalibrasyon metotlar uygulanyor ise cihaz zaten
bunu otomatik olarak yapacaktr.

Rak, Suma ve saf alkollerde (elinizdeki mevcut alkol ve dier fabrikalarda retilmi
saf alkolleri ve kolonya ve parfm retimi iin
ithal edilen saf alkolleri
kullanabilirsiniz) kalibrasyon ilemi sonucunda elde edilen faktrler kullanlr.

ki ayr enjeksiyon miktar uygulamas (1,0 ve 1,5 gibi) saf alkol ve rakda, sumaya
gre konsantrasyonlarn daha az alnmasndandr.
Not: Merck etanol, zelti hazrlama da kullanlmadan nce

Asetaldehit iin % 70e

Dier komponentler iin % 93-94 vol. alkole seyreltilir.

483

II-ALKOLLERN 14C YNTEM LE ANALZ ( TARIMSAL KKENL VEYA

SENTETK OLUP OLMADIININ BELRLENMES ):
1. Alkol eidinin belirlenmesi :
Etanolde 14C ieriinin belirlenmesi;
Fosil yaktlardan yaplm alkol (sentez alkol) ile yeni ham maddelerden yaplm alkol
(fermantasyon alkol) arasnda bir ayrm yaplmasn salar.
2. Tanm:
Etanol deki 14C ierii; Burada tanmlanan yntem kullanlarak 14C ieriinin belirlendii
anlalmtr. Asimilasyon yoluyla yaayan bitkiler tarafndan emilen atmosferdeki doal
14
C ierii (referans deeri) sabit bir deer deildir. Bu sebeple, referans deer, en son
bitkilenme dneminde ham maddelerden elde edilen etanol den alnarak belirlenir. Bu
yllk referans deeri, her yl Ispra Kamu Kaynaklar Brosu ve Ortak Aratrma
Merkezinin ibirlii ile ortaklaa yaplan analizlerle belirlenir.
3. lke:
En azndan % 85 ktle halinde etanole sahip olan alkol numunelerindeki
parldama saym ile dorudan belirlenir.

14

C ierii sv

4. Ayralar:
1 litre analitik dereceli toluen de, toluen parltc 5,0 g 2,5 difeniloksazol
(PPO) 0,5 g p-bis-[4-metil-5-feniloksazol (2)]-benzen (dimetil-POPOP). Bu bileimin
ticari, kullanma hazr toluen parltclar da kullanlabilir.
Yaklak 1 x 106 dpm/g (yaklak 1,67 x 106 cBq/g) aktiviteli 14C standart nHeksadekan 14C ve garantili bir ekilde doruluu belirlenmi aktivitesi % + 2 rel.
Arka plan belirlemek iin,En azndan % 85 ktle halinde etanoll, fosil
meneli ham maddelerden yaplm 14C-etanol den saf sentez alkol.
Referans malzeme gibi, en az % 85 ktle halinde etanoll son bitkilenme
dnemine ait yeni ham maddelerden yaplm alkol.
5. Aparatlar:
lemci ve otomatik harici standardizasyon ve harici standart/kanal nispeti gstergeli ok
kanall sv parlt spektrometresi. (normal tasarm: lme kanal ve iki harici
standart kanallar).
Spektrometre iin polietilen ek para ieren koyu renk vida balkl dk potasyumlu
saya tpleri.
Hacim lmeye yarayan pipetler, 10 ml.

484

Otomatik doz ayarlama cihaz 10 ml.

Taban cam tpal 250 ml yuvarlak esas cam kap.
Istma rtenei (rnein, Micko tipi) ile birlikte alkol damtma aparat.
Mikro litreli rnga 50 ml.
Piknometre hunisi, piknometreler, 25 ml ve 50 ml.
+0,01 C sabit scakla sahip termostat.
Resmi alkol izelgeleri, Avrupa Topluluklar Komisyonu tarafndan baslan alkol
izelgeleri ile ilgili ye Devletlerin kanunlarn yaknlatrma ile ilgili 27 Temmuz
1976 tarihli Konsey Direktifi uyarncadr. (ISBN 92-825-0146-9).
6. Prosedr:
Tehizatn ayarlanmas: malatnn talimatlarna gre, tehizat ayarlanmaldr. E 2/B,
kalite indeksi azami derecedeyse, lm artlar en uygundur. E=Verimlilik
B=Zemin.
Yalnzca iki lm kanal en iyi ekilde kullanlr. Kontrol amacyla, ncs tamamen ak
braklr.
Saya tplerinin seimi: Daha sonra gerekli olacak fazla saydaki saya tplerinin her biri,
10 mllik 14C- serbest sentez etanol ve 10 ml. toluen parltcs ile doldurulur. Her biri, en
azndan 4 x 100 dakikada llr. Ortalamadan % + 1 rel. daha fazla yer deitirilen tpler
atlr. Yalnzca fabrikadan alnm ve ayn partiden olan yeni tpler kullanlabilir.
Harici standart / kanal nispetinin belirlenmesi (ESCR): Kanallarn ayarlanmas ilemi
esnasnda (6.1) verimlilik belirlendiinde, uygun bilgisayar sistemi kullanlarak ESCR
belirlenir. Kullanlan harici standart, imalat tarafndan zaten iine yerletirilen 137
sezyumdur.
Numunenin hazrlanmas: En az % 85 ktle halinde etanol ieriine sahip olan ve 450 mm
dalga uzunluunda emilen yabanc maddelerden ar olan numuneler llebilir. Ester ve
aldehitlerin dk artklar nemli deildir. lk birka ml. atldktan sonra, numune dorudan
piknometrenin iine damtlr ve numunenin alkol ierii piknometre ile belirlenir.
Belirlenecek deerler Resmi Alkol izelgesinden alnr.
7. D standart kullanlarak numunelerin llmesi:
1.8 civarndaki ESCR ile 6.4te tanmlanan az snm numuneler, verimli bir lm
salayan ESCR yoluyla llebilir.
6.4e gre hazrlanan 10 ml lik her bir numunenin lm: yer iin kontrol edilen sekin
saya tplerinin iine pipetlerle numuneler yerletirilir ve otomatik doz ayarlama cihaz ile 10
ml toluen parltcs ilave edilir. Tplerdeki numuneler uygun dnme hareketi ile
homojenletirilir; svnn vida balndaki polietilen ek parasn slatmasna izin vermeyiniz.
14C serbest fosil etanol ieren tp, yeri lmek amacyla ayn ekilde hazrlanr. Yllk 14C
deerini kontrol etmek iin, en son bitkilendirme dneminde hazrlanan son etanol kopyas

485

hazrlanr, tp dahili standart ile kartrlr, 8.maddeye baknz. Kontrol ve yer numuneleri,
analiz amacyla 10da daha az numune iermesi gereken lm serilerinin bana yerletirilir.
Numune bana toplam lm sresi, 100 dakikann bir ksmnda llen tek numuneler ile
birlikte en az 2 x 100 dakikadr ve bylelikle tehizatn kaymas veya dier hatalar
saptanabilir. (Bu nedenle, bir devir numune bana 10 dakikalk lm aralna tekabl eder).
Yer ve kontrol numuneleri, her drt haftada bir hazrlanmaldr. Bu yntem az zaman ve
malzeme gerektirir ve byk saylarda numuneleri ileyen uzman olmayan laboratuarlar iin
zellikle uygundur. Numunelerin az snm olmas halinde, (ESCR yaklak 1,8) yalnzca bu
deerdeki deiiklik, verimlilii nemsenmeyecek kadar az derece etkiler. Deiiklik, % +5
rel. iindeyse, ayn verimlilik beklenir. Denatre alkoller gibi daha fazla snm numuneler
iin, verimlilik sndrme dzeltme grafii yoluyla saptanabilir. Uygun bir bilgisayar
program yolsa, dahili standart kullanlmaldr ve bu da belirsiz bir sonucu dourur.
8. standart olarak hekzadekan 14C kullanarak numunelerin llmesi:
Prosedr kontrol ve yer numuneleri (yeni ve fosil etanol) ve bilinmeyen malzemenin her
biri kopyalar halinde llr. Kopyann bir numunesi seilmemi olan bir tpte hazrlanr ve
doru bir ekilde dozaj llm miktarda (30 ml) heksadecane14C, dahili standart (eklenen
aktivite yaklak 26 269 dpm/gC yaklak 43 782 cBq/gC) olarak ilave edilir. Numune
hazrlama ve dier numunelerin sre lm iin 7.2.maddeye baknz, dahili standart ile
birlikte numuneler iin lm sresi nceden 105 sinyal ayarlanarak yaklak be dakikaya
drlebilir. Yer ve kontrol numunelerinin kopyas lm serileri olarak kullanlr; bunlar
lm serilerinin banda yer alr.
Dahili standart ve saya tplerinin kullanlmas: Dahili standart ile lm esnasnda
kirlilii nlemek iin, bunlarn saklanmal ve numunelerin analiz edilmek zere
hazrlandklar ve lldkleri yerlerden uzak bir yerde iyi bir ekilde kullanlmaldr. lm
sonras, yer iin kontrol edilen tpler yeniden kullanlabilir. Dahili standart ieren vida
balklar ve tpler atlr.
9. Sonularn aklanmas:
Radyo aktif maddenin aktivite birimi, bekereldir; 1 Bq = 1 rme/sn. Belirli bir radyo
aktivitenin belirtilmesi bir gram karbon = Bq/gCye bal bekereller olarak ifade edilir. Daha
pratik sonular elde etmek iin, sonular senti- bekerel =cBq/gC olarak ifade etmek daha
iyidir. dpmye dayal olarak literatrde kullanlan tanmlar ve formller, gnmze kadar
korunmutur. Yalnzca cBq olarak ilgili ekilleri elde etmek iin, dpm eklini 100.60 ile
arpnz.
Harici standart ile sonularn ifade edilmesi: cBq/gC = (cpmpr cpmNE )- 1,918 100-VF-Z-60
Dahili standart ile sonularn ifade edilmesi: cBq/g C = (cpmpr cpmNE ) dpmIS1,918-100 (cpmIS-cpmpr) V-F-60
Ksaltmalar: cpmpr = toplam lm zamanndaki numune says oran.
cpmNE= ayn ekilde llen yer sinyal oran.
cpmIS = lave edilen dahili standart tutar (kalibrasyon radyoaktivitesi dpm).
dpmIS= lave edilen dahili standart miktar (kalibrasyon radyoaktivitesi dpm).

486

V = Ml.de kullanlan numune hacmi.

F = ml. bana konsantrasyonuna tekabl eden gram olarak saf alkol ierii.
Z = ESCR deerine tekabl eden verimlilik.
1,918 = gram karbon bana alkol gram says.
10. Yntemin gvenilirlii:
Yinelenebilirlik (r) r = 0,632 cBq/g C; S (r) = + 0,223 cBq/ g C
Karlatrlabilirlik (R) R = 0,821 cBq/g C; S (R) = + 0,290 cBq/g C.

BLM-XIX
KROMATOGRAF VE ADSORPSYONLA YAPILAN TAYNLER:

487

Kromatografik tayin metotlar zellikle miktar az olan maddelere uygulanan en iyi

metotlardan birisidir. Kromatografik tayinlerin ou adsorpsiyon zerine kurulmu olmalarna
ramen zel cihaz ve tekniklerle yapldklarndan sadece adsorpsiyonla yaplan tayinlerden az
ok fark edilir.
A-Eser miktardaki nikelin kat kromatografisi ile tayini:
3 molar HCL zeltisinin 100 mlsinde 2-25 mg civarnda nikel ihtiva eden aadaki
numuneler hazrlanr. Bundan sonra 20x24lk bir Whatman No:1 kad alnr. Bir
kenarndan 5 cm ykseklie kurun kalem ile hafif bir izgi izilir. Bu izgi zerine
uzaklklar birbirine eit 7 ayr nokta iaretlenir. Bir mikro pipet ile noktalardan her birisinin
bulunduu yere aadaki konsantrasyonlar belirtilen zeltilerden 0.05 ml eklenir.
Nokta:

Konsantrasyon (mg nikel / 100 ml zelti)

1
2
3
4
5
6

25
20
15
10
5
2

Yedinci noktaya da tayini yaplacak zeltiden yine ayn miktarda emdirilir. Lekeler oda
scaklnda kurutulur. Bu arada noktalarn bulunduu yere elle dokunulmamaldr. Kuruyan
kat iki ucu iplikle gevek olarak dikilerek silindir haline getirilir. Kadn dikilen ucu bir
birine deemelidir. Kat silindir ierisinde 1 cm yksekliinde devolapman zeltisi ihtiva
eden daha geni yar apl bir cam silindir ierisine yerletirilir. Bu arada kat hibir srette
silindirin yzeyine temas etmemelidir. Bundan sonra cam silindirin zeri dz bir cam veya
plastik ile iyice kapatlr. Silindirdeki zelti yaklak 15 saatte kadn st kenarna birka
santimetre kalana kadar ykselir. Bu anda ka t dar alnarak nce oda scaklnda daha
sonra 50 Cde 30 dakika kurutulur. Bundan sonra kat bir beher ierisinde deriik amonyak
ihtiva eden ikinci bir silindire daldrlr. Bylece kat zerinde kalmas muhtemel asit
buharlar bile ntrleir. Dar alnan kat silindir alr ve dz bir yzey zerine yaylr. Her
iki yzeyinede ayra (belirte) zeltisi pskrtlr (ayra zeltisi yumuak bir para ile
srlebilir) Kat kurutulduktan sonra zerindeki lekelerin iddetleri ve yerleri tespit edilir.
Ayra zeltisi ya dimetil glioksim veya rubeanik asit ihtiva eder. Buna gre lekeler ya
krmz veya mavi bir renk alrlar. Nikel lekeleri bulunduklar yerlerden pek kmldamazlar.
Buna karlk krom, titan, vanadyum ve alminyum iyonlar hari tm iyonlar yerlerinden
byk oranda hareket ederler. Bunun iin nikel tayin edilen ortamda yukarda ad geen drt
metal katyonu bulunmamaldr. Bundan sonra bilinmeyen numunenin meydana getirdii
noktann iddeti ile bilinen numunelerin meydana getirdikleri noktalarn iddetleri mukayese
edilir ve nikel yzdesi tayin edilir. rnein bilinmeyen numuneden elde edilen lekenin
meydana getirdii renk bilinen numuneden A numaral numunenin meydana getirdii renge
uyuyor ve bilinmeyen numunenin hacmide 50 ml olsun. Buna gre bilinmeyen numune
ierisindeki nikel miktar 2.5 mg/50 mldir. Bu deer ayrca yzdeyede evrilebilir. rnein 1
gramlk numune 50 ml 3M HCl ile znm ise ve yukardaki neticeyi vermi ise numune=
2.5/1000 x 100 = % 0.25 nikel ihtiva ediyor demektir. Renk karlatrmas len cihazlar ile
yapld taktirde daha iyi sonular alnabilinmektedir. Titan, krom, vanadyum ve alminyum
iyonlar ihtiva eden bir numuneden nikel tayin edilecek ise numune amonyak ile kalevi yaplr
ve bundan sonrada bol miktarda tartarik asit ilave edilir. Ad geen iyonlar tartarat

488

kompleksleri haline dnrler. Dimetil glioksim ilavesi ile nikel ktrlr ve kloroform ile
birka kez ekstrakte edilir. Bundan sonra nikel dimetil glioksim kelei 3 M HCl ile ileme
sokularak (muamele edilerek) kompleks ierisindeki nikel 3 M HCl asit zeltisi ile ortama
alnr.
Developman zeltisi:
45 ml saf aseton ierisinde 1 ml asetil aseton ve 5 ml 8 M HCl asit ile zndrlerek
hazrlanr.
Pskrtme ayrac ( belirteci ):
Pskrtme belirteci rbeanik asidin hacimce % 5 deriik amonyak ihtiva eden etil alkoldeki
% 0.05 lik bir zeltisidir. Cam pskrtclerde ve 30 dakika ierisnde kullanlmaldr. Ayn
zcde dimetil glioksimin % 0.1lik zeltiside kullanlr. Bu zelti daha dayankl ve
fakat hassasiyeti daha dktr.
Nikel zeltisi:
0.478 gram nikel slfat hepta hidrat 100 ml 3 M HCl asit zeltisinde zlr ve % 0.1lik bir
nikel zeltisi elde edilir.
Alminyum oksit kolonu zerinde yaplacak ayrma ilemleri:
Bir bretin ince ksmna bir miktar cam pamuu yerletirilir. Bunun zerine yaklak 5 mm
kalnlnda kum ve kumun zerinede muntazam bir ekilde 10 cm yksekliinde alminyum
oksit tabakas, onun zerinede tabaka apnda kesilmi bir szge kad diski yerletirilir. Bu
ekilde elde edilen alminyum oksit kolonu % 95lik etil alkolle iyice ykanr. yi bir kolon
yaplm ise bretten dakikada yaklak 10 damla decektir. Bretteki diskin zerinde birka
milimetre yksekliinde alkol kald zaman iki veya daha fazla boya ihtiva eden alkol
zeltisi ilave edilir. zeltinin kolon ksmlar 2 ml alkol ile ykanr. zeltinin kolon
ierisinde aaya doru szlmesi beklenilir. zelti iyice kolon ierisine girdikten sonra
zerine yava yava alkol konulur. Bu arada boyalar birbirlerinden ayrlrlar (birisi alkolde
hzl bir ekilde srklenir, dier ise yava srklenecektir). lk gelen renkli ksm
renksizleinceye kadar bir tpn ierisine alnr. Daha sonra ikincinin gelmesi beklenilir. Eer
srklenme ok yava ise kolona saf su konulur. kinci renkli ksm renksizleinceye kadar bir
baka tpe alnr. kinci boya eer su ilede ok yava srkleniyor ise 100 mlsine 1-2 damla
deriik amonyak konulmu saf su ile denenir. Elde edilen renkli zeltilerin konsantrasyonu
ayn cinsten boyalarn verdikleri konsantrasyondaki renklerle mukayese edilerek gzle
(kolorimetrik tayin) veya bir spektrofotometre ile tayini yaplr. Spektrofotometrik tayinlerde
ayrca bir alma grafiinede ihtiya vardr. Hazrlanacak alma grafii konsantrasyonlar
bilinen numuneler zerinden yaplr. Boya olarak znene floressein bileii ve metilen
mavisi ifti veya metil oranj ve metilen mavisi ifti alnabilir. Her bir boyann miktar
miligram civarnda olmaldr.

B-Bakr, Nikel, Kobalt ve inkonun kat kromatografisi ile analizi:

489

Bakr, nikel, kobalt ve inko iyonlarn ihtiva eden zeltiden bir mkr bret yardm ile 0.01
mllik bir zelti eni yaklak 3 cm boyu yaklak 30 cm olan bir Whatman No:1 kadnn bir
kenarndan 5 cm uzaklkta enie izilen bir izginin tam ortasna emdirilir ve kurutulur.
Bundan sonra kat erit, iyonlarn bulunduu ucundan ierisinde HCl asit olan bir aseton-etil
asetat zeltisine daldrlr ve dier ucu serbeste aaya sallanr. zc kapiler olay nedeni
ile kat zerinde aaya doru inerken yukarda belirtilen iyonlarn tuzlarda
srklenecektir. Yalnz bu srklenme sresi tuzdan tuza deiecektir.
Tayinin yapl:
Mililitresinde bakr, nikel, kobalt ve inko iyonlarnn her birisinden yaklak 1 mg ihtiva
eden 2 M HCl asitli bir zeltisi hazrlanr. Bu zeltiden bir mikrobret yardm ile alnan
0.01 ml lik bir numune 3 cm eninde ve 30 cm boyunda kat eridin bir ucundan 5 cm
uzakla kurun kalem ile hafife izilen dorunun tam ortasna emdirilir. Leke kurutulur ve
daha sonra kromatogram zeltilerine daldrlr. (kromatogram zeltisi; hacimce 9 ksm
aseton, 9 ksm etil asetat ve 2 ksm 6 M HCl asitten meydana gelmektedir) zelti eridin
dier ucuna yaklak 5 cm kalncaya kadar kromatogram ilemine devam edilir. Bu sre
yaklak 5 saat kadardr. Bundan sonra erit dar alnr ve havada kurutulur. Bu kurutma
ileminden sonra erit ierisinde deriik amonyak bulunan genie bir silimdire alnr ve
silindirin az kapatlr. Bu durumda 15 dakika kadar bekletilir. Bylece erit zerindeki HCl
asit ntrletirilir. Silindirden karlan erit zerine rbeanik asit zeltisi (0.1 g rbeanik
asidin 10 ml alkol ierisinde znrek hazrlanr) pskrtlr. Meydana gelen zeytin yeili
renk leke bakr, sar turuncu leke kobalt, mavi leke ise nikeli gsterir. inko bu artlarda
grnmez. inkonun grnmesi iin eride ditizon zeltisi pskrtlr ve pembe bir leke
elde edilir. Daha sonra her iyonun Rf deeri ve miktar tayin edilir.
Rf deeri: Bir iyonun erit zerinde ald yolun uzunluunun zeltinin erit zerinde ald
yolun uzunluuna orandr. Bir iyonun erit zerinde ald yol meydana getirdii lekenin tam
orta ksmnn eridin altna kuun kalemle hafife izilen izginden olan uzakldr. Kantitatif
tayin iin bir iyonun meydana getirdii leke makas ile kesilir ve yerinden karlr. Daha sonra
bu ksm zerindeki leke (kompleks) bir zc ile (rnein asit ile) zlr ve gerekli
ilemlerden sonra katyon her hangi bir analitik yntem ile tayin edilir.
Ditizon zeltisi:
Ditizonun kloroform ierisindeki seyreltik zeltisidir.

490