Türki̇ye'de İleri̇ Atilimlar Ve Köy Ensti̇tüleri̇ - K PDF

TRKYE'DE LER ATILIMLAR
ve
KY ENSTTLER
Bekir Semerci
"Mantk yoluyla daha insani bir dnya

hazrlamak iin uraanlar ya ldler,
yahut da kudret ve itibar sahibi etmek
iin altklar insanlar tarafndan
ldrldler "
HENDRIK WILLEM VAN LOON
TRKYE'de atlan ileri atlmlardan yklan yalnz Ky Enstitleri deildir.

Okuyunca anlayacaksnz.
Trkiye'de yaplan ileri atlmlardan kyma urayan yalnz ky enstitleri

deildir, okuyun, greceksiniz.
nsz
Kitaba setiimiz konular toplumumuzun en kk yerleim birimi olan ky ve Trk
ulusunun genel yaantsdr. Avrupa lkeleri XVl. Yzyldan balayarak sanat, bilim, sanayi ve
ticaret alanlarnda ilerlemeye balar. Osmanl mparatorluu'nda da gerileme. Bu dnemde
devleti ileri gtrmee kalkan slahatlar, daha sonra da yenilikilerle varolan, dzenin
deitirilmesini istemeyen mrteciler (gericiler) arpr. XVII. Yzyldan gnmze kadar bu iki
zihniyetin devlet ynetiminde ayr ynde ba ektikleri grlr.
Bizde tarih, yalnz bir kronoloji olarak okutulur, fetih, kahramanlk ve utku blmleri
retilir. Oysa Trk tarihi nice ilerici, yurtsever devlet adamlarnn halk yararna gsterdikleri asil
fedakarlklarla doludur. Mutlakyet, Merutiyet, Cumhuriyet dnemlerinde boy veren bu iki
zihniyetin savan ak seik renmeden Trk tarihi renilmi saylmaz, Trk toplumunun da
hangi kmazlardan geldii, nereye gtrlecei bilinemez.
Trkiye'nin kalknmasnda byk yeri olan Batllama hareketinin, bunlara kart olan gerici
tepkilerin belgelerini okuyuculara yeterince sunabilmisem kendimi mutlu sayarm.
Bekir Semerci
Kitabmn hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen arkadam Mustafa Ekmeki, Mehmet

Baaran, Ali iekli, Remzi Aksal, Mustafa Bakkal ve Sleyman Acar'a teekkr bor bilirim.
Yetimemde byk emekleri olan annem Kocaolanlar'n Yetim Zeynep, babam Semerciler'in Hac
Memet'in anlarna...
NDEKLER
TARH BOYUNCA KY- KYL
Tarihte ky yaantsna bir bak ..7
Eti devrinde ky ..7
pek Yolu ................................................................................ 8
Seluklarda ky ........................................................................9
Ortaada kyl V-XV. Yzyl ....................................................10
Aalk dzeninde kyl .............................................................11
Osmanllarda toprak dzeni .11
Kul taifesi ...............................................................................14
Ruhani derebeylik ................................................................... 15
Reayann yarglanmas ve cezalandrlmas ..................................15
Celali syanlarnn kylere etkisi ................................................ 16
Kylerden kentlere g .............................................................20
Medrese rencileri (suhte taifesi) ..............................................22
Kylerden ka-kylerin boalmas25
Kaan kyllerin kylerine kimler yerleti? ..................................28
Kyly bunalma iten Celali isyanlar hakkndaki yorumlar ............29
Celali ekyalarnn valiliklere atanmalar .................................... 30
Yabanc gzyle ky ve kyl ....................................................32
Tccar gzyle kyl ................................................................33
Asker gzyle ky ve kyl .......................................................33
Yzba Selahattine gre ky ....................................................34
Hukuku Ord. Prof. Hfz Veldet Velidedeolu'na gre kyl ........... 36
Romanc gzyle ky ve kyl ...................................................37
Sanat Sabahattin Eybolu'na gre kyl ve halk .......................39
Eitimci Tongu'a gre ky ve kyl ...........................................40
Mustafa Kemal ve kyl ............................................................42
Kyl Ozanlar ..........................................................................43
OSMANLI DNEMNDE NDE KY BULUNMAYAN "BATILILAMA

HAREKETLER VE ONUN KADER KURBANLARI:
an getirdii nemli sorular .46
Basm 47
Osmanl mparatorluunda ileri atlmlar 50
Tanzimat Hareketi .51
Jn Trkler ..51
Midhat Paa 53
ll. Merutiyet'in Trkiye yzeyindeki grnts 58
31 Mart Olay .62
BAIMSIZLIK SAVAISI- LAK CUMHURYET MUSTAFA KEMAL

Mustafa Kemal gerei 66
Amasya Bildirgesi .68
Erzurum Kongresi .71
ngiliz gizli belgelerinde Kuvay Milliyeyi ve Trkiye'yi
paralama abalar ..74
Kemalistlere kar i ayaklanmalar .75
mparatorun astrd bir asilzadenin hikyesi ..76
Mustafa Kemali tanyor muyuz ? .. 77
eyh Sait ayaklanmas .79

zmir Suikast ..80
Gazi seyahatinin sebebi ..88
Halkn dertlerini dinliyoruz ...88
Atatrk'n kamulatrd yabanc irketler ...90
Mustafa Kemal ne yapm ki ? ..92
Rauf Orbay ...96
Kzm Karabekir'e gre Mustafa Kemal ...97
Ali Fuat Cebesoy ..100
Refet Paa ....101
Celal Bayar ...102
MUSTAFA KEMAL'N BALATTIGI KYCLK HAREKETLER ve SONRASI:

Kk bir atlganlk yaam deitirebilir ...103
Hafta sonu elencelerinden bir ka rnek ... 108
Bir santral yapmnn yks .. 110
Orta Asyaclar ...112
II. Dnya Sava ve ifteler Ky Enstits . . . .119
Kylnn okutulmasndaki aknlk . 120
Ky. Enstitlerinin al nedenleri . 121
Ky Enstitleri Yasasnn BMM'nde mzakeresi ve kabul... 125
Ky Enstitlerinin Yaps . 129
Ky Enstits Mdrlne . 130
aralar .. . . . .132
Yksek Ky Enstits .135
Dergi Kolu ...135
Ky Enstitleri denetleme kurulu .. 136
Ky Enstits Mdrlne ... 139
Ky Enstitl Ozanlar ...140
Kitap kitap kitaaaap ..146
Yeni Dnya ... 151
nsanln Kurtuluu .154
Ky Enstitleri hakkndaki eletiriler ve iftiralar ..159
Mustafa Demir; Ky Enstitleri ve Solculuk ...160
Ky Enstitleri ve Ko Federasyonu ...161
ftiralar .161
Aslsz eletirilere gerek yant ... 163
Sabahattin Eybolu, H.Ali Ycel, Tongu ..174
Ky Enstitlerini kuran yapc dnce . 175
Ky Enstitlerine atlan amurun ukuru ... 178
0nyedi Nisan Bayram . 180
Usta reticilerimiz ... 186
Sili Layo ... 187
Demirci Zekeriya Usta ...188
Bahvan Nuri usta ..188
Arabac Hamza Aga ..189
Hasanolan Yksek Ky Enstitsn gezmeye gelen
ok nl bir eitim bilgini ...191
smail Hakk Tongu .194-197
Ky Enstitlerinin mimar kimdir ? ...198
zel yabanc kolejler .. 200
Eitimde milli gr ..204
Cumhuriyetin ilk dneminde yabanc okullarna tepki 204-205
Ky Enstitlerini ykanlarn akl hocalar kim ki ? ..206

Kzm Karabekir Paa .209
Ve Amerika Misyoner Okullar hayranl ..216
Bir denetleme ..217
Kzm Karabekir'in yetim okullar ve Ky Enstitleri ..219
avu karlma olaynda Hasan Ali - Tongu
ve bakalar . 225
Atatrk ve kyl 233
1945 BMM Tutanaklarnda iftiyi Topraklandrma
Kanunu .236
Eitimci smail Hakk Tongu'un iftiyi topraklandrma
Kanunu hakkndaki grleri 254
KYMN YAAMI ...255

Yamur duas . 262
evirme ..... 262
Tekecik 262
Saya ..263
Dini bayramlar ..263
Kyde elenceler .263
mece 264
Hastalklar ve tedavileri .265
Yal Kara ..266
Zengin dn ..266
Haclar Derviler eyhler ..267
Eekler Kongresi . 269
Alakanck .271
Deveta ..273
Akll Gelin .275
Akll Gelin ile kl kp ve kz .275
Bir gurbetinin bayram .276
Kalnal'da sylenen deyimler, tekerlemeler ve
ataszleri .276
Kalnal'da hrszlk-ak ve cinayet ykleri:
pe giden iki asker kaa .277
Irz sorunu ..277
Sar Zeynep 277
Srmeli Glsm .280
Sonu .281
KAPATILDIKTAN YILLAR SONRA KY KALKINMASINDA

UYGULANAN KY ENSTTLER YNTEMLERNDEN K RNEK:
Manisa'da yetikinler eitimiyle ky kalknmas
denemeleri ..284
kinci pilot kymz Sancaklbozky . 285
Pilot ky almalarnn yanklar .287-291
Yirmi bir yl sonra Sancaklbozky .292
SRAL'DE OK YNL PLANLI KY KALKINMASI ARATIRMALARI:

srail hakknda genel bilgi ..298
srail'de ky tipleri 299
srail'de blge ky planlanmas .301
srailde Ky planlanmas ..302
Kibutzlar ve moavlar ..302
Geri kalm kyler iin gsterilen aba ..303
Aile planlamas 303
Bir blge Planlama mdrnn konumas ...304
Ky planlamasn gerekletiren demokratik
kurulular ......304
Ky salk kurulular 306
Ky alanndaki milli eitim ..306
Blge ynetim kurullar 307
ANILAR: . 308-318
TARH BOYUNCA KY-KYL:
TARHTE KY YAANTISINA BR BAKI
Toplumun kkeni olan ky, yerleim ve ynetim birimlerinin en kdr. Kyn- geim
kayna tarmdr. Ynetim, al veri ynnden kasaba ve kentlere baldr. Devlet ynetiminde
kasaba ve kentli gibi etkinlii yoktur. Eitim, tarm, ticaret, salk ve kulland ara, gere
bakmndan rgtlenememitir. Kyller ada kyclkten habersizdir. Kyle ilgili yayn ok
azdr. Kye ait yeterli kaynak bulmakta zorluk ekilmektedir. Bununla beraber elde edilen
belgelerle kyn geirdii retim, ynetim evrelerini karlatrmak mmkn grlmektedir.
ET DEVRNDE KY
"Eti metrukatnn (kalntlarnn) okunmu metinlerinden hakkyla yararlanm olan

Albrecht Gtze, Anadolu'nun eski kltr tarihi konusunda Hititler devri iin bilhassa u mhim
noktay tebarz ettirir: "Batanbaa kanunlar ifti bir devletin ihtiyalarna gre dzenlenmiti.
Ziraat ve hayvan yetitirme bu iktisadn merkez noktasn tekil eder".
"ktisadi hayatn en kk tam cz' (birlik) olarak kyl ailesinin damn ve ekergesini
mtalaa edebiliriz. Bu ister mstakil olsun, ister bir oklar ile birlikte geni bir mlkn iinde bir
cz (paras) olarak bulunsun, muhtelif paralara ayrlrd. Bu paralar bazen dank ve
birbirinden uzakta bulunabilirdi. Bir paras tarla, bir paras bahe, ayr ve otlak idi. Bunlara
ba, meyve bahesi ve koru da dahil olabiliyordu. iftinin bu topran,
iftinin ailesi efrad ve kleleri ilerlerdi." '''Eti kylleri sabana kz koarlar ve inekle keiyi st
iin beslerlerdi. Koyun yn almak iindi. Bununla beraber, byk ve kk ba hayvanlarn hepsi
etlik ihtiyacn karlard. Bu ifti damlarnda silahl kimselerin ve el sanatlarnn bulunmas
dikkati eker". '
"Balca tahl rnleri arpa ve kzlca buday idi. Bunlardan yalnz un ve ekmek deil bira
da yaplrd. Bira, mabede kurban edilmek veya dini trenlerde kullanlrd. 0, ekmein yan
banda en mhim bir gda maddesi olarak da yer alrd."
"Kltr yardmyla asillendirilmi zm asmasnn yurdu kk Asya'dr. Ayn yardmla
asillendirilmi elma da btn dnyaya oradan yaylmtr ."
"Ata ta eski Hititler devrinde de tesadf edilir. Mitanilerin yardmyla Anadolu'da
iklimlenmi ve gelimitir."
"Arclk, Anadolu'da nemli bir rol oynad. Bal, metinlerde ok anlan Bir
rndr." (1 )
(1) Prof. Hasan Reit Tankut: Kylerimiz, s. 90-91
iPEK YOLU
(ANADOLU'DAN GEEN KERVAN YOLLARI)
Aldmz metinde Eti Kyleri'nin kendi gereksinmelerini rettiini grdk. Asya, Avrupa ve
Afrika ile ticari al verilerini yanstan bir aklamaya rastlayamadk. in, Hint ve Asya lkeleri
sonradan ipek, ay, baharat ve kuma gibi kymetli mallarn hayvanlarna ykleyerek
Anadolu'dan Avrupa'ya hatta Afrika'ya kervanlarla ticarete balamlardr. Bu
ticaret ilikileri Asyal, Avrupal, Afrikal tccarlar arasnda uzun zaman devam etmitir. Asya'dan
gelen kervanlar ran'dan Mezopotamya'dan Anadolu topraklarna girer, yol boyunca hanlar ve
kervansaraylarda konaklar, Anadolu'da eksiklerini tamamladktan sonra Avrupa ve Afrika'ya
giderlermi. Tarihte "pek Yolu" diye adlandrlan bu yollarn Anadolu'dan gemesi kyleri zengin
ettii gibi Trk ticaret yaamnn da ilerlemesine sebep
olmutur. Bu savlar belgelerden izleyelim:
" obanlar Anadoluya lazm olandan ok hem de pek ok miktarda hayvan
yetitiriyordu. Kylerin retimi mahalli ihtiyacn ok stnde idi.
" ... Anadolu en verimli zamannda bile rnn vatan hududundan darya srmezdi.
nk onu, ard arkas kesilmeyen Dou kervanlar ve zengin bat bezirganlar Anadolu'nun iine
gelerek tketirdi."
" ... Yine corafi durum Anadolu'yu, bir nakliyeci ve tccar memleketi haline getirmiti".
nk kervanlar orada, lman iklimli mesafeler, insan ve hayvan iin gerekli her eyi bol
menziller bulabiliyordu. Yiyecek ve yem ok olduu gibi yorgunluk gideren, hasta saltan, sakat
onaran, eksik tmleyen maddi, manevi her ey ve her hal yerinde ve yolunda idi.
Kervanlarn Anadolu'yu stn tutmasnda baka bir sebep daha vard. O
vakit denizler tekin deildi. Byklerinde frtna, kklerinde korsan amanszd. ... Arap
yarmadasnda, eski l yollarnda emniyetten eser yoktu. Anadolu'da Anadolu kadar byk bir
ecnebi lemi vard. Daima yryen, daima al veri yapan ve mtemadiyen dviz brakan bir
ecnebi alemi.
Sodak, Fars, Bizansl ve Trk tccarlar Venedik, Ragoza, Ceneviz
tccarlaryla i zerine grmek, mal mbadelesi yapmak iin Anadoluya
gelirler ve orada bu maksatla kurulmu byk ticaret ve sanayi merkezlerinin
hanlarn, bedestenlerini doldururlard."
... Tarihler, yedinci, sekizinci asrlardan balayarak bu yolun ok ehemmiyet kazandn
yazarlar. Bu yol, Tarsus'tan Klek Boaz zerinden
Konya ovasna iner ve Bursaya kadar uzanrd.
te, bu yollar ve zerinde ileyen, yz binlerce insan ve hayvan dinlenmek,
yorgunluk gidermek, azk tedarik etmek, giyinip kuanmak imkann
ancak Anadolu'da buluyordu. Yollarn zerinde yer yer byk menziller ve
yanlarnda byk retici kyler vard. Yaylaclar kervanlarn hayvan noksann
salyordu."
" ... Kervanlar sakat hayvanlarn ukurova'da deitirir zayf olanlarn
orada pansiyona brakrd".
"Konya ,ve Afyon'a, kadar olan sahada keecilik vard. Sivas tarafnda
al cicim ve Uak tarafnda da hal seccade dokunuyordu".
"Anadolu kylerini tanmak iin bu kervan yollarn ve bu yollarn toplumsal
yapmz zerindeki tesirini tanmak lazmd. Onun iindir ki bu girii gerekli grdm.
1489'da mit burnu kefedilip Hint-Portekiz deniz yolu alnca kervan yollar kymetten
dt. te Anadolu kylerinin felaketi o tarihten balar".
1) Prof. H. Reit Tankut KYLERMZ S. 9-13
SELUKLARDA KY
"Byk Seluki devleti Anadolu'yu zapt ettii srada, "miri toprak sistemi" esasna gre
hareket ederek, her trl zirai istihsal arazisini devletin mal sayd iin, gebeler olsun, yerleik
Trkler olsun, tasarruflarndaki topraklarda devletin kirac veya yarcs kabul olunmulard. Tabii,
Anadolu'nun ziraat eski Hristiyan halk da ayn kaideye tabi oluyorlard. Kyller, devletin ister
yarcs, ister kiracs olsunlar bu sfatla raiyyet adn almaktaydlar; devlet kendi hizmetinde
bulunan kumandanlara ve Trkmenlerden tutulan svari askerlerine, nakdi cret yerine miri
topraklardan alaca vergileri "ikt" olarak brakt iin, her ky topluluu veya birka ky birden
bir ikta (1) sahibinin raiyyetiydiler. ... Ky topluluu airet karakterini ve tekilatn muhafaza
ediyorsa, byleleri, balarndaki "boy" yahut "ulus" beyleri idaresinde olarak, az ok geni bir idari
muhtariyete sahiptiler, devlete yahut onun ikta sahibine kanunnamede nevileri yazl rsumu
deil, ancak yllk muayyen miktarda bir "mukarrerat" veriyorlard. Yerleik ziraat kyller ise,
aile halinde, devlete yahut ikta sahibine tabi olup, vergiyi raiyyetlik kurallarna gre
demekteydiler ..." (Prof. Dr. Mustafa Akda: Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, C, I, s. 26)
" ... ehirlerdeki sanayi ve ticaret, kylerdeki ziraat usulleri ve rn eitleri elbette
Trklerin Hristiyanlardan birok eyler almalarna sebep olmutur. Dokumaclk, maden iilii,
madeni eya yapm ve inaat sahalarnda yerli Hristiyan ustalar, Trkler geldikten sonra da
sanatlarn ilemekte devam etmiler ve Trkler onlara bir mddet rak olmulard... "
(a. g. y. s. II)
(1) Devlete asker yetitiren, rgt. Osmanllardaki has, tmar, zeamet gibi.
ORTAADA KYL V-XV. YZYIL

Feodalizm'de toprak derebeyi'nindir. Derebeyi'nin birok ky, iftlii vardr. Kyl bu
toprakta retici alarak alr. Kyl topraa sahip deildir. rettii her eit toprak rnn
derebeyine doal rn olarak getirir. (Arpa, Buday v.s.) Derebeyi mlkiyeti kendine ait olan az
bir toprak parasn kylye geimini salamas iin vermektedir. Kyl geimini salamak iin
ektii bu kk ekenekten ald rnden de derebeyi'ne bir vergi vermektedir. Derebeyi'nin
kynde alan kyller iftilikten baka derebeyinin hayvanlarna ve istedii yere yaptraca
bina, yol, bahe v.s. gibi ilerde de, angarya olarak almak zorundadr. Her derebeyi kendi
blgesinde egemendir. Bunlar dank ve bazen da biri birinin topran almak iin sava
yapmaktadrlar. Kylerinde altrd kyller derebeyinin mal gibidir. Bir derebeyi topran
satt zaman iindeki hayvanlar ve insanlar ile beraber satmaktadr. Mal mbadelesiyle al veri
yapld zaman derebeylerin kat egemenlii hkm srmektedir. Ticaret geliimi tek derebeyleri
ortadan kaldrmtr;
"Mbadele ve ticaret inkiaf ettii nispette dank feodaller, bir tek feodalin idaresi altnda
(Mutlakyet-mparatorluk) toplanmak zorunluluunu alglamaya balamlardr. nk dank her
vilayetteki zel idari ve kurulular mbadele ve ticarette birer engel tekil etmeye balar.
Feodalizmde mbadele, inkiaf ettike feodal iin daha fazla mikyasta ss eyas satn almak
imkanlar da oalmaktadr. Bu hal ise kylnn daha fazla istismarn gerektirir ... "
Feodal retim ilikileri zellikle Roma mparatorluunun yklndan
sonraki devirde (Ortaa dediimiz V-XV.ci asrlar arasnda) en fazla genilemek
olanan bulmutur. Feodalizmin tipik rneini zellikle Bat Avrupa feodalizminde grebiliriz". (1)
Osmanl feodalizmi, Avrupa feodalizmine benzememektedir. Osmanllar
aldklar lkelerdeki yerli halkn alkn olduu yasa ve gelenekten yararlanmlardr.
smail Hakk Uzun arl, evrak hazinesinde bulduu vesikalara istinat, ederek diyor ki:
"Osmanllar sade yine ayn kanunlar dahilinde tekilat yaparak bu sistemi idame ettirmilerdi.
demek oluyor ki reaya (derebeyin topranda alan kyl) efendilerini deitiriyordu. Kk bir
airet olan Osmanl beylii, Orta a feodal kanunlarndan istifade ederek inkiaf etmekte idi...
(2)
(1) Hseyin Avni anda Reaya ve Kyl, Tan Matbaas 1-941. s,6-7.
(2) a. g. y. s.16.
AALIK DZENNDE KYL

"Topra ileyenlerin emeinden yararlanan Dou lkelerine zg byk toprak sahiplii ...
Bat feodalitesinden farkl ve eski Osmanl derebeyliine yakn bir toprak mlkiyeti dzenidir.
zellikle Dou Anadolu'da elli-altm kye, btn topraklar ve iindeki insanlaryla birlikte sahip
olan aalar vardr. Kimi blgelerde dinsel bir yetkiye dayanr. Tarmsal gelimenin ve toprak
reformlarnn balca engelleyicisidir". (1)
OSMANLILARDA TOPRAK DZEN

Osmanllar devrinde toprak devletindi. Devlet, bu topra ileyerek ekin, sebze, meyve
yetitiren, meralarnda at, eek, katr, deve, sr reten kylye verirdi. Ayrca gebe olarak
yazn yaylalarda, kn lk sahil blgelerinde hayvan reten yrklere yazlk, klk meralar verirdi.
"(1) Arazi ilk defa padiahlara mahsus haslar, vezirlere ve sancak beylerine mahsus
haslar, zeamet ve tmarlar. Padiahlara mahsus vakflar teki btn vakflar, mlkler olmak zere
eitli trlere ayrlrd ... Yllk geliri 1000 ake ile 20.000 ake arasnda olan araziye tmar,
20.000 ile 99.999 ake arasndaki yerlere de zeamet, 100.000 akeden yukar olan
yerlere de has denirdi. Tmar ve zeamet sahipleri devletin en iyi askeri saylrd ... Has, zeamet ve
tmar olarak ayrlm topraklar zerinde iki trl tasarruf hakk vard. Birinci hak topra ekip
bime hakkyd. Ve ona tapu senediyle tasarruf edenlerin(reaya-ifti) elinde bulunurdu. kinci
hak toprak rnlerinin onda birini, r ve rfi vergileri (gelenee gre alnan) toplama hakkyd;
bu da has, tmar ve zeamet sahiplerine aitti Devlet tmar olarak ayrd topraklarndaki er'i
(eriat yasasna gre) ve rfi vergilerini alr, buna karlk sava zamannda tmar sahibi tmarn
gelirine gre yannda silahl svariler gtrrd.
Vakflara ait topraklar da vard. Vakf topraklar belli bir para karlnda kylye verilirdi. Kyl
yalnz iletme hakkna sahipti. lnce iletme hakk ocuklarna geerdi.
VERGLER:
"(2) Vergi alma iinde, nevi ve miktar tayin olunurken iki prensipten.
hareket edilmektedir: Birisi slam hukuku, dieri rf hukukudur."
TEKALF- ERYE (Cizye anam, r ve saire) tamamyla slami kaidelerin vergileridirler.
TEKALF- RFYE" ise geleneklere dayanarak konmu "resimler"dir. Mesela, resm-i mcerret,
resm-i bennak, resm-i arus" ve saire. Tekalif-i rfiyenin o zaman daha ok kullanlan tabiri ile,
rsum- rfiyenin teekklne mahalli gelenekler ehemmiyetle tesir ettiklerinden dolay bu nevi
verginin eitleri pek oktur."
" ... vergi kanunnamelerine giren "resimler" tahsili hakk, memura, daha dorusu tmar
"has, zeamet" sahibine verilmesi adet olan vergilerdir" (3)
Bu vergilerden baka dorudan doruya devletin ald vergiler de
vardr:
"Burada kaydolunmas lazm gelen dier bir vergi nevi de "tekalif-i divaniye dir.
Avarz- divaniye dahi denen bu vergiler "avarz akesi" "nzl", "srsat", "kreki" diye drt eit
olarak grlmektedirler. XVII. asr devamnca da adetleri daha ok artmtr. "Tekalif-i divaniye"
vergileri tamamyla kanunnamelerin mul dnda kalyorlar. Bu vergiler hi bir suretle ahslara
tahsis olunamazlar. ltizama dahi verilmiyor. Devlet bunlar bizzat ve ehir-ky fark
gzetmeksizin btn memleketten tahsil eder.(4)
(1) Orhan Hanerliolu: Ekonomi Szl, s.9.

"stanbul'da oturan rical (rtbeli mevki sahibi kimseler), temin ettikleri
iltimaslarla haslarn artrmlar, kaplarnda besledikleri adamlarn tmarl sipahi gibi gstermek
suretiyle, onlar namna da bir sr dirlik ele geirmilerdi. Fakat, Anadolu'da bilfiil vazifede
bulunan beylerbeyleri ve sancakbeyleri haslarndan fazla vergi almak ve "cerime"leri sekiz on

misli istemek gibi yollarla temin ettikleri gelir ile de duramayarak "sekban akesi", "selmiye",
"devir akesi" vesaire... htimal maziden beri devam
ettirilen birtakm "bid'atlar" yeniden canlandrarak halkla kanunnameler dnda ar salmalar,
salmaya baladlar."(5)
Byk kagunluk devrinde ifti halkn kitle halinde topraklarn terk etmeleri
neticesi, tmar ve has sahipleri gelirlerinin azalmasndan bahisle tedbir alnmasn istedikleri
zaman, iftbozan resmi 75'ten 300 akeye karlm. Ayrca bu hususta da kanunnamelere iaret
olunmak zere fermanlar yollanmt." (6)
"Daha Fatih Mehmet devrinden beri, kanunnameler daima sicillerinde kaytl bulunan
kadlara, sk sk, alnacak resimlerin miktarlarn en ince teferruatna kadar hatrlatan fermanlar
yollanmas, halkn vergi verme hususundaki aczini ifadeden baka trl yorumlanamaz.
Bu vergi sistemi birinci derecede zirai ekonomiye dayanm yalnz ifti halk "raiyyet" yani vergi
mkellefi olarak kabul etmiti. ehirlerin ticari faaliyeti zerine konan "resimler" ehemmiyetsiz
kalyordu. u halde, kanunnamelerin ake ile birlikte deitirilmeleri ifti halkn ykn
artrmaktan baka bir ey olmayacakt. Halbuki ileride 'tafsilatn vereceimiz
zere zirai ekonomi kriz geiriyordu ve kyl periand." (7)
Yukarda adn sann bilmediimiz ve bugn iin bize ok yabanc gelen bu vergiler
ounluuna, zamanla bir bu kadar dahas katld. Savalarn oalmas vergilerin de artmasn
krkledi. Kyl iledii topraktan ald rnn ounu vergiye verirdi. Geim koullar gleen
kyl erkekleri iftlerini brakarak ehirlere g etti. Bu gibilere ift bozan dendi. iftini
bozanlardan da ift bozan vergisi alnd.
"Ayrca dirlik erbab "devlet hizmetlisi, kk memurlar" besledikleri koyun ve teki
hayvan srlerinin hizmetleri iin, "raiyyet"leri hkmnde olan kylleri angarya olarak
altrmaya zorluyorlard.
Kad, mderris, mft, naip gibi, hazine veya vakflardan (vazifecihetmaa) alan "ehl-i er"
snf ba, bahe, kylerde tarla ve otlaklar edinerek, iftlik ve hayvan besleme ii yapmaya
balamlar idi ki, bu da kyl snfn ezen baka bir iktisadi olay idi." (8)
"Naima, tarihinin birinci cildinde (Sayfa 18) cemiyeti bir vcuda benzetir, hazine bu
vcudun bir midesidir, reaya (ifti)nin vazifesi, hazine-i amireye gda mesabesinde olan mal
tedarik etmekten ibarettir" der. (9)
... devlet gayet kesin tarifli vergi kanunnameleri koymu olmasna ramen dirlik sahipleri,
hazinenin mal memurlar "cihet-vazife" ehli kimseler, raiyyetten kanuni miktarlar stnde para
almak iin, hile veya zorlamaya bavurmada, yahut ticari, ziraat, hayvan besleme ii ile de
uraarak, kyly angaryada altrmakta idiler... meradan birisi, herhangi bir hizmet iin
yapt yolculuk srasnda, konaklad yerin halkndan "kapusu halkna" ve kendisine trl adlarla
para denmesini istemekte erzakn da onlardan toplamakta idi. teki memurlar da memleket
iine ktka, ayn ekilde para istiyorlard." (10)
"Lazkiye (Denizli) kads Divan'a yollad mektubunda tuttuu iltizam (Gtr vergi
toplayan) sayesinde binlik tmardan otuz bin akelik zeamete ykselen "Bostan'han zalimin
tam bir Celali rnei verdiini anlatan bilgiyi vermekteydi. Zulm ve sat dehetle evreye
kendisini tantm olan bu kiinin uyandrd bir sr yalanc ahitler ile davalar uydurup kar
salad gibi, kendisini merkezden mbair tayin ettirip, trl eziyetler yaptndan baka,
birisinin olunu ldrse ses karamayacak bir korku yarattn belirtiyordu". (11)
XVI. asrn ortalarndan beri mtemadiyen gelimekte olan devriye blklerinin ve bunlarn
iinden celali olanlarn kasaba ve ehirleri bastklar, veya buralarda oturan halka da kylerde
olduu gibi, ar salmalar saldklar hemen hemen grlm deildi. Bunun sebebi en ok birka
yz kiiyi gemeyen sekban blklerinin byle kalabalk yerlere sokulmalarnn imkanszl idi.
Bundan baka, sekban blkleri, ister celali olsun ister, devriye bl olsun, faaliyetlerinde
henz meru bir kisveye brnmekten kurtulamamlard. Soygunlarn daima bir sebebe istinat
ettirmekte idiler. Sar ve krmz bayrak kaldranlar sefer hazrl yaptklarn iddia ediyorlard.
Beylerin kapu aalar, beye ait hassn resimlerini, bilhassa "Crm ve cinayet"ini "Crm ve
cinayet vergisi" alr gibi hareket ediyorlard. "Selamlk" "Sekban akesi, devriye" gibi
kanunnamede olmayan "bid'at"lar, artk "adet" olarak kabul edilmekte idi:" (12)
(1) Meydan Larus Cilt 9 S. 659

(2) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 45
(5) . Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 59
(6) Prof. Mustafa Akda: Celali isyanlar S. 53
(7) Prof. Mustafa Akda: T.H.D. ve D. Kavgas S. 53-54
(8) Prof. Mustafa Akda: T.H.D. ve D. Kavgas S. 94
(9) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 29
(10) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 95
(11) Prof. M. Akda: Celali syanlar S.142
(12) Prof. M. 'Akda: Celali syanlar S. 377
KUL TAFES
Has, Zeamet ve Tmarlarda alan reaya (ifti) Osmanl topraklarna yerlemi kyllerdi.
Bunlar, has, zeamet ve tmar sahiplerinin emrinde alan ve onlara tabi kyllerdi Onlarn deyimi
ile o devrin kylleri Sipahi beyinin raiyyeti (Sipahiye vergi veren kyl) idi. Sipahi ise iveren
idi. Reayaya toprak veren kii idi. Buna sahibi arz deniyordu. Padiah tarafndan (Sahibirarz)
tannan kimsenin tmar ve zeametinde yerleen her adam onun reayasdr. Eer mterek
yayorsa ocuklar kardeleri, sipahi beyinin defterine kaytl bulunmaktadr... Sipahi beyinin emri
altndadr. Ona tabidir. Reaya bu topraklar tasarruf etmek hakkn haizdi: Bunun in tapu
resmini r haslatn, ayniyat olarak, sipahi beyinin tensip (uygun bulduu) ettii bir yere teslim
etmee mecburdu.
Reayadan baka iftilik yapan bir de Kul taifesi vard. Bunlar reayadan daha ar
koullar iinde olan kimselerdi.
Osmanl imparatorluunun feodal nizam, iinde reayadan farkl olarak Kul taifesi,
Ortak Kullar diye esaret sisteminin tatbik edildii devirden kalma, toprak kleleri de vard.
Bunlar, harp esnasnda yakalanan esirlerdi ki, ekserisi stanbul civarndaki topraklarda iskn
edilmiti.
Bu gibi kullar, iinde bulunan kul ve , cariyelerin evlatlar, ift ve eyalar ile birlikte vakf
ve temlik edilmekte idi. Buna bir misal olarak evrak hazinesinde Ayas Aa kynn, bu ekilde
ukurcu Zade Defterdar - Mehmet elebiye temlik (mal olarak verildiini) edildiini gsteren bir
vesika bulunmaktadr....
stanbul haslar defterinin banda (904) bir kanunnameye gre kullar, ancak kul olan bir
kadn ile evlenmek hakkna haizdi. (1)
(1) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 26-27
RUHAN DEREBEYLK
Osmanl imparatorluunda Fener Patrikhanesine ait vakfn birok mal bulunduu
bilinmektedir. Bunun ne kadar toprak, ne kadar mesken ve i yeri olduu konumuz ddr. Yalnz
Mevlevi tekkeleriyle Hac Bekta Veli namlarna ait kyleri gsterebiliriz.
Bunlardan Mevlevi tekkeleri byk Anadolu ehirlerinde taraflar bulmular ve
hkmdarlar tarafndan himaye edilmilerdir. Mevlevi eyhleri de mevcut siyasi ve itimai nizamn
muhafazasna, merkezi idarelerin idame-i nfuzuna alarak siyas ve itima nizamn
muhafazasna, merkezi idarelerin idame-i nfuzuna alarak siyasi ve dini kyamlardan
(ayaklanmalardan) daima uzak kalmlardr. Konya Mevlevi dergahna ait Cumhuriyet devrine
kadar yzlerce vakf kyler bulunmakta idi. Muncur kasabasna tabi Hac Bekta kyndeki Bekta
tekkesi de 362 kye malikti. (1) Geliboluda ve Varnada da tekkelere ait kylerin olduu ayn
yaptta ayrntl olarak anlatlmaktadr.
REAYAnn YARGILANMASI ve
CEZALANDIRILMASI
Osmanllarda: Hakimler, padiahtan baka idare amirlerinin de emir ve nfuzlar altnda
bulunuyordu. Zaten yksek devlet memurlar idare ve adliye ilerini ellerinde toplamlard. Bu
memurlar hibir usule riayete ve alakadarlarn mdafaasn dinlemee mecbur olmadan, bazen da
ahsi karlarnn icabna kaplarak, idam gibi ar cezaya bile derhal karar vermek ve bunu
istedikleri ekillerde bizzat tatbik edebilmek kudretini haizdiler. (2)
Byk Kprlnn Celali tenkili (rnek, olacak bir ceza verme) bu bakmdan daha az ykc
ve datc deildi. Her vilayetten Celali istiyordu.
(1) a. g. y. S.23-24 .
(2) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, . 41
Onlar da rastgele insan toplayp gnderiyorlard. ki sra cellat bu elleri bal szde Celalileri dizi
halinde, yrrken aa yarar gibi paralyordu. Bu yzden zavall kyller hem zorbalardan, hem
hkmet kuvvetlerinden kayorlard. (2)
Bu cezalarn ve ikencelerin nevileri hakknda imdiye kadar yeni vesikalar
neredilmemitir. Fakat halk edebiyat bizi kafi derecede tenvir etmektedir. . Krolu
destannda, gzlere mil eken eyalet paalarndan, beylerden ok bahsedilir. Yine vaka nvis
tarihlerinde sk sk grlen mil ekme vakalar da bize gsteriyor ki, bu ceza usul, ortaa
feodalitesinde ok taammm (genellemi) etmiti. Ayrca kaza vurmak vakalar, eyalet
paalarnn ahsen verdikleri idam cezalar bu devrin ikence ve ceza usulleri hakknda bize bir
fikir vermee kafidir. (3)
CELAL SYANLARININ KYLERE ETKS

Celali isyanlar 1512den 1575e kadar srmtr. Tam 63 yl. Bu olay btn ile
kavramamz gereklidir. Kentlerin kale iinde olular, ayrca gvenlik kuvvetlerine sahip bulunmas
kentleri saldrlardan korumutur. Kylerin akta kuruluu ve gvenlik kuvvetlerinden de yoksun
olmas kyllerin yaamn zehir etmitir. ou kyller yurtlarn bile terk etmiler. Yaam
koullar ok kt, sarp kayalk, ormanlk, ku konmaz, kervan gemez yerlere yerlemilerdir.
Bugn bile o bozgunun kahrna uram olan kyler da kyleri, orman kyleri olarak krsal
alann yoksulluuna katlanmaktadrlar.
imdi belgelerden Celali isyanlarn ve onun kylerdeki ykmn tantmaa alalm:
Yavuz Sultan Selim zamannda balayp Kanuni Sultan Sleyman saltanatnn ilk on yln
dolduran kyl isyanlarna gelince onlar ne zgenlikleri ve ne de olu biimleri ynnden u
aratrmasn yaptmz (Byk Celali Karklklar) trne balang yapamadmz gibi
aralarnda bir balant da kuramyoruz. nk Kanuni Sleymann vergileri artrmak amac ile
giritii arazi tahriri sralarnda en yksek kertesine kan kimi blgelerin raiyyet-ifti
ayaklanmalarnda babu olan eyh Celal, Baba Zinnun, Skln Koca, Kalender, Seydi v.b. genel
olarak halkn tarikat ve Kzlbalk duygularn kullanmlard. Kendileri ve ayaklandrdklar
ynlar da Osmanl dzenliine kar kyorlard. Onun iin, Anadolunun ancak urasnda
burasnda olup geen bu tr hareketlere syan demek zorunluu vardr. yle olduu undan da
bellidir ki, bu ayaklanmalara katlan blgeler ve bu blgelerin halk, ounlukla Kzlba, Trkmen
kkenli olduklarndan yapsal derinliklerine ve hele siyasal devlet rgtlerine ileyememiler;
bylece devlet kendini oluturan gcn destei ile sz geen ayaklanmalar zoru zoruna da olsa
bastrabilmitir.
Grlyor ki bizden nceki yazarlarn tarihi gerekler zerine yeteri kadar varmamalar
dolays ile zm atallam gibi gzken bu sorunun akla kavuturulmas sanld kadar
g deildir. Ve ksaca zetlersek iki ayr trdeki tarih olaylarndan bizim konumuz olan Byk
Celali Kavgasn tekisinden u biimde ayrt edebiliriz:
(1) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, s.4 1.

(2) Hasan Reit Tangut: Kylerimiz, s. 24.
(3) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, s. 39-40.
eyh Celal, Baba Zinnun, Skln Koca, Kalender gibilerinin kardklar isyanlar belli blgelerin
Osmanl-Trk Sosyal-Siyasi evrimi iinde hep ayrks bir yaant sregelmi topluluklarndan kp
duran ksa sreli birer bakaldrma idi. 0 zamanki deyimle cemaatlerinden biri baarya ulat
takdirde Trkiyede toplumsal yapnn ve hele siyasi dzenin btnyle deiecei doal bir
sonutu. Halbuki Byk Celali Kavgas olarak nitelediimiz srekli i karklklar serisi kyden
kasabaya ve kasabadan ehre, hatta baehre kadar Trk toplumunun ekonomik, sosyal ve siyasi
btn rgtlerini derinlemesine, genilemesine kapsayan byk apl toplumsal kavga idi.
Raiyyeti (iftisi), ehirlisiAskerisi ve hatta Mrtezikas (vakftan para alanlar) ile devleti
oluturan btn fonksiyonel ve toplumsal snflar toptan bu byk kanl bunalmn iinde
bulunuyorlard. Dnsel hazrlaycln hibir pay olmakszn Trk toplumu kendi doasna, hatta
derneim kurallarna ters ynde gelimi Osmanl siyasi, ekonomik ve sosyo-ekonomik yrnts
zerinde bilinsiz bir dnme uram bulunduu iin, ald yeni kalbn benzerini, biz insanlk
tarihinin ancak eski dnemlerinde bulabiliriz. Bylece, sosyal tarihimizin en az altm yllk
felaketli olay diye deerlendirdiimiz Byk Celali Kavgasnn verdii sonu, her ynden tam bir
gerilikti. (1)
Celali isyanlarna ait kitaplar okuduumuzda kylerin yama edilmesinde kadnlarn,
kzlarn, olanlarn rzna geilmesinde, hatta daa karlmasnda, canlarna acmaszca
kylmasnda medrese rencilerini, Yenierileri baka baka semtlerden gelmi iftini ubuunu
bozmu pe z kylleri, (Lelentleri) ne id belirsiz ekyalar, beylerbeyi ve sancak beylerini,
tmar ve zeamet sahiplerini, mahalli mtegallibeleri bu ac olaylarn iinde gryoruz.
Soyguncularn Ehl-i rf (Yrtme Hizmetlileri) kesimi
Ehli-rf deyiminden beylerbeyleri, sancak beyleri, ehirlerdeki subalar ile bunlara bal
btn polis gleri, ky kasaba gibi yerlerde valilerin, subalarn kiisel adamlar demek olan
ky, kaza ve il subalar, kethdalar, kaymakamlar (vekil olarak yerlerine braktklar kiiler)
hkmetin merkezden atad mbairler (bir i halletmeye memur kiiler) yasaklar anlalr.
(2)
Ehl-i rfn de olaylara kart blgelerden baz belgeler veriyoruz:
Ehl-i rfn gittike halk daha aktan soyma ve kyleri, zellikle varlkl iftlik ve
srlerle koyun ve benzeri hayvan srleri ya da emlak ve arazi sahibi zenginleri sanki haraca
kesme, varlklarn talan etme eylemleri doal olarak teki soygun ve isyan gruplarnki gibi,
1555ten ve hele 1559dan sonra iyice hz kazanm ve daha ok gelimi, bal bulunduklar
vilayet valileri isteseler bile n alnmaz bir zorunluk biimine dnmlerdir.
.... spir tmarl sipahileri ve halk, kadya gelerek, spir sancak beyinin kanun d
ilemlerini ve soygunlarn sayarak stanbula bildirmesini istemilerdi. Belirttiklerine gre, Sinan
adndaki bey, Vilayetten mihayetsiz ya, bal, koyun, tavuk, odun salup Tarubzondan 150 at
iletp bir ake vermeyp hamrin (arabn) batman drt ake iken haslarnda hasl olan hamrin
batmann halkn zerine onar akeye brakmt. (3)
Krehir kads da bu sancan beyi seferli olmakla yerine bakan kaymakam (vekili) Piri ile
Suba Hseyinin halk zerine kp soyguna baladklarn, halkn ac ikayetleri zerine
stanbuldan cevap olarak umumi teftilerine emr-i erif geldiini usul gereince btn
ikayetilerin mahkemeye gelmeleri iin nida ettirip (artlp) yargya balandnda soyguncu
kaymakam, ve subann itaat etmemeleri yznden
fukarann haklar alnmad gibi kaymakam Piriye ve Hseyin Subaya da hibir. ilem
yaplamadn haber vermesine karlk olarak olaya Karaman Beylerbeyinin el koymas emri
verilmek zorunluu duyuldu. (4)
.... Azir Sanca ahalisi divana rikalar sunup (hallerini arz edip) sancak beyleri skenderin
kendilerini ne yollarla soyduunu anlatyorlard. leri srdklerine gre ad geen vali ya, bal,
tavuk, koyun, pirin ve sair gibi kendisine ve atlarna yarayan ne varsa zorla alp ahalinin ehl-i
iylini (aile halkn) nafakasz brakmakta idi. Bunlardan baka adamlarndan baz kimseleri
yollayp halkn atlarnn, ineklerinin kuyruklarn kestirip sonra bu suu ahaliden kimselerin
ilediklerini iddia ederek yapanlar bulmak bahanesi altnda nice kimseleri hapsedip mcrimleri
bulacaksnz dey ikencelere giriiyor. Herkes cann kurtarmak iin ake dyor, geceleri de
gene kendi adamlarna baz evleri atee verdirdikten sonra sabahleyin nice kimseleri zincire
vurup, evleri yakanlar bulun diye dayak atarak 1000-2000 akelerini almadan brakmyordu.
Halk zorla toplayp on, on be pare evler yaptryor, karlnda da hibir cret demiyordu. (5)
Bolu sancak beyi Mehmedin de bu sancakta yapt yama ve ahlak d davranlar
olduu 1575te sk sk ikayet konusu edilip durulmutur. Belirtildiine gre halka ok zulm
eden bu vali ky ky gezerek, reayay ehl-i iylleriyle birlikte ava karmakta bu suretle yazda ve
yabanda adamlarn ve sekbanlarn zerlerine brakarak rzlarna gemekteydi. Atlarn ve
kendilerinin yem ve yiyeceklerini de hi para demeksizin halktan almakla yetinmeyen Mehmet
Bey, 30 kadar varlkl kiinin her birinden
yzer flori almt. (6)
Celali ayaklanmas perdesi arkasnda devlet hizmetlilerinin de kyleri yamaya giritikleri
grlmektedir. Biz bunlardan birka tanesini vermekle yetinirken kylerin geri kalmasnda, fakir
ve sefil braklmasnda ne yazk ki ynetici zmrenin de paynn bulunduu dikkati ekmektedir.
Bu konuda birka rnek daha verelim:
(7)..Suhte ayaklanmalarnn bir trl yatmaynda, ehl-i rfn soygunculuunun da
rol olduunu, padiah ve rical biliyorlard. Keza reayann gittike itaatten kmalar
mahkemelerin baslmaya balanmas, ift bozanlarn artmas, hep ayn ey ile izah olunmaktayd.
Onun iin Kanuni Sleyman, lmnden bir yl nce, Adaletname ad ile mehur bir ferman Halep
dahil, Van hari olmak zere, btn Anadolu vilayetlerine ve vilayetlerdeki sancaklara
dattrarak, Devlet memurlar tarafndan halka yaplan zulmleri anlatmak zorunda kalmtr.
1565 tarihinde yaynlanan bu ad geen ferman da halka zulm yapmakla itham olunanlar, mera
adamlar, naipler, sipahiler, voyvodalar ve reayadan kudretl olanlardan ibaretti. Grlyor ki,
burada kadlara ve meraya bir kabahat yklenmemiti.
Kk ehl-i rf diyebileceimiz kimselere ve halkn ileri gelenlerine iki su ykleniyordu.
Bunun birincisi, reayann kzlarn, velilerinin rzas olmadan, kendi istediklerine vererek para
kazanmak ve nikahl kadnlar, zorla boatarak bakalarna nikahlamakt. kincisi daha da
nemliydi btn davalar satlmaya balanmt. Birtakm zorbalar yanlarnda yalanc ahitlerle
dolaarak, kendileri ile hi iliii olmayan davalar takip suretiyle para kazanmay i edinmilerdi.
Bunun neticesi olarak adaletsizlik artm bulunuyordu; fukara haklarn koruyamaz olmutu
Dier taraftan faizcilik ile reayann elinden mal ve mlklerinin kmaya balamas gibi,
iktisadi darln neticesi olan olaylar, hem Anadoluda hem de tabi memleketlerde alp yrm
bulunuyordu. Bundan da ba rol, gene hkmet mensuplar oynuyordu.
u halde, Kanuninin bu ferman yaanan btn bozukluklar saym olmaktan uzakt.
(8) el sanca muhafz Mehmet bey birka yz atlu ve sekban ile ve Ermenekl Seydi
ve yerlden Ali avu, Cafer, Dervi avu, Sleyman avu, Candr Osman, erefolu Nabi,
Bozkrluolu Muslu avu ve Ammisi Mahmut ve bunlarn emsali ekya ile il zerine kup
ahalinin mallarn ve erzaklarn yama etmi, evlerini de yakmt. Katlettii insanlarn says iki
yz geiyordu. Mslmanlarn emred olanlarn ve bakire kzlarn ve avratlarn levendeta
tasarruf ettirp ve 50 binden ziyade koyun ve keilerin ve beygir ve iyi deve ye 2 bin srlarn
srb ve mevcut bulunan arpa ve buday ve ya ve bal ve sair zahirelerin alup ve yzden
ziyade adam tutup hapsedb gece ve gndz ikence idp nakid 7 yk (700 bin) akeye kesb
alub tlak eylemi (salvermi) iken badehu yine mezkrlar tutup hapsedb her birinin yzer ve
yz ellier kurularn alub klli teaddii (hepsine dmanlk) etmiti...
1603ten sonra Anadoluda hkmet idaresi diye bir ey kalmad.

Devletin resmi sancakbeyleri ve beylerbeyleri bile, Kapularnda toplanan sekbanlarn esiri
oldular. Bu suretle, Devlete sadk olan mera ile resmen Celali olanlar arasnda byk bir fark
grlmyordu. Devlet Celali eflerinden daha fazla Sancakbeyi ve Beylerbeyi idam etmitir (9)
Bu belge de o gnk yneticilerin Devlet yanndaki yerini yanstmaktadr.
(1) Prof. M. Ada: T.H.D. ve D.K. Celali syanlar S. 14-15

(2) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 242
(6) Prof. M. Ada: Celali syanlar S. 248
KYLERDEN KENTLERE G
Hibir yorum yapmadan bir belge ile bu konuya girelim:
Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren, millet Trk Toplumunun Gazilik-Cihat ruhu
yerine her eit din ve milliyeti bir araya getiren imparatorluk ruhu geince, Anadoludan treyen
iftbozanlar i alanlarna doru gtren kanallar tkanmaya balad. imparatorluk siyasetinin
etkisinde kalan Trk-Osmanl hkmet dzeninin drt bir tarafna, yalnz Trk deil Arnavut,
Rum, Bulgar, Kafkasyal ve baka milliyette insanlar da akyorlar idi. (1)
Bir baka belge de:
Bir taraftan byk, ehirlerde lks ve ihtiam artarken, dier taraftan btn bunlarn
masraflarn demek iin, reayay daha ziyade istismar etmek icap ediyordu. Mkellefiyet ve
angarya usuller ile madenler iletiliyor, saray ve konaklara ait iekler yetitirmek iin baz
tmarlara vazifeler tahmil (ykleme) edilmekte idi. Taralardaki sipahi beyleri de, sancak beyleri
de saraya kar gnden gne artan taahhtlerini ifa etmek iin reayay daha fazla tazyik etmekte
idiler. Fakat reaya derebeylerin, kadlarn zulmnden kurtulmak iin byk ehirlere iltica etmekte
idi. (2)
Yksek ve orta dereceli devlet memurlarnn, yenierilerin, vergi memurlarnn kyller
zerindeki olumsuz davranlar kyly kynden usandrmt. Devletin koyduu vergilerin
arl, vergi toplayan devlet memurlarnn kylnn topra zerinde iftlik, mera edinmesi.
Srlerini angarya olarak kyllere besletmesi, ekiya basknlar kyly kynde yaayamaz
hale getirmiti.
Kylerden pek ok delikanllar i bulmak amacyla kentlere g etmiti. Bunlara iftbozan
deniliyordu. Kentlere ylan ky genlerine bo gezen anlamnda Levend deniyordu. Kyl
aresiz bir durumda idi, ne yapacan bilmiyordu.
Ayrca kendi ihtiyalar iin de para bulmak zorunda olan kyllerin iftilikten elde
ettikleri mahsul ile bu kadar paray salamalar imkanszd. Pek kanaatkar ve sefil hayata raz
olduklar halde yukarda anlatlan durumlarndan dolay, gene de para aramak zorunda kalan
kyller, ya faizli borca girdikleri, veya tarladaki mahsullerini muhtekirlere balamak yolunu
tuttuklar iin, kylerin derneim hayat yldan yla kntye doru gidiyordu.
Bu ekilde gerek devlet arkndan gerek teki, zel i alanlarndan, doruca ky
topluluunun omzuna kaydrlan iktisadi darlk iftiye ziraat hayatn zehir ettiinden itibaren
iftbozanlk denen olay; kylerden kasaba ve ehirlere doru yldan yla artan bir insan akn
yaratt. (3)
urada burada ylan isiz gsz insanlar, ahlak dzeni ynnden de ykc
olmaktaydlar. Bunlarn pek ou kylerinden ve yurtlarndan bekar halde kp geldikleri iin
ahlakn da bozulmasna neden oluyorlard. Bekar odalar eklinde yaplan hanlar pek karl icar
yeri oluvermiti. Bursa, Edirne ve stanbul gibi, byk ehirde yirmi otuz veya daha ok odal
hanlarda bazen be bekar bir odada kalmakta idiler ki bu durum fuhu ve homoseksellii de
artryordu. (4)
...1550 de kyde, ehirde, dada ve bayrda kan ve btn harami levend ve suhte
blkleri tamamyla bekar insanlardan ibaretti. XVI. yzyln Osmanl sosyetesinin ortasnda, bu
kadar kalabalk gen kitlenin toplu bir ekilde sonu gelmeyen bir bekarlk hayat srmeleri elbette
bunlarn kydeki salam ahlaki niteliklerini devam ettirmelerine imkan brakmyordu Nihayet
kylerden ehirlere geinmeye gelen pek ok insan da buralardaki mrn bekar geirmekte idi.
Hulasa, gerek devlet hizmetlerinin zarureti ve gerek iftbozan reayann iine atldklar yeni
hayatn icab olarak, XVI. asrn ortalarnda, pek ok insanlar mrlerinin en gen anda bekar
yaamak mecburiyetinde idiler. Bu anormal vaziyet levendleri, suhteleri hatta devletin ve
merann resmi askerlerini toplumun ahlak dzeni iin muzr yapmt. Celali vekayiini izah
ederken grlecei zere resmi hviyetli ahslarn emrinde hizmet eden insanlarn ve devletin
askerlerinin kylerde yaptklar zulmlerden en ok ikayet
konusu olan hal de, bu bekar kimselerin gelip halkn evlerine konmalar ve bu ekilde
kadnlarna ve oullarna tecavz etmeye kalkmalardr.
Bekarlk stanbul, Bursa, Ankara gibi byk ehirlerde ahlakn dmesine neden olmakta
idi. 1553te alan kahvehaneler, levendlerin gen erkek ocuklarla iip elendikleri birer
batakhane haline gelmilerdi. Bu srada Anadolunun her tarafnda dolaan furbet ve ingeniyan
taifesi gzel kadnlar tedarik ederek levendleri adrlarnda topluyorlar, alet-i lehiv u luup ile
elenceler tertip ediyorlard. Hemen Anadolunun her tarafndan bunlarn ahlak bozduklarna dair
ikayetler duyulmakta idi. (5)
17 ubat 1574 yl gn ile yollanan bir padiah hkm bu srada Silivri kadlnda geen
bir ekya karkl hakknda bilgi vermitir. Burada anlatldna gre, ad geen kadln Kk
Sekidli kynden Kle Kasm Uluyola yakn olan kendi evinde bir sr Mslman ve Hristiyan
levendlerle toplant yaparak yapaca baskn ve soygunlar planladktan sonra harekete gemi
Halkallu kynn zenginlerinden Mrvved adl sipahinin evini basp rgatlarn ldrdkten ve
cesetlerini de suya attktan sonra bl ile daa km Kovuturma sonucu alt Hristiyan levend
yakalanm, ilerinden Bostanc Poli stanbula getirilerek olay olduu gibi anlatm, btn
arkadalarnn adlarn ve kylerini de saymt. Mslman olanlar arasnda hoca olan kiiler de
vard (6)
Aydn Sancakbeyine ve kadsna yollanan baka bir emirde de beyin yollad mektup ve
verdii belge zerinde durulmutur. Bu sz geen mektupta, harami firkate (deniz ekyalar)
levendatndan Tireli Mahmut, Ahmetik, Arnavut Hasan gibi tannm levendlerin bir sr
levendlerle ve daha ziyade firkatelerle Ayaprk, Talyk ve Karaca limanlarnda
demirledikleri, ehir ve kylerinden zorla para, buday, un ile olan ve kz ocuklarn da alp,
gndzn de Sisam adasna getikleri aklanmt.
(7)
Bu arada iftbozanlardan oluan isiz levend srleri ky, kasaba ve kentlerde trl
soygun, hrszlk, rza geme, ktallk gibi toplumun ahlak dzenini alt st ederken dier taraftan
da medreselerde okuyan suhteler (renciler) de levendlere paralel olarak yurdun eitli
yrelerinde ayn sular iliyorlard. Medrese rencileriyle levendler bazen de ayn ahlakszlklar
beraber yapyorlard.
... 1546da znikin Stl kyn basarak bir de adam ldrmek suretiyle yama yapan
levend bl iinde yedi kiilik bir de suhte grubu vard.(8)
...Gerekleyin yollarn gvenliini brakmayan, kervanlar vuran, ky, kasaba ve ehirde
gzlerine kestirdikleri zenginleri ldren, hrszlklarn trlsn yapan, fuhu, iki, kumar vb. gibi
genel ahlakn kmesine ba etken durumunda bulunanlar hep bunlar, yani iftbozan ya da
genellikle levendler diye szn ettiimiz kiilerdi. (9)
1550 sralarna kadar ki srede iftbozan-levend artnn yaratt huzursuzluk siyasi
deil toplumsal idi. Bundan da hkmet idarecileri deil ehir, kasaba ve ky topluluklar bir
szckle reaya (kyl-ifti) snf byk strap ekiyor idi: (10)

(2) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 97
(4) a. g. y., s.100
(5) a..g. y., s.73-74
(6) a. g. y., s.138-139
(7) a. g. y., s.148-149
(8) a. g. y., s.159 .
(9) a. g. y., s.123
MEDRESE RENCLER (SUHTE TAFES)

Yarm yzyllk Celali kavgas sresince bu olaylarn en zgen eylemci grubu medrese
rencileri (Talebe-i ulm, ya da suhteler) olmulardr. marette (renci yurtlarnda) ve
medreselerde byk bir renci ylmas, buna kart renimlerini bitirenlere i
verilmemesinden dolay byk ruhsal ve maddi bunalm iine den bu gen insanlar arasnda
nce ahlak d bir takm olaylar grlm, halkn, kz ve gen ocuklarna tecavzleri artm,
kylere kasabalara gruplar halinde kan suhteler zorla yiyecek, para v.b. eyler toplamaya
balam ve hkmet de haklarnda kovuturmaya geince eyleme girimilerdir. renci
ayaklanmalarndaki zellik uradadr ki, bunlarn kimi blgelerde ve arada iftbozanlarla
(Leventlerle) birleip ortak hareket ettikleri grlmekle birlikte, suhte blkleri hemen btn ile
yalnz medreseli rencilerden olmu bulunmakta idi. Doal olarak bu okumu yazmlar
kendilerini yneten, nderler de kendi ilerinden sivrilmi kiilerdi. renciler karlarnda ba
dman ehl-i rf gryorlard. Genel olarak kad, naip (kad vekili) mft v.b. medrese kkenli
grev sahiplerinden ak ya da kapal destek grdkleri seziliyordu. (1)
...Sivrihisar medrese rencilerinin 1573te dzenledikleri hareketi bu kez hocalarndan
17 ake vazifeli (ya da ulufeli) Mderris Resul Faikin kendisi ynetiyordu. Anadolu Beylerbeyisi
hocay Ktahyada ye rencilerden ele geen ikisini Bursada zindana att. Fakat bunlarn
hapishaneden kaarak tekrar hareketin idaresini ele almalar zerine kadnn sanklar
mahkemeye aran davetiyesini (mraselesini) kendilerine vermek iin beylerbeyinin gvenlik
glerine de saldran, mderris ve renciler askerlerden bir ounu yaraladlar ve birisini de
ldrdler.
(2)
Muhafz Mtekait Vezir Mustafa Paaya 1568 yl 12 Nisannda yazlan hkm-
hmayunda belirtildiine gre, Bolu Sancakbeyi ve tmarl sipahilerin Donanma seferine memur
olduklar ve yerlerinde bulunmadklar 1567 ve 1568 (II. Selim saltanat yllarnda) Bolu
sancann birok yerlerinde suhteler toplanmlard ve blkler halinde harekete hazrlanyorlard.
Sinop kadsnn stanbula yollad ikayet mektubu zerine Bursa Sanca beyi Abdurrahman
beye 25 Nisan 1567 yl gnl bir emir yazsnda bildirdiine gre Mudurnu nahiyesinde her biri
30-40 kiiden olumu iki suhte bl dolamakta imi, ilerinden 15-20eri tfenkl olup
birbirimizle cengimiz vardr dey fukaradan avarz
(Olaanst alnan geici vergi) ad altnda hane bana 30 ake toplarken, gvenlik kuvvetlerinin
zerlerine yrmesi karsnda ekilerek mbarek ramazanda Sinopa varmlar, bu kez de o
evre kadlklarnda evler basup, yollar kesp trl fesada girimiler. (3)
1568deki kadar olmamakla beraber 1569 ve sonraki yllarda da gerek Sinop ve gerek
Kastamonu evrelerindeki renci hareketleri bir trl durdurulamadan srd gitti. Ve hatta
mderrislerin (Medrese dersi veren) de rencileri yannda yer aldklar grld. Kastamonu
halknn da ok ikayet ettii zere, 20er kiilik renci blkleri kylere kp zekat diye para
toplamakta, salgnlar salmakta, misafir olduklar evlerde kimi zaman rza gemekte, kar
koyanlarn evlerini bile yakmakta idiler. (4)
Suhte hareketlerinden gze batan iki olay da kentlerden verelim:
renci hareketlerinin yayld ve srekletii blgelerin ehirlerinde ve kasabalarnda,
suhteleri, yani medrese rencilerinin insan doasna aykr bu utan verici alkanlklar pek aa
dklm bulunmakta idi. rnein, 3 Ocak 1524de be kiilik suhte kafadarlar bir olann
boazna tlbent takmlar, kiminin elinde ok ve yay, kiminin elinde kl olduu halde, sz geen
olan alp giderken Bursa halk yollarn kesip Cenkle olan alkoydular. Suhtelerden ikisi
kamay baardlarsa da mahkemeye getirilerek tutuklandlar. (Bu alntnn altnda belge
numaralar kaytldr.) (a. g. y., s.158)
....17 Mart 1571 yl gnnde geen bir yarglama:

Be-alt suhtenin ellerinde ok ve yay ile Mehmet kz Mslimenin kapsna dayandklarn
olu, Mehmet olu Habibi ekp alup gitmek isteyp elbette bir mehil oluna! kar diye
zorladklarn, mahalle halknn gen olunu alp gitmelerine zor engel olduklarn tesbit etmiti.
Bursa zaimi, yani Subas Nebi bin Abdullahn 7 Temmuz 1572de rlplak olarak mahkemeye
getirdii Aye ve Erhine adndaki kadnlar ifadelerinde:
Hamamdan dnerken Hsreviye medresesinde oturan Kara Bostan, Hseyin Piremir adl
suhtelerin bak ekip korkutup akam namazndan sonra medreseye kapadklarn, btn giysi ve
hamam takmlarn aldktan, kendilerini anadan doma soyduktan sonra sabaha yakn ldrmek
zere ikin, ylece kamay baardklarn, kopardklar lk zerine mahalle halknn imdatlarna
yetitiini anlattlar. (5)
Bu tr ahlak d aktan olaylar alp yrd halde, imam, mezzin, mderris ve
benzerleri hac-hoca takm nasl olup ta nleyici byk tepkiler gsterecek bir insani duygusallk
gstermediler, anlamak gtr. Halbuki, ayni evreler kadn-erkek cinsel bulumalar aa
dklecek kerteyi bulduunda hemen toplu halde mahkemeyi boylayp kyamet
koparyorlard.(6)
1571 ylnn en byk olay, Karahisar (Afyon) Feke (Antalya) naiplerinin (kad
vekillerinin) stanbula yolladklar ayrntl arz mektuplarnda belirttikleri zere, Alaiye ve
Manavgat suhtelerinden 200 kiilik bir renci grubunun Karahisara bal Karatay kyn
basmalar ile balayan karklk olmutur. Szn ettiimiz arzlar basknn kye gece yapldn
kaydediyorlard. Ky halknn mallar yamalanm, avrat ve oullar ellerinden alnm, nice
kimseler katledildiinden baka, birok ky erkei de kelepe vurularak Manavgata
gtrlmlerdi. Karatayn ty rpertici grntsnden korkuya kaplan o evrenin dier
kylerindeki halkn ehl- iyallerini, (karlarn) alp ev-barklarn terk ile dalara sndklar
durumlarnn yrek szlatc olduu belirtiliyor idi. Alaiye ve Manavgat medreselilerinin ad geen
kye yaptklar baskn kendileri iin haysiyet krc sayan Tek rencileri hemen toplanarak
Manavgat nlerinde hasm rencilerle harpe tututular. Karataydan gtrlen kadnlar ve gen
erkek ocuklar kurtarldlarsa da iki taraftan pek ok renci hayatlarn kaybettiler. Suhte
kitlelerinin karlarna bu olayda da ne gvenlik gleri, ne de halktan kiiler kabildi. (7)
Gene de Alaiye, Yalva yrelerinde gelitirmelerini srdren blklere rastlamaktayz.
rnein, 13 Nisan 1574 yl gn ile Alaiye Sancak Beyine ve kadsna yollanan bir padiah hkm
yazsnda ad geen Beyin Kbrs muhafazasnda bulunduu 1573 yl renci olaylar, alnan
raporlara dayanlarak yle zetlenmitir:
Bu sancakta 200-300 miktar suhte namna cemolup fesad edp 50-60 olan ekp, atas
saklasa zorla alup, ky ky ake salp baz kimseler de muin (yardmc) olup ve bazlar da
akrabalarndan olup destek olduklar bey dnnce fukara ve ayan (ileri gelen) ceman (hep
beraber) haber verp suhteler bu kez tefti szn duyunca hepsi dalp bazlarn
destekleyicileri olan sipahi ve il erleri ve akrabalar saklayup bu biimde kovuturmadan kolayca
kurtulma yolunu bulan suhtelerin be ykten (500.000den) fazla ake topladklar .. (8)
Anadolu Beylerbeyisinin kendi vilayetinin suhteleri hakknda yollad arz, hkmete

hepsinden fazla etki yapt. Beylerbeyi, her tarafta suhtelerin kl ve krde taktklarn, ok ve yay
kullandklarn, fesat karmak zere olduklarn sylemekte idi. Dier iki vilayette de, btn
medreselerin her trl harp aleti tedarik ettikleri, hatta, Amasya tarafnda, sipahilerden ssl at
takmlarn parasz aldklar ikayet olunuyordu. Bu durum karsnda, her beylerbeyliini
yollanan fermanda, suhtelerin silahlarnn toplatlmas ve cemiyetlerinin datlmas, eer kar
duranlar olursa siyaset (ldrlmeleri) olunmalar iin sk talimat verildi.... (9)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
Prof.
Prof.
Prof.
Prof.
Prof.
M.
M.
M.
M.
M.
Akda:
Akda:
Akda:
Akda:
Akda:
Ayn Kitap S. 20
Ayn Kitap S. 189-190
Celali syanlar S. 185
Celali syanlar S. 192-193
KYLERDEN KAI - KYLERN BOALMASI

Kyl doduu byd kyn, baba oca evini, keyfinden terk etmedi. oluunu
ocuunu toplayp maln mlkn kyde brakp cann da balarna atmas onun iin bir
kurtulutu. Kylnn -olu levent olmu ky soymu, ekya ile bir olmu kylnn maln
yama etmi, canna kym, rzna gemi. Ekya basknlar ard arkas kesilmeden kyly
soymu soana evirmi. 0 da kyly ldrm, haraca balam, olunu, kzn daa kaldrm.
Suhteler (medrese rencileri) kyleri basm, insan sanp evlerine Tanr konuu etmiler,
kelerine oturtmular, yedirmiler iirmiler, yatak serip dinlensin demiler. Ama bu ne id
belirsiz, aalk konuklar kylnn bu iyiliklerine karlk karsna, kzna, oluna saldrmlar.
Irzna gemiler. Maln yama etmiler.
Devlet hizmetlileri de kye gelmiler. Ekyalar, suhteler, leventler gibi onlar da soygun,
salma ve yama yapmlar. Kendi karlarna iftliklerinde angarya olarak altrmlar. Kaneler
yaptrmlar ve srlerini gttrmler, kyly canndan bezdirmiler. Anasndan doduuna
piman etmiler. Tek cmle ile an zehir, dnyasn bana zindan etmiler. Yorgann
omuzlayan, tenceresini tavasn kapan ku umaz kervan gemez sarp dalara cann atm. Bu
gr kantlayan belgeleri bakaca bir yorum yapmaa gerek grmeden okuyucularn
deerlendirmelerine sunuyorum:
Ankarann Bac kazas kads tarafndan hkmet merkezine yollanan bir liste bizim iin
ehemmiyetlidir. Karaka ve rekolunun buralar istilalarndan sonra yolland anlalan bu
listede defter oldur ki Bac kazasnn hala mevcut olan kurralardr bal konduktan sonra
kadlk merkezi olan Bac da dahil olmak zere, be ky saylmtr. Defter oldur ki, Kaza-i
mezburenin perakende ve perian olan kurralardr bal altnda ise 33 kyn ad yazldr. u
halde 38 kyden 33 kam bulunmakta idi.
Sadrazam Yavuz Ali Paann vefat zerine, kendisine ait Ankarann Haymana Nahiyesi
haslatn miri iin zapt etmek zere yollanan Mehmet avu ile, 1603te burann Voyvodas olan
brahim Aa arasnda, Ankara mahkemesinde cereyan eden hesaplamada, kylerin da ima
nispetlerini gsteren rakamlar veriliyor. Kendisinden hesap istenen brahim Aa, voyvoda olup
geldii zaman, Ankarann o yaz bir defa Karaka ve iki defa rekolu, birka defa da sipahi
zorbalar tarafndan istila olunduunu, bu yzden reayann tamamyla kyden katklarn ve ake
alacak insan kalmadn, bir sene sonra, yani, 1604te hala 36 kyn bo bulunduunu ifade
ederek, mevcut kylerden ancak 70127 ake topladn bildirmiti. Byk Haymana Voyvodas
gibi, Kk Haymana Voyvodas da ayn eyleri syledi. Buradaki ifadeye gre iki Haymanann
seksenden fazla kynden yetmi kadar bir sene sonra da yerlerinde yok idiler.
(6) Prof. M. Akda:

tarih ve numaralar
(7) Prof. M. Akda:
(8) Prof. M. Akda:
(9) a. g. y., S.259
Celali syanlar S. 158-159 (Bu alntnn mahkeme tutanaklarna ait belgelerin

ayn sayfann altna yazlmt.
Arabac Sleyman, Karahisarsahipin eyhli kadln talan ederek ekildikten sonra,

kadnn ancak on kyde insana tesadf ettiini ve dier kylerde hasar miktarn soracak adam
bulamadn... (1)
Ankara Sancanda daha baz kyllerin kylerinde hane adedinin ancak te bire indiini
iddia etmeleri, bunun zerine, kadlara tahkik iin emirler yollanmas ve nihayet avarz
hanelerinin te bire indirilmesinin kabul edilmesi gibi hadiselere bakarak kyllerin de byk
ounluunun yerlerinden ve yurtlarndan kam olduklarn kabul edebiliriz. (2)
Mehmet Paa, Orta Anadoludan ve Mara taraflarndan Douya olan bu muhaceretin on
be seneden beri devam ettiini sylyor ki, bu mddet iinde sekbanlarn faaliyeti ok artm,
ktlk tahamml edilmez bir ekil alm ve avarz vergileri reayann deme kudreti stne
kmt. (3)
1635 ylna kadar 12 sene Anadoluyu dolaan Katip elebi kylerinin ounun harap
olduunu, randa ise yirmi menzilde bir harap ky grmediini sylyor. (4)
...Osmanl miri toprak dzeni ile elimesine ramen, reayann topraklarn yok pahasna
ele geiren askerilerin (Askeri deyimi resmi kiileri ifade etmekte olup, Beytlml ve Kad
askerlere ait tereke ilemleri dolaysyla, bu terim hukuki anlam belirtmektedir. rnekleyin,
servetlerini devlet hazinesinden aldklar ile edinmi olan kad, mderris, tmarl sipahi ve teki
dirlik sahipleri ile mera, hep askeri taifesinden idiler) ve yerlden kudretli olanlarn geni
lde iftlikler kurmalar olmutur. zne baklrsa, daha, Seluki rejiminden beri, bata sultan
olmak zere, btn devlet byklerinin, memleketin, beendikleri en verimli yerlerinde iftlikleri
vard. Buralarda ekim ikinci srada kalyor, hayvan srleri besleme nde geliyordu. Osmanllarda
hassa iftliklerin balangc byle idi. XVI. yzyln, ortalarndan sonra, ekabir iftliklerinin
yannda Kapkullarnn (ouncas yenieriler ile sipahi ve silahtarlarn) kad, mderris gibi elinde
para toplanabilenlerin kylerde toprak ele geirerek, iftlik yoluyla retime getikleri
grlmektedir. (5)
Sekban, levend ve suhte blklerinin kyler zerine, o zaman kullanlan deyim ile birer
muklac gibi (Trabzon soyguncusu) meleri de, iftinin yerinden yurdundan kamasna az
etki yapmamtr. Bundan nceki aratrmalarmzn gzden geirilmesinden anlalaca zere,
yukarda adlarn saydmz soyguncu ve yiyici kiilerden birikme blkler, uradklar kylerde
birer sre konakladklar srada, fakir-zengin, hemen herkes bu zorlu konaklar arlama
klfetine katlyordu. Bln levend veya suhtelerinden, ou ergen (evliler de evlerinden uzun
sreler ayr kaldklar yznden bekar saylrd) olduu iin, kylnn rzna ilitikleri de az deildi.
(1606da ran seferine gitmekte olan Deli Ferhat Paa, Bursadan geerken, halk, askerden
bazlarnn kadn kaldrmakta olduklarn ikayet edince, Paa cevabnda ya beni mi kaldrsnlar
demiti (Hammer, Osmanl Tarihi C.8,S.74) Buna gre, soyguncu blklerin, ky insann
yerinden oynatmadaki etkilerinin, bir yandan, ortada, mal, can ve rz gveni diye bir ey
brakmamalar, te yandan da, levendliin, kazanc kolay ve her trl sosyal kayttan uzak hr bir
yaant tr grnmesinin mrlerini hangi artlar iinde gemekte olduunu belirttiimiz ky
insanna imrendirici gelmesi eklinde iki ynl bulunduunu kabul edebiliriz. (6)
...Celali Fetreti ve byk kakunluk srasnda kyllerin, hatta kasaballarn, canlarn
kurtarmak iin, gze grnmez ormanlk, kayalk, da kovuklar gibi yerlere katklarn, bazen
vakit bulamadklar yznden, eya yiyecek, ekim ve hayvan srlerini bile ortada koyduklarn
kadlar ikayet yazlarnda veya resmi raporlar saylan kazyi defterlerinde kaydetmilerdir
Topular Katibi Abdlkadir Efendi de, Vakaynamesinde, halkn dalara ve balkanlara (dalk
ve ormanlk insann kolay giremeyecei kark ve grnmez yerlere) snarak, palamut ile karn
doyuracak bir yaant srmeye baladklarn tekrar tekrar syleyip durmutur. (7)
...Erzurum defterdarl ile birlikte, Karahisararki Beylerbeylii de ,zerinde bulunan

Mehmet Paa, 1602de stanbula yollad adam eliyle Divana sunduu yazsnda, Erzurum
aklmna dahil mukataa yerlerinin reayas perakende olmala buralarn gelirinin Serhat
kullarnn mecaviplerini, (ulfelerini) demeye yetmediinden, yaknrken, Anadoludan dou
illerine olan gleri de szlerine eklemiti. 0, yazsnda, on be yldan mtecavizdir Sivas ve
Mara, Erzurum ve sair memalikten cily-i vatan eyleyen reaya ldr ve Kars ve Kiivan ve
Kazman ve Diyadin ve Elekirt ve Zaruat (Zaiat) ve regel ve Gle ve Tekman ye spir ve
sair Grcistan beylerinin eyaletlerine gidip yerletiklerini uzun uzun anlatyordu. (8)
Boazlyan Kadsna 1 Nisan 1608 tarihli mektubunda, Celali taifesi istilasnda mezbur
zeametin reayas bilklliye terk-i vatan edp harap ve yebap olmu bulunduunu yazyordu.
Ladik kasabasnn, kad, mderris ve teki ileri gelenleri de ad geen kasabann yarsn
Gurgurolunun yaktn ileri srerek, bir dahaki baskna kar bir palanka (kk kale) yapma
izni isterken, kylerin harap ve insansz kaldklarn Divana duyurmulard. (9)
Evliya elebi Anadoluda Abaza Hasan Paann seksen bin askerle sefere memur padiah
kuluyla asi olup sefere gitmediinden maada Sekban, Saruca haeratyla memleketi nehbgarete
balayp yz bin askerle Bursa ehri zerine yrdn tarif ederken yle bir lisan kullanr:
Ahirkr bu kadar eziyetten sonra reaya ve beray bu hale fakat getiremeyp cemi Anadolu,
Karaman, Mara, Sivas eyaletlerinin ahalisi ekip bimeyi, yiyip imeyi ehirlerde brakp,
gtrmede yengli ve bahada ar zikymet mallarn, ehl- ayallerini alp kimi diyar Aceme, kimi
Badat lne, kimi Erzurum yoluna vilayet vilayet gidip, vilayet perian ve perakende olunca
Hasan Paa askeri ire kaht galay azim oldu. Guya Kaht Msr idi.
Bu arpma Bursadan, Erzuruma ve Boludan, Halebe kadar asrlarca devam etti. Artk
Anadoluda bozgun ve bir i muhaceret balamt. ehirler, kabil olduu kadar korunabiliyordu.
nk kaleleri ve ulfeci muhafzlar vard. Fakat zavall kyl sahipsizdi. Mallarndan
vazgemiler, canlarn dnyorlard. Hrriyete kavuabilmek iin ala ve sefalete raz idiler.
Zorbalarn gelemeyecekleri yerlere ekiliyorlar, onlarn katlanamayaca hayata intibak
ediyorlard. Bylece kyler beer, onar evlere dalmt. Ovalarda sular yatan brakm,
kyller gibi serseri olmutu. Herkes yollardan kayordu. Evliya elebi Tosya civarnda Bir Hac
Hamza kynden bahsederken derki: Ahalisi dada mamur (enlikli) kurrada (kyde) sakin
(kmldanmaz) olur, tarik-i am (cadde) zre ancak bir cami kalmtr.
Kervansaraylar ssz kalmt. enlikli kervan yollar artk mamur kylere uramyordu.
Onlar ky ortalarndan geip gidiyordu. Bu ln ortasnda en korkun bulut, silahl kuvvet atls
idi. Atlnn trmanamad ve barnamad ta ileri, plak da doruklar, yol vermeyen orman
izbeleri ve susuz step otlar... Ah bunlar mukaddes yerlerdi! Oralarda ne Sipahi, ne Celali, ne
Levent, ne Saruca, ne Deli vard. nk ehirlerin ve hkmetin bulunduu yerde hayat boucu
ve ldrc idi. (10)
(1) Prof. . M. Akda: CeI syanlar S. 446-447

(2) a. g. y., S. 448
(3) a. g. y., S. 449
(4) a. g. y., S. 450
(5) a. g. y., S. 490-491
(6) a. g. y., S. 491-492
(7) a. g. y., S. 4 95-496
(8) a. g. y., S. 496-497
(9) a. g. y, .S. 492-493
(10) Prof. H. Rait Tangut: Kylerimiz, S. 24
KAAN KYLLERN KYLERNE

KMLER YERLET?
Eli bakl cani, soyguncu, evleri atee veren apulcu, karc srlerinin basksndan kaan
kyllerin braktklar kylerine kimler yerleti? Celali syanlarn kyl isyanlar diye
deerlendirenler yanlmtr. Sahnede oynayanlar ise kyn toprana ullanm Celalilerin ta
kendileridir:
....Bu denli geni gmelerin sonucu olarak, bir haylisi ssz kalan kylerden topraklar
verimli olanlarn byk ounluunda, kapu kullar, mera (beylerbeyleri ve st rtbeli memurlar)
avu, mderris (medreselerde ders verenler) ve halktan gl olanlar iftlik kurmulardr. iftlik,
sahipleri, retimde, ekincilii deil, hayvancl stn tuttuklar iin, kaan kyllerin, kerpi
harsz duvar ve baka eylerden yaplm harap klkl konutlar yerine, bu gibi kylerde
iftliklerin haremlik-selamlk blmeli konaklar, ahr, samanlk ve teki yaplar ykselmitir. (1)
(1) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 449

1. Ahmet tarafndan karlan bir fermanla bu iftliklerin yktrlmas, srlerin uzaklatrlmas, kaan kyllerin
kylerine dnmesi hakknda bir de dip not vardr.)
KYLY BUNALIMA TEN CELAL SYANLARI

HAKKINDAK YORUMLAR
Tarihi Mustafa Akdaa gre: XVI. yzyln balarndan beri imparatorluku Osmanl dzenin
deitirmeye balad siyasi ve sosyal koullarla at ba yryen ekonomik darln zerine
ktrdkleri ar bunalmn btn Trkiye zerinde yarattklar byk bir karkln her snftan
insanlar birbirleriyle kanl kavgaya tututurmasndan kan olaylar anlamak gerekir lk Celali
blkleri hkmetten honutsuz kalan tmarl sipahiler (zellikle kk dirlikler) babuluunda
domu idiler. Fakat, onlar bunu fazla gelitiremediler. Bunlarn yerine, devletin yrtme grevi
kendilerinde olan vilayet idarecileri ie karnca Trk halknn tarihinde bir benzeri bulunmayan
bu incelediimiz i kavga domu oldu... Sosyal tarihimizin en az altm yllk felaketli olay diye
deerlendirdiimiz. Byk Celali Kavgasnn verdii sonu, her ynden tam bir gerilikti. (1)
A.S. Tveritinovaya gre: Osmanl mparatorluu ekonomik bir bunalm iinde olmas
yznden, kyllerin Vergi yk ok arlamt. Ayrca, memurlar, da grevlerini ktye
kullanarak soygunculua ya da rvete sapyorlard. Kyller buna dayanamamakta idiler. Trk
kk askeri feodalleri de murabahac ticaret sermayesinin ve saraydaki byk feodallerin
smrgenlikleri karsnda fakir dmlerdi; isyan iin frsat aryorlard. Nihayet Eri seferi
yoklamas olunca, seferden kaan ya da hi gitmeyen kk. feodaller (Tmarl sipahiler) isyan
ettiler. Honutsuz kyller de kendilerine katld. Ancak, kyllerin karlar ile onlarnki birbirine
elitiinden dolay bu isyandan bir netice kmad. (2)
Amasya Tarihi yazar Hseyin Hsamettine gre: Osmanl sarayna ve evresine kle-kul
olarak girip gittike kalabalklaan dnmeler kapkulu kadrolarn doldurmular, sancakbeylii,
beylerbeylii, vezirler vb. grevler, yava yava Trklerden bunlara gemi, bylece devletin
kurucusu olan bir halk kendi devletinin ynetimini bu sonradan gelenlere - dnmelerekaptrmakla onlar efendi ve asl sahip, (Trkler) reaya durumuna dmtr. (3)
(1) Mustafa Akda: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas; s.14,18,15

(2) a. g. y., s. 27
(3) a. g. y., s. 26
KYLER HARABEYE EVREN, HALKINI DALARA KAIRAN, GERDE

KALAN TOPRAKLARINA AA, KADI, MFT, BEY ve PAALARIN
YERLEMESNE NEDEN OLAN ESK TRK BEYLERNN (CELAL
EKYALARININ) VALLKLERE ATANMALARI
Celali syanlarn yrtenlerin birincisi dirlikleri ellerinden alnan Sipahi beyleri idi. Bunlar
ayn zamanda sava sipahileriydi de. kincisi de hkmetin ynetiminden honut olmayan reaya
topluluklar idi. Beyler ynetimden anladklar iin kendi adlarna asker yazp topladlar. Bu
askerlerin-altna at, eline silah verdiler. Bunlar atlar kyllerin elinden zorbalkla aldlar.
Askerlerinin yiyecekleri iin kyllerin srlerini, tahllarn bal, ya ve tavuklarn yama ettiler.
Kar gelenleri ldrdler. Kyller (reaya) ise ynetimden anlamad gibi basz ynlardan
ibaretti. Ama kyleri soyup soana eviren, kentleri yama eden, gerektiinde yakp ykan sava
kakn beylerin, sancak veya beylerbeyinin kendilerine verdikleri maa karlnda onlarn her
trl eylemlerinde ellerini kana bulatrdlar. Denilebilir ki zavall ky delikanllar beylerin isteine
uyarak
bilinsizce karn tokluuna kendi adamlarnn kanna girdiler, maln yama ettiler. Okuma yazma
bilmeyen zavall insanlar bir de baktlar ki kylerinin nfusu yarya dm. Birou da dalara
kam.
Tmarlar ellerinden alnan beylerin ise arazileri mltezimlere (gtr vergi toplayclara)
verilmiti. Tmar sahipleri eski yetkilerini ve gelirlerini yitirmilerdi. Bu hakk hkmete zor
kullanarak geri almak istiyorlard. te bu amala yola kan eski Sipahi beyleri azl birer Celali
Babuu olarak Anadolunun eitli yrelerinde etkinliklerini gstermee baladlar. Hkmet bu
azl Babularla baa kamaynca sonunda onlar en fazla yakp, ykt, talan ve katliam yapt
blgelere beylerbeyi olarak atad. imdi bunlarn isimlerini vermeden birkann etkinliin rnek
olarak sunmakta yarar grmekteyim:
Karayazc, dimekle maruf bir aki kimesne aa tayin olup varid olan evamir-i erifeye
amel itmeyp ekavet ve ifsat zre olan etrak (kyller) ve ekrad (Krtler) ekyasndan havasna
tabi kimseleri tama- ham in gnll yazmakla er-i erife mracaat itmeyp etraf ve eknaftan
olan bignah Mslmanlarn cemiyet ile zerlerine vurup nicelerini katledp emval ve erzaklarn
garet (yama) idp davarlarn srb bu makule fesadna nihayet olmayup gnden gne fesad ve
enaatlerini izdiyed (oalma) bulmutur.
brahim Peevi, Karayazcnn Sivas sancaklarnn birinde (belki de Malatyada) bir
mirlivaya kaymakamlk yapmakta iken, sancak baka bir beye verildiinde, yeni gelen
mtesellime (memur edilen kimseye) sanca teslim etmek istemeyerek isyan ettiini yazyor
Celali efleri iinde en ok tannm olan bu kimse, yle anlalyor ki, nce, bir beyin
kapusunda sekban, yahut blkba olarak bulunuyordu. Sonra o zaman Anadoluda moda
olduu zere, ble geerek, Alt-Blk halkndan olan ve am, yahut baka bir hudut kalesine
muhafz olarak gitti. Celali Fetreti balaynca, Malatya taraflarna geldi. Celalilere kar her tarafta
tekil olunan gnll blklerinden birinin bana aa oldu. Kapkulluu sfat dolaysyla, ihtimal
bu arada bir beyin kaymakamln kabul ederek, bu sefere gittiinde, sancann idaresini eline
ald ve pek ok maiyet, memurlar gibi o da, devriye bl ile beraber, herhangi bir hadiseyi
bahane ederek Celali oldu. (a. g. y., s.380)
1598den itibaren vaziyet deiiyordu. Karayazcnn etrafnda toplanan byk kalabala
mensup aalar, artk hareketlerini aas olduklar bir beyin crm ve cinayet resmini tahsil
etmek veya sancakta asayii korumak gibi bahanelerle rtemezlerdi. nk hibir sancak beyinin
sancanda aa deillerdi; yani aktan aa Celali olmulard. ok olduklar iin, fakir kylerden
btn sekbanlar doyuracak ulfeyi toplayabilmeleri mmkn deildi. Onun iin, kasabalara ve
ehirlere tecavzden baka are yoktu. (a. g. y., s.384)
Karayazcnn etrafnda, Abdlkadir Efendinin tabiri ile, Yemen ve Hindden firar eden
pek ok insan toplayp da Mara taraflarna getikleri zaman, bu mellif bunlarn yeknunun 20
bin sekban olduunu ve mrimiran (devletin tahsildarlaryla) mtesellimleriyle, Harput, Malatya,
Mara, Kars , mirlivalar (beylerbeyleri veya eyalet valileri)nin, birbirleri ile birleerek Celalilere
hcum ettiklerini ve malup olmalar zerine, Yazc (Karayazc)nn byk bir hret kazandn
ve bunun zerine stanbula arzlar yolladn sylyor... a. g. y., s.83. Karayazc, orumda
yine Celali olduu zaman yapt gibi halktan kanunlu, kanunsuz salmalar toplamaya devam etti.
Sekbanlar da grup grup kylerde soygunculukla ve misafir olarak gnlerce oturmakla megul
idiler...(a. g. y., s. 388).
Vezir Mehmet Paann, Yazcy Urfa kalesinde kuatt srada, stanbula yollad
adamlarnn sylediklerini kaydediyor. Bunlarn ifadesine gre, Karayazc Urfay zaptetmi ve
padiahlk iddiasna balam;... (a. g. y., s. 440)
Birka rnek daha: ... Yularkast; kalabalk bir levent kitlesi ile oralarda idi. Sinop,
erke, Kastamonu, Takpr gibi kasabalar mtemadiyen bu mehur Celalinin tahribine ve
yamasna maruz bulunuyorlard.
(a. g. y., s.414)
Byk Celali kitleleriyle orum zerinden geen Deli Hasan, Ankara nlerinde grnnce,
ehir ahalisi, kendisiyle anlaarak, Celalilere 80 bin kuru (resmi rayi 9 milyon 600 bin ake)
vermek suretiyle bu byk ehri yama ve tahripten kurtardlar... (a. g. y., s.402-403)
Deli Hasann Anadoludan Rumeliye hareketinden uzun bir zaman sonra bu tarihi realite
kendisini gstermekte gecikmedi. Karaka, Tavil, Yular kast, Yldzl brahim, Gungurolu gibi
tannm Celali efleri her taraf ate ve kan iinde braktlar... (a. g. y., s. 435)
Karakan Celali kitleleri, aa yukar 1603 Hazirannda o zaman Anadolunun en byk
ve zengin ehirlerinden birisi olan Ankaraya girdiler. Byk bir yamadan sonra, Karaolan ve
Tahtakale arlar kamilen yakld (a. g. y., s. 413).
Celali Babularn III. Mehmet tarafndan Beylerbeyi (Genel Vali) olarak
grevlendirilmeleri:
...her Celali ban, imkan varsa, kendi memleketi olan veya onu iyi tanyan sancaa
vermekle, yle sanyoruz ki, hkmet byle bir evredeki dier Celali veya zorbalar eski bir celali
ve yeni durumu, ile onlardan iyi anlayan bir sancak veya beylerbeyi sayesinde teki asileri itaate
alma usuln Anadolu dzeni iin faydal grm olmal idi. (a. g. y., s.483)
Karayazc, kendi evresi olduu sanlan Amasya ve sonra oruma; Kalenderolu
Mehmet, memleketi olan Ankaraya; Nesliolu, Ispartaya; Knalolu, Afyonkarahisarna; Erzde,
Krehire; Yularkast, Kastamonuya... beylerbeylii tevcihinde, aksine, asiyi uzak bir eyalete
yollamann daha uygun olduu dnlm olacak ki, Deli Hasan Bosnaya; Tavil Mehmet;
ehrizola, Karaka Ahmet, ldra beylerbeyi yollanm idiler... Yalnz Yldzla brahim; Ruma
(Sivasa) verilmi olarak grlmektedir. (a. g. y., s. 484)
Celali babular, bu ekilde, sancakbeyi olarak kendi memleketlerine, beylerbeyi olarak ta
uzaklara verilirken, bunlarn bablk balar, blkbalar ve teki gzde; adamlar da babu
yanndaki itibarna gre, ya sancakbeyi lyorlar veya Alt-Blkten birine (zellikle Sipahi ve
Silahtar blklerine) yazlyorlar, bu suretle, ulfeye, ayn zamanda, ykselme yolu ak bir
greve kavumu oluyorlard.... (a. g. y., s. 484)
...Ancak bir ok Celali balarna isyan braktrd, ya da bylelerini devletin yetkili kiileri
klarak teki Celalileri, ilerinden en zorbasnn gc ile indirdii iin, gn kurtarc faydalar
olan bu usul, sekiz onbin. Celali sekbannn ba olabilme baarsn gstermi olanlara, sanki
isyan yolundan gidilince bu iin sonunda anlarna layk bir mansp (byk memuriyet) elde
etmek var gibi ekici bir baar anlamna geliyordu, (a. g. y., s. 487) .
YABANCI GZYLE KY VE KYL

On sekizinci yzyln sonlarna doru stanbulda sve Sefiri olan D. Ohsson, valilerin
kylye yaptklar zulmleri aklamasnda: Bir paa, bir eyalet valiliini para ile kazanm olduu
iin eyalet halkn byk bir tehalkle olduu kadar cretle soyup soana evirmeye balar.
nk mevkiini muhafaza edeceinden emin olmasna kar hareketinin cezasz kalacandan
emindir. Gadre urayanlarn ikayetleri iktidar membana glkle ular. Ulasa bile, paann
merkezdeki hamileri (arkas) bu ikayetlerin etkisini gidermeye muvaffak olurlar. Haris bir vali
tarafndan zengin bir adam soymak iin en ok kullanlan vasta bu adam herhangi bir cinayetle
itham etmek (sulandrma) ve hayatn kurtarmak iin servetinin bir ksmn karmaya onu
mecbur etmektir. Bu valilerin ihtiam ve debdebesi bu nevi adaletsizlikleri yapmaya onlar mecbur
eder. tulu bir vezirin maiyeti en az 500 kiiden olumakta idi. Aralarnda muhafzlarndan
baka 2000 kiilik maiyeti olanlar da vardr. Harem daireleri de birok kadnlarla doludur.
Ahrlarnda iki veya yz at bulunur. Bundan baka bulundurduklar mevkileri elde etmek iin
mhim paralar verirler. Ve yerlerinde kaldka her sene birok paralar gndermek zorundadrlar.
Makamlarn elde etmek, orada tutunmak ve zulmlerinin gerekesi olan ikayetleri susturmak
iin srekli olarak para vermek zorundadrlar... Bir vali derek mallar elinden alnsa da eyalet
halk iin bundan bir teselliye nail olmak umudu yoktur. nk paralarn gasp ettii kimselere
tazminat verilmez...
kinci Mahmut devrinde Anadoluda incelemeler yapm olan Tchihatchcf yazd yaptta
ifti kyllerin emniyet altnda bulunmadklarn bir takm airetlerin tecavznden ne kadar
zarar grdklerini, aklar: Sivas ve Mara Paalklarnda ve daha birok yerlerde Krt ve Afar
airetleri tarafndan birok kylerin soyulup soana evrildiklerini grdm. Bu airetler, kylerden
getikleri zaman iftilerin haksz birtakm paralar almakla kalmazlar, kylerden getikleri zaman
iftilerin buday tarlalarnda; develerini Ve koyunlarn otlatmakla onlarn rnlerini
mahvederler... Sivas eyaleti dahilinde bulunan ve Rivan adl Krt airetine klak olan bozok
taraflarnda kyllerin bu airetten ektii straptan sz ederken: Yedi sekiz bin kiiden az
olmayan bu apulcu srs ylda iki defa -biri baharda- adrlarn Sivas ve Erzurumun yksek
yaylalarna tadklar dieri sonbaharda- yaylalarn brakp klklarna dndkleri zaman
eyaletten geerler. Bu iki gn her biri kylerde oturan halk iin, gerek bir beladr...
Hkmetin, yzlerce zavall ky ekya srlerine kar, korumak iin, paaya verdii vastalar
nelerdir bilir misiniz? Elli kii. Bunlar yar piyade, yar svari geliigzel askerden olumaktadr...
Bu 50 askere 32 atl zaptiye de eklenirse yedi sekiz bin haydut Krte kar kanunu saydracak ve
onlar yola getirecek 83 kiilik silahl kuvvet ne yapabilir? (1)
(1) Hakk Tongu: .ilkretim kavram, s. 130-132).
TCCAR GZYLE KYL

... Mihalaki Hacistavri, benden de erkenciydi. ilerden nce gelmi, maazay ayordu.
Uyuuk bin ocua benzemezsin... Seni yanma, teraziye alacam. Daha geceden gelip
maazann nnde konaklam Trk kylleri vard. Uzun yolculuktan iyice sersemlemi olarak
rkek rkek giriyorlard ieri ve patron tarafndan byk dostluk gsterileriyle karlanyorlard.
Byle gnlerde zel bir kahveci kiralyordu patron. Ho geldin deyip, hal hatr sorduktan, kahve
ikram ettikten sonra, uvallar ayor, zmn kalitesini muayene ediyordu. Sonra da balyordu
satlarn ktlnden ikayet edip tccarn omuzlarna ken masrafn arlndan dem
vurmaya:
Ah, ah arkadalar! derdi hep... Eer sizi dnmemi olsam, dkkan oktan kapatmam
gerekirdi. Tek kuru kazanamadm bir yana, derdi yanma kir kalyor bu iin!
Ve zavall kyller de ah ekip aknlk iinde dinlerlerdi. te o vakit pazarla girerdi
patron. Deerin iyice altnda bir fiyat verir, ald tepkiye gre de metelik metelik ykselmeye
balard.
Kuzum Mihalaki Efendi... diye yalvard kyller... Gel sen birka kuru daha ilave et
una... Gndz gece anamz gevriyor, bilmez deilsin. Allah senden raz olsun, hadi!.
ok gemeden, patronun imanszn biri olduunu anlam bulunuyordum. Tartya uval ast
vakit, gzlerini kylnn gzlerinin iine dikip:
Doksan beee! diye haykryordu.
Oysa terazi, yz onu gstermekteydi.!
Herhalde yanlla geldi... demitim ilk defasnda ve tam uyarmaya hazrlanyordum
ki, bak, beni tuttu. Ayn ey ikinci kylye de tekrarlanmt: El terazide, gzler adamn
yznde geziniyor ve okkann says azaldka azalyordu... Bir an geldi tutamadm kendimi;
tartda bir bozukluk olup olmadn, niin kyllerin gznn iine baktktan sonra yanl bir
rakam sylediini sordum...
Farkna varp varmadklarn anlamak amacyla bakyorum gzlerinin iine, dedi. ou
ayakta uyuyor, sfr okka desem kabul edecekler!
Pek memnun grnyordu hilesinden, bense neredeyse kusacaktm... Farkna varm
olmal ki, hemen kendini hakl karmaya giriti.!
Ticaret yapan adamn kafas salam olmal, kafan salam deil mi, halin dumandr!! Bak,
bizim kyllerimize nasl akgzdrler... Elindeyse bir Rum kylsn uyut bakaym! Trk
devletinin beni soyup soana evirmesi annda, benim bu avanaklardan aldm birka okka
nedir ki?... (Dido Sotiriyu: BENDEN SELAM SYLE ANADOLUYA; s. 33-34. Trkeye eviren Attila
Tokatl, Alan Yaynclk, ikinci bask)
ASKER GZYLE KY ve KYL

Erzurumda Kale muhitini bir daha gzden geirdim. 13 Haziran da Erzoni ky
batsndaki Ylanl Tepeyi gezdik. Erzonide Durak isminde bir ihtiyar 1334 (1918) senesindeki
Ermeni fecayiini anlatt: Erzurumun istirdat gn on be kadar Ermeni askeri bu kyn btn
erkeklerini snglemi, koyun gibi kimse mdafaa etmemi. Bu ihtiyar yarallar arasnda lmemi
kurtulmu. Bu vaka olurken yarm saat mesafedeki (Umudum) kyne askerlerimizin geldiini de
grmler... htiyara: Tala, sopa ile mukavemet edebilirdiniz, Erzurumlular byle mi olmal
idi?... dedim. htiyar:
Paam genlerimiz de vard ama ne bileyim koyun gibi hepsi boyun bkt. Cevabn
verdi. (1)
Yzba Selahattine Gre Ky

1912 eker Bayram plak ky (anakkalenin) ve benim subaylmda ilk bayramm.
Sabahleyin kalktm, giyindim, namaza gittim. Kyller mescidin evresinde oturmular,
bayram namaz vaktini bekliyorlard. Mescide girdim. Karanlk ve k yok. Sabah namazn kldm.
Ve oturdum. Baktm,
mam:
Bayram namazna daha vakit var, kn da konualm, dedi.
ktk. Kyller etrafm sarmlar, aknlkla bakyorlar. Gen subay namaz klyor, onlarn
gznde subay, hele mektepli subay, dinsiz ve gavurdur. Konutuk, sohbet ettik. Sonra
beraberce bayram namazn kldk (2)
plak ky benim iin bir rnek olmutu. Hemen her gece yats namaz iin mescide
giderdim. Oradan ky kahvesine geeriz. Kyllere gazete okurum. Onlarla konuurum. Hepsi
beni candan severlerdi. Ben kk ky ocuklarna da ders veriyordum.
Kitabn alan adrma gelirdi. Zavall kyl... Yedii arpa ekmei ve ya alnm stn
yourdundan ibaretti. Bulgur ve yumurta byk gnlerde ortaya kard. Evlerinde yatak yoktu.
Pencerelerinde cam yoktu. Cam yerine yal kat koyuyorlard. Lambalar yoktu. (Dipnotta da)
1931 ylnn sonunda Karamana gitmitim. Orada Konyann Hadim ilesinin Ekeret kynde
grdm: Btn bir evin tek odas var. Bu odada her i bittikten sonra yatyorlar. Yatan btn bir
ailedir. Yere kendi dokuduklar kilimleri (kldan dokunmu ullar) seriyorlar. Bir aac oymular,
yastk olarak o aac kullanyorlar. Oyua balarn uydurup uyuyorlar. 1935 ylnn Kasm aynda
Malatya ilinin Adyaman ilesinin Koali bucann Rezip kyne uramtm. 1931de Ekeretde
grdm aynen orada da grdm. (a. g. y., s. 61-62)
Gnlerden bir gn plak ky muhtar koarak talimhaneye geldi. Ben erlere talim
yaptryordum. Beni bularak dedi ki:
Aman efendi, imdadmza gel, kyde kan kacak!..
Ne var?
Efendi! Kye tahsilata gelen jandarma, eme banda ky kzlarndan birini grm... lle o
kz bana verin, kasabaya gtreceim, diyor. 0 kz nianldr. Nianls gayet yiit bir delikanldr.
Nianlsna syledik. ikisini de ldrrm, diye diretiyor: Jandarmaya da laf
anlatmaya imkan yok. Jandarma: Kz vermezseniz hepinizi eek sudan gelinceye kadar dver,
toplayp anakkaleye gtrrm diyor. ardm, sana kotum.
Muhtarn sylediklerini masal gibi dinledim. Byle ey olabilir miydi?
Devletin bir kuvveti olan jandarma byle bir ey yapabilir miydi?
Hemen yanma birka er alarak kye girdim.
Jandarmalar muhtarn odasnda soyunmu, yan gelmi oturuyorlar. Odaya girdim. Benim
subay olduumu grmelerine ramen vaziyetlerini bozmadlar. Yalnz ilerinden biri, ltfen:
Buyur otur, dedi. Ve ky muhtarnn odasnda kendilerinin yannda oturmama izin verdi.
(1) Kzm Karabekir:stiklal Harbimiz 3. 1066.

(2)-ilhan Seluk: yzba Selahattinin Roman 1. Kitap drdnc basm 5. 59
Remzi Kitabevi 1984
Sordum.
Siz kimsiniz? Biri yantlad:
Jandarma!
Ben neyim?
Subay.
Size bir subay grnce ne yapacanz retmediler mi? Yant yok.
Kalkn! Kalktlar. Hepsini aldm. Kyn ortasna getirdim. Kz isteyen hangisi?
lerinden birisini gsterdiler.
Ona sordum.
Ne istiyorsun?
Yant:
Sana ne
tekilere sordum:
- Bir arkadanz byle yaparsa, siz ne yaparsnz?
Yant yok.
zerlerinden silahlarn, kasaturalarn aldm. Hepsini ky meydannda yere yatrdm. Epey
sopa. attm. Ellerini iple baladm. Ordugaha getirdim. Alaya teslim ettim. (a. g .y., S.62-63).
Askerle ok har-neir olmutum. Her gn le ve akam yemeklerini onlarla yiyordum.
Kyden gelen mektuplarn okuyor memleketlerine yazacaklar mektuplar ben yazyordum.
Akamlar adrmn nne bazen yirmi otuz neferin mektup yazdrmak iin geliini gren alay,
bana hayretle bakyordu. Neferlerime kyden gelen mektuplar, o kadar ac ve eziyet vericiydi ki,
ounu okurken alardm. Vergi memurunun zulm, ekyann zulm, ky aasnn zulm... Hele
hi unutamyorum, bir ky kzndan nianlsna gelen mektup vard. Kz yalvarm, bu mektubu
gizlice ky hocasna yazdrm. z uydu:
Beni aann oluna alacaklar. Vermezse ldreceklerini babama sylemiler. Seni
bulabileceimi bilsem, kyden kap yanna geleceim, ne yapaym, bana bir akl ret.
Nefer titreyerek: .
Kumandanm, yavuklumu alacaklarm, bana bir are bul.... diyordu.
Er mektuplar bana memleketimin iinde bulunduu, sefaleti, al, cehaleti ve zulm
retiyordu. Ben yava yava memleketimi daha iyi tanyordum. Her dakikam beraber geirdiim
asker, bana milletimin ne halde olduunu gsteriyordu. Bu zavall ne kadar cahildi. Hayat namna
hibir ey bilmiyordu. Dnyay bilmiyordu. Vatann bilmiyordu. Kynde domu, ne bulduysa
yemi, ne bulduysa giymi ve ite o kadar. (a.g. y., s.60-61)
Hukuku
Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeoluna

Gre Kyl
Bir gn ubuktan Ankaraya gelirken bir pnarn banda mola verdik. Ben pnarn
stndeki tmsekte oturup, alt yandaki olukta buday ykayan bir kadnla bir kz ocuunu
seyretmekte olan orta yal bir kylnn yanna gidip oturdum, selamlatk, testisinden su itim;
konumaya baladk; oluun bandaki kadn kendi kars, on - on bir yalarnda grnen ocuk
da kzym. Klk buday ve yarma iin buday ykayp hazrlyorlarm. Kadn hem i gryor
hem de bizim konutuklarmza kulak veriyordu. Bir ara adama, kzn okula yollayp yollamadn
sordum. nc snfa kadar okuduunu, bunun yeterli olduunu, imdi Kuran okumay
rendiini syleyince, yazk deil mi? dedim, okuyup bir meslek sahibi, mesela bir-retmen
olsa fena m olur? Adamn yant yle oldu:
0 zaman kocasna itaat etmez. Siz ehirliler karlarnz dvebilir misiniz? Biz dveriz. Konumann
bu noktasn, oluk bandaki kadn ve kz glerek dinlediler. Yamakl ky kadn: Beyim,
kylln hali bakadr, ehirlininki de bakadr diyerek kocasnn szlerini dorulad; ondan
dayak yemeyi kabullenmiti bir kez. leride kendi kz da kocasndan dayak yiyecekti ve bu anababa o durumu doal bulacakt. Kadnn bedence erkekten zayf olduunu, zayflar dvmenin bir
kahramanlk olmadn dilimin dndnce bu kyl yurttaa anlatmaya altm. Ama
inandramadm. Kadn dvmek Kuranda varm, imam syledi; Allahn emrine kar gelinmez
deyip duruyordu ve bunlar dinleyen kadnla kz glmsyordu.
te Trkiyede siyasal haklara kat zerinde sahip olan kadnn genel durumu buydu.
imdi de Anadolunun birok ky ve kasabasnda herhangi kkl bir deiiklik yok.
18 Haziran 1989
Cumhuriyet
ROMANCI GZ LE KY ve KYL
Salih Aa, kyn en zengin adamlarndan biridir. Lakin, klk kyafet itibariyle, bir
dilenciden hi fark yoktur. Kn en souk gnlerinde bile, onun orap giydiini hatrlamyorum.
kesi bask bir yemeninin iinde, kara ve atlak topuklu ayaklar, ellerinden ziyade ortadadr...
(1)
eyh Yusuf, benim yzmden, bu yl ky abuk terk etti. Fakat, giderken grdm
Kyllerden ald hediyelerin yk altnda, hem kendisinin, hem eeinin beli bklmek
raddesine gelmiti. Her ikisi de, birbirinin ard sra, sendeliye sendeliye gidiyorlard. (2)
Kyller;
Dn, uzaktan uzaa top sesleri duyuluyor ve ara sra gkyznn uzak bir noktasndan
birka tayyarenin getii grlyordu. imdi artk, barut kokusu btn havay sard. Kulaklarmz,
tayyare seslerini, eek anrmalarndan, kpek havlamalarndan daha sk iidir oldu.
Tayyarelerin gelip geii, kylleri elendiriyor. Hepsi srtlarn duvara dayayp azlar bir
kar ak seyrediyorlar ve bir: Viyy viyy viyy, anacam! dr gidiyor...
Ayptr. Dman byle seyredilmez, dedim. Kmenin iinden bir ses:
Ne olacak, bize dokunmuyor ki dedi.
Bunun zerine, keyifleri bozulmu insanlar gibi homurdanarak, daldlar. lerinden yalnz
Salih Aa pabularn srkleyerek benden yana geldi. Srtarak ve biraz da hmmdan korkarak:
Sen yle diyon emme, bunlarn bize faydas oldu. Grmyon mu, hibir yanda kutan
eser kalmad. Harman yerinde, tahl hep yirlerdi.
Bir gn tayyareler, gene aaya kat atmaya baladlar. Sanki havadan kudret helvas
yayormu gibi kapan kapana...
Bazs gidip imam buluyor.
Okuyuversene, bakalm, ne diyor.
mam hecelemee balyor:
(1) Yakup Kadri Karaosmanolu: YABAN, S. 23.

(2) a. g. y.,s. 59
Muhterem Anadolu ahalisi. Kemal eteleri mahvolmutur. Adm adm btn ehirleri,
kasabalar zapt ettik. imdi, Ankara zerine yryoruz.
Sakn bize kar dmanca harekete kalkmaynz. Biz, sizi Halife tarafndan kurtarmaa
geliyoruz.
Ne diyor? Ne diyor? mam tekrar ediyor:
...Biz sizi, Halife tarafndan kurtarmaa geliyoruz.
Ne Halifeyi, ne de peygamberi bildikleri var, Fakat, bu O kurtarmaa geliyoruz sz,
bilmeksizin pek holarna gidiyor. (3)
...Bir gn Bekir avu, yzme fena fena bakarak sylendi.
Dman, tee zmirde idi. Sadan satatlar, soldan satatlar. Herife rahat vermediler.
Buralara kadar gelmesine sebep oldular. Ne diyeyim bilmem ki, Allah sebep olanlar...
Bir Trk iin zmir ne ise Sivas da odur. Diyarbekir ne ise Samsunda odur. zmir zaptoldu
mu, btn Anadolunin imii dmann elinde demektir.
Oras kurtulmaynca buras kurtulmaz.
Bekir avu, akln bana al, yoksa kafana birey indiririm, dedim.
Derhal, benim zabitliim ve kendi avuluu hatrna gelmi olacak, hemen topland:
...Biliyoruz, beyim sen de onlardansn, emme.
Onlar kim?
Aha, Kemal Paadan yana olanlar..
nsan Trk olur da, nasl Kemal Paadan olmaz?
Biz Trk deiliz ki, Beim?
Ya nesiniz?
Biz slamz; elhamdlillah...O senin dediklerin Haymanada yaarlar. (4) ,
Kye gelen dman subay kyllerin hakkn arayacakm ssyle onlar sorguya eker:
Adn ne? Ka yandasn? Seni dven veya yaknlarndan birine bir fenalk eden oldu mu?
Bir eyden ikayetin var m?
...Kyllerin kimi kekeliyor. Kimi, aklnca, bir politika yapmak iin hibir eyden ikayeti
olmadn sylyor. Kadnlar ise hemen umumiyetle alamaa balyordu.
Yalnz Zeynep kadn alamad. Bir Orta Anadolu manzarasn andran ehresi her
zamankinden daha sert, daha yaln idi. Ve sesi bir dii kurdun ulumasna benziyordu:
Evimi yaktnz. Harman yerindeki budaym yaktnz. Btn param altnlarm aldnz.
Gelinlik kzlarmn boyunlarndaki Mahmudiyelere kadar neyimiz varsa aldnz. imdi de
gelmisiniz u altmzdaki yata, yorgan almaya alyorsunuz. Donguztar, donguzlar...
Mal gittikten, yiyecek iecek kalmadktan sonra cann ne hkm olur? imdi de namusumuza,
rzmza el uzatmaa baladnz... (5)
... Bu viran ve yoksul insan kitlesi iin ne. yaptn? Yllarca, yzyllarca, onun kann
emdikten ve bir posa halinde kann toprak stnde akttktan sonra, imdi de gelip ondan
tiksinme hakkn kendinde buluyorsun. Anadolu halknn bir ruhu vard, nfuz edemedin. Bir kafas
vard, aydnlatamadn. Bir vcudu vard, besleyemedin. stnde yaad bir toprak vard,
iletemedin. 0, kat toprakta kuru gn, arasnda bir yabani ot bitti. imdi elinde orak buraya
gelmisin, ne ektin ki ne bieceksin? (6)
(3) a.g. y., s. 231-233.

(4) a.g. y., s. 235-237.
(5) a.g.y. s.292-294.
(6) a.g.y.s.95.
Yazar bu gzlemlerinden sonra yapt yorumda:

...Eer, bize zafer myesser olsa bile kurtaracamz ey, yalnz bu ssz topraklar, bu
yaln tepelerdir. Millet nerede? 0 henz ortada yoktur ve onu, bu Bekir avular, bu Salih aalar,
bu Zeynep kadnlar, bu smailler, bu Sleymanlarla yeni batan yapmak lazm gelecektir.
Ben Kemal Paadan yana olmam da kimden yana olurum?... (7) demektedir.
SANATI SABAHATTN EYBOLUna

GRE KYL ve HALK
Kyl ounluumuzun perian halini grmek ve gstermek nerdeyse su saylacak. Oysa
ki Cumhuriyeti en ok bunun iin kurduk ve bugne kadar grlp gsterilen dertler
gsterileceklerin yannda hi kalr...
Ey halk Ana, Gzel Ana, Cmert Ana, Kr Ana, btn aldanlarn ykmad seni nk hep
hak uruna, doruluk adna aldattlar seni. Dtn bataklarda zlediin mutlu dnya hep kald
nnde oban yldz gibi. Aldandn iin seni vecek deiliz, ama yermee de hakkmz yok.
irkin aldan, iren aldan, seni aldatmakla mutlulua ereceini sananlarn aldandr. Sen
uyandka srtndan sapr sapr dklen o srngen, o genci aldanlardr. Hak uruna
mutsuzluu, hak adna. aldatann mutluluundan yedir.
...Halk dayakla adam olur diyenler yok mu, onlar dokuz kyden koymakla kalmamal,
onuncu kye girmemeleri iin sk tedbirler almal.
Halk kmseyen ve aldatanlarn sa solu yoktur. Bence. Bylelerinin sacs da solcusu
da gericidir, kendini beenmitir, hizmet etmek deil hizmet grmek isteyendir, baa geer
gemez bamzn belasdr. amzn klna giren bu ortaa kalntlar, bu kuzu postlu kurtlar,
hasta kiiler, ileri zehir dolu bencillerdir ou zaman. Ezmek iin ykselir ve ykselmek iin
ezilmeyi de gze alrlar. Drst halk adamlar, gerek bilginler, gerek sanatlar aln ak
memurlar, iini bilen iiler pir akna, fakir akna aladursunlar, byleleri hibir iin ehl
olmadan en byk iin bana geebilir, deil bir memleketin, koca bir dnyann kaderiyle
oynayabilirler...
... Sanat, edebiyat aalarn, beylerin vglerini yapmak, evlerini sslemekle mi
yetinecek? Hacnn hocann elleri plmee deer de yediimiz ekmei tatan karanlarn elleri
demez mi?. .
(Sabahattin Eybolu: Mavi ve Kara; s. 59-60, 52, 56,209).
(7) a. g. y., s.292-237.
ETMC TONGUa GRE KY ve KYL

Bugnk kyl, bir karlk istemeden, devlete istediklerini veren kt klavuzlarn peine
dmedii takdirde hibir sorun karsnda yaygaraclk etmeyen, memleket ileriyle ilgili her trl
yk srtna alp ses karmadan tayan bir insandr. Bu karakterdeki insanlar nfusun % 80ini
oluturmakta ve (40.000) kye serpilmi kk sosyal kurulular halinde yaamaktadrlar. (1.
Hakk Tongu: Canlandrlacak Ky; s. 61)
Yeterli topra olmayan veya topra verimsiz olan kyl mutsuzdur. Kyllerimizin
olduka nemli bir ksm toprakszlk veya toprak azl sknts ekmektedir. Yine birok kylerde
toprak darl yannda meraszlk veya meralarn azl znts vardr. Nfusa oranla miktar
pek ok oran verimli topraklarmzn ou bunlar iletemeyen veya bu vasta ile kylleri
smrenlerin elindedir. Cumhuriyetin halletmee mecbur olduu en byk i, toprak sorunudur.
Bu i dzenlenmedike, Trk halkn mutlu bir hale getirmenin imkan yoktur. (a. g. y., s. 41).
nsan ne yapsa meyveleri vaktinden ok evvel olgun bir hale getiremez. Kyl,
rgtlendirilmedike, bir i nizamna tabi tutulmadka, kurakln nne geemez, ekirge ve sel
gibi felaketler karsnda aciz kalmaya mahkumdur. Bu gibi olaylar, kyde birok dramatik
sahneler doururlar; kyly kadere boyun een bir adam haline getirirler. (a. g. y., s. 46).
K aylarnda, pazara giden yollar kapanan kylerin says pek oktur. Tren, vapur,
kamyon gibi modern tatlarn tama cretleri pahaldr. rnn sat fiyatlar birok yerlerde bu
gibi tama- aralaryla yaplan masraf koruyamamaktadr... Tama ve ambalaj ilerinde
karlalan engeller yznden birok yerlerde sebze ve meyveler de geni sahaya
yaylamamaktadr. (a. g. y., s. 49).
Kylnn kendi hayatn, bal, olduu pazar organize etmesi, fiyatlarn inip kmasna
etkili olabilmesi de mmkn deildir. Bugnk kltr seviyesi ile onun bu gibi ileri
kavrayabilmesi akla bile getirilemez. Onu yaam yenebilecek bir insan haline getirmek iin bu
koullara gre forme etmek zorunluu vardr... (a. g. y., s. 50).
Kredi kurulularnn ou ky yaamnn zellikleri bilinerek kurulmadklar, iletilmedikleri
iin gerek amalarna hizmet edememilerdir. (a. g. y., s. 51).
Nfusunun yzde sekseni kylerde yaayan bir millet iin bilinmesi ve memleket bu
karakterini muhafaza ettii mddete hi hatrdan karlmamas gereken en byk ve basit
hakikat kyn her ie temel olmas gerektiidir.
Kye dayanmayan hibir kuruluun verimli, yararl olmasna olanak yoktur. Kyden kuvvet
almayan hibir i normal bir ekilde gelitirilemez. Kylnn katlmayaca hibir hareketin gzel
ve kuvvetli olmas mmkn deildir. Kylsz yeni bir uygarlk yaratlamaz, devam ettirilemez.
Kyly bir deer olarak almayan, kye ynelik her giriim, ehir ve kasabadan dar kamaz.
Kylye gvenilmeden kurulan ve dorudan doruya kyn yararlanmasn hedef bilen bir
kurulutaki btn insanlar, bulunduklar yerlerde ilgi ekmeyen; anlam bilinmeyen, gereksiz birer
heykelden farksz kalmaya mahkumdurlar.
Ky gzellemedike btn memleket gzelletirilemez. Ky ieklendirilmedike kasaba
ve ehirler ieklenemezler. Kyl glmedike ehirli de glmez. Kyl doymadka millet
doyamaz. Kyl topraksz kalrsa ehirli halkn da byk ounluu evsiz ve yurtsuz kalr.
Kyl hastalkl ise memleket de hastalkl demektir... Kyde mezarlklar byrse
kasabalarda da byr. Kyl salkl, grbz, neeli bir hale gelmedike ehirli de gelemez.
Kyl kleleirse millet de kle olur. Kyl srnrse millet de srnmeye mahkumdur. Kyl
plak kalrsa ehirli de plak kalr. Kyl, ekmeine kepek katarsa kasabal da bunu yapmaya
mecbur olur. Kye dayanlmazsa dayanlacak temel bulunamaz. Halklk ve Milliyetilik
demek, manivela rol grecek bu iki ana prensibe halka ve kylye dayanarak bu telakkileri
tahakkuk ettirmek demektir...
Ky imar edilmeyince memleketin bayndrlamas mmkn olamaz.
Kyl topraksz, arasz kalrsa srnmeye mahkumdur.. Milletin fukara kalmasnn hakiki
sebebi budur. Ky varlkl olmazsa millet zengin olamaz. Kyl adalet arabn ierek zevkini
duymazsa, temeli salam bir hukuk tekilat kurulamaz. Milli yaamn ve z kltrmzn
kymetler ile rtl bir hukuk cihaz yaratlmazsa hukuki meyyideler, istismar eden tabakann
elinde kyly soyma, ezme, ypratma, kertme vastas olmaa mahkumdur.
Toprakla insan, vatandala i, servetle vatanda arasndaki mnasebetler ahenkli bir
ekilde kurulamayacak olursa, genel yaamn akna yol olan btn kanallar tkal kalmaya
mahkumdur.
Kyl bilinlenecek ekilde okutulmazsa, kylnn arasna yeni deerler yaylmazsa
devrim kentin dna kamaz ve kkleemez.
Kyl halkn yaam standard ykselmedike memleketin yaam dzeyi ykselemez.
Devletilik teori olarak kalr... (Canlandrlacak Ky; s. 21- 23.)
MUSTAFA KEMAL ve KYL

...Mustafa Kemal Paa nc Ordu Mfettii olarak Erzuruma geliyor. Erzurumun eski
ve gzel bir gelenei vardr. Erzurumlular Bat semtinden gelen misafirlerini ehrin ilk grnd
nokta olan Ilcadan karlar. 0 gn Mustafa Kemal Paay da kk bir kafile burada karlad...
Mustafa Kemal Paa ile arkadalar, ikindi st Ilcaya varmlard.
Kaplcalarn nnde dman baltasndan kurtulmu birka sdn glgesinde misafirlere birer
kahve sunuldu. Sekiz on kiilik bu kk grup kahvelerini ierken gnn durumu konuulmaya
baland. Mustafa Kemal Paa, bu birka dakikalk grmede sz hep milli hareket etrafnda
dolatryordu. Bu srada gzleri Ilcann batsndaki srtlara iliti. Scak yaz gnei bu srtlarn
arkasna doru ekiliyor ve srtn zerini klaryla sslyordu. Bu arada, tam yolun getii yerde
bir adam ufka resmi dt iin ok irileiyor ve arkasna gnei ald iin de koyu renkli ve
prltl bir cevherden dklm bir heykel gibi grnyordu.
Bu gzel k ve glge oyununu ilk gren Mustafa Kemal Paa olmu ve yanndakilere gstermiti.
Orada bulunanlarn hepsi birden o tarafa baktlar. Heykel srtlardan aa doru yryor, onu
ufkun arkasndan kan yeni heykeller ve Anadolu ovalarnn cefake (eziyete katlanan) kanlar
takip ediyordu. Bu kafilenin ucu srtlarn yar beline yaklat srada sonu da ufuktan ayrlm
bulunuyordu. Bu be on kan ile kadn, erkek, oluk ocuk yirmi otuz kiilik bir muhacir kafilesi
idi. Kafilenin nnde yryen heykel, yava yava stle doru ilerledi. Bu diri ve din bir
ihtiyard. Gr ve aksakal gsn doldurmu; Anadolu ovalarnn gnei, Anadolu dalarnn
rzgar ehresini tunlatrmt. Omuzlarna kartal kanat att paltosu ve elindeki asasyla bir
yolcudan ziyade ark mitolojisindeki yar Tanr kabile reislerine benziyordu.
Misafirlerin nemli kimseler olduunu anlayan ihtiyarn zeki gzleri parlad. ri ve ak
tylerle rtl elini geni gsnn stne koyarak oturanlar selamlad. Mustafa Kemal Paa ta
yan bana kadar geldii halde heykelliinin azametini kaybetmeyen bu ihtiyarn hatrn soruyor;
o da gvdesine yaraan derin ve gr sesiyle teekkr ediyordu. Bu ksa hobeten sonra, Paa
ihtiyara:
Aa, byle nereden geliyorsun?
htiyar:
Paam, Rus gelirken muhacir olmutum. ukurovada idim. imdi kyme dnyorum.
Paa, zamann nezaketini, halin ehemmiyetsizliini ileri srerek byle bir zamanda
buralara dnmesinin pek yerinde olmadn, kn sknt ekeceini anlatmak istedi. Sonunda da:
Aa, yoksa oralarda geinemedin mi?
Aa derhal karlk verdi:
Hayr Paam, ukurova cennet gibi bir yer. Bir eken yz biiyor. Allah millete zeval
vermesin. Bize tarla da verdiler, ayr da... Hamdolsun uaklar da alkandrlar. Deil ukurova
gibi bir yerden, tatan bile ekmeklerini karrlar. Geimimiz padiahta bile yoktu. ok rahattk.
Yalnz son gnlerde iittim ki, stanbuldaki rz krklar bizim Erzurumu Ermenilere vereceklermi.
Geldim ki greyim, bu namertler kimin maln kime veriyorlar?
Tun ehreli, ak sakall, gn grm ihtiyarn iman dolu gsnden gelen bu ses, yine
onun gibi tun ehreli kahraman askerin, gzlerini yaartt. Bu eski Trk kalesine millet ii iin
milletle beraber almaya gelen byk devlet adam yal gzlerle arkadalarna dnd ve bu
milletle neler yaplmaz! dedi. (Cevat Dursunolu: Milli Mcadelede Erzurum, s. 87-90)
KYL OZANLAR
Halkmzn yzyllarca gz, kula ve dili olan Kyl Ozanlar ktlk, bolluk, pahallk,
yoksulluk, sevda, yakar, soru, gurbet, bit, pire, hastalk, lm, zulm, rvet, para, kz, at
...stne talamalar, destanlar, atlar yazp, sazlaryla sylemilerdir. Bunlarn bir ounun
okuyup yazmas yoktur. Ama kitaplar halkmzn yastk altnda sakladklar kitaplardr. Kyller bu
kitaplar sevinerek ve severek okutup dinlemektedir. Dr. M. lhan Bagzn Trk halk Edebiyat
Antolojisinden aldmz ksa alntlarda kylnn yaam kesitlerini grebiliriz. (1)
Uyur idik uyardlar
Diriye saydlar bizi
Koyun olduk ses banladk
Srye saydlar bizi
Srlp kasaba gittik
Kanarada mekan tuttuk
Didar defterine yettik
lye saydlar bizi (36)(Pir Sultan Aptal)
Ne acayip hallerin var

Trl trl dillerin var.
Ne kararlk yollarn var
Srat kprn nerde senin
Veysel niden. akln ermez
Uzun ksa dilin durmaz
Ademi srdn bakmadn
Cennette de brakmadn
eytan niye yakmadn
Cehennemin var da senin
Eller tutmaz gzler grmez
Bu acayip sr da senin (48)(Ak Veysel)
Beni kya kya bakan

Kor muyum seni kor muyum
Bak cierim yakar
Kor muyum seni kor muyum
lm yelleri esmezse
mr ekinin kesmezse
Ecel lekeri basmazsa
Kor muyum seni kor muyum (53) (Usli)
(1) Ktalarn sonundaki numaralar Trk Halk Edebiyat Antolojisindeki sayfa numarasdr.
Dz yere gelirse gayet tellenir

Yokua karken gitmez yellenir
Yava gider beik gibi sallanr
rgleyim seni nenni boz kz
Talibim der ki bu nasl alamet

Ellerin iinde olduk malamat
kr olsun eve geldik selamet
Bize zahmet verdin anl boz kz (210)
Acep u yerde var mola

yle garip bencileyin
Bar bal gz yal
yle garip bencileyin
Bir garip lm diyeler

gnden sonra duyalar
Souk su ile yuyalar
yle garip bencileyin(115)(Yunus Emre)
Telli sazdr bunun ad

Ne yet dinler ne kad
Bunu alan anlar kendi
eytan bunun neresinde
Dertli gibi sarkszdr

Aya da arkszdr
Boynuzu yok kuyruksuzdur
eytan bunun neresinde (185)
Eei saldm ayra

Otlya karnn doyura
Grd d hayra
Yorann da avradn
Mnkir mnafkn soyu

Ykt harap etti ky
Mezarna bir tas suyu
Dkenin de avradn
Mfsidin bir de gammazn

Mal Vardr da yemezin
kisinin meyyit namazn
Klann da avradn
Kazak Abdal sz syledi

Cmle halk dahleyledi
Sorarlarsa kim syledi
Sorann da avradn (147)
Yetim gmleini diken ineyi

Her gn yal verdiin topal inei
Ayran topladn u ak klei
Maher ynana sakla sar gtr
kot arpa be kot avdar ekerdik

Kesmik ekmeine hasret ekerdik
Namertlere a merde ekerdik
Szn tekrar et iftihar gtr(154 Celali)
Uyuz derler bir illete uradk

Al kan ettik trnak ile doradk
Zeytin yan ila ettik baladk
Tesir etmez hidayet kl ilahi
Fsr fsr her taraftan kalkyor

Bir hararet cierimi yakyor
Kanrken hep el alem bakyor
Bu derdime derman ver lahi(188)Ak Mehmet
Dinleyin efendiler ikayetim var

Yand canm pirelerin elinden
Sizlere bir gzel ikayetim var
Benim yatak bilemedim neresi

Ne azgndr u Gnn piresi
Her yanlarm oldu haner yaresi
Pireli yata ben de nidecem

Yataktan kalkp ta koyup gidecem
Gidip mahkemede dava edecem
Nerde gezer pirelerin srs

Rahvan attan iyi yrr trs
Kovalarken kar koydu birisi
Yand canm pirelerin elinden (197) Ak Mehmet
Sabahaca kandilleri yanard

Soytarlar frl frl dnerdi
Ha, deyince bee yz atl binerdi
Sana inip konan beyler nicoldu
Mistik Paa gitmi odas yasl

Hatunlar vard, hep turna sesli
Toptop zlfl de stanbul fesli
Usul boylu hatunlarn nicoldu
Sa altn, bal fesler srmal

Lahuri al giymi, gm dmeli
Gzleri kudretten siyah srmeli
Mor belikli gzellerin nicoldu
Dervi Paa yakt ykt illeri

Soldu yurdumuzun btn glleri
Karalar geydik de attk allar
Altnmz gemez aka, tun oldu
( Kahraman air: Cahit ztelli s. 217, Milliyet yaynlar) (Dadalolu)
Kesende yok ise kprden geme

Tezden tutulursun bir yana kama
Parasz hkmet kapsn ama
Kad mft emr ferman paradr
Fakir olan ne i tutsa sonu yok
gn a ta kalsa zengin gene tok
Pulsuz bilse a derki yemek yok
Yemek ekmek peynir ayran paradr
Para Destan
Fakir olan her dem gider engine
Parasz bellidir baksan rengine
Her mecliste buyur derler zengine
Yaran ahbap ltfu ihsan paradr
Nice ocaklar ykar sndrr
Nice mterinin akln kandrr
Nice ahitlerin azn dndrr
Eri doru yalan bhtan paradr
(Zuhuri)
(T. H. Ed. Antolojisi: s.207-208)
OSMANLI DNEMNDE NDE KY

BULUNMAYAN BATILILAMA HAREKETLER
ve
ONUN KADER KURBANLARI
AIN GETRD NEML SORUNLAR

Avrupada doan Rnesans ve Hmanizm hareketleri yn te dnyaya dnk olan
eitimin ynn deneysel eitime evirmeyi baard. Deneysel eitimin amac, insan yaamda
mutlu etmekti. Bat toplumlar yeni eitimin ilkelerini benimsedi. eitimi iinde insan yourdu.
Daha ok, daha kaliteli mal reten ekonomik insan tipini yaratt. Ekonomik insan da, insan
gcyle az retim yapan retim aralar yerine, doa gcyle alan makine sanayiini kurdu.
Birinci sanayi devrimini buhar gcyle alan makinelerle, ikinci sanayi devrimini hem k, hem
de enerji olarak kullanlan elektrikle, nc sanayi devrimini de petrolle ileyen aralarla baard.
Buharla ileyen lokomotifler demiryollarnda, vapurlar da byk okyanuslarda yolculuu ve yk
tamacln kolaylatrd. Uluslararas ticaret geliti. Avrupa lkeleri ordularn vurucu gc ok
olan silahlarla donatt. Tp, mhendislik, iktisat, askerlik.., dallarnda modern okullar ald.
Matbaaclk yaygnlat, basm geliti.
Siyasi alanda nce ABD, sonra Fransa devrimleri oldu. Cumhuriyet ynetimi ortaya kt.
nsan haklar bildirileri yaynland. Siyaset alanndaki bu yenilik insan emeini en ok smren,
zgrlkleri kstlayan, asilleri snrsz varlk sahibi yapan, zevk, sefa iinde gnlerini geirten
ahlk, padiahlk ve krallk ynetimlerini sarstlar. Osmanl ynetimini elinde bulunduran
padiahlarn bir ksm dnyadaki bu ba dndrc gelimeyi kavramaktan acizdi. Avrupa
lkeleriyle yaplan savalarda pe pee yenilgiler srmekteydi. Devlet ynetiminin an
koullarna gre dzeltilmesini, ordunun ada ordular dzeyine karlmasn isteyen Gen
Osman, I. Mahmut, III. Mustafa, I. Abdlhamit, III. Selim ve II.Mahmut gibi devlete sahip kan
ileri grl padiahlar da Vard. Mithat paa ve Mustafa Kemal gibi yenilikileri de iine alrsak
bunlara Trkiyenin beyin takm demek yerinde olur. Beyin takmndan olan Osmanl
padiahlarnn el att ilk konu devleti ayakta tutacak ordunun dzene konmas idi:
Bir defa tmarl sipahilerin, hatta kapkullarnn yoklamada bulunmamalar, yahut sefere
gitmeden kamalar ilk defa 1596da grlm (Eri Seferi srasnda) bir hal deildi. Daha Yavuz
Selimin ah smail zerine at ran seferi esnasnda, Kemahta yaplan yoklamada, birok
tmar erbabnn sefere gitmedikleri, bir ksmnn yerlerine bakalarn gnderdikleri, bazlarnn da
bedel yolladklar anlalmtr... (1)
Vakayinamelerden ve arivde mevcut perakende vesikalarla, ahkam defterlerinden
faydalanlmak suretiyle elde ettiimiz bilgileri burada. kaydedeceiz. merann, btn
sekbanlaryla yerlerine dnmelerini (Eri Seferi dn), kylere devre kma iini yeniden
artrm olduunu tabii saymak lazmdr. nk beylerin kapularndaki sekbanlar (Yenieri
kurulunca hafif asker) ancak reayadan alnan erzak ve salmalarla besleniyordu. Hatta bunlarn
hususi klalar da mevcut deildi... (2)
Peevi, III. Mehmetin cls bahii verdii 80 bin kiiyi aan kapkulundan, 50 binden
fazlasnn Eri Seferine gitmi bulunduklarn, vilayet askerlerinin de, yz bin deilse, elli altm
bin kadarnn seferde mevcut bulunmu olduklarn tahmin etmektedir. Eer Paevinin verdii bu
rakamlar hakikate yakn ise, her iki snf askerden de ortalama otuzar bin kii seferden kalm
demektir. Fakat Vilayet askerlerinin yz bin ve kapkullarnn seksen bin kii olarak ifadesi,
phesiz, devletin resmi defterlerine dayanmaktadr. nk, Kapkullarndan saylar binlerce aan
bir zmre vard ki, ehirlerde ve kasabalarda kasaplk, frnclk ve teki esnaflklar yapyorlar,
kylerde ortaklk veya iftliklerinin sahibi olarak,
geni miktarda, iftilik ve hayvanclk ile urayorlard. Yal bal olan ve geni birer iin
banda bulunan bu insanlarn zaten hibir harbe itirak ettikleri yoktu...
Tahminen yz bin kii kabul olunan vilayet askerlerinden merann ahsi
askerleri olan sekbanlar ktktan sonra, tmarl sipahilerin ne kadar tuttuunu bilmiyoruz. Yalnz
bunlardan da pek oklar resmi defterlerde sipahi grnmekle beraber, hakikatte, her biri birka
tmar birden elinde toplamak imkanlarn bularak, bu dirliklerinin mahsulnden srf bir mltezim
gibi istifade eden, fakat iltizam bedelini, devlete deil de, nfuzlu bir takm ricale (rtbeli mevki
sahibi kimselere) rvet olarak veren ve bu yoldan geni kazan imkanlar bulan kimselerdi.
Bunlar da, kapkullarnn i tutan zmresi gibi, hibir sefere gitmiyor, hkmet ok sktrd
zaman bedel vermek veya cebeli yollamak (silahl ve zrhl asker-atl inzibat kuvveti) gibi
kaamak vastalarla yakalarn kurtaryorlard. (3)
Avusturya Ordusunda byk bir panik kt. Pusuda bulunan Tatar ordusu, ile aalazade
Sinan Paa kuvvetleri dman evirdiler. Avusturya ordusu bozguna urad. ou kaarken o
evredeki bataklkta bouldu. Bu suretle III. Mehmet Haova meydan savan kazanm oldu.
Zaferden sonra yoklama yapld, bulunmayan 30 bin kadar askerin dirlikleri kesildi. Yakalananlar
da ldrld. Dirlikleri kesilen askerler Anadoluya giderek oralarda ekyalk yapmaya baladlar.
(4)
XVII. Yzylda ise Yenieri ve eyalet askerleri bsbtn rndan kt. Devletin bana
sallanan bir kl haline geldi.
Gerek merkezde bulunan kapkulu askeri ve gerekse Eyalet askerleri, bu devirde
disiplinden tamamen yoksun idiler. Yenierilerle Sipahiler devlet ilerine karyorlar istediklerini
veziriazam yapyorlar, istemediklerini ldryorlard. (5)
Yenieri oca bozulduu gibi Eyaletlerdeki rgtler de bozulmutu. Tmar ve zeamet usul
rndan kmt.
Alt-Blk Sipahileri ve yenieriler Avusturya Seferine. gitmemek iin aalaryla beraber
yollarda, ehir ve kasabalarda elenerek adrlarda oka vakit geirmekte ve sefer mevsimini
atlatmakta idiler... (6)
Osmanl ordusunun ve idari ynetimin gelitirilmesi urunda ileriye dnk hareketlerin
baltalanmas kolay kolay nlenemedi. Bunlar adalatrmaya kalkan padiahlar da ok byk
genci direnmeleriyle kar karya geldiler. Bir ksmnn da fikirleri urunda kelleleri kesildi.
BASIM
Basm, baslmas istenen metnin, haritann, desen veya resimlerin kalplarn zel
mrekkebiyle mrekkepledikten sonra kat, deri, ve kuma stne istenilen say kadar karma
sanatdr. 1370 Ylnda Burgonyada bir sayfalk tahta zerine yaplan kabartma yaznn basm,
basmn ilk balangc olmutur. (1)
Tipografi basm ynteminin btn; ana kalplarn yapm, dkm iliklerinin kurulmas,
metinlerin dizilmesi ve el basksyla basm Gtenberg tarafndan gerekletirildi. Gutenbergin bu
yolda ilk denemelerini 1436 da Strasburgda yapt sanlr. 1450 ylna doru Mainzda varlkl
Fust ve Peter Schffer ile 1455 ylna kadar sren bir ortaklk kurdu. Birlikte din kitaplar, Latince
gramerler, takvimler bastlar. (2)
Basm sanat, yetersiz el yazmalarn iterek hatta atlayarak toplumlarn okuma
gereksinmelerini hemen karlad. Fikir ve dncenin ana kayna olan insann birdenbire bilgi
ve kltr ilerledi. Matbaann kurulduu Avrupa lkelerinde cehaletin ortadan kalkmas yolunda
kitlelerin eitiminde byk gelimeler saland.
(1) Mustafa Akda: Trk Halknn Dirlik ve Dzen Kavgas; s. 371.
(2) a. g. y., s. 369.
(3) a. g. y., s. 373.
(4) Niyazi Akit: Tarih III., s. 372
(5) a. g. y., s. 136.
(6) Trk Halknn Dirlik Dzenlik Kavgas, S. 372
Trkiyede matbaann kurulmas Ahmet III devrinde oldu. Aslen Macar olan brahim
Mteferrika 1727 ylnda Sultan Ahmetteki evinde ilk matbaay kurdu. 1729 ylnda da Kitab-
Lgat- Vankulu Szln bast. Yaam boyunca 16 adet kitap bast. Avrupa matbaay 1436
ylnda hibir glkle karlamadan kurup ilerlemeler salamakta byk admlar atarken
Trkiyede el yazmas ile kitap yazan ne kadar olduu bilinmeyen bir ksm softa bozuntusu
Hattatlar matbaann geliini 291 yl geciktirdi. yz yl gecikmeden sonra matbaay
altrmaya balatan brahim Mteferrikann basm iini de rahatlkla uygulatmad. Padiah III.
Ahmet din kitaplar basmayacaklarna dair eyhlislam Abdullah Efendinin fetvas ile bir de
ferman kararak softalar susturdu.
1831 de Takvimhane-i Amire adndaki basmevinde Takvim-i Vakayi gazetesi basld.
Bundan sonra Harbiye, Tbbiye okullarnda basmevleri kuruldu. 1727-1901 yllar arasnda 10
civarnda zel ve resmi kurululara ait basmevleri alabildi. Bu konu Trk toplumunun kara
cahillikte 300 yl bekletildiinin ve ilerlemenin gerisinde kalndnn bir belgesi olarak tarihe
girmiti. Bu yenilik hareketleri gzel sanatlar dalnda nesilden nesile anlacak hangi sanat ve fikir
adamlarn yetirtilmiti?
Alman Jan Gutenberg her harfin ayr kalbn yaptrd. Antimuan ve kurun karmndan
kolay kolay anmayan harfler dkerek matbaay esasl bir ekilde kurmu oldu ve ilk nce ncili
bast.
Bu zamana kadar kitaplar elle yazlyor ve ok emek sarf ediliyordu; ayn zamanda kadn
pahal oluu, yazma kitaplarn fazla fiyatla satlmasna sebep oluyordu. Bu yzden ancak
zenginler ve asiller renim yapabiliyorlard. Matbaann icad ve kdn bol miktarda yaplmas
kltr alannda nemli bir dnm noktas oldu. Baz tarihiler matbaann icadn yeni an ba
saydlar. Kitaplar ok sayda basld ve ucuza satld. Okuma yazma bilmek bir imtiyaz olmaktan
kt. Okuyucularn says artt. Bilgi ve edebiyatn geni lde yaylmas imkan hasl oldu. Fikir
hayat geliti; Hmanizm, Rnesans ve Reform meydana geldi. (3)
Matbaann bulunmas insanlarn bol ve ucuz kitap almalarna, Tevrat ve ncil gibi kutsal
kitaplarn ok sayda baslmasna yardm etti. Hmanizma hareketleri, srasnda ncil ve Tevratn
milli dillere evrilmesi bu gibi kitaplarn herkes tarafndan okunmasn salad. Halbuki Orta ada
halk bu kitaplar ancak rahiplerden dinleyebilirdi. 0 zamanlar, rahipler Tevrat ve ncili ne ekilde
aklar ve yorumlarsa halk da onu ylece kabul eder ve aksini iddia edemezdi.
Din kitaplarnn milli dillere evrilmesi sonunda halk bu kitaplar artk aracsz okumaya
balad. 0 zaman Musa ve sa Peygamberlerin ne demek istedikleri daha iyi anlald. (4)
Matbaa yoluyla okuma ve yazma bilenlerin says artt. Bat dnyasnda doaya dn, doay
inceleme, yoluyla yeniden dou denen Rnesans hareketi dodu. Her eye kr krne inanma
yerine, hereyi inceleme, bulma ve yaratma prensibi ne alnd. Eski Yunan ve roma yaptlar da
incelenerek onlardan daha grkemli yaptlar meydana getiren pek ok sanat adam yetiti.
Resimde: Giotte, Betticelli, Leonardo da Vinci;
Mimarlkta: Brunelleschi, Bramanat ve Mikelanj;
Heykelde: Jacopo Della Kersiya, Donalelle, Giberti ve. Mikelanj gibi birok nl sanatlar
yaptlaryla insanlk tarihinde yerlerini aldlar.
Reform dalnda bir kyl ocuu olan din adam, felsefe retmeni Luther, afname adyla
para karl gnah karan din smrcs Papann bu eylemine kar kt. ncili Almancaya
evirdi, Tanr ile kii arasna bir aracnn giremeyeceini iddia etti. Kutsal kitaba aykr olan
Papann afnamesine inanan kimse kalmad. Herkes ncili ana diliyle okudu ve gerei anlad.
Edebiyat alannda: Cervantes, Donkiot yapt ile, Shakespeare, Hamlet, Othello, Romeo
ve Julieti ile, Montaigne Denemeleriyle, Rable, Gargantua yapt ile Erasmus, Delilie vg
yapt ile insanla kltr asndan Hmanizm kaplarn atlar.
(1)
(2)
(3)
(4)
Server Tanilli: nsanlk Tarihine giri S. 600

Meydan Larus, C.II. S, 177
Niyazi Akit. Tarih S. 81-82
Emin Oktay: Tarih III S.70
OSMANLI MPARATORLUUNDA LER ATILIMLAR

VE YENLK TARAFTARI PADAHLAR
Avrupa bu, atlmlarla hzla ilerlerken Osmanl mparatorluu tersine her alanda hzla
kyordu. mparatorluun geri kalmlnn nedenleri zerine eilen ilk padiah Gen Osmand.
(1618-1622) 0, devletin geri kalmln disiplinsiz, sava kakn, talanc, yenieri ocanda
aryordu. Yenieri oca karsnda halka dayanan yeni bir ordu kurarak imparatorluu
gerilemekten kurtaracana inanyordu. Bu dncesini renen ulema snf Gen Osman
ortadan kaldrmak iin yenierilerle harekete geti. Gen Osman tahtndan indirildi. Yedikule
Zindannda ldrld.
1. Mahmut, III. Mustafa, I. Abdlhamit, III. Selim ve II Mahmut da yenilik taraftar
padiahlard.
1. Mahmut, Avrupa ordularnn dzenini oluturan blk, tabur, alay rgtlerini kurdu.
Subaylarn yetitirilmeleri iin Mhendishane okulunu at. (1)
III. Mustafa, srat topular adnda bir askeri rgt ile Deniz Mhendis Okulunu kurdu.
Avrupadan uzman asker eitimciler getirtti.
I. Abdlhamit iki bin kiilik srat topular ocan gelitirdi ve stihkam okulunu at. Bu
padiahlarn de yenieri oca ile ulema snfn karsna almaya cesaret gsteremedi. Orduda
yaplan yeni gelimeler yenieri ocan disipline etmeye yeterli deildi. Bu deerli giriimler
ulema snf ile yenieri oca tarafndan da kuku ile izlendi. Bunlarn hibirisi yeni bir ordu
kuramad. Uyan a olan 18. yzyldan Osmanl mparatorluunu yararlandramad, yeni
gelimelerin tmn de kavramaktan acizdi.
III. Selim, yeniliki padiah III. Mustafann olu idi. yi bir eitimle yetitirilmiti. Fransz
Devriminin getirdii dnce akmn, Avrupada yaplan sanayi devriminin yaratt ekonomik
atlmdan geri kalmlmz ve yenieri ocann disiplinsizliini biliyordu. Kendisinden nceki
padiahlar gibi yalnz ordunun dzeltilmesiyle devletin btn kurulularndan istenilen ilerliin
kazanlacana inanmyordu. Nizam- Cedit hareketini balatt. Bu hareket, Osmanl Devletinin
...mlki, zirai, ticari sanayi, Ordu (Yenieri Oca) ve ulema snfn slah etmek isteyen bir
programn adyd. (2)
Gene bu dnemde Osmanl mparatorluu, Baty kk grmek siyasetini terk etti Avrupann
dengeli siyasetine girdi. Bu zellii Nizam- Cedit hareketi salad. (2)
III. Selim Nizam- Cedit hareketini ayakta tutabilmek iin Nizam- Cedit adnda bir asker
oca kurdu. Ocan subaylarn yetitirmek iin sveten, Fransadan retmen subaylar, Ustalar,
ders aralar ve kitaplar getirtti. Bu kitaplar dilimize evrildi. Yeni retimle yetitirilen Nizam-
Cedit askerlerinin says 20 000i buldu. Avrupadaki ileri hareketleri izleyebilmek iin elilikler
kurdu. On be tersanede 45 para gemi yaptrd. Yenieri oca ise Reayadan zorla alnan
beygirlerle harbe gidiyordu. Harp sanatndan hibir anlay yoktu. Deniz erleri de yenierilerin
durumunda idi. Zaten deniz eri diye de birey yoktu. Donanma denize alaca zaman mrnde
silah kullanmam, sava grmemi dilenci ve fukara makulesi ve oluk ocuk gemilere
dolduruluyordu. (3)
Ulema snf ile yenieri oca Nizam- Cedit hareketinin kendilerini ortadan kaldraca
dncesi bu yeni hareketi Kabak Mustafa ayaklanmas ile ortadan kaldrd. Nizam- Cedit
ordusu datld. III. Selimin en deerli devlet adamlar ldrld. Bir yl sonar da kendisi
ldrld. Yerine yar deli olan IV. Mustafa tahta karld.
II. Mahmutu Osmanlnn aydn kesiminin hakimiyetini kuran bir padiah olarak tantan
ulema snf ona Gavur Padiah diyordu. Aydn kesimi ise ulema snfna yenilik dman diyordu.
II. Mahmut padiah olunca III. Selimin ileri atlmn yerle bir eden ulema snf ile yenieri
ocana ok ierledi. Kendisi yenilik taraftar inanl bir devlet adam idi. Yenieri ocan ortadan
kaldrmadan Batl anlamda bir yeniliin yaplamayacana inanyordu.
Prusyadan getirttii subaylarla Asakir-i Mansure-i Muhammediye adnda eitimli birer ordu
kurmaya giriti. stanbul halknn, ulema, medreseli yardmlaryla Testiye kurun, keeye pala
sallarz diyen talanc, yenilik dman yenieri klalarn topa tutturdu, ocaklarn sndrd
(1826). Yenierilerin boluunu doldurmak iin kta hizmeti gren erlerin yetenekli olanlarndan
Alayl subaylar diye yeni bir subay snf tretti. Ama bu kurulu subaylar Alayl, mektepli diye
ikiye blnmesine neden oldu. Alayl subaylar yenieriler gibi ulema snf ile ibirlii yapt. 31
Mart olay bu dncenin rndr. II. Merutiyetin en byk iyilii ordudaki subay ikilii yaratan
bu snf ortadan kaldrmas oldu.
II. Mahmut, Harp Okulunu, Askeri Tbbiyeyi, posta tekilatn sivil hastaneleri Orduya
kuma salayan fabrikalar kurdu. lkretimin zorunlu olmasn, Bat lkelerine askeri renci
gnderilmesini, yabanc dillerde Trkiye hakknda yazlan kitaplarn dilimize evrilmesini, Takvim-i
Vekayi adnda bir gazetenin karlmasn, askeri bando ve sivil orta dereceli okullarn almasn
salad. II. Mahmut en devrimci padiah olarak tannd.
Tanzimat Hareketi 1839-1876

Tanzimat hareketi II. Mahmutun olu olan Abdlmecit devrinde hazrlanan slahat
fermannn addr. Abdlmecit ve Mustafa Reit Paa ileri grl devlet adamlar idi. Fransz
Devrimini, insan haklarn, kendilerinden nce ilerici padiahlarn balatt Ordu, sivil ve askeri
okullar hareketiyle devletin ,geri kalmlktan kurtarlamayacan biliyorlard. Tanzimat devlete
hizmet veren btn kurumlarn yenilenmesinin gerekesini hazrlayan, aratran, modern devlet
olma dncesini ieren bir hareketti.
Bu gerekeyi gerekletirebilmek iin Tanzimat Fermannda u ilkelere yer verildi: Btn
uyruklarn rz, namus, can, ve mal gvenlii, vergilerin gelir gcne gre toplanmas, askere
alnma ve terhis ilemlerinin bir esasa balanmas, herkesin yasalar nnde bir olmas,
mahkemelerin ak olmas, yarg hkm olmadan kimsenin idam edilmemesi, herkesin mal
edinme, alp satma ve miras brakabilmesi, zorla mal almnn kaldrlmas, rvet alanlarn
cezalandrlmas, memurlarn maaa balanmas, sulu ailesinin miras hakkndan yoksun
braklmamas, yasalarn bir kurala gre yaplmas, Hristiyanlarn devlet memuru olmas, her eit
okullara girebilmesi, ikence, dayak ve angaryann kaldrlmas, Hristiyanlarn il meclis yesi
olmas, zel teebbs irketlerinin kurulmas, bu koullara padiah ve halkn uymas...
Tanzimat Fermannda ortaya atlan dnce zetlenirse merutiyet ve cumhuriyet gibi yeni
bir rejim istei yok. Padiahlk devam etsin ama padiah ve yneticilerine tannan ar yetkiler
snrlandrlsn, yurtta hakkna sayg gsterilsin, zorba ynetime yer verilmesin... Bu gibi
dnceler yeni kuaklarda dn yaam yaratmaya neden olduysa da padiahlar pek ounu
uygulamadan ekindi.
Jn Trkler
Abdlaziz 1861-1876 yllar arasnda padiahlk yapt. Tanzimat hareketini ald yerde
brakt. Zevk alemine dald. Ama yaad a dnyada dnce hareketlerinin alabildiine
hzland bir dnemdi. Yzyl nce Amerika ve Fransa devrimleri oldu. Cumhuriyet ilan, nsan
Haklar Evrensel bildirgeleri insanolunu durgun dnce yaamndan sratt.
Smrgecilere kar bamszlk savalar balad . mparatorluklar paraland . zgr yaamak

insan yaamnda yer etmee balad. Osmanl imparatorluunda da merutiyet dncesini Jn
Trkler balatt. Amalar meruti bir hkmet kurarak Rus basksna kar imparatorluu
glendirmekti. Abdlaziz meruti hkmeti kavramaktan uzakt. Jn Trkler hareketi onun
zamannda ortaya kt.
Mithat ve Ziya Paalarn katld bir saray darbesiyle Abdlaziz tahtndan indirildi, yerine
V. Murat geirildi. V. Murat hasta ve yar deli bir kiilie sahipti. ay padiahlk yapt. Padiahl
yapamayacan gren Mithat Paa ve arkadalar onu tahtndan indirdiler. Yerine merutiyeti
kuracana sz veren II. Abdlhamiti tahta kardlar. Gnmzde de adaletsizlii ile anlan II.
Abdlhamit, Jn Trklerin basksn azaltabilmek iin Mithat Paann bakanlnda bir encmen
tarafndan hazrlanan Anayasa ile I. Merutiyeti 23 Aralk 1876da top sesleriyle ilan etti. Ama
sznde durmad. 5 ubat 1877 tarihinde iki padiah tahtndan indiren Midyat Paay kendisi iin
tehlikeli grd, Taife srgne yollad. Meclisi de datarak meruti ynetime son verdi.
mparatorluun her kesinde bask ve korku yaratan gizli bir polis dzeni kurdu. Jurnalciler,
dalkavuklar oald. zgrlk iin alanlar zindanlara attrd. Sansr basksyla yaz yazma
zgrln zedeledi, yok etti. Romenler, Srplar, Bulgarlar, Ermeniler ve Yunanllarla yakndan
ilgilenmee balad. Kyl onun gznde vergi veren, ham madde reten bir ynd.
Orduda terfi, yeteneklere dayanan bir ilem deildi. Dayanlmaz casusluk a ordunun her
kanadna ilemiti. Terfi etmenin tek yolu dier subaylar jurnal etmekti. Aylklar her zaman
vaktinde denmezdi. (1)
Trk Subaylar Avrupal subaylarn prl prl niformalar ve srdrdkleri yaam
karsnda kendi klk, kyafetlerinden ve Abdlhamit idaresi altndaki sfli yaantlarndan utan
duyuyorlard. (2) Erler de para yz grmemekteydi. Yiyecei kt, st ba bakmsz, srd
yaam bir hayvannkinden az farklyd . (3)
Avusturya ve Prusya gibi iki gl devlet Osmanl topraklarna gz dikti. Balkanlarda
bamszlk hareketleri balad. Ermeniler de Abdlhamite kar idi. Trk halk savalardan yenik
kmann yk altnda ezikti.
Abdlhamit donanmay Halie hapsetti. Gemilerin nemli makine paralarn karttrd,
donanmaya cephane girmesini yasaklad. (4)
Ordu huzursuzdu. lerici Trkler (Jn Trkler) Yurtsever subaylar, Askeri Tp ve Harp Okulu
rencileri bu durumdan kurtulmann yolunu yeniden merutiyeti kurmakta aryordu. Londrada
Hrriyet, Pariste Meveret ierde de ra-y mmet dergileriyle meruti dnceyi yaymaya
baladlar. lerici Trklerin darda bulunan kanad Mason Localaryla iliki kurdu. (5) erdekiler
de Mason Localar ve Bektai tarikatlar ile ibirlii yaptlar. (6) lerici subaylarn kurduu ttihat
ve Terakki Cemiyeti silah ,gc ile II. Abdlhamite II. Merutiyeti 1908 ylnda ilan ettirdi. II.
Abdlhamit Selanike srgne gnderildi. Ordu iindeki alayl subaylarn bir ounun da iine son
verildi.
ttihat ve Terakki Cemiyeti liberal grl idi. Sanayi ve ticaretin Trklerin elinde olmasn
istiyordu. Modern bilim ve dncenin laik bir anlayla gelimesini istiyorsa da bunu
gerekletiremedi. mparatorluk dzeyinde merutiyeti kadrosu olmadndan devlet yapsna
ilerlik kazandramad. Yalnz aydn kesimde cumhuriyet zlemi yaratt.
Grlyor ki buraya kadar deindiimiz Osmanl dneminin bilimsel, askeri ve siyasi
gelimelerde hep Ordunun sznn getii dikkati ekmektedir. Halk bilinsiz ve renimsiz
brakld iin bu onurlu uralardan haberi bile yoktu. II. Merutiyetin ilannda gcn
gsteremeyen ulema snf ile alayl askerler (subaylar) Harp Okullu subaylardan fkelerini almaa
kalktlar ve iren yzlerini bir daha gsterdiler.
Yararlanlan kaynaklar:
Meydan Larus c. XI, VII,
Niyazi Akit: Yakna Tarihi
Emin Oktay: Yakna tarihi
Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya: Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama
Hareketleri
Prof. Dr. Enver Ziya Karal: Osmanl Tarihi
Prof. Dr. lhan Bagz: Trkiye Cumhuriyetinde Milli Eitim ve Atatrk
l. Hakk Tongu: ve Meslek Terbiyesi, Canlandrlacak Ky
Vehbi Belgil: Tanzimat taklitilik miydi?. (Cumhuriyet 8.2.1986)
E. E. Ramsur: Jn Trkler, Sander yaynlar 1982 stanbul
MDHAT PAA
Dantay bakanlnda, Tuna, Badat, Suriye, zmir valiliklerinde bulundu. Ordu
mfettilikleri yapt. Avrupa bakentlerindeki incelemeleriyle yetenekli ve drst bir devlet adam
olarak n kazand. Padiah Abdlazizin sadrazam oldu. Onun kat ynetimini beenmedi. ki
buuk ay sonra istifa etti. Adalet ve dileri bakanl yapt. mparatorluun kurtuluunu
merutiyette gryordu. Merutiyet iin almalara balad. Padiah Abdlazizin tahttan
indirilmesini gerekletirenler arasnda yer ald. V. Murat padiah oldu. Ama sinir hastasyd. Onun
uzun zaman devleti ynetemeyecei belli idi.
Abdlhamit, Midhat Paaya merutiyet yanls grnd. Murat V. de tahtndan indirildi.
Abdlhamit II, padiahla getirildi. (28/Austos/1876) Herkes, devleti bulunduu kt durumdan
Midhat Paann kurtarabilecei inancndayd. II. Abdlhamit, Midhat Paann ite ve dta ok
sevildiini biliyordu. Onu sadrazamlna getirdi. Ona yksek vasfl vezirim diyordu (1) Sen
benim babamsn (2)diyordu.
Midhat Paa mparatorluun btn kentlerinde aydnlar tarafndan selamland. Abdlhamit
II ise 34 yanda, ie dnk herkese gvenilmeyen bir kii grnmndeydi. Byle bir zamanda
anayasa hazrlna balad. Midhat Paa, Namk Kemal ve Ziya Paann da bulunduu bir
komisyonun hazrlad. lk anayasay Abdlhamit beenmedi. Yeni bir komisyona verildi. Bu
komisyon 140 maddelik anayasay padiaha verdi. Abdlhamit 119 maddeye indirdi. Midhat Paa
yeni anayasaya padiahlara istedikleri kimseleri snr d etmek hakkn veren 113. maddenin
konmasn istemiyordu. Ne yazk ki madde anayasaya kondu. 1876 ylnda Beyaztta anayasa
halka ilan edildi. Her tarafta toplar atld. Halk bu yenilii coku ile karlad. Midhat Paa
anayasann ilanyla dta ve ite byk n kazand. ngiliz elisi hkmetine gnderdii raporda
Midhat Paay Hrriyet ve Merutiyet Trkiyesinin yetitirdii en byk adam olarak tantt.
(3)
Bu sevgi ve saygya karn Rusya, Midhat Paann en amansz dmanyd. Hasta adam
diye tantlan Osmanl mparatorluunun yeni ynetimlerle kuvvetlenmesini ekemedi.
Balkanlarda kanl ayaklanmalarn, slavlk rzgarlarnn esmesini isterdi. Bu kanl alkantlarla da
Trkiyenin devaml uradan ban kaldrmamasndan yanayd. Buna paralel olarak Abdlhamit
de merutiyeti istemiyordu. Merutiyet nclerinden Ziya Paay Suriye Valilii ile stanbuldan
uzaklatrd. Namk Kemal, Erzuruma gnderiliyordu. Midhat Paa Sadrazamla getirilmiti.
Fakat bu bir gz boyamasyd. (4)
Ziya Paa ile Namk Kemalin byle bir greve atanmalar onlar stanbuldan uzaklatrp
etkisiz hale getirmekti. Merutiyet, Padiahla gre yeni bir dzendi. ada fikirlerin memlekete
yaylmasn, ekonomik kurtuluu, teknolojik almalarla fabrikalarn kurulmasn, aydnlar snfnn
yaratlmasn, aaln, feodal kalntlarn tasfiyesini gerekletirecei sevin ne kadar srecekti.
Padiah ise her eyden kukulanyordu.
Ne aydnlara, ne de yneticilere itenlikli bir gven veremiyordu. Halka, toplarla, davul

zurna ile sevin dalgalaryla duyurulan anayasa uygulamaya konabilecek miydi? Memlekette bir
hrriyet havas esebilecek, halk derin bir nefes alabilecek miydi? Herkesi kara kara dndren,
kukulandran ve korkutan Padiahn itenliksizliiydi!.
Midhat Paa ald tm grevlerde ve alt yerlerde ynetimde geni grlln stn
yetenekleriyle kantlam bir kiilie sahipti. Okullar, yollar, hastaneler, fabrikalar, vergi ve
tahsilatn slah gibi alanlarda ok baar kazand. (5) Bylesine yetenekli az bulunan bir ynetici
olan Midhat paaya alma olana verilmedi. Abdlhamit tarafndan Sultan Azizin tahtan
indirilmesiyle suland. Namk Kemal ve Ziya Paa gibi yakn fikir arkadalar da Anayasann eksik
karlmasndan Midhat Paay sorumlu tutuyorlard. Abdlhamit de Midhat Paann sevmedii
adamlar bir bir atamaya balad. Midhat Paann kartlarnn ve dmanlarnn sorumsuzca
eletirileri Abdlhamitin iine yaryordu. Midhat Paa ise fikri sorulmadan kabineye atanan kart
ve dman grnteki bakanlarla alamazd. Meruti ynetimde Padiahn ve kendisinin
sorumluluklarn belirten bir mektubu Padiaha verdi. znt iinde evine dnd. zntl bir
yaam srmeye balad.
Abdlhamit saraydaki danmanlarnn da fikrini aldktan sonra Midhat Paay
Sadrazamlktan uzaklatrd. Kart grte olan dmanlar Midhat Paann Cumhuriyet ilan
edeceini ve Cumhuriyetin bana Mekke erifini getireceini ortala yayyorlard. Midhat Paa
bu uyduruk dedikodulara ok zld. Abdlhamitle grmek istedi. Abdlhamit konumay
reddetti. Ve tutuklatt. Avrupaya srgn etti. (1877) Meclisin aln bile gremedi.
19/Mart/1877 de Dolmabahe Saray byk merasim salonunda, Padiahn huzurunda
alan Mebusan Meclisi, Padiahn bakatibi Sait Bey (Paa) tarafndan okunan nutkunu
dinledi....1876 Anayasas, zamann lleri iinde makul ve muvazeneli bir anayasadr. Ve halkn
oylaryla seilmese de, Mebusan Meclisi, ciddi, vakarl, mazbut bir mebuslar topluluu hali arz
etmektedir. Disiplin ve devamllk tamdr. Mecliste kavgalar grltler grlmez. Karlkl bir
sayg, mzakerelere hakimdir. Bugnn ucuz ve seviyesiz tartmalar, atmalar bu mecliste
yoktur. (6)
Meclis iyi niyetli ve ahenk iinde almaa balad. Bir taraftan Ruslarla sava yaplyordu.
Abdlhamit 13/ubat/1878 de sresiz olarak Meclisi kapatt. (7)
Midhat Paa srgnde bulunduu 1877-1878 yllarnda Trk topraklar zerinde olan Rus
saldrsnn nlenmesi yolunda Avrupa bakentlerinde de sevilen bir devlet adam olarak Trkiye
yararna etkili almalar yapt. Padiaha da dilek ve tavsiyelerini ulatrd. Trkiyedeki kt
giditen zgnd. Rus-Osmanl savana gelince:
24/Nisan/1877de balayan muharebeler daha yln doldurmadan, kar tarafn zaferiyle
sonuland. 3/Mart/1878de Osmanl devleti hem de stanbulun bir mahallesi demek olan
Ayastafanosa (Yeilky) yerlemi Rus karargahnda Ayastafanos Antlamas ile yenilgiyi ve
lkenin nice deerli paralarnn kaybn kabul etti. (8)
Abdlhamit, Midhat Paann Avrupadaki saygnlndan bile kuku duydu. 1878 de onu affetti.
Midhat Paa ok sevdii yurduna hemen dnd. Padiah onu ailesiyle birlikte Giritte oturma
zorunda brakt. 10/Aralk/1878 Suriye ve 4/Austos/1880 de Aydn (zmir) valiliklerine tayin
edildi. (9) Her iki vilayette de diledii gibi alma frsat verilmedi. Abdlhamit Midhat Paann
baarlarndan, halkn onu ok sevmesinden, merutiyeti olmasndan korkuyordu. Akas onun
bir yolunu bulup yaamasna son verilmesini istiyordu. 1881 ylnda zmirde vali olan Midhat
Paaya tertip yle balad: Mahmut Nedim ve Cevdet Paalar ile Surun Efendiden kurulan bir
heyet Abdlazizin ldrlmesiyle ilgili olanlarn mahkemeye verilmesi iin delil toplamaa balad.
Bu kiilerin hemen hepsi Midhat Paaya dmand. (10)
Padiah btn tertiplerini almt. Bir mahkeme kurulacakt. Bu mahkemeye, Sultan
Azizin intihar etmedii, ldrld davas getirilecekti. Neticede en ar kararlar alnacakt. Bu
arada Midhat Paadan da kurtulunmu olacakt. Nitekim yle oldu.
23/Mays/1881de ve alnan bir takm tedbirler sonunda Midhat Paann zmirde tevkifine
geildi. Paa zaten kukudayd. Paann ailesiyle kald hkmet kona 3 tabur askerle
sarlrken Paa atik davrand, konaktan ayrlabildi. Fransz Konsoloshanesine snd.. Bu arada ve
esas kesinlikle tespit edilemeyen bir rivayeti de burada belirtmek yerinde olur:
Midhat Paann Fransz Konsoloshanesine snmasndan sonra Saray ve Fransz, Sefareti
arasnda cereyan eden temaslar neticesinde, Fransann bu himayede gevek davrand, nk
Abdlhamitle bir taviz zerinde anlat, sylene gelmitir. Bu taviz; Trkiyenin Tunus
zerindeki ekli hkmranlk hakkndan Fransa lehine vazgemesiydi. (11)
Abdlhamit adalet bakan Cevdet Paa araclyla Fransz hkmetine Midhat Paann
hayatna dokunulmayaca hakknda gvence verdi. Midhat Paa stanbula getirildi.
Yldzda yarglanmasna baland. Yarglama sonunda Mahmut ve Nuri Paalarla birlikte
Midhat Paa, Abdlazizi ldrmek fiiline katldklar gerekesiyle lme mahkum edildi...
Abdlhamit II. istedii ilam ve bilgileri aldktan sonra cezalar lmden mebbet srgn
ve hapse evirdi. Bu surette Midhat Paay ldrmek istemediini kamu oyuna gstermee
alt. Midhat Paa ve arkadalar hkmn bildirilmesinden 31 gn sonra Taife srldler. 28
Temmuz 1881.
Mahkumlardan Damat Nuri Paa vapurda delirdi. Taife varnca paalar kerpiten yaplm,
khne Taif Klasna hapsedildiler. Hava almak iin gnee bile karlmadlar. Padiaha yaranmak
iin basklar artrdlar. Paalarn yannda olan bir ksm mahkumlarn ayaklar prangaland.
Paalarn, kat, kalem ve hokkalar ellerinden alnd. Aileleri tarafndan gnderilen eyalar
(Mahmut Paaya ailesi tarafndan gnderilen eyada mendil,
gmlek, orap, fes gibi eyalarla elmasl bir ift kol dmesi muhafazalarna memur Merkez
Kumandan mer Paa tarafndan arlmt) verilmemekteydi. (13)
25 Nisan 1884 gecesi Midhat Paann yatt odann kaps krld. Yannda yatmakta olan
Ali Bey karld. Midhat Paa zayf ve halsizdi. Edirnenin Beyazt mahallesinden Berber smaile
bodurtuldu. (14)
Bat dnyasnda ve Osmanl lkesinde yenilik taraftar, rgt, ynetici, kendine
gvenilir, sevilir bir devlet adam olan Midhat Paann kellesi ortadan kaldrlrken yenilik ve
zgrlk dman II. Abdlhamite meydan ald.
II. Abdlhamit, otuz yllk saltanat zamannda memleketi istibdat usulleriyle
ynetmitir. Gayet vehimli bir hkmdard. Hal edilmekten korkuyordu. Geni bir hafiye rgt
kurarak phelendii kimseleri zindanlara att. Yemen ve Fizan gibi uzak illere srd. Bu zamanda
halk byk korku iinde yayordu. Sz ve yaz hrriyeti diye birey kalmamt. kii bir yerde
toplanamazd. (15)
Abdlhamit II.nin ahsiyeti ve idaresi hakknda bir hayli ey sylenmektedir. Osmanl
lkesinden hibir fedakarlkta bulunmad bu arada belirtilmektedir. Ne var ki, bu rejim geni bir
lke zerinde hrriyetleri ortadan kaldrmaya yneltilmi, sesiz kitleler zerinde tesis edilmek
istenen bir idareden baka bir ey deildi. (16)
Cumhuriyet okurlarndan Oktay Sevinin, Boazii niversitesi retim yelerinden Dr.
Mim Kemal kenin byk bir II. Abdlhamit hayran olduu bir yazsna verdii yantta konuyu
yle zetlemektedir:
1- O tarihe kadar, mparatorluun yetitirdii en byk devlet adam olan Midhat Paay
ldren II. Abdlhamit deil midir?
2- Tahta kmak iin kabul ettii Kanuni Esasiyi ve Merutiyeti daha ya dolmadan
ortadan kaldran, yok eden II. Abdlhamit deil midir?
3- Sultan Abdlazizden devrald zamann nc byk donanmasn, yalnzca
donanmadan korktuu iin Halie kapatp rten ve 1897 Osmanl-Yunan savanda donanmaya
gereksinim duyduunda bu gemilerin Galata kprsnden ileri gidememesine neden olan II.
Abdlhamit deil midir?
4- imparatorluk, 33 yl hafiyelerin dzenledikleri akl almaz .ihbarlarla II. Abdlhamit
zamannda ynetilmedi mi?
5- Padiah deneinden istenilen kiilere her hafta banda gene istenilen cret denirken,
maalarn ne zaman ve nasl alacaklarn bilemeyen ve bu nedenle gayr- Mslim tebaaya
grtlana kadar borlanan memur ve asker II. Abdlhamit anda yaamad m?
6- Snrlarda vatan iin arpp len ve yaralanan subaylar bir st dereceye
ykselmezken, fiili askerlikle ilgisi olmayan, ancak saraya girmi veya saraya damat olmu kiiler
rtbe stne rtbeyi II. Abdlhamit zamannda almadlar m?
7- Yldz Saraynda sava ynetme taktii sonucu, Rus ordularnn Ayastefanosa
(Yeilkye) kadar gelmelerine yol aan dnem II. Abdlhamit dnemi deil midir?
8- Bulgaristana 69000km2- toprak ve 2.700.000 nfus, Romanyaya 14.400 km2 toprak ve
170.000 nfus, Srbistana 7.200 km2 toprak ve 280.000 nfus, Avusturyaya 58.700 km2 toprak
ve 1.100.000 nfus, Karadaa 4.700 km2 toprak ve 50.000 nfus, Yunanistana 13.400 km2
toprak ve 300.000 nfus, Rusyaya 36.000 km2 toprak ve 70.000 nfus, rana 150 km2 toprak
ve 5.000 nfus, ngiltereye 10.300 km2 toprak ve 150.000 nfus II. Abdlhamit anda
kaybedilmedi mi?.
Allah akna, tarihe olumsuz ynleriyle gemi olan II. Abdlhamitin Ulu Hakanln bir
yana brakalm (17)
Cumhuriyetin nl yazarlarndan Oktay Akbal, 6/Mays/1984 gn kendi kesinde Katil
ile Kurban uzlaabilir mi? adl yazsnda Mithat Paann boulmas olayn ayrntl anlatr:
Tam yzyl nce bugn 6/Mays/1884 gecesi sabaha kar Midhat Paa Taif zindannda
boularak ldrld. Tarih kitaplar, olay yle anlatr: Sabah saat 6.30dur. Midhat Paann
kapatld odann kaps vurulur. Yzba brahim, Temen Nuri, Edremitli Ahmet avu, smail,
Mehmet, Ahmet, Recep- Osman adl erler odaya dalarlar. lerinden biri ankrl Osman dar
kam, helaya saklanmtr. tekiler Paann etrafn alrlar. Paa etkileyici szler sylemek ister,
vatan savunmasyla grevli erlerin bu tr cinayetlerde kullanlmasnn yanlln belirtir. Kimse
dinlemez, orackta iini bitirirler. Kementle boarak, hayalarn skarak...
Korkun bir olaydr bu. Abdlhamittir Midhat Paay ortadan kaldrtan, ldrme
buyruunu veren... Abdlhamit, kendisini tahta karan Midhat Paa karsnda kklk
duygusundan kendini kurtaramamaktadr. zgrlk kahraman, ilk Anayasamzn, Midhat Paann
yok olmasn zlemektedir... 6/Mays sabaha kar Taifteki odasnda Midhat paa ile baka bir
odada bulunan Mahmut Celalettin Paay da en acmasz biimde ldrten Abdlhamittir. Hani
son zamanlarda , birtakm evrelerin Ulu Hakan diye adlandrarak yceltmeye abaladklar zorba
Padiah...
Sonra da sahte bir rapor dzenlenir. Buna gre Mithat Paa 26/Nisanda ir-i peneden,
Mahmut Celalettin Paa da maysta tifodan lmlerdir!
Katil subaylar ve erler Padiah tarafndan dllendirilir. Katil temen Nuri birden albayla
ykseltilir. demili Temen Mehmet Binba oluverir. Midhat Paay stanbuldan, Taife getiren
geminin komutan Karzek Sleyman da, Paa yaplr. (Bu Karzek Paa stiklal savanda Padiah
glerine komuta edecek, Kuvva-y Milliyenin eline tutsak decek ve stanbul mahkemesi
kararyla aslacaktr.)
Osmanl Devletinin ilk Anayasasn hazrlatan, adalama eyleminin ncs, zgrlk
dncesinin savunucusu Midhat Paann kesik ba stanbula gnderilir. Abdlhamit gzyle
grmek istemektedir Paann kesik ban. yice inanmak, byk dmanndan kurtulduunu
bilmek iin... Kafay kesip bir kutuya koyarlar, gemiyle stanbula gnderirler. Svey kanal
ngilizlerin kontrolndedir, kutunun stne Zat- ahaneye takdim edilmek zere fildiinden
yaplmtr, etiketini koyarlar. Koca kutu Padiahn huzuruna getirilir, Padiah aar, kesik baa
bakar bakar sonra da Grdn m Paa, sonu nasl oldu? diye konuur... yk burada bitmiyor!
Kesik ba ne yapacaklar? Lama atalm derler yle de yaparlar. Yllar sonra Midhat Paann
Taifteki mezarn amlar basz bir ceset bulmulardr!...
Yzyl gemi... Midhat Paann koca bir resmi stanbulun adr Kkne asld geenlerde. yi
yaptlar, diyeceksiniz, Anayasa kahraman bir byk adam her zaman anlmal, yaptklar
deerlendirilmeli. ama yan bana da Abdlhamitin portresi konuldu! Kurbanla katil yan yana!...
Byle birey nasl olur, nasl yaplr? Gerekten u -hem de en yetkili azn yapt aklamadr bu:
yi ve kt yanlar olan iki insan bahis konusudur. Bunlar bizim insanlarmzdr. Devirlerini
tamamlam, tarihe mal olmulardr. Bugn acaba Ulusumuza daha iyi bir yaam hazrlama
borcumuz ierisinde bu zt kutuplar bir noktada badatrmak yollar alamaz m? En azndan
denenemez mi? Byle diyor bir yetkili kii... Abdlhamitin Olumlu yanlar da oktur
kansnda!.. Midhat Paann da kuku uyandran yanlar da yok deilmi ayrca!.. te ikisini yan
yana getirip portrelerini astnz m uzlama havas yaratlp gitti demektir.
Midhat Paann olumsuz yanlar varsa, niye aklanmaz? Abdlhamitin olumlu yanlar
varsa, neden gsterilmez? Abdlhamit de, Midhat Paa da tarih yapraklarnda yerlerini
almlardr. Biri insandan, zgrlkten, adalktan yanadr, br despotluktan, gerilikten,
ilkellikten, halkn karanlkta kalmasndan yanadr... Biri halkn sever, kurtarmak ister; biri halka
uyruk, gzyle bakar.. Her ey tartlacaktr, tartlmaldr. Ama Midhat Paa ile Abdlhamitin
resimlerini yan yana asarak uzlama, havas yaratldn sylemek byk bir yanlgdr. Katille
kurban uzlaabilir mi? Yoksa Abdlhamit, Midhat Paann katili deil mi? Anlatsnlar da
renelim...
ldrlmesinden yz yl sonra zgrlk kahraman Midhat Paay sayg ile anmak hem bir
bor, hem de grevdir.
Yoksul, yetim halk ocuklarna sanat okullarn aan, iftilere Ziraat bankasn kuran, Trk
halknn zgr yaamas yolunda arkadalar ile ilk Anayasay yrrle koyan, 1. Merutiyetin
kurulmasn salayan Abdlhamitin despot ynetimine kar HRRYET BAYRAINI EKEN Midhat
Paay sayg ile anmak zgr yaama bilincine kavuanlar, in bir onurdur.
(1) evket Sreyya: Enver Paa; C. 1., S. 62.

(2) a. g. y., S. 50.
(3) Meydan Larus: C. VIII., S. 758.
(4) . Sreyya Aydemir: Enver Paa; C. 1., S. 53.
(5) a. g. y., s.93..
(6) a. g. y., s.65-68.
(7) a. g. y., s.77.
(8) a. g. y., s.77.
(9) a. g. y., s.93.
(11) . Sreyya Aydemir: Enver Paa; C. 1., S. 93-96.
(13) Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Mithat Paa ve Taif Mahkumlar (Trk Tarih Kurumu
Basmevi-Ankara)(1985) s. 30.
(14) a. g. y., S. 57-58.
(15) Niyazi Akit, Tarih III.S. 241.
(16) Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyaset Hayatnda Batllama ve Kaynaklar. S.
158.
(17) Oktay Sevin, Cumhuriyet Gazetesi,. 9 Kasm 1983.
II. Merutiyetin Trkiye Yzeyindeki

Grnts (*)
Merutiyet dn Yeniliki (Jn Trkler) Trklerden dodu. Birinci ve ikinci merutiyeti
gerekletirenler askerlerdi. I. Merutiyetin kahramanlar Mithat Paa ve arkadalar idi. Bu
uurda da boazlandlar ve asldlar.
I. Merutiyetin domas ile lmesi bir oldu. Ama Trk aydnlarnda ve halknda lmeyen bir
hrriyet isteini dourdu.
II. Merutiyet bu doymayan hrriyet isteinden patlad kt. Padiah II. Abdlhamit
tahtndan indirildi, srgne yolland. Trk halk hrriyet... hrriyet... diye bard, kimi yurttalar
ocuklarnn adn hrriyet koydu. Mal ve can gvenlii bakmndan aann, ekyann basksndan
kurtarlacaklarn sandlar. Devlet dairelerinde ilerinin zengin, yoksul demeden yaplacana,
adalet, eitim, salk hizmetlerinden herkesin yararlandrlacana inandlar.
Bu iyi niyetli atlmdan bir yl sonra merutiyetileri tutan Tanin Gazetesinin yazarlarndan
Ahmet erif, merutiyet hkmetinin Anadoludaki grntsn byk bir umutla incelemee
kt. Gezi gzlemlerini kapsayan yazlarn Tanin Gazetesi 6 Temmuz 19O9-7 Mays 1910 tarihleri
arasnda yaynlad, sonra da Anadoluda Tanin adnda bir kitapta toplad.
Kitaptaki yazlar merutiyeti halkn nasl karladnn belgeleri: (alntlarn sonundaki
saylar da ad geen kitabn sayfa numarasdr.)
Bursada eskiden geceleri gezmeyen Hristiyanlar imdi geziyor. (14)
Bigadite Mderris Hac Nuri Efendi, belediye katibi Fahrettin Efendi ttihat ve Terakki
adna gzel konumalar yaparken ulemadan bir kii de padiahn saltanattaki mrnn uzun
olmasn diledi. (24)
Mihalite Kyl, hak, adalet istedii bu heyetin karsna knca o debdebeli hakim
koltuklarn igal edenlerin frnc, bakkal ve benzerleri gibi hayatlarnn kt taraflarn pek
yakndan tand adamlar olduunu gryor... Anlamtr ki, para ile bu memlekette her i
grlebilir.. Paras varsa vermekten ekinmiyor ve ahlakszlk balam oluyor. Adliyesi byle olan
bir ilenin dier devlet daireleri de ayn ekildedir.. (16)
Merutiyetiler, milleti penesi altna alan zulmden kurtarmak iin ayakland. Kendisini tutan
hkmette de bu dinlii arad. zlerek gryoruz ki, mahkemelerinde (Kirmasti), vergi
idaresinde, zabtasnda ve memurlarnda grev duygusu yok... Byk zorluk icra dairesinde
balyor... Kaytlarn zorluu nedeniyle kyl mahkemeye gitmekten, hakkn aramaktan
vazgemektedir... (1 9-22)
Nallhan hkmetine ve mahkemesine layk bir hapishane. Salam bir adamn hasta ve
sar benizle kacana phe yoktur,.. (127)
Osmaniye... Kadlarn yetkilerini ktye kullandklarn, hala para. aldklarn dinledim.
(239)
Sis... Ceza mahkemesine girdim. Reis sigarasnn dumann savuruyor, vakit bulduka
sorguya devam ediyordu. Kendi kendime Ben de bir davac, yahut sank olsam imdi tabakam
karr ve bir sigara yaparak reis efendinin keyfine itirak ederdim dedim. (251)
Ayaa bir doktor gelmi, bir ay sonra Ankaraya, oradan da stanbula kam... Zavall
halk doktora olan ihtiyalarnn farknda deiller ki, doktor isteriz diye feryat etsinler. (108)
Hassa ilesinde tehlikeli ve bulac hastalklar meydan okuyor, kylnn bir doktor
aramas, kendisini tedavi ettirmesi olanaksz... Hele frengiye tutulmu olanlar iin hkmetin elini
abuk tutmas gerekiyor. (238)
(*) Ahmet erif: Anadoluda Tanin; Baskya hazrlayan, etin Breki, 1977
Kyller... Bizim gibi olanlar muayene iin Devlet her sene buralara hekimler gnderiyor,
fakat bunlar Fekede iki gnden fazla oturmuyorlar. Biz haber alp gelinceye kadar gidiyorlar.
(257) diyor.
Hainden Frengi kylere yaylyor. Doktorlar nfusun % 80inin frengili olduunu
sylyorlar. Hastala kar halk kadar hkmet de ilgisiz. En byk nlem hocaya okutmak,
yahut bir muska balamaktr. Zavall insanlk. Sen cahil olduka ne kadar biare ve basitsin, ne
kadar irensin. (265) ,
Haine (Samibeyli) gelecei iin mutlu dilekler sunarak, Osmanl memleketlerinin bugn
frenginin sava dalgalar arasnda kaptansz, dmensiz, babo bir gemi gibi alkalanan nl
sefaletinden adeta katm. (270)
Bigadite halk, cahillikten,zulm ve zorbalktan, adaletsizlikten feryat ediyor, halk birok
yerde tohumluk bulamyor... (26)
Simavda derin bir gaflet uykusu var. Yalnz uyumayan birey var ki o da cahillik. (30)
arkikaraaa: Halk itenlikle tevik edilirse ilerinden dnyann en yetenekli, en fedakar
insanlar, bulunur. Fakat bunu bu memurlar, bu hoca, bu eraf ve zenginler yapacaksa, bu grev
onlardan bekleniyorsa, Trkiye geleceine veda etmelidir. Bu adamlarn idare ettikleri gnn
ertesi sonsuzlua kadar zulmettir, uurumdur. (54)
Bahede Bir iki kyden bakasnda okul adna birey yoktur...Onlarn balca grevleri
hayvanlara bakmak, obanlk etmektir. (229)
Karsta (Kadirli) ilerlemeyi ve yenilii isteyen baz eraf ve aalar var. Her eyi hazr
olduu halde bir kz okulu kurmak ve amak bu aalarn ie karmasndan mmkn olamyor.
(243)
Feke, On sekiz bin kadar tahmin edilen genel nfusun oturduu kylerde okul adna
birey yoktur... Cehalet btn arlyla kalplere, ruhlara hakimdir... slam okulu diye bir yere
gittim. Ufak bir oda, iinde erkek kz otuz kadar ocuk. Bu ocuklar ile hoca yerin darl
nedeniyle o kadar skmlar ki, sanki bir vcut haline gelmiler. Okul, bilgi yerine pis bir koku
yayyor. (258)
Mersinde lise deil ortaokul bile yoktur. (227) Silifkede ise teselli verici ise de ilkokulun
durumu znt vericidir... st katta elli altm kadar ocuk var, fakat bina yklmak zere Ik ve
hava yok, rutubet ve pis koku var. (289)
Karaman milli eitimi l bir durumdadr. Eitim gelirinden binlerce kuru komisyon eski
reisin zimmetinde kalm... (321)
Gedizde hibir zaman mterisiz kalmayan kahveler. Balar ne eik makine gibi
konuan insanlar; size hep bu geveklik, tembellik, usan ve bkknl sylyor... Bunlar birer
okul, kara, uursuz bir mitsizlik ve elem bcei ile rtl bulunan memleketin hayatn
kurtarmak iin ona metin, azimli, boynunu emez zekalar meydana getirecek binalar aryor. Ve
bunu bulamamaktan doan ac duygular insan, znt veren bir neterle yaralyor. Birok yl
alarak memleketi bu perian duruma sokanlara lanet!.. (34-35)
Fekedeki kahvede kyller dadan getirdii odunu satp kumar oynuyor. Tavla ve
kat oyunlarnn hkmete yasaklanmas houma gitti... te kk bir ehrin safdil kyllere
rettii fesat ahlak, gsterdii uygarlk rnei. (261)
Mihalta Galip Paa adnda biri devlet ilerini eline geirmi. Btn memurlar bu adamn
yanndaym. Merutiyet ilan edilince kamuoyu bu adama kar ayaklannca onbe yirmi gn
ortalkta grnmemi. Mihali halk meralarn zorla eline geiren Galip Paay hkmete ikayet
etmiler. Sonuta zabtann gveni, ile meralarn Galip Paaya verilmesi kararlatrlm. (18)
Bursada bir tccarn yolunu kesen iki kii krk elli lirasn almlar. Bu olay jandarma
karakolunun yaknnda olduu halde soyguncular bulunamam, (20)
Bursada birka kere belediyeye uradm. Memurlar salondaki kahve ocanda kendileri
kahve piirip iiyor. (15)
Bigadi dairelerinde halk memnun edici bir alma grlemiyor, eski alkanlklar
etkisiyle memurlar bildikleri havay alyorlar... Memleket haraplktan, cahillikten, zulm ve
zorbalktan, adaletsizlikten feryat ediyor, halk birok yerde tohumluk bulamyor. Suun ilendii
anda hemen yetiecek bir idare gereklidir. iddetli ve kuvvetli bir idare; fakat arkasnda adaletli
bir hkmet bulunmak artyla... (25-26)
Sndrg da birok yldan beri zulmle, keyifle idare edilmi hkmetin en byk kalnts olan
memurlarn elinde kararszlk iinde bir idare... Kyly daha ok ezmek iin ondan kuvvet alan
bir sr zorba... Ezilmiliinden habersiz, cahil, zavall ve saf yrekli civanmert memuruna tapar,
zorbalardan korkan, bu iki boyunduruk altnda inleyen kyller... Bu kyn tarlalarnda srsn
otlatan bir mft var... Anadoluda okul yok, gereken hkmet yok... Halkn erdemine dayanan
makine dnmeye alyor... Halk zavall perian, nereye gittiinden habersiz. Cahilliin penesi
altnda eziliyor... (28-29)
Her posta ile memura yn yn parlak, iddetli bir dille yazlm emirler bildiriliyor. Bu
emirlerin % 80inin paketlerde, masa gzlerinde unutulduunu gnderenler de bilirler...
(30)
Siste tapu kaytlar kark ve dzensizdir. Eraftan bir kimseye on dnmlk bir tarla iin
verilen tapu senedinde ok kere yzlerce dnm arazi bulunduu grlmtr. (247)
Silifkede ... halk memurlara ait ikayetlerini st makamlara bildirdikleri halde dikkate
alnmadn, ilerinin zorlatrldn, memurlarn dmanln ekmeye neden olduunu ileri
srdklerine gre hkmet, zavall cahil halk hi dnmyor, hala eski devir devam ediyor, hala
iltimas, rvet yrrlktedir... Haniya merutiyet, hrriyet nerede?
(ksaltlarak alnd.) (284)
Evvelce yle byle bir yolu bulunarak ileri grdrrdk. imdi bu da mmkn deil,
adalet kaplar her bakmdan kapal... Bugn idare meclisine, mahkemeye, belediyeye seilen
yeler hep rvet yiyici, ahlaksz adamlar. Bunlar yeni gelen memurlar sanki seiyorlar,
merutiyet, hrriyet bu muydu? (285)
Ermenekte pek bol olan meyveler rmektedir. (313)
Bursada kyl vergisinin kolay denmesini, tarlasn gvenle srmesini, malnn ve cannn
emniyet altnda olmasn istiyor. (15)
Simavda kyl kn msr koanlarn dibekte dverek, arpa, dar ve palamut pelitleri ile
kartrarak deirmende tp yiyor... Kyl bu besini de bulamaz... Krlardan toplad otlar bir
miktar unla kartrp kaynatarak bulank bir su durumunu alan bir orba ile aln gidermeye
alyor. (33) .
Yalvata. . .kyller jandarma ve tahsildardan ikayeti. Bu adamlar kuzu kestirirler,
hayvanlarna zorla yem alrlar. Kylnn her eyinde gzleri vardr. Yerler ierler be para
vermeksizin giderler. Jandarma kasabada oturmaktansa kylerde gezmeyi minnet bilir, para
harcamaz, hatta geende kye gelen jandarmalar iecekleri raknn parasn bile bize verdirmek
istediler. (47-48) Kazamzda yle bir kaymakam var ki, derdimizi bildirmeye gitsek hep sert bir
ehre ile bizi koyar, sanki karsndaki bir hayvan imi gibi olmayacak hakaretler eder... (48)
slahiye... Kyller orman istedikleri gibi tahrip ediyorlar... slahiye bataklk, rutubetli...
Halk sazdan yaplm kulbelerde oturur. Bunlarn iinde salktan baka her ey vardr. Hela
bilmezler, gereksinmelerini rastgele yerlere yaparlar... (213)
Karsta (Kadirli) isizlik, halk birbirini ikayet etmeye sevk ediyor. (144)
Hainde geim sknts halkn bir ounu baka yerlere gitmeye zorluyor... (273)
Ermenekte kt alkanlklara sahip olan halk birbirine, memurlara iftira etmekte, yalan
yere tanklk yapmakta, yarglar bunu bile bile yanl hkm vermek zorunda kalmaktadrlar.
(314-315)
Karamanda iftira, yalan yere yemin etmek geerlidir. Bu ktlklerin anas cehalet ve
isizliktir.... (322)
Madende son derece pislik, sefalet ve yoksulluk hkm sryor. Evlerin nnde helalar
var. Pislikler dereye akar, sulara karr... (335)
Gediz idaresi yukardan gelen kararszlk ve durgunluk altndadr. Kat zerinde yaplan
parlak ilemler uygulamada snyor. Bunda kk memurlarn da etkisi var. Uzun, zaman
kayrlmalara, rvete, etek perek bir para ekmek bulmaya alm olan memurlarn
alkanlklarn, ruhsal durumlarn deitirmek pek kolay bir i deildir... Kaza kaymakam hukuk
mezunu. Kendini bile idareden aciz bulunan bu kii, bu gibi memurlar kendi karlarna alet
yapmak yolunu pek iyi bilen yerli erafn esiridir... (35)
Ayn kaymakam eraftan Mustafa Efendinin olunu askere aran makamlara Gedizde
olduu halde bulunmadn bildirir, kumandan da askere alnm ise bile terhis edilmesini
emreder. Fakir halk zenginin memurlara yapt basky grerek hkmete olan gvenini yitirir...
(37-38)
Nallhanl ayrhan kylleri vergisini verdikleri, tapulu tarlalarn Beypazar erafndan
Hilmi Efendinin ekip kaldrdn, meralarnda hayvanlarn otlattn, komu kylerin de tarla ve
meralarna sahip ktn, ile ve vilayet memurlarna sahip ktn, ile ve vilayet memurlarnn
kendisinden korktuunu, eski hkmetin devrilip hrriyetin ilan edildiinde yeni hkmetten
haklarn istediklerini, Dahiliye Nazr Talat Beyin bile Hilmi Efendiyi hakl kardn sylyorlar...
(zetlendi) (129-131)
Bugn slahiye zaptiyelikten yetien Hac Aann smrgesi demektir... Hac Aa yirmi iki
sene evvel bir Ermeninin obandr... Adam buna acr. ltimasla zaptiye eri yazdrr... Zamanla
onba olur. Baka bir yere gnderilir... Adana Valisi Bahri Paann kapsn alar, slahiyeye
gelir. avu ve ilenin zabta memuru olur. Valiye yalar, hediyeler ufak tefek paralar verir. Onun
iten bal tarafls olur. lenin aarn alr, istedii araziyi, hayvanlar elde eder. Hakknda bir
ikayet olunca vali Onun vcudu slahiye iin gereklidir. der... leye halkn yardm ile okul,
hkmet binas yaplrken kendisine de birka ev yaptrtr...
te slahiyede bugnk Hac Aa bu adamdr. Dier aalarn durumu da buna benzer.
Abdlhamitin baht, ans ve parlakl snd gitti. Fakat bugn mlkn her tarafnda o devrin
miras olan kk Abdlhamitler vardr ki, btn kuvvetleriyle ilerlemeye, yenilie engeldirler...
(213-215)
* Mithat Paa, Namk Kemal, Tevfik Fikret, Ziya Gkalp, cmert: ruhlaryla Trk milleti iin nasl
olacan bilmedikleri bir cennet istiyorlard. yle bir cennet ki, iinde kyller yine kyl,
devletliler yine devletli kalacak,
31 MART OLAYI
31 Mart olayn hazrlayan nedenlerin ilki ikinci Merutiyetin ilan idi.
Buna hrriyetin ilan da deniyordu. kinci neden ise Harp Okullarndan km Kurmay Subaylarn
bu hareketi gerekletirmesi ile hem ynetime, hem de orduya yeni bir dzen getirmeleriydi.
Aslnda II. Merutiyet 1876 Anayasas erevesi iinde ele alnmt. Ne kylye toprak reformu
vadediyordu, ne de halkn oyuna dayanan bir Cumhuriyet ynetimi. Padiahlk gene vard.
Seimle gelen millet vekilleri yasalar yapacakt. Padiah bu yasalara gre devleti ynetecekti.
Bununla beraber tek elden ulusu yneten Padiah elinden birok yetki alnacak, meclisin
verdii kararlarla yeni bir ynetime girilecekti. Yeni partiler kurulacak, memleket ok partili
sisteme geecekti. Padiahln despot yntemi yannda elbette ok ileri bir atlmd. Cumhuriyet
ynetimine gemek iin de bir basamak olacakt. Prof. Tark Tunayann deyiiyle:
Merutiyet btn ynleriyle, Batnn fikirlerine ve messeselerine ardna kadar ak bir
kap olmutur Milli ve. Layik bir devlet formlne varmak iin btn hazrlklar ve denemeler
kinci Merutiyet adn verdiimiz siyasi laboratuvarda yaplmtr. Merutiyet uzun zamanlar bir
trl cesaret edilemeyen kararlar alabilmitir (1)
Merutiyeti ilan eden subaylar hemen harekete geti. Ortada gerekli ilgi gsterilmeyen pir
ordu vard. Subay kadrosunun bir blm okuma bile bilmeyen alayl denen subaylard. Ordu her
trl donatm iin darya muhta bir halde idi. Yeteneksiz subaylar yznden sava gcn bile
yitirmiti.
Orduyu ve memleketi ayakta tutmak iin yeni yasalar kartt. Bu yasalara gre ordu
yeniden etkin bir dzene kondu. Eitim ve komuta tamam ile generallie hatta marealla kadar
terfi ettirilen ve Padiahn sadk kullar durumunda bulunan, askerlik bilgileri ynnden yetersiz
olan bu subaylarn. tasfiyesine giriildi. karlan yasalara gre siyasi, ekonomik, mali idari, milli
dnceleri kapsayan yeni bir atlma geildi Kat bir padiahlk ynetiminden ksmen hrriyet
havas esen bir duruma girildi.
Bunu hazmedemeyen gericiler toplumun dengesini ypratmak iin ayrlk kazanlarn
kaynatmaa balad. Her tarafta Krt, Arnavut, Arap kulpleri kurdu. Genci evreler Cemiyeti
lmiye-i slamiye, Cemiyet-i Naciye-i Milliye, ttihad Muhammedi Cemiyeti, Fedkran- Millet
Cemiyeti gibi cemiyetler kurdu.
Merutiyet aleyhtar Dervi Vahdeti Volkan gazetesini, Prens Sabahattin de Hukuk-u
Beer gazetesini kard. Dervi Vahdeti Kbrsl bir gerici idi. Volkan gazetesinde ortal
eriatl krkleyen, kin ve intikam kusan, halk ve ordu birliklerini siyasi kkrtmalarna alet
etmee alan yazlar yaynlad.
23 Ocakta Harbiye Mektebinde karklklar kt. Nmayiler tertiplendi. Neticede 60
renci Harbiyeden karldlar. Bu da Cemiyet aleyhine havay kartrd. 6 ubatta ise 13 Nisan
(31 Mart) olaylarnn en nemli krkleyici merkezi olan ttihad- Muhammedi Cemiyeti kuruldu.
Bu cemiyetin kurucusu Dervi Vahdeti Volkan gazetesinde btn askerleri, birlikleri halk ve
vilayetler ahalisini kendileriyle beraber gsteriyordu. 19 ubatta ayn Dervi Vahdeti eriata
dnlmesini ve baka memleketlerden kanun alnmamasn isteyen beyannameler yaynlad 28
Martta Beinci Alay namna imzal ve bu alayn tmnn ttihad- Muhammedi Cemiyetine bal
olduu, onu destekledii hakknda gene Volkanda bir bildiri kt. (2)
Harbiye nezareti askerlikten muaf olan medrese rencilerinin bu muafiyetten
yararlanabilmeleri iin bir okuma, yazma snavna tabi -tutulmalarn istedi. Okuma yazmadan
aciz medrese rencileri bu karar protesto eden gsteriler yaptlar.
fakat mucizeli bir nefesle hepsi iyi niyetli, temiz vicdanl, mutlu ve ileri insanlar oluverecekti...
(Sabahattin Eyubolu: Mavi ve Kara; s. 236)
Ordu tekilatnda dzeltmeler talim-terbiye ilerine el atlar balad. Eski silahlarn tasfiyesi;
yeni silahlara gei, seri ateli toplarn byk lde orduya verilii nemli ilerdi. Donanmaya
yneli ve Osmanl Donanma Cemiyetinin tekili suretiyle halkda-donanmaya, denizcilie kar
uyandrlmaya allan geni ilgi, toplanan nemli yardmlar havay deitiriyordu... En nemlisi
de orduda giriilen tasfiyelerdi. lk kanun rtbelerin tasfiyesi kanunu oldu. Ehliyetleri olamad
halde byk rtbelere karlan iltimasl insanlarn, mesela birok saray generallerinin ve
yaknlarnn rtbeleri birka derece birden indirildi. Biroklar bsbtn tasfiye edildiler...
Harb okullarna deerli hocalar atand. Derslere yeni bir yn verildi. nk okullar aslnda
merutiyet fikir ve mcadelesinin dayana idiler.
(3) Bu tutarl giriime kar okuma, yazma bilmeyen ve ordudan tasfiyesi istenen alayl subaylar
da bir toplant yapt.
Dervi Vahdeti ve taraftarlarnn kurduu ttihad- Muhammed? Cemiyeti Ayasofyada
mevltler, trenlerle muazzam bir kurulu gsterisi
yapt. (4)
Dervi Vahdeti ve Bedizzaman Said-i Krdi (Said-i Nursi) korkun derecede kkrtc
nutuklar sylediler. ttihat ve Terakkinin karsnda Ahrar Frkas (Partisi) ve Cemiyet-i
ttihadiye-i slamiye adnda din sloganlarna dayanan siyasi bir teekkl kuruldu. Bundan sonra
cinayetler balad. smail Muhtar Paa, gazeteci Ahmet Samim ve Hasan Fehmi gibi tannm
kiiler ldrld. Padiahn varl ile yokluu beli deildi. (5) Padiah zaten tkenmiti.
Abdlhamit, arkasnda binbir ihmalin, - binbir zulmn sorumluluunu tayordu. Hanedan
rmt.
Bu olgular sonunda 31 Mart 1909 olay patlak verdi. Kendilerine merutiyet bekileri ad
verilen Takladaki avc taburlar ayakland. 30 Mart 31 Marta balayan gece Takla
kaynyordu. avular hareket saatinin geldiine karar verince, evvela kaplar tutuldu. Ne ieri, ne
dar kimse braklmyordu. Asker silahlandrld. Mektepli subaylarn kimisi aalara balandlar.
Bir aralk ortada bunlarn kuruna dizilecekleri havas esti. Bir ksm subaylar da odalarna
hapsedildiler. imdi kla avlusunda subaysz, kumandansz bir asker kalabal kaynayordu. Sz
artk avularnd. Hamdi Yaar ismindeki bir avu bata grnyordu. Blk Emini (blk
yazcs) Mehmet ve Tfeki ustas Arif bu Hamdi avuun yardmclar
gibi grnyorlard.
Vakit gece yarsn geiyordu. Hazrlk tamamd. Kla kaplar ald. Asker kapdan akmaya
balad. Hedef Ayasofya meydanyd.
Gariptir ki 4. Avc taburu harekete geip kladan kmaya balad zaman klann nnde,
ellerinde yeil bayraklar bulunan bir takm sarkl hocalar dolayor ve: Ey Kahramanlar, eriat
elden gidiyor, ne duruyorsunuz? diye sesleniyorlard. (6)
eriat isteriz, eriat isteriz:.. Padiahm ok yaa lklar arasnda kladan kld..;
Ellerinde yeil bayrak tayan sarkllar da katld. Askerin nne katlan bu sarkllar tekbir
getirerek Meclisi Mebusana doru yrmee baladlar.... Ksa srede asker ve medrese
rencilerinin says 6000i geti. Hocalar, ordudan ayrlan alayl subaylar, mektepli subaylarn
orduyu gavurlatrdn ve eriatn elden gittiini ileri srerek bunlarn sorumlusu olan
ittihatlarn cezalandrlmasn istiyorlard.
syanclar eyhlislamn araclyla Padiaha iletilmek zere u tekliflerde bulundular:
1- Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ile Harbiye Nazr Ali Rza Paa grevlerinden ekilecek.
2 Ali Rza bey, Talat Paa, Hseyin Cahit, Dr. Burhaneddin akir, Dr. Nazm beyler snr
d edilecek.
3- eriat hkmleri deiiklie uramadan uygulanacak.
4- Mektepli subaylarn yerleri deitirilecek, aa karlan alayllar yeniden orduya
alnacak.
5- Bunlar yerine getirildii takdirde isyana son verilecek ve isyanclar hakknda herhangi
bir soruturmaya giriilmeyecek deniyordu. (7)
syanclarn szcs Hoca Rasim adnda biri idi. Bu muhtray byk bir coku iinde
okumaa devam ediyordu:
Kanunlar fkh kitaplarndan (dini hukuktan) alnmadka bu askerler skun bulmazlar Yeni
yetime baz kimseler var. Ne yazk ki milletvekilleri iinde de var. Bunlar memleketi
gavurlatrmak istiyorlar. Yeni kz lisesi bu maksatla almtr. Bu hal, slam Hristiyan olsun
demektir. eriata aykrdr byle eyler, byle okumalar... Asker adna sylyorum; Meclisi
Mebusan ve Nazrlar Heyeti (kabine) dindar adamlardan seileceklerdir (8)
Hoca Rasim Efendinin okuduu muhtra eyhlislam tarafndan hkmete bildirile dursun,
isyanclar da bir taraftan katliama giriti.
Lazistan Mebusu Aslan bey, Adliye Nazr Nazm Paa, Harbiye Nazr Rza Paa snglendi.
Katip Esat, efik Sadk Paa, Yzba poteri, Temen selahattin Mmtaz, stemen Yusuf ve
Nurettin, Sar Tevfik, sava gemisinin kumandan Ali Kabuli beyler ldrld...
Tanin ve uray mmet gazetelerinin binalar yamaland. Bundan sonra hareket ordusu
isyan bastrmakla grevlendirildi. syan bastrld. syann elebalar bir bir yakaland. syanc avc
taburlarnn askerleri stanbuldan uzaklara ve daha ar hizmetlere srgn edildi. Padiah
Abdlhamit sulu grld ve tahttan indirildi. Yerine V. Mehmet Reat Padiah oldu. syanc
elebalar askeri mahkemede yargland. On kii idam edildi. 31 Martn kkrtcs ve ba
sorumlusu Dervi Vahdeti kat. zmirde yakaland.
Yarglanmas sonunda o da idam edildi.
Dervi Vahdeti mesleksiz, kltrsz aradn bulamayan bulmasna da bilgi ve
yetimesinin imkan vermedii bir yoksul adamd. Yalnz gz ykseklerdeydi. Merutiyetin
ilanndan sonra stanbula gelen Kbrsl Mahmut olu Dervi, imdi ite bu ykseli yolunu
aryordu.Hatta onun bir ngiliz ajan olduu, ngiliz gizli servisinden emir ve direktif ald
Yazlmtr.
...divan harbin Dervi Vahdeti hakkndaki karakter deerlendirmeleri.. Kbrsl Mahmut
olu Dervi adndaki ahs, hibir ilim ve itiamai terbiye grmemi olup, imdiye kadar iki ve
arkclkla serseri bir hayat geirmi olduu, sorgular srasnda kendi ifadeleri ile meydana
kmtr.
Evet, devleti gavurlamaktan kurtaracak, aleme nizam verecek, hulasa din bayran ap
Mehdi (kurtarc) olarak slama yol gsterecek olan Vahdeti budur. (9)
II. Merutiyet ilan edilmi, seim yaplm, milletvekilleri greve balam, Padiahln
yetkilerinin pek ou meclisin eline gemi, lakalam eski ynetimin slah ele alnm, ihmale
uram koca bir orduya yine silahlar verilmi, harp okullar ve ordunun btn snflar yeniden
tekilatlandrlmt. Okuma yazma bilmeyen ehliyetsiz alayl subay ve generallerin rtbelerinin
indirilmesi veya ordudan tamamen tasfiyeleri, yeni bir kz lisesinin retime balamas, okuma ve
yazmaktan aciz medrese rencilerinin askerlikten muaf saylabilmeleri iin rencilerden yalnz
snav kazananlarn bu haktan yararlanmas gibi ele alnan giriimler Abdlhamit ve genci
evrelerce iyi karlanmad....
Abdlhamit 1. Merutiyet gibi, II. Merutiyeti ykamad. Eski saltanatn yitirmemek iin
yaralarna dokunulan alayl subaylar, medrese rencilerini, kendi tarafls, yenilik dman birok
ne id belirsiz dernek mensuplarn, hocalarn, dervilerini, molla bozuntularn el altndan
ayaklandrd sorgularn sonunda belli oldu.
kincisi de teden beri Trkiyenin ilerlemesini istemeyen, daima geri kalmasn ierdeki
genci evrelerce devam ettirmede parma olan ngiliz siyaseti idi.
(1) Prof.Dr.Tark Zafer Tunaya: TRKYEnIn SYAS HAYATINDA BATILILAMA HAREKETLER S.

159.
(2) . Sreyya Aydemir: TEK ADAM, c.I S. 154.
(3) evket Sreyya Aydemir. Enver Paa; C. II. S. 348.
(4) .S. Aydemir: TEK ADAM, C. I. S.155.
(5) .S. Aydemir: TEK ADAM, . I. S.155.
(6) S. Aydemir: EN VER PAA C. II. .132433
(7) Meydan Laros, C. VIII. 417.
(8) .S.Aydemir: Enver Paa, c. II.S.142.
(9) .S.Aydemir: Enver Paa, c. II.S. 146.
BAIMSIZLIK SAVAISI-LAK
CUMHURYET
MUSTAFA KEMAL
MUSTAFA KEMAL GERE

Birinci Dnya Savanda Osmanl mparatorluu yenildi. 18 Ekim 1918 de Mondros
Mtarekesinin ok ar koullarn kabul etti. Bu mtarekenin yedinci maddesinde: Mttefikler
kendi emniyet ve selametlerini tehdit altnda grdkleri takdirde askeri noktalar igal etmek
hakkna sahip olacaklardr. denilmekteydi. Bu madde gereince Osmanl mparatorluunun
topraklar dman devletlerce paylalmaya baland:
13 Kasm 1918 sabah itilaf devletlerinin 60 para sava gemisinden oluan filosu stanbul
limanna girdi. Bir ksm aznlklarn sevin gsterileri arasnda karaya ayak bastlar. Bu olay
zerine stanbulda ilk milli tepkiler ba gsterdi Mtareke hkmlerine gre nemli demiryolu
istasyonlar, telgraf merkezleri, silah depolar tilaf Devletlerine teslim
edildi...(1) tilaf Devletleri, . Adana, Mara, Antep, Urfa, Antalya, Konya, Ske, zmit, Eskiehir,
Samsun, Merzifon ve Bartn yrelerini igal ettiler. .
Emperyalist devletlerin Trk lkesine zoraki yerlemeleri birer yama niteliindeydi. Her
devlet kendi ekonomik karna uygun yerlere hemen yerleiyordu. . Padiahlk ynetimi de
antlamada var diye ses karmyor, kimsenin tepkisini de istemiyordu.
Amerika Cumhurbakan Wilson da 21 Nisan 1919da: Yunanllar kendi
yurtlarnda her eye hakim yapabilmek iin zmir ve civarnn Yunanistanla
birletirilmesini.... istiyordu. (2)
Yunan ordusu, 15 Mays 1919da kendisine kaca yeri hazrlayan ngiliz, Fransz ve
Amerikann desteiyle le bulmu karga gibi zmire saldrd. ... ki byk, iki kk drt Yunan
vapuru ile zmir limanna girdi. Bu vapurlara bir ngiliz ve birka Yunan torpidosu elik ediyordu.
Bu iki kafilenin 10 mil kadar gerisinden on iki. Yunan nakliye gemisi belirdi. lk vapurdan dubalar
vastasyla karaya asker kmaya balad. zmir toprana ayak basan Yunan askerlerini, zmir
Rum Metropoliti Hristostomas, rhtmda kutluyor, takdis ediyordu. Rhtmlar, Rum askerleri, yollar
Yunan bayraklaryla bezenmiti. (3) ngilizler, zmire . karttklar Yunan ordusunun insan
kasapln da utanmadan sorumlu bakanlarna bildiriyorlard:
.. Ermeniler Erzuruma hcuma hazrlanyorlar. Yunanllar zmiri bir mezbaha haline
getirdiler... (4) Padiah da sanki bu ngiliz gizli raporundan haberliymi gibi, dman koruyan ve
halkmza kurbanlk koyun gibi uysal olmalarn tleyen bildiriler yaynlyordu?
Galip devletlerle yaplan mtareke; millet ve memleket iin hayrl olacaktr. Mtarekenin
hkmlerine uymak, millet ve memleketin selamet ve emniyeti iin elzemdir. gal kuvvetleriyle
iyi mnasebet tesis olunarak bunlarn memlekete medeniyet, halka refah getireceklerini, bu
itibarla, gelecek yabanc igal kuvvetleri hangi din ve millete mensup olurlarsa olsunlar,
kendilerine kar Trk misafirperverliine yakr bir tarzda karlanmalar lzumu, unun bunun
tahrik, tevik ve ifaline kaplarak bu misafirlere kar herhangi suret ve ekilde muhalefet ve
dmanla giriilmemesi. (5) istenmekteydi!. Padiahn bildirisi tm yurtseverlerde nefret
yaratt gibi topraklarmz iin yzyllar boyunca kanlar aktlan sava ehitlerimizin de
kemiklerini szlatmaktayd.
Ne yazk ki, ordumuzun silah ve cephanesi de elinden alnmakta idi. te byle basz bir
zamanda halk kendine sahip kacak bir lider aryordu. Halk aresizdi. Padiah kendi taht iin
dman tutuyordu. Halkn en kk bir direnmesine bile kzyordu, karyordu. Dman
zulmnde yaamam bir ulus bu kadar kanl bakl, toplu tfekli dmanlarn zulm altnda nasl
yaayacakt?
Bu zamana kadar kendi z yurdu stnde uyruu olan kk topluluklarn kuracaklar

devletlere nasl gz yumabilirdi? Trk ulusu huzursuzdu. Tek bekledii, tek gzledii ve tek
istedii kendine gven verecek atlgan bir liderdi.
Bu acl gnlerde memleketin umutsuz gidiine zm arayan deerli komutanlar da vard.
Mustafa Kemal Paa ilideki evinde Ali Fuat Paa Ve bir ksm arkadalaryla durumu
deerlendirip bir karara varmaya alyordu. stanbulda kalmakla Trkiyeyi iine atlan
uurumdan karmann olanakszlna inanyorlard. Anadoluya gemek gerekti. Anadoludaki
kuvvetleri birletirmek, ulusa gven vermek gerekti. Ulusun taban olan kyl, kentli, zengin,
yoksul, yazar ve din adamlar ile, kabile reisleriyle dmanla savama amacnda anlamalyd;
silaha sarlmaya hazrlanmalyd. . Ulusun egemenlii bunlarn elbirliiyle salanabilirdi. Bu
glerin bir taraftan rgtlenmesi, bir taraftan da orduyu donatmalar gerekliydi.
En nemli sorun Mustafa Kemalin Anadoluya atanmas idi. Ne yazk ki, o zamanki
hkmet adamlarnda byk hizmet ve etkinlikleri ile tannm olan bu gen kumandan
Anadoluda nemli bir iin bana getirebilecek bir cesaret ve ruh grlemiyordu. (6)
Bu gnlerde Karadeniz Blgesinde Rum eteleri Trk halkna silahla saldrlarda
bulunuyordu. Karadeniz halk da umutsuzdu. tilaf Devletleri ise padiaha Karadeniz Blgesinde
Rumlara saldrlyor; bu saldrlar nlemezseniz hemen blgeyi elimiz altna alacaz diyorlard.
Hkmet hem Karadeniz Blgesinde hem de Anadoluda asayii salamak iin en gvenilir kii
olarak Mustafa Kemali seti. Hem IX. Ordu Mfettii, hem de devletin en yksek sivil ordularna
emir verme yetkisiyle Anadoluyu bir dzene koymak zere grevlendirdi. Mustafa Kemal Paa
Yunan ordusunun zmiri igalinden drt gn sonra 19 Mays 1919da Samsuna ayak bast.
Samsundan sonra 25 Mays 1919da vard Havzada bir genelge hazrlad. Bunu IX. Ordu
Mfettii imzas ile btn yurttaki askeri ve sivil makamlara gnderdi. Bu genelge ile btn askeri
ve sivil yneticilerden, bulunduklar yerlerde bir an nce igal olaylarn protesto etmek iin
heyecanl mitingler tertip etmeleri, ulusal dernekler kurup halka felaketin bykln
anlatmalar ve bu ileri kylere kadar yaymalar isteniyordu. 28-29 Mays gn gnderilen bu
genelgeye pek ok yerlerdeki yneticiler uydular. Mitingler dzenlediler. zellikle stanbuldaki
miting pek heyecanl oldu. gal devletleri buna sert tepki gsterdiler. ngilizler tutuklu bulunan
67 Trk devlet adamn Maltaya srdler. Ayrca Mustafa Kemal Paann geriye arlmasn
istemeye baladlar. Paa kendisine duyurulan bu istekleri ret etti. Mitingler, zmirin igaline
gsterilen olumlu tepkilerle birleince Onun umudunu daha da artrmt. (7)
Mustafa Kemal paa, yurdun her tarafndan halkn, ordu mensuplarnn ve yneticilerin
milli karlarmz dorultusunda kamuoyu oluturmaya bilinli olarak uratklarn grnce
hazrlamakta olduu Amasya Bildirgesini de yaynlad.
(1) Neriman Serdarlar-Fahriye etinkanat: T. C. Tarihi; s. 14-18.

(2) evket Sreyya Aydemir: Tek Adam; c.2,s. 63-64.
(3) a.g.y.s.72.
(4) Erol Ulubelen: ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye; s. 193.
(5) . Sreyya Aydemir: Tek Adam; c.2, s. 73-74.
(6) a.g.y.c.1, s.373.
(7) Do. Dr. Ahmet Mumcu: Tarih asndan Trk Devriminin Temelleri ve
Geliimi. 4. bask. S.37-38.
AMASYA BLDRGES
...Bunun iin 18 Haziran 191 gn Trakyaya verdiim ynergede iaret ettiim bir
noktann uygulanmas zaman gelmi bulunuyor. O nokta, Anadolu ve Rumeli ulusal rgtlerini
birletirerek, bunlar bir merkezden ynetmek ve adlarna i grmek zere, Sivasta genel bir
ulusal kurultay toplamakt. Bu amala emir subaym Cevat Abbas Beye 21-22 Haziran 1919
gecesi Amasyada syleyip yazdrdm genelgenin balca noktalar unlard:
1- Yurdun btnl, ulusun bamszl tehlikededir.
2- stanbuldaki hkmet stlendii sorumluluun gereklerini yerine getirmemektedir. Bu durum
ulusumuzu yok olmu gibi gsteriyor
3- Ulusun bamszln yine ulusun dayan ve karar kurtaracaktr.
4- Ulusun durumunu ve davrann gz nnde tutmak ve haklarn dile getirip btn dnyaya
duyurmak iin her trl etkiden ve denetimden uzak ulusal bir kurulun varl ok gereklidir.
5- Anadolunun her ynden en gvenli yeri olan Sivasta ulusal bir kongrenin tez elden toplanmas
kararlatrlmtr.
6- Bunun iin btn illerin her sancandan halkn gvenini kazanm delegenin, olabildiince
abuk yetimek zere hemen yola karlmas gerekmektedir.
7- Her hangi bir kt durumla karlalabilecei dnlerek bu i, ulusal bir giz gibi tutulmal ve
delegeler gereken yerlere kimliklerini gizleyerek gelmelidirler.
8- Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr.
O gne dein teki il delegeleri de Sivasa ulaabilirlerse, Erzurum kongresinin yeleri de Sivasta
yaplacak genel toplantya katlmak zere yola karlar. (11)
Ali Fuat Paa ile Rauf Bey beraber Amasyaya geldiler. Refet Bey de Samsundan geldi.
Mustafa Kemal Amasya bildirgesini imzalamalar iin nlerine koydu. Ali Fuat Paa. derhal imzay
bast. Rauf Bey, Mustafa Kemal tarihsel bir deeri olacan steleyince imza etti. Refet Bey
imzadan kand ve byle bir kongre toplamaktaki ama ve yarar anlayamadn syledi. (12)
Mustafa Kemalin Amasya bildirgesi yeni kurulacak olan Trkiye Cumhuriyetinin birinci
temel ta idi. Halk, Ordu ve yneticileri el ele birletiren byk bir ball oluturmaktayd.
leriyi gren bir kii olarak Erzurum ve Sivas kongrelerini oluturma heyecan iindeydi. 12
Haziranda Amasyaya geldii gn halk onu ehrin giriinde karlad. Cokuyla selamland.
Mustafa Kemal Amasya belediye balkonundan halka kar ilk konumasn yapt:
Amasyallar!
Padiah ve hkmet, tilf devletlerinin elinde esirdir. Memleket elden gitmek zeredir. Bu kt
vaziyete are bulmak iin sizlerle i birlii yapmaya geldim.
Amasyallar!
Dmanlarmzn Samsundan yapacaklar herhangi bir kartma hareketine kar, ayaklarmza
arklarmz ekerek, dalara ekilerek vatanmz en son kayasna kadar mdafaa edeceiz.
Amasya halk bu cesaret verici konumadan ok duyguland. Din adam Abdurrahman
Kmil Efendi Camide halka cabederse vatann son ferdine kadar lmeyi gze almak lazmdr.
diye konutu. Ayrca 22 kiinin imzasyla ekilen bir telgraf, Amasyallarn hrriyet ve istikll iin
birletiklerini, Mustafa Kemal Paan in etrafnda elbirliiyle alacaklarn stanbula bildiriyordu.
(13)
Maya tutmutu. Yurdun her tarafnda halk mahalli dernekler kanalyla savaa
hazrlanyordu. te yandan yurdun her tarafnda askeri komutanlar ve inanl yneticiler ie drt
elle sarlyordu. stanbul hkmetinin Dahiliye Nazr Ali Kemalin Mustafa Kemal Paay
grevinden aldn bildiren genelgesine (24.6.1919) vatansever komutanlar ve yneticiler hi bir
deer vermiyorlard. Mustafa Kemalcilik resmen tutunmaya balad. Mustafa Kemal halka ve
Anadoludaki arkadalarna gveniyordu. 25-26 Haziran 1919da Amasyadan Sivasa doru yola
kt.
lk hedefi Erzurum kongresini yaparak hemen Sivasa dnmekti.
Mustafa Kemal sylevinde Erzuruma varn yle yazmaktadr.
3 Temmuz 1919 gn, halkn ve askerlerin iten gsterileri arasnda Erzuruma varld. stanbul
Hkmetinden gelebilecek ykc bildirileri denetlemek ve durdurmak iin haberleme kanal olan
nemli merkezlere gereken nlemlerin alnmas iin btn komutanlara 5 Temmuz 1919 tarihinde
buyruk verdim. (Belge: 29).
Komutan Vali ve Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi ile
grld...
Bu srada Erzurum Valisi Mnir Bey ile Bitlis Valiliinden ayrlp stanbula gitmek isteyen
Mazhar Mfit Bey, Mustafa Kemalin Erzuruma geliini beklediler. Atatrk her iki valiyi yannda
alkoydu. Ulusal ama yolunda yapaca Erzurum Kongresini 15. Kor. Komutan Kzm Karabekir
Paa, Rauf Bey, zmit Mutasarrf Sreyya Bey, Kurmay bakan Kzm Bey, Kurmay Hsrev Bey
ve Dr. Refik Beylerle grt:
Ulusal amalarla ortaya atlacaklarn yok edilmesini dnenler bugn yalnz Saray,
stanbul Hkmeti ve yabanclardr. Ama btn halkn aldatlabileceini ve bize kar evrilme
olasln da dnmek gerekir. nder olacaklarn, her ne olursa olsun, tutulan yoldan
dnmemeleri, yurtta barnabilecekleri son noktada son nefesini verinceye dek ama urunda
zveriyi srdreceklerine iin banda karar vermeleri gerekir. Yreklerinde bu gc
duymayanlarn ie girimemeleri ok daha iyi olur. nk byle bir durumda hem kendilerini,
hem de ulusu aldatm olurlar diye aklad. (14)
Mustafa Kemal Paay byk bir sevin cokusuyla karlayan Erzurumlularn tutarll
Padiaha iyi karlanmad. Amasya bildirgesinden pirelenen Padiah ve hkmet Mustafa
Kemalin stanbula geri dnmesi iin harekete geti:
Paa 7-8 Temmuz 1919da Erzuruma geldiini beinci gecesi makine bana arld.
Biz de yani Erzurum Faal Komitesi diye vasflandrmakta mahzur bulmayacam btn
arkadalar Paa ile beraber telgraf makinesinin banda bulunuyorduk... Mustafa Kemal Paay
aran Padiaht. Muhabere saraydan cereyan ediyordu.
Paann stanbula dnmesi emrediliyor, her trl vaatlerde bulunuluyor:
sterseniz uzun bir tebdil-i hava maksadyla istediiniz yere de gidebilirsiniz. . . .
Teklifinde bulunuyordu ve Padiah bilhassa bu teklifinde srar ediyordu.
stanbula dnnz ve istediiniz yerde istediiniz kadar tebdili havada bulununuz..
Paa, btn bu teklifleri reddediyor ve muhabere bir saati gemi olmasna ramen sertleerek
devam ediyordu.
Paa iin hedef tekti: Her trl feragat ve fedakrla katlanarak lm gze alarak vatan
kurtarmak...
Nihayet telgraf muhaberesinin sonu gelmi ve Paann:
Katiyyen reddediyorum, stanbula dnmeyeceim...
Demesinden sonra Padiah da Paaya:
O halde, resmi vazifeniz sona ermitir.
Tebliini yapm bulunuyordu. Yani Mustafa Kemal, Ordu Mfettiliinden azlediliyordu.
Paa, bu anda demir bir iradenin ve kesin bir kararn tesiri altndayd, bize:
Arkadalar mesaimizin en ciddi ve en ak safhas ite imdi balyor. Diyerek tebli etti. (15)
Mustafa Kemal, Padiahla yapt konumadan sonra istifa etti. Yaldzl srmal Padiahn
fahri yaveri elbisesini kard. Paa bir don, bir gmlek kald.
Btn mr askerlikte geen Paann sivil elbisesi yoktu. Derhal bir yeni elbise temini de
mmkn olamamt.
Sabahleyin:
Elbiseyi ne yapacaz Mazhar?.. Der demez:
Kolay Paam... Dedim. Aklma geldi. Hemen Valiye gittim. Paa iin sizin elbiselerinizden bir
tane istiyorum.
Mnir bey bir hayli skld.
Evet amma Paa hazretlerine layk, temiz bir elbise bende de yok, dedi. Haksz deildi. Harp ii
ve harp sonras kimsede el dokunulmam elbise kalmamt. Bununla beraber hemen akl etti:
Gayet iyi. Diyerek hemen jaket atay aldm. Bende de temiz bir fes
vard. Gmlek, yaka ve kravat da uydurmutum. (6)
Mustafa Kemal, Vilayet-i arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum ubesinin
dou ve komu illeri uyararak her trl dmana kar birlikte saldrma ve direnme yolundaki
bilinli kararlarndan ok etkilenmiti. Bundan sonra yaplan toplantda:
Mustafa Kemal Paa, on beinci kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, Hseyin Rauf Bey,
Erzurum Valisi Mnir Bey, zmit Mutasarrf Sreyya Bey, Kzm Dirik, Hsrev Gerede, Dr. Refik
Saydam ve Mazhar Mfit Kansu bulunuyordu.
Mazhar Mfit Kansu bu gizli toplanty Mustafa Kemal Paann milli tarih huzurunda Trk
Milletinin kurtuluu iin riyaset ettii ilk zel komite toplants olarak niteler; Mustafa Kemal Paa
komitesine memleket sorunlarn kavratmak iin o gnk durumu yapt aklamada:
Dman devletlerin yurdumuzu blmek ve mahvetmek iin her trl saldry
yaptklarn, padiahn ise unvann korumak iin her eye boyun ediini, ulus ise umutsuzluk
iinde, kurtulu aresi olarak dernekler kurarak rgtlenme yolunu tuttuunu, ordunun
yenilmesine karn ulusu kurtarma yolunda iten ura iinde olduunu, yurtta fikrin
arptn;
a) Yenik dtmz devletlerle savaamayacamza gre uysal davranalm,
b) Dman devletlerin padiah ve halife iin egemenlik hakk tand blgede Osmanl devletini
devam ettirelim;
c) Osmanl devletinin bllmesi kararlatrldna gre rk ve blge zelliklerine nem vererek
kurtulu areleri arayalm...
Buna karn ne yapmak gerektii sorusuna da:
Arkadalar, tek yol halkn buyruuna dayanan bamsz bir Trk Devleti kurarak hedefe
ulamaktr. yantn verir. (7)
Paam, arkadalar hep birlikte dndk, kararmz verdik. Ama urunda lmeye -hazr olarak
greve hazrz. Kararmz sizi ef olarak tanmaktr derler. Bunu duyan Mustafa Kemal
arkadalarn kutlar ve teekkr eder, kendilerinden bir ricada bulunur:
stlendiim sorumluluu bir koula balamak istiyorum. Emirlerimin ayrmsz, st derecede bir
kumandan emri halinde yerine getirilmesi. Baar iin bu kouldur. der. Arkadalar adna
konuan Mazhar Mfit:
Bu savata doal olarak baarya ve utkuya ulatmz takdirde hkmet ekli ne olacak?
deyince Mustafa Kemal Paa glerek:
Ne olmasn tasavvur buyuruyorsunuz? der. Mustafa Kemalin bir nceki toplantsnda:
Hakimiyet-i Milliyeye dayal, kaytsz, koulsuz, bamsz bir Trk Devleti kurmak demesini,
Mazhar Mfit, bamsz bir Trk Cumhuriyeti olarak anladn belirtince Mustafa Kemal, bu sorun
hakknda imdiden bir ey sylemek doru olmaz. Karar verilen bir eyin uygulanmas iin
zamann beklemek ve o zamann geldiini bilmek gerektir. imdi dman basks altnda bulunan
padiah ve dman glerin saldrsna uram olan yurdumuzu kurtarmak iin altmz
anlatmada yarar vardr. der. (8)
Bugnlerin en nemli konusu Mustafa Kemal Paann askeri grevine son verilmesi ve
Harbiye Nazr evket Turgut Paann nc Ordu ktaat mfettilik vekletini Kzm
Karabekire teklif ederek Mustafa Kemal Paay sivil almaktan men etme emridir. Mustafa
Kemal bu son durumu bildii iin Kzm Karabekirden kukulanmaktadr. Kzm Karabekir ise
Mustafa Kemalin gizli toplantlarna katlr. Onun btn giriimlerinden haberi vardr Hatta
Mustafa Kemalin en kukulu gnlerinde konuk edildii konaa gelir ,karsnda esas durua
geer:
Kumandamda bulunan subay ve eratn hrmet ve tazimlerini arza geldim. Siz bundan evvel
olduu gibi bundan byle de bizim sayg deer kumandanmzsnz. Kolordu kumandanna zel
araba ile buyruunuza bir takm svari getirdim. Hepimiz emrinizdeyiz Paam. (9) diyerek
selamlar, kendisine sevgiyle sarlarak pen Mustafa Kemale Erzurum Kongresi ve ondan sonraki
almalarnda yannda olduu gvencesini verir. Padiahn ve Harbiye Nazrnn Mustafa Kemali
tutuklama emrini uygulamaya koymaz. Bu yiite davran Kzm Karabekirin o gn iin en
soylu bir davrandr.
ERZURUM KONGRES
23 Temmuz 1919 gn saat on buua doru Mektebin kapsnda kolordunun ihtiaml
arabas nde olmak zere araba durdu. ndeki arabadan Mustafa Kemal Paa ile Kzm
Karabekir Paa ve bir yaver indiler... br arabalardan da arkadalar indi. Mustafa Kemal Paa
jaketatay giyinmi ve bana ala yakn bir fes rtmt. Kzm Karabekir Paa niformal idi...
(10)
Mustafa Kemal Paa bu kyafeti ile kongre salonuna girdi. Kongreye gelen temsilcilerin
oybirliiyle bakanla seildi. Delegelerin kendisine gsterdii sevgi ve balla teekkr etti.
Gnn nemini belirten konumasn zetle yle belirtir:
Tarih ve olaylarn getirdii kanl tehlikeler karsnda btn yurtseverler zgnz. Genel
savan sonunda uluslarn anlama kurallar gereince bara kavumak iin anlamaya raz olduk.
Bamszlk urunda yiite savaan ulusumuz 30 Ekim 1918de imzalanan anlama ile silahlar
brakt. Bu anlamay dinlemeyen tilaf Devletleri stanbulu igal etti. Gn getike artan bir
iddetle padiahn hukukuna, hkmetin haysiyetine ve ulusal onurumuza saldrd. Aznlmz
olan Rum ve Ermenileri kkrtt. Bu kstahlar da halkmz kltan geirmeye kalktlar. Biri
dierinden daha gsz hkmetlerin gsterdii ylgnlk, Kuvva-y Milliyeyi savsaklama, ulusal
vicdan inkr yznden baz basn evrelerinin gsterdii irkin hrslar yaygnlat.
stanbulun kuatlmas, padiahln denetim altna alnmas yznden ulusun kutsal
haklarna ve yazgsna sahip kacak milli bir gcn olmad inanc halka yayld. Cansz bir vatan,
kansz bir ulus neye layksa tilaf Devletlerince o yaplmaya baland. Dou ve Adana yrelerinde
Ermenistan, Karadeniz sahillerinde Pontus Krall kurulmas, zmir, Aydn yresiyle stanbul
kapsna kadar Trakyann Yunanistana verilmesi, geri kalan vatan paralarnn igali, halknn
yabanc kanad altna alnmas planlanmaktadr. Douda Hindistan, batda Macaristan ve gneyde
Afrika ortalarna kadar 650 yl bamsz saltanat srm bir Trk Ulusunu tutsaklk derecesine
indirip, tarih sayfalarna kapatp mezara gmmek gibi baya bir karar uygulanmaya balanmtr.
Yunanllar Manisa, zmir, Aydn illerini yakp ykmakta, ortal kana boyamaktadr.
Baylar! Belli bir gerektir, tarih hibir zaman bir ulusun hakkn, kann, varln inkar edemez.
Kararlarnn sonu kesin iflastr. Devletten umudunu kesen halk kendini kurtarmak iin yurdun her
kesinde milli dernekler kurdu. Burada toplanan yiit direniiler kutsal vatann ve ulusun
haklarn almak iin son sz syleyecek ve kararn uygulayacaktr.
Baylar! Msr, Hint ve Afgan uluslar ngilizlerin kendilerini smrme siyasetine kar bamszlk
sava yapmaktadr.
Btn Arabistan yabanc boyunduruunu reddetmektedir.
Ruslar memleketlerinde kar gelen uluslarn saldrlarn nledi ve onlar, ynetimi altna
ald.
Kafkasya, Azerbaycan ve Grcistan Denikin ordusuyla savat, onlar Karadeniz sahillerine
srd.
Ermenistan topraklarn geniletmek amacyla Nahcivandan Oltuya kadar slam halka
.bask yapmaya ve baz yrelerde de kltan geirip mallarn yamaya koyuldu...
stanbuldan kmadan nce vatan ve ulusun kurtarlmas hakknda bir ok yetkililerle
grtm. abalarnn dman basks altnda sonusuz kalacandan zgnler. Ulusu kurtaracak
olan buyruun Anadoludan gelebilecei inancndalar.
zlerek syleyeyim ki, yurdumuzda ok miktarda yabanc paras ve propagandas
dolamaktadr. Bundaki ama aktr. Ulusal hareketi yok etmektir, felce uratmaktr, Yunan ve
Ermeni igaline kolaylk gstermektir. Buna alet olan bir takm bilinsizler, karaktersizler, kendi
karlarn ve mutluluklarn yurdun ve ulusun karlarndan stn tutan aalklar ele geiren
yabanclar bunlar kendi amalar dorultusunda rgtlemitir. Kutsal amala kendini kurtarmaya
kalkan ulus bunlar kracak ve ortadan sprecektir..
Son dileim udur ki, Yce Tanr Trk ulusunu, padiahn saltanatn kurtarmaya kalkan
kurulumuzu btn giriimlerinde baarl etsin. (11)
On drt gn sren Erzurum Kongresinin ald tarihi kararn zetini yle sunabiliriz:
Ulusal snrlarmz iinde vatan bir btndr. Dou illerimiz ulusa savunulacaktr. Dou ve
btn vatann bamszln Osmanl Hkmeti salayamazsa kongrece seilecek bir hkmet
kurulacaktr. Ulusal kongre toplanamazsa Heyet-i Temsiliye bu grevi stlenecektir. Milli g

birliini salamak, almalarmzn zdr. Hristiyan aznlklara egemenlik ve ar ayrcalklar
tannamaz. Yabanc devletlerin manda, ve koruyuculuu kabul edilemez. Osmanl Meclis-i
Mebusannn hemen toplanmas ve hkmeti denetimi altna almasna allacaktr....(12)
Kongrece seilecek olan Temsilciler Kurulu ok nemli idi. Yeni kurulacak olan bamsz
Trk devletinin beyin takm bu kurul olacakt. Mustafa Kemalin komitesi kendisini Temsilciler
Kurulu Bakanlna semekte kukuya dt. ki gr tartlyordu; birinci gr, Mustafa
Kemal istifa etmi, ulusu kurtarmaya girimi bir asi lider durumundadr. Onu seersek hem
padiah, hem de dman devletler ona kar ayaklanr; sivillerden seelim ki milli birlik hareketi
halktan gelmi desinler...
kinci gr ise: Temsilciler olarak kongreye gelenler doktor, avukat, davavekili, hoca,
mft, retmen, ifti, tccar, eraf, tarikat eyhi, gazeteci, emekli memur ve subaylar. Bunlarn
hangisi Trkiyeyi bu durumdan kurtarabilecek yetenee sahiptir? Oysa ulus orduyu ele katacak,
halkla birletirecek, dman yurttan skp atacak bir lider aramaktadr. Bu lider ise Mustafa
Kemalden bakas olamaz, onu semekte yarar grmekteyiz...
Bunu duyan Mustafa Kemal arkadalarn kukularndan kurtarmak iin bir toplant yapar:
Ben perde arkasnda almak gibi faaliyetin manasn anlayamam. Ordudan perde arkasnda
kalmak iin ekilmedim! Askerlikten istifa etmemin tek sebebi sine-i millete atlmak ve sine-i
millette aka almak iindir. Kukuya itibar yoktur. stanbul Hkmeti, yabanclar, muhalifler,
hainler, unlar ve bunlar elbetteki aleyhimizde propaganda yapacak, bizi baarszla uratmak
iin ellerinden gelebilen her eyi yapmaktan ekinmeyeceklerdir. Bizim de grevimiz bunlara kar
mcadele etmek ve kesin sonucu almaktr... der. (13)
Kongrenin son gn Mustafa Kemal ile beraber 10 kii Sivas Kongresi temsilciliine
seildiler. 23 Temmuz 1919 gn Sivas Kongresinin hazrlklarna balamak zere Erzurum
Kongresi dald.
Bir de Mustafa Kemal ne yapm ki, diyen kartlaryla durmadan ahlanan Osmanl
hayranlarna dounun Parisi olan Erzurumu, Osmanlnn nasl da bir ekonomik kntye
urattn yanstan o gnlerden bir rnek verelim:
Mustafa Kemal devrimci bir atlm iindedir. Maa kesilmitir. 1000 lira harla
gereksinmesi vardr. Arkadalarndan birisiyle Erzurumlulardan bu paray istetir. Dou iyi
savunulmad iin Erzurum Ermeni kymna urar. Halk baka illere g eder. Alk balar.
Karlarnn gzyana bakmadan altn taklarn alp satarlar ve ekmek paras yaparlar. Kimsede
krk para yoktur. Ama Erzurumun devrimci Dadalar iin Paaya 1000 lira salanmamas bir
onur sorunu olur. Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin de paras kalmamtr. Olan parasn da
Kongreye gelen delegelere harcamtr. Arkadalarnn skldn gren emekli binba Sleyman
Bey hemen ie karr:
ocuklar, ben bu iin aresini buldum. Benim tasarruf edilmi 900 liram var. Ben altm yan
gemi bir adamm. Allahn rzasndan, milletin selametinden baka bir dileim yok. Ben, bu
paray size veririm. Fakat bu paray verdiimi ne Paa ve ne de baka hibir kimse bilmeyecek...
der. Arkadalar da kendi aralarnda er beer lira vererek yz lira toplarlar ve Mustafa Kemale
ulatrrlar. (14)
(1) Gazi Mustafa Kemal: Sylev. Basna hazrlayan: Ord. Prof. Dr. Hfz
Veldet Velidedeolu. C. 1-2. S.53-54.
(2) a.g.y.s.64.
(3) . Sreyya Aydemir: Tek Adam, C. 2.S.37-38.
(4) G. Mustafa Kemal: Sylev. Basna hazrlayan: Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu, C. 12.5.64.
(5) Mazhar Mfit Kansu: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle, S.37-38.
(6) a.g.y.S.40-41.
(7) a.g.y.S.30-33.
(8) a.g.y.S.34-38.
(9) Kzm, Karabekir: stikll Harbimiz, 5.1.104. kinci bask.
(10) Cevat Dursunolu: Milli Mcadelede Erzurum, 5. 108.
(11) Mazhar Mfit Kansu: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle,S.80-85.
(12) Do. Dr. Ahmet Mumcu T.D. Temelleri ve Geliimi, 5.44.4. bask.
(13) Mazhar Mfit Kansu: a.g.y.s.106-107,109.
(14) Cevat Dursunolu: a.g.y. 5.137-138.
ngiliz Gizli Belgelerinde Kuvay Milliyeyi ve

Trkiyeyi Paralama (1)
abalar
30 Eyll 1919.. Belge: 530,S.201.
Amiral Sir F. de Robeckten Lord Curzona:
Mustafa Kemalin etkisi gittike yaylyor. Sultan ngiliz otoritelerinden kuvvet alnarak
milliyetileri durdurmalarn istedi.
11 Nisan 1920. Belge: 48,S.260.
Amiral Sir F. de Robeckten Lord Curzona
Damat Ferit 7 Nisanda bana geldi. Mill hareketi bastrmak iin her eit moral basky
kullanacan syledi. Mill harekete kar organize edilen Anzavur, hkmetin elinde ilk silahtr.
Anzavur Bandrmay igal etti. Hkmet onu Balkesir Valisi tayin etti ve ayrca ngilizlerden
yardm istedi. Ben milliyetileri ezmek iin yeni hkmete her yardm yapacam syledim.
17 Temmuz 1920. Belge: 99,5.264.
Ferit Paa beni ziyaret etti. Trkiyeye imza ettirilmek istenen sulh artlarnn bir, lm ferman
olduunu syledi. Halkn btn midi slam dnyasnda ve Boleviklerdedir. Kemalistlerin Yunan
ilerlemesine dayanmasna olanak yoktur. Kyller ok yorgundur. Yunanllar Ankaraya, Sivasa,
hatta Erzuruma kadar kar koyma olmadan ilerleyeceklerdir. Bunun iin hibir are
grmediimden anlamay imzalayacam. dedi...
28 Temmuz 1920. Belge: 103,S.24.
Krt liderleri Mustafa Kemali sevmezler, nk Boleviklii getirmek istiyor. Siz Mustafa
Kemalden nefret ediyorsunuz nk o sizin yaptnz anlamay kabul etmiyor, o halde Krtleri
Mustafa Kemale kar birlikte kullanalm, dedi...
8 Haziran 1919. Belge: 447,S.193.
Amiral Sir A.Calthorpeden Lord Curzona:
Ermeniler Erzuruma hcuma hazrlanyorlar. Yunanllar zmiri bir mezbaha haline getirdiler...
3 Aralk 1920. Belge: 98,S.238.
...Lloyd George, Boleviklerle Milliyeti Trkler arsnda bir kar ayrl yaratmal. Trk fikri Pan
Turanizmdir, yani Trkistana geri gitmektir. zmir ve Trakyaya bakmazlar...
6 Kasm 1920. Belge: 171,S.270.
Albay Stokostan Lord Curzona:
...Snniler ile iiler arasndaki ztlk byktr, biz bu ztl daha da gelitirebiliriz...
(1) ,Erol Ulubelen: ngiliz Belgelerinde Trkiye, ada Yaynlar (Yukardaki belgeler bu yapttan
alnmtr.)
2. Eyll 1984 gn Cumhuriyet Gazetesinde u haberi okuyoruz:
ABD Temsilcileri Meclisinin nceki gn kabul ettii yasa ile 24 Nisan .Ermeni soykrm gn ilan
etmesi Dileri Bakanlnca teessr ve esefle karland. Yaplan aklamada, karar yeni vahi
cinayetlere zemin oluturacak bir ortama yardmc olacaktr denildi. (Yukarda verdiimiz
belgelerden tam 64 yl sonra)
5 Nisan 1920. Belge: 46,S.259-260.
Mr. Lindsaydan (Washington) Lord Curzona:
..Amerikan Senatosu Ermenistann mandas iini grt. Be ylda 757 milyon dolar verecekler,
ilk balangta 50.000 kiilik bir ordu yollanacak daha sonra 200.000 kiiye kacak. Amerikan
kuvvetlerinin bana General James G. Harbord getirilecek, ayrca btn Trkiyenin mandas iin
de grmeler yaplmaktadr... (2)
Kemalistlere Kar Ayaklanmalar

1919-1920 yllar arasnda Yunanc, ngilizci, Padiah gler Midyat, Bozkr, anakkale,
Balkesir, Bursa, Bayburt, Kohisar, Zara, Suehri, Erzincan, Ovack, Kemah, Refahiye, Dzce,
Yozgat, Zile, Garzan, Viranehir, Denizli, Burdur, Ktahya taraflarnda ayaklandlar, kardei
kardee vurdurttular. Pontus eteleri de Trabzon, Samsun, Amasya, Tokat illerinde ayaklandlar.
Bunlarn hepsinin tek amac Yunanllarla dve kalkan Mustafa Kemalin ordularn yok etmekti,
Anadoluda da Yunan Ordusunun egemenliini glendirmekti.
Padiah Vahdettin, Mustafa Kemali halkn gznden drmek iin baya bir
propagandaya giriti: Ankara liderlerinin Trkiye ile hibir gerek balantlar yoktur. Ne kan
bayla, ne de baka bir eyle lkeye baldrlar. Mustafa Kemal, kkeni belirsiz bir Makedonya
ihtilalcisidir. Kan Bulgar, Srp, Rum her ey olabilir. Daha ok Srpa benzer... Ankara liderleri
arasnda hibir gerek Trk bulunmaz... (1) derken Boleviklikle karalamay da elden
brakmamaktadr:
D destek aradlar, bunu Boleviklerde buldular. Mslman Trklerin Boleviklerle hibir
ilgisi olamaz. Ama bu onlara zorla kabul ettirilirse ne olacak? Benden bir avu isyancya boyun
emem istendi. Her trl kiisel zveride bulunmaya hazrm, fakat byle bir utan verici boyun
eile erefimi feda edemem, mirasm ve tahtmn karlarn tehlikeye atamam (2)
Mustafa Kemal, i ve d dmanlarn ne altnlarna, ne altnlarla yaplan (ayaklandrc
satlmlara ngiliz altnlar verildii birok tarihi kaynaklarda gemektedir) ayaklanmalarna ve ne
de amurlu balkl propagandalarna pabu brakmad. D dman yok etmek iin nce i
dmanlar yok etti. Mill btnlkten kurduu ordularn elik kale gibi dmann karsna dikti.
23 Eyll 1 920de Afyonkarahisar, ilerisinde Dumlupnar-Sarayky-Denizli Cephelerini
grmeye gtrlen ve mill kuvvetlerin Yunanllarla nasl arpmakta olduu hakknda bilgi
edinmeleri istenilen Konya ileri gelenlerinden 30 kiilik heyet cephede dolap geriye dndkten
sonra bunlarn byk bir ksmnn, milli kuvvetlerin Yunanllarla muharebe edecek yerde Trk
kylerini soyduklar tarznda, Milli Ordu aleyhinde propaganda... yaptklar... Dier taraftan
Yunanllarn Halife Ordusu namna Anadoluya geldiklerini sylemekten ekinmeyecek kadar
hayaszca yalan sylyorlar ve halk kandrma yoluna gidiyorlard. (3)
Siyas eriat eitimle yetitirilenlerin, tarihimizin ileri admlar atld dnemlerinde
olaylar bylesine saptrdklar ok grlmtr. Trkiyenin ileri gitmesine yardm eden laik
eitim gelitirilmezse bu sakar katrlar iftelerini geri geri atmaktan alkonulamazlar.
(1) Doan Avcolu: Mill Kurtulu Tarihi, 1. kitap, s.207.
(2) a.g.y.s.208.
(3) Trk stiklal Harbi: CV.S. 119.- 129 (Genel Kurmay Bakanl Yaynlar
Seri No: 1 Ayaklanmalar 1919-1921)
mparatorun Astrd Bir Asilzadenin Hikayesi

Bir gn mparator Frederik, bir byk derebeyini yapt fenalklardan dolay, astrd.
Adaletini herkes grsn diye onun cesedini bir asil valyeye bekletti. Ve ona -byk bir cezaya
arptrldn istemiyorsa- bu cesedin oradan kaldrlmasna msaade etmemesini emretti. Fakat
valye dikkatsiz davrand iin ly kardlar. valye bu iin farkna varnca, kafasn
kurtarmak iin are dnmee balad. Bu suretle pek strapl bir gece geirdi ve karlan
lnn yerine daraacna aslacak bir taze leni bulurum midiyle oralarda bulunan bir manastra
doru gitti. Sabah olmadan manastra vard. Orada, salar darmadan, elbisesi altst, hep
alayan bir kadn buldu. Bu kadn hi avunamadan gndz len sevgili kocasna alyordu.
valye tatl tatl ona sordu:
Madam siz ne alayp duruyorsunuz?
Kocam o kadar seviyordum ki, artk hibir vakit avunamayacam, mrm gzyalar
iinde geireceim.
Madam ne diyorsunuz. Siz straptan lmek mi istiyorsunuz? Sizin alamanz ly
diriltmez. O halde yaptnz lgnlk deil mi? Byle alayp duracanza ben bekarm, bana
varn, bu suretle hayatm kurtarn. Zira bam tehlikededir ve ne yapacam ardm.
mparatorun emriyle boynundan asl olan bir valyeyi bekliyordum. Oysa bu valyenin
adamlar onun cesedini kardlar. Hayatm kurtarmak sizin elinizdedir. Siz bana yardm edin. Ben
de sizin kocanz olur sizi mutlu ederim.
Kadn bu szleri iitince valyeye ak oldu ve ona dedi ki:
Seni o kadar seviyorum ki ne emretsen yaparm. Kocam mezardan karalm ve alnan
lnn yerine asalm.
Kadnn gzyalar hemen dindi ve kocasnn mezardan karlmasna ve l boynundan
aslmasna yardm etti.
valye ona dedi: Madam, teki lnn bir dii eksikti, gelip farkna varrlarsa rezil
olurum.
Kadn bunu iitir iitmez kocasnn azn aarak bir diini krd ve kendisinden daha baka
bir ey isteseydi onu da yapmamazlk etmeyecekti.
Kocasna yaptklarn gren valye: Siz bu kadar sevdiinizi sylediiniz kocanza bunlar
reva grdkten sonra bana neler yapmazsnz? dedi ve kadn orada brakarak savutu... (1)
(1) Yusuf erif: Avrupa Edebiyat; 1930, stanbul, Devlet Matbaas. S. 104- 105
Bu yk, tarih boyunca memleketimizin ok acsn ektii vefasz, karc bir karaktersizi
sergiledii iin alnmtr.
MUSTAFA KEMAL TANIYOR MUYUZ?

Mustafa Kemalin Amasya Bildirgesinin amac. Yurdun btnln ve bamszln
stanbul hkmeti koruyamamaktadr. Bu grevi stlenecek her trl etki ve denetimden uzak bir
kurulun varl gereklidir. Bu kurul da halkn temsilcilerinden oluacak Sivas Kongresince
gerekletirilebilir.
Sivas Kongresi 4 Eyll 1919 da topland. Amasya Bildirgesini gerekletirmek iin Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurdu, Trkiyeyi dnyaya kar temsil edecek olan
Temsilciler Kurulunu seti. Bu Kurul Trk Ulusu adna ie balad. Orduyu halkla btnletirdi.
TBMMsini kuran, dman yenen, Cumhuriyeti ilan eden de Mustafa kemalin kurduu Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu idi. (29 Mays 1921) Bu Grup Cumhuriyet Tarihinde 1. Grup diye
anlmaktadr.
Sivas Kongresinde Mustafa Kemalin en yakn silah arkada paalar, subaylar ve aydnlar
(Osmanl, aydnlar) (1) Kurtulu Sava yapmann sonusuz kalaca dncesindeydiler. Tek
umutlar Amerika mandacln kabul etmekti. Mustafa Kemal ve arkadalar ise bu dncenin
karsnda idiler.
TBMMsi kurulup Sakarya Meydan Muharebesi kazanldktan sora (13 Eyll 1921) bile
Mustafa Kemale kar direnmeler, onun Bakumandan olmasn istemeyenler vard. Bu
milletvekillerinin says ne yazk ki Onun kurduu TBMMinde ounluktayd. (Bunlarn bir ksm.
17 Kasm 1924te kurulan Kzm Karabekirin Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna (partisine) ye
idi. Onu milletvekili setirmemek iin yasa karma abasna giritiler. (2) Padiah ve adamlaryla
d dmanlarn i ayaklanmalar kkrtt, ii, Snni, Krt, Trk gibi ayrcalk yaratarak
yurttalar birbirine drmek isteyen ngilizler ve uaklar: Sait Molla, Damat Ferit Paa,
eyhlislamlardan Mustafa Sabri, Zeynel Abidin gibi szde din adamlar vard. (3) , .
Pan Turanizm dncesiyle yurt savunmasna katlmayarak, Orta Asyaya dnk planlar
dzenleyip orada lenler vard. En garibi de yurdumuzu Egeden-Polatlya kadar istila eden
Yunana kar gelmekten kanlmasn, hatta, stanbulu ve Anadolunun birka blgesini askerle
bask altna alan ngilizlere Bilhassa kar gelinmekten kanlmas emrini veren onursuz bir
padiah vard. Btn bunlara kar gelen Mustafa Kemal ve kuvvetlerine Sergerde demekten
ekinmeyenler vard. Ne yazk ki, gz baka baka ngilizler Yunanllara zmire asker karmada
yardm ettikleri ve zmire kma emrini Yunana biz verdik dedikleri halde o gnn stanbul basn
Kemalist aknclar durmadan ktlyor, ngilizlerin stne toz kondurmuyordu. ngilizler ise
stanbul basnnn budalalna ts ts glyordu.
Byk lider Mustafa Kemal ise byle civcivli bir zamanda emperyalistlerle savamak iin
lmden korkmayan Trk halkn yanna ekti. Btn blc glere karn Kuvvay- Milliye
glerini ulusun kendisiyle birletirdi. Yurdun dmandan kurtarlmas yolunda her il ve ilelerde
kurulan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubeleri de Mustafa Kemalin almalarn
destekledi, yeni bir Trk Ordusu kuruldu. Trk Ulusu yurduna saldran emperyalist glere bu
Ordu ile saldrd. Savaan ordumuza kadn, erkek, yal ve ocuklar yardm etti. Srtyla,
kansyla, kz ve eei ile cephane, yiyecek, giyecek tad. Bu sava Trkn lm kalm
savayd. Trk halk Mustafa Kemalin emrinde byk utkuyu kazand. Lozan anlamas yapld.
Kemalistler cumhuriyeti ilan etti. Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti dnyada onurlu yerini ald.
(1) G. M. Kemal: Sylev, C. 1-2, S.87 Basma hazrlayan Ord. Prof. Dr. Hfz
Veldet Velidedeolu, 13. bask
(2) a.g.y.s.394-396.
(3) a.g.y.s. 172-1 73.
Sivas Kongresinde hortlayan mandaclar bu sefer de Mustafa Kemale devrimleri uygulama

frsat vermemek iin kuvvetli bir kartlk oluturdular. Bu grup ikinci grup olarak Sivas
Kongresinde kendini gstermiti. Yalnz o zaman Kzm Karabekir Paa Mustafa Kemali
destekliyordu. imdiyse kinci Grubun bakanyd. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurdu.
Partiyi oluturanlar, padiahlar, ttihatlar, mandac ve Mustafa Kemalin yakn arkada olan 2.
Grupu Paalard: Bundan sonrasn Mete Tuncayn Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti
Ynetiminin kurulmas adl kitabnn 104-105. sayfalarndan izleyelim:
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Reisi Kzm Karabekir Paa, Bakan yardmclar: Dr. Adnan
ve H. Rauf Beyler, Genel sekreteri Ali Fuat Paa, Merkez yeleri: Muhtar, I. Canbulat, Halis
Turgut, A. kr, Necati, Faik beylerle Rt Paayd. Bu on bir milletvekilinden baka 18
milletvekili daha partiye ye olmutu.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas inan bakmndan gericiydi. Kurulu nedenleri olarak
unlar gsterilebilir: Saltanatn kaldrlmas, Lozan antlamas, Halifeliin kaldrlmas, Anayasada
Cumhurbakanna meclisin kararlarn tekrar meclise geri evirme ve gerektiinde meclisi
datarak milletin oyuna bavurma yetkisi tannmas, renimin birletirilmesi.
C.H.P. ile T.C.F.sn inan bakmndan a.g. yaptn belirtilen sayfalarndan izlemee devam
edelim: nklap rehberlerinin tensip ve tayini ile millet tarafndan seilen MM yesi, devrimcilikte
en yksek tannanlardan balayarak birer ikier ayrld. Ad Terakkiperver hakikatte ise
oportnist (ecnebi sermaye, kara kuvvet, tagallp nnde ser fr (ba eme) etmee msait)
bir frka tekil etti... Bizde Cumhuriyet nklabn halk eden Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti o devrimin
daha ortalarnda iken iki gruba ayrlmt; biri, banda Gazi ve, smet Paalar olmak zere radikal
ve entransijan (yani irtican, tagallbn ecnebi sermaye tahakkmnn nnde ser fr etmee
(ba emee) azimkar, dieri mtegallibenin, softann, muhtekirin, yabanc sermayenin
istediine, iradesine itaate mail, oportnist, bu son grup tabiatyla mrteci, yobaz unsurunu da
iinde bulunduruyordu. Bu grup diktatrlk aleyhinde mbareze ve hakimiyet-i milliyeyi
mdafaa iarlaryla kmlard, fakat bu avamfirip iarlar hakiki bir oportnizmi rtyor, arkadan
gelen irticaa siper oluyordu. (ad geen yaptta bu son alntnn Ahmet Cevat Emreye ait olduu
kayd vardr.)
Yazar bu yazsnda Mustafa Kemal ile smet Paann kurduu CHP ile Kzm Karabekir ve
arkadalarnn kurduklar partilerin zihniyetleri bakmndan portrelerini iziyordu.
Kzm Karabekir ve arkadalarnn kurduklar Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn gr
ve dncesini Mustafa Kemalden dinleyelim:
Bu gensorudan sora karclar maskelerini atmak iinde kaldlar. Bilindii zere, Terakkiperver
(yani ilerici) Cumhuriyet Partisi diye bir parti kurdular. Gizli ellerin dzenledii parti programn
da ortaya attlar Cumhuriyet szcn sylemekten bile ekinenlerin; Cumhuriyeti, daha
doduu gn bomak isteyenlerin kurduklar partiye Cumhuriyet, hem de lerici Cumhuriyet
adn vermeleri iten gelme ve inanlr bir davran saylabilir mi?
Rauf Bey ve arkadalarnn kurduklar parti tutucu diye nitelendirilseydi, belki anlam
olurdu. Ama bizden daha ok Cumhuriyeti ve bizden daha ok ilerici olduklarn ne srmeye
kalkmalar elbette doru deildi.
Parti, dinsel dnce ve inanlara saygldr szlerini ilke edinip bayrak gibi kullanan
kiilerden, iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak yzyllardan beri, bilisizleri, banazlar ve bo
inanlara saptanm olanlar aldatarak zel karlar salamaya kalkm kimselerin tadklar
bayrak deil miydi? Trk Ulusu yzyllardan beri, sonu gelmeyen ykmlara, iinden kabilmek
iin byk zveriler isteyen pis bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek srklenmemi miydi?
Cumhuriyeti ve ilerici olduklar sansn vermek isteyenlerin, yine bu bayrakla ortaya
atlmalar; dinsel banazl coturarak, ulusu, Cumhuriyete, ilerlemeye ve yenilemeye kar
kkrtmak deil miydi? Yeni Parti, dinsel dnce ve inanlara sayg perdesi altnda: Biz
Halifeliin yeniden kurulmasn isteriz. Biz yeni yasalar istemeyiz. Bize eski yasalar yeter.
Medreseler,tekkeler, bilgisiz softalar, eyhler, mritler, biz sizi koruyacaz; bizimle birlik olunuz!
nk Mustafa Kemalin partisi Halifelii kaldrd. Mslmanl zedeliyor. Sizi gvur yapacak, size
apka giydirecek! diye barmyor muydu? Yeni Partinin ilke edindii szler, bu gerici
haykrlarla dolu deil midir? (4)
Atatrk devrimlerine kar bir tepki olarak ortaya ktn btn aratrmaclarca kabul
edilen Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn eyh Sait Ayaklanmas (13 ubat-31 Mays 1925) ile
zmir suikastnda (15 Haziran i926) eli olduu ileri srlmektedir. Bu olaylardan ksaca sz ederek
geelim:
eyh Sait Ayaklanmas

Bu konunun aklanmasn da kendi devrimleri yklmak istenen Mustafa Kemalden
dinleyelim: Baylar,yeni parti, adndaki lenici ve Cumhuriyet szcklerinin tam kart olan
kavramlarla gelimitir. Bu partinin ileri gelenleri, gericilere, gerekten g vermitir. Buna rnek
vereyim:
Erganide, bakaldrclarn valiliini kabul eden ve sonradan aslan Kadri, eyh Saite yazd bir
mektupta: Millet Meclisinde, Kzm Karabekir Paann partisi, din kurallarna saygl ve din
severdir. Bize yardm edeceklerine kukum yoktur. Dahas, eyh Eypn yannda bulunan Parti
Sorumlu Yazman, Partinin tzn getirmitir... diyor. eyh Eyp de, yarglanmas srasnda:
Dini kurtaracak biricik partinin, Kzm Karabekir Paann kurduu parti olduunu; din kurallarna
uyulacann, parti tznde bildirildiini sylemitir.
Baylar, lerici ve Cumhuriyeti szcklerini kullanarak, bizden ve ulus aydnlarndan din
bayran gizlemee alanlarn, memlekette genel bir gerilemeye ve bakaldrya yol amak iin
ieride ve darda, trl dzen ve kkrtmalarla uraanlar bulunduunu bilmedikleri
dnlebilir mi? Yeni Partiye girenlerin tmnn deilse bile, dinsel konulardaki sz verileri,
baar iin, ok yararl bir etken sayan ve bununla ilgili ilkeyi tzklerine koyan kimselerin yurda
kar, bize kar hazrlanan cana kyc dzenlerden habersiz olduklar kabul edilemez! (5)
Mustafa Kemalden dinlediimiz bu aklamalar ordumuzun gc ile 3 ay 18 gnde
bastrlan eyh Sait Ayaklanmasdr. Bu ayaklanmada Mustafa Kemal, Terakkiperver Cumhuriyet
Partilileri sulu saymaktadr. eyh Sait Ayaklanmas tertipileri bu ayaklanma ile Trk Ulusuna
byk zarar vermilerdir. Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyeti -Tek Parti Ynetiminin Kurulmas
(1923-1931) adl yaptnn 136. sayfasnda Bastrma harekatnn (eyh Sait Ayaklanmasn)
boyutlar hakknda kesin bir bilgim yok. Fakat ordumuzun eyh Sait karsnda btn Kurtulu
Savandakinden daha ok kayp verdii ve paraca maliyetinin de 60 milyon liray at yolunda
iddialar vardr. diye kaynak gstermektedir. Gene ayn yaptta ark stiklal Mahkemesinin icraat
blmnde 92 kiinin idam ve ar cezalar istemiyle yarglandklarna deinilmektedir.
(4) a.g.y. S. 452.

(5) a.g.y.s. 453-454.
zmir Suikast
Mustafa Kemal Anadolu gezisine kar. Eskiehir, Afyon, Konya, Adana, Tarsus, Mersin ve
Silifkeyi gezer. Kyl kentli btn halkla grr.
Cumhuriyetin 1925 ve 1926 yl ok direnmelerle karlald yllardr. eyh Sait Ayaklanmas,
apka yasas, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas, eyh Sait Ayaklanmas
elebalarnn idam, Takrir-i Skn Yasasnn yrrle girmesiyle yattrlm ise de memlekette
bir suskunluk havasn estirmektedir, halk kukulu gnler yaamaktadr.
Mustafa Kemal Paa byle bir zamanda Anadolu ve Akdeniz Blgelerini gezdikten sonra
stanbul, Bursa, Mudanya, Balkesir. ve zmir illerini de gezi programna almtr.
zmir Valisi Kzm Paa 17 Haziran 1926 gn Mustafa Kemal Paaya zmirde yaplacak olan
suikastn meydana karldn haber verir. Suikastlar saldr aralaryla yakalanrlar. stiklal
Mahkemesi sust gerekesiyle hemen konuya el atar. Yakalanan tertipilerin eski ittihatlardan
ve kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas mensuplarndan olduu tespit edilir. Mahkeme 15
kiiye idam cezas verir ve cezalar infaz
edilir.(6)
Mustafa Kemal, halk yanna almadan hibir atlmcnn baarya ulaamayacan
kantlayan byk bir liderdi. O ldkten sonra laiklik ilkesinden dn verildi. Trk halkn ve
camilerini hurafeci, bilgisiz din adamlarndan kurtarmak amacyla, aydn din adamlar
yetitireceiz diye mam Hatip Okullar ald. Yarm milyona yakn mezun verdi. Ama onu
kuranlarn art niyetleri Trkiye ynetimini bu okullarn mezunlar ile ele geirmek olduu iin
(nitekim Ordu bunun farkna vard ve Harp Okuluna giren mam Hatip Okulu kllar okuldan
uzaklatrd) halkmz ve camilerimiz gene hurafeci eski imamlarn ellerinde kald. mam Hatip
Okullar da aydn din adam yetitirmekten ziyade rencilerini yksek okullara gndermee
kalkan bir atlama tahtas haline geldi. Bu sapmalar baka meslek okullarna da srad. retmen,
tarm, polis ve sanat okullar gibi meslek okullar da yksek okullara renci hazrlayan birer
liseye dnt. zlerek sylemek gerekirse toplumumuzun kaldrac olan retmen, tarm, polis,
zanaat meslekleri yksek okullara gidemeyen, geim sknts yznden almak zorunda kalan
dk puanl, az yetenekli elemanlarn ellerinde kald.
Okuduumuz Ky Enstitlerinde retmenlerimiz bize Atatrk esiz bir komutan, byk
bir devlet adam, Osmanl toplum yapsn devrimleriyle adalatran, halk bir lider olarak
tanttlar. Biz de otuz yl altmz mesleimizde rencilerimize byle tanttk. Yllarca Onuncu
yl marn mtiyazsz snfsz kaynam bir kitleyiz diye rencilerimizle beraber coku ile
syledik. Bunun gerek olup olmadn toplumumuzda aradmzda zlerek syleyelim ki
gremedik. Ortada savsaklanm bir eitim ve savsaklanm bir ky gerei ile karlatk.
nsanlar oban, rak, hamal, kapc, hizmeti, tutma, kahya, dilenci, amele, odaba, lamc,
baltac, p, maraba... (*) gibi niteliksiz ilerde alan topraksz kitleler grdk. Diyeceksiniz
ki, toplumda bu ileri kim yapacak. Bu ilerin adam
(6) evket Sreyya Aydemir: Tek Adam, C.3,S.273-274.8. basm.
(*) Bugn Trkiyemizin geri kalmlktan kurtarlmas iin dviz girdisine byk gereksinmesi
vardr. Trkiye de isizlik vardr. Birok kyl yurtta yabanc lkelerde ekmeini kazanmak iin
almak zorunda kalmtr. Ailelerine gnderdikleri dvizler Trkiyemiz iin gs kabartcdr.
Ama altklar yerler pistir, tozludur, radyasyonludur, deneysel ila yutulan laboratuarlardr.
Buralarda alanlarn pek ou sigortaszdr. lerinde kansere yakalananlar vardr. Kaza ve
hastalklarda sakat kalanlara hakk olan paralar verilmemektedir. ok altrlp az cret
verilmektedir. Dostumuz Almanlar bu kt koullar altnda altrdklar iilerimize paralarn
istedikleri vakit hakaret etmektedirler. Bylesine skntl koullar iinde yaam sava veren
iilerimizin durumlarn Alman yazarlarndan Gnther Wallraff, En Alttakiler adl kitabnda
sergilemitir. (Milliyet Yaynlar. 13.bask) Bu
(*devam) kitaptan aldmz her alnt iilerimizin gnlk yaamlarnn renkli bir perdesidir.
Okuyucularmzla bu renkli perdeleri birlikte izlemekte yarar grmekteyim:
(Alntlarn sonundaki saylar bu kitaptaki sayfa numaralardr.)
bulma ilan!ar: Salam yapl yabanc ii i aryor. Ar ve pis ilerde de alabilirim.
cret nemli deil. (11). 11 yldr Almanyadaym. Trkm ve isizim... sa ol. (23)
Kaldklar . konutlar: Duvar katlar dklm, . pencereleri k geirmez olmu, helas
bile bulunmayan bir yer buras. (43). iftlik sahibi kadn bana evin nnde duran pas tutmu bir
arabay gsterdi. Beenmezsem arka taraftaki slak kokumu al oradaki kediyle
paylaabilirmiim. (21)
yerleri ve alma koullar: Helalar temizlenmemi! ilere ayrlan blmdekilerin
bazlar belli ki en az bir haftadr tkal. Diz boyu dknn iindeyim. Kovay, krei al, temizle
uray. Fazla sallanma. (45) yle maskesiz falan alacaksn; istersen geber git. Onlar
rgalamyor. Tek dertleri i grlsn... (102). saat! Bu en az bin kez soluk almak,.
cierlerini kmr tozu ile doldurmak demek! stelik bayltc bir havagaz kokusu yaylyor
ortala. Korunma maskesi soruyorum; Mehmet yantlyor: Bize vermiyorlar. (98).
Dkmhanede temizlik yaptrdlar. Aletleri, makineleri bir bir temizledik. Tozu, isi mecburen
yutuyorsun iine. Kimisi kustu. Birisi bayld... Soluk alamadklar iin ayakta duramayan, denler
oldu... (143) ... drt yldr buralarda alan otuz-krk yalarnda adamlar var; en az elli
yanda gsteriyorlar. Bazs sanki altmnda. Tepesinde sa kalmam. yznn kemikleri
frlam... (143)
Kobay insanlar arasnda: ... ki hap da onlarn gzleri nnde yutmam gerekiyormu. nce
bak amn daraldn seziyorum. Avluya -bakmaya alyorum, ama gne gzm alyor.
Gzlerim acyor. Yataa uzanp uyuklamaya balyorum Saat ba kan vermeye giderken
uyurgezerler gibi sallanyorum. Herkesin beti benzi atm. km gibiler. Saat balarnda kalkp
gelemeyenlerin says her seferinde biraz daha artyor. Yataklarndan kaldrp getiriyorlar. Bir
kadn ate basmasndan, ba dnmesinden, tansiyon bozukluundan ikayeti. Kolu buz gibi
olmu; derisi sertlemi, canlln yitirmi gibiymi... (163) ...Ar bir bezginlik, iddetli ba
arlar, skp atamadmz bir sersemlik, alglamada ciddi bozukluklar ve srekli uykuya dalma
eilimi. Dietlerinde iddetli bir kanama bagsteriyor. Yedi defa, kan alnd. (163) Bizim
taeron irketinin 2500 kadar iisi var. En az 1500 yabanc. ler onlara grdrlyor. Yllk
revizyon bitince de kap dar ediyorlar. Zaten ou birka haftalna ie alnyorlar. En ok
kavrulanlar da onlar oluyor. Hi bir eyin farknda olmadan santrallere dalyor, yiyorlar
radyoaktif n, oldu bitti. (213) iler, ie ilk alnrken taeron firmalarca szde bir salk
denetiminden geiriyorlar. Ama i bittikten sonra kimse bu noktayla ilgilenmiyor. Taksitle cinayet
deil mi bu,? Gizlice kimse grmeden, tan, kant olmayan, ynlarn kurban gittii bir cinayet.
... (217-219)
Bir atom santral sorumlusu, ii komisyoncusuyla yle konumaktadr:
H. Hassen: t.. Borunun iyice kvrld bir yer var. Dikkat edelim de ok iri yapl adamlar
almayalm...
Adler: Hi biri yle pek iri yapt deil. Karnlarn bile doyuramayan zavall hayvancklar
bunlar. Bir deri bir kemik hepsi.
H. Hassen: nallah hemen dp kalmazlar. Radyoaktif nlama asndan
deneyimlerimiz yle: Ar bir nlama sz konusu olup da bir arza ortaya karsa, bu adamlarda
en ge drt hafta iinde baz belirtiler ba gsterebilir. . Sa dklmesi, iktidarszlk, kusma, ishal,
bezginlik... Uzun vadeli zararlara gelince: Bunu kontrol etmek zaten elimizde deil. Yllar sonra bir
kanser belirecek olursa bu i oktan unutulmu olur...
(245)
Sigortaszlar: Yalnz inaat sektrnde 200.000 kaak ii altrlyor. Bunlarn ou Trk
ve sigortasz... (46)
Paraya gelince: Otuz yldr inaatlarda alrm, ilk kez burada byk apteste giderken
kalfadan izin almam buyruldu... Gnde on be saat ayakta. Paraya geldi mi, yalnz altrdklar
on saati dyorlar. Yol iin bir kuru bile verdikleri yok. (44). at kap kp geldin demek! Ar
damarnz patlam sizin! Utanmazlk bu! (138)
Ne yapaym, yarn sabah Trkiyeye yola kyorum. Gitmeden bir iki para bir ey alrm,
diye dndm. Hi param kalmad da.
Akamn yedisinde ne bok yemeye benim evime geliyorsunuz? Terbiyesizliin daniskas
bu!
Osmann gz pnarlarnda iki damla ya beliriyor:
etti param. Trkiyeden bir daha gelemem buralara... (138-139)
alma saatleri: Yirmi yana yeni girmi bir ii arkada, her ay 300-500 saat aras
alyor......Haftada 15-16 vardiyadan fazlasna dayanlmaz diyorlar... (107) Her gn on alt
saat, yada 12-13 saat. Cumartesi, pazar tatil gn; hi deimiyor... Bizimkiler bu saatlere
kuzu gibi ses karmadan alrken baknz Cezayirli ii nasl tepki gsteriyor:
erif: Tekrar i ba, gece ona kadar alacaksnz bugn! Cezayirli: Km yalarsnz.
alamam artk. Robot deilim ya ben!... (110)
Hastalklar, kazalar ve lm: Mannesmana gnderilen bir arkadamz vard. Atei
olarak alyordu. Demir paralarn indirip yklerken zincirlerden biri, olanca hzyla dizlerine
arpm. ki baca da krldyd. Alt yedi ay hastanede kald... yiletikten sonra Mehmet bir ara
urad. Drt be saatliine de olsa ie alp alamayacaklarn sordu... letme efi dinlemedi bile ne
dediini. Kap dar etti adam. (125)
Yksek frnda meydana gelen bir kazada bir iinin nasl korlarn ortasna dp, bir anda
bir yumuak ate haline geldiini anlatyor. Geriye bir ey kalmad iin, alev alev korlardan
kk bir para alp onu vermiler yaknlarna, gmsnler diye. Aslnda len iinin vcudu elie
karm, teneke levhalar biiminde preslenmi; kim bilir, otomobil yapmnda m kullanlmtr,
tava, tencere mi olmutur, yoksa bir tank paras m... (156)
Her taraf donmutu zaten. Trk arkadalardan biri kayd, kolunu krd. Alt hafta sonra
yine ayn yerde iba yaptrdlar. Krna, yarasna falan aldr eden olmad. (203)
Doktora gitmek isteyen oldu mu, menecerin yant hazr: Kimin, ne zaman doktora
gideceini ben bilirim! (42)
Ali, asbest ileyen fabrikada kanser olur. Doktorlar iki ay yaayabileceini aklar. Ali,
lsnn nasl gmlrse ucuza kacan sormaya kar. ls yaklrsa 2500 mark derler.
Klm kardeime verin der. Onu biz gndeririz, ayrca posta paras da alrz derler. Tabut
fiyatlarn sorar. 3600-5700 mark arasndadr, paray pein alrz derler. lsnn memlekete
gnderilmesini sorar. On bin marklk bir hesap karrlar. Gsterili bir vazo alr ve adamlara
gsterir:
Yaklmaya karar verirsem, buna koyar msnz kllerimi? (84-90)
verenlerin ve Almanlarn hakaretleri:... lerideki bir masada olayla ilgilenmiyormu gibi
oturan bir adam yavaa kalkt, bira tezgahna yaklat ve cebinden kard bir ba tezgaha
saplad: ekil git buradn, Trk domuzu! (24) Bir olimpiyat stadyumunda:
Hitler zamanndan kalma Zafer kutsaldr! - Kahrolsun kzl cephe! gibi bartlar grla
gidiyordu. Srekli tempo tutularak Trkler dar! Almanya Almanlarndr! (26)
... Yalca Trk, iini Alman iilerine gre en az iki kat daha abuk gryor. Ama kalfa
srekli ensesinde: Kokumu Trk! Byle ardan alacaksan, gelecek sefere molozlar alp
gtren kamyona ykletirim seni de! (44)
...Taze beton yerlere salyor... Kalfa banda bitiveriyor:
Yeter be Allahn belas kokumu hayvan! e kadar saymasn bilmezsiniz, bari nnze
bakmasn renin! Bir daha olursa karmam; eker Anadoluya dner, orada kumla oynarsn!
(48-49)
Almanca konusanza be! Buras Almanya, bu lkede Almanca konuulur, anlald m! O
Allahn belas dilinizi de inallah yaknda gider, o Allahn belas lkenizde konuursunuz! (99)
Posta ba Alfred tepemizde... Allahn belas ie yaramaz maymunlar! Sizi bok soyu
ingeneler! Pis Trkler! Sarmsak kokulu Yahudiler sizi! (148)
olmayacak m? Elbette olacak. Ama neden ky insanlar hep bu ilerin adam olsun? Kylye
demirba m bu gibi iler? Kylerde nice yetenekli ocuklar var. Neden bu yetenekli ocuklar
okutulup nitelikli meslek sahibi olmasnlar? Mustafa Kemalin Trkiyesine byle kyl yakr
denebilir mi? Eitimimizin ve kylmzn geri kalmlnda devrimci Mustafa Kemali ortadan
kaldrmak iin dini siyasete alet edenlerin, bu ynde parti kuranlarn, i ayaklanmalar
karanlarn, suikastlar dzenleyenlerin, ilerici devlet adamlarn tarih boyunca ldrenlerin,
matbaa gibi ileri bir kltr tekniini yz yl yurda sokmayanlarn, niteliksiz insanlar yetitirerek
gnn gn eden medrese ulemalarnn, Ordunun ve toplum dzeninin ileri uluslarnki gibi
olmasn isteyenlerin kuyusunu kazan dalkavuklarn, kovcularn, satlmlarn pay yok mudur?
Kylerin kalknmas hani? Toprak reformu hani? Mustafa Kemal de milli gelirin haka
paylatrlmasn, salayamad diyenler neden her eyin yaplmasn Mustafa Kemalden
bekleyenler ne yazk ki, bu ac gerekleri de ok iyi bilenlerdir. Baknz uzun zaman milletvekillii
yapm bir yazar bu konuda ne diyor:
Eer bu parlak sonuca ulamak nasip olmam ise bunun sorumluluu; Atatrkten sonraki
hkmetlerin dnc ve ylgn idaresine aittir. Mustafa Kemalin k tuttuu yolda yrmekten
rkenler utansn! (7)
Atatrkn balatt eitmen kurslar, ky retmen okullar (bu okullar 1940ta ky
enstitlerine dntrldler) Ky enstitleri, halkevleri Trkiye halk iin yararl ve dnyaya
rnek kurumlard. Bunlar Atatrk ilkeleri dorultusunda TBMMnin uzun deneyimlerinin yapt idi.
leride iftiyi Topraklandrma Kanununun k seyrini TBMMnin zabtlarnda byk toprak
sahiplerinin topraksz kyllere toprak verilmemesi yolundaki inanlarn, sahip olduklar
topraklar ve onlarla elde ettikleri itibarlarn yitirmemek. iin nasl direndiklerini greceiz. Byk
toprak sahibi milletvekillerinin ellerinde olan topra karmamak iin
Hayvanlar zerinde tp denemelerine son. Onlarn yerine Trkleri kullann. (155)
Bir Trk kadn iisinin durumu ok kt. Bazlar kadn olduu iin aslyor; kimi yabanc
oluu nedeniyle dalga geiyor. zmarit dolu kl tablasn nne boaltanlar da kyor. (40)
Adam kpryor, ille Alinin damarna basacak: Haydi oradan! Sizin o Anadoludan gelme
kadnlar ste para versen de almam zaten! Pis kokularna kim dayanr onlarn,? e girimeden
kirlerini keselemek lzm! Zaten alvarn indirinceye kadar seninki, de der aa! (112)
Evet, bu alay edilenler, hakaret edilenler bizim kyl Aliler, Memetler ve onlarn kzlardr.
Eer okutulsalard, bir meslek sahibi edilselerdi bu aalamalar balarna gelmezdi, hem de
emeklerinin karln tam tamna alrlard. Kendilerine yaplan hakaretin altnda kalmazlard.
Alman yasalarnn yabanc iilere tand haktan yararlanrlar, onlar mahkemelerde
srndrrlerdi.
Kylmz gerekidir, dindardr, alkandr. Yurdunu, ulusunu sever, devletine baldr.
Devlet, bu kiilie sahip olan kylye yalnz bir Kuran kursu amay yeterli grmemelidir. Onun
ocuklarnn da bir i ve meslek sahibi edilmesi, yksek okullarda okumas, okutulmas gereklidir.
Bu durum bir dzene sokulursa kyl ocuklar da ada bilgi ve becerilerden kr, ktk
kalmaktan kurtulurlar. Bu bireylerden oluan kyl de yeni silahlarla donatlm ordu gibi kendi
sorunlarn yener. Demek oluyor ki, kyly kalkndracak olan g onda yaratlacak ada
dnce kaldracdr Bu kaldra, i okullardr, niversitelerdir.
Eer kylnn geri kalmlna hi dokunmadan onun yalnz houna giden din ve
kahramanlk duygularn okayarak oylarn alma yolunu tutarsak bilelim ki bizim bu davranmz
kendi karmzn stnln salamak iindir, onu, eski yerinde mhlamaktr. Yalnz BENin
kar iin bu aksak gidie devlet dur diyemezse Kyls kalknamayan bir lkenin, kentlisi de
kalknamaz, byle bir toplumda uyumlu bir denge de salanamaz. varsaym karmza dikilir!?.
(7) Avni Doan: Kurtulu Kurtulu ve Sonras, s. 154
yaptklar bu direnmeler kendi karlar asndan yadsnamaz. Onlarn karsnda olan o gnn
hkmeti ve TBMM yeleri ie toprak kanununun gerekesini yle dile getiriyorlard:
Ky dzeyinde grleni .isizliin, ahlakszln ve yoksulluun temelinde toprakszlk
gelmektedir. Hi topra olmayana, az topra olan iftilere toprak verirsek bunlar ortadan
kalkar. Bu bakmdan kii karlarndan kamu yararn stn tutmak zorundayz diyorlard.
Buradan nemli bir gerei vurgulamadan geemeyeceim; toprak yasasn karan iktidar
topraksz kylye toprak edinme eitimi vermedi. Onda toprak edinme zlemi yaratmad. Toprak
yasasnn kendilerine kazandraca haklar tantmad. - Kyl de iftiyi Topraklandrma
Kanununun kendileri iin yararl m zararl m olduu bilincinden yoksundu.
Bunu nereden biliyorsunuz diyeceksiniz. Kyller 1950 seimlerinde kendileri iin toprak
yasas karanlara oylarn vermediler, kendilerine toprak vermemek isteyenlere oy verdiler. Bir
ana bile ocuuna yeni bir oyuncak verecei zaman onu kendi eliyle oynatr, ocuu gldrr,
arkasndan koturur, ocukta isteme hevesi yaratr ve ocuun eline yeni oyunca verir. ocuk
da bu oyunca kimseye vermeden oynar, elinden alnrsa alar.
Topraksz kylye byle bir eitim verilmediinden onlar da bu yasaya sahip kmadlar.
Oylarn alanlar da onlarn bu durumundan yararlanarak iftiyi Topraklandrma Kanununu
yrrlkten kaldrdlar. Ky Enstitlerinin kaldrl da byle oldu. Kyl kendisi iin alan Ky
Enstitlerinin yararn kavrayacak dnsel yapdan yoksundu. Kapatldklar iin de herhangi bir
tepkide bulunmad. Hl da kylde ky enstitleri, halkevleri, toprak yasas iin alsn diye bir
ura grlmemektedir. Trk Halk, teden beri yapla gelen ordunun modernletirilmesinde,
matbaann geliinde veya ge kalnda, Tanzimat, Merutiyet, hatta Cumhuriyet hareketlerinde
sz sahibi deildi. Bu adalama hareketlerinde en byk g ordudan geldi. Sivil aydnlar da
onu destekledi. Burada hakl olarak kazanlm bir hak var. O da demokrasi. Demokrasi
ynetiminin yasalarna gre halkn haklar yasal kurulularca ele alnr oldu. Bu kurulular Atatrk
halklndan doan halkevlerinin, ky enstitlerinin, iftiyi Topraklandrma Kanununun
ilevlerini halkmza kavratrlarsa, halk ister duruma getirirlerse o zaman bu kurumlar yeniden
kurulabilir ve kurulduklarnda da mrl olabilirler. Burada baz gerekleri daha vurgulamakta
yarar var. Kyl ada ve yasal haklarn bilmiyor diye bulunduu dzeyde tutulmasnn ho
karlanp karlanmama sorunu, toplam milyonlar bulan bu byk kitlenin okutulmamalarndan
kaynaklanan dn yaratamama sorunu, geri kalp geliememe, hatta kalknamama sorunu,
devlet ynetimine katlamama sorunu, te yanda varlkl ailelerimizin Trkiye, Avrupa, Amerika
niversitelerinde ocuklarn okutup devlet ynetiminde sz sahibi etmeleri sorunu, bunlarn
karsnda kyl ocuklarnn ana dilini bile doru drst konuamaz halde olu sorunu...
Demokrasinin ok seslilii, hukukun stnl asndan bu sorunlara nasl bir zm getirme
sorunu da kendiliinden ortaya km bulunmaktadr.
Bu sorunlar zmek zor deildir. Topraksz kyllerin topraklandrlmas Atatrkn bir
emanetidir. Onunla milyonlarca kylye i salanm olacaktr. Toprak yasasnn
savsaklanmasnda yurdumuz ekonomik, sosyal ve ahlaksal ynden kolay kolay yerine
getirilemeyecek deerler yitirdii (geim skntsndan bbreini, ocuunu sata karanlar,
homoseksellik, fuhu, cinayet, hrszlk, haneye tecavz.., gibi. Belge gnlk gazeteler)
grmemezlikten gelinemez. Nasl ki Mehmetik yurduna saldran dman koymak iin lmden
korkmadan silaha sarlp savata utku kazanyorsa devleti ynetenlerde de nce Mehmetikteki
itenlik gibi itenlik olmas gerekir. Devlet eitimde frsat eitliini uygularsa milli gelir
dalmmzdaki adaletsiz dalm dahil btn sorunlara zm getirilebilinir. Hele rencilerini
retici eitimle yetitiren -ky enstitleri deneyiminden yararlanlrsa yaamdan kopuk tketici
eitimin getirdii btn olumsuz sorunlarmz devlete az bir ykle zm salar. Diyecekler ki O,
okullar bilgisizdi. Onlarda bilim adam yetiir mi? Evet o gnk savan getirdii yoksullukta
(1939-1946) ky enstitlerinin yetitirdii rencilerden stanbul, Hacettepe ve Ortadou Teknik
niversitelerinde retim grevlisi
prfesrler vardr. Bugnk koullarda alrlarsa neler yetitirmez ki?
Bugn KTler zarardadr. KTler yarardadr diyenler oald. En yaln tanmyla KTler
halkmz ve ordumuzu en ucuz giydirip kuatmaktadr. Evimizin, klamzn, fabrikamzn yap
demirini, gerekli olan elii, yuvamzn, klamzn, fabrikamzn yakaca kmr en ucuz o
retmektedir. KTe sahip kmakta toplum yarar yok denebilir mi?
Buraya kadar Atatrkn devrimlerini belirtmee altk. Biraz da Trkiyemizin
canlanmas iin kurduu KiTlerin hangi gereklerimizden doduuna deinelim. Birincisi
Merutiyet dneminde:
II. Abdlhamitin Seraskeri (M.S.Bakan) Rza Paaya ilgililer ie balad gn ordunun
budaynn olmadn bildirirler. Kara ordusunun kasasnda ne kadar para olduunu sorar 264
kuru derler. Osmanl Ordusu o zamanlarda giyecei uhay, ayakkaby, kullanaca koum
derilerini, fes, buday, arpa, ... gibi gereksinmelerini hep d lkelerden salamaktadr. (8)
1908 devrimini yapan ttihat ve Terakki liderleri padiahlktan en kk ynetim
birimlerine kadar siyasi iktidar ele aldklarnda Beyolu ve Galata hakiki bir smrgeciler yata,
Osmanl-Mslman snf ise bir proletarya ezginlii iinde...dir... ttihatlarda da zenginler bir
gn ie yarar dncesi vardr. Onlarn bu dncesinden yararlanmaya alanlar hemen
kendilerine sokulurlar. Ksa zamanda harp zengini olurlar. I. Cihan Savanda yenilen bu iktidar
liderleri ekonomik ynden acnacak bir yoksullua derler. ttihatlarn en nllerinden Talat
Paann anas ev kirasn veremez. Talat Paa Berlinden yazd mektupta kendi koltuklarnda
palazlanan zenginlerin Pek az bir bor yznden anasnn kira evinden atlmamasna yardm
etmeyenlerden yaknr.
Bir baka vezir de vaktiyle kendi himayesinde palazlanan bir zengine svirede okuttuu
ocuklarna yol paras versin diye yazar Falih Rfky gnderir. O da Nerede bende para? diyerek
brosunun kapsn yzne kapatr.
Bu kayrmal zenginlerden Selanikli Karasu ise ngiliz donanmas stanbula girdikten sonra talyan
uyrukluuna geiverir... (9)
kinci gereimiz Kurtulu Savadr. Mustafa Kemal, dman yurttan atmak iin
yurttalar birliini salamtr. Askerinin ayanda ar, srtnda gmlei, knda donu yoktur.
Ordusu yiyecek tahla, cephane ykletecek hayvana, gnlk kullanaca ksele, deri, kay,
kurun, kalay, bakr, barut... gibi birok eylere, gereksinmesi vardr. Devlet ise bunlar
salamaktan acizdir.
nc gereimiz tek partili CHP ynetiminin 1930lu yllardaki grntsdr:
1930 sralarnda CHP halktan kopmutu. Halkn dnda, dar, basit bir brokrat hizbi ile,
ancak seim ve kar bantlar olan mahalli fakat dar taral taraftarlardan olumaktayd. Partiyi
vilayetlerde yksek kademelerde temsil eden mutemetler (inanlanlar) ar tahakkm ve kar
yollarna pek sapmamakla beraber, ne merkezin, ne de halkn benimsedii insanlard... Halk
tedirgindi. Bilhassa ihracat mallar yetitiren uyank blgelerde; Karadeniz, Ege, Akdeniz
mntkalarnda iktisadi buhran btn iddetiyle hkmn srdryordu. Fiyatlar sfra dm
gibiydi. Ona karn maln alcs yoktu.. Hele ihra mallarnn aracl ile geinen kent ve kasaba
orta snflar, aka ikayetiydi. Orta ve Dou Anadolunun yalnz tahl ve hayvan yetitiren kyl
ve kentli halk ise, geri uysal, sessiz, ama bitkindi. Birok yerlerde budayn fiyat 2 kuruun
altnda, bir davarn fiyat 4 lira etrafnda idi. Hkmet ve parti ise, halka inemiyor ve gerekleri
halka anlatamyordu... Hkmet bakan, ayn zamanda parti bakan idi. Amma, daha nce de
belirttiimiz gibi o, partiyi aktif ve nce bir halk organ olarak almyordu. 0 daima hkmet
bakan olarak konuuyordu. Bu ise biraz da, halktan kopmak demekti... evket Sreyya (Tek
Adam: c.3,S. 380-381)
(8) evket Sreyya Aydemir: Enver Paa,c.I.s.218-219.

(9) Falih Rfk Atay: ankaya,,c.I.s.24-26.
Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa, memleketin iine dt ekonomik

bunalm grr. Trkiyeyi demokratik ve varlkl bir lke durumuna sokmak amacyla kendi partisi
olan CHP karsnda yeni bir parti kurdurmaya giriir. Gmhane Milletvekili Ali Fethi Beyin
insan ve siyas ahlkna gvenmektedir. Fethi Bey ile Yalovada buluur. Ona laik cumhuriyet
temeline dayanan ve bu temelden ayrlmamak koulu ile yeni bir parti kurmasn teklif eder,
konuma sonunda (7 Austos 1930) Fethi Beyin Serbest Cumhuriyet Frkas (partisi) adnda bir
parti kurmas kararlatrlr. Fethi Bey bakan olduu bu partiyi 12 Austos 1930 da kurar., Genel
sekreterliine. de Mustafa Kemalin ocukluk arkada olan Ktahya Milletvekili Nuri Beyi
(Conker) getirir.
CHPnin kartsz, eletirisiz, yasakl ynetiminden memnun olan eraf takm bu partiye
cephe alr; Sivasta 8 Austos 1930 gn bir gvde gsterisine giriir. Babakan smet Paa da
Sivasa demiryolunun varm3s dolaysyla orada toplanan halka yapt konumasnda zetle:
Trkiyede ilk demiryolu, yapm 1860 da balamtr. 1920 de BMM 4000 km. yol
bulmutur. Padiahlk ynetimi ylda 66 km yol yapmtr. Biz 1920den bugne kadar 1800 km
demiryolu yaptk. Eski yollarn tamiri de bunun dndadr. Bir ylda yaptmz yol ise 180. kmdir.
Konya Afyon -Eskiehir - Ankara demiryolu, padiahn Trkiye Byk Millet Meclisini
kurdurmamak iin balatt i ayaklanmalar bastrmakta ve bamszlk Savamzda ok iimize
yaramtr. Eer Erzurum - Ankara demiryolu olsayd Avrupa, Sakarya Savana belki de
giremezdi. Demiryolu politikasna devletimizin bugn ve yarn mill varlk, mill bamszlk ve mill
birlik sorunumuz olarak ynelinmitir der ve Serbest Cumhuriyeti Frkasnn d bor salama
ve liberalizm ilkesine de atar:
Liberalizm teorisi bu memleketin g anlayaca bir eydir. Biz ekonomide lml
devletiyiz. Bizi buna ynelten, bu memleketin gereksinimi ve bu milletin dnce eilimidir.
Memleketin gereksinmeleri iin herkes ve her yer Hazineden are arar. Elektrii yaplmayan kent,
liman kt olan yer, i bulamayan adam Hkmeti kabahatli tutar. Devletilikten bsbtn
vazgeip her nimeti sermaye sahiplerinin gayretinden beklemeye yneltmek bu memleketin
anlayaca bir ey midir?... Bize yabanc sermaye istemiyor zehiri akltyor. Uzun sreli ve uygun
koullarda bor verme istei oldu da kabul etmedim mi? yle koullar vard ki, bunlar ancak
akama yiyecei olmayan, kapsnda alacakllar zorlayan, gz kararm bir aresiz adam kabul
edebilirdi. smet Paann baars, ne pahasna olursa olsun milleti byle bir duruma
drmekten korumu olmasdr. - (Mahmut Gololu: Devrimler ve Tepkileri,s.282-283)
Fethi Bey de 7 Eyll 1930 gn zmirde partisinin dzenledii mitingde smet Paay
yantlar. zmir mitingi ok grkemli olmutur, yz binden fazla insan katlmtr. Ama bunlar ne
CHPnin ne de SCPnin programn bilen kiiler deildir. Ama ilerinde idealistler, dargnlar,
itenlikiler, demokrasi aklar, alma heveslileri, kt niyetliler, fedakrlar, karclar,
anaristler,kkrtclar, zgrlk zlemi ekenler, zgrlkte ar istekliler, ar solcular ve
saclar, geim sknts ekenler vardr. (a.g.ys.287) Fethi Bey kendisini alklayan bu kalabala
iktidara geldiklerinde vergi adaleti salayacan, dairelerde ilerin kolayca yaplacan, rveti
kaldracan... vaat eder.
Bugnlerde belediye seimleri de balamtr. Halk partililer oy vermekte aknlk
iindedir. Halk Partisine oy vermenin utangaln duymaktadr. Serbest Cumhuriyet partililer
ise kendilerini btn bir honutsuzluk zmresinin temsilcisi durumuna sokmutu. Serbest
Partiye oy vermek isteyenler, birbirleriyle yarrcasna byk bir hevesle sandk bana
kouyorlard. Bu umulmadk ilgiyi gren Halk Partililer de, halkn deer bilmezliinden zlyor ve
yaknyorlard. (Hilmi Uran: Hatralarm: 215-217), (Mahmut Gololu: Devrimler ve Tepkileri:
s.286). Seim sonunda ise 502 belediyeden yalnz 22sini Serbest Parti kazanmtr.
Bu durumu gren Serbest Parti Bakan ve Gmhane Milletvekili Fethi Bey, 15 Kasm
1930 gn TBMMne bir nerge verir. Belediye seimlerinde semenlerinin oy vermelerinin
engellendiini, seime hile kartn, ileri Bakanlndan gensoruda bulunmak zere grme
almasn teklif eder TBMM 16 Kasm 1930 gn konuyu grmek zere toplanr. ilk sz Fethi
Bey alr: Partisine oy vermek isteyenlerin polis ve jandarma tarafndan belediye dairelerine
sokulmadn, zorla datldklarn, yaratlan btn zorluklarn yetmedii yerlerde birok yurttan
tutuklanp hapse atldn, teekkre deer ki, iileri memurlarnn bu kanunsuz davranlarna
alet olmayan adliye memurlar ellerinden geldiince yurttalar serbest brakmaya altn, eer
bu haksz tecavzler karsnda daha ackl olaylar olmamsa, bunu halkn siyas eitimine ve
kanunlardan ayrlmamaktaki kararllna borlu olduunu... syler. CHP adna konuan Konya
Milletvekili Refik (Koraltan) Bey de:
Fethi Beyin zehirli kkrtclardan nefretini belirtmedii iin iin rndan ktn,
cumhuriyetten ve devrimlerin koruyucusu olmaktan uzaklatn, abuk ve kolay baar iin
halkn saflndan yararlanlmak istendiini, bunun iin her areye bavurulduunu, apkann
kaldrlacandan, yeni Trk harflerinin atlacandan, medreselerin alacandan, okullara Kuran
dersi konacandan, Halifenin getirileceinden sz edildiini.... ileri srer. (a.g.y.,s.295)
Serbest Parti milletvekilleri grmelerden sonra partilerinin yaayamayacan anlarlar. Feshine
ait aldklar karar imzalayp Mustafa Kemal Paaya verirler. 17 Kasm 1930 gn Serbest
Cumhuriyet Partisinin resmen feshedildii ilan edilir... Bylece aylk Serbest Cumhuriyet
Partisi ortadan kalkar, tek parti sistemine yeniden dnlr..
1930 olaylar yalnz Serbest Parti olay deildir. Ar ve Menemen olaylar da vardr;
Eskiden Hamidiye Alaylar gibi zel silahl birlikler kurulmas ve teki sebeplerle, Dou illerinde
yaayan halkn ileri gelenlerine baz imtiyazlar verilmiti. Bylece; Dou Blgesinde ortaa tipi
derebeylikler tremi, airet tekilat g kazanm ve bunlarn devlete ballklar zayflamt.
Vergi vermiyor, askere gitmiyorlard. Cumhuriyet ynetimi bu imtiyazlar kaldrma, eitlii kurma
yoluna gidince, kar bozulanlar Hkmete bakaldrmaya, evrelerinde soygunlar yapmaya
balamlar ve Ar Dan bir yuva, bir snak gibi kullanmlard... Btn bu nedenlerle; bir
hafta sren Ar Harekat ile buradakilerin bazs yok edildi, bazs kat, bazs da devletin affna
snd. (Z.C.:22.9.1930. a.g.y.s.276).
Kuvay Milliyeye kar, Bayburt (26 Ekim 1919) eyh Eref ayaklanmas ile Bozkr
ayaklanmalarn (27 Eyll-20 Ekim 1919) yapanlarn elebalarnn Nakibend Tarikatndan
olduklar saptanmt. Laiklie kar Menemen olayn (23 aralk 1930) karanlarn da Nakibend
olduklar saptand. llerin dirilecei Kyamet Gn ortaya kacak olan Mehdi benim diyen
esrarke Giritli Mehmet ve mritleri yeil bayraklaryla Menemen sokaklarn dolarlar,
bayraklarn Belediye Meydanna dikerler. Sabah namazndan kanlar bayraklar altnda
toplanmaya arrlar. Birka yz kii toplanr, zikre balarlar. lenin jandarma komutan bu olay
bastramayacan anlar, alaydan askeri yardm ister. Alay komutan da retmen astemen
Kubilay bir mfreze ile yollar. Kubilay askerlerini kalabaln yanna koyar, Giritli Mehmete
yaklar, yakasndan tutar, dalmalarn emreder. Giritli Mehmet skya geldiini anlar,
tabancasn eker, ateler, Kubilay vurur. Komutanlarnn yaralandn gren askerler kaar.
Kimseden yardm gremeyen Kubilay camiye snmaya alrken ban keserler, yeil
bayraklarnn direine balarlar En ac taraf, Dervi Mehmet bu cinayeti ilerken halkn iinde
baz kimselerin onu alklamasdr.
Olay bastrmaya gelen askerler ayaklananlar evirir, kamaya alanlarn bei ldrlr.
Yakalananlar mahkemeye verilir. 28i aslr, tekiler de eitli cezalara arptrlrlar... (10)
Birinci Dnya Sava, i ayaklanmalar, Kurtulu Sava, Osmanl Hkmetinden kalan d borlar,
1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn etkileri ve siyas dalgalanmalar yznden Cumhuriyet
Hkmeti sanayiye yatrm yapamaz. Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa, memleketi iinde
bulunduu ekonomik bunalmdan kurtarmak amacyla Anadolu illerine geziye kar.
Drdnc gereimiz de Gazi Mustafa Kemal, Serbest Frka olayndan sonra cumhuriyet
ynetiminin Anadolu illeri zerindeki grntsn incelemek zere bir geziye kdr. Gezide
bulunan Ahmet Hamdi Baar, Atatrkle Ay adl kitabnda bu gezideki izlenimleri anlatr:
(10) Do. Dr. Ahmet Mumcu: Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, S.151:
Atatrk, stilnn acln tatm bir evrede gen ve kahraman Astemenin urad saldry
Cumhuriyete kar bir suikast olarak grr .
GAZ SEYAHATNN SEBEB
Atatrkn. geni lde yapaca bu seyahatin hususi bir hedefi vard:

Serbest Frka hadisesi memlekette idareden memnun olmayanlarn okluunu ortaya koymutu.
Her taraftan ikayetler ykselmekteydi. Bunlarn hepsini hocalar, mrteciler ve saire yapyor
denmezdi. nk her ikayet madde gsterilerek yaplyordu. Vergilerin arl, tahsil edenlerin
yapt suiistimallerden (yetkilerini ktye kullanmalarndan) ikayet umum idi. Devlet otoritesini
temsil eden memurlarn yaptklar. hakszlklar ve kanunsuzluklardan her tarafta, geni lde
misaller getirilecek, konu oluyordu. nklap elemann merkezi olmas lazm gelen Halk Frkas,
birok yerde karclarn elinde ve emrinde alyordu. Her devirde Frkalarn bana geerek ve
arasna kararak sz geen ve onunla geinen profesyonel eleman, mtegallibe ve saire frka
tekilatn da idare etmekteydi. Belediyelere, Ticaret Odalarna, serbest meslek teekkllerine,
hayr cemiyetlerine, irketlere, zetle her nerede bir topluluk varsa oraya frka namna bu
adamlar burunlarn sokuyorlar; istediklerini frka emridir diye setiriyorlar; i balarna
geiriyorlard. Bu yolla yaplan smrme ve zulm gn getike iddetleniyor, dolambal
ekillerden syrlarak apak gzkyordu...
Yeni Trk Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra geen sekiz yl iinde ne ok i yaplmt?
Saltanatn basks kalkm, dini taassubu kalkm; demiryollar yaplm, birok imar hareketi
olmu, iki seneden beri ise gmrk elimizde olduundan yeni uygulanan himayeli gmrk tarifesi
ile rnlerimiz yabanc rekabetine kar korunmu, yer yer sanayi canlanmaa balamt. Her
gn halkn fikirlerini yanstan gazeteler vgden, memnuniyetten, iyilikten, baka bir ey
yazmyorlard...
Meer herkes ikayeti, herkes bitkin haldeymi!. Mthi bir aldan, bir hayal ykl karsnda
idik!.. (a.g.y.s24-25).
HALKIN DERTLERN DNLYORUZ

Serbest Frka ile beraber ortaya kan fenalklarn ve ikayetlerin kk sebebi neydi?
Atatrk yurtta yapaca geziyle, bakalarnn ayrntlara (teferruata) gmlerek giremeyecekleri
bu kk sebebi bulmaa karar vermiti.
lk konakladmz Kayseride bir ikayetle karlayoruz: Doudan her yl Kayseriye on
be bin byk ba hayvan gelirmi... Sr vebas var diye Kayseriye sokmuyorlarm. Bu
hayvanlardan on bini pastrma yaplmak iin... sr vebas laf bir bahane.. Ortada byle bir ey
yokmu! Memleketin niin fena idare edildiine dair en kuvvetli ve canl bir rnek bulunmutu...
1930 yl Kasmn on dokuzuncu gn 14:30 da Kayseriden hareket ettiimiz zaman, efe
bu gerei ak bir rnekle gsteren olaya iten teekkr ediyordum.
Gezimizin ilk merhalesi Kayseri - Sivas ve oradan Tokat - Amasya yolu ile Samsuna
gitmek, Ege vapuru ile Trabzona uradktan sonra stanbula dnmek oldu. Bu zaman iinde
halkn bir takm ikayetlerini dinledik; bir takm yolsuzluklara ahit olduk. Her yerde ilerin
gittike azaldndan ikayet ediliyordu. Kayseride harpten evvel hal dokuyan 12 bin tezgah
varm; imdi yedi bine dm. Amerika hallarmza ar gmrk koymu; hal ihrac durmu.
Yine rnein Kayserinin Develi ilesinde ylda 150.000 okka kitre kar ve okkas 100-350 kurua
satlarak bu kaza halkna bir gelir olurmu. imdi fiyatlar dm; nk Amerika ekmez olmu;
renper de bu ii brakm.
Hal gmr neden artm; Kitre niin gitmiyor? lgili devlet memurlarna soruyoruz;
Bilmeyiz beyim, diyorlar, biz de imdi iittik. Bize hibir ikayette bulunan olmad.
ikayet olsayd ne yapardnz?
Bizi ilgilendirmez; tabi? dinlemezdik...
Kayseri harap, bakmsz, pis.. Btn Anadoludan farkl olarak Kayseriyi mamur, halkn
uyank, alkan bulacamz sanmtm... Fakat buna mukabil ticari ehliyetleri, kombinezon
kudretleri ak ekilde gzkyor. Memleketlerine dertlerini dinlemek zere, Gazi heyetinin
gelmesinden yararlanarak u pastrmalk kz sorununu ne gzel ortaya koydular! Bankalarda
Kayseri tccarlarnn muamelelerine de dikkat ettim; pek muntazam; hi protesto yok...
Kayseriden sonra gezimizin ilk devresine ait iittiimiz ikayetlerden birka misal:
Vagonsuzluktan, istasyonlarda vagon kantar olmamasndan ve tahl koyacak yer
bulunmamasndan, tat tarifelerinin arlndan...
Geen yl mesel, bankadan sekiz yz kilo tohumluk alp yz lira borlanan kylnn bu
sene ald btn rn tohumluk borcunu bile karlayamyor. nk geen yl budayn kilosu 15
kurutu, imdi 4 kurua alc yok...
in can alc noktas, kylnn zararda oluudur. Kyl alyor, abalyor, eer onu
piyasa mnasebetlerine mecbur eden artlar varsa, neticede elinde avucunda hibir ey
kalmadn gryor. Varn satyor, younu satyor, yine olmuyor; en basit yaam kouluna raz
oluyor; yine olmuyor. Dvann ba kyly zarardan kurtarmaktr. Hibir retim, hibir el emei
kylnn, hele u buday ve tahl reticisi kylnn, rn ve el emei kadar deersiz olamaz.
Onun iin kyly kurtarmak, Ziraat Bankasn onun bankas haline koymak ancak kyly
kazandrmakla mmkndr.
Banka yerine kylnn murabahacdan, tccardan para ald ve onun esiri gibi alt da
doru... Bu. konuda bir rpda ve hkmet yasa ile halledilecek ilerden deil... Merutiyet ve
hatta Cumhuriyet hkmetleri bu alanda sadece hkmet yasaklar koyabildiler. Niin, kyl
mtegallibenin elindedir; onu oradan kurtarmak yolu nedir; bunun sebeplerini henz anlam
deiliz.
Kyly kurtarmak, onu efendi haline getirmek yalnz temennilerden, hayallerden teye
geemedii ve sosyal davalar ve mnasebetler edeb ve hiss grler altnda mtalaa olunduu
ve hkmete, memleketin bu derin derdine are bulunacana inanmak ok gtr.... .
Vergi ii... Her nereye gitmisek vergilerin arlndan, alnma tarznn ktlnden, bu
suretle yaplan zulmlerden ikayet edildii grlyor... Ekseriya vergisini deyemedii iin
tarlas, evi bark satlm olanlarn geirdii hayat facialar, onlar dinleyenlerin vicdanlarnda ac
tepkiler yapt halde, konmu yasalar bu usullere gre bir ey yaplamyor...du. (a.g .y.s.40-45)
Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa bu gezisinden sonra memlekette isizlii nlemek,
devletin satn ald ifti rnlerini depolamak amacyla planl bir sanayi atlmna giriti. 1933de
Smerbank, 1935te Etibank, 1938de de Toprak Mahsulleri Ofisi iletmeye ald. Bakrky Bez
Fabrikas 1934de geniletildi ve gelitirildi. 1935te Kayseri Dokuma, 1936da zmit Kat,
1938de Bursa Merinos Fabrikalar ie balad. 1937de Ereli, Malatya Dokuma ile Nazilli Basma,
1938de Gemlik Yapay pek fabrikalar iletmeye ald. 1939 da Karabk Sper Fosfat, Hamz
Kibrit slfrik, Keiborlu Kkrt, Isparta Glya, 1943te de Sivas imento Fabrikalar ie balad
Atatrkn birinci be yllk sanayi plannn biraz gecikmesine karn o gnn yoksulluu
iinde ele alman iler gerekletirildi. eker fabrikalarndan Alpullu, Uak 1926da, Eskiehir
1933te, Turhal 1934de iletmeye ald. Trkiye d lkelerden eker, kuma, kat almndan
kurtuldu.
Madencilik alannda da: ark Kromlar, Ktahyada Kromit, Ergani Bakr, Murgul Bakr,
Simli Kurun, Demir, Maden Kmr, Ereli, Ktahya, Soma kmr havzalar; Zonguldak
ata[az ve Ktahya Mntka santral; ev yakt sanayii ve petrol rafinerileri, sentetik benzin
sanayii, Ktahya ve zmitte Azot sanayii, makine eya, kalay, boru, denizcilik, snger, balk
sanayii, deniz ve liman iletmecilii v.b. deerli iletme ve kurululara memleketimiz sahip oldu.
(1) Burada Atatrkn kurduu KTlerin kara gnlerimizdeki hizmetlerine de deinmenin yerinde
olaca kansndaym:
kinci Cihan Sava yllarnda devlet ordunun ve halkmzn yiyecek skntsn nlemek
amacyla iftilerden T. M. Ofisine belli bir oranda tahl vermesi iin bir bildirim vermelerini
zorunlu tuttu. Baz zorluklarla karlald. Zengin bir ifti olan Milletvekili Emin Sazak bile eksik
bildirimde bulunduu iin nemli bir tahl ambarna el konuldu. (4) Gene bu yllarda devlet ayn
amala 118.368 varlklya 465.348.820 lira varlk vergisi koymak zorunda kald. Bu vergiyi de
tam tamna tahsil edemedi. (5)
O gnleri yaayanlar ok iyi bilirler; her ey karaborsa idi. Devletin kurduu eker
fabrikalar, Smerbank dokuma fabrikalar, Toprak Mahsulleri Ofisi olmasayd halkmz ayna
eker, eskiyen giysilerine yamalk, sofrasna ekmek, lne kefen bulmakta zorluk ekecekti..
Oysa tccarn ambarnda, maazasnda her ey ylyd, karaborsayd, ate pahasnayd. Halkn
alm gc yoktu. Devrin Cumhurbakan smet nn, 1 Ekim 1942 nutkunda karaborsac iftlik
aalarndan ve tccarlardan yle yaknmaktayd:
Bilinsiz bir ticaret havas, hakl nedenleri ok aan bir pahallk belas, btn vatanmz strap
iinde bulunduruyor.
Ac ile hatrlamalyz ki, milletin iae ilerini tanzim etmek yolunda cumhuriyet hkmetinin
sarf ettii gayretlere, iki seneden beri toplumumuz tarafndan hi yardm edilmemitir.
Bulank zaman, bir daha ele geirmez bir frsat sayan eski batak iftlik aas ve elinden
gelse, teneffs ettiimiz havay ticaret mal yapmaya yeltenen gz doymaz vurguncu tccar ve
btn bu skntlar politika ihtiraslar iin byk frsat sayan ve hangi yabanc milletin hesabna
alt belli olmayan birka politikac, byk bir milletin btn yaamna kstah bir surette
kundak sokmaya almlardr. (6)
Yce Atatrkn balatt Kooperatifilie kentlerde ve kylerde ilerlik kazandrlrsa
KiTlerin halka dnk hizmetlerinde daha olumlu gelimeler salanaca kukusuzdur.
Atatrkn camilerimizde Trke okuttuu ezan, Arapaya evirenler, halkevlerini, ky
enstitlerini kapatanlar, iftiyi Topraklandrma Kanununu ortadan kaldranlar, yllarca Atatrkn
kabrini ziyaret edip, elenk koyanlar, sayg duruunda bulunanlar Onun ant defterlerine vgl
yazlar yazdlar. Bylesi itenlii kafamn kalnlndan m bilemiyorum bir trl kavrayamadm.
Atatrkn Kamulatrd Yabanc irketler

1849-1918 yllar arasnda Osmanl lkelerinde kurulan ve etkinliini gsteren yabanc
anonim irketlerin says 332dir. Bunlardan 290 bugnk topraklarmzda, 42si de I. Cihan
Savanda elimizden kan lkelerde etkinlik gstermekteydi.
Bu irketlerin yapaca ileri Trk halk baaryla yapabilirdi. Osmanlnn eitim kurumlar
kara kapl kitaba ve kara tahtaya dayanmakta, yaamdan kopuktu. Elinden i gelmeyen insanlar
yetitirmekteydi. Ama bu kurumlar bu durumlaryla gene de ynetime egemendi. Osmanl bu
zavall eitimin ie yaramadn alglamaktan yoksundu. eitiminde ok ileri gitmi Bat
lkelerine sanayi ve ticaret iletmelerini kendi eliyle teslim et menin gnl rahatl iindeydi. Acaba Trk
Halk geri zekal m idi? Osmanlnn yabanc irketlere ruhsat
(1) evket Sreyya Aydemir: kinci Adam; c.I.s.436-440.6. bask.

(4) evket Sreyya Aydemir: kinci Adam. C.2, S.202.
(5) a.g.y.s.233.
(6) a.g.y.s.334-345.
verdii iletmeleri Trk Halk yapp iletemez miydi? Bunlarn adlarn biraz olsun sergileyelim.
Mustafa Kemalin Trk Halkna i yaammzda kazandrd gvenin deerini de unutmayalm:
Yabanclarn yurdumuzda kurduu irketler: Tuhafiye, saraciye, ecza, basm ve ktlk,
stanbul Telefon, zmir d alm ve d satm, hazr giyim, banka, kambiyo ttn, iki, kibrit,
deirmencilik, ekmekilik, ss eyas, balklk, Aydn-zmir incir, stanbul peynir, yapa,
imento, tula, kire, ta ocaklar, mermer ta, arazi ve inaat ileri, sinema ve tiyatro, orman
rnleri, lastik, hal, Boazii Beykoz Park, drt mevsim giysi, havagaz ve kok, elektrik tesisat,
Yeilky ve Yalova Hamamlar, stanbul tramvay ve otobs, Bursa tramvay ve elektrik, Osmanl
genel tamaclk, ya retim, fes yapm, stanbul, Konya elektrik, souk hava, buz, stanbul
kaynak sular, zmir su, zmir Rhtm ve Krfez vapuru, dericilik, ya ve sabun, eitli dokuma,
pamuk ve yn iplik, kendircilik, zccaciye, Bykada Yat Kulb, stanbul Boazii vapur, Hali
vapur, doklar ve tersaneler, dalg ve cankurtaran gereleri, Trabzon vapur ykleme ve boaltma,
zmir-Aydn demiryolu, Dou demiryollar, Anadolu demiryollar, Mersin-Adana demiryolu,
imendifer kumpanyas, boraks, Balya-Karaaydn madenleri, zmir antimuan, aml kmr
madenleri, Kozlu kmr madenleri, Eya- Askeriye Anonim Osmanl Ticaret irketi, gibi eitli
adlar altnda kurulan yabanc iletmelere btn sanayi ve ticaret yaammz teslim edilmiti.
1535de kabul edilen kapitlasyonlarn devam idi bu. (1)
Buna nasl katlanlyordu? Teknemizdeki unumuzun deirmeni yabanclarn elinde,
Ordumuzun kulland tm donatm eyasn satn alan irket onlarn elinde, peynirimiz,
zmmz, incirimiz onlarn elinde. Kentlerimizin ekmek frnlar onlarn elinde. Demiryollar,
denizyollar, kara tamacl onlarn elinde. Soframzdaki tabak, srtmz ykadmz hamam
onlarn elinde. Tiryakimizin tabakasndaki ttn, anamzn ocak yakt kibrit, kentlimizin
bardandaki bir yudum iki onlarn elinde. Srtmza giydiimiz giysi, kmza giydiimiz donun
bezi onlarn elinde. Kentlerin elektrikleri, bardaklarndaki sular onlarn elinde. Denizlerimizdeki
balklarmz, topramzdaki madenlerimiz ve ta ocaklar onlarn elinde. Mollamzn fesi, evimizin
tahtas, sobamzn kmr onlarn elinde. D alm, d satm onlarn elinde. Dmemizi diktiimiz
iplik, ayakkabmzn derisi onlarn elinde. Bankalar, sigortalar, gemilerimizin yklenip boaltlmas
onlarn elinde. En acs amza koyduumuz bir kak ya, srtmzn kirini ykadmz sabun
onlarn elinde. Sen nasl olur da hak vermezsin Mustafa Kemale:
Efendiler, ... Egemenlik hi kimsece, hi kimseye, bilim gereidir diye, grmeyle,
tartmayla verilmez. Egemenlik, gle, erkle ve zorla alnr. Osmanoullar, zorla Trk Ulusunun
egemenliine el koymulardr. Bu yolsuzluklarn alt yzyldan beri srdrmlerdi. imdi de Trk
Ulusu bu saldrganlara artk yeter, diyerek ve bunlara kar ayaklanp egemenliini eylemli olarak
kendi eline alm bulunuyor... (2)
Evet ense kkmze dalan, kanmz emen bu yabanc kenelere bizi teslim eden
Osmanldan kurtaran Mustafa Kemaldir. Cumhuriyetin kuruluunu salayan Mustafa Kemalin,
yaasn cumhuriyet diyenlerin karsnda saygyla eilmek bir insanlk borcudur. Sivas
Kongresiinde:
... Be yz milyon lira borcu, ykk bir yurdu, pek verimli olmayan bir topra ve ancak on,
on be milyon lira geliri olan bir ulus, bir d yardm olmakszn yaayamaz... Yunanistann bile
saldrlarna kar kendimizi savunamayz. Amerika mandas her eyden evvel yardm eden ve
kefil bulmak iin gereklidir. diyen (3) Osmanl Paalarnn gzleri nnde Yunan ordularn
Mustafa Kemalin nasl denize dktn dnya tarihleri yazd, bize okuttular ve biz de okuttuk.
(1) Zafer Toprak: Trkiyede Milli ktisat; 1908-1919.

(2) Gazi Mustafa Kemal: sylev;
(3) Mazhar Mfit Kansu: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle; s.224.
Cumhuriyeti kuran kuaklar, Balkan, 1. Dnya ve Kurtulu Savalarnda dvrken

yorgun ve yoksul dtkleri halde yurtseverlik ve bamszlk akyla yreklendiler. Yabanc
irketlerin elinde bulunan Adana - Fevzipaa, zmir Kasaba, Aydn ve ark demiryollarn, stanbul
Rhtm irketini 1933-1937 yllar arasnda kamulatrdlar. (4) Padiahlarn ald dyunu
umumiye borlarn da Lozan antlamas gereince demek zorunda kald.
Mustafa Kemal Ne Yapm ki?

Sper saclar ve solcular byle diyorlar yeni bir Trkiye yaratan Mustafa Kemale. Her
yerde adaletsizce baryorlar:
Fesi kar apkay giy. Yrtmal entariyi kar pantolonu giy. Abay kar ceketi giy.
Peeyi kar yz ak gez. Ezan Arap diliyle deil Trk diliyle oku. Arap alfabesini brak Latin
alfabesiyle okumaya bala. Saati akam 12ye ayarlama gece yars bire ayarla. Bir marttaki sene
ban brak bir oca sene ba yap. Buna da takvim devrimi de. Okka ile tartma kilo ile tart.
Arn ile lme metre ile l. Kady mahkemeden kov yargcn egemenliine teslim et. Padiahl
kaldr cumhuriyeti ilan et. Eitimde medreseleri kapa okulun egemenliine gir. Bunlarn-hepsi
kolay eyler. diyorlar. Gerekte grnen ise biri birlerine srt dnleridir. Aralarnda kardee,
uygarca bir diyalog bile yoktur.
Oysa Mustafa Kemal mill bamszlmz salamak amacyla dzenledii Erzurum ve
Sivas Kongrelerinde eski ordu mfettii, eski bahriye nazr, eski milletvekili, hazine vekili, tccar,
ifti, davavekili, emekli memur, mft, retmen, avukat, gazeteci, tarikat eyhi, eski vali, alay
sekreteri, doktor, hoca, il genel meclis yesi ve askeri tp rencilerden oluan, kart grl
delegelere Mustafa Kemal u parolalar vermekteydi: Tek tepe, tek kuun kalncaya kadar
mcadele, yahut ta: Ya istiklal ya lm. (1) te biri birine zt den katmanlarn temsilcileri
Mustafa Kemalin - ilkelerini yurttan dman atmak ve bamszlmz kazanmak iin kabul
ettiler. Sivas kongresine katlan, Amerikan mandas taraftarlarna kar ktlar. Dmana kar
sorumsuz ve ilgisiz kalan stanbul Hkmetine kar geldiler, Mustafa kemali tuttular. Akas
yurdun sorumluluunu stlendiler. Heyet-i Temsiliyeyi setiler. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Cemiyetini onlar kurdular. Btn illerde bu cemiyetin ubelerini atrdlar. Bu gizemli
baarlar halkn taban ve st kat olan katmanlarn baarsyd. TBMMni onlarn gcyle kurdu.
Ordularn onlarn gcnden oluturdu, onlarn gcyle donatt. Halkn imeceleriyle ordularn
ikmallerini yapt. (Bir ift ark, bir ift orap, bir kat amar hazrlamak iin her evi
grevlendirdi. Savata ordunun iine yarayan her trl eyann hkmetin tespit ettii bir kurula
teslim etmesi iin halka emir verdi. Trk halk Bakumandan Mustafa Kemalin bu isteklerini seve
seve yerine getirdi. (2) Btn utkularn da halktan oluturduu ordularla kazand.
Mustafa Kemal bu imeceleri yapt gnlerde Trkiye dman elinde idi. Halk yoksuldu,
Trablusgarp, Balkan, Birinci Cihan Savalarnda kayb bykt. Savatan dnenlerin birou
sakatt. Birok evin oca snkt. Yz binlerce ehidin karlar dul, ocuklar kszd.. ngilizler
dou illerimizde yaayan kardelerimizi bizden ayrmak iin Krtlk yapmaktayd. Karadeniz
kylarnda Rum Pontus devletinin kurulmasn desteklemekteydi. A.B.D. de dou illerimizde bir
Ermeni devletinin kurulmasn istiyordu.
Adapazar, Dzce, Hendek, Geredede padiah ayaklanmalar balad. Nallhan,
Beypazar stnden Ankaraya yaklaacak gerici ayaklanmas yeni alacak meclisin toplanmasn
engellemek amacndayd.. (3)
(4) evket Sreyya Aydemir: kinci Adam; c. 1 s.430.
... Ayaklanmalar hazrlayan ve merkezden yneten padiah, ngilizci din adamlaryd.

Zeynellabidin, Hoca Sabri, Sait Molla gibi kimselerin padiahn isteine uyarak Kuvvay- Milliyeyi
drmek maksadyla her yerde vcuda getirmee altklar Tali-i slam Cemiyeti ad altndaki
tertiplerle mill tekilata kar fiilen taarruzlara balamlard. (4)
BMMnde ise Mustafa Kemalin rahatsz olduu bir gnde onun bakumandanlnn
uzatlmamasn isteyenler oldu. Yapt imece ile ordunun giydirilmesi ve donatlmasna ulusa
zorla parasz i yaptryor diyenler oldu. Bunlar Mustafa Kemalin karcllar idi. 6 Mays 1922
gn BMMne gelen Mustafa Kemal kendisini ekemeyen karcllarna u yant
verdi:
Hayr baylar, devimiz siyasa yapmak deil, bizim ve ulusun biricik devi topraklarmzda
bulunan dman, snglerimizle kovup atmaktr. Ulusal amaca ulamann yolu budur. Btn
gcmz ve kaynaklarmz orduya vereceiz. Bunun dndaki szlerin Bakomutanlk Yasasyla
ne ilgisi vardr. Paramz vardr, ordu yaparz. Paramz bitti ordu dalsn... Benim iin byle bir
sorun yoktur. Para olsa da olmasa da ordu vardr. Balangta (Sivas kongresinde mandaclar)
bilgi geinenler de paramz var m? Silahmz var m? Diyorlard. Ben de yoktur diyordum.
yleyse ne yapacaksn? Gryorsunuz hepsi oldu.
Birtakm baylar da ulusa zorla parasz i yaptryor demiler
Ulusa parasz i yaptrmak gerektiriyorsa bunu yapyoruz ve en doru yasa budur. Ulusun
ve ordunun yenilmemesi iin yasa buna engeldir diye gerekli grdm nlemde
duraksamayacam. (5)
Sivas Kongresine stanbuldan gelen nl yazarlar smail Hami Daniment, Halide Edip ve
paalar smail Fazl Paa, Refet Bey siyasetiler: Bekir Sami, Rauf Orbay Trkiyenin kurtuluunu
Amerikan mandasn kabul etmekte aryorlard. Mandaclarn szcs durumunda olan Refet Bey
(Paa) mandacl yle savunuyordu: Amerika kefaletini kabul mecburiyetindeyiz. Bu asrda be
yz milyon borcu, harap bir memleketi, pek bitek olmayan bir topra, on on be milyon geliri
olan bir kavim iin, mzahereti hariciye (d yardm) olmadan yaamak imkan olamaz. Byle bir
d yardm ile, ileri gidemezsek gelecekte ihtimaldir ki Yunanistann saldrsna bile kendimizi
savunamayz. (6)
Trk halk yllarca yapt savatan yorgun kt iin yeni bir savaa girmek istemiyordu.
Okumas yazmas yoktu Memleketin genel siyasetinden habersizdi. Yeni bir dn yaratacak gc
yoktu. te btn bu olumsuzluklar yenecek gcn ulusun kendisinde olduuna inanan tek lider
Mustafa Kemal idi. Trk halkn dman karsnda birletirdi. Yurdumuza yerleen dmanlar
halkn yorgun gcyle yendi. Merutiyetiler yaptklar Anayasada padiaha Millet Meclisini
datma yetkisini verirken Mustafa Kemalin halkla btnleerek kurduu TBMM padiahl hibir
silahl direnmeye hedef olmadan ortadan kaldrd.
Cumhuriyetin yasalar Batl demokrasi lkelerinden alnd. Trkiyenin sosyal, yapsna
gre uyarland. Medreseler kaldrld. Eitimde birlik, devlet ynetiminde ve dncede laiklik
kabul edildi. (7) Arap alfabesi brakld, Latin harfleri kabul edildi. Yeni yaz ile balayan eitim ve
retim bilim alannda yurdumuza birok bilim adamnn yetimesine neden oldu. Birok kuaklar
orta ve yksek retimden yararland. Laikliin kabul Cumhuriyet Trkiyesinde kadn haklarn,
hukuk, eitim ve bilim dallarnda gelimeler salad. Yurttalar ada dnceye kavuturdu.
Burada kendimize bir soru soralm. Gen Osman ve 3. Selim gibi yeniliki padiahlar neden
baar gsteremedi de Mustafa Kemal kendisine lm ferman karan padiah ve onun
ayaklandrd gericiler, cumhuriyet ynetimini, devrimleri istemeyen silah arkadalar karsnda,
kelle koltukta halk yanna alarak devrimlerin bir ounu gerekletirebildi?
Gen Osman ve 3. Selim yapacaklar yenilikler iin halk yanlarna almay dnmediler.
Yalnz padiahlk iradesine gvendiler. Oysa sava kakn, yamac, disiplinsiz Yenieri Ordusu ve
ona destek olan ulema snf btn silahlaryla padiahlarn gznn iine bakmaktayd. Gen
Osman tek bana halktan bir ordu kurmaya kalkt. Ama yannda halk yoktu. III. Selim, Nizam-
Cedit Ordusunu yenieriler her tarafta cirit atarken kurmaya kalkt. Ynetimde yenilikler yapmaya
baland. Bu iki padiah eskinin yannda yenisi de olabilir gibi ikircikli dncelerinin kurban
oldular. Mustafa Kemal ise eskimileri atarak yerine yenilerini koydu. Eski ile yeninin bir arada
yaayamayacan ok iyi biliyordu.
Yeni Trk Devletinin siyasi hayat vatandan saltanat temeline oturtuldu. Bat uygarl
mterek bir uygarlk olarak kabul edildi... Btn fikir hareketleri eitli alarna karn Bat
uygarlnn stnln kabul etti. Kemalist devrimciler zgrlk bir hukuk dzeni kurdu. Trk
halkn modern bir topluluk olarak bu dzenin iine yerletirdi. (8)
Mustafa Kemalin yurtta isizlik, toprak reformu, kooperatifilik, kylnn okutulmas,
kyden kente g salgn gibi ana sorunlar bir dzene koymaa mr yetmedi. Herkesin dedii
gibi bu sorunlarn stesinden Mustafa Kemal gelebilirdi, Trkiye o zaman ok daha kuvvetli
olacakt...
Evet ama smet nnnn Cumhurbakanl zamannda kyl ocuklarnn okutulmas
iin Ky Enstitleri ald. Topraksz kyllerin topraklandrlmas iin iftiyi Topraklandrma
Kanunu karld. Bunlar kimler ortadan kaldrd? Dnyada toprak reformu yapan demokratik
lkeler yok mu? Bir baka adan syleyelim. Trkiyede milyonlarca topraksz kyl retken bir
duruma geirilseydi, milyonlarca kyl ocuklar okutularak meslek sahibi edilseydi Trkiye gl
m olurdu gsz m olurdu?
Bu gerekler bilindii halde neden bu konulara el atlmyor? Neden bu konularn stne
gitmeyen yneticilerden bu Anayasal haklar istenmiyor? Bunlar yaamn yitiren Mustafa
Kemalden beklemekte haksz deil miyiz? Yurttalar yurttalk hakkn, yneticiler de yurttalarn
haklarn bilinli olarak kavramadka bu memleketin temel sorunlar zlemez. Devrimlerin veya
reformlarn tamamlanmasn yalnz Mustafa Kemalden beklemek insafszlk deil midir? nce
bilim adam yetitirelim. Sonra kendi hakkna sahip kacak yurtta yetitirelim. O, kendisine
sahip kacak Mustafa Kemali arar, bulur. Ama bu davran okumasz kyl ve kentli sosyal
haklar bilincinden yoksun brakldka kazanamaz. Memleketin ba sorunlarnn zmne yksek
okullar ve niversiteler itenlikle sahip kmaldr. ktidarlar, ocuklarmz yeteneklerine gre
okutmaldr. niversiteler dnyann neresinde olursa olsun bilimsel grevlerini yapmsa o
lkelerde yurttalar mutlu bir yaama kavumutur. niversiteler ne zaman iktidarlarn oyda
(muvafk) olmularsa orada yurttalar mutsuz bir yaama srklenmilerdir.
Demek oluyor ki yksekretim kurumlarmzn retim grevlileri ve iktidarlar. bu
konularn balca sorumlusudurlar: Milli gelirin btn yurttalara haka yanstlmasnn mutlu bir
yaam salayaca herkese bilinen bir gerektir. Bunu da iktidarlarn iki duda ile bilim
adamlarnn kalemleri yaratabilir. niversiteler ve iktidarlar bu gerekleri rayna oturtmaynca
yurttalar arasndaki istenmeyen sen ben uyumsuzluklarn sonu gelmez ve bunun sorumlular da
iktidarlar ve niversiteler olur. ktidarlar kendi karlar iin bilim adamlarn kara cppeliler
diyerek kltmeye kalkrsa memleket sorunlar hibir zaman bir zme kavuturulamaz. Oysa
toplum onlar ayakta selamlamaldr. Mustafa Kemal neden Hayatta en hakiki mrit ilimdir
demi? Bilimi kimler retecek?
Bir de aramzda Atatrkn heykelini, bstn btn yerleim birimlerine dikmekle,
yakalara rozetini takmakla kendilerini Atatrk sayanlar vardr. Bu, Atatrklk yzeysel bir
grtr. Kkl gr ise bu eylemlere paralel olarak laik bilim adamlar yetitirmektir.
ocuklarmza laik eitim vermektir. Yurdumuzda a, isiz, mesleksiz, topraksz insan
brakmamaktr.
Bugn din grevlilerinin devine el atarak televizyonda dini sohbetlere kalkan tp
profesrleri, iktisat profesrleri grmekteyiz. Bu tutumlar bilim dallarndaki yetersizliklerinin bir
grnts m dersin, yoksa yeniden laik eitim ilkelerini delip, eitimde ikilii yaratmak
isteyenlere biz de sizin yannzdayz, biz de sizdeniz mi demek istiyorlar? Her ne ise kimsenin
zgrln knamaya hakkmz yok. Ama kendileri memleketin hangi sorunlar iin
yetitirildiklerini bilmeleri gereklidir.Kyl, kentli hastane kaplarnda ne id belirsiz
hastalklarndan kurtulu beklerken kyl yetitirdii rnleri kooperatifsizlikten aracya ok
dk fiyatla satmak zorunda kalrken halkmz bu profesrlerden hangi hizmeti beklemektedir?
Cumhuriyeti kuran kuaklar padiahlk ve ikinci merutiyet dnemlerini yaam
kuaklard. Onlar doa yasasnn acmasz gerei olarak aramzdan ayrldlar. Hizmetlerine sayg
duyarz. Mustafa Kemal Atatrk devrimlerinin devam etmesini ve korunmasn genlie ve
ehliyetli yneticilere emanet etmedi mi? Kooperatifiliin gelitirilmesi, isizliin nlenmesi,
toprak reformunun yaplmas, kylerden kentlere gn nlenmesi, ky ocuklarnn eitimde
frsat eitliinden yararlandrlmas neden gerekletirilmiyor? Yurt sorunlar btn plakl ile
ayakta dikilirken cumhuriyet rejimi rayna oturtulabilir mi? Bu problemlerin zmlenememesi

cumhuriyet rejiminin yapsndan kaynaklanamaz. Ancak onu yneten ounluun sosyal adalet
ilkelerinin uygulanmasn istemediklerinden kaynaklanabilir. Anayasada (Madde 2) Trkiye
Cumhuriyeti, insan haklarna dayal, demokratik ve sosyal bir hukuk devletidir. denilmiyor mu?
Bu vazgeilmez ilke Anayasaya uygulanmak iin konmad m? yleyse cumhuriyetimizi yneten
hangi dn eiliminin iktidar olursa olsun bu maddenin ieriini halka, insan hak ve
zgrlklerine yarar ekilde kazandrmakla grevli deil midir? Cumhuriyet yneticileri Anayasa
ilkelerini uygulamadka, toplumumuzda dalgalanmaya balayan hrszlk, cinayet, soygun, rvet,
fuhu, intihar.., gibi insan benliini lakalatran gelimeler Trk toplumunun soylu yapsn
soysuzlatrmayacak mdr? Kemalistler Kurtulu Savann en kanl, en yoksul gnlerinde
Trkl diriltirken bugn 55 milyonluk koca bir Trkiyenin yneticileri gibi gelien bu
uursuzluklarn stesinden neden gelemiyorlar? te bu gidi cumhuriyet, rejimini rayna
oturtamaz.
Bugn Mustafa Kemalciyiz diye bar bar baranlar Mustafa Kemalin gz ile gidiatlarnn
bir zeletirisini yaparak uursuz trmanlarn getirdii soysuzluklar ortadan kaldracak olan
yarm kalm Atatrk devrimlerinin devam ettirilmesinde yarar yok mudur?
Burada bir konuya daha deinelim. Mustafa Kemale devrimlerini tamamlamak iin gerekli
frsat verildi mi? Silah arkadalar, din adamlar, ttihatlar, Babali yazarlar devrimleri yaparken
onu desteklediler mi, yoksa karsna, geip yeni bir parti kurarak iktidara gelmeye mi kalktlar?
Biraz da karcllarn tanmaya alalm. (9)
(1) Mazhar Mfit Kansu: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle s.193.

(2) G. M. Kemal: Sylev s.326-327 Ord.Prof. H. V. Velidedeolunun Trkeletirdiinden.
(3) G. M. Kemal: Sylev c. 1, s.240-241 a.g. yazarn Trkeletirdiinden.
(4) Trk stiklal Harbi, C.2, 2. ksm, S.152-153 Genel Kurmay Bakanl Harp Dairesi yayn.
(5) G. M. Kemal: Sylev, C. 2, S. 352 a. g. yazarn Trkeletirdiinden.
(6) a.g.y. S. 93.
(7) Kemalist din reformunun balca anlam inancn, inananlarn kendi zgr istekleriyle
benimseyecei bir i olarak saylmtr. Yasalarla tannan dinler (slamlk, Hristiyanlk, Yahudilik)
yasa koruyuculuu altna alnm bu dinlerin herhangi biriyle balants olan siyasal rgtleri bu
dinlerde kurulmu ya da kurulacak propaganda organlar yasaklamtr... Niyazi Berkes: Teokrasi
ve Laiklik, S.69.
(8) Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya: Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri ve
Kaynaklar, S.166.
(9) Diyorlar ki, Atatrk tepeden inme yapt yaptklarn. Evet, Kocatepeden inerek, yapt, doru;
ama halkla birlikte batakilere, halk brakp saraylara tnemi olanlara kar kmt o tepeye.
Halkn ve hakkn kazand o zaferin tutarl, zorunlu sonular olan devrimlerde neler oldu tepeden
inen? Halk satm, atalarnn yzkaras olmu bir sultanln, din adna ve bir avu devletlinin
karna halka dnyay cehennem eden, din kardelerini bile biri birine krdran, yaamak iin ister
istemez halka kar smrc kara glerden yana olan bir halifelii kap dar etmek...
(Sabahattin Eyubolu: Mavi ve Kara;. s. 38.)
Rauf Orbay
Mustafa Kemalin Amasya bildirgesine imzasn koydu. Erzurum ve Sivas Kongrelerinden
balayarak en bata grnmee uraan bir kiilie sahipti. Kongre bakanlna kendisinin
seilmesini isterdi. Mustafa Kemalin kongre bakanlklarna ve Temsilciler Heyetine seilmesini
istemezdi. (1) Sivas Kongresinde Devletin bamszl ve toprak btnln salamaya alan
Mustafa Kemal grubuna kar olan Amerikan mandaclarnn yanndayd. Bu grup sonradan 2.
grup diye anlan grubun ilk ekirdei idi. Ona gre Padiahlk varken Cumhuriyet ynetimi
gereksizdi. Bunu Mustafa Kemale ak ak sylyordu. Padiahlk ile halifeliin ayrt edildii 1
Kasm 1922li gnlerde geen bu olay Mustafa Kemalin kendi azndan dinleyelim:
Rauf Bey, bir gn Meclisteki benim odama gelerek benimle nemli bir takm ileri
grmek istediini, akamleyin Refet Paann Keirendeki evine gidersem daha gzel
konuabileceimizi syledi. Fuat Paann da orada bulunmasna izin vermemi istedi. Kabul
ettim... Refet Paann evinde drt kii toplandk... Rauf Beyden Padiahlk ve Halifelik
konusundaki dncesini ve kansnn ne olduunu sordum:
Benim babam, Padiahn ekmeiyle yetimi, Osmanl Devletinin ileri gelen adamlar
arasna gemitir. Benim de kanmda o ekmekten vardr. Ben iyilik bilmez deilim ve olamam.
Padiaha bal kalmak borcumdur... BU orunu kaldrmak, onun yerine baka nitelikte bir orun
koymaya almak, ykma yol aar... Rauf Beyden sonra karmda oturan Refet Paadan
dncesini sordum:
Rauf Beyin btn dnce ve grlerine katlrm. Gerekten bizde padiahlktan
halifelikten baka bir ynetim biimi sz konusu olamaz.
Ondan sonra Fuat Paann dncesini renmek istedim... Moskovadan yeni
geldiinden.., grlen konu zerinde kesin bir kan ve dnce ileri sremeyeceini bildirdi...
(2)
Rauf Orbay, son Osmanl Meclisine girdii zaman Mustafa Kemalin btn tembihlerine
karn Mdafaa-i Hukuk Grubunun kurulmasna almad Bu Grubun yerine Felh- Vatan diye
bir grup kurdu. Mustafa Kemal Rauf Orbayn bu giriimini sylevinde yle alaya almaktadr:
Erzurumda, Sivasta sylenmi ve saptanm, bir unvan (yani Mdafaa-i Hukuk Grubu adn)
olduu gibi kabul etmek, kklk olmaz myd?! O addan daha anlaml ad m yoktu?!
Evet, iittik baylar; varm: Felh- Vatan Grubu. (3)
Rauf Orbay, arkadalaryla kurduu Terakkiperver Cumhuriyeti Frkas ile de Mustafa
Kemalin karsnda yer ald. Bu parti ttihat ve gerici partilerin katld bir parti idi. Devrimci,
laik ve Cumhuriyeti Mustafa Kemalin almasn baltalamak isteyen eyh Sait ayaklanmaclar
ile zmir suikastlar kendilerini bu partiden sayyorlard.
(1) Mazhar Mfit Kansu: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle, C. 1, S. 106.

(2) G.M. Kemal: Sylev, C. I-II, S. 369. Trkeletiren Ord. Prof. H. V. Velidedeolu.
(3) a.g.y. S. 197.
Kzm Karabekire Gre Mustafa Kemal

Erzurum Kongresi gnlerinde Padiahta Mustafa Kemalin kendisini devirecei kukusu
belirir. Mustafa Kemal stanbula arlr. Mustafa Kemal bu ary reddeder. Sivil bir yurtta
olarak Trk Ulusunun kurtuluu iin almaktan vazgemeyeceini bildirir. Padiah da Grevine
son verdim der. Mustafa Kemal asker giysisini soyunur, sivil giyinir. stanbulda iken ilideki
evinde kendisini ziyaret ettiklerini, Trkiyenin kurtarlmasnn Anadoludan salanabileceini, bu
konuda kendisine yardmc olacaklarn kitaplarnda iaret eden Ali Fuat Paa ile Kzm Karabekir
Paa bu gnlerde Mustafa Kemali yalnz brakmazlar. rnein, Kzm Karabekir Paa Mustafa
Kemale Erzurum Vali Konan tahsis eder. Onun korunmas iin gerekli nlemleri alr. Harbiye
Nezaretinden gelen tutuklama emrine u yant verir:
Ulusun bir bireyi olarak vatann selamet ve kurtarlmasna alan. Mustafa Kemal Paay
ve arkadalarn tevkif edemem. . (1)
Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Amerikan mandaclarna kar da Mustafa Kemali
destekler. Kolordusunun olanaklaryla gereksinmelerini Salar. Bugnlerde Rauf Orbayla yapt
bir sohbette de Mustafa Kemali ver: Rauf, bu dava her cephede saldrganlar ile vurumakla
balayacak ve askeri yetenekle memleketimiz kurtulacaktr. Bu halde bize kumanda etmek
meziyet ve kudretine sahip tek kii de Mustafa Kemal Paadr. (2)
Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye bakan olduktan sonra ona her yazd yazda akl
hocal yapmaya kalkr. Kendisi de bu durumu yle aklar: Mustafa Kemal Paann ii
vurmak, krmak,ezmek, inemek gibi noksanlklarn mnasip dtke samimi nasihatlerimle
dzeltmeye urap duruyordum... (3) rnein Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye (Temsilciler
Kurulu) bakan olarak yazlarna imza koyar.Kzm Karabekir hemen bir yaz ile Aman
sakncaldr, Heyeti Temsiliye adna imza at. Mustafa Kemal Sivastan Ankaraya Temsilciler
Kurulunu tamak ister. O, hemen Sivastan batya bir adm bile atmak sakncaldr diye yazy
yollar. Mustafa Kemal TBMMyi kurmutur. 0, buna paralel bir de ihtisas meclisi kurulmasn ister.
BMM kurulmu, Mustafa Kemal Bakanla seilmitir, Bakumandanlk da zerindedir.
Bakumandanlk sresinin BMMce uzatlmas gereklidir. O, hemen muhalifler arasnda yer alr.
Mustafa Kemal BMMde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Grubunu kurar. O, Bu Sivas
Kongresinin akdine aykrdr yazsn yollar.
Mustafa Kemal emperyalistleri yurttan kardktan sonra btn glere egemen olup
cumhuriyeti ilan eder. Padiahln devamn isteyen Kzm Karabekir ve arkadalar liderlikten
uzaklatrldklarn grr, Mustafa Kemale kar aka cephe alrlar. Bu durumu Kzm Karabekir
Paa Erzurum Kongresinden beri sezdii iin Mustafa Kemali adm adm izlemeye balar. Bu
konuyu kendi kitabndan (stiklal Harbimiz, 2. bask 1969) biraz izleyelim:
Mustafa Kemal Paay daha stanbulda iken milli harekata reis olmasn teklif eden,
Erzurum Kongresine -her, yere kar mkl vaziyette iken- kabul ve reis olmasna etkili olan,
Sivas Kongresini temin ve sonuna kadar koruyan bana, itimatszlna dilim varmyor... (a.g.y. S.
656)
Daha ay evvel selt selamlarla, kurban keserek dindarane bir huu ile Meclisin
alacan ilan eden ve byle de yapan ve her taraftan Mevltlar, Buhari-i erifler, Hatimat-
erife okunmasn en cra kylere kadar genelge gnderen Mustafa Kemalin karargah bir
kumarhane, bir sefahat yuvas olmas doru mu idi?. (a.g.y., S. 795)
...Ankara, bata Bakumandan, Genelkurmay Bakan ve cephe kumandan olduu halde
resmi serpu yerine kalpa bir trl karmamlar ve rastgele palto giymiler, pala
(1) M. Mfit Kansu: E. . Kadar Atatrkle, C. 1, S. 88.
(2) Kzm Karabekir: stikll Harbimiz, S. 1103.
(3) Apti, peki: nn Atatrk Anlatyor, S. 88.
takmlardr. Kalpak Ankaraca Kurtulu Savann sanki belli bir simgesi saylmtr. (a.g.y., S.
807)
Mustafa Kemal Paa bir zaman hocalardan mutaassp bir halde hutbe ve sylevlerle
hilafet ve saltanat almaya urat. Baarl olamaynca mthi sola kayd. Din ve ananev
varlklar kanla ykt. (a.g.y., S. 917)
Kzm Karabekir Paa, 11 Temmuz 1921 de BMM Bakan Mustafa. Kemal Paaya yazd
yazsnda:
...Halk idaresinin hakimiyet ve inkiafna msait surette Anayasada yaplacak deiiklik
ile temin ve hukuk-u padiahyi tahdit edecek tarzda yaparak memleket ve alemi slamn hayat-
hazra ve gelecei iin azim teettt ve mahzurlar davet eden Cumhuriyet eklinden katiyyen
saknmak lzmdr. (a.g.y., S. 919)
Halklk Boleviklerken ve muhafaza-i mukaddesat da stanbuldan cereyan alyordu.
(a.g.y., S. 924)
Sakarya Meydan Savann son gn Mustafa Kemal Paa muharebeyi kaybettiine
hkmederek geri ekilme emri vermi ise de Fevzi Paa bunu sabahki vaziyeti grdkten sonra
kumandanlara teblii mnasip grm. Halbuki sabahleyin dmann geri ekilmesi grlnce
zaferin bizde kalmas bu suretle temin olunmu.. Fevzi Paa bana bu muharebeden bahsederken,
bunu kendi kazandn, fakat herkesin Mustafa Kemal kazandrd zannettiini syledi... (a.g.y.,
S. 934)
Mustafa Kemal Paann sarkl milletvekilleri arasnda ayn kyafetle kartt fotorafn
altnda mefkre hatras cmlesi geleceimiz hakknda iyi bir tasavvur deildir... (a.g.y., S. 998)
Kzm Karabekir Paa, Bakumandan Mustafa Kemal Paaya TBMMden baka bir de
mtehassslar meclisi kurulmasn teklif eder. Mustafa Kemal bu teklifi kabul etmeyince de: kinci
meclisin seim komitesinde Mustafa Kemal Paa ile fikirlerimiz ayrld. O istedii ekilde tek
meclisle istedii hkmeti kurdu. Nihayet ben de takmndan ayrldm ve muhalefete getim.
(a.g.y., S. 1000) .
Erzurumun akl banda namuskr insanlarnn benden bir dilekleri vard: Mustafa Kemal
Paay idare etmekliim. Bu husustaki endie heyet-i zabitanda dahi vard. Hilafet ve saltanat
kaldrarak Mustafa Kemal Paann Cumhuriyeti ilan edecei endiesi. (a.g.y., S. 1062)
1928 ylnda Gazi Paann Sarayburnu Parknda (Latinceyi kabul etmekle ancak
medeniyete gireceiz) szleri zerine dilbilgisiz, tetkik ve tartmalar tam yaplmam bir alfabe
ile Latin harfleri kabul olundu. (a.g.y., S. 1064)
Yeni Trkiyenin ynetim biimi hakkndaki yorumunda da Mustafa Kemal iin yle bir
yargya varmaktadr:
Cumhuriyetiler stn gelirse cumhurbakan, hilafet ve saltanatlar iin de halife ve.
padiah,.. (a.g.y., S. 1065)
Hilafet bir kede hanedanda kalmal. Artk hilafet ve saltanatn Oyuncak olmaktan
kurtarlmas ve bilhassa Osmanl hanedanndan alnarak Mustafa Kemal Paaya veya herhangi bir
kimseye tavizine meydan verilmemesi taraftar idim. (a.g.y., S. 1O5)
Mustafa Kemal taraftarlar iin sylenen Kemalistlik hakknda da:
Kemalist tabirinin sakatln... Bursada Gazi Paaya Fevzi Paann yannda izah ettim.
(a.g.y., S. 1001)
stikll mar iin bir iir yarmas alr. Kzm Karabekir de bir iiri ile bu yarmaya
katlr. Ama jri, ozan Mehmet Akifin iirini beenir, onun bestelenip milli marmz olmasn
kararlatrr. Bunun hakknda devrin babakan Rauf Beye bir yaz yollar:
Milletimiz muazzam eserler ve emsalsiz fedakrlklarla tarihini doldurmaktadr. Gerek
kendisi gerekse ahfad muazzam tarihini okurken iftihar duyaca gibi terennm edecei stikll
Mar ile de gurur duymal... Akif Beyin iiri pek yksek ve muhteremdir.. . Halk bunu okurken
ahsiyetini kltecektir...Dmanlarmz Trkler yeteneksizdir,uygarlk kabul etmez diye iddia
ederken milletimizi (evet medeniyet canavardr) diye bartmak doru mudur?... stikll Marn
milletimizin az ve ruhu terennm etmelidir. Yoksa anlamad, sevmedii bir ey zorla
syletilemez. der, kendi yazp besteledii, sonunu da Hr yaar, hr lr, nurlu mmetiz diye
bitirdii marn ulusal yapmza daha uygun olduunu savunur:
Mar udur, notas ile takdim olunmutur:.
Ya istikll ya lm
Ya istikll ya lm
Vatanm, milletim, sancam, evim
stikllsiz yoktur yerim
Zincir vurulur mu Trkler boynuna
Varl fedadr vatan yoluna
Biz tarihin Trk dedii ylmaz milletiz
Hr yaar hr l)r nurlu mmetiz.
Bu istiklal marn ve Trk Ylmaz marn smet Paaya ve Ankaraya muhtelif kiilere
gnderdim. (Dmana salsa, tek bile kalsa, Trk hi ylar m Trk ylmaz) parasn oluk ocuk
herkes douda haykryordu. Bu dsturu kabul etmeyene TRK dememelidir...Ankara gerek milli
eitim programyla, gerekse stikll Maryla dehetli geriye gidiyor. Lyihalarm bunu protesto
demektir. (a.g.y., S. 1055-1057)
Aldmz alntlarda Kzm Karabekir Paa, Mustafa Kemale kiisel inanlarna gre yol
gsteriyor. nanlarna ters dnce de onu en ar bir dille eletiriyor. eitli kaynaklardan
edindiimiz bilgilere gre Kzm Karabekirin Mustafa Kemalle uyumazl kendisine Kurtulu
Sava sonunda etkin bir grevin verilmeyiindendir. Bu iki silah arkadalarn yakndan bilen eski
bir parlamenter onlarn kiiliklerini yle tantyor:
Kzm Karabekir Paann milli mcadele ruhuna n ayak olan sayl kahramanlarn en
temiz ve en yurtsever, rneklerinden biri olduunda kuku yoktur. Onun bu ierleme ve
titizlenmesini ok grmeyelim. nk insanlar, kendilerini yetitiren evrenin etkisinden
kurtulamazlar. Kzm Karabekir Paa formasyonu bakmndan, hilafet ve saltanat, ulusa
kurtuluun emniyet ve selmet art sayan muhafazakar bir Osmanl yurtseveri idi. Byk alt
ve deer verdii esaslarn kkten deimesine tahamml yoktu.
Mustafa Kemale gelince O, bambaka bir insand. Herkes gibi dnmesi, srp gelen
geleneklere bal kalmas beklenemezdi. Bamsz bir Trk devleti kurmak yolundaki byk
idealini gerekletirmek ve o ideale ekil vermek iin, bakalarnn deer verdikleri dncelere
uymas sz konusu deildi. Ruhunun durup dinlenme bilmeyen dinamizmi onu hamleden hamleye
zorluyordu. Kendini halkn seviyesine indirmekten ziyade halk kendi seviyesine karmay
hedeflemiti... (4)
(4) Avni Doan: Kurtulu Kurulu ve Sonras, S.35-36.
Ali Fuat Cebesoy

Ali Fuat Cebesoy Mustafa Kemalin en yakn dn arkadadr. Ona Trkiye BMMsinin
kuruluuna kadar en tutarl yardmlarda bulundu. 24 Ekim 1920de Genel Kurmay Bakanlnn
emirlerine kar yapt Gediz Savanda Yunanllara yenildi. Mustafa Kemal, Ali Fuat Paann bu
giriimini yle deerlendirmektedir:
Baylar, Gediz Savandan, onun nesnel ve tinsel, can skc sonularndan sonra, Fuat
Paann cephedeki komutanlk etkinlii ve erki sarslm gibi grlyordu. Baylar, artk Ali Fuat
Paann Bat Cephesine komuta edemeyecei kansna varmtm... (1)
Ali Fuat Paa bundan sonra Moskova Byk Eliliine atand. Trkiyeye dnnde kinci
Grupta yerini ald. Siyasi Hatralarm adl kitabnn 242. sayfasnda: Atatrk, vatann kurtuluu
iin beraberce alt arkadalaryla dargn kalmak istemezdi. Benim de emelim ve temennim
bunun meydana kmas idi. Bahsettiim arkadalar Hseyin Rauf Bey (Orbay), Kazm Karabekir
ve Refet Paalard. Milli Mcadelenin balangcndan beri Atatrkn en yakn yardmclarndan
olan bu deerli arkada, benim gibi ifratlarn entrikalar yznden Atatrkle dargn vaziyete
gelmiti. demektedir.
Ali Fuat Paa, Kazm Karabekir Paann, Mustafa Kemalin C.H.Partisine kar kurduu
Terakkiperver Cumhuriyeti Frkasnn genel sekreterliini yapt. zmir suikastnda Kazm
Karabekir ve Refet Paalarla birlikte tutukland. Atatrk araya girerek bu paalar aklatt. Ali, Fuat
Paa bu olay yle anlatmaktadr:
Sekiz ay sonra Gazinin sofrasnda, 18 Mart 1927 akam, Bayndrlk Bakan Behi Bey
vastasyla ve onunla birlikte Gaziye davet edilmitik. Sofrada Meclis Reisi Kazm Paa ile stikll
Mahkemesinin Reisi ve baz yesi, Ankara Belediye Reisi, kars, kz vard.. Gazi beni yemek
salonunun bir kesine gtrd. Orada bana nazikane ikazlarda bulunurken her hakikati
tamamyla bildiini, bu esnada, hakszla da uradmz syledi..
zlmeyiniz, dedim. Olan oldu ve geti. Beni en ok zen, sizin benim hakkmda yanl
bir kanaate sahip olmanz endiesiydi. Gryorum ki, bana kar emniyetiniz devam ediyor. Bubeni teselli etmee kafidir... Biz iki eski arkada gibi yerlerimize oturduk. Bir aralk Gazi herkesin
huzurunda bana: Paalar senin hatrn iin affettirdim... dedi. (2)
Ali Fuat Paann safna getii arkadalar Padiah idi. Mustafa Kemal gibi Cumhuriyeti
ve devrimci deillerdi. Kazm Karabekir Paa hari ou mandac idi. Ali Fuat Paa, Snf
Arkadam Atatrk adl kitabnn 159. sayfasnda:
Bamzdan siyaset. frtnalar ve aramzdan kara kedilerin getii oldu. Fakat
dostluumuz asla bozulmad. lnceye kadar arkada olarak kaldk. Ben bu arkadalktan daima
gurur ve iftihar duydum demektedir.
(1) G. M. Kemal: Sylev, C. I-II, S. 268-269 Trkeletiren: Ord. Prof. H. V. Velidedeolu.

(2) Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralarm, S. 223-224.
Refet Paa
Refet Paa, Mustafa Kemal tarafndan aranan bir arkadat. Mustafa Kemal 21/22 Haziran
1919da Amasya Bildirgesini imzaya hazrlamt. Ali Fuat Paa kalemi eline ald gibi imzay
akt. Rauf Bey nazland. Mustafa Kemalin:
Bu tarihi bir belgedir; imzan bulunsun demesi zerine imzasn. att. Refet Bey (Paa)
imzadan kand, byle bir kongre toplamaktaki ama ve yarar anlayamadn syledi. (1)
Sivas Kongresine katlmas beklendii halde ortadan kayboldu. Sonra Ankarada olduu
anlald. Mustafa Kemal Ali Fuat Paaya: Hemen ve hibir zr dilemeksizin Sivasa
gnderilmesini emretti. 7 Eyll 1919 da Sivasa geldi. (2)
Sivas Kongresinde mandaclarn szcs idi. Amerikann her trl desteine
gereksinmemiz olduu dncesine herkesin katlmasn istiyordu:
Be yz milyon lira borcu, ykk bir yurdu, pek verimli olmayan bir topra ve ancak on,
on be milyon lira geliri olan bir ulus, bir d yardm olmakszn yaayamaz...
Tanr korusun, eer zmir Yunanllarda kalsa ve aramzda bir sava alsa, dmanmz,
Yunanistandan vapurla asker getirecek durumda iken, acaba biz Erzurumdan hangi trenlerle
ulatrmamz yapabileceiz? Bundan dolay, Amerikan gdm her eyden nce bir gvence ve
destek bulmak iin gereklidir. Bu savlara kar Mustafa Kemal yle kyor:
Baylar, bu konumann son cmleleri dikkat ekicidir. Refet Beyefendi Yunanllar zmirde
geici sayyor ve onlarla savamakta olduumuzu kabul etmiyor. Yunanllar zmirde kalrsa ve
sava durumuna girilirse baa kamayacamz kansnda bulunuyor. (3)
Avni Doan, Kurtulu Kurulu ve Sonras adl kitabnda (S.103) bize u bilgiyi
vermektedir: Mustafa Kemal, Refet ve Ali Fuat Paalar byk taarruza itirak ettirmek iin birer
suretle teebbste bulunduu halde baar salayamadn ileri srer... derken ayn kitabnn 65.
sayfasnda da u bilgiyi verir:
Erzurum kongresinden balayarak Paaya (Mustafa Kemale) kar cephe alanlarn hemen
hemen hepsi, mdafaa-i milliye ruhunun yaratt mukavemeti, eski Osmanl Padiah ve Halifesi
hesabna kullanmak ve Atatrkn tasarlad Cumhuriyet daresinin vcut bulmasna engel
olmak gibi ikili sebebe dayanyordu.
Bununla beraber Refet Paann Konyadaki 12. Kolordu Kumandan Fahrettin (Altay)
Beyin Kuvva-y Milliye saflarna katlmasnda, Konya ve Yozgat ayaklanmalarnda gsterdii
baarlar Harp Tarihlerimizdeki yerini almtr. (4)
(1)
(2)
(3)
(4)
G. M. Kemal: Sylev, C.I-1I, S.56. Trkeletiren: Ord. Prof. Hfz Veldet Velidedeolu.
a.g.y., S.82.
a.g.y., S. 93-94.
Trk stikll Harbi V. C., S. 126. Gnkur. Basmevi Ankara 1964.
Celal Bayar
Celal Bayar, ilknce tarihimizde olumlu ve olumsuz yanlar ile n kazanan ttihat ve
Terakki Cemiyetinin zmir sorumlu sekreteri olarak tannd. Birinci Cihan Sava yenilgisinden
sonra zmirin Yunanllarca igal edilecei gnlerde, zmirde kurulan Redd-i lhak Cemiyetinin
de. yneticiliine seildi. Burada halka umut vermeyen bir konuma yapt. (1) gal edilmeden
zmirden ayrld. Nazilli ve Menderes taraflarnda Galip Hoca adyla dolat. Son Osmanl
Meclisine milletvekili olarak katld.
Mustafa Kemal hareketi gibi hareketlerin padiahla ve millete zarar vereceine
inanlardan bir ksm ile TBMMne girmeyi baard.
Atatrk dneminde ktisat ve, Babakanlklarda bulundu. Bankasn Atatrkn emri ile
kurdu. smet nn devrinde kylnn okutulmas ve kalknmas iin karlan Ky Enstitleri ve
iftiyi Topraklandrma kanunlar BMMnde grlrken tek szck bile sylemedi. Bu Kanunlarn
uygulanmasn istemeyen byk toprak sahibi milletvekilleriyle CHPden ayrlarak onun karsnda
Demokrat Partiyi kurdu. 1950 de iktidara geldi. Bu dnemde I. nn dneminde karlan iftiyi
Topraklandrma ve Ky Enstitleri kanunu ile Atatrkn kurduu Halkevlerini ortadan kaldrd.
dari uygulamalara grlen lzum zerine ilkesi getirildi. Bu ilke ile istemedikleri memurlar iten
uzaklatrld veya aa alnd. Dantaya bavurma haklar da ellerinden alnd. Geici bir
ekonomik uygulama ile
halka ferahlk getirdi. Sonradan halk skntya dt. niversite ve yksek okul rencileri uyarc
gsteriler yapt. Bu gsterilerde rencilerinden ldrlen ve yaralananlar oldu. niversite
profesrlerine kara cppeliler denildi. 27 Mays 1960 ta Ordu tarafndan iktidardan drld.
Yassada Mahkemesi bakanlarndan n ast. 1980li yllarda ld. Cenazesi devlet treni ile
kaldrld.
(1) evket Sreyya Aydemir: Tek Adam: C.2, S.68-69: (Anlarn ankr ve Dnya
Gazetelerinde yaynlayan) . Ouz Alpkaya ya gre konumann metni udur: Arkadalar
heyecannza hak veriyor, ben de itirak ediyorum. Fakat ordusu dalm, elinden silah
alnm, merkezi hkmeti igal edilmi bir millet, galip devletlerin destekleyecekleri
Yunan ordusuna kar neyle ve nasl mukavemet edebiliyor? Sonra elde bir mtarekename
vardr. Bunun hkmlerini yerine getirmekle mkellef bir hkmet var. O dahi bizim bu
hareketimize msaade etmez. nk mtareke ahkamna gre, galip devletler istedikleri
takdirde, lzum grecekleri yerlere kuvvet karmak yetkisini haizdirler. Bu durum
karsnda ve bugnk artlar dahilinde, bizim kar tasavvurumuz cinnetten baka bir ey
olamaz. Memleketin harap olmasna sebep olmaktan baka da bir netice vermez. ayet bu
ayia tahakkuk eder ve Yunanllarn zmire kmas gibi bir hal vaki olursa, bize den
vazife, gelecek kuvvetin mmkn mertebe zarar vermeyecek halde ve kansz olarak vuku
bulmasn temin etmektir. (Fazla bilgi isteyenler ayn yapttan yararlanabilirler)
MUSTAFA KEMALN BALATTII

KYCLK HAREKETLER
VE SONRASI
KK BR ATILGANLIK YAAMI
DETREBLR
lkokulu bitirdiim yl iki devlet okulu snavna girdim. Birini kazanamadm. Birinde de
kazananlar ok oldu, senin kurana kmad dediler. Konya Karmaortaokuluna girdim.
Okuduum Hadim lkokulunda on bir kyn ocuklar vard. Resim yapamazdm. Hocalarl Ahmet
Sert ok gzel resim yapard. O fakir bir arkadat. Ona kendime aldm gibi ok gzel bir resim
defteri aldm. O benim resimlerimi yapverirdi. Mzik dersini de beenmezdim. Sesim hi de gzel
deildi. retmenimiz snfta beraber arklar syletirken hep bana bakar glerdi. Sesim
arkadalarmn gzel syleileri arasnda parazit yapyordu. nc snfa kadar kyde
okumutum. mam Hatipten geme bir retmenimiz vard. Durmadan sigara ierdi. Konuurken
bile ses tonu kalnl inceli kard. Bouk mu desem, yoksa ksk m desem, tarifi g bir eydi.
Bize de hi ark, trk syletmezdi; Kendisi de retmedi. Oysa Hatim lkokulunun ocuklar ok
gzel arklar sylyorlard. Msamerelerde rontlar, trl oyunlar oynuyorlard. Bu iki dersin
dnda br derslerimde snfmn en yetenekli ocuuydum. En zor konular arkadalarma ben
anlatrdm. Her derste parmam havadayd.
lkokuldaki baarm beni okumaa yneltmiti. Ortaokulda okurken kyden daym
Konyaya katrla zm satmaa gelmiti. Baban bildiin gibi deil, ok hasta .dedi. Okulumu
brakp kye dndm. Babama iki ay baktm. Kym Toroslarn iinde kara gmlmt. Yol yok,
doktor. yok, ila yok. Hastane dersen yaya tam drt gnlk yol. Nasl gtrebilirim yataa
dm bir hastay. Her ey oluruna braklrd bizim oralarda. Ben de uydum evrenin bu mutsuz
kuralna.
Ama doann insaf yoktu. Babacm nceleri haftada bir, sonralar iki gnde bir
komaya giriyordu. Babamn her komaya giriinde annem Hoca emmimi artr okuturdu. Evcek
neemiz krlmt. Yeyip itiimizin tad, tuzu kalmamt. lm durmadan kapy alyordu. Yl
1937, aylardan ubat insan boyu yaan karl bir gnde ld babam.
Be kardeim beni okutmak istemiyorlard. Kendi olanaklarmla da okuyamazdm. Okuma
kapm kapanmt. Kendime yeni bir i bulmalydm.
lkbahar geldi. Baz pratik eyler dndm. On alt yandaydm. Kyde askerliini yapm
ok doru kiiler vard. Bunlardan tanesiyle i yapmay tasarladm, Kendileriyle teker teker
konutum. Dndklerimi beendiler. Sonra bunlar bizim konuk odasna ardm. Onlarla gzel
bir yemek yedik. Gle oynaa sohbet ettik. Hepimiz on beer lira ile ticarete balayacaktk. Biri
birimize gveniyorduk. Kazanrsak iimizi gelitiririz, kaybedersek lecek deiliz ya, gene eski
iimize devam ederiz diyorduk.
Hasan Hseyin aabeyle arkadalardan on beer liray aldk. Tam altm lira paramz vard.
nce onunla Gevenli Yrklerine gittik. Kasaplk davar aldk. Davarn, tanesini iki yz krk alt
kurua aldk. Kye yirmi drt davarla geldik. Bizden nceki kasaplar etin kilosunu on be kurua
satyorlard. Biz on rt kurutan et satmaa baladk. Elimizdeki davarlar komu kylere de
gtrdk. ok abuk sattk. Davar bana yz, yz yirmi kuru kalyordu. Kydeki arkadalara
durumu anlattk. Devam edelim dediler. Tekrar, tekrar davar aldk kestik. iyi gitti.
1938 Austosuna geldik. zmler erdi. Ben, Hasan Hseyin aa, ya zm alalm
Konyaya gtrp satalm dedim. O da uygun buldu. Kyllerle konutuk. Satp parasn vermee
anlatk. Herkes kfeleriyle zmn oseye kard. Tartp teslim aldk. Kiraladmz bir
kamyonla ya zm Konya pazarna- indirdik. Sat umduumuz gibi olmad. Konya esnafnda
para yoktu. zm sat ok durgundu. Halkn alm gc de dkt. Konya gibi bir ilde be alt
gnde bir kamyon ya zm zor erittik. Masraflarmz dersek zararna geliyordu. Hasan
Hseyin aaya:
Kye kuru para gtrmeyelim. Tuz, sabun, nal, mh, ivi alp gtrelim. Kyllere bunlar gerekli
eyler. Borlarmzn yerine onlar veririz dedim. ok iyi olur dedi. Onunla beraber demirciler
arsndan geiyorduk. ok zengin demir aksam satan tccarlar teli kanaklara akarak elek ve
kalbur yapyorlard. ok kolay bir iti. Hesap ettim tel, ivi ve kasnak oniki kuru tutuyordu. Oysa
onlar yaptklarn elli altm kurua satyorlard. Hasan Hseyin aa:
Bekir, teki dediklerini alalm. Amma teli, kasna brakalm. Sonra admz ELE
K - (ingene) korlar. Bu ad kylye on kazan et yedirsek sildiremeyiz dedi. Ben:
Konyal zengin tccarlar yapp satarken ingene olmuyorlar da biz mi ingene olacaz
dedim. Onu dinlemedim. Tam yz eleklik malzeme aldm. Kyde satlacan ok iyi biliyordum.
Borlu olduumuz kyllere satacamz mallar yattmz Hadim Oteline getirdik. Tam arabaya
bineceimizde bir okul mfettii geldi.
Beni de arabanza aln. Ben de Hadime gideceim dedi. Araba gidi, dn bizim
emrimizdeydi.
Onunla yan yana oturuyorduk. stm bam kaldrp indirdiim zm kfelerinden ra
olmutu. Ne kadar slak mendille sildiysem de Konyann tozu ile kark bir renk almt.
Mfettile konumaa baladk. Ben tm gemiimi ona anlattm. Yaptmz ileri de anlattm. O:
Sen cesur bir ocuksun. Okuma an daha gemi saylmaz. Ky retmen okullar
ald. Ben oraya renci yazmak iin Hadime gidiyorum. Seni de yazaym. Git oku dedi.
Teklifi uygun buldum. Bu benim iin son bir umuttu. Arabamz Hadime vardnda yats
ezan okunuyordu. Arkadam ve kyller saatlik kymze yaya gittiler. Ben Hadimde
kaldm. Geceyi orada geirdim.
Sabah olunca eski ilkokuluma yardm. Baretmenim Ali Galip Ulutan beni mfettie ok
vd. Eskiehir Hamidiye Ky retmen Okuluna yazdlar. Daha pek ok ocuk yazld. Bana:
Sen kyne git. Sonra seni arrlar. Gidersin dediler.
Ben kyme gittim. Eski ilerime devam ettim. Borlar temizledik. Kyller getirdiimiz
tuzu, sabunu, nal, mh paylaverdi. Elekleri hep ben akyordum. Kyl ortaklarm ne yapmaya,
ne de satmaya cesaret edemediler. Meer herkesin elei eskimi Kenarlarn falan bezle
yamamlar. Ben bir yandan yaparken bir yandan satlyordu. Yz elli haneye tuz yerine bile
gelmedi. Al verii kryla kapattk. drt kyl arkada gle oynaa hibir dargnlk olmadan
iimizi yrtyorduk..
Bir sabah kzlerimle ekin ekmee gidiyordum. Muhtarn evinin nnden geerken, kars
Alime abla seslendi:
Bekirimiz, sana bir kat geldi. Eskiehire okumaa gidecekmisin. Dur hele getireyim
dedi. Kad aldm. Okudum. Doruydu. kzlerimi geri evirdim. Eve geldim. Anam:
Neden ifte gitmedin guzum diye sorunca:
Ana ben Eskiehire okumaa gidiyorum. Amma Otuz lira alet parasyla hemen okulda
bulun diyorlar. Bu paray, nasl bulacaz der demez anam bandan terliini kard. Alnna
gelen yerine diktii altnlar kopard kopartt elime verdi.
Yetti mi bu dedi. Ben:
Yaa be anacm. Yeter de artar bile. Sen sa ol dedim. O: Baban grmedi senin
okuduunu. Belki ben grrm. Gz kr olsun felein. Ne gzel okuyordun. Babann lm seni
okulundan etti. Sakn bu frsat karma dedi.
Dnyalar benim oldu. Kyden ktm gn ok alad. Konyada altnlar bozdurdum. Yol
param, harlm ayrdktan sonra otuz liradan fazla param vard.
Eskiehir Hamidiye Ky retmen okuluna akam yemeinden nce yardm. Karma
kabaday bir delikanl kt. Ben Ahmet Erta diye kendini tantt. Bana:
Ho geldin arkada. Nerelisin?
Sa ol kardeim. Konyalym. Siz nerelisiniz?
Ktahyalym. Dur sana bir hemerini araym da tan dedi. Ahmet
Erta bana hemerimi armaa gidince ben onu byk salonun nnde bekledim. Aadan dii
aralkl birisi ile merdivenden ktlar. Dii aralkl olan:
Hani hemerim, diye sordu Ahmet Ertaa.
te bu arkada deyince hemen gerisin geri dnverdi. kt merdivenden ba aa
koarak yldrm gibi indi. Bu arkadan Bozkrl Veli Demirz olduunu rendim. Ahmet Erta:
Kusura bakma kardeim. Sizin buradaki Konyallar ok vnge. Senin stn ban
benimki gibi el dokumas ya. Adamn houna gitmedin. O herhalde ssl psl kumatan giyimli,
kravatl birisini bekliyordu. Seni yn dokumadan yaplm kaba saba dikili bir klkla grnce
tanmaa tenezzl etmedi. Bo ver bylelerine. Burann adeti yeni geleni nbeti retmenine
gtrrler. Gel seni bizim Aydn Beye gtreyim.
Aydn Bey, elindeki listeye bakt, bakt.. Ha.. ha tamam. Bekir Semerci var. dedii. Bana
yeni amar, havlu verdiler. Yatacam yata gsterdiler. Bir zil ald. Akam yemei ziliymi.
Ben de yemee gelenlerle bir masaya oturdum. Herkesin tabana yemekleri kondu. Bu
yemek sekiz yllk Ky Enstits yaammn ilk yemei idi. Ekmekleri bizim Konyann ekmekleri
gibi ok hast. Kaba kaba pamuk gibi yumuackt. Tam bir kiloymu. Altna yapk kad
okudum. Eskiehir Ekmek Fabrikas: Demek ekmek, ta Eskiehirden geliyormu dedim. .
Sabah erkenden zil ald. Herkes yatandan doruldu. Giyinen omzuna havlusunu ald
gibi Seydisuyuna yzn ykamaya gidiyordu.. Okulun su tesisat vard ama emelerden su
akmyordu. Okulun mutfak ve iecek suyu bir tulumbadan salanyordu.
saatinde tm renciler okulun nnde toplandk. Yan bamzda kstebek yn gibi kerpiten
yaplm evler grnyordu. Buras Krmdan Kazandan gelen Tatarlarn yerletii Hamidiye
ky idi. Okulumuz katl betonarme, ok grkemli bir yapyd. Ky evlerinin yannda koca bir
saray gibi grnyordu.
Sraya giren rencilerin bana retmenler dald. imizde ok kk ocuklar vard.
Ben on yedi yandaydm. Gn ar sakal tra oluyordum. retmen Hikmet zmen:
Gocaman sen gel, gocaman sen gel diye iri yapl olanlarmz yanna seerek ald. Okulun
suyunu salayacak kuyunun bana gtrd,
Topran stnde silindir eklinde, metre apnda, otuz santim kalnlnda, drt metre
yksekliinde betonarme bir kasnak vard. Bu kasnak olduu yerin topra kazlarak iine
gmlecekti. Bu kasnan stnde makaral yksek bir iskele vard. Kasnan iine halata bal bir
varil makaradan iniyordu. Tel halat dardan bir ift at ekiyordu. Dolan varil yukar knca
kasnan dna kaldral bir kurulula ekiyorduk. Atlar yava yava geri geri itilerek varil yere
iniyordu. Biz yere inen varili deviriyorduk. Boalan varil tekrar dolup gelinceye kadar dklen
bal uzaklara krekle datyorduk. Bamzda usta retici Macar Sili Layo vard. Deme
mhendisin yapamadn yapan, kafas ileyen, iten ylmayan bir adamd. Bir gn okul
mdrmz Remzi zyrekin bana on mhendis verseler ben gene Siliyi tercih ederim dediini
duymutum.
Yeni okulumuzun suyu yoktu, kanalizasyonu yoktu. Elektrii yoktu. retmen, renci
durmadan kuyu ve kanal kazyorduk. Kuyu ii atlarn ekim gcnden yararlandmz iin sekiz
on gn iinde bitti. O koca beton kasnak topran iine gmld. Kocaman bir kuyu oldu. i ayna
gibi dupduru suyla doldu. Demirci arkadalar santrfj tesisatn yapt. nce at gcyle, sonra
motor gcyle santrifj altrld. Su deposu okulun arkasndaki tepedeydi. Her zaman dolu
bulunurdu. Okula su gelince her ey dzene girdi. Lavabolara sabunlar kondu. Helalarda
musluklar, rezervuarlar alt. Her taraf tertemiz oldu. Musluklardan su iiyorduk. Mutfamz,
bulakhanemiz, hamammz, amarhanemiz saat gibi alyordu.
nc hafta Sili usta, beni, Ahmet Erta, Hseyin Elmasyazar bz dkmee ayrd.
Demir kalp iine nemli beton dkp tokma ile iyice sktryorduk. Bzleri Seydisuyunun
kenarnda dkyorduk. Kum, su dereden kolayca salanyordu. Gnde on be bz dkyorduk.
Bzler birka gn iinde sertleiyordu. Beton yanmasn diye ara sra suluyorduk.
Yaptmz bzlerle okulun kanalizasyonunu dedik. Yalnz elektrik ii bir zme
kavumamt. Akam ve sabah okulda lks lambalar ile aydnlanyorduk.
Konyadaki okulum gibi snflarda hep retmen ders verip evlerimize dalmyorduk.
Gnmzn yars dersle, yars da tarm ve sanatla geiyordu. Tarm dersinde konumuz ar ise
arla, tavuksa kmese, at, inekse ahra hayvanlarn yanna gidip ders gryorduk. Sra ile
sabahlar erken kalkp hayvanlarn altn temizliyorduk. Onlar kaa ile kayorduk.
Tyleri parlasn diye gebreliyor ve fralyorduk. At, inek ve boalarmz dar knca tyleri parl
parl parlyordu. Besiliydiler, yrynce etleri bngl bngl oynuyordu. Hepsi tombul ve
sevimliydiler. Tarla ziraat ilerimizi de tarlada yapyorduk.
Kn sanat derslerimizi yap, marangoz ve demircilik iliklerinde yapyorduk.
Kuramsal derslerimizi snfta ve laboratuarmzda deneylerle renmee alyorduk.

Akam ve sabah sessiz okuma almalarmz da ok yararl oluyordu. nc snfa kadar
almalarmz byle geti. Yalnz yaz almalarmz deiiyordu.
Hamidiye Ky retmen Okulu 1937 ylnda almt. Okulumun mdr Remzi
zyrekti. 1937-1940, yllar arasnda drt yl bu okulun mdrln yapt. Mdrl
dneminde 1 arlk, 1 kmes, byk bir ahr, ilik, 4 lojman, okul binasnn su kuyusu, su
deposu, okulun kanalizasyonu ile iki tula oca gibi yap ve tesisleri yaptrmt.
Okulun yzlerce dekar ekim alan vard. Buralara yazlk sebze, msr ekiyorduk. Sebzeler
atla evrilen dolaplarla ve Seydisuyundan gelen kanalla sulanyordu. Ayrca elma, armut, kiraz,
vine bahemiz vard.
Yaz almalarnda tula kesip piiriyorduk. Bu tulalarla yukarda szn ettiim binalar
yapmtk. Seydisuyu kylarndan yaplarn kum ve akllarn at arabasyla, okulun kamyonuyla
tayorduk. Yap gerelerinin tm doldurma ve boaltma ilerini biz yapyorduk.
Yaplarn cam, imento, ivi, kereste gereleri hari hepsini biz retiyor, tm duvar, kalp, at,
tavan, badana boya ilerini hep biz yapyorduk.
17 Nisan 1940 ta Trkiye B.M.M. tarafndan karlan 3803 sayl bir yasa ile Ky retmen
Okullar, KY ENSTTLER adn ald.
Bir ksm bozguncu ve ayrlk eski kafal eitimciler Ky Enstitlerini dolaarak rencileri
20 lira maala allmaz. Kyde oban durun bundan daha iyi diye okumaktan uzaklatrmaa
alyorlard. Bunlardan bazlar Ky Enstitleri kapandktan sonra bu okullara mdr
atanmlard. Demek ki rencilerde panik yaratarak Ky Enstitlerini kapatma plan skmeyince
ikinci aama olarak C.H.P. ynetimini ele geirerek Ky Enstitlerini temelinden ykmak
denenecekti!?..
Ky Enstits dncesi . Hakk Tonguun beyninin rnyd. Bu kurumu kuran oydu.
Yasalar T.B.M. Meclisinden kmt. Amac:
Kurulduu blge kylerinin retim ve uralarn daha verimli daha yararl bir hale
getirmek iin onlara rnek olabilecek bilgiyi, beceriyi ve teknii kavram retmeler
yetitirmekti. (1)
Ky Enstitlerinin retim programn M. Eitim Bak. Talim Terbiye Dairesi hazrlamt.
Ky Enstitlerinin retim ve eitim programlar da bu ilkeler nda kurulduu blgelerin
koullarna ve retim ilikilerine gre uygulanyordu. rnein:
Antalya Aksu Ky Enstits pamuk, eker kam, turfanda sebze yetitirmekle,
Kastamonu Glky arclkta, Malatya Akada kaysclkta, Samsun Ladik Akpnar ve Trabzon
Beikdz balklkta, Ankara Hasanolan tiftik keisi ve byk ba hayvan yetitirmede, Kayseri
Pazarren Koyunculukta, Arifiye sebze ve balklkta, ifteler tula,
tahl, sebze, meyve ve bykba hayvan retmede ok baar elde etmilerdi. Burada adn
saymadm dier Ky Enstitleri de evrelerinde emsali grlmemi retim elde etme tekniini
uyguluyorlar ve bol rn elde ediyorlard.
Ky Enstitleri ok kritik bir zamanda kurulmutu. II. Cihan Sava dnyay sarmt. Bir
yanda faistler (Almanya, talya, Japonya) dier yanda demokratik lkeler (A.B.D., S.S.C.B.,
ngiltere, Fransa) kyasya dvyorlard. Kentler bombalanyor, yanp yklyordu. Milyonlarca
askerler birbirlerine kurun skyordu. A.B.D. Japonyann Hiroima ve Nagazaki kentlerine atom
bombas att. 200.000 den fazla insan birden ld. Dnyann tm cephelerinde milyonlarca insan
(ocuk, kadn, erkek) lyordu.
Trkiyenin banda maceraperest olmayan deneyimli bir kumandan Cumhurbakanyd. Bu
deneyimli insan smet nn idi. Memleketi II. Dnya Savana sokmamt. Kendisinden 40 yl
sonra Cumhurbakan olan bir zat, cumhurbakannn yetkisizliinden dert yanyordu. Demek ki
bu yksek makam bile kiilerin sahip olduu gre ve gl yetenee gre uygulamada
farkllklar gsteriyordu.
smet nnnn, Atatrk zamannda balatlan Ky retmen okullarn kendi dneminde
KY ENSTTS olarak yasallatrmada byk yardmlar olmutu. Ky retmen Okulu, 21
KY ENSTTSne kmt. Bu enstitlerde 17.000 renci okuyordu.
Dnyann en uygar lkeleri acmaszca birbirini boazlarken, her gn oluk gibi insan kan
akarken Trkiye nfusunun % 80nini oluturan okumasz kylsnn eitimi iin seferberlik ilan
etmiti. On ylda retmensiz ve eitmensiz, okulsuz ky kalmayacakt. Okul yapm imece ile ele
alnd. Blgelerin iklimine gre okullarn planlar izildi. Okullarn yapm en stteki yneticisiyle,
eitimcisiyle, kadn, erkek okul yapmnda kree, kazmaya sarlan kylsyle uygulamaya
kondu. Be ylda 5.000den fazla okul, ilik ve retmen evi yapld. mece ile okul yapmnda
Trkiye dnyaya, rnek bir baar gsterdi. Dn Kurtulu Savanda kansyla, srtyla cephede
dmana ateler yadran Mehmetike cephane tayan ana, baba ve kyl kardelerimiz bugn
kylerinin okulunu yapan ustasna ta, tula, kereste tayordu. (1) Dava benimsenmiti. Trk
kyls kara cehaletten kurtarlacakt. Bu dava, bu emek, bu ama insan kesen uygar lkelere
rnek bir almayd. Trkiyeye bakp yaptklar cellatlktan utanmalydlar.
Ky retmen Okulundan Ky Enstitlerine geite saptanmasnda yararl bir olgu vard.
Ky retmen Okullarnda orta dereceli okullarn kitaplarna ok allyordu.. Okul
ynetimince ele alnan iler aralksz almalarla baarlyordu. Serbest kitap okumaa nem
verilmiyordu. Ele alnan ilerde rencilere aklamalarda bulunulmuyordu. renci yapt iin
anlamn kavramadan alan bir yap iisi gibiydi, rencilerin fikri alnmyordu. Birlikte
dnme, zm arama, danma toplantlarna nem verilmiyordu. Elencelere sahne
yaplyordu. Dekor aranyordu. Gzel sesli rencilere trkler syletiliyordu. Konyal, misket gibi
oyunlar bilenler oluyordu. Ynetim Enstitlere geince, zorunlu dersler dnda ii tm
rencilerle ele ald. rnein her renci okul kitaplnda bulunan kitaplardan ayda bir kitap
okuyup zetliyordu. Daha ok kitap da okuyabilirdi.
Yaplacak olan iler iin toplantlar yaplrd. Konu derinlemesine ve genilemesine
tartlrd. En olumlu fikir uygulamaya konurdu. renci yapaca ie bilerek balard. (2)
Elenceler geliigzel yaplmyordu. Mzik retmeni Mehmet ztekin trkleri, arklar
korolara syletiyordu. Mandolin konserleri veriyordu. ark ve trkleri tek tek okuyanlar da
olurdu. Halk oyunlarna ok nem verilmiti. Zeybekler iin Ktahyadan bir usta retici
getirtilmiti. Konyal yahut Hdayda oyunlar gibi bir iki kii deil snfa, okulca kzl, olanl
oynuyorduk. Halaylar da kol kola girerek hep beraber oynuyorduk.
Kylerde geen olaylar orta oyunu eklinde herkesin ortasndaki bolukta oynuyorduk.
Oyuncular, ceketin tersini giyerek, kasketi yana evirerek kmrden byk, elde bir denek,
tespih, omuzda odundan bir tfek gibi grntlerle oyuna en basitinden bir dekor vermee
alyordu. Oyuncular, biraz da olayn evresine zg iveyle konumaa balad m seyircileri
gzleri yaarana kadar gldrrd.
Enstitde somurtkanlk pek grnmezdi. Batan baa bir coku kendini gsterirdi.
alanlarndaki dinlenmelerde arklar, trkler, oyunlar grla giderdi. Bu trklere ve oyunlara
bamzdaki retmenler de katlrd. retmen, renci arkada gibiydik.
(1) Atatrk ilkelerine gre imece ortak ilerin baarsnda en iyi uygulama idi. Trk kyls
yzyllarca bu geleneiyle ayakta kalabilmiti. Kurtulu Savan da bu imeceler kazanmt.
(2) ifteler Ky Enstitsnde akasya ormanl, yatakhane yolu, santral ve arazi sulama bendinin
yaplmas rencilerin karar ile gerekletirilmiti.
Hafta Sonu Elence Konularmzdan Birka rnek:

Kentli MLEK LE KYL
(Sahneye koyan Azmi Erdoan)
Selamnaleykm mleki.
Vealeykmsselam koca dal. Ne istiyorsun bakalm?
Az var haho (geni), delii var vzzo (kk). Destinin kulpi (testi gibi kulplu). (Elini ileri
uzatp geri geri eke eke) Zartala zrto, zartala zrto deyince, kentli omuz silkerek anlamadm
anlamadm der. Kyl ise kentliye alacan tantmak iin:
Hani bizim kar var ya. tekene onun nne yle varr varr gelir der. Elini ileri uzatp uzatp,
geri geri ekmee balar. Aklnca, karsnn mlekle yayk yaydn kentliye anlatmak, tarif
etmek ister. mleki ise kylnn kadnla sevitiini anlatmaya kalktn sanr.
Defol defol. Benim dkkanmda yle eyler olmaz der.
Ama bizim kyl, mlekinin fkesine aldr etmez. nk onun aklnda kentlinin aklna
gelen yoktur. Alaca mlei dkkandaki mleklere baka baka bulmaya koyulur. Ve:
Var var senin dkkanda bu. Bulmadan gitmem ben. Hem bulacak, hemi de alacak
deyince kentli ban saa sola sallayarak kylnn aratrmasn seyreder, ona:
Be adam, syle ne alacan. Ben sana bulup vereyim. Benim sinirlerimi ne hoplatp
duruyorsun? deyince kyl arad mlek yay mlekiye gsterir.
Aha... Aha... te budir. Ne istiirsen al paran.
Ulan be adam beni sabahtan beri deli dana gibi hoplattn. Yayk alacam desen de ben de
senin iini bir dakikada yapsam olmaz myd?
Ben bilirem byle. Al sen de paran yle. diyerek yay omuzlayp dkkandan kar.
HKMET DOKTORU LE HAVA DEML ASKER

(Sahneye koyan Bekir Semerci)
1939 yl yaznda kye izinli gittim. Konya Motorlu Top Taburunda asker olan aabeyim
Mustafa Semerci zatrree olmu. Bir yl hava deiimi vermiler. Eve varnca yatakta inler
buldum. 0 zamanlar antibiyotik ilalar yoktu. Zatrree, zatlcenp gibi ateli hastalklara
yakalananlardan kurtulanlar ansl saylrd. Aabeyim gn getike arlayordu. Ben askerlik
ubesine bavurarak hasta askerin askeri hastahanelerde parasz tedavi edildiklerini de
bilmiyordum. Kye hkmet tabibi geldi. Kyodasna gittim. Hastam var bir bakver dedimse de
doktor bey hi oral olmad. Para ile muayene ettirmeye kalksam belki de muayene ederdi. Ama
ben renci idim. Aabeyim asker hastas idi. Anam da yal bir kadnd. Babam, defa
Seferberlie (1. Dnya Savana) gitmemek iin altn para ile bedel verdiini, iki defa da hacca
gittiini vne vne anlatrd. Ama ldnde bize hi para brakmamt. Bu nedenlerden tr
doktora verecek paramzda yoktu.
Aamn iniltisi dayanlacak gibi deildi. Hkmet doktoruna tekrar gittim, yalvardm.
Aam ok hasta. Bir yl hava deiimiyle evine git demiler. Elinizden gelen bir ey. Bir muayene
ediver doktor bey diye durmadan yalvardm. Doktor kyodasndan kalkt. Ben nde, o, arkamda
bizim eve girdik. Aamn iniltisi klts herkesi zyordu. Anam, aamn bandan kalkt. Doktor
geldi. Seni muayene edecek dedim. Aam ban saa sola evirdi. Gelen adama bir bakt. Ondan
bir kurtulu bekliyordu. Doktor:
Ne olmu buna dedi.
Zatrree olmu doktor bey. Size iki kere anlattm.
Doktor hastamza elini bile dokunmadan evden kt. Biz ardndan bakakaldk. Ben bu olay
arkadalarmla olduu gibi snfmzn elenti gnnde oynadk. Enstit mdrmz Rauf nan,
elence bitince beni ard. Btn retmenlerimin yannda:
Bekir, ok iyi oynadnz oyunu. Seni kutlarm. Ama hastan doktora muayene ettiremedin.
Oyun, hep realiteye uyularak yazlmaz ve oynanmaz. Sanatta bir idealizm vardr. Yazar olaylara
olduu gibi uymak zorunda deildir. Seyircileri etkilemesi bakmndan olaylar kendi grne
gre uyarlar. (Adapte eder). Sen bu oyunu. arkadalarnla bir daha oyna. Hastan muayene ettir.
Zavall bir kyl gibi umutsuzluk iinde doktorun. arkasndan korkak korkak bakma. Devletin
kanunlar var. Onlardan, doktorlarn Hipokrat yemininden, zellikle kamu hizmeti gren bir asker
hastasnn ihmal edilmesinin millet, vatan duygusundan yoksun olan kimselerin yapabilecei
eyler olduundan sz ederek doktora hastan mutlaka muayene ettireceksin dedi. Bir baka
elenti sramzda u oyunu bir daha oynadk. Bu sefer seyircilerimiz bizi ok alklad. Kyl rol
oynayan hasta ziyaretileri de doktora Allah mr versin toktur Bey dediler. Seyircilere de kye
gelen devlet hizmetlilerine gerektiinde nasl davranlacan retmeye altmz gzlendi.
MAHALLE MEKTEBNN ACEM HOCASI

(Sahneye koyan Durali ztrk)
Durali ztrk Ankarann bir kyndendi. Kynde alan Kuran kursuna gittiinde,
hocann alfabeyi retecek yetenekte bir adam olmadn grr. Kylden para alp gnn gn
eden bir hocadr bu hoca. Eskiden baka hocalardan Kuran renen ocuklar da vardr ilerinde.
Adam dershanede Arapa alfabe reteceim diye ocuklarla ie giriir:
Bebeyni balabayni bumbulbali bep bp. T teyni talateyni tombultali teptp. Ceceyni
calaciyni cumbulcali cepcp. Ze zeyni zalazeyni zombulzali zepzp diyerek alfabe retmeye
kalknca ocuklar glverirler. Hoca da ocuklar dver. ocuklar evlerine yemee gittiklerinde
analarna, babalarna bu olay anlatrlar. Kiminin anas hocann dvd yerde gl biter diyerek
ocuunu yattrmaya kalkar. Kiminin babas da Yahu bu adamda hocalk filan yok. Biz de
vaktiyle Kuran kurslarna gittik. Byle acayip bir retimle eitilmeye de allmadk der. Sonra
ehliyetsiz hocay kyden koyarlar.
BR SANTRAL YAPIMININ YKS

Enstitmzn elektrii yoktu. Bir ilkokul retmeni olan Talat Tarkan fizik retmenimizdi.
Kendisini yetitirmi ok ynl bir retmendi. Matematik dersimize de gelirdi. Enstitnn
nnden Seydisuyu diye bir su akard. Su ve elektrik konularnda bu suyun kenarna giderdik.
Elimizde kronometre, ip, dekametre, ekl, flma grevi yapacak uzun srklar ve su dzeci
alrdk. Seydisuyunun enini, kesitini, saniyede aktt suyu m3 olarak hesaplardk. Bir zamanlar
bu suya kurulmu ykk bir deirmen vard. Ark yeri belliydi. Suyun dkld yerle trbin
konulacak yer arasndaki ykseklii bulur, suyun ka beygir gcnde olduunu hesap ederdik.
Talat Bey, bu hesaplamalar yalnz bizim snfla deil enstitnn btn snflaryla yapard.
Tm rencilere bir elektrik santral kurulmas dncesini benimsetirdi. Enstit yneticileriyle,
usta reticilerimizden Sili Liyo ve Gaspar ile bu konuyu iyice ett etmilerdi.
Sava tm iddetiyle dnyay kasp kavuruyordu. Trbin bulmak bir sorundu. Usta
reticimiz Gaspar ben bulurum demi. Sevindik. Sonra Denizlide yklm bir un fabrikasnn
trbininin bir yere atlm olduu renildi. Enstit onu ucuz ald, Paslarn ve tortularn kazyp
temizledik.
Gaspar Usta bir Macar yurtta idi. Aramzda Trke renmiti. Bizi ok severdi. Bilgiliydi.
Kendisinden ok teknik bilgiler reniyorduk. Ele ald her ii baarrd. Tutarl bir almas vard.
Btn Ky Enstitleri onun kiiliinden, ustalndan yararlanmt. Biz ona retmenim diyorduk.
Gasparn sevinci okula yayld. Elektrie kavuacaz. Deirmen yapacaz. liklere
elektrik gc ile alan makineler konacak. Su elektrik gc ile ekilecek. Kye de geceleri
elektrik verilecek.., daha neler de neler syleniyordu.
Santral yapmna baland. Stler arasnda Seydisuyunun kysnda krmz kiremitli
gzel bir villa gibi grnyordu. Santral iki ksmd. Bir tarafnda elektrik reten dinamo ve
aksam vard. Dier tarafta deirmen. Deirmen, hem enstitnn, hem de evre kylerin ununu
tecekti.
Santraln trbini, su oluu ve dinamo tertibat yaplrken bir taraftan da Seydisuyunun
stne bent yaplacakt. 2 km kadar bir de kanal alacakt.
Mdrmz Rauf nan, renci arkadalarmzla bu konuyu tartt. Kanal nasl abuk ve
kolay aabiliriz-? Hepimiz tm ii brakp kanaln zerine ullanalm. Fazla enerji israfn nlemek
iin kanaln geecei yeri iplerle, kazklarla su akntsna gre saptayalm. Bunu ncelikle ele
alalm. Ondan sonra krek kazma manivela, balyozlarla kanaln bana gidelim. Bykl kkl
arkadalardan oluan i kmelerine ayrlalm. Her kmeye ll yerler verilsin. Beraber diye
kazmay vuralm dedik.
Kanaln geecei yer boyunca kazklar akld. Ertesi gn enstitde kanal kazma
seferberliini ilan ettik. Kanal ama aralarn omuzladmz gibi Yeilyurt kynn yolunu
tutmamz bir oldu. ll olarak kmelere aacaklar gnlk kanal yerleri gsterildi. Mdr Rauf
nan askerliini topu birliinde yapm. Ar toplar amurdan karrken. hep birden hareket
etmek iin BERABERRR diye barrlarm. Bize de yle yapmamz retti. Kanal boyunca
dizildik. Arkadalarla kazmalarmz kaldrdk. Beraberrr... diye bararak topran barna
sapladk; Beraberrr sesiyle kazmalarn akrts Seydisuyu vadisini inletti.
2 km. kanal kazma iinde epeyce ter dktk. Her kme iini erken bitirmek iin canla
bala alyordu. Hep neeliydik. Dileyen kme dinlenmeye geiyordu. Trkler, arklar kmeleri
coturuyordu. Yorulduumuzun farkna bile varmadan kanal kazmn sanrm bir hafta iinde
tamamlamtk. Sra bent yapmna gelmiti.
Bent yapmna kanaln azn amakla giritik. Seydisuyu kanalmza biraz akmaa balad.
Su yatandan ve kanal kazmndan kardmz talar bendin temeline sraladk. Eski sebze
sulama bendimiz ok uydurma bir eydi. Yeni bendin ,temeli ok ta yutuyordu. Arabalarla Krgz
Dandan ta tadk. Ta duvar yaplrken arasnda kalan boluklar doldurmak iin srtmzla
getirdiimiz akl uvallarn gene tempo diye bararak dkerdik. Bir anda, st ste dklen
akllar su gtremiyordu. Aralksz olarak gnlerce srtrnzla akl tadk. Bendin boyunca
sralanan arkadalarla uvallarmz tempo... diye bararak birden boaltrdk. Bu sesin hl
kulamda nladn sylersem abartmam olurum.
Seydisuyunu, yaptmz bentle santralmza evirmitik. Baz denemelerden sonra

santralmz verimli almaa balad. (2) Aln terimizle baardmz elektrik retimiyle
enstitmzle Hamidiye kyn karanlktan kurtarnca bir anda yorgunluumuzu da unutmutuk.
(3)
(2) Santralmz almadan nce Hamidiye Kynn sokaklarna enstitmzn giriimiyle renci
arkadalarmz tarafndan elektrik direkleri dikildi. Gerekli teller ekildi. Ben yllk izindeyken bir
akam arkadalarmz ve retmenlerimiz ellerinde mealelerle Hamidiye Kynn sokaklarnda
k var!.. Ik var!.. Ik var!.. diyerek kyllere cokularn duyurmular. Bu mealeli topluluu
grnce onlar seyretmek iin sokaklara dklm/er. Tam bu srada santraldeki nbeti
arkadamz altere dokunmu, Hamidiye Ky birdenbire yvermi. Kyller de Ik var!.. Ik
var!.. Ik var!.. diyerek bizimkilere katlmlar. Bu cokuyla da:
Seydosman Saray saldrganay tonganda boyga
Sen bayramda cokidin ay ho geldin toyga
Seydosman Saray saldrganay tepesi ie
Sen bayramda cokidin aykaytaydn Hae...
Gibi trklerini kendi dilleriyle (Tatarca) syleyerek yarattklar cokuyla karanl bomular...
(3) Bizim okuduumuz ifteler Ky Enstitsnde okuyan Fethi Esendal, Yalnz Kalanlar adndaki
kitabnn (s. 207-211) ifteler Gn yksnde 1948- 1949 (Ky Enstitlerini biz slah
edeceiz deyenlerin retim programndan Eitimi, Eitimi Tarihi, Zira letme Ekonomisi
derslerini karp attklar dnemdir bu dnem) k Seydisuyunun stnn donduu, bentten
santrale gelen kanalda buz tkankl grlr. Santral almad iin okul ksz ve susuz kalr.
Mutfak, hamam, lavabo, hela ve amarhane alamaz bir duruma girer. renciler yzn
ykamak iin Seydisuyunun kysndaki buzlar krp ellerini, yzlerini ykarlar. Okul ynetimi bu
duruma seyirci kalr. Ak Veyselin de katld bir cumartesi elence toplantsnda bu durumun
dedikodusu yaplr. Sahneye sazyla kan Ak Veysel; Ben bu iftelerin ok gnn bilirim. Ama
bylesi olmad!. im sklyor dostlar... deyip sazn alp kt grlnce okul mdr hemen
sahneye kar, bu durumu rencileriyle grmek ister. Ama renciler kendi aralarnda yle
bir konumaya giriirler:
Bu halimiz yrekler acs!
haftadr kirden koktuk. Banyo ne zaman ?
Karanlkta ders alamyoruz.imdiye dek bu kanal hi mi donmam?
be ylda bir donmu. diyerek yantlad mdr.
Donunca ne yapmlar? Bizim gibi oturup dua m etmiler, kendi kendine almas iin?
Hayr, dedi Mdr: Gidip amlar.
Biz neden gidip amyoruz?
Hazrsanz gider aarz.
Bugne dek niin bekledik?
Sizin hazr olmanz. ...
Deseydiniz biz giderdik!
Diyemezdim. Bu isteyerek katlma ii...
Ertesi gn renciler kendi giriimleriyle okulda bulunan kazma, balyoz, trmk, yangn
engelleri ve kalaslarla kanaln boyuna dizilip buzlar temizlerler, okulu a ve suya
kavutururlar, bugne de FTELER GUNU derler. Eski ifteler Ky Enstitsn gnllerinde
yaatmak iin.
rencilerimizin kendi kendine yaptklar bu giriim vgye layktr. Ne yazk ki, memleketimizin
gereklerini bilip onu kalkndrmak iin okul, ahr, kmes, arlk, santral,ba-bahe, ormanlk
yapan ve yaptranlar istemeyenler onlara Gomonist dediler. Sonrakilere de Milliyeti. te bizi
geri kalmlkla uratran bu atal kafa (zihniyet) dr!?...
ifteler Ky Enstitsne Konuk Gelen

ORTA ASYACILAR
Okulu bitirmemize- ay vard. 1943 ylnn yaz scanda kimimiz sebze bahelerimizin
otunu alp gbreliyor ve suluyordu. Sanat iliklerinde alan arkadalarmz da bu yl okulu
bitirecekleri iin pulluk, at arabas, yap, demircilik takmlar yapyorlard. Byle iten bamz
kaldramadmz, bir gnde Okul Mdrmz Rauf nan beni artt. Odasna gittim. erde
lacivert, fme renkli elbiseli prl prl temiz taranm uzun sal, gen oturuyordu. Mdre,
tepeden bakarm gibi gururlu, kendilerine gvenli bir halleri vard. Daha nce neler konutular
bilemiyorum. Ben kapdan girince Mdrmz bana:
Semerci, sen bu aabeylere okulumuzun i alanlarn gezdir, gerekli aklamalar yap
dedi. Ben:
Aabeyleri tanmak isterim. Nereliler ve kimler olduklarn renirsem daha iyi olur
dedim.
Ankara niversitesinde okuyorlar. Yarn bizim larmz olacak bu arkadalarmz. Ben
kendilerine doru yaklaarak, ho geldiniz diyerek ellerini sktm. Buyurun gidelim diyerek,
konuklar alp okulun nne indim. Kendilerine:
Hi bir hazrlm yok. Nereden balayacam bilemiyorum. u kanepelere oturup bir gezi
tasars yapsak iyi olur gibime geliyor.
Bizim de konuacaklarmz var. Oturalm biraz, konualm. Ben iimden okulun
etkinliklerinden sz edeceklerini beklerken birisi hemen konumaa balayverdi: ,
Senin adn ne karde?
Bekir Semerci,
Bekir karde, okulda size Trklkten sz ederler mi?
Ne gibi?
Biz Trk olarak yalnz Trkiyedeki Trklerden ibaret deiliz. Yunanistanda,
Bulgaristanda, Romanyada, randa, Suriyede, Irakta ve en ou da Orta Asyada
yaamaktadr. Bizce en byk sorun da Orta Asyadakileri kurtarmaktr. Bunlar hakknda sizin
okulda Trklerin kurtuluuna ait hi bilgi verilmez mi?
Oyy! dedim iimden. Bunlarn aya yere basmyor. Trkiye savaa girmedii halde bin
bir sknt iinde. Ayakkabmzn altna akacak gn yok, ivi yok. Kentlerde ekmek karne ile.
Kentten kente yiyecek tanmas yasakland. Her blge ne retiyorsa onu yiyor. Kylere
Smerbankn ayrp verdii basma, pazen, kaput bezi kylnn yamalna yetmiyor. Biz bu
haldeyken bamza bir de Orta Asya Trklerini kurtarmak m kt? dedim. Ama adam benden
yant bekliyor.
Haydi kalkalm. Hem konualm, hem de gezelim dedim. Konuklar kanepeden kaldrdm.
Kye doru yrmee baladk. Okul ile Bekir Aann evinin aras yz metre kadar bir ey. Kerpi
duvardan yaplm bir avlu iinde. Kaps ok kere ak durur. Konuklar eve doru gtrdm. Ne
diyeceimi bekliyorlar. Evin avlu kapsna varnca:
Bekir Aa! diye seslendim. Bizim Konyadaki gibi Hamidiye ky evlerinde kpek
beslemiyorlar. Evlen kan olmad gibi, ses veren de olmad. Konuklara dndm:
Baknz u eve. Bizim Hamidiye kynn evleri aa yukar hep byle. imdi iinden
geerken de ayr ayr izleyeceiz. Evler kerpiten yaplm. Ykseklii bir adam girecek kadar.
st amur sval at. Pencereler kk, kimisi yuvarlak bir daire, kimisi kk kk kare,
dikdrtgen eklinde. Bir ikisi caml. Bazlar kat yapk. Ik girsin diye kad da yalamlar.
Hayvan ahr ile ev bitiik. Gbre avlunun iinde. Hayvanlar yesin diye kavun karpuz kabuklar da
atlm bir keye. Kara sinekler avluda cirit atyor. Sanki ar kovan mbarekler. Gryorsunuz
sevilmeyen bir koku da geliyor burnumuza. Buyurun imdi de ky gezelim dedim, yrdm.
Konuklar sus pus oldular. Kyn iini sokak sokak dolatrdm. Evler hep anlattm gibi kerpi, i
dzeni ayn. Yalnz kye okuldan gelen yol cadde gibi dzgn. Elektrik direklerini biz diktik. Hepsi
abajurlu. Okul iinde yaptmz elektrik santralndan kyn iine de cereyan verdik. Akamlar
Hamidiye kynn ii prl prl aydnlanyor. Okul bu aydnlatmay kye bir hizmet olsun diye
yapt. Karlnda bir kuru para da almyor. Belki elektriin girdii ilk Anadolu ky.
Bu kyn asl ne? diye soruyorlar.
Krm, Kazan Tatarlar.

Yani gmen.
Evet gmen.
Acaba ne zaman gelmiler? Ky, rendiime gre, Osmanllar zamannda kurulmu. Yalnz kyn en zengini Rait
Aa sonradan gelmi. Hemerilerini aram bu kyde bulmu. Buraya yerlemi. Bu kyn en
zengini yine onu sayarlar. Milli bayramlarda hep bizim trenlerde bulunur.
Konuklar kyden alp Seydisuyu Vadisine doru gtryorum. Tozlu yollarda ben i ayakkabm ve
i elbisemle, bamda geni gnelikli Panama tipi kendi kzlarmzn diktii keten apka ile, onlar
ise tl elbise, boyal iskarpinleriyle balar ak, scak yaz gnei altda yryoruz. Seydisuyu
kyn iki yz metre kadar altnda. Suyun kysnda durduk. Konuklara anlatyorum:
imdi buradan ky bir seyredelim. Ky kupkurak kerpi yaplardan ibaret. Yalnz bir iki
akasya aac gryoruz. Bu da ky iin bir yeillik saylmaz. Ky bu kzgn gne altnda cayr
cayr yanyor. imdi bu tarafa dnelim. Bu suyun ad Seydisuyu. Yaz, k akar. Deirmenler
dndrr. rdnz u stler kendiliinden yetimitir. Burada st aalarndan baka
hibir aa yok. St aalar dere boyunca uzayp gider. Ta Sakarya nehrine kadar. Kar taraf
okulun tarm alan. Biraz sonra oraya gtreceim sizi. Oras ise yemyeil. Meyve bahesi,
sebzelik, arlk, tavuk kmesleri. uras kyn harmanlar. u piramit gibi ylm saplar
kyllerin k yakaca. Kyller buna toban diyorlar. Suyun akna doru ba aa bu taraf
hep byle kupkurak dzlk devam eder gider. Kyn dousundaki yamata yeeren ba da
okulun. Kyller ba dikmesini de bilmiyorlar, meyve dikmesini de. Hele sebze ekip yetitirmesini
hi bilmiyorlar. Bir kk yeil soanlar bile yok. Bildikleri yalnz kuru tarm. Tarlay nadas etmek,
ekin ekmek, harman kaldrmak. Biraz da koyunlar, inekleri var. Geimlerini bunlardan salyorlar.
u alanlar bizim arkadalar. Tula kesiyorlar. imdi onlarn almalarn greceiz. Biraz
aada kpr var, kprden karya geer, okulun tarm alanlarn da inceleriz dedim.
Tula kesen topulua doru yrdk Tula harmanna. gelince:
Kolay gelsin arkadalar dedim.
Sa ol dediler.
Konuklarmz Ankaral. Yaknda okullarndan .. kacaklarm. Okulumuzun
almalarn grmee gelmiler. Ben de i alanlarmz gezdiriyorum. Biriniz almalarnz
hakknda bize bilgi verirseniz memnun oluruz dedim. Biri birlerine baktlar. Ahmet Erta bize
yaklat:
Benimle gelin yleyse dedi. Arkasndan yrdk. amur ukurlarnn banda durduk.
amur karan arkadalara da
Kolay gelsin dedik. Onlar dizkapaklarna kadar plak bacaklar ile amurun iinde, tula
kesen tezgahlarn tezkerelerini dolduruyorlard. Su gibi ter iindeydiler. Ahmet Erta konumaya
balad:
Bu ukurlara dn akamdan toprak doldurduk. Tulalar atlamasn diye stne gbre
attk, su dktk. Sabaha kadar gbreli su ile toprak bir bakma mayalanr, suyu emer, olgunlar.
Sabah biz iyice kartrrz. Bundan yaplan tulalar kaya gibi salam olur. Tezgahlara yaklaalm.
Bu tezgahta bir kii tula keser, iki kii kalp atar. ki kii amur tar. ki kii amur karar,
doldurur, bylece yedi kii bir kmedir. Bir snf gnde 6000 tula kesmi olur. Yeni kesilen
tulalar bu harmanlarda kurutulduktan sonra u ocaklarda piirilir. Tulalar piirirken hep sap
yakarz. O da tarlamzn rndr. Tula piirme ii geceleri yaplr. Bunun birok yararlar vardr:
Birincisi tula yakanlar gece atein karsnda serinlikte alm olur, yanmazlar.
kincisi kan zehirli duman gece herkes uykuda iken kimseyi rahatsz etmez.
ncs gndzleri bu harmanlarda devaml alld iin duman kokusu alanlar
engellemez. Bu grdnz ocan de bir yandan doldurulur bir yandan yaklr. Souyunca
pikin tulalar yap yaptmz yere at arabalarmz ve kamyonumuzla tanr. Binalarmz hep
tuladan yaparz. Bu tulalar dner sermayeye giri yaplr. Okulun birok inaat vardr. Tulaya
para vermez. naattan fazla tulamz olursa kesime ara
veririz.
Konuklardan biri sordu:
Tulay hep buradaki arkadalarnz m keser?
Hayr hayr. Bizde yazlar alma alan vardr. Bir ksmmz tarmda, bir ksmmz
inaatta, bir ksmmz da tulada alrz. imdi size arkadam herhalde oralar da gezdirecektir.
Ben Ahmet Erta arkadama teekkr ettim. Konuklarmz da buradaki almay izlediler.
Ahmetin elini skarak tm tula kesenlere kolay gelsin deyip ayrldk. Kprden tarm alanna
geerken dereden kamyona kum, akl dolduranlara da kolay gelsin dedik. Bunlar da paalar
svamlar. Ha bire kamyona kum dolduruyorlard. Konuklar:
Bunlar da sizden mi? diye glmee balad.
Elbette bizden. Biz yaplarmzn ivi, cam, kereste ve imentosuna para veririz. Dier
gereleri kendimiz retir ve yaparz
Buras bambaka bir okul. imdiye kadar bildiimiz okullarn hi birisine benzemiyor
dediler:
Kpry geince, ate yakp msr piirenlere rastladk. nek gdyorlard. Canlar taze msr
istemi olacak ki bizim msr tarlalarndan kopardklar msr kundaklarn piirip yiyorlard. Onlara
doru yaklatm:
Yarasn arkadalar dedim. Konuklar dikildiler. Seyretmee baladlar. Onlara vermek iin
pimi msr istedim.
Aabeyler Ankara niversitesinden der demez hepsi msr kabuuna birer kzarm msr
sararak konuklar arlamaya kotular. Konuklar ve oban arkadalarla beraber glerek scak
msr fleye pfleye yedik. Aslnda byle eyler yasak. Hi kimse kendi keyfine gre okul
malndan yararlanamaz. Konuklar:
imdi bu hrszlk m saylr? dediler.
Biz kyl kkenliyiz. Bizim kyller de kendinde olmayan bk rn komularn
rnlerinden alp yerler, hatta sahibine senin bostann yanndan geiyordum, maallah bir
dkm bir dkm, akl ta gibi. Canm ekti, bir karpuz kopardm yedim. Helal et der. O da
Helal olsun,ein dostun yedii de bizim diye konuarak glp geerler. Bizimki
de byle bir ey. Biraz delikanllk an yaamak gerek dedim.
Bu konumalardan sonra, inekler konu oldu: Tarla tarm kadar hayvanclmz yok. Bir
sr koyunumuz var. Bir byk ahr dolduracak kadar atmz, ineimiz var. Bunlardan hem
yararlanyoruz, hem cins olduklar iin evreye rnek oluyorlar. Bir taraftan da reyip oalyorlar.
retimimizin byk arl u grdnz ekini biilmi tarla. Burasnn uzunluu Mesudiye
kynn altna kadar varr. Bizim Toroslarda ok kyn bu kadar tarlas yoktur: Talarn,
derelerin ksklarnda oylum oylum ekenekler. Ara sra biraz dzlkler vardr. Oysa biz buray
traktrle ekeriz. Bierdverle de budaymz kaldrrz. Saplar da deminki grdnz tulalar
piirmede kullanrz
Pekiyi bu kadar buday nereye dolduruyorsunuz?
u karki binalar vaktiyle Tarm Bakanl yapm, Bu tarlalar da Tarm Bakanlnn imi.
Hkmet sonra bu tarlalar Mill Eitim Bakanlna tahsis etmi. Bakanlk da bizim enstitye
verdi. Be senedir biz ekip kaldryoruz. Kaldrdmz buday da biz tketiyoruz.
Ylda ka ton buday kaldryorsunuz?
Onu okulda dner sermaye saymanndan renebilirsiniz?
Bu rnler dner sermayeye mi giriyor?
Okulun rettii kum, akl, ta, kire, tuladan tutun da tarlada biten sebze, meyve, tahl
ve. hayvan rnlerinin tm dner sermayeye girer kar. Kr saymanlk bilir.
Sebze bahesine doru ilerliyoruz. nmze kabak tarlas geldi. Kabaklar yle bir dkm ki, her
kkenin arasnda be on tane kabak var. Konuklarn dikkatini ekti.
Bekir karde, kabak bu kadar da rn verir mi? Maallah ne kadar da bol. Bir memlekete
yeter. .
Bu grdmz tarla hep sebzelik. Hem. konualm, hem gidelim. Buras domates tarlas.
Domatesler de iyi. Bizim Tarm retmeni Mustafa len. Hep cins tohumlar arar bulur. u
patlcanlara bakn, hepsi yay gibi. Her kkende , be tane var. iftlik gbresi veriyoruz.
Seydisuyundan kanalla buraya su geliyor. Su da bol. Sebzenin istedii de gbre, su, gne ve
bakm. Hepsi de yerinde oldu mu rn dklp kalyor. Dolma biberlere bakn, her biri yumruk
gibi. Burada size bir konuyu daha tekrar etmek istiyorum. Demin ky ve ky tarafn gezdik. O
taraf kupkurakt.. Bir kk domates, bir kk soan, bir dikili meyve aac grmedik. Ortadan
Seydisuyu geiyor. Bu taraf okul canlandrrken, bin bir trl rn yetitirirken, kar taraftaki
bizim Hamidiye kylleri yalnz kupkuru tahl retiyorlar.
Ben bu okula geleli be yl oldu. Bu ky, okulun almalarndan hi bir eye sahip kmad.
Burada kendimize bir dikkat ekmeliyiz. Yzyllarn uyuuk ihmaline uram Trk kylsnn
elinden tutulmas gerekiyor. Biz, bak ektik, diktik haydi sen de ek dik dersek kyde hemen
diriliverecek bir hareket gremeyiz. Onlara kurslar amalyz. retim ve tketim bilgileri
vermeliyiz. Bir kiinin sal iin neler yemesini, bunlarn eksikliinin insan bedeninde yaratt
hastalklar, insan mrn artrmada sebze, meyve ve bunlarla gelen vitaminin nemini, sebze ve
meyvenin ekonomik ynden tahldan daha fazla para getirdiini kylye kavratmalyz. Kyl
kendisi iin bu rnleri bir ihtiya olarak bir kere benimsedi mi bir daha onun elini tutsan ayayla
eker, diker. Bizim kyl halk ok ynl eitime muhta.
retmen, doktor, tarmc, bankac, biyolog, sosyolog, sanat.... hep ky yetitirici bir misyoner
gibi ky alannda almaldr. Ne dersiniz? Bu i yalnz retmenin altndan kalkaca bir soruna
benzemiyor. Bizim konuklar sanki benim bu sorumu bekliyorlarm gibi tekrar Orta Asyay nce
kurtarmalyz, sonra bu iler bir an meselesidir gibisinden ii hafife alverdiler. Ben de
konutuklarn duymamazlktan geldim.
imdi de bizim arla ve kmeslere bakalm diye yrmeye baladm. Kalar atk atk
arkamdan geldiler. Ne yapsak gzleri grmyor Baka trl artlandrlmlar galiba. Kmese
gelince:
Baknz iki cins tavuk var. Hemen renkleriyle gzmze arpyor. Bu beyazlar Legorn, u
kmesteki krmzlar Rodeyland. Beyazlar yumurta tavuu. Her gn yumurtlar. Krmzlar bunlar
kadar yumurta vermez ama etlidirler. u kmeste de hindilerimiz var. Okulun yumurta
tketiminin ounu da hayvanlarmzdan alyoruz. Arlarmza gelince, bunlar deneme devresinde.
Arclmzla necek duruma gelmee daha ok zaman ister. Sizi yordum, epey gezdirdim.
Daha ok gezecek, inceleyecek yerimiz var. sterseniz biraz. dinlenelim. sterseniz gezimize
devam edelim. Belki bu kadarn da yeterli grrsnz
Daha neniz varsa grelim. Ky Enstits hakknda tam bir bilgimiz olsun
Buyurun yleyse; kendi elimizle yaptmz elektrik santralini, deirmeni grerek gezimizi
srdrelim. u stlerin arasndaki krmz kiremitli, beyaz bina bizim elektrik santral.
O, ok yaknm. Kendimiz yaptk diyorsunuz. inizde elektrik mhendisi var m?
Santraln yapsn biz yaptk. Kanal 2 km kadar uzunlukta. Onu da biz atk. Aslen ilkokul
retmeni olan retmenimiz Talat Tarkan kendisini yetitirmi bir kii. Deme elektrik
mhendisini cebinden karr. Santral onun ustal ve ncl ile yaptk. Tm elektrik tesisatn
biz yaptk. Bu konumay srdrrken santralin kapsndan giriverdik. Santralde snf arkadam
Bekir Serin bizi karlad Talat retmenimizin en candan yardmcs Bekir Serin. Ho beten sonra
santralin okul yaamndaki nemini anlatmaya balad:
Burada dinamo var. Elektrik retiyor. Un deirmenimizi altryor. Buras da hem
okulun, hem komu kylerin budaylarn ten un deirmenimiz. Baknz bir tek ta. Ama
fabrika gibi un tyor. Gelin imdi u kprden geelim, size okulun su tesisatnn almasn
gstereyim.
Tahta kprye gelince:
Bu kpry de biz yaptk dedim.
Konuklar sana soluna baktlar. Sessizce kprden getik. Su motoru kulbesine
gelmitik. Bekir Serin kapy at. altere bast. Motor vnlayarak almaa balad.
imdi bakn motoru altrdm. Ona bal olan kay santrifj evirmee balad. Santrifj de
kuyudan suyu ta u tepedeki depoya karyor. Buray sfr sayarsak tam yirmi drt metre
yksekliktedir. Su tketimimiz ok fazladr. Arkadalar iten dnnce temizliklerinde harl harl su
kullanyorlar. Akamlar da elektrii aydnlatmada kullanyoruz. Hem okul aydnlanyor, hem de
kyn cadde ve sokaklar.
Bekir Serine de teekkr ettik. Konuklarla beraber elini sktk. Okulun akasya ormanlna
doru admlamaa baladk.
Akasya ormanlnn topra, Atatrk orman iftlii toprandan ok daha verimsizdi.
Kumlu, akll, ykanm gibi bir toprakt. Kn biz buralar belle kirizma ede ede yumuattk.
Eskiehir fidanlndan kamyonlarla binlerce akasya fidan getirdik. Aalara su yrmeden tm
arkadalarla beraber gnlerce diktik. te buras akasya ormanlmz. Aalar daha yanda.
Hepsi yemyeil tuttu. Demek ki bozkrlara kirizma yaplsa, fidan dikilse pekala aa yetiecek.
Bizim Ky Enstitlerinin byle rnek almalar giderek btn kylerimizde kendini gsterecek.
Belki kyler bozkr olmaktan kurtulmak iin birbirleriyle yara bile giriecekler.
Konuklar aalara bakyor, bir de etraf gzlyorlar. nsan eliyle dikilmi aalar baka bir
yerde gremiyorlar. Gene de almamzn yararl olduuna dair bir ift szck azlarndan
kmyor. Sanki dut yemi blbl mbarekler. Ben gene:
u krmz kiremitli, badanal, boyal evleri de biz yaptk. retmenlerimiz oturuyor. Bir
ky evlerine bakn bir de bizim retmenlerimize yaptklarmz evlere. Onlarn yannda konak gibi.
i d kire sval boyal, badanal, kullanl. Yan balarnda ahr, kmes gibi ek yaplar da yok.
Memur evleri olduu nasl da 6elli.
Ben gene konumam srdryorum:
Bu tepelerde Trk ordusu smrgecilerin kkrtt Yunan Ordusu ile gs gse
arpmlar. u dikilen aalarn yerinde hep kazlm siperler vard. Topra bellerken tek, tek,
ba, ba hi atlmam mermiler kyordu. Kim bilir buralara ne kadar ehit kan dkld.
Kolaylkla m gitti gavur olu gavur? Kafalar krld da yle brakp katlar bu topraklardan. Bu
aalar dallanp yemyeil bir orman olunca. Mehmetiin ruhu da ad olacak. Derken konuklardan
birisi hemen konumam kesiverdi:
Bizim Mehmetiin daha kurtaraca, ehit olaca ok yerler var. Trkl kurtaracaz,
Trkl. Yer yznde baka devletlerde, milyonlarca Trk kardeimiz var. Onlar hep bizi
bekliyor.
te gsteriyorum. u ky var ya ad Yeilyurt. Halbuki dikili bir aac bile yok. 0 da
Hamidiye ky gibi, Seydisuyunun kenarna yerlemi. Su var, toprak var, aa yok. Taaa u
ileride grnen ky, Mesudiye. Baknz o da yalnz scakta yanan kerpi yn. Hi yeillii yok. u
arkadaki tepelere gitsek daha birok kyler grrz, hep byle. Ben Konyalym. Bizim Konya
ovasnda tek aac olmayan pek ok ky var. Hele ovada bir yumurta diksen grnr. yle usuz
bucaksz bir ova ki, her taraf, bombo ilkbaharn otlar knca biraz yeillik olur. Hazirandan sonra
her taraf bomboz kuru bir toprak. Yollarda araba ile giderken insann her taraf toz iinde kalr.
Bizim dallar bu yzden ovada yaayanlara kula tozlu derler. Bir tek yavan otu vardr ovada,
susuzlua dayanabilen. Ondan baka bir yeillik gremezsiniz. Batan baa kr. Beyehir glnden
bir kanal gelir. Onun da ovann neresine gittii belli olmaz. Kocaman ova sulansa dokuz Trkiyeyi
besler. Her taraf emek istiyor.
Konuklarla ormanlktan karken aklma bir ey geldi.
Buray bellerken enstit mdrm Rauf nanla bir tartmam oldu. Bizim Eskiehirin k
ok serttir. Eksi 28lerde biz buralar belledik. Belledik ama titreye titreye. Ellerimizi ovutura
ovutura. Kulaklarmz ovutura ovutura. yle souk bir gnde arkadalar burada brakp
mdre gittim:
Hava ok souk, iimizde en gl Ahmet Erta var. Ona dedim ki belini olanca gcnle
tep bakalm. Ka tepmede bir bel toprak karabileceksin? Ahmet olanca gcyle beli tepmeye
balad. Tam on drt vuruta bir bel toprak kazabildi. Kk arkadalarsa hibir i yapamyorlar.
Byle souk gnlerde. hep ders yapalm. Ilk gnlerde de hep tarmda alalm dedim.
Mdrmz Rauf nan:
Osmanllarda ordu savaa girecei zaman eyhlislamdan fetva kartlrd. Bayram gn
ise fetva vermezdi. Peygamberin veya Padiahn dou gn gibi kutsal gnlerde ordunun savaa
girmesi iin fetva verilmezdi. Dman ise bizim bu boluumuzdan yararlanarak Osmanl lkesine
saldrrd. yle ey yok Semerci. Biz doa ile savaa ktk. Bu topraklarn yazgsn deitireceiz.
Bugn souk, okulda alalm, u gn lk tarmda alalm diye bir korkakla giremeyiz.
Programmz hangi gn ne yapmamz gsteriyorsa biz onu yapacaz. Byle bozgunculuk
istemem. Doru arkadalarnn yanna almaya, mar, mar!.. te yle souk gnlerde doa
ile savatk. Buralar belledik, ukur atk, fidan diktik. imdi koca bir ormanlk oldu buralar.
Konuklar dinlemesine beni dinledi ama yine de konumadlar. Yzlerinde yalnz bir srtma
grlyordu. Bizim atlarn ineklerin ahrna gelmitik:
Koca kapy atm, bu tarafta atlarmz yatyor, bu tarafta da ineklerimiz. Bu koca binay
da biz yaptk. uras atlarn koum takmlar iin zel olarak yaplmtr. Arabaclar da buradadinlenirler. Ot, samanlk ve yemlik gibi blmler. Hepsi bu kadar. Byk bir ahr.
imdi de iliklere geiyoruz. lk vardmz yer araba ilii. Burada arkadalarmzla alan
usta reticimiz Hamza Aay tantyorum:
Merhaba Hamza Aa.
Merhaba Bekirim. Sen gelmez oldun buraya?..
Aabeyler Ankaradan. almalarnz grmeye geldik.
Bildiin gibi her gn iimiz gcmz araba yapmak. Haftada iki, bazen araba yapoyriz.
Elle bu kadar oliyri. Marangoz makineleri bir taklsa bak sen i nasl frleyri.
Konuklar bitmekte olan bir arabay inceliyorlar. Ama beenip beenmediklerini
sylemiyorlar. Hamza Aa sze karyor:
ngr mngr bir araba oliyri. Neredeyse kendisi gidecek. Hafif mi hafif. Atlara hi yk
olmaz bu araba diyor.
Kyller de Hamza Aa ile yaptmz arabalar ok beeniyorlar. Bunlar bu yl retmen olacak
arkadalarmza verilecek. Kimin ansna derse yaad. Teker dnmeyen nice kylerde teker
dndrecekler. Hamza Aaya da kolay gelsin diyoruz, elini skp demircilik iliine geiyoruz.
Kolay gelsin Zekeriya Usta.
Ho geldiniz.
Aabeyler Ankara niversitesinden. Bizi grmeye gelmiler. Neler yaptnz anlatr
msnz?
Sen biliyorsun Bekir; bu yl okulu bitirecek retmen arkadalara pulluk yapyoruz.
liimizde eitli pulluklar var. Bir ksm tek bakl, bir ksm sandkl traktr pulluu. Bunlarn
tohum ayarlamas var; drt ve alt bakllar da var. te bu grdkleriniz mterilerin. Sen
biliyorsun, bizim ilikte evremizde, bulunan on yedi kyn pulluklarm da biz yapyoruz. Eskilerini
de onaryoruz. rencilerimiz bunlar rendiler. dedi. Konuklardan biri:
Buras bir okul. Kyllerin pulluklarn nasl yapyorsunuz?
Zekeriya usta:
Benim u yukar tepede demirci dkkanm vard. Bu evre kylerin tarm aletlerini hep
ben tamir ederdim. Bizim lkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu geldi. Yaptm ileri
grd, beendi. Bana:
Sen gene burada ylda eline geen paray hesap et. Dkkann kapa. Bizim okula gel. Hem
bizim ocuklara bu zanaatn ret. Hem de buradakinden daha fazla para al dedi. Ben de okulun
usta reticisi oldum. ocuklar kye gidecei iin benim yanmda alanlarn tm bu pulluklarn
hem yeniden yapyorlar, hem de eskilerini onaryorlar. Okul, kyllere daha ucuz i yapyor.
Sebebine gelince benim dkkanda yalnz ben alyordum. az kyordu. Burada alan ok.
ok kyor. Kyller benim yllar yl salam i yaptm biliyor. Gelen i o kadar ok ki
yetitiremiyoruz.
Kyn iini okulun yapp yapmayacana gelince; bizim enstitde para kazanma ama
deil. Kyl ile rencileri kaynatrma prensibi nde gelir.
ocuklar imdiden iftinin ne gibi tarm aletleriyle tarlasn srp ektiini, ne gibi tamirleri
olduunu her gn gryorlar. Onlar iin bu aletlerin yenisini yapmak, eskisini tamir etmek peynir
ekmek gibi bir ey oldu.
Zekeriya Ustaya da teekkr edip demircilik retmenimiz Mustafa Karamann alt
blme geiyoruz:
Kolay gelsin retmenim. Konuklarmz Ankara niversitesinden. Bize neler yaptklarnz
hakknda bilgi verir misiniz? Mustafa Karaman:
Ho geldiniz arkadalar. br iliklerde olduu gibi biz de bu yl okulu bitirip kye
retmen olacak arkadalara demircilik aralar yapyoruz. Yaptklarmzdan sizlere gstereyim.
eki, kska, demirci kr, demir testeresi kolu, nokta. Biz de bunlar yapyoruz.
Yapamadmz demircilik takmlar da piyasadan satn alnacak.
Demircilik retmenimize de kolay gelsin deyip marangozlarn iliine geiverdik.
Marangozlar yeni yaplan iliin atsn yapyorlar. Yapc arkadalar duvar ilerini su
basman seviyesine kadar tatan, stn de tuladan yapmlar. Duvarlar kpkrmz tuladan.
Tam akulnde rlm.
Marangozlar koca koca at makaslarn yerde atmlar. Halatla binann stne
karyorlar. Balarnda okul mdrmz Rauf nan var. Ben:
Kolay gelsin arkadalar diyorum.
Kolaysa banza gelsin diyor Hseyin Elmasyazar. tekiler de Sa olun diyorlar.
Biz at makasnn binann stne karlmasn seyrediyoruz. Makas iki tarafndan halatla
balamlar. Baba Fatihin Kathane srtlarndan koca gemileri Halie indirdii, aklma geliyor.
Yukar duvarlarn stne birok arkada km. Okul mdrmz Rauf nan onlara sesleniyor:
Beraberrr!.. Beraberrr!.. komutu olan arkadalar halata aslnca koca makas binann
stne doru kayyor. Halatlara smsk sarlan arkadalar yukar ekilen at makasn dorultup
yerine oturtuyorlar. Ben konuklara:
Bizim mdr askerliini topu olarak -yapm top arabalarn atlar amurda, kumsalda,
yokuta ekemezse erat hemen atlarn ekmesine yardm edermi. Komutan btn erlerini
arabalar itmede, atlar ekmede yerlerini alnca Beraberrr!.. Beraberrr!... diye komutu verdi mi
amura saplanan toplar birden karlverirmi. Burada da ayn komutla kocaman makas atya
frlayverdi diyorum.
Konuklarla arkadalara Kolay gelsin deyip okula dndk. Onlar retmen odasna
gtrdm.
Biraz sonra paydos zili alacak. retmenlerimizle beraber bir de yemeimizi yersiniz.
Hoa kaln deyip ayrldm.
Konuklarla, Enstitnn bu kadar deerli ilerini grp de hibir takdir edici konuma
yapmadklarn grnce ok zldm.
Memleket kalknmasnda paalar svam olan bu genlerin kan ter iinde. nasl
altklarn grdler. Neler yaptklarn, neler rettiklerini grdler. Ama hibir eyi gzleri
grmemi gibi bir halleri vard. Biz Anadolunun ortasnda kylerimizi sefaletten kurtarmann
sanclaryla kvranyoruz, beylerin akl d Trklerde; varsa Orta Asya, yoksa Orta Asya!.. .
II. DNYA SAVAI ve FTELER KY

ENSTTS
Tarm Bakanl, byk bir devlet iftliini ifteler Ky Enstitsne devretmiti. Bu iftlik
arlk, tavuk kmesleri, meyve, sebze baheleri, tahl iin ayrlan blmlerden olumaktayd.
Traktrlerle gnlerce ekin ekilir, bierdverlerle gnlerce harman kaldrlrd. Kaldrlan tahllar
Kurs binalar denilen ambarlara kamyonlarla doldurulurdu. Savan Yurdumuza srama
tehlikesine kar gen kuak silah altna alnmt. Yurtta alacak genler asker olunca tarm
retiminde de byk d oldu. Ekmek karneye bindi. Kylerde ve kentlerde yiyecek sknts
ba gsterdi. Enstitmz, rencilerin alk ekmemesi iin yiyecek retim seferberliine giriti.
Enstitnn deirmenin kamyonlarla tahl tld, ambarlara tand. retmen Hatice Skmen
kz rencilerle Enstitnn nne koca koca kazanlar koydu. retmen Hamit zmenekin
kylerden satn alp arabalarla getirdii tenekelerle yourt da ambarlara, indirildi. retmen
Hatice Skmen bir kumandan gibi kz rencilerine emir veriyordu. Kazan bana! lerine biraz
su koyun! Yourt koyun! Un ilave edin! Kartrn! Durun! Ellerinize baklarnz aln Ykanm
biberleri, domatesleri kazanlarn iine kyn. Bu ilemden sonra kz renciler ellerinde marangoz
iliinde zel, yaplm tarhana kartrclar ile kazanlarn durmadan kartrrlard. Tam olgun bir
hamur kvamna gelince Hatice Skmen seslenir. Tarhana kazanlarnn azn kapayn! Kzlar
yanma! imdi de bulgur kazanlarn atn! Temizlenmi budaylar koyun iine! Su dkn stne!
Yakn kazanlarn altn!..
Bu giriimle gnlerce Enstitye yetecek kadar tarhana, bulgur, erite, kuskus retildi.
Bunlar temiz araflarda kurutuldu. Tarhana, kuskus, erite enstitnn ambarna yld.
Enstitnn yllk kuru yiyeceinin byk bir blm bylece tamamland. Yazlk sebzemiz bize
yettii gibi retmenlerimize ve Hamidiye kyllerine de satlyordu.
Sra klk sebze dikimine geldi. Bamzda bahvan Nuri Usta ve tarm retmenimiz
Mustafa len ile dnmlere prasa, lahana diktik. lahanalar koca koca oldu. Prasalar saplk gibi
geliti. K boyunca lahana sarmas, kapuska ve prasa yedik. Sebze gereksinmemizi de bylece
karladk. Nohut, fasulye, mercimek, yannda kuru yiyecek olarak bulgur, erite, tarhana ve
kuskusumuz mutfak kazanlarmzda gnlk yiyeceklerimiz olarak soframz gldrd.
Enstitmzn mdr Rauf nan, bu baarl almamzdan tr zaman zaman bizi
kutlad. Ar gibi alan kzl erkekli arkadalarmz sayesinde enstitmze II. Cihan Sava iinde
alk giremedi.
Bir gn blm iin enstitnn nnde toplanmtk. Mdrmz elinde bir zarfla
enstitnn d merdiven sahanlnda grnd.
Gnaydn arkadalar
imdi enstitnn birinden arkadalarnz size mektup yollamlar. Az. Yiyeceimiz bitti.
Bakanlk tahsisat gnderemiyor. Sizin ekim tarlalarnz ok. ok da rn kaldrdnz. Bize yiyecek
yardm yapn. Biz bu iyiliinizin altnda kalmayz. Dilerseniz gelir size tohum ekip kaldrmada
yardmc oluruz. Hepimizden hepinize kucak kucak selamlar, sayglar diyorlar. Ne dersiniz? Biz
bir azdan Hangi Enstit syleyiniz. Kamyonumuza uvallarla rettiimiz tarhana, bulgur, un,
kuskus ve eriteden doldurup hemen yollayalm. Bizi lahana, prasa tarlalarmz bile a koymaz.
diye bardk.
Mektup ok ackl idi. Kepirtepe Ky Enstits rencileri yollamlard. lk iimiz
kamyonumuzu erzak ambarmzn nne getirmek oldu. Ambardan uvallar yldrm hzyla,
kamyona yld. ofr Behsat gazlad. Hepimizden Kepirtepe Ky Enstitsne selam diye
bardk. Mdrmz bizim bu davranmz kutlad. Bize sevgiyle seslendi:
Arkadalar, ben mdr olarak yollayabilirdim. Ama bu bizim eitim kurallarmza ters derdi.
Neden derseniz. rn kaldrmak iin alan, ter dken sizlersiniz. Ben sizlerin oylarn almadan
emeklerinizi bakalarna nasl verebilirim. imdi grdm ki bizim eitim ve dayanma
uralarmz boa gitmemi. Sizde bir olgunluk, yardm severlik karakteri yaratm. Ben sizlerde
bu iki ynnz gren bir retmeniniz olarak ok mutluyum. retmen ve ynetici arkadalarm
da mutludurlar. Sizleri de bu iyiliksever duygulara sahip arkadalar olarak kutlarm dedi. kinci
Dnya Sava iinde alk ve ktl biz ifteler Ky Enstitsnn kapsndan ieri sokmadk. Hem
de hi bir kurulu ve kiiden bir kuru yardm ve ba almadk.
KYLNN OKUTULMASINDAK AKINLIK

Kurtulu Sava kazanld. Kyl bitkindi. Devlet eitim alannda ok edilgindi.
Cumhuriyetin ilk yllarndan 1939 ylna kadar ky ilkokullar 3 snft. Kasaba ve kent okullar ise
5. snfa kadar eitim yapyordu. lkretimde buz gibi ky-kent ayrm gze batmaktayd. Hibir
ky ocuu kendi kynn okulundan ald diploma ile orta dereceli okullara gidemiyordu. Bu
okullara girebilmek iin 4-5. snf kasaba veya kent okullarnda okumak zorundayd. O yllarda
ayana ark bulamayan kyl, ocuunu hangi para ile kent ilkokullarnda okutabilirdi? lem
olan Hadimin 50ye yakn kynn yalnz 8inden Hadim lkokulunda 13 renci yatl olarak
(1934-1936) okuyorduk. Bu 13 renciden 5i de yoksuldu. Onlar da bizim aramzda kyden
getirdiimiz un, bulgur, patates,mercimek, nohut, fasulye... gibi yiyeceklerle okumulard. Kyl
iin okumak ok lkst. O, ekmek derdindeydi.
13 Mart 1934te Babakan nn CHP Grubunda yapt bir konumada bu konuda ok ac
bir istatistik rakamlar vermiti: Kentlerde okuyan 257.000 rencinin bete biri olarak 50.000,
kylerde de 313.000 renciden (3 snfl olduu iin) ylda 100.000i okulu bitirmesi gerekirken
ancak bunun yarsn grmekteyiz kylnn okutulmasn nasl yapacaz? diyordu. Bundan da
anlyoruz ki, retimde randman ok dkt. Nedenleri olarak da mam- Hatip ve Tarm okulu
kllarn geici olarak retmeliklerde almalar gsteriliyordu. an eitim, retim ilkelerini
kavram nitelikli bir retmen kadrosu yoktu. Tek ama okuma ve yazmay retmekti.
retmen says azd. Kyl, yeni yaz ile retime balayan okullardan kendi retim alannda ie
yarayacak bilgi ve yenilikler beklemekteydi. ocuklarnn kitaplarnda okuduu kedili, kpekli
yazlara ok ierliyordu. Onlar anlalmayan eylerin okunmasn dinlemeye altrlmlard. Yeni,
okuldan yepyeni bir eyler bekliyorlard. Kedi, kpek okulunun bana ne yarar var? diyorlard.
ocuklarnn okula devam etmesini de istemiyorlard. retmen de elindeki kitab okutmak
zorunda idi, devam takip yapmyordu. Bundan da anlyoruz ki, kyl, allmn stnde
ocuklarn kendi iine yarayacak ekilde yetitirecek bir okul istiyordu. Kyl eitimde eyhin,
hurafecinin basksndan kurtarlmalyd. Bu hedefe ulaabilmek iin de retici i eitimine
sarlmaktan baka are yoktu.
eitiminin kazandrd retimin artmasyla kyl, laik cumhuriyetin yaratt yeni bir
kiilie sahip olacakt. Topranda alarak kendi ekmeini kazanacak, yabann iinde
almaktan kurtulacakt. Bu dncenin arkasndan devlet, topraksz kylye toprak yasas
kararak onu toprak sahibi edecekti. Bu dnceleri gerekletirmek iin de kyde kalknma
hareketini balatacak yeni bir i okulu amada kararlyd.
KY ENSTTLERNN AILI NEDENLER

Mustafa Kemal yurdu dmanlardan temizledi. dmanlar sindirdi. Cumhuriyeti ilan
etti. Saygn bir Trk devleti kurdu. Yabanc irketlerin kurduklar iletmeleri kamulatrd.
Dokuma, eker, imento, kimya fabrikalar kurdurdu Karabk demir elik gibi dev bir iletmenin
temelini att. Ku umaz kervan gemez Anadolu kelerini demir alarla rd. Nice ukun akar
sularn zerine kprler kurdurdu. Kentler arasna oseler yaptrd. stanbul ve Ankarada
niversiteler, yksek okullar atrd. Kentli ocuklar buralarda okumaa balad. Ziraat Bankas,
zirai kooperatifler, Smerbank, Etibank gibi halkn kalknmasn salayacak nice kurumlar
kurdurdu. Orduyu modernletirdi. Yurt iinde ekyay temizletti.
Yzyllardr halkn kann ien, mezarlklar byten stma, frengi, iek, verem gibi
hastalklarn kknn kaznmas iin salk hizmetlerini seferber etti. Bataklklar kurutturdu. Ama
btn bunlarn yannda Mustafa Kemalin uykusunu karan bir konu vard. 0 da yzyllardr en
byk hizmeti yapan, en ok vergiyi deyen, Osmanlnn sonu gelmez savalarnda kemiklerini
yabanc topraklarda braktrd kylnn kara cahil durdurulmasyd. Hl buna bir zm
bulunamamt. Devlet Baba kylnn okutulmasna nedense bir trl uurlu elini uzatamad.
Mustafa Kemal Cumhuriyeti kurarken nice glklerle karlat. Kylnn, tefeci, mltezim, aa
elinde ezildiini grd. Trkiyenin gl bir devlet olmas iin bu byk kitlenin an koullarna
gre bilgi ve teknikle donatlmasn istiyordu. Byk bir atlmla ilk i olarak onu mltezimin
elinden ekti ald. Aar kaldrd. Hi beklemedii silah arkadalarnn elmeleriyle kar karya
geldi. Nice gerici ayaklanmalarna tank oldu. Ne yazk ki, bu ayaklanmalarn iinde en ok
kendilerinin bulunduklar geri braklm bataklndan kurtulmas gereken kyller de vard. Kendi
zoru ile Fethi Okyara kurdurduu Serbest Frka nice Anadolu yiitlerinin kanyla, canyla
beraberce dn Yunanlnn sngsnden, zulmnden kurtard zmirde yapt mitingde (ki
bunlarn ou kylyd) kendi aleyhinde yaplan gsteriye tank oldu. Bu kyl kitlesinin
tarikatlarla kandrlmaya, karc tarafndan dindirilmeye, mtegallibe tarafndan sindirilmeye
alkn olduunu da grd. Kylnn okutulmasn ve kiilik kazanmasn istiyordu. Kendi karn
bilmesini, an kltr seviyesine ulam Avrupa kylleri gibi okumu, tarmda ilerlemi, yaam
dzeyi ykselmi, onun bunun kt fikrine alet olmayan dnce sahibi aydn bir kyl olrnasn
istiyordu.
lkel sabann brakp, makinelemeye sram, gelimi tarm tekniini kavram,
topraktan daha ok rn alan, daha ok harman kaldran bir kyl istiyordu.
Kaldrd rnlerle hem yoksulluktan kurtulan, yurdun ekonomik kalknmasnda tarm
endstrisi rnlerini yetitiren hem de Trk halknn beslenmesinde en ok rn pazara sren bir
kyl kitlesi istiyordu. Kyl ocuklarnn da kentli ocuklar gibi okumasn istiyordu. 1933 ylnda
Mill Eitim Bakan Doktor Reit Galip zamannda kylnn bu amalar dorultusunda
okutulmasn salayacak yeni bir okul almas iin bir komisyon kurdurdu. Bu komisyonda
bulunan evket Sreyya Aydemir, bu deerli balangc yle dile getirmektedir:
Gazi Mustafa Kemalden ve smet Paadan ald direktiflerle hareket ettii gze arpan
Dr. Reit Galip, bir taraftan niversite ileriyle megul olurken, dier taraftan da Veklette,
muhta olduumuz ky muallimlerini sratle baka bir takm metotlarla yetitirme yollarn
aratrmak zere zel bir komisyon kurdu. Komisyonda Necip Ali Kkaa, Hayrettin Karan,
Afet Hanm da vard... almalar sk ve zevkli geiyordu... Nihayet unu da biliyordum ki,
ankayada oturan insann gzleri, sanki her dakika stmzdedir. Ve hizmet beklemektedir.
Hakikaten de her gnk almalar, hemen her akam oraya ulatrlyor ve her gn yeni bir hava
ile kendimizi iimize veriyorduk
Bu komisyonca hazrlanan rapora gre yeni alacak retmen okullar mntka okullar
olacakt. rencileri kyden alacakt. Kent dna kurulacak bu okullarda gnn yars dershanede,
yars da i ve uygulamada geecekti. Her mntka muallim mektebi, blgenin hususiyetine gre
bir zirai iletme olacakt. Mezunlar, fevkalade bir zaruret hasl olmadka, yalnz o blgenin
kylerinde ve kye yerlemi olarak alacaklard... Bu neticelere vardmz zaman hepimizin
duyduumuz fakat zellikle Dr. Reit Galipin duyduu ferahl hala hatrlarm. Rapor okunup
kabul edildikten ve protokol imzalandktan sonra, bu malzemeyi, adeta kaybetmekten, yollarda
kaptrmaktan korkar gibi bir dikkatle derledi toparlad. Grnr bir heyecan iinde ankayann
yolunu tuttu...
Ama ne yazk ki Dr. Reit Galipin sevinci ilk kurulu iin hazrlklar uzun srmedi. Bir
sre sonra doktor, Vekletten ayrlmak zorunda kald.. Az sonra da ld... Kaybolan bu midin
yerini, bir sre sonra, ok daha gl, ok daha cesur nderler buldu. smail Hakk Tongu ve
arkadalar ile bunlar anlayan, destekleyen smet Paa... tarafndan olan ...kyde retmen
davasn zmlemek ii bylece, 1934-1935te yeniden ele alnd. Benim bildiime gre smail
Hakk Tonguu, Saffet Arkana lkretim Umum Mdr olarak tavsiye eden Cevat
Dursunoludur. (1)
smail Hakk Tonguu lkretim Genel Mdrlne getiren o gnn, Mill Eitim Bakan
Saffet Arkand. Tonguu ne Arkan, ne nn ve ne de Atatrk daha iyice tanmyorlard. Ama
kendisinin kltrl becerikli ve yaratc bir adam olduunu Nafi Atuftan rendiler. (2) Ky
eitim yolu ile kalkndrma grevini ona gvenerek verdiler. Tongu bu kutsal grevi yklendi.
inde mutluluk duydu.
Ama Atatrk ve nn gibi Trk toplumunun ender yetitirdii saygn kiiler karsnda
kendisine emanet edilen bu grevin altndan nasl kalkabileceini dnmeye koyuldu. Onlara
imdiye kadar yaplmam ve yaratlmam yeni bir okul ap rencisiyle, retmeniyle, ustasyla
iisiyle kyn sorunlarn zmee ynelik bir okulda ilerin tkr, tkr coku iinde ilediini
gstermesi gerekti. Atatrk ve nn, allm ezberci, tahta. sralara mhlanm, kara tahta ve
kara kapl kitaba balanm ortaa kalnts eitim yapan, hibir gelir ve deer yaratmayan kara
bahtl genlerin yetitirilmesini istemiyordu.
Tongu, etin gerekle kar karya idi. Birincisi: Trk Ulusunu, Osmanl lakalndan
da baml bir devlet olmaktan kurtaran Atatrk ve nnnn Silah bana! der gibi
kendisinden baarl bir eitim hamlesi beklenmesiydi. ikincisi: Yzyllarn kahrna uram
kylnn kalknmasnda, eitim kaldracn kullanabilecek ky ocuklarn en az para ile devlete
yk olmadan yetitirilmesiydi. ncs: kendisini ekemeyen ve kylnn okutulmasn
istemeyen meslektalar ile kylnn okutulmasn istemeyen szm ona okumularla, onlar
smren tefeciler, toprak babalar vard. Bu sonunculara gre Tonguta, bylesine gl bir ii
yapacak renim ve kltr yoktu. Tongu bu gerei masaya oturarak zmlemee kalkmad.
Ayana postal giydi. Yurdun iklim yrelerini adm adm gezdi. ilk atlm nerelerde
balatabileceini saptad.
zmirde eitimden terkedilmi Kzlullu Amerikan Koleji binalarn, Manisada Horoz Ky,
Eskiehirde ifteler Devlet iftlii binalarn, Kastamonunun Glkynde devlet mal olan eyh
Ziya Efendinin evi ile eitim yaplmayan Ziraat okulunu, Edirne Karaaataki yatl okulu saptad.
1936 ylnda Eitmen kurslarnn buralarda almas iin Bakan Saffet Arkana kendi souk
kanll, gsterisiz kyll ile giriime geeneini bildirdi. Saffet Arkan evrenin dedikodusuna
deer vermedi. Tongua byk bir gvenle hemen eitmen kurslarn atrd
Mustafa Kemal, kendisine Kurtulu Savan kazandran kylnn iten desteini
unutamyordu. Hep onlarn yapt gznn nne geliyordu. Anadolu kyls en yorgun, en
dkn, en bitkin bir durumda olmasna ramen, bu savalarn en ar ykn, mal ve can
pahasna srtna yklendi.
(1) evket Sreyya Aydemir: kinci Adam C.. S. 376-380.

(2) Ferit Ouz Bayr: Kyn Gc Ankara 1971 S.111: Nafi Atuf onun Adanadan Ankaraya
retmen olarak gelme yolunu amasayd, Ky eitimi iinde tannan Ilkretim Genel Mdr
Tongu olmayacakt.
Kars, kundaktaki ocuu, kans, eei, at, katr ile -birok okur yazar Osmanllarn
saklanacak delik aradklar srada- savaa katld; dnyay hayretler iinde brakan kahramanlklar
gze alarak memleketi dmanlardan temizlemek iin var kuvvetiyle urat. stikll savalar
devam ederken, Anadoluda yeni bir. halk devleti kuruldu.. .(3) Mustafa Kemal bu olguyla
gerekletiren kahraman kyl kitlesinin okutularak aydn ve grgl olmasn, tekniin,
uygarln btn nimetlerinden onlarn da yararlanmasn istiyordu. Eitim eitlii yalnz kentlinin
yararna iletilen bir dzenle memleketin kalknacana inanmyordu. Eitmen kurslarnn al
bunun ilk somut kantyd.
Kurtulu Savann hemen ardndan 25 Austos 1924de Trkiye Muallimler Birlii (ne yazk ki
bugn byle bir retmenler birlii yoktur) kongresinde, yelerin erefine verdii lende
syledikleri nutukta:
Hanmlar, Beyler!
Trkiye Muallimler Birliinin btn memlekette taazzuvuna, (organlamasna) Konyay
olduu gibi Van Hakkariyi de tekilat dahiline almasna ve her kyde azaya malik (yeye sahip)
bulunmasna derin bir alaka ile intizar edeceim.
Muallimler! Yeni nesli, Cumhuriyetin fedakar muallim ve mrebbileri, sizler
yetitireceksiniz. Ve yeni nesil sizin eseriniz olacaktr. Eserin kymeti, sizin maharetiniz. ve
fedakrlnz derecesiyle mtenasip bulunacaktr.
Cumhuriyet; fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yksek seviyeli muhafzlar ister!
Yeni nesli bu evsaf ve kabiliyette yetitirmek sizin elinizdedir. Mmtaz vazifenizin ifasna li
hizmetlerle kasr mevcudiyet edeceinize asla phe etmem...
Muallimler, erkek ve kz ocuklarmzn ayn suretle btn tahsil derecelerindeki talim ve
terbiyelerinin ameli (uygulamal) olmas mhimdir. Memleket evlad, her tahsil derecesinde
iktisad hayatta mil, (yapc) messir (etkili) ve muvaffak olacak surette tehiz (donatlm)
olunmaldr. Bu ok mhimdir; bilhassa nazar- dikkatinizi celbederim, tehdit esasna mstenit zora dayanan- ahlak; bir fazilet olmaktan baka itimada da ayan deildir...
Arkadalar!
Yeni Trkiyenin birka seneye sdrd asker, idar inklbat ok byk, ok mhimdir.
Bu inklbat, sizin, muhterem muallimler sizin; itima ve fikr inklptaki muvaffakiyetlerinizle
teyit olunacaktr. Hibir zaman hatrnzdan kmasn ki, Cumhuriyet, sizden fikri hr, vicdan hr,
irfan hr nesiller ister! (4)
Gazi Mustafa Kemal, 25 Eyll 1925de Samsun stikll Okulunda kendi onuruna verilen bir
lende de retmenlerle yapt syleide eitim grn yle aklar:
Terbiyedir ki bir milleti, ya hr, mstakil, anl, li bir heyet-i itimaiye (yksek bir
toplum) halinde yaatr, ya da bir milleti esaret ve sefalete terk eder...
Tafsilata giriilirse terbiyenin hedefleri, maksatlar tenevv eder. Mesela dini terbiye, milli
terbiye, beynelmilel (uluslararas) terbiye... Btn bu terbiyelerin hedef ve gayeleri baka
bakadr. Ben burada yalnz yeni Trk Cumhuriyetinin yeni nesle verecei terbiyenin mill terbiye
olduunu katiyetle ifade ettikten sonra dierleri zerinde tevakkuf etmeyeceim (durmayacam).
Yalnz iaret ettiim many ksa bir misal ile izah edeceim. Efendiler! Yeryznde yz
milyonu akn slam vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle terbiye ve ahlak almaktadrlar.
Fakat ne yazk ki hakikat-i hadise udur ki, btn bu milyonlarca insan ktleleri unun veya
bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr.. Aldklar manevi terbiye ve ahlak onlara bu esaret
zincirini krabilecek meziyet-i insaniyeyi vermemitir, veremiyor. nk hedef-i terbiyeleri mill
deildir...
(3) smail Hakk Tongu: Canlandrlacak Ky S.258
(4) Cumhurbakanlar, Babakanlar ve Mill Eitim Bakanlarnn Mill Eitimle lgili Sylev ve
Demeleri (Ankara 1946) S. 19-20.
Milli terbiye ile gelitirmek ve ykseltmek istenilen gen dimalar paslandrc,

uyuturucu, hayali eylerle doldurmaktan dikkatle ekinmek gerekir... (5)
Tongu Mustafa Kemalin eitim ilkelerinin eri idi. Kendisini bat eitimi alannda yetitirmi
gsterisiz ama yapc, yaratc bir eitimci idi. ncelikle becerikli, almalarn uygulayarak
herkese kavratan bir retmendi. Bu eitim ustas iine giriirken Trkiyedeki eitim durumu ile
Avrupadaki eitim durumunu sergileyen kitaplar yazd.
Trkiyede 1933-1934 yllarnda eitim ve retim durumu:
ehirlerde 1192 okulda 6851 retmenle 254.517 renci, kylerde 4.999 okulda 6.786
retmenle 313.169 renci okutulmaktayd.(6) Burada gsterilen rakamlara gre 40.000
kyn 35 bininde retmen yoktu. 1935 nfus saym istatistiklerine gre Trkiyede erkek
nfusun % 23.3, kadnlarn % 8.2si okuma yazma bilmekte idi. Okuma zorunluluunda olan
ilkokul andaki ocuklarn % 80i kentlerde okutuluyordu. Ky ocuklarnn ise % 26s
okutulabiliyordu. (7) Tongu bu durumda ilkretimi teslim ald. Bakalm 1946 da nasl teslim
edecek. Bunu deerlendirmemizde dikkate alalm.
lkokullarda retim, an terkettii kuramsal bilgilere gereinden fazla yer veriyordu,
ezbere dayanyordu. retmen edilgin bir vaziyette mmkn olduu kadar yumuak huylu
metotlarla retim programn tamamlamay kendisi iin en byk ama sayan sadk bir ii idi.
(8)
retmenleri kylerde uzun mddet tutabilmek bal bana nemli bir iti. Salk, geim,
ocuk sahibi olma ve yetitirme bakmndan ky retmeni byk fedakarlklar gze almaa
mecburdu. retmen kadn olunca bsbtn nem kazanyordu (9)
Erkek retmen okulu 1848 de Fatihte rtiyelere (ortaokul) ders vermek zere
kurulmutu. Kz retmen okulu ise 1 870te kuruldu.
nce vilayet, aradan uzun bir zaman getikten sonra ile merkezlerinde almaya
balayan kylere asla yaylmayan Ortaokullar iin retmen yetitirmek amacyla kurulan bu
okullarn mezunlarndan kyde eitim ve retim ileri bakmndan yararlanmak mmkn
olamad. (10)
Vilayetlerde de retmen okullar almt. rnein, Edirne retmen Okulu 1882 de
alm merutiyetin ilanna kadar geen 25 ylda 775 sarkl mezun vermiti. (11) Bu duruma
gre ortalama ylda 31 retmen yetitirilmekte idi. Verim ok dkt. Devlete de ok pahalya
mal olmaktayd. Bylesine dk bir verimle Trkiyenin milli eitim seferberlii elbette
gerekletirilemezdi. Dier illerdeki retmen okullarnn durumlar da buna benzemekteydi.
Atatrk ise Trk egemenliini glendirmek iin i iinde, kye gre yetitirilmi bir retmen
kitlesi istemekteydi.
(5) . H. Tongu: Canlandrlacak Ky, S. 302-303-304.

(6) . H. Tongu: lkretim Kavram, S. 267-268.
(7) . H. Tongu: lkretim Kavram, S. 315-316.
(8) . Hakk Tongu: ve Meslek Terbiyesi, S. 156-157.
(9) . Hakk Tongu: lkretim Kavram, S. 281.
(10) . Hakk Tongu: Canlandrlacak Ky, S.109.
(11) . Hakk Tongu: Canlandrlacak Ky, S.141-142.
Ky Enstitleri Yasasnn BMMinde Mzakeresi ve Kabul

(Devre: VI. Toplant: 1, Krk birinci birleim. 17-4-1940 aramba.)
Gndemde Ky Enstitleri Yasa Tasars vardr.
Bakan-Encmen, KY Enstitleri yasasnn bugn ve ivedilikle mzakere edilmesini teklif
ediyor. Bu teklifi yksek oyunuza arz ediyorum. Kabul buyuranlar... Etmeyenler.. Kabul edilmitir.
Bakan-Tasarnn tm hakknda mtalaa var m?
Dr. Osman evki Uluda (Konya)- Arkadalar, Konya ili btn illerin en bydr. 48990
km2dir... 890 kye sahiptir. 155 ky okulunda 225 retmen vardr... Konyada okuma yazma
oran % 18dir. Konya ili eitime susamtr...
Emin Sazak (Eskiehir)- Bu mesele hakikaten bugn bayram yapacak kadar
memleketimizde abuk meyvesini veren hadise olmutur. Eskiehirde ahidi olduum iin
hakikaten minnet ve kranla sylerim. Galiba adna eitmen diyorlar, bunlarn bulunmad ky
bizim tarafta 10-15 tane kalmtr... Her eyden evvel bir iin kurucusu olan Saffet Arkana
ahsen minnet ve kranlarm arz ederim... Bu bulu mucize gibi bir eydir...
Gl. Kzm Karabekir (stanbul)- Yasa tasars byk bir gereksinmeyi karlayacandan
hakikaten her trl krana lyktr... Bir kere bu kurumlar kurulurken sava halinde dahi bir
retim merkezi olarak etkinlikte bulunmas dnlmeli ve savata retimi artracak tedbirler
almaldr...
Bendeniz bu yasada bir noktay sakncal gryorum: O da 3. maddesi hkmiyle Ky
Enstitlerini yalnz ky okullarn bitiren ocuklara ayryor. Kent ve kasaba ocuklarnn kylerle
temasn kesiyor... Biz kent ve ky ocuklarna byle biri birleriyle kaynatracak yerde safiyeti
fikriye ile ayrrsak, sonra acaba bu kylere baka taraflardan yaplacak telkinlerle gnn birinde
biz bu kentlilerin karsnda baka fikirlerle onlar donanm bulmaz myz?...
Feridun Fikri (Bingl)- ... Baz arkadalarn akladklar gibi Mulann Datas, Khta,
Karaisal, bunlar gibi ile merkezleri vardr ki bunlar ky gibidir... Vilayet merkezi denirse bizim
Bingl de bunun ierisinde kalr... Buna bir forml bulmak gerekecektir. Sanayi merkezleri
olmayan ifti merkezlerini bunun kapsamna almak gereklidir...
Kazm Nami Duru (Manisa)- Arkadalar, gerek ky eitmenleri,. gerek Ky Enstitleri
yasas parti programnn belli bir maddesini gerekletirmek iindir. lk evvel Saffet Arkan Ky
Eitmen Kurslarn at, orada yetitirdii eitmenlerle kyleri birer nur ve yaam kayna
yapmaa alt...
Gelelim Ky Enstitlerine: Arkadalar, Ky Enstitleri yle kafadan dnlvermi,
memleketin yaam ve almas genelinde uralmam olarak meydana getirilmi bir eser
deildir. Ky Enstitleri yasas ncelikle Ky Eitmenlerinin ie balamasndan sonra almasna
iddetle ihtiya olduu grlerek kuruluuna allm bir kurumdur...
Bendenizce Ky Enstitleri, memlekette bilimsel olarak kyly. kalkndrmak ve kyly
eitmek, kylye cihan anlatmak iin byk bir giriimdir. Fakat bu giriim kyly kente
getirmek giriimi deildir. Kylnn kyne, toprana sevgi ile bal olarak kynde almas
iin yaplmtr.
Dr. Ali Sha Delilba (Ktahya)- Yksek katnza byk bir sevin duyarak km
bulunuyorum. zlediim bir hasrete kavumak duygusu var. nk memleketle ilgisi olan,
memlekete bal olan herkes gibi bendeniz de kendimi bildiim zamandan beri en byk davann
ky davas olduunu anlam bulunuyorum...
Ak bir gerektir ki, ky okullarnda retilen klasik renim, ok defa yaam deeri
olmayan deeri olmadndan unutulmaktadr... Ky okullarnda okumu ocuklar, orduya
arldklarnda ne yazk ki okuma ve yazmay bilmeyen bir niteliktedirler. Bu bakmdan ky ve
eitmenli okullardan ziyade uygulama deeri olan, gerek ie yararl olduuna kesinlikle
inandm enstit yasasn ok byk takdirle karlarm...
Bizim kylmz uygarln her belirtisini ounlukla zenerek benimsemeye eilimlidir...
Yeter ki biz kylye iyi bir yol gsterelim... Ahlak. ynnden bendeniz byle kentli, kyl diye iki
topluluun varlna inananlardan deilim... Nasl kentli batan baa bir melek deil ise, kyl de
batan baa melek deildir. Kentli nasl batan aa ahlaksz deilse, kyl de batan aa
ahlaken dk deildir. Kald ki, memlekette, kylerde ahlak bozukluu, bulac hastalklarn bir
ou gibi kentlerden kylere doru gitmitir ve bu itibarla kylde eer baz ahlak dklk
gryorsak bunlar dorudan doruya kylnn kendi psikolojik yapsnda aramamal, kentten
bulatn dnmelidir...
Maarif Vekili Hasan Ali Ycel (zmir)- Muhterem arkadalar, bizim nfusumuz 17
milyondur. Yuvarlak bir hesapla 4 milyona yakn insanmz kentlerde oturur ve 13 milyon
halkmz kylerdedir...
.. Kentlerde oturan yurtta ocuklarnn % 80i okuldadr. % 20si okumaktan
yoksundur. Kylerde oturan 13 milyon yurttamzn ocuklarn da gz nne alrsak bunun
ancak % 25ini okutabiliyoruz... Hkmetimiz durumu bir yoluna koymak iin alm ve 13
milyon gibi byk bir ktlenin oturduu, yaad kydeki evlatlarmz yzde yz okutmak iin
emek vermitir. Bu yasa o emein ifadesidir...
... Kylmzn gerek renim, gerek geim ynnde seviyesini ykseltmeyi. balca
hedef tutacaz... diyen Milli efimizin bize direktif olarak verdii bu esaslar dorultusunda
ilkretim davasn zmleyeceine inandmz bu yasayla huzurunuza gelmi bulunuyoruz...
Burada iki arkadamn iaret ettii bir noktaya cevap vereyim!
Ziraat Enstits bir yksek okuldur. erisinde pratik almalar vardr Bilimsel
aratrmalar yaplr. smet Paa Kz Enstits sonu olarak orta bilimsel derecede bir okuldur.
Buna enstit denilmesinin nedeni rencisini i stnde almaa sevk edici, uygulatarak ve
meslek kazandrc bir takm ilerin ve alanlarn bulunmasdr. Biz Ky Enstitsn sadece
ierisinde kuramsal renim yaplan bir kurum olarak almadk. erisinde tarm sanatlar,
demircilik, basit marangozluk gibi i stnde bir takm almalarda bulunduu iin okul ad ile
anmadk, enstit diye adlandrmay
uygun bulduk.
Enstitde yetiecek retmenlere genel ve mesleki kltr bakmndan gerekli olan bilgiyi
vereceimiz gibi, bunlara kye gittii vakit ky yaamnda etken, prestij sahibi, kendisine fikir
sorulabilecek insan olabilmesi iin i stnde bilgi verilecektir...
Enstitlere alnacak rencilerin seiminde dndmz u olmutur; imdiye kadar ilk
retmen yetitirmekte uradmz yanlla u veya bu dnce ile yeniden dmemek iin
kesin olarak kyde yaam ve ky okullarnn her iki devresini bitirmi ocuklar almay doru
bulduk...
Sosyal bir snf dourmas sz konusu olamaz. Partimizin programnda da yazld biimde
esasen rejimimiz snf ve ayrcalk kabul etmez...
Kyl ve iftilik etmekle uraan yurttalarmzn ocuklarn okutmak iin onlarn
yaamndan baka bir yaamla kaynamamasn istediimiz ve o bakmdan yetitirdiimiz
insanlar yeni bir snfn douu saymay bendeniz doru bulmuyorum... Bizim istediimiz bir
arkadamn da burada aklad gibi, kyn ierisinde bilgili, salkl, memleketine bal ve
retici yurtta yetitirmektir. Yoksa kyly, bilginize sunduum bilgi ve yetenekle donatp onlar
kente akn eder duruma getirmek deildir. Onlar retici, kendi tarlasnda ve evresinde gl
yapmak ye retim becerisini artrp memleketin sosyal seviyesi kadar ekonomik seviyesini de
ykseltmektir. Bundan tr snf oluturmas hatra gelemez.
Halil Mentee (zmir)- Tasarsnn bir maddesinde grdm. Kz ocuklarna ocuk doumu,
ev ileri ve saire gibi ileri de bu enstitler gsterecektir. iftinin yars kadndr. Kadn ocuunu
salkl yetitirir, evin ynetimini ekonomik bir ekilde yrtrse ifti yar yarya kalknm
demektir... imdi bu yasay getirdiinden dolay Hasan Aliyi ve hkmeti bir ifti sfatyla
candan kutlarm.
Bundan sonra tasar zerindeki genel grme yeterli grld, Ky Enstitleri Tasarsnn
maddelerine geildi. Meclis bakan maddeleri okutarak oylamaya balad. Yasann, birinci ve
ikinci maddeleri olduu gibi kabul edildi, nc maddenin birinci, fkras hakknda konumak
isteyenler oldu:
Feridun Fikri (Bingl)- Bu maddede iki noktay arz edeceim: Birincisi Bingln merkezi
apakur, Tuncelinin merkezi Hozatta olduu gibi, bunlar gerek durumda kasabadan bile
saylmaz, kydr, hatta gsz bir ky niteliindedir. Bundan dolay bunlarn ocuklarnn bu
nimetten yoksun braklmas doru deildir...
Gl. Kazm Karabekir (stanbul)- Bugn her milletin btn kltr vastalarn kullanarak
tesisine alt bir milli vicdan ve milli bilin vardr, biz ise, btn uygarlk dnyas, ile temasta
bulunan, kent ve kasabalardaki koullara sahip olan ocuklar kylere gndermeyeceiz, yalnz
ky yaamn gren, gzn kyde am, uygarlk dnyas ile hibir temas olmayan, bu an
kltrn tamayan bir ksm vatandalar alacaz. Onlara zel renim vererek gtrp
kylerimizde milli vicdan uyandracaz. Sebep yalnz tarm yapmak yaamn salamak deildir.
Bugn bir milletin fikrinin ve vicdannn ayn surette arpmas gerekir. 40- 50 yl sonray tasavvur
buyurun. Kent ve kasabalardaki uygarlk lemi, ile ailelerinin grgleri ile hi temas olmayan bir
retim kurulunun yetitirdii kyl snfnn tad ruh ile kasaballar ve kentliler arasnda derin
uurumu tasavvur buyurun...
Onun iin bendeniz Maarif Vekili arkadamzn fikrinde bulunmuyorum. Parti
programmzda snf yok diyoruz, fakat elimizle kuruyoruz kansndaym... Bugn Erzurumu alnz,
Sivas alnz, orada memur ocuklar, tccar ocuklar hari hepsi tarm ve ky yaamyla
meguldrler. Kylere bakarak onlarn uygarlk alemiyle biraz daha temas vardr. Onun iin
kylerimizi byle kltr sahasnda az grgl yar aydnlarn nfuzuna hatta- maddi manevi
tahakkmne brakmaa bendeniz gelecek iin ok tehlikeli gryorum...
brahim Alaaddin Gvsa (stanbul)- ... -imdi katnza sunulan yasa kylere yalnz
ilkretim ve eitimin gereklilii deil, ayn zamanda meydana gelmi olan byk devrimlerin
toplumsal, siyas deiikliklerin esasn da alamakla devlidir... Kyler iin. yetiecek
retmenlerin ne yapp yapp kylerde yaam ocuklardan olumas esasn gz nnde
bulundurmak istedik. Hkmetin bu teklifi, yasann ruhu iin zorunlu bir koul olarak grld...
Kazm Nami Duru (Manisa)- Arkadalar ben de nergeler zerinde sz syleyeceim. Baz
il merkezlerinin ky benzerinde olduunu sylediler. iftilik bakmndan bu memlekette,
kentlerimiz dahi ky gibidir... Manisa, stanbul, zmir gibi ticari kentlerde dahi yakn yerler
iftilik, yaparlar, bahvanlk ederler. Eer, biz bu ky okullarn kentlere de yayarsak iin
altndan kalkamayz... Onun iin maddenin burasn deitirmemelidir... Mill kltr hi bir zaman
ayr deildir, kent okullarnda da ky okullarnda da ayndr, yle gidecektir. Mill vicdana iliii
olan eyler kurumlarnda dahi ayn sratle ilerleyecektir. nk kltre ilgisi olan dersler
ilkokullarda ne ise -ki corafya; tarih, yurt bilgisi gibi dersler ki bunlar kltr dersleridir- ky
okullarnda da ayn olacaktr. Yalnz teknik deiecektir. Onun iin bunlar memlekette ayr bir
vicdan yaratacaktr, iki trl mill vicdan olacaktr endiesi yerinde deildir... Emin Sazak (Eskiehir)- Bendeniz kylere kentliler girerse ne olur onun sakncasn arz
edeceim:
imdi ky katibi diye bir ey trettik. Kylerde okumu, yazm insanlar varken
kasabalarda ne kadar kahveci ra, boyac, serseri varsa kylere katip olmutur. Kasaballar
kylere gitti mi ve bunlarn adedi oald m bunlarn her birisi kyn babakan, cumhurbakan
olur... Eitim sorunu denince muhterem Paa Hazretlerinden bunu beklemezdim. nk btn
beraber altklar kyden yetien aslanlardr, onlarla almtr; kylnn kasabal ve kentliden
nesi eksiktir? Kltr denince okulda renim grecek, memleket duygusunu, vatan sevgisini,
milliyetini btn alayacaktr. Bundan dolay hem dilleri ile, hem hareketleriyle memleket
sevgisini ne olursa olsun ok fazla alayacaktr. Onun iin ben- denize gre bu maddeyi buradan
kaldracak olursak ben bu yasaya Allah rahmet etsin diyeceim.
Feridun Fikri (Bingl)_ . .. Memleketin birok ileleri, illeri vardr... Bunlar kydr ve
kyden baka bir ey deildir. imdi biz istiyoruz ki, oradaki ocuklar da bu okullarda
okutturulsunlar...
Maarif Vekili Hasan Ali Ycel (zmir)- Evvela General Kzm Karabekir arkadamn bir
szne cevap vermek istiyorum: Bu yaplacak Ky Enstitleri ayr, bir eitim prensibine tabi
tutulmayacaktr. Mevcut Eitiminde Birlik Yasasnn ve onun ruhu uygulama durumunda olan
insanlara emrediyor; ki, bu memleket ierisinde bir eitim esas vardr; ky, kasaba, kentte ve
bunlarn dnda baka bir yer varsa oralarda da ancak bu prensip uygulanr.
Bundan dolay, Ky Enstitlerinde ayr bir eitim prensibi, dier okullarda ayr bir eitim
prensibi gdlemez... Bunun iin ky, kent ayrl konu edilemez...
Bundan tr eitim birlii bugn vardr, yarn da var olacaktr, byle bir ayrlk yoktur...
kinci noktaya ve itiraza gelince:
Bu maddede Be snfl ky ilkokullarn bitirmi kyl ocuklar alnr denilmesinin nedeni
bu ocuklarn esasen baka yerden gelmesine olanak olmamasdr... Bir sene sonra btn ky ve
kentlerdeki ilkokullar be snfl olacaktr... Dava udur: imdiye kadar kent retmen okullarna,
hatta kyden gelmi ocuklar aldmz halde kaloriferli, fazla konforlu tertibatlar ile, bildiimiz
yaam biiminde yetitirdiimiz ocuklar (yine tekrar edeyim idealizm eksikliinden deil,
alkanlk olmadndan dolay) kye gnderemedik, oklar bu ii yapamadlar. Ayn alkanla
drlmesin diye bu kayd kesin olarak koyduk... Esasen yasann ad Ky Enstitsdr. Burada
yetiecekleri, kye gndermek istiyoruz. Ky yasa tarif etmitir. Bugn kye benzer kasabadr,
kye benzer kenttir diye kiisel gre dayanan bir tasnif yapmaa hakkmz yoktur. Nahiyeler
kylere dahildir. Yasa nfusa gre bir tasnif yapmtr, neresi ky, neresi kasabadr... Davann
esasn bozmayalm ve bozmamak iin maddeyi olduu gibi brakalm...
Gl. Kzm Karabekir(stanbul)- ..Biz bu usul ilerlemi memleketlerden veya herhangi bir
yerden, denenmi bir yerden mi alyoruz, yoksa bir ok ilerimizde olduu gibi bir ok zan ve
tahminlerimiz zerine onun iyi sonular vereceini dnerek mi alyoruz?
Maarif Vekili Hasan Ali Ycel (zmir)- Derhal arz edeyim ki, bir yurtta kentte yaam
srdryor ve ky tanmyorsa o, mill bilin ve, vicdan bakmndan ayr bir nitelik gsteriyor,
kyde oturmu kenti tanmyorsa o mill bilin ve vicdan bakmndan ayr bir varlk gsterir,
eklinde bir dava sz konusu olamaz. Kentte otursun, kyde otursun lkmz birdir... Onun iin
enstitleri ky yaknnda kuruyoruz. Onlara kenti hi gstermeyeceiz sansn nereden kardlar?
Sonra demin konuurlarken ky retmeni iin yarm aydn demilerdi. lkretimini bitirmi, be
yl da enstitde okutmuuz, demek bu insan yarm aydndr? O halde Trkiyede yarm aydn
olmayan, tam aydn ka kiidir? Bunun dozu nedir? lkrenimini bitirmi, be yl da ayrca
renim grm insan yarm aydn deildir, aydndr.
Arkadalar; bu yasa ile bizim yaptmz ey, bir kopya deildir... Bizim yaptmz b ii
Bulgaristanda baka nitelikte grrsnz, Meksikada baka ekilde bulursunuz. lkretim
sorunlarn bundan yz yl nce zm memleketlerde de baka ekillerde rastlarsnz... Bunlar
kendi memleketimizin szde kalmayan gereklerine ve toplumsal realitesine uyarak yapm
bulunuyoruz. Bu bizimdir, kimseden almadk; bakalar bizden alsnlar.
Bu baarl olacak bir ey. midir? Bunu nereden biliyorsunuz? Hayalidir demek istediler.
Emin Sazak arkadamn burada gayet gzel syledii gibi sayg deer selefim Arkan tarafndan
nvesi kurulmu bir eyin olgunlamasdr. Bugn zmirde, Eskiehirde, Kastamonuda ve
Trakyada... seneden beri Ky retmen Okulu halinde ileyen bu kurumlarda bir tek renci
bir disiplin olay karmamtr, karmamlardr. Deil ahlkszlk, en kk bir terbiyesizlik
hareketine Mill Eitim Bakanl tank olmamtr. Bunu sylemekle bu kyl ocuklarmzn
kendilerinin ve ailelerinin temizliini bir kere daha millet karsnda belirtmi oluyorum.
Rasih Kaplan (Antalya) -Irk temizlii, kan temizlii.
Bu srada mzakere yeter diyenler oldu. Meclis Bakanlna verilen nergenin
okutulmasna geildi:
1. nergeyi millet vekillerinden Feridun Fikri, II. nergeyi H. Eki, S. Tekeliolu, Abidin
Binkaya, Dr. A. Arkan, Feridun Fikri beraber, III. nergeyi de K. Karabekir Meclis Bakanlna
verdiler. Bu nerge Kent, kasaba ve nahiyelerin tam devreli ilkokullarn bitirmi olanlarla,
ortaokulu bulunmayan -il, ile ve nahiye ocuklarnn isteklilerinden yasal koullara uygun olanlar
da enstitlere seilerek alnr anlamn tayordu.
Meclis Bakan nergeleri teker teker okuttu ve oylamaya koydu. nergelerin de
reddedildi. BMMsi Bakan 3. maddeden balayarak maddeleri oya sundu. 24 maddeden oluan
Ky Enstitleri yasa tasars encmenlerden geldii gibi kabul edilerek yasalatrld. (1)
KY ENSTTLERNN YAPISI
Yzyllardr savsaklanan kylerin insanlarn eitim, tarm ve el zanaatlar ynnden
nitelikli bir retici olarak yetitirmek amacyla Trkiyede Ky Enstitleri ald. 17 Nisan 1940tan
sonra ...Doann ortasna adrlar kurulmaya baland. Btn binalar rencilerle retmenler
beraber yaptlar. Her Enstitye salanan geni tarla ve baheleri birlikte ilediler. Birok
kurumlara kilometrelerce uzaklardan sular getirdiler. Her Kurum, mmkn olan yerlerde trbin,
dier yerlerde de motor vastasyla elektrie kavuturuldu. Binalar dank olarak yaplan
Enstitler genel grnleriyle birer modern kye benziyorlard... Bu binalarn arasna yollar ve
kanalizasyon tesislerini rencilerle retmenler beraber yaptlar. Her yl Enstitlere alnan 3.000
ocuun giyim eyas Enstitlerin iliklerinde dikildi. Bu kurumlar iin gereken masa, karyola,
sandalye, dolap gibi, tesis eyas da Enstit iliklerinde meydana getirildi. Enstitler yaknlarnda
bulunan istasyonlara, iskelelere ve ana yollara iyi ve temiz yollarla balandlar Biroklarnda posta
ve telgraf merkezleri ald. Gl veya deniz sahilinde kurulan Enstitler denizcilie ve balkla
nem vererek bunun iin gereken su tat aralarn saladlar. Ve rencilerine bunlarn nasl
kullanlacan retmeye baladlar. Enstitlerin ounda spor ve oyun alanlar, baz Enstitlerde
de ak hava tiyatrolar yapld. Bir ksm Enstitler sinemaya ve kk birer basmevine
kavutular.
Bu almalar devam ederken bir mesele daha ortaya kt. O da: Enstitlerden mezun
olacaklar i banda verimli bir ekilde altrmak ve srekli yetitirmek. Bu sorun Enstitlerden
mezun olacaklar i banda verimli bir ekilde altrmak ve srekli yetitirmek. Bu sorun
Enstitlerden mezun olacak 50.Q00 retmeni ve 40.000 ky ilgilendiren ok ynl sorunlardan
biridir. retmen gidecek, her kye okul yaptrmak, retmen iin gereken uygulama ve geim
arazisini salamak, baarl retmenlerle baarszlar ayrt ederek mkafatlandrma veya
cezalandrma, stn baar gsterenleri deerlendirmek, btn bu ilerde rol alan ilgililere
grevlerini tam olarak, yaptrmak, ayet yapmayanlar karsa onlar cezalandrmak. Enstitlerle
ky okullar arasnda ballk kurmak... (H. Tongu: lkretim Kavram; s. 339-340)
Ky Enstitleri mezun ettii retmeni, retmen Okullarn yapt gibi gzel bir trenle
ellerine diplomalarn verip eli bo olarak uurlamaz. Onlara i ve meslek yaamlarnda gerekli
olan 150ye yakn kitap, tarla ziraat iin at, araba, pulluk, ar kovanlar, damzlk inek verir.
Bayan retmenlere diki, nak makinesi, rg makinesi, dokuma tezgah, t takmlar verir.
retmen kendisine verilen bu aralarla, retim hayvanlaryla kylerde retici eitim atlmn
gstermek ve gerekletirmek zorundadr.
(1) Ky Enstitleri Kanununun TBMMnce 17 Nisan 1940 tarihinde tetkik ve kabulne ait mzakere zabtlar
ve kanunu tetkik eden encmen zabtlar TBMM Matbaas 1940 Ankara.
Kylerde almaya balayan retmenlerimizi ibanda takip etmezsek kendimizi aldatm

oluruz. Onun geliigzel almasndan da bir verim salayamayz. Ky retmeninin derslii,
tarla-bahe ve sanat kurslaryla beraber yrr. Byle almak yorucudur, verim almak zaman
iidir. retmen bazen bu gibi ilerde yalnz bana bkknla, ktmserlie debilir. retmeni
bu duruma drmemek iin Ky Enstitleri kendi kesimlerinde grev yapan retmenleri emekli
oluncaya kadar ibanda takip eder. Ona, usta reticileriyle, mfettileriyle, rencileriyle, i
aralaryla ekipler halinde yardmda bulunur. retmenlerimiz ibanda byle denetlenir ve
yetitirilirlerse bitkinlikleri nlenmi olur. Kyn kooperatifini, at sanat kurslarn, kyn
aalandrlmasn baaryla yrtr, kyn gvenini kazanr. Devlet de ky kalknmasnda plana
ald eitim ve retimden istedii randman alr.. (B. Semerci: Hakk Tongu ve Ky
retmenleri; Cumhuriyet, 24 Haziran 1988)
Ky Enstitlerini kuran Hakk Tongu, kyn istedii retmenin niteliini belirtirken, i
aralarnn kydeki nemine de deinir:
Ky, iten kaan, nefret eden pasif retmene deil, ii seven, ona sarlan, i vastasyla
yurdu enlendirecek olan canl, hareketli retmene muhtatr. Yeni retmenler, bireyleri i
iinde youra youra, sakinleri (oturanlar) saadet denizinde yzen bir vatan yaratmaldrlar. Yurt,
yoksul insanlarn deil, varlkl ve mutlu insanlarn yurdu haline gelmeli; onun her tarafndan
nee, salk, ve mutluluk fkrmaldr. Bu lkye yaklamann ana koullarndan biri, kye i
yapmasn bilen retmeni ve i aralarn sokmaktr... H. Tongu: Canlandrlacak Ky; S. 616)
Milli Eitim Bakanl 25 Ocak 1946 gn ve 6/021133 sayl yazsyla Ky Enstitlerine,
kylere gnderecekleri mezunlarna verilecek olan i aralar listesini yollad. Listede X iaretle
gsterilen i aralarn da Ky Enstitlerinde yaplmasn istedi.
(Bugn kyllerin deil kullanmak, adlarn bile pek ounun bilmedii i aralarnn listesini
aada sunuyoruz).
Ky Enstitlerinin kapatlmasyla, ky okullarnda ilikler,. tarla-bahe almalar, sanat
kurslar da kaldrlm oldu. Okullar yaamdan kopuk eitime dndrld.
T.C.
Mill Eitim Bakanl
lkretim Umum Mdrl
Say: 6/02133
Ankara: 25/1/1946
Uygulama okullarna salanacak eya h.
Ky Enstits Mdrlne
Enstitnzde yaplan uygulama okuluna lzumlu eyann adlarn saysn bildiren izelgeler iliik
olarak gnderilmitir. Bu izelgelerde okula salanacak eya asgari ve azam hadlerle
saptanmtr. Bu yl bteden gnderilen denekle bunlarn asgari haddekileri tedarik edilecektir.
izelgelerde (X) iaretiyle gsterilen eya Enstitnzde yaplacaktr. Geri kalanlar dardan satn,
alnacaktr. Yukarda yazl esaslara gre eya yaplp satn alndktan sonra uygulama
okullarndan u ekilde faydalanlacaktr.
1- Enstitnz 4.,5. snf rencileri, bu snflarda dersi bulunan retmenler tarafndan sk
sk uygulama okulunda ders vermeye sevk edilecektir. Ders verecek Ky Enstit rencisinin
eskiden olduu gibi bir kii olmas art deildir. Ky okullarnda bir retmene den rencilerin
yars derse dier yars da dier ilere sokularak altrldna gre ders verecek retmenler bu
dzene gre tertiplenen ders konularna uyarak birka kiiye karlmas cihetine gidilecektir.
retmen aday veya adaylar ders verirken bunlara Bakanlk eden Ky Enstits retmeni
onlarn durumlarn dersten sonra tenkit etmek zere edilgin bir tavr taknmas da uygun deildir.
Dersin icaplarna gre retmen aday ile birlikte bakanlk eden retmen de almalara
katlacaktr.
2- Dersten nce veya sonra derste gzlemci olarak bulunan rencilerle grlerek
hazrlanan plana, bunun gerekletirilmesi iin atan retmen adaynn derse katlan Ky
Enstits rencileri itirak edeceklerdir. Bir retmen adayn ders verici, onun snf arkadalarn
da bu dersi tenkit edici duruma sokmak yolu terk edilecektir. Bunun yerine ders konularn
zelliklerine ve ders arasndaki almalara gre retmen adaylar kme halinde ie sokulacaklar
tenkitler, tek kiiyi tenkit etme eklinden karlarak ie katlan kmelerdeki tenkit ekline
getirilecektir. retmen adaylar 4. snftan bu ekilde iyice yetitirildikten sonra beinci snfta
bulunduklar zaman arada srada tek balarna ders vermeye de sevk edileceklerdir. Bu takdirde
onlarn ders verecekleri snfn yetikin ve becerikli ocuklardan yardmc olarak faydalanmalar
salanacaktr.
3- retmen adaylarnn ve onlara bakanlk eden Ky Enstits retmeni yerine ders
vermesi uygun grlen Ky Enstits retmenlerinden veya ders konusunun zelliklerine gre
onu en iyi bilen kyllerden faydalanlacaktr. (stiklal savana katlanlarn hatralarn
anlatmalar, bacl veya sebzecilii iyi bilenlerin bu konularla ilgili ders yapmalar) gibi.
4- Ky Enstits rencilerinin uygulama okullarnda yukarda saptanan esaslara gre
verecekleri derslerin planlar dersten sonra mnakaalarn zeti, zel bir dosyada saklanacak,
bunlar denetleme salahiyeti bulunanlarn bakmalarna hazr bir duruma getirilecektir.
Bu esaslara gre i yaplmasnn ilgililere duyurmanz rica ederim.
lk retim Umum
Mdr
25/1/1946
I-
A.
Ky okullar, meslek kurslar iin, lzumlu ve asgari

saylara gre kz, erkek her Ky Enstits mezunu
retmene verilecek i ara ve gerelerinin izelgesi.
Eyay lmeye,
iaretlemeye, bir
yerde tutturmaya
yarayan edilgin i
vastalar
a) Eyay lmeye yarayan vastalar:

10-20 erit metre
5-10 Aa ve demir
pergel (*)
10-20 Aa ve demir
gnye
2-5 Kumpas
b) Eyay iaretlemeye
yarayan vastalar:
10-20 Demir ve tahta
cetvel (*)
2-5 Biz (*)
2-4 Niange (*)
10-15 Isteka (Kemik
kalem) (*)
c)
Eyay bir yere tutturmaya veya sktrmaya yarayan

aralar:
5-10 Marangoz tezgh
veya masa mengenesi
3-5 Demirci mengenesi
2-4 Tesviye mengenesi
4-6 Kl testere tezgh
(*)
1-2 Gnye kutusu (*)
2-4 Pres tahta veya
madeni levha (*)
4-8 Yass ve yuvarlak
ulu karga burnu
2-4 Pens
2-4 Cilt tezgh (*)
1-2 Cilti mengenesi
(*)
Not: (*) iaretli aralar

Enstitlerde
yaptrlacaktr.
B.
Eyaya ekil
vermeye ve onu
delmeye yarayan
etkin i aralar
a)
Eyay kesmeye,
dzeltmeye,
koparmaya, bkmeye yarayan aralar:
10-20 Kt ba (*)
2-3 Arabac baltas (*)
4-6 Keser (*)
2-4 Kska (*)
4-6 Kerpeten
8-12 Kt makas
2-4 Tenekeci makas
4-6 Keski (*)
2-4 Bk (*)
2-4 Oymac tokma
(*)
10-20 Oymac kalemi
3-5 Kaba rende (*)
2-3 Planya
4-6 Tornavida (*)
2-4 ngiliz anahtar
2-4 Testere
4-8 El testeresi
2-4 Krklk yayl davar
makas (*)
4-8 Takm ( eit
trp)
4-8 Takm ( eit
ee)
1-2 Etmas tra
1-2 ivi skme
manivelas (*)
b)
c)
C.
Eyay delmeye
yarayan aralar:
2-4 Crcrl matkap
kolu
2-4 Matkap kolu ve
kalemleri
4-8 Trl ilere gre
zmba (*)
4-6 Oluklu bask (*)
2-4 Sal sollu yan
bask (*)
Eyay dverek,
yaptrarak
ekillendirmeye
yarayan aralar:
6-10 Aa ve maden
ileri iin eki
(*)
2-4 Camc ekici (*)
2-4 Kk rs
2-4 Bavya (*).
aralarn ve
eyan bilemeye,
boyamaya,
temizlemeye,
yaptrmaya
yarayan vastalar:
1-3 Ksele ta ve
tezlh (*)
1-2 Bileyi ta
4-10 Boya fras
2-4 Toz alma fras
1-2 Ee fras
3-4 Tutkal ve kota
kab, bunlarn
fralar (*)
2-6 Badana fras
(*)
1-2 apraz
1-2 Yadanlk (*)
II- Ky Enstits mezunu retmenlere sanatlarna gre ve bu

izelgede saptanan sayda verilecek ilik takmlarnn izelgesi.
A.
Aralarn adlar ve says:

1 Demirci rs
3 Varyos
1 Kollu demirci matkab ve ular
1 Demir metre (alr kapanr)
6 Ee (pus 38 vasat 10 pus)
1 Demirci kr (*)
1 Demirci testeresi kolu (*) ve testere
az
2 Nokta (*)
Lehim (Enstitde tayin edilecek
miktarda)
Niadr (Enstitde tayin edilecek
miktarda)
Zmpara bezi (10 tane)
2 Kska (*)
1 Kk pafta takm
(Blge okullarna gideceklere)
1 Kordon makinesi (Blge okullarna
gideceklere)
1 Boru mengenesi ve kumpas
B- YAPICILIK, DLGERLK VE
MARANGOZLUK TAKIMI:
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
3
2
2
2
1
1
kence (*)
ekl Niange (*)
Elburgusu
Madrga (*)
Mala (*)
Tula ekici (*)
Demir makara
Halat
Zmpara kd
2 Mur (geni azl ve sivri azl
(*))
1 Alta (*) (Tas)
Mozaik zmpara ta
1 Hortumlu su terazisi (Blge
okullarna gideceklere)
DEMRCLK TAKIMI:
Tek yaprak rende

Dztaban (*)
San kuyruu
Lmba rendesi (*)
Sistire
Fc rendesi
Sikao
ifte rende
Aa metre
Su terazisi
C-
KIZ RETMENLERE VERLECEK

ARA VE GERELER

1 Diki makinesi
5 Deste diki inesi
Biki makas
1 Mazura
1 Rulet
1 t
1 Kol tahtas (*) (t iin)
10 rg ii
5 rg t
1 Dokuma tezgh veya orap rme
makinesi
1 Yn rg makinesi (Blge
okullarna gideceklere)
(Not: (*) aretli aralar Enstitlerde
yaptrlacaktr.
III- Ky Enstitlerinde yaplan uygulama okullar iin alnacak

ziraat vastalarn gsteren izelge
1- TOPRAIN
LENME
SNDE
VE HARMAN LERNDE
KULLANILAN
ARALAR:
A- Ekime yarayan i
vastalarnn adlar
ve says:
1-2 Pulluk (*)
1
Mibzer (*)
1-2 Trmk ()
1
Srg (*)
1
Kaz aya (Blge
okulu iin)
B- Ekini bimeye ve
toplamaya yarayan i
vastalarnn adlar
ve says:
2-4 Trpan
2-4 Kosa (*)
3-6 Orak(*)
1
Bime makinesi
(Blge okullar
iin)
2-4 Dirgen
1-2 Ananat (*)
2-4 Aa trmk(*)
2-4 Urgan
C- Tama vastalar:
1
Araba veya yalk
(*)
1
ift koum
1-2 El arabas (*)
D- Harman Aletleri:
1-2 Dven
1-2 Dili ta
2-4 Yaba (*)
1-2 Byk yaba(*)
1
Savurma makinesi
(Blge okullar
iin)
2-4 Kilbur
2-4 Holoz (Gzer)
II- SEBZE VE
MEYVECILIKTE
KULLANILAN
ARALAR:
A- Bitkiyi tmar etmeye
ve ona ekil vermeye
yarayan vastalarn
adlar ve saylar:
4-6 Kazma(*)
4-6 Bel (*)
2-4 El trm (Demir
(*))
4-6 epin (*)
4-6 apa (*)
1-2 Gelberi (*)
4-8 Makas
2-4 A aks
1 kilo rafya
2-4 atalbel (*)
2-4 Szge (*)
3-6 Bac meyveci
testeresi
1
zm skma ve
kurutma aleti
(Blge okullar
iin)
B- la ve ilalama
vastalarnn adlar
ve says:
1
plverizatr
(Blge okullar
iin)
2
Varil
1 kg Kkrt
2 Kg Gzta
500 gr DDT.
1 kr. Kroolin
2 kr. Celsan
2 kr. Carbolinium
2 kr. Albolineum
2 kr. Sakbrs (Demir
sulfat
2 kr. Kreozat)
III- ZRAAT SANATLARINDA KULLANILAN ARALAR:

A- Stlkte kullanlan
yastalarn adlar ve
says:
1
Ekremz
1
Yayk
1
Telszge (*)
B- Arclkta kullanlan
aralarn adlar ve
saylar:
1
Gnete balmumu
eritme aleti (*)
2
Basit tahta pres (*)
2-4 Krk (*)
112 Eldiven
1
Gzlk
1
Petek makinesi
(Blge okullar iin)
1-2 Fra (*)
2-4 Bak (*)
2-4 Kovan (*)
C- Tavukulukta
kullanlan vastalarn
adlar ve says:
2-4 Suluk (*)
1
Yemlik
IV- HAYVANCILIKTA
KULLANILAN ALET
VE LALAR:
1 Adet Bortya
1
Troko
1
rnga
1 kg spirto
400 gr Tentrdiyot
5-10 Sarg bezi
1 kg Pamuk
200 gr Kfurun
1 kg Ketentohumu
Not: (*) iaretli
aralar Enstitlerde
yaptrlacaktr.
YKSEK KY ENSTTS
Yksek Ky Enstitsnn amac, kylerimizi eitim, retim, el sanatlar ve tarm
ynnden kalkndracak nitelikte retmeni yetitirmeye alan Ky Enstitlerine retmen, ky
retmenlerine. yardm edecek gezici retmen, gezici baretmen, mfetti yetitirmekti. Ky
Enstits retmenlerini yetitirici nitelikte kurslar aard. Bu kurslardan yalnz btn illerden
gelen bir ksm ilkretim mfettileri iin ilkokullarn yapmn uygulamalar ynnden yapclk
kursu alabilmiti.
Yksek Ky Enstitsnde, Gzel Sanatlar, Yapclk, Maden leri, Hayvan Bakm, Kmes
Hayvancl, Tarla ve Bahe Ziraat, Ky, Ev ve El Sanatlar olmak zere sekiz kol vard.
retmenleri, Gazi Eitim Enstits, Devlet Konservatuar, Dil, Tarih ve Corafya
Fakltesi, Yksek Ziraat Enstits, stanbul Gzel Sanatlar Akademisi, Talim Terbiye Kurulundan
gelmekte idi.
Yksek Ky Enstitsnn renim sresi en az ders yl idi. Her ylda drder aylk iki
smestr vard. rencilere her ders yl sonunda meslekleriyle ilgili iki ay staj yaptrlrd.
Hasanolan Ky Enstits Mdrl dnda Yksek Ky Enstits Ynetim Kurulu diye
bir kurul vard. Bu kurul, rencilerden , illerin mfettilerinden iki, Mill Eitim Mdrlerinden
iki, retim yelerinden iki, Yksek Ky Enstits yneticilerinden de bir temsilci seilen on kiilik
bir kuruldu. renci temsilcilerinden seilenlerin arasnda ben de yardm. Bu kurul Yksek Ky
Enstitsnn yllk btesini, eitimin ara ve gerelerle donatlmasn, eitimdeki yeni gelimeleri
saptayarak ynetime bildirirdi.
Yksek Ky Enstits, Ky Enstitleri Dergisini Sabahattin Eybolunun nclnde
Dergi Kolu ile karrd. Dergi Kolunda, Mehmet Baaran, Ali Dndar, Tevfik Uurlu, Yldz
Krtepeli, Isa ztrk, Bekir Semerci vard. Arkadalarm beni bakan semilerdi. Yksek Ky
Enstitsndeki konferanslarn konularn seip retmenlerimize konferans verdirirdik;
Arkadalarmzn kendi setikleri nemli kitaplardan da kitap tantmalarn salardk.
Bu dnemde Mill Eitim Bakanl -Ky Enstitleri araclyla kylerde retici eitim
uygulanmasna balamt. Ky retmenleri Enstitlerden byk destek grmekte idi. Biz de
Dergi Kolu olarak Kylerdeki arkadalarmzla ilgi kurmak istedik. Onlarn almalarn
yaynlayarak btn ky retmenlerine yeni balattklar eitim dzenini en iyi uygulayanlardan
dergimizde rnekler vermenin yararl olaca inancyla onlara aadaki mektubu yazp yolladk.
Bu, arada 1946 genel seimi yapld. Yeni kurulan hkmette Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel
yoktu. Hakk Tongu da grevden uzaklatrlmt. Ky retmenleriyle Ky Enstitlerinin de sk
balar kopmutu: Hasanolana kylerdeki arkadalarmzdan gelen mektuplar da elimize
gemedi.
Hasanolan Yksek Ky Enstits

DERG KOLU
Hasanolan - Ankara
Arkada,
Beraberce yetitiimiz enstitden ,mezun olunca btn ilerimizi daha kolay baarabilmek
iin birbirimize iyice balanmamz icap ediyor. Ky davasn cesaretle gerekletirmeye giritiin
bu gnlerde karlatn etin meseleleri, yalnz bana nasl halletmeye altndan daha ok
alakadar olmak istiyoruz. phesiz yaptn ilerle kyn ve muhitin halknn takdirini kazandn.
Bunlarn iinden size glk karanlar da oldu.
Tabii onlar iyilikle yola getirmeye gayret ediyorsun.
Bir taraftan da komularnn, rencilerinin retim ve eitim ilerini esasl bir ekilde
yrtmee alyorsun. liini kuruyor, topran ekiyorsun. Sanatnla, kltrnle, eitli
alanlardaki almalarnla kylne rnek oluyorsun. Enstitdeki hayat tek bana yaratmaa
alyorsun. Dier taraftan komularnn arasndaki devam ede gelen ikilikleri uzlatryor,
hkmetle olan ilerinde onlara kolaylk gsteriyorsun. Kynn temizliine, dzenine bakyor,
salgn ve ypratc hastalklara yakalananlarn tedavisi iin komularna yardm ediyorsun. Yakn
kylerdeki retmen - arkadalarnla fikir alverii yapyor ve yardmlayorsun. Kyllerinle,
rencilerinle her zaman beraber altn gibi beraberce oynuyor ve eleniyorsun. Hlas
baarlmasn istediimiz daha bir ok eylere el attn ve onlar iin emek sarf ediyorsun. ok
eitli hadiselerle karlayor iyi kt birok insanlarla dp kalkyorsun. Elbette bunlar iin
yaptn planlar, ettler, giritiin teebbsler, yazdn hikayeler ve iirlerin var. Okuduun
kitaplar hakkndaki tahlil ve tenkitler, atn kurslar, kurduun fidanlk ve kyne yeni ektiin bir
bitki iin yazdn yazlar sence basit grlebilir. Fakat bizce ok kymetlidir. Onlar btn
retmen arkadalarmzn okuduklar Ky Enstitleri Dergisinde yaynlayalm. Bu saydmz
ilerin bazlarn trl sebeplerden baaramam da olabilirsin. Bunlarn sebeplerini bilmek bizim
iin baarlarn renmek kadar faydal olacaktr. Biri birimizin tecrbelerinden, bulularndan,
fikirlerinden, almalarndan, karlatmz ve halledemediimiz glklerden hepimiz haberdar
olalm. Bunlar beraberce zelim. Dergimizde kyde alan siz arkadalarmzn yazlar iin Ky
almalar, diye bir blm de atk. Sabrszlkla yazlarn bekleriz. Dergimiz her an
mektuplamanza hazrdr. Yksek Kk Enstitsnn selamn bildirir, sonsuz baarlar dileriz,
Sevgili Karde.
KY ENSTTLER DENETLEME KURULU

Aslnda Ky Enstitleri Denetleme Kurulu adnda gerek bir kurul yoktu. 1944 ylnda
retmenlik stajn Ky Enstitlerinde yapan Yksek Ky Enstits rencilerinden Mustafa
Buday, Mehmet Toydemir, Veli Demirz, Bekir Semerci enstitlerde retmen-renci
durumlarn grdkten sonra byle bir kuruluun yapabilecei grevi kendiliklerinden stlendiler.
Resm bir nitelikleri yoktu; bir oruna (makama) kar da sorumlu deillerdi. Onlar iin bu giriim
vicdani bir sorumluluktu. Bu dnn drt kiiden baka yesi de yoktu. levlerini de
kendilerinden baka kimse bilmezdi. Amalar Ky Enstitlerini yasalarndan, programlarndan,
Mill Eitim Bakanlnn direktiflerinden saptrmamak iin Bakanla yardmc olmakt.
Ky Enstitlerine alnan ocuklar keinin, kzn arkasndan kk yata yaam savana
katlan kyl ocuklaryd. Bunlar ii, ailesini, komusunu, kyn, yurdunu seven ocuklard. e
alknlard. Kumar, iki, bozgunculuk, zevzeklik, dangalaklk gibi toplumu rten alkanlklar
yoktu. Ky Enstitlerinin amac da bu ocuklarn karakterini, deer yarglarn bozmadan retici i
eitimiyle yourarak kiilik sahibi, laik bir retmen yetitirmekti. Cumhuriyet kylsn de
kendileri gibi yetitirmesi iin kylerde grevlendirmekti. Ky Enstitlerini gnll olarak
denetlemeyi stlenenler iin enstitlerin kiilik sahibi retmen yetitirmesi en nde gelen
kouldu. Nedeni de kyl insan yzyllardr aann, merann, dirlik beylerinin (has, tmar,
zeamet), ekyann basks altndayd. Bu zorbalar kylleri angarya ilerinde altryor,
kendilerine evler, ahrlar, iftlikler yaptrtyor, atlarn, seyislerini, uaklarn onlara parasz
besletiyordu. Bunun dnda tahsildarn, jandarmann basks da kyllerin kiiliksiz yetimesine
neden oluyordu. Kyllerin bugn bile devlet memurlaryla konumalarnda eski yllardan
sregelen yalvarmal konumalardan kendilerini kurtaramadklar grlr: Emredersiniz efendim.
Ba stne efendim. Bir emriniz var m beyim... Bize dene Allah kerim... gibi ezilmi insan
konumalarndan ht syrlamamlardr. Onun iin enstitlerde okuyan ocuklar kendilerinin
miras, olduklar despot basklarla deil, demokratik eitim ilkeleriyle yetimeliydi. Bilgili,
becerikli, laik ve saygn retmenler olmalyd. Onlar dven, kfreden, kendi ilerinde altran,
onlara serbest kitap okutmayan, onlar, gldren, coturan, dinlendiren elencelerden yoksun
brakan onur krc, saygnlk dman ilerle oyalayan retmen ve mdrlerin ad eylemlerini
Bakanlk gc ile nlemeye alarak Ky Enstitlerini yozlatrmaktan kurtarmak, ona yeni bir
canllk kazandrmak renci denetleyenler iin en byk hizmetti.
Yksek Ky Enstitsnde okuyan drt renci Anadoluya serpilmi 20 Ky Enstitsn
nasl denetleyecekti? Enstitlerin yasalarndan, programlarndan ve Mill Eitim Bakanlnn
direktiflerinden sapanlar, bunlara ait veriler nasl elde edilecekti? Toplanan veriler geree
dayanmazsa iin iinde rezil olmak da vard. Bir iftira ebekesi durumuna dmemek iin Yksek
Ky Enstitsnn, uygulamalarndan yararlanmay dndler. Yksek Ky Enstits, Ky

Enstitlerine retmen yetitiren bir kurumdu. Fonksiyonlarn gerekletirmede ne gibi
uygulamalar vard:
1- Yksek Ky Enstits rencileri kendi renim kollarn ilgilendiren konularda, her ders
yl sonunda inceleme ve aratrma yapmak zere yurt ii blgeler gruplar halinde geziye
kyorlard. Bu gezilerde o blgelerdeki Ky Enstitlerine uranlr, konuk olunur, retmen ve
rencileriyle tanlr ve kurumun genel ilerlii kavranmaya allrd. Yksek Ky Enstitsne
dnldnde btn gruplar gezilerini ilgilendiren gzlemlerini okulun dzenledii toplantlarda
anlatrd. Bu toplantlara i eitimi retmenimiz, ilkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu
da katlrd. Enstitlerde grlen ilerlemeler, duraksamalar, aralarndaki kalknma yarlar
deerlendirilirdi.
2- Yksek Ky Enstits gezilerin arkasnda 1. snf rencilerini stajyer retmenliklerini
yapmak zere Ky Enstitlerine staja yollard. Stajyerler gittikleri enstitlerde kendi kollaryla
ilgili ders, ilik, inaat ve tarm alanlarnda rencilerle birlikte alrd, anlarla beraber serbest
kitaplar okur, enstitnn problemlerini konuurlard. Hafta sonu toplantsnda okulun
problemlerine bir zm bulmak iin rencileri ynlendirirlerdi.
3- Yksek Ky Enstits II. snf rencileri ky okullarnn yapmn denetlemek, kyllere
ve idareye yardm etmek amacyla kendi ilelerinde grevlendirilirdi. Kyller kendi okullarn
imeceyle yapard. Kendi evlerini amurla svamaya, stn dz dam yapmaya alknd.
Okullarna at yapmak, stn kiremitlemek, svasn kire harla yapmak onlar iin byk bir
dertti. Yksek Ky Enstits rencileri bu gibi ilerin iinde yorulduklarndan kylleri kereste
salamakta orman idaresinden yararlandrrd. Okulun at profilini 1/1 leinde yere aklan
tahtalara izer, kyllere at yapmasn retirdi. Yaplan at makaslarn okulun stne planna
gre sralayarak aktrrd. II. Dnya Sava, kylleri yoksullatrmt. Baz kyler okullarnn
kiremidine, svasna para bulamyordu. Stajyerler Ky Enstitlerinden yapc ekipler ister,
kyllerle beraber yerli kiremit keser, okul atsn kiremitlerdi. Hadim-Kalnal ky okulunun
atsn kyllerimle beraber yaptm. Kolumu svayp onlarla beraber yerli kiremit kestim. Kendi
elceizimle yaptm kiremit ocanda piirdim, okulun atsn kiremitledim. O gnn yokluu
iinde hem ky kiremit borcundan kurtardm, hem de kymn ocuklarna okumalar iin
okullarn hazrladm. Kyllerimle de ite kiremit byle kesilir, siz de evlerinizi kiremitleyin dedim.
4- Yksek Ky Enstitsnn III. snf ise lkretim Genel Mdrlnde idar staj
yapard. lkokul retmenlerinin atama, nakil, becayi, disiplin, terfi emeklilik v.b. ilemler
hakkndaki yazmalar renirdi.
Yksek Ky Enstits rencileri 1944 yl yaznda Ky Enstitlerine staja gittiklerinde
enstitlerin dzenine aykr olaylarla karlatlar. rnein vriz Ky Enstitsnde ime suyu 2 km
aktan ve bir kyn iinden geliyordu. ocuklarda ishal vard. Tuvalet kaplarnda apdest yapmak
iin sra beklerlerdi. Yemeklerde tatl kmazd. Enstitnn nohut rn ok olduundan sabah
nohutlu orba, le ve akam nohut yahnisi verilirdi. rencilerin ellerinde ders kitaplarndan
baka okunacak kitap grlmezdi. Eitimba, retmen odasnn hokkasndan kendi hokkasna
birka damla mrekkep damlatan renciyi acmaszca dvyordu. Bu sorunlar enstit mdr
ile grtmzde:
Aktan gelen su sorunu iin Bakanlka boru denei verilmedii anlald. Buna geici bir
zm yolu nerdik; byk bir havuz eklinde
ukur aalm. ine kat kat kaln akl ve ince kum deyerek su ile gelecek
kaba katklarn nlenmesini salayalm. Bu teklifimiz uygun bulundu. Bu ii yapmay Veli Demirz
stlendi, baard. Daha duru su ime olanana kavuuldu, ishal da azald. Yemeklerde tatl
verilmeme sorunu usta bir ann olmamasndand. Helvay biz a ile beraber yapalm. O da
rensin, rencilere sk sk helva yedirilsin dedik. Helva yapmay ben ifteler Ky Enstitsnde
mutfak bakanlmda a Kadir Ustadan renmitim: Helva yapmay da ben stlendim.
Ambardan un, ya, eker karld. Helva kartrlacak byk aa kartrclar marangoz
iliinde yaptm. Enstitnn as ile bir kazan helva piirdik. Herkes seve seve yedi. A helva
yapmay rendi. rencilere de sk sk helva verildi.
rencilerin serbest kitap okuyamamalarnn nedeni de kitaplarn ciltsiz olularym. Okulun
ambarndan her renciye, birer kitap verildi. Cilt iini de stlendim. Yaz gn idi. rencilerle
binalarn glgesine oturduk. Kitaplar dizimizin stnde ciltledik, kitap okuma kampanyasn
balattk. Sonra bu ciltleri yapan, bu kitaplar okuyan ocuklarn iinden ykc Mahmut Makal,
Mill Eitim Bakan Mustafa stnda, Prof. Aye Baysal ve Yaync
Sleyman Egeler kt.
Cumartesi hafta sonu toplantsnda nohut yemei gndeme geldi. rencilerden birisi:
Eer nohuttan baka yiyeceimiz yoksa nohudu biraz da kavurup yemeyi deneyelim dedi. Bu
durumu gren okul ynetimi araya etli sebzeler koyarak yemek eitlerini oaltt. ocuklarn
morali de dzeldi. Etimbann mrekkep iin dvd renci olay btn rencilerce knand.
rencilere yeteri kadar krtasiye verildi.
Yksek Ky Enstitsne staj sonu dndmzde kendilerine gvendiimiz arkadalardan
bunlar gibi sorunlar aratrdmzda: Baz bayan retmenlerin kz rencilere bulak, amar
ykama ve t yapma, baz retmenlerin de erkek rencilere odun kestirdikleri, evlerine su
tattklar anlald. Bir ksm retmenlerin de derslere ge girmeyi alkanlk haline getirdikleri,
iki itikleri, kumar oynadklar, rencilere kt rnek olduklar, rencileri dvp kfr ettikleri,
hakaret ettikleri, okul mutfandan evlerine yemek gtrdk[eri, bir ksm enstitlerde de
rencileri elendirecek oyunlar, konserler, trkl arkl elentiler dzenlenmedii, okulun babahe, santral, mutfak, tula oca, davar obanl, kmes bakanl gibi i yerlerinde hep ayn
rencilerin sresiz altrld, serbest okumaya nem verilmedii anlald. Bu olaylar karan
retmen ve idarecilerin adlarn, altklar enstitleri ieren geni kapsaml bir aratrma yazs
hazrladk. Eitimi retmenimiz ve lkretim Genel Mdr Hakk Tongua verdik. Hakk
Tongu denetledii bu enstitlerde yazmzda belirttiimiz oylarn geree uyup uymadn
aratrd. Bizim gremediklerimizi de grd. Bir suretini aaya aldmz Bakanlk genelgesini
Btn Ky Enstitleri mdrlklerine yollad.
1945 ylndaki aratrmamz ise 2 enstit mdr ile ilgiliydi. Birincisi hi hazrlanmadan
derse girip, dersin konusu ile ilgisi olmayan eylerle vakit geirmesi, rencilerin derslerinden hi
yararlanamamas, rencileri otorite salamak iin dvmesi, onlar byk bir su ilemi gibi
btn rencilerin, karsnda tehir (hakarete uratmak iin halka gsterme) etmesi, renciler
yannda saygnln yitirmesi. Bu mdr enstitler dnda bir greve atand.
kinci mdrn olumsuzluu karma retimin en iyi uyguland Ky Enstitlerinde kz ve
erkek renci dersliklerini ayrmas idi. Bu mdr de baka bir enstitye atand. Bakanlk Ky
Enstitlerinde kiilik sahibi retmen yetitirmeyi her eyin stnde tuttu: Burada bir vurgulama
yapmak gerekmektedir; Yksek Ky Enstits retmenleri iinde Ky Enstitlerinin dzenine
saygl, onun bozulmamasna ok nem veren retmenlerimiz vard. Biz bu drt arkada tarafsz
olarak yaptmz Ky Enstitlerindeki aratrma ruhunu Hakk Tongu, Hrrem Arman,
Sabahattin Eybolu, Saffet Korkut, Vedat Gnyol, brahim Yasa gibi retmenlerimizden aldk.
Onlar bizi temiz dnleriyle yourdular. nsan sevgisini de onlardan rendik.
1950li yllarda Ky Enstit kl birok retmen Bakanlk emrine, aa alnma,
retmenlikten uzaklatrlma gibi hakszlklara uratld. Burada sevinilecek bir olay var,
Mesleklerinden edilen retmenlerden hi biri kendilerini meslekten edenlere yalvarmad. Onlarn
kapsndan i beklemedi. Yaamlarn emsallerinin stnde kendi ilerinde alarak kazandlar.
Bunlardan Yeter iirini yazd diye ie almadklar Cesarettin Ate hava alanlar yaparak
fabrikatr oldu. Ruhi Suya Alevi trkleri derleyiverdi diye her anlamda cephe alnp meslekten
uzaklatrlrken, o hem yurt, hem dnya apnda ne kavuan bir mzik otoritesi oldu. Yeil
Yurtlu Azmi Erdoan traktr ile iftilik, yaparak ocuklarna yksek renim yaptrd. Gaybili
Sleyman Ege de kitaplk yaparak ekmeini kazanmaktadr. Bunlar benim usuma hemen
geliverenleri. Daha byle niceleri de kimseye avu amad. Kiilik her dnemde insan ayakta
tutan bir nitelik olagelmitir. Kiilii olmayana insan demek biraz g. zgr yaama mutluluunu
insanla armaan edenler kiilii olanlardr. Kiilii olmayanlar ise her trl bask altnda,
yaamay bile ho grrler. Toplumlarn mutlu yaama zlemini de elmeleyenler bu bilinsiz
hogrllerdir.
Ky Enstits Mdrlne:
Ky Enstitlerinin i yaplarnda (rencilerin kendi kendilerini idare etmeleri) ilkesine
dayanan bir geliim salanacaktr. Onun iin bu kurumlar her trl ahsi ve indi idare tarzndan
kurtarmak enstitlerde vazife gren btn aadaki tedbirlerin alnmas uygun grlmtr.
Madde madde yazlan bu tedbirler retmen ve rencilerin hepsine mdrler tarafndan aynen
okunacak ve manalar onlara iyice anlatlacak, bunlar gerek retmenlerin, gerekse rencilerin
cep defterlerine aynen yazdrlacaktr:
1. Ky Enstitlerinde her trl yapm, ziraat, sanat, idare ileriyle retmen ve rencileri
ilgilendiren, resmi iler nbetle retmen ve renciler tarafndan grlr. Nbette
bulunmayanlara bu ilerin grdrlmesi, rencilerin retmen veya usta reticilerin zel
ilerinde altrlmalar yasaktr. Kendi iini kendi gremeyecek derecede hasta olan kimsesizlerin
ileri de nbette bulunan arkadalar tarafndan yaplr.
2. Derse ve vazifeye ge gelmek, retmenlie yakmayacak laubali hareketlere girimek,
sarho olmak, kumar oynamak gibi rencilere fena rnek olabilecek hareketlerde bulunmak,
rencileri dvmek, onlara hakaret etmek yasaktr.
3. Tabelaya giren retmenler istihkaklar olan yemei rencilerle birlikte Enstitde
yemeye mecburdurlar. Hususi evler veya odalara yemek gtrmek yasaktr.
4. Enstit ileri en az on be gnde bir, btn retmen ve renciler bir araya gelerek
konuulur. Ve bu konumalarda -imkanlar, Vekillikten verilen direktifler gz nnde tutularakverilen kararlara uygun olarak yrtlr.
Enstitlerde en az on be gnde bir elenti tertip olunur. Bu elentilere rencilerin ve
retmenlerin katlmalar arttr.
5. blmne gre trl ilere dalacak kmelere yapacaklar iin nemi, memlekette,
millete ve onlarn ahslarna temin edecei faydalar anlatlarak i grdrlr. rencilere
angarya eklinde, manas anlalmayan ilere bu kurumlarda asla yer verilmeyecektir. Bir
Enstitde ilerin soysuzlat grlrse bundan birinci derecede retmenler sorumlu
tutulacaktr.
Her ocuk retim programnda tespit olunan ekillere gre kltr, ziraat ve sanat
almalarna mutlaka katlacaktr. Belli ocuklar yalnz terzilik, ofr muavinlii, davar obanl,
tulaclk gibi belli ilerde uzun mddet altrmak yasaktr.
6. artlar ne olursa olsun, mevsim hangi mevsim bulunursa bulunsun rencilere her gn
serbest okuma yaptrlacak ve onlara kitap okuma alkanl mutlak surette kazandrlacaktr.
7. in yukarda belirtildii gibi ilgililerce aynen duyurulduu alt madde halinde yazlan
ksmn onlarn defterlerine her zaman grlebilecek ekilde yazdrld idaremize bildirilecektir.
Bu emirlere uygun hareket etmeyenlerin durumlar Enstit Mdrlklerince saptanacak
Vekillie resmi yaz ile bildirilecektir. Enstit direktrleri bu direktiflere uygun hareket etmeyenler
hakknda gerekli tedbirlerin alndn ilgililere vaktinde bildirmedikleri ve durumu dzeltmedikleri
takdirde ikayetilere, ikayetlerini yazyla Vekillie bildirmek hakk verilecektir. (Yazarn notu:
Burada renciler kastediliyor)
Onun iin yukarda yazl meselelerde ok titiz davranmanz, icap ederse muvakkat bir
zaman iin birka retmenle kalmay bile gze alarak hareket etmenizi ve Ky Enstitlerine
hakiki ehrelerini vermenizi, gerek manay kazandrmanz, rencileri ahsiyet haline
getirmenizi nemle rica ederim.
lkretim Umum Mdr
Hakk Tongu
Ky Enstitl Ozanlar
Aadaki iirler 1945-1946 yllarnda Milli Eitim Bakanl Matbaasnda baslan Ky Enstitleri
Dergisinden alnd. Bu iirlerin yazarlar kzn, eein ardndan alnp devlete Ky
Enstitlerinde okutulan kyl ocuklardr. Eer Ky Enstitleri kapatlmasayd bu kurumlarda
okutulan kyl ocuklarndan yzlerce ozan yetiecekti. (Trnak iindeki saylar iirlerin alnd
sayfa numaralardr.)
Kylme,
Kylm sen ylma yakan scaktan
Orakla trpan atma kucaktan
O senin paslanm eik trpann
Snr bekleyen sngyle birdir.
Bekleme sabah erkenden uyan
Kollarna gven trpana dayan
Elinde emsiye efendi olan
Yatlnda seninle birdir.
Yolun urar ise bir gn cepheye
Kama geriye trman tepeye
O zaman de ki dman kahpeye
Senin toplarnla yumruum birdir.
kmadk sade bir cann da kalsa
Kalbinde yurdunun sevgisi varsa
Ey kylm sana da soran olursa
De ki Cumhuriyetle imanm birdir.
(Glky Ky Enstits rencilerinden: Mustafa Kahraman. (say: 1, s.124)
Hl
Daha yaramz saramadk
Kmeslerimizi tilkiden
Tarlalarmz ayrktan
Kurtaramadk...
Bulamadk, aramadk bamza are!
Hl benzimiz sar
Gzler dayanmyor grmee
Stmallar ...
Hl korkumuz bir sinekten.
Ey toprak!
Bar yank dostum;
Serinlemek istersen,
Barn rzgra a.
Bak,
Tarlamzn ad hl
Boz, kepir, yoz, kra.
(Yksek Ky Enstits rencilerinden: Mehmet Baaran. Say: 1, s. 131)
17 Nisan Diyor Ki
alp bozkra can vereceiz
Bu yurda durmadan an vereceiz
Bu dava urunda can vereceiz
Syleyecek szm imdilik sondur.
(Meliha Blk, Hasanolan K. E. r. say: 1, s.152)
Bilsin Ki Dnya
Heyeln ne, deprem ne bilsin ki bunu dnya
Bizde bu ruh olduka bir iman tayacak
Yer, volkanlar pskrse, gk cehennem yadrsa
Bu millet yaayacak, bu millet yaayacak!
(Abdullah zkucur, Yksek Ky Enstits rencilerinden. Say: 1.: s.153)
Avar Kz
Bulursan edik giy, bulmazsan ark
Tabanlarn yark, ellerin yark
Gksn toprak koksun nemli kabark
Yazn ol tarlada ter Avar Kz.
Gneten kzaran pudrasz yzle
Boyasz dudakla itenli szle
Yarn kuracan yuvay gzle
Dilerim murada er Avar Kz.
Pskll poulu gel k oyuna
Doya doya dostun baksn boyuna
Bilirim ebene ektin soyuna
Derler aln teri yer Avar Kz.
Vcut gmrah, gnl, sevgi, yepyeni
Giyin onu ek srtna epkeni
Tanmazsn yamur, sulu sepkeni
Cepkeniyle gzel bir Avar Kz.
(Mehmet Gkdemir. Yksek Ky Enstits rencilerinden. Say: 2, s. 288)
YETER
I
Yzyllarca ektin bitmedi derdin
Gitmedi alnndan amurlaan ter
Sesin duyulmad gsn gerdin
Yeter artk bugn ektiin yeter
Her sabah yol aldn trk dilinde
Trpan omzunda orak belinde
Ektin. Bitin nasr kald elinde
Yeter eller iin ektiin yeter.
II
Yazlar geldi oran biledin
Biemedin, bahtm byledir dedin;
Buday ektin arpa ekmei yedin;
Yeter artk arpa yediin yeter.
On koyunun oban oldun peinde
Baharn da dada kaldn, kn da;
Boyun edin daha kk yanda,
Yeter beyim paam dediin yeter.
(Cesarettin Ate, Yksek Ky Enstits rencisi S.2, s.313)
ANAM
Anam,
Garip anam,
Bu yl yamur yamam;
Tarlada kalm attn tohum
Kk kardeim,
Yumruk kadar ocuk,
Gurbetlik olmu.
amar yumak,
orap rmek,
Geinmek iin;
El kadar ekmek iin,
El eline bakmak
Ne zor.
Bir de harlk yollamsn
Halin byleyken bana.
Ana, ekilmez dert bu!..
Ama ne gelir elden.
(Turan Aydoan, Yksek Ky Enstits rencisi. Say: 2, s.319)
GNEN MEKTUBU
Sar yaprakl, boz toprakl
Bizim ller!..
Gnein dua ile ekildii,
ifte minarelerin dikildii,
Diyardr buras.
Hayat tatsz, tuzsuz burada
Yamur yasa rzgr esmez.
Kaderi kul eker, Tanr bier.
Kavlak yzl, kt burunlu insanlarn,
Koca yl,
Kavlak yzl tarlada
Didinmekle geer.
.
Bahar sar aan, yokluk kokan
Bizim iller,
Burada rneini yiyen az
Umduunu geveliyen,
Taliine el aar...
(Gelecee inanmak)
T...
Gnende o da var.
(Tahir Baykurt Gnen Ky Enstits r. S. 5-6. s. 81-82)
BOZKIR
inde uyuduumuz,
yapp karn doyurduumuz,
Binalarn altnda otlar vard.
Topra rzgr,
Topra koyun kuzu yalard.
Gmzde ku umaz,
Bulut dolamazd.
Yoldan geenler,
Ban evirip bu srtlara bakmazd.
Terle nasl bulut olur,
Bina kurulur,
Ku uurulur,
Yldz bcei gibi elektrik parlatlr,
Uramayan yollar uratlr,
Bitmeyen bitirilir,
Bozkra nasl can getirilir,
Bozkr nasl kbeleir
Bozkrda nasl birleilir gsterdik.
(Haim Kanar, Y. K. E. rencisi, Say:3, s. 417)
KUDRET
gndr dnya
Ho gelir oldu gzme
Apak her gn deitiimiz
Ve ocuklarn her an byd muhakkak.
Her eyi grmek ve yapmak
Mmkn bu dnyada,
Hepsi elimizin altnda.
(Talip Apaydn, Y. K. E. rencisi, Say: 4, s. 543)
EL NE DER BLMEM
Kazmay, krei alnca ele,
Nasrl tabanm inince bele,
Alnmdan topraa dklen sele,
Kan m der, can m der, el ne der bilmem?
Ne zaman ba edim syleyin gce?
Bende bulunanlar ele bilmece,
Kalkarm yataktan karanlk gece
An m der, tan m der, el ne der bilmem?
Elimde mealem, kylere gitsem,
Ne mutlu yurt iin, ben bir mitsem,
Can m der, an m der, el ne der bilmem?
Dileim: her ky bir cennet etsem,
Kazmamn ucunda dz olur dalar,

imde ideal ky ak alar.
Be asr rehbersiz, nice ky- alar
Susturam, oturam, el ne der bilmem?
Kalemim, kitabm bir eim gibi,
Mandolin, kemanm kardeim gibi..
Bir lk peinde gidiim gibi
Cosam m, Kosam m, el ne der bilmem?
(Arif Arslan, Pamukpnar Ky Enstits rencisi Say: 4, s. 551)
KR MEHMET
Babasnn meslekta,
Bizim kyn srtmacyd.
Ona oban Mehmet derlerdi,
Vcudu zayf, gznn biri krd,
Fakirdi,
Her yl sr gderdi.
- Tufan Mahmut Makal (ifteler Ky Enstits rencisi, Say:5-6, s. 125)
KARDELER
mz kardetik
Bir baktk ki elden gitmi yurdumuz
Gelip konmu tepemize elolu
Ne padiah kalm ne ordumuz
Davran dedik gayri namus gndr
arlmadan atldk en ileri
ahanlar rnei dne dne
Birer birer tuttuk tepeleri
Dmann topu vard ua vard
Bizim bir eyimiz yoktu ama
Ellerimiz yreimiz kadard
ekilmedik bir tek adm geri
Sonra Kemal Paa el eylemi
Ordu etmi babozuk efeleri
mz yerden emret dedik
Olduk Mustafa Kemalin neferleri
O Akdenizi gsterdi bize
Biz Egeyi tuttuk bir gecede
zmir stanbul derken
Hatayda aldk soluu
izdik haritamz yz akyla
Yurtsuz komadk oluu ocuu
Birimizin kolu gitti gitsin
Birimizin ba gitti gitsin
Birimizin kendi yitti yitsin
Yurt sa olsun ulus sa olsun
Yeter ki bin yllk ile bitsin
Bir daha yitirmeyelim mutluluu
Dzii Ky Enstits rencilerinden Ali iekli
KTAP KTAP KTAAAAP

Kitap deyince hep aklma kasap Gk Durmu gelir. Bu adam bizim Hadim ilesinin
licepnar kyndendi. Her zaman elinde bir sr kasaplk kei ve tekesi bulunurdu. lenin btn
kylerinin gezgin kasabyd. Bizim kye hep cuma gnleri gelir, caminin yanndaki byk nar ile
kara dutun glgesine srsn srerdi. Hayvanlar yorgunluklarn karmak iin hemen glgeye
sergi gibi serilir yatard. Kyller caminin yanna kouur, Gk Durmula et pazarlna
tutuurdu. Gk Durmu, heybesinden satrn, ban karrken keiler de hep gevi getirmeye
balarlard. Gk Durmu, masadyla, eesiyle gevi getiren kei ve tekelerin gzleri nnde onlar
boazlayaca baklarn ve etlerini paralayaca satrn bilerdi. Zavall hayvanlar kendilerini
boazlayp derilerini yzecek, etlerini para para edip satacak kasabn bak ve satr bilemesine
avurtlarn iire iire balarna gelecei dnmekten yoksun el gzleriyle gzel gzel
bakarlard. Kyller kasaba:
u koca boynuzlu tekeyi getir, u ak keiyi getir derlerdi. Gk Durmu gider o hayvanlar
tuttuu gibi kenara eker boazlar, derisini yzer, gvdesini kara dutun dalna asard. Satrla
inte inte paralar satard. Aalarn glgesinde yatan keiler ve tekeler hibir ey olmam gibi
gevi getirerek biraz sonra kendilerinin de byle olacann bilincinde olmayarak hibir tepki
gstermeden eli kanl kasaplarna gene gzel gzel bakarlard. Rahat rahat yatarak ve klarndan
ptr ptr dklarn dktrerek sralarn beklerlerdi.
Kitap, dergi ve gazete okumayan insanlarn gnl rahatlyla dnyadan habersiz yaamalar da
bana hep bu olay anmsatyor.
Bizim kyller de birbirlerine kzd m git hay kitapsz derler.. Ky Enstitleri de kitapl bir
okuldu (*) rencilerine kitap okumasn reten kltrl retmenler vard. Ama diyeceksiniz ki,
Ky Enstitleri retmenlerinin ou lkokul retmeni ve usta reticilerdi. Sanat ve Yap Usta
Okulu mezunu retmenlerdir. Evet yleydi. Bunlarn iinde Avrupa eitimi, grm, Rus, Bulgar,
Yunan basksndan kap gelmi, lkokul retmeni de olsa Atatrk ilkeleriyle yorulmu, yaamn
amansz koullar iinde kendilerini yetitirmi kltrl retmenler de vard. Ky Enstitlerinde
srtna pelerini giyip, eline beli alp, rencileriyle bahede kirizma yaparken kitap okumann
iyiliinden sz eden zzet Palamar bunlardand. mrnde mandolin nedir, mzrap nedir bilmeyen
kyl ocuklarna mandolin konserleri verdiren Mehmet ztekin, Hamdi Daner bunlardand.
rencileriyle bir karde gibi stlerin glgesindeki kara topran stne oturup kitap okutan,
yorulunca da hep beraber:
Blbln giydii yal
Krmz gle dolar
Alamak bana yarar,
Sen alama ben alarm
Blbln giydii sar
Ben alarm zar zar
Yitirmiim nazl yar
Sen alama ben alarm
(*) Kara kitaplarn yzyllarca tekrarlanan kalplam bilgilerin yenilemesini, yaayp gelimesini
istiyordu. Montaigne yi kafa dolu kafa deil, ileyen bir kafayd onun iin. Eitim ve retim
bilgi yetitirmeyi brakp insan yetitirmeye bakmalyd. nsansa artk ne Tanrnn, ne kraln
kuluydu: nsan kendini ve dnyay kavrayan, aln yazsn deitire bilen insan demekti. Kitabn ii
insan belli bir dncenin klesi, hamal yapmak. deil, tam tersine zgrce dndrmek... ti.
(S.Eybolu: Mavi ve Kara; s. 221).
Blbln giydii kara

Yreimin ba yara
Hasret kaldm nazl yara
Sen alama ben alarm
Trksn syletip rencilerini coturan, onlara kitap okuma alkanl kazandran Ayhan
Karasu onlardand.
ocuklar, klasikler birer elik leblebi gibidir. Dileriniz onlar bir ezmee balad m (klasik
kitaplar anlamaa baladnz m) tadna bir daha doyamazsnz deyip okuma yorgunluumuzu
karmak iin:
Ben de gittim bir geyiin avna
Geyik ekti beni kendi dana
Tvbeler tvbesi geyik avna
Siz gidin kardalar kaldm yollarda.
Aman aman dalarda..
Martinim kayada asl kald
Nianlm evinde ksl kald
Al boham sandkta basl kald
Siz gidin kardalar kaldm yollarda
Aman aman dalarda.
trksn syleterek klasikleri sevdiren Rauf nan onlardand.
Mustafa Kemalin retmen derneklerinde retmenler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktr.
Cumhuriyet Sizden fikri hr, vicdan hr nesiller ister demelerini ve eitim grlerini okutan
Hrrem Arman onlardand.
Eflatun, Aristofanes, Plautus, Sophokles, Euripides, Moliere, Voltaire, Balzac, Montaigne,
Rabelais, Rousseau, Cervantes, Erasmus, W. Shakespeare ... lerin kitaplarndan setii metinleri
rencilerine, okutarak kaldrala ta skercesine anlamlarn yarg ve yarglamalaryla kavratan,
Bat edebiyat sevgisini kazandran Sabahattin Eybolu onlardand.
Ky Enstitlerinin hepsinde byle deerli retmenler kitap okuma sevgisi ile rencilerini
serbest kitap okuma alkanlna kavuturmulard. lkeleri u idi: Kitap, insan dncesinin
rndr. Her kitap insana, yeni bir gr kazandrr. Yeni bir yol yntem gsterir. Kitap okuyan
kendini yenileyen kiidir. yleyse biz bu ilkenin adam olmaya alalm. Kitap okumayan kii ie
gak gak gak diye ten kargalara benzerler. mrleri boyunca ayn sesi karrlar. lkellikten
kurtulmann tek yolu ok kitap okumak, evreye yararl insan olarak kendimizi yetitirmektir...
Hasanolan Yksek Ky Enstits rencileri olarak retmenlerimizin bu ilkelerine ilerlik
kazandrmak iin Kitap tantma kampanyasna baladk. Buna paralel olarak retmenlerimize
de istediimiz konularda konferanslar vermelerine giritik. Aklmda kaldna gre ilk konferans
retmenlerin ve iledikleri konular unlard:
kr Arseven : nsan psikolojisinde Mziin yeri.
Ferruh Sanr : Doa m nsanlara egemendir; yoksa insan m doaya egemendir?
kr Arseven, Cumhurbakanl Filarmoni Orkestras Kemancs, Konservatuar ve Yksek
Ky Enstitsnn Gzel Sanatlar Kolu Keman Dersleri retmeni idi. Konferansn alarn
yetitirdii nl mzisyenlerin yapt etkinliklerle evrensellik kazandklarn, yaptlarnn alarca
sevilip hayranlk kazanacan, halk mziinin de btn toplumlarn kitle mzii olduunu, kitleleri
alatp, coturduunu, mziin insan yaamnn en byk bir dinlenme, coma, bir psikolojik
yenilenme olarak vazgeilemeyen bir gzel sanatlar dal olduunu belirtti...
Corafya retmenimiz Do. Ferruh Sanr (1) da konferans gn Dil Tarih ve Corafya
Fakltesinden srtlanp geldii Projeksiyon ve diyapozitif filmlerle Eskimolarn Kutup souklarna
kar krkl, kaln giysiler giydiklerini, kardan evlerde barndklarn, kpeklerin ektii kzaklarla
tat ilerini grdklerini, yiyecek iin balk ve da hayvanlar avladklarn, Ekvator insanlarnn
ise yalnz Edep yerlerini rtp rlplak yamur yamayan geni yaprakl aalar arasnda meyve
toplayarak, avlanarak yaadklarn, bunlar iin ne ba baheye, ne kuma fabrikasna, ne de
terziye bir gereksinme olmadn gsterrek doann insan yaamnda aka egemenliini
kantlamaa alt Biz rencisi olarak konferansn dikkatle izledik. Kendisinden ok
yararlandmzn ifadesi olarak alkladk, teekkr ettik. Ferruh Sanr da bize teekkr etti.
Tantlan kitaplar ve tantclar:
Freudizm
: Tantan sa ztrk
Sosyalizm Herold Lasci : Tantan kr Ko
Sosyalizm ve Sosyal Mcadelelerin Umum Tarihi (Max Beer. eviren Zht Uray, Riyaset-i
Cumhur Genel Sekreteri. Mahmut Esat Bozkurtun n szyle. Milli Eitim Bakanl Basmevi
1941.) Tantanlar: Mustafa Buday, Veli Demirz, Mehmet Toydemir.
Yeni Dnya (Aldous Huxley. eviren Orhan Burian. Milli Eitim Basmevi 1945.) Tantan:
Bekir Semerci.
nsanln Kurtuluu; (H.W.Van Loon. eviren Nvit Osmay. stanbul niversite Kitapevi. 1
945) Tantan: Haim Kanar.
sa ztrk, Freudun Psikanaliz hakkndaki teorisini aklad. Cinsel yaam dzenli
olmayan bir kii dengeli bir yaam sremez. ilkesini vurgulad. Baarl konferansndan tr sa
alkland.
M. kr Ko, Demokrasi ve Sosyalizm adl kitab tantt. Laskinin Her toplumda
hrriyetin bir hududu vardr. Planl, bir almaya giriilince insanlar yoksulluk ve gvensizlikten
kurtulacaktr savlarn vurgulad. Konferansnn sonunda alkland.
Haim Kanar, nsanln Kurtuluu adl kitab tantt. Hendrik Willem Van Loonun
Toplumlar ynetmek iin arpan nice devlet adamlarnn balangta insanlara zgrlk ve
adalet vaat ettiklerini, iktidar ele katnca birer diktatr olduklarn, toplumlarda hogr
gelimedike insanln kolay kolay kurtulamayaca savn vurgulad. Baarl bir kitap
tantmasndan tr Haim de alkland.
Mustafa Buday da kendilerine ayrlan kitap tantma gnnde arkada Veli Demirz ve
Mehmet Toydemir adna hazrland Sosyalizm ve Sosyal Mcadelelerin Umum Tarihi adl kitab
kendisinden ve baka yaptlardan hi bir katkda bulunmayan bir tarihi gzyle olduu gibi
tantt. Bir ksm arkadalar Mustafa Buday (ne yazk ki, vatani grevini er olarak yaparken
yitirdik) alklarken bir ksm arkadalar Bu kitap byle eyler yazmaz. Sen kafandan
uyduruyorsun. Sol propaganda yapyorsun diye suladlar. Mustafa Buday:
Byle her kafadan bir ses kmakla, barp armakla bir ey anlalmaz. Teker teker
sorun. stediiniz yantlar szl olarak deil, kitaptan okuyarak yantlayacam deyince: Oku
oku diye baranlar oldu. Mustafa Buday kitab at, soru sahiplerinin istedii yantlar okudu.
Kar kanlar: yleyse bu kitap Komnist kitabdr. Byle bir kitab burada tantamazsnz diye
bardlar. Mustafa Buday da:
Bu kitab ben yazmadm. Ben evirmedim. Ben yaynlamadm. Cumhurbakannn Genel
Sekreteri evirmi. Milli Eitim Bakanl yaynlam. stelik mahkemelerce de yasaklanmam.
Siz Cumhurbakanlndan, Milli Eitim Bakanlndan, Trkiye Cumhuriyeti Mahkemelerinden
stn bir makam msnz ki, beni ve bu makamlar suluyorsunuz. dedi. Sulayc arkadalar (2)
bakaca bir tutanak bulamaynca yobazn silahn kullanmaktan ekinmediler. Bu komnist
propagandasn dinleyemeyiz diyerek salonu terk ettiler. (*)
Bamzda bulunan eitim efimiz Hrrem Arman bu durumu Milli Eitim Bakanlna
duyurdu. lkretim Genel Mdr . Hakk Tongu ertesi akam Yksek Ky Enstitsne geldi.
Bu kitabn tartmasn yeniden yapmak zere Yap Kolu dersliinde toplandk. . H. Tongu Okul
Yneticileri ve retmenlerimizle salona geldiler, aramza oturdular. . H. Tongu retmen
masasna geti:
Ben buraya dnk tantlan kitabn eletirisinin yeniden yaplmas iin geldim. Bir Yksek
Okul rencisine yakr bir davran iinde biri birinizi sulamadan, biri birinizi dinleyerek kitabn
metinlerinin dna kmadan sizi dinleyeceim dedi.
Karclarn en byk silah amur atmakt. Aslnda ilerinde kitab anlayarak okuyan tek
kii bile yoktu. imdi ise kitabn szn ettii ilgin sosyal olaylarn dnda hibir uyduruk
konuma olmadan buna nasl yant vereceklerini kara kara dnmee baladlar. Bilimsel bir
yant veremeyince gene amurlama atana getiler. Aklmdan hi kmayan amurlamay Recep
Trkz yapt:
Ylann ba kkken ezilmeli diyerek ataa kalknca. H. Tongu:
Olmad ite. Senin bu yaptn hi okumam ama kendisini her eyi bilirim sanan yobaz
yapar. Oysa sen bir yksek okul rencisisin. Devletin sakncasz olarak herkesin okumas iin
yaynlad bir kitap var elimizde. Hangi ylandan sz ediyorsun? Ylan kim? Sen bu kitab okudun
mu? Bana bu kitaptan sz et deyince karclar kitaba hi girmeden Biz byle kitaplar
okumayz. Byle kitaplardan da sz etmeyiz. Bu kitap Komnist kitabdr diye gene amur
atana geince . H. Tongu:
Yava olun bakalm. Buray biz bir bilim yuvas, Yksek Okul olarak atk. Sizin gibi dipsiz
temelsiz, biri birini dinlemeyen her yenilie kar kan Yenieri Ocan II. Mahmut, medreseleri
de Atatrk ortadan kaldrd.
imdi beni btn dikkatinizle dinleyin. Buras bir yksek okuldur. Devlete okunmasnda
saknca grlmeyen her kitap bu okulda okunacaktr. Bir doktor Trahom kitabn okur, Frengi
kitabn okur, Kanser kitabn okur, Veba kitabn okur. Bu kitaplarn hepsi en korkun hastalklarn
kitabdr. Eer doktor bu kitaplar okumazsa hastala yakalananlar kurtaramaz. Eer bir biyolog
bu hastalklarn mikroplarn mikroskopta incelemez, onlarn yok edilmesi iin ilalarn bulamazsa
insanlar kitle halinde lr. Nitekim
(2) emsettin Sirerin M. E. Bakanl dneminde Yksek Ky Enstits Dergi Kolunun giritii
kitap tantma ve konferanslar tahkikat konusu edildi. Oysa dnyann neresinde olursa olsun
devletin yasaklamad kitaplarn yksek okullarda okunup, tantlmas hatta konferanslar
verilmesi birer kltr hamlesi olarak nitelenmektedir. Rnesanstan sonra bilim ve kltr dnyas
byle konular toleransla karlad iin eski alarn kat basksndan kurtulan insanln derin bir
nefes ald okumular dnyasnca da bilinmektedir. Ad geen kitaplardan yalnz nsanln
Kurtuluu ile Yeni Dnyay bulabildim. Bunlarn zeti yeri gelince grlecektir.
(*) mece dergisinin son saysnda Faik Ama Dnce zgrl stne bir yazsnda Mahmut
Esat Bozkurtun yirmi drt yl (1941) nce syledii u unutulmayas szleri deerlendiriliyor:
Fikrin en tehlikelisi gizli kalandr. Herhangi bir fikri aka ortaya koymak ve eletirmek, eer
muzr ise, onu nleyecek arelerin banda, en banda gelir... Fikirler ikence ile imha
edilemezler. Tek are herhangi bir fikrin karsna daha kuvvetli fikirlerle kmaktr. Tarih byle
diyor... Clmenceau der ki: Cumhuriyeti ve demokrat dodum ve yle leceim; fakat itiraf
etmeliyim ki demokrasinin haykran zdraplarn Marx okuduktan sonra duyabildim.
Mahmut Esat Bozkurt bunlar Adalet bakan iken sylemise bakann bylesine merhaba!
(Sabahattin Eybolu: Mavi ve Kara; s.29-30).
tbbn byle aratrmalar yapmad dnemlerde insanlar kitle halinde salgn hastalklardan
ldler. Demek istiyorum ki, biyologlar mikroskopta yllarca en iren en korkun en ldrc
hastalklarn mikroplarn tiksinmeden ve ylmadan nasl incelemi ve insanla yararl olmularsa
siz de ayn soukkanllkla u kitap kt, u gr kaka diye bir ayrm yapmadan okuyun ve
inceleyin. Siz kitaplar bile okumaktan kendinizi men ederseniz devlete, millete, hatta insanla
yararl olamazsnz. Bilim adam karc bir politikac gibi iine geleni gklere karan, iine
gelmeyeni yerin dibine batran, gnei balkla svayan nitelikte bir kii deildir. Fikrimi u
dncelerle pekitirerek sizleri de aln teri, gz nuru dkerek devlete sakncasz grlen her
trl kitab ekinmeden ve ayrm yapmadan okuyun. Neyin ne olduunu renin. Tpk bir
biyologun mikroskopta iren ve tehlikeli mikroplardan tiksinmeden bir sonu almak, bir bulgu
elde etmek, insan yaamn kkten kazyan tehlikeleri ortadan kaldrmaa alt gibi aln.
Eer byle aln teri ve beyin yorucu bir almay grmezlikten gelip hurafe ve soytarla
evrilmi bir grle gen dimalarnz yanl yollara srklerseniz kendinize yazk edersiniz. Ulus
da gerilikten kurtulamaz. amz Ortaa deil, yirminci yzyln atom a. yi dnelim. yi
alalm. Biz sizlerin ada grl, ada dnceli insanlar olarak yetimesini istiyoruz. Ayak
takm deil, beyin takm olmaa alalm.
Kitabn ikinci hikayesi olan Fayton edebiyat deeri bakmndan daha zayf grnyor. Daha
ok mizah bir hikaye. Ama onda da ayn kudretli gr hissediyoruz. Yazar, zaman zaman, yle
bir iki eye dokunuyor ki:
Hah! te diyoruz, gerekten byledir.
(1) Do. Ferruh Sanr ; 1952 ylnda lkretim Genel Mdr idi. Ben de Konyann Hadim
ilesinin Kongul Kynde retmendim. Yaz tatilimi kymde geiriyordum. Tatil hakkm
elimden alarak Kayseri ilkokullarnn yapm, onarm ve keiflerini kontrol etmekle
grevlendirdi. retmen eim kucanda bir yandaki ocuumla ekim aynda Kongul
kynde tek bana ie balamak zorunda brakld. Kayseri Valisi Ahmet Knka durumu
anlattm Bakanlktan iini hallet diye bana izin verdi. Bakanla gittim. Kapsn aldm,
durumumu anlattm. retmenim beni Kongul Kyne gnderin deyince hemen parlad.
Ben ne zaman s!zin retmenin olmuum dedi. Ben de siz istediiniz kadar inkar edin.
Hasanolan Yksek Ky Enstitsnn maa bordrolar sizin bizim retmenimiz
olduunuzu kantlar. Hatta Kastamonuya geziye gtrdnz arkadalarmla Ilgaz
Danda yakalayp Hasanolana getirdiimiz ay bile sizin bizim retmenimiz
olduunuzun tandr dedim. Uzun tartmalardan sonra beni Kongula yolluksuz olarak
yollad. Bouna sylememi koca Mevlana elinde yetkisi olmayan adama iyi demeyin
diye.
YEN DNYA1
Aldous Huxley bu eserinde bize iki dnya tantr. Birincisinde ilim ve teknik, insan
yapabilecek kadar ilerlemi, bireysellik ortadan kalkm, her eyi maddi refaha dayanan istikrar
bulmu bir dnya. kincisi de ilim ve teknikte geri, hrriyete, ahsiyete, sanata, dine nem veren,
hastalkl, yoksul bir bireysellik dnyas. Yazar istediklerini iyice anlatmak iin bizi yzlerce sene
ileriye gtryor. Onun iin kitap bir topyadr. Ortaya iki mesele atmtr:
1- ki dnyann hangisi insanlar iin daha iyi?
2- lim ve tekniin ilerlemesi insanlar makine kleliine doru gtrmeyecek mi?
Huxley yeni dnyay yle dnyor:
Fordtan sonra yz krk birde dokuz sene sren byk bir harp balyor. Bu harbi yapanlar,
dnyada istikrar, yahut yok olmaktan birini gerekletirmek istiyorlar. Dokuz sene harbi insan
olunun o ana kadar meydana getirdii sanat, ideoloji, din, hurafe, gelenek, tarih, ilim gibi kltr
unsurlarn ortadan kaldryor. Pfitzner ve Kavagebi isminde iki kii iede ocuk yapma usuln
buluyorlar. Fakat ilk anda Hristiyanln tesiri ile uygulanamyor. Daha sonralar bu i yeni
dnyada gerekleiyor. Canl ocuk dourmann aleyhinde propagandalar yaplyor. Pek ok ocuk
bakm kurumlar kuruluyor. Bakansvisky usulne gre yumurtalar retiliyor. Bir yumurtadan 96
ocuk yaplyor. Bylece birbirine benzeyen yzlerce ikiz insan grlmee balanyor. kan
ocuklar be art-eksi, alfa, beta, gama, epsilon, delta grubuna ayrlyor, Meslek gruplamalar
toplumsal hayatta deil, ielerde iken istatistiklerle belli olmu olan ihtiyaca gre yaplyor. Her
grup insanlar ar hafif, scak, souk, pis iler greceinden vcutlar iin ayr ayr formller
uygulanyor ve bu iler iin artlandrlyorlar. ocuklar uykuda iken kulaktan eitiliyorlar
(Hipnopedia) radyo ve gramofon vastasyla bir ders yzlerce defa tekrar edilerek tabiat, kitap,
tarih ve gzellikten de nefret ettiriliyorlar. Mesela bir sr ocuu trl renkte gzellerin,
ieklerin ve kitaplarn arasna brakyorlar, onlarn gzellii ocuklar kendisine ekince elektrik
dmesine basarak korkun bir ngrakla ocuklar alatyorlar. Bylece ocuklarn kitaba,
gzellie ve tabiata kar olan insiyaklar krletilerek deimeyen bir nefret insiyaklar haline
getiriliyor. Buna artlanma deniyor. nsanlar btn mrnce artlanmalarnn dna kamyorlar.
Yeni dnyada mlkiyet devletindir. Cins mnasebet serbesttir; herkes herkes iindir.
Rekabeti-hrs, ekememezlik yoktur, stihsal toplum iindir. Dilenci, ktrm, asker, hafiye, ana,
baba, orospu, air, cani, avukat, tccar, v.s, gibi toplumsal tipler de yoktur. Halkn te biri
toprakla urar, dier ksm da endstri, idare vesaire gibi eitli ilerde alr. Yeni dnya
insan, Allah, din, cennet, cehennem, hurafe, iki ve sanat tanmaz. Bireyler bunlarn boluunu
doldurmak iin soma denilen bir ila kullanrlar. Yeni Dnyada, insanlarn bymesi ve ya haddi
bu gnk gibidir. nsanlar gen ve taze bir yzle lrler. Ezici ve salgn hastalklar, sinekler yok
edilmitir. lm aratrmalar, yeni bulular ve grler yasaktr. Eer serbest olursa bilginler yeni
bir grle ortaya kacaklarndan efler istikrarn bozulacana inanrlar. Burada insanlar shhatli
ve temizdir. Elektrikli, banyolu evleri, taksi, tayyareleri, duy-gr-dey sinemalar, radyo ve
televizyonlar vardr.
Vahiler dnyas:
Vahiler dnyasnn tabii yaps ok dalk, kayalktr. Kartal, ylan gibi yabani hayvanlar
vardr. Arazileri plaktr. Burada alt bin seneden beri insanlar bulunmaktadr. Evleri bask,
karanlk, demeleri de basit hasr ve dokumalardr. nsanlarn yzleri gen denecek yata
katmer katmer krm, gzleri kanlanm, dileri dklm, belleri bklmtr. Ayaklarnda
ark, stlerinde balarnda yrtk prtk elbiseler vardr. Medeni
(1) Yazan Aldous Huxley, eviren: Orhan Burian, Milli Eitim Basmevi, 1945.
insanlar grnce onlara bn bn bakarlar. Temizlik ve dzenlikleri azdr. Yanlarna ve evlerine

yaklanca pis pis kokarlar. Bitli ve kirlidirler. Salgn hastalklar, lm, mahrumiyet insanlar
kemirmektedir. Hastalar kocakar ilalaryla tedavi ederler. Sokaklarnda hayvan leleri,
karasinekler vardr. Her aile ahsi mlke sahiptir. Kadn erkek, lnceye kadar nikahla beraber
kalrlar. Kadnlar ocuk dourur. Allaha, dine inanrlar. Yamur yamas iin gen ocuklar
krbalya krbalya ldrerek ayinler yaparlar. Teknik, ilim ilerlemitir. Buna karlk insanlar
btn hareketlerinde serbesttirler.
Bu iki dnyay ksaca tandktan sonra Yeni Dnyann sivrilmi tiplerinden Mustafa Montu,
Vahiler Diyarndan da Bay Vahiyi alarak toplumlarnn dnya grlerini anlamaya alalm:
Mustafa Mont Yeni Dnyann eflerinden biridir. nsanlarda refah, saadeti yalnz madde
ile ler. Dinsizdir. Toplumun rahatn, dzenini bozacak ilm aratrmalar yasak eder. Kanunlar
yapar. Mustafa Mont Yeni Dnyann kuruluu icab bireylere teker teker kymet vermez. Bir
insann istidad ve kabiliyeti ne kadar ok olursa bakalarn yoldan karma kuvveti de o derece
artar. Biroklar batan kacana bir kii zdrap eksin daha iyi. Bir insan nedir ki! nsanlar
toplumun saadeti iin artlandrlrsa gidecei raylar kendisi dediinden ahs menfaatleri iin
bu yoldan dar kamaz. Ondan sonra bakalarnn saadeti emrinde almas iten deildir. der.
Bay Vahi heyecana, fikir hrriyetine, ahsiyete, sanata, dine, Allaha, kahramanla,
fedakarla inanan bir adamdr. Bunlar olmaynca maddi refahn insanlar asla mesut edemeyecei
kanaatindedir. Annesi hastanede lm halinde iken onun baucunda alar. Vahi bu zdraptan
adeta zevk duyar. artlanmaa gelen yedi sekiz yalarndaki ocuklarn buruuk yzl anasna
hayretle bakmalarna kzar. Ve ocuklar dverek uzaklatrr. Orada bulunan insanlarn soma
kullanmlarn, zevkleri ve zdraplar unutturaca iin onlara acr ve soma kutularn kaldrd gibi
dar frlatr. Bay Vahi, ruhu elendirici, hznlendirici eyleri sever.
Shakespearei de okumutur. Fakat elinde belli bal kymet yaratacak bir sanat yoktur.
Mustafa Monta Shakespearei okudunuz mu? diye sorar. Mustafa Mont:
Eski eylerle bir alveriimiz olmad iin yasak ettim, der.
Bay Vahi:
Gzel olsalar da m? der.
Bilhassa gzel olduklar iin. Gzellik her eyi kapp srkler. Bizse halkn yeni eyleri
sevmemesini istiyoruz.
Bay Vahi, oyunlarn, tayyarelerini, herkesin pmesini sama bulur. Othellonun halka
gsterilmesi ve yazlmas bahsini aar. Fakat Mustafa
Mont:
Nasl. eliksiz otomobil yaplamazsa,. toplum dzensizlik olmadan da Tragedina
yazlamaz. nsanlarn artk hastalktan, lmden, ihtirastan, ihtiyarlktan, ana, baba olma
belasndan pervalar yoktur. nsanlar istediklerine kavuabilirler, der. Bay Vahi:
Othello, bu duy-gr-deylerden daha iyi, der. Mustafa Mont:
Saadet ile insanlarn eskiden yksek sanat dedikleri eyden birini semek lazm.
stikrara karlk her eyi feda etmek zorundayz. Onun iin duy-gr-deyler gzeldir. Etrafta
antrakas bombalar patlayp dururken hakikatin, gzelliin yahut bilginin ne manas kalr?
Hakikatte rahat gzellikten ziyade toptan istihsal mmkn klyor. Umumun bahtiyarln
arklarn intizamla dnmesi temin eder. Siyasi iktidar ne zaman byk ktlelerin eline getiyse
ehemmiyet kazanan hakikatle gzellikten ziyade saadet oldu. stikrarn bozulmamas iin yalnz
sanat deil ilmin de gemini tutmak lazm. Yoksa insanlar harplerle ezilip gider, der. Vahi, hissi,
sanat sevdii kadar da Tanrya baldr. Yeni Dnyada Tanr inanszln, ztrab, gzyan
eksik sayar. Bunlarn dolduraca boluklar vardr, der. Mustafa Mont:
Kabahat medeniyetindir. Tanr tpla, bahtiyarlkla badaamaz. Bizim medeniyetimiz
makineyi, tbb, bahtiyarl seti. Hem bir kaybmz yoktur ki onlara inanalm, der. Bu
tartmalardan sonra Vahinin rahatlk hrriyet anlayn ve dnya grn bize verecek itiraf
udur:
Ama ben rahatlk istemiyorum. iir istiyorum, sahici tehlike istiyorum.
Hrriyet istiyorum. yilik istiyorum. Gnah istiyorum.
Mustafa Montun:
yle ise sen irkinlii, yoksulluu, kir iinde yzmeyi, hastal trl ac ve korkularla
ikenceyi istiyorsun, demesi zerine; Vahi, hepsini! diye haykrr.
Bu iki tipi de grleri ile tandktan sonra Aldous Huxleyin endiesine dnelim. A. Huxley
insanlarn Allaha, dine inanmalarna, fikir ve ahsiyet hrriyetini, sanat, gzellii, fedakarl,
kahramanl, sevmesini istemektedir. Mustafa Monttan ziyade Bay Vahi bunun belirtilmi bir
tipidir.
Fakat pislii, korkuyu, tifoyu, yoksulluu, ihtiyarl isteyen bireylerin meydana getirdii
dnyann nesine hayran olunabilir? Eer makine ve motor insanlar diktatrlerin elinde kle
yapacak endiesi gerekleirse ayn artlar altnda yaayan, istihsali kendisi iin olan, hastalktan,
sinekten, bitten, sefaletten kurtulmu bir toplum da esir saylamaz. Bugn trl sistemlerin
yznden gece gndz boaz derdi iin alan insanlara karlk Yeni Dnyada gnlk almay
drt be saate indirmilerdir. nsanlara gnde on dokuz yirmi saat zaman kazandran bir makine
dnyasndan korkmak yersizdir. Belki bir gn makine insan iin bir tehlike olabilir. Fakat o gn
daha ok uzaktr. imdi, esas tehlikeler henz vahiler dnyasndaki tehlikelerdir: Pislik, sefalet,
hastalk, v.s. (2) Makineyi icat eden insan zekas onu saadet iin kullanmann yolunu herhalde
bulacaktr.
Bekir Semerci
Yksek Ky Enstits
rencilerinden
(2) Bu yazmn yks:

Yeni Dnyay tantmaya balamtm ki arkadalarm birden ayaa kalktlar. Salona retmenimiz
Sabahattin Eybolu girdi. Karma oturdu. Heyecanlandm. topya olan bu kitab tantmak bir
hayli gt. Kendime gre hazrlanmtm. Ya bir de kitabn tezini yanl ortaya koyarsam,
Hocam bana ne der diye dnmeye baladmda Eybolu; Bekir devam et dedi. Kitab
yazdaki hayaliyle tanttm. Sonunda arkadalarm beni soru yamuruna tuttular. Anladma gre
yantlamaya altm. Eybolu kitap tantmam ilgiyle izledi. Ama hibir giriimde bulunmad.
imden Hocam, seni beenmedi dedim. Salondaki retmenlerimi ve arkadalarm
selamlayarak tantmamn bittiini syledim. Onlar dar kmaya balarken Eybolu elimde i ie
kvrdm sunu notlarm bana ver dedi. Hocam bunlar kargack burgack yazlar. Temize ekip
vereyim dedim. Hibir deiiklik yapmadan yazp vereceksin dedi. Ertesi gn notlarm (yazdaki
gibi) yazp verdim. Tercme dergisinde yaynlanm. (Say: 38, 19 Mays 1946 cilt. 7 s.75-78)
Hocam yazmn kt saysn bana getirdiinde Bu kitab tantmalar iin nl kalem sahibi
arkadalarma syledim. Kimse stlenmedi. Kitab eviren Orhan Burian da; Sabahattin, ben bu
kitab evirmek cesaretini kendimde buldum. Ama tantma cesaretini kendimde gremiyorum
dedi. Seni kitap tantrken dinledim. Olduka tanttn. Ben de arkadalarma; Baknz sizin
tantmaktan ekindiiniz kitab rencilerim kendiliklerinden tanttlar dedim.
NSANLIIN KURTULUU (1)

H.W. Van Loonun bu nl kitabn tantmaa balarken iinde geen ilke ve zdeyileri bir
bir ayaa kaldrarak okurlarn anlayna sunmaa alacaz: Biz btn varlmzla terakkiye,
bymeye, daimi ve aras kesilmeyen bir tekamle inanrz Modern tabiat limlerinin bilgilerine
gre hayat, ilk canl hcrenin domas iin lazm olan btn fiziki ve kimyevi unsurlarn ideal
nispette mevcut olmasndan sonra balad. Eski Yunan bilgesi Protogoras Atinada nsann her
eyin ls olduunu, hayatn, kymetli zamanlarn ilahlarn pheli varlklarn aratrmak
urunda sarf edilmek iin ok ksa olduunu ve btn enerjilerin hayat daha gzel ve daha ok
zevkli yapmak gayesi urunda kullanlmas icabettiini ilan etti.
Sokrat nsann grnmeyen vicdan her eyin son lsdr. Kaderimize eklini veren
Allahlar deil, biz kendimiziz diye vazetti. Bu ilkeleri de senatoda onu lme mahkum etti.
Eflatun nsanln devaml bir inkiafna inanrd. Roma mparatorluu rlanda
Denizinden Hazar Denizine kadar uzanan bir smrge mparatorluu olarak zeki beyinleri israf
etti. Gen askerlerinin kemiklerini binlerce harp meydanlarnda brakt. Btn bir ulus yaamaktan
yoruldu. Ve yaamak zevkini kaybetti. Neron Romann Hristiyan mahallelerini yakt. Hristiyan
cemaati hasta ve fakirlere yardm ediyorlar, gnlk ilerine bakyorlard, Roma mparatorlar
Ortodoks olan ve olmayan Hristiyanlarn kavgalarnda taraf tutuyordu. Byk bilge Themistius
mparatora vazifesini yle hatrlatt:
Hi kimsenin, zerinde otorite temin etmei mit edemeyecei bir lke vardr. Bu,
faziletin ve bilhassa fertlerin dini inanlarnn lkesidir... Bundan dolay bir hkmdara yaraacak
en doru hareket btn inanlar msamaha ile karlamaktr... M.S. 378 ylnda Putperestlik
kaldrld. Katolik kiliseleri mparatorlarn himayesine girdi. Putperestlerin talya, spanya Gal ve
ngilteredeki tapnaklar ykld. skenderiyede Romallar, Msrllar, ve Yunanllar tarafndan
kutsal saylan Serapeum tapna da yerle bir edildi. Byk skender tarafndan, kurulan, n
dnyay tutan skenderiye niversitesinin de kapatlmas istendi. skenderiye Piskoposunun emri
zerine kapatlmaynca kilise papazlar Eflatunu reten byk retmen Hypatiay lin ettiler,
para para olan cesedini sokaklara attlar. Kpeklerin merhametine braktlar.
(1) H. W. Van Loon: nsanln Kurtuluu. eviren Nvit Osmay. niversite Kitabevi 1945,
stanbul.
Yksek Ky Enstitsnde tantlan kitaplara ve zellikle nsanln Kurtuluuna haksz
amur atld. Okuduum yllarn anlarn yazarken elbette kitap tantma konusunu atlayamazdm.
Ama bu kitap elimde yoktu. Sahaflarda ararken bir kitap bana bir ansn anlatt. Bir gn
ktphanesine nl yazar Halide Edip Advar gelmi. Yannda mterilerinin iini gryormu.
Yeni gelen bir mteri de nsanln Kurtuluunu istemi. Hailde Edip Hanm ktphanede
bulunanlara; Sizler bu kitab okudunuz mu? Eer okumadnzsa srtnzdaki gmleinizi satn, bu
kitab aln, okuyun demi. Ben de kitab buluunca tantlmasndan krk bir yl sonra okudum. ki
sayfa tutan nszn Halide Edip Advar yazm. Son paragrafnda yle. diyor:
Geri Van Loon terazinin fert gzne biraz daha ar bastryor, fakat buna ramen tarih bize
gsteriyor ki, ferdi ezen herhangi nizam insaniyetin emniyetle bekledii ve kendine mal edecei
bir nizam deildir. Bundan dolay Van Loonu dikkatle okumak hem faydaldr hem de belki
elzemdir, nk mesele fert denilen insaniyet paras ile cemiyet denilen kollektif insaniyetin
dnyadaki mevkiini ve lsn bulmaktr.
Tarafsz olarak zetlemee altm. Deerlendirmesini okuyucularma brakyorum.
395 ylnda Olimpiyat oyunlar yasakland. Atina- niversitesi kapatld. Maalar kesilen
niversite Profesrleri rana kat. Cicero, Sokrat, Virjil, Homer, matematikiler, doktorlar,
astronomlar Hristiyanlarn kin ve nefretleriyle alt yz yl unutturulmaa alld. Ruhani
meclislerin btn yetkileri Papann iradesine verildi. Fizik, tp ve astronomi yararl eylerdi. Ama
dnyaya yalnz Cennetin bir bekleme odas gzyle bakanlar iin bu gibi eylerin ok az nemi
vard. Bunlarn ok az kitab vard. Okuduklarnn da cahili olduklar bilinmekteydi. sa ile
Muhammed ayn soydan, ayn dille konuan insanlard. Atalarnn brahim Peygamber olduunu
iddia ediyorlard. Bu iki byk retmenin izdalar birbirlerini on iki yzyldan fazla sren ve hl
bitmeyen bir sava iindedirler.
Orta an engizisyon yntemi ok acmaszd. Jurnalci ile sahtekar daima sk birer
dosttu.
On , on drt ve on beinci yzyllarda Gney ve Bat Avrupas zel hafiye ve casuslarn
bu alak srleri tarafndan istila edilmiti.
Onlar kiliseyi eletirdikleri zannedilen veya dinin baz noktalarna kar kukularn
aklam olanlar mahkemeye haber vererek geinirlerdi. Diyen yazar engizisyon konusunu yedi
ciltlik kitaptan zetlediini yazyor.
Engizisyon mahkemelerinin en nlleri spanya Krallk engizisyonu ile Roma Kutsal
Engizisyonu idi. spanya mahkemesi Amerikan smrgeleriyle kendi yarmadasndaki Rafzileri
yarglard. Roma mahkemesinin ise btn Avrupa lkelerinde ubesi vard. Verilen cezalar ok
ard. Bir kazk zerinde yanarak ldrmek, kayalk bir atonun karanlk odasnda delirmee
brakmak en korkunlaryd. Be yz yldan fazla yz binlerce insan gecenin bir saatinde susuz
gnahsz evinden kaldrlarak hi tanmad tank ve yarg karsna karlrd. Bunlar buralara
sevk eden boboaz komularyd. Aylarca, yllarca pis hcrelerde yatrlrd.Kimse suunu
bilmezdi. Akrabalaryla grtrlmezdi. Bir avukatn fikrini bile almaa msaade edilmezdi. ...
eer masum olduklarn iddia ederek protesto etmekte devam ederlerse vcutlarnn kemikleri
para para oluncaya kadar ikence edilecekleri... lme gnderilecekleri insana inanlmaz gibi
grnr.. .d.
Velhasl insanlarn ilgi merkezi bu dnyadan te. dnyaya evrilmiti. Cahil bir insan
dindarlk maskesi altnda etrafa, dehet saan granit kafal sofuluun kalesinden insanlarn zgr
dncelerini silip sprmee alyordu. Eski Yunan bilim adamlarnn kitaplarn kimse eline
almyordu, adlarn bile anamyordu. Ama insanlk bu karanlktan kurtulmal, onlara bir k delii
almalyd. Sekiz yz yl sren bu korkun yaamn sonunda Franklarn kral Ksa Pepinin kars
bir erkek ocuk dourdu. ocuk vaftiz edilerek Carolus adn ald. Carolus elli yl sonra bilimin
deerini takdir etti. Sarayn kendi ocuklar ile memur ocuklarn okumas iin bir niversiteye
evirdi. Akademik demokrasiye kar saygs artt. Eski saray usullerinin dokunulmazln bir
tarafa iterek Profesrlerin derslerini ve eletirilerini dikkatle dinledi. Skolastizm denen ortaan
ksr dnce fidan bymee balad.
sa kz veya kei keserek Cenab- Hakkn ltuf ve keremi satn alnamaz diyordu. Bu
fikrini yaymak iin Kudse geldii zaman mabetlere kesilen kurban etlerinden geinenler ona
svdler ve ihtilalci saydlar. Sonra da lmne sebep olmulard. Carolusun giriimi bu ac
olaylar tekrarlatmayacak bir sevin grnts idi.
Yazar tm insanlara yle bir vurgulamada bulunuyor:
Yirminci Yzylda bizler yanl veya doru ilerleme fikrine itenlikle inanyoruz. Bu dnyay
kusursuz bir ekle sokup sokamayacamz bilmiyoruz. Fakat bu esnada bunu tecrbe etmemizin
en kutsal bir vazife olduunu hissediyoruz.
Sonra byk Rus devrimcileri kendilerinin ok eziyet ektiklerini, sosyalizm hakkndaki
gazete yaynlarnn sk bir kontrolden geirdikleri iin arlk dneminden dert yanyorlard. 1918
ylnda kendileri ibana geince ne oldu? zgrln stn, dostlar basnn sansrn
kaldrdlar m? Yeni ynetimin yaptklarn anlalacak bir dille yazmayan gazete ve dergilerin
kaplarn kilitlemediler mi? Bir ok talihsizi Sibirya ve Arkanjele srmediler mi? arn ok kt
bakan ve polisinden yzlerce defa daha tarafl hareket etmediler mi? demektedir. Yazar, sansr
edilecek konuyu da yle dile getirmektedir:
Bence Polis, fuha tevik ederek zel kazan salayan gazete ve dergileri kontrol
etmelidir. Geriye kalanlar istedii eyi basmaldr. Ben bunu bir idealist olarak deil, son be yz
yln tarihini iyi bildiim iin sylyorum.
J. Gutenberg matbaay bulunca 1453-1500 yllar arasnda insanolunun eline krk binden
fazla kitab bir rpda veriverdi. Kilise bu gelimeyi kuku ile karlad. kan kitaplardan ilerine
gelmeyenler iin bir kara liste kard
Renaissancelar hakkndaki grn de yazar yle noktalyor:
.. eski olaylar anlamak iin gsterdikleri doymak bilmez gzetlemeleri, yeni heyecanlar
urunda giritikleri devaml aratrmalar ve asl rahat durmayan dimalarnn kararszl biz
biliyoruz kanaatiyle eitim grm ve bym bir dnyann acaba gerekten biliyor muyuz?
sorusunu sormasna neden oldu.
Reformasyoncularn da k noktas uydu:
Biz atalarmzn yaptklar hatalar zerinde saplanp kalmak ve srar etmek zorunda
deiliz. Kendi dncelerimizin sonularn kendimiz serbeste karabiliriz. Diyen Protestanlar
Papay protesto etme cesaretini gsterdikleri iin Reform hareketinin sonular ilerlemeye yardm
etti. Kilisenin herkese kendi diliyle okutamad ncili frnc, kundurac, terzi, deirmenci
dkkannda kendi diliyle korkusuzca okudu ve anlamaa alt. Bu Protestanln tolerans
davasna ettii en byk bir hizmetti.
Van Loon, Rnesansn insanla getirdii yeni dnce yaamn getiren bilgin ve
sanatkarlarn rol olduuna inanmaz: Umumi uyan daima asrlarca sren strap verici
hazrlklarn sonucudur. Renaissance uurlu ilm bir alma devri deildir.
Eer btn bunlara ramen Renaissance vicdan hrriyeti, tolerans ve genellikle daha iyi
bir dnya iin kudretli bir darbe indirmise, bu, yeni hareketlerin nderleri saylan insanlarn hibir
rol olmadan yaplmtr der. Ama bu dnemin getirdii sanat, bilim ve basm gibi tekniin
gelimesi sonucunda Ortaan yetitirdii ajan, cellat, zindanc ve anak yalayc papa; papaz,
rahip kafilesine karlk Erasmus, Rabelais, Montaigne, Luther, Bruno, Voltaire... zgrlk ve
insanca yaamak iin sava veren insanlarn yannda yer alan evrensel kiiler olarak ortaya kt:
Erasmus, okuyucularn hep bir azdan yere batsn bu ba belas artk yetiir, brakn bizi
tolerans sahibi olalm! diye barncaya kadar kr krne inanlar sularm ve onunla alay
edebilirim derken Rabelaisle de On altnc yz yln ilk elli yllarnda Papazlarn hesapsz sefalete
sebep olan o kimseye sz hakk tanmayan ynetimden sorumlu kimseleri karikatrize ederken
tolerans urunda cesaretle bir darbe indirmiti. Kitaplarn Paris Parlamentosu toplatt ve yakt.
Sorbonne da ne yazk ki knad.
Montaigne; kendisinden nce ve devrinde herkesin anlayabilecei ekilde yazp
konumayan nllere karn, herkesin anlayp eletirebilecei bir dille eletiren kitaplar yazd. 0
gnden bu yana Montaignein yaptlar geni ve hogrl olduundan birok dillere evrildi,
eletirisi devam etti. Kendisi bir Katolik idi. Hatta Katolik Asilzadeleri Cemiyetinin etkin
yelerindendi. Amma 1572 Austosunda Papa Gregory XIIIn otuz bin
Fransz Protestannn katlini olaan st bir coku iinde kutladn duyunca olay ok iren
buldu, bir daha da kiliseye gitmedi.
Giordano Bruno, kii zgrlne nem verenlerden biriydi. Devletin insanlara ne
dnmeleri icap ettiini sylemee hakk yoktur veya toplum herkesin kabul ettii
dogmalardan ayrlanlar klla cezalandrmamaldr dncesini savunabilen bir yrek sahibiydi.
Ayn zamanda Dominiken rahibiydi.
Brunonun ac, alayl, talamal ve yergili bir yaz biimi vard. Gnn yntemlerini altst
eden; kimsenin houna gitmeyen bir snavdan geiren, din, felsef ve siyas nitelikte diyaloglu
eserler yazd. Bilgin olmaa almas kendisine gven veriyordu. Papa ile aras serseriler
yznden bozuldu. Yedi yl Engizisyon hapishanesinde yatt. 1600 ylnda kazk zerinde yakld
ve klleri havaya savruldu...
Voltaire, bilgin, yetenekli ve atlgan bir kiiydi. El att konuyu baaran bir iradeye sahipti.
Krk yana bast zaman dnyann en nl yazarlar seviyesinde herkesin anlayaca bir dille
ykler, trajedi ve komediler yazd. Elimde bir hkmdar asas yoksa ne ehemmiyeti var? Benim
bir kalemim vardr demiti. Ahmakln her biiminden, her eklinden ve her eidinden nefret
ediyor ve ireniyordu. Yazd oyun kitaplarndan birisi on sekizinci yzyln rekorunu krd. Krk
be gn aralksz oynand. Bu sralarda Fransada tanksz, dipsiz temelsiz sulamalardan birok
vatanda lme mahkum edilmilerdi. Voltaire bunlar duyunca ezilen ailelere yarm elini uzatt.
Bunlardan birincisini ksaca sunmaa alalm;
Jean Calas adnda Protestan bir esnaf vard. Onun Marc Antoine adnda 29 yandaki olu,
Hukuku olmak istiyordu. Protestanlara ise bu meslek yasakt. Marc Calvinist oldu. Dengesiz
melankolik bir durumdayd. Bir gn babas evlerinde misafirlerini arlarken o dkkana gidip iple
kendisini ast. Katolik komular bu olay polise haber verdiler. Altm yandaki baba
mahkemeye verildi. On iki yarg davaya baktlar. Jean Calas olunun katili olarak hibir delile
dayanmadan lme ve mallarnn ailesinden alnmasna karar verdiler. Baba Jean Calasa itirafta
bulunmas iin ikence edildi. Adam susuzum dedi. Karn su iirilerek dolduruldu. Bedeni iki kat
iti. Adam gene susuzum dedi. Cellada emir verildi. Cellat kol ve bacaklarn iki yerinden
paralad. Adam gene susuzum diye bard. Bu sefer kzan yarglar boularak ldrlmesine
karar verdiler. Cellatlar adamcaz boarak ldrdler. Ailesinin elinden mallar alnd. Kz ve
ocuklar manastrlara datld.
Voltaire, yaamakta olan ikinci olu ile karsn buldu. At yardm kampanyasna
ngiltere Kral ve Rus mparatoriesi yardm etti. Bunu duyan Louis XV. Voltairein bu davranna
ierledi. 1763 ylnda davann yeniden incelenmesine izin, verdi. Davay Jean Calas ailesi kazand.
Yarglar grevlerinden uzaklatrld. Kral, Jean Calas ailesine ufak bir yardmda bulunmay kabul
etti. Bunun gibi daha haksz davay yeniden yarglatt, kazand.
Fransz halknn gznde byyen Volter iin yazar yle demektedir:
Dini ve ahs maksatlarna hizmet eden yksek mahkemeler ilerini karanlkta
grebildikleri ve etraflarn bir esrar perdesiyle evirmee muktedir olduklar takdirde ancak
muvaffak olabilirler. Voltaire tarafndan kullanlan taarruz usulne kar byle mahkemelerin
ellerinde hibir mdafaa silah kalmyordu.
Voltaire btn klar yakyor, kalabalk bir orkestra kiralyor, btn halk seyirci olarak
davet ediyor ve bundan sonra da dmanlarna ellerinden gelen her trl ktl yapmalarn
emrediyordu.
Gelelim yirminci yzylmza: Cihan savalar yapld. Milyonlarca insan ld. Milyonlarca
ana, baba alad. Milyonlarca gen kadn kocasz kald. Milyonlarca ocuk yetim ve babasz kald.
Toplama kamplar kuruldu. nsanlar gaz frnlarnda yakld, yalarndan sabun yapld. Atom
bombalar patlatld. Yz binlerce insan bir anda yok edildi. Yz binlercesi de hala nkleer nlarn
gazileri olarak srnyorlar.
nsanolu ok deerli bir yaratktr. Korkusuz bir yaam srmek onun en doal hakkdr.
ki bin yl boyunca srp gelen klelik, ikence, toptan yok etme, aslma, yaklma, paralanma
gibi korkulardan kurtarlmas onun hakkdr. Bu olanaklar salamak iin tm bilim adamlar el ele
vererek hibir kar evresine boyun emeden insanlara yarar bir dnya bulmalar gereklidir.
Eitim, insanla mutluluk getirmesi ama edinilmedike ne yazk ki insanolu eski korkulara
rahmet okutturacak kitle kymlarnn korkusuyla, toleranssz ynetimlerin korkusuyla, din ve
ideolojik grlerin, blcln getirdii korkularla daha nice yllar uuklamaktan, ryalarnda
karabasanlardan, zindan ve cellat grntlerinin korkusundan kurtulamayacaktr.
Van Loonun ilgin bulduum u kanlarna da deinmeden geemeyeceim:
Bu dnyada korku egemen olduka Altn alardan, Modern yzyllardan ve ilerlemeden
sz etmek zamann bo yere harcanmasdr. nsan elinin yapt eyi, gene insan eli bozabilir.
Bu bir cesaret ve cesaretten sonra eitim sorunudur.... der.
Van Loonun kitab hakkndaki grn de yle zetleyebiliriz: nsanlar iki bin yldan
nce ok Tanrl dnemlerde ilahlara taparlarken fikir hrriyetine sahip bir reti iindeydiler.
(eski Yunan gibi) Bugn o alarn altn kitaplar elimizde hl yol gsterici niteliktedir. Oysa tek
Tanr dnemi iki bin yla yakn bir zamandan beri insanlar eitli grlerinden tr savalara
itmi, yok yere biri birlerinin kanlarn aktmtr. Egemen evreler durmadan hafiye, karaalc,
casus, cellat yetitirmitir. Engizisyoncu Papa ve Papazlar din perdesine brnerek egemen
evrelerin yannda yer alm, zgr dnmeye alanlara kan kusturmutur.
Bireyci dnen egemen evreler insanlara sz hrriyeti, gzel sanatlar, insan haklar
anlayn getirirken buna karlk kendileri ekonomik kanallara sahip olmu, insanlar yoksulluktan
kurtaramamtr.
Kitlelerin mutluluunu dnenler de insanlarn karnlarn doyururken zgn dnce
zgrlklerine dayanamam, kstlamtr. Ben insanlarn hem sz hrriyetine, hem de ekonomik
ve siyasal zgrlklerine sahip olunmasndan yanaym. Bilmem ki buna insanlk ne zaman
kavuacaktr. diyen yazar dncelerini byle sergilemektedir...
KY ENSTTLER HAKKINDAK
ELETRLER ve FTRALAR
Ky Enstits ile . Hatip Okulu bir nemli noktada birleiyorlar: Her ikisinin kayna da
ky, yetitirdii ky ocuudur... Ky Enstitsnn kuruluu memleketimizdeki gelenee
uygundur, yani ynetici ve aydn kafasnda % 100 kendi dnce ve kayglarn yourarak bu
okullar tasarlam ve kurmutur...
mam Hatip Okullar zellikle ky ocuu iin deil, btn ocuklarmz iindir; ama bu
okullara % 95 ky ocuklarmz, bir de ilelerde, ehirlerde mill tre ve benliimize titizlikle bal
kalmak isteyenlerin ocuklar girerler. Ky Enstitsne kar ikayet, hatta isyan halktan gelirken,
. Hatipten ikayet aydndan gelmesinin nedenini burada aramak gerekir...
Ky Enstitlerine Komnist Yuvas diye saldrlyordu, imdi de . Hatip Okullarna
Medrese hortla, yobaz yuvas v.b. diye saldryorlar.
Ky Enstitlerinin kuruluunda dnlmesi gereken iki nokta unutulmutur: Birincisi,
yari retmende bilgi yetmezliinin nn smet Paaca bir nem tamadn biliyoruz. Bilgisi kt
retme, Paann retmen anlayna uygundur. Daha nce, Babakanl srasnda da okuma
yazma renmi kta avularn birka ay eitimden geirdikten sonra, ky okullarna eitmen
olarak tayin ettirmiti. kincisinde de alacak bir ey yoktur; nk halk acaba ne ister sorusu
akla gelmez...
Ky Enstitleri gln, beceriksizce bir eitim denemesi, bir eitim sefaleti idi... Baz
Enstitlerde drdnc snfa, yani lise bir seviyesine geldikleri halde, okuma yazmay doru
drst skemeyen renciler grlyordu... (Sabri Akdeniz: Milli Eitimimizde mam Hatip,
Okullarnn Yeri ve Ky Enstitleri; s. 69-70, 65,. 78-79). Beyaz Saray 17 Beyaztstanbul)
Mustafa Demir; KY ENSTTLER ve SOLCULUK

(Faklteler Matbaas, stanbuI - 1959)
Hasanolan kzllarn geni bir iftlii, idi... Bir mdr, mdr yardmcs, eitimba,
18 ba, 20 kmeba, 60 retmen, 30 usta retici, 30 ar memur ve 30 ii ... Trk kylsnn
dinini, mukaddesatn, ailesini, milliyetini ykabilmek ve onun Moskofa teslim edebilmek iin
altlar... anakkale ehitlerinin kahramanlklarn bir aptallk olarak telkin ettiler... Askerlik
derslerini muvazzaf Trk subaylarna deil, terhis edilmi solcu ihtiyat zabitlerine okuttular... ok
tabanca, silah, makineli tfek ve cephaneyi depolarnda sakladlar. Bu, onlara gya dahili ihtilalde
lazm olacakt... Ustaba olarak aldklar retmenler umumiyetle, ayya, ahlaksz, proleter
ihtilalinin hazrlayc tipleri idi. (S. 2-15)
Tarm derslerinde arap hazrlanmasn rettiler. Hasanolana zzet Palamarn Baevi
namndaki meyhanesine arap iml ettiler. Ba rencilere bellettiler; sebze bahesinde
rencileri altrdlar ve rnlerini Tongu Baba ile yaranna hediye edip dattlar. (S. 15)
dareciler Hasanolan Ky Enstitsnde, retmeninden rencisine kadar herkesin,
mevcut hamamda rlplak ykanma adetini ihdas ettiler...slamiyet irticadr parolasn tam bir
kzl taktikle ve nn devrinin din dmanlndan kuvvet alarak tatbik ve telkin- ettiler. (S. 1516)
Yine Tongu devrinde renciyi, bu ite usta solcu unsurlar, tpk devirme usulnde
olduu gibi ky ky dolaarak topluyorlard. Bu ilerde bilhassa Kzlba kylerinden fazla renci
almlard. (S. 22)
Her enstitye ikiyi, arab soktular, retmenler ailece rencinin nnde ve hatta
renci ile beraber arap itiler. Gzel kz, renci ve retmenlere arap dattlar... Kzl renge
o kadar ak oldular ki kantin duvarlarn bununla boyadlar. . . (S. 24-25)
retmen (..) rencileri toplam: Siz ky geleceinin byk ihtilal bayran
tayacaksnz. Siz yllarca, hatta asrlarca kylye zulmederek onun srtndan geinmi olan
ehirliden kyn intikamn alacaksnz... Kyn cn ehirliden alacanza ant iiniz. (S. 25)
rencinin kyleri ihya edecei, okuduklar kurulular kendilerinin yaptklar, ziraat
rasyonel esaslara gre ayarladklar, kylye yeni bir ruh verdikleri ise dpedz yaland. inde
oturduklar binalar mtehasss ustalar tarafndan yaplm, renciye Trk adet ve irfanyla
alakasz bir kltr alanmak istenmi, hatta ziraat bile kyllere yaptrlmt (1). Ky Enstitleri
kendilerini douran ihtiyaca cevap vermedii iin, bir kzl yuvas olduu iin kapatld... Kapatma
erefi komnistlikle mcadele eden bir iktidara, Menderes hkmetine aittir. (S. 74-75)
(1) Ky Enstitleri, kendi kurulularn ve tarm ilerini kendisi yapt gibi yeni kurulan Ky
Enstitlerinin kurulularna da imece ile katlrlard, tamamlarlard. Bunlarn dnda ky okullarn
yapmna da yardm, ederler, afete urayanlarn da imdadna koarlard,
20 Haziran 1943te Adapazarnda ok iddetli bir deprem oldu. Kentin ykmn kylere dalan
yardmseverler mdaat!. mdaaat!!.. mdaaaat!.. Yanyor Adapazar yanyoooorrr!.. Bitti Koca
memleket!.. abuk yetiinnn!.. diye barrlar, halktan yardm isterler.
Evleri yklanlar iinde 20 de retmen vardr. 0 zaman RETMENLER YAPI SANDII
vard. Ama bu retmenlere evlerini hemen yapacak gc yoktu. Ky Enstitleri biz retmen
arkadalarn evlerini yaparz. Bize yap gereci verin yeter dediler. retmenler Yap Sand yap
gerelerini stlendi. Yldzeli, Kepirtepe, ifteler, Savatepe, Hasanolan ve Arifiye Ky
Enstitlerinden birer yapc ekibi Adapazarna yolland. Evlerin plan 2 oda, mutfak, hela ve
banyodan olumaktayd. Ekipler 25 Ekim 1943 gn retmen evlerinin temelinden baladlar. 25
Ocak 1944te tam 3 ayda su, elektrik tesisatlar, badana ve yalboyas yaplm olarak
depremden ykma urayan retmenlere evleri gle gle oturun diye teslim edildi., Bu evler
5000 liralk gerece mal oldu. (S. Edip Balkr: Arifiye Ky Enstits; s. 296-298. Hr Yaynevi
1974-stanbul)
KY ENSTTLER ve KO FEDERASYONU
- yzleri(Fasikl: 10. Ayyldz Matbaas A.. 1966 - Ankara)
Enstitlere, Halk Partisinin vatansever ve milliyeti bakan merhum emsettin Sirerin
maarif vekillii srasnda trpan atlmtr. (S. 55). (53) numaral belgede Hatay li Altnz
lesinde Gezici Baretmen bulunan ve Hasanolan Yksek ksmndan mezun bulunan brahim
Trk, Yksek ksmda iken kitap tanma saatlerinde (Sosyal Mcadelelerin. Tarihi, nsanln
Kurtuluu, Demokrasi ve Sosyalizm) gibi kitaplarn bata bulunduunu ifade etmektedir...
brahim Trk bu ifadesinin bir yerinde (renciler toplanm bakan seiyorlard. Bu seimde sol
taraf tutan renci grubunun seimi kaybetmesi zerine koro halinde statlarnn (yani Nazm
Hikmetin) iirlerini okudular. dare buna kulak asmad. simlerini Bakanla verdik) diyor...
(S.140)
Ky Enstitlerine ky ilkokullarn bitiren mstait ocuklarn alnmas... ky-ehir ikiliini
meydana karan, ilk adm olduu anlalacaktr. nk, kyde yalnz ky ocuunun retmenlik
yapmas mill btnlmz paralayacak ve snf mcadelesine yol aacak psikolojik, sosyal ve
kltrel faktrlerin kayna olma kabiliyetindedir. (S. 120)
Bu alntdaki dnce Ky Enstitleri Kanunu grmelerinde gemitir. Konuan General
Kzm Karabekir: ... ehir ve kasabadaki ayn artlar haiz olan ocuklar kylere
gndermeyeceiz, yalnz ky hayatn gren, gzn kyde am, medeniyet alemi ile hibir
temas olmayan bu asrn kltrn tamayan bir ksm vatandalar alacaz. Onlara zel
renim vererek gtrp kylerimizde mill vicdan uyandracaz... Parti programmzda snf yok
diyoruz. Fakat elimizle tesis ediyoruz... Onun iin kyllerimizi byle kltr sahasnda az grgl
yar aydnlarn nfuzuna hatta madd tahakkmne brakmaa bendeniz gelecek iin ok tehlikeli
gryorum. (Ky Enstitleri Kanunu, (S. 101-102) TBMM Matbaas, 1940-Ankara)
... Btn okul kategorileri iinde Ky Enstitlerimizin faaliyetlerine, alma programlarna

hakim olan gr, ilmin de vard neticelere uygun olan bu grtr. Milletler aras terbiye
kongrelerinde Ky Enstitlerimizin bnyesini, alma tarzlarn hakl bir nme ile, izah
edebiliriz ve bilhassa burada yetien genlerimizi ileri kltrl, ileri vazife ve mesuliyet duygulu
genler olarak takdim edebiliriz...
(Prof. Dr. M. erif Baolu: Deien Dnya, S. 107.)
ftiralar
Ferit Ouz Bayr: KYN GC: (ULUSAL BASIMEV; ANKARA 1971) Hele ahlak konusunda ileri
srlen iddialar, dorudan iftiradr. Buna dilleri nasl varyor? Bu alanda Allah huzurunda da
gsm gere gere ahadet ederim ki bu kyl ocuklarn bizi zecek, ahlak d hareketleri
olmamtr. Srlarn arkasnda dolarken Enstitlere getirdiimiz kzl erkekli ky ocuklar, ideal
renciler olmulardr. Bir arada yattklarn bile yazp sylemekten ekinmeyenler hesab
sorulacak manevi bir gnah ilediklerini olsun hesaplamlar mdr? Memleketin yirmi yerinde
binlerce retmenin, 1O.000lerce, rencinin ve nihayet 100.000lerce vatandan gz nnde
bu gibi bozuk hallerin yllarca srp gideceini akl alr m? Durumun yaygnln dnerek lem
nnde kendi kendimizi bu derece ktlemekte ne fayda var? (S. 238)
Hrrem Arman: Piramidin Taban; Matbaaclk ve Ticaret Ankara - 1969 s. 473-474:
...
Piramidin st katlarn ele geirmi olan smrcler, daha ilk yllarda, kendi karlar asndan
tehlikeyi sezdiler. kinci Dnya Sava sonras, demokrasi oyunu dzeninde, btn mttefikleriyle
beraber Ky Enstitleri rgtne ve bu ocuklara saldrdlar, durdurulmas ellerinde olmayan

tarihsel geliimi bylece geciktirmede baar gsterdiler.
Tongua, kuruculara ve Ky Enstitlerinden yetienlere 1946dan sonra uygulanan trl
ynl zulm ve terre ramen byk ounluu ile bunlar ayakta kaldlar ve eylemlerini
srdrdler. Sistem, planl bir tutumla yok edildi.... ocuklar,. her koyun kendi bacandan
aslr, gemisini kurtaran kaptandr inanna zorlandlar. lerinden kk bir aznlk kar
cepheye geti. Ama byk bir ounluk, .Tongu Babann ocuklar olarak dimdik ayakta kald.
Cahil olduklar sylendi, onlar girdikleri. btn snavlar kazandlar, en yksek renim
basamaklarn atlar. lerinden uluslararas apta profesrler, hukukular, yazarlar, airler,
eitimciler kt... .
evket Gedikolu: .. Hemen unu da belirtelim ki, Ky Enstitlerine kar olanlar dn olduu
gibi bugn de eitimciler, dnrler deil, politikaclar, din ve mukaddesat bezirganlar ve szde
ulusulardr. Bunlar alt yapdan gelenlerin, alt yapy dnmelerini istemezler. Bunlar iin Ky
Enstitleri mam Hatip Okullardr. Onun iin harl harl kuran kurslar, mam Hatip Okullar ve
slam Enstitleri almaktadr. Ky ocuklarna verilen yn, gsterilen yol bu kurumlardr. Bu
kurumlarn mterileri % 95 kyl ocuklardr. Ackl olan, bu ocuklarn, genlerin kyler iin
kurulmu Ky Enstitlerini ve buralarda yetimi aabeylerini ktlemede sistemli olarak
zendirilmi, harekete geirilmi olmalardr.
(Evreleri, Getirdikleri ve Yanklaryla Ky Enstitleri: s.350).
Cevdet Kudret: Benim Olum Bina Okur: Yksek Ky Enstitsnde yetien elli kadar gen,
yabanc esinti kukusuyla, yedek subay okulunda avu karld; kylerde: kimi retmenlerin
vurulmasna, dvlmesine gz yumuldu; kimileri baka yerlere srld. (s.107)
Cavit Orhan Ttengil: Ky Enstits zerine Dnceler: 1940 ylna kadar olagelenler kyden
kamay balca ama edinen retmenlerle memleket davas halletmenin bir hayal olduu
hakikatini ortaya koymak olmutur. stisnalar hibir vakit neticeleri deitiremezler... (s.7)
Maarif hayatnda hazr elbisecilikten kurtulu Ky Enstitleri ile balamtr. lk defa
topraktan, insandan, memleketten hareket edilmitir. Soyut bir hayat anlay yerine gerek
hayatn iinden fkran, dnce ve i esini gerek yaamda olduu gibi bir arada barn
basan, bize has kurululara imkan verilmitir. Gelecek nesiller, Ky Enstitlerine vcut veren
ruhtaki bu bize greyi daha iyi fark edeceklerdir. (s.8)
Enstitleri kuranlarn karlatklar glk, eitli imkanszlklar, mcadele azimleri ve
elde ettikleri baar yeni bir kahramanlar devriminin onurlu sayfalarn oluturur... Dnk bo
arazide binalar ykseliyor.. Getirilen su, kiri ve susuzluu gidermitir... Glgesinde cvl cvl
gezinilen aalar yetitirilmitir.. sli adrlardan elektrikle aydnlanan binaya gei... Fakat,
dikkat ediniz; bu kyde mteahhit yoktur, gndelikle altrlan yzlerce ii yoktur, devlete yz
binlere mal olan bir masraf yoktur. Talarn kendileri tadlar, kirelerini kendileri yaktlar,
tulalarn kendileri ketiler, kumlarn kendileri elediler, temelini kendileri kazdlar. Ky
Enstitleri, en kk rencisinden usta reticiler, retmenler ve mdrne kadar Enstit
topluluunun mal oldu... (s.13).
Trkiyedeki renim kurumlar iinde, mill vasfna en ziyade layk olan Ky Enstitleridir.
Ky Enstitleri halk kltr hazinesinin yaayan kymetler sahasdr. Mill oyunlarn, Anadolunun
her kesinden ses ve ritim tayan heyecan verici gsterileri oradadr. Memleket zlemi, tabiat
gzellikleri, sevgi ve kahramanlk trkleri oradadr...
Alt yz kiilik bir topluluun, mziin ahengine hep birden ayak uydurarak oynad zeybei hi
seyrettiniz mi? Alim Kalemlerin, zerinde ekiip durduklar milliyetin en doru tarifi bence
oradadr. Tanr dalarnda hayali fetihlere kanlar, ecere defterleri ve kan tahlili raporlaryla,
szm ona, ilmi hareket edenler, iinde yaadklar deryay bilmeyen balklardan hi de farkl
deiller. (s.19).
Hayale kaplmayalm. Demokrasinin memleketimizde gereklemesi

art, ilkretim seferberliliinin nvesi olan Ky Enstitlerinin baarsna ve gelimesine sk
skya baldr... (5.21).
Ky Enstitleri, Trk devriminin, millet temelinde balam olan hayrl Rnesans
hareketidir. Trk aydnnn grevi, bu hayrl Rnesansn zerine titremek olmaldr. (s.17)
Aslsz Eletirilere Gerek Yant

Yukarda Ky Enstitlerini zellikle Yksek Ky Enstitsn konu edinip yazlan bir bakma
da yazdrlan kitaplarda renciler, retmenler, yneticiler gerek d, ahlak d olaylarla
karalanmaktadr. Ky Enstitlerinin amac, yzyllarca savsaklanan 40.000 kyn insann okur
yazar, el sanatlar renmi, aydn bir yurtta, iyi bir retici olarak yetitirmekti, onlara ada
bir davran kazandrmakt. Kuruluuna da yalnz ky ocuu alyor, onlar ky koullarna gre
yetitiriyordu. Bu amac o gne kadar kyde grevlendirilen ehir retmen Okullar
gerekletirememiti. Nedeni de kyn yoksulluuna almam bir evrede yetitirilmeleri idi.
Ky Enstitlerine kyden gelen ocuklar ie kyn yoksulluuna alm ifti, beki, amele,
srtma, rak, tutma ve oban ocuklar idi. Kylerdeki yaam koullar i ac deildi. rnein
doduum Kalnal ky ile Gaziler ky, bir ky aasnn yok yere kard mera kavgasndan
iki ky biri birinin davar srsn, kuru zm sergilerini alp ortadan kaldrmakta, biri birini
baklayp dvmekte idi. Kalnal kynde 60 kadar ocuk yaz ishalinden lmt. Bir olak
srs de burunlarnda kan ban nedeniyle krlmt. Alata kynde frengi insanlar yamuk
yumuk etmii. Frengili kadnlar ve erkekler imam nikah ile evlendirilip frengili insan
retmekteydi. Bu kyden bir de Nakibendi eyhi vard kendisi Arabistanda yaad halde
mritleriyle teki kylere tarikatlk yaymaktayd.
Kongul kynde Cvdrlarn Hamza ekmek paras kazanmak iin gurbette iken, kars,
ocuk ters geldii iin douramamt. Kyl ebeler iyi niyetle yardmc olmaya alrken doacak
bebein kolunu koparmlard. Bu bilgisiz aba hem bebein, hem de anann lmesine neden
olmutu. Ksenin Halil de kn gurbette iken kars 6 ocuk birden dourmutu. Doum kanamal
gemiti. Zavall Kadn kimsesizlikten, yoksulluktan 120 km. uzakta olan Konya Doumevine
ulatrlamam, dourduu 6 bebeiyle beraber lmt.
Kylerin suyu, elektrii, yolu, doktoru, ebesi, veterineri... yoktu. Kalnall bir ifti, bir
katr yk zm drt gnde Konyaya indirir, satar, alveriini yapar, 9 gnde kye dnerdi.
Kylnn ald pahal, satt ucuzdu. Arac, tefeci, muskac, tarikat... kyleri smrmekte idi.
Ky Enstitlerine alnan ocuklar ite benim doup bydm kyler gibi binlerce yaam belas
grm kylerdendi.
Ky Enstitlerinde dersler hep aratrma ve incelemeye dayanrd. Tarih kronik olaylar
olarak okutulmazd, tarihsel olaylarn nedenleri aratrlrd. Trkiyede yenilik hareketlerinin
neden ge geldii zerinde durulurdu. Geri kalmlmzn nedenleriyle ilgili kitaplarn okunmas
tlenirdi. Yurttalk Bilgisi bilinli olarak okutulurdu, kavratlrd. Kooperatif almalarnn
yararlar zerinde durulurdu, ifti mallarnn deeriyle satlmas iin kooperatiflerin gereine
inanlrd. Enstitlerde kurulan kooperatifin sattklaryla piyasa karlatrlrd... Bu bilinle
yetitirilen ocuklar kendi doduklar kyn dertlerini dile getiren ykler, iirler, kitaplar
yazmaya ve evirmeye baladlar. Ky Enstitlerine kadar Trkiyede hibir okulda rencilerin
bylesine ky ve memleket sorunlarn bilinli olarak yazd da grlmemiti. Asl nemli olan
nokta bu yazlarn konusunun kyn smrlmemesi iin canlandrlmas idi. Toprakszlkt. Ekmek
paras kazanmak iin gurbetlerde bit atan mutsuz insanlard. Salgn hastalklar ve getirdikleri
yoksulluktu, felaketti. Oysa kendi karn kylnn olduu gibi kalmasnda gren toprak aalar,
derebeyi kalntlar, (1) onlarn beslemeleri ve araclar Ky Enstitlerinin yaratt dnceyle
kyl yapsnn deitirilmesine karyd. Kyl ocuklarnn bu yndeki bilinlenmesine karyd.
Onun iin Ky Enstitlerine, retmenlerine, yneticilerine, kurucularna ve rencilerine hep bir
azdan dinsizler, donsuzlar, gomonistler, ahlakszlar, Moskof uaklar diye basnda sloganlar
atmaya balamlard.
Caalaolunda her tr grn kitaplar yaynlanmaktayd, alnp satlmaktayd, herkes
bunlar alp okumaktayd. Ama ne zaman ki Ky Enstits rencileri de bu kitaplar okumaya
balad, adamlar birden kyameti kopardlar. (*) Oysa fakltelerde okuyan varlkl ocuklar her
tr ekonomik ve siyas doktrinleri okuyup aratrmalar yapmaktayd.
Ky Enstitlerinde tarm derslerinde stten tereya, peynir, tahldan niasta, bulgur,
erite, domatesten sala, sebzelerden turu, zmden sirke, arap yapm retilirdi. Bu
rnlerden arap hari tekiler soframza konurdu. Yalnz 1944 ylbanda Hasanolan Yksek Ky
Enstits renciler retmenleri ve lkretim Genel Mdr Hakk Tongu kendi yaptmz
araptan birer bardak ierek salkl ve baarl yllar dileiyle yeni ylmz kutlamtk. Sakilii de
kara yzl Hseyin Atmaca ile souk yzl Mehmet Pekgirgin yapmlard. Sakilik yapan gzel
kzmz yoktu. Gelimi lkelerin sofralarnda ise arap, ayran, bira, meyve suyu besin maddesi
olarak tketilmekteydi. Bunun rtkanln yapmak grmediklik deil miydi? imdi anmsyorum
da ok saygn davranlar iinde geen gecemizde arklar trkler syleyip halaylar, zeybekler
oynayp en bir gn geirmitik. Dnelim bir kere. Ky Enstitl renciler byle bir olgunlua
kavutuklar srada iktidar kyde yapmas gerekli hizmetleri yapmamsa kylerde ocuk, hayvan
kranlarndan bile habersizse, isizlie, toprakszla bir are bulmamsa Ky Enstits rencileri
bunlarn bir memleket derdi olduunu yazmasn m? Cumhuriyet ile ynetilen Trkiyede aydn
yurttalar gibi onlar da kyllerin Cumhuriyetin nimetlerinden yararlanmasn istemesinler mi?
Bunlarn ky ehir snflamasn yaratmak neresinde. Kyllerin meslek okullarnda, yksek
okullarda ve niversitelerde frsat eitliinden yararlanmasn istemek neye komnistlik olsun?
Hastane, veteriner, mhendislik hizmetlerinden yararlandrlmasn istemek, toprak reformu
istemek neye Moskof uakl olsun? Kyler kalknmadan kent ve kasabalar kalknabilir mi?
Kyllerin de kasaba ve kentliler kadar Cumhuriyet nimetlerinden yararlanmasn yazlaryla,
kitaplaryla dile getiren Ky Enstits rencileri neye Atatrk saylmyorlar da Moskof ua
olarak niteleniyorlar? Bir de Ky Enstits kl kyl retmenlere gvensizlik kukusu
yayyorlar. rnein babas kyl olan, Osmanlnn kolordu komutanlna kadar kard bir
paann (Kzm Karabekir), ky yaam ile megul, uygarlk dnyasyla biraz daha fazla ilgisi olan
kasaba ve ehir ocuklar dururken .. kyllerimizi byle kltr alannda az grgl yar
aydnlarn nfuzuna hatta maddi manevi tahakkmne brakmaa
(1) Cevdet Kudret: Benim Olum Bina Okur; s. 113. Varlk Yaynlar : 7 eyll 1949 tarihli
Diyarbakr Gazetesinde yle bir ilan kt: Acele satlk ky Diyarbakra bal ve saat
mesafede sulu ve susuz 10.000 dnm tarlay havi Paakynn tamam satlktr. Tafsilat almak
isteyenler avukat Agh Armana mracaat edebilirler.
(*) ... Gnn birinde ngiliz memurunun refakatinde toplulua giderken, (Filistin ngiliz
smrgesi iken) yolda, bir taa oturmu gen bir obana rast gelmiler. ocuk, okuduu kitaba o
kadar dalm ki, geenlerin farknda bile olmam.
ngiliz demiti ki: Bu oban ocuu ne okuyabilir? Onu grmek isterdim. Arabadan inen
Ussichkne kitab alm ve ngilize uzatm. Bir de, ne grsnler? Schopenhaurun RADE ve
TEMSL BAKIMINDAN DNYA. ngiliz, buna benzer adamlarla smrge siyaseti yapmak zordur,
demekten kendini alamam... (Magnus Hirschfeld: CNSYET DNYASI, s. 309. Tanin Matbaas
1946.
Ky Enstitlerinde kitap okuyan kyl ocuklarn da bu gzle grenler kendilerini Mustafa
Kemalin Trkiyesinde olduklarn unutuyorlar gibime geliyor. B.S.
bendeniz gelecek iin ok tehlikeli gryorum diye TBMMinde dikilmesi Ky Enstitlerinde

okumu kyl retmenleri aa grmek deil de nedir? Kendisi bir kyl ocuu olarak Dou
illerinde Kolordu Komutanl yaparken memlekete ihanet mi etti de Ky Enstits mezunu
retmenler kylerde yoksunluklar iinde retmenlik ederlerken memlekete ihanet etsinler?
Kyllerin okutulmasndan yaknan Kzm Karabekir Paann heykelini kylleri byk bir
hogr ile kylerine diktiler!.. Paa ise kyl ocuklarna kyde retmenlik yapmay bile ok
gryordu. Onlarn hakimiyetine ky terk edemeyiz diyordu. imdi kylerde byc, muskac,
cinci ve frkler kylerin yannda doktorlardan bile stn tutulmaktadr. (2) Kyly geri
kalmla terk etmeye alanlar lseler de, kalsalar da vicdan azabndan kendilerini
kurtaramazlar.
Nazmn iirlerini okuyan Yksek Ky Enstitlerinin isimlerini Bakanla verdik diye
vnenlere, Ky Enstitlerini trpanlayan Reat emsettin Sirere, kapatan Adnan Menderese
rahmet okuyanlara da bir belge verelim:
Reat emsettin Sirer 1933 ylnda dzenlenen Seyyar Terbiye Sergisi konferanss idi.
Bakanlk zmirdeki ilkretim uygulamalar ynnden beni de Seyyar Terbiye, Sergisine
ilkretimci olarak grevlendirmiti. Bakanlktan Salk Mfettii Celal, Mektep Mzesi Mdr
Hakk Tongu, Gazi Terbiye Enstits ubesi retmenlerinden Hayrullah rs, basndan Sadri
Ertemle birlikte be grevli idik. ..Projeksiyon, sinema ve bir gramofon da retim arac olarak
vagonda yerini almt. Plaklar arasnda Nazm Hikmetin Salkm St, Hazar iirleri de vard. Bu
plaklarla bu be kii, Nazm Hikmetin sesinden dinliyor, iir ihtiyalarn da gideriyorlard. (3)
1945 ylnda iftiyi Topraklandrma Kanunu kt. toprak aalar, nlem almazsak
topraklarmz elden gidecek dncesiyle Demokrat Partiyi kurdular. ktidar 14 Mays 1950 de
eline alan Adnan Menderese topraksz kyller oy verdiler. Bu kanunu karan CHP hkmeti
seimi kaybederiz diye Kanunu yrrle koymamt. DP ise topraklarmz kurtardk diye
ortadan kaldrmt. Her iki parti de kyly aldatmt. Ama yzyllarca kylnn okumasn,
toprak edinmesini savsaklayanlara kar CHP Ky Enstitlerini ve iftiyi Topraklandrma Kanunu
karmt. Kyl bilinli olmad iin bu iki kyl antn ykandan hesap sormad, hakkn
istemedi. Bunda hayret edecek bir ey yoktu. Okutulmayan kyl Cumhuriyetin kendisine tand
hakk bilemezdi. Zavall kylnn teden beri alk olduu bir deyim vard. eriatn kestii
parmak acmaz yani onlar verirler, onlar alrlar. Kendisi istemedi ki? Hakkn arasn. Bu gibi
sorunlar bilenlerle tartan kyller yle demektedirler: Biz yeri eek, bokundan, g de
yldzlardan fark ederiz diyen kyly bu durumda brakanlar utansnlar. Utansnlar da onlar
Cumhuriyet, yurtta yapmaya alan Ky Enstitllere Moskof uaklar demesinler, onlar da
bulunduklar skntl, yaamdan kurtarmaya alsnlar, yararn, zararn bilmeyen kyl
okutulmaldr. Kyls okutulmayan memleketler demokrasiye kavuamaz, tutucularn
zorbalndan kurtulamaz, ada uluslar yannda hak ettii yerini alamaz.
Askerlik derslerini muvazzaf Trk subaylarna deil, terhis edilmi solcu ihtiyat zabitlerine
okuttular denilmektedir. Bir defa Trkiye genelinde solcu ihtiyat zabiti olamaz. Yksek Ky
Enstitsnn askerlik dersi retmenleri ise General Nuri Teomanla Stk Ulayd, hem de
kurmaydlar.
(2) Cinli, eytanl ngldaklar daha da artar. Son 24, saat iinde 4 benzer olayla yaknlarn
ldrenlerin durumunu inceleyen Prof. Dr. zcan Kknel, Toplumda geerli olan mistik
dnceler yznden,. bu tr olaylarn gnden gne artmas kanlmazdr... Maalesef son
gnlerdeki bu olaylarn ardnda 1980 ylndan bu yana Toplumumuzda egemen ve etken olan
mistik dnceler yatyor... Gnaydn Gazetesi: s.1-9. 27 Ekim 1988.
(3) Ferit Ouz Bayr: Kyn Gc; 5. 280. Ulusal Basmevi Ankara-1971.
Bir de Ky Enstitlerinde tarm kyllere, binalar da uzman ustalara yaptrttklar ileri srlyor.
Yeri geldike bu almalarn nasl yapldna deindik. Akasya ormanlndan, inaat
almalarndan tr ehitler de verdik. Mehmet nver, Abdlkadir atl, Abdurrahman Alanya,
Hseyin idem tarm, inaat ve hayvan yetitirme yolunda len arkadalarmzd. (ifteler Ky
Enstitsnde, tekilerde de nice kardelerimi bu yolda ehit oldular.) Soukta, scakta inaat,
tarm, tula harmanlarnda alrken ellerimiz kireten imentodan amurdan takla takla atlar
bzlrd. Revire koardk. Salk memuru Mustafa Kara ellerimizin iine dna gliserin damlatr
iyice ovuturturdu. Yirmi Ky Enstitsndeki arkadalarmz da bizim gibiydi. 1000e yakn bina,
kilometrelerce yol, yz binlerce meyveli, meyvesiz aa, srlerle hayvan, yz binlerce ton eitli
rnler hep bu ellerle meydana gelmiti.
Tarm kyllere yaptrlmt diyen bay yazar Ba rencilere bellettiler, sebze
bahesinde talebeleri altrdlar ve mahsullerini Tongu Baba ile yaranna hediye edip dattlar
demektedir. Bunda bir gerek pay var ama onun anlatt gibi deil. 1947 ylnda Arifiye Ky
Enstitsnde retmendim. Arkadam Turan Aydoan ile Yedek Subay Okuluna arldk. Bu
haberi duyan Tarm retmeni Mustafa Eybolu yanmza geldi. Size bir sepet erik ile bir kucak
gl vereyim Tongua gtrn. Selamm syleyin. Benim iin de elini bir pn dedi. 12 Mays
1947 gn Tonguun yesi olduu Talim Terbiye Kurulunun alt Yzbaolu Apartmanna
gittik. Odasnda yalnz alyordu. Bizim geldiimizi grnce kucaklayp barna bast pt.
Getirdiimiz bir kucak gl defalarca koklad, koklad. Bu gllerin kokusu bizim karaolanlarn
kokusu Eybolunun kokusu dedi. Dolaplarn arasndan tozlar iinde kocaman bir in vazosu
getirdi. Zile bast. eri giren odac hanma; u vazoyu iyice su, temizle. ine de biraz su koy
getir dedi. Biraz hobe ettik. Kadnn getirdii vazoya bir tutam gl koydu. Gl goncalarn eliyle
okad. Ne de gzel eyler bunlar, all pembeli, kokulu kokusuz, renk renk. Biraz biraz da
arkadalara dataym dedi. Gllerle erik sepetini alp arkadalarnn odalarna gitti biraz sonra
geldi. Arkadalarnn da ok houna gittiini anlatt. Oturduk. Mustafa Eybolunun selamn
syledik. Tongu Arifiyeden gelen enstit rnlerinden ok duyguland. Tavana doru epey bir
baktktan sonra: Arifiyede kyller hep msr, patates ekiyorlar. Gzel. Ama Enstit olarak bizim
onlara baz yenilikler getirmemiz gerekli. Eybolunun rencileriyle ektii sebze bahesini
gezdim, beendim. Mustafa, stanbul buraya yakn. Sen bahende ok gzel gl ve iekler
yetitirebilirsin. Hem evrenizde rnek bir alma olur, hem de okula ve kyllere yeni bir kazan
kaps aabilirsin dedim. te bu all pembeli goncalar 0 gnk dncemizin rn dedi. Tongu,
Ky Enstitlerinden gelen glleri byle koklar, meyvelerin de bylesini yaranlar ile tadard.
Ky Enstitlerini eletirenler enstit yanllarn kastl olarak kendi ringlerine ekip
dvmek istiyorlar. Ky Enstitleriyle mam Hatip Okullarn karlatryorlar: Ky Enstitlerine
% 100 kyl ocuu alnmaktadr. Oysa mam Hatip Okuluna % 95 kyl, % 5te ehirli ocuu
alnmaktayd. Kyller Ky Enstitlerinden ok . H. Okullarn sevmektedir. Kyde yalnz ky
ocuunun retmenlik yapmas milli btnlmz paralayacak ve snf mcadelesine yol
aacak psikolojik, sosyal ve kltrel faktrlerin kayna olma kabiliyetindedir. denilmektedir.
Kylnn Ky Enstitlerini beenmeyip mam Hatip Okulunu beenmesi ada bir l
olamaz. Okumular renimleri iin ileri ve gezmeleri iin Avrupaya, Amerikaya giderler, oralar
beenirler. Kyller ise hacca giderler, Arabistan beenirler. Kylnn oldum olas yn te
dnyaya evrilmitir. zerine bast, srsn otlatt, ekip bitii dnya onun dnyas
edilmemitir. Ona yalanc dnya denmitir. Eer kylye laik eitimle renim yaptrlrsa onun
deer yarglar daha realist olacaktr. Onun saflndan yararlanlarak Ky Enstitlerini ktlemek
ve kapatma bahanesi yaratmak memleket yararna deil, kendi karlarnadr.
Yz yllardr hurafe grler iinde braklan kyl alal 5-6 yl olan Ky Enstitlerinin ne olup ne
olmayacan kavrayacak durumda deildir. Kyly bouna bu ite olumsuz deerlendirmeye
kalkmayalm. Sayn eletiriciler bu konuda yanlyorlar. Biz kendi gzmzle grdk. Ky
Enstitlerinde okuyan ocuklarn grmeye gelen ana ve babalar. Zavalllar Ky Enstitlerinin
ktlendiini duyunca geldiler. Enstitler onlar konuk etti. Gnlerce yatp ocuklarnn
dersliklerini, iliklerini, tarlada alrken, bina yaparken, diki dikerken, ar, kmes ve hayvan
srleriyle urarken grdler. Enstit mdrlerine Allah sizden raz olsun, ocuklarmz tam
bizim istediimiz gibi yetitiriyorsunuz dediler, enstitlerden sevine sevine ayrldlar.
Bizim kyl aslnda tutucu da deildir. Bir zamanlar bit kylerde oktu. DDT diye bir ila
kt. Bu ila annda bitlerin kkn kazyordu. Ona sahip kt. Kyl kendisine yarayan her eye
sahip kar. Eer Ky Enstitleri kylerde planlad tarm, kooperatifilik, yetikinlerin sanat
kurslar gibi ileri gerekletirseydi kyller ona yle bir sahip karlard ki ellerinden kolay kolay
kimse alamazd. Ykclar, kylnn uyanmasndan ve bu kurumlara sahip kacaklarndan
korktular.
imdi bizim ky gerei zerine biraz dnelim: Kylere kooperatif gerekli mi deil mi?
Kyl kadnlara diki, erkeklere marangoz, yap ve demircilik zanaatlar gerekli mi deil mi? Kyl
kaldrd rnleri hep ham madde olarak ucuz ucuz satmyor mu? Bu tr sattan kyl zararda
deil mi? Kylnn ii mevsim iidir. Onun ok bo zaman vardr. Kyl bo zamanlarn kendi
rnlerini deerlendiren ve daha ok para kazandran peynircilik, turuculuk, sirkecilik,
meyvelerin souk hava depolarnda korunmas, pamuklu, ynl dokumalar, rg ileri, kmes ve
st hayvanclyla doldurmas olas deil mi? Byle bir almayla kyl daha mutlu bir yaama
kavumaz m? Bu saydmz tarm sanatlar Ky Enstitlerinde retiliyordu. Bu sanatlarn
kylye ulatrlmamas ky ve memleket iin byk bir kayp deil mi? Bir eyi ykmak ok
kolaydr. Ama onun yerine ondan daha iyisini koymak ok zordur. Ky Enstitlerinin memlekete
salayaca kazanc durduranlar, yukarda saydklarmz kylye kazandramadlar. Ky gene geri
kalmln iinde yuvarlanmaktadr.
Ky Enstitleriyle mam Hatip Okulunu karlatranlar u iki gerei bilmemezlikten
geliyorlar:
1- Ky Enstitl retmenler kyn kalkndrlmas iin yetitirildikleri bilinle kye sahip
ktlar. Kol ve kalemleriyle kylnn yannda onu geri kalmlktan kurtarmak iin yerlerini
aldlar. Ne renciliklerinde, ne de meslek yaamlarnda alnnn teri olmayan kurulu sofralara
oturmadlar. Okullarn yaptlar, hayvan yetitirdiler. Binlerce dnm topra ekip rn kaldrdlar.
Ba, bahe rnleri yetitirdiler. Ve bu rnlerle beslenmeye altlar. Okullarn temizlediler.
Sofralarn kurup kaldrdlar. Giysilerini diktiler. Devlete yk olmadan yaam savan kazanmak
iin doa ile savaa altrldlar.(4) Kyllerle konumaya, kylerde aratrmalar yapmaya
ynlendirildiler. Enstitler kyden hibir zaman kopmad,
(4)
Kooperatifimiz halka, kylye ve memura evrede bulunmayan besin maddelerini
motorumuzla getirip en ucuz fiyatlarla satyordu... Hamsinin bolluu bizi kendiliinden
tuzlamacla yneltti. Tuzlama iin kap gerekliydi. Gaz tenekesi tm ortadan kalkmt. Karaborsa
bile bulunmuyordu. Tuzlamay flarda yapmak gerekiyordu. Bu i iin f tenekeden daha iyi idi.
Bu zorunluk bizi bir fclk ilii kurmaa yneltti. Bu iten anlayan bir ustay usta retici olarak
aldk. e giritik. Bir yandan da dier Enstit idareleriyle haberleerek, dner sermayemizin
kendilerine tuzlu balk gnderebileceini, fiyatlarn, sipari beklediimizi bildirdik. 5 Ky
Enstitsne 3.800 kilo tuzlu balk gnderdik... Ksa bir sre sonra temizleme, tuzlama, flara istif
ileri yaplmaya baland.
Balk retimi 250 ton hamsi, 45 ton eitli balk olmak zere 295 tona ykselmiti...
Balk alar Ticaret Bakanlndan salanan ipliklerle Enstitmzde yaplmaya baland.
Enstit iliklerinde 10 tonluk bir avc motoru ina edilmiti. 1945 ylnda balk
iletmesi, 2 balk motoru, 1 tat motoru, 18 kayk rp, 1 palamut grgr (sr balklarn
eitimini de ky koullarna gre srdrd. Ky eitimi hibir zaman ehir eitimiyle bir deildir.
Bu gerei bizim yaamdan kopuk eitimcilerimiz kabul etmezler. Bu problemin kavranmas iin
ok ak bir rnek verelim; ordu, kara, deniz, hava eitimi okullaryla askerlerini eitmiyor mu?
Neden ky eitimi iin ayr okullar olmasn? ehirlinin geimi zanaat ve ticaret zerinedir.
Kyllerinki ise tarm zerinedir. Ky eitimi tarmdan koparld gn denizden kan balk gibi
ld. Bu eitimi ancak Ky Enstitleri yaatabilir.
2- mam Hatip Okullar konusu gerei yaamdan kopuktur. Tketicidir. Yani hazr yiyicidir.
Bu okullarn amac aydn imam, hatip, ky hocas, halk vaizi yetitirmekti. Meslek liselerine
evrilerek amac dnda meslekler iin eleman yetitiren birer okul durumuna geldiler. Harp
Okullarna kadar btn okullara sramaya kalktlar. slami alanda grev yapanlarn saylar % 3
bulduu ilgililerce bildirilmektedir. % 951 ky ocuu olan bu okulun rencileri okulu bitirince
ky alannda imamlk yapmay bile dnmemektedir. (1. H. Okullarnda 3 yl retmenliim
vardr.) mam Hatip Okullar btn meslek liseleri gibi kendi amalar dnda baka mesleklere
eleman yetitiren birer hazrlk okulu durumuna gelmilerdir. renciler iin buralar birer atlama
tahtas olmutur.(5) Eer meslek liseleri atlama tahtas olmaktan kurtarlmazlarsa meslekler gn
getike yozlaacaktr. Bu da
memleketin zararna ileyen bir durumdur. Hani mam Hatip Okullar hurafeci imamn yerine
aydn imam geirecekti? Al amac da bu deil miydi? rencilerinin % 95i kyl olan,
avlamakta kullanlan alar), 3 manyat, 3 barabat, 3 molozma ve 30 kalkan, a ile Kara denizin
en gl ve rgtl bir balklk kuruluu haline gelmiti. Btn bu varlklar elde edilen deniz
rnleri ile salanmt. 1945 ylnda 500 ton hamsi, 60.000 ift palamut, 45 ton dier balk
rnleri ile rekor bir dzeye ulamt...
..Klasik ders kitaplarnn pek ok konular trl iler iinde, ezberlenerek deil, sonu
alnmak amacyla uygulanarak reniliyordu. Enstitlerde yurt sevgisi,, millet sevgisi, insanlk
sevgisi ve btn toplumsal deerler, nutuklarla, havada kalan szlerle deil; i baararak, yurdun
btn varlklarn, gzelliklerini grerek, bunlar deerlendirerek eserler yaratarak ve topluma
srekli yararlar salayarak veriliyordu... (Hrrem Arman: Piramidin Taban, Ky Enstitleri ve
Tongu; s.407-409).
(5) Ankara SBF retim yelerinden Prof. Dr. Cemal Mholunun yapt bir aratrmada, geen
yl SBF kamu ynetimi blmne kayt yaptran rencilerin % 40nn mam hatip liseli kkenli
olduunun saptandn duyurdu.
Gencay, istatistiklere dayanarak, 1970 ylnda 40 tane imam hatip lisesi varken bu okul
saysnn bugn 384e ulatn yazyor.
1983 ylnda Diyanet leri Bakanlnda alanlarn yarsnn ilkokul mezunu olduunu
ortaya koymutu.
Oysa her yl imam-hatip lisesini binlerce gen bitiriyor. 1988 verilerine gre imam-hatip
lisesi mezunlarnn says 290.000i buldu. Bunlarn bir ksm slam enstitlerine ve ilahiyat
fakltelerine gidiyor. Geriye kalan byk ksm eitli niversitelere girip yarnn slamc
brokratlar olmaya hazrlanyor.
Din hizmetleri ilkokul mezunlarna braklrken, din eitimi grenler de kaymakam, vali,
emniyet mdr, televizyon programcs, retim yesi, yarg, savc, daire bakan, genel mdr
ve mstear oluyorlar.
Ve olacaklar...
Bir ucu Suudi sermayesine bal slamc finans kurumlar... Al Barakalar, Faisal Finans
kurumlar... Bu finans kurumlarndan aldklar kredilerle gelien gazete, dergi ve yaynevleri,
dinsel amal vakflar...
Ve slamc kadrolarn 2000 ylna doru devlet brokrasisini ele geirme amacyla
rgtlenmeleri... Uur Mumcu, II Ocak 1989 Cumhuriyet Gazetesindeki Din ve Felsefe balkl
yazsndan.
saylar 100. 000leri bulan imam hatiplilerden 40 000 kyde ka tanesi imamlk yapmaktadr?
Kyde imam bile olmayan bir okulu savunanlar kylnn mam Hatip Okulunun Ky
Enstitlerinden daha ok sevdiklerini nereden biliyor ki? mam Hatip Okullar dini konular gerei
olarak te dnyaya dnk slami bilgilerle rencilerini eitmektedir. Bu okullar halkn slami
duygularndan kopan balarla ve kurbanlarla yaamaktadr. (6) Ky Enstitlerinin eitimi ise
doa ile yaam kavgasdr. Bu iki okul nasl olur da biri birine benzetilir. Birinin elinden i aralar,
retim arazileri ve ilikler yasalarla alnr, benimsedii iler yaptrlmaz. br stlenmesi
gereken dini hizmeti gereince stlenmez, selameti baka mesleklerde arar.
Kta avularndan yaplan eitmenler mesleklerini benimsedi. 60-150 nfuslu kylerde
okuttuklar ocuklar yetitirdiler. Tekrar da olsa bir daha syleyelim; yzyllarca okumasz
braklan bu kylerden niversitede krs hocalar, iktisat, veteriner, subay, mhendis ve
retmenler yetitirildi. Bu eitmenlerin utkusudur. Byle kta avular nasl kmsenir? bilgisiz
diye. Bu eitmenlerin eli plmeli. imdiye kadar kk kylerden km bilim adamlar grlm
mdr?
Trakya Genel Valisi General Kazm Dirik 1937de eitmenlerle bir toplant yapar.
Eitmenler 3 aylk kursiyerdir. Kylerine izinli gittikleri zaman kyllerle yaptklar konumalar
Paaya anlatr:
Abdullah Ba, Meeliler ky kursu duymular. Bana sordular, bizim alanacak ok
aacmz var.., kaa alayacaksn dediler. Ben devletten yiyorum. Parasz alayacam dedim.
Onlar da eh yleyse biz de sana il avlarz dediler.
(6) Muallim Cevdet: Mektep ve Medrese, s. 48-49. nar Yaynlar, -378 stanbul: u cetveli
Nazm merhum zamannda, Fatih vakfiyesinden kardm ki, ksaca birka kelimeyle aaya
alyorum:
I
1. Bit pazar, Fatih vakflarnndr.
2. Fatih medreseleri etrafnda tadil edilmi durumdaki 286 dkkan
3. Mahmutpaada 265 dkkan
4. Saralar arsnda 110 dkkan
5. Unkapan ars
6. Sur haricinde Yedikule dibahane havzas
7. Ayasofya arsnda dkkanlar
8. Balk pazar
9. Balklar ars
10. Dikilita arsnda dkkanlar.
11. Odunkaps pazarnda dkkanlar.
II
Mahmutpaa hamam kurbunda Dad Hatun mescidi mahallesindeki kervansaray civarnda
Bodrum kervansaray, Odunkapsnda eski han, Tahtakalede Yemikapan Han.
III
Tahtakale hamam, Yahudi hamam, Sinanpaa Hamam, Alaca hamam, Srt hamam, Kazasker
Hamam, Araplar Hamam, avuba Hamam, Kale hamam, Galatada hamam.
Not: Medreseler byle akarlara sahip olduklar halde tketici ve yaamdan kopuk eitimle
Osmanly borca soktu. Osmanlnn borcunu Cumhuriyet hkmeti dedi. Bu tip eitime
zenenlere bunlar deerine paha biilmez bir rnek.
Eer Ky Enstitlerinin eline byle kaynaklar geseydi retici eitimle Trkiyeyi dnyaya
bor para veren bir lke haline getirirdi.
Mustafa Vatan; kyde faizcilie deinir: Faizle bor para verdii ky delikanlsna bu faizci
ya paray, ya kary diye haber gnderdiini anlatr.
Mustafa Umarca, ky kahvesinde kyllerle konuurken 55 yandaki aa bana, Kyl
ocuklara okumak lazm deil. Okuyacak ocuklar ehirlerde olur dedi. Ben de ona yalnayak,
ba kabak ocuklar ok cevherlidirler dedim der. te kta avularndan oluan, bilgisiz diye
kmsenen eitmenler. Memleketin dertlerini Kazm Dirik gibi saygnl olan bir paaya
ekinmeden byle anlatabiliyorlar. Yaplan iyi ileri bouna ktlemeyelim. Anlatlanlarn hangisi
yalan, bilgisiz adamlar bu gerekleri cesaretle anlatabilirler mi? (7)
Ky Enstitlerine kastl olarak Kzlba kylerinden ok renci alnd syleniyor. Bu tam
bir blclktr. Rum ve Ermeni kyl ocuklarn bile okuttular. Ortadou Teknik niversitesinde
bunlardan birisi emekli oluncaya kadar krs hocal yapt. Onu YK bile atmad. Bu kiiyi
gznz neden grmedi ki?
Ky Enstitlerinin ehir ve ky ayrm yapt ileri srlyor.. Onlar byle bir blc
anlaya sahip deillerdi. u herkese bilinmesi gereken bir gerektir; ky, dnya genelinde btn
lkelerde ehirlere bak savsaklanmtr. Uygarln btn kurulular ehirlere kurulmutur.
Yksek okullar, hastaneler, fabrikalar, posta, liman ve havaalanlar... Kylere bunlarn bir tanesi
bile sektirilmemitir.
Yksek Ky Enstitsnde kitap tantmak knanmaktadr. Devlete sakncal grlmeyen,
her yerde herkesin okuduu kalbur st kitaplar Yksek Ky Enstitler tanttlar. Bunlarn
zetlerini de verdik. Yksek bir okulda kitap tantmak bir stnlk gstergesidir. Kitab yrtmak ve
yakmak knanabilir ancak. Ky Endstrilerini ve mezun ettii retmenleri kk grmeyelim.
Trkiyede demokrasinin ilemesine onlarn byk katklar olmutur. Ky Enstitl ykcler,
ozanlar ve romanclar ky gereklerini, gle, blble, kanaryaya iir yazan ehirli ozanlara, hem
de iktidarlara gsterdiler. Bu etkinin en byk gstergesi devlet ynetiminde Ky leri Bakanl
gibi bir Bakanln kurulmasdr. Dier bir ynyle de demokrasi denen ynetimin yalnz
ehirliler yararna deil kyllerin de yararlanmasna, yurdun bir btn olarak ele alnmasna
byk katklar olmutur. Demek oluyor ki, Ky Enstitller, ky-ehir-ayrmndan yana deil
aralarndaki uurumun kaldrlmasndan yana olduklarn gstermeye almlardr. Bu abadan
sonradr ki, kylerin salk, yol, su, elektrik gibi gereksinmeleri gndeme gelmitir. Ama kyl
hala eitimde frsat eitliinden gereince yararlandrlamamtr Kyl eitilmedike memleket
varlkl ve mutlu olamaz. Kyls glmeyen memleketin ehirlisi de glemez.
Hani lecek olanlara, ldrlecek olanlara bir diyecein var m? diye sorarlar. Ben de
Ky Enstitleri hakknda bildiklerimi sylemek isterim:
Onlar, (Ky Enstits kart olanlar hari) mrnce aln terlerinin rn dnda bir klah
kapmaya uramadlar. Hep insanlarmzn iyiliini istediler. Bunun iin uraya buraya srldler.
Kendi kltr dzeylerinin altndaki ilerde altrldlar. Hak etmedikleri sulamalarla
mahkemelere verildiler. Ama aklandlar. Tarih boyunca insanlar bir slk gibi emen karclarn
yanna ise asla yanamadlar, onlarn karsnda yer aldlar. Bunlarn hepsinin elinde bir de
sanatlar vard. Durmadan okurlard, kendilerini yetitirmee alrlard. Onlara emredenlerin ise
ellerinde hibir sanatlar yoktu. Kylye kalknmada yeni bir davran kazandracak eitim
ilkelerinden bile habersizdiler. Atalarmz Kol krlr, yen iinde kalr demiler. Evet Ky
Enstitleri ykld. Ama onun kyclk konular el atlmadk dimdik ayakta duruyor. Jurnalcinin
azna bakan ynetimler hep yklmtr. nk jurnalci ile sahtekar daima sk bir dostturlar
Bunlar hibir zaman insanln yannda yer almamlardr. Eitim pastasnn iyi piip pimedii
yiyince belli olur demi bilge spinoza. Ky Enstitleri yklal ok oldu. Onun yaptklar ise hem
bizim, hem de dnyann gz nnde btn canll ile duruyor. Ky Enstitlerini kuranlar btn
varlyla ilerlemeye, bymeye, srekli ve aras kesilmeyen, bir evrime inanrlard. bilimin ak
idiler. Fakat yaamn srrnn yaamakta bulunaca hakikatine kar da gzlerini kapamamlard.
(7)
Ferit Ouz Bayr: KYN GC; S. 151-158.
Ve ilim iin ilim, sanat iin sanat veya yemek iin yemek kadar tehlikeli olacan bilenlerdi.
Gnmzde yaplan deerli bir atlma da deinmekte yarar grmekteyim:
Son yllarda stanbul Belediyesi Haliin kokusunu, pisliini stanbula yaktramad. Buray
kirletenlerin gzyana bakmadan Halii ,Altn boynuzu kirletip Kokar boynuz yapanlarn
barnaklarn, dkkanlarn, fabrikalarn ykt. Bedellerini dedi. Koku kaynaklarn kuruttu.
Buralar halkn dinlenmesi iin yeillikli, iekli parklarla, ocuk baheleriyle ssledi. Banklar
koydu, stanbula yakr sevimli bir seyrangh, bir gezinti yeri yapt.
Ya toplumu kokutan kaynaklar? Asl zerinde durulmas gereken nemli konu bu.
Toprakszlk, isizlik, yaamdan kopuk tketici eitimle yetien isizler ordusu! Bu ordu yle bir
ordu ki, gzel yemesini, ssl psl giyinmesini, cafcafl atafatl gezmesini, bunalmsz
yaamasn isteyenlerin ordusu. Bu gzel yaam srdrebilmek iin bu grkemli kitle kt
kabuu beenmeyen, babasnn, anasnn yannda onlarn zahmetli yaam savalarna da uyum
salayamayan demir bir kitle olma niteliindedirler. Pekiyi bunlar bu gzel yaam nasl
srdrecekler? Gazetelere baknca bunlarn byk bir ksmnn hangi dallarda boy verdikleri
grlmektedir. Kumar oynamak iin para vermeyen babasn, anasn. dven oullar, toplumda
mayas olan batakhanelere den kadnlar, tele kzlar, otostopular, gece, gndz, iyerlerini,
evleri basp soygun yapanlar, hrszlk ebekeleri, ecinseller... eyhim, bana ryamda en
sevdiini kurban et dedi diye evlatlarn kesenler, hurafeciler... Bunlar da Trk toplumunun
yaamn kokutanlardr. Bunlarn says milyonlar bulmaktadr. Her yl eksilecei yerde
artmaktadr. Bu gidii gren bilim, siyasa adamlar bunlar toplumun olumsuz bir patlamas olarak
nitelemektedir. Bu olumsuz patlama, sosyal ve ekonomik bir patlamann rndr. Bir baka
ynyle de bunlar yaamdan kopuk eitimin kader kurbanlardr. Bunlarn iinde mum yakp
arasanz bir tane Ky Enstitlye rastlayamazsnz. Bu olumsuz patlamann bir dzene konmas
devlet iidir. sizler iin toprak reformu, ocuklar ve genler iin retici i okullardr.
Tketici eitimle bunlarn yarnlarn salayacak bir meslee kavuturulmalar olas
grlmemitir. Devlet, bu kt gidii i ve meslek okullar ile nleyebilir. Aksi halde isizler
kitlesini oluturan kendi ocuklarmz kendi elimizle bile bile karmzda soysuzlam demir bir
yn gibi grrz. Bu da toplum dzenini bozan, kendileriyle savalmas gereken byk bir g
olur. Toplumun dirlik ve dzenliini bozar. Bat, bu bozguncularla savamay engizisyonla (ikence
ile) ba edememitir. ve meslek okullaryla ba edebilmitir. in etkinlik kkeninde mutlu bir
yaam srdrmek igds vardr. Eitim ve retim demek bir insann yeni davranlar
kazanmas demektir. Varln devam ancak srekli yeniliklerle salanabilecei iin yaam
kendiliinden bir yenilik srecidir. Bu sre de iin, iinde vardr. Beslenme ve soyun oalmas
yaam iin ne ise, i de toplumun yaamas iin odur. Trk eitimi de bu ilkeleri yadsyamaz.
eitimiyle, kader kurbanlar kazanlr.
Ky Enstitleri davas, i eitimi davasdr. Gne, evren iin ne ise retmen de okul iin
odur. retmen toplumun deerlerine gre yetitirilmelidir. yapmadan, bir deer yaratmadan
insann bir karakter kazanmas olanakszdr. Ky Enstitleri retmenlerini bu amala
yetitirmitir. Burada yetien retmenler hibir zaman u veya bu kuruluun grne gre
hizmet etmeye yanamamtr. Devlete hedefi izilen ilk milli eitimin, ynetmelik ve
programlarnn adam olmulardr. Eer bu ynetmelik ve programlarda toplumun milli eitim
isteklerini gerekletirmede yetersizlik grmlerse mesleki gcn kullanarak ada eitim
ilkelerini ieren yazlar yazp devleti uyarmaya
almlardr. ada eitbilim, tm insanlarn zgr ve mutlu yaamnn hedeflerini izmitir.
retmen, her eyden nce bir bilim adamdr. Yurttalarnn yarnlarn mutlu yaamalar iin
onlar bir meslek sahibi yapan kiidir. retmen, okuyan, okutan ve yazan bir kiidir, mesleinde
okumalar ve aratrmalar ile kendisini yenileyen kiidir. Uygulad eitimle topluma zgr eitim
ilkelerini ileten ve onlara benimsetmeye alan kiidir. inde yaad toplumun insanlarna,
kalknma, insan olma ve insanca yaama kaldralarn veren de o dur. Bu ilkeleri benimsemeyen
bir ksm kurulular retmenlerin kendi dncelerinin adam olmasndan yana olagelmilerdir.
Dad grl retmen yetitirenler ise hibir zaman toplumlarna karakterli nesiller
yetitirememilerdir. Demek oluyor ki, retmen, topluma karakterli (sorumluluk tayan, elinden
i gelen) insan yetitirme mesleidir. Karakter de durup dururken olduun yerde kazanlverecek
bir nitelik deildir. Karakter, i eitimi iinde i yaparak, zihinsel ve bedensel etkinliin yaratt
bir olgudur. Bu olgu insan yaamda gl olmaya ynlendirir.
Ky. Enstitleri milli nitelii icab hibir kuruluun yannda yer almamtr. Onlara tu..
kaka... tu.kaka... denmesinin nedeni de bu niteliindendir. Ky Enstitlerini 1946dan sonra
kuranlarn elinden alan iktidarlar, onu kendi dzeninden saptrnca kua evirdiklerini grdler.
Eski dzeniyle de kendilerine emeye gleri yetmeyince de kapattlar. Tarih her dnemde halkn
karna olmayan iktidarlara hizmet yerine, memleketine, insanla hizmet ettii iin aslan, kazk
zerinde yaklan, ipe ekilen, boazlanan nice kader kurbanlarndan yana olduunu gstermitir.
Halk dlayan karclarn lanetleyip ldrd bilim adamlar veya ldrmeye gleri yetmeyen
kahramanlar insanln veya kendi insanlarnn benliinde karakter rnei olarak yaaya
gelmilerdir. Ky Enstitlerini kuranlar da btn uygulamalarnda halka hizmeti nde
tuttuklarndan kadre urayan kader kurbanlardr.
Ky Enstitleri II. Dnya Sava gibi ykc, insanl ezici, yakc, ldrc, alkla ve atom
bombalar radyasyonlaryla srndrc bir savat. Bu sava Trkiyeyi de etkiledi. Trkiye
gvenliini salamak bakmndan seferi ordularn hazr tuttu. grecek genler askere
gittiklerinden yaratacaklar deer azald. Kentlerde ekmek karneyle verildi. Yoksullar ve ortadirek
ay, eker, kahve, gaz, giyecek skntsna dt. Her ey karaborsaya dt. ehirlerde yoksul
kadnlar bir ekmee fit oldu. ehirlerdeki sefalet halkn dilinde asker aa, tayn da bayatm
amma neyse diye ac ac sylendi. Ky Enstitleri bu korkun yaam iinde kuruldu. Her eyini
kendi eliyle retti, rettikleri ile geimini salad, devlete yk olmad. Eitim uygulamalaryla
kendini eitim dnyasna tantt.(8)
(8) 1987 kurban bayramnda Hasanolana gittim. Okulun kapsnda arabamz durdurdular.
Okulun evresi yksek duvarlarla evrilmi. Kapda bir beki kulbesi var. inden 7-8 kii kt.
Bunlar renci deillerdi. zel resmi grevlilerdi. Ben yksek Ky Enstitsnn 1946
mezunuyum. Okulumu gezmek istiyorum dedim. Yasak gezemezsiniz dediler. Ta.. stanbuldan
geldim. Okulumu grmeden dnemem. Bizi mdre gtrn yleyse hviyetinizi verin dediler.
Verdik. Bir stmz bamz kald aramadklar. Grevlilerden iki kiiyi arabamza aldk. Kendi
yaptmz idare binas nnde arabadan indirdiler. Mdr yardmcsna teslim ettiler. Adam bize
ho geldiniz bile demedi. Ne istiyorsunuz dedi. Ben gene Yksek Ky Enstit mezunlarndanm.
Okulumu gezmek istiyorum dedim. stemeyerek gezelim dedi. Anlamsz bir yrye baladk.
Bizi diktiimiz amla gtrp evirmek istedi. Ak hava tiyatrosuna gidelim, iliklerinizi,
laboratuarlarnz, ktphanenizi, uygulama okulunuzu, salk ocan, Yksek Ky Enstits
binasn gezelim dedim. Olur dedi. Akhava tiyatrosuna varnca bir grup fotoraf ektim.
Tiyatronun bizden sonra hi kullanlmad belliydi. ine dardan rastgele talar atlm. Bir
basamann ta dm. inde otlar bitmi. Bizim tarafta kocakarlar biri birlerine ilenirken
Yurdunda otlar bite diye sylenirler. Bin bir emekle yaptmz, 17 Nisan Ky Enstitlerinin
kurulu gn kutlamalarnda Ankaradan Cumhurbakan, BMM Bakan, Babakan, Bakanlar,
niversite, basn mensuplar, yazarlar, niversite ve yksek okul rencileri trenlerle, otobslerle
Hasanolan Ky Enstitsn enlendirirlerdi. Bizim Gzel Sanatlar Kolu arkadalarmz
konuklarmza hazrladklar tiyatro oyunlarn oynarlar, onlarn onuruna konserler verirlerdi. Bu
ak hava tiyatromuz her yl bu gibi sanat etkinlikleriyle hem enstit rencilerini, retmenlerini,
hem de Hasanolanllar yararlandrrd. Oysa imdi sahibi lm bir viranelikti. Yalnz burada
sevindiren bir durum vard. Diktiimiz amlar ak hava tiyatromuzun evresinde ykselmiler,
dallar biri birini kucaklyor, rzgarn esmesiyle kardklar uultularla sanki bizi selamlyorlard.
Temmuzun scanda serin glgelerinde
Ky Enstitlerini kuran Tongu ld. Onunla alan enstit mdrlerinin de bir ksm
ld. Mezun ettii retmenler yaland, emekli oldu. Ky Enstitlerinin program ve
ynetmelikleri, yasalar arivlere kaldrld. Bugn Ky Enstitlerinin kurulmasnda memleket iin
byk yarar var. Yasalarn, ynetmeliklerini, programlarn deitirmeden dilediiniz eitimcilere
teslim edin ve altrn. Memlekette i hacmi geliir, istihdam artar. Kylye toprak reformu
yaplmak kouluyla
dinlenip tanmak istiyorlard. Onlara baktka ne anlaml almalar varm Ky Enstitlerinin

yaam kokuyor diktikleri amlarda bile diye kendi kendime sylendim. Yarm yzyl oldu onlar
dikileli. Gvde kalnlklarn kucakladm, elimin ular biri birine demiyordu, ok kalnlamlard.
Onlar yemyeil dallaryla tiyatromuzu enlendirmilerdi. Bir kann dallarn tutup ptm. Oradan
geri dnmzde gezdirici: u binay Ruslara yaptrmlar, tam oraa benziyor demesin mi?
Hayr burasn biz yaptk. Hasanolanda bizim terimizle yapld btn binalar. Onun neresi oraa
ekice benzermi? Burasn mzik kolu iin yapmtk. Mimar gne grsn diye yarm daire
eklinde izmi plann. Siz bir retmensiniz. Gznzle grmediiniz bir eyi nasl Ruslara mal
edersiniz? 4 metre yksekliindeki bir kk binay, yzlerce bina yapan Ky Enstitller
yapamamlar da ta Rusyadan usta getirtip yapmlar yle mi? Bunu burada yetienlere bari
sylemeyin dedim: Gezdiricinin yz asld. Geri dndk. Yol stnde yeni bir bina yaplyordu.
Burasn da grelim dedim. Krmad. Binann inaatnda sal sakall ustalar, iiler alyordu.
Okulu bilmem ka yz milyona mteahhit yapyormu. Oysa btn Ky Enstitlerinin 1 000e
yakn binasn 44.000.000 a mal etmitik. Hasanolann binalarnn bir ksmn da 20 Ky
Enstits rencileri ekipler halinde yapmt. Yaplarnn kap zerinde de o enstitnn ad
yazlyd.
Hasanolan Meslek Lisesi rencilerinden ortada bir tek kii bile grlmyordu. Okul tatil
diyorlard. Ky Enstitlerinde izinler birer ay sra ile verilirdi. Enstitnn inaat, tarm, ders
almalar aralksz devam ederdi. Gezdirici bizi ilk geldiimiz yere gtrd. Hani okulu tm
gezecektik dedim. Anahtarlar yok dedi. Hibir yer gstermemiti. Bizi, bayardmcmz diye
bir arkadaa teslim etti. O da Hasanolan gezelim dedi. Ky gezdik. Hasanolan belediye
olmu. Gzle grlr bir yeni i kurulular yok. Bankalarca yaplm yeni bir mahalle var.
Enstitmzn Hasanolann altnda bir salk oca vard. Burada Ky Salk Memurlar kacak
arkadalarmz okuyordu. Dr. hocalarn S.S.Y. Bakanl gnderiyordu. Burada biz ve kyller
karlksz tedavi oluyorduk. Salk ocann nnde bir de ocuk bahesi vard. Son snf
rencileri burada okul ncesi ocuk eitimiyle ilgili staj grrd. Bizi gezdiren Bayardmc bizim
okulun da Hasanolan Belediyesinin de doktoru yok dedi. i kadrolarn da 40a indirildiinden
dert yand. Eskiden 240 iileri varm. Hasanolan Ky Enstitsnn ise amarc, ofr, oban,
a, bulak, gece bekisi ve arabacdan baka iisi yoktu. stelik enstitnn tm kuruluunu
biz yapyor, biz temizliyorduk dedim. Bizi evine yemee ard. Kendisine teekkr edip ayrldk.
Yanmdakiler arabaya bindiler, ben istasyona doru biraz yrdm. Onlara srtm dnerek yerden
bir avu toprak alp ptm... ptm... Eski Hasanolan Ky Enstitsne doru serptim,
selamladm...
KY ENSTTLERNN KARAGN DOSTU

(SABAHATTN EYUBOLU)
Ky Enstitlerinin kuruluunda saylar binleri aan retmen, mimar, mhendis, doktor,
sanatkar, Talim Terbiye yesi, doent, profesr retim yesi olarak altlar. Enstitlerin nn
dnyaya duyurdular. Ama karanlk gler burada yetienleri laik, cumhuriyeti ve Atatrk
olarak grnce alar boyu hizmetlerinde olan kylnn uyanmasn istemedi. Ky Enstitlerini de
eitli iftiralarla ykmaya giriti ve ykt. Bu durum karsnda Ky Enstitlerine emek vermi nice
kariyer sahibi retim yeleri seslerini karmadlar. Bunlarn iinden horlanm kyl ocuklarn
okutan, Ky Enstitlerini savunan yalnz Sabahattin Eybolu kt. eitli dergi ve gazetelerde
yazlar yazd. lmnden sonra (1973) dostlar bu yazlar Mavi ve Kara adndaki bir kitapta
topladlar. Bu kitaptan aldmz alntlarda insan deil, doay smrtmeye kalkan Ky Enstitleri
dncesiyle kartlarnn dnceleri izlenebilir:
HASAN AL YCEL
Her dncesi, her sava yeni ve mutlu bir Trkiyeye evrikti. nsan olaraksa dnyaya,
hibir snr tanmayacak kadar akt...
Eitimci olarak nnye yaranmak deil inanarak tuttuu yol ak ve seik dncesiyle
belirttii, savunduu, gerekletirdii gr uydu: Bir yandan Batnn kltr kaynaklarna, bir
yandan Trkiyenin insan kaynaklarna, daha ksacas, bir yandan hmanizmaya, bir yandan
kylye gitmek. Karanlklar iinde bir ounluk ve yarm yamalak bir Tanzimat aydnlyla Yeni
Trkiyenin kurulabileceine inanyor, eitim ve retim ilkelerinin bu iki ac geree evrilmesini
istiyordu. Ky Enstitleri ve Dnya Klasikleri iin yllarca, geceli gndzl, cenklee tarta, Byk
Millet Meclisinden ky kahvelerine kadar her yerde giritii savan z sz buydu. Ona atanlar
dncelerini aka sylemiyor, hangi ilkelere dayandklarn aklamyor, sadece elme
atyorlard. Ne kazandk bu iki seferberliin gevetilmesinden? Bir baka Ycel, bir baka
Tongula eitim ve retim ilerimize daha hzl bir ak m kazandrd? Kimin dili varsa sylesin,
kazandrd diye...
(a. g. y., S. 227 - 230).
TONGU
Kylnn artlar bilinmeden, Ankarann yan bandaki kylere retmenler bile
grevlerini gereince baaramamakta, Cumhuriyetin elisi olamamakta, rettikleri okuma,
yazma da bir ka yl sonra silinip gitmektedir. Buna karlk Osmanl mparatorluunun, kendi
dnya grn, isteklerini benimsetmek zere kylere yerletirmi olduu medrese kalntlar
bile, kyn artlarna uyduklar, kylnn dertlerine kendilerince deva olduklar iin, hl etkin
olmaktadrlar. Kyde yerleecek, devlete desteklenecek, iini sevecek, kyde sz geecek bir
yeni ky retmeni tipi yaratmak zorundayz. Bu tipi yetitirecek okul, ehir koullarna gre
kurulmu eski retmen okulu olamaz. Szden ok ie bakan kyller iin ile eitimi uzlatran
bir yeni okul kurmak gerekir. (a. g. y., S. 250 - 251).
Yeni Trkiye szcsnn kyde kalabilmesi iin en az imam kadar kyl olmas, kyn
gemiine, yaamna karmas,ifti ubuu, oluu ocuuyla kylnn kaderini paylamas ve
deitirebilecei kadar deitirmesi gerekiyordu. Bu szcy yetitirenler idealist olduklar kadar
da gereki olmak zorundaydlar: Yoksa kyn gerekleri stne bada kurmu olan imam yeni
Trkiyenin soluunu bir frkle kesebilirdi. Ky Enstitleri onun iin yeni bir retmen tipi
yaratmaya altlar, iine kapank okul ve kara tahta geleneklerini krdlar, ie dayanan bir eitim
ve retim yolu aradlar ve buldular Hibir eitim kurumumuz Ky Enstitleri kadar kendi
gereklerimizden, sosyal, ekonomik koullarmzdan doma, dolaysyla onlar kadar zden, verimli
ve yapc olmamtr. Grdkleri tepki de bu nitelikleri lsnde byk oldu... Ky ocuklarnn
kapank, kukulu, umutsuz yreklerini dnyaya ayordu. Ky Enstitlerinin ve okullarnn birer
imece, iletme olmalar, retmen ve rencilerinin aydn birer ii nitelii kazanmalar bylece
gereki olduu kadar ahlak bir gre dayanyordu. birliinin mill birlii salayacana
inanyordu... (a. g. y., S.218 - 219).
Ky Enstitlerinin domas, yasalamas, kurulmas, yaamas kukusuz, bata nn

olmak zere devlet adamlarmzn, Saffet Arkan, Hasan Ali Ycel gibi bakanlarmzn nderlii,
saysz retmen ve rencilerin destan yazlmaya deer almalaryla mmkn olmutur; ama
en ar yk Tongu seve seve kendi geni omuzlarna yklemiti. Bu okullarn bize greliini,
kye greliini, yeni pedagoji ilkelerine greliini i stnde, masa banda, uralarda, ky
kahvelerinde, ofr uyumadka durmayan ciplerde salayan oydu. eitimi ilkelerini on binlerce
insana yazyla, szle tkenmez inanc, sevgisiyle benimseten o oldu... Her trl vnmeden,
vlmekten kanan, grd iin keyfiyle yetinen, kendinden yz evirenlere bile kolay kolay
ksmeyen de oydu. Onunla ve onsuz Ky Enstitlerinin farkn bu destan yaam olanlar bilir ve
herhalde yazacaklardr....
Trk kynn koullar henz deimemi, kolay kolay da deiecek deildir. Bunca
emek, bunca umut, bunca bilimsel gz nuru ve aln teriyle giriilen bu plan neden yarm kald?
te, her Trkn tandka sevecei, ge de olsa kadrini bilecei Tongu Baba, bu soru stnde
durmamz istiyor bizden... (a. g. y., S. 252 - 253).
KY ENSTTLERN KURAN YAPICI DNCE
...Ksaca yle diyebiliriz: Devletin ekonomik kalknmamz iin bulaca zm ne olursa
olsun, en kestirme, en gereki yollardan temel aydnlmz salamak, yani Trkiyenin en byk
insan tarlasna yeni dnya ve yurt grnn, yeni bilim, sanat ve tekniin tohumlarn gtrmek
tutturmak zorunda...yz. (a. g. y., S. 215 - 216).
Yeni Trkiye Batl filozoflarn etkilerinden ok, hzl kalknma zorunluluunun drtsyle
bir i eitimi denemesi yapm ve destan yazlmaya deer sonular elde etmitir. Bu denemenin
ad Ky Enstitleridir. Nice aydnlarmzn uzaktan bakp gremedikleri ya da yanl grdkleri bu
denemede szden ok ie dayanan eitimin ok ksa bir zamanda ve trl basklara karn
kazand baar Bergsona (1) hak verdirir niteliktedir. Okulunun
(1)
Klasik kltrn amzdaki belli bal temsilcilerinden biri olan bu filozof bile lafazan insan
yetitiren ezberci eitime atyor, okullarda elle almann, i eitiminin daha nemli bir yer
tutmasn istiyor ve unlar sylyor: Elle alma bir elence saylyor yalnz. Unutuluyor ki,
zeka, znden, madde ile oynama gcdr, hi deilse, yle balamtr, doa da onu bu i iin
yaratmtr. Byle olunca zeka nasl olur da eitiminden yararlanmaz? Daha ileri gidelim. ounun
eli kendiliinden bir eyler kurmaya yeltenir. Ona bu kuruculuunda yardm etmekle hi deilse
ona kurma frsatlar vermekle ok daha verimli bir insan olmas salanabilir. ounun bu kurucu
yann beslemekle insanln yaratma, bulma gc artc lde artabilir dnyada. Hemen
kitapla balayan bilgi insann serpilmee hazr nice yapc abalarn krletip yok eder. ocuu ie
altralm ve bu i eitimini herhangi bir iiye brakmayarak gerek bir ustaya verdirelim ki,
ocuun maddeye dokunuu hoyrata deil usturupluca olsun: Zeka o zaman elden kafaya doru
kacaktr. Ama fazla durmayacam bunun zerinde. Dorusu, fende olsun, edebiyatta olsun,
bizim rettiimiz szel (verbal) kalyor. Oysa, bugn artk zaman insann kibar evrelerde
parlamakla, her eyi, gzel konumakla, yetinebilecei zaman deildir. Okullarda bilim alannda
yaplan nedir? Her eyden ok bilimin vard sonular retiyoruz. Oysa genleri metotlara
altrmak daha iyi olmaz m? Hemen uygulamaya geersiniz, genleri gzleme, denemeye,
yeniden bulmaya arrsnz. Bakn nasl can kulayla dinlerler o zaman sizi, nasl anlarlar ne
istediinizi! nk, ocuk arayc ve bulucudur, hep yeniliin peindedir.
Kurallar skar onu. Ksacas ocuk yetikin insandan daha yakndr doaya. Yetikin insansa
doadan ok toplumdan yanadr, retme ii de onun elindedir. ster istemez, retimde,
topluma miras kalan ve kendisinin de hakl olarak vnd gibi kazanlarna, varlm btn
sonularna en byk nemi verecektir. Oysa retim programn istediiniz,
duvarlarn kendi yapan, kendi ektiini kendi bien Anadolu kyls Ky Enstitlerinde be yl
iinde ve stelik retici bir insan olabilmitir. 1940-1946 yllar arasnda yetien Ky Enstitleri i
eitiminin acy tatl, gsz gl, sknty elence, retmeni dost, dostu retmen, kara
tahtay toprak, topra kara tahta yaptn grmlerdir. Bugn Trkiyenin drt bir yannda gler
yzle savaanlarn ou onlardr.
Ky Enstitleri bizim iin biilmi kaftand, i eitimiyse dnyann. Er ge gidecei yoldu.

Be alt yl iinde alnm sonulara baklacak olursa Enstitler bugne dek millete okur
yazarlmz salamakla kalmayacak, belki ezberci eitimin btn okullarmzdan kalkmasna da
yol aacakt. Yetitirdiimiz kadrolar yerletirmek, ilerine ve evrenin yaamna altrmak bir
sorun olmayacakt. (a. g. y., S. 225 - 226).
Ky Enstitleri, mark, saygsz, dinsiz genler yetitiriyor; kylye zulm yaplyor;
zavall insanlara zorla, krbala okul yaptrlyor; retmene tarla diye fakir fukarann tarlalar
ellerinden alnyor; Enstitleri komnistler idare ediyor; rencilere ayaklanmak zere silahlar
datlyor; hepsi mahsus ii klna sokuluyor; kz erkek evlenmeden birbirine katlyor... Ne
yazk ki, ne utanlacak ey ki bu yaygaralar duyup da susan, ya da bilimsel terimlerle Ky
Enstitlerinin ilkelerini rtmeye alan aydnlarmz da kt. Bunlar kyn, enstitlerin semtine
uramadan, kyde ejderha ile peneleen retmenler ya da balarndaki insanlarla konumaya
tenezzl bile etmeden eitim tarihimizin en temiz, en uyank, en kl atln cahil smrgenlerle
birlikte baltaladlar... (a. g. y., S. 254).
imdi sorarm size: Padiahn, halifesini kap dar eden, yazsn, yasalarn, kln
kyafetini, dnn derneini deitiren yeni Trkiyenin atalar gibi yaamak isteyenin sacya
benzer bir yan var mdr? Atatrke, eski dzeni srdrmek, ya da yeniden kurmak isteyen bir
insan denebilir mi? Hem Atatrkten yana hem de sac, yani devrimcilere kar olmak mmkn
mdr? Atatrk ancak yarnn Trkiyesinde daha ileri devrimlere kar koyduu zaman saa
kayabilir.
Ky Enstitleri Atatrk ilkelerine harfi harfine balyd. Ve bu varl lsnde de
solcuydu. Bununla beraber Atatrkn evresinde olduu gibi Ky Enstitlerinde de iin iin ya da
aka sac olanlar da vard. Hatta sonunda ar basanlar da onlar oldu. amur atanlar, kara
almalar onlardan geldi. Memleket lsnde saa kaymann, Atatrk devrimlerini yaratma
hareketinin ilk kurban Ky Enstitleri oldu. Niin ilk kurban? nk bugn alp yrdne
vahlandmz gericiliin karsndaki ilk engel, yeni Trkiyenin adsz ncleri olarak kylere
dalmaya balayan Ky Enstits mezunlaryd. stelik kolayd da bu ncleri vurmak.
Kendilerini savunabilecek durumda deillerdi. Onlar savunabilecek aydnlarsa ya olan bitenden
habersiz ya da aldatlmlard. Hl bugn bile Ky Enstitlerinin niin nasl doduklarn bilenler
ok azdr. Oysa bunlar bilmek yarnki mutlu Trkiyeyi kurmann koullar arasndadr. (a. g. y.,
S. 219 - 220).
Ky Enstitlerine en ok niin amur atld, bilir misiniz? Bu kurumlarda i ilkesi ne
srld. eitimi yapld, renciler duvar rd, aa dikti, iilere benzedi diye. Ne demekmi
okulda iilik? Okul efendi yetitirirmi, ter kokulu, eli nasrl ii deil. iyi kle sayan
dnn tepkisiydi bu. Okulun retici deil tketici olmasn istiyordu. Aa dikme a yapma
kara tahtada retilebilirdi yalnz retmen olacak efendiye Hasanolan genlerinin su kmaz
denen kra dalarda u bulup kendi dktkleri borularla bu suyu kye ve enstitlerine
getirmeleri, bu sudan elektrik karmalar sevin yaratacak yerde kuku yaratt. Ayn genlerin
kendi elleriyle yaptklar tohum atan kyl heykeli bir umacya benzetilip yktrld. alan kylye
heykel ha? Ne demekmi bu? alyor diye elin aysn,
(1) (devam) kadar geni tutun, rencinin benimseyebilecei hazr lop bilim pek snrl olacak,
hi de seve seve renilmeyecek ve hep abuk unutulacaktr. (a. g. y., S. 223 - 225).
stanbulda Kltr zgrl Kongresinin bir toplantsnda, insan yetitirme konusunun can
damarna basan Profesr Vehbi Eralpn konumasndan alnd kayd vardr.)
klemizi ba tac m edecektik?

Bu dn kolay kolay kafalardan sklecee benzemiyor. Sklmeyince de krk bin
kymzn asl eneltiriz bilmem. (a. g. y., S. 209 - 210).
Trkiyede Ky Enstitlerinin rahatsz ettii insanlar, btn devrimlerin rahatsz ettii
insanlardr. Haclar, aalar, para babalar, eski bey, paa oullar, medrese kalntlar, ulema
bozuntular ve bunlara yaranan veya kananlar. Atatrk Anadolu halkyla birlikte stiklal Savan
yalnz d smrgenlere kar deil, bu i smrgenlere kar da kazanmt. O saken st
dkm kedi gibiydi hepsi... Kendilerini kurtarmak iin Ky Enstitlerini
feda edenler bindikleri dal kesmi oldular; Devrimleri byk ounluun yaad kyde
tepkicilere kar koruyabilecek nc gler orada yetiiyordu. Yalnz onlar kara tahtadan kara
topraa inip, szden ie geip devrim dmannn, yani smrgenin karsnda ayakta
durabileceklerdi. (a. g. y., S .1 98).
Krk bin kyn her birine bir nefes devrim gtrmenin en kestirme, en ucuz, en mtevazi
yolu olarak kanunlaan Ky Enstitleri karsnda baz okur yazarlarmz niin ya fkeli, ya
duraksar, ya kmser, ya ktmser bir tavr taknyorlar? Niin ortaokulda, lisede, niversite ve
yksek okullarda ho grdkleri kusurlar Ky Enstitlerinde tehlikeli sayyorlar? Niin kendi
ocuklarnda meziyet saydklar trl ocukluk ve genlik hallerini kyl ocuklarnda
affetmiyorlar? Niin bunca zamandr btn dertlerine sar kaldklar kyllerden bazlarnn ky
okulu hakkndaki hakl haksz ikayetlerini sorgusuz sualsiz destekliyorlar? Niin camilerini
kendileri yapan kyllerin ortak mallar olarak gzlerinin nnde duracak olan okullarn, zaruretin
karsnda, kendilerinin yapmasn adaletsizlik saymaa kalkyorlar? Niin ii idare edenlerin
hangi koullar iinde neler yaptklarn sormaa bile lzum grmeden dedikodular can kulayla
dinliyorlar? Niin aralarndan, on yldr (bu yaz 1948de yazld.) yirmi bin gencin giritii bu, iin
drt yann yakndan incelemek isteyenler kmyor? (a. g. y., S. 237).
Ky Enstitleri Trk eitimcilerinin ilk orijinal byk eseri ve ky ocuklarnn yaratclk
destan olmutu. Hibir eski modele uymayan yeni tip retmenin kyde kentte yadrganaca,
eski toplum yapsnn ve eitim anlaynn tepkisiyle karlaaca pek doald... Bu arada kendi
davalarn baltalayan, kendi dostlarn satan kyl kentli yurttalarmz ibretle grdk... nsan
eftali aacna dman olur mu? Enstitlerin diktii eftali aacna dman aydn kiiler kt...
(a. g. y., S. 248).
Kyn karanlna gitmekte yar gericiler kazanyor eskisi gibi. Ylmamak, susmamak,
halk uyarmann yollarn aradka aramak gerek. Halkn isteiyle yeniden alacak olan Ky
Enstitlerine selam. (a. g. y., S. 199).
KY ENSTTLERNE ATILAN AMURUN UKURU

Ky Enstitleri 17 Nisan 1940ta TBMMnin kard 3803 numaral Ky Enstitleri Kanunu.
ile kuruldu Bu dnemde kinci Dnya Sava var gc ile insan boazlamakta, kentleri, kasabalar
ve kyleri yakp ykmakta idi. Bir akam ajansn dinlerken Alman uaklar Yugoslav davar
obanlarn makineli tfeklerle tarad deniyordu. Dnya iki dman kampa ayrlmt. Birinci
kampn cephesi Alman, talyan ve Japonyadan olumakta idi. Bir cephede savaanlarn ba
Alman diktatr Hitlerdi. Hitlere gre: Alman rk btn rklarn en temizi, en ahlakls, en
alkan idi. teki rklar ise kan bozuk ahlaksz ve sahtekarlardan olumu ne id belirsiz
srlerdi. Onun iin dnyada yaama hakk ancak stn rk olan Alman rknnd. Bu devlet
de diktatrlkle ynetiliyordu, ar rk slogan ile silaha sarlmlard.
kinci kamp oluturanlarn cephesinde ise Merutiyetle, Cumhuriyetle ynetilen ngiltere,
Fransa, SSCB, ABD vard. kinci cephenin insanlar melezdi. Bunlara gre: nsanlar, ar kanla,
soyaekimle insanlamazlar, bilim, teknik ve kltr ile anlarlar. nsan nesli, milyonlarca yl biri
biriyle savam, ticaret ve tarm ileriyle ilgi kurmu, biri birinden kz alp vermi ve btn insan
ilikiler iinde kendi uygarlklaryla yorulmulard. Hibir insan, rengine, kanna, boyuna, bosuna
gre deerlendirilemez, ancak yaratt deere ve bulgulara gre deerlendirilebilir. Onun iin
dnyada yaama hakk tm insanlarndr. nsann insan tarafndan ezilmesine ve smrlmesine
karyz. diyorlard.
Aslnda, rklk, slogan, bir gz boyamas idi. Bunun altnda yatan dnya pazarlarn,
yeralt, yerst kaynaklarn ele geirmekti. kinci cephe bunu ok iyi biliyordu.
Ve sava 1939 gznde Avrupada patlad. Fransa, Polonya, ekoslovakya, Estonya,
Litvanya... bir rpda Alman ordularnn izmesi ile inendi. Koca Alman ordular yerden
tanklarla, havadan uaklarla SSCBne var gcyle saldrd. Ruslar, Kafkaslara doru geri ekildi.
talyanlar Yunanistana, Japonlar da ABDne saldrdlar. Radyolar sava alanlarnn ykm ve kanl
olaylarn vermeye balad. Trkiyede ky kahvesinden niversiteye, hatta BMMne kadar sava
haberlerine kulak vermeye balad. Bir stadyumda oynayanlarn kulbn, hidopromlarda yaplan
at yarlarnda, yaz veya kr at, horoz dvlerinde beyaz veya krmz horozu, deve
grelerinde, boks veya grelerde seyirciler nasl ayr ayr taraflar tutarsa kinci Dnya
Savanda da rneklerde dediimiz gibi ky kahvesinden niversitelere kadar herkes dven
devletlerden taraf tutmaya baladlar. Trkiyede demokrat ve faist cepheleri tutan iki u
belirmeye balad.
Devrin Cumhurbakan smet nn, kinci Dnya Savana katlmayp tarafsz kald iin
stadyum seyircisi gibi sava uzaktan izleyen hoyhoycularca sevilmiyordu. Gazeteler, dergiler,
eitim kurumlar, halktan okumular ve okumamlar da dven devletlerden bir taraf tutmaya
balamlard. Ky Enstitleri de bu ikiliin dnda saylmazd.
Balangta Hitlerci ordularn saldrganl ok vurucu idi. Hitler tarafn tutanlar radyo
haberlerini dinlerken Yaasn Almanya diye alklyorlard. Bu Nazi Alman sempatizanlar
kendileri gibi dnmeyenlere komnist damgasn vuruyorlard. Diktatr ordularnn kazand
utkuyu sanki kendileri kazanm gibi takn sevin nbetleri geiriyorlard. nsanlk rklkla ikiye
blnyordu. (1)
Demokratik Cepheyi tutanlar ise kara kara dnyorlard: Eer, faistler demokrat
lkeleri yener, dnyay ele katarlarsa ortaan engizisyonu yeniden hortlayacaktr. Bunlar kendi
dncelerine uymayanlara kan kusturacaklardr. te herkesin gz nndeki
(1) ...Aa rklar, stn rklar: Kapitalist dnyann gericilerinin, baka halklara saldrmak,
onlar kendi egemenlikleri altna alp smrmelerini hakl gstermek iin ortaya attklar bir
zrvadr... (Server Tanilli: Yzyllarn Gerei ve Miras nsanlk Tarihine Giri, C.LS. 10)
toplama kamplar. Burada insanlar a braklyor, ikence ile ldrlyor, kitaplar meydanlarda
atee veriliyor, bilim adamlar kuruna diziliyor... Bu kanl terr byle giderse insanln bugne
dein yaratt uygarlk yerle bir edilecektir. Dnya dikta rejimi altnda yeniden klelik yaamnda
inim inim inletilecektir... (2) korkusu iinde idiler. Bunlar Yksek Ky Enstitsnde Ky
Enstitleri Dergisini karanlar, kitap tantanlar, hocalarn ilgin bulduklar konularda konferans
vermelerini salayanlar, ak hava tiyatrosunda Kral Oidipus, Mfetti, mlek gibi oyunlar
oynayan, binlerce kiiye mandolin konserleri veren kiilerdi. Bugn Ky Enstitlerini savunan,
yazarlar, ozanlar, evirmenler, ansiklopedi karanlar, kitaplar yabanc dillere evrilenlerdi. Ama
bunlara iftira edenler, yaptklar kltr etkinliklerini jurnalleyenler oktan unutuldular. Onlarn
insanolu iin hibir mesajlar ortada yok.
Burada bir saptama yapmamz gerekmektedir: Ky Enstitlerinde okuyanlar yoksul kyl
ocuklar idi. Aydn insanlarn yaad kasaba ve kentlerde de orta dereceli ve yksek okullarda
okuyan rencileri, ayn ekilde sulandlar Bunlarn okullar kapanmad. Kylnn uyanmasn
istemeyenler Ky Enstitlerini kapatmak iin pusuya yatmlard. Onlar iin byle sulamalar,
bahaneler, vehimler, iftiralar yeter de artard. Nitekim diktikleri iftira fidanlar yeillendi.
ukurlarnda bulunan iftira baln kyden yetimi yurtseverin yzne attlar. En sonunda Ky
Enstitleri ve iftiyi Topraklandrma Kanunu yerle bir edildi. Haydi Ky Enstitleri kt idi,
kapatld. Topraksz iftinin ekmeini btnletirecek, yaban ellerine bit atmaktan kurtaracak,
yaadmz toplumda sosyoekonomik dengeyi salayacak olan iftiyi Topraklandrma Kanunu da
m komnist idi? Bu iftiralar, kurdun koyuna: Suyumu bulundrdn demesine benzemektedir.
Tarih, Trkiyede yklan, kapatlan her yeniliin zamanla yeniden daha usta ellerle, daha iyisinin
kurulduunu gstermitir.
(2) ... Faizmin btn dnya iin barbarlk ve kabus olduuna inanyorlar. Uygarln, tekniin,
bilimin, kltrn hibir rkn, hibir milletin tekelinde olmadan btn insanln almalarnn
mterek rn olduuna, uygun koullan bulduu zaman vazifesini baaracana inanyorlar.
Milletlerin, halk ynlarnn gereklemi ve gereklememi olanaklarna, yeteneklerine
inanyorlar. Yeni koullar iinde gerek demokrasinin bo ve kat stnde kalan bir zgrle
deil, her yerde halk ynlarna eit gelime ve alma olanaklar salamakla kurulacana
inanyorlar... (Prof. Dr. Muzaffer erif Baolu: Deien Dnya; S.11 Arpad Yaynevi, 1945.
Ankara)
ONYED NSAN BAYRAMI

1946 ylnda Hasanolan Yksek Ky Enstitsnn son snfndaym. O yl i Eitimi
derslerimize en ok ilkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu gelirdi. Verecei dersin yazl
teksirini snfa datrd. Byk bir emek rn olan bu yazlarn okuduumuz zaman iin toplum
kalknmasndaki yerini, ocuun ye meslek edinen kiinin ile gelien retici, yaratc
yeteneklerinin insana bir karakter kazandrdn, toplumda ayr bir saygnla sahip olduunu
seve seve okurduk. Dili z Trke idi. in blmlerini, rneklerini, dersle ilgili olaylar, ilkel
toplumlardan gnmze kadar kullanlan aralar tekniin buhar ve elektrik enerjisi ile
makineletiini, buna karn eitilecek olan ocuk ve kiinin elinin i yapacak beceriyi kazanncaya
kadar el aralar ile eitildikten sonra makinelere geebileceini, bizim iliklerimizde de ilk snflar
iin bu alkanln kazandrlmas bakmndan el aralar kullandrldn, alacamz alann ky
olduunu, kyde ise el aralar ile kye ait ilerin yaplabileceini, arac iyi kullanamayan, ele
ald ii, ie yarar duruma getiremeyen bir retmenin veya bir ustann toplum yannda gln
duruma dtn... doyurucu bir dille kavratrd.
17 Nisan Ky Enstitlerinin kurulu yasasnn Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edildii
gnd. Her 17 Nisan Ky Enstitlerinin kurulu gnn Hasanolanda bir bayram havas iinde
yaardk. Ankaradan Cumhurbakan smet nn, T.B.M.M. Bakan, milletvekilleri, d lkelerin
temsilcileri, gazeteciler, yazarlar, ozanlar... saygn bir aydnlar topluluu Hasanolana gelirdi.
17 Nisan gn gelen konuklar bizim toplandmz okul alanna byk bir halka
olutururlard. Enstit almalarmz, kylerin ilkokul yapmn, alm ve alacak ky okullarnn
durumunu, bu okullarda okutulmaa balanld gnden bu yana ky ocuklarndan ne kadarnn
okutulabildiini, daha ne kadar kyn okulsuz olduunu... belirten konumay her yl lkretim
Genel Mdr smail Hakk Tongu yapard. Bir bayram hayas iinde btn, renciler
konuklarmzn enlenmesi iin halay eker, zeybekler oynardk. iirler okur, koro halinde trkler
sylerdik. Konuklarmz enstitnn etkinlik gsterdii diki, dokuma, marangoz, demircilik,
arabaclk, ilikleri ba ve bahemizi gezer, damzlk inek, boa ve Ankara keilerimizi gzlerler.
stasyon-Hasanolan yolunu ssleyen Trk byklerinin bstlerini, tohum saan kyl antn,
Vens ve Efebos yontularn, ak hava tiyatromuzu ve duvarlarn ssleyen frizleri byk bir
coku iinde incelerlerdi. Bazen da Vedat Nedim Tr, Cevdet Kudret, Orhan Veli, Cahit Stk, Bedri
Rahmi, Malik Aksel, Pertev Naili, Ulvi Uraz, Sabahattin Eybolu, Enver Ziya Karal, Hikmet Birant,
Saffet Korkut, Vedat Gnyol, Falih Rfk, Ahmet Emin Yalman gibi aydnlar almalarmz yapc
ynde eletirirlerdi.
le yemeini konuklarmzla yerdik. Biraz sonra ak hava tiyatromuzda gzel sanatlar
blmmzn tiyatro oyunlarn seyrederdik. Konuklarmz akam zeri Ankaraya dnerken
almalarmza sempatilerin itenliklerinden midir nedir bizlerden ayrlmak istemezlerdi. Bin yllk
ahbap gibi yrekten gelen bir sevgi ile karlkl el sallayarak onlar
uurladk. Hele Dil Tarihin kzl erkekli renci gruplar bizlerden ayrlrken gz yalarmz
tutamazdk.
Cumhurbakanmzla beraber gelen konuklarmz Enstit Mdrmz, Tongu Baba,
Hasan Ali Ycel beraber gezdirirlerdi. smet nn her yl 17 Nisan bizimle beraber kutlard. Biz
de bundan mutluluk duyardk.
retmenim smail Hakk Tongu derslerimizin birinin sonunda beni artt. Yneticiler
odasndaym. Kapy aldm girdim. Tek bana oturuyordu. Otur diye yer gsterdi. Konutuu
insanlar ayakta tutmak adeti deildi. Ben bir renci olarak oturmaktan ekindim. Tekrar
oturmam isteyince onu zmemek iin kapya yakn bir sandalyeye sklarak oturdum. Tongu
Baba:
Bak Semerci, benim bu sene 17 Nisan Bayram konumasn yazacak vaktim yok. Sen
Sabahattin (Sabahattin Eybolu) gelince ona syle Baaran da ar. nz bir olun. Benim
okuyacam konumay yazn. u katlardaki notlardan da yararlann. Yazy bitirince sen onu
bana al gel dedi.. Ben bu grevi almakla seviniyordum. Nasl olsa bamzda Sabahattin Eybolu
gibi bir usta vard. Biz bu konumay yazarz diye iimden geirdim. Tongu Babann elinden
notlar aldm.
Haydi bakalm Semerci, Sabahattine benden selam syle dedi. Bastne, diyerek
selam verdim, yanndan ayrldm.
Snfa gelince Baarana bu grevimizi syledim.
O:
Ulan bizim yapacamz i mi bu? Nasl yazarz biz Tongu gibi saygn bir adamn
konumasn dedi.
Aman dedim. Yalnz deiliz ki, Sabahattin Eybolu gibi bir usta var bamzda.
Umutsuzlua gerek yok.
Birka gn sonra retmenimiz Sabahattin Eybolu Hasanolana geldi. stasyonda
karladm. Glerek elini uzatt.
Ho geldiniz hocam dedim.
Ho bulduk Semerci. Ne var ne yok bakalm?
Hocam, Tongu Babann selam var. (Onu ok sevdiimiz iin kendi aramzda hep Tongu
Baba diye konuurduk) 17 Nian Bayram konumasn yazmaa vakti yokmu. Sabahattine
selam syle. Baaran da ar. nz bir olun benim konumam yazn. u katlardaki notlar
da yaznn arasna serpitirin dedi.
Aleykmselam. Ama bu smarlama bir yaz. ok zor yazmas. Geliigzel bir konuma da
deil. Btn devlet adamlarna, diplomatlara ve aydnlara okunacak bir konuma. ok zor bir i.
Dnelim. Bu bize bir emanet. Ne yapalm, yazabildiimiz kadar yazacaz. Beenirse okur.
Beenmezse kendisi yeniden yazar dedi.
Dersinden sonra arkadam Mehmet Baaran da ardm, bir odada toplandk.
Sabahattin Eybolu derslerinde bize hep yaanmayan konularn yazl bayat olur, zorlama
olur, okuyan etkilemez. Yazlacak olan konular yaantmzdan kesitler olmal. Dncelerden,
smarlamalardan, alntlardan oluan yazlar tatsz tuzsuz olur, bir deer de tamaz derdi.
imdi ise smarlama bir yaz yazacaktk. Hem de 17 Nisan bayram iin.
Sabahattin Eybolu:
Anlatn bakalm ocuklar. Yazmz nasl olmal? deyince Baaran hemen konumaa
balad:
Bizim Trakyada kyl gaz bulup yakamyor.Akamlar tavuk gibi karanlkta evine
tnyor. Kyl, kentli zenginler Alman korkusundan Anadoluya g etti. Yiyecek sknts ok.
Kylnn en ezik bir zamannda bir de imeceyle okullarn yapmaa balattlar. Ortada kimin ne
olduu belirsiz kiiler, kyller, kentliler okul yaptran Milli Eitim Bakanln ok ar bir dille
eletiriyorlar. Halkn yaam byleyken ne yazabiliriz ki dedi.
Ben de, Konya tahl ambar olduu halde yiyecek sknts orada da var. Da kyleri
ilkbahara doru tkenen yiyecek skntsndan olacak tarlalardan ot toplayp otlu pilav piiriyorlar,
otlu alarla besleniyorlar. Elbiseler hep yamalkl. Kentten uzak kylerde llerine kefen bulmakta
glk ekiyorlar. eker diye bir ey yok. Devlet memura ay, eker, kuma, ya, un veriyor,
halka, bir ey vermiyor diye dertleiyorlar. Konya tarafnda halk imeceye alkn. Camisini,
Okulunu, emesini, kuyusunu, ky okullarn, amarln hep elbirlii ile yapar. Yalnz
ynetime kar olanlar Baarann da dedii gibi savan getirdii skntlar bayrak gibi sallayarak
kylleri sktryorlar.Okullar kyl iin bir angaryadr. Biz baa geersek btn ky okullarn
devlet parasyla yaptracaz. Yal demeden, gebe demeden ky kadnlarna ta, aa
tatyorlar. Kyl iinden gcnden kalyor, yoksullayor diyorlar. Propagandalar hep byle.
Kylmz de kentlimiz de bu bozguncularn szne inanyor. Bilmem ki bu yokluk bu pahallk
iinde nasl olumlu bir konuma yazabiliriz dedim.
Sabahattin Eybolu ac ac gld: Bu sylediklerinizin hepsi doru. Ne gzel konular
bunlar. te bunlar yazp Tonguun eline vereceiz Yeni deil ki bu konumalar.
Vaktiyle Mustafa Kemal Kurtulu Savanda savaacak askerin ayana orap, ark, srtna
amar dikip vermesi iin btn Trk ailelerini seferber. etti. Her aile orap rd, ark, amar
dikti. Hkmete teslim etti.. Asker giydirildi, kuatld, savaa hazrland.
Szm ona o devrin aydnlar M. Kemalin yapt bu onurlu imeceye bile angarya
dediler. Kurtulu Sava balad. Kyn gebe kadnlar, ocuklu kadnlar, yal analar, babalar
diyebiliriz ki yal dedeleri ve nineleri bile srtlaryla, kan, eek, katr ve devesiyle cepheye
mermi tamad m? O zaman bu beylerin bir ounun yaknlar Mustafa Kemalin gene
karsndayken kyl onun yanndayd. Eer kylnn bu iten tutumu, lmden korkmayan
tutumu, Mustafa Kemali desteklemeseydi. Kurtulu Savan kimse kazanamazd. Nitekim,
Mustafa Kemal nutuklarnda kylmzn itenliini vmtr. Ulustaki antta da kyl kadnlarn
almas vg ile belgelenmitir. Kyl iin okul yapm sava kendilerini kr ktk eden
bilgisizlikle savatr. Bu sava kyl iin Kurtulu Sava kadar kutsaldr. Kadnl, erkekli kyl
almas okul yapm savam da utku ile sonulandracaktr. Bu onurlu almay biz yrekten
kutlarz. Amma bunlarn yannda kyllerin v halkn bilip de deerlendiremedii bir konu var.
Onun da szn edeceiz. O da kinci Cihan Savana byk devlet adammz smet nnnn
Trkiyeyi savaa sokmamasdr. Bu ne byk mutluluktur. Ky Enstitlerinin kuruluu, ky
okullar seferberliinin ansszl byle bir zamanda ele alnmasndandr.
Nasl Atatrkn nderliinde yokluk iinde, hastalk iinde, dman izmesi altnda, d
dmann para desteiyle iteki yobazn yurtta kartt ayaklanmalarla ezilen halk yeniden
Trkiye Cumhuriyetini kurmusa ki, bugn yaayanlar bu gerei ok iyi bilirler. Atatrkn en
yakn silah arkada byk insan smet nn de ky okullar yapmnda byk baarlar
kazanmtr. Ky eitim seferberlii altn an yaamaktadr. smet nnnn bizi kinci Dnya
Savana sokmadn bilmemezlikten gelmek budalalktr, nankrlktr.
Uygarl kendi tekellerinde gren byk devletler arl arl kan dkerken, kentleri kyleri
yerle bir ederken, smet nn Osmanlnn bilgisiz, krktk brakt ky halknn gzlerini
dnyaya amak iin okul yapma seferberliine giriti. Dnya yaklp yklrken, her tarafta
milyonlarca insan ldrlrken biz bu dedikoduculara pabu mu brakacaz? Sonra
T.B.M. Meclisinin kard bir ky kanunu var. Bu kanuna. gre kyl imdiye kadar imece ile
okulunu, camisini emesini, amarln, yolunu, kprsn yapmaktadr. Bana kalrsa bu
anlattklarmz yazmaa balayalm, Bir da ky kanunu bulalm. Hemen bir ky kanunu bulduk.
Madde 13te kylnn yapmas zorunlu olan tam 37 i vardr. Bunlarn en nemlisi unlardr:
Kye kapal yoldan su getirmek, kuyu azlarn kapatmak. Ky ii ve komu ky snrna kadar
olan yollar yapmak. Kye bir ky odas yapmak, ahrl ve ocakl bir konuk odas yapmak, bir
mescit yapmak, kye maarif idaresinin verecei rnee gre. bir okul yaptrmak; askerde
bulunanlarn, kszlerin tarlalarn ekip harmanlarn kaldrmak. Ky namna bakkal, nalbant,
arabac dkkanlar imece ile yapmak.
Tamam dedi Sabahattin Eybolu. te veriler. Yazmaya balayalm.
Sabahattin Eybolu bize kar bilgilik, byklk gstermezdi. Onunla imece almasna
alkndk. Onunla beraber kardmz Ky Enstitleri dergisinde anlay birlii iinde seve seve
alyorduk. Tongu Babann konumasn da bu anlayla kaleme aldk.
Anmsadma gre yle yazmtk:
Bugn 17 Nisan 1946 Ky Enstitlerinin kuruluunun 6. yl dnmdr. Trkiye Byk
Millet Meclisinin alarn ihmaline urayan kylerimizin aydnlanmasna elini uzatt gndr.
Yce Meclis mensuplarn burada sayg ile selamlyorum. Kylnn eitim yolu ile kalknmasnda
grevlendirdii Milli Eitim Bakanl grevlisi olarak ky okullarnn yapmna byk bir hzla
balam bulunuyoruz. Her ilde plana alnan ky okullarn kylmz seve seve yapt. Btn
illerde yapm sras gelen ky okullarmzn yapmlar bir gn bile aksamadan devam etmektedir.
Bu uurlu giriime baladmz yllarda byk uluslar topyekun bir savaa girdi. Bu
savan yaylmas yurdumuzu da etkiledi. Milli gvenliimizi salamak amacyla ordularmz
donatmak n sray ald. 0rdularmza yeniden asker alnd. Yurtta retim dt. Giyecek, yiyecek
sknts ba gsterdi: Elimizde bulunan petroln ok nemli yerlerde kullanlaca hesap edildii
iin kylerin lambalarnda yakacak gaz darl ortaya kt. Kentlerden uzak kylerde bu skntlar
bsbtn artt. yle gnler oldu ki baz kylerde llerine kefen bile zor saland. Trakya
blgesinde akgz varlkllar Anadoluya g etti. Halk yeteri kadar eker bulamad. Devlet bu
skntlarn bilinci iinde Osmanlnn ihmal ettii kylere okul yaptrarak cehaletle savaa girdi.
Byk Millet Meclisinin a nutuklarnda Byk Ata bir Kasm 1928de Byk Trk Milletinin
okuma yazmay renmekle yeni bir nur alemine gireceini 1933te de Cumhuriyetin 10. yl
dnm nutuklarnda: Eer milletimizin askeri azimesi ifti olmasayd bugn dnya yznde
bulunmayacaktk.
Selamet-i hakikiyeye ermek istiyorsak ok kan dkerek kazandmz muzafferiyetlerden

sonra ok fedakarlk yaparak ziraat, ticaret, sanat sahasnda emniyetli admlarla yrmee
bakalm demilerdi.
Hkmetimiz byk Atann bu szlerini bir vasiyet olarak yerine getirmeye koyuldu.
Byk bir atlmla binlerce ky okulu yaptrd ve yaptrmakta da devam ederken topyekun savan
yurdumuzdaki ekonomik sarsntsn frsat bilen baz evreler kyly kendi okulunu yapmaktan
soutmaa, hkmetin kye uzatt uurlu eli geri ektirmee kalkt.
Btn ky okullarn devlet kendisi yapsn. Kentli, kasabal okul yapyor mu? Kentlerin
okulunu devlet yapar da kylnn okulunu kyl m yapar? Hem karn ocuklu kadnlara ta,
aa tatyorlar. Yal demeden, yoksul demeden herkesi okul yapmaa -zorluyorlar. Bunlar
angaryadr. Angarya ise yasaktr. Kyl zorla okul yapmaa srklenemez... Kye giden
retmene bir de toprak veriyorlar. Kylnn ekecei toprak elinden, alnr da nasl retmene
verilir... Kyl ocuklar retmene verilen tarlada altrlacak. Kalkan rn retmenin olacak.
Bu nasl anlay. Kyl ocuunu okula okusun diye yollar, retmenin tarlasn ekip bisin diye
deil. Biz bu uygulamalara karyz diyorlar.
Btn bunlar bugn Trk yaamnn realitesidir.. Ne yazk ki bu propagandalar yapanlar
okumulardr. Bunlara en ok inananlar da okumulardr. Devlet hangi parayla 40.000 kye okul
yaptrabilir? Kylnn imece gc nasl kmsenebilir?
1935 ylnda ilkretim davasn yklendiimiz zaman kylerde 4.999 okul, 6.786
retmen vard.
Erkek nfusun % 23,-3, kadnlarn ise % 8,2si okuyup yazabiliyordu. Erkeklerin %
76,7si, kadnlarn % 91,8i okuyup yazma bilmiyordu; Kent ocuklarnn % 75i be snfl
ilkokullarda okurken, ky ocuklarnn % 25i snfl okullarda okumakta idi. Bu yanl tutumdan
tr ky ocuklarnn orta dereceli okullara devam etmesi byk bir sorundu.
Kyl nfusun % 89,5i ise okuyup yazma bilmiyordu. Okuyup yazanlar ancak 13 milyon
kylnn % 20,4 idi. Trk Milletini ada uygarlk dzeyinin stne karmay amalayan
byk Atatrk bu ac duruma son vermek iin ky eitimi seferberliimi 1936da balatmad m?
Anadolu yzeyine rastgele yerlemi 40.000 kye doktor, ebe, veteriner hizmet
verebiliyor m?
Postane, telefon, ila, motorlu ara gibi uygarlk aralarndan ky yoksun deil mi?
Kylmzn pek ounun Trke konumas bile anlalabiliyor mu? Halen 26.347 ky okulsuz
deil mi? Kyde devlet hizmetini yrten retmenden baka bir eleman daha var m? Kyn
kalknmas ise bir tek retmenle olacak i deildir. Tm devlet kurulularnn ibirlii ile ky
kalknabilir. Bugn devlet memurlarndan kyde mezar bulunanlar yalnz retmenlerdir. Ne
zamanki, doktoru, veterineri, mhendisi, ekonomisti, tarmcs, sanatkar kye hizmet ederken
ky mezarlnda yer alrsa o zaman ky kalknabilir. Teknik elemanlar kyde almadka an
bilgi ve tekniini kye kimse gtremez. Ky daha alarca yerinde sayar. Trk halk da ada
lkelerin dzeyine karlamaz. Biz Mill Eitim Bakanl grevlisi olarak ky eitimi davasn
devraldmz on yl iinde okul saysn 4.999 dan 13.653e, retmen saysn 6.786dan
25.626ya, renci saysn 313.169dan 1.359.034e kardk. Diyebiliriz ki, Osmanlnn 624 ylda
Trk kyne gtremedii eitim hizmetinin kat fazlasn on yl iinde biz kye gtrdk. Hem
de an en ileri i eitimi ilkeleri ile.
Kylye okulunu yaptrdmz iin en ar dille eletiriliyoruz. Kyl angaryaya zorlanyor.
Kylye zorla okul yaptrlyor. ocuklu kadnlar, yal insanlar, yoksullar okul yapmnda zorla
altrlyor deniyor. Kyly bakar krlkten kurtarma, ada insanln yaam dzeyine
karmak en byk davamzdr. teden beri kylnn rnn ucuza alp, pahalya satan
kylnn okumasn elbette istemez. Tefecinin, eyhin, cincinin, muskacnn kyly okutun
dedii nerede duyulmutur? Hurafecinin, eriatnn kyly okutalm dediini duyannz var m?
Kyl Trk ulusunun en byk varldr. O, okutulmadka memleketimiz kalknamaz, geri
kalmlktan kurtulamaz. Biz kylnn eitimi yolunda byk admlar attk. Bu uurda atlan
amurlar ancak amurcuyu etkiler. Biz doru yolda olduumuzun bilincindeyiz. Bu bakmdan bizi
eletirenlere gerekli cevab yle verebiliriz:
T.B.M. Meclisince 1924 ylnda kabul edilen ve halen yrrlkte olan Ky Kanununun 13.
maddesi kylnn kapal yoldan iecek su getirmesini, kuyu azlarna kapak, evine kuyulu hela,
Ky ve konuk odas, mescit, milli eitim idarelerinin verecei rnee gre baheli bir okul
yapmak, adm bana bir aa dikmek, kyden hkmet merkezine veya komu ky snrna
kadar yol yapmak, askerde bulunanlarn, kszlerin ekinlerini ekmek, harmanlarn kaldrmak,
ky namna nalbant, bakkal, arabac dkkanlar, amarlk... yapmak zorunluu koymutur. Bu
kanun Cumhuriyetimizin ilanndan be ay sonra karlmtr. 22 yldan beri bu iler yaptrlrken
kyl angaryaya m zorlanyordu? Eer zorlanyorsa neden 22 yldr sesleri kmyordu? Kyl
kendi gelenei olan bu ileri alarca yapmad m? Geri kalm bir ulus olarak 4O.OOO kyn
okulunu hangi bte ile yapabiliriz? Byk Ata Kurtulu Savanda ordularn arn, amarn,
orabn bir anda halkn yardm ile salamad m? Kendisinin ve ocuunun kr cahillikten
kurtulmas iin seve seve giritii okul yapmn baltalamay kendinize nasl yaktryorsunuz?
Halkn okulunu yapma gayreti devletimizi glendirmiyor mu? Trk kylsnn grkemli ve
onurlu imece almasn nasl kmseyebiliriz?
Biz halkla devletin ibirliiyle dirilmi bir ulusuz. Biz kyl ile devletin ky okul yapm
seferberliinde baaryla sonulanacana inanyoruz. On be yllk bir planmz var. Bunun alt
ylnda elde ettiimiz baarlar sizlere sundum. nmzde kalan dokuz yl iindeki planl
almamzn sonu olan 1955 ylnda Trkiyede okulsuz ve retmensiz bir tek kymz
kalmayacaktr. lkretim seferberliimizin baaryla srdrlmesindeki gcmzn en byk
destei Cumhurbakanmz smet nndr. Bu desteine her zaman ihtiyacmz vardr. imdiye
kadar 20 ky enstitsn baaryla alma yoluna koyduk. 21. ky enstitsn de Van da
ayoruz. Bugn ky enstitlerimizde okuyan renci says 16.000e yaklamaktadr.
nmzdeki be yl iinde en az 16.000 retmen ve 2500 eitmen daha kylerde retime
balayacaktr. ncekilerle beraber saylar 31.500 bulacaktr. Bu. retmenlerimizin greve
balamalar sayesinde okula kavuacak renci says 1.575.000i bulacaktr. Be yl iinde ky
enstitsn bitiren retmenlerimizin says 22.000 olacaktr. Bunlar, 150.000 byk ve kk
ba damzlk hayvan ve 1.5 milyon dnm toprakla kyde rnek bir almaya girieceklerdir.
Ayrca kyn ihtiyac olan iki milyon para marangoz, demirci, yapc ve diki makinesi gibi aralar
da kye girmi olacaktr. Bu aralar okula devam eden rencilere i derslerinde pek ok beceri
kazandracaktr. Okulu bitiren kyl ocuklarmz kendi i hayatlarna dnnce retici almalar
daha da verimli olacaktr.
Dier taraftan kyn. yetikin delikanllarn da okullarmzda sanat kurslar aarak
yetitireceiz. Kz retmenlerimiz de okulda hem kz rencilerine hem de kyn yetikin
kzlarna diki, ocuk bakm, yemek yapma ve salk bilgilerini retecektir.
Son olarak ok nemli bir gerein hepimiz tarafndan unutulmaz deerinin bilinmesini
istiyorum. Bu da Cumhurbakanmz smet nnnn kinci Cihan Savana Trkiyeyi
sokmamasdr. Topyekun kinci Dnya Sava Trkiyemizi de yokluklar iine ittiini hepimiz
biliyoruz. Ama Trk halk sa salim iinde gcndedir. Kimsenin burnu kanamamtr. imizde
alayan analar, oca snen babalar, ksz kalan ocuklar, dul kalan gelinler yoktur. Kolsuz,
bacaksz, kr, sakat yoktur. Oysam savaa giren lkelerde kentler, kasabalar, kyler yerle bir
edildi. Milyonlarca insan ldrld. Milyonlarca insan sakat kald. Japonyann iki kentine atlan iki
kk atom bombas iki yz bine yakn insan bir anda ldrd. Bir o kadarn da iyi olmaz,
radyasyon hastas yapt.
Gazetelerden okuduklarmza gre Hiroima ve Nagazaki kentlerine atlan atom
bombalarndan sa kalan insanlarn btn bedeni yanm, sa iken kokmaa balamlar. Atom
nlarnn ok iddetli oluundan pek ok insanlarn gzleri bir anda yere akm. Gz ukurlar
insan iskeleti balarnda grld gibi bombo birer ukur haline gelivermi. Evler yanm
yklm, hastaneler hastasyla, doktoruyla imha edilmi. Ortada kalan radyasyon hastalarna
bakacak doktor ve salk hatta ila bile bulunamam. Kentlerin telefon direkleri bile yanm kl
olmu. Elektrik santralleri, yerin dibindeki su yollar on bin lerce yerinden patlam, evlerin
tulalar bile erimi, yerlere serilmi. Birok insan ldrm. Her tarafta l yaral yan yana sergi
gibi serilmi, kan, kusmuk kokusundan durulmaz bir hale gelmi. Deil lleri kefenleyip
gmmek, onulmaz yaral insanlarn bile imdadna kimse yetiememi. Biz bu savata Trk milleti
olarak byle aclar grmedik ve yaamadk. Bu bizim iin byk bir mutluluk deil mi? Dnyann
en uygar, en zengin lkeleri olan Almanya, talya, Japonya faist diktatrlerinin terrl emirleriyle
smrge haline getirmek istedikleri Rusya, Fransa, ngiltere ve A.B.D. gibi demokratik lkelerin
igaline uradlar.
te byle bir zamanda Kurtulu Savamzn lmez kahramanlarndan byk Atann
Yurtta sulh, Cihanda sulh ilkesine sahip kan onun en deerli arkada Cumhurbakan smet
nn alarn bakar kr haline getirdii Trk kylsn okutmak iin, onlar ada birer insan
olarak yetitirmek iin kylnn eitilmesi seferberliine giriti.
Babakanl srasnda kylnn okutulmasn nce C.H.P. Parti grubuna daha sonra T.B.M.
Meclisine getirdi. Bu ynde deerli gayretler gsterdi. Yce Meclis ve hkmet bu konu zerinde
almay benimsedi. Biz bu inanla Ky lkretim seferberliini balattk. Kylmzn bilgi ve
retim yaamn gelitirerek i eitimi ilkelerine sahip, nitelikli retmenlerin yetitirilmesinde
byk bir baar kazandk. Kylerde okul yapmna drt elle sarldk. Savan getirdii skntlar
iinde bu ie girimekten ylmadk. Kurduumuz Ky Enstitlerinde balkl gelitirdik.
rettiimiz rnleri yedik, kullandk. Devlete fazla yk olmadk. Enstitlerin bir ouna adrdan
balayarak byk binalar yaptk. Enstitlerin kurulu ve ileyiinde insann insan tarafndan
smrlmesini deil, doann insan tarafndan smrlmesini ilke olarak kabul ettik. Ky
Enstitlerinin bir ounu adr kurarak atk. Ksa zamanda yetitirdiimiz becerikli
rencilerimizin baarl almalaryla byk okullar yaptk. Yaptmz binalarn says 750ye
yaklat. Bunlarn yannda elektrik santralleri, kooperatif ve uygulama okullar gibi tesislerimizi de
kullanmaa baladk. Yz binlerce meyveli, meyvesiz fidan diktik, yetitirdik. klim blgelerimize
gre enstitlerde sebze, meyve, et, st, yumurta ve bal gibi rnler yetitirmee byk nem
verdik.
nmzdeki yllarda sava felaketinin getirdii yokluklar ortadan kaldrmak balca
hedefimizdir.
Kylerin eitim seferberlii yeniden yaptmz binlerce okulda yeni yetitirdiimiz
retmenlerle, atmz dershane, ilik ve uygulama tarlalarnda meyvelerini vermee balad.
Trk kyls ilk olarak Cumhuriyetin kendilerine verdii bu hizmetle mutlu bir gne kavumaa
admn att.
lkretim seferberliimizin balatld kylerde okuma-yazma almalarmz baaryla
srmektedir. Bu okullarda Tarm ve i derslerimiz de kylmzn tarla, bahe hayvan
yetitirmelerine paralel olarak retilmektedir.
Milli Eitim Bakanlmz, Tarm ve Salk Bakanlmzla koordine bir alma iindedir.
Tarm bakanl, tarm almalarmz teknisyenleri ile desteklemektedir. Ky salk
memurlarmzn yetitirilmesinde de Salk Bakanl doktorlar, laboratuar ve hastaneleriyle
byk yardmlarda bulunmaktadr. Bu deerli katklarndan tr her iki bakanln ky kitlesinin
kalknmasna uzatt eller plecek ellerdir. Bu hizmetlerinden tr her iki bakanlk
mensuplarn kutlamak en byk insanlk borcudur.
kinci Dnya Savan balatan szde uygar devletler milyonlarca insann kann dkt.
Yurdunu yuvasn ykt. nsanlarn yok edilmesi urunda milyarlar, trilyonlar harcad. Tam bu
zamanda Cumhurbakanmz smet nn alarca bilgisiz bakar kr braklm kylmzn
kalknmas iin ky okullar yapm ve eitim seferberliini balatt. Byle ykc bir sava devrinde
kylmzn eitimi gibi soylu bir almay baarabilmek her kiinin harc deildir. Bugn byle
bir almann dnyada bir ei daha yoktur.
Byk Atatrkle beraber savatklar Kurtulu Savanda, Lozan Barnda,
Cumhuriyetimizin kuruluunda, devrimlerimizin yaplnda byk utkular kazanan smet nn,
Ky lkretim seferberlii ile yeni, bir utku daha kazanmtr. almalarmz yerinde grerek
bizlere k tutmutur. Ky Enstits baarsnda yapc eletirilerinin pay byktr.
almalarmz itenlikle desteklemelerinden ok mutluyuz. Bu mutlu gnmzde de aramzda
grmenin sevincini yaamaktayz. Gelecek yllardaki baarlarmzn daha verimli olacana
inanyoruz. Btn Ky Enstitleri adna 17 Nisan bayrammza katlan devlet yneticilerimizi, yerli
ve yabanc konuklarmz en iten sayglarmla selamlarm.
USTA RETCLERMZ
Osmanl Anadolusu, her trl sanayi tesislerinde, teknik takm taklavattan, santrallerden
ve bu arada sanayi ve teknik alanlarnda yetikin insan kadrosundan yoksun bir lkeydi... Bir ak
pazar, btn endstriyel gereksinmelerini yabanc lkelerden satn alan ilkel bir tarm hammadde
reticisiydi. Bir yar .smrge idi... Fevzi Paann Harbiye Nazrl srasnda, dmana en az
200.000 piyade silahnn mekanizmalar ile, toplarn kamalar teslim edilmek, mtareke
icaplarndan grlmt. Byk cephane stoklarna dman el koymutu... (1)
Oysa Mustafa Kemal bugnlerde Trkiyeyi emperyalistlerden kurtarmak iin sonsuz silah
gereksinmesi iinde kvranyordu. Eldeki silahlar ise mekanizmasz ve kamasz kullanlamaz bir
hurda yn halindeydi. Ordunun malat Harbiye denen bir tamir ve bakm oca vard. Buraya
alnan raklar ustalarna baka baka i yapmay renirlerdi. Ahmet Akar adnda bir silah ustas da
bu ocakta byle yetienlerden biriydi. Milli Mcadele balarken Eskiehir Demiryolu Atlyesinde
almaktaym. Bir gn ona bir binba gelir... Kamasz toplar vardr. Bunlara kama yaplacaktr.
Fakat kama yapabilmek iin demiryolu atelyesinde ne malzeme, ne de bu i. iin kurulu vardr.
Derken iki malat Harbiye subay da ie katlrlar. Torbalarndan ii nlklerini karp bu iler
iin pek de uygun olmayan ahmerdann bana geerler. Atlyedeki Rum, Ermeni iiler bunlarla
alay etmektedir. Akla gelmez zorluklarla savarlar. Sonunda 10.5-22 apnda ilk kama
yaplmtr. Kama topa taklr. Krda deneme at yaplacakt.r. Yaplr da. 10,5Iuk top ovalar
inletir. Ahmet Akarn ve arkadalarnn mkafat sel gibi boanan sevin gzyalardr... Seri
halinde retime geilir. 7,5luk Krupp Cebel, 1,77lik Erhard Cebel toplarnn kamalar meydana
kar... (2)
Kamalarn yapmndan sonra ilk deneme atlar Karacaehir dorultusundaki dalara
yaplr. Ahmef Akar usta sevincinden yle der:
Grleyen toplarn sedalar btn yorgunluklarmz unutturdu... (3) Bu dnceli atlmdan sonra
btn ordunun silahlar onarlr, iler hale getirilir. Mustafa Kemalin ordularnn silahlar daha nice
Ahmet Akarlarn eliyle tamamlanr.
Trkiyemizin gelimesindeki her trl ileri hamleler hep ordudan gelmitir. Silah altna
alnan erlerin marangoz, demirci, terzi, ofr, kalayc, dkmc ve teknisyen olanlarndan en iyi
ekilde yararlanan gene ordumuzdur.
(1) evket Sreyya Aydemir: Tek Adam, c.2, S. 438,

(2) a. g. y., S. 439.
(3) a. g. y., S. 440.
9. bask.
SL LAYO
Ky Enstitlerinde de kyl ustalardan yararlanld. ifteler Ky Enstitsnde Macar asll
Sili Layo adnda bir usta reticimiz vard. inaat, demircilik ve marangozluk ilerinden ok iyi
anlard. Onunla okul, ahr, santral, kpr, retmen lojmanlar, ilik, arlk ve kmesler yaptk.
yaparken yaptmz ileri hep gzetlerdi. Harcn gramn, kerestenin santimini boa verdirtmezdi.
Bize yaptmz ii sevdirirdi, gltrc fkralarla almamz salard. Yorulduumuzu bile
bilmezdik. Bir gn retmen evlerinin tavanlarn akyorduk. ivinin birisini yana eik
brakmm. Yan bamda bir kahkaha att. Arkadalarma: ocuklar, ocuklar, hepiniz gelin
buraya. imizde bir nalbant var... Bakn u Bekirin akt iviye. Oldu mi bu? Marangoz hibir
zaman iviyi yana emez, tam ,akar Nalbant ise nal dmesin diye ivin,in ucunu biraz eer.
Sen nalbant msn be kuzim? Dzelt bu iviyi, bir daha byle ivi akma. deyince ivinin tavan
irkinletirdiini grdm, iimdeki irkinlii giderdim.
Sili Layo, deerli bir usta reticiydi. Yirmi Ky Enstitsnn kuruluunda onun ok
emei vardr. Btn enstitller ondan pek ok eyler rendik. Onu hi yadsmadan severdik.
kinci Cihan Savann yokluklu yllarnda onun pratikliinden, zekasndan ok yararlandk.
Atatrk ld gn okula geldim. Enstitmz susuzdu. Sili, Seydisuyunun kysna bir
kuyu kazdrd. Atla evrilen dili arktan alnan kayla santrifj dndrld. 24 metre ykseklii
olan idem Tepesine yaptmz su deposuna su karld, oradan da okula baland, suya
kavutuk.
Enstitmz yllarca lks lambalaryla aydnlanrd. llerimizin birinin hurdalndan yok
pahasna ald hurda tribnle Seydisuyu kenarna yaptmz santral arkada Gasparla altrd.
Okulumuz ve Hamidiye Ky klandrld. (retmenlerimizden Talat Tarkan ve Rait Toygan da
bu almann iindeydi.)
Ky Enstitleri yapc ekiplerle biri birinin kurulularna yardm ederdi. 1940 yaznda
ifteler Ky Enstitsnden yirmi be kiilik bir yapc ekibi olarak bamzda Sili ustamzla beraber
Savatepe Ky Enstitsne gittik. Ekibimiz marangoz, demirci ve duvarc arkadalardan
olumaktayd. Savatepenin yeni alnm 50 kadar kzl, erkekli rencisi ile bir o kadar da
eitmeni vard. Onlar kyden yeni geldikleri iin yapclk bilgileri yoktu, bize yardm ediyorlard.
Yaptklarmzdan da bir ok beceri kazanyorlard. Enstitnn eitimbas smet Kltr:
Kocaman zmirde, Balkesirde bir sandk ivi bulamadm. Bouna geldiniz diyordu. Elimizde
iskele yapacak kadar ivi vard. Sili: Yollar msnz beni stanbula. stemediiniz kadar iviyi size
getireyim diyordu. Enstit yneticileri ona para verdi. Sili gn sonra inaatlardan sklm
pasl ivi sandklaryla Savatepeye geldi. Btn renciler ve eitmenler eri ivileri birka
gnde dzelttik. Enstit bir bayram havas yayordu. Ky okulu yazn tatil olduundan orada
kalyorlard. Yeni yapacamz okul, yemekhane, ambar ve hamama seviniyorlard. Sili, her
zamanki gibi alak gnll haliyle: stanbul, dnya ehirlerinden biridir. Orada her ey vardr.
Yalnz yerini bilmek gerek. Anladiniz mi? imdi yapn yapinizi, akin ivinizi. Biter diye korkmayin
ha... diyordu. Hepimiz glyorduk onun bu akac, gereki konumalarna.
Yaptmz binalarn ou bir, iki katlyd. Asma makaslarn yerde bir profil zerinde
yapardk. Onu urganla atya kaldrrdk. Sili bamzda bir komutan gibi yle komut verirdi:
Heyyyy, (ipe iyi sarln, makas kaldrmaya hazrlann demekti onca) Hop: Deyince de btn
renciler makasa bal ipleri atya doru ekmeye balarlard. Koca at makas Fatihin gemileri
gibi duvara yaslanan aalar zerinden kaydrlarak atya karlrd.
DEMRC ZEKERYA USTA

ifteler Ky Enstitsnn kurulduu Hamidiye kyndendi. ifteler havalisinin 15-20
kynn tarm avadanlklarn ve pulluklarn onarr veya yeniden yapard. Ustalyla o kylere
n yaylmt. Kyller: lle Zekeriya Ustann pulluu. ok. hafif, atlara eziyet etmez, kolu
yormaz, topraa - iyi batar. Tohumu ok gzel kartrr... diye ve ve bitiremezlerdi. Zekeriya
usta, btn evre kyllerce tutulduu iin ii oktu. Enstitmze de byle bir usta gerekliydi. Biz
renci olarak Ankara, Eskiehir, Konya, Afyon ve Ktahya gibi be ifti yata ky ocuklarydk.
Onun sanatn renmemiz gerekliydi. Onun gnln edip enstitye alan mdrmz Rauf nan
bize: ocuklar size iyi bir demirci ustas getirdim. Hepiniz ifti ocuusunuz. Kylere retmen
olarak gideceksiniz. Tarm rnleri iyi aralarla elde, edilir. Eer siz Zekeriya ustann pulluklarn
kylerinizde elinizle yaparsanz kyller sizi banda gezdirir... diyordu.
Zekeriya usta demircilik iliinde ie balad zaman sanat enstits mezunu. Mustafa
Karaman adnda bir demircilik retmenimiz vard. ifti avadanlklarnn yapmndan,
onarmndan anlamazd. Basit i resmi izdirirdi. Cvata yaptrr, teneke bktrr, su tesisat,
oksijen kayna gibi pratik iler yaptrrd.
Zekeriya usta boynuna i nln takt gibi rsn bana geti. Demirci
arkadalarmzla beraber tek atla, ift atla ve alt atla ekilen pulluklar yaptlar. Zekeriya Ustann
mterisi olan btn kyller enstitmzn iliine gelmeye balad. Kyllerin avadanlklar daha
ucuz yapld. Enstitmzn dner sermayesine daha ok gelir salad. Arkadalarmz eski
pulluklarn onarlmasn, yeni pulluklarn yaplmasn rendiler. Ben marangoz iliinde
alyordum. Bir gn demircilik iliinin nnde byk bir kalabalk vard Geni bir halka
olmular, ortada bir eye bakyorlard. Koarak yanlarna gittim. Tekerlekler zerinde tohum
sand ve alt ba, olan bir mibzeri sevinle seyrediyorlard. Bu arkadalarmzn yapt ilk
byk pulluktu. Sandna tohum dolduruluyor, yere serpilmesi. ayarlanyordu; alt at tarafndan
ekilerek topra srp ekiyordu. Bir gidite bir traktr? kadar yer sryordu. Bu bizim iin byk
bir mutluluktu. Kylerimizde bir ift kzn ektii sabandan baka bir tarm arac grmemitik.
Arkadalarmz yllarca Zekeriya Ustadan ok pratik beceriler kazanmlard. Kylere de bu
gvenle gitmilerdi.
BAHIVAN NUR USTA

Bahvan Nuri Usta bahe tarmnda gzbebeimizdi. Pratik ve uygulamal almalarmzda
srtna yakas krkl gocuunu geirdii gibi snfmz doru baheye gtrrd. Hepimizin eline
bel, krek, kazma, epin verir bizi ekilecek veya bellenecek olan baheye gtrrd. lk
acemiliimizde Bana bakn. Beli sk sk vurun. Topra bulgur bulgur datn derdi. Zamanla
kirizma yapmann ustas olmutuk. Beli topraa iyice saplayp topra deviriyor, kn rutubetini
yaza saklyorduk. Akasya ormanmz iin bu kirizma ok yararl oluyordu. Fidan dikerken yaral
kkleri, gereksiz dallarn budanmasn bize gsterirdi. Bir tek fidan arzal kk ile diksek hemen
bizi uyarrd. Bana bak delikanl, i devletinse rendiin senin. Sk o fidan. Kklerini buda,
yeniden dik... diye uyarrd. Cins patlcan, domates tohumlarn erkenden scak yastklara eker,
yetiince atmz karklara diktirirdi. Kabak, msr ektirtir, soan diktirtirdi. Bunlarn
apalanmasn, gbrelenmesini, sulanmasn bize retirdi. Enstitmzn renci, retmen,
usta, beki, arabac, ofr, eitmen says binin zerindeydi. Btn yaz ve gz aylarnda sebze
gereksinmelerimizi bahemizden salardk. K mevsimi iin lahana, prasa dikerdik. Sebzelerimizi
at arabalaryla enstitmze tardk. Bahemizin bakmn zamannda yaptmz iin sebzeler ok
verimliydi. Yay gibi patlcanlar, uzun uzun kl biberler, tombul tombul dolma biberler, elma gibi
srk domatesler yemekle bitmezdi. retmenlerimize, kyllere sebze satardk. Hele kabaklarn
verimi bir afatt. Bir gn sofrada arkadalarla yle bir konumam oldu.
Kabak yemekten usandk. Sabah kabakl bulgur orbas, leyin yourtlu, kabak
kzartmas, akam kabak musakkas, kabak yiye yiye kabak gibi olacaz. Elimize birer bak
alalm (oysa kinci Cihan Sava iinde a kalmamak ne byk bir mutluluktu) gece tm
kabaklarn kkenlerini keselim dedim. Ertesi gece biri beni yatamda sarsyordu. Bam
evirdim. O: Ge kaldk yahu. Kalk abuk giyin. Hani kabak kkenlerini kesecektik. diyordu. Bu
arkadam Bozkrl Ahmet Ocakt. Ben de:
Sen deli misin kardeim! Hazr kabaklaryla bizi, ky, retmenlerimizi besleyen
kkenleri kesip de bizi kuru pilava m muhta edeceksin? Ben onu sizleri gldrmek iin syledim.
Hadi yat, rahatna bak deyince Ahmet Ocak:
Aptallk bende. Seni aabey bilerek szne inandm...
Gelelim Bizim Nuri Ustann bahvanlna. Hani bir deyim vardr. Her adam yapar krek
sap ortasna gerek. Nuri Ustann beceriklilii de bylesine ortadayd. Beraber yetitirdiimiz bol
rnler bize de bir bahvanlk kiilii kazandryordu. Kendimizi onun gibi grmeye balamtk.
0, bir tarm ustasyd. Tonguun derslerimizde bize dedii gibi lnsan insan deil, topra
smrmeli. Nuri Usta da topran smrlmesini bize reten bir retimciydi.
ARABACI HAMZA AGA

Arabac Hamza Aga, Bulgaristan gmeniydi. Onunla kylere retmen olarak gidecek
arkadalarmza verilecek arabalar yapardk. O zaman iliklerimizde elektrik yoktu. Hep el
aralaryla alrdk. Haftada iki at arabas yapyorduk. Ustamn sval kollar benim boynumdan
kalnd. Eline arabac baltasn bir ald m tekerlek parman bir vuruta yukardan aa yontard.
i arasnda dinlenme filan yaptrmazd, sigara bile imezdi. Durmadan hem kendisi, hem de biz
alrdk. Her para, el ile ilendii iin haftalk araba retimimizi e karamyorduk. Bir gn
eitimbamz Nazif Evren ilikleri denetliyordu. Bize de geldi. Bana bak Hamza Aga, ne zaman
sen bu araba yapm saysn e, drde karacaksn?
Olmuyor be Nazif Bey. Hep elden kyeri bu mbarekler. Benim burda bir tek soluk
almam belki bo geer. Canmz kyeri u ocuklarla. Gene de ok zor karyeriz iki arabay.
Nazif Bey:
Sen benden renci iste, gere iste, ne yap yap haftada 5-6 araba kar deyince Hamza
Aga patlad:
Sen ldrecen mi beni. Bilekten kyer bu i. Koy iliine elektrikli makineleri, yapaym
sana her gn bir ka araba. Nazif Bey:
Makineyi altran da insan,Kendi kendine makine i yapamaz ki? ok ocukla al, ok
araba yap. Hamza Aga:
Sen ne demeye getiriyen benim almay? Beni srtst yatar m sanyersin? Nazif Bey:
E e e e ...ok uzattn. Yapamazsan eker gidersin. Hamza Aga:
Sen beni buradan kovusan ben bu ellerimle nerede olsa ekmeimi kazanrm. Amma seni
iinden atsalar sen ocuunun bezini bile ykayamazsn...
Bu tartmay Nazif Bey uzun srdrmedi. Hamza Agaya hak vermi olacak ki ona yant
bile vermeden iine dnd. Hamza Agay ok severdik. Enstitlerin Usta reticileri almasnn
nedeni:
Ky Enstitlerinde her branta usta reticiler vard. Bunlara toplum kalknmas
almalarmzda konu lideri diyorduk.. Szn ettiim ustalar da kendi dallarnda birer konu
lideridir. Gene usta reticilerimizden Ak Veysel, halk trklerini sazyla alp syleyen bir konu
lideridir. Ktahyal Ak Mehmet, hem alp hem oynayan bir halk oyunlar lideri. Beikdz Ky
Enstitsnde hamsiden, gbre yapan Aziz Aa, Karadenizi balk tarlas yapan ve bir gnde
rencilerle 13 ton balk tutan Fehmi Reis de bir konu lideriydi. Balklktaki bu baary
Beikdz K. Enstits mdr Hrrem Arman lkretim Genel Mdr . H. Tongua duyurur.
Tongu da bu baary Doayla savata, saysz baarlarnzdan sonra, Karadenizi de fethe
baladnz. Bu savan ncleri olan ocuklarmz, sizleri, hepinizi daha byk baarlar
bekleyerek kutlar, ayr ayr gzlerinizden perim. diye (1) telgrafla kutlar.
Bu usta reticilerimiz kollarna taktklar altn bilezikleri sayesinde kendilerine ok
gvenen bir karakter rneiydiler. Ky Enstits kl retmenler meslek yaamlarnda ok
kt koullarla karlatlar. Srldler, grevden alndlar, renim dzeylerinin altnda ilerde
altrldlar. Ama Hakk Tonguun insan yaamna dayanan ve doay smren i eitiminin
kazandrd retkenliin iinde yorulmann yaratt karakterlerin hibirisi bir lokma ekmein
tutsa edilemediler. En kt koullar iinde mesleklerini baaryla srdrdler. Bu direnli ve
onurlu alma karakterlerinin gelitirilmesinde, hatta yaratlmasnda aln teriyle ekmeklerini
kazanan usta reticilerimizin de pay vardr. Ama bu dizgenin sahibi gene Hakk Tongutur. O,
onlar bu kurumlarda altrmasayd onlar biz nerede grecektik.
(1)
Hrrem Arman: Piramidin Taban, S. 379-380.
HASANOLAN YKSEK KY ENSTTSN

GEZMEYE GELEN OK NL BR ETM BLGN !
Arabac Ahmet Usta enstitmzn usta reticilerindendi. 1946 ilkbaharnda ilik stajm
onun iliinde bir hafta alarak tamamladm. liin bir i defteri vard. Hafta sonu ilik
sorumlusu ne i yaptysa saysyla, cinsiyle yazard. Ahmet Usta benim enstit rencileriyle
yaptm almay ok beenmiti. Bana kendi eliyle yapt bir k (gelberi) aracn hatram
olsun diye vermiti. Haftann son gnne gelmitik. Ekibimle 23 at arabasnn parmaklklarn,
teker, lobut, sve, yastk, ok, falaka, makas
ve sandk tahtalarn hazrlamtk. Bunlar ayr ayr istif ettirmeye baladm. Beraber altm
rencilerim yorulmulard. Haydi hepimiz biraz dinlenelim dedim, tezgahn stndeki kitab alp
oturduum yerden okumaya balamtm ki iliin kaps birden ald. nde mdrmz Rauf
nan, bir grup yetikin insanla ieri giriverdi. Ayaa kalkp karladk. Bunlarn konuk bir gezi
grubu olduklar belliydi. Ba ftr apkal, gri pardsl, krsal, ksa boylu, dimdik yryen
birisi bu grubun nndeydi. Ho geldiniz diyerek hepsiyle el sktk. Mdrmz Rauf nan:
Bekir, sen Halil Fikret Kanad Hocay tanr msn?
Kitaplaryla tanrm retmenim.
Hangi kitaplarn okudun?
Pedagoji, Terbiye ve Tedris Tarihi, Milliyet deali ve Topyekun Milli Terbiye adl kitaplarn
okudum.
Elinde okuduun kitap ne?
Sokratesin Mdafaas.
te bu grdnz rencim Bekir Semerci hem Eflatunu okur, hem Halil Fikret Kanad.
Hem Shakespearei okur, hem Goetheyi. Hem Mevlanay okur, hem de Mustafa Kemali... Hem
Montaignei okur, hem Erasmusu... renci toplantlarnda okulun mdr olan beni atr atr
eletirir, sorguya eker. imdi soralm bakalm bu hafta ne yapm
23 ift atl arabann btn paralarn monte edilecek ekilde hazrladk. te grdnz
gibi her paray ayr ayr istif etmeye baladk dedim. Halil Fikret Kanad yaptmz ynla ileri
grd halde iyi veya kt bir ift sz sylemedi. Birtecik olsun soru sormad. Ben onun i
eitimi prensiplerini ok iyi biliyordum. Onca i, retime dayanan, yaam deeri olan iler
yapmak pedagojik deer tayan iler saylmazd. Dr. Eduard Burgerden dilimize evirdii
Pedagojisi adl kitabnn nc basksnn nsznde kendi i eitimi prensiplerini tam anlamyla
grebiliriz:
1940 Ky Enstitleri Kanununun, mezunlar hakkndaki krc ve eitlik hukukuna aykr
ar hkmleri 1948 ylnda kaldrldktan sonra, gerekleme yoluna girmiti. (1) yi niyetle ve
byk bir evk ve heyecanla alan baz mdrlerin, retmen ve mfettilerin i
(1) 28 Nisan 1947de yaynlanan yeni ynetmeliin getirdii dzenlemeyle, Ky Enstitlerindeki RETM
NDE DEMOKRATK ETMe son verildi. nceleme, aratrma ve tartma yoluyla bilginin, retim iinde.
iin ve becerinin elde ettii, birlikte alarak baarma davranlarnn kazanld retken ve demokrat
eitimden geri dnld...
1947deki bu deiiklikle, 4274 sayl yasann ky iin ngrd hizmetten; eitimden,
kooperatiflemekten, donatmdan, kye bu iler iin retken, demokrat retmen yetitirmekten
vazgeilmiti.
Bylece, hi bir Ky Enstits kl retmenin, 4274 sayl yasann belirledii ortamda hizmet
etmesi ksmet olmad. Tasarlanan ve hazrlanan ne varsa ortadan kaldrld. Geriye Ky Enstitlerinin
kurulularyla bu kurululardan yetien ter ve yetimekte olanlar kald; her trl uyum sorunlar, deiim
sorunlar, alt st lmu sorumluluklaryla.. yapayalnz!..
Oysa ki bu yalnz braklan genler kyn iinden canlandrlmas olarak nitelenen byk ama iin,
yllarn deneyimi ile gelitirilmi bize zg bir eitimden geirilmilerdi... (Fethi Esendal: Yalnz Kalanlar;
s.11-12. Memleket Yaynlar Ankara-1983.)
okullar hakknda aydn fikirleri olmas dar anlaml ile, aktiflikte nihayet bulan geni anlaml iin
mahiyetini bilmemesi ve zellikle ilerin ve aktifliin pedagoji deerini ve uygulamas eklini
benimsememi bulunmas, doal olarak baz aksaklklara sebep olmutur.
Mesela, mdr ve retmenlerden bir ksm (bugn bile) ocuklarn makasla kattan
fener, sepet, kayk, uurtma ve basit tahta paralarndan uak ve kk ev yapmalarn alay
konusu yapmakta ve dinleyenleri gldrmee almaktadrlar. Bu zavalllarn, kk adaletleri ve
mafsallar harekete getiren el ve parmak faaliyetlerini hakir grmeleri, buna kar, odun kesmek,
apa kazma, krek kullanmak gibi byk adale ve mafsal faaliyetlerine zel deer vermeleri,
bunlarn iin pedagojik ve fizyolojik deeri hakknda salam ve aydn bir fikre sahip
olmamalarndandr. Bunun iin Ky Enstitlerinde baz retmenler, ok zaman, dar anlaml
beden ilerine saplanp kalmakla yetinmiler, bu anlamn hududunu aamamlardr.
1942 ylnda Eskiehirde ifteler Ky Enstitsnde 100 metrelik bir ark veya evlek
amaa alan zayf bir renciyi gren smet nn, etrafndakilere, bu ocuun byle bir ii
yapmaa gcnn yetip yetmeyeceini sorduu zaman, Ky Enstitleri mfettilerinden biri:
Evet, Paam, ocuk belki yorulacak, fakat eninde sonunda bu ii mutlaka baaracaktr. Eer iini
bitirmeden lecek olursa biz onu btn kalbimizle takdis edeceiz demi ve bu olay bana
vnerek anlatmtr.
Ben, eski rencilerimden olan bu mfettie, derslerimde kendilerine byle bir i eklinden
bahsettiimi hatrlamadm, kendisinin ok yanl ve ok hatal bir yolda yrdn, bu
anlamda yaplan ilerin ruhlarda kin ve nefret duygular uyandrdn, halbuki iin gerek
deerinin ruhlar asiletirmede ve i kuvvetleri gelitirmede olduunu sylemekle yetinmitim...
diyor.
Oysa Ky Enstitleri kylnn yaamn srdren tahl, sebze, meyve, hayvanclk,
barnma, giyinme ve bunlarla ilgili zanaat rencilerine reten, an gelimi aralaryla
rettiklerini uygulayarak en iyi rn kaldran i eitimi kurululardr. Ky Enstitlerinde
renciler, deil iten nefret etmek, retimi az yapan i gruplarn, i yapmada beceriksiz
retmen ve yneticileri kyasya eletirmitir. rnein A snf haftada bir ocak tula (30.000
35.000) keserken, C snfnn 15.000 tula kesmesi hi bir zaman ho grlmemitir. B snf bir
retmen evinin duvarlarn belli bir zamanda tamamlarken, D snf ayn ii yapamamsa hem
snf, hem de banda bulunan retmene yamur gibi sorular yadrlrd. Snflar arasnda
kendiliinden yarrcasna bir alma ahengi gelitirilmiti. renciler bir zanaat renmenin
sevinciyle mutluydular. Byle bir alma tarihi olan Ky Enstitlerinin mdr, retmen ve
mfettilerini (Ky Enstitlerinde yalnz kesim mfettii vardr) ok ac bir dille bu zavalllar...
diyerek gerek i eitimi bilgilerinden dolay hor grmek byk bir insafszlktr. Ad Ky Enstits
olan bir i eitimi yuvasnda balta, kazma, krk, apa, trmk gibi olan tarm ve inaat
aralarndan nasl vazgeilir? Kyl bugn karanlk, havasz, viran evlerde oturmaktadr. Onun
yapsn deitirmek iin ocuklarnn beceriksiz ellerine zanaat retilmesin mi? Dnmeyen
kafalarna bilgi grg verilmesin mi? Bozkrlar aalandrarak sulamasn m? Bu iler hangi
aralarla yaplacak?
Ky Enstitleri program 1947 ylnda deitirildi. Bu deiiklii yapanlar Ky Enstitlerine
daha iyi ilerlik kazandracaklar savndaydlar. Deitirdikleri programda Eitimi, Eitimi
Tarihi yok. Kooperatif dersi kua benzetilmitir. Ziraat Ekonomi dersleri kaldrlmtr. Byle i
eitimi kymna bile tahamml edemeyen egemen evreler Ky Enstitlerinin kaplarn
kapatmlardr. Amma ky hl kalknma istemektedir. nl eitimcimizin nerdii oyuncaklkla
da kylerin kalknmas salanamaz. Emeksiz yemek olmaz zdeyiimiz bunun kantdr. Biz
retmenin tek bana da ky kalkndracana inanmyoruz, bu savda da deiliz. Ky kalknmas
bir ekip iidir. Tarmc, veteriner, doktor, mimar, mhendis, sosyolog, kimyac, iletmeci... ler
hani? Bunlarn kydeki yerleri doldu mu? Kyde yalnz retmenin mezar vardr. Trkiyenin
kalknmas iin, daha mutlu yaamas iin kye hizmet verirken kyde lmek demez mi?
Halil Fikret ve onun gibilerin beenmedii, ama dnyann beendii Ky Enstitlerinde on
yl iinde 20.000e yakn retmen, 2.000e yakn salk memuru, 750.000 meyveli, meyvesiz
aa yetitirildi. 723 bina, 100 km yol yapld. Bunlara, karlk devletin verdii para 44.293.179
liradr. (2) Trkiyede bu kadarck parayla imdiye kadar hangi okullar (Osmanl dnemi dahil)
devlete bu kadar yapt kazandrmtr? Radyo ve televizyonlardan sk sk Vatanda, aa dik.,.
yi Ahlak Dernei. Yahut, Vatanda, evreni temiz tut, yeili koru. Bir de ocuklara gzel bir
ark syletiyorlar: Kazmalar elimizde, ukur aalm / Yaz demeden, k demeden aa
dikelim... kazmann sapna tkrmeden, el nasrlamadan, bel armadan, aln terlemeden,
avular takla takla atlamadan aa dikilip yetitirildii nerede grlm? Hani diktikleri aalar?
Laf bunlar.
Gelelim Halil Fikret Kanadn 1942 ylnda ifteler Ky Enstitsnde bir renciye 100
metre ark ama devi verilmesi sorununa. Bu yk tamamyla bir kuyruklu yalandr. 1942 ylnda
ben ifteler Ky Enstitsnde 4. snftaydm. Mdrmz Rauf nan (3), Eitimbamz Nazif
Evren, benim gibi renci olan arkadalarmn bir ou daha saz. Ky Enstitlerinde byk
ilerde bireysel i yoktu. Tarm alanna bir snf tmyle giderdi. Ark alacaksa tm renciler ark
boyuna dizilir, ikier er metre verilen yeri aarlard. Diyelim ki bir renci kktr, zayftr,
gszdr; bu renci ark amakta geri kalmtr. Yanndaki arkadalar hemen ona yardm
ederler. ok kere de be kiilik kmelere ayrlarak i verilir. 100 metre ark ama ii ifteler
Ky Enstitsnde verilmedii gibi hibir Ky Enstitsnde de verilmemitir. nk Ky
Enstitlerinde byle bireysel i yapma ekli yoktur. smet Paa Cumhurbakan olarak ifteler Ky
Enstitsn denetlerken 100 metre ark aacak ocua acm. Yalan. Ama smet Paann . K.
Enstitsne geldii doru. smet Paa, Enstity gezdi. Mevsim yaz idi. Bahelerde sebzelerimizi
ok verimli buldu. Santralmz gece gndz alyordu. Deirmenimizde hem Enstitnn, hem de
kyllerin un!ar tlyordu. renciler iliklerde, inaatlarda, tula harmanlarnda, kum
ocaklarnda harl harl alyordu. Hamidiye kyne bedava elektrik verilmiti. Yetitirdiimiz
sebzeler, meyveler sofralarmz gldryordu. kinci Cihan Sava iindeydik. Memlekette yiyecek
ktl vard. smet Paa, Enstitde yaratlan bu bolluu ve verimli almalar ok beendi;
Mdrmz Rauf nana: Benden istediklerin var m? dedi. Rauf nan da Doktorumuz yok
Paam deyince yanndaki yetkiliye: Hemen Eskiehir Hava Alanna emir ver, doktorlar, buraya
doktor atanncaya kadar birer ay nbetle alsnlar dedi. smet Paann emirleri derhal yerine
getirildi. Eskiehir Hava Alannn doktorlar Enstitmzde birer ay nbetle salmza baktlar,
derslerimize girdiler.
imdi de makasla kattan yaplan sepet, fener, kayk, uurtma, tahta talardan ev ve
uak yapmann, el ve parmak eklemlerini eittiine deinelim. Bu ilkeyi Ky Enstitlerinin btn
retmenleri bilmekteydi. Milli Eitim Bakanl Sait Yadann YARATICI adl kitabn Enstitlere
datmt. Sait Yada, kitabnda parmak eklemlerinin eitimine nemli bir yer vermitir. Bu. ilke
eitimin ilk kademelerinde zerinde durulmaya deer. Okul ncesi ve ilkokullarda zellikle bu tr
almalar da teden beri uygulana gelmektedir. Ky
Enstitlerinde ise el ve parmak eklemlerini eitecek ve gelitirecek ok seviyeli iler vardr.
rnein, meyve aalarn alamak, doramalarn zvanasn amak, altrmak,
(2) erif Tekben: Neden Ky Enstitleri, s.29-30.

(3) retmenim ve mdrm Rauf nann BR MRN YKS-!- adl kitabn okuduumda
kendisine bir kutlama mektubu yazdm; iine H. F. Kanadn Pedagojisi evirisine yazd
nszn fotokopisini de koydum. buna bir yant yazarsanz kitabma koyarm dedim. stediim
yant KY ENSTITLER ve SONRASI adl kitabna koymu. S. 110 - 111:
40-45 yllarnda rencim, bugn meslektam olan arkadam Bekir Semerci, son aylarda
aldm mektubuna, Gazi Eitim Enstits retmenlerinden Halil Fikret Kanadn Trkeye
evirdii... Prof. Dr. Burgerin PEDAGOJS kitabna yazd nsz deki u blmn tpk
ekimini eklemi: ... Bir bilim adam olarak geinen iin, yzkaras olan bu kara almadan H. F.
Kanadn kendi aklnca, amac ne idi.. ne olabilirdi? Belki salt ktlemek...
motor, bisiklet, araba onarmak, cvata ve su tesisat yapmak, kaynak yapp talamak,
marangozluk ve demircilik aralarnn azlarn bilemek, testereleri aprazlamak, elektrik tesisat
yapmak, radyo, t, musluk ve gaz ocaklarm onarmak, fide, dikmek, sebze ekmek, toplamak,
duvar rmek, tavan, taban akmak, kilit ve mentee vidalamak, tahta gemeli ar kovan, sandk,
bavul yapmak, fra ile gerekli ileri boyamak, harita ve levhalar talamak, bezlemek, kitap
ciltlemek, okulun asklklarn yapp yerlerine yerletirmek, diki dikmek, rg rmek, hal ve bez
dokumak, pulluk, keser, trmk, zmba, eki gibi i aralar yapmak... Evet, bu saydklarmz
acaba el ve parmak eklemlerini eitmiyor mu? Gerek yaamn gerek gereksinmeleri dururken
Ky Enstitlerinde elinden i gelecek rencilere elbette makasla kattan uyduruk iler
yaptrlamazd. nl eitimci Halil Fikret Kanad pekala tledii ilerle kylerin
kalkndrlamayacan da bilirdi!.
amz deer adr. Ky Enstitleri deer yaratan okullard. Bize geri kalmlktan
kurtulmann tek yolu, ocuklarmz yaratc i eitimiyle yetitirmenin rneini gstermilerdi.
Ezber eitimin tketiciden baka bir ey yetitirmedii de gerekti. eitimiyle yetitirilen
toplumlar yaamlarn mutlulukla srdrrken, yaamdan kopuk ezberci eitimle yetien
toplumlar onlara el amaktan kendilerini kurtaramamakta. Trkiyenin bollua kavumas iin
yalnz kyl deil btn halkn i eitimiyle yorulmas da gerekmektedir. Bunu alglayan TBMM
17 Nisan 1940da kard Ky Enstitleri kanunu ile milli eitimcilerimize u grevi vermiti:
Ky Enstitlerinin kurulmas ve her yerde muhite ve iklime gre kabiliyetler gz nnde
tutularak iktisadi kullanmaya yarayacak ve retimi artrarak kylerimizin refahn temin edecek
yeni ve verimli ziraat usullerini retmek ve kyl ihtiyacna yarayacak sanatlar talim etmek gibi
gayeleri istihdaf eden layiha encmenimizde de takdirle karlanarak esas itibar ile kabul
edilmitir. (4)
Biz Ky Enstitller olarak Yce Meclisin verdii grevi amacna gre seve seve yaptk.
Trkiyeyi sevenler Ky Enstitlerine yeniden sahip kmaldr. (5)
SMAL HAKKI TONGU

1893 - 23 Haziran 1960. Bugn Romanya ynetiminde olan Dobruca blgesinin Tatar
Atmaca kynde dodu. ocukken yurt hasretiyle okumak zere Trkiyeye geldi. 1918 ylnda
stanbul retmen Okulunu bitirdi. Yetenekli bir retmen olduu iin yksek renim yapmak
zere Almanyaya gnderildi. Ettlingende Resim-Elii, Eitimi, Beden Eitimi seminerlerine
devam ederken Birinci Cihan Savanda yenilmemiz nedeniyle renimini tamamlayamadan yurda
dnd. 1919 da Eskiehir retmen Okulunda Resim-Elileri ve Beden Eitimi retmeni oldu.
1921-1922de renimini tamamlamak zere Almanyaya ikinci defa gnderildi. Karlsruhede
Baden Gzel Sanatlar Okulu ile Gzel Sanatlar Akademisine ve Karlsruhe Beden Eitimi
Enstitsnn seminerlerine devam etti. 1922-1925 yllarnda Konya Lisesi, Ankara, Adana Erkek
retmen Okullarnda Resim, Elileri ve Beden Eitimi retmenlii yapt. 1925de nc kez
Almanyaya gnderildi. Leipzig Pedagoji Enstitsnn Eitimi seminerlerine devam etti.
1926 ylnda Milli Eitim Bakanl Ders Aralar Mzesi Mdrlne atand. Derslerinde
her zaman ara kullanrd Adana retmen Okulunda alrken rencileriyle hasrdan apkalar
rp (apka devriminden nce) giydiklerini elimizde olan fotoraflarnda gryoruz. Koyu bir
Atatrk idi. Onun ilke ve devrimlerine yrekten balyd.
(4) KY ENSTTLER KANUNU: S. 54-55. TBMM Matbaas 22 Nisan 1940,

(5) Ky Enstitleri, Columbia niversitesinde DOKTORA TEZ yapld. (Fay Kirby: Trkiyede Ky
Enstitleri, mece yaynlar 1962. Ankara. Japonyadan da Nahoko Tawaratani Ky Enstitlerini
tez alarak almaktadr. Gelimi lkelerin bile Ky Enstitlerine sahip kmas bizim iin bir onur
kayna olurken Trkiyede kapatlmas byk bir yanlgdr.
1932 - 1933 ders ylnda Gazi Eitim Enstits Resim ubesini kurdu.
1934 - 1935 te Gazi Eitim Enstits Mdrlne vekalet etti.
3 Austos 1935te de lkretim Genel Mdrlne atand.
1936da Eitmen Kurslarn, 1937 de Ky retmen Okullarn at.
1938 de lkretim kurulularn incelemek zere Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya,
Avusturya ve Almanyaya gitti. Buralarda eitimin son aamalarn inceledi. Ayn yl yurda dnd.
1940ta Ky Enstitlerini aarak Ky retmen Okullarn Ky Enstitlerinin iine ald. 21
Eyll 1946 da baaryla yrtt lkretim Genel Mdrl grevinden alnd.
DNCELER
Atatrk, Osmanl mparatorluunun ihmal ettii kylerimizin kalknmasn istiyordu. Milli
Eitim. Bakanlklarnn bu konuya eilmelerini nerdi. Bu grevi nce stlenen Saffet Arkan oldu.
Bu ok zor bir konu idi. Kyly eitip kalkndrabilecek uzman bir eitimci aramaya balad.
... ocuun kendiliini buldurmayan, akl bir kat sepeti gibi doldurmaktan ibaret. bir
eitimden ne kar? Bir tahta saban, stma, her eyin en gerisi btn Asya, Anadolu kylerinde
bada kurmu keyfine bakyor diye feryat ederek Trk kylerini ie, retime dayanan fikirleriyle
ykl bir eitime kavumasn isteyen Nafi Atuf Kansu, Atatrk Erzurum Kongresinden beri
destekleyen Cevat Dursunolu ile beraber etkin bir eitimci bulmakta Saffet Arkana yardm
ediyorlard. Ortada an gerisinde kalm, okumasz, yoksul, stmann, skelin, tefecinin kann
emdii bir kyl kitlesi vard. Bu kyl eitilip canlandrlmalyd.
Okuma yazma bilmeden savalarda kahramanca dven, harikalar yaratan, pratik askeri
eitim yetenei ile ngiliz zrhllarn anakkale sularna gmen topu Mehmetikler, bu toplarn
276 kiloluk mermilerini srtnda yiite tayan Mehmet Olu Seyit, kyl idi. (1) Bu yiitleri
yetitiren kyller an retime dayanan eitimi ile yetitirilirlerse yurdumuzu cennete evirirdi.
Ama onlara beraber alacaklar yrekli bir eitimci gerekliydi.
Nafi Atuf Kansu, Cevat Dursunolu, Saffet Arkan ky kalknmasnda uygulanacak eitimi
kyllere kazandracana inandklar Resim Elileri retmeni . H. Tonguu
3 Austos
1935de lkretim Genel Mdrlne getirdiler.
. H. Tonguun bu grevden nce ileriye gitmi Avrupa lkelerinin milli eitim dizgelerini
incelediini yukarda grmtk. O, insanolunun ilkadan bu yana elini ve dncesini
kullanarak bir meslek edindiinin ve bu meslekleriyle utku kazandklarn n bilincindeydi.
1933 ylnda i ve MESLEK TERBYESI adl kitabn yaynlad. Yeni yklendii kylnn
eitilmesi konusuna bu kitabndaki fikirleriyle hazrlkl idi. Kylnn eitilmesi konusunu
gerekletirmek ise zaman, yer ve olanaklar bakmndan ok zor bir konu idi. Bu konuya kollarn
svayan . H. Tonguu ad geen kitabndan izlemee alalm:
nsan, onurlu bir yaam srdrebilmek iin ilkalardan beri i ve meslek sahibi olmaya
urat. El aralaryla alan ustalar toplumlarn gereksinmelerini retti. Bunlarn kalite ve fiyat
kontroln yapan lonca rgtleri kurdu. Bir zanaat renmek iin ustalara yllarca raklk
etmek gerekliydi. Byle bir alma ise ocuun ve gencin uzun yllarn alyordu. Buhar ve
elektriin endstriye uygulanmas ile retime geen toplumlar XVII. yzyldan sonra sanayide
uygulanan i eitimi dizgesinde bir devrim yaptlar. Sanayi
(1) evket Sreyya: Enver Paa, S. III, S. 217.
makineletirildi. Bu gce sahip olan Avrupa lkeleri makineletirdikleri sanayinin yksek

retimiyle birdenbire zengin oldular.. El sanatlarnn pazarlarn da ellerinden aldlar. El sanatlar
dkkanlarnn karlarna teknik bilgiler ve aralarla donatlan i ve meslek okullar atlar. Bu
okullarda mhendis, ressam, iletmeci... gibi nitelikli elemanlar yetitirildi. El sanatlarn kontrol
eden lonca rgtleri ortadan kalkt. Bunlarn yerine ticaret ve sanayi odalar, esnaf destekleyen
ve kredi veren bankalar kuruldu. Kalknmak iin makinelemek zorunlu oldu. Makinelemi i
alan in yetitirilmek istenen ocuk ve genler nce el aralar ile yetitirildi. Daha sonra
makinelerde altrlarak uzmanlatrld. .
Ksacas i, insan yaamnda cinsel istek, soyunu retme, kendini savunma, beslenme ve
barnma gibi, doal igdlerimiz arasna girdi. Ekonomik ve sosyal yaammzda da i eitimi
vazgeilmez bir ama kazand. Toplumda ana ve babalar ocuklarna nitelikli bir meslek
kazandrmas onlara brakacaklar en byk servet oldu.
, insanlara yeni yeni alma alanlar salamasyla toplumlara mutluluk getirdi. Bu
mutluluklardan biri de kleliin kalkmasna neden oluuydu. Artan i hacmi klelere toprak, mal
ve cret vermek zorunluluunu getirdi. Bunun sonucunda da kleler zgrlklerine kavutular.
in dier bir ynnn de kltr ve uygarlk alan yaratmasna, yeni dnemler amasna da neden
oluuydu. Bu dnemleri aan kiiler de eitkenlerdi. XIX. yy.da svireli Pestalozzi, XX. yy. da
A.B.D. den J. Dewey ve Almanyal Kerschensteiner eitime byk bir dinamizm kazandrdlar
dedikten sonra i dizgesini niteler:
, insanda bir sorumluluk yaratr. nsan, i ve meslek sahibi olmadan. deer yaratamaz.
Deer yaratmayan. kiilerde sorumluluk olmad iin de karakter oluamaz. ocuk, ister zengin
ocuu olsun, ister yoksul ocuu olsun el ve dncesiyle bir i yapmadan ve bir deer
yaratmadan karakter sahibi, olamaz... ilkeleri, bu eitimcilerin ortaya koyduklar anonim
ilkelerdir.
Trk yazn yaamnda onun yazd i ve MESLEK TERBIYESI kitabnn ne bir benzeri, ne
de ondan daha stn yazlabildi.
. H. Tonguun kyly eitebileceine inananlar, onun fikir ve dnce yapsn ok iyi
bilenlerdi. 1. H. Tongu, lkretim Genel Mdrlne getirildii zaman i eitimiyle ilgili be
kitab vard.
Grlyor ki, . H. Tongu sradan bir Resim Elileri retmeni deildi. alarn eitim,
salk, siyaset, din, sanat ve ekonomi akmlarn yerli yerinde bilen bir eitkendi. Toplumda
insann insan tarafndan smrlmesine karyd. nsann doay smrerek, insanca yaamas
iin ura verenler arasnda yeri olan, i, eitiminde beyin takmndan bir karakter rnei idi. Ne
amzda, ne de kendisinden nceki alarda onun Ky Enstits almalar ayarnda baar
gstermi bir eitken daha kmad. Buna karn . H. Tongu Pestalozziyi, John Dewey ve
Kerschensteineri kendisinin ustalar sayard. Kitaplarnda onlarn i eitimindeki fikirlerine en
onurlu sayfalarn ayrd.
KL
. H. Tongu Ky Enstitlerini denetlerken rencilere ne yaptklarn sorard. Tahta
rendeliyorum diyene deil, masa, dolap yapmak iin tahta rendeliyorum diyene deer verirdi.
Kirizma yapyoruz diyenlere deil, akasya dikmek iin veya sebze ekmek iin kirizma yapyoruz
diyenlere deer verirdi. rencilerine amasz i yaptranl affetmezdi. Ona gre i, zaman
doldurmak iin yaplan bir ura olamazd. kesinkes bir ama iin- yaplmalyd ve amacna
ulalmalyd. retmen rencilerine yaptraca ii veya deneyi daha nceden hangi ama iin
yaptracan benimsetmeliydi. Yeri gelmiken . H. Tongua Ky Enstits rencilerinin Tongu
Baba demelerinin nedenine de deinelim. Bu gibi iten sevgi ve ballk gsteren sesleniler
bouna sylenmemilerdir. rnein, Ordumuzda bir paamza Cemal Aa
(Cumhurbakanlarndan Cemal Grsele) denirdi. Grsel Paa, eer beraber alt personele,
sevgi ve bilgisiyle arkada ve karde yaknl gstermeseydi, ona kimse Cemal Aa demezdi.
ldnde de onun ardndan gzya dkmezlerdi. smail Hakk Tongu da byledir. Trkiye
genelinde iki kurumun arkadal ve anlar unutulmamaktadr. Bunlardan birincisi Asker Oca,
ikincisi de Ky Enstitleridir.
ETMCLNN KKEN
. H. Tonguun ok okuyan, ok aratrma yapan bir eitimci olduunu biliyoruz.
Kendisinin baarl bir ky ve i eitimcisi olmasnn nedeni kyl ve kyc olmasdr. Ky,
yokluklar lkesidir. mera, aa, bey, eraf, ekya ve salgn hastalklar elinde yzyllarca ezik bir
yaam srdrmtr. Bunlar neden kylerini terk edip de kasaba ve kent kalbna dklmemiler?
Bunca eziklie karn kyl yaamna katlanmlar? yurt savunmasnda asker, ehit, tarlada,
ifti, dada oban, denizde balk, mezarlkta l gmc, fabrikada ii, sokakta sprgeci,
gurbette hamal ve apaclar da kyldr. Bunlarn kylerine vurgun olmalarnn gizi nedir?
Kylnn bu bozuk dzeni yaayagelmesi ilk atalarnn sava yaamna benzemektedir.
lk insanlar doa ile savamakta idi. Aln gidermek, yamur ve frtnadan etkilenmemek, yrtc
hayvanlara paralanmamak iin onlarla savamak zorundayd. rnein, balk avna, eti yenen ve
yrtc hayvanlarn avlanmasna, yabani meyve ve otlarn toplanmasna hep beraber giderlerdi.
Aralarnda aylak gezen, arac, asalak olan yoktu. Birlikte kazanmay gelenekletirmilerdi. Daha
sonra topra ekmeye, hayvanlar evcilletirmee, kyler halinde yerlemeye baladlar. mece
almas da bu dnemde balad. Kyller ortak bir yaant, ortak bir kader iinde olageldi.
Bugnk kyller de askerlik, gurbetlik, sayrlk, yetimlik, yangn ve sel baskn gibi
durumlar olan ailelerin ekinini ekerler, ban tmar ederler, harmann kaldrrlar. Evi yanann
evini yaparlar. Kyl bu almalara iten gelerek katlr. Bugn ona ise yarn da bana derler.
Dknlerin durumuna gre para, yiyecek, giyecek yardm da yaparlar.. Onun iin kyde A
mezar yok derler. Bu demek deildir ki kyde herkes mutludur. Ne yazk ki kylerde herkes
mutlu deildir. Ama kyn dzenini devam ettirici, ahlakn koruyucu, geici skntlarn giderici
yardmlamay zorlayan gnll bir imece alkanl vardr. Ky ayakta tutan da bu imece
geleneidir.
. H. Tonguun Ky Enstitlerinde uygulad i Eitimi dizgesi de MECE geleneinin
teknik ve bilgi ile yorulmu biimidir. rnein kyl, Ky Enstits rencilerinin bildii
kuramsal bilgileri bilmez. Onlarn kullandklar i aralarnn pek ounu katlanamaz. Sanat da
yoktur. Tarmda teknik bilgilerden yoksundur.
te . H. Tonguun amac, kylere modern tarm bilen, kolunda altn bilezii (sanat)
olan, Trkiye Cumhuriyeti yasalarnda saptanan nitelikte yurtta yetitiren, yetenekli retmenler
gndermekti. Onun iin Ky Enstitlerini kylerde kurdu. Kyllerin sahip olduklar her trdeki
retim niteleri onlarn kuruluunu oluturdu. rencilerini tarla, ba, bahe, ahr, at, kmes,
anlk, balk avlama, dokuma, arabaclk, diki, marangozluk, demircilik, iliklerinde ve yap
yapmada kmelere ayrarak altrrd. Birlikte alan kmeler, abuk ve gzel i yapmakta yar
ederdi. Hafta sonu Enstitnn salonunda toplanlr, bir hafta boyunca yaplan iler
deerlendirilirdi. Kmelerin ok gzel i karanlarna teekkr edilirdi. renciler beraber
almada elde ettikleri baar ve baarszlklarn grrd. Baarya ulaamamann nedenini
saptard. Bu dzenle alan renciler i iinde yorula yorula iten ylmayan, doa ile savaan,
bilgili, aratrc, elinden i gelen birer ky retmeni olarak yetitirilir ve kylere gnderilirdi.
Bylece . H. Tongu, dnyann gzn, ok baar ile uygulad i eitim alan olan Ky
Enstitlerinin zerine evirdi. Ky kalknmasnda baar ile izlenecek yolu da gstermi oldu.
KY ENSTTLERNN MMAR KMDR ?

Ky Enstitleri 17 Nisan 1940da 3803 sayl yasayla kuruldu. Kylmz kalkndrmak
amacyla, retici eitimle ie balad. II. Cihan Savann bunalml gnlerinde tarlasnda . rettii
kaba, baklay, domatesi, biberi, zm, kaysy... hayvanlarndan salad et, st yumurta,
bal, denizden tuttuu on binlerce ton balkla rencilerini besledi. Yirmi Ky Enstits bulunduu
blgede yetitirilen retim eitlerini en iyi ekilde gelitirmenin yollarn arad. Ankara
Hasanolan Ky Enstitsnde tiftik keisi, Avrupadan getirtilen ok stl inek, Pazarren,
ifteler, Akada da koyun ve kei srleri, Kars Clavuzda da inek srleri retilmekteydi.
Arifiye, Sapanca Glnde, Ladik, Beikdz Ky Enstitleri de Karadenizde balkhaneler yaparak
motorlu kayklaryla balk aynda, dier Ky Enstitleri de tarla-bahe tarmnda doay
smrmede evrelerine rnek oluyorlar, devlete yk olmadan rettikleri besinlerle geinmee
alyorlard. Zanaat alannda da ta, kire, kum ve tula ocaklar, marangoz, demircilik,
arabaclk ilikleri, yapclk durmadan harl harl almaktayd. Dier okullarmzda ise kara kapl
kitaplar ezberlenmekteydi, retilenler yaamdan kopuktu. Askeri okullarmz hari, dierleri
amalarn Ky Enstitleri kadar ak seik baarlarla ortaya koyamad. (Ne yazk ki, Osmanl
dneminde devleti geri kalmlktan kurtarmak isteyen Gen Osmanlar, Mithat Paalar, III.
Selimlerin bana gelenlerin bir baka trls Ky Enstits kurucularnn bana da geldi.
Kurduklar enstitler kapatld.)
Tongu, bu okullar kurmadan nce 1918, 1919, 1925 yllarnda Resim Elileri, Beden
Eitimi ve i Eitimi dallarnda renimini tamamlamak zere Almanyaya gnderildi. 1929 ylnda
gene devlete ders aralar almak ve incelemeler yapmak zere talya, Fransa, ngiltere, Almanya
ve Avusturyaya gnderildi.
1933 ylnda Gazi Eitim Enstitsnde Resim- ubesini at. 1934, 1935 ylnda Alman
Maarifi adl kitabn (R. . Sirerle beraber) yaynland. 1935te lkretim Genel Mdrlne
vekaleten atand., 1936-1937 ders ylnda Mahmudiye Eitmen Kursu, 1937de Mahmudiye ve
Kzlullu Ky retmen Okullarn, 1933 de Kepirtepe, 1939da da Kastamonu Glky Ky
retmen Okullarn at. 1938de Kyde Eitim adl kitabn yaynlad. 1938de lkretim
kurumlarn incelemek zere devlete Bulgaristan,
Macaristan, Yugoslavya, Avusturya ve Almanyaya gnderildi. 1939da Canlandrlacak Ky adl
kitabn yaynlad.
Tongu, bu kadar deneyimlerden sonra Ky Enstitlerini kurdu. Yukarda ad geen Ky
retmen Okullar da enstitye dntrld, saylar 20ye karld.
Tongu, Ky Enstitlerinde i iinde, i iin, ie gre eitim ilkesiyle ie balad. Bu onun
i eitimi ilkesiydi. Amac retimdi. Devlet, alt yl baarl bir eitim almas gsteren Ky
Enstitlerine genel gider, donatm ve yatrmlar iin 38.145.691 lira para verdi. (1) Oysa renci
ve retmen gayretleriyle 723 binal 20 Ky Enstits kuruldu. 5525 retmen, 521 salk
memuru yetitirildi. Yaplan yollar, kmeslerle tavuklar, arlklarla fenni kovanlar, srlerle inek,
at, sr, koyun, kei retildi. On binlerce dnm arazide yetitirilen tarm rnlerinin bugnk
para ile deeri trilyonlarn stndedir.
Bunlar hep kyl ocuklarnn alkn olduklar imece ile Tonguun retici i eitiminin
yorulmasyla meydana gelen byk ve onurlu bir kazant. Tongu bu imece eitimini Ky
Enstitlerinde uygulayan, kyn i eitimi imecesiyle kalknabileceini dnyaya gsteren, i
iinde, ie gre, i iin eitim ilkesinin babasyd. Tonguun Ky Enstitlerinde uygulad i
eitimi baars, renimini Avrupada tamamlamas, Avrupa ve kylerimizde yapt incelemeler
sayesinde meydana geldi. Tongu atak bir kii deildi. Bast yeri, tuttuu dal, giydii pabucu
bilen bir kiiydi. nl eitimciye tutkundu. Bunlardan birincisi: svireli Pestalozzidir (17461827). O, i okulunun babasdr. Ona gre i, eitimin temel tadr, i soysuzlatrlmamaldr.
Yaplan i ekmei kard gibi kalbi de
ynetmelidir. , insana yaamn zevkini tattrmaldr. Gzlem ve kiisel etkinlik her trl eitimin
temelidir. (1)
kincisi: Almanyal Kerschensteinerdir (1854-1 932). Tongu, Kerschensteinerin
Mrebbinin Ruhu adl kitabn 1933 ylnda dilimize evirdi. Salnda onunla bulumu, onun
eitim sistemini Almanyada izlemitir. Kerschensteiner, i okulu adyla anlan Pedagoji akmn
gelitirmi, okulda i ile meslek arasnda bir kpr kurmu, meslee eitim teorisi ynnden yeni
bir deer kazandrm, deal insana gtren yol, sadece ie yarar insan zerinden geer ilkesini
ortaya atmtr. (2)
ncs de A.B.Dli John Deweydir. (1859-1952). XIX. ve XX. yzyln en nl
eitimcisidir. Eitimin teknik Ve demokratik nitelikleri tamasn, okulun ilii, kitapl, ve
laboratuar ile yaamn bir paras olmasn isteyen, eitimin esasn yaparak renmek olduunu
ortaya koyan pragmac eitimin, daha akas bir dnn doruluunu, salad yararla len
bir felsefe sisteminin babasdr. (3) Dewey ve Kerschensteiner bile, Pestalozziyi kendileri iin bir
klavuz sayarlar.
retim Okulu dn 18-19. yzylda ortaya atld. Bunlara gre eitim ana ilkeye
dayanmaktadr: 1. Zihni eitim, .2. Beden eitimi, 3. Politeknik eitim. Btn retim srelerinin
genel bilimsel ilkelerini retecek, ocuklar ve genleri pratik almalara sokacak, her trl
ilerde yararlanlacak temel aralarn retecektir. (4)
Tonguu en ok etkileyen PESTALOZZI, KERSCHENSTEINER ve J. DEWEYdir; Trkiyenin
ky gereidir. Eer Trkiyeden onu etkileyen eitimciler bulmak istersek Eskiehir retmen
Okulu retmeni iken beraber alt Eskiehir Milli Eitim Mdr Etem Nejat, bacana Nafi
Atuf Kansu ve Yksek Ky Enstits retmenlerinden Yazar Sabahattin Eyboludur.
Gelelim Ky Enstitlerine baba bulmak isteyenlere:
Rauf nan; KY ENSTTLERI ve SONRAI, s. 441. Bu byk davann, bu byk tarihsel
iin dnrl, kurumsallatrcl gibi, kuruculuu, uygulaycl, gerekletiricilii ve
izleyicilii lkretim Genel Mdr Hakk Tonguundu. demektedir.
Ky Enstits mdrlerinden Emin Soysal ve yandalarna gre de Halil Fikret Kanaddr.
H. F. Kanad Kurun Gazetesinde drt makale yaynlamtr. Tongu hemen bunlar kapt gibi Ky
Enstitlerini kuruvermitir. Onun iin Ky Enstitleri Halil Fikret Kanadndr. Tongu bunu
uygulamaya koyan bir ameledir. Amele ise bir emir kuludur; dnce ve iradeden yoksundur...
Bir ksm okuryazarlara gre de . H. Baltacolu Ky Enstitlerini gezdiinde diyesiymi ki
Bu okullar benim ryamda grdm okullardr. Baltacolu, eitimde yenilik isteyen bir
eitimciydi. ifteler Ky Enstitsne geldi. Bize konferans verdi. Tonguun ustaln belirtmek
iin bir ansn anlatt: amlcal bahvan Mehmet Efendi bir gn pazara gitmi. Enginarn iyi para
ettiini grm. Kendi kendine: Benim bahemde bunlarn on binleri yetiir. Gelecek ene
baheyi hep enginarla dolduracam. Gtrp pazarda satacam. mrmce kazanamadm
paray bir ylda kazanp zengin olacam demi. Ama Mehmet Efendi enginar pazarda grm.
Gbrelenmesini, apalanmasn, ilalanmasn, vaktinde sulanmasn bilmiyormu. Ertesi yl
bahesinde enginar retmeye balam, ama istedii rn alamam, skntya dm. Tongu
Mehmet Efendi gibi bahvanlardan deil, pazara rn karan bahvanlardan diyordu.
Hasanolan Yksek Ky Enstitsnde Eitimi Szl karmaya baladmzda
Ankarada Kendisinden Cinsel Eitim hakknda bilgi istediimiz zaman sizleri bu konulara
ynlendiren Tonguu kutlarm diyordu.
(1) . H. Tongu retmen Ansiklopedisi ve Pedagoji Szl, S. 303-304, Osman Bey Mat.
T.L.. stanbul 1952
(2) a. g. y., S. 106 - 107.
(3) Prof. Dr. Kemal Ayta: ada Eitim Akmlar, Ankara niversitesi Basmevi. 1976.
(4) a. g. y., S. .111-112.
Halil Fikret yanllarn savlar da dayanaktan yoksundur. okullar dn XVI.. yzyldan bu yana
boy gstermitir. Hangi teoriler Halil Fikretindir? Bunu aka ortaya koyabiliyorlar m?
imdi Halil Fikretin 1935te yaynlad drt makalesine, nc basm yaplan
Pedagojisi evirisine 1963te yazd nsz de eletirdii Ky Enstitlerine bir gz atalm:
Kurun Gazetesinde yaynlanan drt yazsnda zetle yle demektedir:
Kent retmen Okullar kentin lksne gre kurulmutur. retmenler kuramsal bilgilerle
yetitirildikleri iin iten kamakta, kyly sevmemekte ve Trk devrimini de Trkiyeye
yayamamaktadr.. Yeni retmen okullar ise geri kalm kylerde kurulmal. Bu okullarn her
trl el ileri iin ilii, tarm iin arazisi, kooperatifi, uygulama okulu bulunmaldr. retmen,
tarm, marangozluk, demircilik, tenekecilik ye duvarclk gibi zanaatlardan bir para beceri sahibi
olmaldr... Pedagojisi evirisinin nsznde de 1940 Ky Enstitleri Kanununun, mezunlar
hakkndaki krc ve eitlik hukukuna aykr ar hkmleri 1948
ylnda kaldrldktan sonra, gerekleme yoluna girmiti.. diye vmektedir. Oysa 1948 ders yl
banda Hakk Tonguun hazrlad Ky Enstits program deitirildi. Eitimi ve i eitimi
tarihi dersleri kaldrld. Ziraat iletme ekonomisi ve kooperatifilik derslerinin kapsam daraltld.
lik, yap ve tarm almalar dersliklerde kuramsal olarak yaplmaya baland; Yksek Ky
Enstits de kapatld...
Ky Enstitlerine baba arayanlar bouna endielenmesinler. Dnyamzda hangi yenilik ve
bulu olduysa hepsinin inceden onun bir tasarm, tahayyl veya dizgesi ortaya atlmtr.
rnein Okullar dn Rnesansla balamtr. Endstri Okullar 18. yzyln ikinci yarsnda,
retim Okullar dn de 18. yzyldan beri devam edip gelmektedir.
Ky Enstitlerini kurup gelitirdii herkese bilinen ve bu okullardaki almalarndan tr
bakanlk emrine alnan Hakk Tongu, baknz alak gnlll ile bu konuda ne diyor:
... Yeri gelmiken, bir noktay aka belirteyim ki, Ky Enstitleri, bazlarnn iddia ve
zannettikleri, srekli olarak etrafa yaymaya altklar gibi, bir tek ahsn verdii ilhamla
meydana gelivermi kurumlar deildir. Esasen bu mmkn de deildi. Onlar, Trk eitmen,
retmen ve aydnlarnn mterek almasndan, millet enerjisinden domu tam manasyla
mill kurumlardr. (. H. Tongu: Canlandrlacak Ky, s. 575-576) (5).
ZEL YABANCI KOLEJLER

Ky Enstitleri Trkiye Cumhuriyetinin yasalar ile kuruldu. alma ynetmelikleri,
programlar da Milli Eitim Bakanlnn Talim ve Terbiye Kurulunca hazrland. alarca
eitimden yoksun braklan kyl ocuklar bu okullara alnd. Kye gre nder retmen
yetitirmee elverili beldelere adr kurarak balayp tm kurulular tamamland. Kuruluunu
tamamlayan Ky Enstitleri kuruluunda gecikenlere yardm etti. Devletin. yapt para yardm
Ky Enstitlerinin kuruluunun % 27si kadard; dierleri renci ve retmenlerinin emeiyle
gerekleti. Ky Enstitlerine hibir kimse tarafndan bir kuru olsun bata bulunan olmad.
(5) 17 Nisan 1966, Ky Enstitlerinin kurulu gn yldnmnde smet Paa yapt konumada:
Ky Enstitlerinde alanlar, Hasan Ali Yceli, Hakk Tonguu rahmetle anmak isterim. Ben
devletin bandaydm. Ky Enstitlerinin. asl zahmetini ekenler, bu eserin mimarlar ve onun
tutunmas iin alanlardr. Eser onlarndr... der. (. S. Aydemir: kinci Adam; C.2, S. 385).
Tarm, el sanatlar, hayvanclk, balklk, ormanclk alanlarnda giriilen retken almalar

bulunduu evrelere rnek oldu. Ky enstitlerine alnan kyl ocuklar kyn i alanlarnda
yetikin kyly ve ocuklarn yetitirmek iin ada bilgi ve sanatlarla donatlan retmenler
olarak kylere gnderildi. Kylerde, alarca grlmemi bir eitim uygulamasna baland. Ama
kylye bu eitim ilkelerini ok gren genci evrelerce tu kaka denip kapatld. Oysa ayn
evreler yllarca Trkiyeyi paralayp topraklar zerinde bamsz Krdistan, Ermenistan ve Rum
Pontus Cumhuriyeti kurmak iin eitim yolu ile yurdumuzda etkinlik gsteren Fransz Cizvit
Okullarna ve Amerikan Kolejlerine, hatta szde tedavi kurumu olarak alan, birer silah deposu
olan hastanelerine hibir tepkide bulunulmad.
Trkiyede Amerikan misyonerleri etkin bir alma yapmlardr. 1914 ylnda, bugnk
Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yalnzca Amerikan misyonerler kurulu rgtne bal 174
misyonerlik vardr. Kurul, 17 byk misyonerlik merkezine ve 9 hastaneye sahiptir. 426 okulu ya
dorudan doruya iletmekte, ya da kontrol altnda tutmaktadr. Bu okullardaki renci says 25
bindir. (1)
Amerikal Profesr Earlen szleriyle: Amerikan misyonerlerinden ve misyoner
okullarndan Ermeniler, dillerini ve tarihsel geleneklerini yeniden stn tutmay rendiler,
Batnn siyasal, toplumsal ve ekonomik ilerleme ideallerini tandlar, bulunduklar duruma kar
daha etkin bir honutsuzluk duymay ve kyl Mslman komularna kar keskin bir stnlk
duygusu beslemeyi elde ettiler. (2)
Merzifon Amerikan Kolejinin alma yntemini, analar RUM, babalar TRK olan bu
kolejin iki rencisinin anne ve dedeleriyle konumalarndan reniyoruz: Bu renciler
Amasyann Rum ve Trk karm bir kyndendirler. ocuklarn babalar Arnavutluk isyannda
lmtr. Rum dedeleri Yanko efendi yetim kalan torunlarn bytr, Merzifon Kolejine yatl
olarak verir. kiz karde olan Mehmetle Ahmet renimlerine kolejde balarlar. Ahmet okulun
prensiplerine uyarak Hristiyan olur. Rum Pontus gerilla rgtne okulca sokulur. Ad Sokrat
olarak deitirilir. rgtten, karsa vurulacann bilincindedir. Mehmet ise Mustafa Kemalcidir.
Kardeini bu sapklktan kurtarmak ister. Okul szde ngilizce renim yapmak amacyla
almtr. Oysa okul bir silah deposudur. Rum Pontus Cumhuriyetini kurmak iin gizli vurucu
saldrgan rgt yetitirmekle uramaktadr. Adn verdiimiz iki kardein syledikleri ok
arpcdr. Mehmet:
Artk anadan, babadan ksz iki kardetik. Yine Ahmet, Mehmettik. Kn kimi zaman
dedem, kimi zaman da annem gelip, bizi gryor, yazn da yanlarna alyorlard.. (3) Amerikan
kolejinde yine bir dramla karlatk: Buras bir Amerikan kltr oca ad altnda alyorsa da
gerekte Amerikaya g etmi Rumlarn gizli amalarla at tehlikeli bir ocakt...
Papaz Klomatyosun duvarlardaki kocaman sakall resmi, sakallarnn altnda yalnz ve
yalnz eski bir Pontus d gizliyordu. Daha ilk snflarda bunu anlamtm. Bizi hem birer
Hristiyan ocuu olarak yetitirmee alyorlar, hem de gizli ve ak Pontus d
seyrettiriyorlard. ngilizce retimi, salt bir paravanayd:. .(4)
Biz, bu sama sapan yaaymz, srdrp dururken sava bitti. Osmanl devleti yenildi.
Amerikallar, yenenler safnda olduundan, btn kap giden papazlar, retmenler ve ihtillciler,
Pontus ihtillcileri, tabancalaryla, tfekleriyle, bombalaryla geri dndler. Merzifon Amerikan
koleji yeniden ald... Amerikadan dnen kardeim Ahmeti birdenbire tanyamadm. Zavall
ocuk, artk bir Rum delikanls, bir Amerikan vatanda, bir Pontus ihtillcisi... (5)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
Doan Avcolu: Mill Kurtulu Tarihi C. I, S. 289, (TEKN Yaynevi 1981 stanbul)
Doan Avcolu: a. g. y., S. 289
H. zzet Dinamo: Ate yllar (Yaln Yaynlar 1. Basm Aralk-1980, stanbul), S. 41
... Kardeimi bir trl kandramadm. Artk, daa kmaya, eylemci olarak ihtille
hazrlanyorlard. Bir gn kardeimi bir kenara ektim. Ahmet, dedim, (yzme ters ters bakt)
sen benim iin hep Ahmetsin ve her zaman Ahmet olarak kalacaksn. imdi beni dinle: Bir
Trkn burnunu kanattn iitirsem, alimallah, dalarda arar bulur, seni br dnyaya
yollarm... beni abucak buradan kovun, yoksa btn okulun, kilisenin, bahedeki mahzenlerin
silah ve bomba ile dolu olduunu son ayakta kalan devlet kapsna haber veririm! (6)
Ben sana Hristiyan oldun diye kzmyorum. Sen, burnunu ok kt bir siyasete soktun.
Trk vatannda Pontusuluk, Pontus Krall ya da Cumhuriyet ne demek? Buras senin baba
yurdun, ana yurdun. Evet, hem babamn, hem anamn yurdu. Sense Venizelosun Yunanistandan
ya da dnyann birok yanlarndan toplanp gnderdii komitaclarla ibirlii yaparak kendi
vatannda yabanclarla, dardan gelecekler iin yeni bir devlet kurmak hlyasndasn. Sen
armsn Ahmet... (7) Dardan gelen komitaclar, Trk ve Mslman kylerini yakp
ykmaa, canlara kymaa baladlar... (8)
Amerikadaki Yunanl milyarderler, Bazil Zaharof Venizelos Konstantin hep Pontus
ryasnn peinde... ngilizler, btn Canik blgesindeki kilise, okul ve Rum kylerini, dalardaki
maaralar birer cephanelik, arsenal haline getirmekteler. Trk kyleri ve kylleri vahice
yaklyor. Ben buna alaklk, vahilik derim. (9) imdiye dek yze yakn Trk ky yaktlar, on
binlerce Mslman yaktlar, ya da ktr ktr kestiler... (10)
Ahmet bunlar dinlerken hep ac ac glmsemiti.
Mehmet: Sokrates adnn sana bir yarar dokunabilir.. Bir de madalyann tersini hesaba
katalm. Ya bu yourt tutmaz da Pontusularn btn gemileri bu denize batp giderse sen hangi
delie girersin? (11)
Ahmet: Biliyorsun, belli bir ie srklendim. Beni Pontus iinin askersel rgtne
soktular... (12) Bana dinimi deitirttikten sonra milliyetimi de deitirmek yoluna gittiler...
(13)
Birok Osmanl padiah Hristiyan kzlaryla evlenmi ve onlardan doan erkek ocuklar
da z be z Trk saylm ve Trkn babuluunu yapmlardr. Bizim babamz da en sonra bir
aknc ulusun ocuklarndan biriydi. Gzel bir Rum kz grd. Sevdi ve onu karp Mslman
ederek evlendi. Bu yzden de seninle ben z be z Trk ocuklaryz. (14) Yorulduysan szm
ksa keseyim. Pontus rgtlerine kuru kafalar ve tabanca zerine ant iirip korkutarak soktular.
Ufak bir ihanet kukusunun sonu lm! (15) Biricik koruyucum, beni Hristiyanla sokan bir iki
Amerikal retmenimdir. Pontus rgt bana temenlik rtbesi verdi... (16)
Ben bir lokma ekmek ve bir daarck bilgi verdiler diye bunun karlnda nasl bir Trk
kyn yakar ve masum Trk ocuunu ldrebilirim? ite, bu cinayet kkrtmalarndan
kurtulmak uruna papaz olmaa karar verdim. (17)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)
Doan Avcolu: a. g. y., S. 45-46

Mehmet: demek seni Trk kylerini yakmaa, Trkleri ldrmee gndermek istiyorlar.
Bu, ok kt. yleyse kolejin btn ocuklarn bu ama uruna kullanyorlar... (18) Ahmet:
Byke ocuklar kimi gnler, etelere katarak tatbikat yapmak zere
uzak dalara gnderiyorlar. Ben de bunu geciktirmek ve uzaklatrmak zere bir papazlk dalgas
kardm. ncili ezberlemeye baladm: (18)
Mustafa Kemalin yurdun btnln salamaa alt gnlerde Mehmet kendisine bir
komplo yaplp ldrleceinden korkar. Amasya sultanisine (Lise) naklini dnr. Kendisi
Kemalist, grldr. Eve sk sk urar, Ahmet ise rgte izlendii iin okuldan ayrlamaz.
Mehmet eve gelince dedesi Yanko efendi ona gzel bir sofra hazrlar, dede torun yemekte gzel
gzel arap iip acl sohbet ederler. Dede Yanko efendi:
Evet sevgili torunum, lkemizin dndan ipleri ekenler, rahatmz temelli bozdular... Mustafa
Kemal Paa, Amasyaya gelip de Trk ulusunu kurtarma kararlarn almak zere arkadalaryla
konumaa balaynca: Tamam demitim, ngilizler ondan daha atik davranp cahil Mslman
ynlar ve aa, eraf zmresi arasna Kemal Paayla adamlarnn Bolevik olduunu, Trkiyeyi
Bolevikletirmek istedii masaln yaydlar. Bunda baarya ulatlar. Btn eraf ve aa maln,
mlkn korumak uruna ona srt evirdi. Bizi ancak dinlerin ve rk kavgalarnn stnde bir
atlm, bir yeni insanlk atlm kurtarabilir... dedikten sonra konuyu deitirerek:
Sevgili torunum... ocuk kafanla Hristiyanlk propagandasna kar geldin...
Gelgelelim, u ahmak diyeceim senin ikizin papazn tuzana dt. O, nerede?Aklm,
dncem hep olanda..: Ne yapalm; sen ne dnyorsun? (19) Mehmet:
Sen ne diyorsun dede, herifioullar onu birka yerden salam kaza baladlar. lkini
biliyorsun: Onu vaftiz ederek Hristiyan yaptlar. Hristiyan yapmak yetmiyormu bir de Pontusu
rgte sokmaa alyorlar. Bu, korkun bir ey Onun bir Pontusu subay olarak almak
zorunda kalacan sezersem kendi elimle kafasna bir kurun skacam... (20) Annesi:
Aman yavrum Mehmetim, akln bana al. Hi karde vurulur mu? Onu hep birlikte doru
yola getirmee alalm. Vuracaksan onu yoldan karan o haydut papazlar vur (21)
Burada izlediimiz okul, kardei kardee dman ederken Yunan emperyalizminin eline
silah ve cephane de veriyordu. Trk eitimini ngilizler 1906-1907 yllarnda yle tanmlyorlard:
Trkiyede teorik olarak tahsil zorunluu vardr. ocuklarn okula gndermeyen aileler
cezalandrlacaktr. Trk Ordusu subaylarnn bir ksm okuma yazma bilmez, tamamen cahil
valiler vardr. Buna kar memleketteki Hristiyanlarn hemen hepsi tahsillidir, bu tahsilleri de
onlar Mslmanlara kar stn yapmaktadr. Mslman dini: zellikle bu sultann idaresi altnda
Trkiyedeki her eit ilerlemei durdurmutur. Okullarda ise ssl slam kurallar retiler. Trk
tarihi sadece bir kronoloji olarak okutulur ve ancak zafer blmleri retilir. Tarihsel felsefe Trk
okullarnda yer almaz. Kapitlasyonlara hi dokunmadan devletler hukuku retilir. Bu bilgiler ise
Sultana hibir zarar vermez. st tabaka Trkler bir yabanc dil renebilir. ayet Trkler de tahsil
yapabilselerdi dier insanlar gibi zeki olabilirlerdi. Trk kzlarnn tahsili ise ok ktdr. Hibir ie
yaramayan Fransz romanlarn edebiyat diye renirler... (22)
Bu belgede cahil gsterilen Subaylar, Valiler, kentli varlkllar bugn okumu kiilerdir. Din
eitimi ve tarih grmz hl aydn bir gre kavuturulamamtr.
Kylnn erkek ve kz ocuklar an eitiminde frsat eitliinden yararlanamamaktadr. Onlar
da okusalard her halde ok zeki olurlard.
Bir baka yabanc aydnn grne gre ise yabanc okullar Trk eitiminde bugn
ayrcalk yaratmaktadr:
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)

Doan Avcolu: a. g. y., S. 160-161 (ara ara alnd).
Erol Ulubelen: ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, ada Yaynlar, II. Bask, S. 31-32.
ETMDE MLL GR..

Yabanc okul, genlik zerinde bir siyasal etki yoludur. Tarihi, yabanc kaynaklara
dayanarak, yabanc gr asndan retir... Tek kelimeyle, bu okullar, dersleri ve yetitirme
usulleriyle, Trk genliini, ait olduu toplumdan uzaklatrp baka bir topluma sokan ve onu
yabanc bir lkeye doru gtren kurumlardr... Yabanc okullarn tekilerden daha az nemli
olmayan baka bir zarar, onlarn ancak yksek ve zengin aile ocuklarnn gittii kurumlar
olmasdr. Bir demokrasi iin, snf eitiminden daha zararl bir ey yoktur. Zengin snflarn
ocuklarnn herkesten farkl biimde eitimi, sonucu ok tehlikeli sosyolojik bir yanltr...
Trkiyenin en byk liderlerine bak: Hibiri yabanc bir okulda tek saat okudu mu?
Karakter, byk lde bir milliyet sorunudur. Yalnzca milli ortamda biimini alr... Yabanc okul,
ancak lkelere gre bir ideal biimlendirir. Bu karakter, ister dinsel, ister siyasal biimde olsun,
milli Trk lklerine zararldr. (23).
CUMHURYETN LK DNEMNDE YABANCI OKULLARA TEPK

kinci Merutiyet dneminde yaygn olan yabanc okullarn eitim yoluyla Trkiyeyi
paralama abalarna tepki gsterilmemitir. Cumhuriyet dneminde bunun tahribatn gren Milli
Eitim Bakan Mustafa Necati konuya el atm, iki yabanc okulu kapatmtr. Bu mill tepki bizi
zayf yanmzdan rtmeye kalkan yabanc eitimin gerek amacn da aa karmtr.
Kapatlan Birinci okul Bursa Amerikan Kz Kolejidir. Bu kolejde okuyan kzlarn
Hristiyanlatrld, Hristiyan olan kzlarn arkadalar tarafndan. Milli Eitim Bakanlna haber
verilir. Yl 1928dir. Bursa Maarif idaresiyle stanbul Maarif Emini Behet Bey ve Mfetti-i Umumi
Hasan Ali Bey Bakanlka bu olayn aratrlmasnda grevlendirilirler. Aratrmalar sonucunda
Yabanc Okullar Ynetmeliinin 41. maddesince okulu kapama karar vermeye yeterli iki baya
olayla karlarlar.
Birinci Olay: Hristiyan edilen Trk kzlar Hristiyan edildiklerini aklarlar, okul idaresinin
de dini propagandalarda bulunduu kantlanr.
kinci Olay da Deneyimsiz, ateli gen kzlarn mahrem ve cinsi temayllerinden
(eilimlerinden) istifade (yararlanma) tarikinin (yolunun) ihmal olunmad...dr. Bunu ieren
raporlarn Bakanla sunarlar.
Mdrler Encmeni, bu raporu ele alr. rencinin itenlikli inanlaryla oynayan bu
kuruluun srp giden zararna mani olunmak zere, ad geen ynetmeliin 41. maddesi
hkmne uyarak kapatlmasna karar verir. (24)
(23) Doan Avcolu:. Mill Kurtulu Tarihi, C. I, Tekin Yaynevi 1981, S. 376
(Bu alnt dip notta, Grew, Turbulent Era, S. 781 den alnd kaytldr.)
(24) Bu yaz, abece dergisinin ubat 1988, say 23. s. 38-39 da yaynlanm, kaynakay Maarif
Vekleti Tebliler. Mecmuas say 25-26, 15 Mart 1928 s. 109-110 olarak gstermitir.
KNCSYSE ANAKKALE FRANSIZ MEKTEBDR

Devletin dzenine aykr hareket ettii gerekesiyle Mfetti-i Umumi Ali Canip Beyin ve Edirne
Mntkas Maarif Eminlii raporlarnda ad geen okulun kapatlmas hakkndaki on iki madde tespit
edilir.
Mdrler Encmeni bu raporlara gre okul binasnn elverisizlii, snf tekilatnn
belirsizlii, eitim ve retimin metotsuzluu, btesinin yetersizlii, sicil ve kaytlarn
tertipsizlii, retmen olarak grevlendirilen Ermeni bayann cahil ve menelerinin
bilinmedii, renksiz, bilgisiz, renci yetitirmekten baka bir ie yarmad ve
kendi yurdumuzda ocuklarmzn kafalarna Fransz zihniyeti sokmaa alt gerekesiyle bu
muzr kurumun Yabanc Okullar Ynetmeliinin 41. maddesine uyarak kapatlmasna karar verir.
(a. g. y., S. 39, Kaynaka: a. y. s. say: 21-24, 15 Ocak 1928, S. 195-196.)
KY ENSTTLERN YIKANLARIN AKIL HOCALARI KM K?

Yeni Trkiye Cumhuriyetini kuranlar topraklarmza saldran emperyalist gleri yurdumuza
mezar eden kahramanlard. Bunlarn en ou Kurtulu Savamzda ehit den retici kyllerdi.
Yeni kurulan Kuvva-y Milliye Ordusunun da temel direi bu Mehmetiklerdi. Mehmetik, Kuvvay Milliyecilerin yannda yer almasayd ne Kurtulu Sava kazanlabilirdi, ne de cumhuriyet
kurulabilirdi.
Osmanl Hanedan kurulduundan ortadan kaldrld gne kadar yzyllardr zapt ettii
lkeleri hep Mehmetiklerin gcyle ald. Onlarn kemiklerini yabanc lkelerde brakt. Bunlarn
dul karlar, ksz ocuklar, gz yal analar ve babalar ehit den evlatlarnn souk yzn
bile gremediler. Onlarn aclarn barlarna basp memleketin tarm rnlerini alnlarnn teriyle
yetitirdiler. Yoksulluk, hastalk, gurbet kahr altnda ezildiler. Ama yok olmadlar. Her trl
gle kar direndiler. Devlet ellerinden tutmad, okumasz kaldlar. siz kaldlar. Jandarmann,
tahsildarn basksyla ezildiler. Kanlaryla kazanlan topraklarn ne ekonomik, ne de kltrel
nimetlerinden yararlandrlmadlar. Kylnn ezilmiliini, grgszln bilen Mustafa Kemal 1
Mart 1922de TBM Meclisinin 3. toplant yln a konumasnda:
... Trkiyenin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun cevabn derhal birlikte verelim.
Trkiyenin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki retici olan kyldr. O hale herkesten, daha ok
refah, mutluluk ve servete mstahak ve layk olan kyldr. Binaenaleyh, Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetinin iktisadi siyaseti bu asli gayeyi salamaya yneltilmitir. Efendiler, diyebilirim
ki, bugnk felaket ve sefaletin tek sebebi bu gerein gafili bulunmu olmamzdr. Filhakika yedi
asrdan beri cihann drt bir kesine sevk ederek kanlarn akttmz, kemiklerini yabanc
topraklarda braktmz ve yedi asrdan beri emeklerini ellerinden alp israf eylediimiz ve buna
karlk daima tahkir ve terzil ile mukabele ettiimiz ve bunca fedakarlk ve ihsanlarna kar
nankrlk, kstahlk, cebbarlkla uak seviyesine indirmek istediimiz, bu gerek sahibin
huzurunda bugn utan ve sayg ile hakiki durumumuzu alalm... demiti.
Atatrk bu ilkeleri dorultusunda 1933 ylndan balayarak milli eitim yneticilerine
kylnn okutulmasn emretti. 1936da Eitmen Kurslarn, 1937de de Ky retmen Okullarn
atrd. Bu okullar ve kurslar 1940 ylnda TBM Meclisinin kard 3803 sayl yasa ile Ky
Enstitlerine devredildi. Ky Enstitleri etkin bir i eitimiyle yetitirmek iin ocukluunu
gbrelikler iinde, ana ve babasndan ve evresinden, doay gzlemden ald bilgilerden baka
hibir grg ve bilgisi olmadan, adeta bitkisel bir mr geiren kyllerin ocuklarn ald.
(...Yaplarnda ekl ilerinde testere, rende, matkap kullanmay, hatta byle aletlerin
bulunduunu bilmeyen kyller... Genli-ihtiyarl, kadnl erkekli, dedeli nineli, torunlu, kalabalk
ailesi, hepsi bir arada, dar bir odada ve yerde, bir kilim, ul veya hasr zerinde yatan, en gerekli
ev yasndan yoksun kyleri...) (1) Yeniden kuracak, kalkndracak bilgi ve sanatla, i aralaryla
donatlm bir retmene kavuturmaya balad. Ky Enstitleri yall-konakl, yatl-otolu, iftliklifabrikal evreler yannda bu kadar elikili mr trpleyen bir kyl kitlesinin yaamn insanca
bir yaama kavuturmaya alyordu. Yksek okullarmzda, Avrupa ve Amerika. okullarnda
ocuklarn okutanlar teden beri varlkl bir ksm kent kkenli ailelerdi. Kyl kitlesinin ocuklar
ise alar boyu okumasz, yazmasz, ruhsuz bir ktk gibiydi. Devlet Ky Enstitlerini kyl
ocuklarn okutmak iin, cumhuriyetin eitimde frsat eitlii ilkesine dayanarak at. Tek amac
kyly okutmak, tarm, sanat ve kooperatifilik almalar ile kyn yaamn adalatrmak
ve kyleri mutlu bir yaam yuvas yapmakt. karc evreler bu gzel kurulular kylye ok
grd,
(1) M. Rauf nan: V. skan ve ehircilik Haftas Konferanar adl yapttaki konferans, s.226,
Sevi Matbaas, Ankara 1962.
onlarn okutulmasn istemedi. Dinsiz, gomonist, solcu yuvalar iftiralaryla kapattrdlar.

Atatrkn kylye getirdii eitimde frsat eitlii yeniden bozuldu. Kylerden devlet ynetimine,
sanayi, eitim, ticaret, ordu, salk ve adalet sektrlerine katlanlarn says ok azald. Kyl
yeniden kendi bann, ars olan kara bahtna terk edildi. Oysa tarih gsterdi ki, Osmanlnn
medresede okuttuu kentli Osmanly mutlu edemedi. Devletin srt bortan, insan frengiden,
stmadan, skelden ve veremden kurtulamad. Uluslararas ad Hasta Adam oldu. Osmanlnn
okumu medreselileri yeniliklere kar devleti daima oyalad, hatta geri brakt. Eer ordudaki bir
ksm uyank askerler olmasayd mparatorluk oktan ortadan silinirdi.
Dnyadaki okullarn eitimi ve retimdeki etkinlikleri hkmetlerin siyaset gstergesidir.
Bir hkmet, tm halk okutmaya kalkarken bir baka hkmet yalnz allagelmi varlklnn,
brokratn ocuklarnn okumasn yeterli bulmaktadr, bir ksm da kendi iktidarn. destekleyen
zihniyette okullar oaltmaktadr. Byle bir uygulamada toplumlar dzeyinde sosyal adaletten,
hukukun stnlnden, eitimde frsat eitliinden sz edilemez. Okullar, tm toplumun sosyal
ve ekonomik yaamn mutlu edecek dzeyde almaldr. Okul hibir zaman drt duvardan
oluan bir yap saylamaz. Drt duvar tanm toplumdan kopukluun bir gstergesidir. Toplum
yaantsndan kopuk bir yaant iinde yetitirilen genler toplumun renkli yaam koullarndan
soyutlandrlmlardr. Byle bir eitim dizgesi ne tam olarak okuyann ve ne de iinde yaanlan
toplumun sorunlarn omuzlayamaz. Ancak topluma retici bireyler yerine tketici bireyler
yetitirir Bunlar bir ie yerletirilmedikleri takdirde yaamla savaacaklar yerde psikolojikman
kntye urarlar. Tm halkn ocuklarn okutmak devlet iin pek de kolay bir i deildir. Onun
okuyaca okul, yatakhane, revir, sinema, eitim ve retim alanlar olan laboratuar, ktphane,
ilik, arlk, kmes, tarla, ahr, al, balkhane, garaj, cins, et, st, ty hayvanlar, makine ve
motorlu aralar, her eit i ve onarm aralar, beslenme, salk, giyim-kuam ve retmen
lojmanlar giderleri (bunlarn yeniden yaplmas) ok byk bir klfettir. Okullara yle bir ilerlik
kazandrlmal ki, hem tm halkmzn ocuklarn okutabilsin, hem de devlete yk en aza
indirilsin. ocuk ve gen grd eitimle yaama balansn ve toplumun dinamik bir eleman
olsun. Ky Enstitleri dizgesi devlete olan ykn % 30lara indirmiti. Bu okullar devlete yk
olmaktan km rnek almalaryla halka yardmc olmaya bile balamlard. Ky Okullarnn
yapmlarnda; ba, bahe kurmada, ormanlk almalarnda kylye rnek iler gstermekteydi.
Atatrk salnda yakn gelecei gryordu. Kyl ocuklar yle bir okulda okutulmal ki,
onun okulu ky yaamnn bir paras olmal. Bu okulun eitim alan drt duvarn ii olmamal.
Okul,eitim ve retim etkinliklerinin rnleriyle kendi gereksinmelerini en aza drerek devlete
yk olmamaya almal. Kye gidecek retmen adaylarn snfta bilgiyle, tarlada tarm
retimiyle, ilikte bir zanaat becerisiyle ve inaat alanlarnda ky yap ve tesislerini yapabilecek el
becerileriyle yetitirerek kylere gndermeli. retmen olarak kyde iinin bana getii zaman
kyn ocuklarn kylnn retim alanlarna gre i iinde yetitirmeli. Bu ocuklar okulu
bitirince okulda retmenleriyle yaptklar uygulamal almalarndan elde ettikleri becerilerle
ailelerinin ilerinde daha ok rn almak iin gnll olarak ve istekle atmal.
retmen, kylnn bin bir urayla elde ettii rnlerin pazarlanmasnda, tketecei
mallarn birinci elden salanmasnda kylleri kooperatif yasalarna gre yetitirmeli, kyllerin
kurduu kooperatifler araclarn smrsn ortadan kaldrmal.
Atatrk kylere gidecek retmenlerin bu nitelikte yetitirilmesini istiyordu. Ky Enstitleri
de ky retmenlerini tam bu nitelikte yetitirmiti. Ky Enstitleri de birdenbire mantar gibi
bitivermedi. Atatrk 1933lerde Dr. Reat Galip Mill Eitim Bakan iken bilim adamlarndan ve
eitimcilerden oluan bir kurul ile byle bir aratrma balatmt. (2) Bu aratrmalarn sonucunu
Atatrk gremedi. lmnden sonra cumhurbakan olan smet
(2) evket Sreyya Aydemir: kinci Adam, C. 2, S. 378, 4. Bask.
nnnn giriimleriyle Ky Enstitlerinin kuruluunu eitimci . Hakk Tongu gerekletirdi.

Atatrkn 1933-1934lerde balatt kitle eitimi almalar srasnda A. B. Devletlerinde
de onurlu eitimciler ve bilim adamlar yrrlkteki eitim dzenlerinden ok zgnd. Yalnz
varlkl ailelerin ocuklar okuyabiliyorlard. Oysa A. B. Devletleri bir devrimle domutu. Bu
devrimin getirdii prensiplerin en nemlisi A. B. D. insanlarna mutlu bir yaam olanaklarn
salamakt. A. B. D. Atlas Okyanusundan balayarak Byk Okyanusa kadar yerlemi byk bir
devletti. 1860 yllarnda balayan sanayi atlm ba dndrc bir gce kavutu. 1929un byk
ekonomik bunalm Amerikan bankalarn kertti. Otuz krk milyon insan korkun bir yaam
gvensizlii iine dt. Karlarnda kk bir milyarder ve milyoner emberini grd Geni
alanlarn egemenlii, ba dndrc zenginlik, byk mal birikimine sahip insanlar, bunalml
zamanlarda byk kitlelerin gereksinmelerine bir olanak. salayamad. Bu olay bireyci eitimin
iflas ettiini gstermekteydi. Bir ok bilim adamlar bu konuda dergilerde yazlar yazmaya balad.
Bireyci eitimin yerine kitlelerin kalknmasn amalayan eitimin balatlmas iin Amerikann en
bilge kiilerinden olan byk eitimci John Dewey ve arkadalar Social Frontier-Sosyal Cephe
dergisinde bulutular. Derginin her saysnda yaz yazdlar, sonra da John Dewey Kurumu (John
Dewey Society) adnda bir dernek kuruldu. Bu dernein amac byk kitlelerin okutulup meslek
sahibi yaplmasyd. Dergilerinde kan yazlar savunduu dnceleri retmenler arasnda
yaymak ve gereken ilgiyi salamakt. Bunlar dnleri dogmatik deildi. Amerikan tarihinin
seyrindeki kaynaklardan alnmaktayd.
Tarihi Beard, derginin ilk saysnda kan yazsnda geen yzyln banda Amerikann
en byk kiilerinden biri olan Websterin szlerini aktaryor: Dnyann bir yerinde en zgr bir
hkmet kurulmu olsa bile, eer o toplumu yneten yasalar mlkn, servetin sratle birka elde
toplanmasna msaade ediyorsa ve bu yzden insan ynlarn muhta bir halde brakyorsa,
aradan ok zaman gemeden bu topluluun kabul edilecek bir taraf olmad grlr. (4)
Sosyal Cephe Dergisinin karsnda Amerikann zengin sanayi, servet ve i adamlar
vardr. Bunlar Sosyal Cephe dncelerinin geleceinden korkmaktadrlar. Geni olanaklara
sahip olan bu kiilerin ellerinde gazeteler, radyo istasyonlar ve kendi paralaryla yaayan
kiliselerden baka bir de Libert League-Hrriyet Birlii dernekleri vardr. Bunlar merkezi
hkmetin milyonlarca isizi ve isiz ocuklarn sefaletten kurtarmaa ve bir renim salama
almasna iddetle kardrlar. Merkezi hkmetin geni lde endstri gelitirmesine
girimesinden dolay bunlar cumhurbakan Roosevelti sosyalist, kzl komnist, demokrasi
dman gibi sfatlarla nitelediler... (5)
Ky Enstitlerini ykanlar onlar kuranlara ayn silahlarla saldrdlar. Yzyllarca okumasz
braklan kylnn gznn ve gnlnn almasn salayacak olan bu bilim yuvalarn acmaszca
ortadan kaldrdlar.
KAZIM KARABEKR PAA
Kazm Karabekir Paa 1946 ylnda TBMM Bakan iken Ankara Hasanolan Ky
Enstitsnde yapt denetlemede, kylnn okutulmasn istemeyenlerce ortalkta kaynatlan
komnizm kazanlarnn kokusunu bu okulda aratrd. rencilerin yazdklar yazlarda, iirlerde,
okuduklar kitaplarda, syledikleri trklerde, marlarda ve oynadklar
oyunlarda arad. Ama aradn bulamad. Yaplan aslsz iftiralarn kukusunu da gnlnden silip
atamad. Hasanolan Ky Enstitsnn gzle grlen saysz baarl almalarn grmezlikten
geldi; okulun retmenlerini ve yneticilerini kutlamad.
Kazm Karabekir Paann askerlik yaamnn anlarn, Kurtulu Savamzn tarihi
belgelerini ieren byk boy bir kitab (stikll Harbimiz,. 2. bask, Trkiye Yaynevi, 1969
stanbul) vardr. Bu kitaptan aldm drt belgeyi yorumsuz olarak sunuyorum:
(4) Prof. Dr. Muzaffer erif Baolu: Deien Dnya, S. 118. Arpad Yaynevi 1945.
(5) a. g. y., S. 120.
Zata Mahsustur:
Erzurum:5 Mart 1336
Ankara'da 20. Kolordu Kumandanlna
C. 3 Mart 1336- Hey'eti Temsiliyeyedir. Kara Vasf Beyden gelen tafsilat bu babdaki mutalaai
kymettar buraca kemali dikkatle nazar dikkate alnd.Vasi olan bu siyaset ve mlahazat
hakkndaki noktai hazar acizanem bervechiati serahaten tesbit edilmitir: Bolevizmin sari olan
kudret ve harekat bahusus byle itilaf devletlerinin aleyhimizdeki tazyikat bu ekilde tecelli
ettike er ge memleketimizi dahi srkleyecek ve yegane aman ve halasn o kuvvetle beaber
tevhidi mukadderat olunmasn icab ettirecektir.Bir kere bu fikri adeta bir esas olarak kabul
ettikten sonra bir de hedefi visul iin yaplacak yanl ve vaktinden evvel mstacel harekatn intac
edecei en byk felaketleri ayr bir safha olarak tetkik etmelidir.Bunu kat'i bir surette bilmelidir
ki Bolevizmin bizi kurtaracak bir surette girmesi ve onun icab ettirdii harekatn tervic edilmesi
ancak ve acak arki vilayyattan yani Erzurum kapsndan olabilir.Ve orada byle uzak nazariyat
mhlike ile deil,Bolevizmin nfuz ve kuvvasnn Kafkaslar ap hudutlarmza dayanmas ile
tecelli edecektir.Ve byle bir harekettir ki Bolevizmin dairei istilasna girince memleketimizi de
cihan nazarnda madur ve harekatn da zaruri gsterecektir.Buna mebnidir ki stanbul'daki
tekilatn bir patlak vermesi veyahutta ie ve taahhdata girimesi esasen hilafi selahiyet
olduundan gayr muta'dr. Ve muhakkak dmanlarn byk mikyasta hcumunu,binnetice
stanbul 'da tilaf kuvvas,Rum ve Ermeni anasrnn ittihadile bolevizm bhtan altnda anasr
slamn pek fena halde tazyik ve imhasn ve artk Trk payitahtnn Trk tarihinden uzaklamasn
icab ettirecektir.Hatta daha evvel payitaht Rumeli cihetinden bolevizm ile temasa gelse dahi
ayn ekal tahtnda gafletle olacak bir kyam;payitaht ve unsuru slam ayn tehlikelerin taht
tesirinde bulunduracaktr. Bu cihet byle olmakla beraber bolevik ordularna da memleketimiz
tarafndan lakayit ve mstani davranlmayarak kendilerinin mit ve emniyetli tesis ve muhafaza
ve teabbsattan geri durmamak ve fakat arz ettiim vechile bir gna angajmana girimeyerek
ii manevi revabit ile idare etmek lazmdr.stanbuldaki Kara Vasf ve rfekas bu noktai nazar
etrafnda ikaz ile mttehit olan meslek ve harekat itidale sevk etmek ve kendilerini red ve imaz
suretile meyus etmemek fikrindeyim.Ve muhakkak olan bir cihet var ki o da balada arz ettiim
vechile Erzurum mntkai hududiyesi esasen Baku havalisi ve alakadarile muntazam ve asal bir
temasta bulunduu ve buras ne Almanyann ne de Ruslarn mfrit ve Harbi Umumide olduu gibi
srklemek annda olan cereyanlarna kaplmayp vakayii salihe ve menafii
hakikiye zerine cereyana nazm olaca cihetle Kara Vasf Bey rfekasndan arzu ve heyeti
muhteremlerine de tasvib edilen bir iki zatn doruca srf bu iler hakknda grmek ve
mtereken takip etmek zere Erzuruma gelmelerinin teklif buyurulmas mavafk olur. Baha Sait
Beyin tekzib selhiyetini imdilik muvafk gremiyorum. Onu cereyanna brakmak fakat bu ii de
stanbul ubesi nezdinde ikaz ve tadil suretinde dzeltmek daha mnasip olacan arz eylerim.
Kzl orduya mensup olduu bahsolunan Rus Miralay. lyaefin, ngilizlerin kefi esrar iin her
vakit her yerde mracaat ettikleri vechile bizim iimizi derinden tahlil ve ihbar iin bir casus
olmamas ve bunun hakknda pek nafiz ve dakik davranlmasn ve bu babda icab edenlerin ikaz
buyurulmasn temenni eylerim. (a. g. y., S. 482-483)
15. Kolordu Kumandan
Kzm Karabekir
Mstaceldir:
Erzurum: 13/Nisan/1336
Ankarada Heyeti Temsiliyeye

C. 11/4/1336 Boleviklerle bir an evvel fiilen tesisi mnasebat elzem olmak hasabile
keyfiyet 8/Mart/1336 tarihinde Heyeti Temsiliyeye yazlm ve alnan cevapta muvafakat beyanile
beraber bu hususun Dersaadete yazld bildirilmi idi. Mahaza memleketin iinde bulunduu...
ahval lzm gibi tasvir olunarak Kzl ve Yeil ordularn hududlarmza doru tevsii heraktlar
lzumunun istikmlini ve Nuri Paann Azerbaycan rical ve anyasna mstenit hkmeti hazra
ile hemfikir olarak boleviklere mmaatkr olmadn Batum menabiinden haber alnca derhal
bu fikrin vehameti ve atiyen araya cebir ve kan girerse Azerbaycann tamamile sprlmek ve
istiklllerini gaip etmek tehlikesinin muhakkak olduu beyanile seri bir uzlama lzumunu yazm
idim. te Bakya bu muhaberat gtren zabitimiz bu kere avdetinde heyeti temsiliye namna
Bak Komnist Frkasndan getirdii cevab takdim ettim. Ayrca zabitimizin oradaki zevat ile
grerek not ettii malumatndan ve isttlaatndan aksam mhimmeyi de naklen arz ettim.
Mnderecat vaziyeti tamamile ve alnmas lazm gelen tedbirleri gstermitir. Buna nazaran ve
esasen kzllarn eline stanbul murahhas vastasile gitmi olduu anlalan talimat ve mukavele
ahkmna nazaran cizlerin tesrii hareket hakknda gsterdiim talep ve lzumun gayri kfi
olduu ve herhalde selhiyettar olan heyeti temsiliyenin buna bir cevap ve talimat vermesi icab
edecei, nitekim Halil ve Nuri Paalar namile hibir adresin olmad, ve bundan sonra mutlaka
kzllarla mslmanlarn mtereken dahil olduu Bak Trk Komnist Frkas namna yazlmasn
talep ve tasviye etmekte ve paalar namna yazdm muharreratn mezkr komite nezdinde hal
ve mzakere ve tevessltta bulunduu anlalmaktadr. Bittabi bundan sonra Bakdan hibir
ahs mnferidin imza ve selhiyeti kabul edilmeyerek daima komitenin mterek karar ve
selhiyeti tebli olunmal ve oradaki Baha Sait Beyin de ancak o komitenin bir ferdi ve ayet
intihaba mazhar olmusa o komitenin reisi unvann tamas ve byle ibl buyurulmas lzmdr.
u takdirde muktezi cevap ve talimat Heyeti Temsiliye tarafndan ihzar edilmek ve vesateti
cizile yine Batum ve Trabzondaki emniyetli zevat vedaatile gnderilmek zere ibu talimat metin
ve mnderecatna girmesi lzmgelen mevad hakkndaki mutalatmz bervechiti arz olunur:
a) Anlalyor ki Kzlordular Azerbeycan ve hatta Dastan iine gerek ellerindeki mukavele
metnine sadk kalmak ve gerekse bilhassa oralarda akacak islam kan veyahut yanl bir harekat
yznden Trkiyenin ve alemi islamn ve kendi ordularnn mhim ksmlarn tekil eden islam
kuvvetlerinin teessr ve infialini ve suinazarlarn celp ile binnetice planlarn bozdurmamak iin
teenniye ve bizim tarafmzdan istihsale muvafakat ve talimata lzum gsteriyorlar. Bu pek
muvafktr. Azerbaycann bir darbei hkmet ve dahil infilk ile komnist partisinin devam
idaresine gemek ve bu suretle bir istil harekatnn yapabilecei tahribattan masun bulundurmak
bizim de noktai nazarmza tevafuk eder. Byle bir inkilb dahiliye bomak iin ngiliz ve Grc
ve Ermenilerin bir hareketi mterekesi vukuunda kolba (Petrofsk) cenubunda olan hakiki
Kzlordunun cenuba inmesini tasvib etmek de muvafk olur.
b) Azerbaycan canlandrmak ve harekete getirmek ve komnist idaresini tasvibkr bir
safhaya sokmak iin hemen bizim harekata geip Ermenistan inememize lzum gsteriliyor. Ve
buna Kzllarn muvafakati bildiriyorsa da bu ekil tpk eski vaziyet gibi efkr umumiyei cihan
karsnda mhnasran tarafmzdan ve Ermenilii izale noktai nazarndan telkki edilecei cihetle
bu muvafk deildir. Bu hareket ancak iki bal olur. O da Kzlordu Vildikafkas ile Karadeniz suhili
arasndan Tiflis ve Batum istikametinde bir hareket yaparak Grcistan igal ve bolevizm
kuvvetine tamamii riayetine icbar ederken bizim de muayyen olan plan dairesinde Ermenistan ve
Elviyei Selse zerine hareketi mtekabile ve mterekemiz balarsa o zaman bizler Kzlordu
hesabna alan bir pidar veya alet mevkiinde kalmam ve bilkis mterek bir hals plan
etrafnda mterek hareketlerle bir hedef zerinde alm ve bylece cihan enzar ve vekayiine
kaydetmi oluruz. Kzllarn bu hareketi yapmasna mukabil biz de Ermenistan inemekle
beraber Azerbaycan ayaklandrmay ve komnist kudreti idaresinin teesssn taahht ederiz.
c) Malm buyurulduu vechile mevsimin bilhassa Van ve Beyazit arasnda on gn
mukaddem den karn yapt mkilt maysn on beinden evvel bizi harekat devresine
geirmeyecektir. Fakat maysn iptidasnda her taraftaki kuvvetler bulunduklar garnizonlardan
yrye balayarak Beyazit ve Hasankale havalisinde tahat harektna balayacaktr. Bu
istihzarat yaplmakta ve ikinci (b) fkrasndaki muhaberat icra edilmekte iken Azerbaycan
dahilindeki komnist partisinin iddetli harekat ye asar istihzarat balamal ve bunda da mesela
ricalinin ve yeni gelen Rus amiralinin sikastle itlf ve herhalde ngiliz nfuzunu iddetli krp baz
ricali tedhi ve fikirlerini imale gibi kati teebbslerde de bulunmaldr.
d) Ruslardan Bakya iltica eden filonun satn alnmas ve mevcut eslhann Azerbaycan
eline gemesi muvafk ise de bu eslha ile Rus ve Denikin taraftarannn teslihi veyahut Karaba
mntakasnda Ermenilere muavenet ihtimali olaca cihetle bu eslhann ancak komnist kuyvetin
mrakabesine alnmas ve Gence civarnda hali istirahata geirilmesi arzu edilen silahsz Rus
askerlerinin Ermenistana firar ve orada silahlanmalar muhtemel idiinden yakn komnist ahali
mntakasna naklettirmek ve zabitlerinden ayrlmalar lzmdr. Bahren Enzeliye kan bir ksm
Rus askerlerinin Miyane tarikile Tebrize gelip Nahcivan Ordubad mntakasn tazyik ve Ermenilerle
elele vermesi muhtemeldir. Bahusus Azerbaycann erge komnistler tarafndan igal edilmesini
nazar dikkate alan ngilizler Enzeli ve Lengeran sahillerini tutmak ve Bahri Hazerin garp
sahillerine hakim olan ua ve Karaba silsilesini elde bulundurmak itemeleri de muhtemeldir.
bu hususat bizce de nazar dikkate alnarak tedabir yaplacaktr. Yakn gnlerde Nahcivan
havalisinde de bilfiil daha kuvvetli ve emniyetbah bir ekli idare de tesis edeceiz.
e) Daha amhim bir maddeye gelince Moskovaya millet namna selhiyettar bir heyeti
murahhasa isteniliyor. Bu pek dorudur. nk btn harekat ve emeli mstakbele planlar
vesaireyi konumaya ve bu babda alaca talimat zerine mzakereye velhasl temamii emniyeti
haiz bir irtibat husule getirmeye memur ve selhiyettar bir heyeti, murahhasa istiyorlar ki bu
pek mhimdir ve pek istical edilmelidir. Herhalde Moskovaya gidecek insanlarn akl ve ulm ile
mzeyyen olmas ve bir mevcudiyeti temsil ve izhar edebilmesi pek mhimdir. Mutlaka iki
hukukinas, bir de muktedir erkanharp, dieri de mal, idar, mill ilere vakf zevattan mrekkep
olmas pek arzu olunur. stanbuldaki birok rical ve rfekamz bir vechile oradan karamadmz
daima kara bir elem noktasdr. Maahaza Heyeti Temsiliye Anadoluda ve elinde bulunan meratibi
muhtelifedeki nical ve zevat tetkik ederek bu heyeti imkan ve srati azam ile yola karmas
byk faidemiz icabdr. Byle bir heyetin yola kmak zere olduu da Bak komnist frkasna
verilecek cevaba derc edilmelidir. Bu heyet alebi ihtiml zamann ge kalmas itibarile
Moskovadan evvel mesela Bakda dahi Moskovann selhiyettar murahhaslarile birleerek birok
hututu asliye mzakeratn daha evvelden kad edebilir.
f) Bu heyet giderke en mhim nkat asliyeyi hal ve ibl ve mavere edeceinden bu
nkat mhimmenin imdiden tesbit buyurulmas lzmdr. imdiye kadar boleviklerin hakiki
programn ve ayrca alemi islam iindeki programlarn okumadk. Ahiren Trabzona Rusca bir
program geldi. Tercme edilmektedir. Alnnca aynen ve ifre ile takdim edilecektir. Maahaza bu
babdaki mutalamz da bervechi tidir: Memleketimiz kapitalist deildir. Zrra memleketidir.

Fabrikalarmz da yoktur. Emperyalist olan ngiltere ve Fransa alemi islm Asyada ve Afrikada
bomu ve her yerde esir mertebesine getirmitir. Binaenaleyh bolevik gayelerinde bir milletin
dier millet toprana gz dikmesini ve emperyalizm tahribatnn yklarak umum milletleri karde
gibi yaatmak varsa biz emperyalist olan bu devletlerin ve hassaten ngilizlerin dmanyz ve bu
noktalarda boleviklerle nihayete kadar beraberiz. Bizde bir padiahlk ve bir de hilfet vardr.
Merut idare btn mesuliyeti hkmete verdii cihetle padiahlar gayri mesul ve mdahale
haklar da yoktur. Halife btn islam aleminin tand ve tazim ettii bir makamdr. Bizde ne
padiahlk ne hilfet ile oynanmamaldr. nk biz padiahl skat edersek hilafet kalkacak
hilafet skat edilirse padiahlk kalmayacaktr. Halbuki bugn ngilizlerin tekmil gizli emelleri
dahilde ve haricte yapt ve izdii planlar halife ve padiah eline almak ve alemi islam zerinde
ngilizlerin hesabna ve kuvvetlenmesine muvafk bir tarzda propaganda ettirmektir. Binaenaleyh
bu kuvveti biz bozarsak kendi elimizle ngilizlerin eline silah makamnda vermi olacaz. Biz
padiahl ve hilafeti devirirsek bunu cihan alemi islam hibir vechile hazm ve kabul etmeyecek
ve edemeyecektir. Binaenaleyh bizim mevkii ictimai dinimiz Asyann sair mslmanlarna
benzemez. Biz metbu, onlar tabi vaziyetindedir. Akaidi islamiye cihetlerini de tamamile serbest
ye muhtar brakmal nk Kuran Kerim fkaraya, ameleye ve saigayrete mteallik ve bizce
malm olabilen ne kadar bolevik prensipleri varsa hep ihtiva ediyor. Ondan dolay da
mslmanlar boleviklii kolay vemunis kabul ve telakki etmektedir.
g) Bunun gibi ictima ve idari ilerimizde dahi muhtar bulunmal ve bolevik prensiplerinin
icab ettii tadilat ve tahavvlat memleketimizin mnevveran ve zimamdaran peyderpey ve
tedricen tatbike balayp milletin ve islam milletlerinin hazm ve kabule altrarak tevsi etmelidir.
h) Mali, sna, iktisad bir ok muavenetlerin memleketimize bolevik menabiinden seri bir
surette akttrlmas ve bu suretle itilaf devletlerinin bahri ablokasndan ve memleketin varidat ve
ihracat olamamasndan mtehassil tazyiki iktisadi kariben buhran ekline girmemek iin evvel
beevvel mebzul paray, ondan sonra da fkaramz doyurmak ve memleketimizde ilememi refah
yollarn kurmak iin dnyann her yerinde fakir olan madenlerimizin iletilmesi iin ilim ve fen
heyetleri vesaireyi gndermek ve fakat bu para meselesini imdiden ve ehemmiyetle Bak
komnist frkasna ve Moskovaya ibla ettirmek elzemdir.
i) Bizim hudutlarmz rk ve din esasatn takip etmelidir; Ve bu da zaruridir. Bu noktai
nazardr ki Kzlordularla birlemek zere ark cephemizden vaki olacak harekatn hudutlar
Grcistan hududunda nihayet bulacak ve rkdalarmzn esareti zail ve bunun yerine huzur ve
emniyetleri kaim olacaktr.
j) Moskova komitesile resen veya bilvasta olacak selhiyettar mzakerelerde stanbulun,
Adanann, Irakn, Suriyenin, Msrn vesairenin hals hakknda safha safha grlerek buna
muktezi menabiin isal ve hassaten boleviklerin islam kuvvetlerinin alemi islam bekalarna memur
edilmesi.
k) Yazlacak mevadn Moskovada sovyet hkmetine hitaben yazlmas ve Bak
komitesinin vasta olarak kabuln mvafk gryoruz.
) Hatrmza gelen mevadd mhimme ve mutalamz baldadr. Artk kabul tadil ve tevsi
olunmas heyeti muhteremlerine taallk eder. Herhalde milletin ve islmlarn bolevizm
prensiplerini kendi tarz kabulne gre tesbit ve kabul ve ibl etmesi ve bu kabul ve ibl
keyfiyetinin de milletten eshab selhiyetten alnmas lzmdr.
Haiyedir: Azerbaycann Trkiyeye paraca muavenet etmesi lzumunu tekrar yazm idim.
Trk komnist frkas yazd cevapta bundan bahsetmiyor ise de Baha Sait Bey husus
mektubunda para meselesinin bir hafta sonra halledileceini yazyor. Gerek tahriren ve gerekse
telsiztelgrafla resen muhabere imkan tahassl edince muhabere etmek zere Bakya bir ifre
miftah gndermi idim. Bu miftahn vsuln ve oradaki harflerimizin mukabillerinde franszca
rakamlar yazlarak Astrahandaki bolevik telsiz telgraf merkezine gnderildii ve kariben
Demirhan rada dahi bir bolevik telsiz merkezi kad edecei cihetle bugnlerde o merkeze atf
nazar ve ehemmiyet olunmas Baha Sait Beyden gelen mektupla izah olunmutur. Bizden arzu
ettikleri tayyareci zabit aramaktayz. Bulamazsak bir tayyare zabiti kolordudan gndereceim.
Nuri Paa hakkndaki messif izahata gelince, Nuri Paa Bakya gittii zaman msavat frkas
kendisine yz vermemi olduu cihetle kendisinin Batumdan firarna sanki fedakrlarda bulunmu
olan musavat partisine bir mukabelei kran olmak zere partinin bolevizme mugayir maline
ram ve bu suretle hkmet frkasna alet olduunu tahmin ediyoruz. Esasen de sinninin
kkl, dimann ve tecrbesinin darl buna sebebtir. (a. g. y., S. 584 - 587).
Kazm Karabekir
Erzurum: 6/Mays/1336
Rus Millet Komiserlii Sovyetinin ahiren elde edilen tamimidir:

1Rusyann ve arkn btn mslmanlarna: Kolak ordularnn ve Denikin ordularnn
mahvolmasndan daha ehemmiyetli bir mesele Asiyai btn akvamn ve btn mileli
Muhammediyenin uyanmas ve harekete gelmesidir. arkn taksimi iin balayan kanl
muharebelerin sonu gelmek zeredir. Dnyann btn akvamn kendi boyunduruklar altna alan
ngiliz yamaclarnn kudretleri, efendilikleri sukut etmektedir. Artk, Rus inkilb kebirinin
darbeleri sayesinde dnyada kleliin ve esaretin eski binalar yklyor. Hkmetler, milletlerin
eline geecektir. Rusyann aln terile ve kan bahasna alan btn milletleri Dnyann esir
milletlerine hrriyet kazandrmak iin erefli bir sulh akdettirecektir. Rusya, bu mukaddes emel
peinde yalnz deildir. Avrupann cihan harbi yznden bitkin bir hale gelmi olan milletleri de
ellerini bize uzatmlardr. Keza Avrupann mehur yamagerlerine asrlarca esir olan byk
Hindistan dahi kendi mebuslarn intihab ederek ve menhus esareti ykarak ve ark akvamn
hrriyete davet eyleyerek kendi elile isyan bayran kaldrmtr. Yamagerlerin aya altndaki
emperyalizm topra yanmaktadr. Ey Rusyann ve arkn Islmlar: Ey camileri, ibadethaneleri,
meskenleri tahrib ve haklar gasbedilen kimseler, sizin dininiz ve ibadetleriniz, milli meskenleri
tahrib ve haklar gasbedilen kimseler, sizin dininiz ve ibadetleriniz, milli ve medeni hrriyetiniz
serbest ve el srlmez bir halde kalacaktr. Serbestce ve maniasz hayat milliyenizi tanzim ediniz.
Buna hakknz vardr. Biliniz ki Rus inkilb kebirinin sovyetleri sizin hukukunuzu btn kuvvetle
himaye edecektir. Binaenaleyh bu inkilba ve onuh selhiyettar hkmetine yardm ediniz. Ey
arkn mslmanlar: Trkler, Araplar, Iraniler, Hintliler! Ey kendi memleketleri, mallar, canlar
taksim ve harab edilmek zere bulunan kimseler!!!... Sukut eden arlk tarafndan tanzim edilen
stanbulun cebren igali muahedesi yrtlm ve mahvedilmitir. Rus cumhuriyet ve millet
sovyetleri memleketlerinizin cebren igalini red ile ve iln eyleriz ki: stanbul mslmanlarn
elinde kalacaktr. Trkiyenin taksimine ve Trkiye arazisinden bir Ermenistan tekiline dair olan
muahede de yrtlm ve mahvedilmitir. Yine ilan ederiz ki Irann imhasna dair yaplan muahede
de yrtlmtr. Yamaerleri ve memleketinizi boyunduruk altna alan zalimleri tard eyleyiniz.
Artk susulacak devir gemitir. Memleketinizin efendisi kendiniz olunuz. Arkadalar, kardeler
dnyann esir milletlerinin tahlisini bayraklarmza yazalm.
2 Byk Millet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Miralay Refet Beye, Trabzon, Van
vilyetlerile Erzincan mutasarrflna, 15. Kolordu ktaatna. . . (a. g. y., S. 664)
15. Kolordu Kumandan
Mirliva
Kzm Karabekir
Zata mahsustur.
Hasankale: 3/Austos/1336
Byk Millet Meclisi Riyasetine

Zor mutasarrf sabk Salih Zeki Yoldala grtm. Austosta Erzurum - Sivas tarikile
Ankaraya hareket edecek ve mutalatn zat samilerine bildirecektir.
Beyanat hlsaten udur:
1 Mevcudiyetimizi muhafaza ancak Bolevik tarz idaresini kabuldeder. Meclisi Millinin
icraatna halel getirmemek artile yaplacak bir esas dahilinde memleketimiz dahilinde komnist
tekilat yapmak ve bu suretle sesimizi ve eklimizi harice duyurmak ve gstermek. Nihayet
mnasip bir zamanda dahi Bolevik tarz idaresini kabul etmek.
2 Eylln 1 inde Bakda bir Trk Komnist ictimai yapacaklarndan bu kongreye z
olmak zere Anadoludan sekiz on murahhas celbetmek.
3 Anadolunun baz yerlerinde komnist tekilatna girmi kimseler varm. Erzurumda
dahi kendisi alen veya hafi tekilat yapmasna msaade etmekliimdir.
Bendeniz bunlarn Meclisi Millinin haberi olmadan i grmelerini zararl grdmden evvel
emirde Ankaraya gidip anlamalarn daha evvel teklif etmitim. Onlar da bunu hsn kabul
ettiler. Teferruatl olarak grlr. Erzurumda tekilt imdilik Ermeniler ile kar karya
olduumuzdan mahzurunu anlattm. Fakat zaten mnever kimseler selmeti Bolevik tarz
idaresinde bulduundan kongre iin gidebilecek Albayrak gazetesi heyetile grmelerini ve bunu
da hafi olarak yapmas lzumunu izah ettim. Esasen selmetimizin boleviklerle ittifakta ve
mnasip zamanda ayn tarz idareyi memleketimizin hazim ve tahammlne gre tesiste
bulunduumuzu binaenaleyh her bir hususu Hkmeti Milliyemiz ile birlikte yapmak lzumunu ve
bu suretle tarz idaremizdeki khne mlk ve adl tekilatnn bir taraftan Hkmet vasitasile yeni
nazariyeler tarznda tertibi yaplacak her islhat kolaylatrabileceini anlattm. Bugn
topraklarmz istil eden emperyalistlere kar mukavemet eden Kuvvay Milliyeyi ngilizler halife
kuvveti ile datmak iin var kuvvetlerile altndan Rusyada olduu gibi gizli tekilat yapmak,
sonra da ihtill planlar hazrlamak ngilizlerin ekmeine ya srmek olacan yani ngilizlerin
hilfet kuvvetinden daha kolay istifade edebileceklerini, binaenaleyh Hkmeti Milliyemizin arzu
ve planile ve kemli samimiyetle almak lzumuna kani oldular. Bendeniz istirham ederim ki
Rus Sovyetlerile alan bu zatlerle iyice anlalarak ve bunlara lzm gelen mevkii ihtiram
verilerek tab beerde menkuz olan hrs ve intikam gibi fena hisler uyandrlmasn ve bu zatler
mefkrelerini Rus Soyyetlerine istinaden icraat yapacaz diye zavall vatana bir menhus darbe
vurmalarna mahal kalmasn. Ayn zamanda bu zatlerin imdilik naar kuvvetimizden istifade ile
mnasip bir zamanda i bana kmak gibi emelleri de unutulmasn.
Bekir Sami ve Yusuf Kemal Beyler nezdimde iken istikbalimiz hakkndaki mnakaalarda
ne Avrupann esasen bir trl anlaamadmz tarz idaresinde ve ne de oktan modas gemi
islam veya Trk ittihadnda bizim iin selmet olmadn ve mmkn olduu kadar az zamanda
bize kabili tatbik bir bolevik idaresinin kabul mecburiyetinde olduumuzu ve bunun da mmkn
olduu kadar grltszce tesisini mttefikan muvafk bulmutuk. Bittabi cephelerdeki vazifeler
ehvenlemedike fiil bir teebbsn de tehlikeli olacan da kabul etmitik. Arz ederim. (a. g.
y., S. 780-781)
Kzm Karabekir
mzasnn altnda devam eden yorumunda da:

Trk Yoldalarn Ankaraya gidip komnizm nedir? Kendileri nasl adamdr? Esaslca
hkmet ve Millet Meclisince tannmalar ve sonra da muvafk grrlerse baz tekilt ve
kanunlarda tadilat yaplmasn veya bir frka halinde grlmek harici siyasetimizde tilf
Devletlerine messir olabilecek bir vaziyette bulunduumuzdan buna teebbs edilmesi ve
bilhassa mill hareketimizin vechi muvaffakiyetine gre Itilf Devletleri ile anlamak myesser
olacaksa byle bir idareye doru meyledilmesi gibi meselelerin Ankarada gnn ileri meyanna
girmesini mnasip grdm. Aksi halde ne Ruslardan para ve silhca muavenet grmek mmkn
olacak ve ne de bu gibi adamlarn klliyetli para vesair ifalkr vastalarla hkmetin haberi
olmadan tehlikeli teebbslerinden haber alabileceiz...
VE AMERKA MSYONER OKULLARI HAYRANLII

Kars ve Gmry igal ederek oradaki Amerika heyetlerinin muazzam almalarn da
grmtm. Tiflis, Gmr, Erivanda tam on sekiz bin Ermeni ocuunu toplamlar. Beherinde
alt bin ocuk deiik yalarda kucaktan on alt on yedi yaa kadar. Bunlardan bir ksm Ermeni
hkmetinin programiyle eitiliyor, byk bir ksm protestan yaplm... Amerikallarn yardmlar
korkun, kusursuz giydirilmi ve yedirilip iiriliyordu. Grkemli klalar bunlara ayrlm, kadnl
erkekli her trl retmen, doktor ve bakc Amerikallar aralarnda Ermeni retmenleri ve
hizmetlileri ile alyorlard. Korkun bteleri vard... Bu Amerikallarn nasl altklarn, ana
okullularndan balayarak esaslca tetkik ettim. Eitkenleriyle sk sk grtm. Amerikallarn ne
pratik adamlar olduunu ve ocuklarn ruhlarn ldrmeksizin nasl hr ve yaratc insan
yetitirdiklerini iitirdim. imdi ilerinde gzmle gryordum. Daha ana okulundan yaamla
mcadeleye nasl hazrlandklar ayan hayretti. Bycek kz ocuklarnn diki makineleri salonu
bir fabrika gibi idi Belki yz diki makinesi birden iliyor, eller ayaklar srekli i karyordu.
Halbuki bizim en zengin yerlerdeki kz okullarmzda salam bir diki makinesi grmek bir varlk
saylr!.. Ana okulu ayan hayret!.. Bizde yavrucaklar nazl, ikilli, temiz, ssl velhasl yaamla
mcadeleden uzaklatrmaya altklarn grmtm. Okullar bile darya diki vesaire, yaparak
yaamlarna yaam katyorlar. rencisiyle, retmeniyle hepsi bir makine gibi iliyor. Hem de
eski psk, pasl makine deil. Son sistem parl parl yanyor, yalar iinde iliyor. Ufak tefek
iler, tamirler rnein kaldrm, hendek, cam, pencere. . hep ilerinden yaplyor. Giysiler,
kunduralar da byle... diyerek vgsn srdryor. (a. g. y., S. 968-969)
BR DENETLEME
Bu vgleri yapan merhum Kazm Karabekir Paa 1946 Eyllnde Ankara Hasanolan Ky
Enstitsne geldi. O zaman T.B.M.M. Bakanyd. Yannda Feridun Fikri Dnsel, emsettin
Gnaltay, Denizli Milletvekili Kemal Cemal ve bunlarla altklar sylenen baz kiiler de vard.
Enstity gezdiler. Marangoz iliinde yeni yaplan yaplarn doramalar
yaplyordu. Arabac iliinde enstity bitirip kye gidecek retmenlere at arabas, demircilik
iliinde bu retmenlere verilecek keser, kska, keski, krklk, ivi manivels, zmba, oluklu
bask, eki, havya, pergel... gibi ilik aralar yaplyordu. Kme kme renciler yeni yaplarda
su ve elektrik tesisatlar yapyorlard. Kz renciler hal, bez dokuyor, okulun i amarlarn ve
araflarn dikiyorlard. naatlarda ve tarmda renciler ar gibi alyorlard. Ders yapan
snflar dersliklerde, ktphanede ve laboratuarda etkinliklerini srdryorlard.
Dnmlerle, ba, bahe, kylere rnek olarak yaplm baheli, ahrl ve kmesli uygulama
okulu, Hasanolan kylsn parasz tedavi eden salk oca, okul ncesi ocuklarn eiten
ocuk yuvas Trk eitim tarihinin yeni bir rn idi.
Yksek Ky Enstits rencilerinin ikinci mezunlar mezuniyet tezlerini birer ssl kapak
iinde kendi okullarnn giri holne renk renk sergilemilerdi. Eitim bamz Hrrem Arman:
Bekir, Kzm Karabekir Paa yanndaki heyetle beraber Yksek Ky Enstitsne gelecekler.
kardnz Ky Enstitleri Dergisinden birer takm paketleyerek hediye et dedi. Sekiz on paket
yaptm, Yksek Ky Enstitsne gelen konuklarmza ho geldiniz dedikten sonra: Ky
Enstitlerinin kard dergidir efendim diyerek konuklara birer paket verdim. Kazm Karabekir
Paa hepimize ask bir yzle kukulu kukulu bakyordu. Kap giriindeki Yksek Ky Enstits
rencilerinin mezuniyet tezleri sergisi ona ok ekici geldi. Tezlerin kapaklarn nemseyerek
okumaya balad:
Halil Basutu: Kyde kap ve pencereler, Azmi Erdoan: Eskiehirin be kynde Alevi
Mzii, Z. .Kayhan: Ky Evlerinde Ocaklar: H. Orhan: Yonca, M. Top: demi kendircilii,
Emrullah ztrk: Ttn, Hseyin Elmas Yazar: Toprak Trleri, Ali zcan: Bitki Kkleri, Mehmet
Baaran: Kolza Ziraat, Y. li: Elektro Motorla, . Ertur: Akmlatrler, Mustafa Buday: Ky
ilerinin alma ve Yardmlama Durumlar...
Haha ha dedi ve yanndaki beye; A bakalm u paketi Bey dergileri srayla Paaya
uzatt. Kzm Karabekir dergi yazlarnn ilgin bulduu balklarn okumaya balad: Patateslerde
Kabuk Lekesi, Danaburnu, Geven, Toprak Meselesi, A Harman, Boz Eeimiz, Koyun Ahmet,
Bitki Bitleri, Kocakar lalar, Hamsi, Heybe, reidin Kz, Kavlak kz, ki Balk Reis, Ttmeyen
Bacalar, Bir ift ark dedikten sonra birden bire fkelendi:
Ne maksatl alma deil mi? Ne maksatl alma. ocuklar hep saptrlm. Hani millet,
hani bayrak, hani sancak? Eer bu almalar milli duygularla yaptrlsayd ok deerli bir alma
olurdu. Ama maksat baka dedi. Yanndakiler suskun puskun evet dercesine balarn salladlar.
Bize hibir ey sorulmad. Her yerde kendisi konutu. Ky Enstitlerinin kapatlmasna bayra
eken bir durumu vard sanki. smet Paa ise bizim bu almalarmz grd zaman yle
coard:
Ky Enstitlerini. cumhuriyetin eserleri iinde ok verimli laik ve en deerli kurumlar
olarak tanyorum. mrm olduka bu gzel eserleri yakndan takip edeceim derdi.
T.B.M.M.inde Ky Enstitleri yasas grlmeye baland gn Kzm Karabekir ve
arkadalar 1924lerde kurduklar Terakkiperver Cumhuriyeti Partisi ile Mustafa Kemalin
karsna dikildikleri gibi Bu kanunla Ky ve ehir ayrm yaratlyor diyerek smet Paann da
karsna dikilmilerdi. (1) Bu kn nedeni kanmca kyly kalkndracak Trk milletini laik bir
kitle yaratmak korkusuydu. Kemalizmi glendirmek korkusuydu. Kendilerinin yalnz
(1) Yllardr kentlerde, alan okullarla ky-kent ayrm yaplmam da 1940 ta alan Ky
Enstitleriyle yaplvermi!..
kalaca korkusuydu. Bir vehim, bir kuku yznden lnceye kadar da Ky Enstitlerinin
karsna dikilip kapanmasnda karanlk glerle beraber oldu.
Oysa onun hayran olduu Amerikan eitkenleri Trkiyeye koup Ky Enstitlerini nefes
nefese incelediler ve doktora tezleri yaptlar. Japonlar da yapt. Hasanolan Ky Enstitsnn
meydannda Amerikal (Dil ve Tarih Corafya Fakltesi retim yesi) Ord. Prof. Dr. Prat
rencilerle sevinerek omuz omuza halay ekti. likleri, kitaplklar, laboratuarlar, derslikleri,
ahr, kmes, al, ba, bahe, ak hava tiyatrosu, salk evi, ocuk bahesi, uygulama okulu ve
rencilerin dinlenme kantinlerini byk bir ilgi ile inceledi ve aakald. Kzm Karabekir ve
arkadalar ise Ky Enstitleri Trkiyeyi glendirecek diyemediler. Aksine Trkiyeyi batracak
vehimlerini yaydlar. Ky Enstitleri Kemalist bir hamleydi. Bundan korktular. Tpk Kemalist
devrimlerden korktuklar gibi.
Kzm Karabekir yukardaki alntsnda Amerikan eitkenleri Ermeni okullarnda ocuklarn
ruhlarn bozmadan yaam savana hazrlyorlar. Ellerine her trl beceriyi kazandryorlar. Bizim
ocuklar ise nazl yetitiriliyor. En zengin okullarmzda iler bir diki makinesi bile yok diye i
eitiminin hasretini ekmiyor muydu? Ky Enstitlerinde rencilerin yapt bin bir eit ileri
grd. Neden bu okullar vmedi? Neden kendi retmenlerimizin ve rencilerimizin yaptklar
onurlu ileri beenmedi? Ky Enstitleri kentin fuhu, kumar ve moda salgnlarndan uzak
kylerde kurulmad m? rencilerine yeteneklerine gre bilgi ve sanat retmedi mi? Kyl
ocuklarnn ruhlar ldrlmeden zgr, laik ve cumhuriyeti bir eitimle yetitirilmedi mi?
yleyse neden bu gzel yuvalarn eitimini ve eitimcilerini vmedi de hep ktledi?
Ky Enstitlerinin amac neydi? Geri kalm kyleri i eitimi yoluyla kalkndrmak,
Trkiyeyi geri kalmlktan kurtarmak, ekonomide, milli savunmada, eitimde devleti
glendirmekti. Bunu gerekletirmek yoluna da girmiti.
Ky Enstitlerini kapatanlar ne yapt? Kylden on liraya ald domatesi kentli tketicilere
yz elliye satan aracy tuttular, ky kalknmasn oluruna braktlar. Eitimde her eit sanat
aralarn, tarm aralarn eitimin dna attlar. rnein; traktr, pulluu, kazmay, beli, keseri,
testereyi, malay, kr ve kskac... rencilerin elinden alp attlar. Tpk I. Cihan Savandaki
dmanlarn ordumuzun elindeki silahlarmzn kamalarn ve mekanizmalarn alp askerlerimizi
gsz braktklar gibi. Bununla da kalmadlar i eitimini, i eitim tarihini ve zirai iletme
ekonomisi derslerini de programdan karp attlar Daha daha: dokuma, diki, marangoz, demirci,
duvarc, araba ve trikotaj iliklerini, tohum ekip rn kaldrdmz canm topra, ak hava
tiyatrosunu, ahr, kmesi, al, salk evini okulun dna attlar. Yapc, yaratc, yaam sava
veren retmenler yerine, yaam savandan yoksun, ezberci, tketici retmenler
yetitirdiler.Bunlar da istedikleri gibi olmad. Enerjisi tkenmi emekli retmenleri ie ardlar.
(2) Trkiyede hangi sektrde grlm emeklilerin tekrar ie balad? te eitimde vardklar
sonu bu oldu.
(2) TRTde Mill Eitim Bakanlnca verilen bir haber okundu: Emekli retmenler istedikleri
takdirde yeniden okullarda grev alabilirler... (M.E.B. Emirolu dneminde)
KAZIM KARABEKRN YETM OKULLARI ve KY ENSTTLER

Kzim Karabekir Erzurumda 15. Kolordu kumandan iken ehit ve yoksul ocuklarnn
2000 kadarn toplam. Kolordusunun, devletin tahsisatndan ve halkn verdii ianelerden onlar
yedirmi iirmi, giydirmi kuatm ve himayesine alm.
...Renkli nlk, drt parmak enli kuak ve balk, ocuklar tarafndan byk bir zevkle
artk cuma ve merasim gnleri iin niforma oldu diyor.. (a. g. y., S. 664)
Korunmaya muhta yavrucuklar kendilerine gsterilen bu scak yaknla ok sevinmiler.
Glmeyen yzleri glm, verilen emirleri tutmular. Kendilerine retilen bilgi ve sanat abucak
kavramlar, kendilerini sevdirmiler...
Kzm Karabekir ocuklar Ordusunun kuruluunu yle anlatyor:
1 Mays 1336 gn Erzurum ocuklar Ordusunun tekilat yaplmtr. Bu ordunun nizam harbi imdilik drt grbz alayndan meydana gelmitir isimleri leyl (yatl) iptida askeri kolordu
sanayi takmlar, tesviyeci, demirci ve kuyumcu snflarn iine alan alay okulu, mendfer
okulu, ve ana okulu grbzlerinden meydana gelen ve mevcudu bin yz grbz olan Birinci Avc
Grbz Alay, yz seksen mevcutlu kinci Sultani Grbz Alay ve yz elli mevcutlu nc
Albayrak Grbz Alay ve iki yz yirmi mevcudundaki Drdnc Drt yeil bayrak Grbz
Alaydr.
Bu alaylara askeri eitim iin Kars Kaps girii talimgh olarak seilmi. Buraya bir de at
poligonu yaplm. Alaylara her cuma gn top, makineli tfek ve tfek zerinde uygulamal
eitim yaptrlm. Ayrca tahta bomba ve sng ile de sava deneme eitimleri yaptrlmtr.
Grbz Alaylarna manej, bisiklet, kzak, futbol gibi sportif almalar ve milli oyunlar da
retilirmi. .
Her alayn sanca makamnda birer Osmanl bayra vardr. ptidailerden mrekkep Yeil
Alayn ise yeil Osmanl bayradr. Alaylar tahta tfeklerle donatlmtr. Birinci Avc Alaynn her
trl tehizat mkemmeldir. Bombalar tahtadr. Bu alayn grbzleri yatl kolordu okullarnda
eitim, ve retim grmektedirler... (a. g. y., S. 644)
retim kadrosunun dzenlenmesine gelince:
...Terhisler dolaysyla sanat erbab da azaldndan mevcut ustalar i retmeni,
subaylardan da eitim ve okutma retmenleri seerek asker kadrosunu ocuklarla
doldurmutum... Ana ve babadan yoksun olanlarn gerekten nazlanacak ve dayanacak yerleri
olmadndan mthi kabiliyet gsterdiklerine ahit oluyordum. (a. g. y., S. 968)
te bugnk mevlit kandili gn 12 Kasm 1921 Sarkamta ocuklar Himaye
Cemiyetini resmen kurduk ve kutladk... Bugnden bir hafta ncesine de ocuklar haftas dedik.
Bu hafta iinde cemiyetin mensuplar ve hariten arzu edenler tarafndan ocuklarmza kitap
hediye edilecek. Fakir ve kimsesiz ocuklara iane toplanacaktr... Cemiyet himayemde
olacaktr... (a. g. y., S. 969)
Kzm Karabekir korunmaya gereksinmesi olan varlklar iin kurulan insan dernekler
hakknda da okurlarna bilgi vermektedir: ... Dnyann ilerlemi ve ykselmi milletleri himayeye
muhta olan her varlk iin bu gibi cemiyetlere pek byk ehemmiyet vermiler, bu insan
faaliyetlerini hayvanlar koruma cemiyetleri kurulmasna kadar gtrmlerdir... Kular himaye
cemiyeti gibi... (a. g. y., S. 970) Sarkamllara da kurduu dernek hakknda yle sesleniyor: Bize gelecein deerli retim esi olacak olan binlerce ocuk himaye bekliyor. Bunlara
lmek veya sefil yaamak mukadder olmasn. te bu ac hakikatleri imdiden grdmz iin
peygamberimizin doduu bu mbarek gnde hayr ve faziletten, byklerimizin sahabetinden
istiane ederek ve hsn niyetle baladmz bu iler iin onlarn ruhlarndan hayrlar dileyerek
ocuklar Himaye Cemiyetini bugn kurmu bulunuyoruz. Herkesin az ok kudretine gre
yapaca yardm bu nemli giriimin baarsn salayacaktr... Burada bulunan askerleri, ahaliyi
ve memurlar bu cemiyete ilk yardma davet ediyoruz. (a. g. y., S. 971)
Kzm Karabekir ehit ve yoksul ocuklarnn i ocaklar almalarn, kendi yazp
besteledii Trk Ylmaz marn sylemeleri, Makina-Mikrop piyesini oynamalar hakkndaki
etkinliklerini vg ile dile getiriyor: Vilayet sanat okulu am. ayan- esef bir halde. Bizim i
oca karlarnda makinelerle mkemmel bir etkinlik gsterirken vilayetinki - (Erzurum) ilkel bir
durumda. (a. g. y., S. 1066)
Trk Ylmaz marn smet Paaya ve Ankaraya muhtelif kiilere gnderdim. (Dmana
salsa, tek bile kalsa, Trk hi ylar m Trk ylmaz, Trk Ylmaz Cihan yklsa Trk ylmaz)
parasn oluk ocuk herkes haykryordu. Bu dsturu kabul etmeyene Trk dememelidir. (a. g.
y., S. 1057) diyor.
ocuklarmz temsilde benim -Makine Mikrop- piyesini de oynadlar. Erzurumun mfts
ve ulemas da vard. Cin ve peri demek mikrop demektir, bundan korunma iin lazm gelen
tedbirler de korku deil temizliktir... Bu srada sahnede kyllerden biri diyordu:
Yoh... ahan bunu bilemedin, o insan arpan iyi saatte olsun ecinnilerdir, o senin mikrop
dediin eylerden daha fena arpar...
Mektepli smail efendi cevap veriyordu: Ne acaba bu iyi saatte olsunlar nerede bulunur
ve kimleri arparm ve her mevcudu bize bildiren Kuran Kerimimizde acaba mikrobun ismi ne
imi? (a. g. y., S. 1061)
Erzurumlular kentlerinden ayrlp da sonra tefti amacyla kentlerine gelen Kazm
Karabekiri Karskaps dnda byk bir sevinle karlyorlar. len veriyorlar, oyunlar oynayp at
yar yapyorlar. Kendi kurduu Grbz Alayndan da bir grup katlyor. On yanda bir
ocuun atn ok beeniyor. Amma gsterilerde hi kz rencilere ve ailelere rastlanamyor. K.
Karabekir buna kzyor: ... Ben Erzurum bu halde brakmamtm, her cuma efkat baclarmz
(kz okulu rencileri) da ocuklar ordusu talimhanesine gelir yara sarmak, baylanlara, gne ve
scak arpanlara, donanlara yardm eitimleri yaparlar, geit resimlerine onlar da katlrlard
diyor. (a. g. y., S. 1059) Ve nedenini vali ve kumandandan soruyor: Hani benim efkat
baclarm, Erzurumlu hemirelerim? Neden dn de bugn de bu gzel tabloya can vermiyorlar?
Uyuuk bir sesle ayn eyleri mrldandlar: Halkn taassubuna dokunuyorlar da... (a. g. y., S.
1061) diye yantlyorlar. 1919-1920 seneleri yani ben Erzurumda iken halkn taassubuna
dokunduunu kimseden iitmemitim...
(a. g. y., S. 1060) diyor ve yneticilere kzyor: . .
Elbirliiyle Erzurumda mthi, bir irtica yapmlar ve bana haber de vermemiler. ok canm
skld., Bayan retmenlerimiz de yine peeleri takmlar, her ey dnm aslna... Geri bir
yabanc kk kitapta bu teoriyi oktan renmitim: Trkiyede her i onu yapann
mevcudiyetine veya kudretinin devamna baldr... (a. g. y., S. 1060-1061)
Kzm Karabekir okulunu kendi anlayna gre bir dzene koyuyor. ocuklara grkemli
gsteriler yaptrtyor, resimler ektirtiyor. smet Paa bir mektubunda Kardeim... senin
okullarn ve senin ehit evlatlarnn menakbn iiterek kvanp ve gurur duyuyorum. Fotoraflar
iittiklerimden daha iyi ve daha olaanst eyler yaptn gsteriyor. imizde senden daha
mspet ve daha payidar ve ebed i yapanmz var mdr? Grbz, akll ve renimli ocuklar
geleceimiz iin gl bir dayanak olacaktr. diyor.
(a. g. y., S. 1054)
Kzm Karabekir kurduu ark ocuklar Himaye Cemiyetinin kurumlamasn
hkmetten istemitir. Mustafa Kemal ve smet nn ise tm memleket ocuklarn dou, bat
gibi bir blgesellie meydan vermeden laik ocuk Esirgeme Kurumunun korumasn istiyor. Kzm
Karabekir ise mevlitli, kandilli kendi cemiyetinin devamlln istiyor. Kabul edilmedii iin de
smet Paaya veryansn ediyor:
Bu okullara darbe smet Paa hkmeti zamannda vurulmutur. Yukarki samimi
mektuptaki samimi takdirle mevkii iktidardaki fiili darbe ancak smet Paann izah edebilecei
mhim bir hadisedir. Benim muhalefete gemem zerine kuvvetli mesnetten tevehhmden baka
acaba ne olabilir. Zan ve vehimle ele gelmi yzlerce ehit yavrularna bu darbe meden ve insan
bir marifet midir? diyor. (a. g. y., S. 1054) Mustafa Kemal Paaya da atmadan duramyor:
Bu gzel tekilat ve teklifi Ankaraya bildirdim. Ankara yalnz (Himaye-i Etfal - ocuk
Esirgeme Kurumu- cemiyeti kurmu. Biz mecburen (ark ocuklar Himaye Cemiyeti ismini aldk.
Teklimi Ankaraya geldiim zaman Cemiyeti lmiyeye alklarla kabul ettirmeme ramen Mustafa
Kemal Paa taraftar grnmedi ve kitap bayram, ocuklar haftas gibi bizler iin pek gerekli olan
bu gzel kurulua yol verilmedi. (a. g. y., S. 969) demekle kalmyor, stiklal Harbimiz adndaki
kitabnn birka yerinde Kzm Karabekir gene Bu okullara darbe smet Paa zamannda
vurulmutur. Mustafa Kemal Paa Taraftar grnmemitir... diye fkesini srdrmtr.
Ky Eitiminin temelini atan Atatrktr. Onun zamannda iki defa Ky retmen Okulu
almtr. Birincisinde Denizli ve Kayseri Zinciderede, ikincisinde Eskiehir, Hamidiye, Lleburgaz
Kepirtepe, zmir Kzlulluda. kinciler 1940ta T. B. M. Meclisinin kard 3803 sayl yasa ile
Ky Enstitlerine dntrlmtr. Atatrk lnce de onun kald yerden ky eitimini, ky

kalknmasn ele alp Ky Enstitlerini kuran da smet Paadr.
Kzm Karabekirin Ky Enstitlerinin karsnda olma nedeni buradan kaynaklanyor. 1940
ta Ky Enstitleri Yasas T. B. M. Meclisinde mzakere edilirken Kzm Karabekir ve arkadalar,
yasann smet Paa hkmetinin istedii gibi deil de kendi istedikleri gibi kmas iin ellerinden
gelen btn engellemelerde bulundular. Ama baaramadlar. Yasa kt. Ky Enstitleri de
kuruldu. retmen ve renciler dnyada ei grlmemi bir baar saladlar. Yirmi Ky
Enstitsnn kuruluunu hibir kimseden ve hibir kurulutan bir kuru iane almadan, alnlarnn
teriyle tamamladlar. eitiminin yararn btn dnyada kantladlar. Dnya eitimcilerinin ve
siyasa adamlarnn gzlerini Trkiyeye ektiler. Eitim yoluyla kylerimizin kalknmasnda Tarm,
Salk ve Sosyal Yardm ve Milli Eitim Bakanlklar koordine bir almaya giritiler. Tarm
Bakanl, tarm teknisyenleri ve tarm retmenleriyle Ky Enstitlerinin tarm eitimine g
kazandrdlar. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl da hastaneleri, laboratuar ve doktorlaryla
yzyllardan beri kylerimizin hi yararlanmad ky salk memuru ve ebelerini yetitirdiler. Milli
Eitim Bakanl da milli eitimin amac dorultusunda kylerimizin kalknmasn salayacak
yapc, yaratc bir retmen ktlesini yetitirmee balad. Trkiye milli eitim tarihinde ilk olarak
bakanlk kylerimizin kalknmasnda ok gerekli ve ok ynl bir planla kylerde alacak
retmen, ebe ve ky salk memurlarnn yetitirilmesi urunda bylesine onurlu bir ura
verdiler.
Kzm Karabekir, askerlik mesleinde sivrilmi bir paadr. O, Mehmetiklerle uzun yllar
beraber alt. Mehmetik, denince akla ilk gelen kydr, kyldr. O, kylerin ve kyllerin
durumlarn bilmez deildi.
Kzm Karabekir, T. B. M. Meclisinde ikinci grubu kurup Mareal Gazi Mustafa Kemale
kar muhalefete geince yaptklarna ve kurduu kurululara da kar kyordu.
Ky Enstitlerini tek bana Kazm Karabekir ykmad ki? Evet bu say dorudur. Ama
Kzm Karabekir muhalefet gc ar basan bir kiiydi. Ky Enstitlerine amur atanlarn
amurlarndan yararlanaca yerde onlara kar kabilirdi. O da Mustafa Kemal gibi Kylerimiz
yzyllarca ekyann, merann, kadnn, mftnn tahsildarn basks altnda kalmtr.
Yzyllarca yaplan savalar ky genlerini eritmitir. Kylnn ou toprakszdr. Kyl
yoksuldur. Bunlarn kalknmas iin bizim gibi paalar ve aydnlar elbirliiyle almalyz
diyebilirdi. Demedi. amur atanlara kar gelmedi. amur atanlarla beraber oldu. Eer kar
ksayd amurcular bu kadar yreklenemezlerdi. zc olan kyden km bir paann yoksul
kylnn kalknmas yolunda yer almayp da ona kar kan karclarn yannda yer
almasndadr. Kentlerimiz bizim de kylerimiz bizim deil mi? Eer ky kalknmasn yapanlarn
yannda yer alsayd Ky Enstitlerini zor ykarlard.
smet nn, Kazm Karabekirin gemiini herkesten daha iyi bilen byk bir devlet
adammzd. Kendi dnemindeki ksknlklerin unutulup daha iyi bir hizmet verilmesi iin eski
silah arkada Kazm Karabekiri milletvekili setirdi. Kazm Karabekir, T. B. M. Meclisi Bakan
oldu. Eski kartln unutmad. smet nnnn en baarl yapt olan Ky Enstitlerinin
kapatlmas yolunda kartln srdrd. smet Paa Byk Atann ileri grlln unuttuu
iin kendi kurduu Ky Enstitlerinin yklnda Kzm Karabekirin en nde geldiini gzleriyle
grd. Kendi hkmeti (Atatrk dneminde) devrinde Grbz (ehit ocuklar) okullarnn
kurulmamas cezasn krk bin kyn ocuunu okutan Ky Enstitleri ekti. Kzm Karabekir de
kendi kurulularna yer verilmedii iin gnn modas olan Gomonizm iftiralarnn ve zanlarnn
asl var sand. Onun okutmak istedii ocuklar ehit ocuklaryd, yoksul halk ocuklaryd. Onlar
da okutulmalyd. Kzm Karabekir bu ocuklar laik bir retim sistemiyle deil eriat bir
retiyle okutmak istiyordu. smet Paa ise Atatrkn Kyl efendimizdir. Onu an en gl
eitim ve kltr ile yetitirmek bizim en byk grevimiz olacaktr ilkesine dayanarak krk bin
kyn ocuunu okutup geri kalm kylmz ada bir kltre kavuturacakt. Kyly aydn
bir vatanda, gl bir retici yapacakt. Kylnn zengin ve bayndr olmas btn memleketin
de zengin ve bayndr olmas demekti. Kyly kalkndrmak, aracdan, tefeciden kurtarmak
memleketi de aracdan ve tefeciden kurtarmak demekti.
Ky Enstitlerinin kapanmasnda en byk rol oynayan Kzm Karabekir kendi nn

douda artrmak iin laik bir kurulu olan ocuk Esirgeme Kurumuna karn kurduu ark
ocuklar Himaye Cemiyetini Mustafa Kemal ve smet Paann kabul etmemesinden tr smet
Paaya:
Zan ve vehimle ele gelmi binlerce ehit yavrularna bu darbe medeni ve insani bir
marifet midir? (a. g. y., S. 1054) diyordu.
Peki, krk bin kymzn ocuunu okutan Ky Enstitlerini kapatmak, kylnn kalknmasn
engellemek, zan ve vehimle, ele gelmi on binlerce kyl ocuuna bu darbe medeni ve insani bir
marifet midir? Kyly kalkndracak olan Ky Enstitlerinin yerine hangi ada okulu atnz?
KY ENSTTLERNN KYLERMZ N
YAPTII RNEK ALIMALAR
Ky Enstitleri i eitimi ile kylerin gnlk ilerini daha verimli bir dzeye karmak iin
yirmi kyde kurulmu, kylere retmen yetitiren okullard. Burada rencilere retilen
kuramsal derslerle beraber yrtlen diki, yapclk, marangozluk, demcilik sanatlar da vard.
kinci Cihan Savann getirdii bunalma yenik dmemek iin dokuma ilikleri de kuruldu. Bu
iliklerde araflk, amarlk bez, hali, kilim dokunur, orap ve kazak da rlrd. Enstitlerin i
giysileriyle amarlarn kz renciler dikerlerdi. Erkek renciler yaptklar binalarn su ve
elektrik tesisatlarn da yapard.
Her enstit kendi iklim blgelerine gre rnek almalar yapt. rnein Savatepe,
Kzlullu ve Ortaklarda ba, sebze ve zeytin yetitirmek, Aksu ve Dziinde pamuk, eker
kam, sebze, ifteler, Pazarren, Hasanolun, Pulur ve Clavuzda kk ve bykba et ve st
hayvancl, Arifiye, Ladik ve Beikdznde balklk, Glky ve Clavuzda arclk, Gnende
glclk ok ileri gitmiti. Beikdz, balk mevsiminde gnne gre 3-10 ton balk tutard. Yllk
balk av 600 ton civarndayd. (Hrrem Arman Piramidin Taban s. 378-408) Bu. enstitlerde ok
balk yenirdi. Beikdznde eitim amacyla tutulan balklar enstit ile Sinop aras ky kylerinde
25-50 kuru arasnda da satld zamanlar oldu. Bu yzden enstit mdr Hrrem Arman balk
ticareti yapyor diye araclar tarafndan ikayet edildi. Ky kylleri ise Beikdz Ky Enstitsne
ok teekkr ettiler. (a. g. y., S.383) Akada kays retiminde, ifteler tahl ve tula retiminde
ileri gitti. Ayrca her enstitnn kavak ormanl da gs kabartc idi.
ocuk velileri enstitlere geldiklerinde gnlerce konuk olarak arlanrd. alanlarn
gezerler, ocuklarn yaptklar ileri beenirler, ve ve szn ederlerdi. Kylerimize hi byle
retmen gelmedi. Ah bir an evvel Enistos mektebini (onlarca Ky Enstits demekti.) bitirip de
bizim kylere bir dalsanz, iki eliyle bir ey tutamayan retmenlerden kyleri bir kurtarsanz
derlerdi.
Enstitlerin tarm aralar kazma, krek, bel, apa, trmk, epin, orak, pulluk, traktr ve
bierdverdi. renciler tarm alanlarnda bu aralar kullanrd. Verim oran kylerinkinden ok
yksekti.
Btn Ky Enstitleri, mezunlar iin iliklerinde at arabas, demircilik, marangozluk,
yapclk ve t takmlar yaptrrd. Enstitl retmen kylere giderken retmen okullarndan
giden retmenler gibi yalnz ve yatak yorganla gitmez (trl i ve retim donatm devlete
temin edilmise) atyla, arabasyla, sanat aralaryla, pulluk ve kitaplaryla, inek ve koyunlaryla
beraber giderdi. retim, donatmlarn salamak, yeni retmene ky eitiminde ilerlik
kazandrmak biraz gt. Nedeni de kinci Cihan Savann yaratt ekonomik bunalmd.
Ky retmenlerini denetlemek, yetitirmek, alt kyn koullarna gre baarl
klmak enstitlerin nde gelen grevlerinden birisiydi. Her Enstitnn birer kesim mfettii vard.
O, illerin mfettileriyle ibirlii ederdi. Baarsz retmenleri saptar, Enstitye bildirirdi. Enstit
baarszlar arr, i alanlarnda ve derslerde yetitirip tekrar kyne yollard. Ky retmenleri
tpk yetitirildikleri enstitler gibi hayvanlarnn bakmnda, tarlalarnn ekiminde, daha ok retim
elde etmede yar ederdi. Bunun yannda donatmlar salanamayan retmenlerin acemilii, il
yneticilerinin yetersizlii, isteksizlii, hatta aresizlii, retmene verilecek toprak iin kyllerin
gsterdii tepki, kylnn uyanmasn istemeyen aracnn, tefecinin, toprak aasnn ve siyasa
madrabazlarnn ekmeklerine ya srd. Eski retmenlerin yz seneden beri beceriksiz, psrk,

ezberci eitim yaantlarn grmezlikten gelen bu kiiler topraksz, arasz ie balayan Ky
Enstits kl retmenlerden annda baar bekledi. Gremeyince de. Hani yeni retmenlerin
baars? Bunlar hibir ey bilmiyorlar. Bize eski retmenler yeter diye barmaya balad. Oysa
eitimde baar zaman iiydi, birdenbire grlverecek bir ey deildi.
Ky Enstitlerinin amac, kylnn ocuunu, kylnn i nitelerine gre, an teknik,
bilgi ve becerisiyle yetitirip kylere yollamakt. Bunda da baarya erdi. Kylnn uyanmas
Trkiyenin uyanmas demekti. Kylnn ekonomik gcnn gelitirilmesi Trkiyenin kalknmas
demekti. Ky insannn dnyann ka bucak olduundan, dnen dolaplarn, evrilen dililerin
kimler iin dndnden habersiz olmas ise Trkiye iin byk bir kaypt. Kyl ekonomik ve
sosyal ynleriyle kalkndrlmad mddete kent sanayi rnlerinin alcs da olamazd. Yalnz
unu aka syleyelim ki, Ky Enstitleri i eitimi ilkeleriyle yetitirdii retmenlerle kurduu
dzeni dnya eitim tarihine yazdrd. Bu utku, bata Cumhurbakan smet nn, Milli Eitim
Bakan Hasan Ali Ycel, lkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu, Ky Enstitlerinin fedakr
eitim kadrosu ve bu kadro ile ylmadan alan kyl ocuklarnndr.
Kyl okutulan ocuu ile okumayan ocuklarnn yaam grlerini grd.
Okutulmamann insanlar gsz koyduunu anlad. Ama iktidarda olanlar onun ynn devaml
te dnyaya evirmee baladlar. letiim aralarnn etkin olduu amzda bu aldat ortaa
gibi uzun sremez. Bir gn kyl devletin karsna dikilecek, eitimde frsat eitliinden kendi
ocuklarnn da yararlanmasn isteyecektir. Ky Enstitlerinde okuyanlardan T. B. B.Meclisine
seilenler oldu. Bu milletvekillerinden bakan, grup bakanlar, parti genel sekreterleri olanlar
grld. Btn Ky Enstitl retmenler ocuklarn yksek okullarda okuttu. Okuyan ocuklar
retmen, subay, hukuku, iktisat, mhendis, doktor, kimyager, ressam, tiyatro sanats...
oldu. Demek ki Ky Enstitl retmenler kyl atalarnn binlerce yl okumasz kallarnn
hasretini eitimde yukar trmanmakla giderdiler.
Ky Enstitlerini kuranlar, kyly kalkndrmak iin onun yaam koullarn gz nne
ald. Kyle ekin ekiyor, ba, bahe yapyor, hayvan, ar, tavuk yetitiriyor, balk tutuyordu.
Kylnn bir ksm da toprak altnda, maaralarda oturuyordu. Bu niteleri eitimde ve retimde
birer birer ele, ald. Kylnn yetitirdii inein st azd. Tarlasna ektii tohumlar verimsizdi.
Meyveler aszd. Konutlarn yaps ilkeldi. Yaam koullarna elverisizdi. Kylerde zanaatkar ok
azd. Diki dikmesini bilen yoktu. Filoksara, kf, mantar ve bcekler rnlere byk zarar
veriyordu. Kyl okumaszd. Salgn hastalklar kyly ve hayvanlarn ldryordu. Kyl bir yl
uraarak kaldrd rn aracya ucuz satmak zorundayd. Kooperatif nedir bilmezdi. Tefeci,
frk, eyh, cinci, muskac kylerde cirit atyordu. te Ky Enstitleri, kyleri kalkndrmak,
bu olumsuz durumlar dzeltmek, retici eitim yapacak retmen yetitirmek iin paalar svad.
renci olarak kyn kz ve erkek ocuklarn ald. Onlara be yl boyunca sanat, tarm ve teorik
bilgiler retti. Kyn problemleriyle uraacak on be bin retmeni Trk Eitim Tarihinde ilk
olarak ie balatt. Kylerin saln dzeltmek iin Salk ve Sosyal Yardm Bakanl ile beraber
yetitirdii bine yakn salk memurunu kylerde grevlendirdi.
Ky Enstitlerinin yetitirdii retmenler arasndan eitli dallarda uzman retmenler
ortaya kt. rnein, Ozan ve ykc Mehmet Baaran, Talip Apaydn, Mahmut Makal. Fakir
Baykurt, bunlarn en nllerindendir. Bunlardan baka kendisini iyice tantamam yazarlar,
ozanlar, kylerde ie baladklar gnden bugne kadar ilk, orta ve yksek renime trmanan
binlerce renci yetitiren ok deerli retmenler de vardr. Ky Enstitlerini. lmszle
kavuturanlar da bunlardr. Potasnda kaynadklar Ky Enstitlerinin kazandrd bilgi ve
becerileri tm meslek yaamlarnda baaryla uygulayanlar da bunlardr.
Ky Enstitleri rencilerine bir dziye yap yaptran, tula kestiren, kire yaktran, balk
tutturan, ilikte, tarlada ve derslikte durmadan bktrc bir alma srdren, onlar yorgun,
bitkin, cokusuz yetitiren bir okul deildi. Her renciye mandolin almay, (1) teker teker veya
koro halinde ark, trk sylemeyi, meydanlarda yzlerce rencisine haydaaa!.. diyerek zeybek
oynatmay, Hoy Hoy Hoy!.., hey heyhey!.. diyerek omuz omuza halay ekmeyi reten cokulu
eitim yuvalaryd. Trkiyede karma eitimin, uyguland en iyi okul Ky Enstitleriydi. O
zamana kadar kz ve erkek retmen okullar hep ayryd.
Bugn devlet televizyonunda kzl erkekli topluluklarn halk oyunlar oynamasnn yolunu
Ky Enstitleri kendi kurulularnda, Ankarada On dokuz Mays Stadyumunda elli yl ncesinden
balatmt. 0 zaman omuz omuza, kar karya, karde karde oynayan enstit rencilerine bir
ksm karaboya alclar Bunlar gomonist, ehlksz dediler. Oysa imdi kendi kzlar ve olanlar
omuz omuza ve kar karya ayn oyunlar hem de stadyumlarda, hem de televizyonda karde
karde oynuyorlar. Ben bu tr oyuncu topluluklar grnce duygulanyorum. Kendimi onlarn
iinde gryorum. im glyor. Herkes oynamal diyorum. Ama neden bu karaboyaclar
(iftiraclar) kyl ocuklarna, omuz omuza oynarlarken, trk sylerlerken, o zaman neden
ekemediler? Onlar, bizim insanlarmz deiller mi? Onlar oynayp glmesinler mi?
Ah, o enstitl arkadalarmla bir buluabilseydim. Hemen bir halay ekerdik. Derdik ki
brahim Tunalya al arkada akordiyonunla!..
Amman yamman tandr yaktm terledim, tandr yaktm terledim
Amman yamman hi halimden bilmedin, hi halimden bilmedin
Amman yamman dediler yar geliyor, dediler yar geliyor
Amman yamman ktm seyran eyledim, ktm seyran eyledim...
Hah hah hah.. hey hey hey... diyerek eski gnleri bir daha yaardk.
(1) ifteler Ky Enstits mdr Rauf nan, 1942 yllarnda halk oyunlarn oynayamayan,
mandolinle stikll Marn alamayan, motor kullanamayan son snf rencilerini btnlemeye
koyard. Dier Ky Enstitleri de bu konuda yar halindeydiler.
AVU IKARILMA OLAYINDA HASAN L - TONGU ve BAKALARI

Yedek Subay Okulunda fen taburundaydm. Ekim aynn son gnlerinden birisiydi . Yl
1947. le yemeimizi yer yemez bizim tabur her zamanki gibi Ankaraya cumartesi tatilimizi
geirmek zere izinli brakld. Ulusa vardmz zaman bir arkada bana:
Piyade ve topu taburlarndan ok avu kardlar. Hseyin Elmasyazar, Ali zcan,
Mehmet Baaran, Turan ve Mustafa Aydoan, Veli Demirz, Emrullah ztrk, Mehmet Toydemir,
Azmi Erdoan, Sleyman Koyuncu, Talip Apaydn... diye bir ok adlar sayd. Hemen alnmn
damar att. Kendi kendime konumaa baladm. Hey Bekir Semerci! Akam okula varnca sen
de postalanacaksn. Hazr ol. Bu arkadalar senin en ok sevdiin, cancier arkadalarn. Onlar
avu karanlar seni subay m yapacaklar sanrsn?
Gene hi neemi bozmadan her zamanki gibi sinemaya gittim. Ulusta bir, pastanede
kekl yedim. Genlik Parkna gidip biraz dinlendim. Okula dnmek zaman gelince kalktm,
tabana kuvvet yola dtm. Okula varnca snfma girip oturdum. Yemek saati geldi. Herkesle
beraber yemekhaneye indim. Yemeimi yedim. Tekrar snfa gidip oturdum. Kapdan bir ses:
Bekir Semerci!. Bekir Semerci!. Nizamiyede konuun var. Nizamiyeye git diye bana
seslendi. Yerimden kalktm. Yrdm. Nizamiyeye varnca nbeti kulbesinde arkadam Hsn
Yaln grdm. Kapdaki nbeti asker hemen adm sordu. Bekir Semerci der demez eliyle iaret
ederek Kulbeye gir dedi.
Nbeti kulbesinde ok beklemeden askerler bizi her taraf kapal bir arabaya bindirdiler.
Bizimle beraber bir de temen bindi. Kendisine Snftaki arkadalarma hoa kaln diyemedim.
Msaade edin bir Allahasmarladk diyeyim dedim. ok centilmence: Buyurun dedi. Snfa
dndm. Kapdan Hoa kaln arkadalar. Sizlerle belki bir daha konumak nasip olmaz. Sizlere
iyi gnler... dedim, kapda beni bekleyen arabaya doru yrdm. Araba bizi bir yere gtrd.
Arabadan indik. Bamzdaki temen bizi konuklayacamz yerin subayna teslim etti. O da Gelin
arkadalar diyerek bizi kapsnda iki nbeti bulunan bir yere gtrd. Nbetiler hemen kapy
atlar. Bizi ieri aldlar. ierdeki arkadalarmz bizi grnce kapya doru kotular. Birbirimize
sarlp ptk. Kouumuzun iinde de iki tane nbeti asker vard. Bo yataklar bize
gsterdiler.. Ranzalara oturup sohbete baladk. Hi birimize avu, karlmzn nedeni
bildirilmemiti. Hangi suun sahibi olduumuzu bilmiyorduk. Bir hafta kadar burada konakladk,
yiyip itik. Bir gn elinde bir ktla kouumuza giren bir subay bazlarmzn adlarn okumaya
balad. Adlar okunan arkadalar ilk giden Erzurum grubu idi. Dar karldlar. Biz onlar
uurlarcasna kouun nne kadar ktk. Gidecek arkadalardan birisi sesinin kt kadar
barmaya balad. Yok!.. Yok!. Yok!.., yok yok yok yok!... diye. Yz sapsar ve gzleri dar
frlam gibiydi. Asabi bir bunalma girdii grlyordu. Hemen bir salk astsubay geldi. Baran
arkadala ilgilendi. Bunun hastaneye yatmas gerek. Sevk edemeyiz dedi. br arkadalar bir
subay, iki inzibat eri alp gtrdler. Yok yok diyen arkadan ackl ve garip sesi ortal
zntye bomutu. Zavall bir hali vard. Sanki akl fr etmiti. Onu hastaneye kaldrdlar.
Biz psikolojikman bamza gelecei Yedek Subay Okuluna geldiimiz gnden itibaren
biliyorduk. Snf subaymz yok yere ikide bir hak etmediimiz laflar dokunduruyordu. Verilen her
dersi, her devi, her nbeti seve seve yapyorduk. Buna karn bilgisiz, kltrsz saylyorduk.
Zaman zaman Yksek Ky Enstitl arkadalarla bir araya gelip dertleirdik. Bizim
durumumuz iyi deil. Emrullah ztrk ihbar etmiler. Bakanlka karlacak i eitimi szl
iin O, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde -eitim ve ibilimi- konusunu iledi diye.
Emrullah da askeri mahkemeden armlar. Soruturma balam. Oysa tm szlklerde,
ansiklopedilerde byle konular bilimsel olarak dnya yazn geleneinde ilenmektedir. Tarih
boyunca bilgi edinmek iin bu tip aratrmalar hogryle karlanmaktadr. Szn ettiimiz
szlkte Iran, Finlandiya, Habeistan, Amerika, Fransa, ngiltere, Almanya... da eitim ve bilim
konularn- ileyenler iin bir soruturma almyor da Emrullah sorguya ekiliyor!?.. Elbette bunda
bir kast var diyorduk.
Sonra rendik ki askeri mahkeme Emrullah susuz bulmu , konuyu kapatm.
Ky Enstitl rencilerce yazlan ve Milli Eitim Bakanlnca karlan KY ENSTTLER
DERGSnin 3. saysnda i Eitimi Szl konular yaymlanmt. Bu szln karlma fikri
Tongutan gelmiti. Trkiyede byle bir szlk yoktu. Bu gereksinmeyi karlamak iin bu szlk
ele alnmt. Ama iinde bulunduumuz askeri okulda bu konu iyi karlanmad. Herkes rzgrdan
nem kapyordu. Ky Enstitl renciler durmadan huzursuz ediliyordu. Hor grlmekten
kurtulamyorduk.
Bir gn arkadalara bir neride bulundum. Gelin aramzdan birka arkada seelim. Rauf
nana, Hakk Tongua, Hasan Aliye gitsinler, avu karlmamz nlesinler dedim. Arkadalar
sessiz sessiz balarn salladlar. Kimse gitmez. Kimse de nleyemez dediler.
Ben gene kylln verdii bir ballkla ve kiilere olan gvenle Bamzda nn var.
Ky Enstitlerini o kurdurdu. Her gittii ve urad Ky Enstitsnde Cumhuriyetin en gzel ve
en alkan kurumlar Ky Enstitleridir. mrm olduka bu gzel eserleri yakndan takip
edeceim diye demeler veriyordu. O, bizi unutamaz, bize gelecek bir felaketi ancak O, nler
dedimse de herkeste bir umutsuzluk, bir ktmserlik vard. oktan vurgun yemi gibi kara kara
dnyorlard. Teklifimle ba baa kalmtm. Sonra hi ummadm evket Hzal arkadam:
Ben seninle giderim dedi.
Bir tatil gn tek bama retmenim ve mdrm Rauf inana uradm. Saraolu
Mahallesinde oturuyordu. Evinin bahesine domates dikmi. Onlar apalyordu. Bak ben
bakentin gbeinde bile retim yapyorum diyerek vnyordu. Ben derdimi anlatnca apa
elinden dt. Ben sizin iin hi bir ey yapamam diyordu. Kendisini ok severdim.
Konutuumuz zaman da Milli Eitim Bakanl Mfettii idi. Trkiyede Viyanaclar diye ad
anlanlarn banda gelen eitimcimizdi. Kitaplarn, derslerini ve konumalarn ok severdik. Bir
felaket annda da yanmzda olacan umardk. . .
Biz sizi evresi ok geni bir kii olarak tandk. Bize elinizden geldiince yardm
etmelisiniz. Bizim konumuz batan savuturulacak bir konu deil dediimde, Rauf Hoca:
Bak ben sana bir ey syleyeyim. Sen Saffet Arkana git. O, Ky Enstitlerini ok sever.
Ky retmen Okullarn kuran o dur. imdi de CHPnin genel sekreteridir. Sen durumunuzu ona
anlat. O, size sahip. kacaktr. Bence en iyi are budur dedi. Ben:
retmenim, mademki siz onu tanyorsunuz sizinle beraber gidelim. Ben onu
tanmyorum. Tanmadklar adamlara onlar sahip kmazlar dedimse de Rauf Hocam: Beni
dinle. Sana ona git diyorum. Benim gitmeme gerek yok.. 0, size yardm elini uzatr diye
dayatnca ben gene:
Siz beni savuturmak istiyorsunuz. Yardmnz esirgiyorsunuz deyip yanndan ayrldm.
Bir baka gn de Eitimi ve Eitimi Tarihi dersi retmenim ve genel mdrmz ..
Hakk Tongua gittim. Durumumuzu anlattm. Talim Terbiye yesiydi.
Yksek, Ky Enstitsnn retim yelerinin ou ordinarys, profesr, doent ve uzman
retmenlerdi. Trkiye de hangi yksek okulda bu kadar kaliteli retim yesi var? (1) Biz bu
hocalarn rencileriyiz. Oysa bizleri lise mezunlarndan bile aa gryorlar dedim. Tongu
Baba:
Her yenilik, Trk tarihinde ktlene gelmitir. Vaktiyle erlerden yetitirilmi subaylar ve
paalar vard. Bunlarn okumas yazmas yoktu. Bunlara arkl erkn- harp derlerdi. Ordu dilinde
Alayl denen bu subaylar bilgisizliklerini bilmezlerdi. Harp Okulunda okumu, bilgili yeni
subaylar ekemezlerdi. Oysa kendilerinin nne bir harita konsa anlamazlard. Bir hareket
plannda dman ve dost kuvvetlerin yeri, kuvvetleri, arlklar, sava durumlar anlatlsa veya
bir hareket plan istense anlamaktan ve yapmaktan acizlerdi. Bu halleriyle
(1) 2 Ordinarys Profesr, 13 Prof., 3 Do., 30u akn uzman retmeni vard.
Harp Okulu mezunu subaylarmza kar gerici glerle birleerek yllarca onlarn aleyhinde
altlar. 31 Mart Olaynda mektepli subaylar ldrdkleri bile grld. Ama Trk
ordusundaki yeniliki hamle onlar uzun bir uratan sonra ordudan temizledi. Yeniliki atlmyla
dnyann en ileri askeri eitimine kavutu. Bugn Alayllarn ad bile anlmaz oldu. Ordu, Harp
Okullu subaylarn eline geti. Ordu dinildi. Silahlar gelitirildi. Siz de yeni bir deneme
dnemindesiniz. Eitimi iinde yetitirildiniz. Elinizde sanatnz var. Tarmdan, anlarsnz. 2.
Cihan Sava iinde Ky Enstitlerinin yiyeceklerinin, inaatlarda kullanlan yap gerelerinin
ounu sizler rettiniz. Size verilen bilgi ve beceriyle yalnz okuduunuz okulu deil ky de
btn olarak kavrar duruma geldiniz. Sizi tenkit edenler eski eitimle yetitirildiler. Herkes onlar
tanyor. Sizler zamanla evrenizde byk etkinlikler gstereceksiniz. Bu etkinlikleriniz zamanla
halkmz tarafndan anlalacak. te o zaman ezberci eitimin yerini ie ve retime dayal eitim
alacak. Bu da, ha dediin zaman
gerekleivermez. Ancak gl ve verimli almalar sonunda kendini kabul ettirebilir. Bu da
zamanla olgunlar. imdi sizi sevmeyenler, sizi eletirenler, sizin bilgili olduunuzu pekala
bilirler. Siz kttan bina yaptran retmen deilsiniz. Sebzeyi, meyveyi manavda gren
retmen deilsiniz. Bu dediklerimi rencilerinizle yapan ve yetitiren retmensiniz. Siz hi
merak etmeyin onlar sizin yannzda kendilerinin ka okka geldiini ok iyi bilirler. e yarar bilgi
ynnden de geri olduklarn biliyorlar. Kendilerini sizinle bir teraziye koyup tartyorlar. Bu
eletirilerin sonunda kendilerinin yetersiz olduklarn da anlyorlar. Asl korkular da buradan
geliyor. Onun iin size alma frsat vermek istemiyorlar. Siz, Harp Okullu uzman ve kurmay
subaylar gibi kendinizi kabul ettirinceye kadar epey bir ura vereceksiniz. Kendinizi btn bilgi,
grg ve sanatnzla retici, yaratc bir eitimci olarak kabul ettirdiiniz gn ezberci retmenin
pabucu dama atlacaktr. Dnyann ileri gitmi uluslar i eitimiyle gelimilie kavutular.
Toplumlarn kalknmasn engelleyen geri hamleleri kaldrmada epey yol aldlar. Biz ise
toplumumuzun kalknmasn ele alan atlmlarmzn engellenmesinden hl kurtulamadk. Bu olgu
ak seik ortadayken aksini iddia etmek yurda ne yarar getirir?
Biz Trk Ulusu olarak i eitim ilkelerine gre ocuklarmz yetitirmek zorundayz. Varlkl
ve onurlu ulus olmann da yolu budur, bizim amacmz da budur. An Trk eitim tarihini. Bizim
kurduumuz Ky Enstitleri gibi retimi ama edinmi etkin bir eitim dzenini grebilir misiniz?
On yl gibi ksa bir zamanda yurdun eitli blgelerinde 21 Ky
Enstits kuruldu. e adrla baland. retmen, renci emeiyle modern okullar tesislerle
yaplp donatld. Blge okullar, uygulama okullar ilik, ahr, kmes, arlk, balkhane, al,
amarlk, santral, retmen lojman, deirmen, ba, bahe, orman, ak hava tiyatrosu gibi
tesisler hep retmen ve rencilerin emekleriyle meydana getirildi. Bunlarn hi birisi ykleniciye
yaptrlmad. Oysa ky enstitlerinin dnda kalan devlet
okullar yklenici marifetiyle yaptrld. Devlet bize cam, imento, kereste demir paras verdi.
Kum, akl, ta, tula, kire gibi yap gereleri gene retmen ve renci emeiyle saland.
Ky Enstitlerini grmek iin dnyann bir ok lkelerinden nl eitkenler geldiler.
ncelediler. Deiik yenilikler grdler. Yaplan almalar takdirle karladlar. Dnya basnnda
Ky Enstitleri iin olumsuz bir yaz kmad. Aksine herkes vd. retmenlerimiz kylere
sevinerek gitti. Ky bir retim topluluudur. Bizim retmenimiz de bu retim ailesine yeni
bilgileriyle katld. Kyde bir yabanc gibi durmayacak. evre koullarna gre kendisini yetitiren
enstitsnde yaparak rendii bilim, sanat ve tarm almalaryla kyleri canlandracak.
Gcnn yetmedii konularda enstitsnden yardm grecektir.
Ky Enstitlerinde hayvanclk desen var. Tarla-bahe-tarm var. Sanat eitimi var.
Balklk, arclk, tavukuluk var. Kitaplklar, laboratuar almalar var. Okul yaamla yan yana
yryor. Emek ekiyor, retiyor ve rettiini yiyor. Ya sizleri ktleyenlerin okullarnda ne var?
drt duvar, karatahta, kara kapl kitap!. Yaamdan kopuk bilgiler. Bunlar an hangi sorunlarn
zecektir? Bu tr bilgilerle memleketin hangi sorunlarn genlerimiz omuzlayacaklardr? Eitimin
genel amac genleri birer tketici deil retici niteliklerle yetitirmektir. Lafla deirmen
dnmez...
imdi ezberci eitimcilerimiz, onlar tutan eletiriciler, ktleyiciler ne yapsnlar da sizleri
etkisiz hale getirsinler. Kendileri gibi edilgin hale getirsinler, kendilerine uydurabilsinler. Bunlarn
amac bellidir. Kendilerini nce cihann bilgini, sizleri de bilgisizi olarak tantmaktr. Bunu
baaramazlarsa ellerini karaya bulatrp yzlerinize almaktr. Kendilerinden stn olanlar

baltalamak iin bavurduklar yntem budur. Her trl iftiray yapan nice okumular
grmekteyiz. Siz byle bir zamandasnz. Yobaz, tarih boyunca amur atmtr, akaklk
yapmtr, hl da yapmaktadr. Bunlar desteklemek de bu dzenin marifetidir. Ama Trk
Ulusunu temiz, yrekli aydnlara iftira ederek daha ka yl kandrabilecekler? Memlekette nfus
artyor, retim dk, kalknmamz ada uluslarn gerisinde. sizler i, bozkrlar yeermeyi
beklemektedir. Bu da aln teri ile alarak olur. Ne demi Koca Goethe Dostum, lf kurudur.
Hayatn altn renkli aac i ise daima yeildir yaamdan kopuk eitimle dnyann neresi
kalknm ki, Trkiye kalknsn? (2) Ky Enstitlerini ykmaya kalkanlar, onlarn yetitirdii
alkan retmenleri edilgin etmekle memleketimize bir iyilik yaptklarn sanyorlarsa
aldanyorlar. Vaktiyle matbaay ykp paralayanlar asrlar sonra yeniden kurmak zorunda
kalmlardr.
Gelelim sizin gncel konunuza: CHP hkmeti ynetimde (1946 da) ne kadar yeniliki
ynetici varsa hepsini iten uzaklatrd. Benim de size yardmn isteyeceim tek kii bile yetkili
makamlarda braklmad. Benim gibi geri hizmetlere verildi.Telalanmanza gerek yok. Sizleri er
olarak ktalara sevk edebilirler. Siz koullar ne olursa olsun drstlnz, alkanlnz
gstereceksiniz. Hizmeti seveceksiniz. Dil bilmeyen erlere Trke retecek ve dilimizi
sevdireceksiniz. Sizleri sevmeyenler olduu gibi sevenler de vardr.
imdi size den grev yaamn acmasz arklaryla bilenmektir. Kendinizi yetitirmektir.
alma aknz ve aslnz yitirmemektir. Arkadalarna selamm syle. Hepsinin gzlerinden
perim dedi.
Okula varnca Tongu Baba ile yaptm konumay arkadalarma anlattm. Hi lf
kartrmadan beni dinlediler. Kimisi: Moralimizi bozmadan avu ktmz imdiden kabul
edelim. Kimisi: Dedelerimiz, babalarmz, aabeylerimiz askerliklerini er olarak yapmadlar m?
Kutsal grevimizi yaparken rtbemiz ne olursa olsun bizi hizmeti sevmekten alkoyamazlar.
Kimisi de kyde geim sknts eken ailesinin yl daha bu sknty ekmek zorunda olduklarn
kara kara dnmeye balad.
Sra Hasan li Ycel ile konumaya gelmiti. Bir pazar gn arkadam evket. Hzal ile
Hasan Ali Ycelin Shhiyedeki evini bulduk. Kapy aldk. erden tanmadmz, boylu poslu bir
adam kt. Sanrm koruma polisi idi. Kendimizi tanttk. Hasan li Hoca ile grmek istiyoruz
dedik. Adam:
Bekleyin dedi. Kapy yzmze kapatt. Biraz sonra elinde kalem ve ktla geri geldi.
Adlarmz, mezun olduumuz okulu, imdi nerede bulunduumuzu sordu ve yazd. ieri girip
kapy gene kapatt. Biz getirecei haberi epeyce bekledik. Neden sona adam kapy at. Saat
birde burada bulunun dedi. Teekkr ederek ayrldk. Karnmz da ackmt. Shhiyede yemek
yedik, dinlendik. Tam saat bir de Hasan li Hocann kapsn aldk. Kapy aan Hasan li Hoca
idi. Bizi glerek karlad. Elimizi skt. nmzden yryerek evin salonuna buyur etti. Oturduk.
O da yanmza gelip oturdu. Biz daha konuyu amadan O konumaya balad:
leden nce siz geldiinizde ben evdeydim. Bugnlerde bende. bir avukatla
mahkemeliim. Ne id belirsiz kiilerle karlayorum. Bana svenler bile oluyor. imdi sizi
grnce Hasanolanllar da hatrladm. Siz kapda beklerken Hakk ile (Hakk Tongu) telefonla
grtm. Sizleri sordum. Bekir hanginiz?
Benim efendim.
(2) Tonguun retmeni i iinde yetitirme prensibi vardr. Ona gre okul, retmeni mezun
edip ie yollamakla grevini bitirmi saylmaz. Mezun ettii retmeni meslei boyunca takip
etmesi, ona yardmc olmas gerektir.
Sen Ky Enstitleri Dergisini karanlardanmsn. Sen de evket. Sizin kardnz dergi

bir harika idi. Trk yazn tarihinde bylesine kye, topluma, bilime itenlikle girmi bir renci
dergisinin benzeri yoktur. Nasl organize ettiyseniz ok zverili, ok geni kadrolu bir dergi. Hem
de yazarlarnn tm deyivereyim Ky Enstits rencisi. Dedim ya yazarlar hep renci diye.
imdi kar taraf, oysa bizim iin u, bu taraf yoktur. Ama byle bir taraf yaratanlar ne yazk ki
vardr. Bunlar sizleri ekemeyenlerdir. Bunlar dergilerinizi okuyorlar ve basyorlar yaygaray.
Efendim, Freudizmi benim diyen psikoloji hocalar zor tantr. Oysa Ky Enstitleri Dergisinde bu
karmak ruh konusunu gayet gzel aklayan bir yaz var. Altndaki imza kimin dersiniz? Yksek
Ky Enstits rencilerinden birisi!.. Ben:
Bu arkadamz sa ztrk. O da dergi kolumuzdan diyorum. Hasan Ali Hoca devam
ediyor:
Vay Efendim, bir Ky Enstits rencisi bylesine karmak bir ruh konusunu enine
boyuna, hem de herkesin anlayabilecei bir dille nasl anlatabilirmi?!.. Ne haddineymi. stelik
kltrl bir ehirli aile ocuu, bile deilmi. kzn, eein, koyunun, keinin ardndan gelen
ky ocuklar byle bilimsel yazy nasl yazarlarm. derken, bir bakas da kylerde yaptnz
sosyolojik aratrma yazlarnza takm kafay. Bunlarn altnda da renci imzalar var diyor.
Ben niversite bitirmi bir kiiyim. Byle bir yaz yazamam. Yksek Ky Enstits rencileri
nasl yazabilir diyor. Bir baka zat:
Efendim, edebiyat, botanik, tarla-bahe ziraat zerinde ok gzel yazlar var. Ky
incelemeleri var. Hepsinin altnda ya Yksek Ky Enstits rencisi ad yazl, ya da Ky
Enstits rencisinin ad yazl. ok rica ederim efendim. Nasl yazabilirmi bunlar. Bunlar kltr
taban olmayan kyl ocuklar deil miymi! Bunlar birdenbire bu konularda nasl kalem
oynatabilirlermi.
Evet Ky Enstitleri rencilerinin kltr bylesine geliti. Bu yeni bir yaratc eitim
dzeni. nanmayan gitsin Enstitlerimize. Konuumuz olsunlar, ocuklarmzla konusunlar,
retmenlerimizle konusunlar, onlarn yaptklarn incelesinler, yazlarn alsnlar okusunlar.
retim alanlarmz olan tarm, yap, ilik almalarn grsnler. Ondan sonra enstitlerin gidiinin
Trkiyemize yarar m olacak, zarar m olacak yazsnlar. Bunu yapmazlar. Bir defa kt dedi ya
bu grn tekrarlayp duracak. Kargann gaak gaak dedii gibi saldrsna devam edecek:
Bir defa Ky Enstitlerinde tarm var, sanat var, ksmen de kltr dersleri var. Dnn
bir kere!.. Bir ocuk hem tarm dersinde ba-bahe, ar, koyun, kei, inek, ekin ileriyle
uraacak, hem sanat derslerinde yap, tesisat yapacak, araba, pulluk, tula, ilik aralar
yapacak, te yandan da en gzel iirleri, incelemeleri ve bilimsel konular en usta, en kltrl bir
kii gibi ileyecek!.. Olacak ey deil. Ky Enstitleri Dergisindeki yazlar kesinlikle renci yazs
deildir. Bu yazlar Hasan Aliyi, Hakk Tonguu destekleyen uzman kiilere yazdrlm ve
altlarna da bilmem falan Ky Enstitsnn rencisi, filan Yksek Ky Enstitsnn rencisi
diye adlar yazlm. Olamaz byle, ey. Bu yazlar kesinlikle renci yazs deildir ve olamaz!..
Olmaz.. diyorlar.
Hakk (.H.Tongu) ile telefonla grtm. Size Yedek Subay Okulunda kltrsz
diyorlarm. Size de anlattm gibi pek ok kiiler Ky Enstits rencilerini kk gryorlar.
Kltr, bilgiyi sizlere yaktramyorlar. Baarlarnz hep inkar ediyorlar. Evet, tekrar ediyorum.
Kr krne Ky Enstits rencileri kltrsz diye aalayacanza kalkn gidin grn. Bu
okullar hl etkinliklerini koruyorlar. nceleyin, aratrn, rencilerle konuun, kltrl m
kltrsz m olduklarn anlarsnz. Ama kimse yerinden kalkp da gitmez. Ktlemeye gelince
daniskasn yaparlar. Eer gitmi olsalard oradaki insan sevgisini, toprak sevgisini grrlerdi.
Yaplan ormanlklar, ba, baheyi, sava yllar iinde kendi rettikleriyle devlete yk olmadan
nasl insanca yaadklarn grrlerdi. te bu gerek almalarnz grmek istemiyorlar. Eer
itenlikle grselerdi sizin almalarnz verlerdi. Yurdun kan iin de bylesi bir davran
gerekliydi. Demek oluyor ki Ky Enstitlerini ktleyenlerin bir art niyeti var. yleyse neden
vsnler Ky Enstits mezunlarn?!.. Elbette sizleri ktleyecekler. Siyaset amuruna
bulayacaklar. Demagoji yapacaklar. ilerine gelen de bu. Tekrar ediyorum, Ky Enstitlerini
ktleyenlerin amac yalanla ortal bulandrmaktr. Utanmadan kt ideolojilerin amurlarn
sizlere atmaktr. Yzlerinize svamaktr. Enstitleri kuran bizleri de yerden yere almaktr.
Karalamaktr. Nedeni?!.. Nedeni?!.. Nedeni bilinmeyen bir ey deildir. Ak seik ortadadr. Kyl
kitlesinin uyanmasn, kalknmasn ama edinen Ky Enstitlerini kapatmak, kylnn

uyanmasn nlemek. Eer Ky Enstitlerini kapatmazlarsa bir gn bu yazlar yazanlar
memleketin ynetimini elinde tutan TBMMne seilecekler. (3) Bakan olacaklar. Kyllerin
sorunlarna ncelik salayacaklar. imdiye kadar ihmale uram kyl kitlesinin aresiz kalan
sorunlarna zm getirecekler. Kyl ocuklar da kentli ocuklar gibi eitimde frsat eitliinden
yararlandracaklar. te uykularn karan sorun bu!.. Ne yapp yapp ky eitim yoluyla
kalkndrmaya alanlar bu kurumlardan uzaklatrmak. Sonra da Ky Enstitlerinde yetimi
kyc aydn genleri alamaz hale getirmek. Arkasndan Ky Enstitlerini bir rpda kapatmak.
Yerlerini tketici ynlar yetitiren eski sisteme devretmek. Btn sorun bu. Btn ama bu.
Bunu byle bilelim. Ky Enstitlerini ve ondan yetien aydnlarn byle olmasn isteyen iki grup
var. Birincisi kylnn eitilmesiyle, kalkndrlmasyla ondan gelen karlarnn kesileceini
bilenler. Bunlar araclardr. kincisi de memleketin zarara urayacan bilmeyen ve karclarn
ktleme kampanyasna alet olanlar. Ben erefli Trk Ordusunu bu iki dnceden tenzih ederim.
Ordumuza byle art niyetli dnceleri konduramam.
Gelelim sizin avu karlma kaygnza: Bizim bamza kaklan bir ifteler Ky Enstits
olay vardr. Bu olaya ad karanlar kesin bir iftiraya uramlardr. Mahkemeye verilmilerdir.
Mahkeme muhakemeye bile gerek grmemitir. ftirann ana konusu udur: Karamazof Kardeler,
Serseriler, Ana, Sar Esirler, Baragann Dikenleri, Kuyucakl Yusuf gibi bir ksm kitaplar renciler
okumular. Arkadalarna vermiler. te kyamet koparan olay bu.(4) Ben ahsen bir ka kere bu
konuya muhatap oldum. Bu kitaplarn hi birisi yasak deildir. Tm kitaplarda alnp
satlmaktadr. Ve gene btn okullarn kitaplklarnda, genel kitaplklarda bu tr kitaplar
bulunmaktadr. Devlete okunmasnda saknca grlmediinden herkes okumaktadr. Eer yasak
olsayd biz bu cins kitaplar rencilerimize okutmadmz gibi devlet kitaplklarna da
koydurtmazdk. Hem bu kitaplar komnizmi ven, propagandasn yapan kitaplar da deildir. Ben
ahsen Karamazof Kardeleri okudum. Bir karakter kitabdr. ok gl bir eserdir. Her aydn
okumaldr. teki ad geen kitaplar vaktim olmad iin okuyamadm. Vaktim olsa onlar da
okurdum. Sonra unu da aka syleyelim. Bu kitaplar Trkiyede yalnz ifteler Ky
Enstitsnde 8-10 ocuktan baka kimse okumam m? Bu kitaplar bastranlar, satanlar yalnz
ifteler Ky Enstitsnn 8-10 ocuu iin mi bastrmlar? Dnyann neresinde byle zel bir
yaynclk grlmtr?
(3) Ky Enstitleri mezunlarndan: Hseyin Kaleli, Tevfik Elmasyazar, Hseyin ztrk, Mustafa
stnda, Hayrettin Uysal, Necati Cebe, Hseyin Dolun, Tufan Doan, Hseyin Atmaca, kr
Ko, Necati Kalayc, Niyazi Unsal, Mehmet Kahraman, Mahmut Bozdoan, Nuri elik Yazcolu,
Fahri zelik. Milletvekili seildiler. M. stnda Bakan, H. Uysal da CHP grup bakan oldular.
Ama Hasan Ali Ycel ve Tongu baba onlar TBMMinde gremedi.
(4) Enstitlerde yle her kitap okunmamalym, her ileri fikir sylenmemeliymi. Ya Allah
korusun bu ocuklar solcu olurlarsa ne yaparmz! O zaman ve vatan sevgisi kalrm, ne millet
dncesi. Bu solcu szn, gerek anlamn, iyi veya kt niyetli insanlarn eline silah olarak
verenler Trk kylsne ve Trk devrimine dostluk etmiyor. Halkn kafasnda az belirsizlik varm
gibi bir de bu kt. Dnyaya alm olduumuz iin sa sol gibi milletleraras davran
kavramlarnn bize de girmesi tabii idi. Fakat her nedense bu iki sz hemen kanun d bir renk
alverdiler. Kimse bunlar rahata benimseyemiyor. Okur yazar ancak tarafsz, renksiz kalmakla
erefini, rahatn ve i grme gcn koruyabilir.
Oysa renksizlik, tarafszlk en azndan toplum hayatna ilgisizlik saylmaz m? Madem ki,
sol ve sa dnyada iyi kt bir l olmutur, Trk okur yazar da siyas dnn dilerse bu
kelimelerden faydalanarak anlatabilmelidir... (Sabahattin Eybolu: Mavi ve Kara; S. 241. an
Yaynlar, Ahmet Sar Matbaas, stanbul, 1973).
Bunun neresi inandrcdr? Herkesin serbeste okuduu kitaplardan tr Ky Enstits

rencilerini damgalamak insafszlk deil de nedir? Bu haksz bir saldr deil midir? Bu kitaplar
Trk ocuklarnn okumas sakncal kitaplar deildir. Onun iin biz iftelerde iftiraya urayan
ocuklarn hepsini Yksek Ky Enstitsnde okuttuk. Yurtsever birer retmen olarak yetitirdik.
Hi birinin, hi bir mahkemece sabkas yoktur. ftira edenler utanmaldr dedim.
Dedim ama bu iftiray durmadan tazeliyorlar. Ekitip kokutuyorlar. Ky Enstitleri bir
ihanet yuvasym gibi millete gstermeye alyorlar. Evet unu da ac ac sylemeliyim ki, Trk
Tarihinde her yenilik, her ileri adm bylesine ktlendi. Ama Atatrk Trkiyesinde bunun
olmasn ben knyorum. Atatrk, cumhuriyetin ilanndan balayarak eitimde ie ve retime
dayal admlarn atlmasn istedi. Onun salnda eitmen kurslar ald. Ky retmen Okullar
ald. (1936-1937). 1940ta da TBMMsinin kard bir kanunla bu okullar ve Eitmen Kurslar
Ky Enstits olarak almasna devam etti. Atatrk sa olsayd elbette bu okullarn
rencilerinin bana bu tr iftiralar gelmezdi. mrnde bir tek bile kitap okumayan adamlarn
asl fasl olmayan dedikodularyla daha yeni okumaya balayan kyl ocuklar damgalanmaya
kalklmazd. Eer kitap okumayla kt propaganda yaplyorsa Trkiyede yalnz Ky Enstits
rencileri mi kitap okuyor? niversitelerde ve dier okullarmzdaki ocuklarmz ve genlerimiz
hi kitap okumuyorlar m? Kitap okumadan, inceleme ve aratrma yapmadan bilgi nasl edinilir?
Bilgisizlik, geri kalmlk nasl yenilir? Bir baka deyile bilgisizlikten ve geri kalmlktan nasl
kurtulunur? Bunlar ok ac eyler.
Bir de tm Ky Enstitlerine atlan amurlar var. Bunda da deniyor ki:
ocuk, (yani renci olan sizler) inek gdyor, kitap okuyor, koyun gdyor, kitap okuyor,
ilikte alyor, biraz dinlenme verilince kitap okuyor. Kmeste tavuklara bakyor, kitap okuyor.
Santral altryor, kitap okuyor. Revirde hasta yatarken kitap okuyor, Tula ocanda tula
piiriyor, kitap okuyor. Ba-bahe almalarnda aalarn dibine uzanp kitap okuyor... Hi bir
okulda byle bir kitap okuma hastal yoktur. Bizim bildiimiz okullarda yalnz ders kitaplar
okutulur. Ky Enstitlerinde bu kadar ok i ve ders, arasnda bu kitap dknlnn yeri nedir?
Sonra bu kitaplar kimlerin kitaplardr? Acaba Namk Kemalin, Abdlhak Hamitin, Peyami
Sefann, Necip Fazln... kitaplar okutuluyor mu? diye soruyorlar.
Ben bunlara diyorum ki, okunmasn istediiniz kimselerin kitaplar sizce ok nemliyse
neden bir Ky Enstitsne gidip de kitaplk defterlerini incelemiyorsunuz? Ben ahsen
denetlediim Ky Enstitlerinde Namk Kemalin Vatan yahut Silistre adl kitabnn temsillerini ok
kere seyrettim. Biz bu kurumlarda u yazarlarn kitaplarn okuyun, u, u yazarlarn kitaplarn
okumayn diye baya bir ayrm yapmyoruz. Byle bir prensibimiz de yoktur.. Mademki devlet bir
kitabn okunmasn serbest brakmtr, biz, o kitab okuturuz. Okunmasn sakncal bulmutur.
Biz, o kitab okutmayz. Okullarmzn kitaplklar da bu ilkelere gre kurulmutur. Her renci
okulunun kitaplnda bulunan kitaplar okumakta serbesttir.. Dileyen diledii yazarn kitabn, -da
okumakta serbesttir diyorum. Daha nelerde neler. Diyorlar ki, daha okul sralarnda okuyan
Yksek Ky Enstits rencileri klasikler serisinden kitaplar eviriyorlarm. Nasl
evirebilirlermi. Yksek Ky Enstitsnde byle yetenekli, yabanc dil bilen renciler var
mym? (4) Bakalarnn evirdikleri kitaplara bunlarn adlar yazdrlyormu... Evet aklnza ne
gelirse yahut da hi gelmeyen eyler hep bana soruluyor. Ben de gidin sorunlarnz Ky
Enstitlerinde inceleyin. Yanldnz greceksiniz diyorum. Ama kimse zahmet edip de gitmiyor.
Bu davranlar yzkaras davranlardr. Hibir kii, ncelikle kitap evirenler diye artl
konuanlar enstitlerimize gidip de kitap eviren rencilerimizle konumam, onlarn
almalarn grmemi, ama ktlemekten geri , kalmamlardr. Aslnda istedikleri de budur. Ky
Enstitlerinde incelemeler yapsalar, yaplan ilerin fotoraflarn ekseler, yneticilerle,
retmenlerle,
(4) Yksek Ky Enstits rencilerinden klasikler serisinden kitap eviren arkadalarmz:
Sleyman Adyaman, Rza Dnmez, Mehmet Baaran ve Tevfik Uurlu idi.
rencilerle konusalar, edindikleri bilgileri vicdanlar gibi deil de gerekte olduu gibi yazsalar
bu kurumlara atklar ktleme kampanyalarn yrtemezler. Herkesin zihnini bulandramazlar.
Bir ok kt eyler var sansn yaratamazlar. z be z Trk Milli Eitim felsefesine uygun olarak
kurulan Ky Enstitlerini temelinden ykamazlar. Eer bu demagoji kampanyalarnda baarl
olurlarsa sizlerin avu kmasna da bunlar alet olacaklardr. Ben ordumuzu bu demagoji
kampanyalarnn karsnda bilirim. Ordu mensuplarmza da byle bir dnceyi konduramam.
yleyse, imdi ben bu anda sizler iin ne yapabilirim?.. Okul Komutannz smail Hakk
Tunaboyluyu ok iyi tanrm. Ona gider durumu anlatrm. O, bana bir yol gsterir. Birrr... Salihe
(Genelkurmay Bakan Salih Omurtak) gider durumunuzu ona anlatrm. O, da bana bir yol
gsterir. kiii... Paaya (Cumhurbakan smet nnye) gider durumunuzu bir de ona anlatrm.
Paa da bize bir yol gsterir. ... Arkadalarnza selamm syleyin. zlmesinler. Derslerine,
talimlerine neeyle devam etsinler. Drttt...
Bu sevindirici konumalardan sonra Hasan li Hocann elini ptk, O da bizi kapya kadar
uurlad. Okula dnme vakti yaklamt. Doru Yedek Subay Okuluna geldik. Akam yemei
paydosunda arkadam evket Hzalla beraber btn blklerdeki arkadalarmza Hasan li
Hocann selamn ve yaptmz konumalar syledik. Arkadalarmz bamza gelecei ok iyi
tahmin ettiklerinden mi, nedir bu giriimimize hi sevinmediler. Hepimiz okulun eitim
almalarnn sonunu byk bir sabrla beklemee koyulduk. Alt aylk eitimimiz sona erince
Yksek Ky Enstits mezunu 20 retmen avu karldk. yllk kta hizmetimizi seve seve
yapp kendimizi milli eitim hizmetine adadk. Uzun yllar biri birimizle grme olanamz
olmad. Uzaktan uzaa selamlatk, lm haberleri duyduk. Byle bir zamanda arkadam
Mehmet Baaran grdm. O, bana Hasan li Hoca ile yaptmz konumann sonunu yle
anlatt:
Ben stanbula 1950li yllarda geldim. Hasan li Hoca o gnlerde Cumhuriyette gzel
yazlar yazyordu. Ara sra kendisini ziyaret ediyordum. Bu ziyaretimin birinde adn bilmeden
senden sz etti: Sizden karayaz, kara kal candan bir ocuk bana bir arkadayla gelmiti.
Benden avu karlmamanz iin yardm istiyordu. Ben de onlara avu karlmamanz iin
gereken yetkili kiilerle durumunuzu grp sizlere yardm edeceim dedim. Yedek Subay Okulu
Komutan smail Hakk Paaya gittim. avu karlma endienizi ona anlattm. Yardmn istedim.
Hakk Paa benim dostumdu. O, bana kardee: Biz Genelkurmaydan ne gibi bir emir gelirse onu
uygularz. Bu emir sizin ocuklarn lehinde de olabilir aleyhinde de. dedi. Ben oradan doru Salih
Paaya (Gn. Kur. Bakan Salih Omurtak) gittim. Onunla da dostluumuz ok iyi idi. avu kma
durumunuzu ona da anlattm. Paa beni ok iyi dinledi. kramlarda bulundu. Olmaz byle ey
dedi. ok sevindim ok yaa dedim. Ayrlrken beni kapya kadar uurlad. ltifatlarda bulundu.
El skyorken Benden bir isteiniz mi vard dedi. Hemen alnmn damar att. Paada bir
unutkanlk olduunu anladm. zlerek eve dndm. Paadan (smet nnden) randevu
istedim. Grelim dedi. Sevindim. Aslnda tek ve en gvenilir umudum da O idi. Kke
vardm zaman ilgililer Paa yok dediler. Umduum dalara kar yamt. Ben de sizin kara
olan gibi kara kara dnerek eve dndm. Grdn arkadalarna hem selamm syle hem de
bunu anlat dedi. Hasan li Hocay ve Tongu Babay bir daha rahmetle andk...
ATATRK ve KYL
Trablusgarp, Balkan, 1. Cihan ve Kurtulu Savalarndan sonra Kyl dpedz bitkindir.
Kyler boalmtr. Arap Krfezinden Kafkasyaya, Yemen snrna, Svey kanalna,
Makedonyaya, Romanyaya, Galiyaya kadar btn cepheleri yllarca ve yllarca kan ile besleyen
asl kaynak odur. Jandarma ile asker kaaklar ve ekya elinde de periandr. Harbin lafn
duymak istemez. Btn dilei, kimsenin ona gelmemesi, kimsenin ondan bir ey istememesi,
toprana, davarna dnmesi ve asrlk sefaletini devam ettirebilmesinden ibarettir. (1)
Mustafa Kemal, kylnn durumunu ok iyi bilir, kylye yarar devlet babalnn da
gsterilmesini isterdi. Bu isteini ilknce Kurtulu Savandan sonra 17 ubat - 4 Mart 1923te
zmirde yaplan ktisat Kongresinin a konumasnda yle dile getirdi:
Bir milletin, dorudan doruya hayat ile alakadar olan, o milletin iktisadiyatdr. k
sebepleri, iktisat meselelerinden baka bir ey deildir. Zamanmz tamamen bir iktisad, devirden
baka bir ey deildir. Kl kullanan kol yorulur. Fakat saban kullanan kol her gn daha ok
kuvvetlidir. Topraa her gn daha ok sahip olur. Osmanl fatihleri, unsuru asl ile beraber
sabann karsnda malup olup geri ekildiler Felaket o zaman balad.
Klla ftuhat yapanlar, sabanla ftuhat yapanlara, sonucunda mevkilerini terk etmee
zorunludurlar. Milli egemenlik, iktisadi egemenlikle salamlatrlmaldr.
Siyas ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun iktisadi zaferle talandrlmadka
semere vermez ve sonucu devaml olmaz.
Halk devri, iktisat devri, kavram ile ifade olunur. (2)
Mustafa Kemal, kylnn sabann kuyruuna sarlp yurdun kalknmasndaki byk
ekonomik kaldra olmasn istemektedir. Ama kyl bu zamana kadar hep smrlm,
kendisinden yana bir destek bulamamtr. Okumaszdr, yoksuldur, devlet kapsndan
korkmaktadr. Mustafa Kemal kylnn bu durumunu 1 Mart 1922de TBMMnin nc toplant
yln a konumasnda yle dile getirmektedir:
...Trkiyenin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun yantn hemen birlikte verelim. Trkiyenin
gerek sahibi ve efendisi gerek retici olan kyldr. O halde herkesten daha ok refah,
mutluluk ve servete mstahak ve layk olan kyldr. Binaenaleyh, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin iktisadi siyaseti bu asli amac salamaya yneltilmitir. Efendiler, diyebilirim ki,
bugnk felaket ve sefaletin tek sebebi bu gerein gafili bulunmu olmamzdr. Filhakika yedi
asrdan beri cihann drt bir kesine sevk ederek kanlarn akttmz, kemiklerini yabanc
topraklarda braktmz ve yedi asrdan beri emeklerini ellerinden alp israf eylediimiz ve buna
mukabil daima tahkir ve terzil ile mukabele ettiimiz ve bunca fedakarlk ve ihsanlarna kar
nankrlk, kstahlk ve zorbalkla uak menzilesine indirmek istediimiz, bu gerek sahibin
huzurunda bugn utan ve sayg ile hakiki durumumuzu alalm...
Bu zamana kadar hibir devlet adam kylden yana Mustafa Kemalin yapt bylesine
itenlikli bir konumay yapmad. Trkiyeyi yoktan var eden, Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu
byk devlet adam Mustafa Kemal yzyllardr ezilmi, okur yazarlktan yoksun, srtna giyecei,
boazna yiyecei bulamayan kylnn okutulmasn, toprakszlarn topraklandrlmasn
istiyordu. Ama mr yetmedi. Onun direktiflerine sahip kan smet nn Cumhurbakan iken
bu konulara sahip kt.
Kyl topraa bal idi. Ekiniyle, bayla, bahesiyle, hayvanyla gnn geirmekteydi. Bu
kaynaklara sahip olamayan kyller ise aknlk iinde amelelik, raklk, hizmetkarlk, sanayi
iilii, obanlk, hademelik, kapclk, hamallk, seyyar satcl, tellaklk... yaparak ekmeini.
kazanyordu. Gnmzde de kyller Avrupa, Arabistan, Avustralya ve Afrika lkelerinde
almaktadr. Bakasnn iinde alanlar bir bakma emir kuludur. Pis ileri bile yapmak
zorundadrlar. Byle ilerde alanlarda ise kiilik yok olmaktadr. Kazan dktr, yaam
gvencesi yoktur. Tapulu topranda alan kyl kendi iim diye altndan kazanc oktur,
yarn gvencesine ve kiilie sahiptir. Mutludur.
(1) evket Sreyya Aydemir: Tek Adam C.3, S. 521.

(2) (a. g. y., S. 346).
Topraksz kyller topraklandrlrlarsa onlarda da cokulu bir alma balayacak, gelir

artacak, isizlik ortadan kalkacak, milli gelir ykselecek, kyden kente ve baka lkelere g
azalacaktr. Kyl okuyacak, ada, dnceli bir adam olacaktr. Gurbetlik ortadan kalkacaktr.
Yllar yl alayan kara bahtm diye alayan analar, gelinler, kzlar, babalar, nineler, dedeler
alamaktan kurtulacaktr. Mustafa Kemalin deyimi ile kemikleri bile yabanc lkelere
braklmayacaktr.
Kylnn kentlere geliigzel g etmesinden doan gecekonduculuk duracak, ynlarla
gelen kyllerin kentlerde yaratt zc ahlaksal olaylar da ortadan kalkacaktr. Trkiyenin gelir
dzeyi artacandan yurtta yeni bir kalknma atlm balayacaktr. .
Diyelim ki, bu saydklarmz bilinen toprak edinme yasasnn gerekesidir. Devlet bu konular
zerine hi mi eilmemitir?
1937 ylnda kyller Trkiye nfusunun % 78idir. 38.500 kymz muhtarlkla
ynetilmektedir. Trkiyede toprak dzeni Celli syanlar dneminde bozulmu, bir daha da
dzelememitir. Kyller ekyann ve merann (buyurucu) errinden ku umaz, kervan gemez
beldelere yerlemek zorunda kalmlardr. Bugnn en yoksul ve ezik olan da kyleri ite
bunlardr. 11.175 kyn nfusu da 150-300 kii arasndadr. 8.655 ky de ova, vadi ve deniz
kys kylerdir. Son kategorideki kylerin insanlar varlkldr. Bunlarn dnda kalan kylerde
topraksz kyller pek oktur.
Toprak sorunu dnyada yalnz Trkiyenin deil yzyllardan bu yana btn uluslarn
sorunudur. Mal, mlk tatl eydir. Bir kere ele katt m insanolu byk mlkleri ne topraksz
dnr, ne de devletin dzenli gitmesini: Romada maliknelerin ou zengin patricilerce
(asiller) ekilirmi. Savaa kyller giderlermi. Kleler de tarmda alrlarm. Zenginler
savalarda devlet mal olan, ekilmeyen araziyi, yoksul ve orta halli olanlarn arazilerini de satn
alyorlarm. Ama ok klesi olmayanlar iyi rn kaldramyorlarm. Bunun iki nedeni varm:
Birincisi: Kyller hep savaa gittiklerinden altracak ii bulamyorlarm. Savaa
gidenlerin ou da geri dnmediklerinden topraklar byk malikne sahipleri tarafndan satn
alnyormu. Bu savalar sonucunda Roma kyls ve kasabals tarlalarnda retim yapamazken
malikne sahipleri ok gelirli retim yaptklarndan varlklar alabildiine
artyormu. Buna karn ky ve kasabalarda isizlik ve yoksulluk alabildiine oalyormu.
Gnlk geimini salayamayan kyl ve kasabal isizler Roma kentine akn etmiler. Romaya
gelen bu g akn kentte sosyal ve ekonomik bunalmlar, yaratm.
kincisi: Belli malikne sahipleri askere giden kyllerin topraklarndan elde ettikleri rn
kadar verimli rn kleler elde edememiler. Ksaca saptanan bu nedenler, Roma devletini,
Romay ekonomik ve sosyal bunalmdan kurtarmak, Romaya akn eden zgr ve isiz Romallar
ky ve kasabaya dndrmek iin toprak yasas karmak zorunda brakm. (3) Roma
Parlamentosu tartmal, kavgal anlamayla bir toprak kanunu karm. Bu kanunu karanlarn
bana neler gelmi:
Spirius Cassius Kanunu: Amac, devlete ait olan topraklarn topraksz, zgr, Roma
vatandalarna datlmas.
Romann bu ilk toprak kanunu ok kanl bir olaya sahne olmutur. Kanunun kmasn
salayan patrici snfndan p z Roma yurttalar zmresinden olup kere
(2)
Prof. Dr. akir Berki: TOPRAK HUKUKU; 3. Bask, S. 51-52. Ankara niversitesi Hukuk
Fakltesi Yaynlar No. 215. 1967. Yargolu Matbaas 81 numaral dip notunda: Asrmzda
asl mesele, ky ve kasabalarda isizlik yznden itima ve iktisad tehlikeler belirip
kkleerek kangren haline gelmeden kyl ve kasabaly ky ve kasabasndan kendisinin
hizmetkar olan efendi hallnde yaatacak olan sna veya zira tedbirleri almaktan ibarettir.
demektedir.
Konslle seilmi bulunan, konsllk sresi bittikten sonra ba gvdesinden balta ile ayrlarak,
dokuz toprak kanunu komisyonu arkada da diri diri yaklarak dllendirilen Cassius
Viscellinusdur. (4) Cassius Kanunu da yrrlkten kaldrlmtr.
Gelelim kendi lkemizin toprak sorununa. Toprak kimlere ve ne kadar verildi? Pulluk,
gbre, tohum, su veya kredi verildi mi? Kyl tkettii ve rettii rnleri pazarlayacak
kooperatife kavuturuldu mu? Kyl aracdan kurtarld m? TBMMnin kard iftiyi
Topraklandrma Kanunu bu nemli verilen kapsyor mu? Bu yasa hazrlksz mazrlksz karl m
verdi?
(4) (a. g. y., S.52de, 84 nolu dip notta da: Tarih, bir kanun komisyonunu btn yeleri ile diri
diri yakan hukuku katliamn Romada kaydetmitir. Kayt ettiimiz hadise, toprak davasnda
hunhar hareketlerden ancak biri ve en tipiidir. demektedir.
1945 BMM TUTANAKLARINDA FTY TOPRAKLANDIRMA KANUNU

Devlet, iftiyi topraklandrma kanununu karabilmek iin yurdumuzun toprak sorunlarn
15 yl inceletti. Milletler Cemiyetinden raporlar getirtti. Avrupaya uzmanlar gnderdi. Hkmet
tasar hazrlad, BMMne verdi. Tasar encmende incelendi. Komisyonda ay tartld. Mecliste
de be ay grldkten sonra 11 Haziran 1945te 3753 numaral iftiyi Topraklandrma
Kanunu adyla milletvekillerimizin elbirliiyle ve ounluu ile karld. Ama ok partili dneme
gememize neden oldu. Bin bir emekle karlan ve yurdumuzun bir numaral nemli sorunu olan
toprak yasas ounluun oyu ile kt halde aznln direnmesiyle ilerliini yitirdi. Aradan krk
iki yl geti. 0 gnn sorunlar ve dnceleri acaba ne idi? Bugn bu sorular ortadan kalkt m,
yoksa dimdik ayakta m?
imdi bu tasarnn grlmesini (310 byk sayfa) TBMM Tutanak Dergisinden zet ve
alntlardan izlemeye alalm:
lk sz Tarihi Bakan Manisa Milletvekili evket Rait Hatibolu ald. iftiyi
Topraklandrma Kanunu tasarsn sunu konumasn yle srdrd.
Arkadalar, topraksz iftiler ve topra yetmeyen iftiler Osmanl devletinden beri
vardr. CHP memleketimizde yeter topra olmayan iftileri mlk sahibi yapmak davasn btn
parti kongrelerinde ele ald. Atatrk 1936-1937 Meclis a konumalarnda bu konu zerinde
durdu. iftiyi Topraklandrma Kanunumuzla iftilii meslek edinen ve topra yetmeyenlere
toprak vererek, onlarn retim ve tketim olanaklarn gelitirmek, memleketimizin geleceini
ekonomik ynden glendirmek, elimizde bulunan ve ilenmeyen topra srekli olarak iletmek,
isizlii nlemek, milli geliri artrmak, toprakszlar kendi mlk zerinde, altrmak, ekonomik
glerini ykseltmek, byk kuvvetli bir kyl tabakasnn yaratlmasna devlete yardmc
olmaktr. TBMM Tutanak Dergisi C. XV, S.59-63)
Hatipolundan sonra yasa tasarsnn yannda ve karsnda olan milletvekilleri
grmelerinin gereklemesi bakmndan iki gruba ayrldklar dikkati ekti.
Birinci grupta olanlar toprak datmn geni, orta ve dar blge diye blmde
gerekletirilmesini istediler. Kamulatrlacak araziyi yzlm bakmndan kk, orta ve
byk olmak zere boya ayrdlar. Kk arazi 500, orta arazi 501-5000, byk arazi de 5000
dnm geen arazi olarak nitelediler.
Devletin, zel idarenin, belediye ve vakflarn topraklar, yarc, kirac ve toprak iilerine
datlacaktr, Esasen byk toprak sahiplerinin mlk edinmesi hilelidir grn paylatlar.
Tasarnn karsnda olan 2. gruba gre ise:
Bu kanunda byk mlk dmanl vardr. Byk ve orta iletmeleri ortadan kaldracaktr.
Savata bile devleti ayakta tutan bu iletmelerdir. Yasa topra kk iletmelere ayrmaktadr.
Bu yzden memleket ekonomisi gsz kalacaktr. teden beri byk mlk sahiplii ile itibar
kazanm ailelerin topra ellerinden alnrsa itibarlar sarslacaktr... savn ileri srdler. Bu
kanun Nasyonal Sosyalist Almanyadan alnmtr. Bizim bnyemize uygun deildir. Byk
iletmelerde ii, kirac, ortak olarak alanlarn kazanc iyidir.. Bu ekilde iletme yntemi bir
ok lkelerde vardr. Eer kiracya, ortakya ve ameleye toprak verilirse bugnk kazanlarn
bulamazlar. Bunlara topraksz gzyle baklamaz. Hi topra olmayan amelelere ise toprak
verilmesi taraftar deiliz. Ortak, icarc ve az topra olanlara toprak verilmesi taraftaryz.
Bunlara da devletin, evkafn, belediye ve zel idarelerin elinde bulunan topraklar: yeterlidir.
Halkn elindeki topraklar datmak isteyen toprak kanununa da gerek yoktur... dediler.
Her iki grup da konuan arkadalarn bol bol alkladlar.
Cavit Oral (Seyhan) Bugnk Trkiye. mmkn olan kuvvetleriyle ok ekmek, ok
yetitirmek, ok ucuza mal etmek ve bol retimle dnya pazarlarna kmak, ok mal satmak ve
memlekete ok dviz getirmek skntlaryla kar karyadr. Bu tasar ise aksine ileyecek, retim
yapacak kaynaklar huzursuzlua sevk etmekte ve dzenli iletmeleri de ortadan kaldrmak,
amacn gtmektedir... (a.g. y., C. XV, S.66) Devamla Bir memlekette kk veya orta ve yahut
byk iletmelerin kanuni meyyidelerle yaatlabileceine inanmak da doru olmaz... Bu
memlekette slah edilecek bir ok arazi varken nfusu belli mntkalarda younlatrmaktan ve
araziyi ok paralamaktan ekinmelidir. (a. g. y., C. XV, S. 67) ... Ortaklk ve icarclk .nihayet
ekonomik bir i anlamasdr. Ve byle olduu iin de tarm aleminde esasl bir yer almakta
stelik dnya memleketlerinde bir yntem; edinile gelmektedir.. a. g. y. C. XV, S. 68 ... Biz
diyoruz ki, saban, pulluu, tat olan iftilere, reticilere toprak verelim. Az topra olanlarn
topran artralm, bunlar daha rasyonel alr bir duruma getirelim. Fakat buna kar diyoruz ki,
urada dzenli almakta olan, memleket retimine yarar bulunan bir iletmeyi bozarak bir
tarm biliminin amele olarak nitelendirdii insanlara, her birinin zerinde 40-50 er bin liralk
kurulularn hie sayarak paralayp bunlara vermeyelim. Ortaklara verelim, kiraclara verelim.
(a. g. y., C.18, S. 33) ... ukurovada amele retici tarafndan smrlyor denilmektedir.
nann ki arkadalar byle bir ey yoktur. (a. g. y., C. 18, S. 34)
Refik Koraltan (el) . . . Arkadalar, bu tasarnn ruhu kim ne derse desin, Alinin maln
alp Veliye vermektir. (a. g. y., C. 15, S.70) ... Arkadalar, bir derdi tedavi edeyim, bir yaray
kapayaym derken btn bnyeyi tehlikeye koymak gibi bir duruma girilmi olur ki, esasen
hrriyet haklarn uzlatrma mevkiinde bulunan devletin byle bir eylemi yapmaa hakk ve
yetkisi yoktur. Byle bir dnce her eyin ve btn hak ve hrriyetlerin temeli saylan gveni
sarsar. (a. g. y., C. 15, S. 71) (*)
Halil Mentee (zmir) .. Bugnk Trk toplumu zel mlkiyet prensipleri zerine
kurulmutur. Kukusuz arazi mlkiyeti rejiminin temeli de zel mlkiyet prensipleridir. (a. g. y.,
C. 15, S. 76) ... iftiliin dier ekonomik almalara oranla verimi azdr. Onu kendi kendine
meslek yapmak, herkesi ona balamak, zellikle kk ifti iin yani toprann bulunduu
kynde yaamak iin, buna katlanmak iin ky adamnn ocann banda domak, o evrede
yaamak, sonra topran sevmek, kynn havasn evreleyen ufuklar bir air ruhla seyreden
bir insan olmas gerekir. te bu tip bizim kylmzn tipidir. Yamama ifti yapamazsnz.
Yaparsanz kye ve iftliine bal duramaz.
Nitekim bir ok insanlar Doudan naklettik. lerinden oban vesaire gibi topraa bal
bulunmayan elemanlar tarlasn, yzst brakp katlar ve kasabada amelelikle uratlar. Bu
gmenlerden yalnz ifti olanlar toprakta altlar... Bundan dolay hukukunu, kimliini ve
mlkiyetini kaytlara balayarak zoraki tedbirlerle ifti tarlasnda zorla tutulamaz. Bizim ifti bir
kere tarlasna sahip olan ifti ise tarlasn satamaz. nk o onun adr. nk o onun
airidir... Satmaz, bundan tr byle baka memleketlerden ereti eylerle memleketimizin
koullarn hesaba katmadan birtakm gzdams, zoraki ilerle ova dzenimizi bozmayalm...
(a. g. y., C. 15, S. 77)
Kanunu medenimizin saptad mlkiyet ve hrriyet rejimini tasfiye edip yeni mlkiyet
rejimini memlekette kurmak bence bir atlganlktr, ok tehlikelidir. (a. g. y., C. 15, S. 77) ...
Demin Refik Koraltann syledii gibi 0 zorlama dedi. Ak syleyelim bir trl zoralm
(msadere) tehdidi altnda bu memleketin arazisi sonsuza dek kalabilir mi? (a. g. y., C. 15, S.
77) ... Size
(*)
Daha dn Osmanl devleti Tanrnn sayd topraklarda yalnz alanlara hak tanyordu. Bu
toprak aalar nerden, ne abuk babalarnn iftlii yaptlar gzelim Anadolu ovalarn? Niin
kendilerini ve ocuklarn bol bol geindirecek kadar toprakla yetinmeyip sryle yoksul
salyorlar devletin bana? Be kiiyi kral Faruk gibi yaatan bir ova be bin kiiyi insanca
yaatsa daha m zor nleriz ihtill, gomonistlii? Ey ovalarn bereketini gerek sahiplerinin
elinden alp karaborsalara sren hacaa! Akln bana topla, yoksa seni biz solcular bile
kurtaramayz. Sabahattin Eybolu: Mavi ve Kara; S. 157):
arz edeyim arkadalar rakamlar unu gsteriyor: 120-130 bin, u yaptm tahkikata gre arazisiz
halk var, nitekim 36 vilayette 61 bindir. Ona gre encmen demitir ki, 130 bin. Bunlar toprak
sahibi yapmak iin efendiler, bu biimde tedbirlerle memleketin stne kmek doru bir ey olur
mu? (a. g. y., C. 15, S. 78)
Emin Sazak (Eskiehir): ... Arkadalar eski bir deyim vardr, le atlam insanlarz.
Padiah devirdik, halife koyduk, apkay giydik, Latin harflerini kabul ettik, tekkeyi kapattk. En
sonra baz gereklerle varlk vergisini de kabul ettik. Fakat bunu kabul edemiyorum.. (a. g. y., C.
15, S. 80) ... anakkale Sava srasnda bir telgraf geldi. Topal smail Hakk Paadand, aman
ordu atr, yiyecek yetitirin diyordu. ktk dolatk, sen bir vagon, sen u kadar ver dedik ve o
gnk gereksinmeyi saladk, yolladk. Kurtulu Sava oldu. Milli efimiz Garp Cephesi
kumandan idi... u kadar elbise, bu kadar zahire istendi, birader hi ac duymadan toprak
sahipleri istenenleri hem verdiler, hem de gnll olarak bunun bekiliini yaptlar. Toprak
sahibini devletin yaatmas, korumas gerekir... Toprak datlmas bu yerde oturan ameleye de
kabul edildi. Ben anlayma sdramadm... Hkmet topra elinden alacak, o adama verecek,
hem nasl, adama topra veriyor? En yeteneksiz, en zavall ve beceriksiz bir adama... nsann
amurunu deitiremeyiz ki. Birisi kumandan olur, mareal olur, br de er olur. Hepsini de
mareal yapamayz. Arkadalar bu amele ii btn kyleri altst eder. (*) (a. g. y., C. 15, S. 81)
Adnan Menderes (Aydn) ... Geici komisyonun beni szc semesinin bir yaknlk duyma
eseri olduunu kabul ediyor ve bu yaknlk duymalarnn minnettar bulunuyorum. (a. g. y., C.
15, S. 112)
... Yurdumuzda ok egemen bir durumda bulunan kk iletmelerin yannda orta
iletmeleri belli snrlar ve koullar altnda muhafaza etmek ve bundan sonra da bunlarn
kurulmalarna olanak vermek ve hatta tevik etmek retimimizi artrmak bakmndan zorunludur.
Esasen dnyann her yerinde kk, orta ve byk iletme yan yana yaamaktadr. (a. g.
y., C. 15, S. 113) ... Tasardaki ve gerekedeki ifti ocaklar kurmak ve iftilii meslek haline
getirmek ekseni etrafndaki dnce ve hkmlere gelince: Sabrnz fazla tketmemek iin bu
konuyu uzun boylu incelemeye tabi tutmakszn diyebilirim ki, ocak kurulular ileriye deil de
modern ekonomik yaamn, getirdii bir i blm kavram ile izah olunamaz. Bunlar Nasyonal
Sosyalist rejimin skn Toprak Kanunu olan Erhhof Kanunundan hemen aynen aktarlm dnce
ve hkmlerdir. (a. g. y., C. 15, S. 116).
Ad geen tasar hkmete TBMMne verilir. Tasar komisyonda ay grlr. Adnan
Menderesi kanun szcs olarak seer. Tasarnn 17. maddesi iftlik zerinde alan ortak,
kirac, tarm iisi ile az topra olan iftilerin topraklandrlmas hakkndadr. Yasa tasars
lehinde konuan milletvekilleri bu maddeden saylar 1 .073.000i tutan tarm iisi ailelerinin
karldn ve bunu Andan Menderesin etkisiyle olduunu renirler. 17. Maddenin hkmetten
geldii gibi yasalamas iin Meclis Bakanlna 323 imzal bir nerge verirler: .
Adnan Menderes (devamla) . .. Bu nerge olayn ben. Devletimizin esas kuruluuna
temel olan prensiplere ve Anayasann esprisine uygun grmemekteyim. (a. g. y., C. 18, S. 37)
... Bu nergenin ana hedefi kiraclk veya ortaklkla iletilen btn iletmeleri tasfiye olduu
kadar dzenli ve srekli iletiliyor dahi olsa genilii 50 dnmden fazla olan ve sahipleri
tarafndan bizzat deil ksmen dahi olsa amele altrmak yoluyla iletilen btn kk iletmeleri
dahi tasfiye etmektir. (a. g. y., C. 18, S. 38).
.. Komisyon almas hakknda ve komisyondan sonraki tarz hareketim hakknda
konutuklarma gelince; bunlarn hesabn sayn Alaettin Tiridoluna vermek zorunda deilim...
(a. g. y., C.18, S. 68).
(*) ... Dou Anadoluda 50-60 kye, btn topraklar ve iindeki insanlaryla birlikte sahip olan
aalar vardr. Kimi blgelerde dinsel bir, yetkiye dayanr. Tarmsal gelimenin ve toprak
reformlarnn balca engelleyicisidir. Hanerliolu: Ekonomi Szl; S. 9. (Aalk Dzeni
szc) Remzi Kitapevi. I. Bask, 1973.)
Trkiyede toprak istenildii gibi, her istenildii miktarda alnr, satlr ve mal edinilirken
bunun mal edinmek ve tasarruf ekillerini dzenleyen yeni yeni hkmler koymak toprak
mlkiyet rejiminde bir deiiklii ifade etmez mi? (a. g. y., C. 17, S. 149).
Hikmet Bayur (Manisa) .. Mlkiyet sayg grmezse, deerinden ok aa sahibinin

elinden alnabilirse birok meseleler ortaya kmaz m? Apartmanlar, ehir servetleri, byk
arsalar sz konusu olmaz m? u veya bu ekilde servetler sz konusu olmaz m? Muhtekirin, .
.vurguncunun ve sairenin paras rahat rahat elinde kalrken 2.000 dnmden aaya dahi toprak
sahibinin elindeki toprak elinden alnrsa bu vicdanlar tahri etmez mi? Hepimizin iinde bir
hakszlk duygusu uyanmaz m?... Topraksz kyller iin , ok heyecanl, ok dzgn szler
sylenmitir. Bunlara ben de katlyorum. Ama niin orada duruluyor?
Byk emlak ve apartman sahipleri tarafndan smrlen ii iin ayn itenlikle ve ayn
cokuyla dzgn szler sylenemez mi? (a. g. y., C.18, S. 54)
.. Ben diyorum ki, hangi bir rejimi kabul edersek edelim, bu btn yurttalara biri birine
denk uygulamak kouluyla dnlerek tartlarak, uygulayarak, yaraan kabulmdr... (a. g.
y., C.18, S. 55).
Recai Greli (Gmhane) ... Baz arkadalar, devlete ait topraklar genitir. Bu
topraklarla belediyelere, vakfa, zel idarelere ait topraklar vardr, buyurdular. Ve evvela bunlar
datmaya balayalm. Ondan sonra gerekirse iftliklere geelim diye dndler... imdi
bendeniz bu noktaya biraz deinmek istiyorum... Kyceiz Kazasnn topraklarn ele alacam.
Kyceiz Kazas 43 kydr. Bu 43 ky 18 iftlik iinde oturmaktadr. Bu iftlikler iinde oturan
kylnn bir santim dahi topra yoktur. Bu arazi iftlik sahiplerinin ellerine nasl gemitir?
Zeamet ve tmar zamannda bu iftlikler arazisi Dalaman iftlii de dahil, Bekir Aa adnda bir
vergi tahsildarna padiahlar tarafndan hediye edilmitir. Bu adam devlete isyan etti. Bundan
dolay ldrld. ldrldkten sonra arazi padiaha intikal etti. Bu sefer oullar stanbulda
balarn uraya buraya-vurdular... Sreyya Paa adnda bir zat buldular. Sreyya Paa padiahn
saray khyas idi. Bu adam padiaha iltimasta bulunarak ldrlen Bekir Aann oullarnn bu
topraklardan yararlanmasn salad... Oullar araziyi aldktan sonra orda 43 para kyn, ki
nfusu o zaman fazla idi, yz bin nfusla halka zorbalk ettiler... Topraklar iinde oturan bu hayli
kalabalk nfus aa bile dikemez durumdadr. Evinin akan damn iftlik sahibine mracaat
etmeden, onun msaadesini almadan yaptramaz... Toprak Kanununun biran evvel karlmasn
son derece gerekli buldum. Kyl ifti bunu drt gzle beklemektedir... (a. g. y., C. 15, S. 79)
H. arlan (Ordu) ... imdi lehte ve aleyhte olan rneklerle arz edeyim. yle bir vatanda
vardr ki renperdir, servet, sahibidir. Kendi evresinde serveti olmayan, tarla almaya gc
yetmeyen bir vatandaa tarla almtr. Ek, yarsn bana ver demitir... Yine yle vatanda vardr
ki dan yamacnda 80-100 sene evvel 15-20 hane olarak gelip oturan, dada arazi aan ve bu
araziyi imar edip orda bina yapan, aa diken ve en sonra reyerek 15 hane iken 80 hane olan ve
adna ky denen bu yerin yanndaki bir kyde yaayan aa tarafndan o zamanki tapu memuruna
verilen herhangi bir kar karl dalar hudut gstermek suretiyle hakk karara balad bir
arazi durumu var. Kendim gittim, baktm, ie vakf oldum... Mal sahibi vatanda orada bir ambar
yapmtr ve oradakilere rnlerinizden u kadarn buraya vereceksiniz, hayvanlarnzdan u
kadarn vereceksiniz, u kadar ya vereceksiniz, burada da yaayacaksnz demitir... Arkadalar,
ben de bu ie herkes gibi duygulandm, gcendim, zldm. (a. g. y., C. 15, S. 102 - 103)
Besim Atalay (Ktahya) ... Arkadalar, bu asrda Ahmet, Mehmet alsn da ben yiyeyim
diye bir ey yoktur. Benim iftliim olsun, ben ehirde rahat oturaym. Ahmet, Mehmet alsn.
ben yiyeyim, bu asrn zihniyetine yaramaz, yakmaz eylerdir. Belki elli defadr arkadalar 25
seneden beri hkmet toprak kanununu niin getirmiyor diye bu krsden sordum. te toprak
kanunu geldi. Elbette her kanun gibi, her devrim hareketi gibi, baz eylere dokunacaktr. Beri
kimseye dil uzatmak istemiyorum. Mal cann yongasdr arkadalar. Kendi gzm, kendi bilgimi
sylyorum burada. Dou illerinin birisinde Milli Eitim Mdr idim, her yl pirin sulamak sorunu
iin idare meclisi toplar, teklifler yaplr, kavga diz boyu. Tandm bir adam karsnda rakip
olan bir adam yenebilmek iin evine iki adam gnderdi, ktr ktr kesti. Karsn, kendisini,
beikteki ocuunu, ondan sonra meramna nail oldu. stedii gibi araziyi ald, istedii gibi sulad.
Arkadalar, bu ekilde toprak edinenin topran elinden almaz da. ne yaparsn? Bir daha arz
edeyim. Her naslsa byk bir servet edinmi bir adam, ismini sylemeyeceim, sorarsanz
sylerim. (soruyoruz sesleri). Burada sylemem. Bir yere gidiyor, orada arazi, toprak edinmek
istiyor. yl evvel satlm, yldan beri adamcaz zerine ekmi, dikmi olduu bir arazi.
Tapusu verilmedii iin fazla para veriyor. Bununla kalsa iyi ya km gelmi de bana bir oturum
yer ver
demi, rica etmi. br orta koymu, karm. imdi iki tank buluyor, bilirkii hazrlyor, bunun
hududu Aktaa kadar gider, Karataa kadar gider. u ayrlk yerler var, onlar da buraya dahil,
diyerek 50 dnm yer alyor, 150 dnm oluyor.
Sonra tede bir deirmen var, geni de topraklar var,. haber gnderiyor, satn bana bu
deirmeni diye. br satmam diyor. Sen grrsn ben senin yuvan yaparm diyor. Deirmenin
yedi kilometre devam eden ark kendi arazisinin iinden geiyor. Gidiyor diyor ki, bu ark benim
tarlam harap ediyor. Ekinlerim, fidanlarm harap oluyor diye bir dava ayor. Zarar tabii tespit
ediliyor, diyorlar ki sen buraya betonarme bir kanal yapacaksn. Betonarme kanal yapmann
olana yok. Su kesiliyor, deirmen durmak zere. Grdnz ya toprak nasl geniliyor. teki
derleyip toplayp satmaa raz oluyor.
Tekrar arz edeyim arkadalar, hibir toprak sahibine dilimi uzatmak istemiyorum ... (a. g.
y., C. 18, S. 45)
F. Uslu (Manisa) ... Kk iletme yararldr. Neden?
1. Bir toprak yabanc ellerden ziyade sahibi tarafndan idare edilirse daha verimli olur;
2. Kk arazi ileri zamannda grlr;
3. Kk arazide, byk arazide yaplmas olanaksz olanlar yapmak olanakldr;
4. Kk arazide hava durumundan daha iyi yararlanlr, tohumunu kendisi seer ve
topran dahi iyi gbreler;
5. Kk arazi sahibi bunalma byk iftiden daha ok kar koyar.. Aka grlyor ki,
arkadalar bu tasar, dzensizlii veya servet dmanln ifade eden bir hkm tamak yle
dursun aksine dzen a alma ve gayretli almay benimseten ye tevik eden hkmlerle
dopdoludur. (a. g. y., C. 15, S. 99)
H. Ulusoy (Nide) ... On hanelik bir ky vardr, etrafnda on bin dnm arazi vardr. Hepsi
bir adamn elindedir. Oradaki kyller araziyi ortaklk ve yarclk suretiyle iletmektedirler.
Burada toprak bunalm vardr. Ve bunu bu adan dnmek gerekir... Bugnk bir avu topraa
sahip olmayan binlerce ifti ailesinin ackl durumu devam edip gitsin mi? Yazk ki, istemeyerek
arz edeyim ki, baz yurttalarmzn aleyhinde dahi olsa bugn bu davay halletmek ve bu
zorunluluu herhalde kabul etmek zorundayz... Cumhuriyetin en byk dayana varlkl,
yurduna balanm, sonunda kendi emeini kendi mlknde iletebilir maddi bir sembol ile yurt
sevgisi yaratmaya elverili yurttalardr... (a. g. y., C. 15, S. 105-106).
Emin Eriirgil (Zonguldak) ... Topraksz kylye toprak vermek sorunu nereden kyor?
Topraksz kylye toprak verme sorunu bir kere sizin inannzdan kyor. Hepiniz Halk
Partisindensiniz. Halk Partisinin programnda topraksz kyly topraklandrma bir ilkedir... Yirmi
seneden beri bizim halkmzn, yurttalarmzn istediklerine baknz. Bunlar drt eyde
toplayabiliriz. Yol, okul, doktor, toprak. Demek ki toprak isteme arzusu ve istei memlekette
yerlemitir. imdi bu durum karsnda toprakszlk sorunu bizde nemli bir sorun deildir. vedi
edilecek bir sorun deildir diyebilir misiniz? Topraksz kylye toprak verme sorunu u halde ne
yabanc bir ideolojiden geliyor, ne de u veya bu zaman lsnden geliyor... Siz daha 1937
senesinde bunun aresini bulmak iin Anayasaya bir fkra koymusunuzdur...
Dahas var; siz hakl olarak kamu yarar iin en nemli bir zgrlk ve hak olan i hakkn
snrladnz. Bir adam Zonguldakta domakla alt ay toprak altnda sizin snmanz iin tamanz
iin, memleketin genel yarar iin kmr karmakla ykmldr. Siz o zaman bu yurttalarn
hakk namna bunu kabul ederken ne dediniz? Kamu yarar iin hak ve mlkiyet snrlandrlr
dediniz... u veya bu esasa gre bedelini vererek arazisini istimlk ediyoruz. Budur emniyete
dokunan. Bu hal en skntl zamanmzda hukuki devlet prensiplerinden ayrlmadmz iin asla
bu yaptmz ii emniyete dokunur grnde olmayacaz... (a. g. y., C. 15, S. 118)
... Arkadalarn bazs toprak ak ister, arazi sahibinin ak vardr, toprak zerinde, iyi
retim bununla olur dediler. ok doru. Onun iindir ki, bu kanun kyor. Toprak veriyoruz, ak
veriyoruz, ballk veriyoruz ve dolaysyla retim de oalyor... (a. g. y., C. 15, S. 120)
.. nc bir teklif var; (bu iyi bir itir amma zaman deildir, efendim henz zaman
gelmemitir.) ... Fakat artk zaman gelmedii gr bence yanltr. zellikle ki, siz kyly
okutmaya doru gidiyorsunuz. Kyde okul ayorsunuz, kyde dnme yeteneini
gelitiriyorsunuz. Bunu yaparken zaman deildir diye yakn bir tehlikeye gz yummak olur... Ona
bu i iin her ynde yardm etmek memleketin kalcl ve dzen ve esenliini korumak
bakmndan her yurtta iin kesin bir bortur... (a. g. y., C. 15, S. 121)
Dr. Osman evki Uluda (Konya) ... Toprak iini ok kii anlar ve toprak ok genitir.
Onun iin datlacaktr. Datlsn fakat adaletle. ahsi teebbsten sz ettiler. Kendileri
Psikolojiden anlarlar. ahsi teebbs herkesin kar deildir. Zaten ahsi teebbs sahibi olsayd
gndeliki olmaz, amele olmazd. O, btn baka bir eydir, efendiliktir... (a. g. y., C. 15, S. 121)
Toprak Kanununa zorunluluk vardr. Zorunluluklar adaletle nlenebilir... Arazi sahipleri
sahip olduklar topraklarn ancak binde birini iletmektedir. Dier araziyi sorduumuz zaman oras
meradr, der. Hayvanlarn sorarsanz 3-5 yz gemez. 300-500 keinin veyahut koyunun
25.000 dnm meras olmaz arkadalar... (a. g. y., C. 15, S. 122)
Hfz Ouz Bekata (Ankara) ... Hkmetin gerekesinde yle yazldr: Bugnk Trkiye
Cumhuriyeti zel mlkiyet prensipleri zerine kurulmutur. . . .
Bir tarafta ok byk topraa sahip insanlar ve ok defa dorudan doruya bunlarn
iletmedikleri byk topraklar vardr. te yanda ise bir kar topra veya yeter topraa sahip
bulunmayan milyonlarca vatanda var. Bu milyonlarca yurtta yaamlarn arazi sahiplerine
vakfetmilerdir... Milletin abuk ve salam oalmas, ekonomik ve sosyal yapsnn daha ok
teminat altna alnmas, eit ve gnenli bir dzenle olabilir. Demokrat Trkiye, sayl insanlarn
kar emirlerine, hizmetlerine, hem de vasiliklerine yaamlarn vakfeden yurttalara eit ve zgr
yurtta gzyle bakamaz. Onun iindir ki, bu kanunu milletin yapsn ve halklmz
glendirici, kendi topran kendi ileten mutlu ve efendi ifti ailelerini oaltmak, Trk halknn
yurt ban daha ok glendirmek yolunda ana bir tedbir sayyoruz... (a. g. y., C. 17, S. 125)
Fikret Yzatl (Giresun) Muhterem arkadalar, bu elimizde incelemekte bulunduumuz
kanun, ne dnn tmar ve zeametinden haksz alnm topraklarn blnmesi, ne de sa, sol
ideolojilerin bir zentisi deil, Trk devriminin gerek anlamnda kendisidir...
Byk toprak sahiplerinin topran almak ve datmak her halde zorunlu ve gereklidir...
ki bin dnmlk bir veya bir ka orta iletmeyi toprak darl varken datmazsak asl hedefimiz
olan kyly topraklandramayz...
Arkadalar, bu dadaki ifti elindeki toprak yeter toprak deildir. Bugn ormandan,
fundalktan at ufak paralar zerinde tarm yapmaktadr. Bunu btn arkadalar gittii zaman
her yerde gryorlar. Drt parmak toprak alt ta zerinde msr yetitireceim diye btn yaam
boyunca uramaktadr. Bu kanunda bu yurttan pay yok mu arkadalar?... (a. g. y., C. 17, S.
128-129)
17. madde demincek arz ettiim sorunlar dolaysyla kanunun ruhunu oluturmaktadr.
Eer uradaki topra alp buradaki yurttaa vermeyecek ve bunlar byle cce bir tarm iinde
braklacaksa kanunun ayana kstek ve alanlarn eline de kelepe vurmu oluruz...
Arkadalar;, son sz olarak krsden inmeden syleyeyim. milyon ifti ailesini
oluturan 15 milyon Trk halk bundan, sizin vicdannzdan gelecek olan oylarn sesini bekliyor.
Bunlar mitsiz bo karmayalm. (a. g. y., C. 17, S. 130)
Sedat umral (Konya) Menderes Arkadamz kanun tasarsnn arabuk hazrlandn ye
bir ivedilik havas iinde Byk Meclise ve komisyona geldiini syledi. Yllardan beri srp gelen
bu divann hallinde acele mi edildiinin, yoksa ge mi kalndnn muhasebesini tarih yapacaktr.
(a. g. y., C. 17, S. 133)
Toprak, bir yurttur. Umum Harpte, Mill Mcadelede memleketin skntl gnlerinde para
yardm, buday yardm yapan yurttalarn yannda bu topraklar iin kann dkenler de vardr.
(*) karacamz kanunu, sessiz sedasz bekleyenler de vardr. Bunlarn da hakkn gzetmek
milletvekillerine den devlerin en bydr... (a. g. y., C. 17, S. 134)
Alaettin Tiridolu (Ktahya) ... Bu kanun arkadalar bilirsiniz ki, Cumhuriyet Halk
Partisinin kurulmasyla rejimimizin kurulmasyla balayan bir konudur.
R. Kaplan (Mara) Nazilikten sonra m?
A. Tiridolu (devamla) Nazilik olmadn Atatrkn bir sz ile imdi ispat edeceim: 1
Kasm 1936 Atatrkn nutku: Toprak Kanununun bir neticeye varlmasn Kamutayn yksek
hizmetinden beklerim. Her Trk ifti ailesinin geinecek ve alacak topraa malik olmas
elbette gereklidir. Vatann salam temeli ve imar bu esastadr.
(*)
NYEL RIZA
Be Karadenizliydiler,
Yalar elliden te ky ky,
Kylerinde duymulard anakkale Savalarn,
Bavurdular komutanla gnll oldular,
Verildiler 21. Alayn 1. Blne,
stleri balar ky ky.
Gzetlemelerde, keiflerde altlar
On gn iinde ikisi ehit dt ky ky.
, dediler ki rendik u kan yiyen dman makinelisinin yerini.
Aacaz tel rglerden siperlerden, ulaacaz,
Tfei alp getireceiz, ha yzbam?
stediler, dayandlar, direndiler ky ky.
Kasaturalarn, kamalarn, beer de bomba aldlar yanlarna,
Saat 1.30, karanlkta yok oldular, dmana doru ky ky.
Btn ngiliz Siperlerinde frlad silahlar uykularndan;
Ts yok. Gece daha gece. 2.45 de bomba patlamalar kocaman gklerce.
15 dakika toprak atele kkredi orda,
Sonra en kaln bir sessizlik sard yeryzn ky, ky.
Bizimkiler bekliyordu gz kesilip, kulak kesilip varln br ucuna dek,
Biraz sonra srnen bir karalt, ky ky.
Bu nyeli Rza, kucanda dman makinelisi, kan iinde,
Anlatt: Bombalardan sonra arkadalar grtlak grtlaa bouurken, ehit olurken,
O makinelinin drt erini kamalam, alm tfei,
Dnvermi Yzbam ky ky.
(Fazl Hsn Dalarca: ANAKKALE. DESTANI, S. 32-33. Kitap Yaynlan, Ekin Matbaas stanbul1965.)
Atatrkn 1937 deki al nutku: Milli ekonominin temeli tarmdr. Bunun iindir ki,
tarmda kalknmaya byk nem vermekteyiz. Kylere kadar yaplacak programl - ve pratik
almalar bu maksada erimeyi kolaylatracak. Bir defa memlekette topraksz ifti
brakmamaldr. Bundan daha nemli olan ise, bir ifti ailesini geindirebilecek topran hi bir
neden ve zellikle blnmez bir nitelik almasdr... (a. g. y., C.17, S. 140)
Arkadalar baz arkadalarm bu kanunla mlk sahibi gvenliine sarsnt geldiini ifade
ettiler. Bendeniz ayn fikirde deilim. 4500 yurtta tarafndan savunulan bir mlkiyeti mi hepinize
sorarm? Bu mlkiyet mi daha kuvvetli savunulur? Yoksa yarn sahip olaca topraklar zerindeki
milyonlarca ailenin varl ile savunulan bir toprak m daha iyi savunulur? (a. g. y., C. 17, S. 140)
Adnan Menderes arkadam, hepiniz biliyorsunuz ki bu kanun tasarsn komisyonda ve bir
gnde Meclise gemesinden sonra resm szcs idi. Bu sayn arkada ay komisyonda kanunu
ilemez bir hale getirtmek iin ince ve nkteli zekasn kullandktan sonra babakann 17. madde
hakkndaki giriimi zerine bir usul sorunu ele alarak muhalefete geti... (a. g. y., C. 18, S.65)
H. Tuga (Ar) ... Hasm bir memleket, her eyden evvel kar tarafta mill birlik ruhunu
ve tesant bozmaya urar ve bunun iin elverili bulduu her konudan ve zellikle sosyal ve
ekonomik dzensizliklerden yararlanmak ister.
te muhterem arkadalar, bu kanun tasars, bizi imdi byle bir sorunla yz yze
getirmitir. Bugn ak bir tehlike eklinde grnmeyen fakat yarnn ok nemli bir davas olan
topraksz ifti sorununu halletmek istiyor. Yani toplumsal yapmzda gittike byyen elikileri
ve byk kar farklarn uzlatrmaya alarak mill birliimiz iin tehlike oluturacak olaylar
nlemek amacn gdyor...
Atlan bu admlardan geri dnmek memleket savunmas sorununun dayand temeli
sarsmak demektir... (a. g. y., C. 17, S. 141)
Dr. R. Barkn (Zonguldak) ... letilen toprak iftinin geimine yetmedii hallerde ifti
kyndeki iiyle gerektii gibi uraamyor. Byk ehirlerimizde elinde bir iple sefil ve perian
bir halde dolaan, yklerimizi ve paketlerimizi tamak isteyen kyller ite bunlardr. Bunlar
kz ld, vergi sktrd, ayana bir pabu veya srtna bir
mintan almak zorunda kald zamanlar ehirlere geliyorlar... Bu arada kydeki ileri de yzst
kalyor, ne iyi ii ve ne de iyi kyl olabiliyor. ounluunu kyller oluturan toplumumuz
byk ilerlemeler kaydedemiyor. Bu nedenle kylnn ehirlerde etkisi altnda kald bedeni ve
ahlaki hastalklara, korkun enfeksiyonlara da iaret etmek istiyorum...
(a. g. y., C. 17, S. 143)
Dr. M. Canbolat (Gaziantep) . . 17. madde ne diyor?. Bir iftliin zerinde topra
trnaklaryla deeleyen, alnnn teri ile sulayan yurttalar varsa bu yurttaa bu topra kanun
dairesinde kamulatrp datacaz. diyor. iftileri, trnaklaryla kazdklar, aln terleriyle
suladklar topraa sahip etmek neden retimi azaltyor? Kanun bu kadar ak, bu kadar soylu ve
bu kadar hakl bir gereksinmeyi de doyurmazsa bu kanunun gln olmaktan baka ne nitelii
kalr?... (a. g. y., C. 17, S. 147)
Mardin Milletvekili General S. Dzgren (Kyllerin topraa, sabana, kze ak
olduklarn, yurdun ve milletin savunmasnda silaha sarlp kendini atee attn, tarm iisinde
toprak ak, toprak sevgisi yoktur diyen ve byk toprak sahiplerini savunan milletvekillerine
askeri meslek yaamnda Mehmetiklerde grd toprak, saban ve kz akn anlatyor.)
Sayn arkadalar, ben toprak iletmedim, toprak iletmenin yntemlerini glklerini pek
bilmem. Ancak 40 yl sren Ordu hayatmda, eli, yz, nefsi toprak kokan askerlerle koklatm.
Onlarn toprak hasretiyle kavrulan, kvlcm saan gzlerinin zgn baklarnn ackl tan
oldum. Askere yeni gelenleri toplar, onlarn yurt sevgisini kuvvetlendirmee altmz srada,
onlarn dertlerini, gereksinmelerini renmeyi ve mmkn olan yardmlar yapma dev
edinmiizdir. Topladmz acemileri nce renperler bir tarafa, sanatkarlar bir tarafa diye ayrrz.
Bakarz onda dokuzu renperdir. Bu renperlerden kendi topran iletenler bir tarafa, ortaklk
yapan, marabaclk yapan, amellik yapanlar bir tarafa ayrrz. Bakarz oran yar yarya der.
Ortaklk yapanla kendi topranda ortaklk yaptran byk toprak sahibi yan yanadrlar.
Ortaknn yz saz rengi olmutur. Bedeni kavrulmutur. teki ise grbz, benzi kan dolu bir
yurttatr. Ortakya sorarz olum evli misin? Ban eer, yal gzlerini saklar. enesinden tutar
kaldrrz, olum evli deil misin? Efendim. Nasl evleneyim, bir ayalm (karm) var kyde filann
iftliinde alyor. Ben yorganm iple boynuma sarar, gnlerce yrr filan beyin iftliinde
alrm. Ben nasl olur da oluk ocuk yetitirebilirim...?
Aziz arkadalarm, bu seviyede ve bu ruhta milletin savunmasnda ate hattnda birleen
bu kiilerin duygularn ve bunlarn silaha sarlma ve kendini atee atmas iin maneviyatlarnn ne
derece olacan yksek takdirinize havale ediyorum...
... Herhangi bir adamn bir apartman olabilir? O apartmann boyunu azaltr, ksaltr,
keyfine gre her istediini yapar. Fakat toprak bu milletin kandr. Bu toprak zerine keyfi hareket
ve keyfi mlkiyet olamaz. Sahibi apartmann ykarsa Mehmedin, Ahmedin umurunda deildir.
Yalnz bu milletin beii olan, yani kan damar, can damar olan toprak zerinde oynamak
kesinlikle doru deildir. Eer toprak zerinde mlkiyeti baka ekilde grr de keyfe brakrsak
bu harp srasnda toprak rnnn yoksulluu yznden ektiimiz sknty hepimiz biliriz.
Zaman geldi yabancya el uzatmak gereksinmesinde kaldk. Bir millet ki, gereksinmesini yani
karn doyurma gereksinmesini yabancnn kana uzatarak beklerse o milletin bamszl daima
o yabancnn dizgini ve gemi altnda sallanr, srnr kalr.
Askerlerin mektuplarn okurdum. teden beriden sorar soruturur, ferada ferada selamlar
arasnda topal kzme dahi selamm syleyin der. dnmlk tarlasn sren kzne dahi
selam syleyen askerlerimiz vardr. Ara sra karasabanm okayn diyen askerin mektubunu
okurken gzlerimiz yala dolard..
Onun iin bu tasary yksek Kamutayn huzuruna getiren Hkmetimize teekkrlerimi
bildiririm... (a. g. y., C. 17, S. 155)
M. kmen (Ankara) ... Cumhuriyetin hibir devrim hareketi yoktur ki, toprak davas kadar
gecikmi olsun. Toprak davas kadar direnmelere kar ksn. Toprak davas kadar millete en
azndan, 15 senedir vaat ettii halde tahakkuk ettirilmemi olsun...
eyh ait ayaklanmasnn nedenlerini incelerken, daha halk dileklerinin birer yanks olan
Kurultaylarn ilki olan 1927 Kurultayn burada yaptmz zaman milletin milli bir lk halinde bir
sesi ile karlatk. Bu ses bir ksm yurttalarn baz yerlerde toprak sahiplerinin zorbal altnda
ektii acnn sesi idi. (Bravo sesleri alklar)
Arkadalar says az da olsa, fakat inkar edemezsiniz, ki bu memlekette ana rahminden
topraa kundaksz den ve gece gndz lnceye kadar toprakta, toprak iinde mrn tkettii
halde ld zaman toprak altna kefensiz giren Trk ocuklar vardr...
R. Kaplan (Mara) Mekanszdr, evsizdir, yuvaszdr.
M. kmen (Devamla) Arkadalar, toprak ii apka ii deildir, toprak ii herhangi bir
devrimin bir hamle ile yere serebilecei bir i deildir. Elbette aratrma ister, elbette inceleme
ister, elbette ki uygulama yetenei isterdi. Biz de yle yaptk. 15 yl uratk, 20 bin kyde
incelemeler yaptrdk. Milletler Cemiyetinden raporlar getirttik, Avrupaya heyetler gnderdik.
Nihayet arkadalar, bu kadar almalardan sonra bu kanayan, bu kanadka en nce toprak
sahiplerini boacak olan yaraya bir merhem srelim dedik. Uygulama alanna getik, be aydr
uratk.. (a. g. y., C. 18, S. 69)
... Tasarnn her eyden nce 17. maddesi iyi bir hal olmadktan sonra kylnn yllardan
beri hasretini ektii toprak konusunda ona ne veriyoruz?... (a. g. y., C. 18.,
S. 69)
... Milletin verdii bu unvanla diyorum ki, komisyonun verdii eser iyi bir eser deildir. O
halde arkadalar bu nerge nerden kt ve niin kt bu aklamakla daha iyi anlalr.
Arkadalar, milli gereksinmenin yannda hepimizin bu millete verilmi bir eref sz vardr. O
halde biz bu eseri bu haliyle millete sunamazdk. Bu eseri grdkten sonra bu Meclisin geleneine
uyarak, Meclisin mterek vicdan, mterek bilinci harekete geldi.
Bu mterek vicdan, bizi tahrik eden bu ileri vicdan, bu ana st gibi ak ve pak olan
vicdan, hi bir iftirann kirletemeyecei vicdan, bizim gururumuzdur, bizim erdemimizdir. O
vicdann yola kmasyla millete bu kanunu hediye iin bu nergeyi meydana getirdik. (a. g. y.,
C. 17, S. 69-70)
... Naiz bir Hukuku, Anayasa Komisyonunun bir yesi ve Anayasa hakknda alak
gnll bilgiye sahip bir arkadanz olarak iddia edebilirim ki, nerge milli iradenin bir ifadesi,
milletin biricik temsilcisi olan Meclisin ahlanm bir simgesidir... (a.g.y.,C.18,S.70)
(Mmtaz kmen, Adnan Menderesin itenliinden kuku duymadn, ama 323

milletvekilinin yce Meclise verdikleri nergeyi Anayasaya aykr savnda bulunduunu kastederek
konumasn bitiriyor)
... Hata ettiniz Adnan Menderes, gnahkarsnz Adnan Menderes,
Arkadalar, bir kaza ettiniz, peygamberi bilmem, Trk Milletini honut etti. (Bravo sesleri
alklar) (a. g. y., C. 18, S. 70)
H. Pekcan (Ktahya) ... Arkadalar, yurdumuzda geimlerini topraa balam (125.000)
topraksz, 800.000i yetmeyen toprakl ifti ailelerinin bulunmas sosyal ve ekonomik bakmdan
derhal tedbir alnmasn gerektiren ac bir durumdur...
Son szm arkadalar; 17. maddenin yaratt kk kyl iletmeleri, kk kyl
yuvalar Trkiyemizin milli yapsna temel olacak; ky ekonomisinin kalknmasnda aziz
yurdumuzun topraklarn verimlendirmede, btnln kuvvetlendirmede gerekten byk
yararlar salayacaktr. Kye doru atlan z varlmzla, btnlmzle ilgili
kltr, bayndrlk, salk admlar kuku yoktur ki, bu devrim hamlesiyle bir kat daha glenmi
olacaktr... (a. g. y., C. 18, S. 76-77)
A. R. Erem (oruh) ... Kanun ve nergenin aleyhinde sylenen szler arasnda deniyor
ki,.. Toprak sahibi olanlar bu memlekete yar ile you ile daima yardm etmilerdir. Pek
dorudur. yle olduu iin deil midir ki, Toprak Kanunu topraksz iftiyi toprak sahibi yapmak,
mlkiyet sahibi yapmak lksn gdyor...
Yine nerge aleyhinde sylenen szler arasnda memlekette en byk ounluu
oluturan toprak sahiplerinin topraklarn almak doru deildir dncesi de vardr. Bu da doru
deildir. Yasa ve nerge toprak sahiplerinin topraklarn ellerinden almak deil, hi veya yeter
topraksz ifti brakmamay hedef tutuyor... (a. g. y., C. 18, S. 88)
Babakan kr Saraolu (zmir) ... Arkadalar, ben toprak stnde alan iftilere
topraklar yoksa veya topraklar azsa toprak vermek istiyorum. O toprak ister zel kiilerin olsun,
ister devletin olsun, isterse evkafn olsun bunda uyumu muyuz? (a. g. y., C. 18, S.1O5)
1- Bir adamn ne kadar topra olursa olsun, o adamn topran alabileceiz. Ancak ona
brakacamz toprak kyllerin aldnn kat olacaktr.
2- Alnan topraklara en ok iki misli bedel verilecei kabul edilmiti, ben misli
verilmesine raz oldum.
3- Amele sorununda, eer temelli olarak alan amele ise, orada yerlemi amele ise,
seve seve, bunlarn da toprak almalar gerekir kansn edindik...
.. Adnan Menderes son bir gayretle ameleye toprak vermemek iin, ameleye toprak
verdirmemek iin elden gelen gayreti sarf etti.
... Dada oturan kyl vardr, iftlik de ova da oradadr, bu kyller bu iftlikten toprak
alacaklar m, almayacaklar m? Kanuna gre fikriniz nedir? Diye birer birer fikirlerini sordum.
Arkadalarn hepsi alacaktr dediler. Yalnz Emin Sazak; bunu kavrayamadn syleyerek Eyvah
asl imdi yanmz dedi... (a. g. y., C. 18, S. 106)
... Millet bizi buraya inat kousu yapsn diye gndermi deildir. Biz aklmzn erdii gibi i
yapmakla ykml adamlarz...
nk bizim. en byk varlmz Byk Millet Meclisimizdir. nk Byk Millet Meclisine
dil uzatmak kimsenin haddi deildir...
ki arkadamz bu kanunun genel grmesi yaplrken birisi fikirlerine olabildii kadar
elbise giydirmee almakla beraber olduka ak bir fikir ortaya att. Ona gre bizim bu
yaptmz Bolevikliktir, komnizmdir. Dier bir arkadamz da bu kanunu nitelendirirken
dorudan doruya Nazi sistemi unvann vermekte duraksamamtr. Garibi udur ki, iki uta
oturan bu adamlarn ikisi de ayn eyi istedikleri halde birisinin dounun son basaman, birisinin
de batnn son basaman grmesi, gsteriyor ki, gerekten yaptmz kanunun tamamyla
memleketin gereksinmesine yetecek bir kanundur. Arkadalar bu kanunda bir tek koku vardr:
Trk kokusu.
Bu kanunda bir tek iyilik vardr; Trk iyilii ve Trk kylsne doru olan iyilik...
(Alklar) (a. g. y., C. 18, S. 107-108) (*)
Alklarla kabul edilen iftiyi Topraklandrma Kanunu, TBMMde grlrken kar
kanlar-grlerini savunduklarnda:
Trkiye Cumhuriyeti aile mlkiyeti zerine kurulmutur. Ailelerin elinde bulunan topraklar
bu ailelerin itibarn salamtr. Topraklar ellerinden alnrsa itibarlar sarslacaktr. Bunun iin
yasalarmz aile mlkiyetini korumak zorundadr. Biz Birinci Cihan ve Kurtulu Savalarnda
askere istenen buday verdik. Toprak Kanunu Tasarsnn amac ise kiilerin elinde bulunan
byk iftlikleri gasp etmektir. Oysa byk iftlikler memleketin yararnadr, blnmemelidir...
Toprak Kanunu Tasarsn destekleyenler de: Topraksz yurttalara toprak, verilmesi iin
1937de ANAYASAya bir fkra kondu. Byk toprak sahibiyiz diyenler her devirde devletin
gszlnden yararlanarak toprak sahibi oldular. (1) Kendilerine geinecek kadar
(*)
Trk kylsnn, memleketin efendisi saylp stnde alt topraa hak kazanmas.
(stikll Savan kazanr kazanmaz Trk Kylsne toprak kanununu sz veren ve bu szn
gerekletiremeyen Atatrk lksne yan izmekle sulandran aydnlarmza unu sormalyz:
Bu kanun tasarlamakla toprak aalarna ilk amar vuran Mustafa Kemalin ardndan siz, hangi
gereki yollardan, hangi sava atnz ve halkn makus talihini yenip de toprak aalarn
yenemeyen Mustafa Kemale hangi kyde, hangi silahlarla, nasl yardm ettiniz? Atatrke toprak
kanununu gerekletirmedin, demek kolay amma Atatrke bu kanunu gerekletirmekte yardm
etmek zordur. Bu i toptan zmlenir diyenlerse, devrim yapmay bakalarna brakanlardr.
Atatrk yapabilecei kadarn bakasna brakmadan yapan adamd. (Sabahattin Eybolu: Mavi
ve Kara; S. 40).
(1) 1- Celli syanlar dneminde kad, mderris, tmarl sipahi ve dirlik sahipleri ile meralar
(binba, yarbay, albay rtbelerinde bulunan fermanl subaylar) yerli halktan kudretli olanlar geni
lde iftlikler kurdular; hatta bu gelenek Seluklular dneminde de vard. stanbul evresi,
Bursa, zmit, Balkesir, Trakya gibi verimli toprak blgelerinde ekbir, iftlikleri sanki biri
birlerine itili idiler... (Prof. Mustafa Akda: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celli
syanlar, S. 490-491, Bilgi Yaynevi, 1. Basm, 1975 Ankara.
2- Tanzimat dneminde ... Aar ticaretini elinde tutan bir eraf snf tredi. Bu snf, ayn
zamanda tefeci, murabahac; halkla hkmet arasnda arac ve nihayet borlandrmalar yoluyla
kylnn topran yok bahasna kapatan toprak aalar, toprak beyleri eklinde geliti.. (evket
Sreyya Aydemir: kinci Adam, C. 2, S. 308, kinci Bask.)
3- kinci Merutiyet dneminde; Galip Paa adnda biri Mihali ahalisinin merasn zorla ele geirir,
devlet de onu korur. (Ahmet erif: Anadoluda Tanin; 5.18. Kavram Yaynlar. Hill Matbaaclk,
stanbul 1977.)
a) Nallhann ayrhan kylleri: Ankara da Sevdaviyye (?) ve Seyfiyye Medrese/eri
vakflarndan 140.000 dnm meramz vard. Burada vaktiyle 20.000 hayvanmz otlard. Fakat
mtevellisi olan Tevfik Efendi vakfiyenin artlar gereince alm ve satma yetkisi olmad halde,
burasn 500 liraya Hilmi Efendiye satt... Hrriyet oldu. (Merutiyet ilan edildi) biz artk her eyin
yoluna gireceini sandk, sevindik. Hilmi Efendinin meralarmza soktuu dayanan kardk...
Dahiliye Nazr Talat Bey bile bizi haksz kard. Merann Hilmi Efendiye teslimi ve
hayvanlarmzn meraya sokulmamasn bildirdi... (a. g. y., S.129-131.)
4- Cumhuriyet dneminde: Medeni Kanunun 639. maddesinin brakt ak noktalardan
yararlanan azl toprak aa/ar bilhassa Gneydou Anadoluda bo ve tapusuz topraklar kendi
mlkiyetlerine geirebilmilerdir. Bu suret/e de, bu blgelerdeki derebeylik kalnts hkimiyetlerini
kanunla da pekitirmek imkann bulmulardr.. (.Sreyya: kinci Adam, C.2, 5.339).
(5 000 dnm) toprak verilecektir. Alnan topraklarn bedeli gnlk rayicin kat kat fazlasyla
devlet tarafndan denecektir. Gasp bunun neresinde? Devlet dzeninin gl olmas iin bu
tasarnn gereklemesi gereklidir. Toprak kanununa zaruret vardr. Zaruretler, adaletle bertaraf
edilir. Savalarda buday yardm yapan yurttalarn yannda bu topraklar iin kann dkenler de
vardr. Bunlarn da hakkn gzetmek milletvekillerine den devlerin en bydr...
BMMnin aydan fazla bir uras ile iftiyi Topraklandrma Tasars kanunlat.
Hkmet uygulamaya balamadan kartlar Demokrat Partiyi kurdular. CHPnin iindeki toprak
aalarnn ou ve onlar destekleyenler de ok partili dnemi yaratacaz diyerek DPye
getiler. Hkmet CHPnin zayflayaca kansyla TKnn uygulanmasn savsaklad. Bunu gren
Tarm Bakan evket Hatibolu istifa etti. Yerine iftiyi Topraklandrma Kanununun karlmasn
istemeyen ve ukurovann toprak aalarndan olan Cavit Oral Tarm Bakan oldu. 1946
seimlerinden sonra hkmet CHPnin sa kanadndan oluturuldu. Onlar da bu Kanunu yrrle
koyamadlar. 1950 seimini Demokrat Parti kazand. Bu parti
de teden beri istemedii iftiyi Topraklandrma Kanununu uygulamad. Ky Enstitlerini de
kapatt. Kalknmaya muhta olan kyl ocuunun, devlete okutulmasndan ve topraksz
insanlarn toprak sahibi edilmemesinden tr gene kendi kaderine terk edildi. 1960dan sonra
Devrim yaptk diyen ve Atatrkl ile vnen Komutanlar, ne de iktidar partilerinin liderleri
topraksz kyly topraklandrma reformunun szn bile azlarna almadlar. Oysa bugn
Trkiyede milyonlarca insan ak ve gizli isizlik yznden sknt ekmektedir. Bunlarn, gnlk,
aylk ve yllk i gc kaybndan tr memleketimiz her yl milyarlarca liralk deer yitirmektedir.
Eer toprak reformu uygulansa idi iftiyi destekleyen retim kooperatifleri, rettii mallar en
azndan % 80 kr ile sat kooperatifleri, tketecei mallar en ucuza salayarak tketim
kooperatifleri ve ky birlikleri kurulup geliecekti. Bylesine rgtlenen ifti daha ok kredi
kullanarak daha ok rn retip tketecekti. Kentlerimizdeki sanayi rnleri her kylnn evine
girecekti, sanayi geliecekti. Burada bir ksm gereklere daha dokunmak gerekmektedir: Atatrk
dneminde illerde Zira Kombinalar kurulmutu. Bunlarn ilerliini Mahmudiye evresinde
grdm. Kombinann traktrleri, bierdverleri, kamyonlar, eit eit pulluklar, mibzerleri...
vard. steyen kyllerin ekinlerini zamannda eker, harman zaman ekinlerini bier, dver ve
nadaslarn yapard. Bu hizmet karlnda uygun bir cret alrd. Kombinann aralar iin bakm
ilikleri, ustalar, ofrleri ve ekip balar vard. Aralar harl harl i grmekteydi. Bu yararl
kurulular da ne yazk ki, gene genci zihniyet yznden Toprak reformu gibi kurban edilmiti. Bir
bakma birer tketim rnleri kuruluu olan Toprak Mahsulleri Ofisi ile Et Kombinalarna sahip
kld da milyonlarca iftinin i gcn ve retimini artracak olan Zira Kombinalara, milyonlarca
isizi el kaplarnda kul olmaktan kurtaracak olan iftiyi Topraklandrma Kanununa sahip
klmad?..
Tarihi bilinli olarak okumak, renmek gzel ey. Herkes kendi tarihimizi bilelim ki neyi
yapacamz, neyi yapmayacamz da bilelim der. Ne gzel yarg. Acaba bunu diyenler ve biz
gerekten tarihimizi biliyor muyuz? Bu adan bakarak kyden balayp gnmze kadar
geldiimiz tarih? yaantmza bir gz atalm. Eti kyn grdk. Kylnn topra var. Topranda
kleleri ile beraber alr. Arabas var. Mabedine gider, orada birasn ier. Evde sofrasnda ann
yannda bira ier. Bakasnn iinde almaz. Yasalar batanbaa ifti bir devletin
gereksinimlerine gre dzenlenir.
Osmanlda kyl dirlik sahiplerinin (has, tmar, zeamet) topraklar ile kendisine iletme
hakk verilen topraklar eker. Ar vergiler verir. Celli syanlar dneminde mera (binba,
yarbay, albay ve dirlik beyleri) bitek topraklara yerleen kylleri yurtlarndan kamaya zorlarlar.
Kaan kyllerin topraklarna yerleirler. Bu topraklar hi bir dnemde kyllere geri verilmez.
Zavall kyl, Padiahm ok yaa diye barr...Dnyada byk devrimler olur. (A.B.D., Fransz)
Hrriyet, adalet, kardelik bildirileri yaynlar. lkeleri Osmanl lkesine de srar. Gen Trkler;
(Jn Trkler) Hrriyet!. Adalet!.. sesleriyle ortal uyarr. lkeleriyle Merutiyeti ilan eder. Kyl
yeni doan ocuunun adn Adalet, Hrriyet koyar. Ama teden beri sregelen kydeki aa
egemenlii kylnn tapulu mlkne, hayvann otlatt meraya gene sahiptir. Hakkn arayan
kylye hkmete kendi hakk olan meras ve topra zorbann elinden alnp verilmez.
Merutiyet Hkmeti de aay tutar. Bilinsiz kyl yine Padiahm ok yaa dileini srdrr.
Hasreti ekilen Cumhuriyete kavuulur. st yap devrimleri yaplr. (KT)ler kurulur. Yollar
yaplr. Ordu modernletirilir... Ama kyl okutulmaz. Topraksz kyl iin toprak yasas
karlmaz. Mustafa Kemal, cephelerde beraber savat kyl iin Kyl bizim efendimizdir der.
Onun ayak direnmesiyle kyl okutulmaya balanr, toprak reformu yasas karlr. Yasa toprak
aalarnca iletilmez. (leride bu konulara yine deineceiz) Topraksz kyl ekmeini kazanmak
iin yorgann srtna alr, kente ger? Hazine arazisine bir gecekondu yapar, iine tner.
Gecekondusu bana yklr. Ekmek derdiyle yad ellere gider:
Gurbet elde ba yasta dnce
Heceta bir aldr garibin...
Trksn arr. Kyde kalan analar da: El kapsnda kul, paras pul, kars evde dul kalan
olum.. yiidim.. koum.. diye barn dver. zm. zm gkte deil, Cumhuriyetin
ilkelerinde. Kylnn okutulmasnda, toprak reformunda, Kaldrd rn deeriyle satacak,
tketecei mallar birinci elden alp kylye ucuza tkettirecek kooperatifilikte. Bu aama
kylye neyi kazandracaktr? Cumhuriyet ynetimine katlmay, aracya, hurafeciye
smrlmemeyi, kiilik sahibi olmay, an getirecei daha iyi ynetimlere katlmay...
an getirdii sorunlara gelince: Osmanl mparatorluunun geri kalmln yenieri
ordusunun disiplinsizliinde arayanlar onun yerine gl bir ordu kurulunca her eyin
dzeleceini, devlet dzeninin kurulu bir saat gibi tkr tkr ileyeceini sanrlar. Oysa XVII.-XVIII.
yzyl Avrupasnda devletlerin geliip varlkl olmasnn nedenleri bakadr. Avrupa, Papaln
engizisyonlarndan (ikencesinden) ylmaz. Dncede uyan, yaama dn denen Rnesans
yaratr. Matbaann gelimesine hz verir, kitaplar yz binlerce baslr, okunur. Halkn okumas
kolaylatrlr. i ve meslek okullar XII. yzylda almaya balamtr. Yeni yeni niversiteler
alr. Halkn kltr dzeyi ykselir. Hmanizm e reform hareketleri balar. Bir ok sanat ve dn
adamlar yetiir. ABDde daha sonra Fransada devrimler olur. Bu devrimler zgrlk, adalet,
kardelik ilkelerini insan la duyururlar. Krallklar sallanmaya balar, derebeylik yklr. Merkezi
hkmetler kurulmaya balar. Devletin bana her ynyle gl kiiler geirilir. Din ve devlet
ileri biri birinden ayrlr. Laiklik devlet ynetiminde yerini alr. nl yazarlar insanln dertlerini
kitaplarnda dile getirirler. Buhar makinesi bulunur. Sanayide kullanlmas ile sanayide birinci
devrim balar. Makine ile retim yapan lkeler el sanatlarnda kalan lkeleri pazar yapar. Ktalar
aras ticaret geliir.. Sanayi lkeleri mallarn pazarlara ulatrmak iin buharla ileyen lokomotifli
trenler, buhar gcyle ileyen gemiler tamaclkta kullanmaya balanr.
Uluslararas diplomasi, ticaret ve sanayi rgtleri kurulur. Kapitalist bir snf trer. Yeni
sanayisi ile gl silahlar yapar, ordularn bu silahlarla donatr. niversite ve meslek okullarnda
yetitirdikleri uzman elemanlarla ordularnn her daldaki kadrolarn doldurur. Afrika, Asya,
Avustralya ve Amerika ktalarnda geri kalm lkeleri smrge yapar, insan emeini ve doa
kaynaklarn smrr, dnyaya egemen olmaya balar.
Osmanl mparatorluunda ordudaki ilk deiiklii yapmay dnen Padiah Gen Osman
(1618-1622) yenieri ve ulema gcyle hemen boulur. Matbaa ulemann oluru ile 277 yl sonra
stanbula sokulabilir. Medreselerde i eitimi yoktur. Arap harfleriyle Kuran, tecvit, ilmihal
okutulur. Dersler ocuu yaama hazrlamaktan ok ahrete, Tanrnn selametine vardrmak iin
yaplr... Ulema, eriat ve adalet ileri iin yetitirilir. Ulema gerek bilginin cahilidir. Orduda
Yenieri oca devletin otorite kayna olmaktan kar. Ocak, devlet iindir prensibi yerine devlet,
ocak iindir formln koyar. Yenierilerin oluru alnmadan hi bir yenilik yaplamaz. Bu durumu
bilmezlikten gelerek yenilik yapmaya kalkanlarn mevkileri, kelleleri gider. Gen Osman, III.
Ahmet, Sadrazam Halil Hamit Paa, III. Selim bunlardandr.
Osmanl imparatorluu el sanatlaryla elde ettii pazarlar Avrupann makineleen sanayii
karsnda yitirir, koca imparatorluk Avrupann pazar olur. Ulema, devletleraras ilikilerde;
slam bir devletin Hristiyan bir devletle eit esaslar iinde, imparatorluun iliki kurduu
Batllarn daima kfir olduklarndan, uygarlklarnn kfr sayldndan dem vurarak
imparatorluun slam kamuoyunu Batl olan her eye dman yapar...
Osmanllarda padiahlar bilgi, cesaret, otorite .ve yetenekli olularna gre tahta
karlmaz. Padiah aday ehzade kudretsiz, otoritesiz, bilgisiz ve aklndan zoru da olsa sras
gelince padiah olur. (1)
III. Selim (1789-1807) Testiye kurun, keeye pala sallarz diyen yenieri ve ulemay,
devlet kurulularn slah etmeye kalkar. Nizam Cedit askerlerini bu iki sar ar oca yannda
kurar, yetitirmeye balar. Eskiyle yeninin uzlamazln nemsemediinden kellesi gider. Yapt
slahat da ortadan kaldrlr.
II. Mahmut ulemay yanna alr, yenieri klalarn balarna ykar. Kendisinden nceki
padiahlarn at mhendishane, tersane ve harp sanayiini gelitirir, Harp ve Tbbiye okullarn
aar, devlete ekidzen verir. Ulema ona da Gavur Padiah der.
Tanzimat hareketi daha ok gayrimslimlerin bamszlk savan nlemek amacyla imparatorluk
genelinde mal, can, rz, namus ve devlet katlarnda btn yurttalarn alma haklarn
gvenceye almaya alan teokratik bir hareketti. mparatorluk paralanr korkusuyla Trklere
ben Trkm, Trk milletindenim dedirtilmez, kyllere ie eek Trk denir. (2)
Gen Osmanllar (Jn Trkler) hareketi, imparatorluu ierden gayrimslimlerin
paralamaya, dardan dman devletlerin ykmaya almasn nlemek iin Merut bir ynetim
getirmeyi amalar. Bu yzden I. Merutiyetin nderlerinden Mithat Paa ve arkadalarnn kelleleri
II. Abdlhamitin tepkisiyle uurulur. Mebusan Meclisi datlr. II. Merutiyeti Gen Osmanllarn
asker kanad gerekletirir. Bu da 31 Mart Vakas ile tepelenmek istenir. Bir ksm Harp Okullu
subaylar ldrlr. II. Merutiyeti gerekletiren asker g 31 Martlar ezer. Ulema mmetilii
karsnda, Trk milliyetiliini, yabanc ortakl ticaret yannda, ekonomide devletilii,
eriatla kar, laiklii benimser. Ama ynetimde eriat kadro ile ibirlii eder; dncl ve
ekingen uygulamadan kendini kurtaramaz. Bu yzden de Trkiye genelinde merut bir
ynetimin ilkelerini gerekletiremez, gene ezilen kyl eski ezikliini yaamnda eker. Osmanl
ynetiminde Batllama (slahat) hareketleri aka imparatorluktaki Batc, Doucu glerin
arpmasdr. (3) Doucu g, var olann savunucusudur. Batc g ise durmadan deien,
gelien yeniliin yanndadr. Doucu glerin kanl tepkilerine karn orduda, teknikte, eitimde
ve ynetimde zledikleri yenilii devletin koullarna gre ylmadan yapmaya devam eder. Ulema
gc ise her zaman yitirdii eski dnemin hasretini eker, eskiye kavumak iin yenilik
dmanlndan vazgemez.
Sonu: Osmanl mparatorluunda ulema-padiah, Merutiyet dneminde laik
merutiyeti-eriat ikilisi de imparatorluu kurtaramaz Roma gider, papaln tutuculuu
yerinde kalr durumu ortaya kar.
Koca imparatorluk, 400 ylda Gen Osmann boulmasyla, Lale Devrinin yklmasyla,
matbaann 300 yl geciktirilmesiyle, Nizam Ceditin kanlarla inenmesiyle, Jn Trkler
hareketinin srgnlerle, zindanlarla, cellatlarla durdurulmasyla ker. Buna karn I.
ve II. Merutiyet dneminde Trk toplum yaamna yn verecek Batc grte ok deerli
yazarlar, ozanlar, askerler, siyasa adamlar yetiir. Halka ynelik eitimin savunucular da bu
dnemde ortaya kar. 1911de Maarif Nazr olan Emrullah Efendi, ttihat ve Terakkinin eitim
program hakknda yaynlad brorde: ... Evet bir milletin ahlka derece-i
tekamln arar msnz? Mahakim-i cezaiyenin fezlekelerine baknz. Dnyann her
(1) Prof. Enver Ziya Karal: Yakna Tarihi, S. 7-13.
(2) Ziya Gkalp: Trkln Esaslar, s. 31-32.
(3) Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya: Trkiyenin SiyasT Hayatnda Batllama Hareketleri,
S. 160-161.
tarafnda bu fezlekeler irae ve ispat eder ki, bir kavmin ahlk maarifin derecesiyle mtenasiptir.
Okullar mamur olduka hapishaneler harap olur Memleketin her tarafnda okuyup yazmay
bilmez yzlerce ocuk vardr ki, serseriyane bir hayat sryorlar, her cihetten habaset ve cinayet
dersleri alyorlar Sanki her gn kesbi vahamet eden bu ey, bu fenalk btn raporlarmzda
mezkur deilmi gibi. ocuklarmz ne yapalm? Bu soruyu kimse dnmyor, fakat belki dier
bir soru, yani o ocuklar bize ne yapacak? Hi olmazsa bu bizi dndrmelidir.
Bir bakma haif kimseler diyecekler: Ne yapalm, bu ocuklar cebren okula yollayacak bir
kanun yapamayz, hakkmz yok. Nasl? siz bir adam hapishaneye gnderiyorsunuz, bunda
hakkmz var da onu eref ve namus iel yaatacak bir kanun yapmaya hakkmz m yok? (4)
Mustafa Kemal gereine gelince:
I. Cihan Sava yenilgisiyle yurdu igale kalkan dmanlara kar bamszlk savan gze
alan Mustafa Kemal, kendi karargah ile Anadoluya kar. Erzurum, Sivas Kongreleriyle halk
yanna alr. Bunu gren Padiah onu grevinden uzaklatrr. Sarayn anlamaz tutumu karsnda
Heyeti Temsiliye ile TBMMini aar. Ya istiklal ya lm slogan ile halk ve orduyu yanna alan
Mustafa Kemal, manda dncesini ret eder. Cumhuriyetle ynetilen, bamsz Trk devletini
kurmak iin emperyalist glerle savar. Bamszlk sava zmirde utku ile biter. Yannda
bulunanlara Yunanllar denize dktk. imdi asl dman zerine yryeceiz... der. (5) Bu
dman, Gen Osmandan bu yana her yenilie kar kan kara kuvvettir. Ulemay yanndan
uzaklatramayan ilerici padiahlar dnemi hatta II. Merutiyet Batl anlamdaki devrimleri
gerekletiremez. Bunlarn yllarca bir arpa boyu yol almadklarn gren Mustafa Kemal,
Cumhuriyeti laiklik temeline oturtur. BMMinin gcyle saltanat kaldrlr. (1 Kasm 1922). 29 Ekim
1923te de Cumhuriyet ilan edilir. Teokratik ynetimin kurulular olan medreseler, tekke ve
zaviyeler kapatlr. Eitimde birlik salanr. eriye mahkemeleri kaldrlr, bamsz mahkemeler
kurulur. Bu gidii gren silah arkadalar, Mustafa Kemale kar din inanlara saygl dedikleri
Terakkiperver Frkasn (Parti) kurarlar. Douda eyh Sait ayaklanmas ba gsterir. Arkasndan
zmir suikast hazrlanr. Bu tepkilerin Cumhuriyete kar yapld ileri srlr. Terakkiperver
Cumhuriyeti Frkas kapatlr. Ayaklanmalar ve suikastlar bastrlr, Mustafa Kemal alnnn teriyle
kurduu Cumhuriyetin kurban olmaktan kurtarlr.
Mustafa Kemal, Kurtulu Savan kazanmak iin airet reisiyle, Nakibendi eyhiyle,
dadaki Yrklerle, hoca, aa ve mtegallibe ile ibirlii yapar, onlar dinler. Ama devrimlerini
yaparken kendi dncesine uymayan hi bir kimsenin dediini dinlemez, devrimlerini
gerekletirir. Trkiye Cumhuriyeti ada devletler arasnda hak ettii yeri alr.
Cumhuriyet kurulunca her i bitivermez.. Memlekette sanayi yoktur, sanayi kuracak zengin de
yoktur. Devlet halkn parasyla Smerbank, Etibank ve Toprak Mahsulleri Ofisini, kimya, eker,
kt ... sanayilerini kurar. Demir, deniz yollarna nem verilir. Kentlerde liseler, meslek okullar
ve niversiteler alr. Kyler yzyllarca eitimde savsaklanmlardr. Yurt iin cann veren
Mehmetikin bir ou toprakszdr, gurbetidir. Mustafa Kemal kylnn deerini bilen bir devlet
bakan olarak Osmanl gzidesinin (sekininin) eek Trk dedii (6) kylye Efendimiz der.
Kylnn okutulmasn, toprak sahibi olmasn ister. Bu konuda bir vurgulama yapmamz
gerekmektedir. TBMMine girenlerin hepsi Mustafa Kemal gibi deildir. (O dnemdeki CHPde
olanlar) Kendi eliyle kurduu CHPsini oluturanlarn bir ksm toprak aas, airet reisi, derebeyi
kalnts mtegallibe, tarikat eyhidir. Bunlar cumhuriyetin niteliklerini, ilevlerini gereince
bilmezler. Kylnn okutulmas, toprak sahibi yaplmas,
(4) Hakk Tongu: Canlandrlacak Ky; s. 189-191.
(5) Falih Rtk Atay: Kurtulu; s.28.
(6) Ziya Gkalp: Trkln Esaslar; S. 38, Eski Osmanl gzideleri kylleri eek Trk diye
tahkir ederdi.
ekonomik ve sosyal ynden kalkndrlmas onlarn sorunu olamaz. Ama bunlarn arkasnda
cumhuriyeti bilip de ilevlerini ilemez hale sokmak isteyen hocalar, paalar ve siyasa adamlar da
vardr.
CHPnin br kanad ise II. Abdlhamitin, II. Merutiyetin ekimeli dnemlerini bilinli
olarak yaam, laik grl kiilerdir. Bunlar Cumhuriyetin adaletinden herkesin yararlanmasn
isterler.
Kyl kitleleri ise yzyllarca okutulmadklarndan siyas dnden yoksundur. Kurtulu
Sava gnlerinde kyllerden ngiliz altnlaryla Kuvva-y Milliyeye kar ayaklandrlm Sait
Mollalarn, Zeynel Abidinlerin, Anzavurlarn, Delibalarn... yannda dvenler vardr. Onlarn ve
d dmanlarn karsnda dvenler Kuvva-y Milliyeyi canyla, malyla destekleyenler ise
saylamayacak kadar oktur. Kylnn dman saflarda dvmesi onun okumaszlndandr,
dnceden yoksun braklmasndandr.
Atatrk, 1933lerden sonra kylnn kesinlikle okutulmasn ve toprak sahibi olmasn
ister, hkmeti bu ynde harekete getirir. 1936 ylnda ilk olarak Milli Eitim alannda retmen
gnderilmeyecek kadar kk kylerde okuma ve yazmay retecek Eitmen Kurslar alr. Bu
kurslara askerliini avu, onbalkla geirmi, okuma yazma bilen, becerikli kiiler alnr. 10 lira
cretle kylere atanan eitmenler eitim ve retimde baarl da oldular. 1940ta da byk
kyler iin Ky Enstitleri alr. Bu dnemde II. Cihan Sava yaplmaktadr. Savata, atom
bombalarna varncaya dek ldrc silahlar kullanlr. Kyler, kasabalar, ehirler harabeye dner.
Milyonlarca insan lr, milyonlarca insan sakat kalr. Japonyada Hiroima ve Nagazaki kentleri
A.B.D. tarafndan atomla yok edilir. Sa kalanlar da radyasyon etkisiyle srnmeye terk edilir.
CHP Milli Eitim Bakanl, yzyllarca okumasz braklan 40.000 ky okula, retmene
kavuturmak amacyla 10 yllk bir eitim plan yapar; kyde eitim seferberlii ilan eder. Bu iin
banda Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ve lkretim Genel Mdr . Hakk Tongu vardr.
1944-1946 yllarnda kyl-devlet ibirlii ile 5.000 den ok lojmanl, ilikli, derslikli, kmesli
okullar yaplr. 20 Ky Enstitsnden 20.000i akn retmen, 2000 salk memuru kylerde
grevlendirilir. Trkiye milli eitim tarihinde ilk defa Salk Sosyal Yardm, Tarm ve Milli Eitim
Bakanlklar koordine almaya girer. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl ky Salk memuru
yetitirmek iin Ky Enstitlerine doktor verir. Ky salk memuru olacak rencileri
hastanelerinde, laboratuarlarnda uygulamal olarak yetitirir. Tarm Bakanl da eitmen ve
retmenlerin yetitirilmesi iin tarm retmenleri verir, toprak salamada, veteriner
hizmetlerinde haralaryla ve retme iftlikleriyle Ky Enstitlerine yardm eder. Kylnn
kalknmas iin hem kyl, hem de bakanlklar kyde etkinliklerini srdrrken kart parti olarak
DPliler biz iktidara gelince ky okullarn yapacaz. Kyly angaryada altramazsnz diye
okul yapmn aksatrlar. Evet ok hzl bir giditi bu. 600 yl iktidarda kalan Osmanl
mparatorluunun 1912-1913 ders ylnda btn snrlar iindeki lkelerin ky ve kentlerinde
4194 ilkokul, 7.260 retmeni vardr; 242.069 da rencisi. Tonguun grevden alnd 1946
ders ylnda 13.653 ilkokul, 25.000 retmen ve eitmen, 1.393.034 de renci vardr. Savan
etkisiyle millet yoksullar. Ordusunu bile gereince donatamaz. ngiliz ve A.B.D. hkmetleri
Trkiyeye giysi ve postal gnderir. ngiliz postallarnn ad ril, A.B.D. postallarnn ad da
Ruzvelt konur. Biz Ky Enstitlerinde ril de giydik. Buna deinmemin amac yokluk iinde olan
memleketimizin II. Cihan Savana sokulmamas, yzyllarca savsaklanan kyler iin ok onurlu
ilkretim seferberliine balanmas ve bunlara ilerlik kazandran Cumhurbakan smet nn,
Milli Eitim Bakan Hasan li Ycel ve lkretim Genel Mdr Hakk Tongu ve bunlarn
karargahnda alan adsz yldzlarn 5-6 ylda yarattklar ky eitimindeki altn aa deer
bimek her babayiidin harc deildir.
1945 ylnda iftiyi Topraklandrma Kanununu TBMM karr. CHPdeki toprak aalar
yasann karlmasn Mecliste nleyemeyince DPyi kurar, kartla geer. CHPde ayn gr
paylaanlar 1946 genel seimi sonunda Ky Enstitlerini kuran Mill Eitim Bakan Hasan li Ycel
ile lkretim Genel Mdr Hakk Tonguu Enstitlerin yneticilerini grevden alr. Milli Eitim
Bakanlna, Ky Enstitleri Kanunu, TBMMinde grlrken bir ift sz sylemeyen Reat
emsettin Sirer, Ky Enstitlerinin ilevlerinden hi anlamayan, bir derste 2.000den ok
efendim.. efendim.. diyen (psikoloji retmenimizdi) Yunus Kazm Kni de lkretim Genel
Mdrlne atanr. Amalar Enstitleri milliyeti, bilgili olarak yetitirmekmi Ky
Enstitlerinin programn deitirirler. pedagojisi, i pedagojisi tarihi kaldrlr. Zira iletme ve

kooperatifilik dersleri yaamdan koparlr. lik, tarm, inaat almalar pratikten teoriye evrilir.
Milliyetsizlikle itham ettikleri Ky Enstitlerinin diktikleri ormanlklara, ba ve bahelere baklmaz
kurutulur. Merinos koyun, Ankara tiftik keisi, Hollanda inek ve boa srleri savsaklanmaktan,
hastalktan lrler. Hasanolan Ky Enstitsne atanan bir veterinere eski retmenlerden Nazif
Balcolu: Veteriner Bey, bu Hollanda inekleri, boalar yoksul memleketimizin dvizi ile getirildi.
Siz, bu hayvanlar pekl tedavi edebilirsiniz diye rica ettiinde: Ben her eyden nce bir
milliyetiyim diyerek hayvanlar lme terk eder. Eski retmenlerden Hidayet Glene bu olay
sorduumuzda: Bekir, Bekir, beni bir daha m alatacaksn. Biz rencilerimizle, len dev gibi
boalarn, ineklerin banda saatlerce aladk. lenler, krlp dklenler yalnz bunlar m
sanyorsun? Yksek Ky Enstits rencileri, olarak Hocamz Prof. Nusret Sumanla beraber
kopya ettiiniz nl Nike ve Efebos heykelleri, Trk byklerinden smet nnnn bstn,
kendi elinizle yapp istasyon alanna diktiiniz Tohum Atan Kyl heykeli hep yerle bir edildi.
Fatih, Barbaros, Mimar Sinan, Mithat Paa, Namk Kemal ve Atatrkn bstlerine dokunmadlar
dedi. Bu baya yky 1950li yllarda Hasanolan Ky Enstitsnde resim-i retmenlii
yapan, 1960l yllarda da beraber Konya Karma Ortaokulu retmenleri olarak altmz
dnemde Ali Birizkentten dinlemitim.
Prof. Heykeltra Nusret Suman Gzel Sanatlar Akademisi retim yesi idi. Tonguun,
Sabahattin Eybolunun hatr iin Hasanolan Yksek Ky Enstitsne gelmiti. Kendi setii
Trk Bykleri bst kalplarn, Nike ve Efebos heykel kalplarn da getirtmiti. Yap Kolu ve Gzel
Sanatlar Kolu rencileri olarak Nusret Hoca ile beraber bu kalplardan kopyalar aldk. stasyon Hasanolan caddesine sra ile ve muntazam aralklarla dikmitik. Hoca ile beraber bir de Tohum
Atan Kyl heykeli yaptk. Onu da istasyon alanna dikmitik. Ayrca ak hava tiyatromuzun
cephesini kabartma frizlerle sslemitik. 1950li yllarda Tohum Atan Kyl heykelini Lenine
benziyor diye paralamlar. Oysa Nusret Hoca ile biz, hatta Sabahattin Eybolu bu heykelin
bizim tohum atan kyllere benzemesi iin gnlerce aratrma yaptktan sonra heykelin yapmna
getik. Tongu ve Eybolunun eletirilerinden sonra da heykel son eklini almt. Hi kimsenin
aklnn ucundan bile Lenin gememiti. Bu tam anlam ile bir iftira idi. Nike heykeli, kadn beden
llerinin gzellii ile sanat dnyasnda tannan bir heykel. Biz bunun kopyasn konuk kantininin
nne dikmitik. Bunu da fahieye benziyor diye paralamlar. (7) Nusret Hocann bize
anlattna gre Efebos heykelini de erkek beden llerinin gzeli olarak dnyaca nl imi.
Efebos Heykelini de Yksek Ky Enstits binasnn nne dikmitik. Onu da Bu bir
homoseksele benziyor diye paralamlar. Kurtulu Sava Kumandanlarndan ve
Cumhurbakanlarmzdan smet nnnn bstn de yok etmiler. 1987 kurban bayramnda
Hasanolana gittim. retmen lisesine evrilen Ky Enstits yerleim alann gezdiimde kendi
gzmle grdm ki bu deerli yaptlar yerlerinde yoktu. Akhava tiyatrosunun cephesindeki
frizler de yoktu. Hasan Ali-Tongu dnemlerinden sonraki dnemlerin yaptklar bu aalk ykma
aladm. Cumhuriyet dnemindeki Patrona Halil ykmclarnn zihniyetinden de irenlim.
(7) NKE: Yunan mitolojisinde Zeusun kanatl, kadn habercisi ve Athenann arkada, zaferi
Tanrlarn bir armaan olarak Olimposta ve yeryznde siyasi bir grev yapyordu.
1- Bergama Mzesinde kanatl heykeli,
2- stanbul Arkeoloji Mzesinde Roma devri kolsuz heykeli var (Hasanolan Ky Enstitsndeki
kopyamz bu heykelin kolsuzu idi.) Meydan Laros: Cilt IX. S. 351.
1947-1950 yllar arasnda da tarmda ubuk dikip ba, fidan dikip bahe, tarlay ekip
rn kaldran, ilikte ocuklara sanat reten retmene bu iler yaptrlmaz. 1943-1946
yllarnda Enstitlerden mezun olan retmenlere verilen damzlk hayvanlar, at, araba, pulluk, 46
marangoz, 25 yapclk, 39 demircilik, 45 diki nak arac da ellerinden alnr. Bu tutum ky,
kyly bilmemezlik deil mi? imdi aklayalm, bu aralar ky retmenlerine neden verildi:
1946 ubatnda lkretim Genel Mdrlnde staj yapyordum. Hocam Hakk Tongu beni
ard.. Gittim:
Kynde zanaatla ilgili ne gibi i aralar var? kyller ilerini hangi aralarla grrler, herkesin i
arac var m? diye sordu.
Hayvan nallamak iin eki, kerpeten, sa kesmek iin tra makinesi, saban kurmak iin
testere, keser, eydemiri varlkl ailelerde bulunur. Kyller komularndan isteyerek ilerini
grrler. Bu aralar yoksullara vermeyenler knanr. Hayvan herkes nallayamaz. Sa herkes
kesemez. Saban herkes kuramaz. Onu da bilenlere yaptrtrlar. Bu ileri yapanlara para verilmez.
Allah raz olsun, eline salk denir.
Demek ki senin kynde 5 i arac var. Kylerin ou da byle. Bu aralar da herkes
kullanamyor. imdi biz kylere gidecek retmenlere sanatlarna gre i arac vereceiz. Tarm,
arclk, marangozluk, yapclk, demircilik, diki-nak, dokuma, rme sanatlarn bu aralarla hem
rencilerine, hem de yetikin kyllere retecekler. Bir ka yl sonra ky halk makine ile diki
dikmesini, dokuma, rme ilerini, yap, sva ilerini, demircilik, tesisat ilerini kendileri
yapabilecekler. Kyde isiz olanlar bundan sonra gurbete amele, hamal, p, kapc, hizmeti...
olmaya deil, kolunda altn bilezikle gidecek. Daha salkl alacak, daha ok para kazanacak.
Ben bir ara listesi yaptm. Bak bakalm kye gerekli baka aralar var m?
Hocam, yayl krklk, ivi skme manivelasn gremedim. dedim. Onlar da ara listesine
ald.
Bunlar kylerde yeni bir yaam yaratacak Semerci. Her retmen kynde beer
zanaatkar yetitirse kyl ustalar yanna aldklar raklarla bu saylar 5-6 ylda 2-3 katna
karrlar. Bylece kyde diki diken kadn, yapc, marangoz, demirci ustalar says her yl artar.
Kylnn giyinii dzelir. Salksz evleri yeni bir biimle daha salkl yaplr. retmen ilik
almalar ile rencileri sanata ynlendirir. Onlar da sanat okullarna gider, bir meslek sahibi
olur. Tarmla uraan kyller de gnlk ilerinde okuldan rendikleri pratik ileri uygularlar. Biz
her kye aa yukar 100-200 i arac yolluyoruz. Okul bu aralardan kylleri yararlandracak.
Tarla-bahe, hayvanclk almalarn da bunlara eklersek okul-ky ibirlii kylye daha ok
retim yapmay salayacaktr.
Atatrkn salnda yeraltna inen kara kuvvet onun lmnden sonra yeniden
canlanr. 1945lerde demokrasi maskesi taknarak ok parti dneminde boy verir. 1950lerden bu
yana da ky alannda eitim ve toprak reformu iktidarlarca unutturmaya allr. Laiklikten dn
verilir. DP hkmeti Ky Enstitleri ile retmen okullarn birletirir, ilevlerini ortadan kaldrr.
Kylerde aratrma yapan, tarlada, ilikte, inaatta denizde, glde ve derslikte alan
retmenler drt duvar arasna dizilen sralara oturtulur. Ellerine kara kapl kitaplar, karatahta
verilir. retici - eitim yerine kuramsal eitime dnlr. Ky eitiminde reformu kimse azna
almaz. Toprak reformundan yararlanacak olan topraksz ve az toprakl yurttalar da yurtii ge,
yurtd i aramaya ynlendirilir. Ne yazk ki, ilevleriyle kendini dnyaya tantan Ky Enstitleri,
onu kuranlar, memlekette dzen dengesini salayacak olan toprak reformu yasasn karanlar
yaasalar bile Cumhuriyet dneminde yaptklar ileri atlmlar yznden kara kuvvetlerce kurban
edilirler. Ama bu memleketin kaynaklarndan varlkl olanlar ocuklarn yerli-yabanc kolejlerde ve
niversitelerde okuturlar. Nedense yoksul aile ocuklar eitimde frsat eitliinden gerei kadar
yararlanamazlar. sizlik, salk sigortalar bir trl gerekletirilemez. Gen Osmandan bu yana
tutucu dnce yznden laik dnceye tam bir ilerlik kazandrlamaz. Btn bu katliamlara
karn Gen Osmandan Mustafa Kemale kadar tutucu g Batllama hareketi karsnda hep
yenik der, kurumlar ortadan kaldrlr, istenen yenilikler yaplr. Son bir defa daha tekrar
edelim: Katliamc yenieri oca topla ykld. Yerine modern halk ordusu kuruldu. Matbaa
altrld, kitaplar basld. Padiahlk kaldrld, Cumhuriyet ilan edildi. Yenierici ulema
medreseleri kapatld, laik okullar ald. mrnce bu memleketi canyla, malyla yaatmaya
alan topraksz, okumasz braklan kyller iin Ky Enstitleri ve Toprak Yasas da bir gn
yeniden gerekleecektir. Bunlar yapacaklara imdiden selam olsun...
ETMC SMAL HAKKI TONGUUN

FTY TOPRAKLANDIRMA KANUNU HAKKINDAK GRLER
Eitimci H. Tongu, lkretim Dergisinin 183-185. sayfalarnda yaynlanan yazsnda
toprak sorununu ana grte incelemektedir.
A- Tarih ynnden:
Msr, Asur, Babil, Eski Yunan, Bizans ve Osmanl devletleri bamsz bir irade ile
yurttalarna topraklarn haka ilettikleri. dnemlerde ok glendi. Bireylerinin ellerinde byk
toprak bulundurmamaa alt. Dzenli tuttuklar kaytlar sayesinde kyly toprak kiralamak
durumuna sokmad. Ne zaman ki sarayn himayesine dayananlar ortaya kt, ite o zamandan
sonra toprak dzeni bozuldu. Bu insanlar trl trl iren yollarla devletin toprandan byk
iftlikler elde etti.Topraklarn kendileri iletmedi. Topraklarnda alanlar kleletirdi, arazi
sorununu da soysuzlatrd.
B- Sosyal ve ekonomik ynden:
Bir lkede kylerin bakmszl, susuz, aasz kal topran ve suyun belli ellerde
toplanmasndan iler geldi. Topraa ve suya sahip olanlar toprakszlar tarlalarnda kle gibi
altrd, emeklerini acmaszca smrd. Toprak klesi olan kyller toprak sahibi tarafndan
dvld, svld, hayvan gibi alnp satld, toprakta almaya zorland. Zora dayanan alma
ise insanlarda angaryay dourdu. Bu tr altrmann verimsiz ve kalitesiz olduu ortaya kt,
gelir dt, toplumlarda alk tehlikesi ba gsterdi. Aln egemen olduu toplumlarda devletin
egemenlii de, bamszl da gcn yitirmee yz tuttu. Dier taraftan byk toprak sahipleri
kylerden gt, kasaba ve kentlere yerleti. Ellerindeki olanaklarla kent-ky arasndaki
kazanlara el atmaa balad. Devlet nfuzunu ellerine geirmee kalkanlar emici ve ezici oldu.
Bu nedenle toplum yaamndaki denge bozuldu. alan halka dayanmayan toplumlarda halk
ynetimi gerekletirilemedi.
Trkiyede uzun yllar uratktan sonra millet yaamnn yarnn salayc temellerini atan NN
devrinde iftiyi Topraklandrma Kanunu (Cumhuriyetin yirmi ikinci ylnda) karld.
C- Eitim ve retim ynnden:
Bir yasann yaamas onu candan benimseyip besleyecek taraftarlarnn var olmasna
baldr. iftiyi Topraklandrma Kanununu geliip grbzlemesini salayacak insanlar
yaratmak iin Siyasal Bilgiler Okulunda, Hukuk, ktisat Fakltelerinde, Ky Enstitleri ve ky
okullarnda kanun ve uygulamasyla ilgili canl sorunlar konuulmal, bu kurumlarn yetitirdikleri
ocuklar ve genler onun gerek taraftar olarak yaama atlmal ve uygulamasnda etkin roller
almal. retmenlerin, profesrlerin toprak kanununun amacn, niteliklerini rencilere iyice
kavratmalar iin her dereceli okullarn ders programlarnda. bu konulara yer verilmeli.
Kararszlk, kuku telkin edenlerin olumsuz etkileri nlenmeli, kanunun uygulanmasnda ana
ruhunu baltalayc davranlara yer verilmemeli. Bilim ve sanat adamlarmz iftilerin
yararlanmalar yolunda aratrmalar yapmal, iftilerimizin yeni gelimeleri sahnelerimizde yer
almal...
KYMN YAAMI
I.
1929 da ilkokula baladm. Yeni harflerle okumaya gelenler benden bir yl nce okumay
sktler. Hasbi Bey adnda bir retmenimiz vard. Onun okulu amasyla kyden gitmesi bir
oldu. Ortada kaldk. Ertesi yl Mehmet Tevfik adnda bir retmen geldi. Kasabalyd. (Kzm
Karabekirin ky) ki yl bizi o okuttu. Devecinin odasnda yatp kalkyordu. Odann hels yoktu.
retmenimiz odann ahrn hel olarak kullanyordu. Kyller bu yzden ona Saan
diyorlard. kinci snfta iken o da baka bir yere atand. Biz gene retmensiz kaldk. ki yl sonra
Kavaktan bir retmen geldi. Kyn ocuunu snavdan geirdi. ounu birinci snfa indirdi. Ben
ikinci snfa ayrlanlarn iindeydim. retmenlerimiz kymz beenmedikleri iin sk sk yer
deitirdiklerinden yllk ky ilkokulunu be ylda bitirebildim.
Bizim ky bac bir ky. Her taraf ormanlk, dalk, bir taraf Gksu, yaylalar buz gibi
akan kaynaklar, ayr, imenleri olan bir ky. retmenlerimizin hi birisi bizi buralara geziye
gtrmediler. Okulun nnde arl arl akan bir ememiz ve aa dikecek bahemiz vard.
Buraya da bir tek fidan diktirmediler. Oysa okulumuzun kitap dolabnda arclk, tavukuluk,
bahecilik adnda kitaplar vard. Biz okulu temizlerken kitap dolabn aar korka korka bu kitaplara
bakardk. retmenimiz dolab kim kartrd demesin diye kitaplar eskisi gibi yerine dzgnce
koyardk.
Okulumuzun koridor duvarna akl levhalar vard. Ba sarkl, eli tespihli bir adam nde,
arkasnda yzleri simsiyah rtl be alt kadn, onlarn arkasnda da bir sr ocuk. Bu resimlerin
altnda Cumhuriyetten nceki aile yazlyd. teki levhada da ba apkal bir erkekle yannda
gzel giyimli, ba ak bir kadnla iki de ocuk vard. Hepsi gler yzl ve salklyd. Bunlarn
altnda da Cumhuriyet devrinde de byle oldu yazlyd. Okulda bir Trkiye haritas bile yoktu.
retmenimiz okulun kapanmasna .. gn kald diye sk sk syler dururdu. Pek hakkn
yemeyelim:
Gn dodu hep uyandk - Siperlere dayandk.
stikllin uruna - Al kanlara boyandk ...
diye balayan gzel bir mar retti. Bozuk ve mzikal olmayan kaln bouk sesiyle de olsa biz bu
mar seve seve sylerdik.
II.
Bu yllarda geim bir felketti. Ekinler az oluyordu. Harmandan kalkan kylnn yiyeceine
yetmiyordu. Biz kyn en varlkl bir iftisiydik. Subasar tarlalarmz, Gksu boyunda bklerimiz
vard. Babam harmandan sonra hepsine dar ekti. Gzn darlar bitik. kinci bir harman daha
kaldrdk.
Bu yllarda bizden gren komular da ektiler. Biz iki harman sayesinde hi sknt
ekmedik. Ama yiyecei tkenen komular her gn evimize bo bir uval yahut heybe ile gelmeye
baladlar:
Yiyeceimiz bitti. oluk ocuk az. Bize arpa, avdar, buday, msr, dar ne verirseniz
verin diyorlard. Anam a kalma korkusundan ok tutumluydu. Geleni bo gndermezdi ama azar
azar verirdi. Babam bu verileni kendine yaktrmazd. O daha ok vermesini isterdi. Bu
verdiklerimiz dn deil, onlarn deyimiyle Allah rzas iindi. Bu yzden bir gelen bir daha
gelmee utanrd.
lkbahar gelince eline sepetini, beline uzun bir iple ban balayan kzlar, kadnlar hep
tarlalarn yzne yaylr, gelincik, ilibicce, sakzlk, ebegmeci, ylanck, srgan, tere, yarpz,
horozibii, kirten, tekesakal, lbada ve kuzukula denen yenecek otlardan sepetlerini
doldururlard. Otlarn emelerde ykayanlar byk bir sevin iinde evin yolunu tutard.
Artk al yenmileridi. Dnya onlarn olmutu. Analar tencereyi ocaa koyar, iine bir
avu bulgur atar, otlu a piirirlerdi. Karaktan kurtulup ota kavumak ne byk mutluluktu.
Ekinler biilinceye kadar otlar, asma yapraklar, yeil soan mideyi krlemede en byk besin
kaynayd. Srt ba hep yamalklyd. Ayanda salam orab olan (800 nfuslu kyde) bir kii
bile yoktu. Be alt kii gzenmi orap giyerdi. arklar gzenirdi. Varlkl olanlarn ayanda
mein mestler vard. Yoksullar ayaklarna birer aput dolayarak pabularn giyerlerdi. plak
kalmamak iin analarmz, baclarmz el tezghlarnda hasll iplikten bez, alaca, ilik kumalar
dokurlard. Koyunlarmzn ynlerini eirir, dokur, aba, alvar dikerlerdi. Evlerimizin en gzel
sergisi olan ul kanatlarn (yarm ul) da keilerimizin kllarndan dokurlard. Hayvanlar olmayan
yoksullarn ocak balarna partal denen ul, uval eskileri serilirdi.
III.
Bu yllarda hayvan vergisi de kylnn bana dertti. Kyllerin pek ounun kesesinde
krk para yoktu. Tahsildar gelince kye bir sessizlik kerdi. Kimse ky ortasnda grnmezdi.
Herkes tahsildardan ke bucak kaard. Grnse para isteyecekti... Ama tahsildar da iin kolayn
bulmutu. Kyn koyun kei srlerini daa salmaz, caminin nnde bekletirdi. Az var dili yok
hayvancklar yanlarndan geen insanlara kara kara bakard. Paras olan davarnn vergisini verir,
tutuklu srden mallarn alr gtrr, yiyecek verirdi. Tutuklu sr ikindiye doru kyde az laf
yapan kiilerin araya girmesiyle daa salnrd. Bir gn akamzeri bizim eve beki geldi. Yarn
sabah tahsildara daan (dama atlan yuvarlak aa) gtrlecek. Daanlar caminin nnde
hazrland. Sabahleyin erkenden katrnzla siz de Hadime (ileye) gtreceksiniz dedi.
Sabahleyin anam beni erkenden kaldrd. Haydi, katr ek git cami nne. Al u azk pekirini de
bala beline. Sen de el ile Hadime varver gel dedi. Ben katr ektiim gibi cami nne yardm.
Kyn gl kuvvetli delikanllar hayvanlara uzun uzun daanlar yklediler. Hadimin yolunu
tuttuk. Yolda katrlar biraz cuvgala (ya ince mee srgnleri) dik. Zavall katrlar, daanlarn
yere deen yerlerinin kard grltlerle gm gk ter iinde tahsildarn evine vardlar. teki
kylerden de gelen olmu. Adama bir evlik bedava kereste yktk, kye dndk. Yolda giderken
kyller: ok iyi oldu. Herkes birer yk daan ykt, amma bizim davarlar hapis yatmaktan
kurtuldu. Anam vergisini de ya zm knca satp vereceiz. Tahsildar ok iyi adam diyorlard.
Bu yaplan iin ad da angarya imi. Babam 1937 ylnda ld. Beki gene bir k gn
pencereden yarn sabah karakola odun gidecek. Odunlar cami nnde yklenecek. Sabahleyin
erkenden siz de geleceksiniz. dedi. Bekinin sz muhtarn emriydi. Muhtarn emrine kimse kar
gelemezdi. Angarya defterinde sras gelen sylenen ii yapard. Sabahleyin erkenden gene azk
pekirimi belime doladm. Ahrdan katr ekip cami nne yardm Yerler karl. Odunlar herkesin
katrlarna, eeklerine yklediler. Yol kardan alm bir r. 5 saat sonra karakola vardk. Gnler
ksa ortalk ikindi oluverdi. Aksi bir jandarma herkes getirdii odunu sobaya girecek ekilde
kesecek dedi. Benden baka beinci snf bitiren kimse yok aramzda. Ben 4. ve 5. snf Hadim
ile ilkokulunda okudum. retmenimiz bize angarya yasak diye bir eyler retmiti. Odun
kyacak baltamz da yoktu. Karakolun bir baltas varm. Biz karn stnde hayvanlarn saman
torbalarn taktk. Biri birimize baktk: Nreceiz (ne yapacaz) imdi? Akam yakn. Gece yakt
ayazda yollarda kurt var. Hayvanlar terledi. Hasta olacaklar demeye baladk. Bir tanemiz de
jandarmann getirdii baltayla odun kesmeye giriti. Bu srada aklma Hadimdeki baretmenim
Ali Galip Ulutann angarya yasaktr dersi geliverdi. Yavaack bucak mdrnn odasna
yardm. Bir selam verdim: Biz Kalnallyz. Size odun getirdik. Mdr bey, akam oluyor. Ortalk
k. Yollar tek r, kar. Jandarma getirdiimiz odunlar kymadan sizi brakmam diyor. Ortalk
akam oluyor. Kyden tam be saatte geldik. Bizi de dnn dedim. Mdr, bana aadan
yukarya bir bakt. Ayamda ark, stm bam pek kavi deil. Yzm ask.
Sen Kalnall msn?
Evet.
Okumu bir ocua benziyorsun.
Hadim lkokulunu bitirdim
Neden okumadn ya?
Babam ld.
Acdm. Gz ak bir ocukmusun.-Talih.. demesiyle kapya doru yrmesi bir oldu. O
nden, ben arkadan bizim kyllerin yanna vardk. Jandarma kyllere tek balta ile odun
kestiriyor. Mdr karn stndeki hayvanlara ve balta bana gelse de ben de odunumu kessem
diye sra bekleyen kyllere bakt, bakt, ban jandarmaya evirdi:
Brak bu adamlar. Yarn karakola ii denlere de odunlar kestirirsiniz. dedi. Bizim
kyller
Allah mr versin mdr bey diye dua ettiler. Kye geldiimiz zaman yalnz kpeklerin
sesi duyuluyordu. Evlerin klar snm, herkes oktan uykuya dalmt. Eve gelince katr ahra
ektim. Kendi kendime: Olum Bekir, baban ld. Okuma ansn gme gitti. ite angaryadr,
mangaryadr derken mrn byle geip gidecek kyde dedim.
IV.
Ne zaman bam yasta koysam Gkmen Mehmetin:
Yandm... Yandm... dedii aklma gelir. Gkmen Mehmet leli 50 yl geti. Kap
komumuzdu. Kyde en son devesi kalan onlar denirdi. Benim aklm erdiinde kyde hi deve
kalmamt. Yalnz her yl Kasm aynda davarlar obandan ayrlp srlere tekeler katlrken
kyn delikanllar Tekecik denilen gelenee gre ellerinde anlar, her evin kapsna akamlar
gelir, ev sahibine yle sesleniverirdi:
Ko, teke kattm kutlu olsun,
Bal yiyenin az tatl olsun
Olancn lmesin
Dman sana glmesin
Krk alp getirsin
Krk yiyip otursun
Aklan Allah diyelim h a a a a ...!
Gkmenolu devesine, Numanolu eeine, Caburolu kpeine sahip olsun h a a a ... diye
barrlar ve ellerindeki anlar hep birlikte alarlard. Ev sahipleri de onlara yln rnlerinden
bahi vererek arlarlard. Demek ki yrk olduumuzu belli eden son ailelerden biriydi Gkmen
Mehmet. O, ok hastayd. Bedeni kor gibi yanyordu. Kyn doktorluk taslayanlarnn hepsi
yanndayd. Mevsim kt. Terletilerek iyi edeceklerine karar verdiler. Sular ibriklerde, testilerde
kaynatld. Scak kaplar adamcazn yorgannn altna, sana soluna, ayakucuna dizildi. Gkmen
Mehmetten ter zrl zrl akmaa balad. Sesi de Ar Alay tutuyordu:
Yandm! Yandm! Yandm! Yok, mu iinizde bir mmeti Mslman? Kurtarn beni! diye
barrken. Koca kar doktorlar:
Korkma.. Korkma.. yi olacaksn. Korkma.. diye teselli etmeye alyorlard. Ben
adamcazn acl barmasna dayanamadm, alamaya baladm. Beni ocuk diye odadan
koydular.
Sabah namazna kalkan anamla babam Gkmen Mehmetin ldn konuuyorlard.
V.
Hac Bekirin Ahmet benim adn aldm emmimin oluydu. Emmim Arabistan
savalarnda Filistinde Araplar tarafndan ldrlm. Babam kardeimin bana emanetidir diye
onu bytmt. Askerliini Atatrkn Muhafz Alaynda avu olarak yapt. Kye gelince
kylerin ktipliini yapmaa balad.
Bir gn o da ateli bir hastala tutuldu. Yataa dt. Anas Zahide Ninem (bizde emmi
karlarna nine denir) ile teyzesinin olu Telefoncu Ahmet kendilerini pek bilmi sayarlard. Ahmet
aam iyi etmek iin Assalacak balarnn iinde ok grlen Yelimkara adndaki bir otun
kklerini kaynatp iirmee karar verdiler. Baa adam yolland. Kaln, salkn saak kkl bir ka ot
skp getirdiler. Kkler ykand. Koca bir tencereye girecek ekilde dorand. Bol suda kaynatld.
Soutuldu. Ahmet aama akam bardak bardak iyi olacaksn diye zorla iirildi. Konu komu
yatmak iin evlerimize daldk. Sabahleyin Ahmet aamn ac haberi kye yayld. Hac Bekirin
Ahmet gece ld diyorlard.
Bizim dama iki byk tan stne kazan kondu. Su kaynatld. Uursuz teneir tahtas
dammza kondu. Ahmet aam deinin stnde evinden karld. Teneire uzatld. Karn su
tulumu gibi iti. Hoca Emmimin Ali, Ahmet aam ykamaa balad. Karnna eliyle basnca
azndan, burnunun deliklerinden rl rl sapsar sular akyordu....
VI.
Tmbllar Abdullahn Mustafa da yakaland ateli bir hastalktan ld. Benim en byk
Ahmet aam da eyh Sait syanndan felli olarak kye dnmt. Ben beni bileli eli titrer,
azndan salyas akard. Babam: Bu ocuu iyi edemedim diye dvnrd, gtrmediim
doktor, gtrmediim ocak kalmad.
Kocakarlar: Tmbllar Abdullahn Mustafann ls ykanrken onun teneirden akan
suyunu leenlere biriktirelim l suyu ile Ahmeti ykayalm. l suyu bu titreme illetini keser.
Ahmet de kurtulur diye karar verdiler. l ykanan teneirin altna leenler kondu. Sabunlu pis
sular doldu. Bu su tekrar ltld. Ahmet aam bu su ile evimizde ykand. Ykandktan bir zaman
sonra o da ateli bir hastala yakaland. Kokar bir ishale tutuldu. Bedeni cayr cayr yand. ok
dert ekmeden o da ld.
VII.
1943 ylnda ifteler Ky Enstitsnde okuyordum. Kyde iki salgn olmu. 60 ocukla bir
sr de olak kuzu lm. Birka evde hi ocuk kalmam.
1944 ylnda Hasanolan Yksek Ky Enstitsnde okurken okulumuza Devlet istatistik
Genel Mdr ve yardmclar geldi. Bizi byk bir snfta topladlar Genel Mdr ve yardmclar
Okul Mdrmz Hrrem Armanla beraber snfmza geldiler Ky Aratrma Anketi yazl birer
defter verdiler.
Aratrma metodu olarak da hi bir eyden ekinmeden grdnz olaylar olduu gibi yazn.
Hi bir sorumluluk altnda kalmayacaksnz. Yeter ki doru olsun. Bizce kydeki gerek yaamn
bilinmesi gerekli.
Ben kye gelince bu anketi kyllerle beraber doldurdum. Ankarada Yksek Okullar
kampnda Dikmen srtlarnda eitim subaylarmzla askeri eitim yaparken bir asker blkleri
dolaarak komutanlara selam verip sizde Bekir Semerci var m? diye soruyordu. Bizim komutan:
Kim istiyor? deyince, Asker:
Komutan istiyor, Komutanm dedi. Komutan da bana:
Git dedi.
Karargha gelince ok gzel giyimli, sivil bir kiinin yanna gtrdler. Adam elini uzatt:
Ben istatistik Genel Mdr Yardmcs efik Bilkur. Ben de:
Hasanolan Yksek Ky Enstits rencilerinden Bekir Semerci diyerek tantk. adr
iinde bir portatif masa bana oturduk. efik bey, antasndan benim ky anketimi kard.
Bu sizin dosya deil mi Bekir bey?
Benim dosya efendim.
Sizin doyada hibir arkadanzn dosyasnda rastlamadmz olaylar var. Burada
diyorsunuz ki Muhtar Ahmet Ylmaz zamannda yani 1943 ylnda kyde bir salgn hastalk olmu.
Bu kranda kynzde tam 60 ocuk lm. Gebe Mustafa gibi bir ka ailenin ise ocuklarnn
hepsi lm. Dier bir maddede de kyde bir sr olak kuzu salgn bir hastalktan ve kt bir
tedaviden krlm. diyorsunuz. Bunlar doru mu?
Doru. Dilerseniz len ocuklarn ailelerinin adlarn da verebilirim.
Pekiyi. Sizin kyl bu kadar cahil mi de hkmete haber vermiyor? Salgn hastalklarn
haber verilmesi zorunludur.
Doru sylyorsunuz ama onlara yasalar kim retti ki bu zorunluu bilsinler?
Bizim kyller hastaln da, lmn de, doumun da Allahtan geldiine inanrlar. Doktora
falan inanmazlar. Hayatta sizin gibi doktor hkmet laf edenlere verecekleri yant da udur-:
Allah verdi. Allah ald. Hkmet ne yapacaaak, toktur ne yapacaaak. derler.
Sizce bu gibi salgn lmler nasl nlenebilir? ok ac olaylar bunlar.
Hkmetle kyn arasndaki diyalog kopuk. Birincisi bilim inanc ile bu afetleri nleme
eylemine inanrken kyl tam tersine elinden bir ey gelmeyeceini grd m her ey Allahtan
der, kestirir atar. kincisi devletin veteriner ve salk kurulular kylerdeki bu gibi olaylar annda
izlemezler. Bu kopukluu ortadan kaldrmak iin kylnn okutulmas gereklidir. Hkmetin de
kye hizmet gtren kollar her an kydeki olaylara annda el koyabilecek kadar kyle her gn i
ie, i ve anlay birliinde olmas gerekir.
Yeterli bilgiyi sizden aldm. Bu dediklerini ne bizim kurum nleyebilir, ne de imdiki bilim
adam ktl ile hkmet nleyebilir. Kyler en azndan sizler gibi anlayl retmenlere
kavuursa salgn hastalklar annda hkmete haber verilir. Hkmet de var gc ile byle
kranlarn stne gider. Ne yazk ki bu zihniyetin yklmas ok zaman ii. Zaman bulabilirsem
kynze kadar geleceim dedi. Biri birimize teekkr ederek ayrldk.
VIII.
Aradan zaman geti. Bana bir mektup geldi. efik Bey beni bir Pazar gn Ankaraya
aryordu. Ulusta bir kahveye oturduk. Adamcaz benim anlattklarm bylemi. Taaa., bizim
kye kadar konuyu aratrmaya gitmi. Kyllerle konumu. Ho beten sonra birer ay itik. O:
Bekir karde; sizin kye vardm. Senin anlattn konular inceledim. Yahu sen o kyden
nasl ktn? Otuz yandakilerin birou sakall. Hepsinin elinde otuzlk koca tespihler.
Kimisininki zeytin ekirdeinden. Durmadan tespih ekiyorlar. ok konuksever insanlar. Beni nasl
memnun edeceklerini ardlar. Yemek zaman konuk olduum mahallenin her evinden bir sini
yemek geldi. Ben kyden ayrlncaya kadar her n byle devam etti. Anlattn konular olduu
gibi doru. Kyllerle konutum. Neden bu ocuk krmn, olak, kuzu krmn hkmete haber
vermediniz? dedim. Ayainda orab bile olmayan st ba yamalkl birisi: Ben Eyvaz
Mustafaym. Beyim bunlar kk eyler. Biz lme de zulme de alknz. Biz bu kyn her
evinden bir, iki ehit verdik harplerde.
Hangi savalara katld sizin ky?
Cezayir, (Trablus Garp) Balkan, anakkale, Arabistan, Yunan (Kurtulu Sava), Krt
isyan hepsine katldk. Nice babayiitler gitti. imdi grdn bu sakalllar onlarn ocuklar.
Mustafa Kemalden, smet Paadan Allah raz olsun. Onlar bizi bir daha harbe sokmad da Kyde
biraz insan tredi.
Ben Arabistanda esir oldum. ngilizler bizim Trk esirlerini Hindistana gtrd. Sonra
devletler anlam. ngilizler bizi Trkiyeye geri verdi. Kye geldiim zaman akranlarmdan bir
ka kiiyi bulabildim. Bu savalar bizim ocaklarmz sndrd. Gene de kr. Sen kalkmn bir
sr olak lm, eceliyle elli, altm ocuk lm. Biz doduk doal alknz byle eylere.
ocuk dediin ne ki, bir ibrik suyun (Sevitikten sonra ykanma) bana gelir. Allah kkn
(anasn babasn) eksik etmesin dedi. Ben de:
Savalar bir memleketin var olma kavgasdr. Onun iin hepimiz lmden korkmadan
savatk. Ama elimizdeki varlmz yitirmemek iin de her trl nleyici tedbiri alacaz derken,
Deli Muharrem diye biri:
Beyim, biz kylyz. Az var dili yok insanlarz. Bakma seninle byle konutuumuza.
Bizden, bir babayiit gidip de hkmetle konumaz. Hlbuki onlar da bizim gibi insan. Amma bir
kere bir soukluk var yzlerinde. Kyl onun iin hkmetten ylm. Biz kapal bir kutu gibi
kalmz kendi kendimize. Bize devlet sahip kmal. Biz devletin kapsn ala ala felaketleri
haber vereceimize devlet bizim kapmzn felketlerini izlemeli. Yok, byle bir ey. Askere git
der, gideriz. Vergi ver der, veririz. Son yllarda oy ver demeye baladlar. Onu da verdik. Amma
devlet bizim dertlerle ilgilenmiyor. Bak imdi. Elini per ocuklarmz var. Fakiriz. Okutamyoruz.
Neden bizim ocuklar okutmaz devlet? Konyalyz. Bizim Konya ovas bir memleketi besler.
Krmdan, Bulgaristandan, Yugoslavyadan velhasl pek ok yabanc lkeden gmenler geldi.
Konya ovasna yerletiler. Az zamanda traktr, kamyon, otobs sahibi oldular. Biz hl gdk
eekle, kara kzle bu dada yoksuluz.
Bize gelince toprak yok. Biz bir kayann bana yerlemiiz, hep gurbetiyiz. Konya
ovasnn harmann biz kaldrrz. Bostanlarn biz bekleriz. Aydna zmire ttn, pamuk apasna
biz gideriz. Kyden gidip de bir daha hi dnmeyenler var. spitirenin smail, Yangal Ahmet,
Abbas Mustafa, Badatl Ali, Petlek Mustafa gitti gider. Yok. Yok... Bunlar bir buluveren olsa da
ellerini psek.
Bunlarn hepsi babayiit insanlar. Toprak olsa onlar bu ky terk eder miydi? El iinde
ezile bzle alr myd? Gurbet ellerinde bit atar myd? Kyn yars kendi bana Konyaya,
umraya ger miydi? Yaban kylere hep bizim kyden kzlar gidiyor. Onlar da bizim kyde yuva
kurmazlar myd? Eyvaz Mustafa:
Biz beyim, var ya, kylyz kyl. Kyl okutulmazsa her gn ift srdmz kz,
srtna bindiimiz eek, srtna yk vurduumuz katrla gnmz gn ettiimizden midir nedir
kendimizi onlara uyduruyoruz.
Onlarn nasl az var dili yoksa, biz de onlarla bir mr boyu alrken dilimizi,
dncemizi unutuyoruz.
Evet azmz var dilimiz yok. Devlet baba elimizden tutmal. Biz okumadk. Hi olmazsa
ocuklarmz okutmal, bize toprak vermeli. Kim ister gurbetilii? Kim ister doduu ky terk
etmesini? Kim ister kyn urad felaketleri hkmete haber vermemeyi? Biz cahiliz, cahil.
Okutulmayan insann hayvandan fark yok vesselam... Ben okuyanlarn hayatna bakp da
imreniyorum. Onlar tertemiz giyiniyorlar. Yzleri kpkrmz. Belli ki besleniyorlar. Kanundan,
hanyadan Konyadan haberleri var. Bir adam yoksul mu, deme gitsin. O irezildir irezil... Cahillik
gurbetilik, hastalk ona hak vergisi sanki dedi. Adamn konumas kafama bir ta gibi geldi. Ama
ben ne yapabilirim buna karn? Senin kyllerle konumalarm bir hayli tatl geti. ok da scak
insanlar. Sana da selam syleyenler oldu. Okumak isteyenlerden daha ok okumak istemeyenler
var gibime geldi Ben
yi sezmisiniz. Ben beni bileli bizim kyde Kuran kursu var. Bu kurs iin kyl yardm
kampanyas aar. Yurdun her tarafna adam salar, para toplar. Bu kurs yatldr. Komu kylerden
de yatl renciler gelir. Siz grdnz. Bizim ky yoksul bir da ky. teden beri kyl din
duygular ile yorulmu. Tarikat eyhi din telkin eder. mam, vaiz, mft din telkin eder. Politikac
din telkin eder. Bu dnya yalanc dnya, gerek dnya teki dnya diye onlarn kafalarn te
dnyaya evirince kurtuluu Kuran kurslarnda aryorlar. Ama Kuran kursu bir meslek okulu
deil. O yalnz kolayca renilebilecek slami bilgileri reten bir kurs. Onun rettiini biz
anamzdan babamzdan rendik. Oysa bu kursa giden erkek ocuklar askerlik ana kadar
devam ediyorlar. Askerden dnnce evlenme a gelmitir. Evlenir. Kadn tuz deyince adamn da
arkas CIZ demeye balar. Elde avuta bir ey yok. Yuva para ile yaar. Bu sefer hayda yallah
amelelie, obanla, rakla, bekilie... ocuklarn yaamna yazk oluyor. Kent ocuklar hem
din? bilgilerini renip hem de eitli okullarda okuyup yksek orunlara trmanrken bizim kyn
ocuklar ellerin iinde srm srm srnr. Bir hastalk gelir hayvanlar ldrr. Bir baka
hastalk ocuklar sprr, topraa gmer.. Zavall kyl bilgisizlik iinde bu salgnlardan ezilir.
Oysa Kuran kursuna topladklar parann yarsn kyn yetenekli ocuklarn okutmak iin
harcasalar kylerinin veterinerini de doktorunu da retmen ve tarmcsn da yetitirip ada
insan dzeyinde bir yaama kavuabilirler. Kylnn byle bir giriime gemesini kar evreleri
ister mi? Eer isteriz derlerse neden kylleri byle bir atlma sevk etmiyorlar? deyince efik
Bey:
Deli Muharrem ile Eyvaz Mustafa konuup odadan knca eli tespihli, sakall, irkin takkeli
bir adam yanma sokuldu:
Beyim bu konuanlar var ya iki tane baldr plak. Deli bu herifler deli. Bizim kyden
genler de deli. Hele Bekir diye bir ocuk vard kyde, babas kyn aasyd. Herkes onu sever
sayard. Fakirin elinden tutard. Kara gn dostuydu. Neden babasna ekmedi de ky terk etti? O
da deli. Ne yapyormu? Okuyormu? Okuyup da kimin elinden tutacak? Okuyanlar ne olmu ki!
demesin mi? Adama ha haaa dedim. Kendisiyle konumay srdrmek istemediimi anlaynca
belki de bana; Bu da o delilerden birisi dedi kalkt gitti. Bu sefer Ali avu Mustafa yanma
yanat:
Bak beyim, bu adam var ya Nakibendi Tarikatndan. imdi ky bunlarn elinde. Elinde
dedimse bunlarn bilmem nerede bir eyhi vardr. Oradan haber yollar. Onun bir oyunca bu
herifler. eyh ister mi kyl ocuklar okusun adam olsun? Bunu gren duyan var m? Hele yeni
okullar, bu okullarda okuyanlar hi sevmezler. O Deli Bekir dedii ocuk var ya. Akolsun ona.
O kyde be snfl okul yokken ileye kap babasna kendisini zorla okutturdu. Babas lnce de
gene bir yolunu bulup Ky Enstitsnde okuyor. Kymzde ondan baka okuyan ocuk yok.
Onlar iin kendi tarikatlarna girenler hep akll. Onlar dinlemeyip de kendisini, ky ileri
gtrmee alanlarn hepsi deli. Tuttururmu bir fukarayi sabirin! Herkes yoksullua
dayanacakm. Tanr, yoksullara bu dnyann nimetlerini yemesin dememi ki? Yoksullarn hakk
deil mi insanca yaamak? Yoksullua boyun emek budalalk. Tanr insana akl vermi, dnce
vermi. Herkesin okuyup adam olmak hakk deil mi? ehirlinin ocuklar doktor, mhendis,
hakim olurken bizim ocuklar neden oban, rak olsun? Tanr m yazm alnlarna bu yazy?
Devlet ocuklarmz okutursa elimizden, tutmu olur. Bize toprak verirse elimizden tutmu olur.
Bunlar istemek bizim hakkmz deil mi? Bunlar bizi uyutuyorlar vesselam uyutuyorlar!
Ben Mustafa Kemalle. Afyondan zmire kadar Yunanlya kl vurdum. O, kurmu diyorlar
bizim Bekirin okuduu Ky Enstitlerini. nallah btn kylerden ok ocuk okuturlar da bizi bu
tarikatlarn elinden kurtarrlar. Bilmem smet Paa bizim ky ocuklarn okutabilecek mi?
Mustafa Kemal Paa bambakayd. imekti beyefendi imek. Drt gnde Yunan denize dktk.
A yoktu, ekmek yoktu. Ama bize Kemal Paa yle bir kufet (g) verdi ki, drt gn ne
almzdan haberimiz oldu, ne de yorgunluumuzdan. Dman bir kattk m nmze, alimallah
soluunu kestik. Dktk denize. Elbette bir Mustafa Kemal daha kar iimizden de bu kyllerin
ocuklarn okutur. Bak beyefendi. Mustafa Kemal dedim ya onunla beraber Afyondan zmire
doru kan ter iinde yl bize kan kusturan gvura (kafire) kl sallyorduk. Sava bu. Adam
ldrmek daldan armut koparmak gibi geliyor insana. Sen onu ldrmezsen o seni ldrecek.
inden getiimiz kylerde dmana yataklk yapanlarn evlerini basyor, sakladklar gavurlar
gzlerinin nnde temizliyorduk. Kendini bilmez bir ksm aalk avratlar Allah belcuunuzu
versin. Ne istersiniz elin adamlarndaaan.. Gl gibi geinip gidiyorduk. diyorlard. Bizim kyn
tarikatlarn da ben onlara
benzetiyorum. Kyde bir yenilik isteyen oldu mu hemen azlar alr. Deli derler, kanaatsiz
derler, imansz derler... Bana sorarsanz bu syledikleri bizim kyn ilerlemesini isteyenler deil,
tam kendilerine yakr dedi. efik Bey:
Bana kalrsa seni savunanlar da var haa.. diye srtm okad.
Kendisine kymdeki aratrmas iin teekkr ettim. El skarak ayrldk. Onun temiz
yrekliliini hi unutamyorum.
BELL GNLERMZ
I. YAMUR DUASI
Anlatan: Semercilerin Hac Mehmet Aa.
Biz atalarmzdan grdmz yamur duasn her yl haziran balarnda yaparz. Kyde
varlkl kiiler bu gn iin birer kurban keserler. Varlkl olup da kurban kesmeyen knanr.
Kurbanlarn sakatatlar ile etlerin biraz kyde kalan kadn, kz, yal ve kk ocuklarn yemesi
iin braklr. Kyde elinden iyi alk gelen kadnlar bunlarn hepsini bir yerde toplarlar.
Kazanlarda piirirler, hep beraber yerler.
Erkeklerin tm sabahleyin gne biraz ykselirken hazrlanr. Herkes ekmeini, bulgurunu
bohalar. Kurban kesenler etleri kazanlara koyarlar, eeklere ykletirler. Yamur duasna
katlanlar bir enlik, bir glme ile bazen ilahiler syleyerek, bazen dua okuyarak, amin diyerek
Erenler Dedenin yolunu tutarlar. Erenler Dede, Erenler Dann gediindedir. Burada bir dzlk
vardr. Bu dzln dibinde oturulabilecek byk bir ard aac vardr. Erenler Dedenin mezar
bu ardcn dibindedir. Bundan baka dibine oturulabilecek pek ok ard vardr. Kyller bu
ardlarn dibine azklarn koyar, oturur, biraz dinlenir. Buradaki al ben yaparm. Eeklere
ykl kazanlar her yl et piirdiimiz yere iner. Eski ocaklara kazanlar atlr. Karamuklu suyundan
sular getirilir. Ormandan toplanan odunlar atl kazanlarn altnda atelenir. Etler pier.
Herkes aznda getirdii bulguru bir arafn stne dker. Etin suyuyla pilav piirilir. Sini
gibi talardan kurulu hazrlanm sofralar vardr. Bu ta sofralarn stleri ykanr. Herkes oturduu
yerden kalkar. Erenler Dedenin mezarnn banda toplanr. Dedenin mezar evresinde kez
dolalr. Hoca yamur duasn okur. Herkes elini yere evirir. Dua dinlenir. El parmaklarnn
aaya doru sarkk tutulmas Tanrm parmak gibi bereketli yamur ver demektir. Dua biter.
Kyller byk, kk ta sofralara oturur. Ta sinilerin zerine leenlerle pilav dklr. Sonra
ortas alr. Buraya da leenlerle et dklr. Byk bir coku iinde etli pilav yenir.
Aslnda bizim yamur duas ister yamur yasn, ister yamasn her sene yaplr. Bu bizim
ekinlerimizin, otlarmzn bereketli olmas dilei ile varsl, yoksul iyi bir gn geirmek
istememizden domaktadr.
II. EVRME
evirme bizim babozumu bayrammzdr. evirme, ekini otu bitik, harman kaldrdk,
buday, bulguru ambarladk, iler evrildi demektir. evirme babozumundan bir gn nce
yaplr. evirme, etli zml bir bayramdr. evirme gn herkes kendine yetecek eti, bulguru,
ekmei ve birer sepet zm heybesine koyar. Gnein domasndan biraz sonra gene kyn
erkekleri kye bir saat uzaklktaki evirme ad verilen Ardl Tepede toplanr. Bu tepede her
slalenin bir ardc vardr. Herkes kendi slalesinin ardcnn dibine oturur. Etler, pilavlar
piirilmeye balanr, herkes heybelerindeki zm sepetlerini karr, sular. Bol bol zm yenir.
Komu slalelerden kiiler biri birlerinin ardcnn dibine konuk olarak gelir. Hal hatr sorulur. El
sklr. Tanr bugnlere bizleri bir daha kavutursun denir. Gelen konuklar leenlerde
sepetlerde sulanm zmlerle arlanr. evirmeye gelenler yemekten nce evirme Gediinde
Karamuk allarnn dibinde yatan evirme Dedesinin mezar bana otururlar. Nice evirme
gnlerine kavumak ve zmlerimizin bereketli olmas dilei ile dualar edilir.. Dua bittikten sonra
hazrlanan etli pilavlar yenir. Dileyen ayn gn, dileyen ertesi gn babozumuna balar.
III. TEKECK
Keilerin kasm aynda dllenmee balad gnn akam kyn bekar delikanllar kyn
ortasndaki bir odada toplanrlar. Delikanlba, delikanllarn postalara ayrr. Onlara birer mahalle
verir. Herkes mahallelerine dalr. Her postann elinde biri birine balanm sekiz on an vardr.
Sra ile evlerin kapsna gelirler. Esselamn aleykm beyler, bir birini eyler. Ko, teke kattm
kutlu olsun. Bal yiyenin az tatl olsun, olacn lmesin. Dman sana glmesin Akla Allah
diyelim haaaaa! diye bararak ellerindeki anlar btn kuvvetleriyle alarlar, zm isterler.
Ev sahibi delikanllara sa olun der. Tabakla kuru zm getirir, uvallara dker.
Delikanllar bunu az bulurlarsa bir tabak daha getirip dkerler. . . .
Postalar topladklar zm oturduklar yere getirirler. Satarlar. Parasyla en iyi davar
alrlar. Kesip kazanla ocaa vururlar. Et piinceye kadar davul alarlar, trk sylerler, oynarlar.
Et piince yiyip dalrlar. Bu elenceli gne Tekecik derler. Bu da keilerin dllenme bayramdr.
IV. SAYA
Keilerin domasna yakn bir gnde gene kyn bekr delikanllar bir odada toplanrlar.
Delikanl ba delikanllar gene postalara ayrr. Her postaya az kapakl tas, tencere verir.
Taslar, tencereler birer bohaya sarl olarak uzun iple bal torbalarn iine konur. Postalar
kendilerine ayrlan mahallenin evlerinin bacasnda ipli torbalarn sarktarak:
Saya geldi sarktalm. Demir ddk taktralm. ok verenin keileri doursun, srleri
artsn. Az verenler pahallktan patlasn. Srs ortadan kalksn gibi tekerlemeler sylerler. Ev
sahipleri bacadan sarkan torbay odann iine doru eker. Torbann iindeki kapakl kabn iine
gnllerinden kopan ya ve kavurmay koyar. Bohasna sarar, torbaya yerletirir, ipi sarsar. Bu
ip sarsma, ya koyduk torbanz ekin demektir. Delikanllar torbay eker, aar. Verilen ya
miktar o eve yakr okluktaysa giderler. Az bulurlarsa torbay tekrar bacadan sarktrlar. Ev
sahipleri delikanllar gnlleyecek kadar ya kor, tekrar ipi sarsar. Torbay eken delikanllar
verilen ya az bulsalar bile bir daha sarktmazlar.
Evlerden toplanan yalarla poaa yaparlar, yerler. Poaa yaplncaya kadar davul alar,
trk syler oynarlar. Keilerimizin dourmaya balad gnler bylece kutlanm olur. Yamur
duas, evirme, Tekecik ve Saya bizim retimimizin bol olmas dileiyle yaptmz kutlama
gnleridir. Kyl bu kutlamalar her yl hi bir zorlama olmadan seve seve yapar.
V. DN BAYRAMLAR
Anlatan: Deli bi
Din bayramlar yoksullar iin olduka ac geer. Varlkl insanlarn karlar, gelinleri, kzlar,
ocuklar kendileri yoksullara gre ok gze batan bir gzellikte giyinirler.
Bayramlarn arife gn ikindi namazndan sonra camiden kan erkeklere darda bekleyen
erkek ocuklar da katlr. Bykl kkl kalabalk bir topluluk kyn mezarlna doru sessiz
sedasz saygl bir yrye geer. Mezarla varnca, ziyaretisi olmayan, nesli tkenen ller
adna topluca dua edilir. Dua bitince herkes yaknlarnn ve dostlarnn kabirlerini ziyaret ederler.
Bayramlarda zenginlerin yoksullara verdii fitreler yahut kurban paylar derde derman olur
eyler deildir. ok kez bir gsteriten ibarettir. Yoksulun karnn doyurmaz. Her mahallenin bir
konuk odas vardr. Bayram namazndan sonra her evin erkekleri bir sini yemekle konuk odasna
gider. Konuk odasnda karma kark oturulur. Evlerden gelen yemekler de sofralara kark olarak
datlr. akalaarak, glerek yemek yenir. Kadnlar ve kk ocuklar evlerde yemek yer.
Yemekten sonra el plr, tokalalr. eker tutulur. ay, kahve iilir. Bayram sresince, ky halk
biri birini odalarnda ziyaret eder. Yakn akrabalar, dostlar biri birini ziyaret eder. Bu ziyaretler ok
kere evlerde yemekli olur. Bayramlarda hem dinlenilir, hem ziyaretlerle yenilenen hem istenilen
gnlerdir bayramlar.
VI. KYDE ELENCELER

Anlatan: Deli Muharrem.
Ben size bir fkra anlatarak konumaa balayacam:
Bizim kyde eskiden gerdek gecesinde bir adet varm. Gelin gveyiden para almadan
konumazm. Konuma olmaynca elbette sevime de olmaz. Gelin bekler, gveyi para versin de
sevimeye balayalm. Gveyi bekler, para vermeden gelin konumaya yanasn da muhabbete
geelim. Gelin inatdr. Paray almadan bir dilsiz gibi susar. Konumaz da konumaz. Gveyi
bakar olacak ey deil. Sol elini def gibi tutar, sa eliyle def alarm gibi almaya balar. Bir de
trk tutturur:
Kz all gelin gelin...
Kz domuz gelin gelin...
Olmuyor sabahlar...
Gel al paray...
Gelin paray grnce dilleniverir. Bir cmbtr balar. Gerdek odasnn duvarlar bile
gler. Bizim kyn elenceleri hep para ii. Paras olan dillenir, elenir, coar. Paras olmayan
dilini yutar. Ban kar susar...
Ferfene, poaa, pemani, araba, gnleridir bizim elenceler. Ferfenede iyi bir davar
kesilir. Eti piinceye kadar davul alnr, oynanr Uzun havalar sylenir. Ferfene yazn da kn da
yaplr. (1) Et yenildikten sonra ne tuttuysa ortaklaa denir.
Poaa, pemani, araba, ceviz oynama gnleri hep kn yaplr. Bugnlerde de davul
alnr, oynanr. Bizim kyde alg alan bulunmaz. Hep bildiimiz davul almaktr. Ama biz kendi
davulumuzu alarz. imizden bakasnn davulunu alanlar da kar, kmaz deil. Neyse laf
fazla uzatmayalm. Bu gnlerde de yenen eyler kaa alnmsa hesaplanr, kii bana ne derse
denir. Bu elencelere kyn yetikin erkekleri katlabilir. Evlilik bekrlk ayrm yoktur. te bizim
sinemamz teyeturamz da bundan ibarettir. Hlbuki insan hanyadan, Konyadan haber veren
eylerle elenmeli, hem de fikir sahibi olmal. Bize de onlar retecek adam ister.
Bu da byle olsun dal boyunlu Ayam demi bizden birisi. imdilik
byle olsun bakalm.
VII. MECE
Anlatan: Dervilerin Hseyin.
Ben beni bileli bizim kyde bir ok iler imeceyle yaplr. Kyn ba yollarnn, deirmen
yolunun yaplmas, kprlerin onarm, hayvanlarn su iecei, emelerin nne konan sekiz on
metre uzunluundaki teknelerin, su bentlerinin yaplmas, su arklarnn almas, okul, cami
yapm ve onarm, evi yanann, evi yklann evinin hangi mevsim olursa olsun hemen yaplmas,
allarn ve emelerin yaplmas hep mece ile olan ilerdi.
Sonra particiler oy almak iin kyleri sard. Biz, sizin yolunuzu yaptracaz, okulunuzu
yaptracaz, suyunuzu getireceiz diye bastlar yaygaray. Bizim mece ile yaptmz birok
ileri baltaladlar. imdi bir yamur yasa yollar selden bozulsa, haydin yollarmz
onaralm dense kyllere, cevap hazr; hkmet gelsin yapsn. Hkmet yapmasna yapar.
Amma bunlarn bir ksm da ihale ii. Okul akar, herif srtst yatar, kpr onarm ylesine.
emelerin yollar bozulur, kimsenin gz bile grmez. Devlet bunlar nasl yapacak? nce
kylerdeki bu eit ileri sraya koyacak, btede paras varsa ihale edecek, yklenici gelip
yapacak... Bekle babam bekle. ler devletin srtna yklenirse sra ii, para ii derken iler
yzst yatt.
Gene eskiden biri birimizin ekinlerini ift kzlerimizle ekerdik. Ekinlerimizi ilerdik.
Harmanlarmz yardmlaarak kaldrrdk. Ba yalaklarn aar, ba dikerdik. Tmarda, ot, filiz
almada, zm sermede, pekmez kaynatmada, odun kesmede hep biri birimizin iini ta gnlden
seve seve yapardk. Bu alanda da imece ileri kalmad gibi bir ey artk. Her ey paraya bindi.
Paran varsa amele tutup yaptracaksn. Yoksa koluna kuvvet. Cann isterse alma da gr. Kimse
sana elini uzatvermez. Kt particilik gzelim adetlerimizi ilemez hale getirdi. Asl byk
sorunumuz olan toprakszlkt, isizlikti. Politikac neden bu derdimize el atmad. Bizim gcmzn
yettii konular da Arap sana evirdi.
(1) Ferfene: Ortak bir davar alp yemek ve elenmek gelenei.
HASTALIKLAR ve TEDAVLER
Anlatan: Eyvaz Mustafa
Kyllerin hasta umutsuz gnleri de olur. Bu gnlerde kentten uzak kylerde doktor yok,
salk memuru yok, ila yok. Hasta ne yapsn, hasta sahibi ne yapsn? Ortalk ktr, yol yok. Bir
de yoksulsa vay haline? Byle zamanlarda kylnn imdadna koanlara bir bak sen.
Kocakar ilalar: Nane, Kekik, Ihlamur bunlarn en iyileri. Eek sidii, insan pislii, katran,
zift ve bilinmeyen saysz otlar. Bunlarn bir ksm yaralara sarlr, bir ksm ezilir yedirilir, bir ksm
kaynatlp, suyu iirilir. Dozunu bilene akolsun.
Bilinmeyen otlardan yaplan kaynatlm sularn iilmesi ok kere lmle sonulanrd. Ama
hi kimse kocakar ilalarndan dolay len hastalar iin ihbarda bile bulunmaz!
Bir de dalak kesme, sarlk kesme diye yaplan uygulamalar var. Bir hastann dala iti
diyelim. Kyde ok bilgi kocakarlar vardr. Bunlardan birisi arlr kadn hastay yere yatrr.
Karnnn stne bir senit (ekmek tahtas) koyar. Eline de bir odun baltas alr, tahtaya birka kere
vurur gibi yapar. Hasta derdinden kurtulacak umuduna der. Bazen iyi baklan hastalardan iyi
olanlar kabilir. Birou da lr. yi olan falan kocakar iyi etti denir. Onun nam yrr...
Bir de sarlk kesme vardr. Sarla tutulan yetikin ise dilinin alt kesilir. Kurtulan az olur.
Kurtulan iin de falan sarla tutuldu da, falan kocakar onu iyi etti denir. Onun da nam yrr...
Eer sarla tutulan ocuksa bir leene oturtulur. Ilk su ibrii leenin yanna konur.
ocuu anas veya ok konukan bir kocakar tutar. Dardan bir elinde makas, bir elinde lk su
dolu bir marapa ile bir kocakar ocuun banda olan dilli kar dardan gelen kadna sorar:
Nerden geldin ebesi (anneannesi)? O:
Gaf dann ardndan geldim.
Neye geldin?
Memedin sarln kesmeye geldim.
Kesme ebesi, kesme ebesi derler. Eli marapal kadn ocuun tam tepesine dikilir. Bir
eliyle marapadan azar azar ocuun bana lk suyu dkerken makasl ebe eliyle de dklen
suyu keser gibi makas kdk mkdk aar kapar, aar kapar
Kestim keserim, kestim keserim derken: Dilli kar:
Kesme ebesi, kesme ebesi.
Kestim keserim, kestim keserim. Kesme ebesi,- kesme ebesi. .
.
Tamam, ocuun sarl iyi olacak gayri denir.
Bekle iyi olmay. Bir gn ocuk anszn lr. Ama bu kt adet bir trl lmez. Ne deeri
var bu hokkabazln. Neden boyun eiyor insanlar byle uydurma eylere?! Yok, mu bunlarn
sorumlusu? Bunlarla kalsa iyi. Bir de muskaclar, frkler, cinciler var. ocuu olmayanlara
ocuk dourtan bilgiler var! Kurun dkenler, kan alanlar, slk yaptranlar var. Bir sr can
alc, saymakla bitmez...
Dnn bugn bir uzman profesrn muayene creti 35 bin lira. Tahliller, yol paras, otel,
lokanta, ila paras, a pahasna. Toplasan 150.000 liray geer. Nasl versin yoksul hastalar bu
paray? Bir de hastaneye, ameliyata ihtiya olursa yand ras!.. Altndan kalklr ey deil. Bir de
tutturmular Atom a. Bizim hi mi nasibimiz yok bu yeniliklerden? te byle zamanda hasta
sahibinin bavuraca yerler ya dedelerin mezarna aput balamak, ya muskac kapsn almak,
ya da hastay frkye okutmak. Kim iyi olmutur imdiye kadar bu trl tedavilerden? Ama
aresiz kalnca bile bile biz bunlar yapyoruz. Hangi okulda okumutur bu madrabazlar?
Bir de bunlardan kadnlarn urasna burasna yaz yazanlar var. Sinir hastas olanlara
Seni cinler arpm. Ben onlar toplayp seni ellerinden kurtaracam diyen soytarlar var. Bunlar
kendilerini doktorlardan bile stn tutmaktadr. Neden kylnn yoksullar bu ne id
belirsizlerin elinden kurtarlmaz?
YALI KARA
Sen bizim ky bilmezsin. Hele hele Ee ile Deliba Memedi hi bilemezsin. Ee,
Memedin anas. Kocas Birinci Dnya Savanda lm. Ee taze gelin iken dul kalm, Memed
de yetim. Ee yoksul bir kadn. Memedini bin bir sknt iinde bytp geleceine gvenmeye
balam. Ona umutla, gvenle bakm. Kendini byle avutmaya alm. Olu byyecek, alp
yurt yuva kuracak, olua, ocua kavuacak. Ee de bu mutlu yuvada olunun sefasn
srecek... Kimseye de muhta olmayacak.
Ee kadn bu mutlu yaam zlerken bir gn Memed hastalanm. Doktor yok, ila yok.
Hatta doru drst yiyecek bile yok. ift, ubuk yok. El kadar soan dikecek bir topra ile be on
sepet zm veren bir de ba var. Gel sen gein bu olanakla... Bereket ky yeri, odunu srt ile
getirir. Yabani elmalar, armutlar, palamutlar vardr dalarda. Komu kadnlarla gider, onlar
silker. Btn kadnlar uvallarn doldurduktan sonra biri birine seslenirler, uvaln
dolduramayann uvaln doldururlar, hep beraber kye dnerler.
Ee kadn hasta Memediyle byle yaarken, Memedin hastal ilerler. ocua bir titreme
gelir, arpk urpuk yrmee balar. Elleri tutmaz olur.Karn ekmek ister, boaz a ister. Memed zel bakm ister. Yokluun gz kr olsun. O da
beslenmek ister. Amma evde yiyecek bir eycikler yok ite. Kendini satamaz Ee. Ukuru ok sk
balar. ? yok. tutturan yok. Konu komudan yaam srdrecek yardm yok. Elinden
tutacak akraba yok. Dost yok. Yok... Yok... Ne kald geriye? Ya dilenecek, ya alacak. Ee ve
olu hrszla balarlar... Ee tencere aldysa olu tabak alar komulardan. Ee entari
aldysa olu ayakkab alar. Tas alar, tava alar... alar... alar... Yokluk bu alaltr adam.
Badan zm alar, tarladan patates, evden ya... Harmandan buday alar. Pekmezde pekmez.
Bulgurda bulgur alar. alar... alar... alar...
Bir gn kyl bunun farkna varr. Muhtar, beki, hac, hoca evini arar. Ooo... Herkesin
yitii evde bulunur. Ne olacak imdi? Gtrrler muhtar odasna. nce ikisine de iyice bir dayak
atarlar. Ee ile olu yalvarrlar. Yardm edin. Bizi koruyun; Muhtacz... Az... Affedin derler...
Dinleyen kim, anlayan kim? Akllnn biri Gtrn bunlar evlerine. aldklarn iki sepete
doldurun. Yzlerine aldklar tavadan, tencereden kara srn. Ky iinde dolatrn. Bakalm bir
daha hrszlk edebilirler mi? der.
Ee ile olu evlerine gtrlr. Yzleri ya tavalarnn yal karasyla karalanr... aldklar
eyler sepetlere doldurulur, srtlarna iple balanr... Kyn iinde kap kap dolatrlr. Herkes
yitiini sepetlerden alr, Ee ile Oluna kfreder... Onlar da alnmzn yazs diye alarlar!..
ZENGN DN
Zenginle yoksulun dnleri harcamalarda gzle grlr. Fakirler abuk nianlanrlar, konu
komu dn evine urarlar, hayrl olsun derler. Fakir dnlerinde yalnz kyn kadnlar davul
alp oynarlar. Yemek imek, alg malg yoktur. Balad ile bittii pek belli olmaz. Zengin
dnlerinde nce dama bir bayrak dikilir. Davullar alnr, tfekler atlr. Bayra dama diken
delikanl gveyiye sad olur. Bayra bayraktar tar. Sad gveyi gezdirir. Bir de Delikanl
ba vardr. Dnde onun sz geer. Btn delikanllar onun sznden kmazlar. Dn sahibi
bayrak dama dikildii gn komu kylerden gelen davetlilere ve kyn tm delikanllarna yemek
vermeye balar. Akamlar sazlar alnr, davullar gmbrder. Trkler arlr. Ka eline alan
ortaya kar, oynamaya balar. Zenginlerin birou Bozkr kylerinde saz alan, oynayan
kekleri para ile getirir. Gndzleri ve akamlar sazl szl cmbler balar. Sofralar kurulur.
Yemekleri DELKANLIBAI yerse herkes yer, yemezse kimse sofradaki yemeklere kak
batramaz, onu bekler. Dn sahibi yemeinin yenmediini grnce DELKANLIBAInn yanna
adamlarn yollar, ne istediini renir. Yemeklerdeki eti, tabaklardaki helvay oalttrr. Bazen
iilecek eyler de verilir. Delikanlbann gnl olmusa yemeye balar. Onun yemeye baladn
grenler de yemeye balar. Sofrann zengin olmas sofraya oturanlarn iine de geldiinden
Delikanlbann istediklerine kimse karmaz. Bir hafta sren dn gnlerinde bol bol yiyecek,
iecekle sofralar dolar, taar, yenen iilen eylerin haddi hesab yoktur. Dn sahibi de
konuklarn memnun ettii iin mutludur. Eer dn sahibi hk mk eder isteneni vermekten
ekinirse Delikanlba sz aktrr: Hamama giren terler ahbap der... nemli olan bunu
dedirtmemektir, dne arlanlar honut etmektir. Gle oynaya sevinli gnler yaatmaktr.
Dnn son gn kna gecesidir. Bugnn deeri byktr. Dn sahibi sofrasna
oturacak adam saysn hesaplar. Be on davar keser. Kazanlarla etler, pilavlar piirilir. leyin
kurulan sofralarda kyn btn erkekleri yemek yer. Sonra gelin almaya gidilir. Kz evinde gelin
ata bindirilir. At yoksa katra bindirilir. Olan evine doru yrnr. Gelin alay derler buna. Av
tfei olan her erkek dn alaynda yerini alr. Bunlarn says 5060 arasnda deiir. Alay eve
gelinceye kadar 510 yerde durulur. Davullar alnr, tfekler atlr, kekler oynar, gelin eve
indirilir, dn de bu akam biter.
Dnn birinde kyllerin kendi zmlerinden yaptklar araplardan sofralara helkelerle
konur. Sofrann birinde Nakibend tarikatna giren bir konuk vardr. arab grnce sofradan
kalkmak ister. Yan banda oturan Sofu diye anlan akac biri vardr. Hemen adamn elinden
tutar: Otur hele babayiit, sen bizim konuumuzsun. Bu kadar adam tepip nereye gideceksin?
Her eyin bir yak vardr. diye iyi yanndan gelip, okayarak sofraya oturtur. Sofu, herkesi
gldren akacnn biri. Herkese marapalarla arap datlr. erefe bardaklar kaldrlr. Sofu,
bardak kaldranlara seslenir: Konuumuz imeyince imek yok. Konuk diretir imem der;
Sofu: araba tuz dklrse sirke olur. Sirke imek haram deil ki? Getirin olum oradan bir
kak tuz der. Tuz gelir. Konuun bardana biraz dklr. Sofu yine: Ne var bunda
iilmeyecek? Bizimki arap, seninki irke. Kaldrn delikanllar bardaklar. Konuk sen de kaldr.
Ne yapsn konuk? Bu kadar ho karlanmaya dayanamaz, barda kaldrr: Sirke
niyetine ier. Yenilip iilme devam eder. Konuk, mrnde arap imemitir. Koca marapay
devirince kafay bulur. Barda tekrar doldurulur. Sofu sorar: Aam der tarikatl konua. Tuz
dkelim mi? Tarikatl, arapla, dnn enliinden comutur. Sofuya dner:
Tuzlu da gelsin, tuzsuz da.
HACILAR DERVLER EYHLER

Bizim kyde dindar bir ky. Ben kkken Arap yazs okuduumuz bir okul vard. Emmim
kyn hocasyd. Kyl ocuklarn bu okula yollard. Byk bir dershanemiz vard. Bir tarafta
kzlar, bir tarafta da erkek ocuklar otururdu. Namazda okunacak sure ve dualar yal kalfalar
yeni gelenlere ezberletmeye alrlard. Sonra da hocann nnde okurduk. Daha yetenekliler
Kurana alrd. Kuran sken ve bitirene baa kt derlerdi. Kim baa kmsa onun anas,
kazanla bulgur piirir, tm okul ocuklarna ve konu komuya datrd. Hocaya da para verirlerdi.
Baa kan, byklerinin elini perdi. Onlar da ona sevinsin diye para, verirdi. Analar, babalar ve
ocuklarda bir sevintir giderdi.
Bizim kyde ok hac vard. Hl da var. Hicaza ancak varlkllar gidebilirmi. Vapurla,
deveyle gidip gelilerini ballandra ballandra anlatrd. Babam iki kez gitmi. emmimi de hicaza
gtrm.
Kyde zengin olan haclar mevlit okuturlard. Mevlitte kyn tm erkeklerine yemek
verilirdi. Yemekten sonra kahve iilirdi. Mevlit okunmaya balannca erbetler hazrlanr herkese
bardak bardak verilirdi. Baharat kokulu pekmez erbeti seve seve iilirdi. Her hac biri birinden
zengin yiyecekler hazrlayarak bir cmertlik yarna girerlerdi. Kyly en iyi yiyeceklerle
doyuran en iyi mevlit okutmu saylrd. Kyde en az 15 zengin hac mevlit okuturdu. Bir de
Konya Ovasnda dilenip kyde mevlit okutan
Kr Emin vard. Eti, helvas ok olduu iin kyller onun mevlidini severlerdi. Zenginler ise buna
kzard. Bu yl mevlidinden memnun edemeyenler gelecek yl okuttuklar mevlit yemeklerini daha
iyi kararak zrlerini rterlerdi. Hatta siz de byle okutabilin bakalm dercesine meydan okurdu.
Ve mevlitler yldan yla byle devam eder giderdi.
Mevlit okutan zenginler yalnz bu cmertlikleriyle kalmazlard. Mevlidimiz enlikli olsun

diye Konyadan Mevlevi dervileri de arrlard. Arif Dede, Mehmet Divane, Gazileli Kr Rait
Dede hemen hemen her yl arlrlard. Bunlar ilahiler sylerler, sema ederlerdi. Kyller
dervilerin ilahilerini, dnerek yaptklar ayinleri severek seyrederlerdi. Bu derviler ta Konyadan
bouna kalkp gelmezlerdi. Mevlit okutanlar kesenin azn aar, onlar memnun edecek paralar
verirlerdi. Ayrca kyn varlkl aileleri de birer batman (9 kg.) zm verirlerdi. Derviler iyi
harman kaldrm kyl gibi yzleri glerek uurlanrd.
Mevlevi dervilerin kyde sevilmesinden sonra, bir de Nakibendi tarikat kt ortaya.
Nakibendi liderleri ok kurnaz kiiler. Nereye kanca atacaklarsa orann sz geen kiilerini
nceden renirler. ondan sonra o kye kendi misyonerlerini yollarlar. Bizim eve bir akamzeri
sakall atl geldi. Kpkrmz yzl, ba ustura ile kaznm, gbekli bir adam. Karamanl Kalayc
zade Mustafa Efendi olarak tantt kendisini. Babam bana iaret etti. Adamn atn tuttum.
Srtndan eyerini aldm. Adam bana:
Az gezdirirsen iyi olur dedi. Ben at ileri geri dne dne gezdirdim, sonra ahra baladm. Atn
kaalanmas, torbasna ot yahut arpa saman konmas, zerine de arpa doldurulmas gerekmi.
Bunlar da yaptm. Akam yemeinden sonra babam beni ard.
Bu adam tarikat dedi. Benden kyn ileri gelenlerini toplamam istiyor. Sen yarm saat sonra
misafir odasna gel. Dediin adamlar ardm. imiz var dediler de. O da yarn defolsun
gitsin dedi.
Ben yarm saat sonra odaya geldim. Komulardan kimse gelmiyor. imiz var dediler...
Babam Konya medresesinde okumu. Yirmi be yl kyn muhtarln, padiahlk
dneminde de aar memurluu yapm, Hanyadan, Konyadan haberi olan bir semerci ustasyd.
Adam benim komular gelmeyecek dememi duyar duymaz kzl bozul oldu. Ben odann gerisinde
diz kp oturdum. Odada sinek sesi bile yoktu. Adam eyh Esat Efendimiz derken, babam
adamn konumasn kesti:
Sen benim tozlu ulumun stne oturdun. Konuumsun. Benim odamda eyhlerin, Esat
Efendilerin yeri yok. Onlar baka bir yerde konuursun dedi. Adam ikinci kez kzl bozul oldu.
Yatak serdik. Yatt. Sabah erkenden kalktm. Konuk tarikatnn atn yemlemeye gittim. Ne ahrda
at, ne de odada konuk var. Adam geceden kalkm gitmi. Meer adam babama sz
geiremeyince bizim sevmediimiz bir adamn evine gitmi. 0 adam kydeki cm cm sakalllar
toplam. Onlarla ayin yapmlar. Sonra da onlar tarikata sokmu. Her ey kendi aralarnda
kalacak, eyh Efendiden. ne emir gelirse herkes biri birine duyuracak. Gerektiinde herkes gc
yettiince eyh Efendiye yardmda bulunacak... m.
Bizim kyde gizliden gizliye Nakilik ald yrd. Gizli ibadetler yaplmaya baland. Bir gn
kye A. kyl eyh Efendi gelmi, oraya gideceksiniz diye bir haber dolat. Bizim tarikatlar
hemen heybelerine en iyi kuru zmleri doldurarak gece A kynn yolunu tuttular. teki
kylerden de bal, pekmez, ya tenekeleriyle gelenler olmu. eyhin elini pmler. Hediyeler
harman gibi ylm. eyhten derslerini almlar. Meer eyh Efendi Atatrk kartym.
Trkiyeden kap Suudi Arabistana yerlemi. Orada iki kadnla yayormu. Kydekiler de
kyde. Kymzden para yardm istenince bizim Gkmen Ali Avratn ettiimin adam.
Hicazda iki avratla keyif atacak da ben de ona para m yollayacam? .... m alsn. Para
vermeyin pezevenge diyordu. Ama onun adamlar el altndan her kyden para toplayp
gnderiyorlard. Bununla kalsa iyi. Bir de ona veklet vererek kendi yerlerine Hicaz ziyaret ettirip,
Hicaza gitmeden hac oluyorlard. Buna, bedel diyorlard. eyh Efendiyi bedel tayin edenler ona
ok para yollayp hac oluyorlard.
EEKLER KONGRES
Dnya eekleri bizim kyn ukurpnar yaylasnda toplanmlar. nce aralarndan eekler
kongresini ynetecek kurulu semiler.
Kurul da aralarndan en yal eei kongre divan bakan semi. Kongre bakan koca
eek Yaznn burnuna km btn eeklere:
Sevgili eek kardelerim! nce beni kongre bakanlna setiiniz iin sizlere teekkr
ederim. Beni bu greve getiren tm eek kardelerime sonsuz kran ve minnet duygularm
belirtmek isterim. Bizim btn problemlerimizi, halletmek iin benim biraz hazr olmam gerekiyor.
u anda dnyann drt bucandan kalkp gelen eek kardelerimin dinlenmelerini, hem de
kongrede yapacaklar konumalar hazrlamalarn istiyorum. Hepiniz hazrlanmadan nce de imdi
sayacam otlaklara Ve gzel su ieceiniz pnarlara yerli eek kardelerimiz tarafndan
gtrlmenizi istiyorum. imdi sizlere sesleniyorum:
Yerli eek kardelerim, hepiniz yanma gelin.
Yerli eekler drtnala bakann yanna gelirler. Bakandan verilecek grevi yapmak zere
hazr olduklarn ai... ai... ai... ai... diye anrarak belli ederler.
Bakan tekrar konumaya balar:
Konuksever yerli eek kardelerimin u andaki davranlar beni ok, hem de ok
mtehasss etti. Sizlere nasl teekkr edeceimi bilemiyorum. imdi siz konuk eek
kardelerimizi Akapnara, Kaynarcya, Kuruam Arasna, Eki Elmaya, Grlevike
gtreceksiniz. Gzelim ilkbahar mevsimindeyiz. Buralardaki yeil imenlerin, otlarn, ayrlarn
hatta boa dikenlerinin en bol olduu yerleri konuk eek kardelerimize gstereceksiniz.
Yerli eekler verilen grevi yapacaklarn belirten sevinlerini tekrar ai ai... ai... diye hep
beraber anrarak bakana duyururlar. Bakan koca eek, tm dnya eeklerine kar
konumalarn srdrr:
Bu dalarn otlar, eeklerin cinsel gcn de arttrr. Hele boa dikeni yiyenleriniz
durmadan sevimeye kalkarsanz armayn. Sevgili eek kardelerim. Biz, hepimiz dnya
eekleri olarak karde saylrz. Sizden ok rica ediyorum. Aranzda hi bir ayrm yapmadan, u
Amerikan eei, u Rus eei, u in, Hint, ngiliz, Fransz, Gney Afrika, Avustralya hatta Yunan
eei demeden hepiniz doya doy seviiniz. deyince dinleyici eekler barrlar: Biz insan myz
ayrm yapacak?.. Bakan kald yerden: Yiyiniz, iiniz, dinleniniz. Sorunlarmz saptamak zere
oturuma iki gn ara veriyorum der.
Yerli eekler, konuk eekleri ad geen otlaklara gtrrler. Tm eekler taze otlar itahla
yerler. Karnlarn tka basa doyururlar. Souk sulardan ierler. Kanck eekler, erkek eekler
balarlar anrmaya. Bakann dedii gibi hi bir ayrm gzetmeden hep beraber yerler, ierler,
hem de doya doya seviirler. Bir taraftan da insanolunun kendilerine yapt ktlkleri,
hakszlklar ieren ortak imzal bir dilekenin seilecek gvenilir bir koca eek tarafndan Tanrya
iletilmesine karar verirler,.iki gn sonra da ukurpnar yaylasnda yapacaklar kongreye katlrlar.
Bakan Yaznn burnuna kar. Var sesiyle:
Sevgili eek kardelerim! nsanolunun bizi kt ynettiinden, kazandmz haklar bize
yedirmediinden, ikyetiyiz. Tm eekler bakann sylediklerini dorularcasna, ai... aai...
aai... aai... diye durmadan balarlar anrmaya. Bakan:
Sevgili eek kardelerim. Hepiniz anrarak beni alk yamuruna tuttunuz, gzlerim
yaard. Bu, bizim davamzda ok stn bir birlik iinde olduumuzu gsteriyor. Bundan sonra, bu
birlik ve beraberlik duygusu iinde birleeceiz. Blnmeyeceiz. Birlik ve beraberlik duygusunu
yaattka biz tm haklarmz insanolundan atr atr koparacaz. Gene aai... aai... aaa
anrma alklar gkleri nlatr.
Kongre bakan: Eek kardelerim, eek kardelerim, biraz beni dinleyin... Gndemi
aklyorum. Ondan sonra hepinize konuma hakk vereceim. Deyince eekler susar. Bakan
gndemi okumaa balar:
1- nsanlarn eeklere yaptklar tm ktlklerin aklanmas.
2- nsanolundan isteklerimiz.
3- nsanolunun bize vermesini istediimiz haklar ieren dilekemiz, aramzdan
seeceimiz gvenilir ve ok yetenekli koca bir eek eliyle Tanrya gnderilmesi.
4- Dilekler ve kapan.
imdi oturumu ayorum. Sra ile konuacaklara sz vereceim. Konuulanlarn iyi
dinlenmesini, konumaclara geiyorum. Konumak isteyenler adlarn yazdrsnlar der.
Konumac eekler adlarn sra ile yazdrdktan sonra, konumalar balar. lk konumac:
nsanolu bizim srtmza ok yk yklyor der demez teden bir eek: Srtmza
yklenen bu ykn ortasna da kendisi biniyor.
Bir baka eek: Kars srtndaki ocuu srtmza binen herifin kucana veriyor. Bir
bakas: Evet elinde bir sopa ile arkamza vura vura sryor. Gel lme bu ykn altnda derken,
Bakan:
Arkadalarm, ok muhterem eek kardelerim, ltfen bir eek konusun. Anlyorum
hepiniz bu konuda ok dertlisiniz. Derken, bir baka konumac: Bizi kzn yannda ifte
kouyorlar, harmanda dvene kouyorlar. kzler ok kuvvetli. Biz onlarla ayn yk
ekemediimiz iin kmzn aklarn bizle delik deik ediyorlar. Bizi insanolu, kzle bir
tutmasn.
Bir baka konumac: Sahiplerimiz bizim rzmza geiyorlar. Eek olduk diye her ilerini
yaparken bir de namusumuzla oynuyorlar der, demez hemen bir konuk dii eek konumac
erkek eein szn kesmi: Siz erkek eekler var ya ok adi hayvanlarsnz. Kendi cinsinizi
brakp ksraklarla, kanck katrlarla ak yapyorsunuz derken bir baka konumac eek, Sanki
insanlar pek mi namuslu? Onlar da erkek erkekle, kadn kadnla ecinsel yaam srdryorlar.
Onlar biz eeklerden daha kt alkanlk iindeler. Bu sapklklarn tm ortadan kalkmal.
Bakan konumaclar uyarr: Konumuz d konumayalm. Ltfen konumuza dnelim der. Bir
bakasna sz verir: Konumac:
Sayn eek arkadalarm, ok muhterem eek kardelerim, biz btn bu ykleri tarken,
her trl hakaretlere katlanrken, tam anlamyla karnmz da doyurmuyorlar. A eek istenilen ii
yapabilir mi? Biz sahiplerimizin i yerlerinin kazanl olmasndan en ok yk ekenlerdeniz.
Kazandmz yiyeceklerden daha iyi beslenmek hakkmzdr. Oysa sahiplerimizin pek ou
nmze bir kalbur kes yahut bir sepet kuru saman dkmektedir. Harman biz kaldryoruz, yem
vermiyorlar. Sergiyi eve tayoruz, zm vermiyorlar. Tm meyveleri, kabaklar biz tayoruz bize
yedirmiyorlar. der demez bir baka eek, divana doru koarak
Yalan sylyor, yalan sylyor. nmze dklen samann stne bir avu yem
dkmyorlar m? Bamza taktklar torbann iindeki samann stne biraz yem serpmiyorlar m?
Rica ederim nankr olmayalm derken, konumac eei aaa... aaa... aia... aia... diye anrarak
knarlar. Tm eekler konumac eee: Biz eeiz ama, insanlar biri birine kzdklar zaman
eek olu eek diye kfrederler. te o eek tam bu eek derler.
Bakan konumalar yeterli bulur:
imdi iimizden en yetenekli, en kocaman ve en kuvvetli bir eei bizi temsil etmek zere
seeceiz. Bu eek arkadamzn eline konutuumuz hakszlklar ieren bir dileke vereceiz.
nsanolunun bize haklarmz vermesi iin Cenab Allaha yollayacaz. Yce Allah da insanlarn
bize iyi davranmalarn, haklarmzn bize verilmesini, insanlara elbette emredecektir. Bu dileke
eekleri daha zgr, daha mutlu yaama kavumalarn isteyen bir dilekedir der. Hemen
kendilerini temsil edecek olan yetenekli koca eei seerler. Eline dilekeyi verirler. Herkesin
kula bu gvenilir eein getirecei haberdedir. Kongre dalr. Btn eekler eski yerlerine
giderler. Konuulanlardan, alnan kararlardan oluan dilekeyi alan koca eek Erenler Dann
yolunu tutar.
Tanr ile Erenler Dann tepesinde bulumak umudundadr. Amma yolda giderken karn
ackr. Dilekeyi yiyiverir. Acknca, dilekeyi yiyiverdiini de unutur. Bu yzden Tanrnn katna da
kamadn tm dnya eeklerine duyurur ve ortadan kayboluverir.
Btn eeklerde bir tela balar. 0 gnden bu gne... bir aramadr gider.
Her eek nne gelen eek kakalarn koklamaa balar. Acaba bizim koca eein kakas
bu mudur? Acaba bizim dileke bunun iinde midir? diye. Amma hi bir eek dilekeyi kokladklar
kakann iinde bulamaz. Eek inad buya. Bulacaz umuduyla durmadan gene koklarlar, gene
koklarlar. Sonunda akl bana gelen eekler:
Yahu bu alnan kararlar her trl zora ve aclara katlanan eekler bann aklyla alnmad
m? Eer bir kurtarc yann bilseydi bu eek olu eek, kendini kurtarrd. Biz ne diye onun
arkasndan koup, olmadk kakalar koklayp duruyoruz? Eer bizde biraz akl olsayd, bakasnn
emrinde olan eein arkasndan gitmezdik. Durmadan da nne gelen eek kakalarn koklamaya
da katlanmazdk. Demek ki biz eek aklyla kaldka, eek inadmz yznden baka eeklerin
bokunu koklamaktan kurtulamayacaz derler.
ALAKANCIK
Vaktiyle bizim ky gebe imi. Yazn yaylalara, kn klklara gerlermi. Srlerle
hayvanlar varm.
Bir zaman gelmi ki gebelikten usanmlar. imdiki kyn olduu yere gelmiler.
Parmak, kol ve bacak kalnlnda akan sular okmu. evre ormanlkm. Burada da yazn,
yksek otlaklarda, kn da Gksu kenarndaki kar dmeyen vadi ve yamalarda hayvanlarn
otlatrlarm.
Bu gzel yeri sevmiler. Ve Kalalm aalar demiler. Kyn ad da Kalnal olmu. Kaln,
varlkl (ensesi kaln gibi) al da hayvanlarnn yatp kalkt barnak. ki ad birletirmiler. Kyn
adn Kalnal koymular.
Dalk bir ky. Ne ayaklar arktan kurtulmu, ne de srtlar yamalkl giysilerden. Gene
yoksul bir yaam srmeye balamlar.
Kyde de kt bir grenek varm. nsanlar i yapamayacak kadar yalannca Alakanck
adndaki tatan atarlarm. Hi bir yalya kendi kendine lm bekletmezlermi.
Yorulmaz Koca adnda din, yal bir adam kylleri bir gn toplam:
Buraya konduk, yerletik. Ama bizim zm veren bamz yok. Meyve veren aacmz
yok. Ekin ekip harman kaldrmyoruz. Tencereye vuracak patatesimiz, patlcanmz, fasulyemiz
yok. Kuru ekmee katk edecek soanmz yok, domatesimiz yok. ocuklarn eline verecek bir
salkm zmmz yok. Gryorsunuz, yalnz hayvanclk karnmz doyurmuyor. Gelin sizinle
kyn topraklarn ekelim. Ba dikelim, sebze yetitirelim. Gksuyun nne bentler yapalm.
Suyun kenarndaki bkleri ekelim. Oralarda kan damlasa can biter. Su var, toprak var. Oraya
kn iklim gzel. Gksuyun yamalarna ba dikelim. zmler erken kar. Tabandaki yerlerde de
ekin, sebze, meyve yetitirelim. Gene hayvanclmz devam etsin. retim artsn. Yoksulluktan
kurtulalm. O zaman daha salkl daha mutlu oluruz demi.
Kyller kara kara dnmee balamlar. lerinden biri:
imdiye kadar hep hayvan gttk, hep hayvan yetitirdik. Baka bir greneimiz yok,
baka bir sanatmz yok. Bu saydn iler ok iyi, gzel, amma nasl yapacaz? Hi bilmediimiz
bu rnleri nasl yetitireceiz? deyince: Yorulmaz Koca: nemli olan bilinmeyeni renip yapabilmek. Bilinmeyen yararl eyleri renmek ve ie
yaratmak. Yaam seviyesini ykseltmek. Bilineni herkes yapar. Herkesin yapt iler kolay
ilerdir. Kolay ilerin kazanc da azdr. Biz kendimizi zorlayacaz. Zor ileri yapmasn
reneceiz. Bu saydm ileri bir gerekletirdik mi yepyeni bir yaama kavuacaz. Yorulmaz
Kocann dedikleri bir kulaktan girmi, tekinden km. Bunu gren Yorulmaz Koca, topraa aa
dikmenin, ekin ekmenin yollarn aramaya balam. Bir k gn katrna binmi, kyden km.
Bac bir kye varm. ubuk kkls lam. Meyveli bir kye varm, meyve kklleri alm
yklemi katrna kklleri, kyne getirmi. Kklleri topraa gmm. Kyn gl, kuvvetli
genlerini toplam:
Bana bakn, hayvan gde gde burnumuz kokudan yirildi. (Yirik - Yrtk) Kyl olduk
gayri, hi kyl topraksz olur mu? Biz de insanz. Neden meyve bahelerimiz olmasn? Bizim
elimiz yok mu? Bizim beynimiz yok mu? Herkes anasnn karnnda renmedi ya bu ileri. nemli
olan bir ie istekle sarlmak. Arkas kendiliinden gelir demi. Yanna ald genlerle beraber ba
yalaklar kazmlar, meyve fidanlarna ukur kazmlar, kklleri, fidanlar dikmiler.
Aradan yllar gemi. Kyde baclk, bahecilik ilerlemi. ubuklarda kfelerle zm,
meyve aalarndan sepetlerle meyveleri evlerine tamaa balamlar.
Kyl zm, kiraz, elma, armut yemee balam. Bunu gren kyller kendilerinin boagiden zamanlarna acmlar. imdiye kadar niye bu rnlerden yoksun kaldk diye yaknmlar.
Yorulmaz Kocann kyde yeni bir yaam yarattn grmler. Tm kyl var gc ile kendini
topraa vermi. Dn da olan yerler bugn ba olmu. Dn bo su kenarlar, bugn bahe olmu.
Meyve, sebze bollam, kyn azna yeni bir tad gelmi. Ekin ekip harman kaldrmlar.
Yorulmaz Koca bu kez Her akarsuyun nne bir havuz yapalm, ektiimiz ekinleri
sulayalm. Sebze ekelim, havuzda biriken sularla onlar sulayalm, yetitirelim. Kyn altndan
Gksu akyor. Gksuyun zerine bentler yapalm. Oradaki bkleri tarla haline getirelim. Gksu
kenarna kar dmez. Buradan ylda iki rn alnabilir. Uyuuklua paydos. Tm kyl buralar
blelim, hemen ie balayalm demi.
Kyller, Yorulmaz Kocann kendileri iin dndklerinin yararl olduuna inanmlar.
Gksuyun kenarndaki bkleri paylamlar. Gksuyun zerine bentler, kurmular, arklar
amlar. Bu tarlalara kn ekin ekmiler, haziranda harman kaldrmlar. Ekinlerin yerine fasulye,
patates gibi sebzeler ekmiler. Domates, patlcan, biber, soan dikmiler. Kylnn yiyecek eidi
artm. Satacak, para getirecek rn oalm. Kendilerinin tketim fazlas rnlerini baka
kylere satmaya balamlar. Eskisinden kat kat zengin olmular.
Yorulmaz Koca da ala ala yorulmu. Yalanm. tutamaz hale gelmi. Olu bir gn
ona:
Baba hazrlan seni bugn Alakancktan atacam demi. Bu haberi kyl duymu. Herkes
Yorulmaz Kocann evine toplanm. Ne yapalm detimiz bu. Vaktin geldi. Seni de olun
Alakancktan atacak. Hakkn helal et. Sen kye ok hizmet ettin. Bizi zengin ettin; bilmediimiz
eyleri rettin, kalkndrdn. Eer dinliinden dmeseydin kim bilir daha uzun yllar bize neler
retecektin deyince Yorulmaz Koca kyllere:
ok iyi konutunuz. Ben ne dedimse yaptnz. Szmden kmadnz. Ben de sizi
gerlikten kurtardm. Buraya yerletirdim, ift ubuk sahibi oldunuz. Amma ben-size insanl
retememiim. Bu kadar size yararl olan bir adam Alakancktan atlr m? nsan ta m? Ne
kadar yalanrlarsa yalansnlar ocuklar onlara bakmaldr. nsan yalannca fikirleri kocamaz
ki? Aklmz erdike kt adetlerimizi brakmasn bilmeliyiz. demi. Amma detlerine ok bal
olan kyl erden hi ses kmam. Onlara kzan olu da: Eski kye yeni adet mi getireceiz
deyip babasn srtlad gibi Alakanckn yolunu tutmu. Epeyce yol aldktan sonra Yorulmaz Koca
oluna:
Bak benim yiit olum. u kzlamn glgesine beni indir. Ben de vaktiyle babam
Alakancktan atmaya giderken bu amn glgesinde biraz dinlendirmitim. Zavall babamn dili mi
tutulduydu ne bileyim hi konumazd. Onu dinlendirdikten sonra omzuma hopucuk edip
Alakancktan aa atmtm. Bunu duyan olu babasn kzlamn glgesine indirir:
Demek ki, ben de kocaynca olum beni Alakancktan atmaya giderken bu amn
glgesinde bir nefes almak iin ondan izin isteyeceim yle mi?
Ne sandn. Eski kyn eski detleri bu! Byle detler srer giderse her yal bu felakete
gz gre gre katlanacak. Sonucu gren olu:
Baba, ben seni Alakancktan atmazsam ne olur?
Yalandn zaman olun da seni atmaz., demi.
Olu da babasn dalna ald gibi kye dnm. Ona lnceye kadar hizmet etmi. Bunu
gren kyller de yallar Alakancktan atmaktan vazgemiler. (1)
(1) Bu masal Kalnal kynde Mehmet Gmtekinden alnmtr.
DEVETAI
Erenler bann brnde bir yarlgann addr Deveta. Vaktiyle Hazreti Aliyi dmanlar
sktrm. Ali, devesinin srtnda dmanlarn kendisine doru gelmekte olduklarn grm.
Devenin srtndan inip klcn kalkann eline alp, dmanlar ile savamaa hazrlanyormu.
Deve, Alinin bu durumunu sezmi. Aliye:
Yalvarrm sana, srtmdan inme. Ben btn gcmle seni karrm. Etrafn saran
dman o kadar ok ki. Sen ne kadar sava olsan da onlarla baa kamazsn demi. Ali, deveyi
dinlememi. Dmanlar ile savaa tutumu. On bin kiiyi kltan geirmi. Arkasndan bir on bin
dman daha saldrm, Ali bu on bin kiiyi de kltan geirmi. Bakm ardna bir on bin kii daha
kllaryla stne geliyor. Ali kamay kendine yedirememi. Onlarla da savaa girimi. Ama ok
yorgun dm. Azgn dmanlar Aliyi ldrmler.Alinin lmn uzaktan zlerek izleyen
devesini dmann eleba grm. Bu deve Alinin devesi. Koun tutun unu. Kesip yiyelim
demi.
Deve Aliyi ldren dmanlarn kendisine doru ellerinde kllaryla kotuklarn grm.
Bacaklarna kuvvet yle bir komu, yle bir komu ki, ta Arabistandan bizim kyn Erenler
Dana gelmi. Da, devenin bu telan grnce sormu:
Mbarek hayvan, neye bu kadar telalsn? Yoksa arkandan seni ldrecek dmanlarn
m var? Deve, Erenler Dana yalvarm:
Erenler, Erenler, Byk Erenler! (Bir de Kk Erenler da var.) Ekmek yiyip su itiim
yarenler! Ben Hazreti Alinin devesiyim. Alimi dmanlar ldrd. Gzlerim kan alyor. imdi de
beni ldrmek iin arkama dtler. Sana snyorum. Sen beni bir kovuunda sakla deyince.
Erenler Da brndeki kayaya:
Yarl ortandan. Deveyi yarlganna al. O bize snd. Dmanlar senin yarlganna
kamaz. Sen onu brnde konuk et, sakla deyince ta brnden yarlm, deveyi yarlgann
iine alm. Deve bu ta yarnn yksek bir yerindeki ine konuk edilmi. Hemen bu gzel yere
km, ta olmu. Dmanlar ne kadar aradlarsa da bulamamlar. Erenler Danda devenin
kt taa da o zamandan beri Deveta denmi. Erenler Da ta olan deveye: Senin mrn
de benim mrm gibi uzun olsun demi.
te bu Deveta yakn ky kadnlarnca dilek ta oluvermi.Bu yky okuyanlar soracak:
Hi ta deveden dilek dilenir mi? Ta insana ne verebilir ki? nsanlar yoksa taa bile yalvaracak
kadar umutsuzlua m drlmlerdir? Yoksa onu canl iken ldrtmeyen kuvvet, kadn
dilekilerin dileklerini de yerine getirecek kadar gizli kuvvet mi? Ky kadnlarnn dilei de ne ola
ki? diyecekler. Neye yalan syleyelim; ben de bu sorular soracaklar gibi dnyorum. Ama
kylleri buna ten bir neden var elbette: Huzuru yerinde olanlar hi dilek dilerler mi? Onlar ancak
kahve falna baktrrlar. Neden durup dururken bir yrenin kadn iini gcn brakp her yl byle
bir tren yapsn? Koca yln bir i gn ta deveye dilek dilemekle geirsin?
imdi bu karlkl sorulardan sonra genel olarak nce tarihimizin, sonra da dileki
kylnn durumuna bir gz atalm:
Seluklular bozguna uratan Moollarn istilasnda, Timurun istilasnda, Osmanl
mparatorluunun genileme ve gerileme dnemlerinde kylerden ok asker alnm, bunlarn
birou da ehit dm. Sonra iimizdeki uyruklar bamszlk savalarna balam. Daha sonra
Alman kan uruna 1. Dnya Savana girilmi. Bunun ardndan smrgecileri yurdumuzdan
temizlemek iin Kurtulu Savana girmiiz. Bu savalar da kylerin erkek nfusunu krm. Ne
olmu? Kyl kadnlar kocasz kalmlar. Buna bir diyelim.kincisi de yz elli haneli Kalnal
kynn ekonomik yapsdr: ift kz olan 23, tek kz olan 67, hi kz olmayan 73 ailedir.
Binek ve yk hayvanlarndan bir katr olan 67, 1 eei olan 43, 1 at olan 2, hi hayvan olmayan
38 ailedir. Bu ailelerin ounun topra da yetersizdir.
(1) yknn sonunu: Grgl kular / Grdn iler diye bitiren Kalnall Zeynep Semerci
(anam) 93 yanda idi.
Kyn erkek nfusu bugn Almanyaya, Avustralyaya, Libyaya, skandinav ve Avrupann

dier lkelerine ve Suudi Arabistana ii olarak gitmektedir.
Kyde kalan kadnlar yakacaklar odunlar srtlaryla dadan getirmek, topra az da olsa
bir eyler ekip retmek zorunda kalmtr. Bo zamanlarnda onun bunun verdii yn, kl,
kirmanyla einip ul, uval, heybe, alvarlk dokumutur. Bunlardan da az da olsa bir ekmek
karl para alarak geimini namusuyla salamaya almtr.
Yoksul aile kadnlarnn, kzlarnn ve dul kalan kadnlarn bir mr boyu kocasz kalmak
yazg olagelmitir. Kadn kocal da olsa isizlik, yoksulluk onu uzun zaman kocasz brakmaktadr.
Darda alan kocalarnn yllarca gelmedikleri, bir ksmnn da gittikleri lkelerde evlenip para
yollamad da grlmektedir. Aile blnmesi, kyde erkein azalmas, kocasz kalan kadnlarda
ve kzlarda bir bunalm yaratmaktadr. Zavall kymn kadnlar bu bunalm gnlerinde
Devetandan dilek dilemek zorunda kalmtr. te kyn kocal kocasz tm kadnlar ve gen
kzlar yaz mevsiminin ilk gnlerinin birinde Devetana dilekte bulunmak zere azklarn
yanlarna alarak kyden iki saat uzakta olan Byk Erenler Dana karlar. Dan eteklerindeki
gedikte byk bir ard vardr. Bu ardcn dibinde de byk bir mezar vardr. stne aput
balanm birok odun ve allar doldurulmutur. Bu erkeklerin yamur duasna ktklar Erenler
Dedenin mezardr. Kadnlar bu dedenin mezarnn evresinde kere dolarlar. Dualar okurlar,
aput balarlar, elleriyle mezarn altndan aldklar topraklar yalarlar Sonra ardcn glgesinde
kendinden gemiesine serin serin, sessiz sessiz oturup dinlenirler. Bu olayn ayrntlarn Emin
Memed yle anlatr:
Bizim kyn kadnlar Erenlere varnca (Erenler Dana) tam len olur. Herkesin karn
ackr. Kimisi Karamuklusuyun, kimisi Kksuyun bana doluurlar. Ellerini yzlerini souk su
ile ykarlar. Ardlarn glgesine geip otururlar. Abdest alanlar namazlarn klar. Herkes azk
klarn atklar gibi birer sofra kuruverirler. Ardlarn dibinde pfr pfr serin rzgr eser.
Sofraya oturanlar kyden getirdikleri keleri, bir yufka ekmein stne dkerler. Yumurtalarn
kabuklarn ayklarlar. Ykanm taze soanla yufkalarn zerine koyduklar ke ve yumurtadan
skma yapp yemee balarlar. stne de buz gibi souk su itin mi deme gitsin... Ke ok,
yumurta ok, taze soan ok. Ye babam ye Yemekten sonra biri birlerine hazr msnz diye
seslenirler. Herkes hazrsa Kksuyun banda toplanrlar. Oradan hep beraber Devetana
doru yrrler.
Devetana varnca herkes devenin bulunduu koca yarlgana bakar. Deve yerden on be
metre kadar yksekteki yarlgann iindedir. Sarp bir yolu vardr. Bizim kyn kadnlar bu
uurumlu yoldan yrmesine alkndr Bir kadn dua okur:
Koca Tanrm, Yce Mevlam, iimizde kzolankz kal kzlar var. Kocas len dullar var.
Kocas gurbette evlenip ersiz kalanlar var, savalarda kocalar ehit olan dullar var. Sana
yalvarrz, bu masumlara hayrl birer koca ver. Hepsinin oluu ocuu akl ta gibi dklsn
kalsn. Yzleri glsn bu masumlarn. Yzlerini gldr Tanrm bu talihsizlerin. Kiminin hi olu
yoktur. Onlara da olan ver Allahm. Ne olursun talih kaplarn aver. Onlarn da yalan dnyada
bir gler yzle yaamalar iin dileklerimizi kabul et. Hi birimizi ersiz, ocuksuz koyma. Sana
yalvarrz. Bizim de- bu dnyada yurt yuva kurmak hakkmzdr. Sen byksn bizi alatma...
Er ver Allah: Er ver koca Tanrm. Koca ver Byk Mevlam. atal daakl bir olan ver
Allahm... atal daakl olan...
Teker teker dilek dileyenlerden sonra Devetana klr. Ortaya km bir deveye
benzeyen bir tatr. Vaktiyle ba boynu varm. Krmlar. Herkes devenin srtna biner. Ta solku
ile devenin srtn omzundaki dibee vurur. Un gibi ince ta tozunu parman slatarak alr azna
koyar. Herkes ayn deveye biner. Ta tozu yalar. Deveden inen nmzdeki yl sevinle bekler.
Her yl mutsuzlarn mutlulua kavumas iin bu ziyaret yenilenir. Sevindirici gnler beklenir de
beklenir.
Ben bu konumay bir fkra ile bitirmek istiyorum: Birka arkada daa gezmee gitmiler
lerinden birisi her koyakta abdeste oturuyormu. Arkadalar ona sormular: Arkada banda
bir hal mi var? Her koyakta abdeste oturuyorsun? Abdest bozan da: Bu dert bende olduktan
sonra daha ok koyaklar b..larm demi.
AKILLI GELN
Akehirin Nasrettin Hocas, Eskiehirin Yunus Emresi olur da koca Kalnal kynn
Akll Gelini olmaz m? Mezarn aradm bulamadm. Kyl mezarlar birer toprak bei;
baucunda da bir al. Yllar geer, toprak bekleri yaan yamurun, esen rzgrn etkisiyle
dmdz olur, allar rr. Garip mezar da silinir gider. Ama onun gzel ykleri kylnn
gnlnde yaar. Akll Gelin de lmez.
Varlklnn biri kyn ileri gelenlerine bir len verecekmi. arllar gelmiler. Sofralar
kurulmu. Konuklar sofralarn evresine oturmular. Ev sahibi hangi yemekten balanacan
bilmiyormu. Aklna Akll Gelin gelivermi. Konuklar sofrada bekleyedursun, komu Akll
Geline. Akll Gelin de abdest alm, namaz klacakm. Varlklnn kars:
Bana bak Akll Gelinim. Bizim herif kylye len verdi. Herkes sofraya oturdu. Ben
hangi yemekten balanacan bilmiyorum. Haydi, gzelim, benimle gel de yemekleri srayla
veriver demi. 0 da:
Pilavla turuyu koyun yiyedursunlar. Ben namazm klp hemen geliyorum demi.
Akll Gelin ile Kl Kp ve kz

Deterjann bulunmad dnemlerde Kalnaln kadnlar amarlarn kaynatlm kll su
ile ykarlarm. Kadnn biri amarlarn emede ykarm. Tasn taran toplamaya balam.
te yandan bir kz geldii gibi kafasn kl kpne sokmu, bir trl de karamam. Bunu
gren kadn erkek kzn bana toplanm. Kpten ban karamaya uramlar. Ama
karamamlar. lerinden biri:
Varaym Akll Gelini arp geleyim. O bu kzn ban karr demi. Akll Gelin
gelmi. Bakm ki kzn ba kpten kmyor:
Kesin kzn ban demi.
Kyller kzn ban kesmiler, ba gene kpten karlamam. Akll Gelin bu kere de:
Krn kp demi.
Kyller kp krmlar. kzn kesik ba krlan kpten kvermi. Kyller biri birlerine
bakarak:
Ulaaa... Grdn m akl! Bunu hi birimiz akl edemedik. Koliyine ona Akll Gelin
dememiler...
BR GURBETNN BAYRAMI
Kurban bayramnn birinde kyn zenginleri kurban kesmeye balamlar. Ky yerinde et
yz gremeyen nice yetimler ve yoksullar varm!.. Zenginler kurbanlarn yzp bitirdikten
sonra kurbann ban, barsan, karnn, klarn, bir ksm etlerini yoksullara datmlar.
Kocas gurbette olan kadnn birisine de kei klarn vermiler. Amma bu kadncaz mrnde
paa piirmesini grmemi. Et yemek sevinciyle hemen kei klarn yumu, tencereye koymu.
Vermi altna ata, yemi altna atei, et pimi. Am oalsn diye tencerenin iine biraz da un
salm, bulam, bulam.. Aklnca gzel bir etli bulama olmu... Sofrasn kurmu Kll kei
klaryla piirdii bulamac apr upur bir gzel yemi... Karn doyunca da: Oh Oh... Canma
desin... Keke her gn bayram olsa demi... Demi amma akama doru kadncazn
karnndan bir sanc tutmu... Balam alamaya... Karn tulum gibi de imi... Nefesi daralm
Kocas da Karmla geireyim bayram diye gurbetten yola km. Akam evine gelmi...
Kapy am... Kars dekte rpnp rpnp alar.
Adam: Ne oldu sana karcaz.. Bir derdin mi var diye sormu... Kadn kocasnn
geldiine sevinememi... Bandan geenleri balam anlatmaya:
Kurban kesen komular bana kei klarn verdiler... Allah raz olsun... Piirdim... ine birazck
ta un saldm. Yenek bir a oldu... Yedim... Akama bu dert bama geldi... demi.. Kocas karsn
teselli etmek istemi, amma aklna da hi bir ey gelmemi.. Balam alamaya.. Sylenmeye:
Kei k kllang
Bir encere bullang
k gel karnn karnndan
k gel karnn karnndan
....................................(1)
Kalnalda Sylenen Deyimler, Tekerlemeler ve Ataszleri

Bey de lr aptal da
ingen hrlay hrlay.
Akl ermez gt sakz iner.
leyim desen geberenden gn yok.
Damardna ay gelmi - Seni beni yiye gelmi - Uyu bll uyu bll (pili).
yilik iyilik olsayd, kara kze bak olmazd.
G yldzlardan, yeri eek bokundan fark eder.
Olun olsun, kzn olsun. Kara kara gzn olsun.
Ktlk yllarndan da bir yakm

Yamur yaar gn lar
kz ahrda muular.
Saman olmayan komular
Haydin geene gidelim
(1) Bu yk Kalnal (Konya-Hadim) kynden Zeynep Semerciden (anam) derlendi
KALINAILda HIRSIZLIK-AK ve CNAYET YKLER:
PE GDEN KASKER KAAI

Kuvva-y Milliye dneminde padiah ayaklanmalarn bozgunculuu orduya da srar.
Kalnall di Seydali, Gdk Hasan ve Abbas askerden kaarlar. Yolda rastladklar svari bir
jandarmaya yol sorarlar. Jandarma bunlarn perian klna acr. Atndan iner. Onlara karnlarn
doyuracak bir ky tarif eder. yiliksiz kaaklarda di Seydali ile Gdk Hasan jandarmay
hemen yere yatrrlar. Abbas, onlara ne kadar yalvardysa da dinlemezler; jandarmay
boazlarlar. Srtndan soyduklar giysileri giyerler. Atina binerler Abbas yaya katiller atta kamaya
devam ederler.
Jandarmann plak lsn gren kyller karakola haber verirler. Kaaklarn yolu kesilir,
yakalanr. Askeri mahkeme kararyla di Seydali ile Gdk Hasan aslr.
IRZ SORUNU
Kalnalda evli bir kadna tecavz eden akrabas, kocas ve olan kardei tarafndan
kaza oturtularak ldrlr.
SARI ZEYNEP
Ky tir tir titreten bir zorbann kzdr Sar Zeynep. Evlenme a gemi bir kz. Yatlar
iki ocuk anas olmular. Kendisinden kkler bile evlenmi. Nice irkin kzlar koca sahibi.
Oysa kyn en gzel kzdr Sar Zeynep.
Sar Zeynepi herkes almak ister. Amma ba belal bir zorba. Kyl ona Kocaolan der.
Kocaolar, am yarmas bir adam. Daan (dama atlan yuvarlak aa) gibi bacaklar. Saban oku
gibi kollar. Tokmak gibi yumruklar. Dev gibi gvde stnde kocaman bir kelle. Fldr fldr bakan
koca koca gzler. Hele bir barsn... Kyde herkes sokulacak delik arar. Sanki yrtc bir aslan!...
Kocaolan her yl bizim kyn ekin, sebze bekiliini yapar. Herkes onun korkusundan
davarna, srna sahip olur. Elin ekinine, bana, bahesine, otluuna girmemesine alr. Hele
birisinin kz veya keisi bir ekine, bir baa girsin. Yldrm gibi koar, o hayvan yakalar,
muhtar odasnn ahrna kilitler. Bu sefer hayvan sahibini arar bulur. Kadnlar hi karsna almaz.
Onlara Kanayakl der. Hayvan sahibi erkekse vay haline. Adamn elinden tutar, ite kaka ky
odasna getirir. Elindeki denei adamn kna bir iki arr. Adamn kndaki denek yerleri
oktan imitir. Gnlerce knn stne oturamaz. Bu denek korkusu kylleri hayvanlarna
sahip olmaya zorlar. . .
Kocaolann ky nnde tarlalar vardr. Tarlalar sulayan sular havuzlarda biriktirilir
Kyller sra ile ekinini, sebzelerini sular. Deliolann sras yoktur. Aklnn estii zaman sras
gelenin elinden suyu alr ekinini, sebzesini sular. Kimse ona ses karamaz. Eer birisi kalkar da
Benim ekinim yahut sebzelerim kuruyup gider, yalnz senin mi sebzen ekinin var deyiverirse.
Adam yand. Ka denek yer bilinmez.
Kocaolandan baka herkes srasna uyar. Yl olur yalar az olur. Akarsular da azalr.
Byle yllarda kyller sra ile suladklar halde ekinler sebzeler suya daralr, verimden der. Kele
hyar ve kabaklarn iekleri solar, dklr. al fasulyelerinin dip yapraklar kurur, patates, msr
evleklerinin ii takla takla ayrlr.
Kocaolann sebzeleri, ekinleri yemyeildir. Sebzeler ieklidir. Salatalklar yay gibi
evleklerin iine uzanmtr. allarda fasulyeler torba torba dkmtr, ekinler insan boyunu
gemitir. Kyller: Bizim sebzeler, ekinler susuzluktan gazel olurken Kocaolannkilerin iinde
kurbaalar ter derler.
Kocaolann eli de biraz uzundur. Gndzden kimin tarlasnda gzel sebze var, kimin
banda gzel, olgun zm var. Yerlerini beller. Akam olunca evine sepet sepet domates,
patlcan biber, fasulye, zm tar... Herkes yiyecek sknts, sebze, meyve sknts ekerken
Kocaolann evine ktlk girmez. Herkes bunu bilir amma hi bir kimse yzne syleyemez. Hele
bir sylesin, vay haline. Denein nnde evire evire hoplatr adam.
Sar Zeynebin evde kalnn nedeni babasnn byle bir zorba oluudur. Amma sar
Zeyneb de kocaszlktan koca bir karpuz gibi iini yiyip bitirmektedir. Ne yapp yapp birisiyle
sevimeyi kafasna koymutur. Babas sevitiini duyunca satrla dorasa bile gzne lm
korkusu grnmez. Artk Sar Zeynebi kimse evde tutamaz. Vaktiyle onun bunun iini yapan,
Dadeviren adl bir adamn oluna yangndr. Dadeviren leli ok olmutur. Olunu anas yokluk
iinde bytmtr. Yakkl bir delikanldr. Yoksulluk onu da babas gibi el iine muhta etmitir.
Amelelik yapmaktadr.
Sar Zeynep bir gn Dadevirenin olunun kapsn aar, ieri girer.
Aslan Sar Zeynebi grnce yrei hop hop hoplar. Belli babas aklna gelir. Amma
erkekliine de yediremez. O da Zeynebe sarlr. Sanki bin yllk km gibi yere uzatverir.
Seviirler...
ki ak bu sefer kara kara dnmee balarlar imdi ne yapacaz? Kocaolan bir
duyarsa ikimizi de yaatmaz. Amma olan oldu! derler.
Sar Zeynep keyiflidir. mrnde yiit bir olan sevmitir. Aslana akl vermee balar:
Bana bak Aslanm, babam beni ldrmez. Ne de olsa evlat sevgisi vardr. Amma seninle
anlama yolunu tutmazsa seni yaatmaz Ona ldrtme kendini. Dul brakma beni. Eer sen bu
yolda babam ldrrsen Allah seni kahretsin. Amma baa gelen ekilir. Seni hapisten kncaya
kadar beklerim. Eer senden bakasna gidersem iki gzm kr olsun. ki dzine inmeler insin
der. Dadevirenin olu:
Kei doururken barr ya: te o zaman dermi ki kendi kendine: Bir daha tekenin
nne durmayacam... Vallahi de durmayacam, billahi de durmayacam. Bu ektiklerim hep
benim gevekliimden Amma kasm geldi mi keiler doum acsn unutur, teke ile sevimek
istermi. Tekeler kendilerine doru yaklap: ee... ee diye keilerin urasn burasn
koklamaa balad m, bu sefer de keinin can teke istermi: Yeminim boynuzumun dibinde...
Yeminim boynuzumun dibinde dermi. Senin de ne olacan ben hapsi boylaynca belli olur der.
Sonra hi bir ey olmam gibi Sar Zeynep evlerine dner. Yaptmz bir Tanr bilecek, bir de
biz. Kimseye sylemeyeceiz diye ant ierler.
Aslan kukuludur. Kadn ksmnn az gevek olur. Gider bir arkadana benimle
sevitiini syler. Babas da dar kafal bir ekyadr. Sevitiimizi duyarsa beni bir yumrukta yere
serer. yisi mi hazrlkl olaym der. Sevitii gnden sonra kendi evine uramaz olur.
Sar Zeynep ok gemeden bir arkadana: Ben Dadevirenin olu ile sevitim. Yaknda
evleneceiz der. Kimseye sylememsi iin yemin de ettirir. Sanki kendisi kimseye sylememi
gibi gnl rahattr. Arkada durur mu? O da birine anlatr, bakasna sylememesi iin o da
yemin ettirir.
Yeminliler kimseye sylemeyeceklerine yemin ede dursunlar dedikodu kye yaylr;
duymayan kalmaz.
Kocaolan da duyar kznn marifetini. Dadevirenin olu oktan baka kylere almaa
gitmitir. Kocaolan kyn muhtarn, birka ileri gelen adamn evine arr. Adamlara iini aar.
Zeynebi balta ile dorayacan, Dadevirenin olunu da yaatmayacan syler. Dardan Sar
Zeynebin alamakl sesleri duyulur.
Kyn ileri gelenleri Kocaolana:
Bir defa da kz dinleyelim. Belki bunun asl yoktur. Senin iyiliini kimse istemez.
Dedikoduya deer verme deyince, Kocaolan onlar ald gibi kznn yanna gtrr.
Sar Zeynep br odada bir diree iple balanm, yanna da bir balta konmutur. Adamlar
bu durumu grnce korkarlar. Muhtar kurnaz, zeki bir adamdr. Kz dinlemeye yanamaz. Hemen
Kocaolann kolundan tutar, onu oturduklar odaya gtrr.
Sar Zeynebin durumu yrekler acsdr. Muhtar onu kurtarmaya alsa balarnn belaya
gireceini bilir. fkeli adamn balta ile hem Zeynebi, hem de kendilerini dorayacan dnr.
Zeynebi direkte bal olarak brakp oturduklar odada Kocaolan kandracak bir yol gelir aklna.
Odaya otururlar. Muhtar:
Bana bak Kocaolan, sen kabaday bir adamsn. Bizim kyde kimin doru sylediini,
kimin yalan sylediini bilirsin. Ben diyorum ki, Hac Yusufun, Hac Osmann, Hac Memedin,
imam Veli efendinin karlarn aralm. Gzmzn nnde onlara abdest aldrtalm. Doru
syleyeceklerine ant iirelim ve Kurana el bastralm. Bu kadnlar Zeynebi muayene etsinler,
konutursunlar. Eer durum dediin gibiyse, rzna geirilmi bir durum varsa biz sana yardmc
olalm. Deilse susuz kzcaz affedelim.
Kocaolan teklifi yerinde bulur. Kadnlar arlr, Muhtar durumu ustalkla onlara anlatr. .
Bana bakn bizim kzlar. Sizi Zeynebi muayene edesiniz diye ardm. ocuk bir iftiraya uram
olabilir. Hepiniz abdest aln, Kurana el bastrp ant iireceim. Her eyi doru syleyeceksiniz
der.
Kadnlar abdest alrlar, Kurana el basarlar. Doru syleyeceklerine ant ierler. Sar
Zeynebin yanna gnderilirler. Kzcazn gzleri alamaktan kan anana dnmtr. Kadnlar
onu direkte bal grnce bir analk duygusuyla alarlar. pi zerler. Onu korkma yavrum
korkma kuzum diye okarlar. Onun gznn nnden baltay alp bir tarafa atarlar. Onu
incitmeden konutururlar. Konumay iyi bir sonuca balamak iin zm yolu dnrlerken
Kocaolan baltay ister. Kadnlar baltay vermemee urasalar sonucun kt olduu kans
uyanacak herifte diye hemen baltay koyduklar yerden alp verirler. Kocaolan eline bir ee alr
balar baltay bilemeye.
erden kadnlarn verecei yant bekler. Kadnlar Sar Zeynebe: Kzm baban sana korku
vermeye alyor. Isracak kpek dilerini gstermez Seni ldrecek olsayd bu zamana kadar bin
kere ldrrd. Sonra balta bilemekte neymi, kr bir balta adam bin para eder. Korkma Yalnz
bir su ilemisin. Babana anlattn m bunu? deyince. Sar Zeynep:
Hi byle eyi babama syler miyim? Hep inkr ettim, iftira dedim. O beni syletmek iin
diree balad, gzmn nne bir balta koydu Seni paralayacam dedi. Ben gene sylemedim.
Hep aladm... Susuzum dedim... Aladm. Ne yapabilirim ki? Benim de yazgm byleymi.
Dadevirenin olunu seviyorum. Babamn gnln edin, beni ona versin der.
imdi bu dediin olacak ey deil der Hac Memedin kars. Neden deil dersen
vaktiyle baban Dadeviren lnce Aslann anasnn rzna geti. Bunu herkes bilir. Irzna getii
bir kadnn oluna seni vermez. Sen bunu bilmediin iin sevitin. Eer bilerek yaptysan
Dadevirenin olu anasnn cn babandan alm oldu imdilik bunu inkr edeceksin. Biz de
seni kzolankz diye savunacaz. Kz tertemiz diye gene Kuran-a el basacaz. Seni babann
zulmnden kurtaracaz. Nasl olsa senin de bir nasibin kar. Delikli ta yerde kalmaz demi
atalarmz. Zaman her eyi halleder diyerek erkeklerin bulunduu odaya geerler.
Aam derler Kocaolana;
Biz kz dinledik. Muayene ettik. Tanr bir hakk iin Kzn tertemiz. Kulana gelenler hep
seni sevmeyenlerin uydurmas. Hem sen bu kyn en babayiit erkeisin. Kim sana ktlk
edebilir? Getir Kuran hepimiz abdestimizle duruyoruz. Sylediklerimizin doru olduuna el
basalm.
Kocaolan bu szlere inanr. Kadn erkek ayaa kalkar. Sar Zeynebi arrlar. nce
babasnn elini ptrrler, bartrrlar. Sonra da kendi ellerini ptrerek evlerine dnerler.
Fakat Kocaolan rahat deildir. Dadevirenin karsn kstrp eskisi gibi rzna gemek
ister. Kadncaz evine giremez olur. Ona buna yalvara yakara snr. Bana gelecei bilir.
Kazand parayla bir silah alr. Gece kye dner.
Dadevirenin olu artk pusudadr. Nasl olsa Kocaolan evlerinin yanndaki koca havuzun
suyunu salmaya gelecektir. Evlerinin altndan geen su ark boyunca Kocaolan da su ile beraber
arkn yan bandan yryecektir. Dadevirenin olu da arkn stndeki helaya silahyla girecek,
Kocaolan kendine doru yaklarken tahta heladan kurunu skacaktr. Korku iini sarm.
aresiz elini kana bulatracaktr.
Durmadan etraf gzetlemektedir. Bir gn Kocaolan elinde krei ile Kocahavuza doru
giderken Dadevirenin olu pusu kuraca helann altndan geen arn su gelecek tarafnda bir
ka yerini krekle ar abucak ykar. Silahyla birlikte hemen tahta helaya girer. Kocaolan
gzetlemeye balar. Yrei gm gm atmaktadr.
Kocaolan elinde krei arktan akan su ile beraber ar ar tahta helaya doru
yrmektedir. Helaya yaklanca yklan arktan su akmaya balar.Krekle yklan ar yapmaya
urar. Tam bu srada Dadevirenin olu tetie aslr. Kocaolan anam yandm diye barr.
Gidi o gidi.
Dadevirenin olu hapishaneyi boylad. Namusumu temizledim diyormu. Sar Zeynep,
babas rmeden bir kocaya vard.
Kocaolann arkasndan ileri geri ok konuanlar oldu. Kimisi eden bulur dedi. Kimisi
Korkusuz yaayacaz. dedi. Kimisi de Malmz alard amma bakalarna aldrmazd. Keke
her beki byle olsa. dedi!...
SRMEL GLSM
Bana bak sen Srmeli Glsm yolla der Deliolan emmisinin oluna. Emmisinin olu bu
sz duymamazlktan gelir, iine atar. Belki bir daha sylemez. der. Ciddiye almaz. Ama adam
koymu kafasna Srmeli Glsm. Her rastlad yerde Emmioluna Srmeli Glsm bana
yolla diyorum sana diye tutturuverir.
Deliolan emmisinin olunu ok kskanr. Geimini salayacak kadar tarlas ba vardr.
Amma geimini ucu ucuna zor getirir. Cebinde her zaman paras bulunmaz. Evine kendisi gibi deli
dolu insanlardan baka urayan olmaz. Sofras meydanda bir adam deil. Ekmei yenmez. Alm
gc yok. Yerli yersiz ona buna barr, hr gr eder. Herkes ona uymamaa alr. Onu gren
yolunu deitirir.
Deliolann kz, kara kuru, srk gibi bir de kars vardr. kk avurtlu, sarkk gsl,
konumasn bilmez, kimse ile kaynaamaz, herkese kskn gibi, eski psk giyinili, mutsuz
grnl bir kadn.
Deliolansa boylu poslu, gl kuvvetli, dev gibi bir adam. Gzel giyinmek, gzel yemek
ister. Herkesin iinde en yakkl kendisinin olmasn ister. Gel gelelim cep delik!..
Onun bunun sergisinden, ttn, zm de alar. Mal sahipleri grseler bile bu zorba ile
baa kamayacaklarn bildikleri iin grmemezlikten gelirler. Kalan bize yeter de artar da.
derler. Uymazlar.
Emmi Oluna gelince:
Emmiolu zeki bir insan. Her eyi dnen, konuurken bile karsndakini incitirim
korkusu ile szlerini tarta tarta syleyen uysal yaradll, zorbal olmayan, sevimli bir
adamcaz.
Ba, bahesi, tarlas, deirmeni vardr. Deliolana gre llemeyecek kadar varlkldr.
Geleni gideni vardr. evresi genitir. Herkes onu sever; Ekmei yenir. Kaldrd rnler,
deirmenin geliri ona hem iyi bir geim salar, hem de her yl bakalarnn satt iyi ba, bahe
ve tarlalar alarak yatrm yapar. .
ki olu ile gzel bir kars vardr. Karsna Srmeli Glsm derler.
Srmeli Glsm ceylanlar gibi kudretten srmelidir. Simsiyah sa, karaka, el gz, uzun
kirpikler, pembe yanaklar, kiraz gibi dudaklar, ince uzunca boyu ile bir gzeller gzeli. Gren ya
maallah der, ya da iini eker. Bazlar da Allah sahibine balasn der. Srmeli Glsmse
kocasndan baka kimsenin yzne bile bakmaz. ki olu, kocas ve evi onun dnyasdr.
Emmiolu gzel kars ve iki kk olu ile, kavutuu varl ile, mutlu bir yaam srmee
alrken, Deliolan bana bela olur. Her karlat yerde Srmeli Glsm bana yolla diye
tutturur. Emmiolu ok sabrldr. Ban belaya sokmak istemez. Amma bazen de Bu adam
kanna susad galiba demekten kendini alamaz. Zaman zaman kt eyler dnr. ldreyim
u pezevengi. der. Gene usunu elinden brakmaz, elinden bir kaza kmamasna alr.
Amma karsndaki Deliolan belann oca... Aklna koymu bir kere, Srmeli Glsm
dilinden drmez... Kyn iinde bu durum alkalanmaya balar... Emmiolunun onurunu krc
dedikodular alr yrr... Bu dedikodular srp gittike Deliolan iyice marr. Grnmez
eylemlere giriir. Emmiolunun bir gn ba evini atee verir, baka bir gn byk bir tarladaki
ttnn dorar, deirmenini yakar...
Bu kt olaylar Emmiolunu iyice dndrmee balar. Sra bana geliyor, yuvam

yklmadan ben de harekete gemeliyim der.
Kendine en yakn teyzesinin olu, o gzn budaktan esirgemeyen bir delikanldr. ini
ona aar. Deliolann karsna gz koyduunu, ak ak kendisinden karsn istediini, imdi de
ba evini deirmenini yaktn, ttnn kydn anlatr.
Teyzesinin olu: Akraba isem benim de yardm etmem gerekir diye dnr. Bana bak
aa der. Emmioluna. Bu adam kanna susam. Gebertmek gerek. Hemen iki silah, bir torba
da mermi. Gerisi ne olursa olsun. Baa gelen ekilir. Ben bu yolda seninleyim. Ne dersen
yaparm. Sen de korkak korkak dnmeyi brak. Duracak vaktimiz kalmad..
Emmiolu el altndan soruturur. Hangi kyde ne eit silah var, kaa alnr, vuru gc
nasldr, atarken tutukluk yapar m? Ksa bir aratrmadan sonra bir torba mermi, bir mavzer, bir
de tabanca alr. Teyzesinin olu ile daa kar. Kk byk, yakn uzak hedeflere at yaparlar.
kisi de askerlik grm insan. Pire bile elimizden kurtulamaz. derler.
Emmiolu bir trl kan dkmek istemez. Silahlarn, mermilerini saklar. Belki Deliolan
ettiklerinden utanr da bir daha benim stme gelmez. der. Yaklan deirmeni yaptrr. Gnlk
yaamna hi bir ey olmam gibi devam eder... Gznn nne hapishaneler, mahkemeler gelir
gider. Yllarca kaln duvarlar iinde kalmann skntsn duyar. Arkada brakaca iki kk olu ile
gzel karsnn ne olacan dnr... Bir trl eli tetie varmaz. Teyzesinin oluna da
Sabredelim hele, bir saat deitirelim hele. der durur.
Bir gn Srmeli Glsm srtnda zm sepetiyle badan evine dnerken Deliolan ona
satar:
Bana bak Srmeli, doru bizim eve der.
Srmeli Glsm evine alayarak gelir. Kocasna olanlar anlatr. Kocas onu teselli eder.
Her eyin bir aresi vardr. Ben onun ettiklerini yanna koymayacam. der. Karsn yattrmaa
alr... Aradan bir ka gn geer. Deliolan deirmenini gene yakar. Onu da nemsemez. Birka
gn sonra da ba evini bir daha yakar...
Emmiolu teyzesinin olunu evine arr. Deliolann karsna iyiden iyiye gz koyduunu,
deirmen ve ba evini yeniden yaktn anlatr. Bu kadar da fazla. Baa gelen ekilir derler
kisi de Deliolan gizliden gizliye izlemeye balarlar, bir gece vakti tenha bir yerde kstrp
temizlemeyi dnrler: Karar bu karar, dn mn yok artk. Bekledike herif kuduruyor.
O bizi rezil edeceine biz onu gebertelim derler.
Deliolann kye saat uzaklkta dere kenarnda bir ttn tarlas vardr. Nasl olsa bir gn
ttn apalamaya gidecektir. Kye uzak olduu iin de tarlann bandaki stlerden birinin
dibinde yatacak. Ate yakacak, pilav piirecek, sigara iecek, akmak akacak. be gn ttn
apasyla, suyuyla urarken orada yatp kalkacak Emmiolu ile Teyzeolu gecenin ssz bir
saatinde silahlar ateleyecek, Deliolan da danalar gibi bre bre can verecek. Dndkleri
gibi olur.
Emmiolu ile Teyzeolu oktan ayaklarnda lastik pabu, ellerinde silah, bellerinde azk
pekiri, yava yava gecenin karanlnda Deliolann yatt yere doru gelip allarn arasna
gizlenirler. O kadar yaklarlar ki, attklar her mermi amadan Deli olan delik deik edebilecek
bir yere pusu kurarlar. Hi uyumadan Deliolann uyanmasn beklerler. Silahlarn onun
bulunduu yne doru evirirler. Sessiz sedasz korkulu gzlerle adam gzetlerler.
Deliolan bu bekleyi iinde uyanr. Bir sigara sarar, akmak akmaya balar. Tam bu
srada kendisini gzetleyenlere oturma hedefinde grnr. kisi de tetie basar. Deliolana
durmadan ate ederler. Deliolan gecenin sszlnda danalar gibi brr. Kimse imdadna
yetimez. Neden sonra sesi kesilir.
SONU
Sonu olarak Kalnal Ky iin unlar sylenebilir:
Evler, bundan 50 yl ncesi gibi deil. Yal kt yapk pencerelerin yerini caml
pencereler alm. Ama evlerin altnda hayvanlar, stnde de insanlar hl yaamaktadrlar. Kyn
toprak yolunda yazlar motorlu tatlar ilemektedir. Kyde kendisine gvenen genler, iini
dzene koya cana inanan yetikinler Konyaya, umraya g etmektedirler. Bunlar, kyde sz
geen, sz dinlenen kiiler olarak anlmaktadrlar. Kyde eski dirlik ve dzenlik kalmad. yiler
hep gt. bilmezler, dangalaklar, dalgaclar, gszler, ie yaramazlar, biri birini dinlemezler
kald... diyorlar.
Kalnal ky da ky olduundan topra azdr. Mlkiyet durumu dolaysyla ifti
iletmeleri daha da klmtr. Kye uzak, yolu sarp dere mevkiindeki tarlalar ve balar terk
edilmi bulunmaktadr. Ky, her gn sanki ge hazrlanm gibi bir grnt iinde yaamaktadr.
1927den beri ilkokul olmasna karn ortarenim grm genlere rastlanmaz. El sanatlarnda
da gerileme gze arpmaktadr. Eskiden kylnn giydii pabular diken ustalar kyde vard.
Bugn bir eskiciye bile muhtalar.
Kyde yoksul insanlar yaamlarn srdrebilmek iin Konya ovas kylerine oban,
harmanc, bostan, bekisi, (Kuran kursundan yetime) imam, hizmeti, kentlerde ve kasabalarda
kapc, amele, mbairlik... gibi hizmetlerde almaktadrlar.
Kyde, radyo ve televizyonu bulunanlarn says % 1Ou bile bulmaz. Elektrikle ileyen bir
un deirmeni gze arpmaktadr. Kyller yoksul olmasna karn ok konuk severdirler.
Kyllerde sabr ve kadere boyun eme sonsuzdur: Her trl ykma katlanmaya alkndrlar.
Yarn belki daha iyi olur. umudu, kara bahtna gvenmeyenlere rastlanamaz. Yreklerinde yatan
inanlarna ve deer yarglarna dokunanlardan nefret ederler. Bilmeyerek kendilerine kar, kt
karclarn yannda olma geleneinden kurtulamamlardr.
Kyn, byk ve kkba alt srs, sekiz yzden ok nfus veterinersiz, doktorsuz,
ebesiz yaamaktadr. Ama vergi tahsildar, Kuran kursu hocas, ky imam ilkokul retmeni
kyde her zaman grlmektedir. Gnlk gazete de kye girmemektedir.
Kyde pahallk zerine konutuklarn dinledim. Akll saydklarndan birisi: Ne var ne var?
Pahallk adam m yer? Pahallktan korkmayn. Yarn maher yerinde bin ayak bir ayan stnde
olacak, siz ondan korkun. diye komularna sabrl olmalarn tlemee alyordu... Bu
insanlardan yaam dnyasnn dncesi neden kskanlyor ki? Yurttalk ve devletle olan
ilikilerine gelince:
Kyl toprakszdr. Topran verilecei de yoktur. Ellerinde olan topraklar da sarp ve uzak
olduundan kaldrlan rn, ekilen emei karlamadndan ou kyller bu mlklerini terk
etmiler. Buradaki ba ve bkler Gksu kysnda olduu iin lk iklimlidir. Buraya Dere derler.
Derede klk ve yazlk olmak zere iki rn kaldrlr. rnler eek ve katr srtnda kye tanr.
Yol sarp olduu iin ykl katrlar dik yoku ve sarp yollarda dengesini kaybedince kayadan
uuruma yuvarlanrlar. Kalnal ile Dere arasndaki semtin ad Kk Katrdt, Byk
Katrdt diye adlandrlmtr.
Kyl devlet kapsndan korkmaktadr. Bu yzden nemli sorunlarn bile devlete haber
vermemektedir; bir yardm da beklememektedir. 1920li yllarda kuduz bir kurt kyde bir kadnla
bir erkei srr. Isrlanlar kudurur lr. Devlete haber verilmez. 1940l yllarda ishalden 60 ocuk
lr; devlete haber verilmez. Ayn yllarda bir olak srs salgn hastalktan krlr; devlete haber
verilmez...
1945te devlete Hadim ilesi ilkokullarnn yapmlarn denetlemek ve gelitirmekte
grevlendirildim. Kendi kym olan Kalnal kynn okulunu kyllerle yapmaya baladk.
Kyde yetikin insanlarda ateli hastalk biroklarn yataa drd. Muhtara Kaymakamla
iletilmek zere bu hastal belirten bir dileke verdim. Kyllere danalm dedi. Kyller
topland. Sen bizim iimize karma. leden toktur gelirse bizim karmzn, kzmzn gsn
atrr ineler. (Tifo ineleri o dnem gsten yaplrd) Biz kadnlarmzn harama gsterilmesini
istemiyoruz. Hastalk da, lm de Allahn emridir. Sen, Allahn iine karma. Git okulunu yaptr
diyerek dvmeye kalktlar. Ben gene : Salgn hastalklarn grevlilerce hkmete haber verilmesi
zorunludur. Haber vermeyenler cezaya arptrlrlar dediimde muhtar korkusundan yazdm
dilekeyi korucuya verdi. abuk Kaymakam beye ulatr dedi. leden sonra ileden salk
memuru geldi, kyller aland, hastalk nlendi.
1987de ky bir ifti ky olmaktan ok bir amele ky olma grnmdeydi. Kyde
telefon 1930lu yllardan bu yana vard. imdi daha bakml hale gelmi. Telefonla umradan,
Kulu, Cihanbeyli ve Konyadan amele isteniyor. Kyller ekin bimeye, inaatlara ve kanal ilerine
arlyor. Kyller bu gibi gnlk ilerde sigortasz migortasz alyorlar. Eskiden kyde bu
kadar amele yoktu. Herkes kendi topranda bir ba-bahe edinmeye urar ve onun rn ile
geimini salard. Gemi yllarda kyde Kocakafa diye anlan Kara Haccann smail alt
su kanalnn kapanmasnda lmt. Sigortasz olduu iin oluk ocuu yokluk iinde ldler.
Kimse onlarn gzyalarna bile bakmad. Bugn yarn iin gvenliksiz alan iilerin sonu da
bundan ayrk dnlemez.
Kyde yetikinlerin eitimi iin marangozluk, demircilik, yapclk, diki nak kurslar
almadndan nitelikli ii yoktur. Denilebilir ki gnlk geimi iin gereksinmesi ok olan kyl
yarn hi dnmeden gnn gn etmektedir.
1987de kye gittim. Kylleri topladm. Ameleliin sonu yok stelik altnz her i
sigortasz. Devlet Su lerine bir dileke verelim. Deredeki verimli topraklarnz ekin, dikin. Sizin
yarnnz iin bir gelir gvencesi olur. Orann sarp yolunu devlet Tarm yolu diye size yapverir.
Su altnda kalan tarlalarnz sel basknndan da kurtarr dedim. Dileke yaz verelim dediler.
Dilekeyi yazdm, muhtara mhrlettim, imzalattm. Konya Devlet Su ileri Blge Mdrlne
verdiler. Ben kyden ayrldktan sonra aylarca sonra bu iin sonunu kydeki akrabalarma
sorduumda:
Sen bizim kyn ilerini oldum olas bilemedin gitti. Onlarn sen varken yapalm edelim
dediklerine sen ne bakarsn? Sen gittikten sonra o ii unuturlar, bir daha da ardn aramazlar.
Onlarn ipiyle kuyuya m inilir? Sen kendini dn, bizim iler batt balk yan gider. dediler.
Dilekelerinde istedikleri ilerin yaplmasn takip etmediklerinden Devlet Su leri de
nemsememi.
Kalnalda padiahlk dneminden bu yana Kuran kursu var. Bu kurstan bir mft, iki
hafz, be imam yetimitir. lkokul da 1927den beri var. Kalnalllar ocuklarnn tabiat bilgisi
kitaplarnda kedi kpek resimleri grdkleri iin bu okula kedi kpek okulu diyorlar. Kyde
ilkokul nc snf bitirdikten sora okuyan yalnz Semerci Memedin Bekirdir. O da kyden
kaarak okumutur. Kyden kap okuduu iin de ona Deli Bekir demilerdir. Hi akl olsa
kyden kaar m? demilerdir.
Demokratik toplumlar zgr dnceye, zgr insan iradesine dayal toplumlardr.
Dogmatik bir eitimle bu yetileri ortadan kaldrlm kiiler toplumda belirli otoritelere kle olmaya
mahkm durlar.
KAPATILDIKTAN YILLAR SONRA KY KALKINMASINDA UYGULANAN KY

ENSTTLER YNTEMLERNDEN K RNEK:
MANSAda PLOT KY;
SRALde: MULL KY KALK!NMASI ALIMALARI
MANSAda
YETKNLER ETMYLE KY KALKINMASI
DENEMES
19631965 yllar arasnda Manisada Halk Eitimi Bakan idim. Ky ileri Bakanlna
balydk. Bakanlmz illerde Pilot Ky almalarna girimiti. Ben de merkez ilede en yoksul,
orta halli ve zengin ky pilot ky olarak setim. En yoksul ky Yunddann yrk
kylerinden Madan Ky idi. Topra az ve susuzdu. Geimi hayvanclk, ok az kuru tarm ve
Manisa Oyasnn tarm iiliindendi. Kyn grn st ste ylm tal bir kepire benziyordu.
Damlar dz, sokaklar dard, pencereleri kk kkt.
Kadnlar bo zamanlarnda hal, kilim, seccade, yolluk, yastk, torba dokuyarak bir yan
gelir salyorlard. Kendilerine gre ok tipik motifleri vard. Bu motiflerle dokunan el rnlerini
turistler ok beeniyorlard. Bunu bilen zmirin hali tccarlar Yundda kyllerinin dokumalarn
ucuz ucuz alp, pahal pahal satyorlard. Kyllerin emekleri boa gidiyordu Bu durumun
nlenmesi iin bir kooperatif kurulmas, devletten kredi alnmas, dokumalarn pazarlanmas
gerekliydi. Devlet, kooperatif kuran kyllerin d lkelere ii olarak gnderilmesinde de ncelik
tanyordu. Bu yararl durumlar kyllere akladm. Kyn ileri gelenlerinden yedi kiiyi kendi
dokumalarn satan zmir hal tccarlarnn sat fiyatlarn incelemek zere zmire yolladm. zmir
dnlerinde dokumalarnn 5-10 katna satldn bana anlattlar: Biz bir dokuma kooperatifi
kuracaz, yardm et dediler. Ticaret Bakanlndan kooperatif stats getirttim. Maldan Kynn
yiit genlerinden Hilmi Gencer, Mehmet Yaner, Hamza oban, brahim Kazak, M. Ali Avc,
evki Gven ve Sait Altay 27 Kasm 1964 tarihinde Mahdut Mesuliyetli Yundda Kyller
Dokumaclk Kk Sanat Kooperatifini kurdular. Sanayi Bakanl halc ustas verdi. Yetikin
kadnlar kursa alnd. Yeni model ve motiflerle daha gelimi hal tezghlaryla kursa katlanlarn el
becerileri artrld. Ticaret Bakanl, kursu bitiren kadnlara birer hal tezgh ile takmlarn
parasz verdi. Vali Niyazi Araz, Milli Eitim ve Tarm Mdrleri Tmen Komutanlnn bandosuyla
Maldan Kyne gittik. Kyller bizi sevinle karladlar. Bando marlar alarak kyde bir bayram
havas yaratt. Bakanln yollad tezghlar ve takmlar kamyonlardan indirildi. Valinin baarl
konumasndan sonra hal dokuma kursiyerlerine tezghlar datld.
smet Paa Babakand. Sanayi Bakan da Muammer Ertendi. Manisa Ovasnn byk
toprak sahipleri Sanayi Bakan Muammer Ertene telefon etmiler: Vaktiyle bizim zm, ttn,
pamuk, zeytin rnlerimizi Demircili ililer kaldrrlard. Orada hal kooperatifleri kuruldu, ii
gelmez oldu. Yundda Kyllerinin iileri ilerimizi grmee balamlard. imdi de Yundda
kyleri bir kooperatif kurdular. Bizim rnlerimizi kim kaldracak? Halk eitimi bakan m,
retmen mi Bekir Semerci diye birisi var kyllere yol gsteren. Aln onu buradan. demiler.
Muammer Erten Manisaya geldi. Kendi tekilatna beni sormu. Gvendii kiiler
almalarmdan vg ile sz edince beni Manisa Ticaret Odasna ard:
Kooperatif almalarn herkes beeniyor, ben de memnun oldum. Yundda Kyleri
Kooperatifinin iyi almas iin ka lira krediye ihtiyacn var? dedi. milyon verseniz yeter
dedim.
Ben de verdim gitti dedi.
Krediye almadan sraile mull planlama almalar iin Ky leri Bakanlnca
gnderildim. Oradaki almalarmz ok, geni kapsaml ky planlamas idi. smet Paa kabinesi
biz orada iken dt, yerine zel teebbs S. Hayri rgpl kabinesi geti. Yeni sanayi bakan
kredi verilebilmesi iin Manisa Ticaret Odasna kaytl muteber tccarlar Maldan Kooperatifi adna
kefil olduklar takdirde yirmi be bin lira, kredi verilebileceini bir emirle vilayete bildirdi. On
kyn ortak olduu bir kooperatife bu para ok yetersizdi. Vilayet makam, tccarn Bakanlnz
yannda kredisi var da Yundda kylerinin hi mi kredisi yok gibilerden bir yaz yazarak
kooperatif adna yeterli bir para verilmesi, tccar kefaletinin kaldrlmas hakknda itirazda
bulundu. Bakanlk bu sefer kooperatife para yollamayacan, gereksinmesi olan ip ya ipliin
Isparta Smerbankndan almasn, dokunan hallarn Smerbanka verilmesini istedi. Kooperatif
Smerbanktan ip ve iplik ald. Ama Smerbank kyllerin hallarn almad. Kyller kendi
olanaklaryla retime getiler, rettiklerini de sattlar.
Maldan kynn geim koullar ok yetersizdi. Kylleri ocuklarn meslek okullarnda
okutmalar iin ynlendirmee altm. Kyller bu urama ac ac glyor Bizi ocuklarmz
okutmak istemez mi sanyorsunuz? Ama nasl okutacaz? Fakiriz ite. Aklmz erer ama elimiz
ermez diyorlard.
ocuklarnz okumaya tevik edin. ocuklarnz biz okuyacaz diye karnza dikilsinler.
Devlet okullarnn kaplarn yumruklayn, elbette bu kaplar sizin ocuklarnz iin de alacaktr
diyordum. Bir taraftan da d lkelerde alabilecek yetenekli delikanllar Bulma Kurumuna
bavurmalarn tlyordum.
KNC PLOT KYMZ SANCAKLIBOZKY

Kyller kylerini bana anlatyorlar:
Sancaklbozky de bir yrk kydr. Kendine yetecek kadar topra vardr. Geimini
zm, ttn, pamuk, susam ve zeytin gibi rnlerden salanmaktadr. Genler bo zamanlarnda
kahvede kumarl, kumarsz oyunlar oynamaktadr, biri biriyle kavga etmektedir, kzlerinin
kuyruklarn kesmektedirler. Anaya, babaya, kar sorumluluk duymamaktadrlar. diyerek
genlerden dert yanmaktaydlar.
Pekiyi bu durumu dzeltmek iin ne yapalm? dediimde:
Sen bize iyi bir vaiz yolla. ocuklarmz doru yola sevketsin. Senden baka bir ey
istemeyiz dediler.
Ben bir eitimciyim. Siz vaizi mft efendiden isteyin. altm dairenin elinde diki,
marangoz, demirci, yapc ve halclk retmenleri var. sterseniz bu retmenleri kynze
veririz, kurs aarlar, genlerinizi zanaatkr olarak yetitirirler. Bu sanatlar iyi renirlerse
ekmeklerini de kazanabilirler. Bizim vereceimiz kurs diplomalar ile d lkelere nitelikli, ii
olarak da gidebilirler. Ama bu kurslar aabilmemiz iin retmenlerimize ev, ocuklarnza ilik
bulmanz gerekli deyince muhtar Ahmet Kabasakal:
Biz bunlar yeniden yaparz. imdiye kadar kymze ok memur geldi gitti, hi birisi
dediini, gerekletiremedi, hep lafta kald. Bize senin saydn kurslarn hepsicii gerekli.
Kadnlarmz diki bilmezler. Kymzde bir tek diki makinesi bile yok. Hele siz bize yapclk,
dlgerlik, demircilik, marangozluk ve diki kursu retmenlerini resmen verin, onlarn oturaca
evleri ve alacaklar ilikleri ksa zamanda temin ederim dedi. te yandan kyn Hafz Beyi
sze kart:
Siz kanmayn bu beyin szne. Ben bu kyde ok muhtarlk yaptm. Nice devlet
memurlaryla kymzn ilerini grtm. Zaman zaman hepsicii kymze geldi, yaparz,
ederiz dedi. Ne yaptlar kyde? Ayran ien kat, tavuu yiyen utu... dedi.
Biz Halk Eitimi kuruluu olarak istenilen kurslarn retmenlerini Sancaklbozkye verdik.
Kyller el ele vererek briketten be ilik yaptlar. retmenlerimize de ev buldular. Kurslar
zamannda ald. Diki kursu retmenimiz otuz be kzla ie balad. nce kzlarn kendilerine
yeni giysiler diktirdi. Salarn balarn tarad, giydirdi, kuatt. Kzlarn analar ve babalar
retmenin bu tutumuna ok sevindiler. Bir gn kurs almalarn grmeye gitmitim, durmadan
tfekler atlyordu.
Ne oluyor muhtar dedim. Adam hazr duruyormu, bir kahkaha att:
Beyim, ko katm ko katm. Kye bir diki kursu atn otuz be kz birden kapld.
Kzlarmz diki retmeni ehir klna soktu, gzellikleri ortaya kt. Bunlar gren delikanllar
sanki cennet hurileri grm gibi birden dne balayverdiler dedi. Ben de:
Ky genlerine byk bir hizmet ettik desene deyince kylleri bir glmedir tuttu...
Yapclk kursu ile dlgerlik kursu kye rnek bir ev yaptlar. Muhtarlk sonra bu evi
kyllerden insan kymeti bilen H. brahim Grbze iyi bir fiyatla satt. Demircilik kursumuzla da
ky ocuklarna gzel bir ocuk bahesi yaptk. Tahterevalliler, trmanma aralar, atlama havuzu,
salncaklar ky ocuklarnn sevinlerine sevin katt. Kzl erkekli ocuklar kyde her gn bir
bayram havas estirmee baladlar.
Marangozluk kursu rencileri evlerine gerekli ekmek senidi, dolap, masa, sandalye, kap,
pencere, sandk gibi eyleri yaptlar. Yapclk kursu rencileri ilik almalarnda portatif bir hel
ta kalbyla gnde - drt tane hel ta dktler. Kyn dank ve pis hellarn bir dzene
sokmaya altlar. Bir torba imentodan hel ta kyordu. Kyller ucuza mal olduu iin
hepsi bu giriime katld. Kyn kokmas ve sinek nlenmee alld.
Demircilik kursu rencilerinin ileri de kyllerce ok seviliyordu. imdiye kadar yapmn
hi grmedikleri pulluklar, sobalar, borular, mangallar, krekler, apalar, demir doramlar
kylerinde kendi ocuklar tarafndan yaplyordu. Kaynak ve lehim ilerini kursta olmayanlar bile
renmeye alyordu.
Ders yl sonunda kurslar yaptklar ileri sergilediler. Sergilerin alna Manisann yksek
dzeydeki yneticileri, gazeteciler, evre kylerden gelenler de katlmlard. Bu kurslar yl
boyunca byle devam etti... Sancaklbozky muhtar Ahmet Kabasakal ok anlayl ve kafas her
eye ileyen bir kiilie sahipti. Kye drt gzl bir genel hel ile etlik hayvanlarn kesimi iin bir
de mezbaha yaptrd, ilerine su getirtti. Bunlar da ky iin ok gerekli eylerdi. Bu gzel
almalara paralel olarak ky halknn gereksinmesine yarayacak retim ve tketim
kooperatifleri, ekmek frn, rr ilii gibi devaml ie yarayacak kurululara kyn sahip
olmasn istiyordum. Kyller bu tekliflerimi benimsemediler.
Kyllerle yaptm bir toplantda kurs almalarmzn yannda kyn kltr etkinliini
Trkiye kyleri arasnda rnek bir alma ile gsterebilmemiz iin bir ky tiyatrosu yapmay
kararlatrdk. Ky tiyatrosunun ustas Ky mam Hasan Dad. Kyller el ele vererek, kayak,
zeytin, zeytinyalarn satarak hi bir makamdan bir zorlama olmadan kendi istekleriyle
tiyatronun yap gerelerini satn aldlar. mece ile iiliini de yaptlar. ki ayda yz kiilik
tiyatroyu hizmete soktular. Muhtar Ahmet Kabasakal ile beraber Manisa Tekstil Fabrikasndan
ucuza perdelik aldk. Kzlayn elinde eski sandalyeler varm, verecek yer aryorlarm. Gidip
grtk. Ky tiyatrosuna verdiler. Toprak Su Bamhendislii de kamyonlaryla sandalyeleri
Sancaklbozkye iletti. Sanaklbozky tiyatrosunu bu sandalye ve aldmz perdelerle donattk.
lerinde on be kadar da demeli sandalye varm. Onlar da konuklarn oturmas iin n sraya
dizdik. Tiyatromuz yeni perdeleri ile balanm sandalyeleriyle oturulacak duruma geldi. Halk
eitimi Bakanlmzn klasik Trk musikisi ve halk trkleri saz ekipleri vard. Bu ekiplerin
konserleri Sancaklbozky Tiyatrosunun sahne almalarnda bir renk ve bir coku kaynayd.
Vali Niyazi Arat ve Manisann il mdrleri tiyatronun alna davetliydiler. Tmen Komutanlnn
bandosu ve ban mensuplar tiyatronun aln onurlandrdlar. Devletin ve basnn etkinliini
gren kyllerin sevinten gzleri yaaryordu.
Bando cokulu marlar ald. Drt yz elli haneli kyn kars-kz, oluu-ocuu, yals
genci hep tiyatro alna katldlar. Vali yapc bir konuma yapt:
Trkiyede ilk olarak ky kesiminde Sancaklbozky Tiyatrosu sahnesini halka at.
Dileim btn kylerimizin de byle bir kltr kuruluuna sahip olmalardr... diyerek
Sancaklbozky Tiyatrosunun kapn halka at.
Konuklar ve kyller tiyatroda yerlerini aldlar. Kyllerin kadn erkek yan yana oturmalar
konuklarn dikkatini ekiyordu. lk oynanan oyun ehit Fatma idi. Konusu Ege Blgesinin Kurtulu
Savanda bana gelenlerdi. Yallar ocuklarnn ve genlerinin oyunu eski ac gnlerini
anmsayarak gzlerini sile sile seyrettiler. Ky oyuncular bu yapt ok gzel oynadlar. Halk
Eitim Bakanlnn Halk Trkleri Kolu da coturucu trklerle baarl bir konser verdiler.
Konuklar ve kyller enlikli bir ky gecesi geirdiler.
Sancaklbozky genleriyle Manisa, Halkevi genleri iki ylda ehit Fatma, Koyun alan
Kavalc, Adal Halil, stikll, Pusuda, Az ilekli Adam oyunlarn Sancaklbozky Tiyatrosunda
oynadlar. Bu oyunlarn hepsini Manisa Valisi, Belediye Bakan, il mdrleri ve basn mensuplar
izlediler. Tiyatro yz kiilikti. Kyllerin hepsini almyordu. Parasz da olduu iin herkes
tiyatroya geliyordu. Zengin ve yoksul ayrm da yoktu. Kyller kadn-erkek, oluk ocuk kap ve
pencerelerden, biri birinin omuzlarndan oyunlar seyrediyorlard. Bu cokulu oyunlarn sonunda
Hafz Bey beni ard.
Sen benim bildiim devlet memurlarndan deilsin. Kymzn kalknmasndaki
baarlarnz btn kalbimle kutlarm. Sen ayran iip kaan, tavuk yiyip uan memurlardan
deilsin diyerek boynuma sarld, perek kyn baarsn kutladk.
Sancaklbozky oyuncularnn oyunlar herkese beeniliyordu. Manisallar oyuncular
illerine ardlar. Kyl oyuncular Kz Enstits salonunda iki defa ayr ayr zamanda oyunlarn
oynadlar, Manisallar oyunlar ve oyuncular ok beendiler, elleri patlarcasna alkladlar.
Bundan baka Karaaal, Mtevelli Kylerinde de oyunlarn oynadlar. Kyller bin birlerini
kylerine ardlar, lenler verdiler, kylerinde karlkl oyunlar oynadlar. Karaaallarn Yarm
Osman da ok sevilmiti. Biri birleriyle kaynaan, dost olan bu kyllerin kltr etkinlikleri dier
kylerce de sevgiyle karland. Onlar da byle bir almaya yneltti. On alt ky biri bininin
kylerinde lenlere arld ve oyunlar oynad.
Sancaklbozky tiyatrosu oyunlarn geceleri oynayadursun gndzleri dn, nian,
toplant ve devlet kurulularnn eitim merkezi haline geldi. Ana ve ocuk Sal doktoru belli
gnlerde muayenelerini burada yapt. Tarmclar kyllerle yaptklar zeytincilik, tavukuluk, zirai
mcadele ve ev ekonomisi almalarn burada yaptlar. Manisa Tarm Mdrl yz tavukluk
rnek bir kmes almasna giriti. Toprak Su Ba Mhendislii de iki bin dekar arazide
teraslama almas yapt. Bugn bu arazi kyn kiraz bahesidir.
Pilot ky almamzn yanklar

Bakanlklarda:
Kyller tiyatrolarna Babakan smet nn ve bakanlar da ardlar. Hi gelen olmad.
Ky ileri Bakan Lebib Yurdolu, Milli Eitim Bakan Ibrahim ktem, Ulatrma Bakan Ferit
Alpiskender, Sanayi Bakan Muammer Erten Sancaklbozky oyuncularna birer kutlama teli
yolladlar. Biri birine benzeyen bu tellerden Muammer Ertenin teli:
Sancaklbozky oyuncular-ManisaSancaklbozkyn kltrel gelimesinde ok yararl olacak rnek davrannz sevinle
karladm. Bu olumlu davrannzn btn Trk kylerine rnek olmasn ve baarlarnzn
devamn dilerim. Btn arkadalarma selam ve sevgiler.
4.11.1964-Ankara
ller Bankasnda:
Sayn Ahmet Kabasakal (muhtar)
Bankamzn bir ortak idaresi olan Sancaklbazkyde yaplmasna nc olduunuz kamu
hizmetlerin iz takdir ve teekkrlerle karlanm, size ller Bankas baar armaan iliikte
gnderilmitir. Baarlarnzn srekli olmasn dilerim.
ller Bankas Genel Mdr
Salahattin Babrolu
rnek Ky mamna madalya verildi:
Manisa-Nejat Toksoy bildiriyor
Sancaklbozkyn rnek imam Hasan Da ile muhtar Ahmet Kabasakala ller Bankas
tarafndan altn madalya, takdirname ve Yazlmayan Ynleriyle Atatrk adl birer kitap nceki
gece kyde yaplan byk bir trenle verilmitir. 17 Mart 1964-Milliyet
Radyoda Sancaklbozky:
Sancaklbozkyle ilgili rportaj zmir Radyosunda
Manisa li Halk Eitim Bakanlnca pilot ky olarak ele alnan Karaolanlar Bucana bal
Sancaklbozkyde alan yz kiilik tiyatronun treninde Vali Niyazi Arazn al konumas ile
okuma odas ynetim kurulunun sahneye koyduu stiklal ve Kahraman Fatma piyeslerini
oynayan oyuncularn kendi sesleri bu akam saat 19.45 de zmir Radyosunun Genlik saatinde
rportaj olarak yaynlanacaktr. 18 Ocak 1964 Ik Gazetesi-Manisa
Basnda Sancaklbozky:
Sancaklbozkymzde
Atatrk devrimlerinin bekisi Sancaklboz kymzde dn yaayan Atatrk ile ba baa bir
gece geirdik. Trkiyenin hi bir kynde olmayan tiyatro binasnda toplandk. Alman Kalknma
mucizesi de byle bir geree dayanyordu. Yanm, yklm, bombardmanlarla dmdz edilmi
Almanyada bu dost millet de ilk i olarak kendilerine yer yer kentten en ufak kylere kadar
tiyatrolar yapmlard. IIK, 12 Kasm 1964
YEN OYUNCAKLAR
Rfat Ilgaz:
Manisann 27 km tesinde bir ky... Kyll ile vnen 1700 nfuslu Sancaklbozky...
Kyn bir imam var. Prl prl kafal aydn bir imam Hasan Da... Dilinin dnd kadar
Bozkyllere bir okuma odasndan bir de tiyatrodan sz ayor. Kylerine mutlaka bir tiyatro
yaplmal. Tiyatrosuz ky de olmaz, kyl de...
Bugnlerde saylar az da olsa aydn imamlarmzn kylerimizi kalkndrma yolunda
getirdikleri yenilikleri gazetelerde okuyor, vnyoruz. Hasan Da da bunlardan biri ite.
Bozkyn onun kadar ileri bir de yedek subay retmeni var. Neler sylyor Hasan Da iin:
Tiyatro binasn imam, muhtar ve kyller yaptlar... Hasan Da aydn bir imam... Bir
ustaba gibi geti kyllerin bana, bu tiyatroyu kurdu. Tiyatro bir okuldur szn drmedi
dilinden.
Bertrand Russelin bir sz geldi aklma:
ocuklara yeni oyuncaklar vermeden eskisini ellerinden almayn sakn diyor... te
genlere yepyeni bir oyuncak. Kylye yepyeni bir okul tiyatro. Eski, kt, kf kokan, insann iini
karartan, admlarn elmeleyen, miskinletirip uyuturan ne varsa artk ellerinden alabilirsiniz.
Nasl bu tiyatroyu kimseye bir ey vermee zorlamadan kendi istekleriyle seve seve
verdikleri kavak aalarn satarak, peynirlerini, zeytinlerini pazara kararak yapmlar bu ii...
yi niyetli insanlar kendi emekleriyle demesini bilirler. 17 Ocak 1964-Demokrat zmir
Sancaklbozkyde 300 Kiilik Ky Tiyatrosu

Halk Eitimi Bakan Bekir Semerci yapt konumada... Merinos koyununu domuza
benzeten, doktorun, retmenin aleyhinde olan, Bu dnya yalan dnyadr diye vatandalarmz
almaktan alkoyan, ilerlememize elme takan szde dindarlar gelsinler de Sancaklbzkydeki
imam Hasan Da grsnler dedi.
Kyl kadnlarn kucaklarnda kk ocuklar olduu halde tiyatroyu ilgi ile seyretmeleri
zellikle dikkati ekmitir... Manisa Halk Eitim Merkezi mzik kolu Manisa folkloruna ait paralar
almlar... Kyllerin mterek rol aldklar ehit Fatma ve stikll piyesi baaryla oynanmtr.
Sabah Postas zmir. 17 Ocak 1964.
Kyllerin Tiyatrosu stste Temsil Veriyor

Sancaklbozky Tiyatrosunda ehit Fatma, stiklal piyeslerinden sonra Pusuda ve Az
iekli Adam eserleri de sahneye kondu.
Namk Kemalin Tiyatro edep okuludur szn dstur edinerek nce 300 kiilik tiyatro
salonu kuran Sancaklbozkyller bundan sonra sahnelerinde k sk temsil vermeyi
kararlatrdlar ve bylece 20 gn iinde 4 eser oynadlar. Buyurun gelin yandaki oyunlar
oynevecez gari eklindeki davetiyelerini Cumhurbakan Cemal Grsele, Babakan smet
nnye, TBMM yelerine, Bakanlara ve sanatlara gnderen Sancaklbozkyller imdi
oyunlar oynayverdik ama gelmediniz. Sizlere dargnz gari diyerek zntlerini bildiriyorlar. 8
ubat 1964-Milliyet.
lgili Beyler Bu Sizin in

Hikmet etinkaya (IIK 16 Ocak 1964)
Buyurun beyler Sancaklbozkye gidelim. Yooo eer gzleriniz miyop ve kulaklarnz pasl
ise size bir ey sylemeyeceiz. Yine eskisi gibi hareket etmekte serbestsiniz.
Manisann yirmi kilometre tesinde bir ky var. Bu kyde tiyatro salonu ald... Beyler
sizler hi bir sorumluluk duymadnz m bu tiyatro salonu alrken?... Belli duymadnz...
Avularmn i Patlayncaya Dek Alklamak

stiyorum Bu Sancaklbozky..
Onlarn bu iten gelen sanat zevkini... Tiyatronun bir okul olduunu bu beylerden daha iyi
sezip ve ivedilikle bunu gerekletirdiklerini... Daha nce yazmtm Manisada bir tiyatro salonu
alsn diye. Eer bir tiyatro salonu alsayd amatr ruhla oynayacak kiiler kardk. Akas
kmt bile. Ve u anda onlar Bozkydeki tiyatro salonunda bir oyun vermek iin almaya dahi
baladlar...
Manisadaki nasrlam zihniyeti kazmak iin tm gleriyle alyorlar. Onlara kim
destek olacak? Pein syleyeyim hi kimse...
Bir de u var... ehrimizde bir gazete bir okulun geceye drt stun balk atarken,
Sancaklbozkyde alan tiyatro salonuna stunlarnda yer vermiyor. stanbul, zmir, Ankara
gazetelerini temsil den arkadalarmz o gece zmirden kalkp Sancaklbozkye geldiler. Ama bir
mahalli gazete ortada hibir sebep yokken bu alklanacak almaya bir satr dahi yer vermemesi
Sanaklbozkylleri zd...
Dn Akam Sancaklbozkyde lgin ve Gzel Bir Temsil Verildi.

H. Aksz
(9 Nisan 1964 Memleket Gazetesi -Manisa-)
Dn akam, Karaaalnn dzenleyip, Sancaklbozky tiyatrosunun verdii temsil ok ilgi
ekiciydi. Temsilde rol alan genler baarlydlar. Davetli olarak gittiimiz Sancaklbzkyden ok
iyi duygularla ayrldk. Temsil ve gsteriler ok kalabalk bir davetli topluluu tarafndan takip
edildi. Pilot kylerimizin bu baars bizi ok memnun etti. S. Bozkyn kalknmasyla ilgili destan
nerediyoruz:
Sancaklbozky Destan
Gn grd Sancakl Bozum.
Kini hrs sndrecek
Kalkt gericinin buzu
Parlayacak milli arzum
Olup kylerin nevruzu
Yemedi muhtar yemedi
Kalknd Sancakl Bozum
Kl dedi ahsm demedi
27 Maystandr hzm
Mehmet izledi Ahmeti
Kalknd Sancaklbozum
Elimizle yazlacak
Alnmda sandm yazm
Badr meyvadr ovas
Dadr yayladr havas
zgr kylnn yuvas
Kalknd Sancaklbozum
Reforma ulaacak
Dzelecek elbet nabzm
Uzanan eller motora
Gitme dadaki yatra
Yapt kye tiyatura
Kalknmann yollarndan
Eksilmeyecek ayak tozum
Kyl bulunca muhtar
Bilindi gelir miktar
Kovanna olup ar
Kalknd Sancaklbozum
Demokrasi anlamnda
Anlalacak rumuzun
Eitim Bakan Semerci
Sunar Kylere enerji
Mspet ilim olup merci
Kalknd Sancaklbozum
Hrriyete adalete
Semboldr iki omuzum
Takdir tevik art herkese
Getirdi ky hevese
mam oldu avk herkese
Kalknd Sancaklbozum
Medeniyet gklerinde
Parlayacak ay yldzm
Modern ok ey yapld kye
Ad kondu pilot ky diye
Duyuruldu tm Trkiyeye
Kalknd Sancaklbozum
Mistik aktan mspet aka

Kavuacak olum kza
Kesildi hrn hrslar
n n tyor rsleri
Kalknd Sancaklbozum
Kurulan Ky Bakanl
Doan kuyruklu yldzm
Valimiz Niyazi Araz
z Atatrkten miras
Ar altn tutar m pas
Kalknd Sancaklbozum
Partizan mimleyecek
Yurttalktan gelen hzm
retmenler dt ne
Ky deiti gnden gne
nanarak herkes fenne
Kalknd Sancaklbozum
nsanlktan insanla
Yol alacak aklm pazm
Atatrkn ilkeleri
Ne sa ne sol ne de geri
Kalknd Sancaklbozum
Atatrkn z evlad
Olur, artk olum kzm
(Sancaklbozkyl,
Mehmet zanak)
Sancaklbozky grmee gelen konuklar an defterine neler yazdlar? (Pilotky
Sancaklbozkyn almalarn 1 vali, 2 vali yardmcs, 1 belediye bakan, 1 veteriner, 3
profesr, 1 mstear, 3 genel mdr, 1 albay, 1 bankac, 1 emniyet mdr, 3 niversite

rencisi, 1 toplum kalknmas uzman inceledi; stanbul, zmir ve Manisada kan 12 gazete 89
yaz yaynlad.)
Sancaklbozkye gelen konuklar ve devlet st dzey yetkilileri kyn an defterine
gzlemlerini yazdlar. Kendilerine kar sorumlu olduum Manisa Valisi, bal olduum Kyileri
Bakanlnn Halk Eitimi Genel Mdr ve Mstear ky an defterine yazdklar gzlemlerinde
pilot ky almalarm nasl deerlendirdiler:
Halk eitimi tekilatnca, pilot blge olarak seilen Manisaya bal Sancaklbozkyde, ky
muhtar, ky retmenleri, ky imam ve kyn dier aydn liderleriyle, ileri hareketlerin daima
destekleyicisi olan ky halknn Halk Eitim Bakanl ile i ve gnl birlii yaparak meydana
getirdikleri uygarlk eserlerini bugn hizmete amaktan byk gurur ve sevin duyuyorum.
Kylerimiz maddi ve manevi varlklar ile, milli hayatmzn feyizli kaynan tekil ederler. Burada
tamamen mahalli imkn ve aralarla gerekletirilen ky odas, mezbahas, tiyatro ve kitapl,
btn millete kyde ulamay zlediimiz olumlu neticelerdir.
Sancaklbozkylleri, uygarln zevk ve gr lsne ykselmi bulunduklarn grmek
her Trke gerekten derin bir haz ve gurur veren byk deer tamaktadr.
Biz bu eit almalar, gerek ve ideal anlamda bir vatanda eitimi sayyoruz.
dealist Trk vatandalar olarak grevlerini bu mkemmel bir ekilde yaptklarna
inandm Halk Eitimi yneticileriyle Sancaklbozkyn aydn liderlerini yrekten tebrik eder,
baarlarnn devamn dilerim.
13 Ocak1964
Manisa Valisi
Niyazi Araz
Sancaklbozkyn kalknma planmzn btn Trk kylerinde yaratlmasn istedii

tutumu, alkanl, heyecan grmem bir Trk olarak beni ok heyecanlandrd.
Btn dileim btn kylerimizin ve kyllerimizin Sancaklbozky ve kylleri
seviyesine ulam grmektir. Gnller dolusu tebrikler ve alkan kyl kardelerime en iten
sayglar. 20.5.1965
Necati Mutlu
Halk Eitimi Genel Mdr
Sancaklbozkyn byk bir heyecan ve takdir hisleri ierisinde gezdik. Manisa ilinde
yapm olduumuz toplum kalknmas ve ok ynl ky planlamas semineri vesilesi ile bu rnek
ve alkan ky gezmi ve incelemi olmamz ayr ve zel bir anlam tamaktadr. Bu ky bize
alkan bir muhtarn, baarya ulamaya azmetmi ky liderleri ve kalknma yardmclarnn
azimli almalar ve ibirlii gayretleri ile neler yaplabilecei hakknda ok gzel bir rnek
vermektedir.
Okulu ile i yerleri, sanat eitim faaliyetleri ile ve rnek tiyatrosu ve halk odas ile ky
kalknmasnn ok mitli yolunu aydnlatmaktadr. leriye daha baarl almalarla dopdolu olarak
bakan bu kyn alkan halkn ve bu gayretlerde emei geen ilgilileri candan tebrik ederim. Bu
kyn almalarndan elde edilen byk tecrbelerden ky kalknmas almalarnda ok deerli
sonular karlabilecektir. lgililerin bu tecrbeleri deerlendirmelerini de ayrca tavsiye ederim.
20.5.1965
Ky leri Bakanl Mstear
Prof. Dr. Necmi Snmez
YRM BR YIL SONRA SANCAKLIBOZKY

kinci zenginlikte olan pilot ky Sancaklbozkye gitmek iin Manisa Kyler Garajna
yardm. ki arabann levhasnda Sancaklbozky yazlyd. Birisinin iinde 56 kii oturuyordu. Ne
zaman gideceklerini sordum.
Buyurun oturun.. Biraz sonra kalkacaz dediler. Aralarnda bir, eyler konuarak
glyorlard. Arabaya girer girmez iman bir delikanl boynuma sarld. Ben de ona sarldm
ptm:
Ben sa Talcann oluyum dedi. Yannda yer verdi. Babas Sancaklbozkyde pilot ky
almalarm destekleyen sz tutulur bir kiiydi. Kendisini ok severdim.
Ziya, baban nasl?
Babam sizlere mr retmenim.
ok zldm. Baban a kavuacam sanyordum. Senin mrn ok olsun dedim.
Arabamz hareket etti yanmda Maldanl arkadam Mehmet Yalnerin olu retmen Halil
Yalner vard. Bize ho geldiniz dediler ofre para vermee davranrken hepsi birden:
iz bizim retmenimizsiniz. imdi de misafirimizsiniz. Burada sizin paranz gemez
dediler, araba paralarmz verdiler. Kye girince Yapclk Kursumuzun yapt rnek ky evinin
yannda Halil ve Ziya ile beraber arabadan indik. Amacm evde oturanlarla konumakt. Bu ev
kyllerle yaptmz rnek evdi. Ky liderlerinden rahmetli arkadam Halil Ibrahim Grbz
muhtarlktan bu evi satn almt. Evin kapsn aldk. nsancl bir kadn at kapy:
Buyurun dedi.
Halil brahim yok mu? Ben onun arkadaym. deyince kadnn gzleri birden suland,
eliyle gzlerini sildi, bouk bir sesle:
Ben onun karsym. Onu kaybedeli ok oldu. dedi. Halil brahimin ldn bana eski
muhtar mektubunda bildirmiti. Ben bilerek bu ziyareti yaptm.
Ban a olsun bacm, eve dardan bakabilir miyiz?
Siz bir zaman bizimkilerle kye tiyatura yapan Bekir Bey deil misiniz?
Evet tandnz.
Tanmaz olur muyum? Bizim kyde sizin ok emeiniz var. Rahmetli Halil Ibrahim sizi ok
severdi. Beraber kurslar atnz. Ky tiyaturasn altrdnz. Kymze gelip gidenin hesab
yoktu. Kyl kendi oyununu Manisaya seyrettirirdi. O gnler hep yalan oldu. Ahmet Kabasakal
muhtarlktan ayrld. Yeni gelenler sizlerin yaptklarnz devam ettiremediler...
Ziya ve Halil Yalnerle beraber evi dardan gezdik. Bahesine sebze ekmiler, iek
dikmiler. Ev kire badanal ve sapasalam. Her ey gzel ama iinde Halil brahimin kahkahas
eksik. Evin bahe kapsna doru yryerek H. Ibrahim Grbzn karsndan izin istedik.
Bir kahvemi imeden sizi salmam. Hem toprak size gnl koyar diye tutturdu. Bir suyunu
ierek gnln aldk.
Ky meydanndaki kahveye gelince kyller btn ayaa kalkt, hepsiyle kucaklap, sarlp
ptk, oturduk eski gnlerimizi konumaya baladk. ay syleyen syleyene. Dururken aylar
artarda gelmeyi balad. Ben bu itenlikten yararlanarak:
Sizinle 19631965 yllarnda onurlu bir pilot ky almas yapmtk. Acaba dibekte su
mu dvdk, yoksa bugn yararlandnz taraflar var m? diye bir soru yneltiverdim:
Mehmet Gl: Kadn kurslar kymzn ok iine yarad. 0 senede kurs atnz. Bu
kurslarda yetitirdiiniz kzlarmz sayesinde bugn kymzde yz diki makinesi harl harl
alyor. oumuz dikie para vermiyoruz.
Mehmet Emin Turgut: Benim kz da diki kursunu bitirdi. Kocasyla Istanbulda Neyir
Trikoda altlar. 1968 ylnda Almanyaya gittiler. stanbul ve Manisadan birer daire ve i yerleri
aldlar. Avrupadan rnek diki makineleri gnderdiler. Halen almaktadrlar. Kurslar olmasa
bizim ocuklar bu duruma gelemezlerdi.
Ahmet Odaba: Yapclk kursu ok yararl oldu. Bugn hepsi yap yapyor. yi de para
kazanyorlar. Drt tanesi Almanyaya nitelikli ii olarak gitti. Bunlar Almanyadan getirdikleri
parayla Sancaklbozky Ovasnda ellier milyonluk arazi aldlar. Hepsinin arabas da var paras
da...
Mehmet Emin Turgut: Ben Sancaklbozkyn muhtarym. Sizin demircilik kursuna benim
olum da gitmiti. O da Almanyaya nitelikli ii olarak gitti. yi para kazanyor. Kymzn demir
doramasn yapan da o kurstan, zmir Demir elikte alan da o kurstan. Hepsi zanaatlarndan
ekmek yiyorlar.
Fethi Trkolu: Ben 1964te alan marangozluk kursunu bitirdim. Biz on kiiydik. Bir
arkadamz zmirde dkkn at, bizim kyn btn doramalarn da o yapar. ok iyi ii var.
Dierlerimiz kendi ilerimizde alyoruz. Tarm aletlerinde, motorlu tatlarda, sebze ve meyve
sandklamada, retim aralarn kullanmada kursa katlanlar katlmayan kyllerden ok farkl.
Ahmet Kabasakal (Ky lideri ve eski muhtar): 1960 ylnda muhtarlk grevini aldm
zaman bunca yllar kymn ilerinin ihmal edilip allmadn, gelirlerine sahip klmadn
grdk. htiyar heyeti arkadalarmla koordine bir almaya baladk. Ky sandnda epey bir
paramz oldu.
1963te sizinle tantk. Halk Eitimi Bakan olarak sizin nderliinizde kylmzn ve
ihtiyar heyetimizin beraberliinde alarak elimizdeki para ile bir ky tiyatrosu, kye rnek
modern bir ev, be ilik binas meydana getirdik. Ky tiyatromuzda retmenimizle, halkmzla bir
anlay iinde temsiller verilmesi, bunun yannda ayrca be adet demirci, marangoz, yap ve
dlgerlik kursu ile biki diki kursu ap kylnn kydeki kurs almalarn benimseyerek, o
zaman Halk Eitim Bakanlnzn gayretleriyle kymz Manisa ilinde pilot ky olarak kabul
edildi. sene tutarl bir alma yaptk. Sizin 1965 ylnda tayininiz stanbula kt, bizden
ayrldnz. Siz gittikten sonra Manisa Halk Eitim Bakanlndan hi bir kimse bizim kye
uramad.
Msaadenizle ben size bizim Bekir diyeceim. Siz bize demek istiyorsunuz ki:
Sizinle pilot ky almalarmzda dibekte su mu dvdk, yoksa O almalarmzn
devamnda bir yarar gryor musunuz?
Evet, halk eitimiyle balattmz almalarmzn boa gittiini iddia edemeyiz. nk
kyde alan kurslardan baarl olan genlerimiz bugn Almanyada, kyde, zmir ve Manisada
sanatkr olarak almaktadrlar. Ayrca bir de diki kursundan yl boyunca mezun olanbaarl kzlarmz bugn kymzde terzilik yapmakta ve kyde en aa yzn stnde diki
makinesi -bulunmaktadr. Eskiler yenilere sanat retmektedir. Bylece kymzde o zamann
almalarnda deerli bir alma srp gitmektedir. imdi ben size soraym:
Pilot ky almalarmz olmasayd bu etkinlikler olacak myd?
lk yllar Sancaklboz kylleri, be ilik-, bir ky tiyatrosu, bir genel hel, mezbaha, ocuk
bahesi, basketbol, voleybol ve futbol sahalarnn ilerliini kazandrmalarnda ok yormutum.
Ky gezmeye gelenler hep yaplan ileri vyorlar ama bize daha, iyisini yapmak iin bir fikir
veremiyorlard.
1964 ylnda Prof. Fehmi Yavuz ile Cevat Geray aratrma yapmak iin Manisaya gelmiler.
ary pazar gezerken caddelerdeki belediyenin caml reklam panolarnda sergilediimiz seccade,
torba, heybe, yastk, yolluk gibi yn hali dokumalar grmler. Sonra vilayet makamna
gitmiler. Vali Niyazi Araza:
Manisanzn caddelerinde kilitli cam panolar iinde ok gzel hali dokumalar grdk.
Bugne kadar hi bir vilayette byle gzel bir sergiyi grmedik. Bu dokumalarnz kim yapyor?
diye sormular. Vali Bey de:
Bu dokumalar bizim pilot kylerin. Kyllerle halk eitimi bakanmz urayor, ondan
renelim demi. Vilayete arldm. Vali Niyazi Bey konuklar bana tantt. Prof. Fehmi Yavuz:
Bekir, senin hali sergini ilgiyle gzledik, ok beendik. Bu nasl bir alma rndr?
Hocam, Pilot ky almalarm var. Yundda Kyleri iin bir hali dokuma kooperatifi
kurduk. Merkez Maldan Ky, sizin sergide grdnz dokumalar bu kooperatifimizin
ortaklarnn rn. Vaktiniz varsa sizinle bir pilot ky gezisi yapalm dedim. Teklifimi iyi
karladlar. Ertesi gn konuklarmz Sancaklbozkye gtrdm.
Kyller iki bilim adamn sayg ile karladlar. Be kurs iliimizde basketbol, voleybol,
futbol sahalarnda, ky tiyatrosu ve ocuk bahesinde genler ve ocuklar harl harl alp
oynuyorlard. Hepsini yerlerinde ilgiyle gzlediler. Ky odasna dnnce izlenimlerini sordum:
ok gzel almalar ama yetersiz dediler.
Ben de sizlerden bunu bekliyordum. Sizler deneyimli bilim adamlarsnz. Pilot ky

almalarmda hangi konulara yer vermeliyim deyince Fehmi Hoca:
Kooperatiflere ncelik vermelisiniz. Kylere ekmek frn yaptrmalsnz. Evlerinin
ekmeini yapmak iin btn kyl kadnlar afakla kalkp saatlerce emeklerini boa harcyorlar.
Oysa bu ii bir ekmek frn yapar, kadnlarmzn yzlerce i saati da kazanlm olunur. dedi.
Haklsnz. Bu konular iki yldr kyllere benimsetmeye alyorum. Maldan Kynde
dokuma kooperatifi kurdum. Bu kye ne ekmek frnn, ne de kooperatifi benimsetemedim.
Toplum kalknmasnda da zorlamann yeri yok. Benimsetinceye kadar alacaz demitim.
Bu gn kyde hem tketim kooperatifini, hem de frnn iler buldum. Demek ki kylye
bir eyin kendi yararna olduu itenlikle retilebilir ve benimsetilirse, kyl er veya ge o iin
stesinden gelir.
Maldan ve Sancaklbozkylleri greceim gelmiti. zlemimi onlar i iinde grerek
giderdim. Kyller de beni zlemi olacaklar ki gece yarlarna kadar syleilerimizi gle gle
srdrdk.
Her pilot ky almasndan bu sonular alnabilir iddiasnda deiliz. Yatrm olmadka,
toprak reformu olmadka, yalnz i eitimi ilkeleri ile yllk bir almayla gene de kylye yeni
bir davran kazandrlabileceini gstermi olduk
Kyller diyorlar ki: Biz kiraz, eftali baheciliinde ok ileri gittik. Kiraz mevsiminde
kilosu 500.- liradan gnde hale 56 kamyon ykletiyoruz. stanbul ve zmir araclar ise bizim
kiraz 1.200.- ile 1300.- liradan satyorlar. Bu satlardan hem biz, hem de tketici zarar
gryoruz. Pamuk, zm, zeytin, susam v.b... satlarmz da hep byle Tarlay sren biz,
gbreleyen, eken, sulayan, ilalayan biz, rn kaldrp pazara gtren biz, bizden kat kat fazla
kazanan arac...
Bugn kye elektrik ve yol gtrdk, telefon da gtreceiz diye vglerini bitiremeyenler,
kylnn aracya smrlmesini bir nlesinler de grelim, barmza basalm onlar, davullarla
zurnalarla karlayalm, gelsinler de grsnler yaptklar yoldan, telefondan kyller mi ok kr
ediyor, araclar m? Kazancmzn kar ne zaman bize kalacak?
Kyde insann igc en az 330 gn deerlendirilmedike, elektrik varan kylere yem,
meyve suyu, arap, sirke, bira, sala reten iyerleri kurulmadka, meyve, ya ve peynir iin
souk hava depolar yaplmadka, trikotaj, tekstil, mutfak eyas, ayakkab, iplik ve deri
fabrikalar, tarm aralarnn bakm ilikleri kurulmadka, kyly aracdan kurtaracak
kooperatifler iler hale getirilmedike, kylnn ocuklarn an i eitimi ilkeleri ile okutup
yetitirmedike gerek anlamda kyl kalknamaz. Kyls kalknmayan bir lkenin kasabas ve
kenti de kalknamaz...
Pilot ky almalarmn stnden tam yirmi bir yl geti. Maldan dokuma kooperatifini
kuranlardan Hilmi Gncer ile Mehmet Yalnere birer mektup yolladm. Kylerinde beraber
kurduumuz dokuma kooperatifinin ne gibi bir yarar oldu? Kynzde ne gibi bir deiiklik
yaratt? Bana bildirin dedim. Yreim gp gp atmaya balad. Ya baladmz iler o zaman
srtst yatmsa! Bana bir de svg mektubu yazarlarsa Kadere krk be, dedim, mektuplar
postaya attm...
Hilmi Gencerden mektup geldi, hastaym. stediim bilgiyi veremedi. Komu Yayla Ky
salk ocanda hemerim Mehmet Grbzn olu Dr. Erdoan Grbz alyordu. Maldan
Kyne gidip kyllerden deerli ky lideri Hilmi Genceri tedavi etmesi iin telefonla ricada
bulundum. Sevinerek stlendi. Aralksz salk kontrolne alm. Astm ok ilerledii iin
stesinden gelememi. Hilminin ac haberi geldi, ona ok zldm.
Mehmet Yalnerin mektubu ise yle:
Deerli Abiyimiz Bekir Semerci;
Hilmi Gencer (merhum), Hamza oban, brahim Kazak, M. Ali Avc, efik Gven ve Sait
Altay adlarna yazyorum. Hepsinin ayr ayr selamlarn sunarm. Biz sizden ayrlal yirmi bir yl
oldu. Bu kadar yllar gese de biz ve Maldan halk sizi hi unutmadk. Bunca yl sonra bizi
hatrlamanzdan ok ok duygulandk. Siz bizlere nderlik yaparak kooperatifi kurdunuz. Ne yazk
ki almalarnzn semeresini gremeden tayininiz kt.
Kooperatifimizin Maldan halkna ve yremize ne gibi yararlar oldu? Bu konular size zevkle
gururla aktaracam.
1963te diktiiniz aacn meyvelerini grmek iin salnz elverirse aramzda grmekten
gurur duyarz:
1) Kooperatifimiz 1963 ylndan itibaren halclk kursu at. Kylmz hal dokuma ara
ve gereleriyle donatt. retim hzla devam etti. 1974 tarihinde yeler arasnda kan
anlamazlktan dolay kapand. On yl ierisinde ok yararl iler baard.
2) 1966 ylnda kooperatif ve ii bulma kurumu aracl ile kyden 14 kii ii olarak
Almanyaya gnderildi. 1968 ylnda 16 kii ve daha sonra toplam 55 aile kooperatif adna ii
olarak gittiler. Bu kiiler Almanyada 1015 yl alarak biriktirdikleri parayla Manisa Ovasndan
3050 dnm toprak satn aldlar. Toplam 300 dnm tarla, 1520 traktr ve Manisada ev sahibi
oldular. Bununla kalmayp esas siz aydnlarn istedii eitim dzeyimiz ykseldi. Kymzden
yetien mhendis, doktor, retmen ve imam says Manisa kyleri iinde ilk sray ald. Dahas
var Bekir beyim; Kymz 1981 ylnda, Atatrkn doumunun 100. yl dnmnde vilayete
ATATRK KY seildi. 80 milyon lira harcanarak yolumuz asfaltland.
3) Halclk kymzde yine filizlendi. Bu kez daha modern, daha incelikte her evde bir
tezgh var, alyor. Halnn metre karesi 55 bin liradan mteri buluyor. u anda zmir tccar
ve zmir Gzel Sanatlar Akademisi aracl ile Almanya, Amerika ve dier lkelere satlyor.
Kymze aratrmak ve hal almak amacyla turistler geliyor. Bu konuda sana yardmc olduysam
ne mutlu bana.
Ad geen arkadalar ve ben selam eder ilerinde baarlar dileriz.
Maldan kynden Mehmet Yalner
Bu mektubu bir ar olarak kabul ettim. Beni Manisada karlayan arkadam Mehmet
Yalner ile beraber 14 Ekim 1986 gn Maldan kyne vardk. Kyl dostlarm bizi karladlar
Biri birimize sarlp hasretliimizi gidermee altk. Ne yazk ki ok sevdiimiz ky liderimiz Hilmi
Gencer aramzda yoktu. nce onun kabrini ziyaret ettik. Ky kahvesine oturduk. Kyl dostlar bir
bir gelip oday doldurdular, ho beten sonra dertlerini anlatmaya baladlar:
Bizim kooperatif 1974te kapand. Bakan ok karc bir adamd. Genlerimizi
Almanyaya yollayacam diye kandrd. Onlardan ok para toplad. Sonra da kooperatif iflas etti
dedi, kyden kat. O uursuzun yznden kooperatifsiz kaldk. imdi komu kyde kooperatif
kuruldu. Biz hallarn metre karesini 55-60.000 liradan satarken onlar kooperatifleri sayesinde
115-130.000 lira arasnda satyorlar. Kooperatif bildiiniz gibi ky adna i yapyor. Kyllerin
hallarn deeriyle satyor. Biz imdi tek tek dokuyucu aileler olduumuzdan maddi bakmdan
skntlyz. Kooperatif desteimiz yok. Gelen tccara istedii fiyattan hal satyoruz. Piyasay da
bilmiyoruz. Tccar bizi smryor. Bizden metre karesini 55.000 liradan satn ald halde 90.000
liradan satmz gibi bir belge alyor. dediler.
Biz konumalarmz byle srdrrken smail oban da kyllerle beraber kurduumuz
Yundda Kyleri Dokumaclk Kooperatifinin kontenjanndan Almanyaya ii olarak nasl
gittiklerini yazp getirdi. Buraya olduu gibi aktaryorum:
Ben Manisann Maldan Kynden smail obanm. Kymzde kurulan halclk
kooperatifine 50 lira ile ye oldum. O zaman kylerinde kooperatif kuranlar Almanyaya ve
Fransaya ii olarak gnderiliyorlard. Ben ve benim gibi yoksul kiiler bu ie talip ktk. Yirmi
be kooperatif yesi Almanyaya gittik. Seviniyorduk. almaya baladk. Yoksul olan ailelerimiz
bizden para bekliyorlard. lk ay biner lira gnderdik. Bu para ok para idi. Kyller armt.
Herkes Almanyaya gidebilmek iin kooperatife ye oluyorlard. Ailelerimiz de Ne olur bizi de
yannza aln diye mektup yazyorlard. Ailelerimizi de yanmza aldk. Onlar da ii olarak
altlar. ok yoksulduk. Para kazandk. Manisadan arsalar, araziler satn aldk. Evler yaptrdk.
Kyde ilkokulu zor bitiren ocuklarmz bugn niversitelerde okuyorlar. Velhasl Maldan
kynden seksen kadar kii Almanyada altk. Kardelerimizi da Almanyaya aldk. Etrafmz
geniledi. Ben on sene Almanyada kaldm. Baz arkadalarmz, yirmi sene kald. Halen
alanlarmz da var. Daha evvel biz Manisa ovasnda ameleydik. Ben ve benim arkadalarm
Almanya dnmzde Manisa Ovasndan bin dnm arazi satn aldk, traktrler aldk,
arabalar aldk. imdi Manisa Ovasnn ivereni olduk. Balarda, tarlalarda ii altryoruz.
Almanyaya giderken bizler biner lira harl 3 5. aileden zor bulabilmitik.
Almanyaya gidip gelenlerin ocuklar bugn Ege Ziraat Fakltesinde, Edirne Tpta, Ege
Tpta, stanbul Hukukta, Demirci retmen Okulunda, slam ve Salk Enstitlerinde, ktisat,
Maden, naat Fakltelerinde okuyorlar. Kymzn okumu doktor, mhendis, mimar, imam ve
retmen epey genci var. En ou imam. Altm kadar ky ve kentlerde imam olarak
alyorlar...
Bu bilgilerin nda u olgular da gzledim:
Maldan kynde yirmi bir yl nce betonarme, tula ve kiremitli tek bina yoktu. imdi ky
evlerini tm kiremitli. Tula yaplar oalm, kyn giyimi dzelmi, hallar para ediyor. Alman,
Fransz ve Amerikal turistlerin siparilerini dokuyorlar.
Maldanllar eskiden iplerini Avrupa boyasyla boyuyorlard. Bu boya ok abuk soluyordu.
Kooperatifin bir armaan da ip boyacs Recep Karaman olmu. Maldanl Recep usta kk
boyacln gizlice bir yerden renmi. imdi kyn btn iplerini kk boya ile boyuyor, hallar
solmuyor ve daha ok para ediyor. Recep Karaman kyde sevilen bir usta. Kapanan dokuma
kooperatifini yeniden kurmak, kye yn ve tiftik tarama makinesi almak istiyor. Manisada yn
tarama makinesine kyl ok para veriyormu. O, bu parann kylerinde kalmasn istiyor.
Kyller benden iki konuda yardmc olmam istediler: Birincisi yn tarama makinesinin en ucuz
bir fiyatla kylerine temin edilmesi veya nerede yapld, kaa yapldnn bildirilmesi;
kincisi de kylerinde bir maden bulmular. Bu madenin ne ie yaradn, deerli bir
maden ise kyn bundan nasl yararlanabileceinin uzman kiilerden renip kendilerine
bildirmemi istediler. Ben de bu bilgileri kendilerine ulatrmay stlendim. Ertesi gn biri birimize
sarlarak Konyaya gitmek zere Maldanl dostlardan ayrldm.
Konyaya vardmda kee yapanlara gittim. Onlar kee yapmak iin yn tarama
makineleri kullanyorlar. Makinelerini Bursa ve Susurluk atlyelerinde yaptrmlar. Bugnk fiyat
drt milyon liraym. Ellerinde halen altrdklar iki makineleri var. Tanesine 23 milyon lira
istiyorlar. Bu konuyu tarm makineleri yapan ocukluk arkadam Ahmet Gvene atm. O:
Yn tarama makinesi bu kadar para tutmaz. Biz onu ok daha ucuza mal ederiz siz
Maldanllara haber verin dedi. Hepsinin adreslerini ve edindiim bilgileri Konyadan Maldanl
dostlarma postaladm. Kyllerin bana rnek olarak verdikleri madeni de Ankaraya uradmda
M.T.A. da alan yksek jeoloji mhendisi (Ibrahim Sar) bir yaknma gsterdim. nemli bir
madenmi. Deeri hakknda ondan aldm bilgileri, kooperatiflerini yeniden kurmalarn, emekli
olduum halde gene kendilerine yardmc olabileceimi ieren mektubunu stanbuldan yolladm...
SRALde OK YNL PLANLI KY KALKINMASI ARATIRMALARI

Ky leri Bakanl 2 Ocak 1 965te 37 kiilik bir MULL PLANLAMA EKB gnderdi.
Ben de bu ekibin iindeydim. Ekibimiz zmir-demi, Uak, Manisa ok Ynl (mull) Planlama
Gruplarndan oluuyordu.
Manisa ok Ynl Planlama Grubu Bakanl Halk Eitimi Genel Mdrlne verilmiti.
O srada ben Manisada Halk Eitimi Bakan idim. Genel mdrlmz Manisa ok Ynl
Planlama Grup Bakanln grevini bana vermiti. demi ve Uak ok Ynl Planlama Grup
Bakanlklar da Bakanln dier Genel Mdrlklerine verilmiti.
sraile vardmz 2 Ocak 1965 gn leden sonra Akelonda bir hamamn oteline
yerletik. Otele srailli uzman ky planclar hemen geldiler. Ho beten sonra planlama
almalarna baladk. lk planlama konferansn Mr. Armoni verdi. Trkiyeye gelmi. Ky leri
Bakan Lebit Yurdolu ile grm. Bakanln kye hizmet gtren kurulularn ziyaret etmi.
Kylerimizi gezip incelemi. Dr. Lebit Bey de srailde incelemelerde bulunmu. Ky alanndaki
almalarn beenmi. Bu amala sraile ok Ynl Planlama Gruplar gnderilmesini
gerekletirmi. Ky planlama uzman Mr. Armoni diyor ki:
Trkiyede plan kye inmemitir. Kyler geliigzel yerlemitir. Kyler iin gzle grlr
bir iskn almasna rastlanlamamtr. Bakanlklarn yaptklar planlar kye, aileye ve bireylere
kadar gitmiyor. Bakanlklar arasnda koordine bir alma yok...
srailde ise plan blge planlamas ve aile planlamas olarak kyn gnlk yaamnda yer
almaktadr. Ky alanndaki plan gerekletirmek iin tarmc, veteriner, doktor, ebe, hemire,
(yol, su, elektrik ve iskan Yahudi Ajansna aittir) tat ileri, kyllerin topraklarn ileyen traktr
istasyonlar uzmanlar, sanayi teknisyeni hep birlikte kye hizmet gtrmektedir. te bugnk
srail kylerini ayakta tutan bu timlerdir.
Bu szlerde benim iin hemen hibir yenilik yoktu. Biz bunlar yllar nce Ky
Enstitlerinde dnm, tartm, bir ksmn da Trkiye yzeyinde uygulamtk. Mr. Armoni
belki bu gerei bilmeden tereciye tere satyordu.
SRAL HAKKINDA GENEL BLG (1)

Anlatanlarn dediklerine gre srail 4000 yllk bir ulusmu. nsanlar aln teri ile
kazanlarn salarm. Filistinli atalar iftilikle geinirlermi. Kuyulardan su karrlar.
(1) Trkiyemiz ve slam alemi teden beri srailin kanl Filistin eylemlerine kar hakl olarak
tepki gstermektedir. srailin kendi kanl eylemlerini hakl gstermek iin yapt propagandaya
(orada bulunduum srada sezdiim geree) deinmeden geemeyeceim:
Yahudilerde srailin kuruluundan bu yana: Filistinlilere ve komular olan Arap lkelerine
yaptklar emperyalist saldrlarn onlarn topraklarna zorla yerlemelerini hakl gstermek iin
memleketlerine gelen yabanclar etkileri altna alma abas vardr. rnein araziye almaya
kyoruz. Arabamz ln bir yerinde durduruluyor ve aa inmemiz syleniyor. niyoruz. Yerde
yank, pasl bir oto hurdas grlyor. Hemen sze balyorlar: Bu grdnz bize saldran Msr
Ordusunun zrhl bir aracdr. Ordumuz tarafndan tahrip edildi... . imizde ok akac ziraat mhendisi bir arkadamz vard. Yolda giderken arabamz
durdurdu. Aa inmemizi syledi. Yahudi klavuzda sempatik bir davran grlyordu. Hepimiz
aa indik. Klavuzu yanna ard, yolun kysna atlan eski bir asfalt tenekesini gstererek bu
hangi saldrgan Arap ordusundan alnd. Bunun hakknda bilgi verir misiniz? deyince herkesi bir
glme tuttu. Kimisi mendiliyle gzlerinin yan silmeye balad. Onlar da glmeye balad. Ama
bu konudaki duyarlmz anladlar.
Baka bir gn Kuds tarafnda almamz vard. Yola ktk. Bir yerde gene arabadan
inmemiz sylendi. ndik. Onlar da nde, biz arkada gidiyoruz. Toprak iine yaptklar bir frn
gsterdiler: (*) Bu frn, Hitlerin Yahudileri yakt frnn benzendir. nsanlarmz uradan ieri
atlyor burada yaklyordu. Kudste almalarmz bitince kentin nemli yerlerini gezmeye
ktk. Vardmz bir mzede Almanlarn yaktklar kutsal kitaplarnn paralarn, lks ambalajl,
zerinde Halis Yahudi yandan imal edilmitir yazl kokulu sabun paketlerini gsterdiler.
Vaktiyle Hitlerin Yahudilere yaptklarn btn insanlk knad. Yahudilere acd. imdi ise
srail Siyonist siyasetiyle askerlerine bamszlk isteyen Filistinli genleri ve ocuklar
kurunlatmakta, kameralar nnde talarla kol ve bacak kemiklerini krdrmakta, en vurucu
silahlarla kurunlatmaktadr.
nsanlk tarihi, insanlar mezbaha hayvan yerine koyan, astran, kestiren, tekerlekler
arasnda kollarn, bacaklarn krdran, toplama kamplarnda, zindanlarda ezen, gzlerine mil
ektiren, ineli beiklere yatran, frnlarda yaktran Neronlar, Sezarlar, Hitlerleri affetmedi.
sraili de affetmeyecektir.
Trk hkmeti, sraile mull Planlama Gruplar gnderirken onlarn emperyalist
siyasetini bir tarafa brakarak ky alanndaki baarl, planl almalarn aratrmak amacndayd.
(*) srail Gaz Odas Kullanyor.
13 aydr sren Filistin direniini kramayan srail, kol krma, plastik mermi gibi yntemlerden
sonu alamaynca Gaz odasn kullanmaya balad:60 kadar Filistinlinin srailliler tarafndan Gaz
odalarnda ldrld akland.Uluslararas Af rgtnn Cenevrede yaplan toplantsnda
konuan FK temsilcisi Nebil Ramlevi, Gaz odasnda ldrlenlerin arasnda ok sayda ocuun
da bulunduunu syledi.
Toplantda srail Hkmeti Knand
43 lkenin katld toplantda, srailin uygulad terr ve iddetin Sava suu boyutlarna
ulat hatrlatlarak srail hkmeti knand.
Nebil Ramlevi ayrca binlerce Filistinlinin kayp olduunu ve aylardr izlerine
rastlanmadn, byk bir ihtimalle srailliler tarafndan ldrlm olduklarn syledi. Baz
gzlemciler de hamile kadnlarn dvlerek zorla dk yaptrldn, len Filistinlilerin baz
organlarnn alnarak srail hastanelerinde organ naklinde kullanldn anlattlar.
Gnaydn Gazetesi
arazi sularlarm. Halk on iki boydanm Sleyman ve Davut hem peygamber, hem de kralm.
Tek Tanrya inanmalar - bin yl nce balam. Daha sonra lkelerini ele geiren Romallar
byk bir katliama girimi. Bunun iin Yahudiler 2000 yl nce dnyaya dalmak zorunda
kalmlar. Kutsal kitaplar olan Tevrat ana dilleriyle yazld iin din ve dilleri Yahudi ulusu bilincini
ayakta tutmu, dilimizi ve dinimizi bunun iin unutmadk. Yahudi benliini yitirtmeyen drt e
vardr. Dil, din, btn Yahudilerin ektii zulm ve vatan zlemi. Ayrca Yahudi soylu bilim ve
sanat adamlar da btn dnyada nl kitaplar yazmlar, teoriler ortaya koymular, Nobel
dlleri almlar. Bir taraftan da Yahudileri Filistine yerletirmek iin bulunduklar lkelerin
kaynaklarndan aldklar paralar gizli bir fonda toplayp harcayan SYONZM rgtn kurmular.
Btn bu almalar dnyada bir kamuoyu yaratm. 1881 de Ruslarn, kinci Dnya Savanda
Almanlarn Yahudi katliamlar dnya zerindeki Yahudilerin eski vatanlar olan Filistine yerleme
abalarn hzlandrm.
1900 ylnda Teodor Herzl Siyonizmi kurmu. Herzl bir Macar Yahudisi imi. Siyonizm,
dnyadaki zengin Yahudileri Filistinde toprak alp ortaya yerlemee zorlam. Zengin Yahudiler,
idealist ve kltrl niversitelilere para vererek Filistine yollamlar. Bu Yahudi genleri Araplara
ok para vererek toprak satn almaa balamlar.
lk nce Filistine gelen Yahudi genleri kibutz ve moavlar (ky tipleri) kurmular.
1912 de Filistinde 58.000 Yahudi varm. 1920 den sonra okul ve yol yapmna, toprak
erozyonunun nlenmesine, topran daha verimli olmas yolunda almaa balamlar. 1944
ylnda Filistindeki Yahudi says 650.000i bulmu. 1947 ylnda sper devletlerin yardm ile
bugnk srail devletini kurmular. Yahudiler memleketlerinin kutsal kitaplarnda st ve bal
lkesi olarak yazldnn propagandasn yapyorlar. Oysa baka kaynaklarda (1) srail
kabilelerinin Filistinin gneyinde yar l bir blgeye yerletikleri yazlmaktadr.
Kendilerini ezilmi, masum gstermee alan Yahudiler bir taraftan da Araplar bize kl
sallyorlar, kurun atyorlar. nallah bir gn silahlar eritilip pulluk olunca btn komularmzla
karde gibi geineceiz demektedirler. Oysa gerek hi de yle deildir. Filistinde her gn Arap
kan aktlmaktadr. Yarm milyon Arap sahip olduklar topraklarndan silah zoru ile g
ettirilmitir. Dnyada yaayan 13 milyon Yahudi nfusunun milyon kadar Filistine
yerlemitir. Yallar, geldikleri lkelerin hasretini ekmektedirler. Biz ocuklarmzn gelecei
iin buraya geldik. Onlar bari Yahudi atalarnn ektiklerini ekmesinler. Biz onlar iin birer
fedaiyiz demektedirler.
SRALDE KY TPLER
srailde alt tip ky olduu sylenmektedir:
Birincisi zel kyler. Filistine ilk yerleenlerin ailelerine verilen kyler. Dier ky ailelerine
verilen topraklardan daha ok toprak verilen kyler. (Bu kyleri incelemeye gtrlmedik)
kincisi Arap kyleri. Bunlar da zel kylerdir. Kooperatifilik ve toprak reformu bu kylere
girmemitir. Varlkls varlkl, yoksulu da yoksuldur. Arap kylerinin % 55i tarmla urar, %
45i ise tketicidir. Nfusun % 28i topran % 68ine sahiptir. Topra ok olan Araplar toprak
reformuna kardr denilmektedir.
ncs gdml moavlar. Bu kylerin halk Afrika, Gney Amerika, ran, Irak ve
Yemen gibi geri kalm lkelerden gelmilerdir. sraile geldiklerinde pek ou okuma ve yazmay
bilmiyorlarm. Ky ynetimini, kredi alp demeyi, komuluk ilikilerini, topran ilenmesini
rnlerin pazarlanmasn, dier kylerle kooperatif, ky birlikleri almalar gibi rgtlenmeyi de
bilmiyorlarm. Tohum, sulama borusu, damzlk inek verilse pazara gtrp satyorlarm. Bu
nedenlerden tr devlet byle kylere muhtarlk grevini yapacak yneticiler atam. Ynetici
memur kyllere ynetim ilerini kavrayncaya kadar kyde kalyormu.
(1) Server Tanilli: nsanlk Tarihine Giri C.l, S.150.
Drdncs Moavlar: Moavlar kuranlar bireysel yaam seven, orta kltrl kiilerdir.
Moavlar kooperatif kylerdir. Araziyi sren, rn kaldran Traktr ve Tat stasyonlar hep
kooperatif ortakl ile yrtlmektedir. Giyim, evde ve iftlikte kullanlan ara ve gerelerin satn
alnmas iin 35 ky beraber bir satn alma komisyonu kurarak kylerinin gereksinmesi olan
mallarn birinci elden satn alnmasn salamaktadrlar. Bunlara Ky Birlikleri de denilmektedir.
Tarm rnleri, st ve yumurtalarn da kooperatifler yoluyla pazarlamaktadrlar.
Beincisi Moav utufi: Toprak, hayvanlar kyn ortak mal imi. rnleri beraber
kaldrrlar, aileler arasnda blerek ayr tketirlermi. Bu kylere de bizi gtrmediler. Onun iin
gerektii kadar bilgi veremiyoruz.
Altncs: Kibutzlar: Bunlara kollektif kyler diyorlar. Kyn arazisi, hayvanlar kibutzlu
ailelerin ortak maldr. Kyn bir kasas vardr. Kazanlan para bu kasaya konulur. Kyn yemei
bir mutfakta piirilir. Kyl yemeini byk bir yemekhanede yer. Kyn sahip olduu mallarn
tmnn bakmnda, ambarlanmasnda kyl hep beraber alr. rnlerin toplanmasnda,
hayvanlarn bakmnda, samnda, kmes hayvanlarnn yumurtalarnn toplanmasnda, yemek,
bulak, amar ykama ve temizlik ilerinde i blm yaplarak allr. Kyl tm kazanca
ortaktr. Beraber kazanp beraber tketilmektedir.
Kibutzlarda oturan her bireyin lise bitirmi olmas zorunludur. Kyn yetenekli ocuklar
kyce okutulmaktadr. Gerektiinde Avrupa ve Amerikada okutulan ocuklarn eitim giderleri
ky kasasndan denmektedir. srail genelinde her ocuun ortaokulu bitirmesi zorunludur.
Kibutzlarda kltr dzeyi dier kylerden yksektir. Eski babakanlardan Bengryon, Seydiboker
Kibutzlardandr. Gidip grdk. Necef lnn kumlu bir arazisinde kurulmu. Aalandrlm,
imenlikli yeil bir ky. Gene eski babakanlardan Levi Ekol da kibutzlu imi. Onun kyne
gidemedik. srailin st dzey ynetim organlarnda birok kibutzlu elemanlar varm
Kibutzlular kylerine rastgele gmenlerin yerlemesini istememektedir. Bu kylerin halk
Avrupadan gelmi kltrl gmenlerdir. Kibutz topraklar btn olarak ilendii iin verim dier
kylerden stndr. Kredi alrken kye bir tek ek verilmektedir. deme zaman da kyn
sekreteri (muhtar) bir elden demektedir Devletin salk, vergi, askerlik gibi genel hizmetleri bu
kylerde ok abuk yerine getirmektedir. ou Arap snrlarna yerletirilen Kibutzlara devlet
tarafndan silah verildii de sylenmektedir.
Kibutzlarda st ve okul ncesi ocuklar iin zel ocuk bakmevleri vardr. ocuklara bakan
bayan eitimciler zel olarak yetitirilmektedir. Analar ite altklarndan kyn ocuklar bu
bakmevlerinde yetitirilir. St ocuklarndan hasta ve sresiz alayanlar olursa bunlarn analar
gece de olsa telefonla ocuuna bakmas iin arlr. Okul ncesi ocuklar iin ok oyuncaklar
var. Bakmevinin ocuk bahesi, tahterevalliler, salncaklar, kayma ve trmanma aralaryla
donatlm. ocuklar eiticileriyle burada oynuyorlar.
Ana baba ailede bir otoritedir. Her ailenin bamsz bir konutu var. Hi bir konutta ay
kahve bile piirilemez. Kibutzlular yemekhanelerinde yemekten sonra dinlenir. ay ve kahvesini
burada ier. Yemekhane onlar iin bir dinlenme ve elenme yeridir. Film, konser, koro, temsil,
milli oyunlar gibi gsteriler burada yaplmaktadr. Bazen ky ilgilendiren bilimsel konferanslar da
verilmektedir. Kibutzlar iin moavllar gldrc fkralar da anlatmaktadrlar:
Kibutzlu bir gen Amerikaya okumaya gitmi. renimini baar ile bitirmi. sraile
dnecekmi. Anasna, babasna ok gzel bir hatra eya almak istemi. arya km. Zengin
bir markete girmi. ok gzel bir ay, kahve takmnda gz kalm. Onlar alp paketletmi.
inden ne gzel eyler aldm diyerek kasaya para demee giderken Eyvah, ben ne yaptm? Biz
Kibutzluyuz. Evimizde ay, kahve yapacak bir ocak bile yok demi. Paray demeden, paketi
almadan dar km.
Moavllarn Kibutzlular iin anlattklar baka bir fkra da u:
Moavlarda kadn kocasn evinde ve sofrasnda bulduu iin ailede mutlu bir yaam
vardr. Kibutzlarda ise bir kyn ailesi bir yemekhanede yemek yedikleri iin
kadnlarda kocalarn kskanma var. Bu yzden aile drdrldr. (*)

srail genelinde zel kyler hari moav ve Kibutzlarda yaayan her aileye yatak arazide
30 dekar, krsal blgelerde 5060 dekar toprak verilmektedir. Toprak tm devletindir... leme
hakk kyllerindir. Kyller 49 yllna bu topraklar kiralamaktadr. Kimse topran satamaz.
Topran kendileri ilemek zorundadr, i tutamaz. Kyde kazanp da kente yerleemez. len
babann mal bllemez. Ailede yaayanlar bu maln sahibidir. Eer bir aileden ocuklar
okuyarak doktor, mhendis, sanatkar olmular, kentlerde almaa balamlarsa, bunlar sektr
deitirdiklerinden kydeki baba malnda ortaklklar kalmaz, mal kyde yaayan aile bireylerinin
olur.
srailde Blge Kyler Planlamas

Blge kyler planlamasn o blgeye hizmet gtren salk, eitim, enerji ve sanayi
bakanlklarnn uzmanlar, sosyologlar, ev ekonomistleri, ky rnlerini pazarlayan kooperatif
uzmanlar birleerek yaparlar. Planlamada stnde durulan veriler unlardr: Blgenin toprak
genilii, verimi, gbre, su toprak tahlil istasyonu, tohum temizleme ve ilalama istasyonu,
topra ileyecek traktr, bierdver, rn toplama makineleri, tatlar, meyve ve sebze
standartlama istasyonu, nfus, alan insanlarn yllk i gc, topran ilenmesinden fazla kalan
i gcnn kylerde kurulan ve kurulacak olan mutfak eyalar, iplik, kontrplak gibi ky sanayi
kurulularndaki hizmetlerde kullanlmas, blge hayvanlar iin meralarn planlanmas, blgenin
tarm rnlerine gre tarmc yetitiren blge tarm okullar almas, tarmda verimi artrmak
amacyla aratrma merkezleri kurulmas, bu merkezlerin kuraca fidanlklar ve fideliklerin elde
ettii yksek verimli tohumlardan, fidanlardan, doktor, ebe, hemire, salk memurlar
bulundurulmas, halkn eitimi iin gerekli okullarn almas, sulama gereksinmeleri. vb.
Eer bu saydklarmzn bir ou nceki yllar alm ve iler hale getirilmilerse halkn
gereksinmesine kar daha iyi ilerlik kazanmalar iin gereken denein salanmas blge
planlamasnda yeniden yerini alr, bu plan kesinkes uygulanr.
(*) Profesr Rasim Adasal, CNSYET DNYASI adl kitaba yazd nszde:
En mhim ve uluslararas ndeki eseri Berlinde Prens Hatzfelt saraynda kurduu ve 1919 da
da eski Prusya hkmeti tarafndan resmen
Doktor Magnus Hirschfeld ad verilen, her memleketten hastalar koan,
seksolojik tetkikler yapan, uluslararas kongreleri izleyen, gelimi laboratuarlar, kitaplklar,
patorafik dokmanlara sahip enstitsyle n kazanan Dr. Magnus Hirschfeldin bu kitabnn
(305309. sayfalarnda, Filistinde grd kolektivist topluluklarda (Kibutzlarda) aile ilgileri
hakkndaki olumsuz rivayetlere deinir: ... Kadnlar genel bir mal deildir. Baka kadn veya
erkeklerle temas etmek ihtiyac, ok karl adamlar veya ok kocal kadnlar grlmez...
ki birey evlenmeye karar verince, eve yerleme ve gelin eyizi ii Merkez Komitesine aittir.
... Yaamn en byk gereksinmesini toplum temin ettiine gre, bu endieler en aa haddine
varr. ... Evlenmeler yalnz doal cazibeye dayanp, yal kuyruk teorisi mevcut deildir, ahenkli
bir yaam geireceklerini mit ettikleri iin evlenirler. Ayrlmalar, belli evlilik rejimlerinde
olduundan daha ok deildir Bununla beraber, bu bireyleri, dinsiz eilimlerle sulamak
irkindir.
Para; topluluun genleri iin bilinmeyen bir kavramdr. Besin, giysi, banyo, sigara gibi
btn tketim maddeleri ortak sandn parasyla alnr. Tasarruf edilen paralarla yeni binalar
yaplr. Herkesin mutluluuna yarayacak makineler ve dier retim aralar satn alnr. Btn
bunlar takdire ayan bir kolaylkla cereyan eder... demektedir.
srailde Ky Planlamas
sraildeki baar, A dan Z ye kadar ky tarmnn planlanm olmasndandr. srailin igal
ettii Arap kylerinde planlama yoktur. Kendi kyleri ile Arap Kyleri arasnda her bakmdan bir
ayrcalk vardr. rnein, kredi, kooperatifleme, sulama, iskan gibi konularda Arap kyleri akla
bile gelmez.
srailde ky alanndaki plann baar ile uygulanmasnda koordinasyonu salayan
kurumlarn yapsnda u drt etkinlik gze arpmaktadr:
1) Etd aratrma, 2) Planlama, 3) Uygulama, 4) Sektrlerin kendi konusu ile ilgili
eitsel yaynlarn tutarll.
srailde kyly ayakta tutan drt byk organize edilmi kurum vardr:
1) Tarm Bakanl. 2) Yahudi Ajansna bal iskn ubesi. 3) srail topraklar ynetim rgt. 4)
ifti rgtleri: Kooperatifler ve Ky Satnalma Birlikleri.
Tarm Bakanl: Tarm politikas, pazar, d alm, d satm, kredi, bitki ve hayvan
hastalklar ile ilgili almalar gerekletirir. Yalnz yeni kurulan kylerle ilgilenmez.
Yahudi Ajans: sraile gelecek Yahudilerin tm yerleim yerlerini yapar. Yeni gelen
gmenleri yapt konutlara yerletirir. 40 ylda demek iin onlara kredi verir. Resmi bir kurulu
deildir. Halk dilinde Siyonizmin grnen eli kolu olarak anlmaktadr. Kylerin yol, su, elektrik,
konut, drenaj gibi alt yap kurulularn yapan gl bir kurulutur. Yeni gelen acemi gmenlerle
eskiden yerlemi kyllerin uyumlarn salar. Bu konuda uzman sosyologlar altrr. Tarmdan
anlamayan kylleri kendi topraklarnda cretle altrr, elde ettikleri rnleri de onlara verir.
Tam bir retici ve evre kylerle uyumlu, sosyal ve ekonomik almalara giriimleri salannca bu
kyllere verdii creti keser, Tarm Bakanlna devreder.
srail topraklar ynetim rgt: Topran % 90n milliletirmitir. rgt bu topran
sahibidir. Bu kurumun devi vardr: a) Ekime yararl topraklar kiraya verir. Yahudi Ajansna
da toprak verir. Kylye toprak datr. b) Topra iyiletirir. c) Topran iyilemesi olanaksz ise
ormanlatrr.
ifti rgtleri: Moav ve Kibutzlar kendi kurulularna baldrlar. Orta katmanlarn
yerlemi kyleri zel ifti kurulularna baldr Bunlarn hepsi sendikaldr. Sendikalar yelerine
en stn yararlar salamak amacn gderler.
KBUTZLAR ve MOAVLAR
Bu kyler ii kuruluuna baldrlar. Memurlar, moavlar, kibutzlar ii sendikasnn
yeleridir. Moav, kibutz ve orta katman reticiler ii sendikasndan yardm alabilir. zel ifti
kuruluu ii sendikasnn dndadr. Bunlar kendi karlar iin kurulmutur, daha ok fiyat ve
kredi isteme amac gtmektedir. Her kurulu kendi propagandasn yapar. D lkelere gider.
Kendi inancnda ye oaltmak iin gmen getirir. Bu gmenler kibutz, moav ve zel kylere
yerleme seimini yapmakta serbesttir. Yerletii ky kurulular yeni gmenleri kendi
amalarna gre eitir. Yahudi Ajansndan yardm ister. Her iftiye ev, toprak, ara ve bir defaya
zg 1200 dolar karlksz kredi verilir.
srail topraklarnn % 20si ekilmektedir. Sulama ve ime sularnn 150200 metre
derinlikten karld sylenmektedir. Eer sulama gelitirilire daha ok toprak ekilebilir. Ekilen
topran yars yamurlama eklinde sulanr. Tm nfusu milyon kadardr. Araplarn tm
sraile dmandr. Silahlanmaya ok para ayrmaktadr. Onun iin daha ok umulan huzurlu
kalknmay gerekletirememektedir, Arap lkelerini de pazar olarak kullanamamaktadr. Araplar
bu durumu srdrmekte de kendileri iin yarar salamaktadrlar.
GER KALMI KYLER N GSTERLEN ABA

srailde pasakl kyler varm. Bu kyleri ada insan yaamna kavuturabilmek iin
yle bir planlama uygulamlar:
Salk ve eitim bakanlklar, blge ynetim kurulu, belediyeler birlikte almaya
kararlatrmlar. Belediyeler kylere p kutular vermi, eitimciler bilgi ve grglerini artrmaya
girimi, salklar temizlik almalarn yaptrtarak retmiler pisliin zararlarn ve ondan
korunmay. Tarmclar evlerin evresini kyllere ieklendirmeyi ve aalandrmay yaptrtarak
ve devaml bakmlarn izleyerek evlerin konumlarn gzelletirmiler. Her kurulu kendi konular
ile ilgili ky liderlerini semiler. Seilen kadn ve erkek konu liderlerinin de yardmlarndan
yararlanmlar. Devlet memurlar, konu liderleri kyllerle beraber alarak pasakl kyleri
gzelletirmiler. Her kyde birer tarm kulpleri kurmular. Pis ky, adn ortadan kaldrmlar.
ALE PLANLAMASI
Kyl ailelerin planlamasnda iki nemli konuya ilerlik kazandrmak balca amat:
Bunlardan birincisi insan kayna, ikincisi de topraktr. Kyl ailesi iin dnlen ilke kentli
bir ii ailesi kadar rahat yaamasnn salanmasdr. Bu ilke srailli planclar iin tutarl bir
ldr. Bu bakmdan doa ile savaarak retim yapan kyllere gnn bilgi, grg, teknik ara
ve sosyal rgtlenmede gerekli davranlarn kazandrlmas ngrlmektedir.
Topraa gelince: iftiye geinebilecei kadar toprak verilmektedir. srail kyl ailesine
sulanabilen yatak arazili yerlerde 30 dnm, biraz sulanan, ou kra arazide 50-6O100
dnme kadar toprak verilmektedir. Topran tahlili, ilenmesi, gbrelenmesi, cins tohum, fidan
ve fidelerin temini, dikimi, sebze ve meyve bahelerinin sulanmas, tavuk, koyun ve ineklere yem
ve yonca temini iin ekim yaplmas, yetien rnlerin, zararl bcek ve mikroplara kar
illanmas. Kaldrlan rnlerin aracya kaptrmadan souk hava depolarna konmas, zaman
geldike deeri ile satlmas...
srail ky aile planlama uzmanlar bu konular nasl planlamaktadrlar?
srailde kyl aile ana, baba, iki de ocuk olmak zere drt kii saylr. Kadn, erkek ite
beraber alr. srailde ifti iin i gn 350 gn olarak hesap edilmitir. Kyl tarlasnda 1012
saat almaktadr. Bir kii ortalama 11 saat altna gre drt kiilik bir ailenin (ocuklar
yetikinse) ylda 11 x 4 x350 = 15.400 saat i gc vardr. Kyl 30 dnm topraa sahiptir.
Bunun bir ksm narenciye veya meyve bahesidir. Geri kalanna sebze, yerfst, pancar, pamuk,
yonca ve ekin ekmektedir. Bu bitkilerin bir dnm ka i saati gc ile elde edilmektedir; bunlar
birim olarak hesaplanmtr. Diyelim ki, bu aile iletmesinin hepsi bir yerdedir. Ailenin i gcnn
7.700 saatini ancak kullanabilmektedir. retici insan topluluunun en kk nitesi olan kyl
ailesi yar i gcn kullanlamamtr. Plan gereince bu aileye 56 inek, 200260 tavuk kredi ile
verilir ve bu hayvanlar sigortalattrlr. Kyl ailenin iletmesinden artan i gc kmes ve ahr
hayvanclnda kullanlr. Eer bunlarla da i gc doldurulamazsa btn blge kylerinin artan i
gc ky blge planlama mdrlnce kurdurulan trikotaj, mutfak eyas, iplik, kontrplak, yem,
meyve suyu ve st fabrikalarnda kullanlr. Grdmz ve izlediimiz kylerde kyl sabah
erkenden kalkmaktadr. neklerini sap bakralarn evinin nne az kapal olarak koymaktadr.
Kmesin yumurtalarn kartonlara dizip hazrlamaktadr. Bahesinden getirdii meyve ve sebze
sandklarn evin nne dizmektedir. Sabah, le ve ikindi kye gelen st tankerleri stleri kontrol
ederek almaktadr. Bunlara paralel olarak Tnuva (ana kooperatif rgt)nn sebze meyve ve
yumurta tatlar gelip kyllerin yumurta, sebze ve meyvelerini alp, filerini kesmektedirler.
Bylece kyl iin rn satmak problemi de planlama yolu ile zmlenmitir. Demek oluyor ki
srail kylsnn ban kayacak bo vakti yoktur. Btn yl boyunca i gc deerlendirilmi.
siz, sefil, serseri, dalgac kylye rastlamak olanakszdr.
Her kyde okul yoktur. Kyl ocuklar blge okullarna otobsleriyle okula gelip giderler.
Ama her kyde devaml kalan bir tarm retmeni vardr. Kyllerin iftlikleri iin onun dairesinde
bir planlama dosyas vardr. iftiler topraklarna sebze, sanayi bitkisi ekmektedir. kinci sene bu
bitkiler yer deitirilerek ekilmektedir. Tarm retmeni bu kural devaml olarak kyllere
uygulatmaktadr.
iftiye kredi para olarak verilmez. Onun gereksinmesi olan iftlik iletmesinin gelimesini
salayacak eyler verilir. rnein; yem, tohum, tarm mcadele ilalar, tarm aralar, inek,
tavuk olarak verilir. iftinin ald kredi arur edilmekten kurtarlm olunur. iftinin bu
gereksinmesini de kyn tarm retmeni saptar.
Ailelerin tavuk ve inekleri sigortaldr. Bu hayvanlar itiliin demirba gibidir. ifti bunlar
satamaz. Tavuk yumurtadan kesilirse, inek stten derse sigorta tarafndan verimlileri ile
deitirilir. Kyl de retimini verimli olarak devam ettirir.
Tarm retmeni, blge tarm planlama mdrlnn kydeki eli, kolu, gz ve beynidir.
O, kyllerin su kotasn verir. Bir aile iftliinin yllk su kotas 15.00022.000 metre kp sudur.
Hangi rne, hangi ayn hangi gnnde ne kadar su verilecei su izelgelerinde belirtilmitir.
Kyl su izelgesine gre rnlerini srekli olarak yamurlama sulama yntemiyle sular.
Tarm retmeninin grd nemli ilerden birisi de her yl ailelerin toprak tahlillerini
yaptrtr. Tahlil istasyonlarn gerekli grd gbrenin alnp tarlalarn gbrelenmesini salar. Her
ailenin iftliini gezer. Kyllerin dileklerini saptar. Toprak, su bitki hastalklar, pazarlama, verim
dkl, hayvan hastalklar, cins tohum veya iyi cins salr hayvan gereksinmelerini blge
planlama mdrlne iletir. Blge mdrlklerinde her konunun (tavuk, koyun, inek yerfst,
pamuk, pancar, patlcan, patates, domates, zeytin ve narenciye gibi rnlerin) uzmanlar vardr.
Kyl hangi konularn zme ulatrlmasn istemise o konularn uzmanlar bir tim halinde kye
gider, kyly toplar, gerekirse onlar evrede verimiyle tannm. rnek bir iftlie gtrr.
iftlik sahibinin azndan bu baary nasl elde ettii renilir, sorular sorulur, tartlr ve
gereken bilgi kyllere kavratlr. Kyl bu gibi rnekleme almalarla yetitirilir.
BR BLGE PLANLAMA MDRNN KONUMASI:

Ky alanndaki planlamann baar ile sonulanmas hem kyly hem de devleti zengin
eder. Kyly oluruna brakmak memlekete ihanettir.
Kylnn planla kalknmasnn gizemi, plancnn kyl ile beraber almasyla gerekleir.
Kyl bizim ramz deildir. Biz onlarn hizmetkryz. Raftaki planla, dairesinden kmayan
planc ile kyl kalkndrlamaz. Kyly ada insan olarak yaatmak istiyorsak, kyde kyl ile
beraber almak zorundayz. Aksi halde onlar igdleriyle yaayan yoksul birer insan yn
olarak brakrz ki, bu da yurtseverlie yakmaz. Biz de yalanc plancnn piri oluruz.
Memleketimiz de geri kalmlktan kurtulamaz. Biz ky planclar olarak kyl ile beraber her
konuda kyde el ele altmz iin bu ihanetten kendimizi kurtardk...
KY PLANLAMASINI GEREKLETREN
DEMOKRATK KURULULAR:
I- TRAKTR VE TAIT STASYONLARI:
3-5 moav birleerek bir traktr, bir de tat istasyonu kurmular. Hi bir kylnn traktr
yoktur. Traktr ve tat olanlar da bu istasyonlara kira ile verirler, vakti gelince kiralarn alrlar.
stasyonlar uzman kiilerin elindedir. Kyller bu teknisyenlerin almalarndan ok memnundur.
stasyonlarn petrol istasyonlar ile bir de bakm istasyonu vardr. Tat ve traktrlerin bakmlarn
annda yapmaktadr. stasyonlarn usta ve dinamik ekipleri kyllerin ekim ve rnlerini bir
programa gre zamannda ekip kaldrmaktadrlar.
Kyllere 4-5 kyn kooperatif ortakl ile bu rgtlenme fikrini nereden aldnz? diye
sorduumuzda: Kanada ve A.B.Devletlerinden aldk. Onlarda bu rgtler ok iyi almaktadr...
dediler.
II- KY SATINALMA BRLKLER
Blge kyleri gnlk, yllk tm gereksinmelerini satn alma birlikleri yoluyla birinci elden
pein veya faizsiz taksitlerle satn alrlar. Bu rgtler sayesinde kentlilerden daha ucuz mal
tketirler, arac smrsnden kurtulurlar. Satnalma birlikleri komisyoncular gibi alrlar.
Kyller bu birliklere yaptklar hizmetten tr para vermez. Yalnz fabrikalar sattklar mallarn
tutarndan zel bir skonto der, bir de kylden tahsil ettii parann % 2 sini komisyon olarak
verir.
III- TNUVA
Tnuva, ky dzeyinde retilen st, st rnleri, et, yumurta, balk, iek, sebze ve
meyveleri pazarlayan gl bir kurulutur. Tnuva 500 ky ve binlerce aile iletmesini temsil eden
bir organizasyondur. Ky kooperatifleri kendisine baldr. Kooperatiflere pazarlad rnlerden
verir, onlar denetler. Kylnn ve halkn daha kaliteli besin tketmesinin reklamn yapar. Et,
st, balk, sebze, meyve ve st rnleri iin souk hava depolar yapar. Bu depolar yolu ile onlar
uzun zaman bozulmadan saklar. Kylnn maln rtmeden, kokutmadan satar. Tnuvann be
blge mdrl, 40 da ube mdrl vardr. Buralarda souk hava depolar, yumurta, sebze
ve meyve standartlama istasyonlar, ambarlar ve ambalajlama yerleri vardr. spirto, alkol, reel,
meyve sular, st rnleri fabrikalar vardr. Telaviv ve Hayfa hal iletmelerine de ortaktr. eker
fabrikalar, yerfst, pamuk, arap fabrikalar ile bir ksm ambalaj ve souk hava depolarna
srail d satm irketi ile ortaktr. Btn bu kurulular yolu ile retim mallar iyi para eden
kyller daha ok retim yapmak iin gvenle almaktadrlar.
Tnuva, srail ii federasyonuna baldr. Ama sac, solcu partilere bal kyler iin bir
ayrm yapmadan onlarn mallarn da pazarlar. Tnuva kr salama amac ile kurulmad deniyorsa
da bu kadar kurulua sahip bir organizasyonun krla ilerini yrtt besbellidir. Bir kamu
kuruluu niteliindedir. Kylerin stlerini 60 tankerle toplatmaktadr. Kyllerin sabah, le,
akam olmak zere gnde defa sad st tankerleri st fabrikalarna, souk hava depolarna
tamaktadr. St, srail tarm rnlerinin % 30unu oluturmaktadr.
Tnuva, kyllere bir kota dahilinde sebze ektirir. Bu tarm politikas retimin kylnn
elinde kalmamas ve fiyatlarn dmemesi iindir. Diyebiliriz ki, Tnuva kylnn geliigzel retim
ve pazarlama yapmasn bir dzene koymu, aracya smrlmesini de nlemitir. Kylnn
elinden ald taze rnleri gn gnne satmaktadr.
Sebze, meyve ve yumurta standartlama istasyonlarnda mal, byklne ve kklne
gre ayrlr ve ambalajlanr. Bu ilemler i ve d satta daha iyi randman saladndan
kylnn mal daha ok kr getirmektedir. Tnuva, kyl reticilerden ald sebzelerin % 90nn
perakendecilere, % 10unu da toptanc esnafa satmaktadr. Perakendeci ve toptanc esnaf
Tnuvann acenteleri gibidir. Tnuva, elindeki mal iki trl fiyatla satmaktadr: Birincisi artrma
yolu ile, ikincisi, arz ve talep kuralna gre. Satt mallardan % 9 komisyon almaktadr. Kylnn
satlan mallarnn tat, ambalaj, standartlama ve komisyon giderleri dldkten sora % 70i net
para olarak eline getii ifade edilmektedir.Tnuva, yukarda adlarn saydmz rnlerin %
67sini piyasaya srmektedir. Fiyatlarda devaml bir istikrar salad iin devletin narh koymasna
gerek kalmamtr. Kyl iin en sevindirici yanlarndan birisi de Tnuva depolarnn meyve, sebze,
yumurta standartlama ve ambalaj istasyonlarnn kylerde kurulmasdr. Bu kurulular kylere
nem verildiinin en byk gvencesidir. TNUVA elindeki stlenin ielenmesi, paketlenmesi,
meyve, sebze, yumurta ve peynirin standartlanmas, ambalajlanmas ile yurt iindeki
kooperatifler ve marketler yolu ile kararl bir piyasa salad, reticiyi koruduu gibi tketiciyi de
koruduu hesap analizlerinden gsterilmektedir.
TNUVAclar diyorlar ki: Danimarka, Hollanda, Norve ve sveteki ifti kooperatif
organizasyonlar ok nldr. Fakat az bilinen bir gerek de Birinci Dnya Savandan sonra
Polonya, ekoslovakya ve dier Baltk memleketlerinde byk kooperatif, pazarlama

organizasyonlar kurulmu olduudur. Ekonomik liberalizm prensibi gden ABDnin bile imdi
kooperatif pazarlama organizasyonlarnn genilemesi iin gittike byyen ve gelien bir giriimi
vardr. Tarmsal kooperatifilik Amerikada byk ilerlemeler gstermitir. Gerei sylemek
gerekirse insanlarn gnlk yaantlarnda byk yarar grlen kooperatifilik ok nem verilecek
deerde bir kurulutur... (1)
KY SALIK KURULULARI
Kyllerin ayakta tedavisi iin merkez kylerde SALIK OCAKLARI kurulmutur. Her
kylnn bu ocaklarda bakm ve tedavi dosyalar vardr. Muayene ve ila paraszdr. Muayeneden
kan hastann elinden reetesi alnr, ayn binann iindeki eczaneden ilalar verilir. Hasta eczane
eczane ila aramaz. Salk ocaklarnda her daldan doktor yoktur. Daha ziyade i hastalklar, gz,
kulak ve kadn hastalklar uzmanlar bulunmaktadr.
Ky blge hastanelerinde ise her daldan doktor bulunmaktadr. Ameliyat, doum gibi uzmanlk
isteyen konulara burada baklr. Blge hastanelerinin yapamayaca gz, beyin, kalp gibi ar
ameliyatlar il hastanelerinde yaplr. Blge hastanelerinde ambulanslar vardr. Acil hastalar
hemen kylerden alp gerekli hastanelere ulatrr. sraillilerin hepsi salk sigortasnn yesidir.
KY ALANINDAK MLL ETM

srailde kyler ortalama 400 nfusludur. Her be ky iin bir merkez seilmitir. Bu
kylerde yaplan okula be kyn ocuu gelmektedir. On drt yana kadar her ocuk okulu
bitirmek zorundadr. lk ve orta renim bir okulda sekiz yldr. Okullarn byk otobsleri
(1) Bu rnekleri yazarken, 1972 ylnda stanbul-Fatih mam Hatip Okulunda retmenliim
srasnda bamdan geen bir olayn, ok gln bir drtsn anlatmadan geemeyeceim. Ad
geen okulun Taltarla Drtyol semtinde bir ubesi vard. Okul Mdr Halil Ziya Ercenin oluru
ile rencilerimle beraber bir tketim kooperatifi kurmutum. ay alt Okul mdr deiti.
Yeni Mdr Hayati lk bir gn beni ard. Odasna gittim. Hemen bana ders vermeye balad:
Kooperatiflerin amac bizim zihniyetimize ters dmektedir. Anlarsn ya! Derhal kapat.
Taltarlaya varnca mdrn olumsuz emrini kooperatif ortaklar rencilerime ve retmen
arkadalarma anlattm. ok zldler. Kooperatifin mal varln ve elimizdeki paray hesapladk.
Ortaklara % 28 kr dt. Dattk. Piyasadan % 30 daha ucuz mal tketiyorduk. Oysa Fatih
mam Hatip Okulunda yllarca ortaklarna kr datmayan, zararna alan bir kooperatif vard.
Onu kapattrmad. renci kitaplarndan bile % 20 kr salyordu. Acaba neden zarar ediyordu?
Zarar eden kooperatif neden altrlyordu da kr edeni kapattrlyordu? Demek ki kooperatifilik
fikri dejenere edilmek isteniyordu, rencilere de te kooperatif denen ey de budur mu
denmek isteniyordu. Bylesi dnceye aklm ermedi gitti.
vardr. ocuklar sabah kylerden getirir. Sabah ve leden sonraki dersleri bittikten sonra
kylerine iletir. ocuklara sabah saat onda kahvalt, on ikide yemek ve saat on bete bir
kahvalt daha verilir. Yemek ve kahvalt paralar devlete karlanr. ocuk velileri de sembolik bir
katkda bulunurlar. Okullarn uygulama baheleri, kmes, ss kular, ilik ve laboratuarlar
vardr. Okullarn tarla-bahe almalar iin apa, epin, bel, kazma, krek ve trmk gibi elle
kullanlan tarm aralar vardr. liklerde yaplan iler iin deri, bakr ve galvanizli levhalar,
karton, mukavva, kt, cilt bezleri, tutkal ve ilik gereleri ve bir ok ilik aralar bulunmaktadr.
Okullar, yemekhane, mutfak, derslik, ilik, toplant ve gsteri salonlar, retmen odalar,
ambarlar, uygulama baheleri ve kmesleriyle tam etkin bir ada eitim yuvalardr. srail
genelinde sekiz yllk ilk ve orta renim her ocuk iin zorunludur. Kibutzlarda ise lise renimi
zorunludur, bu karar kibutzlar kendileri vermiler. Kibutzlular kendi kyleri iin gerekli doktor,
veteriner, kimyager, ekonomist, tarmc, retmen, sosyolog, mhendis, mimar, ebe, okul ncesi
ocuk eitimcileri ve siyasa adam gibi elemanlar kendi ocuklarndan yetitirmektedirler. Kltr
dzeyleri ok yksektir. Moav (ky tipleri)larda ise Afrika, Asya ve Gney Amerika lkelerinden
gelen gmenler ounlukta olduklarndan bunlarda kltr dzeyi kibutzlardan geridir. Bunlar
kooperatif kylerdir. Eitim giderleri daha ziyade devlet tarafndan karlanmaktadr.
Ky okullar rencileri okullarnn iletme planlarn, yllk btelerini retmenleriyle
beraber yapmaktadrlar. Kmes, ss kular, iek ve bahe retimlerinden elde ettikleri paralarla
okullarna ders arac, masa ve pencere rtleri almaktadrlar. Ziyaret ettiimiz bir okulda
yaptklar ilerin hangisi daha karl? diye sorduk:
En ok gelir getireni ss kulardr. Biz ocuklar iin kularn bakm ve onlarla uramak
bir sevgi kaynadr. Biz kular seve seve yetitiririz. Kular renkleriyle ve sesleriyle ok
sevimlidir, enliklidir. Satnca da iyi para eder.
Tavukuluk, bahe tarm daha karl deil mi?
Kularn bakm kolay, masraf az, kar ok. Tarla-bahe ileri yorucu, masraf da ok.
Tavukuluk da byle. Bu sektrlerde alan ok. evremizde bu almalar yaygn. Herkes
geimini bunlardan salyor. Ss kuuluu ile uraanlar pek az. Gzel bir kuun paras ile 67
tavuk alnabilir. Tarm almalarmz yaammz boyunca gerekli. Onlar da reniyoruz.
Tarmdan asla vazgeemeyiz... dediler.
BLGE YNETM KURULLARI

(srailliler buna konsey, konsl de demektedirler)
Bunlar corafi blgelerin zelliklerine gre kurulmulardr. Blgelerinin ileri gitmesi iin
mhendis, mimar, kimyager gibi fen adamlarna aratrma yaptrtr. Kylerde kooperatif, halkevi,
otobs iletmesi, sanayi kurulular, ilk ve ortaokul ve kltr merkezleri kuruluunda blgede
etkinlik gsterir. Kyllerin rnleri iin i ve d pazar arar. Bu kurulua kyler temsilciler
gnderir. Yllk btelerinin bir buuk iki milyon dolar olduu sylenmektedir. Ky ocuklarn
blge okullarna gtrp getiren otobslerin yars bu kurulularn yardm ile alnmtr. Blge
okullarnda kltr merkezleri vardr. Akamlar blge kylerinin kzl erkekli genleri otobslerle
bu okullara getirilir. Kltr merkezlerinin milli oyunlar, korolar temsil, rgt, diki, yemek, spor,
eitli seramik, tahta oyma ve desenleme ilerinin uzmanlar kylerden gelen genleri bu
alanlarda yetitirir. Kyl genler bu anlaml almalarn bir coku iinde srdrmektedir. Kyl
genler burada biri birlerini tanma olana bulduklar iin ok sevinlidirler. Kyl genlere,
okullarn ilikleri ve kltr alanlar yeni bir beceri kazanma ve bo zamanlar deerlendirmede
yeterli bilgi vermektedir.
Blge ynetim kurullar kimsesiz ocuklar iin btelerine para koymaktadr. Kylerin
temizlii iin p kutular ve p arabalar satn alr. Kylerde hastalk olmasn diye p
kutularnn azlar kapakldr. Ziyaret ettiimiz Ofakim Blge Ynetim Kurulu, kylerin temizlii
iin drt p arabas satn alm. Kylerin sokaklar tertemiz. Blge planna gre i yollar hamam,
revir, 400 kiilik halkevleri yapmlarn ele almlar.
KARILATIRMALI BR KONUMA
E. Danin (Trkiyeden giden Yahudi bir ky plancs)
Trkiyede 250 milyon dnm arazi ekilmektedir. 17 milyon metre kp yamur
yamaktadr. Kii bana den milli gelir 2.000 dolardr. srailde 3.000 dolardr. Trkiyede 80
milyon dnm buday ekilmektedir. Bir dnmden 80500 kg. buday alnmaktadr. srailde,
200600 kg. buday alnmaktadr. Trkiyede 500.000 dnm pamuk ekilmektedir. Verim bir
dnmde 60 kg. dr. srailde ise 700 kg. dr. Trkiye genelinde bir inek ylda 600 litre st
vermektedir, srailde 11 ton. Pancar, Trkiyede bir dnmden be ton alnrken, srailde sekiz
ton alnmaktadr. Bu retim srail mucizesi deildir. Trkiyede koullar srailden kat kat
stndr. nemli olan bilimsel almadr, ekilen emein karln almaktr.
srailde planlamaya ayrlan para tam yerine harcanmaktadr. bilimle meydana gelir.
Bunu koullara gre ayarlamak gereklidir. srailli ifti bilgi ynnden yetitirilmitir. Aratrma
merkezlerimizde elde ettiimiz doneler kylye ulatrlmaktadr. Bu diyalogumuz yl iinde

tam verim salamtr. Ben Trkiyede dodum. Trkiyede bilimsel kurumlar oktur ve kalitelidir.
Ama bilgileri kendilerinde kalmaktadr. Hizmet kylye kadar gitmemektedir. Trkiyede
Menemen stasyonunu ok beendim. Nideyim istasyonun hemen yanndaki iftliklerde verimli bir
retim gremedim.
Bizim kyl kooperatif almalar sayesinde rn ucuza mal etmektedir, hem kaliteli,
hem de ok rn elde etmektedir. Sizin kyller kooperatif nedir bilmediklerinden her trl
ekipman kendisi tedarik etmektedir. Bu yzden de retim ok pahalya mal olmaktadr. Miktar
bakmndan da az rn elde edilmektedir. Diyebilirim ki, Trkiyede topraksz aile oktur. Ekilen
topraklarn % 10u aalarn elindedir. Trkiyenin kalknmas iin toprak reformuna byk
gereksinme vardr. Kylye tam retim yapacak kredi verilmelidir. Kooperatif bir alma iin
kyl eitilmelidir. iftlikleri iin gbre, su ve cins tohum verilmelidir. ve d pazarlarda daha
iyi para eden rn eitleri seilip yetitirilmelidir. Bu veriler gerekletirilirse Trkiye ada
tarmcln rnek gsterilecek bir lkesi olur... kansndaym.
Bu konuda aratrmalarmla beraber yararlandm kaynaklar:

1)
srailde Blge Planlanmas Yolu le Ky Kalknmas; Reanan Weitz. eviren: Ali Balaban.
srail Tarm Bakanl Zirai Yayn Genel Mdrl D Mnasebetler ubesi Tel Aviv- 1964
2)
Meir Entzer. Moavn Yaps. (1 numarada ad geen genel mdrlk yayn).
3)
Nahum Verlinski. Tnuva Tarm rnleri Pazarlama ve Sat Kooperatifi eviren: Hayrim
Abel. (a.g. genel mdrlk yayn.) Tel Aviv- 1964.
4)
Margret Digby. srailde Kolonizasyon ve Kooperatifler. eviren: imek Arman. Ky leri
Bakanl Toprak ve skn leri Genel Mdrl Kooperatifilik almalar No. 18. Ankara
- 1965.
5)
Prof. Dr. Kemal Ayka. ada Eitim Akmlar. Ankara niversitesi Basmevi 1976.
Anlar:
yllk er olarak balattklar askerliim 15 Mart 1950 de bitti. Milli Eitim Bakanl beni
Konya Valilii emrine verdi. Konya Valilii de merkez ile gezici baretmenliinde grevlendirdi.
Mesleime susamtm. Nisanda bana verilen ilkokullar denetlemeye ktm. lk vardm
Yalbayat kynde okul kapalyd, retmeni retmen Okulu klyd. Muhtar: Bir ay kadar
oldu gideli. zinliymi dedi. Defterleri kilitli dolapta idi. Gremedim.
Tutup kynde karl kocal iki retmen alyordu. Okulu, lojman temiz ve dzenliydi.
Bayan retmen, retmen Okulu kl, ei ise Ky Enstits klyd. Okulun bahesinde
kmes ve arlklar vard. Tavuklar ve arlar bakmlydlar. rencilerin eitim ve retim
durumlar iyi idi. Bu retmen ailesinin bir derdi vard. Bayan retmen, retmen Okulu kl
olduundan Ky Enstitl einden ok maa almaktayd. Ky Enstitl eini bu bakmdan
kmsemekteydi. Bir kzlar vard. Aile sallantdayd. (Sonra boanmlar.)
nc vardm kyde eitmen Veli almaktayd Borla bir traktr alm. Kyllere
makineli tarm retmekteydi. Okulu temiz ve dzenliydi. rencilerini de iyi yetitirmiti.
Szma ky okulu retmeni eski imam Hatip Okulu kl idi. Okulda devam takip yoktu.
Derslikte yalnz erkek renciler vard. retmene ilkretim Anayasa gerei zorunlu ve
paraszdr. Okulda devam ve takibi salamakla ykmlsnz dendi ve gerei istendi.
Bilecik kynde kzlar hal dokuma bahanesiyle okula hi gnderilmiyorlarm. (1) Bu
okulda da kzlar iin devam takip yok. retmen, retmen Okulu kl. Erkek rencilerin
yetimesi iyi. Ondan da devam-takip istendi.
Kirli Geyret kyndeki retmen de retmen Okulu kl. Btn ocuklarn oturduklar
sralarn st delik. Herkes nne gelen yeri delmi. Snfn duvarlar isli pasl, her yan delik
deik. retmene:
Snf bu duruma gelinceye kadar siz nerede idiniz? dedim.

Buradaydm efendim.
Bu sralar, duvarlar neden delindi yleyse?
Efendim, ocuklar duvarlar hokkalarmz dklmesin diye deldiler. Sralar da iindeki
kitap, kalem, defter ve silgilerimiz yerinde mi diye bakmak iin deldiler. Silgi, kalem, kalem
aklarn da ellerini stten sokarak alp koyuyorlar dedi. Dersten ktktan sonra retmen
yanmda okulun evresini geziyoruz. Okulun helalar kyn en ilek yolu zerinde. Hi birisinin
kaps yok. retmene:
Bunlar niye kapsz? Kapsz hel kullanlr m? dediimde:
Efendim, ky yeri, btn hellar byle. ocuklar alkn.
Okulun br yzlerie doru yryoruz, arka taraftaki evin sahibi aln okulun duvaryla
birletirmi. i her eit hayvan ve insan pislii ile dolu, kokudan durulmuyor. stelik retmen
odasnn penceresi de bu ala bakyor.
retmenim, buna nasl msaade ettiniz? Okul resmi bir kurulutur. Kyl aln okulun
duvaryla birletiremez. Hem de aln byle pis tutamaz. htiyar heyetiyle ibirlii yapmadnz
m? Bu konuda bir giriimde bulunmadnz m?
Efendim, bu adam kyn hatibi. Arkas kaln. Kendini tutan ok adam var. Kyn ihtiyar
heyeti ona di geiremez. dedi.
htiyar heyetini arttm. Snf hellar, okula yamanan pis al gsterdim. Snfn
durumuna ok zldler, retmene kzdlar. Al sahibi Hatip Efendinin yaptklarn ise
(1) Benden nce bu ky, arkadam Muttalip ardakta idi. Denetlemeye geldiinde devamsz kz
rencileri muhtarlk yoluyla artm. Kyller kzlarnn gslerine ip yumaklar koyup
getirmiler. Balarna ember rtmler. Yetikin kzlar okula devam ettirilemez diye itirazda
bulunmular. Muttalip Bey, bir kz ocuunu yanna arm: Kzm, kapnn arkasna git,
koynundaki ip yumaklarn kar, masann stne koy demi. Kk kz kapnn arkasna gitmi.
Koynundaki ip yumaklarn karp masann stne koymu. Bunu gren ocuk babalar hemen
okuldan kmlar...
grmezlikten geldiler. imden (bunlar da fkelerini retmenden alyorlar) dedim. Yalnz
hellarn akma tahta kaplarn hemen yaptrttlar. retmenle ba baa kaldk. Ona:
Siz bu grevde yalnz deilsiniz. Ortada yasalar var. Arkanda Vilayet var, Milli Eitim
Mdrl ve Bucak Mdrl var. Hemen Bucak Mdrlne bir yaz yaz. Okulun onurunu
bozan al yktrt. Bir defa o pislik ortadan kalksn. Snfnn skklerini onart, badanasn yaptrt.
Sralar bu durumlaryla bir yz karas, onlar yenilettir. Bu konularda sana yardmc olabilirim
dedim. (2)
Kirli Geyret kynden Bulamas kyne getim. Buras kk bir ky. Eitmenli bir okulu
var. Eitmen kyn imamln da yapyormu. Kz ve erkek rencilerin devam iyi. Okuyup
yazmalar da gzel. Kyller Eitmene Tahir Hoca diyorlar. Okulun hels yok. Eitmen odasnn
st km, tavan, taban rm. Tahir Hoca kye geleli dokuz yl olmu. imdilik snf
akmyor diyerek derse devam etmi. Okulu kylye onartmasn syledim. Olur der gibi ban
sallad. ocuklara da hel gereksinmeleri iin nereye gittiklerini sordum.
Evlerimize gidip geliriz efendim dediler.
Tahir Hocaya ihtiyar heyetini arttrdm. Geldiler. Okulun ken ve ryen yerlerini
gsterdim. Tahir Hocaya kzdlar; bizden bir ey istemedi. Okulun byle oluundan haberimiz
yok. Ka paralk onarm var? Avu ii kadar bir eitmen odas. Bunu hemen yaptrrz dediler.
Eitmene okulun onarm, helalarn yapm bitince bana haber ver. Senin terfiin iin uraacam
dedim. Aradan yirmi gn ya geti ya da gemedi; bir gn Konyada oturduum evin kaps alnd.
Pencereden baktm, Bulamasl Eitmen Tahir Hoca. Elinde bir sepetle dikiliyor. Kapy atm:
Ho geldin Tahir Hoca. Sizin okul ileri nasl oldu?
Ho bulduk efendim. Kyl okulu onard. Badanas yapld. Eskisinden daha iyi oldu. Kzlar
ve olanlar iin iki gz de hel yaptrttm. Okulum dzene girdi. Bu yumurta sepetini de size
getirdim.
Siz onu pazarda satn, ocuklarnza bir eyler aln sevinsinler dedim. Okulun onarm iin
de kendisine teekkr ettim, yolladm. (3)
2) Aradan on be yirmi gn geti. Kyde duttan dp omurilii kopan yeenim Ali Rza
hastanedeydi. Onu ziyarete gittim. Kouta yatmakta olan bir hasta bana: Efendi. Efendi. Senin
ahn tuttu. Arabam devrildi, ayam krld diyordu. Yanna vardm. Bizim Kirli Geyretli Hatip
Efendi. Gnln aldm, salk diledim. ini kemiren kurtlar dkmeye balad: retmen, mdre
yaz yazm. Bu onun akl deil. Sen olmasan bizim kyde kimse benim klma bile dokunamazd.
Benim alm sen yktrttn. Amma haklydn. Eer kanunda trnak tutacak bir yer bulsaydm senin
de, mdrnn de, retmenin de, muhtarnn da yerinde yeller estirtirdim dedi.
(3) 19461947 ders ylnda Arifiye Ky Enstitsnde retmendim. Mdr Sleyman Edip Balkr,
izinli olan ilik bann yerine vekleten beni grevlendirdi. Enstitnn kereste stencisi bir gn
okul yatakhanesindeki odama geldi, bana:
Ben enstitn kerestesini salamak iin szleme yaptm. Damgal kereste 110 lira, kaak
kereste ise 3540 lira. Aradaki fark sana vereyim. Bu kerestenin tamas benim belimi
kracak...
Benim byle paralara gereksinimim yok. Byle karanlk iler yapacak adam da bu
enstitlerde bulunmaz... dedim. Adam:
Bak altndaki yatak, karyola bile devletin, kendine hal, yatak, karyola, radyo al.. dedi.
Seninle sonra grelim diyerek bamdan savdm. Sabah ilk iim mdre gidip bu irkin olay
anlatmak oldu. Mdr bana:
Tongu 20 ky enstitsnn kuma gereksinmesini almak iin evki ile beni
grevlendirdi. stanbuldaki kuma tccarlar ile grtk. Bir tanesi kalite kuma gsterdi.
Fiyatlar da tekilerden uygundu. Bize: Birinci kalite yerine ikinci kaliteden size balyasn
yapaym, aradaki fark da siz aln deyince adam protesto ettik. Ama biz yalydk. Sen gensin,
kutlarm dedi... Kerestecinin iine de son verdi.
Okullar kapand, dinlenceye girdik. Obruk bucana ilk olarak okul yaplacakm. Yerini
saptayp stenciye teslim etmek zere milli eitim mdrlnce grevlendirildik. Yanmda inaat
denetmeni mer Kesikli de var. Konyaya epey uzak olan bucaa vardk. htiyar heyeti, bucak
mdr ve stencilerle bulutuk. Okul yerini saptamak iin kyn iine ktk. Bucak mdrl
karsnda ok byk bir alan var. Okulu buraya yapalm dedim. Muhtar:
Oras olmazzz... Nahiye mdr konann kars... Hi oraya okul yaplr m...? dedi.
stelemedim. Muhtar nde, biz arkasnda gidiyoruz. Kyden 15 dakika kadar uzaklatk. Dz
ovann yz. Ha bire yryoruz. Kimseden ses kmyor. Yol ok tozlu, arkamzda direk gibi
dikiliyor. Ben gene duramadm:
Nereye gidiyoruz muhtar? Ky nerede kald. Bu toz kn amur olacak. ocuklarnz kta
kyamette buralara nasl gelecek? Sizin olak ve kuzu alnz bile kyn iinde. Buras Allahn kr.
ocuklarnzn deeri olak, kuzu kadar da m yok? Buralara okul mu yaplr? Ky banza m
ykld? Dnelim arkadalar dedim. Yanmdakiler de beni desteklediler. Kye gerisingeri dndk.
Muhtar ile Bucak mdr ks gibi bizimle beraber kye doru yrmeye baladlar, ama iyi veya
kt azlarndan bir ift sz kmad. Kyn iine girdik ve oradaki byk alana doru yrdk.
Uygun grdmz bir yere kazklar aktk. stencilere de:
te okulun yeri, buraya yapacaksnz. dedik. Muhtara da:
Okul alnca ocuklarnz bu alan cvl cvl enlendirecekler. Okulun bayra ile Bucak
Mdrlnn bayra karlkl dalgalanacak, buralar yeerip ereflenecek... deyince muhtar
srtt.
ay sonra okulu teslim almaya gittik Bucak mdr bu sefer konutu:
Siz kyllerle okul yeri iin tarttnz. Haklydnz. Ben hi konumadm, konuamadm
da, bizim giden topal Vali btn yneticilerle toplant yapt. Bize dedi ki: nmzde seim var.
Kyl ne isterse onu yapacaksnz. Kyllerle herhangi biriniz bir tatsz hr karrsa onun rasn
yakarm dedi. Ama siz bundan habersizdiniz. Kylleri inandrdnz okulu da tam yerine
yaptrttnz.
Konyadaki almalarm herhalde iyi grlmedi. 12 Ekim 1950de Hadim ilesi gezici
baretmenliine atandm. Eim Vildan Semerci de Kongul Ky retmenliinde alacak.
Hadim kyleri ok dalk. Yol yok, tat yok. Yaya gezilmesi zor. Bir eek satn aldm. Ky
retmenleri ve eitmenleri ile tanmaya ktm. Gnlk harcrahm 1,5 lira. lede 8 eitmen, 48
retmen var. Okullarn ounda ders arac yalnz Trkiye Haritas. Polat kynde ocuklar yere
oturup ders yapyorlar. Okul tatan yaplm. Derslik kara amur sva. Akam ihtiyar heyeti ile
okulun durumunu konuuyoruz. htiyar heyeti:
Kavaklarmz var. Onlar bitirip okulun sralarn yaptracaz. Tatan kire oca
atacaz, onu yakacaz, kire karacaz. Okulu deil btn kymzn evlerini badana
edeceiz diyorlar.
Oysa okulun 4 teneke kirece, 15 de sraya gereksinmesi var.
Eiste kyne zel idare, okullarnn onarm iin para vermi. Nereye harcadklarn
soruyorum. Eski muhtar:
ilerin, ustalarn yemeklerine ya aldm. Davar kestirttim, ok masarifim oldu diyerek
hesap vermeye kalkyor. Elde ne senet var, ne de sepet. Okul tamire muhta!..
Yac Eitmeni Durmu Altnta 20 rencisini evinde okutuyor. Kyller:
Sen maa alacaksn diye biz sana okul mu yapvereceiz demiler. Eitmenin maa ise
yalnz 10 lira. Eitmen:
Bu kyn kahrna dayanamadm efendim. stifa edeceim. Bizim ky ok grmedik,
insanlarmz cahil, inat. Hi olmazsa ocuklarnz iin iki gz hel bari yapverin dedim.
Yapmadlar...
htiyar heyeti ile grtm. Hel yapmay stlendiler. Eitmen de istifadan vazgeti. (1)
(1) Eitmenin rencilerinden 1 Dr. Doent, 1 iktisat, biri de veteriner oldu.
Bademli ky retmeni Ekmel zkan 5 snf kark oturtmu. Ky Enstits kl deil.
Camilerde vaaz eden vaiz efendi gibi ocuklara ders veriyor. Hi yaz yazmasn bilmeyen renci
ikinci dnemin tarih, corafya vb, derslerini dinliyor. kinci dnem de birinci snflarn alfabe
renimini izliyor. retmenin birleik snflar eitiminden haberi yok. ocuklarn elleri, kulaklar,
ayaklar kirli. Salar trnaklar uzam. Okulun bahesi hayvan pislikleri ve talarla dolu. akallar
ve Dlgerler ky buraya ok yakn. Orann eitmenlerine haber saldm. ki tra makinesi ile
geldiler. ocuklarn salarn gzelce kestiler. Ben onlar gelinceye kadar ocuklara evlerinden lk
su ve sabun getirtmitim. ocuklara balarn, ellerini ve ayaklarn lk su ile ovmalarn
gsterdim, ovdular. Biri birlerine ulan benim elden amma da kir kt haaa... Yuvak yuvak
diyorlard. Temizlikleri bittikten sonra onlar sraya soktum. Beden temizliklerini tekrar kontrol
ettim. ocuklara Bu yaptmz temizlikle hi de gzel bir temizlik yapamadnz. Bu, evde
yapacanz temizlik iin bir balang oldu. Evinizde imin. Trnaklarnz kesin, retmeninize
temiz bir renci olduunuzu gsterin... diye bilgiler vermeye alrken bizim retmen Ekmel
Bey:
Mal sahibi mlk sahibi
Hani bunun ilk sahibi
Mal da yalan mlk de yalan
Var biraz da sen oyalan... diye Yunustan iirler okumaya balamasn m!?..
Afar ky retmeni de retmen Okulu kl. Giyimi dzgn. Gzel de ders veriyor.
Yalnz snfn duvar ile tavann birletii yere harita aslm. ok irkin bir grnm var.
retmene:
Harita gz hizasndan ok yukarda. ocuklarn yararlanmas iin onlarn ellerinin
erebilecei bir yere aslmas gerekmez mi? dedim. retmen duymamazlktan geldi. Ders bitince
uzun boylu bir renciyi ardm. Masann stne sandalye koyarak haritay indirttim. Meer at
akm, sva dklm. Harita o ayb rtmek iin aslm. ocuklara:
Sizin kyde yapc ustas yok mu? diye sordum. ocuklardan biri:
retmenim benim babam usta. Malamz da var. Babam araym. Hemen yapar dedi.
Ustay arttk. Kendisiyle tantk. yapmaktan holanan bir adam. Derslikteki svanacak yeri
gsterdik. Glerek:
Beyim, avu ii kadar bir yer. Bunun bana ne zahmeti olacak. Bir solukta yaparm dedi
ve yapt. Kendisine teekkr ettik.
Alata ok byk bir ky. Buray frengi sarm. Hkmet Tabipliinin kontrolnde olanlar
ok. Okul 5 snf. Hepsi azna kadar tka basa renci ile dolu. Ky Enstitl bir retmeni var.
Dershanelerin kaplar ak. retmen ses gelen snflara urayp, susun ulan, diye baryor.
Ders yapan yapmayan belli deil. retmen okulda yatp kalkyor. Devlet bir lojman yaptrtm.
Bir senedir teslim alnmam. stenci ile Devlet arasnda bir anlamazlk olsa gerek. Lojmann
iinde temizlenecek bir ok i artklar var. Kyller bana:
retmenimiz bekar gibi okulda yatp kalkyor. ocuklarn ev olmad iin getiremiyor.
zin verin bu ev mi, lojman m neyse onu temizleyip oturtalm. Ne ceza gelirse bize gelsin
dediler. Kendilerine stencinin artnameye gre yapmad bir ii Devlet teslim alamaz ve
kullanamaz, dedim.
retmen ve eitmenlerle ilk tanma gezimin raporunun birini Kaymakamla verdim.
Kaymakam bir gn beni artm. Gittim. Bana:
Sen Alata kynde teslim almadmz retmen lojmann kyllere temizletip retmeni
oturtmusun. Senin ayann altna karpuz kabuu koyar kaydrrm... diye bana kt.
Kaymakama: Beni hi dinlemeden suluyorsunuz. Alatada kyller bu konuyu ortaya
att. retmenimiz okulda yatp kalkyor. zin verin biz lojman temizleyelim ve retmenimizi
oturtalm dediler. Ben de: Benim byle bir yetkim yok. Devletin teslim almad lojman
kullanamazsnz dedim. Dedim ama sekiz ay iinde nc tayinim kt; Kongul ky ilkokul
retmenliine!... Ama arkadalarm mfetti!.
Kongul ky 150 hane. Halk yoksul. Toprak ok az. rn olarak biraz soan, patates
yetitiriyorlar. Ekin yok denecek kadar az. Dere boyunda bazlarnn bir ka erik, kiraz, ceviz aac
var. Kyn evresinde yakacaklar odunu bile salayacaklar ormanlar yok. Halkn ou seyyar
satc. On - on be kadar da toptanc tccar. Bunlar stanbul, zmir, Konya ve Zonguldak gibi
illere yerlemiler. rencilerimden rendiime gre %40 dilencilikle geimlerini salyorlarm.
Eskiden bu say daha da okmu. Cumhuriyet Hkmetinin ilk eriye Vekili Vehbi Hoca da bu
kyden, babamn medrese arkada. Kyller benim hemerim. Kylerimizin aras 15 km. Hepsi
benim ailemi tanr. Ben de onlar. Gurbeti olduklarndan hepsinin yrei yank. Gz gelince
Takentin murabahaclarndan yksek faizle para alp gurbete kyorlar. Hac leylekler gibi
nisanda kye dnerler. Kazandklar paradan faizciye borlarn derler. Yaz yaylada; kyde
geirirler. Gzn gene gurbet. Eski bir deirmenin ta gibi langd lungudu dnen, bir yaamlar
var. Onlarla bazen dertleiriz. Bana dertlerini dkerler:
Bizim seyyar atclk az parayla dner aabey. Azn laf yapmasn bilirse, sereyi blbl
diye satarsn, Vurursun paray. Azn laf yapmasn bilmezse alrsn havay... Bak aabey, beni
dinle. Elinde koku (triyat) tablas var. Gen delikanl erkeklerin, kadnlarn arasna bizim
olanlar, bizim kzlar diyerek girersin. Onlarn ruhuna gre glerek gzel kokularm var... Ks
bartranlarm var, meme tokuturanlarm ver. Gzel kokular, aln gzel kokular.. der
enjektrn inesini gzel bir koku iesini iine batrr ellerine iki fs fs edersin. Yeter ki ellerini
bir koklasnlar. ie doldurmaya yetiemezsin. te yurdun paray... Eer azn laf yapmasn
bilmezse yolca gider yolca dnersin kye... Balarsn dnmeye. Yrtc olacaksn aabey yrtc.
arkadan da yiit olacak. Dere tepe kylerde dolarsan silahl bir st bozuk seni soymaya
kalkar. Adamla kavgaya tutuursun. eker silahn seni ldrr... Senin okuttuun Rifat Temizi
de byle ldrdler...
Biz garibiz aabey garip. Sen durumumuzu bizden daha iyi bilirsin. Kye gelince nelerle
karlatmz. Bakarz evin iinde babamz, karmz veya ocuklarmzdan birisi yok. Hepimiz
yeniden bir daha lrz ve balarz alamaya. Kara bahtm der gslerimizi yumruklarz.
Keyfimizden gitmiyoruz gurbete. Bizi bu hallerden kurtaracak bir devlet adam kmaz m ki?..
ok ac ve tatl sohbetleri var. Yoksullar ama sofralar meydanda. Yemek imekten yana
cmertler. Biri birimizin evinde yemek yiyoruz. Bu kyde bir eyler yapmalym diyorum kendi
kendime. Meyvecilik olabilir. Tarm Bakanlna kyn durumunu belirten bir yaz yazdm. Al
vine, armut, elma ve erik fidanlar istedim. Kadnhan Devlet retme iftliinden kyn
gereksinmesi kadar fidan tanesi 25 kurutan alabileceimizi bildirdiler. Kyde yalnz yal
kocalarla imam, beki ve muhtar var. Gelen haberi sevinerek bunlara duyurdum. Sakall kocalar
nce beni dinlediler. Fidanlar kendi paramla getirteyim. Evlere bltrn. Kadnlarnzn hepsi
renper. Fidan dikmesini bilirler. Kocalar gelince param versinler. Vermeyen olursa imdiden
hell olsun dedim. Yar Abdullah, Ksenin Mustafa, Duran Alinin babas hatta mam Efendi bana
ktlar:
Biz bu kyde kalc deiliz. Komularn ou yaban ellerine yerleti. nsann karn nerede
doyarsa oras vatandr. Bouna bizi buraya mhlamaya kalkma. Sen kendi iine bak ta bizi
dnme... dediler. teki sakalllar da onlar tuttular. (1) Okulun nndeki bir dnm topra
zel dare okula alverdi. Kylleri gene topladm. Burasn kavaklk yapalm. Yetiince kynze
byk bir gelir olur dedim. Szm tuttular. Kyn kayak aalarndan birok dal kesip getirdiler.
Tarlann olduu yer yama. Sra sra arklar atk. Kavak dallarn diktik. Maysta hepsi yeerdi. Sk
sk suladk. Yeni srgn vermeye baladlar. Dinlenceyi kymde geireceim iin muhtara
sulatmasn emanet ettim. Sz verdi. Ekimde Kongula geldiimde kavaklar hep kurumu buldum.
Muhtar partici bir adamd. Ky Enstitl olduum iin muhtarn kavaklar kastl olarak
sulatmadn sylediler. Vilayete nakillerimiz iin verdiimiz dilekeleri izledik. Kar koa
umrann Karasnr kyne naklimizi yaptrttk.
(1) Ben kyden ayrldktan 15 yl sonra kyn genleri benim dikilmesini istediim meyve
fidanlarn dikmiler. Kongula bir daha urayamadm. Bahelerinden bol meyve aldklarna ok
ok sevindim.
19531954 ders ylnda Karasnrdaym. Kyn 2.000e yakn nfusu var. Yazlar il, ile ile
olan ilerimizi kolayca yapabiliyoruz. Yollar toprak olduundan klar amur
deryasndan klmyor. Okulda 200 akn rencimiz var. ki retmen hakkndan gelemez say
ile Vilayetten retmen istedim. Okutacanz kadar ocuk aln diye emir verdiler. Kyllerin hepsi
Demokrat Partili, ocak bakan da krnn Mehmet. Okulda iki ocuu var. ok iyi de bir insan.
Ona taklyorum:
Mehmet Aa, senin adna bir tel dileke yazaym. Cumhurbakan Celal Bayara ek.
Kynze hemen bir retmen daha verilir.
Bana bak retmen; yaz u dilekeyi. Sabah vallahi umraya gidip ekeceim. dedi.
Dilekeyi yazdm. umraya gidip ekti. Ertesi gn Cumhurbakan Celal Bayardan tel geldi:
Mehmet Yavuz, kynze retmen verildi. Baka bir isteiniz varsa bildirin. Gzlerinden
perim.
gn sonra kye bir vekil retmen geldi. (Kadir Cambaz) Okulu dzene soktuk. Bizden
nceki iki erkek retmen zamannda kzlarn yollamayan kyller okula kzlarn yolladlar.
Kyn ileri gelen genleriyle dostluu artrdk. Onlar Mevlanann Divann okuyorum. Severek
dinliyor lar. Bir yerinde Kyde bir gn kalann bir yl akl bana gelmez... ehirliler edep
erkndr... tmcelerini okuyunca kyller:
te bu olmad, Koca Mevln. Bizi acaba neden beenmedin? ehirlinin edep yerlerini
rten bezin pambn biz retmiyoruz muyuz? Srtlarna giydikleri renk renk kumalarn yn
kylnn koyunlarnn yn deil mi? Sofralarn gldren trl bin nmeti kyller yetitirmiyor
mu? Kyly neden byle taladn ki?.. dediler.
Bir baka gelilerinde A. Kadirin Bugnn Diliyle MEVLANA adl kitabn okuyacaz.
nsznde iirlerindeki Mevln tantlyor. Biz de oradan balyoruz:
... Hakikat erlerinin ihtilafn, eek satanlarn kavgasyla, grltsyle anlatr; hepsi bir ayr laf
syler, bir kavgadr, bir grltdr kopmutur; fakat maksat eein satlmasdr; hepsi ayn
fikirdedir. Hakikate erenler deniz gibi susarlar onca. Hibir eyden haberi olmayanlarsa dalga gibi
grlerler. Gne ateten bir kaftan giymi, dnyay aydnlatmadadr; O da atelere brnm
dnyay aydnlatmak ister. Bir blk halk aklla sarhotur, bir blk halk, aklszlktan sarho...
Fakat hakikat erenlerinin sarholuu, bsbtn bakadr. Dnyaya sahip kiilerdir onlar. Sefere
ktlar m gnele ay yastk olur onlara. At srdler mi yedinci kat gk meydanlardr. Felek
sofrasna otururlar amma gne gibi ay bir lokma yaparlar. Kh gk gibi karnlarn ayla, gnele
doyururlar; kh gne gibi karnlar olmad halde btn bulutlar yutarlar. Yldz kseleriyle
arap ierler. Birbirlerinin akyla candan geerler... Glden neeli, serviden hrdr onlar.
Elbiseleri gne dr. Kan dalgalar arasndadrlar, fakat etekleri tertemizdir. Diken iindedirler,
fakat gl gibi glerler. Mahpusturlar, fakat kpteki arap gibi coarlar. Kaytlar yoktur onlarn.
Cehennemi smrp imedeler, cenneti dileyene balamadalar. Bayrak sahibi padiahlar bir
habbeye bile almazlar, alka ihtiyalar yoktur. Bin bile olsalar hepsi birdir. Birbirlerine secde
eder onlar. ehirlerinde bir tek hkim vardr ve her kalpte yaayan, her yrekte arpan odur:
Sevgi, insanlk sevgisi.
Mevlnda devrini btn adetleri, gelenekleri, inanlar, olaylar grlmededir. Beyler
azametle byk burmadadr, padiahlar rvet almada. Belli olsunlar diye klelerin yzleri
dalanmada. Askerler, sava, sava aletleri Mool akn, yklan ehirler, yanan kyler...
ehirlerde kurulan pazarlar, noksan teraziler, hrszlar, kesik balar. Kafes arkasndaki kadnlar...
Zindan, uykudan medet uman mahpuslar, cemiyete bir yara olan bekar odalar... Hasl, btn
lke, lkedeki her ey, onun iirlerinde har neir (urap durmak) olmadadr... (a. g. y., S. 8-9)
Bam kitaptan biraz kaldrnca kyl dostlar:
Of be! Ne byk adam. Bizim Konya ovas gibi bir gnl var. Ne geni adam bu..
diyorlar. Kitaptan iir okumaya balyoruz:
BENM ISTEDIIM SEVGL

Benim istediim sevgili
yle bir kmldand, bir doruldu, bir silkindi mi
Kyametler koparmal drt yanndan,
ateten kyametleri
cehennem gibi olsun ama,
bir anda kurutup, yok edip denizleri,
gene bir anda bir dalgadan bir deniz kararak meydana
unutturmal cehennemi.
elinde gkleri bir mendil gibi drmeli,
gnei bir kandil gibi tutup asmaldr.
Timsah yrei gibi bir yrekle
arslanlar gibi savamaldr.
(a. g. y., S. 78)
ZINCRDEN BOANIR GB
Topramz yumuad,
gelin kardeler gelin.
Dnyamz aydnland,
susun kardeler susun.
Aln elinize davulu,
aln kardeler aln.
(a. g. y., S. 82)
GENE GEL
Gene gel, gene.
Ne olursan ol,
ster kfir ol, ister atee tap, ister puta,
ister yz kere tvbe etmi ol,
ister yz kere bozmu ol tvbeni.
Umutsuzluk kaps deil bu kap;
naslsan yle gel.
(a. g. y., S. 83)
YENLE DORU
Her gn bir yerden gmek ne iyi.
Her gn bir yere konmak ne gzel.
Bulanmadan, donmadan akmak ne ho.
Dnle beraber gitti, cancazm,
ne kadar sz varsa dne ait.
imdi yeni eyler sylemek lazm.
(a. g. y., S. 85)
HRRYET SATMAM
lemin bal erbetinden bana ne?
te nmde benim ayran tasm.
Ne malm mlkm var, ne azm.
Ben gene de senin azn olsun diye alrm,
senin ban sokacak bir yerin olsun diye,
senin bir dikili aacn.
Ama hrriyeti kullua ta atlasa satmam!
(a. g. y., S. 86)
Bana: Yaa be retmen. Mevlny ne gzel tanttn. Hoca dediin Mevln gibi olacak.
Yeri geldiinde ta gediine sokmasn bilecek. Bizim imdiki hocalarn ou ya batakilerin
davulunu alar, ya da zengine ya eker... dediler.
Aradan bir yl geti. Karasnrl genlerle dostluu iyicene artrdk. Eskiden kyller ok
nohut retiyormu. Kamyon kamyon satyorlarm. Bir ka yldr ektikleri nohutlara bir hastalk
m, ektikleri nohudun tohumunu bile alamaz olmular. Bu yzden de nohut ekimini
brakmlar. Kyl ok zarardaym. Onlara:
Nohut hastal sizi yldrm. Gelin tohumu deitirelim. Yeni tohum hasta olmad iin
ektiiniz nohuttan eskisi gibi rn alrsnz dedim Biz iyice yldk. Tarlaya nohut ekmeye elimiz
varmyor dediler. yleyse tohum benden. Ekin. Yetiirse bana yiyeceim kadar nohut verirsiniz,
st sizin olur dedim. Sonra Konyadan getirttiim tohumu Mustafa Yurdanur ekti. Ben yazn
Konyada iken evime bir deve uval nohut getirdi.
Mustafa, biz koca bir uval nohudu nasl yiyeceiz. Kendine hi mi brakmadn yoksa?
Hoca, sen orasn kartrma. yle bir nohut oldu ki afat. Herkesin gz bende kald.
nmzdeki yl herkes nohut ekecek. Yalnz sen hakkn helal et...
Bu habere ok sevindim. Kendi kendime Bekir, bu da Ky Enstitl olmann yarar
dedim. (O zamandan beri kyller beni hep anarlarm.)
kinci ders ylnda yine Karasnrdaym. Kyn topra bol. Herkesin at, arabas var.
Bazlarnn da traktr. Varlkl bir ky. ocuklar okumaya ynlendiriyorum. Vaktiyle akal
Memetin olu tbbiyede okuyorken kyden ekemeyenin biri onu ldrm. Kyller onu anlatp
anlatp yaknrlar. Bu olay bahane edip ocuklarn da okutmak istemezler. rencilerimin alts
ok yoksul, beinin de babas yok. Korunmaya gereksinmeleri var. Bu ocuklarn devlete
korunmas iin umra Kaymakamlna bir yaz yazdm. Kaymakamlk mahkemeden ocuklar iin
korunma davas atrd. Mahkeme ocuklar devlet korunmasna ald. Devlet, Karasnrl alt
ocuu Eskiehir Yetitirme Yurdunda okuttu. Kamil Kestane retmen, Ramazan ile Hasan
elektriki, brahim ile kr mobilyac, Ziya da terzi oldu.
Bir gn okuldaki lojmanmn kaps denekle kt kt vurulmaya baland. zlerek kapya
ktm. Sar Memedin Hac Hseyin.
Buyurun dedim. Sen buraya buyur dedi. Yanna yardm:
Hayrola, Hac aa. Neden byle fkelisin?
Elbette fkeli olacam. Sen bizim ocua yksek okullarda oku demisin. Senin ka
para maan var? Senin bir ylda aldn paray ben harmanda harmancya veririm.
retmenin grevi okuyacak ocuu, okula, sanata, yetenei olan ocuu da sanata
ynlendirmektir. deyince:
Sen bu dediklerini bizim kymzde yapma. Biz ekmei btn iftiyiz. Topra olmayan
kylere git de bu dediklerini orda yaptr. deyip, kendi kendine konuarak yanmdan uzaklat.
Karasnrl arkadalar nc ylmn bir akamnda:.
Hoca!.. Hoca!.. Kpeini tut biz geliyoruz diye seslendiler. Eve buyur ettim. Birer kahve
itik, sohbete baladk. Hasan elik:
Hac Recebin olu pisi pisine ld, Daha da yeni evlenmiti. Kilislilere de hi benzemezdi.
ok candan bir ocuktu. dedi. Hasann anlattna gre adamcazn apandisi patlam. Yollar
amur olduundan hasta Konya hastanesine ulatrlamam. Kyllere:
Gelin sizinle u kyde belediyeyi kuralm. Belediye olunca doktorunuz, ebeniz,
ortaokulunuz, postaneniz olur. Yolunuz yaplr, kynz daha uygar bir yaantya girer. Hoca senin dediini bu kyde yapacak adam yok, biz hepimiz cahiliz. Sylediklerinin
hepsicii de yarayl eyler. Amma yapacak adam lazm. yleyse beni dinleyin. Mevlt imen, Hasan elik, krnn Mehmet, aban Avc,
krnn Ali, Mustafa Yurdanur ve Muhtar Musa Akc. Siz imdi kye dalacaksnz, benim
dediklerimi kylye anlatacaksnz. Onlar istedi mi gerisi kolay. Siz onu benim stme atn. Bir
dilekenin bana gelir. Belediye kuruldu mu kynzn yolu da yaplr, suyu da gelir. Ky
yeniden canlanr. dedim.. Bizim dostlar kye benim fikrimi yaydlar. Hevesliler oald. Vilayete
dileke verildi. Halkoylamas emri geldi. Halkoylamasnda ounluk belediyeyi istedi. Belediye
seimi yapld. Belediye bakanlna da kyllerce pek sevilmeyen Deli Dervi getirildi.
Karasnrda ve okulumuzda bir gn verem taramas yapld. Kontrol sonucunda herkeste
verem mikrobu saptand. Verem Tarama Ekibinden bir yetkili bana: Siz bu ky terk edin.
Herkes veremli. Sonra kendinizi kurtaramazsnz.
Hadi biz kendimizi kurtarmak iin bu ky terk ettik. Bu kylleri kim kurtaracak? Kyde
retmen durmazsa, mimar, mhendis, veteriner, doktor durmazsa bu kylleri kim kurtaracak?
Ben orasn bilemem... dedi. (1)
1956 ders ylnda Konya ehit Sadk lkokuluna atandk. Kendi evimiz buraya ok uzak.
Semtimizdeki okullara verilmemizi istedik. Okulun yannda ev tutun dediler. Komu bir ofrle
anlatk. Bizi okul saatlerimizde gtrp getiriyor. Okula erken vardmz zamanlarda ocuklara
halay ekmeyi retiyorum. Baretmenimiz (mdr) bir gn yanmza geldi. Tandr Halayn
oynuyorduk.
Altnm var el gibi Karaca fotinli yrim
Ne durursun el gibi Karaca fotinli yrim
Altn bozduraym Karaca fotinli yrim
Gerdana dizdireyim Karaca fotinli yrim
pek mendil deilsin Karaca fotinli yrim
Cebimde gezdireyim Karaca fotinli yrim
Durun bakalm dedi. Glerek durduk. Bize katlp oynayacak sandk. Oysa adamn surat
be kar; (Tarikat olduunu da sylyorlar)
(1) 19861987 Eyll ve Ekim aylarnda tam 30 yl sonra Karasnra iki defa gittim. Belediyeden
sonra ky tam bir kasaba olmu. Banka, postane, salk evi, doktor, ebe, tarm teknisyeni, krk
akn retmen, lise, ekmek frn, un fabrikas, iki tane sanayi ars, tohum slah istasyonu,
fidanlk, kavaklklar ve bir de petrol istasyonu var. Ky elektrik ve suya kavumu. Yeralt sular
ile sulu tarma balamlar. Belediye bakan rencilerimizden Mehmet Yakc. Lise kyn
renim dzeyini ykseltmi. Mhendisler, avukatlar, iktisatlar ve retmenlere yetimi. evre
kyler de lise ve salk evlerinden yararlanyorlar. Yollar asfaltlanm. Belediyenin otobsleri
sabah, le Konyaya yolcu tayor. Ne yazk ki, belediyeyi kuran arkadalarmdan Mevlt imen,
Hasan elik, krnn Mehmet, krnn Ali, Mustafa Dolap, Hac aban ve Emin Kaya
lmler. Kabirlerini ziyaret ettim. Sa kalanlardan Mustafa Yurdanur Konyaya gm. Kyde
yalnz Musa Akc var. Musa Akc ok candan bir dost. Biri birimize sarldk, yitirdiimiz
arkadalarmz iin aladk. Kr Durmula beni evine gtrd. Sonra Hac mer Avc, Hseyin
Avc, Dede Avc, Ali Avc, Kr Durmu, Mehmet Yakc, Durmu Yakc evlerinde byk bir dost
topluluuna len verdiler. Hepsiyle sohbet ettik. Karasnrllarn insan severliine sevindim.
Benden izin almadan hi bir ey yapamazsn dedi. Ben de:

Baretmenim, siz halk seversiniz. Bize halk oyunlarn retirseniz beraber oynarz;
bilmiyorsanz oyunumuzu bozmayn dedim. Bozuldu.
Ertesi yl evimizin yanndaki hsaniye lkokuluna atandk. Beinci snf verdiler.
rencilerimin ou Hac Kaymak Tarlasndaki gecekondulardan geliyor. Benim gibi kyl
ocuklar. rencilerimin hepsi de ok iyi ocuklar. Birden bire kaynatk, Ama dershanemiz ok
berbat. Bizden nce oturan snflar sralar arka ve yan duvarlara arparak her taraf delik deik
etmiler; kpkrmz tulalar oyulmu, duvarlarda badana diye bir ey kalmam. rencilerimle
snfmz nasl dzene sokacamz grtk. Hac Kaymakl ocuklarn ounun babalar yapc,
svac ve badanacym.
retmenim, okullar kapannca babalarmzn badana, sva ilerine yardm ederiz.
Malamz spatulamz var. Onlarn yannda ala ala sva tamirlerini, badana ilerini rendik.
Bize izin verin snfmzn btn skklerini yapalm. Babalarmz her gece komularmzn
gecekondularn yaparlar.
Bu konumalar sonunda snfmzn tamiratn ve badanasn yapmay kararlatrdk.
Baretmen Tahsin Koaka bu kararmz anlattm.
Hayrrr... Hayrrr... Yapamazsn... dedi.
Evet rencilerimle yapacam. Onlar iin de ok iyi bir i dersi olacak dedim. Zil alnca
snfma ktm. 1520 dakika sonra dershaneme mfetti birden girdi, dersime devam ettim.
Onlar durmadan snfn delik deik yerlerini incelediler. Zil ald. ocuklar baheye ktlar.
Mfettilerin de Yksek Ky Enstitsnden arkadam. Ho be ettik. Mfettilerden
Abdurrahman Erol:
rencilerinizle snfnzn skklerini onarp badana edeceiniz ihbar edildi. Milli Eitim
Mdr bizi buraya size badana yaptrtmamak iin yollad. Nedeni de teki retmenlerin hepsi
einiz hari retmen Okulu kl. Tamir, badana nedir bilmezler. Snfnzn skklerini,
dkklerini, badana ve boyasn yaparsanz elbette iyi bir dzene girer. Ama teki snflarn kt
durumlar da gze batar. Bu yzden o snflarn retmenleriyle aranzda bir ikilik doar.
Evet, felek beni ilkokul retmeni, sizleri de mfetti yapt. Dnyann neresinde grlm
bilen ve yapan kiilerin, bilmeyen ve yapamayan kiilere uydurulmasn? Bence ikilik buradan
doar. imdi beni alattnz. Elimden malam, fram aldnz. Har ve badana tenekelerimi
devirdiniz. Biz sizlerle byle mi eitim grdk? Elinden i gelen bir retmen olarak, beni bir san
yuvasna benzeyen snfta ders yapmaya nasl mahkm edersiniz? Deliler evine benzeyen bir
derslikte okutulan ocuklarda tertip dzen ruhu doar m? dedim.
Sekiz yl bir srada okuduum mfetti arkadam Hseyin Elmasyazar:
Bekir, ben senin dncene sayglym. Biz yapc ve yaratc Ky Enstitlerinde yetitik.
altmz yeri nce bir dzene koymaya altrldk. Byle bir snfta ders yapmak Ky
Enstitlerinde grlemezdi. Bu iktidarn dncesi bambaka. Ky Enstitl retmenlerin
ellerinden nce topraklarn aldlar. lkokullarn iliklerini kapattlar. Devletin onlara verdii (kye
rnek olsun diye) damzlk inekleri, ift srd at, pulluu aldlar. Marangoz, demirci, yapc ve
diki aralar rmeye terk edildi. Bunlar diyorlar ki; renci okula okumak iin gider, retmen
de onlara ders verir. lkokul retmenlii bundan ibarettir. ocuklarn okuduklar derslik
skkm, duvarlar isliymi, sralarn stleri izikmi, oyuluyormu, ocuklar adlarn sralarn
stne yazyorlarm, sralarn arkasn, yanlarn duvarlara arparak skyorlarm bunlar onlarca
nemsiz eyler. ocuktur elbette yapacaktr. Bu gibi ilerin yaplmas snf retmenlerine deil
devlete der. derler. Ama bu dnce hem retmenlerde neme gerek, hem de rencilerde
tahribatl kamlar, devlet de Trkiye genelinde milyarlarca lira zarara urar. Biz ise senin
dnd gibi rencilerimizle eli kolu svar, onlarn yaptklarn onlara tamir ettirir ve bir daha
byle kt alkanlklara dmemelerini nlemeye kalkarz. Devleti de milyarlarca zarara

sokmayz.
yleyse benim suum ne? Devlet beni takdir etmeli.
Sana onlarn dncesini aka anlattm. Anlamazlktan gelme. Ellerinde ok kt bir
uygulama yetkileri var. Grlen lzum zerine!. Bu yetkiye dayanarak her eyi yapyorlar.
Devlet memurlarn halla pamuuna evirdiler. Sen rencilerinle snfn tamir etmeye kalkma.
Seni de atarlar. teki retmenler gibi almaya devam et dedi. Mfetti arkadam Niyazi
Kayhan da doru sylyor gibicesine ban sallad.
Derse girdiimde mfettilerle aramzda geen tartmay rencilerime aktardm. Skk
dkk snfta ders yapmaya zorlandmza ok zldler. Bize kar gelen okul mdrn, milli
eitim mdrn, mfettileri knadlar.
retmenim sen hi zlme. Kimsenin haberi olmadan biz bu snf bir gn onarrz
dediler. Bir sabah derse girdiimde gnaydn ocuklar dedim. Hepsi birden gltler. Snfa bir
gz attm. Duvarlarn delik deik yerleri ok gzel onarlm. Ben de bir kahkaha attm, Bunu
yapanlar sa olsun. dedim. imden de; ocuklar bunu bir onur sorunu yaptlar, amma
zmlediler dedim.
Snfmzn onarldn idare duydu. Ama skmeye kalkmad. icekli imeki baheye
ktmda ardm. O, bir svac ustasnn olu idi. Ad gibi kendisi de imekti. Atlgan ve yapc
bir ocuktu.
Snf sen mi yaptn imek?
Mahalle arkadalarmla beraber yaptk retmenim. ki teneke har paklad. Sabah
erkenden geldik, bitirdik. olak kollu hademe Kahraman amca bizi alrken grd. Ulan siz
adam olacaa benziyorsunuz. Yalnz yerlere nohut kadar har dkerseniz klahlar deiiriz dedi.
Biz de snf ona tertemiz teslim ettik..
Derse girince bizim yapc rencileri kutladm. Hepsini barma bastm ve ptm...
Eitimci yazar Bekir Semerci (1921-1999) tarafndan hibir kazan gayesi

gdlmeden yazlm olan bu kitap, 1989da basldktan sonra yeterli sayda
okuyucuya ulaamamtr. Bu site, yazarn hatras kitabn, gnmzde
geni okuyucu kitlelerinin yararlanmas bakmndan yaplmtr.

Türki̇ye'de İleri̇ Atilimlar Ve Köy Ensti̇tüleri̇ - K PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türki̇ye'de İleri̇ Atilimlar Ve Köy Ensti̇tüleri̇ - K PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYE'DE LER ATILIMLAR

"Mantk yoluyla daha insani bir dnya

TRKYE'de atlan ileri atlmlardan yklan yalnz Ky Enstitleri deildir.

Trkiye'de yaplan ileri atlmlardan kyma urayan yalnz ky enstitleri

Kitabmn hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen arkadam Mustafa Ekmeki, Mehmet

OSMANLI DNEMNDE NDE KY BULUNMAYAN "BATILILAMA

BAIMSIZLIK SAVAISI- LAK CUMHURYET MUSTAFA KEMAL

eyh Sait ayaklanmas .79

MUSTAFA KEMAL'N BALATTIGI KYCLK HAREKETLER ve SONRASI:

Ky Enstitlerini ykanlarn akl hocalar kim ki ? ..206

KYMN YAAMI ...255

KAPATILDIKTAN YILLAR SONRA KY KALKINMASINDA

SRAL'DE OK YNL PLANLI KY KALKINMASI ARATIRMALARI:

TARH BOYUNCA KY-KYL:

TARHTE KY YAANTISINA BR BAKI

"Eti metrukatnn (kalntlarnn) okunmu metinlerinden hakkyla yararlanm olan

1) Prof. H. Reit Tankut KYLERMZ S. 9-13

ORTAADA KYL V-XV. YZYIL

AALIK DZENNDE KYL

OSMANLILARDA TOPRAK DZEN

(1) Orhan Hanerliolu: Ekonomi Szl, s.9.

bulunan beylerbeyleri ve sancakbeyleri haslarndan fazla vergi almak ve "cerime"leri sekiz on

(1) Meydan Larus Cilt 9 S. 659

(1) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 26-27

CELAL SYANLARININ KYLERE ETKS

(1) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, s.4 1.

1603ten sonra Anadoluda hkmet idaresi diye bir ey kalmad.

(1) Prof. M. Ada: T.H.D. ve D.K. Celali syanlar S. 14-15

(1) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 97

MEDRESE RENCLER (SUHTE TAFES)

....17 Mart 1571 yl gnnde geen bir yarglama:

Anadolu Beylerbeyisinin kendi vilayetinin suhteleri hakknda yollad arz, hkmete

KYLERDEN KAI - KYLERN BOALMASI

(6) Prof. M. Akda:

Celali syanlar S. 158-159 (Bu alntnn mahkeme tutanaklarna ait belgelerin

Arabac Sleyman, Karahisarsahipin eyhli kadln talan ederek ekildikten sonra,

...Erzurum defterdarl ile birlikte, Karahisararki Beylerbeylii de ,zerinde bulunan

(1) Prof. . M. Akda: CeI syanlar S. 446-447

KAAN KYLLERN KYLERNE

(1) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 449

KYLY BUNALIMA TEN CELAL SYANLARI

(1) Mustafa Akda: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas; s.14,18,15

KYLER HARABEYE EVREN, HALKINI DALARA KAIRAN, GERDE

YABANCI GZYLE KY VE KYL

(1) Hakk Tongu: .ilkretim kavram, s. 130-132).

TCCAR GZYLE KYL

ASKER GZYLE KY ve KYL

Yzba Selahattine Gre Ky

(1) Kzm Karabekir:stiklal Harbimiz 3. 1066.

Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeoluna

(1) Yakup Kadri Karaosmanolu: YABAN, S. 23.

(3) a.g. y., s. 231-233.

Yazar bu gzlemlerinden sonra yapt yorumda:

SANATI SABAHATTN EYBOLUna

(7) a. g. y., s.292-237.

ETMC TONGUa GRE KY ve KYL

MUSTAFA KEMAL ve KYL

Ne acayip hallerin var

Beni kya kya bakan

Dz yere gelirse gayet tellenir

Talibim der ki bu nasl alamet

Acep u yerde var mola

Bir garip lm diyeler