Professional Documents
Culture Documents
I. Giri
Osmanl-Prusya asker ilikileri ve yardmlamas, XVIII. yzyln ortalarndan itibaren balamtr. Prusya kral II. Friedrich, 1760da Maria Theresia (Avusturya)ya kar bir savunma anlamas yapmak iin, Osmanl Devletine teklifte
bulunmutur1. Ancak o dnemde eitli sebeplerden dolay Osmanl-Prusya arasnda geni apl bir asker/siyas anlama zemini salanamamtr.
XVIII. yzyln sonunda Alman subaylarnn stanbula geldikleri ve Osmanl ordusunun durumunu inceledikleri bilinmektedir. rnein, III. Selimin istei ile 1798de Prusyal Albay von Goetze Trkiyeye geldi ve Osmanl kara birliklerini denetledi2. III. Selim, XIX. yzyln balarnda Nizam- Cedid ad altnda
30.000 kiilik Avrupa tarznda etkin vuru gc olan bir ordu kurmasna ramen,
bu birliklerin baars uzun sreli olamad. muhalefetin en etkili gc durumuna
gelen Yenierilerin ayaklanmasyla, yeni kurulan asker dzen sona erdirildi3. Sultan da, yapt yenilik denemelerini hayatyla dedi.
Osmanl ordusunda radikal yenilik ve deiiklikler, 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra gerekletirilmeye baland. Sultan II. Mahmud, Yenieriler ve onlara destek veren baz ulema, brokrat, asker ve dier karc gruplarn nfuzlarn krdktan sonra yeniliklere balayabildi. Bu abalar iinde asker
mekanizmada gerekletirilmek istenenler olduka nemli yer tutmaktayd. Ancak
bunun altyapsn oluturmak iin, Avrupadan yardm almaktan baka are grlmyordu. Bunu bilen Sultan da, asker dzenlemeler iin modern bir orduya sahip
Prusyann subaylarn lkeye armay en uygun yol olarak grmekteydi. Nitekim, bu niyet ksa srede hayata geirildi. Sultan II. Mahmud, 1835de Prusya
Kral III. Friedriche bavurarak, ordusunda danmanlk yapacak subaylar talep
etti. Bu istek kabul edildi ve 1835 ylnn Kasm aynn sonunda Yzba von
Moltke ve Temen von Berg stanbula geldiler. 1836dan sonra bunlar hepsi yzba rtbesinde olan von Vinkle, Fischer ve Mhlbach gibi asker uzmanlarn Trkiyeye gelii izledi. Bunlarn asl grevleri, asker konularda danmanlk ve asker
okullarda retmenlik yapmakt. 1839dan sonra bu subaylar grevlerini tamamlayarak lkelerine geri dndler4.
Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde de Trk ordusunun modernletirilmesi iin, asker tekilatta baz dzenlemeler yapld ve genel asker
ykmllkler konuldu. Ancak bunlar da- esasta ordunun vuru kabiliyetini artrabilecek dzeyde deildi ya da geni apta yenilik getirmekten uzak kald. te yandan dnemin konjonktrel siyas ilikileri erevesinde XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trkiyede Fransz kkenli subaylar, Osmanl ordusunun deiik
birliklerinde danmanlk yapmaktaydlar. Yine baz Prusya kkenli subaylarn da,
ayn dnemde stanbuldaki asker okullar ve birliklerde bulunduu ve danmanretmen olarak altklar grlmekteydi. Bunlardan von Malinowski (Emin
Bey), Blum, Grnwaldt ve Wendt (Nadir Bey) paa olarak Trk ordusunda grev
yaparken; Lehmann, Lkling (Mahir Bey) ve Schwensfeuer (Ramim Bey) adl
subaylar albay rtbesini tamaktaydlar5. Bu Prusyal subaylar, kendi ordularndan
122
123
II. Sultan II. Abdlhamid Dneminde lk Alman Asker Heyeti ve Silah Sanayiinin Trk Pazarna Girii
1877-78 Osmanl-Rus Sava sonrasnda ngiltere ve Fransa ile yaanan siyas sorunlar, Trk d politikasnda Almanyay etkili bir konuma getirmeye balad16. ngiltere, Fransa ve Rusya arasndaki emperyalistler arasndaki yara ge
katlan, ancak ok ksa sre iinde ok yol alan ve ou sektrlerde bir dev haline
gelen Almanya, Osmanl paralanmasna katlmadan lkede salayaca ekonomik,
ticar, asker ve sermaye yatrmlaryla bar giri yollarn denemek istiyordu17.
Bu amala harekete gemekte gecikmedi. Zaten bu dnemde Trkiyede Alman
dostluunu ya da daha dorusu giriimlerini sabrszlkla bekleyen potansiyel ideolojik bir ortam da olumaya balamt18.
XIX. yzyln son eyreinde Osmanl-Alman yaknlamasn salayan en
nemli etken, konjonktrn de zorlamas ile Sultan II. Abdlhamidin ahsi tercihi
olmutur. Sultan, siyas bakmdan dier devletlere nazaran Almanyay daha az
tehlikeli buluyor ve Avrupal devletler arasndaki emperyalist rekabeti kullanarak,
Osmanl corafyasnn dalmasn geciktirmeyi umuyordu. te yandan Almanya
ile asker ibirliini ncelikler arasna sokan baka sebepler de vard. zellikle
Fransa ile yapt savata Almanya, modern silahlar ve sava teknii ile asker
yeterliliini de ispatlamt. Bu amala hem siyas hem de asker yaknlama ve
ibirlii olarak Almanya seenei, Sultana ok daha realist geliyordu. Btn avantaj ve riskleri deerlendiren Abdlhamid, 1881den sonra, Trk ordusunu yeniden
rgtlemek iin, Almanya ile asker ibirliine karar verdi. Artk bu aamadan sonra, Almanyadan asker heyet talebi ve asker malzeme almnn n almt19.
Ancak silah alm iin, Osmanl mal sknts, en byk sorunlardan biriydi ve
ancak d borlanma ile zmlenebilirdi20. Bu konuda da Alman sermaye evreleri
ve bilhassa Deutsche Bank hazr bekliyordu.
Almanyaya gelince, bu dnemde zellikle Babakan Otto von Bismarkn
etkisiyle Kaiser I. Wilhelm, Dou Sorununa (Osmanl corafyasndaki problemlere) dorudan aktif bir biimde katlmak niyetinde deildi. Ancak ngiliz ve Franszlarn Yakndoudaki hakimiyetlerini snrlandrmak gerektiini de bilmekteydi.
Bismarcka gre, Almanya Doudaki karlarn dikkatlice korumal, ancak gerekli olduunda ileri atlmalyd21. te yandan O, bu dnemde stanbula gnderilecek
bir Alman askeri heyetinin, Alman silah sanayii bata olmak zere ekonomik, ticar
vb. birok konuda Alman karlarna hizmet edebileceini dnyordu22.
Sultan II. Abdlhamid, Almanyay asker yardmlar konusunda tek seenek gibi grse de, Fransay da devre d brakmak niyetinde deildi. Bu amala
1878deki Rus yenilgisi sonras dalan Trk ordusunu yeniden rgtlemek iin,
ilk planda Fransadan asker danmanlar istedi. Ancak Franszlar, birtakm sebepler ileri srerek bu ricay yerine getiremeyeceklerini bildirdiler. Bu frsat stanbuldaki Alman Bykeli Paul von Hatzfeldt (1879-1881) iyi deerlendirdi ve
Almanyann bu istei yerine getirebileceini bildirdi23. artlar oluunca Sultan II.
124
Abdlhamid, 1880 ylnn Mays aynda, Alman bykeli araclyla Almanyadan bir asker heyetin Trkiyeye gnderilmesini rica etti24. Alman Babakan
Bismarck, bu istei 1 Haziran 1880de Kaiser I. Wilhelme iletti. Alman heyetin
Trkiyeye gelmesi ile ilgili grmelerin sonulanmas ve anlama zemininin
olumas yaklak iki yl srd. Anlama salannca, 11 Nisan 1882de Kurmay
Albay Otto August Johannes Kaehlerin25 liderliinde Piyade Yzba
Kamphvener, Topu Yzba von Hobe ve Topu Yzba Ristowdan oluan
drt kiilik bir Alman heyeti ordularndan izin alarak Trkiyeye geldiler. Yine
ayn yl on gen Trk subay da, eitim ve retimlerini gelitirmek zere Almanyaya gnderildiler26.
III. Goltz Paa ve Alman Silah Firmalarnn Trkiyeye Silah Sat
Sultan II. Abdlhamid, Alman asker danman Kaelerin lmnden sonra, 15 Ocak 1883te Trkiyeye gelen Colmar von der Goltzu ferik nvanyla
1886da Osmanl ordusundaki Alman reform grubunun liderliine getirdi. Goltz,
greve baladnda Balkanlardaki Osmanl topraklarnda krizler had safhadayd.
Bu dnemde Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda Dou Rumeli konusunda ba
gsteren kriz, daha sonra Bulgaristann Dou Rumeliyi topraklarna katmas ile
iddetlendi. Bundan memnun olmayan Srplar da akabinde Makedonyaya gz
dikince, 1885lerde Bulgar-Srp atmas balad. Bu sorunlardan faydalanmak
isteyen Yunanistann Girit iin tertipler iine girmesi de krizleri bytt27. Bu
krizler, silah firmalar ve bilhassa Krupp iin itah kabartan bulunmaz frsatlard.
nk her atma ya da kriz ortam, hem Krupp firmas hem de dier Avrupal
silah tccarlar iin, yeni silah siparileri ve yksek kazan demekti28. nk ayn
dnemde Krupp firmas, sadece Osmanl Devletine deil ona kar faaliyet iinde
olan kk Balkan devletlerine ve bilhassa Yunanistana da silah satyordu.
1875den itibaren Yunanistan ve dier Balkan devletleri, Trklerin aleyhine hzl
bir silahlanma yarna balamlard. Aralk 1885te bu planlara ynelik olarak
Yunan Hkmeti, 100 milyon Markn zerinde iki bor anlamas yapt. Bu borcun
byk bir ksmnn Trkiyeye kar silahlanmaya gidecei akt. Bu pazarda
Krupp, yine en nde gidiyordu. Nitekim kredi anlamasnn yrrle girmesinden
sonra Krupp, Yunanistana byk miktarda top ve asker malzeme satn srdrd29.
Maliyesi zor durumda olmasna ramen Osmanl Devleti de, 1880 ortalarndan itibaren, ordusunun savunma gcn yeni silahlarla artrmann zorunluluk
olduunu bilmekteydi. Bilhassa Goltz geldikten sonra, ngiltere ve Rusyaya kar
stanbul ve anakkale boazlarnn tahkim edilmesi sorunu gndemin bana oturmutu. Bu glendirme mekanizmalarn salayacak silahlarn Almanyadan ve
bilhassa Krupptan gelmesi kanlmazd. Haddizatnda Goltzun ileri srd asker reformlarn ve daha baka birok asker modernletirme projelerinin gerekletirilmesi, yeni silahlarn alnmasna balyd30. Bu dnemde hem Goltz hem de
stanbuldaki Alman diplomatlar, Krupp firmasnn Trkiyedeki gayri resm ticar
temsilcileri gibi almaktaydlar. te yandan Osmanl Devletine kar dmanca
125
tavrlar iinde bulunan ve krizleri tetikleyen ngiltere ve Rusya gibi gler ile martlan Balkan devletlerinin snrlandrlmasnda ba rol oynayan ya da olaylar
karsnda en azndan tarafszla brnen Alman diplomatlarnn bu abalar, ticar, asker, ekonomik vb. imtiyazlar eklinde Almanlara geri dnmekteydi. Bundan
asker anlamda en ok Krupp yararlanmaktayd.
1885 Hazirannda Osmanl Hkmeti, bilhassa anakkale Boaznn tahkimat iin Essendeki Krupp firmasna toplam 11 milyon Mark tutarnda eitli
aplarda 500 top sipari etti31. Ancak ortaya kan olaanst durumdan tr, 20
Aralk 1885te imzalanan bir baka anlama ile Kruppun, Osmanl Devletine ilk
planda birinci tertip olarak 120 batarya sahra topunu koumlaryla birlikte bir ay
sekiz hafta zarfnda Osmanl Devletine teslim etmesi kararlatrld. 1886 ylnn
Austos ay banda onaylanan anlamaya gre, Krupp da, sipari edilen toplarn
mmkn mertebe vaktinde teslim edilmesi iin, Osmanl Hkmetinin gerekli
tedbirleri almasn tavsiye etmitir. Anlamann nc maddesinde Devlet-i
Aliyyenin indel-icb edevt- harbiyye bedeltn vakt-i muayyenden evvel
tediye etmesi durumunda; yani 397.683 Osmanl Liralk tutar dendii taktirde
firma, nceki anlamada belirtilen 42 ayda teslim edilmesi gereken 308 batarya
sahra toplarn 5 ay zarfnda, 38 ile 40 ay zarfnda teslim edilmesi gereken 24 cm.
apnda 22 batarya toplar 14 ay zarfnda, 35,5 cm. apndaki 7 batarya toplar da
45 ay yerine 24 ay zarfnda teslim edecektir32. Schllgen, 1886da 440 batarya
topun Krupp tarafndan Trkiye iin hazr hale getirildiini yazmaktadr33. Bu siparite Goltz, en st dzeyde rol oynamtr34.
Ayrca yine 10 Aralk 1885 tarihli bir tezkere suretinde, Krupp temsilcileri
ile Osmanl Bahriye nazrnn Trk sahillerinde gerekli yerlere ve baz limanlara
torpido konulmas, kaleler ve baz istihkamlarn glendirilmesi amacyla grmeler yapmas iin ferman kt, ancak henz bir grmenin olmad belirtilerek,
bu konularn mzakere edilmesi ve kacak sonucun acele olarak hkmete bildirilmesi emredilmitir35.
Yine Temmuz 1886 tarihli bir belgeye gre, Osmanl Devletinin savunulmasna ihtiya duyulan istihdam, sahra ve havan toplarnn alnmas amacyla
Goltzun bir layiha sunduu, top siparii iin Krupp yetkilileri ile grmek zere
bir komisyon oluturulmas ve toplarn alnmas iin gerekli meblan Meclis-i
Vkelda askeriye iin kararlatrlan btenin iinde ise satn alnmas, eer btede yok ise mebla tahsisinin yaplmas Bb- Aliye bildirilmitir36. Her halkarda bu mebla bulunmu olmaldr ki, Osmanl Hkmeti, Kruppa 1886 ubatnda
426 sahra topu ile 60 havan topu sipari etmitir37.
1885-1887 arasnda Alman silah endstrisi, 16,219 milyon Mark tutarnda
Trkiyeden sipari ald. Bu siparilerin giderlerini karlamak iin Osmanl Hkmeti, d piyasalardan borlanma yoluna gitti. Toplam 64,8 milyon Mark bulan
silah giderlerini karlamak iin, Osmanl Bankasnn araclyla d piyasalardan
120,5 milyon Mark (6,5 milyon Osmanl Liras) tutarnda % 5 faizli bir bor anlamas imzaland38. Bor iin zmir, Bursa, Beyrut, Edirne ve Selanik vilayetleri
126
127
baros Hayrettin adl iki gemi ile yukarda ifade edilen Schichau Tersanesinden
torpidolar satn alnd. Ancak bu dnemde ngiltereye zrhl ile iki kruvazr
siparii, Fransaya da alt destroyer ile iki denizalt siparii verildi55. Yani deniz
sektrnde ngiliz ve Franszlarn pay, Almanlarn payna gre olduka yksek
olmutur.
IV. XIX. Yzyln Sonlarnda Alman Silah Sanayiinin Trk
Pazarna Giriini Kolaylatran Araclar : Diplomatlar-Askeri
Danmanlar-Sermaye Gruplar
Goltz Paa, Trkiyede kald sre iinde Alman asker nfuzunun pekimesine ve silah firmalarnn yararna hareket eden en iyi uzmanlam kii olmutur. Goltz Paann grev sresi birka defa uzatlmtr. Grev sresinin her bitiminden nce Almanyaya geri dnme niyetini belirtiyordu. Ancak Sultan II.
Abdlhamid, Alman mparatoru, dier Alman asker kabine yeleri ve stanbuldaki Alman diplomatlar tarafndan kalmaya ikna ediliyordu. rnein, 1893
banda istedikleri reformlar yapamad ve buna izin verilmedii gerekesiyle
Trkiyedeki hizmetinin sona ermesini istedi. Ancak bir taraftan da mparator ve
Sultan emrederse, Trkiyedeki almalarna devam edebileceini ileri sryordu.
stanbuldaki Alman Bykelisi Radolin ise, Goltzun Trkiyede kalmasn Alman nfuzu ve silah sat iin istiyor ve General von der Goltzun burada kalmas, Trk ordusu zerindeki etkimiz ve silah ihracatmzn devam bakmndan, imdiye kadar olduu gibi, paha biilmez bir kazan olacaktr diyordu56.
XIX. yzyln sonlarna kadar, Alman silah firmalarnn Trkiyedeki en
etkili ibirlikisi Goltz Paa olmutur. Haziran 1883ten 1 Kasm 1895e kadar
Trk hizmetinde kald. Trkiyede kald 12 yl sre iinde57 Osmanl subaylarn
yetitirmek iin, asker eitim konularna arlk verdi. Goltz, Alman silah firmalarnn Trkiye temsilcisi gibi faaliyet gstermekteydi. Trk ordusuna silah sat
iin, Alman diplomatlar ve Goltz politik ve asker zemini hazrlarken, sermaye
evreleri ve bilhassa Deutsche Bank da kredi salamaktaydlar58. Yani Krupp bata
olmak zere Alman silah firmalar, hem Trkiye hem de dnyaya top ve dier silahlar satarken, Alman diplomatlarnn politik nfuzu, asker danmanlarn i
takibi ve sermaye evrelerinin paras tarafndan desteklenmekteydiler59.
Goltzun 1895te Trkiyeden ayrlmasndan sonra, lkedeki bilgi kaynandan yoksun kalan Almanya, bunu atad asker ataeler vastasyla kapatmaya
alt. Her ne kadar Goltzdan sonra Trkiyede Mir Kamphvener, Ferik von
Grumbckow ve Kalau von Hofe, ayrca drt eski subay Ferik Baron von
Brockdorff Paa, Ferik Heuser Paa, svari kdemli Yzba (Kolaas) Hausschild
Bey ve Yzba Fitzau kaldlarsa da, bunlar ok fazla etkili deillerdi. Artk bu
aamadan sonra, Alman silah endstrilerinin silah siparilerinde Kurt von Morgen
(1897-1902), Erich von Leipzig (1902-1908), Walter von Strempel (1908-1913)60,
129
Otto von Lossow (son Alman asker atae) gibi kara asker ataeleri ve deniz ataesi Human da etkili oldular61.
Alman asker ataeler iinde ksa srede Yzba Morgen n plana kt.
1898de onun Almanyaya ilettii bir asker habere gre, 1885-1895 arasnda Alman silah firmalar Trkiyeden 100 milyon Mark tutarnda torpido, havan topu,
ky savunma silahlar, tfek, top ve piyade cephanesi vb. silah siparii almtr62.
Morgen, yzyln sonlarnda geri arldnda Kruppa verilen sipariler olduka
yksek bir meblaa ulamt. Hatta Morgenin belirttiine gre, firmann stanbuldaki temsilcileri Huber kardeler, aldklar komisyonlarla milyoner oldular63.
V. Kaiser II. Wilhelmin 1898 Yakndou Ziyaretinin Alman Silah
Firmalar Asndan Sonular
XIX. yzyln sonlarna gelindiinde Osmanl ordusunun silahlanmasnda
Alman silah sanayii ve top konusunda zellikle Kruppun bir tekel oluturduu
grlmekteydi. Yukarda da belirtildii gibi, bu tartmasz stnln salanmasnda Trkiyedeki Alman heyetinin lideri Goltz Paa ve bykeli Radowitzin
byk etkisi vard. Yzyln sonlarndan itibaren bu rol 1897de stanbula atanan
Alman Bykelisi Marschall von Bieberstein (1897-1912) ve asker atae Yzba
Morgen devrald. Yani bu aamadan sonra, Trkiyedeki Fransz silah sanayiinin
siparilerine araclk yapan Leon Berger ile ngiliz silah reticileri
Vickers/Armstronga64 kar Almanlarn menfaatlerini savunma bu iki grevliye
verildi. Armstrong, XIX. yzyln sonunda top retimi alannda Kruppa kar uluslararas pazarlarda iyi bir rakip olarak ortaya kmt. Ayrca XX. yzyln balarnda (1902)da Vickers ile Deutschen Waffen- und Munitionsfabriken (DW&MF)
ve Siegmund Loewe arasnda bir ibirlii anlamas yaplarak, ortak retim ve pazarlamann gerekletirilmesi planland65.
1897 Trk-Yunan savanda Trk ordusunun kabiliyeti ve Yunan askeri
glerini etkisizletirmesi, zellikle Almanlar tarafndan Kruppun toplar ve dier
Alman firmalarnn silahlarnn baars olarak algland ya da yle lanse edildi.
1897 Trk-Yunan Sava esnasnda Deutschen Waffen- und Munitionsfabrikenden
2 milyon Mark tutarnda fiek, barut vb. cephane siparii yaplmt66. Bu eilim,
gelecekte de Alman silahlarnn Trk ordusunda kullanlmaya devam edileceini ve
yeni sipariler alnacan gstermekteydi. Nitekim Osmanl Hkmeti de, yeni
srete silah alnmas gereinin farkndayd ve bunu deiik platformlarda seslendiren devlet adamlar da vard. Nitekim Makedonya blgesinde gerginliklerin artmas ve yeni mcadelelerin olmas olasl, Osmanl ordusunun yeni silahlarla
glendirilmesini zorunlu klmaktayd67.
Alman silah firmalar, Goltzun Trkiyeden ayrlmasndan sonra, XIX.
yzyln son yllarndan itibaren Trk pazarnda Fransz ve ngiliz rakiplerle karlatlar. Bu durum eskiye oranla Trkiyeye silah satnda ve yeni sipariler elde
etmelerinde skntlar oluturmaktayd. Bu skntlar II. Wilhelmin 1898deki ikin130
ci stanbul ziyareti ile zmlendi. Bu ziyaretten Essendeki Krupp ortakl olduka memnundu. Haddizatnda, gezide Sultan II. Abdlhamid ile II. Wilhelm
arasnda, Kruppun yeni ve modern top retimi ve yeni sipariler konusunda grme yaplmtr68.
Kaiser II. Wilhelmin Yakndou ziyaretinin Alman silah sanayicileri asndan gerekten nemli sonular oldu. zellikle iki lke liderinin samimi grmeleri, Trk-Alman ilikilerini perinledi. Bundan Alman silah firmalar da kazanl kt. Nitekim mparatorun ziyaretinden sonra Bykeli Marschallin gc
ve nfuzu daha fazla ykseldi. Bykeli, stanbulda bulunduu sre iinde uluslararas sorunlarda lkesinin menfaatlerini savunurken, ayn zamanda Alman silah
firmalarnn bir pazarlama eleman olarak almaktayd. Hatta Sultan II.
Abdlhamidi silahlanma konusunda da ikna etmeyi baard. Sultan, Kaiserin
gezisi sonras ilk etapta Loewe-Konzern ve Deutschen Waffen- und
Munitionsfabrikene birok tfek siparii verdi69.
XX. yzyln balarnda itibaren Kruppun, Trk pazarnda Fransz
Schneider firmas ile arasndaki rekabet artt. 1904 ylnda Badat Demiryoluna
Fransz katlm konusundaki giriimler baarszlkla sonulannca, Fransz Bykeli Constans, ksa sre sonra yaplacak bor grmelerinde Osmanllarn
Schneider/Le Creusot fabrikalarndan top ve destroyer satn almasn nerdi.
1904n sonunda Osmanl Hkmeti destroyer satn almay kabul etti. Ancak top
konusunda ayn gelime gerekleemedi. Durumu haber alan Alman diplomatlar,
yaklak 30 yldr Osmanl topunu karlayan Kruppu korumak amacyla tepki
gsterdiler. Neticede Franszlar Osmanl Devletine top satamadlar. Ancak 60
milyon franklk 1905 bor anlamasnn 17 milyonu ile Trkiyeye top dnda
Fransz sanayii mallar sattlar. Schneider ise, Osmanl Hkmetine yaklak
13.500.000 Frank deerinde gemi satt70.
6 Nisan 1905te yaplan bir anlama ile Osmanl Hkmeti Krupp Firmasna yine eitli aplarda 91 batarya top siparii verdi71. Osmanl Hkmeti adna
Techizat- Askeriye nazr Rauf Paa ile Kruppun stanbul temsilcisi Huber kardeler arasndan imzalanan anlama ile seri atl 7,5 cm.lik 62 batarya sahra, 23
batarya cebel ve 15 cm.lik 3 batarya obs ve 10,5 cm.lik 3 batarya ar sahra olmak
zere toplam 91 batarya top ile bunlara mahsus mermi, ihtiya olan baka eya ve
mermiler toplam 1.967.634 Osmanl Liras 7 kuru karlnda satn alnmtr.
Anlamaya gre, toplarn ne zaman teslim edilecei ve demenin ne ekilde yaplaca da karara balanmtr72. 3 Mays 1905 tarihli bir pusulada sipari olunan 91
batarya toplarn Krupptan 1.970.084 Osmanl Liras karlnda satn alnd
grlmektedir. Bu iki mebla arasnda farkllklarn grlmesi, bu arada yeni asker
alet ve edevat siparilerinin verilmi olduu ile aklanabilir. 3 Mays itibariyle
sipariler bedelinin 1.685.159 Osmanl Liras denmi, geriye de 284.925 Osmanl
Liras kalmtr. Buna karn 30 batarya top teslim edilmi, 30 batarya da teslime
hazr durumda olmak zere 60 batarya topun Osmanl ordusu iin hazrland an131
lalmaktadr. Geri kalan 31 batarya topun da, 1906 senesi Austosunda teslim
edilecei kayt altna alnmtr73.
8 Mart 1906 tarihinde Sadrazam Ferit Paa, Sultan II. Abdlhamide ilettii
maruzatta Kruppa sipari olan toplarn bedeline mahsuben bir hayli deme yaplmasna ramen, toplarn Osmanl Hkmetine teslim edilmedii, bunun sebebinin
ne olduu, teslimatn olmamasna binaen demenin de yaplmamas gerektiini,
Alman Bykelisi Marschalla sorduunu belirtmitir. Sefirden gelen cevapta,
imzalanan anlama erevesinde 30 batarya topun yapmnn tamamlanp, Osmanl
Hkmetine teslim edildiini, ikinci siparie ait toplarn ise daha denenmediini,
deneme ilemi tamamlanmadan top sevki halinde, hkmetin top satn almak iin
yapt btn fedakarlklardan bir faydann hasl olmayacan belirtmitir74. Bu
defa 26 Mart 1906da Sadrazam Ferit Paa, bu zamana kadar Krupp tarafndan ne
kadar topun teslim edildiinin bildirilmesini Techizat- Askeriye Nezaretinden
istemitir. Nezaretten gelen memur, defada sipari edilmi olan 732 adet muhtelif apta seri atl toplardan, yolda bulunan 6 batarya top ile beraber imdiye kadar
mhimmatyla beraber Osmanl Hkmetine teslim edilen top miktarnn 336 adet
olduunu, bunlarn ksmen 2. ve 3. orduya sevk edildiini gibi, bir ksmnn da
tophanede mevcut olduunu, bunlardan baka fabrikada imal edilerek komisyon
tarafndan 150yi aan topun teslim alndn, geri kalan 200 akn topun deerinin de denmesi halinde 1907 Austosundan evvel fabrikaca teslim edilecei bilgisini vermitir. Ayrca memur, 346.000 Lirann Kruppa anlamada belirlenen
zaman iinde yani; Austos aynda denmesi gerektii halde bu zamanda yaplacak
demenin ancak 100 ya da 150.000 Lira olabileceini, geri kalan meblan denmesi iin ise gereken tedbirlerin alnmasn belirtmitir. nk Techizat- Askeriye
Nezaretinin belirledii hesap zetine gre, nezaretin gelirinin yllk 500.000 Lira
idi. Buna mukabil anlamas yaplm ya da yaplmakta olan siparilerin tutarnn
ise, yaklak 1.548.000 Liray bulmutur. Bu durumda geri kalan yaklak 800.000
Liralk bir an ortaya kaca, siparilere de para verilmesinin zorunlu olduu,
ancak u durumda bunun 150.000 Liray aamayaca, te yandan askeriyenin baka zorunlu ihtiyalarnn da olduu hatrlatlarak, Maliye Komisyonuna durumun
bildirilmesi ve yeni ek denek aktarm konusunda bir arenin bulunmas gerei
bildirilmitir75.
Techizat- Askeriye Nezaretinden 10 Kasm 1906 tarihinde kan bir baka belgeye gre, Mauser Fabrikasna sipari edilen 100 milyon fiek karl
5.000 Osmanl Liras ile Krupp Fabrikasna sipari edilen iki adet kruvazr hissesine mahsuben 2.500 ngiliz Liras ve yine Kruppa sipari edilen sahil muhafazas
iin 4 adet top hissesine ait 2.500 Osmanl Liras deniz fiekleri tamirat iin kk
apl anahtarl mavzer tfeklerinin tamiri iin 315 Osmanl Liras 19 kuru, 24
cm.lik toplar iin sipari edilen top mhimmatna 6.000 Osmanl liras, mandall
toplara mahsus arapnellere demeden bakaya kalan 658 Osmanl Liras 49 kuru,
Kruppa sipari olunan cebel toplar bakayas olarak 364 Osmanl Liras 38 kuru,
132
133
GOLTZ, Colmar von der, Denkwrdigkeiten (Yayn: Friedrich von der Goltz ve
Wolfgang Foerster), 2. Bask, Berlin 1932.
HALLGARTEN, George W.F., Imperialismus vor 1914, Cilt 1, 2. Bask, Mnchen
1963.
HELFFERCH, Karl, Die deutsche Trkenpolitik, Berlin 1921.
HOLBORN, Hajo, Deutschland und die Trkei 1878-1890, Archiv fr Politik
und Geschichte, Cilt 3, Berlin 1926.
LGREL, Mcteba, Yenieriler, slm Ansiklopedisi, C. 13, stanbul 1986.
KOCABA, Sleyman, Tarihte Trkler ve Almanlar, stanbul 1988.
KMRCAN, Kirkor, Trkiye mparatorluk Devri D Borlar Tarihesi, stanbul
1966.
KSSLER, Armin, Aktionsfeld Osmanisches Reich. Die Wirtschaftsinteressen des
Deutschen Kaiserreiches in der Trkei 1871-1908, New York 1981.
KRAUSE, Johann, Deutsch-Trkisch Handelbeziehungen, Jena 1901.
MENNE, Bernhard, Krupp, Deutschlands Kanonenknige, Zrich 1937.
ORTAYLI, lber, II. Abdlhamid Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman
Nfuzu, 2. Bask stanbul 1981.
RATHMAN, Lothar, Berlin-Badat. Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii
(ev.: Ragp Zarakolu), stanbul 1982.
SANDER, Oral; FEK, Kurthan, ABD Dileri Belgeleriyle Trk - ABD Silah
Ticaretinin Yz, 1828-1925), stanbul 1977.
SCHLCH, Alexandr, Wirtschaftliche Durchdringung und politische Kontrolle
durch die europischen Mchte im Osmanischen Reich (Konstantinopel,
Kairo, Tunis), Geschichte und Gesellschaft, 1, 1975.
SCHLLGEN, Gregor, Imperialismus und Glecihgewicht. Deutschland, England
und die orientalische Frage 1871-1914, Mnchen 1984.
SEIDENZAHL, Fritz, 100 Jahre Deutsche Bank 1870-1970, Frankfurt am Main
1970.
SULTAN ABDLHAMD, Siyas Hatratm, 5. Bask, stanbul 1987.
TRUMPENER, Ulrich, Almanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl
mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul
1999.
TRKMEN, Zekeriya, XIX. Yzyldaki Silahlanma Yarnda Osmanl Devleti,
Pax Ottomana. Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, HaarlemAnkara 2001, s. 347-361.
135
4
5
6
8
9
136
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
ya, Trkiye, in, Japonya, Brezilya, ili ve Arjantin gibi kriz blgeleri Krupp toplarnn en nemli alclar durumuna geldiler. 1887 ylnda Alfred Krupp ldnde
Krupp 24.576 top retmiti. Bunlarn 10.666 Alman mparatorluu iin retilmi,
geri kalan 13.910 adedi de ihra edilmiti. Olu Fritz Krupp (1854-1902) dneminde
ise Krupp Firmas daha da geliti. 1889 ile 1902 yllar arasnda Krupp dnya top paynn % 70lik bir blmn ele geirmiti. Ayn yllar arasnda eitli kalibrelerde
16.000 adet top satt. XIX. yzyln sonunda gemi retimine de balad ve ksa srede
nemli bir yere ulaarak, Almanyann denizlerde de ngiltereye rakip olmasnda nemli bir rol oynad. A. Kssler ayn eser, s. 92-93. 1895de Kruppun vergilendirilmi geliri 119 milyon Mark iken 1902de 187 milyon Marka ulamt. Bk. Bernhard
Menne, Krupp, Deutschlands Kanonenknige, Zrich 1937, s. 187. Ayrca Kruppun
tarihi iin ayrntl bilgi iin bk. ayn eser.
G. Schllgen, ayn eser, s. 39.
Bu iki firma daha sonra Deutsche Waffen-und Munitionsfabrikenle birleti. Bk.
Ulrich Trumpener, Almanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul 1999, s. 137.
J. Wallach, ayn eser, s. 22.
G. Schllgen, ayn eser, s. 39.
J. Wallach, ayn eser, s. 22.
A. Kssler, ayn eser, s. 111-112.
Sultan Abdlhamid, Siyas Hatratm, 5. Bask, stanbul 1987, s. 127-128.
Mehmet Beirli, Birinci Dnya Sava ncesi Byk Glerin Osmanl Stratejileri:
ttihatlar ve Alman Nfuzunun Tannmas, Trkler, C. 13, Ankara 2002, s. 321.
. Ortayl, ayn eser, s. 52-58.
Sleyman Kocaba, Tarihte Trkler ve Almanlar, stanbul 1988, s. 48-49.
Alexandr Schlch, Wirtschaftliche Durchdringung und politische Kontrolle durch die
europischen Mchte im Osmanischen Reich (Konstantinopel, Kairo, Tunis),
Geschichte und Gesellschaft, 1, 1975, s. 437.
Hajo Holborn, Deutschland und die Trkei 1878-1890, Archiv fr Politik und Geschichte, Cilt 3, Berlin 1926, s. 5.
Karl Helfferich, Die deutsche Trkenpolitik, Berlin 1921, s. 5.
E. Mead Earle, Badat Demiryolu Sava (ev: Kasm Yargc), Milliyet Yaynlar,
stanbul 1972, s. 51.
Osmanl aznlklarnn kard krizlerde zellikle ngiltere Trk diplomatlara bask
uyguluyordu. Ermeni sorunu, Hrvatistan krizi ve dier balkan sorunlarnda Osmanl
Devletine bask yapmaktan geri kalmyor, paralanmay tetikliyordu. Bk. Rifat
Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. Bask, stanbul 1995, s.357-363.
Kaehler, 14 Haziran 1882de Tugeneral (Mirliva) oldu. Ksa sre sonra da Korgeneral yaplarak padiah yaverliine getirildi. 1885de ldnde Mareallie (Mir)
ykseltilmiti. Kaehler, 14 Haziran 1882de Tugeneral (Mirliva) oldu. Ksa sre
sonra da Korgeneral yaplarak padiah yaverliine getirildi. 1885de ldnde Mareallie (Mir) ykseltilmiti. Kaehler, Trkiyede kald yl iinde Alman silah
endstrilerinin Osmanl pazarna girmesine ve silah siparileri almasna ok aba sarf
etti. 1882 ylnda Osmanl Hkmetinin Krupp firmasna eitli aplarda top siparii
vermesinde de etkili oldu. J. Wallach, ayn eser, s. 30-33; . Ortayl, ayn eser, s. 75.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Perakende, Askeri Maruzat (Y. PRK.
137
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
ASK.), Gmlek no.12, Belge no. 51 (Bundan sonra BOA, Y.PRK.ASK., 12/51 eklinde ksaltmalar ile gsterilecektir).
G. Schllgen, ayn eser, 35.
R. Uarol, ayn eser, s. 257-366.
G. Schllgen, ayn eser, s. 37.
A. Kssler, ayn eser, s. 118-119.
Goltz Paa, bu dnemde adeta Alman silah sanayiinin Osmanl lkesine tanmasna
araclk eden bir figr rol oynuyordu. Colmar von der Goltz, Denkwrdigkeiten
(Yayn: Friedrich von der Goltz ve Wolfgang Foerster), 2. Bask, Berlin 1932, s.124;
Zekeriya Trkmen XIX. Yzyldaki Silahlanma Yarnda Osmanl Devleti, Pax
Ottomana. Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Haarlem-Ankara 2001, s.
354.
Lothar Rathmann, Berlin-Badat. Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii (ev.:
Ragp Zarakolu), stanbul 1982, s. 31.
BOA, Y. PRK. ASK., 30/24.
Krupp arivinden naklen G. Schllgen, ayn eser, s. 37.
Ayn eser, s.35.
BOA, Y. PRK. ASK., 30/24.
BOA, Y.PRK.BK., 10/91.
L. Rathmann, ayn eser, s. 31; Johann Krause, Deutsch-Trkisch Handelbeziehungen,
Jena 1901, s. 102; G. Schllgen, ayn eser, s. 37, . Ortayl, ayn eser, s. 82.
A. Kssler, ayn eser, s. 121.
Kirkor Kmrcan, Trkiye mparatorluk Devri D Borlar Tarihesi, stanbul 1966,
s. 85-86.
George W. F. Hallgarten, Imperialismus vor 1914, Cilt 1, 2. Bask, Mnchen 1963, s.
269, dipnot.
A. Kssler, ayn eser, s. 122.
Ayn eser, s. 120.
G. W.F. Hallgarten, ayn eser, I, s. 267.
A. Kssler, ayn eser, s. 122.
BOA, Y. PRK. ML., 7/29.
L. Rathmann, ayn eser, s. 32.
Ayn eser, s. 32.
A. Kssler, ayn eser, s. 175.
Ayn eser, s. 175.
BOA, Y. PRK.AZJ., 25/5.
G. Schllgen, ayn eser, s. 37.
A. Kssler, ayn eser, s. 179.
Ayn eser, s. 179.
J. Wallach, ayn eser, s. 67.
Golt Paa, II. Abdlhamid dneminde Trkiyede 12 yl kald. Ancak II. Merutiyetin
ilanndan sonra Trk ordusuna danmanlk yapmak zere tekrar 1909 Ekim ortalarndan Ocak 1910 ortalarna kadar yaklak ay kald. Bk J. Wallach, ayn eser, s. 86.
Deutsche Bankn Alman sermayesinin lideri olarak kredi tevikleri iin bk. Fritz
Seidenzahl, 100 Jahre Deutsche Bank 1870-1970, Frankfurt am Main 1970.
138
Kruppa Alman siyas ve ekonomik destei iin bk. Willi Boelcke, Krupp und die
Hohenzollern. Krupp-Korrespondenz mit Kaisern, Kabinettschefs und Ministern
1850-1918, Frankfurt 1970.
58
J. Wallach, ayn eser, s. 71.
59
G. W.F. Hallgarten, ayn eser, I, s. 478.
60
Veli Ylmaz, 1nci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, stanbul
1993, s. 45.
61
U. Trumpener, ayn makale, s. 137.
62
A. Kssler, ayn eser, s. 179.
63
U. Trumpener, ayn makale, s. 137-138.
64
ngiliz Armstrong silah firmas, 1845de William Armstromg ve James Rendel tarafndan Elswickte kurulmu ve 1883de anonim irkete dntrlm bir firmayd. A.
Kssler, ayn eser, s. 248, dipnot 23.
65
Ayn eser, s. 71.
66
Ayn eser, s. 249.
67
Ayn eser, s. 249.
68
Ayn eser, s. 251.
69
Ayn eser, s. 252.
70
L. Bruce Fulton, Fransa ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul 1999, s. 179.
71
Anlamann metni iin bk. BOA, Y. PRK. ASK., 227/133.
72
BOA, Y. PRK. ASK., 227/133.
73
BOA, Y. PRK. ASK., 228/74.
74
BOA, Y. A. HUS., 500/67.
75
BOA, Y. A. HUS., 510/57.
76
BOA, Y. PRK. ASK., 234/55. Yine 3 Mart 1906 tarihli bir belgede de ilgili asker
techizatlarn tutar irketlerin stanbuldaki hesaplarna intikal ettirilmitir. Bk. BOA,
Y. Mtv, 284/24.
77
A. Kssler, ayn eser, s. 254.
78 BOA, Y. PRK, ASK., 256/83. 91 batarya seri atl toplarn deme eklinin nasl
yapld ve geri kalann nasl yaplaca iin bk. BOA, Y. PRK. ASK., 207/54.
139