293

Arnold J.Toynbee, H ristiyanl k ve Dnya Dinleri,

Trkesi: Prof.Dr.Mehmet Ayd n, Din Bilimleri Yay nlar ,
Konya 2002, 103 sayfa

Yrd. Do. Dr Hidayet I IK

Dinler Tarihinde kullan lan yntemlerden biri olarak kar la t rma, eitli dinlerin daha iyi anla lmas iin nmze geni bir alan ve ufuk sunmaktad r. Dinleri kar la t rmal olarak incelemek, herhangi bir dinin di$er dinlere
bak n ve yakla m n ortaya koymak, Dinler Tarihi al malar n n son derece
nemli bir ynn te kil etmektedir. Ancak lkemizde, Dinler Tarihi disiplinindeki son y llarda grlen nispeten sevindirici geli melerin yan nda, kar la t rmal incelemelerin yok denecek kadar az olmas byk bir eksiklik olu turmaktad r. Bu alandaki al malar n h zland r lmas ve Kar la t rmal Dinler Tarihinin canland r lmas bir zorunluluk olarak kar m za kmaktad r.
Prof.Dr.Mehmet Ayd n Beyin, XX.yy. n byk d nrlerinden ,ngiliz
tarih felsefesicisi Arnold Toynbeeden yapt $ evirinin, H ristiyanl $ n di$er
dinlere yakla m n ortaya koymas ve bu arada yapt $ kar la t rmalar a s ndan nemli bir katk y olu turdu$u grlmektedir.
Geni bir d nsel yo$unlu$u da bnyesinde bulunduran eser drt blmden meydana gelmektedir. Her blmde s ras yla dinlerin mukayesesi iin
kriterlerin neler oldu$u, dini a dan a$da dnyan n zellikleri, H ristiyanl k ile a$da dnyay birle tiren Bat medeniyeti aras ndaki ili kiler ve bugnn H ristiyan olmayan dinlerine H ristiyanca bir yakla m n nas l olmas gerekti$i zerinde durulmaktad r.
Mtercim ve yazar n, nszlerinde belirttiklerine gre eser, 1955 y l nda Hewett vakf taraf ndan davet edilen Toynbeenin, Amerikada verdi$i seSeluk niversitesi ,lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal $retim yesi

294

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

minerlerden olu maktad r. Bu seminerler, so$uk sava n devam etti$i ve dnyan n Do$u-Bat /Komnist-Kapitalist bloklara ayr ld $ bir dnemde verilmi tir.
Bu yzden, Bat cephesinden konu an Toynbee, s k s k Komnizmin amazlar na at fta bulunmaktad r. Yazar n nsznde belirtti$i ve mtercimin de dikkat
ekti$i ekilde insanl k, yksek tipli dinlerin d nda yeni bir din retmi tir. Bu
din kollektif insanl $ n gcne yapt $ m z tap nma, ya da insan n kendine
tap nmas eklinde ifadesini bulmaktad r. Toynbeeye gre bu insani klt,
bask y ve dayatmay da beraberinde getirmi tir. Bu dinin en belirgin tezahr
Komnizm ve Fa izmdir. Ancak Toynbee, tersinden bir yakla mla Kapitalizm
ve Seklarizmin de benzer zelliklere sahip oldu$unu grmezden gelmektedir.
I. Toynbee birinci blmde dinlerin kar la t r lmas nda kullan lan ltlerin neler olmas gerekti$i zerinde dururken nce, yksek tipli dinlerin genel
zelliklerinden yola kmakta (s.2) ve dinlerin do$u u zerindeki felsefi etkiden
sz etmektedir. (s.3-4)
Toynbeeye gre dinleri birbiriyle kar la t r rken bir tak m ltler aranacaksa nce davran , yani ameli incelemek gerekecektir. Bu a dan dini prati$i
de$erlendirmede iki tarz yakla m sz konusudur: Birincisi, bir dindeki amel ile
ideal aras ndaki a y zmekten ibarettir. Yazara gre birinci yakla mla ,slamiyet gnmz yksek dinlerinin en iyisidir. ,kinci tarz ise, ideal noktay gz
ard ederek belli bir dine inan r n amellerini di$er dinlerin inananlar n n amelleri ile kar la t rmakt r. (s.6) Ancak bunu yaparken birinin en yksek tabakas n
di$erinin en alt tabakas yla kar la t rmadan sak narak paralel bir kar la t rma
gereklidir. Yaln z burada da manevi eliti mi yoksa sade mntesibi mi baz alaca$ m z problemi kar m za kmaktad r. (s.8). Kanaatimizce burada,
Toynbeenin neden nce inanc de$il de ameli baz ald $ sorusu cevaps z kalmaktad r. Oysa dinin inan boyutu pratik ve ahlaki boyutundan nce gelmekte
ve bunlar inanca gre ekillenmektedir.
Yazar daha sonra H ristiyanl kla s n rl kald $ n syleyerek H ristiyan dini
ya ant s na gz atmak istemektedir. (s.10). Burada nce H ristiyanl $ n ya ad $
inan ve ahlak krizini dile getirmekte (s.11), sonra da totaliter ynetimlerdeki
dini durumdan sz etmektedir. (s.12-14). Yine burada enterasan bir duruma
i aret eder: Komnizm gibi totaliter bir rejim dine kar kesin tav r almas na
ra$men gerekti$inde baz dini mitolojileri dn almaktan ekinmemi tir. rne$in; Komnizm, Yahudilikten, seilmi halk mitini ve Sionun nihai zaferinden sonra kurulacak dnya cenneti mitini dn alm t r. (s.14-15). Ayn
ekilde a$da -putperest totaliter inanlar dini fanatizmi ,brahimi izgideki

294

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

295

Yahudilik-H ristiyanl k-,slam gelene$inden alm lard r. (s.15-17). Ancak kanaatimize gre, fanatik anlay n ad geen dinle ve zellikle ,slamla ne derece
rt t$ nemli bir sorudur. Nitekim yazar burada Yahudi/H ristiyan gelene$indeki k skan Tanr kavram na at fta bulunarak, k skan Tanr n n ocuklar n n kolayca toleranss z ve zulmedici olabilece$ini ve fanatizme kayabilece$ini
sylemekte ve bunun gnah n daha ok Yahudili$e yklemektedir. (s.16-17).
Toynbee, btn bunlar bir sonuca varmak iin syledi$ini belirtmektedir: Ne inanlar ne de davran lar bize, dinlerin kar la t r lmas iin bir tak m
kriterler karmam za imkan vermemektedir. O halde dini inan ve pratiklere
hakim olan ve onlara ilham veren nc bir unsur aramam z gerekecektir.
(s.17). nk yksek dinler insan en yce spiritel varl k olarak kabul etmemektedir. Bu noktada En Yce Varl $a yakla mda m ahhas Tanr kavram ndan Brahman ve Nirvana kavramlar na kadar e itli benzer yakla mlar
vard r. Yazar n ifadesiyle bu tutum benzerli$i, bu dinleri kendi aralar nda karla t rmak iin bir kriter sa$lamaz, fakat en az ndan bir taraftan tabiata, di$er
taraftan insana, kollektif gcn sezgisine tapmakta olan ilkel dinlerin iki e itlili$i ile, bir gurup olarak telakki edilen yksek dinlerin mukayesesi iin bir kriter
verebilir. (s.18). rne$in; saf a k olarak Tanr vizyonu, kklerini, insana hayat
vermek iin len bitkisel Tanr kltnde bulmaktad r. nk nebati dinde Tanr , insan n maddi hayat n n devam iin ihtiya duydu$u ekme$i temin etmesi
iin lmektedir. H ristiyanl ktaki spiritel ekmek kavram bu imaj zerine dayanmaktad r. (s.19).
Toynbee birinci blmn sonunda, dinlerin ktlk ve zd rap kar s ndaki tavr n ele almaktad r. Toynbeeye gre ktlk noktas nda iki problem
sz konusudur: ,yinin ve ktnn yarat c s olarak Tanr n n mutlakl $ ve insan n iyinin yan nda yer almas gerekti$i. (s.19-20). Yazara gre Hinduizm, gerekti$inde iyili$i feda ederek mutla$ sezgisel olarak kurtarmaya gayret etmektedir. Musevi dinler ise, gerekti$inde mutla$ feda ederek sezgisel olarak iyili$i
kurtarmaya al maktad rlar. Oysa bu iki zmden hi biri, gerek zm de$ildir. nk Tanr , hem mutlak hem de iyi olmal d r. (s.21). Izd rap noktas nda ise insan tecrbesi, zd rab n arzunun sonucunda ortaya kt $ n gstermektedir. (s.22). Bu noktada Budizmin yakla m ndaki do$ruluk pay n gz ard
etmemek gerekmektedir. Ancak arzunun daima kt olmad $ n , iyili$i de ifade
etti$ini gz nne almak da gerekir. rne$in; bir H ristiyan iin, a k iin zd rap
ekmek msbet bir iyiliktir. ,san n arm h ve tanr sal grnts de bunun sonucudur. (s.23-24). Toynbee, ktlk kar s ndaki tav rdan daha ziyade,

295

296

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

zd rab n kar s ndaki tavr n, muhtelif yksek dinlerin kendi aralar nda mukayese edilmesinde, bizlere bir k stas sa$layaca$ kanaatindedir. (s.26).
II. Toynbee, kitab n n, dini a dana$da dnyan n zeliklerini inceledi$i ikinci blmne, dnyan n gemekte oldu$u derin krize i aret ederek ba lam t r. (s.27). Ona gre dini a dan dnyan n zelliklerinden biri, dinlerin
Hint ve Gney-Bat grubu eklinde iki co$rafi gruba da$ lm olmas d r. Birinci
grubun merkezi, Hinduizm ve Budizm azizlerinin kutsal mekanlar n n bulundu$u Ganj vadisindeki Bihar eyaletidir. ,kinci grubun merkezi ise Yahudilik, H ristiyanl k ve ,slam n kutsal yerlerinin bulundu$u Filistin-Hicaz blgesidir. (s.2728). Devam eden sayfalarda Toynbee, dinlerin yay l ve da$ l m ndan ayr nt l
olarak szetmektedir. (s.28 vd.).
Toynbeeye gre btn yksek dinler, tabiat klt ile birlikte insan kltn reddetmekte de uyu maktad rlar. Ancak bu dinlerin mensuplar aras nda
problem olu abilmektedir. rne$in; H ristiyan ve Mslmanlara gre Hinduizm, tabiat klt ile ili kisini tam olarak koparamam t r. Yine Yahudi ve Mslmanlara gre H ristiyanl k, monoteizmi bir insan kltne srklemi tir. ,laveten H ristiyanlar da ,slam , Hacerul-Esvedin tebcili ve Hac gibi ,slam ncesi
Putperestlik adetlerini bnyesinde bar nd rmas noktas nda tenkit edebilmi lerdir. (s.35-37). Ancak Toynbee burada Hac ibadetinin, Hz.,brahime uzanan
gemi ini gz ard ederek onu Cahiliye Putperestli$ine ba$lama noktas nda
yan lg ya d m tr. Dahas , Mslmanlar n Hacerul-Esvede ibadet iin hac
ettiklerini sylemek de ok byk bir yan lg d r. (s.34). Oysa bu ta ziyaret
hacc n artlar ndan de$ildir. Hele bu ta a ibadet diye bir ey hi sz konusu
de$ildir. Nitekim Toynbeenin bu iki noktadaki yan lg s na mtercim taraf ndan
i aret edilmesi isabetli olmu tur. (s.34 ve 37deki dipnotlar).
Toynbeenin de$indi$i di$er bir konu, yksek dinlerin insan kurban n
kesinlikle reddetmesidir. Bununla birlikte Kenanl lar n byk o$lu kurban etme
ayini, Yahudada M.. VII. yy.a kadar icra edilmi tir. Kenan mitolojisi metinlerinde kurban ayininin, insanlar aleminden tanr lar alemine nakledildi$i grlm tr. (s.38-39). Yazara gre bu, H ristiyanl ktaki, yarat klar n kurtulu u iin
kendini feda eden Tanr o$lu d ncesinin ilham kayna$ d r. (s.39).
Toynbeeye gre a$da dnyan n zelliklerinden birisi, do$um tesadfnn tayin etti$i dini mensubiyetin, yerini, dinler aras ndaki daha bilinli bir
tercihe kendisini b rakmakta olmas d r. Toynbeeye gre bu, Bat uygarl $ n n
dnya ap ndaki yay lmas ndan kaynaklanmaktad r. (s.41). XV. ve XVII.
yy.lardaki Bat yay lmas n n ilk merhalesi esnas nda Bat l lar n hepsi H ristiyan

296

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

297

kilisesi mensuplar idiler. Ancak bu yy.lardaki Bat H ristiyanl $ di$er dnya

taraf ndan reddedilmi tir. (s.42-43). Toynbee burada H ristiyanl $ n Japonlar
ve inliler taraf ndan reddedili i ile Bat H ristiyanl $ n n Monofizit H ristiyanlar
taraf ndan Habe istandan kovulu unu rnek olarak verir. (s.43). Bunun tersine XVII. yy.dan sonraki Bat yay lmac l $ ba ar yla sonulanm ve dnya Bat
uygarl $ taraf ndan ele geirilmi tir. Ancak bu uygarl k Toynbeeye gre H ristiyan karakterli de$ildir. O, yaln zca bir hlasad r. (s.44).
Bununla beraber Toynbee, her iki yay lmac l kta da H ristiyan misyonerlerinin roln gz ard etmemektedir. (s.44-45). Mphesiz bu yay lmac l $ n
gerekle mesinde ve dnyan n Bat uygarl $ n kabulnde Bat n n teknolojik
dzeyinden yararlanma iste$i yan nda Bat l zgrl$e kavu ma d ncesi de
rol oynam t r. (s.47). Toynbeeye gre burada sz konusu olan zgrl$n iki
ekli vard r: Ferdi zgrlk ve devletlerin, milletlerin zgrl$ demek olan
toplu insan gc zgrl$. (s.47-48). Thomas Hobbesin Levithan ad n
verdi$i bu toplu insan gc, komnist ve fa ist rejimlerde kendini gstermi tir.
(s.48). Toynbeenin burada sz konusu etti$i devirdeki dnya, ona gre bu iki
zgrlkten hangisini seece$i sorusu ile kar kar yad r. (s.49). Ancak daha
sonralar btn dnya, komnist ve fa ist ideolojilerin y k ld $ na ve ferdi zgrl$n baz al nd $ liberalist/kapitalist anlay n hakim k l nd $ na ahit olmu tur. Toynbee toplu insan gcnn hakim/ihya olmas n her zaman bir tehlike
olarak grmektedir. (s.50). Yine ona gre toplu insan gcnn daha az tehlikeli k sm , dini olmayan, laikle mi ferdi huzur ve mutluluktur. Bu mutluluk manevi de$erler de ta maktad r. Ancak bunlar dini olmayan spiritel de$erlerdir.
Byle bir mutluluk dinlerin ilke ve idealleriyle uyu mamaktad r. (s.50-51).
III. Toynbee kitab n n nc k sm nda H ristiyanl k ile a$da dnyay
birle tiren Bat uygarl $ aras ndaki ili kileri ara t rmaktad r. Toynbee bu blmde ncelikle H ristiyanl $ n, Bat uygarl $ ile olan ortakl $ n n tamamen
k smi ve zamanla s n rl oldu$una dikkat ekmektedir. Bunun ba lang c n ise
M.. 700 y l ndan nce tespit edebilece$imizi d nmemektedir. (s.53). H ristiyanl $ n Roma ile sava m ve Yunan Felsefesi ile kar la mas Bat uygarl $ n n sz konusu olmad $ bir devirden nce gerekle mi tir. (s.54-55). Bunun
yan nda H ristiyanl k, tarihin hibir dneminde Bat toplumunun s n rlar iine
hapsedilmemi tir. rne$in; bugn Do$u Ortodokslar , Monofizitler,
Nestorienler H ristiyan dnyan n Bat l olmayan mntesipleridir. (s.55-57).
Toynbee buradan hareketle H ristiyanl $ n, Bat uygarl $ n n yok olmas ndan
sonra da ya amaya devam edece$i kehanetinde bulunaca$ sylemektedir.
(s.57).

297

298

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

Toynbeeye gre Bat uygarl $ n n men eini inceledi$imizde, GrekoRomen uygarl $ n miras lar olan ve kilise tarihinde nemli rol oynayan Aziz
Ambroise, Augustin, Gregorie ve Benoit gibi de$erlerle kar la r z. Bu durum
bize, Bat uygarl $ n n H ristiyan kilisesinin yard m olmaks z n gerekle meyece$ini gstermektedir. (s.60). Ancak, yazara gre Bat uygarl $ n n siyasal ve
sava gelenekleri H ristiyan men eli de$ildir. Bu gelenek Roma imparatorlu$undan, kuzey barbarlar ndan ve Antik Yunandan gelmektedir. (s.61-62). XV.
ve XVI. yy.larda da Helenizmin yeniden do$mas ile Antik Yunandaki putperest unsurlar H ristiyanl $a girmi tir. (s.63).
Toynbee, H ristiyan kilisesinin Bat ekonomisini yaratt $ fikrindedir. Bat
uygarl $ n n ekonomik geli melerini Benediktin tarikat n n yan rnleri olarak
grmektedir. (s.63). Ancak bu durum H ristiyan manevi hayat na zarar vermi tir. Toynbeenin ifadeleriyle, manast rlar n byk ba ar , geli me ve ekonomik
faaliyetlerini mteakib, gittike o$alan rahip say s n n, uzay p giden zaman
iinde spritel hayattan uzakla arak, sadece dnyevi i lere yneldi$ini tespit
etmekteyiz. Bu durum, ke i lerin spiritel hayat n n tahribi olmu tur. (s.64).
Toynbee, XX. yy.da dinin ok zay flad $ na i aret etmektedir. (s.71). Bu
yy.da fanatizm, Bat l hayata atalar H ristiyanl $ n de$il, modern Bat ideolojileri olan Komnizm ve Fa izmi dahil etmi tir. Yazara gre H ristiyanl $a alternatif olu turduklar n syleyen bu ideolojiler, asl nda eski bir dinin a$da varyant ndan ba ka bir ey de$ildir. Bu eski din, insan n kendisine tap nmas demek olan kuvvet i gds kltdr. Yazar bunu yle ifade etmektedir:
Komnizm, kuvvet i gdsnn dnya ap ndaki kltdr. Bu a dan bak ld $ nda Tanr a Roma ve Tanr Sezara kar yap lan kltn modern benzeri
gibi grnmektedir. Fa izm, kuvvet i gdsnn mahalli aptaki kltdr. Bu
a dan bak ld $ nda Atina, Isparta ve Roma imparatorlu$unun tesisinden nceki Greko-Romen dnyan n di$er site devletleri kltnn modern benzeri gibi
grnmektedir. (s.72). Bu insan klt kendine yeni silahlar bulmaktad r. Bugn bu silah, Bat n n modern teknolojisidir. (s.72-73).
Toynbee Bat dnyas nda bayrakla ha n yan yana gelmesini de uygun bulmamaktad r. Ona gre burada geleneksel H ristiyanl $ n yeni putperestlik ile birlikteli$i sz konusudur. (s.73-74). Mtercim dipnotta Toynbeeye kat lmad $ n ifade etmi tir. nk; dnyada btn milletlerin bir rki, bir de dini
mensubiyeti vard r. Her iki mensubiyet milleti, millet de devleti olu turur. Devlet de bayrakla temsil edilir. Bayra$ n alt nda bir biriyle btnle mi olarak her
iki mensubiyet de vard r. (s.74, dipnot).

298

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

299

Toynbee bu blmn bundan sonraki k sm na daha nce i aret etti$i, insan n kendi kendine tap nmas n n tehlikelerine dikkat ekerek devam etmektedir. Bugn H ristiyanl k ve di$er btn dinler bu ortak d manla yz yzedir.
(s.74 vd.).
IV. Toynbeenin kitab n n son blm, bugnn H ristiyan olmayan
dinlerine H ristiyanca bir yakla m n nas l olmas gerekti$i konusundad r.
Toynbeeye gre btn dinlerin birbirine yakla mlar ancak ortak bir zeminde
mmkn olabilir. Byle bir zeminin en nemli unsuru insan f trat ve zellikle
insan n asli gnah dedi$i ben merkezcilik (egocentrisme)dir. Btn yksek
dinler bu asli gnahla mcadele halindedir. (s.77-79).
Bundan sonraki sayfalar, yksek dinlerin modern dnyada kar la t klar
problemler ile ilgilidir. Toynbee, daha ok ikinci blmde de$indi$i problemleri
burada tekrar zetlemi tir. (s.79 vd.)
Yazar n bu blmde tart t $ ba l ca problem, Bat H ristiyanl $ n n di$er
din mensuplar na hangi hareket tarz ile ve hangi halet-i ruhiye ile yakla aca$
problemidir. (s.84-85). Yazara gre bunun iin nce Bat H ristiyanl $ n Bat l
aksesuarlardan temizlemek gereklidir. (s.85). Asl nda bu, yeni ortaya km bir
problem de$ildir. rne$in; kilise babalar Clement ve Origene de buna benzer
bir problemle kar la m lar ve hitap ettikleri insanlara onlar n al k olduklar
terimlerle yakla m lard r. Cizvitler de H ristiyanl ktan Greko-Romen aksesuarlar temizlemi ler ve onu, inli ve Hintlilerden ald klar terimlerle a klam lard r. (s.85-86). Toynbeeye gre H ristiyanlar, di$er din mensuplar na, Bat l
vasf ile de$il de, s rf H ristiyan vasf ile yakla abilseler, onlara etki etme anslar
ok artacakt r. (s.87). Bu noktada Toynbee, H ristiyanl $ geleneksel H ristiyan
inanc ndan temizlemek ve zne dndrmeyi denemek gerekti$ini de sylemektedir. (s.87-88).
Toynbee, bu sylediklerine, H ristiyanl $ inhisarc /tekelci ruhundan ay klamak gerekti$ini de ilave eder. (s.88-89). nk; Tanr n n ba ka topluluklara
ba ka vahiyler gndermemi olmas mmkn de$ildir. (s.88). Ayn ekilde bu
inhisarc ruh kibir gnah n da beraberinde getirmi tir. (s.89). Bu da, yukar da
sz edilen ben merkezcilik i aretidir. Oysa ben merkezcilik, insanl k iin kendini kurban edecek kadar inayet ta yan H ristiyan Tanr fikri ile uyu mamaktad r. (s.90). Bu yzden H ristiyanl k, XVII. yy.da nce Japonyadan, sonra
inden ve nihayet Bat dnyas n n idarecileri taraf ndan Bizzat Bat dnyas ndan at lm t r. Toynbeeye gre ayet H ristiyanl k, bugnk inhisarc -kibirli

299

300

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

ruhtan temizlenmezse, gelecekte de insan ahsiyetinin kutsal karakteri ad na

reddedilecektir ve H ristiyanl k iin bir istikbal olmayacakt r. (s.91).
Toynbee bundan sonra as l soruya tekrar dner. Bu sylediklerinin $ nda, H ristiyanlar n di$er yksek dinler ve onlar n mensuplar kar s ndaki
durumunun ne olmas gerekti$ini sorgular. Ona gre bu noktada, bir
H ristiyan n, H ristiyan inanlar n n hakikat ve do$ru oldu$una s k ca sar lmakla
birlikte, belli lde di$er yksek dinlerin de do$runun ve hakikatin bir vahyi
oldu$unu kabul etmesi gereklidir. (s.91-92).
Bu noktadan sonra Toynbee, dnyan n birle meye do$ru gidece$ini ve
bunun, sahip oldu$umuz farkl kltr varl klar m z n entegrasyonu ile belirginleece$ini syler. (s.93). Ona gre zaten Yahudilik, H ristiyanl k ve ,slam kken
itibari ile farkl de$ildir. Budizm ve Hinduizm de H ristiyan Bat ya entegre olabilir. (s.93-95). Yaln z bu, senkretik bir din olu turulmas anlam nda de$ildir.
Nitekim Mo$ol ,mparatoru Ekberin ve Roma ,mparatoru Julienin senkretik
din olu turma abalar ba ar s zl kla sonulanm t r. (s.95). Bunun tesindeki
bir uzla ma ile milletlerin farkl dini, kltrel ve spiritel zenginlikleri insanl $ n
ortak mal olacakt r. Bylece di$er dinleri sayg , tebrik, hayranl k ve a k ile telakki ederek, H ristiyanl $ n gerek prati$i iinde ilerlenmi olunacakt r. (s.96).
Toynbee, bundan sonraki sayfalarda H ristiyanl $ n temel unsurlar n a klamaktad r. (s.97-98). Ancak bu unsurlar, Toynbeeye gre salt h ristiyani
unsurlar de$ildir. nceki din ve kltrlerden kaynaklanm lard r. rne$in; Tanr n n kendisini arm hta feda etme telakkisi, insana hayat ekme$ini temin etmek iin kendisini feda eden Temmuz, Adonis ve Osiris kltnden beslenmi tir.
(s.98-99). Toynbee bu noktada H ristiyanl k ile Budizmdeki Boddhisatva klt
aras nda da benzerlik grmektedir. Nitekim Boddhisatva, insanlara do$ru yolu
gstermek iin son ad m atmay reddederek kendi kurtulu unu ertelemekte ve
kendisini insanl k iin feda etmektedir. (s.99-100). Yine rne$in; Mitraizm, militan kilise idealinde tesirini srdrm tr. Osis ve Kibele klt ise Roma Katolikleri ve Do$u Ortodokslar nda Bakire Meryem klt eklinde devam etmi tir.
(s.102).
Toynbee, kitab n n bundan sonras na yle devam etmektedir: Alt n
izmek istedi$im en nemli fikir, fanatizme d meksizin inanabilmemiz ve ne
bencil, ne ma$rur, ne de kindar olmaks z n davranabilmemizdir. (s.103). Bu
noktada verdi$i rnek de ilgintir. H ristiyanl k Romada zafer kazan nca ,mparatorluk, btn putperest kltn yok edilerek heykellerin kald r lmas n ve putperest mabetlerin kapat lmas n emretmi ti. Roma valisi Symmague buna kar

300

K TAP TANITIMI ve B BL YOGRAFYA

301

karak, Bu kadar byk bir s rra bir tek yolla yakla lmas imkans zd r demi ti. Bahsetti$i s r, tanr sal gereklik ve kainat s rr d r. Toynbeeye gre
Symmague taraf ndan dile getirilen problem, gnmz dnyas nda da geerlidir. (s.103). Bu ekilde Toynbee, H ristiyanl $ n, di$er dinlerde de kurtulu un
olabilece$i fikrine sahip kmas zerinde ciddi manada durmaktad r.
Grld$ gibi Toynbeenin, gnmzden yar m yz y l ncesinde verdi$i konferanslardan olu an kitab , gnmz problemlerine de de$inmekte ve
H ristiyanl $ n a$da dnya ve di$er dinler kar s ndaki konumunu ciddi ekilde sorgulamaktad r. Kanaat m zca Toynbeenin yakla mlar , daha sonra toplanan Katolik H ristiyanl $ n II.Vatikan Konsilindeki yakla m n a$r t rmaktad r,
hatta bir ok noktada daha ileri a l mlar iermektedir.

301