ZMRL SMAL HAKK

Hayat, eserleri, din ve felsef

ilim lerdeki m evkii, jbilesi ve vefat

Y azan :

Celeddin Z M R L

P ro f e s r e Halil N im e ttu llah z t r k n b ir

m u k a d d e m e sin i ihtiva e tm e k te d ir .

N airi :

brahim Hilmi raan

HLM K T A B E Y

1946

Celeddm kslrliio sair eserleri

1 Tabiiyattan b ir nebze . . . . Fi. 10 Kr.
Veraset ........................................... Fi. 30
Kr.
2 -T- Tabiiyat lem inde b y k ,sim alar Fi. 20 Kr.
3
jeoloji ve bioloji bilginleri . . Fi. 30 Kr.
4 Bulgaristan, tetkik seyahati . . Fi. 3 0 'K r.
5 -Ornitoloji [kulardan bahis bu '
eser 9 fasi'^idir] . . . . Fi. 200 Kr.

Eassimaan, eserleri
1 Tabiiyat- dersleri
2 Ornitoloji lgati
3
Zootekni ve tarim bilgisi

ZMRL SMAL HAKKI

 irk eti M r ettib iy e B atm evi N o. 73

Mukaddeme
Yalcnda k a y b e tti im iz b y k stat smail H a k k i
zm irliy i bilenlere ve b ilm iy e n lc r e ta o tm a k iin olu
de e rli re tm e n C e l lettin zm irli rah m etli babasnn
im d ilik b ir b iyo rafy asn
az iz htrasn tarihin
m e k istemitir.

yazarak

u n u tm a z

m e rh u m

sahife le rin e

stadn
te v d i et*

M e rh u m sta d m z z a m a n n d a eine n a d i r te sad f

o lu n u r b y k lim lerden , ve h e r n o k ta d a n lm sal
iyetine h r m e t e dilir, inanlr

o to rite le r d e n d i.

G erek

a r k ve g e r e k G a r b felsefelerin e olan v u k u fu
li n i statlarn stad m e vkiine k arm t.

k e n d i

M e m le k e tim iz d e eski d e v i r l e r d e n b e r i en o k a r k
slm k lt r ve felsefesi hk iu o ld u u iin g e r ^ k
ilim ve g e r e k h a y a t baknrdsn is'm felsefesi b iz d e
m h im bir m evki t u t a r ? Bu felsefe bilin m ed e n b iz im
ilim ve k lt r h a y a tim iz h s k k n d a v e r iU c e k h k m le r
b a k ik a te uy g u n d m e z . slm felsefesi ise e k etrafl
v e o k d e r in alm a v s d id in m e ile e ld e e dilir geni
b i r iim varl o ld u u n d a n d e m e limin bu felsefe
n in iine girm esi m m k n olabilir d e ild i ? A n c a k
ha y a t bu o u r d a sarfedercesinft

iley e n ve

h i d u r

m a d a n ileyen bir alm a bu ii b a a r a b ilird i.

te m uhitim izin byle iKtiyaciu r u h u n d a d u y a u
m e r h u m sta t denilebilir ki b t n h a y a tm b u n a vere-

r e k , h e r trl ezici

y o r g u n lu k la ra

felsefesini b tn etrafiyle e l d e etm i,

k a tla n a ra k

islns;

n iv e r site d e bit

k r s y b t n salh iy etiy le ig-al e tm i o lu y o r d u [ l ] . Bu

y o ld a se nele rc e en verim li a l m a la r d a b u lu n a r a k o k
d e e rli eserler brak m , k en d in e h a s b a k i r g r l e r
le d e bu felsefede a d e ta b ir sistem v c u d e g etirm itir
N ite k im lmikelm yeni felsefeye ta tb ik e d e r ta r z d a k i
mesaisi b u d e rin salhiyetin m a h s u l d r . M e m le k ctitn i
zin d n d a n d a k endisine ilm m e selele r hakkodam r a c a a tla rd a b u lu n u lm as sta d n
lm hretinittm e m le k et snrlarn atna d e lild ir. Z aten zannanDin

bu yolda, en b y k stad o ld u u n a p h e y o k tu r .
s ta t h a k k n d a ne s y le n se a z d r , on un b y k

varl h ak k y le anlatlem az. Bay Cellettin zmirlinin

rissle si a n c ak bir b a la n g o lm a b a k m n d a n h a y r h
b ir te e b b s t r. Bu b alan g c b ir o k eserlerin ta k ip
etmesini, ve b y le c e sta dn y eri d o ld u r u lm a z b o lu u
ka rs n d a gnllerin b ir a z teselli bulm asn temenD
ed erim .

H. Nimetullah ztrk

[l]Bam felsefeaDa tnetsisi Elkindidir; Trkiyede sta ttr.

Okuyucularma
Babam ordinarys profesr sm ail Hakk z
m irlinin biyografisi ve lm hayatn yazmak de
vini zerim e aldm dan m anev b ir haz duy
maktaym. Olu olmak dolaysiyle babamn ha
yat hakknda yaz yazmak benim iin erefli
bir i ; hususiyle beynelm ilel bir lim olan, s
lm - T rk Ansiklopedisi sahibi bay Eref edipin
tbiriyle [mftileman] olan stadn ilm mesleini
analiz etm ek ok g b ir i, esasen b u benim
branm dahilinde olm amakla beraber babam n
baz eserlerini okuyarak ve bende bulunan baz
notlarndan istifade ederek tahlile m m kn ol
duu kadar alacam esasen babam benim
M enbailirfan idadisinde metodoloji ve siyer hocam dr. Bununla beraber babam n arihi olaca
m iddia etm iyorum ... O bir ilim deryasdr, o
bir irfan hzinesidir. Peyam i Sefann tabirile Trkiyenin biricik lim i olan stadn ilm i hayatn
belirtm ek iin yazdm bu risale bir balang sa
ylr. Bu m uhtasar ibdidam n, m ufassal intihasm
tem enni ederim .
zm irli ailesi bunu daha ziyade Felsefe ta ri
hi ve kelm tarihile megul olan niversite gen
lerinden ve onlarn sayn profesrlerinden bekli
yor.....

Din ilim lerindeki m evkii hakkm da babam n

talebelerinden olan edebiyat retm eni bay Mah
m ut C ellettin ktenden istifade ettim kendisine
ve mukaddem eyi yazan bay Nim et ztrke te
ekkr etm ei bir bor bilirim .
Cellettin zm irli

 S M A L H A K K ZM RL
Douu stadn babas yedek yzbas z"
m irli Haan efendi olup byk babas zm irli
ubuk Hseyin efendidir. Yzba Haan efendi
G iride gittii zaman Kandiyeli Hafize hanm g
ryor 18 yanda sarn gzel bir kz olan H afi
ze hanm seviyor ve nikh ederek Izm ire geti
riyor.. Hafize hanm dier bir ok g iritliler gibi
hi T rke bilmiyor, Rum ca konuuyor fakat
Haan efendi buna yava yava Trke reti
yor.. Hafize hanm zm ire gelince kz kardei
Hatice hanm de zm ire g etirtiyor ve zm irde
onu da evlendiriyor...
Haan efendinin Hafize hanm ile evlenm e
sinden bir sene sonra 1285 tarihinde bir erkek
ocuu dnya geliyor bu ocuun adn sm ail
Hakk koyuyorlar..
te stat zm irli sm ail Hakk 1285 tarihinde
zm irin kiem elik semtinde K ratl sokanda
dnyaya geliyor..
Y etitii m uhit kiem elik semti zm irin
o zaman en tanmm bir sem ti olup T rk ve
m slm an m uhiti idi,.
Aile hayat orta halli m tevazi olup babas

alaydan yetimi sevim li, ahlk mazbut, ailesi

efradm a bal bir yzba idi.. Haan efendinin
kardei ve kardeinin de ocuklar olup bunlar
kendi meslek ve sanatlarile m egul bulunurlard.
H att stadn amucasnn olu olak Hseyin
efendiyi ben bile hatrlarm 1326 da zm ire git
tiimiz zaman kardeim Necmettin ile beraber
kiem elik de Yahane sokanda onun evinde
m isafir kalm tk...
T ah sili stat zmirli smail Hakk drt
yanda okula balam tr okumaa ok hevesli
im i hatt bo zam anlarn oyun oynamakla deil
ocuklar toplayp ders okutm akla vakit geirir
mi.. lk tahsilini yaptktan sonra sark sararak
babasnn amcas m hafzdan ders alarak Hf
za alm ve az zam anda hafz olm utur.. Sonra
rtiye tahsilini yapm ve rtiye m ektebinde
Ziyaettin efendinin babas km il efendiden Farisi
okum utur; ayn zam anda m edrese derslerine de
devam etm i hatt azeli tarikatindan bile icazet
alm tr.. Rtiyeden mezun olunca oradaki r
tiye okulunda bir m ddet Farisi m uallim lii
yaptktan sonra 1308 de stanbula gelmi ve imtahanla D arlm uallim ini liyeye talebe yazlm
hem D arlm uallim inde okumu hem de Sultanselim de m ehur hafz akir efendinin medrese
dersine devam etm itir. akir efendinin nc

seferk i icazetinden icazet alm tr. [] 1310 da

D arlm uallim ini liyeden mezun olm utur..
Tedris hayat ve dar memuriyetleri s
ta t D arlm ualim inden birincilikle mezun olunca o
zamann M aarif Nazr olan Zht Paa [] statadn zek ve alkanln takdir edip stanbulda alkomu ve Mercan idadisine din dersleri,
tarih ve ahlk m uallimi tyin ve ayn zamanda
kendi ocuklar iin de husus hoca tyin etm i
tir.. Az zaman sonra M lkiye lisinde M anastrl
sm ail Hakk efendi yerine usul fkh m uallim i
olmu ve m erutiyetin balarnda Em rullah efen
di Maarif Nazr olunca onun yerine D arlfnun
felsefe m derrisi ve Hukuk Fakltesinde usul
fkh m derrisi bilhara m edresetlm tehasssm de felsefe m derrisi ve Darlfnun tekiltnda da
Edebiyat Fakltesinde slm felsefesi m dderrisi
niversite tekiltm da da ordinarys profesr
olm utur. Bu tedris hayat esnasnda bir ok ta
lebe yetitiriyor yetitirdikleri talebelerden baz
larnn adlarn bildiriyorum ; Ezcmle :
[1] Hafz; a k r eFeDdinin ik in c i ic a z e ti e y h isl m MuKz.m e fe n d id ir . A b d iila z iz zam annda h o cala b a ly a n
h a fz a k r efen d i sta n b u lu n en m eh u r h ocalarn d an olup
b ir ffn k e n d isin e fe n a m uam ele yap an o zam ann t e le d iy e
r e isin i T a le b e i U lum ik y e t e tm ile r ; A b d laziz a k ir
e fe n d iy i huzuruna agrarak B e le d iy e r e isin in c e z a sn se n
4 y in e t d e m e si z e rin e ak ir e fen d i d e ben a ffe ttim d e
m itir.
[2] H le n K zltop rak ta K a d k y J(f.z L is e s i olan bina
Z h t P aa k o n a olu p y a n n d a Zht P a a n n y a p tr d
.cam i d e v a r d r.

Babakan kr Saraolu, Mill Eitim Ba

kan Haan l Ycel, M illetvekillerinden R eat
emsettin, eski M illetvekillerinden Nevzat Ayas,
eski M illetvekillerinden Sadri Ethem , Zonguldak,
milletveki M ehmet Emin, D iyanet ileri reis mu*
avini Aksekili Ahmet Hamdi, Diyanet leri m
avirlerinden Yusuf Ziya, profesr Ragp Hulsi,,
profesr Nim et ztrk, eski stan b u l valisi S
leym an Sami, Muhakemat M drl avukatla
rndan K adri Aytaman, talebe mfettilerinden.
Osm an Horasanl, Bakanlk m fettilerinden O s
m an P azarl, stanbul Erkek Lisesi m dr
Cell Ferdi, Kadky Kz Lisesi m dr Cafer
Arta, Pertevniyal Lisesi m dr Rafet Tok, fel
sefe retm enlerinden Zekeriya, Htemi Senih, Nezahet, Faika Isam Onan, Mahmut Cellettin kten,
stanbul M ill Eitim m dr Murat U ras, tarih,
retm eni Zek Konrapa... K onservatuar mdr,
Tevfik A rarat, Kz Lisesi m dr ffet gibi... yk
sek m evkilerde bulunan zevat ile tanmm
retm enlerdir.
stat derslerini pek heyecanl anlatr ve ga
yet gzel sylerdi onun dersini anlam yan hem en
hem en hi bir talebe yoktu . slm Tarihini a n
latrken talebe btn ciddiyetiyle onu dinler ve
baz vakalarda alarlard.. H att Zek Konrapann anlattna gre Darlm uallim ini liye
birinci snfnda slm Tarihi okuttuu zaman ta
lebe notlarn daha mufassal olmasn istem esi

zerine stat Benden mufassal istem eyin mevsuk

isteyiniz dem itir..
u halde stat tarih vesikalara dayanan esasl
bilgiye ok kym et verirdi.. Mevsuk olmyan bil
gilere ehem m iyet verm ezdi...
d a r m em uriyetleri stat tedris hayatmda olduu gibi ayn zam anda bir ok idar m e
m uriyetlerde bulunm utur. Maarif Nezaretinde
encm en zl, Darafaka m drl, Darlmuallimini A liye m drl [*J Salih Zeki beyin
m drl zam annda Edebiyat ve lahiyat fa
klteleri m drl yapyor, m drlkleri zam a
nnda daim a takdirlere m azhar olmu iken [*] Ma
arif Nazr Maslp kr bey stadn uhdesinden
faklte m drln alnca o zam ann ey hislam olan H ayri efendi stada sizin vs'ati ilm i
niz vardr hangi dersi ve hangi dar vazifeyi is
terseniz sizi tyin etm ekten haz duyarm diye
rek rahm etliyi brahim Paa M edresesi m dr
lne ve az zaman sonra da m edris m fet[ I ] M a r u tije tin il n n d a D ar lm u allim in i A liy e y c m
dr olan S r r e fe n d i ad n d a bir hoca t y in e d ilm iti bunun
zerin e m ektep m uhiti g a ley a n a g e le r e k b y le b ir a sr d a
ya ln z a r k ilim ler in d e m te h a sss olan zatn D a r lm u a llin i n e mdr o lm a sn iste m e m e le r i zerin e M aarif N e z a r e ti
m fe tti g n d er e re k ta le b e y e ne istiy o rsu n u z d iy e so rm a
la r zerin e ta le b e istejfin i te k r a r e d in c e N eza ret sta d D a
r a fa k a m drlnden D ar lm u allim in i A liy e m drlj^ne t y in ed iy o r.
[2 ]
H a tta F ra n sa d e v le tin d e n b e r ti m u sa d d a k M aarif
m a d a ly a la rile t a lt if olu n m u tr.

10

tiliine tyin ediliyor; M eihatta Darlbikmetil"

islmiye tekil edilince D arlhikm e zhnda ve
reis vekilliinde bulunuyor, stikll sava niha
yetinde Ankaraya davet edildiinden eriye V e
kleti Tetkikat ve T eliat slm iye zhnda
bulunuyor ve Abdlziz avitan sonra onun yerine reis oluyor.. Bir m ddet sonra da Istanbula
gelerek lahiyat Fakltesi reisliine intihap edi
liyor. niversite tekiltna kadar reislikte kal
yor son tekiltta kendisine slm iyat Enstits
m drl veriliyor- Burada da bir m ddet kal
dktan sonra em ekli yeim doldurduu halde h e
yeti vekile karariyle bir sene daha tem dit edili
yor ; nihaye" 90 lira ssl maa ile ve ordinarys
profesrlkle em ekliye ayrlyor..
Evlenm esi stat Mercan idadisinde m ual
lim iken zmirde bulunan annesi Hafize hanm
ve kk kardei Ahmet Refik beyi [*] stanbula
getirterek ehzadebanda kiralad evde oturu
yorlar... Bu esnada 1313 ylnn balangcnda
Nakibendt tarikat eyhlerinden Llebur<?az ka
ds Sleym an Necati efendinin byk kz Nuriye
hanm la evleniyor Necati efendinin Vefadaki evi
ne igvei giriyor.. Bu izdivatan 1313 rum ve
1315 abannda C ellettin adnda olu dnyaya
geliyor ilk erk ek evld olan Cellettinin dou(1] A h m et R e fik b e y 1336 da M aliye N e za r e ti M uhase
b a t U m u m ye mdr m uavini ik en m ide lse r in d e n v e fa t
e tm i tir ...

undan fevkalde
sylyor

11

m em nun

kalarak

u tarihi

medyeli m jde bidd

Ferzend hod adanbd
Eznur kerd zate zuhur
efandder herca srr
Bahayi dadrd
Tarihi cevher dard
Yarab bisz sahip Keml
Dodu o eb mhi ceJl
m za
aban idi seba aar
Hakk kulu oldu peder.
1316
da da Necmettin adm da ii<inci olu ve
1322 de N urettin adnda nc olu dnyaya
geliyor N urettin on gnlk vefat ediyor.... N uri
ye hanm da 1325 de verem hastalndan kurtulam yarak stanbulda babas Sleym an Necati
efendinin evinde vefat ediyor N uriye hanmn
vefatnda stat Konyada olduundan cenazesinde
bulunam yor.. Nihayet N uriye hanm n vefatn
dan 9 ay sonra Kadkynde m tevelli Aziz efen
dinin kz K adriye hanm ile evleniyor ['] Bu
hanm dan da 1329 da H ayrettin adnda bir olu
dnyaya geliyor...
[1] B u rad a sta d n her va k it s y le d i i b e y ti s y le m ed en

^^eeiiedim ;
nk v a k fe y le y e m e d in c ih e ti a k a ten in
M te v elli k z se v m e k ne v a zifen d i sen in

12

stad n e se rle ri stat eserleri itibarile d&

ok velttur. Basl olarak elli be eseri vardr.
Baslmam eserleriyle beraber yz bulm akta
dr ; Gazete ve mecm ualardaki yazlar bunun d
nda k alrla r; yani hayatta m tem adiyen oku
yup yazm tr. [Beikten m ezara kadar] eserleri
nin ou orijinaldir.. Bu eserleri grup itibariyle,
din ilim leri grupu, edebiyat ve tarih grupu, fel
sefe grupu, tasavvuf grupu olmak zere ayrabi
liriz.. E serlerinin birer birer adlarm ve m evzu
larn yazm ak lzmgelse yalnz bundan bahset
mek iin belki 300 sahifelik bir kitap yazmak
lzm geleceinden bu brorde m htasar ve
m fit olan m alm at verm ekle iktifa edeceim.
Balca eserlerinden:
1 M anii K ura n Bu eser, K urankerimin tercm esidir, iki cilttir.. 1927 de baslm
olup ikinci cildin sonunda K urann tarihinden
bahsedilm ektedir; ok kym etli b ir eserdir.
2 Yeni lmi kelm ['] 1939 de baslan
bu eser iki cilt olup yalnz ilahiyat ksm ini ihti
va etm ektedir. N ebeviyat ksm yoktur.. Bu eserde
felsefe ile kelm kartrm tr pek ok kym etli
bir eserdir.
[1]
l mi k el m , C e n a b h a k k n isb a t hakkndaki' d e lil
le r le , s fa t c e lile i il h iy e d e n b a h sed en y k se k bir ilim d ir ,
M tebasssIariD a (m te k e llim n ) d e r le r . K elm
tab irin i
A m rin ib ab v a z e tm itir .

13

3 Usulu fkh dersleri [^]

4 lmi H il fp ] 1330 da baslan bu eser
iki cilttir usulu fkhm ubesinden saylan bu
ilim slm m ezhepleri arasm daki ihtilflar bildi
riyor Trkiyede ilk defa olarak stat tarafndan
azlmtr.
5 Din dersleri, 1341 de baslm olup or
ta okullarda okutulmutur-.
6 Siyeri Nebeviyei Celile [] 332 de
baslm tr. stat bu eseri erif Mecit ile erif
M uhittin beylere ithafen yazm tr.. K itapta Hadis
uyduran Veddinden, lm at vazd a n m uteber olmyan kitap ve risaleden zayf ve mevzu hadis
lerden bahseder. ok kym etli bir eserdir.. Ki"
tapta yazl mevzu hadislerden bazlarn aynen
yazyorum :
1 Arz kaya zerinde kaya kzn boy[1]
stin b a t A h k m u su l fk h sa y e sin d e o lu r. F k hn
te m e lid ir . F u k ah ay H a n e fiy e d e n E ltelv ih a d l e se r sa h ib i S a
d e ttin ! T e fta a n ile fk a h a y a fiy e d e n
C e l l e ttin i S y u t
m e h u rd r .
[2] lm i H il f B ir hkm e r 'iy i m u h a lifler in y k m a ndan m uh afaza olun m as iin ; e r ' i d e lille r in ah valin d en
b a h se d e n ilim d ir bunu ilk d e fa yazan H a n e f fk a h a sn d a n
K ad E b u z e y d d e b u sd r.
[3] S iy e r P ey g a m b er le r im izin n e se p le rin d en M ek k e ve
M ed in en in v a k a la rn d a n b a h se d e n bir b ijy id ir bunun b ir d e
m a^zi d e n ile n k sm v a r d r ki P ey g a m b erim izin m uh arebe
ler in d e n b a h se d e r.lk S iy e r y a za n tbni ah ab z h r id ir, d a
h a son ra F utuh am e s e r iy le m ehur v k d i. v e k ita b ilm e g f a z is iy le m ehur tbn i K u teyb S iy e r c ile r d e n d ir .

14

nuzu zerindedir. kz boynuzunu km ldatr ise

kaya harekete g elir m ealindeki hadis sahih,
deildir.
2 Cenabhak uern Aleyhisselm halfeettii
vakit C ibril Aleyhisselma bir elma alp boaz
na skma em retm i ilh., gibi szlerin asl
yoktur.
3 Cenabhak C ennetten arza be rm ak
aktyor. Seyhun ceyhun Dicle, Frat, Nil bunlarn
hepsi Cennetin esfel derecesinden olan Cennet
pnarlarnn birinden akyor m ealindeki hadis
inkr edilmi haberdir.
4 Hazreti brahim in, olu H azreti sm ailin
boynuna bak urup ban kesmedii sz ya"
landr zndklarn mevzuatndandr.
5
dem Aleyhisselm Cennetten Hinde in
dii zaman zerinde elbisesi oan bir Cennet yap
ra Acard, yaprak kurdu Hinde yayld, aala
rna yapt aalar telkih olundu ite misk,
anber, kfuru bu yapraklardandr m ealindeki ha
dis inkr edilmi haberdir.
6 Eyb hikyesi yani H azreti Eyuba ey
tan m usallat olarak frm ekle H azreti Eyb c
zam illetine tutulm u bedeninden kurtlar dkl
m gibi haller yalan ve iftiradr.
7 Peygam berim izin snnetli domas hak
knda hi bir ey sabit deildir.
8 Peygam berim izin m hr etten b ir fn
dk gibidir zerinde [Resulullah sallialeyhi ve
sellem yazl idi gibi szler yalandr.

15

9 Eti bak ile kesm enin m ennedildiini

bildiren hadis asla sahih deildir.
10
Peygam berim izin gndz aydnlkta na
sl grrse gece karanlkta da yle bakard ha
beri sahih deildir...
11 Inikaki kamer esnasnda kamerin Resul
Ekrem efendim izin yenine girmesi sz yalandr.
12 Ceylann Peygam berim ize selm verdi
inin asl yoktur. Hlsa, stat bu eserinde bir
ok uydurm a hdiseleri belirtm itir7 G arp ilesoflarsye ark ie s o fla n a r a
sn d a b ir m u k ay ese. Bu eserini lm nden
ay evvel ikmal etm itir Dou veya Bat filesoflar arasnda fikir mukayeselerini bildirm ektedir.
8 Fenni m enhi [^J bu eser metodoloji olup
Em rullah efendi buna evvelce f>nhay ulum yani
ilim lerin nahvi demek istemi m erhum da
buna fen menahi tbirini vazetmitir- Buna
sonralar tatbiki m antk ve usuliyat dahi dem i
lerdir PJ bu eserinde ilim lerin snlandnim asndan, sasata ve m ugalata gibi bahislerden ok
gazel bahsedilmitir.. M ugalatann envandan olan
(Sophisme de laccident) a stat (magabe) te ri
mini vazetm itir.
(1) M enhe y o l d e m e k tir. C em i m enahi g e lir . N e fsin b il
g iy e u la m a s iin k o v a la d um um y o lla r [mahede^
s is te m a tik ... v e s a ir e ] b ild ire n b ilim d ir .
[2] M antk ik iy e a y r lp b ir is in e su ri m antk (logi<Jue
fo r m e lle ) d i e r in e d e ta tb ik i m a n lk (m ith o d o lo g ie ) d *rU r.

16

9 eyh Ebubekiri Razi [^J 1341 senesinde

yazlm olan bu eser lahiyat Fakltesi m ecm ua
snda yaynlandktan sonra kitap halinde baslm
tr. Hem tabip hem filesof olan Razinin hayatn
dan, eserlerinden bahseden gzel bir risaledir..
10 - M tesavvife szleri m i? Tasavvufun
zaferleri m i? stat bu eseri Darlhikm e reisi
eyh Saffet efendinin tasavvufun zaferleri adl
eserine karlk olarak yazmtr.
11 - Gazilere arm aanBirinci Cihan H arbi
iinde yazlan bu eser m lga Harbiye N ezareti
tarafldan bastrlarak orduya datlm tr, ahl
k m ahiyette bir eserdir.
12 Angilikan k ilisesine cevap stat bu
eseri eyhislm Haydari zade brahim efendi za
mannda D arlkikm e zs iken y azm tr: Tr
kiyede ilk defa 1335 de sm ail Hakk zm irli ta
rafndan yazlm ve ikinci defa da 1339 da Ab
dlziz avi tarafndan daha m uhtasar yazlm
tr... 1335 ylnda Angilikan kilisesi m eihat ma
kam na Londradan bir m ektup gnderererek drt
sual sorm utu? Sualler unlardr!
1 Dini slm n ed ir?
2 Bu din, fikir ve hayata n eler bahediyor?
3 Zamanmzn m tenevvi zahm etlerini na
sl tedavi ediyor?
4 Dnyay daha iyi ve gerek daha fena
[1] R azi C alin osu larap un vann a lm tr .
G a liy e n e A rap lac C a lin o s d e r le r ..

Ita ly a l dok tor

11

b ir surette taklip eden kuv'/i siyasiye ve m neviyeye ne diyor ?

Meihat m eseleyi D rlkikm eye havale edi
yor bunun zerine stat bu mevzua dair bir eser'
kalem e alyor. Maksad her cihetle kfi olan bu
eser heyetin mazhar takdiri olm utur... stadn
bu eserinin zerinden bes sene sonra da eriye
. vekili Vehbi efendi daha m uhtasar ikinci bir,ese
rin,kalem e alnmas iin Abdlziz aviten yine
rica ediyor ve 1339 da baslan Abdlziz aviin
eseri kyor ve Mehmet Akif tarafndan Trkeye tercm e ediliyor [J-. Bunlardan baka fkh
grupundan (Kitablifta velkaza) ve fkh tarihi, fel
sefe grupundan da (slm felsefesi tarihi ve M iya'
rlulum , hvan safa felsefesi) adl eserleri ile Sebilrreat, Sratm ustakim , Edebiyat ve lhiyat F a
klteleri mecm ualarnda bnisina, farab, Tekm l
nazariyesi adl m akaleleri m ehurdur bu m akalede
400 hicri tarihlerinde yayan Basrada hvan safa fiiesoflarnnp] (transformisme) teorisi hakknda m a
lm at beyan ettiklerini yazyor.. Son zam anlarda
slm - T rk ansiklopedisinde bir ok yazlar yaz
m tr.. stadm gazetelerde m akaleleri de m e
hurdur bilhassa Tasvir gazetesinde Peyam i Safa
ile lm mnakaalar vardr...
[1]
A b d lziz a v i;n
s e r in d e n ...

A ng'likan

[2j h van sa fa
file s o fla r n d a n
{E b u iiley m a n i b s ti) m eh u rd u r.

k ilis e s in e

(^ e y d i

c ev a p

bni ref a )

a d l
ile

ssaalS Hakk fzlrJmio din iiimersrEdekt*

mevkii ve yapt nklp
stadn din ilim lerindeki m evkiini yazmak ok:
m him ve pek uzun bir i olm akla beraVjer esasl
noktalar m uhtasaran izaha alacam :
1
Umi kelmdaki m evkii
stat Trkiyede yeni ilim i kelmi yazmakla kelm ile fel
sefeyi mezcetmek suretiyle mhim bir inklp'
yapm yani vaktiyle Gazalinin[] yapt inklb
stat Trkiyede ilk defa olarak yapmtr. Bu
hdiseyi ksaca anlatay m ;
slm lim lerinden G azali, kendinden evevelki'
kelm limlerine[^] m uhalefet ederek terkipi ak
liy, mantk kabul etmi hatt mantk bilmiyenin
ilm ine itim at yoktur diyerek mantk ilim lerin
m ukaddemesi addetmiti.. G azali-n ik si edilley.'
redetm i [*] ve o tarihten itibare Fahrettini Razi,
S ey fettinim idiG azaliyenayak olm ulardr. Ga
zali bylece bir inklp yapm ve kendi tarika[1] M ustasfa, ihylulum , sahibi olan G azali (505) de vefatetm i ve H ccetlislm D a m n alm tr,
[2] Bunlar Kudemy m tekellim inden olan bni Knllp,
Ear, BakIIndir.
[3] D elilin adem inden medluln de ademi lzm gelir diyor*
lard ki buna [loik si edille] derler Gazali bunu kab 1 etmemig''.
iae de ondan evvel gelen Eariye imam Bakllni iniksi e d ille ye taraftar im '...

19

tini kendinden bir asr sonra Fahrettini Razi ik

m al etm itir. Yani Razi kelm ile felsefeyi kartr
m ye bunlar tek ilim klan b ir yol 'amt..
H att bundan sonra gelen N a sn d d n B eyzav
kelm ile felsefeyi o kadar kartrm tr ki k e
lm adeta felsefeden ayrlam yacak bir hale gel
di.. Nitekim Beyzavinin (Tevali) adl eseri buna
ak bir m isldir.. te m teehhirin ilmi kelm,
gazali ile balam , rzi ile kem le gelmi midiP] ile genilemi, Beyzav ile en ykser m er
tebeye kmtr.. le bylece ehli kelm m esle
i bir felsefe m eslei oldu... Fakat bu kelm
ilminin m tehassslar bin tarihlerinden sonra
azalm ve domeni dahiline ald eski felsefede
mnkariz olmu yerine bat felsefesi kaim ol
mu idi-. Bat felsefesi sonralar me:rJeketimze
girm ekle bu gnk zihniyete gre yeni bir e
kil kazanmas zarureti hasl olmutur- Bu zaru
ret karsnda eriye Vekleti Tetkikat ve elifat slam iye Heyeti yeni ilm i kelm n yazlm a
sn arzu ettiinden bu ii stat sm ail Hakk
zm irliye tevdi etmi stat da Trkiyede ilk de
fa olarak yazlan yeni ilm i kelm i felsefe ile
birletirm itir.. Bu itibar ile Trkiyede yeni ke
lm bilim inin mbdii, im am sm ail H akk z
m irlidir.. u halde Gazali ve Raz gibi deerli
lim lerin beinci ve altnc hicr asrda yaptklar
inklb stat bu asrda yapm tr...
[1] Seyfettin ! m idi afii fukahasndandr. Ahkm adl eser
vardr vefat 631 [lmi H il l].

20

2
H adisteki m evkii
Hadiste, bilhassa
nakdi rical ilm inde H m ahir idi.. H att Taber
tarihindeki mevzu hadisleri bu ilm e dayanarak
meydana karmtr.. stada gre Taber tarih i
nin aslnda gerek sahih ve gerek mevzu hadis
ler ravileriyle birlikte yazl ise de tercm esinde
raviler yazlmayp vakalan n hepsi olduu gibi
yazldndan Taber tercm esinin bir ksm ya
lan vakalan da beraber yazlmtr. Eu itibar
ile Taber tercm esi mevsuk bir tarih deildir...
lmi H ilaftaki m evkii stat lm i Hilafta
im diye kadar Trke yazlmam m him bir
eser yaynlad hatt denilebilir ki bu lm m ed
reseye o dahil etti.. Usul fkh da gayet m
him b ir m ukaddem e yazd ve esbab ihtilf []
toplyarak tedris etti., faiz hakknda mhim tedkikatta bulundu, Trkiyedeki yalnz fruu fkk []
ile megul olanlarn mesleine m uhalefet ed e
rek zuhur den iyeni vakalar, gerek Hanefi mez*
hebi ve gerek dier m ezheplere gre halletmi;^e,
-o mmkn olmad takdirde usul fkh reh b er
[1]
Nakdi rical ilm i ravilerin
b ir hadisin sahih olm as iin senedi
s a b it olm as lzm dr. Yani hdisia
<len her birinin mafevkinden ililm ek
'dar vasl olm asdr. Buhriaia kitab

ahvalini bildiren bir ilim dir,

m attasl ravileri dil ve
takip e tti i yolun rvilersu retiyle mntehaana kaea sahihidir.

[2| F kh lim leri arasndaki ihtilflarn sebepIeH.

|3 | F kh ikiye ayrlp birisi usul ik k dieri fruu khtr ki ibad at Ve m uam elttan, ukbattan bahseder (ukbat,
^er cezalard r.)

21

edinerek o m eseleler hakkna itihat edilmesine

usul fkhtaki istihsan kaidesinden istifade edil
mesine P] taraftar idi- Binaenaleyh Fkh slmda dum ur yoktur her asrn ihtiyacna tatbik olu*
nabilecek ahkm edillei eriyeden istihra olu
nabilir ve olunmaldr diyordu..
T a sav v u ftak i m evkii stat tasavvufta da
pek yksek b ir kudreti haiz idi, m utasavvflarn en
byklerinin kitaplarn inceden inceye tedkik e t
tii gibi batdaki m utasavvflarn da eserlerini ted
kik etm i ve m ukayeseler yaparak islm mutasavvflariyle.bat m utasavvflar arasn'aaki gr fark
larn birer birer beyan etm itir, Trkiyede im
diye kadar hi kim senin yapm ad bu ii yap
m tr. [^]
slm ta rih in d e k i m evkiine g elin ce Bu
ilimde kendisi byk bir kudret sahibi olup
yle sylyordu;
slm tarihinde ksm ulem a kitap yaz
m lardr; deba, Fukaha, M uhaddisin.. deba, ri
vayetlerin iinde sahih ' ve sahih olm yanlann
[ [ ] istihsan,
m ektir

inSBDarD i h t i y a c i n a g r e yeni a h k m v z ' e t *

y a n i k o l a y l k iin g l t e r k e t m e k t i r .

a s l o l a n d a b u d u r . (
ile a m e l e d e r d i .

I2j H olandal
tek cevher vardr,
[Pauth6iame] dir.
dad) mehur olup

nln di oDde

J J j / ) m am z a m [80 150] i s t i h s a n

felesof M istik Spinoza P an teistriir. ( lem de

A llah lem den hari deildir) bu Vucudiye
D ogu m iesavvflarndan ise (Cneydi B a
m kefe ile m egul olmutur.

22

te f r ik e d a m e d i k le r i n d e n b u n l a r n t a r i h l e r i n e i t i
m a t o lu n m s z n it e k i n Z e h e b i n i n tarih i Ebifidam n tariiine itim a t c ih s tiy le m r a c c a h t r
F a k a h a a n yazd ta rih e g e l i n c e ; B u n la rd a
r i v a y e t le r i n sahih v e g a y ri sah ih in i t a m a n y le
Jefrik e d e m e d i k le r i n d e n a n la r n d a t a rih le r in e o
k a d a r itim a t e d ilm ez..
M u h ad d isin e g e lin c e ; B u n la r r i v a y e t le r i n d o
r u ve y a la n ia rn p e k iyi t e f r ik e ttik le r in d e n asii
b u n la r n e s e r le r i rn u te b e r v e d o r u d u r ; M aa le sef
T r k e y e d e b a n n t a r i h l e r i t e r c m e ed ilm itir^..

stads kefdislne sorulan sorui.ar

ye ah'ian cevaplar
stat h e m b a b a m h e m de m eto doloji ve siyr
hocarn o lm ak d o lay siy le k e n d isiy le k o n u m a e s
nasn d a, m u h te lif z a m a n la rd a di'a i l im le r in e , a h
lka, m an t a ait b a z s u a lle r so rar ve ald m
c e v a p l a n not e d e re k istifa d e e d e rd im . M h im
o lan bazilart a y n e n b ild ir m e i fa y d al b u l u
yorum :
S . 1 A k len m m t e n i o lan 'eyers k u d re ti
lh iy e ta a ll k , e d e r m i ?
C 1 A k le n m m t e n i o lan e y l e r e k u d re ti
lh iy e t a a l l k etm e z , f a k a t b u aciz, deildirA lla h rn iiseb b lb at esb u b ile h a lk e d e r. M sy v a y
a a la y a r a tr, y a m u r u b u l u t la y a d rr, a s a r
m e s i r a t t a n ayrmiaz.

23

S 2 Fazilet nedir.
C
2 F azilet, y a ln z
v icd an v azifem izin
a m rin e ita a t e d e r e k h issiyatm zn te m a y l l e r i n e
k ar m u k a v e m e t e d e n b i r a h l k , k a id e s id ir ki
b u n u n ztt re z ile ttir.. F aziletsiz a d a m m e s ut
de ild ir, zira h ak ik .saadet m a l ve m e v k i ile
deildirS 3 Adalet, n e d ir ?
C 3 A d a le t, m u a m e l t t a i f r a t , i l e te fr it a r a
s nd a e m ri m u tav assttr-. Y ani m k fa t ve'^mc a z a t d a t e v a z n d i r ; B u n a b in a e n h a y ra m u k a
bil k e m i y e t v e k e y fiy e t itib a riy le m s a v i h a y r
ile, e r r e m u k a b i l d e ayn d.erecede e r ile m u
a m e le ed ilirse a d a le te ria y e t e d ilm i d e m e k tir..
F a z la h a y r ile m u a m e le e d ilm iy e ihsan, fazla
.er ile m u a m e l e e d im iy e de z u l m d e r l e r ; nki b ir k a b a h a tin cezas a n n m isli olan ce zad r
fa zlas a d a le tsiz lik o lu r ki z u l m d e m e k tir. A d a
le t m e k n ile, ' z a m a n ile, ahs ile m u t e b e r
d eildir.
S --- 4 H a k n e d i r ?
C 5 H ak, h k m n v a k a y a m u ta b k olma*
sidir, h k m v a k a y a m u ta b k d e ilse o za m a n
hakszlk o l u r k i b u h k m batldr. H k m ba
t l ile, a m e i k a t iy en caiz d eildir.
S - - 5 V ic d a n n e d i r ?
C 5 V icdan, nefsi n a tk a n n b ir h a ss a sd r
k i o n u n la in s a n k e n d i k e n d in i m u h a k e m e e d e r ;
Y ap t i le rin iyi v ey a | e n a o ld u u n u ta k d ir
eder ve bu m u h a k e m e n in n e tic e s in d e sev in v e y a

24

teessr duyar.. A kljvicdanm reisi, his onun icra

m em urudur. u halde vicdan hem akla,' hem de
hisse m erbuttuf. Vicdann hkm (ene-m oi) nin
dahilinde kalm ayp harice de akar ,yani dierle
rinin eflini de muhakeme eder onlarn hareketi
takdire ayan ise faili hakknda bir m uhabbet,
eer ayan takbih ise faili hakknda bir n efret
duyar.
S 6 Hayr n e d ir? Ve ka t rl d r?
C 6 H ayr, insann tabnda sakl, bir yi
lik yapm ak hasleti olup balca iki trldr.
Birine hayr m utlak dierine ^hayr ahlk
derler...
Hayr m utlak, m ahiyeti e alde grlr, hayr
ahlki ise maksattadr- Mesel halka gsteri iin
sadaka veren adam n hayr hayr m utlaktr n
k sadaka verilen kim se iin faideyi m u cip tir
fakat maksad gsteri olduu iin buradaki huyr^
kym eti ahlkiyi haiz deildir; Eer srf hayr
maksadiyle, fkaraya hakikaten acdndan sada
ka verirse o hayr ahlkdir tam m nsiyle ahl
ki kym eti h aizd ir; Dorusu hayr m utiski da
im a hayr ahlki bakmndan ifa etm ektedir...
7 Ahlkn kuvvei meyyedesi n elerd ir?
8 Ahlkn kuvvei m eyyedesi; Vicdan^
vicdan m m e, kavanini devlet, dindir; bunlarn
iinde en kuvvetlisi d in d ir; Zira insan vidann
aldatabilir, vicdan m m eden de sklyabilir, dev
letin kanunlarndan da kaamak yollar bulab ilir
fakat Allahtan hi bir suretle saklyam az; K al

25

b in d e ,Allah korkusu olan insan ahlk kaidelerine

daha ziyade riayet eder..
8 r Ka t rl im kn v ard r?
C m kn iki t rl d r birisi fiziki imkn,
dieri akl im kndr. Fiziki im kn tabiat kantin*
la n n a dayanr,[1] akl im kn metafizie dayanr..
Tabiat kanunlar kllidir fakat zarur deildir
zira ttfbiat bilgisinin kaidelerinin aksi aklen
m m kndr m esel um um iyetle kularda mide
iki tanedir fakat m ideli ku tasavvuru fizikman m m kn deilse de aklen m m kndr ite
buna im kn akl derler. Aklen her ey m m
kndr ; Akl ancak m addeler arasndaki tenaku*
su kabul etm ez; M mkn olan her ey vki olabilir zira vuku imkn ile m ebsaktur.
9 htim l ka trldr.
C htim l bir ka trldr ? Yzde bir ih
tim al vehim, yzde ikiden elliye kadar phe,
yzde elliden sonra zanni racih, yzde doksan ihtim al zanni galiptir. Yzde yz ise yak::.ndr. Yakn,
insann rendii eyin naksna ihtim al vermi-,
yerek inanm asdr..
10 lim ned ir? lim m et olur m u ?
lim, hadisat kanuna balyan bir bilgi m ecm ua
sdr (science) hadisat kanuna rapfeedemiyen b il
giye amiyane bilgijderler ki frenkler buna (Connaissence) diyorlar.-. litn hi bir zaman m et ola
maz hatt Trk filosufu Farabi lmi para kazan[] KavaDin ta b ia t iki vakann, iki meveudu
sabit nigbettir. Koyua koyundan dojJ;ar.

gsterdii

26

m y a a le t ittih az e d e n le r e y a l a n c filosof diy or..

lim , m a n e v b ir s e r v e t ti r ki m a d d s e r v e tin fevk in d e d ir lim m a d d e te n d e il, m a n e n ze n g in d ir.
11 n sa n iy e tin m a b iliiim tiy a z n e d i r ?
C n s a n m m ab ih iln tiyE z y a n i D ife ra n s i
a h l k ve i l im d i r h a tt M o ra lis tle r a h k ilm in
fe v k in d e t u t a r l a r d o ru s u da b u d u r ; A h lksz
b ir lim in ilm in d en , b i r c a h ilin fazileti safderu"
n a n e si e l b e t t e daha iyidir.
12 M a h e r nasl o l a c a k t r ?
C M a h e rin c ism an m,i yoksa r u h a n i m i
olaca h a k k m d a fu k a h a a r a s n d a i h til f v a rd r.
F a k a t h a r r n h a n iy s t a r a f t a r o la n la r d ah a o k
t u r.. F ilh a k ik a r u h a n i
c is m a n iy e m ra c c a h tr zira e c sam dairiM fe n a y a m a h k m d u r ,
h a r a p o lur; cansz c is im le r bile fiziko - im ik m essirat te s iriy le kom.paze v e y a dek om poze o l u r
l a r ; B una b in a e n cism ani l e m fal, r u h a n i l e m
b ak id ir..
13 H k m v e r ir k e n n e l e r e d ik k a t e t m e l i d i r ?
C n sa n h k m v a r r k e n d a im a m a h la s
m a n tk iy e (itidal, d ik k a t, g ariz sz h k ) d ik k a t etm elidir. t id a lm i m u h a fa z a edemAyen ra s y o n e l d n m i y e r e k h is siy a tn a ta b j o lm a k te h l i k e l i d ir ,
zira his e m rin i k a l p t e n alr k alp ise a k la m r a
c a a t e tm e k s iz in in san h e y e c a n a g e t i r e r e k k a r a r
v e r m i y e se b e p o l u r ; B una b in a e n k u v a y i ru h a n iy e y i tatil, itidali g i d e r e r e k h e y e c a n o altr, ih ti
ra s u y a n d ra b ilir.., tid a lin i m u h a fa z a e d e m iy e n ,
iyice d ik k a t e t m i y e n v a g a r e z k r o lan v e y a m a k

27

s a t ile h a r e k e t e d e n in s a n la r n v e re c e i h k m d e
d a im a h a k s z h k o ia b ilir h a k i k a t a le y h im iz d e d a
h i olsa h k m d o ru o la ra k v e rm e li, leh v e y a
a le y h te v e r ile c e k k a r a r l a n d a im a r a s y o n e l s e
b e p l e r e is tin a t e ttirm e lid ir ,. Y a k n h a s l olam a
d z a m a n la rd a y zd e d o k san i h tim a l o lan zann
g a lip ile h k m v e r m e k a n c a k h u k u k a n caizdir-.
14 A k m a d d i m i v e y a m n e v i m i olm aldr?
C M ad d agk e h v a n h is le rd e n do ar k a
d n a olan m n h a b b e t gibj.. Blant biz ancak h a y a
k o lu ru z h a y r t a h a k k u k e t t i r m e k y a r a d a n a
aittir.. D e k a r t ise m a n e v ak b t n h i s l e r i n 'e n
u lv is id ir diyor..
15 D n y a d a y ap la c a k en m h i m i n e d i r ?
C . D n y a d a y ap lacak e n m h im i, in s a n
ln te rb iy e sin i, a h l k m slah a t a h m a k v e b u n
l a r n t e k e m m l n e h iz m e t e tm e k tir ., n s a n e v
v e l a h l k fa z ile tle rin k a id e le r i h a k k n d a b ir
f ik ir s a h ib i olm al ve bu k a n a a tin d n y a d a kk
le m e s in e a l m a ld r.. K a n t o ver.hile h a r e
k e t e t ki fiilin b ir k aidei u m u m y j'e olabilsin
diyor...
N e tice 'a izahlarda,n an lalaca z e re
stad , d in d a r, m u te k id , m a n e v iy a t s a la m o lu p
m te ;;a v v ifia rla m t e k e l l i m l e r i ,
bilhas.sa selef
m e z h e b in i [1] m d a fa a e d e n le ri m u h a k e m e e d e r,
|1 ] S e ie f iy e , s a h a b e ve t a b i i n n ezhebin cie b u l u n a n f u k f.h a
j i u h a d d i s i n d i r . y a n i s a f eh l i .'iinDet m e z h e b ic iir , s e j e i y e n i n yolu
K u r a n y o l u d u r , K u r a n y o l u d a ta zimi b a r i h u s u s u n d a m b a
la e d ip ta fs il ta

d alm am ak , vcudu bariyi

ecBam a r z i y e ve

28

hep zayf noktalarn ortaya kor ve kendisi dedaha ziyade selef mezhebine m eylederdi. stad
ideal ve rasyonel dnen, dalist bir filozoftur .
[1], idealizmi daima realizm in stnde grm
t r; geni dnceli b ir mslmandr- H atta s
lm dini m aslahat dinidir, m aslahat nassa tekaddm eder [2] dediine gre m ulak ekildeki di
n m eseleleri form le edebilirdi.. Bundan dolay
tarih retm eni Zeki Konrapa stade (zamann
im am zami) dem itir.. Siyeri Celilei N ebeviye
adl eserini yazd zaman tarihi edyan m der
risi Mahmud Esad efendi .stade Allah senden
raz olsun, ne iyi^ ettin de bu kitab yazdn,
mevzu hadislere ben bir trl inanam yordum ,
fakat bir ey de sylem iyordum, sea benim m
klm hallettin dediini babam bizzat bana
sylem itir.. Baz dm selerin ehem m ivet verdii
(za teh ay y ert m filum uri festeinu min ehlilkubur) cm lesinin [3*] asl olm adn ve buna kar
emaviyanin ksm laryle istidlal etiip, m Daka ay m ucip ve hal
li mkl olan bir takm meBelelerle uram amak, ancak kura
n Karimin gsterd ii v e h ile ed iltei akliye ve nakliye ile
akaidi im auiyeyi isb a t eylem ektir ki bu yo( en salim olandr.
[1] Dualism e, ruh ile bedenin iki ayr ve m stakil lem
olm as fikridir. F elsefed e dualism e teorisi derler, bunun zdd
mooian dir, maddiyun m onism e tarefdardr. (Ruh-m ebdei
fikir) cisim d eil, m tehayyiz deil ruho nurdr.
[2] Gazali m aslahat yerine igtislh ta birini kullanm tr
ki bundan m aksat da halktan fenal defetm ektir. M aslahat za
rur, kll v e k at olm aldr.
[3| lerinizde ard n z zaman llerden yardm iste yinizn dem ektir bu hususta K tib elebDD (M izan l hak)'
adl eserinde izahat vardr.

29

vap olarak stad fatiha suresindeki (yyake na*

'bd ve iyyake .nestain)] hatrlatm ve ancak
Cenab, H aktan istiane edilir ve ancak ona tap
lr.. lden yardm istenm ez.. ?[atta baz t rb e
lerin parm aklklarna balanan dm l iplerin,
trbe rtlerini yze srerek pmenin ve Eyp
trbesindeki ayak izi olan m alale yzn, sr
m enin katiyen doru, olmadn, lnn ancak
ruhuna fatiha okunabileceini ve hayrla yadadilm esinin doru olacarii bir ok defalar sy
lerdi... Babam cidden yksek teolog kym etli b i r m verrih Arap lim lerinden zeki mgamzn ta
biriyle arap edebiyatnn arihi idi.

stadn Tarih kongresine itirkf

s ta t 93 de Ankarada Trkoca binasmda
yaplan Tarih kongresine itirk ederek Byk
M illet Meclisi ikinci reisi sayn bay emsettin
G naltay islm m edeniyetinde trklerin mevkii
hakknda konferans verdii vakit stat da ona
mukabil olarak ehli snnet lim leri ve felesoflar
hakknda sz syleyerek ['] Trk tarihi tetkik .
|1] Ehli snoel: Peygam berim izin ffittig yoldan gideniert
m tezile iae ehli giinnetten ayrlao ehli bidat melmanlardr
h li snnet, Hanef, afi, H anbel, M aliki m ezhepleridir ki
bunlarn saliklerine Snn d e r le r ; Bu da ikiye ayrlr biriai
Amme dikeri H assadr A m m eler: M atridiye, E jariye g ib i..
H aftsalar; S sle fiy e g ib i ki G azali Am m eye tabi olup bni te y m iye (Vefat : 728) ise Haaaaya tab id ir e;ariye indinde ef'ali
lhiye hikmet ile sebeplenm em itir. [lmi kelm 1. H . 1].

30
c e m iy e tin in k a le m e ald t a r i h k itab n da m ill
g a y e g zedildiini, lm m e to d la r ile gidildiini,
h e r m e v z u u n b i r d e lile balandn, a s rla rc a
m i is l m a n la r a p i ta rlk e d e n T rk le r in slm
d n y a n d a e n b y k a lim le r i, e n b y k filozof
la r y e ti tir d ik le rin i, slm m e d e n iy e tin in g e r e k
te m e a tlm a sn d a, g e r e k g e n i le m e s in d e b t n
m i ll e i l e r e a l e m d a r o ld u k la rm ak b i r delil ile
irfa n a le m in e h ita p etti ini, T r k l e r i n te s irin i,
fik r h a y a t v e t r k irfa n h ak k n d a k ita b n baz
n o k ta la r n ta v zih e t m e k isted iin i v e B ay e m
se ttin G r a l ta y n v a k tin d a rl n d a n ni b e y a n
e d e m e d i i baz c ih e tle r d e i l v e le r d e b u lu n a ra k ,
is m n z u h u r u n d a n e v v e l t r k filozofu i k i ll e r
den A n a h a r s s s o ld uu nu, A ra p la rd a E k in d ile
Y e m e n li H e m d n d e n b ak a filozof o lm adn
d i e rle rin in ya t r k v e y a T r k l e r i n a k irtle ri ol
d u u n u v e is}m. felsefesi t r k felsefesi m a h i y e
tin d e o lduunu, B adatta, a m d a felsefeyi yayn*
l a y a n F a r a b l ] ana y u r t t a ise bni S i n a o ld u u n u
v e b n i R t n b n i S in a nn ta le b e s i o ld u u n u
v e a h l k felsefesini o rta y a k o y an v e a r a p lisan iy le e n e v v e l e v r im teorisin i y a z a n n ih v an i s e
fa filozo flarnd an EbU' S l e y m a n b s t i oldu unu ,
fa tis dil ile yazan da C e l l e t t i n i Rum v e t rk e
olara k y azan d a K nalza d e Ali efen d i o ld u u n u
Snn v e m u t e z i l e n i n ak la p e k k y m e t v e r d i k l e
rin i v e ilk t r k m u h a d d is in in b n l m b a r e k ol
d u u n u v e cedel fkh ilm in i v a z ed en in P ezd ev
olduunu m k e m m e l e n
a n la tm tr [2].
Bu
[ l | 339 da amda lm tr.
[ 2 | BirDci Trk tarihi kongresi a d l kitaptan.

31

kongrede A tatrkn de takdirlerine mazhar ol

mutur... 1937 de D o lm a b a h e saraynda Tarih
kongresine de i t ir a k e tm i ve burada da Trkler'
den uzun uzadya b ahsetm itir...

3ir.=rsal! Hakk IzordrO *ktphanes!

S le y m a n iy e k ita p l iin de b u lu n an (zm irli
s m a il H a k k k itap l ) 3700 cilt k ita p ih tiv a e t
m e k te d ir.. B u k ita p la r s ta t ta m a m iy le , k en d i
p a ra siyle t e d a r i k etm itirB en cocuk i k e n h a t r J a n m V e fad a e m s e ttin
M o n la g ra n i m a h allesin d ek i e v im iz e h e r h afta
k fe ile k ita p la r g eiir, E a b a m o k u m a odasna e
k ile re k b u n la r m t e m a d i y e n o k u rd u biz o n u n
y z n a n c a k y e m e k z a m a n la r g r r d k .. B y
le lik le 3700 cilt kitap e ld e e tti b y k b ir oda
srf k t p h a n e iin E yrim ti... K ita p la r d a n u m u
m u n da istifade e tm e s in i d n e n s ta t b u n la r
v a k f e tm iy e k a r a r v e r d i 1338 de M e b a n H a y riy e
m d r olan E s a t S e re z li k ita p la rn tasn if ve
ta h r i r i n e r e s m e n b e n i m e m u r e tm i ti. Y a n a n
m e ih a t d aire sin d e b ir ay b u k ita p la rn ta h r i r i y l e
m e g u l o ld u m .. N ih a y e t S le y m a n iy e k t p h a
n esin d e iki d e p o y a b u k ita p la r ye,rletirildi.. V e '
r e s m e n (z m irli s m a il H a k k k t p h a n e s i) cesis
ed ildi... V ak fiyesi d e E sat S e re z li tara fn d a n y a
zld. A rtk s ta t h a f ta d a iki g n m u n ta z a m a n
k e n d i k ita p l n d a d r.. z m i r l i s m a il H a k k k ita p
lndaki k i t a p l a r m u h t e l if B ili m l e r e a ittir din

32

ilim lerine, felsefeye, tarih ve edebiyata ait A rap

a, Trk-e, Franszca yazlm eser pek oktur.
Bunlardan mada tb, matem atik, tabiiye, iktisat,
hukuka, ktbi m evsuat adiyle ansiklopediye,
corafyaya ait bir ok eserler vardr.. Ansik
lopedik eserlerden E m rullah efendinin Muhitlm aarifi, Franszca, be cilt mon profesrler.
K am il Flam aryonun sekiz cilt resim li ansiklo
pedisi m evcuttur [*] stadn kendi bran h ari
cinde olan 48 ciltte asker ilim lere ait eserler
vardr.. u halde kitaplkta h er fenden ve herk e
sin faydalanaca kitaplar vardr... Bu itibar ile
20 Nisan 1946 tarih ve 493 sayl sayn Mill
Eitim Bakanmzn im zasiyie gelen bir yazda
Trk ilim ve irfanna hayat boyunfca deerli
hizm etlerde bulunmu ve kitap 'koleksiyonlarn
Sleym aniye kitaplm da irfanmza armaan e t
m ek suretiyle de rnek alnmya deer yksek
^bir feragat gstermitir> diyerek sitayikrane bir
dil ile stad takdir etm itir..

[1] Bu ea r 2000 resim li olup

olan malmat havidir.

od

dokuzuncu

ara kadar

zmirli !s!x?ail Hakknn jbilesi

srtat em ekliye ayrldktan epey zaman sonra
profesr Ziyaettin Fahri Fndkolu ile beraber pro
fesr Hilmi Ziya onun iin bir jbile yapmak istiyor
lard kendisiyle grerek lzm gelen izahat al*
diktan sonra 8 aralk 1944 Cuma gn Kadky
Halkevinde jbilesi yapld o gn btn liselerin
son snf talebeleriyle Yksek retm en okul ta
lebeleri ve dostlar hazr bulunm ulard... Merhum
bay M ehmet Ali Ayni ilk evvel krsiye ka
rak stadn m eziyetleri hakknda sz syledikten
stmra, beynelm ilel mevkii hakknda torunu M e v
hibe zmirli ve kelm tarihindeki m evkii hakknda
Erenky Kz Lisesi m dr Faika Onan ve ho
calk hayathakkknda Kain b irad eri avukat Ks:dEi Aytaman szler sylem ilerdir. Faika Onann
syledii sz aynen yazyorum :
Kadky Halkevinden Sayn em ekli profesr
zm irli sm ail H akk'nm 75 inci Ylndan tr
yaplan jbilede sylenm itir :
75 Yllk m rnn 50 inde retm enlik yapan
retim deeri stn, baslm ve henz baslm a
m eserleriyle bilgi hayatmzda y eri belli sayn
stadm z iin bu pek yerinde ve yolunda toplu
luun tem ininde harcanan ve esirgenm iyen him
3

34

m etlerin retm enlii aziz ve kutsal tanyan g en el

eitim izin en gzel ve m anl bir grnts sa
yar bu arada eski bir talebeleri olduum dan tr beni de vazifelendiren tertip heyetine kran
larm sunarm.
Sayn profesrlerim iz ve gen arkadalar :
Hocamzn hayat ve ahsiyetini, M illetler ara
s deerini, eserlerini, Trk tefekkr tarihindeki
y erini belirtiler ve belirtecekler, ben de ksaca
kendilerinin felsefeye intisaplarndan balyarak
Yeni K elm isim li eserini ilim tarihim ize hediy
etm ek suretiyle K elm tarihindeki yerlerini s
lm felsefesine hizm etlerini b elirterek bu alan
daki orijinalitesini ksaca nnze koymaya a
lacam.
Hocamz 1894-1312 tarihinde M lkiye m ekte
binin dadi sm flarnda Arab retm enlii ya
parken Felsef m evzulara kar duyduklar tem a
ylleri okuyor ve hatta yazyorlard.
li Paann sedareti zam annda alan D arl
fnunda Mantk M uallimi bulunan Abdlkerim
efendinin Mizanl tidal adl eserinde bahsettii
yeni M antktan nakiller yapm ak suretiyle Porfily,sn sagocisine M iyarilulm adiyle yazdklar
erh bu devrin m ahsuldr.
1907-1325 de Edebiyat ve l h iy a t Fakltesin
de M dr bulunuyorlar ve lhiyat Fakltesinde
usul fkh okutm aktadrlar. B urada retim de
erlerini kayt eden taleb elerin in htralarn
kaydederek mevzuma devam etm eyi vazifebilirim -

35

M emleketimizde felsefe babas diye amlan

Em rullah efendi
bu tarihlerde D arlfnunda
H ikm eti Nazariye adiyle felsefe okutm aktadrlar.
Em rullah efendinin M aarif nezaretine gemesiyle
Felsefe dersleri tam am en hocamza veriliyor. Bu
Y llarda lhiyat Fakltesinde skolastik felsefe
ile Kelm okunmaktadr. Esasen Allahn zatndan,
sfatlarndan, m ebde ve maat m eselelerinden Seyyit erifin tarifine gre kanuni isln- zerine
bahseden Kelm ile iskolastik felsefe okadar bir
birine kanm trki, im an ve ahret bahisleri ol
masa K elm ile felsefeyi birbirinden ayrt e t
mee imkn kalmamtr.
Hocamz garpl bir felsefe anlay, metodik
bir alm a ile yeni bir lm ikelm ihtiyacn his
settiler. Bu ad tayan m atbu eserleri bylece
ortaya konmu oldu.
Hocamzm eserlerini tantacak gen arkada
mda im kn nisbetinde tahliller yaparak dee
rini belirtecei yeni lm ikelm eserini ele ala
rak K elm tarihindeki mevkiini tebarz ettirm ek
iin ksaca diyebilirim ki ;
Eshbkirm ve tabin asrnda ahkm itikadiye ve mesaili im aniyenin nazari eriden gayri
bir m antk ile isbat ve teyidine lzum bile his
sedilm i deildi. nk onlar Hakkn kitabna,
R esuln snnetine dorudan doruya inanyor
lar, eri nazar kfi geliyordu.
H icretin birinci asr sonlarna doru im n ve
akde m eselelerinde husule gelen ihtilf, b itat

36

lardan dolay dini akideleri edille ile ispatlam ak,

bilhassa dinde yeri olm uyan m cadele ve m na
zaalar halletm ek endiesiyle K elm emrol*
mutu. K elm clar akl sarih ve nakli sahihi b ir
letirm ek suretiyle dini m eseleleri isbat ve teyi
de kalktlar.
Bu biraz da devrin hazrlad tarih, b ir zaru
retti. Bilhassa Halife M emun zamannda Aristo
ve Efltunun kitaplariyle beraber M atematik,
Tp, Elkimya, Astroloji ve Astronomiye ait Yu
nanca eserler Arapaya evrildii bir devirde slm alem inde asrlarca m ddet dinin ahkm itikadiyesi her t rl tariz ve intikattan m nazaa
ve ihtilflardan masun kald halde bilhara bu
ahkm tevil, tahrif ve iptale kalkan m eslekler
(Cehmiye, K aderiye, Mrcia, Cebriye, Mtezile) gibi m ezhepler meydana km baz pheler
uyanm ve slm esaslar mdafaa m ecburiyet
leri hasl olmutur.
te biraz evvel de bahsolunduu gibi lmikelm dini akideleri ispatlam ak kastiyle dini bir
ilim ekline koymak istiyenler tarafndan tedvin
olunm utu.
H er nekadar K elm tabirini ilk kullanan Amr b n iB ab [l] ise de eshap ve tbiinin akidesine
aykr olarak lm ikelm a dair ilk eser telif ve
tasnif eden Ebu, Huzeyfe Vsl bin bni Ata
[I ] Trktr slm rasyoDalizmini te sis etm itir
trklerin mevkii adl em settin beyin konferans].

[islm da

37

olm utur [I]- Yolunda ve izinde yryenlerle i

okadar ileri gidiyor ki artk Akaidi slm iye Nususu K uraniye, Peygam berim izin haberlerinden
deil K avaidi K elm iyeden istinbat edilir bir hal
douyor.
K elm n tedvininden m aksat akidelerde m ey
dana gelen pheleri halletm ek olduu halde b i
lhare im n mesailine akl m ant tatbik olun
duundan daha mhim ihtilflara dryor ve
K elm iyat douyor.
Balangta din bir nazariyeyi akliye, mevzuayi ilm iye halinde tedvin etm ek, im n ve aki
de m eselelerini reyi akli, mantkla incelem ek
em elinden doan sonralar tevil ve tarifler yap
m ak suretiyle dinin vahde ve ittihat belirten
tim a esaslarn u n utturan birok m ezhepler zu
hur ediyor.
Bu defa da asil bidati reddetm ek zere bni
K llabm snni K elm vaziyetini gryoruz ki
Eari kendisine tabi olmutur. Bylece bitadlar
hazrlyan K elm yannda cedele[2] m stenit dini
akideleri mdafaa eden K elm gryoruz. Bu
arada birok K elm davalar tahadds ediyor.
Bunun iindirki sonralar K elm mdafaa eden
m tefekkirler yannda K elm ve kelm iyetn l[1| Bu Vsli bni Ata il Gazal dr ki
d ir .. (Y eni lmi Kelm . zmirli . H akk].

m utezilenin r eisi

|2 ] timi cedel usilu tiha bir ubesi olup mezahibi fk hiye arasnda cereyan eden mnazarann adabndan bahseder
(Y eni lmi Kelm zmirli 1. H ak k ).

zumsuzluunu
m utur.

38

hatta zararn

ileri srenler

ol

***
te Felsefe ubesinde m erutiyetin ilnn
dan sonra okutulan Kelm bu evresini izmek
istediim iz eski Kelm dr. ok zaman mevzu ve
gayesi bir fakat m etodlar birbirinden tam am en
ayr olan m abdittabia ve Kelm kavgalarn
bertaraf etm ek D ekart ile balyan Felsefe anla
yl ve m etodlu bir alma ile Kelm ve m a
bdittabia alm alarn birbirinden ayrt etm ek
iin hocamz yeni lm i Kelm adl eserlerini
ilim dnyam za veriyorlar- E serin bandaki mu*
kaddima?! okuyanlar hatrlyacaklardr.
Eserde iskolastik felsefeden ayr bir cnlayla
Allaha, sfata, m ebde ve Maada ait mesilin vu
kufla metodik bir tarza incelendiini grmek
teyiz.
stadmz yalnz fau ta d a r da kalmiadlar. Ye
ni bir zihniyetle yeni bir felsefe anlayiyle dn
ya apnda deeri byk ve zengin ettlere m ev
zu olacak slm filozoflarn onlarn sistem lerini
m etodik bir tarzda incalediler[l].
slm filozoflarnn getirdikleri delilleri orta
ya koyduklar problem i garo m tefekkirlerinin
gr ve dn ile inceleyip vuzuhla ifade
[ i ] slm f e l e s o f l a r m s y a o n d a (MuhttD a r e b ile IraB
Ce llettD

devaD. F a r o b hni S i n a .

bni

[Babam . H. zm iilinD h u s u s n o t u n d a n ] .

Bacce)

m ehurdur

39

derek m ukayese ve intikat yaparak slm felse*

iesini de metodlu bir bilim haline getirdiler.
slm felsefesi kutuklar devre ait ta basma
Tiotlar bu anlayla ortaya konm u kym etli bir
eserdir.
Tarih K urum u tarafndan baslm olan msm an Trk filozoflar hakknda boror, Elkindi, Ebubekiri, Kazi felsefesi bu alandaki metodlu
ve vukuflu telifleri ile ortaya koyduklar lmez
eserler m anal ve verim li almalarnn beli
birer ifadesidir. Bu eserlerin herbiri ayr ayr
zerinde durulacak deerleri belirtilecek bir
kaynaktr.
Son yllarda sayn profesrlerim izin iaretiyle
niversite genlerinin takdir ve hayrankrlkla
karlanacak sem iner alm alarnda zl ve zel
et tlerd e geni lde yer alan kendi bykleri*
miz ve eserlerini tantm ak hususundaki gayretler
hocamzn eserlerinde zengin va verim li bir
mevzu bolluu bulacaklardr. Bylece yaplacak
dikkatli ett ve tahvillerin sayn hocamzn de
erlerini daha etrafl ve um ull b ir tarzda be
lirtecei V3 ilim dnyasna tantaca pek tabiidir.
Faika sam Onan
Bunun zerine
ssat iki t rld r
m add tahasssat
la taallk ed er

stat krsiye k arak : Tahasbiri madd dieri m anevidir

bedene m anev tahasssat ruben bugn ruhan mtehassis

40

olduumdan dolay m em nunum bu, benim iim

berat, ailem iin bir eref, genler iin b ir dersi
ibrettir.. diyerek krsden indi- Ertesi gn S'
tanbulda kan btn gazeteler bu jbile hakkn;*
da yazlar yazdlar..

stadn hastal, vefat

s ta t bnye itibariyle salam idi hayatnda
ancak bir defa tifo gibi bulak haslalk geirmitir-Ancak 1337 ylnda eker hastalna tutulm u
ve uzun zam an haftann belirli gnlerinde k ar
deim doktor N ecm ettinin tavsiyesi zerine rejim
yapm ak suretiyle hastaln ilerlem esine mni
olunurdu.. Bu hastalk onu almaktan alkoymamt.. N ihayet lm nden alt ay evvel dim a
na giden iryanlarn zafiyeti (Kaeksi arteriy el)
grld... ve 26 aralk 945 de
Kadkynde
Cevizlikteki evinden A nkarada bulunan kk,
kardeim H ayrettinin yanna gitti.. O rada hasta
l artm olduundan kardeim doktor N ecm et
tin kendisini grmek zere Ankaraya gitti.. Hastalm n son derece arttn grnce bana h ab er
verdiler ben alelacele 30 Ocak 1946 aram ba
gn akam stanbuldan Ankaraya hareket ettim
Perem be gn Ankaraya gittiim zaman babam,
koma halinde buldum beni tanm ad ve kom a
dan alm yarak o akam yani 31 Ocak 946 P e r
em be gn saat 18,30 da hayata veda etti-

Cenaze treni
2
ubat 1946 Cum artesi gn Ankarada Ha
c Bayram cam iinde namaz klndktan sonra
byk bir kalabalkla ve tabutu el stnde ola
rak Hac Bayram camiinden belediye nne ka
dar gtrlerek orada cenaze otom obiliyle Cebe
cide asr mezarla gtrlm ve 149 num aral
lahide defnedilm itir..
Cenazede M ill Eitim Bakan Haan li Y
cel, m illetvekillerinden Reat emettin, Nevzad
Ayas, Em niyet Umum M dr Osman Sabri D i
yanet leri reis muavini Aksekili Ahm et Hamdi,
m avirlerden Yusuf Ziya, Radyo gazetesi m u
harriri N urettin Artam, yksek m hendis Sreyya
Serez ve M uhittin Tokz, N urettin d ticaret reis
m uavini N ejat Aytaman, posta telgraf levazm
m dr H ikm et ve daha bir ok zevat hazr bu
lunm ulardr... Allah gani ganirahm et eylesin...[^]
stadn lm m nasebetiyle; 1 ubat 946
tarihli U lus gazetesinde 2 ubat 946 tarihli Va
tan gazetesinde yazlar yardr. 3, ubat tarihli
Cum huriyet gazetesindeki m er Rza Dorulun
makalesini aynen yazyorum :
[1]
O stadia h astal esnasn da Emniyet Umum Mdr
Osman Sabri ile sab k m illetvekillerinden Nevzad A yasn unu
tulmaz hizm etlerini burada zikretm ei btn jm irli ailesi na
mna br bor b ilirim ...

Isnail Hakk zmirli

Yarm asrdan fazla bir zaman ilim hayat
mzda nl bir m evki tutan .ve unutulm az eser
ler brakan byk stat sm il Hakk zm irliyi
de kaybettiim izi d erin teessrler iinde haber
aldk.
Kendisi, yalnz m em leketim izde deil, btn
slm lem inde eine ender tesadf edilir bilgin
lerdendi. M erhum stat slm ilim lerinin hem en
hepsinde geni ve derin vukufu ile tem ayz e t
mi ve bu ilim lerin hem en hepsine dair kym etli
eserler yazm, m edreselerim izde ve eski D arl
fnun le niversitem izde bu ilim lerin hemen
hepsini senelerce okutmu, binlerce ve binlerce
talebe yetitirm i, mrnn son nna kadar ilm
aratrm alarla m egul olmu, yann ilerlem esi
yznden em ekliye ayrlm as zerine de bir
dakika dinlenm eden ilm alm alarna btn
h araret ve heyecaniyle devam etmi, v elh asl, elli
yldan fazla gece gndz ilim lem ine hizm et
ede ede yaam ve hizm et ede ede Allahn rah
m etine kavum u bir ahsiyetti.
E serlerinin says yz geer ve bu eserleri
nin her biri derin irfannn ve yksek bilgisinin
b irer bidesidir. En nemli m evzuu slm felse
fesi idi ve slm felsesesinin eritii ahikalar
belirtm ek, slm tefekkr ile garb tefekkr

43

a r a s n d a k i b a la n tla r b u lm a k , slm t e f e k k r
n b u g n n fik ir c e r e y a n la r n a u la t r m a k onun
e n b e lli b a l e n d iesi idiYeni lm i K elm a d iy le n e r e tti i e s e rle rd e
bu g a y e y i gzetm i v e slm le m in e ok b y k
a r m a a n l a r b ra k m tr. lim a d a m l a r m z iin de
o n u n d e re c e s in d e v e r i m l i o l a n l-r, o n u n k n d a r
i rfa n k ita b h a n e m iz i z e n g in l e ti r e n le r p a r m a k la
g s te rile b ilir.
M e r h u m b t n m r n c e k a y b e tm e d i i vasf,
ilim h e y e c a n idi. lim h ey e c a n , s h h a tin in
k n t y e u ra m o lm asna ra m e n , ona eskim iy e n tazelik v e ca n llk v e riy o r, v e m e r h u m s ta t
b u h e y c a n s a y e s in d e en g rb z shh atin baaram y a c a ileri gpta v e t e b r i k e d e e r m u v a ff a
k iy e tle baa ry o rd u . lim h e y e can , onun b t n
m r n ay d n la ta n b i r g n e ti U z u n b i r z a m a n
e k tii v e s tr a p la rn a d a y a n d e k e r h astal
d ah i, o nu n b u h e y e c a n n y p ra ta m a m ve onun
iini a y d n la ta n g n ei s n d re m e m i ti. O n u n
iin m r n n son s e n e le rin d e , 1953 yl iin, y a n i
s t a n b u l fe th in in b e y z n c y ln k u tla m y a
i tira k iin alyor v e b y k F a tih in felse fe
cep h esin i a y d n la ta c a k b y k b ir e s e r h a z r ly o r
du. O n u n b u b y k e s e ri d e lm ed en t a m a m l a
m o ld u u n u s an y o ru m .
M e r h u m s ta d n b u m u a z z a m ii b a a rm a k
iin a lm a a b alad z a m a n yan n yetm ii,
'h a tt y e tm i bei am v e e k e r y z n d e n b ir
h a y l i y b r a n m o ld u u n u g zn ne getirirse k ,

44

ruhunu kaplyan ilim, heyecannn ona verdii

olaanst kudretin m ahiyetini azok kavram,
oluruz. Nitekim onun yze yakn eser telif etmi
olm.is, heyecannn yaratcln sz gtrmez
vuzuh ile belirtm ektedir.
M erhum, mrnn son yllarn. Fatihin fel
sefe cephesini aydnlatm aa aid olan eserini yaz
m akla geirirken baka slm -T rk Ansiklopedi*
sinin ba m uharrirliini byk bir liyakat ve ih
tisas ile ifa ediyor ve en m him bahisleri kale
me alyordu. M erhum stad birka sene daha
y aam ' olsayd, ilim ve irfannn btn zn
bu eserle verm i ve slm her meseleyi arat
ran ilim erbabm , ihtisas dairesindeki her bahis
hakknda aydnlatm olacakt.. Onun lmile s
lm -T rk irfan, telfi edilmez bir kayba u
ram tr.
M erhum stadn en m him baarlarndan bi
ri, kendi dileince bir husus ktbhane kurm ak
ve bunu kurm ak iin her fedakrl gze al
makt. Kendisini alkalandran her eseri, uzaktan,
yakndan getirtir ve ondan faydalanrd. Kendisi
senelerce nce bu ok kym etli ktphaneyi m il
letine hediye etmi ve onun btn kitaplar Sleym aniye ktphanesine yerletirilm iti. Hayat
nn en byk zevklerinden biri, shhatinin y a r
dm ve msaadesi nisbetinde Sleym aniye k
tphanesindeki odasna ekilerek tetebbularile
megul olmak, yahud bir m eseleyi aratrm ak,
yolunda yardm a muhta olanlara yardm e t
mekti.

45

nk m erhum stad, ilm ini nefsine h asret

m ek isteyen hodperestlerden deil, onu bol bol
verm ekten haz duyan fedakrlardand. B ir eseri
ele geirince onun bir bakas tarafndan grl
memesini istiyerek ilim stnl taslamak, onun
m rnde tenezzl etm edii bir kklkt. Bil
kis stad zm irli, btn m rnce, her isteynden
ilm ini esirgem em i ve her dileyene btn bilgi
sini sunm utur.
stadn ilim ahlk da, ilim heyecan sevi
yesinde idi.
Tanrsnn huzuruna, btn b ir mr ilme
vakfetm i, ilim iin yaam ve ilim yolunda l
m bir ilim ehidi vakarile ykselen zmirli,
yalnz bizim deil, btn slm lem inin dolduram yaca derin boluklar, taziyet ve teselli ka
bul etmez m atem ler brakarak bizden ayrlm tr.
K endisini otuz be yl nce Mehmed Akifin
m uhitinde Babanzade Ahmed Naimle, Ferid K am
la birlikte tanm ak erefini kazanm ve onun
iltifat ve tevecch ile karlanm tm . Kendisi
M ehm ed Akif m uhitinin ea belli bal erknndand ve o meclis, zmirli>siz tamamlanmazd.
O nlarn hepsi Allahn rahm etine kavutular. Ni*
hayet o da, o meclisi bambaka bir lem de ta
m am lam ak zere onlara katld. Ve onlar gibi,
o da, bizi ksz brakt,
T rk m illetine ve slm lemine basal
dileriz.
mer Rza Dorul

46

Bunlardan baka 6 ubat 946 tarihli zmirde

kan Yeni Asr gazetesinde, Vakit gazetesinde
18 ubat 946 tarihli Haber gazetesinde,[1] Tasvir
gazetesinde, Yeni Adam mecmuasnda Yeni a
mecmuasnda, 10 m art tarihli Ulus gazetesinde[2]
yazlar yazlmtr...
M illet vekillerinden sayn brahim Aleddin.
Gvsa ile Cemil alayan ve Cum huriyet Halk
Partisi genel sekreteri Nafi Atuf Kansdan ay
rca taziye m ektuplar da gelm itir... Bir tanesini aynen yazyorum :
Cellettin zmirli
stanbul. E. Lisesi retmeni
D eerli babanz Profesr sm ail Hakk zmir*
linin lm beni de onun btn d o stlan ve takdirkrlar gibi ok derinden m tessir etti. Size
bs sal dilerken babanzn deerli m em leket
hizm etlerini ahsnzda devam ettireceinizden
emin bulunuyorum . Gnlden taziyelerim le say
g ve sevgilerim in kabuln dilerim.
C. H. P , genel sekreteri
K rklareli M illetvekili
N. Kansa
N urettin Artam da stadn
tiyle gu beyti sylem itir :

im mnasebe"

[1) Haber g a zetesin d ek i m akale tarafm dan yazlm tr.

[2] Bu m akale Nevzat A yas tarafndan yazlm tr.

47

Hakky Hakka eyledik isal

Ona H asret ekerdi ibni K em l
Y rd Hakka Hakk zm irli
ekeriz biz da im di smi Cel].

Feragati nefis ile aljan, binlerce talebe ye

titiren, beynelm ilel hret kazanan. Maarif madalyalariyle taltif edilen, m em leketim ize kym et
li eserler brakan stadn vefat yalnz Trkiye
iin deil, btn slm lem i iin byk zayiat
tandr...
stanbul 2 Haziran 1946

Celleddin zm irli

Y an l

Dojirru

Sahife

Safir

mftiletnan

mftileDam

azlm m tr

yazlm tr

13

peygam berlerim iz

peygam berim iz

13

Not 3

M tesavvife

m stasvife

16

6 [1!

Darlhikme reiai

MecHsi mpayih reisi

16

fukuhu arasnda

felesoflarla m iiteks!26

12

lim ler arasnda

|1 | N efsini m tesavvjfeye bcnzeden

olm ayan k im eye m stasvife derler.

hak ilatta m utesavvife