R.G.

Collingwood
Tarih Tasanmt
.. ev. ~}urtulu Diner
GUNDOGAN YA YlNLARI

R.G. Collingwood

TARIH TASARIMI
ev.

Kurtulu

Gzden

Diner

Geirilmi

kinci Bask .

Ll

GONDOAN.

Tarih Tasarm
R.G. Collingwood
ev. Kurtulu Diner
Gndoan Yaynlar: 96.123
Felsefe Dizisi: 04.22
Dzeltme: Soner zdemir
Dizgi: GndoanYaynlar
Bask, Cilt: zkan Matbaaclk
Kapak Dzenleme: Gndoan Grafik
Birinci Bask: Ara Yaynlar
kinci Bask: Haziran 1996
ISBN:975-520- 121-1
Gndoan Yaynlar

Bayndr

Sok. 6/ 12
1 Ankara
Tel: O 312 433 97 95
Faks: O 312 432 32 50
Adresi: P.K. 271 Yeniehir 1 Ankara
Kzlay

Yazma

NDEKLER

YAYINCININ NSZ ........................................... _................ ll

l. Disiecta Membra .................................................................... I I

2. Magis Amica Veritas ........., .......................................:.............. 13

3. Amicatiae Sacrum .................................................................... 26

GR

I. Tarih Felsefesi .........................................................................

31
.
.
Yaps, Nesnesi, Yntemi ve Deeri ................ ;.......... 37
3.I.IV. Blmterin Sorunu ........................................................... 41

2. Tarihin

I. BLM
YUNAN-ROMA.TARH YAZIMI

l. Teokratik Tarih Ve Mitos ......................................................... 45

..

Yarat .....................................

49

D Eilimi... ..............................

51

Herodotos'un Bilimsel Tarihi

3. Yunan

Dncesinin

Tarih

4. Tarihin Yaps le Deerine likin Yunan Anlay ................ 53

5. Yunan Tarihsel Yntemi Ve

Snrlar. .....................................

56

6. Herodotos le Thukydides ....................................................... 60

7. Hellenistik Dnem ................................................................... 63
8. Polybius .................................................................................... 66
9. Livius Ile Tacitus ............... - ............................... ......................69
10. Yunan-roma Tarih Yazmnn zellii: (i) nsanclk ............74
ll. Yunan-roma Tarih Yazmnn zellii: (ii) Tzclk ............75
7

ll. BLM
mRSTYANLIGIN ETKS

1.

Hristiyan Tasarmlarnn Mayas

2.

Hristiyan

3.

Ortaa

Tarih

Tarih

Yazmnn

Yazm

.............................................. 79

Iralay clar .................................... 83

................................................................. 85

4. Renaissance Tarihileri ............................................................... 90

5. Descartes ..................................................................................... 92
6.

Descartes

7.

Descartesla Kar:

(i) Vico ................................................... 97

8.

Descartesla Kar:

(ii) Locke, Berkeley ve Hume ............. 105

9.

Aydnlanma ..................................,.............................................

Tarih

Yazm

........................................................... 95

I lO

10. nsan Doasnn Bilimi.. ......................................................... 116

m. BLM
BLMSEL TARiniN EG

1. Romantizm ................................................................................ l21

2. Herder ........................................................................................ 124
3. Kant ........................................................................................... l28
4. Schiller ...................................................................................... 140
5. Fichte ............................... ;......................................................... 142
6. Schelling .......................... :......................................................... 147
7. Hegel ......................................................................................... 149
8. Hegel ile Marx .................................... ~ ..................................... 159
9. Pozitivizm ................................................................................. 163

IV. BLM
BLMSEL TARH

1. ngiltere..................................................................................... 171
(i) Bradley ............................................................................... 171
(ii) Bradley'in zleyicileri ...................................................... 179
(iii) Ondokuzuncu

Yzyl

Sonu Tarih

Yazm

...................... 182

(iv) Bury .................................................................................. 185

(v) Oakeshott .......................................................................... 189
(vi) Toynbee ............................................................................ 198
2. Almanya .......................................... :......................................... 204
(i) Windelband ........................................................................ 204
(ii) Rickert .............................................................................. ;207

(iii) Simmel ............................................... :.............................. 209

(iv) Dilthey ............................................................................. 210
(v) Meyer ........................................... ,..................................... 215
(vi) Spengler ........................................... :............................... 22
3. Fransa ........................................................................................223
(i) Ravaisson'un Tinselcilii.. ................................................ 223
(ii) Lachelier'nin dealizmi .................................................... 226
(iii) Bergson'un Evrimcilii .................................................. 227
(iv) Modern

Fransz

Tarih

Yazm ........................................

229

4. talya .............. :... ~ ......................................... :............................ 231

(i) Croce'in 1893'deki Denemesi ........................................... 231
(ii) Croce'nin kinci Tutumu: "Mantk" ................................. 235

(iii) Tarih le Fels efe .............. :.............................................. 237

(iv) Tarih ile Doa ................................................................. 238
(v) Croce'nin Son Gr: Tarihin zerklii ....................... 242

V. BLM

SONSZ
L nsann Doas ile nsann Tarihi ............................................. 247
(i) nsan Doasnn Bilimi ..................................................... 247
(ii) Tarihsel

Dncenin Alan .............................................. 252

(iii) Zihin Bilgisi Olarak Tarih ............................................... 260

(iv) Sonular........................................................................... 271
2. Tarihsel mgelem ...................................................................... 275

3. Tarihsel

Kant

........................................................................... 294

Giri

(i) karmsal Olarak Tarih ................................................... 297

(ii)

(iii)

Farkl karm eitleri

.................................................. 298

Tankhk ........................................................................... 301

(iv) Makas-zamk ..................................................................... 302

(v) Tarihsel

karm

............................................................... 306

(vi) ekmeeelerne .................................................................. 309

(vii) John Doe'yu Kim ldrd ............................................. 312
(viii) Soru ............................................................................... 314
(ix) lfade ve Kant. ................................................................. 320
(x) Soru ve Kant .................................................................... 324
4.

Gemi Yaantnn

Yeniden

Canlandrlmas

Olarak Tarih ... 328

5. Tarihin Konusu .......................................................................... 350

6. Tarih ve zgrlk ..................................................................... 364
7. Tarihsel Dnmeyle Yaratlan lerleme ................................. 370

lO

YAYINCININ NSZ
I. Disiecta membra
1936 ylnn ilk alt ay boyunca, Collingwood The Philosophy of
History adl otuz iki ders yazd. Elyazmas, her birini . birer kitap
haline getirme niyetinde olduu iki blme ayrlr. lki modern tarih
tasannnn Herodotos'tan yirminci yzyla dek nasl geliliine
ilikin tarihsel bir betimlemedir; ikincisi, tarihin yaps; konusu ve
yntemi zerine "metafizik sonsz"den ya da felsefi dncelerden
oluur.

Tasarlanan iki kitaptan ikincisi 1939 baharnda, Cava'daki ksa

ikameti srasnda, The Principles of History'yi yazmaya giritii
zaman biimlenmeye balad. Bu yaptta "zel bir bilim olarak
tarihin ana ralayclarn" tartmak, ardndan da onun teki
bilimlerle, zellikle doa bilimi ve felsefeyle, ayn zamanda klgn
yaamla ilikilerini ele almak niyetindeydi.
1940'ta 1936 elyazmasnn zellikle Yunanistan ve Roma'ya
ilikin ksmn yeniden gzden geirip, ona The Idea of History
adn verdi. leride onu The Idea of Nature adl bir kitaba elik
edecek bir kitap yapmak istediyse de, ikincisi zerine pek fazla
alamad.

lmnden sonra yazlarnn yaymlanmas sz konusu olursa,

ltlerle yarglanmalar Collingwood'un isteiydi ve tarih
zerine bu elyazmalarndan bir kitap oluturma karar kolay
sk

verilmedi. Bununla birlikte, tarihitere

yararl

olduu

kadar felsefecilere de

olabilecek, yaymlanmamas yazk olacak bir malzeme

ierdikleri dnld.
Eldeki malzemenin byke bir ksm bir ilk taslaktan bir para
fazla birey olduundan, onu burada yaymlamak The Idea of
Nature'da yaymlamaktan ok daha gerekli oldu. Ama kitabn
dzentenii ve biiminin. kimi yanlar yayncnn elinden kmakla
birlikte, ieriin her yerde Collingwood'un olduunu sylemek doru
olur sanrm. Kitabn ta<;Ja hemen hemen kanlmaz olan kimi

ll

yinelemelerde bulunuyor (zellikle benim setiim ve V. Blm

oluturmak zere biraraya getirdiim, hemen hemen tamamen
yazldklar gibi haslnalan en iyisi gibi grnen ayn ayn
denemelerde) ve farkl blmterin eitli tarihlerde yazlmas, ayn
ekilde yazarn 1936 elyazmasn yazd srada bile dncesinin
gelimi olmas, geriye kalan byle yer yer tutarszildan
aklamaya yarayabilir.
Yukarda sz edilen istisnalarla, kitabn temeli 1936 dersleridir;
ben de iki kitap yerine tek kitap yaparken o derslerin plann izledim.
Bundaki gerekem, elde yeterince yaymlanmam elyazmas ve
tarihin yaps zerine yazlardan ayn bir kitap yapmak iin yeterince
yaymlanm deneme bulunduu halde, yaymlanmam tm
malzemenin niteliini, yaymlamay hakl gstermeye yetecek lde
yksek bulmaym.
Principles of History'nin elyazmas, planlanann ancak te birini
ieren bir para, ama Collingwood onun zerine "en az yirmi be
yldr bayaptm olarak yazmaya altm eyin bir paras
olduunu aklayan" bir nszle yaymlanmasna izin veren bir not
yazm. Bu izne karn, aada Blm III, 8; Blm V, 3 ve 6
olarak kacak seme paradan daha fazlasn basma hakkn
kendimde grmedim. Onlar bile kukuyla soktum. Bunlar
Collingwood'un sonraki slObuyla yazlm ve sluplar ile yaplar
kitabin geri kalanyla kimi kez pek badamyor; ama onlann kitaba
sokulmas Collingwood'un tarih grn tamamlamaya ve baka
yerlerde zetle belirtilen kimi noktalar daha aynnul olarak
aklamaya yarar.
Blm V, 1 ve 2'ye daha nce yaymlann tarih zerine iki
deneme soktum: Collingwood'un 28 Ekim 1935'te Waynflete
Metafizik Felsefe Profesr olarak verdii Tren Dersi (Clanderon
Press tarafndan bir kitapk olarak yaymlanm) ve 20 Mays
1936'da British Academy'de verdii ders (Akademi'nin
Proceedings'inde, cilt XXII'de yaymlanm, imdi de Akademi'nin
izniyle yaymland). Tarih zerine zaman zaman yaymlam olduu
teki denemeler, ya sonradan terkettii tutumlar temsil ettii ya da
zleri bu cildin ierisinde bulunduu iin, yeniden haslnaya deer
12

grlmedi. Bu denemelerin aynnblan, Proceedings of the British

Academy'nin XXIX. cildindeki lm duyurusuna eklenen felsefi
yazlannn

listesinde bulunabilir.O listeye u paralar eklenebilir:

1925 "Economics as a Philosophical Science (/nt. Journal of
Ethics, cilt XXXV).
1926 "Religion, Science, and Philosophy (Truth and Freedom, cilt
Il, no.7).
1928 Croce'nin Enc. Brit., 14. basksndaki "Aesthetic" adl
makalesinin evirisi.
1929 "A Philosophy of Progress" (The Realis, ,no.l).1940
"Fascism and Nazism" (Philosophy, cilt XV).
English Historical Review'in yaynclan Bay Longman ve Bay
Green ile Ortaklarna, Collingwood'un katkda bulunmu olduu
dergi-kitaptan bu kitabn Blm IV, 1 (iv)'nde yararlanmamza izin
verdikleri iin teekkr borluyum.

2. Magis amica veritas

Collingwood'un lrinden sonra yaymlanacak . yazlan
isteklerini gz nne alacak olsak, bu onun felsefi kitap
lannn sonuncusu olacaktr; bu blmde onun felsefi yapu
hakknda, bu yaznn 3'nde de kiilii ve felsefe dnyasndaki
konumu hakkndaki kimi genel deinilerde bulunmak yerinde
olabilir.
Collingwood hep felsefenin dizgeli olmas gerektiini ileri
srmtr, ama kendi felsefi yazlan, pek de yle dizgeler dizisi olan
bir dizge oluturnaz. Her bein yaptlannda bir dnce gelimesi
izlenebilse de, belki bee blnebilir bunlar. lki genlik dnemi
sayd, Religion and Philosophy (1916) ve Speculum Mentis'ten
(1924) oluur. kincisi Essay on the Philosophical Method1a (1933)
balar, (Sonu blm dnda, 1934'le tarihlenen) The Idea of
Nature1a ve daha ok The Idea of History'yle (1936) devam eder.
Sonuncusu Autobiography'yi (1939), Essay on Methaphysics'i (1940)
ve The New Leviathan' (1942) kapsar. The Principles of An (1938)
hakkndaki

13

ksmen

ikinci ksmen nc bee yakndr.

Bu ciltlerin ierdii bylesine ok yanl bir yaptui tam bir
deerlendirmesi, burada ayrlabilenden daha fazla yer .tutacaktr ve
bundan tr, tartma onun yzlerinden yalnzca biriyle, yani
Collingwood'un felsefe ile tarih arasndaki ilikiye degin
anlayyla snrlanrsa iyi olabilir. Collingwood, felsefedeki
amacnn bu iki disiplin arasnda bir rapprochment (*) salamak
olduunu Autobiography'sinde kendi sylyordu; benim de bu
blmde sylemem gerekenierin ou eletirel tonda olaca iin, bu
amacn, gcnn doruundayken yazd kitaplarda, yani felsefi
yazlarnn
ikinci bei diye nitelediklerimizde baaryla
gereklemi olduu daha batan kabul edilmelidir. The Essay on
Philosophical Metlwd felsefenin konusunun doadan ok taribe
benzediini ve ynteminin ona gre kurulmas gerektiini ileri srer.
17e Idea of History felsefecilerin dikkatini taribin varlndan doan
epistemolojik sorulara yneltir ve The Idea of Nature gibi, felsefi
sorunlarn tarihsel bir yaklamla nasl aydnlatlabileceini, nasl
zlebileceini gsterir. Bu kitaplardan sonra ngiliz filozoflarnn
taribi ancak kafalarn kuma sokarak grmemezlikten gelmeye
devam edebileceklerini sylemek pek fazla olmaz.
Collingwood'un felsefe ve tarih konusunda olduu kadar, baka
konulardaki grleri de sk sk Croce'ninkilerle karlatrlmtr
ve elbette bu iki adamn felsefi gelimeleri arasnda ilgin bir
koutluk vardr. Croce'nin felsefeye ilk ilgisini Hegelcilie kar ve
Herbart olan Labriola uyandrmu; Collingwood ise niversite
rencisiyken Cook Wilson'un gerekiliiyle alannt. kisi de
sanatsal ve tarihsel ilgilerinden tr kendilerine retilen felsefeden
honut deildi. kisi de Hegel'i kendi kendilerine incelemeye ve
tarihte zgn yaptlar vermeye giritiler; ikisi de bir idealizm
biimine ynelip, sonunda felsefeyi tarihle zdeletirmeye vardlar.
Ne ki, Collingwood Croce'den -estetik konusunda ok fy, tarih
konusunda da bireyler renmi olmakla birlikte, onu znde
Croce'nin bir izleyicisi saymak hata olur. rnein, 17e Idea of
History'deki grlerinin ou Croce'ninkilere benzer, ama bunlar
(*)

Yaknlama

(ev.).
14

geni

lde kendi tarihsel almasnn bir sonucu olarak,

daha aynnul olarak ortaya konmu, dah~
dikkatle dile getirilmitir. Dahas, gzde filozofunun Platon olduunu
ve Vico'nun kendisini baka herkesten ok etkilediini sylerdi; son
yllannda
Croce'ninkinden farkl olmayan bir tarihsicilii
benimsemeye baladysa da, daha nce Croce'yi iddetle eletirmi
ve en azndan Tin Felsefesinin elerinden epeyce farkl olan
kendine zg bir felsefe zerinde almaya balamu. Sz konusu
felsefe Essay on Philosophical Method'da, zel olarak ortaya
konmamakla birlikte, ngrlmektedir.
O Essay'de tarihsel inceleme ile felsefi eletiri arasnda, tekle
ilgili olan tarihsel dnce ile evrenselle ilgili olan felsefi dnce
arasnda, felsefe incelemesine uygun tutumlarla tarih incelemesine
uygun tutumlar arasnda ayrmlar yaplr. Bu ayrrnlara dayanlrsa,
kitabn kendisi tarih deil, felscfedir. Yine de, aktr ki oradaki
felsefe hem tarihten hem doa biliminden bireyler renmitir;
nk z, felsefe kavramlarnn, bir gelime sreci ierisinde daha
yukarda, dab~ aaida olmak gibi, biribiriyle ilikili bir biimler
sralamasyla belidendii retisidir. Tpk fzik dnyay anlamak
iin bilimsel evrim anlayna bavurmamz gereknesi ve ngiliz
Anayasasn
yaratld
t3risel
sreci
soruturmadan
anlayamariamz gibi, hazz, fayday ve ahlaki iyilii, iyiliin
ezamanl bir yaratltan beri (evrimsel biyoloji ncesi biyolojik
trler gibi) yan yana varolan salt zel durumlar olarak grmememiz
gerektiini ileri sryordu Collingwood; onlarn biribiriyle genetik
balanUlann kefetmemiz, her birini iyilik kavramnn gelitii
sre ierisindeki aamalar olarak sergilememiz gerekir. Bununla
birlikte, kavramlarla urarken biribiriyle diyalektik olarak ilikili
dncelerle, dolaysyla doa biliminkinden ok tarihinkine yakn
bir malzemeyle urarz.
Bu adan, felsefe bir tmelle (rnein hakikatle ya da iyilikle)
uramas bakmndan bilim gibidir; ama tmelin zel durumlarnn,
tarihsel sre ierisinde bulunan ve her biri kendinden ncekilerin
zelliklerini kendi iine alan, sonrakilerin .zelliklerine gebe olan
aamalar gibi biribirine balanm olmas bakmndan, tarih gibidir.
bamszca gelitirilmi,

15

Kategorilerin kendilerine zg bir eit tarihleri oluyorsa, felsefenin

de, onlarn incelenmesi olarak, tarih olduu dnlebilir. Ama bu
Collingwood'un gr deildir; nk o, tarihin btn srelerin
deil, yalnzca insan ilerinin incelemesi olduunu ve 17e Idea of
Bistory'nin Blm V, 3'nde betimlenen izgiler zerinde, kanun
yorumlanmasyla ilediini ileri srer. Bu demektir ki, felsefe,
biyoloji de dahil bilimler gibi, taribin dnda kalr ve Essay on
Philosophical Met/od'da yine de sorulmasna izin verilen "yilik
nedir?" sorusunu sormaktan vazgeip "Platon'un iyilik konusundaki
anlay neydi?" gibi sorular zerinde durulmadka, onun ierisine
soku lamaz.
Collingwood'un Essay'inde savunduu yntemin kullanmndan
kacak felsefe, leit-nwtiv'i olarak gelime anlayn tayacak ve o
lde tarihsel etkiler alUnda bir felsefe olacak, ama kimi
dncelerin tarihin temeli saydklar kategorilerin incelenmesiyle
snrlansa bile
yine de tarihten farkl olacakur. Ne ki,
Collingwood'un dncesindeki bu noktada, felsefe byle
snrlanmyordu, nk o srada filozofun, doa tasarmnn bir
taribini yazmann yan sra, rnein, o tarih zerine dncelerinin
sonucu olarak, bir kosmoloji kurmas gerektiini; bir felsefe taribisi
olmann yan sra, kendine zg bir felsefe ortaya koymas
gerektiini savunuyordu.
Bu Essay "en son sorunlar" aka gzden uzak tutar ve ierdii
metafzii, manu ve etii kurmay okurun kendisine brakr.
Collingwood bu yntemi kosmolojiye uygulamaya balam ve
1935'te bir Oxford topluluuna sunduu bir bildiride, ayrca doa
felsefesi zerine derslerine yazd zgn sonuta, vard sonularn
ana hatlarn izmiti. Yazd o sonucu daha sonra karm ve
Essay'in balang olmas istenen felsefeyi tam olarak yazya dkme
iine bir daha dnmemitir. Bunun nedeni, kafasnn deimesiydi.
O da Croce gibi "ayr bir disiplin olan felsefenin taribe
dntrlerek ortadan kaldrldn" dnmeye balamu. (Bu
blmdeki teki alnUlar gibi hibir kaynak gsterilmeyen bu alnU
da 1939'un balarnda The Principles of History iin yazlan bir dizi
nottan alnmur.)
16

Bu gii deiiklii nasl oldu ve son olarak savunduu gii

daha nce savunduklanyla nasl karlatrlabilir?
Autobiography'sinin VII. ve X. blmlerinden kan u ki,
"mutlak saylUlar"a ve metafziin (1940'da yaymlanan, ama
1938'de hazrlanm olan Essay on Methaphysics'de ortaya kondu
bu) tmyle tarihsel yapsna ilikin retisini, 1932'de Essay on
Philosophical Method'u yazmadan nce gelitirmiti. Bu pek inanlr
deil. Grm olduumuz gibi, felsefe yi tarihten yalnz nceki
Essay'de ayrmyor, tarih felsefesi zerine 1936'daki derslerinde de
ayn ayrm yapyordu; tarihten btnyle farkl, ayn bir inceleme
olarak, "Bir'in, Doru'nun ve yi'nin" incelemesi olarak metafziin
olanakllna 1936'da aa inandnn belgeli kant var elimde. Bu
bakma, Autobiography'sinde byle bir deime kaytl olmasa. bile
ve bakalan, giileri gelini olmakla birlikte, gelimenin derece
derece ve hep ayn yol boyunca olduunu ileri srseler bile, felsefi
tutumunun 1936 ile 1938 arasnda Kkten bir biimde' deini
olduuna inanmak zorundaym.
,
Bu gii farkllklan bir lde badatrlabilir, nk szn
ettiim
deime,
akamdan
sabaha bir devrim deildir;
Collingwood'un ilk dncesinde bulunan kukucu ve dogmac
eilimler 1932 ile 1936 arasnda uradklan geici bozgunun
stesinden geldikleri zaman domutu bu; yle ki, 1936'dan sonra
"ortaya kan" felsefe tmyle ye: bir gelime deildi, kklerini
yazarnn geniinde buluyordu.
Collingwood, Essay on Philosophical Methodun sonunda,
kukuculuk sulamasn bibir zaman kabul edemediini, ama
Speculum Mentis'teki kimi blmlere dayanarak bu sulamada srar
edilince, onu reddetmek iin gsterdii deiik fkenin susuzluu
konusunda gven uyandrmaya pek yaramadn sylyordu. Ayn
Essay'de, kukuculuun rtk bir dog:naclk olduunu, bunun da
zellikle kendisinin eitimini grd Oxford felsefesi iin doru
olduunu belirtiyordu. Ama o felsefedeki kukucu eilimden (ve eo
ipso ondan gelen bir dog:naclktan) sonunda kendini
kurtarama:nt;
tarih kavra::m gelitirirken o eilirnin
Collingwood'un dncesi zerindeld etkisini gzlernek de ilgintir.
17

ya da bu biimdeki felsefi kukuculuk, felsefeyi tarih ierisine

sktrma abas iin dedii bedeldi.
Autobiograply'de, feisefe tarihini incelerken ilkin "Platon ne
dnyordu?" diye, ikincileyin "Hakl myd?" diye sormann
zorunlu olduu yollu, Oxford'daki hocalarnca yaygn bir biimde
savunulan gr ele alyordu. lk sorunun tarihsel, ikincinin felsefi
olduu syleniyordu. Ama Collingwood gerekte tek bir soru
bulunduunu, onun da tarihsel bir soru olduunu ileri srer; zmeye
alt
sorunun ne oldpunu kefetmeden, Platon'un ne
dndn anlamak olanakszdr, nk sorunun ne olduunu
ancak zmden geriye doru giderek biliriz. Bu demektir ki,
Platon'un ne dndn, dncesinin doru olup olmadn
ayn anda kefetmeden kefetmek olanakszdr. Bu uslamlama onu
aydnlatmak iin kullanlan benzeimlerin kabul ediliiyle daha
kolay klnmaz: Nelson'un Trafalgar savan kazand iin taktik
sorunlarn zd anlatlr bize ve biz de bunlarn ne olduunu,
Nelson'un plannn ne olduunu, savata kulland taktiklerden
geriye doru giderek kefedebiliriz: bununla birlikte, Villeneuve
sava kaybetmitir; sorunlarn zememitir;, o zaman biz de onun
plannn ne olduunu kefedemeyiz. Bu benzeimde srar edilirse,
bir filozofun sorununu ancak sava kazandysa ya da sorununu
doru zdyse anlayabildiimiz, bylece btn felsefi yazlarn ya
doru ya anlalmaz olduu sonucu kacaktr. Bu artc sonucu
Collingwood'un Platon'a ynelik eletirisiyle badatrmak zor; kitabn o blmnde, Platon'un Devlet'te Yunan siyasal yaam biimi
yerine siyasal yaamn asl biimini betimlediini sanmakta haksz
olduuna dikkati eker.
"Tarihsel" ve "felsefi" sorular arasndaki balanuya ilikin farkl
ama bir o kadar zor bir gr baka yerlerde de ortaya kar. 1936'da
yazlm bir elyazmasnda yle der Collingwood: "St. Augustinus
Roma tarihine bir ilk Hristiyann gzyle bakyordu; Tillemont bir
onyedinci yzyl Fransznn gzyle; Gibbon bir onsekizinci yzyl
ngilizinin gzyle; Mornnsen bir ondokuzuncu yzyl Almannn
gzyle bakyordu. Hangisinin doru bak olduunu sormann bir
anlam yok. Her biri onu benimseyen insan iin tek olanakl bakt."
18

Bu para gemi taribilerin Ortaaa ynelik deien tutumlar

"tarihsel hatalar" diye betimledii tutumlar hakknda The Idea of
History' de (Blm III, 5) sylediklerine ters dyor. Gemiteki
bir dnrn hakl olup olmadn sormann anlam yoksa,
sorulamayacak bir soru olarak, olduu gibi bir kenara konmutur.
Collingwood 1939'da "tarihin tek bilgi eidi olduunu" yazp,
"mantk mantknn kendi gnnde geerli dnce saylan eyin
ilkelerini aklama abasdr; etik kurarnlar farkl farkldr, ama
hibiri bundan tr hatal deildir, nk bir etik kuram ama
edinmeye deer saylan yaam trn dile getirme abasdr ve
"Kimce?" sorusu her zaman sorulan sorudur. Doa bilimi aslnda
tarihten farkldr ve felsefenin tersine, tarih ierisinde eritilemez; ama
bu, birtakm sayllardan yola kt ve onlarn sonularn
dnd iind~; bu sayltlar ne doru ne yanl olduundan,
onlar sonularyla birlikte dnmek ne bilgidir ne hata" diye
1
ekleyerek ne demek istediini aklamaya giritiinde, bunu aka
ortaya koyar. Galiba, felsefi yntem zerine bir deneme, filozoflarn
doru yntem olduu iin benimserneleri gereken yntemin
sergilenii deil, denemednin ya da ncellerinden unun veya bunun
kullanmakta olduu yntemin betimleniidir yalnzca
Bir dnr bilginin ancak taribilerce ve tarihsel kant
yorumlayarak elde edilebildiini savunmaya gtren, kesinlikle, hem
felsefe hem doa bilimi konusunda kkten bir kukuculuk olsa gerek.
The Idea of History'den balayarak, Collingwood'un yazlarnda,
taribin bilgi adn almay doa bilimininkilerden hi de daha az hak
etmeyen sonular yarattn kabul ettirmek iin etkili .bir tartma
bulunur. Ama felsefeyi tek. bilgi biimi olan doa biJiilli ierisinde
eritneye ynelik pozitivist abaya kar knakla -bunu da pek
gayretle ve inandnci bir biimde yapyordu- yetinmemiti; daha ileri
gitmi ve hasmlarnn bilim iin ileri srdklerini tam tarnma tarih
iin ileri srerek, ayn lde uzlamaz ve aslnda ayn kukucu
nedenlere dayanan bir tutum taknmt. Felsefe ile tarih. arasndaki
salt bir rapprochment artk onu doyurmuyordu.
Sonraki yazlarndan alnan bir rnek felsefi kukuculuk
mayasnn onun dncelerinde nasl ilediini gsterebilir. The
19

Idea of History'de,

Dilthey'n, bir insann benimsedii felsefenin

onun psikolojik yapsna bal olduu yollu dncesinin keskin bir
reddi vardr. Keskinlik kendisine gittike daha ok ekici gelen
tarihsel grecilikte benzer ve bir o kadar kukucu bir grn rtk
olarak bulunduu konusundaki henz bilinli olmayan bir kukudan
m douyordu? Grm olduumuz gibi, St. Augustinus'un Roma
tarihine ilikin grnn doru olup olmadn sormann anlam
olmadn dnmeye balamt; nk Augustinus, ann
koullarnda, dndnden baka trl dnemezdi. Tam olarak
niye baka trl dnemezdi diye sorarsak, yantn en azndan bir
ksm "psikolojik yapsndan tr" olmaldr ve gerekte bu yant
Essay on Methaplysics'ten bir onay grr.
O kitapta bir bilgi btnnn eninde sonunda bir bek "mutlak
sayltnn" kabulne dayand ileri srlr; rnein, "Tann
vardr"n "bilimin ve uygarln" mutlak sayltlan arasnda olduu
sylenir. Ama Colling';l'ood'un kendi tarihsici ilkeleri "Kimin
bilimi?", "Kimin uygarl?" diye sormarnz engeller. Biz de modern
bilim ile Bat uygarlnn dnce tarihine eletirel bakn
olmasna izin vereceinden ok daha btnlemi birlikler olduunu
varsaymadan, "Modern bilin" ya da "Bat uygarl" diye
yantlayamayz bu sorular. "Bat uygarlnn" ona katlan ya da
onun altnda yaayanann hepsinde ortak bir tr hava olduu ya da
modern bilim alannda alan herkesin tam tarnma ayn mutlak
sayltlar grubunu zorunlu olarak paylanas gerektii ciddi ciddi
savunulabilir mi? Bilim adarnlan, bilim dndaki ilgileri bilimsel
almalatma etki edebilen, milliyet, eitim ve gelenek bakmndan
farkllklan almalannn sayltlarnda eitlilikler yaratr ya da
en azndan buna izin verir gibi grnen insanlardr. Collingwood'un
uslamlamasnn mant eninde sonunda onu "bilim" ve "uygarlk"
gibi genelliklerden teke inmeye ve tek bir dnrn almasnn,
son zmlemede kendisinin benimsemedii belli bir mutlak
sayltlar kmesince olduu ey haline getirildiini savunmaya
zorlar. mdi, bir insann koyduu sayltlan nasl savunmaya
balad ve zaman ak ierisinde bunlann baka sayltlar adna
nasl reddedildikleri, can alc bir sorudur. Collingwood bu soruya,

20

gibi, ancak bir dipnotta dner; yant da, bu

benimsendii ve bir "bilind dnce"
sreciyle deimeye urad biimindedir. Kendi balan
ierisinde, bu bulank ifade u anlama geliyor gibi: bu sayltlar,
"bilindnn" alanna girdiklerinden, Collingwood'un psikolojinin
meru olarak igal ettiini dnd alana ittir. Dilthey'n
retisiyle uyu~ma artc bir biimde yaknlaveriyor.
Belki de Collingwood'un birok farkl aratrma dalyla kafasnn
megul oluu, bu dallar arasndaki ayrmlar kendisi iin
bulanklatnyordu. rnein, ilk kitabnda din, teoloji ve felsefenin
hepsinin ayn olduu sylenir. The Principles of Art'ta (Essay on
Philosophical Method'un son blmndeki tartmaya karn)
yaznsal kompozisyon trleri olarak felsefe ile iir arasnda ayrm
yapmann kesin bir yolu yoktur. Doa bilimi sonunda tarih ile
zdeletirilmekten
kuttuluyorsa, bu, Collingwood'un, doa
biliminin tarihinde pek bilgili olmakla birlikte, bunun iin hibir
zaman gerekten aba gstermemesinden tr olabilir. Collingwood,
gl bir zihni, teoloji olsun, sanat olsun, tarih olsun, igcn
tket~cek hereyle ilgilenmeye zorluyordu; nesnesi ne olursa olsun,
ayn sorgulayc zihnin ibanda olduunun bilincindeyili ve galiba,
o srada her ne ile uramaktaysa felsefenin onunla zde olduu
sonucunu karmaya eilimliydi. 1935-36'da -Essay on Philosophical
Method'u sonraki yllann tarihsiciliinden ayran dnem- dikkatini en
ok ouran tarihti; o srada balam olan "felsefenin ortadan
kaldnl" hem bundan he~ de dncesinde bulunan gstermekte
olduum kukucu eilimin, kanlmaz refakats olan dogmac
eilimle birlemesinden ileri geliyordu.
sonradan

aklna gelmi

sayltlarn

bilinsizce

Collingwood'un

yaptndaki dogmac e kukucu eden

yaygn

daha

bir biimde kabul edilmitir; Essay on Philosophical

Method'u, The Idea of Nature' ve The Idea of History' nin epeyce
bir ksmn saymazsak, olgunluk dnemi felsefi yazlannda bir gven
havas, kimi kez de abartl bir hava vardr; eletirmenler de sonraki
dersleri konusunda ayn an gven havasn farketnilerdir. Bu
istenmeyen dogmaclk yalnzca kukuculuunun teki yz deildi;
sonraki yaptnn biimini renklendirmekle de kalmyordu; ieriini
21

etkiliyordu ve bir deiiklikle her zaman en sk ilgilerinden biri olan

din konusundaki tutumuyla balantlyd. Speculum Mentis'te dini
teoloji ve felsefeyle ilk zdeletiriinden geri ekildi ve onun
yerine, dini anmsatan bir gr -rnein, Hegel ile Croce'nin
grn- benimsedi: din dnmeyi imgelerneyle kartrr ve
ancak simge olann gerekliini ileri srer. Hristiyanlk, dinin
Tanny insanla badatma sorununu zer ve felsefenin onun
yerini alnn yolunu hazrlar; insan akl iin deimez bir tuzak
olan batl inantan kurtulmann tek arac olduu iin,
Collingwood'un dncesindeki kukucu eilim Hristiyan retisi
karsndaki tutumunda ortaya kyor; oysa bu, dogmac olmaya
eilimli olan felsefenin isteidir.
Speculun Mentis'le pek fazla yetinmedi ve dinle ilgili olarak,
Faitl and Reason (1928) adl bir kitapkta yeni bir gr ortaya
koydu. Bu deneme Essay on Metaplysics'in tohumudur ve o kitap
zerine deerli bir amlana oluturur. Akl ile inann biribirinden
vazgeemeyeceini savunur. Her biri bamsz bir bilgi kaynadr;
akl bizi ayrntlar ierisinde dnyann bilgisiyle, inan ise bir btn
olarak dnyann bilgisiyle donatr. Bilimsel dnce, dnya
hakknda,
bilimsel yntemlerle edinnediimiz ve onunla
eletiremediimiz birtakm bilgi paralarndan oluan bir temele
dayanr: bunlarn rnekleri Tanrnn varl, zgr istencin ve
lmszln gereklii ve doa yasalarnn varolmas olgusudur.
Bu bilgi paralar iin elimizde hibir gereke yoktur; bunlar inann
meyvasdr, salt inann deil, herkeste evrensel olan, her dncede,
hatta bir eletirmenin onu eletirdiini iddia edebilecei
dncesinde bile zorunlu olan ussal Jir inandr. Burada hakikati
herhangi bir disiplinin tekeline verme abas yok; her dnce iin
evrensel ve geerli olacak bir hakikati bulma konusunda bir
kukuculuk da yok. Kukuculuun s sular ile dogmacln koca
dalgalar gvenle alm ve gemi, 1933'de etik zerine derslerini
kapatan felsefi teolojiyi ve Essay on Plilosophical Method'u yaratan
felsefi berrakln dingin denizinde demirlenmitir.
Bununla birlikte, Essay on Metaphysics ile nemli farklar ortaya
kar. Mutlak sayltlarn (yani dinsel inann ieriinin) artk bilgi
22

olduu sylenmez; bunlar saylt olarak ne dorudur ne yanl. Artk

her dncenin evrensel ralayclar da deildirler; hep tarihsel
olarak belirlenmilerdir. Bu ekilde oraya yeniden getirileri felsefi
kukuculukla yeni bir dogmacla balanlr; mutlak sayltlarmz
(yani kendi dinimiz) karsndaki ttununuzun "sorgulamayan
kabul" tutumu olmas gerekir. Collingwood.ayn kitapta gerekiliin
"felsefenin sahip olabilecei en byk temel" zerine, yani insann
budalal zerine kurulduunu syler bize. Collingwood'un bunun
yerine felsefeyi insani safl temeli zerinde ykseltneye alp
almadgm merak eden bi.r okur balanabilir bazan.
Bir fke dini olarak Hristiyanlk zerine nemli bir paras olan
The New Leviatlan'da kimi imalar bulunabilse de, din zerine sonraki
kurgulanalarnn onu nereye gtrdn sylemek zor. Son
tarihskiliinin Dilthey ve Croce'ye yaknl olmasna 1karlk,
1
dinsel ve teolojik arka plan ile birlikte mutlak sayltdara ilikin
retisinin Kierkegaard ve hatta Karl Barth ile yaknl olduuna
dikkati ekmek yetebilir. Yazlarndaki birok parann tanklk ettii
gibi, Collingwood coincidentia oppositorum'a(*) inanyordu. Bana
kalrsa, sonraki felsefesi bu fenomene ilikin dikkat . ekici bir

aklama salamaktadr.
Yukardaki

paragraflar Collingwood'un sonraki yaptnda

olarak .yan yana varolan kukucu ve dogmac
elere dikkati ekti. Her tarihsicilik biimi tam kukuculuktan
kanma gl ile kar karya kalr. (Hegel'in felsefesi kendi
psikolojik yapsndan geliyorsa ya da anda egemen olan iktisadi
veya baka koullarn bir ileviyse, ayn ey tarihinin kendi
metodolojisi ve herhangi bir olanakl eletiri lt iin de
dorudur.) Dinsel giiliderin bir para dogmac zm gibi
grnen eyle srklenen Collingwood, bu Scylla'dan ancak
"sorgulanmayan kabul" Charybdis'ine derek<**) kamtr ve
yazlarnda denizcinin bu iki tehlikeden kurtlnasn salamak iin
yeterince ak bir seyir talimat vererek .tarihsiciliini inandnc hale
getirip getiremedii kukuludur.

badamaz kartlar

(*) Kartann birlii (ev.).

(**) Yamurdan kaarken doluya tutularak (ev.).

23

The Principles of History'yi niye bitirmedi? Azalan fzik gc ve

The New Leviathan1a uramas bunun iki ak yantdr. Ama
doru yant tasarsnn

ya da gereksiz hale gelmi

yapt, tarihin ne
olduunu betimleme ve tarihsel bilginin nasl olanakl olduunu
aklama abasyd ya da otobiyografden, yazarn bir olgu olarak
kendi tarihsel almasnda nasl iledediine ilikin bir aklamadan
baka birey deildi. 1939'daki Collingwood iin ilki olamazd,
nk felsefe tarihe sourulnutu; ikincisini yaznaksa onun iin
yararszd, nk Autobiography'si zaten baskdayd. O srada bir
tarihi olarak uygulamasn uygulamasna ilikin felsefi kuramndan
ayrmann yolu onun iin ak da deildi, nk Autobiography'de
kurarn uygulama ile zdeletirilniti.
Eletiriye snrlar koyarak, felsefesinin tarihinin kendine dnk
zeletirisi olabilmesi olanana da kapy kapamt. Bu felsefe
anlay, baka yerlerde olduu gibi, bir dnce ile dncenin
farknda oluumuz arasnda ya da birinci dereceden dnce (yani
tarih) ile ikinci dereceden dnce (felsefe) arasnda ayrm yapt
The Idea of History'nin Giri'inin l'inde ima edilir. Dahas,
Collingwood x'i dndnn bilincinde olmann x'i eletirecek
durumda olmak olduunu, nk kendinin bilgisinin zeletirinin
olana olduunu savunuyordu. mdi, dnmemiz ilkin farknda
olmadmz sayltlar zerinde yryor olabilir pelclla; ama onlarn
farknda
olmak olanaklysa -Collingwood yle olduunu
dnyordu- eletirmeye nasl kar koyabiliriz? Bir itirazc
"Hangi ltle?" diye sorabilir, ama ilk yllarndaki Collingwood
akln kendini kurtarmasna gerek yok diye yantard bunu. O zaman
uslamlamann
en
azndan
eletirebildii,
kategorilerini
dzeltebildii~ kendi hatalarn ortaya karabildii lde zeletirel
olduunu savunuyordu. Bir nyargs olduunun farknda olmak,
zaten o nyargy am olmaktr. Bilinmeyen sayltlarnz
kukusuz sorgulannadan kabul edilir, ama bilindikleri zaman ayn
ruhla kabul edilmeleri gerektiini savunmak, inanlarmzn farknda
olmamzn onlar hakkndaki onlar eletiriye tutacak bilgimizden
farkl birey olduunu savunmaktr. Collingwood bu retiyi kabul
olmasdr.

ya

olanaksz

The Principles of History ya felsefi bir

24

etmeye ve tarih. felsefesini terk etmeye yanatysa, bunun nedeni

galiba gemiinden gelen bir ruhla srkleuni olmasdr; nk
reti hemen kendinin bilgisinin gereki yadsnn ve rnein
Alexander'n kendi (self) "yaanr" ama bilinmez biimindeki savn
akla getiriyor; Collingwood o sav The Idea of History'de (Blm IV,
I ()) reddetti; bu da o yaptn Giriine koyduum parayla tutarl;
ama Essay on Methaphysics'te o sav rtk bir biimde bulunuyor ve
bu, o kitabn yazarn genliindeki gerekiliinin yeniden nksettii
tek yeri deildir. nan ile akln, farzetme ile sylemeyi yan yana
getirmenin yadsn da bulunur orada. Bu, Essay on Philosoplical
Method'un retisinden Cook Wilson'un inan ile bilgi arasnda,
brakn derece farkm, tr fark olduu retisine dmnek deil de
nedir?
Collingwood'un sonraki yaptlarnda eskiden reddettii birtakm
retiler bulmak, bu retilerin yanlln kantlanaz. Ama sonraki
yaptlar kendileriyle bile tutarl klmak kimi kez olduka .gtr.
Essay on Methaphysics yazarn kendi metafzik grlerini ortaya
koyma iddiasnda deil, metafziin ne olduunu, "her zaman ne
olmu olduunu~ aklama iddiasndadr. O zaman, kendi ilkelerine
baklrsa, bir tarih yapt olmas pek gtr ve aslnda "Farzetme
zerine" adl can alc blmdeki sav more matlematico (*) ortaya
kounutur; bu yalnzca bir biim sorunu olsa bile, aada Blm V,
3 olarak baslan The Principles of History'den alnn parada
tarihsel kant ve karm hakknda syleneni kabul ettiimiz sr!!Ce,
sav yine de tarihsel bir biime sokulabilir. Felsefe, tarihin iine
ekildii ilfu edilirken bu ekilie direnmi gibi grnyor.
Collingwood bu eletiriye yanl bir tarih grne dayandn
syleyerek karlk verebilirdi. "Tarih anlaylarnn dengesini
dorultmak iin bir felsefe anlay peydahlayp, atlam olduklar
eyi ekleyerek (ve yapm olduklar hatalar dzelterek) tarihi
dzene sokmay zorunlu grenler" bu tr eletirinin destekilendir
diye yazmtr. Buna da Collingwood'un grne baklrsa kendi
tarih anlayn dengeye getirecek dogmac tipten bir teolojiyi
gereksindii sylenerek karlk verilebilirdi; ama belki asl karlk,
(*)Matematiksel gelenekle (ev.)

25

doru

tarih anlay konusunda bizi aka aydnlatmadan brakm

olduudur.

Collingwood tarih denecek ve (Autobiograply'sinde ileri

gibi) insan ilerine degin btn sorunlar zmenin yolu
olacak yeni bir disiplin olutunnak iin genel olarak felsefe diye
bilinen eyi genel olarak tarih diye bilinen eyle birletinne
sorununu zdyse bile, zmn yazlarnda hibir zaman aka
dile getirmedi.
Collingwood'un sonraki felsefi yaptlarn okumak, kendisinin
Bury hakknda yazd eyi (bak. Blm IV, I (IV)) hznle
hatrlamak olacaktr. 1932'de genliinin kukuculuundan kendini
ku1armay "byk zahmetle" baarm ve Essay on Philosoplical
Method'da felsefe sorunlar onoannda yolunu amay ve kendisi iin
eletiri rzgarlar karsnda uzun sre gvenli kalabilecek bir ev
dikmeyi salayabilen bir silfil ilemiti. 1938'de, Autobiograply
yazlrken, yanlln alt yl nce anlad kukuculua yeniden
sapland ve dolaysyla Essay on Philosoplical Method'da yerin
dibine soktuu bir dogmacla dt; sonu, tarih iin duyduu
cokunun onu felsefedeki iinde "dneklik" etmeye itmesiydi. ine
gmld ilgilerinin okluu, erken bir lmn sezgisiyle birlikte
onu hzl almaya gtrd. Savlarnn btn iennelerini gnnek
iin fazla m hzl yazd acaba? ok fazla abalamasnn bedeli,
beklemekle gelebilecek bilgeliin yitirilnesi mi?
srd

3. Amicitiae sacrum
Collingwood The Idea of Nature'da bir filozofun bykln
ortaya karmak iin kendi deneyiminden vazgeti. Felsefede byk
sliip, "felsefi malzemesini hakkyla ele alm ve baznetmi bir
zihnin iaretidir. Konusuna bakn geniliine ve sarslmazlna
dayanr; ... glklerin gizlenmedii ve hibireyin ktle ya da
tutkuya gtrlnedii bir ruh dinginlii ve ifade itenliiyle gsterir
kendini. Btn byk filozoflarda bu zihin dinginlii bulunur,
grleri ak olunca her tutku geer gider ve eyleri bir dan
tepesinden gnn gibi yazarlar. Byk bir flozofu sekin klan
nitelik budur; ondan yoksun olan bir yazar okumaya deer olabilir ya
26

da olmayabilir, ama kesinlikle byklkten yoksun kalr". Bu ltle

yarglandnda Collirigwood'un byk denebilecek tek bir kitab
vardr, o da Essay on Philosophical Method; ama ayn felsefi ruhun
The Idea of Nature ile The Idea of History'de de bulunaca
eklenmelidir. Geri kalan felsefi kitaplar tutkudan kesinlikle
kurtulmamtr ve dingin olduklar dnlemez.
Essay on Philbsophical Method'u yeniden gzden geirirken ona
"bir felsefe klasii" diyecek kadar cretliydim. adalarndan
bazlar alayc, bazlar da arkada yanls olmaktan gelen yargn
balayacak kadar inceydi. Eletirmenler arasnda kesinlikle
aznlkta buldum kendimi. Philosophy'deki eletiri aleyhindeydi;
Mind'daki, deerini teslim etmemekle birlikte, yazarnn sonradan
konuma srasnda kabul ettii gibi, hemen hemen tmyle,
Collingwood'un Giri'ini yeterince dikkatle okunay baaramamaya
dayanyordu. Yine de, baka eletirnenlerin syledii hibirey beni
kann deitirmeye gtrnedi;
Alexander'n ' kitap hakknda
Collingwood'a yazd bir mektubu grnce ve birka yl sonra
Essay'i "birinci snf" bir felsefi yapt diye betinleyen Joachin ile
konuonca kanm glendi.
Essay ne denli iyi bir kitap olursa olsun, henz yazlmam bir
felsefeye giriten azck daha fazla birey olarak kalr. Okura ok
ey bekletir, ama tek bana ele alndnda yazarna felsefe
tarihinde bir sr sayfa kazandrmak iin yetersizdir. Modem felsefe
zerine en son ngilizce kitabn (Recent Philosophy, Home University
Library, 1936) Collingwood'un adndan hi sz etmemesinin bir
nedeni bu olabilir. Estetikte Croce'ye yaknlnn yan sra, onunla
kiisel dostluu, G. da Ruggiero'nun Filosoji del Novecento'da (Bari,
1934) Speculum Mentis'e ayrd oniki sayfay aklayabilir.
Nasl oldu da Essay on Philosophical Method'un beklettikleri
sonraki yaptlarda deil de, yalnz The Idea of Nature ile The Idea of
History'de yerine - getirildiyse!- getirildi? nceki blmde
dncesinin nasl gelitii ve gelimenin o izgiyi tutturnasnn
nedenleri konusunda kimi deinilerde bulunmutun. Ama
sylediim eksikti, nk sonraki btn yaptma kara bir glge
dren nemli bir etkeni belirtmekten baka birey yapmadm: o da
hastalyd.

27

1922'den bu yana yazlm ve yeniden yazlm etik zerine

derslerle balant ierisinde ortaya konan Essay on Philosophical
Metlwd 1932 babar boyunca yayma hazrland. Aa yukar ayn
sralarda, Collingwood'un sal sknt vermeye balamt.
Bunun, mrnn geri kalannda kahramanca savaaca hastaln
balangc olduunu o zaman anlamamt. Sonraki yllarda bir
noktada olan oldu ve beyindeki klcal damarlar atarnaya balad;
sonu, beynin bundan etkilenen kk kk blgelerinin ilevini
yitirmesiydi. 1938'de onu ileride yatalak eden iDrnelerin ilki
indiinde, bu sre hzlanmt; yle ki 1943'de elliiki yandayken
zatrreden lm, bir bakma, ac bir son olmad.
Bu koullarda artc olan, . sonraki kitaplarnn berraklktan
yoksun olnas, atelilikten ve fazla gvenden tr karnakark
olmas ya da dostlarn rkten konular iermesi deildir; artc
olan, daha da artc olan, kalborst deer tayan paralar
iermeleridir. The Principles of Art'ta meslekten felsefecilerden
(onlarn da dikkati, Mind'n onu hi eletirmemi alnasndan tr,
kitaptan baka yne elinmi olabilir) imdiye dek grdmden
daha fazla incelerneyi hak eden, dikkatle gelitirilmi bir imgelem
kuramna aynln bir blm vardr. Autobiography ada
mantklarca
farkedilneye
balam
ilgin bir soru-yant
mantnn ana hatlarn izer. Essay on Methaphysics'teki specimina
philosophandi (*) dnce tarihinde parlak bir denemedir. The New
Leviathan 1933'te aklanan yntemi etie uygulamann verimliliine
ilikin kimi deinilerde bulunur; uygar yaam biimimiz hakkndaki
srekli savunusunun deeri ise, Collingwood'un teki kitaplarna pek
hayrl bakmayan eletirmenlerce bile kabul edilmitir.
Yine de, bunlarn ve sonraki kitaplarndaki teki paralarn deeri
ne olursa olsun, Collingwood'un felsefi kafasnn dzeyi ile
derinliinin, yaynlarnn aa vurduundan daha byk olduu
olgusu ayn kalr. Bana onun ne lde iyi bir filozof olduu sorulsa,
beklettiklerini yaptklarndan ayrnarn gerekir. Olgunluk dneminde,
kafasnn gc onu adalarnn deil, kendisinden kdemli olan
Alexander ile Whitehead'in bulunduu bir dzeye yerletirme umudu
(*)Felsefe yapma rnei (ev.)
28

veriyordu dersem, buna itiraz etmesi en az olas olanlar, onu en iyi

tanm olanlardr (bunlar da ok deildir, nk kendini almaya
verii, ardndan hastal onu neredeyse dnyadan elini eteini
ekmi biri baline getinniti). Mthi bir eletiri yeteneinin ve
kendisininkinden ok farkl felsefeterin ierisine duyguda olarak
girme gcnn yan sra, son zamanlarn ngiliz felsefesinde, demin
adlarn verdiimiz filozoflarnkiyle karlatrlabilecek lde
yapc bir kafas vard. Ama beklettikleri bibir zaman yerine
getirilmedi; onu yalnzca ya da esas olarak felsefi yazlaryla
tanyanlarn Collingwood'u yetenekli, becerikli ve kimi kez aksi bir
yazar -ama bundan fazlas pek deil- diye grmeleri artc deil
belki de.
Eletirmenler,
onun
kimi
aykrtklarn
destekleyen
uslamlamalar yantlamaktan ok, onlardan kama eiliminde
olmularsa da, kendisini kimi zaman "kanmakla" ve "inadna
aksilikle" r sulamlardr.
Essay
on
Methaphysics
rile
Autobiography'den iki rnek verilebilir: ilki, bir duygu bilimi olarak
meru ve ok deerli olan psikolojinin, "usdln propagandas"
baline geldii yollu sav; ikincisi, modern analitik ve pozitivist
felsefelerin, ilfu l!ttikleri amalarna karn, aslnda eilim
bakmndan usdlktan yana ve uygarlk iin tehlikeli olduklarna
inanc. lkine Mind'da (1942) kar kld, ama kar kann, belki
de ortaya konuundaki tan biimden tr, Collingwood'un savn
gerekten kavrayp kavramad kukuludur: kincisi elence yaratu,
ama dman bir eletirmen Collingwood'a kendi taribsiciliinin
aslnda ylesine acmaszca saldrd filozoflardan daa m az
usd ya da uygarlk karsnda daha m az nyargl olduunu
sorduysa da, bu pek yantlanmad. Collingwood bu konularda hter
hakl olsun ister haksz, iki durumda da ciddiydi. Kendini
beenmilikle okurlarn etkilemek ya da sarsmak iin yazmyordu;
ne sylemek istiyorsa sylyor, gerekelerini de veriyordu; ama
kendini daha az tutkulu bir biimde dile getirebilseydi, daha ikna
edici olabilirdi.
So":fald kitaplarn olduka rahatsz edici uslbu, yazarlarnn
kibirli bir stnlk duygusu ierisinde olduu izlenimini verir.

29

Gerek Collingwood yle deildi. Hastal onu deitirmeden nce,

aslnda
alak
gnllyd.
Sradan
olmayan
yetenekleri
bulunduunun bilincindeydi, ama ayn ekilde onlarn snrlarnn da
bilincindeydi; eletiri tutkunuydu ve onu bulmak iin yolundan bile
sapard. Ben burada onun yaptlarn eletirdim; o da ancak bunu
bekler ve arzulard. Arkasnda brakt yaymlanmam elyazmas
yn, grlerini akla kavuturmak ve aynntyla gelitirmek
iin ektii byk zahmetin kantdr; aynca unutillmamas gerekir
ki, felsefi yaptlar tm bilimsel veriminin ancak bir ksmdr; Roma
Eritanyas tarihisi Collingwood'un deerini vermek iin, yalnzca
LA. Richmond'un canl denemesinden ve onunla birlikte
Collingwood'un tarihe ilikin yazlar hakknda Proceedings of the
Eritis/ Academy, cilt XXIX'daki bibliyografyadan sz etsem yeter.
Collingwood niversitedeki rencilerine son derece zen
gsterirdi; bununla birlikte onlarn pek az felsefeye fazla ilgi
duydular; ama en iyi yaptlarnn epeyce bir ksm, ok geni
dinleyici eken ve bir felsefe retneni olarak etkisini genileten
niversite derslerinde ortaya kondu. Clz ama ak bir sesle
konutuundan, hep syleyecek nemli bireyi varm izlenimi
veriyordu; bu onu ilgin klyor, zgn anlatm, ak seik ifade ve
iyi seilmi szckler, o eyi dinieyecek herkes iin anlalr hale
getiriyordu. zellikle ilk yllarnda, etik zerine dersleri ou
niversite rencisine bir vahiy gibi geliyordu. Soukluu iliki
kurmasna engel olsa da, yetenekleri sayg uyandryordu; ama
onunla dost olma ayrcalna kavumu olanlarn yannda hi
souk deildi. Benim iin en nemlisi hangisiydi? Collingwood'un
insan olarak uyandrd sevgi mi, vasilikten gelen drt m, yoksa
kendisinden "renebileceimi umduumdan fazlasn" rendiim
filozof ve tarihinin yeteneklerinin yaratt hayranlk m? Bunu
sylemem g.
ST.ANDREWS

T.M.KNOX
30Ekim 1945

30

GR
1. Tarih Felsefesi
Bu kitap tarih felsefesinde bir denemedir.'Tarih felsefesi' adn,
onsekizinci yzylda, onunla eletirel ya da bilimsel tarihten,
tarihinin eski kitaplarda bulduu ykleri yinelemek yerine, kendi
kafasnda kendi kendine kurduu bir tarihsel dnme tipinden
baka birey kastetmeyen Voltaire buldu. Ayn ad Hegel ile
ondokuzuncu yzyl sonundaki baka yazarlar da kulland; ama onlar
ok farkl bir anlam verdiler ve onu yalnzca evrensel tarih ya da
dnya tarihi anlamna gelen birey diye grdler. Deyimin nc
bir kullanm eitli ondokuzuncu yzyl pozitivistlerinde bulunur;
onlar iin tarih felsefesi, anlatlmas tarihin ii olan olaylarn akn
yneten genel yasalarn kefiydi.
Pozitivistler tarihi bir felsefe konusu deil, meteoroloji gibi bir
deneysel bilim konusu haline getirmeye altklar halde, Voltaire
ile Hegel'in tarih "felsefesine" ykledikleri ii ancak tarih yerine
getirebilirdi. Bu durumlarn her birinde, tarih felsefesi anlayna
egemen olan bir felsefe anlay vard: Voltaire iin, felsefe bamsz
ve eletirel dnme demekti; He gel iin bir btn olarak dnya
hakknda dnme demekti; ondokuzuncu yzyl pozitivizmi iin
tekbiimli yasalarn kefi demekti.
Benim 'tarih felsefesi' terimini kullanm bunlarn hepsinden
farkldr; ondan ne anladm aklamak iin de, nce felsefe

anlayma ilikin bireyler syleyeceim.

Felsefe kendine dnk dnmedir. Felsefe yapan zihin hibir

zaman yalnzca bir nesne hakknda dnmez; herhangi bir nesneyi
dnrken, ayn zamanda hep o nesneye ilikin kendi dncesi
hakknda dnr. O zaman, felsefeye ikinci dereceden dnce,
dnce hakknda dnce denebilir. rnein, yerin gneten
uzakln kefetmek, dnce iin birinci dereceden bir i, bu
durumda gkbilimin iidir; yerin gneten uzakln kefederken
bizim yapbmzn tam olarak ne olduunu kefetmek ikinci
31

dereceden

dnce ii,

bu durumda

mantn

ya da bilim

kuramnn

iidir.

Bu, felsefe zihin bilimidir ya da psikolojidir demek deildir.

Psikoloji birinci dereceden dncedir; zihni tpk biyolojinin
yaam inceledii gibi inceler. Dnce ile nesnesi arasndaki
ilikiyle uramaz; nesnesinden taminen ayn birey olarak,
yalnzca
dnyada olup biten birey olarak, kendi bana
tartlabilen zel trden bir fenomen olarak, dorudan doruya
dnceyle urar. Felsefe hibir zaman kendi bana dnceyle
il~ili deildir; hep onun nesnesiyle ilikisine bakar, dolaysyla
dnceyle olduu kadar nesneyle ilgilidir.
Felsefeyle psikoloji arasndaki bu farkllk, imdilik gemi diye
tanmlayacamz zel trden bir nesneyle ilgili zel trden bir
dnme olan tarihsel dnme konusunda bu disiplinlerce
benimsenmi farkl tutumlara bakarak betimlenebilir. Psikolog
tarihsel dnmeye ilgi duyabilir; tarihide srp giden zihinsel
olayn zel trlerini zmleyebilir; rnein, tarihilerin, gerek
dnyada doru drst yaayamayacak kadar nevrotik olduklanndan,
sanatlar gibi bir d dnyas kurmu insanlar olduklarn, ama
sanatlarn tersine, bu d dnyasn gemie yansttklann, nk
nevrozlannn
kklerini ocukluklanndaki gemi olaylara
baladklann, bu nevraziardan kurtulmak iin bo bir abayla hep
gemie dndklerini ileri srebilir. Bu zmlemeler daha da
aynntya girebilir, tarihinin Julius Caesar gibi buyurgan bir kiiye
ilgisinin babas karsndaki ocuksu tutumunu nasl dile getirdiini
vb. gsterebilir. Byle bir zmlemenin vakit kayb olduunu
sylemek istemiyorum. Ben yalnzca zgn zne-nesne ilikisinde
dikkatini srf zne yan zerinde topladn gstennek iin onun
tipik bir durumunu betimliyorum. Psikolog tarihinin dncesine
bakar, onun nesnesine, gemie deil. Gemi diye birey
olmasayd, Julius Caesar dsel bir kii olsayd, tarih bilgi deil, salt
d olsayd, tarihsel dneeye ilikin tm psikolojik zmlemeler
tam tarnma ayn olurdu.
Filozof iin dikkat isteyen olgu, ne tarihi iin olduu gibi kendi
bana gemitir ne de psikolog iin olduu gibi tarihinin kendi
32

bana gemie ilikin dncesidir; karlkl ilikileri ierisinde

her ikisidir. Nesnesiyle ilikisi ierisinde dnce, salt dnce
deil, bilgidir; o zaman psikoloji iin salt dnce kuram, herhangi
bir nesneden soyutlanm zihin olaylan kuran olan ey, felsefe iin
bilgi kurandr. Psikoloun "Tarihiler nasl dnr?" diye merak
ettii yerde, filozof "Tariliiler nasl bilir? Gemii nasl kavrarlar?"
diye merak eder. Buna karlk, gemii kendinde birey olarak
kavramak, rnein, u kadar yl nce u u olayiann gerekten
olduunu sylemek, flozofun deil, tarihinin iidir. Filozof bu
olaylarla. kendinde eyler olmalar bakmndan deil, tarihinin
bildii eyler olmalan bakmndan ilgenir ve ne eit olaylar
olduunu, nerede ne zaman olup bittiini deil, tarihinin onlan
bilmesini olanakl klann ne olduunu sorar.
O zaman filozofun tarihinin zihni hakknda dnmesi gerekir.
Ama bunu yaparken, psikoloun iini bir daha yapyor olmaz; nk
onun iin tarihinin dncesi bir zihinsel fenomenler karm deil,
bir bilgi dizgesidir. Filozof da gemi hakknda dnr, ama
tarihinin iini bir daha yapacak biimde deil: nk gemi, onun
iin, bir olaylar dizisi deil; bir bilinen eyler dizgesidir. Bunu,
filozofun tarihin znel yan hakknda dnd srece epistemolog,
nesnel yan hakknda dnd srece metafziki olduunu
syleyerek ortaya koyabiliriz; ama bunu sylemek, yaptnn
epistemolojik ve metafizik paralanna ayr ayr balalabilecei yollu
bir imaya gtreceinden, tehlikeli olur; bu da bir hata olacaktr.
Felsefe bilenin . incelenmesini bilinenin incelenmesinden ayramaz.
Bu olanaksZlk dorudan doruya ikinci dereceden dnce olarak
felsefe tasanmndan kar.
Felsefi dnmenin genel zellii buysa, 'felsefe' terimini 'tarih'i
ekleyerek nitelediimde ne demek istiyorum? Genel olarak felsefeden
ve baka bireyin felsefesinden farkl, zel bir tarih felsefesi ne
anlamda var?
Felsefenin btn ierisinde ayrmiann bulunduu, bir para
kararszlklada olsa, genellikle kabul edilmitir. ou insan mant
ya da bilgi kuramn etikten ya da eylem kuranndan ayrr; bununla
birlikte, ayrm yapaniann ou, bilmenin bir anlainda bir eit

33

eylem, etiin inceledii eylemin de belli bir bilme eidi olduunu da

(ya da en azndan bunu ierdiini) kabul eder. Mantkmn inceledii
dnce hakikatn kefini amalayan bir dncedir, onun iin de
bir amaca ynelmi bir etkinlik rneidir ve bunlar da etik
kavramlardr. Ahlak filozofunun inceledii eylem doruya ya da
yanla ilikin bilgiye veya inanca dayal bir eylemdir; bilgi ya da
inan ise epistemolojik bir kavramdr. Demek ki, nantk ile etik
biribirine baldr ve farkl olmakla birlikte, gerekte biribirinden
ayrlamaz. Bir tarih felsefesi varsa, baka felsefi bilimiere bu ikisinin
biribirine bal olduu kadar iten bal olacaktr.
O zaman tarih felsefesinin, genel bir bilgi kuramma karp
gitmek yerine, niye zel bir inceleme konusu olmas gerektiini
sornalyz. Avrupa uygarlnn ak boyunca, insanlar bir lde
dnmlerdir;
ama
biz
pek
kolay
tarihsel
olarak
gerekletirdiimiz etkinlikler zerine nadiren dnrz! Ancak
karlatnz glkler bizi onlar yenme abalarnzn bilincine
varmaya zorlar. Demek ki, felsefenin kendinin bilincinin dzenli ve
bilimsel gelinesi olan konusu, zaman zaman, belli bir ada
insanlarn ierilerinde zel glkler bulduu zel sorunlara baldr.
Belli insanlarn, tarihlerinin belli bir dnemindeki felsefesinde
zellikle ne kan konulara bakmak, zihinlerinin tm igcn
yneltmi grndlderi zel sorunlarn bir gstergesini bulmak
demektir. ikincil ya pa yan konular, zel bir glk ekmedikleri
eyleri aa vuracaktr.

imdi, bizim felsefe geleneimiz srekli bir izgi halinde altnc

ve dncenin zel sorununun matenatiin
temellerini atma ii olduu aa dek gider. Yunan felsefesi bunun
iin matematii resminin merkezine yerletirmi ve bilgi kuramn
tartt zaman ondan en bata matematiksel bilginin kuramn
yzyl Yunanlianna

anlamtr.

O zamandan beri, yz yl ncesine dek, Avrupa tarihinin iki

byk oluturucu a oldu. Ortaada dncenin merkez sorunlar
teolojiyle ilgiliydi, felsefenin sorunlar da, bundan tr, teoloji
zerine dnmeden douyordu ve Tanr ile insann ilikilerine
degindi. Onaltnc yzyldan ondokuzuncu yzyla dek, dncenin
34

ana abas doa biliminin temellerini atmakla ilgiliydi; felsefe de

zne olarak insan zihninin, nesne olarak uzayda kendisini evreleyen
doal eyler dnyasyla ilikisini kendi ana izlei olarak gryordu.
Btn bu alarda, insanlar elbette tarihsel olarak da dnyorlard,
ama onlarn tarihsel dncesi hep olduka basit, hattft gelimemi
bir eit dnceydi; zmekte glk ektii sorunlar yaratmyordu
ve hibir zaman kendi zerine dnmeye zorlanmamt. Ama
onsekizinci yzylda, insanlar d dnya hakknda eletirel
dnmeyi daha nce renmi olduklarndan, tarih hakknda
eletirel
dnmeye
baladlar;
nk
tarih,
d~ncenin
matematie, teolojiye ya da bilime pek benzemeyen zel bir biimi
oiarak grlmeye balamt.
Kendi zerine dnmenin sonucu, matematiin, teolojinin ya da
bilimin veya nn birarada genel olarak bilgi sorunlarn
tketebilecei sayltsna dayanarak i gren bir bilgi kuralnnn artk
doyurucu olmadyd. Tarihsel dncenin kendine zg zellikleri
olan bir nesnesi vardr. Uzay ve zamandaki artk olup bitmeyen tek
tek olaylardan oluan gemi, matematiksel dnmeyle
kavranamaz; nk matematiksel dnme uzay ve zamanda zel bir
yeri olmayan nesneleri kavrar; onlar bilinir klan da kendilerine zg
uzay-zamansal yerden yoksun olulardr. Gemi teolojik
dnmeyle de kavranamaz; nk bu eit dnmenin nesnesi tek
bir sonsuz nesnedir; tarihsel olaylar ise sonlu ve oktur. Bilimsel
dnmeyle de kavranamaz, nk bilimin kefettii hakikatler u
anda algladmz eylerde rneini bulan deney ve gzlem yoluyla
temellendirilince doru diye bilinir; oysa gemi uup gitmitir ve
bizim onun hakkndaki tasarmlarnz hibir zaman bilimsel
varsaymlarmz doruladmz gibi dorulanamaz. Bunun iin,
matematiksel, teolojik ya da bilimsel bilginin hesabn vermek zere
tasarlanm bilgi kurarnlar tarihsel bilginin zel sorunlarna
deinmezler; kendilerini bilginin tam bir hesab diye sunsalar da,
aslnda tarihsel bilginin olanaksz olduunu ngrrler.
Tarihsel bilgi ' zel glklerle kar karya kalp onlar
gslemek iin zel bir teknik bularak filozoflarn kafasnda yer
etmedii srece nemi yoktu bunun. Ama aa yukar ondokuzuncu
35

yzylda olduu gibi, bal byle olunca, yaygn bilgi kurarnlan zel
bilim sorunlanDa yneldiler ve matematik ile teoloji incelemesine
dayal bir gelenei miras aldlar; bu arada, her yanda gelimekte olan
yeni tarih tekniinin hesab verilmemi oldu. Dolaysyla, ii bu yeni
sorunu ya da sorunlar grubunu, dzenli ve dizgeli tarihsel
aratrmann varlndan doan felsefi sorunlan incelemek olan zel
bir aratrma gerekli oldu. Bu yeni aratrma hakl olarak tarih
felsefesi adn almay isteyebilirdi; bu kitap da bu aratrmaya bir
katkdr.

Aratrmann iki aamadan gemesi beklenir. lkin, tarih

felsefesinin gerekte su geirmez bir blme ierisinde i grmemesi
gerekecektir; nk felsefede zel bir sorunun zel bir incelemesi
diye birey, ancak olduka ayn bir koulda vardr. Sorun srf
geleneksel felsefeler onunla uramad iin zel bir yaklam
gerektirir; bir felsefenin savunmad eyi yadsd genel bir kural
olduu, geleneksel felsefeler de tarihsel bilginin olanaksz olduu
iermesini getirdii iin, ayn tutulmas gerekir. Bunun iin, tarih
felsefesi, tarihin nasl olanakl olduuna ilikin bamsz bir
tantlama
getiremedii
srece,
geleneksel
felsefelere
dokunnamaldr.

kinci aama bu yeni felsefe dalyla eski geleneksel retiler

arasnda balanular kurmak olacakur. Felsefi grler ynna
herhangi bir ekleme, daha nce orada bulunan hereyi bir lde
deitirir ve yeni bir felsefi bilimin kuruluu btn eskileri gzden
geirmeyi gerektirir. rnein, modern doa biliminin dourduu
felsefi kuramn kuruluu, tasmsal manttk konusunda yaygn bir
honutsuzlUk
yaraup yerine Descartes ile Bacon'n yeni
metodolojilerini koyarak, yerleik manua tepki gsterdi; ayn ey
onyedinci yzyln Ortaadan miras ald teolojik metafizie de
tepki gsterdi ve rnein Descartes ile Spinoza'da bulduumuz yeni
Tann anlaylarn dourdu. Spinoza'nn Tanns onyedinci yzyl
biliminin nda gzden geirilmi Ortaa teolojisinin Tannsdr.
Dolaysyla, Spinoza zamannda bilim felsefesi aruk felsefi
araurmann tekilerden ayn zel bir dal deildi: btn tekilerin
ierisine szm ve her yan bilimsel bir ruhla ele alnm bir felsefe

36

dourmutu. imdiki durumda bu, btn felsefi sorularn dar

anlamda tarih felsefesinin uJab sonulann nda genel olarak
elden geirilmesi demek olacaktr; bu da geni. anlamda bir tarih
felsefesi olacak yeni bir felsefe, yani, tarihsel bak asyla ele
alnm tam bir felsefe douracaktr.
Bu kitap bu iki aamadan ilkini temsil ederse honut olmalyz.
Benim burada giritiim i, zel trden bir nesnesi olan zel bir bilgi
tr ya da biimi saylan tarihin yapsn, bu aratrmann teki
felse.fi aratrma blmlerini nasl etkileyecei sorusunu imdilik bir
yana brakarak, felsefi olarak aratrmaktr.

2. Tarihin yaps, nesnesi, yntemi ve

deeri

Tarihin ne olduu, ne hakknda olduu, nasl iledii ve ne iin

sorulan, bir lde farkl insanlarn farld biimlerde
yantayaca sorulardr. Ne ki, farkllklara karn, yantlar arasnda
geni lde uyuma vardr. Yantlar niteliksiz tanldardan gelenleri
bir kenara atan bir bakla incelemeye tublursa, bu uyuma daha da
sk olur. Tarih, teoloji ya da doa bilimi gi,bi, zel bir dnme
biimidir. yleyse, bu dnce biiminin yapsna, nesnesine,
yntemine ve deerine ilikin sorular u iki nitelii tayan kiilerce
olduu

yantlanmaldr.

lldn, bUnlarn o dnce biiminde deneyimleri olmas gerekir.

Tarihi olmalan gerekir. Bir anlamda, gnmzde hepimiz tarihiyiz.
Her eitimli kii bir para tarihsel dnme ieren bir eitimden
gemitir. Ama bu onlara tarihsel dnmenin yaps, nesnesi,
yntemi ve deeri konusunda gr bildirme hakkn kazandrmaz.
nk ilkin, bu yolla edindikleri tarihsel dnme deneyimi ola ki
ok yzeyseldir, ona dayal grler de, dolaysyla, bir insann,
Fransz halkna ilikin, Paris'e yapb tek bir hafta sonu gezisine
dayal grnden daha salam temelli deildir. kincileyin, sradan
eitim kanallanndan kazanlm herhangi bireyin deneyimi,
yzeysel olduu kadar, deimez bir biimde gn gemi bir
deneyimdir. Byle kazanlan tarihsel dnme deneyimi ders

37

kitaplarndan

da yaayan gerek
ders kitabnn oluturulduu
zamann dndaki bir zamanda, ham malzemenin yaratld
gemiteki bir zamanda yaayan gerek tarihilerin dndklerini
betimler hep. Zamanla ders kitaplarna giren, tarihsel dncenin
gn gemi sonular deildir yalnzca. Tarihsel dncenin
ilkeleri de girer: yani tarihsel dnmenin yapsna, nesnesine,
yntemine ve deerine ilikin tasarmlar. ncleyin ve bununla
balantl olarak, eitim yoluyla edinilmi her bilginin doal sonucu
olan garip bir yanlsama vardr: kesinlik yanlsamas. Bir renci
herhangi bir konuda in statu pupillari (*) olduu zaman hereyin
kesinlemi olduuna inanmas gerekir; nk retmenleri ile ders
kitaplar onlar kesinlemi saymaktadr. Bu durumdan kt ve
konuyu kendi kendine incelemeye giritii zaman, hibireyin
kesinlemi olmadn grr. Toyluun deimez bir iareti olan
dogmaclk zerinden silinir gider. Szde olgulara yeni bir gzle
bakar. Kendi kendine yle der: "retnenim ve ders kitaplar bana
unun unun doru olduunu sylyordu; acaba doru mu? Doru
olduunu dnmek iin ne gibi gerekeleri vard ve bu gerekeler
uygun muydu?" te yandan, renci durumundan kp konunun
peinde komay srdrmezse, bu dogmac tutumdan kendini hibir
zaman kurtaramaz. Bu da onu szn ettiim sorular yamtlamakta
zellikle yetersiz bir kii haline getirir. rnein, bu sorular
genliinde ustalar okumu, bir zamanlar bir tarih rencisi olan ve
tarihsel dnme konusundaki bu genlik deneyiminin kendisine
tarihin ne olduunu, ne hakknda olduunu syleme yetkisini
verdiini dnen bir Oxford filozofur,Jan daha kt yantayacak
ola ki kimse yoktur.
Bu sorular yantlamak iin ikinci nitelik, insann tarihsel
dnme konusunda deneyimli olmakla kalnayp ayn zamanda o
deneyim zerine dnmesidir. Yalnzca tarihi olmakla kalmamal,
filozof da olmal; zellikle de felsefi dncesi tarihsel dncenin
sorunlarna zel bir dikkal gstermi olmal. ndi, kendi trihsel
tarihilerin

rnek

alnmtr;

ders

kitaplar

imdi dndklerini deil,

(*)renci durumunda (ev.).

38

dnmesi

zerine dnmeksizin (en yksek dzeyde bir tarihi

de) olduka iyi bir tarihi olmak olanakldr. Bu ekilde
dnmeksizin (en iyisinden bir retmen deilse de) olduka iyi bir
tarih retmeni olmak daha da kolaydr. Ayn zamanda, deneyimin
nce, o deneyim zerine dnmenin sonra geldiini unutmamak
nemlidir. En az dnen tarihi bile ilk nitelii tar. zerinde
dnecek deneyimi vardr; onun zerine dnmesi istendiinde de,
dncelerinin yerinde olma ans yksektir. Felsefe konusunda
hibir zaman fazla almam bir tarihi, bizim drt sorumuzu, tarih
konusunda hibir zaman fazla almam bir filozoftan ola ki daha
akll, daha deerli bir biimde yantlayacaktr.
Bundan tr, drt soruma gnmzdeki herhangi bir tarihinin
kabul edeceini dndm yantlar nereceim. Bunlar burada
yaklak ve hazr yantlar olacak, ama konumuzun n bir tanm
olarak ie yarayacak, tartma ilerledike de savunulacak ve
deilse

gelitirilecek

Tarihin bir eit araurma ya la soruturma

her tarihi kabul edecektir. Ne eit bir soruturma
olduunu henz sormuyorum. u ki, tarih tr bakmndan bilim
dediimiz
eyler
arasna
giriyor: yani, sayelerinde sorular
sordugumuz ve bu sorular yantlamaya altmz dnce
biimleri arasna. Genel olarak biliin -bunu anlamak nemlidir- zaten
bildiimiz eyleri biraraya getirmekten ve onu u ya da bu eit
rntler ierisinde dzenlemekten ibaret deildir. Bilmediimiz
bireye ynelmekten ve onu kefetmeye almaktan oluur. Daha
nce bildiimiz eylerle oyalanmak bu amaca gtren yararl bir yol
olabilir, ama amacn kendisi bu deildir. Bu olsa olsa ancak aratr,
ancak yeni dzenleme bize zaten sormaya karar vermi olduirnuz
bir sorunun yantn veriyorsa bilimsel olarak deerlidir. Her bilirnin
kendi bilgisizliirnizin bilgisiyle balaffiasnn nedeni budur: herey
hakkndaki bilgisizliimizle deil, belirli birey -parlamentonun
kkeni, kanserin nedeni, gnein kimyasal bileimi, bir insann, bir
atn ya da bir baka uysal hayvann kas gcn kullanmakszn bir
(a) Tarihin

tanm ..

olduunu sanrm

39

pompay ilebilenin

yolu- hakkndaki bilgisizlilmizle. Bilim eyleri

aramadr: bu anlamda da, tarih bir bilimdir.

(b) Tarihin nesnesi. Bir bilim bir bakasndan farkl trden eyler
Tarih ne tr eyler arar? Ben res gestae diye
yantlyorum bunu: insaniann gemite yaplm eylemleri. Bu. yant
ou tartmal olan eit eit baka sorular dourmakla birlikte,
bunlar yine de yantlanabilir; yantlar taribin res gestae 'nin bilimi,
insann gemite yaplm eylemlerine ilikin sorular yantlama
abas olduu nermesini sarsmaz.
aramasyla aynlr.

(c) Tarih nasl iler? Tarih kantn yorumlanmasyla iler:

Burada kant tek tek belge denen eylerin ortak bir addr, belge ise
imdi ve burada varolan, tarihinin, zerinde dnerek, gemi
olaylar hakknda sordou sorulan yantlayabilecei trden bireydir.
Burada da yine, kantn zelliklerinin neler olduu ve nasl
yorumland konusunda soru~cak bir sr g soru vardr. Ama
bizim .bu aamada bunlan .soimamza gerek yok. Bunlar nasl
yantlanrsa yantlansn, tarihiler tarihsel ilemin ya da yntemin
znde kant yorumlamaktan olutuu konusunda uyuacaklardr.
(d) Son ol~. tarih ne iindir? Bu belki tekilerden daha g bir
soru; bunu yantlayan birinin daha nce yantladmz soruyu
yantlayan birinden ok daha geni dnmesi gerekecektir. Tarihsel
dnme zerine dnmekle kalmamas, baka eyler zerine de
dnmesi gerekir, nk bireyin birey "iin" olduunu sylemek,
A ile B arasnda bir ayrm burada A birey iin iyidir, B ise
kendisi iin bireyin iyi olduu eydir- ierir. Ama ben bir yant
nereceim ve doumca baka sorular sayca ok ve g olsa da,
hibir tarihinin onu reddebneyecei grn dile getireceim.
Benim yantm, tarihin insann kendine ilikin bilgisi "iin"
olduu. Kendini bilmesinin insan iin nemli olduu dnlr
genellikle: kendini bilme burada salt kendi kiisel zelliklerini, onu
teki insanlardan ayran eyleri bilme deil, insan olarak yapsn
bilme demektir. Kendinizi bilmeniz, ilkin bir insan olmann ne
40

demek olduunu bilmeniz, ikincileyin olduunuz insan olmann ne

demek olduunu bilmeniz, ncleyin olduunuz insan olmann ve
baka biri olmapann ne demek olduunu bilmeniz anlamna gelir.
Kendinizi bilmeniz ne yapabilecejnizi bilmeniz anlamna gelir;
kimse ne yapabileceini denemeden bilmedii 'iin de, insann ne
yapabilecei konusundaki tek ipucu ne yapbdr. yleyse, tarihin
deeri bize insann ne yapbn, bylece insann ne olduunu
rebnesidir.

3. I-IV. blm/erin sorunu

~.

zedemi olduum tarih tasarm modem an

ve V. Blmde bu tasarn daba ayrnuh olarak
aklayp gelitirmeden nce, tarihini soruturarak k tubnak
niyetindeyim. Gnmz tarihilei taribin (a) bir bilim ya da sorular
yantlama olmas; (b) gemiteki insan eylemleriyle ilgilenmesi; (c)
kanbn yorumlanmasyla uramas; (d) insann kendine ilikin
bilgisi uruna olmas gerektiini dnyorlar.Ama insaniann tarih
bakkmda dndkleri ber zaman bu deil. rnein, son
zamanlardaki bir yaza(l) 'tsa'dan nce nc bindeki Smerler
tasannndr

hakknda yle yazyor:

"Tarih yazm saraylarn, tapnaklarn kuruluunu belirten resmt

temsil edilir. Yaznanlarn teokratik slObu, bik rnekten
biri olan aadaki paradan da grlebilecei gibi, hereyi tanrsal
gcn eylemine ykler.

yaztlarla

Laga

ile Umma'mn

krallar

arasmda kendilerine ait

snrlar konusunda bir tartma

Mesilim'in hakemliine sunulur ve
_yalnzca vekili ya da elisi olduklar

doar.

topraklarn

T;lrtma

Ki'in, Laga'ft

Ki

kral

ve Umma'mn

Tanrlarca yattrlr:

Topraklarn kral Tanr

Ningirsu ile

Tanr ara

Enlil'in doru szleri zerine, Tann

oturup dndler. Ki Kral Mesilim,

(1) Monsieur Charles F. Jean, Edward Eyre'de, European Civilization (Londra, 1935), ciltl, s.259

41

Tanns

Gu-Silim'in buyruuyla ........ [bu] yere bir ta dilcti.

olan D hrsl analanna gre eyledi. Mesilim'in
tan kaldrd ve Laga ovasna geldi. Tann Enlil'in savas Tann
Ningirsu'nun adaletli sz jjzerine Druna ile bir sava oldu. Tann
Enlil'in sz zerine byk kutsal a dmanlarn hakkndan geldi,
ovada durduklar yerlerde, gmt tell'ler ykseltildi."
Druna'nn isag'

Smer tarih yaznnn bu eit birey

Smer literatrnde tarih yaznmn bu eit
eylerle temsil edildiini syledii grlecektir. Ben bu eit
eylerin gerekte tarih olmad, kimi bakmdan tarihe benzer birey
olduu anlamn karyorum bundan. Benim bu konudaki yorumnn
yle olurdu: byle bir yazt hibir modem tarihinin tarih
derneyecei bir dnce, biimini dile getirir; nk ilkin, bilim
zelliinden yoksundur: yazarn yantn bilmeden balad bir
soruyu yantlama abasdr; yalnzca yazarn bir olgu olarak bildii
bireyin kayddr; ikincileyin, kaydedilen olgu insanlarn birtakm
eylemleri deil, Tanrlarn birtakm eylemleridir. Kukusuz bu
tanrsal eylemler insanlarn yapt eylemlerde olur; ama ilk nce
insan eylemleri diye deil, tannsal eylemler diye dnlr; o lde
de, dile gelen dnce nesnesi bakmndan tarihsel deildir,
dolaysyla, yntemi bakmndan da tarihsel deildir, nk kantn
yorumlanmas yoktur; deeri bakmndan da tarihsel deildir, nk
amacnn insann kendine ilikin bilgisini ilerietmek olduu yollu
hibir belirti yoktur. Byle bir kaydn ileriettii bilgi -her halde en
bata- insann insana ilikin bilgisi deil, insann Tannlara ilikin
bilgisidir.
Bundan tr, yazarn bak asndan, bu, tarihsel bir metin
diyeceimiz birey deildir. Yazar tarih y~yordu, din yazyordu.
Bizim bak amzdan tarihsel kawt olarak kullanlabilir bu, nk
insann res gestae1erine gzn dikmi bir modem tarihi onu
Mesilim ile U'un ve onlarn uyruklarnn yapt eylenlere ilikin
kant diye yorunlayabilir. Ama bu metin, tarihsel kant zelliini
ancak yazarn lmnden sonra, bizim onun karsndaki kendi
tarihsel tutumumuzla edinir; ayn ekilde, tarih ncesi akmak
Monsieur

Jean'n

olduunu sylemedii,

42

talar ya da Roma mlekleri tarihsel kant zelliini, onlar yapan

insanlar tarihsel kant diye dndkleri iin deil, biz onlar tarihsel
kant diye dndmz iin, sonradan edinir. Eski Snerler
arkalarnda tarih diyeceimiz hibirey braknanlardr. Tarihsel
bilin diye bireyleri olmusa da, buna ilikin hibir kayt
braknanlardr. Byle bireyleri olmas gerektiini syleyebiliriz;
bizim iin tarihsel gerek yle gerek, her yana yle yaylm bir
/yaam biimidir ki, birilerinin ondan yoksun olmu olabileceini
dneneyiz;
ama byle grmekte hakl olup olnadnz
kukuludur. Belgelerin nmze serdii olgulara bal kalrsak,
sanrm, eski Snerlerin tarihsel bilincinin bilim adamlarnn gizemli
varlk dedii ey, bilimsel yntemin, entia non sunt multiplicanda
praeter necessitatenC*) biimindeki cearn usturas ilkesine
dayanarak, onaylanamz yasaklad birey olduunu sylememiz
gerekir.
yleyse, drtbin yl nce, uygarlktaki atalarmzn bizim tarih
tasarn dediimiz tasarmlar yoktu. Grebildiimiz kadaryla,
eyin kendisine sahip olduklar, ama onun zerine dnmedikleri
iin deildi bu. eyin kendisine sahip olmadklar iindi. Tarih yoktu.
Onun yerine kinH bakmdan tarih dediimiz eye benzeyen birey
vard, ama bu, bizim tarih dediimiz eyden, bugn varolan tarihle
zdeletirdiimiz drt zelliin her biri bakmndan farklyd.
Demek ki bugn varolan tarih, Bat Asya ile Avrupa'da son
drtbin ylda ortaya kmtr. Bu nasl oldu? Tarih denen ey hangi
aamalardan geerek ortaya kt? I-IV. blmlerde olduka sade ve
zet bir yant sunacanz soru bu.

(*)

Varolanlar gerekme/dike oaltlnamal (ev.).

43

I. BLM
YUNAN-ROMA TARHYAZIMI
1.Teokratik tarih ve mitos
Avrupa'nn tarih tasarm. hangi admlarla, hangi
ortaya kb? Bu aamalarn hibirinin Akdeniz blgesi
dnda, yani Avrupa, Akdeniz'den Mezopotamya'ya dek Yakn
Dou
ve Kuzey Afrika kylar dnda gereklemediini
dndmden, in'deki ya da dnyann szn ettiim blge
dnda kalan baka bir yanndaki tarihsel dnce hakknda birey
sylemiyorum.
Yaklak t. 2500'den bir belgeye dayanarak Mezopotamya'nn
ilk.alarndan bir rnek vermitim. Tarih diyorum:, ama aslnda yar
tarih demem gerek; nk, belirttiim gibi, bu belgede dile getirilen
dnce, bizim gemi hakknda ifadelerde bulunurken tarih
dediimiz eye benziyor ama, ilkin, bu ifadelerin sorulara verilmi
yantlar, arabrma meyvalar olmayp yazarn nceden bildii
eylere ilikin savlar olmas bakmndan, ikincileyin, kaydedilen
ilerin insan eylemleri olmayp hereyden nce tanrsal eylemler
olmas bakmndan ondan farkldr. Tanrlarn, insan hkmdarlara
benzetilerek, krallarn, efierin kendi uyruklarnn eylemlerini
ynebUesi gibi, krallarn ve efierin eylemlerini ynettikleri
tasarlanr; hiyerarik ynetim dizgesi bir eit genilebneyle yukar
tanr. Uyruk, dk memur,. yksek memur, kral dizisi yenne,
elimizde uyruk, dk memur, yksek memur, kral, Tann dizisi
vardr.' Tannnn topluluun gerek ba, kralnsa onun hizmetisi
olarak tasarlanmasyla kral ile Tannnn biribirinden keskin bir
biimde aynlp ayrlamayaca ya da kraln Tannnn cisimlemesi
ya ~ yalnzca insan deil, her halde bir biimde tanrsal diye
tasarlanmasyla kral ile Tannnn zdeletirilip zdeletirilmedii,
ierisine girmemiz gerekmeyen bir sorudur; nk bunu yantasak
bile, ynetimin teOkratik bir biimde tasarland sonucu kacaktr.

Modem

aamalarla

45

Bu eit tarihe teokratik tarih demeyi neriyorum; burada 'tarih'

deyimi bilimsel tarih olan tarihin kendisi demek deil, bilinen
olgulara ilikin bir ifade; bu olgular bilmeyen, ama sz konusu
Tanrya tapan kiilere, Tanrnn kendini aa vurduu ileri bilmesi
gereken kiilere bilgi vermeye ynelik bir ifade demektir.
Bir baka yan tarih biimi var ki, Mezopotamya yaznnda bunun
da rneklerini buluyoruz: yani nitos. Teokratik tarih aslnda insan
eylemlerinin tarihi olmasa bile, ykdeki kahramanlarn insan
toplumlarnn insanst yneticileri olmas, bunlann eylemlerinin
ksmen bu toplurnlara ynelik ksmen onlar sayesinde olmas
anlamnda, yine de insan eylemleriyle ilgilidir. Teokratik tarihte
insanlk bir eylemci deil, kaydedilen eylemlerin ksmen bir arac,
ksmen konusudur. Dahas, bu eylemlerin bir zaman dizisi ierisinde
belirli yerleri olduu ve gemiteki tarihlerde olup bittii dnlr.
Mitos ise, tersine, hi de insan eylemleriyle ilgili deildir. nsan esi
tamamen dan atlntr ve yknn kahramanlan yalnzca
Tanrlardr. Kaydedilen tanrsal eylemler ise gemiteki tarihli
olaylar deildir: gemite olup bitmi diye tasarlanrlar aslnda, ama
ne zaman olduunu kimsenin bilmedii, ok uzak, tarihsiz bir
gemite. Bizim btn zaman hesabnzn dndadr ve "eylerin
balangc" adn alr. yleyse, bir mitos, belirli bir srayla biribirini
izleyen olaylar anlatt iin zamansal gibi grnen bir biime
sokulduunda, bu biim aslnda zamansal deil, yan zamansaldr:
anlatc gerekte zamansal diye tasa~lamad ilikileri dile gcirmek
iin, bir eretileme olarak zaman silsilesi dilini kullanr. Bu ekilde
zamansal silsile diliyle nitosa dile getirilen konu, mitosun
kendisinde eitli Tanrlar ya da tanrsal doann eitli eleri
arasndaki ilikilerdir. Demek ki mitos hep teogoni zellii tar.
rnek olarak, Babillilelerin Yaratl iiri'nin ana hatlarn ele
alalm. Bunu .. yedinci yzyldan bir metinde buluyoruz, ama bu
metin ok daha eski metinlerin, ola ki daha nce szn ettiim
belgeyle ayn dneme dek giden metinlerin bir kopyas olduunu
aa vuruyor ve kukusuz yle:
"r hereyin balangcnda balar. Henz hibirey yok,
46

Tanrlar

bile. Bu hilikten kosmik ilkeler olan Apsu, yani tatl su ile

yani tuzlu su kar." Teogonideki ilk adm, Apsu ile
Tiamat'n ilk olu Mummu'nun doumudur. 'Tanrlar artar ve
katlanarak oalr. Sonra [bu ilk] Tanrya bakaldrrlar. Apsu
onlar yok etmeye karar verir. ...... Ama Bilge Ea b~ kullanarak
galip gelir. Apsu'nun esi olan sulara gl bir by yapar, atasn
uyutur' ve Mummu'yu esir alr. Bu kez Tiamat 'kazanandan almay
planlar. Kingu ile evlenir ve onu ordusunun bana geirir, yazg
kitabelerini ona emanet eder.' Ea, Tiamat'n planlarn sezerek, onlar
eski Tanr Anar'a aklar. Tiamat nce bu birlemeyi yener, ama bu
kez Tiamat' teke tek dmeye aran Marduk kar, onu da
ldrr, be-denini 'balk gibi' ikiye bler, bir yarsndan ierisine
yldzlar yerletiedii gkleri,
teki yarsndan yeri yapar.
Marduk'un kanndan insan yaplr. "(l)
Bu iki yar tarih biimi, teokratik tarih ile mitos, Yunanistan'n
douima dek Yakn Dou'nun tmne egemen olmutur. rnein,
Moab ta (.. dokuzuncu yzyl) teokratik tarihin birinci bin ile
ikinci bin arasnda dnce biiminde bir para deime olduunu
gsteren esiz bir belgesidir:
Tianat,

"Kemo'un olu

Moab kral Mea'ym ben. Babam otuz yl

ve babamdan sonra ben kral oldum. Bu yksek yeri
de Kemo iin yaptm, nk o beni dmekten kurtard ve
dmana kar zafer kazandrd bana.
Moab'n kralyd

srail kral Omri ok uzun gnlerdir Moab'~kfeniyordu, nk

Kemo

onun lkesine ksknd. Omri'nin olu da ona uydu ve dedi

ki "Moab' ayarnn altna alacam." Bunu benim gnmde dedi.
Ben de onu ve lkesini yendim. srail de yok oldu gitti.
Ve Orri Mehedeba lkesini ele geirdi ve rrn, oullarmn
yar mrn, krk yl orada geirdi; ama Kemo onu ben saken
bize geri verdi"

Ya da yine .. yeinci yzyln balarnda, babas Sennaerib'i

ldren dmanarna kar seferi konusunda, Ninova kralnn
(l) Jean, Eyre'de, op. cit., s.27 dipnot .

47

azndan yaplan aklamalardan

bir alnu:

efendilerinin korkusu onlar ykt. Korkun

grnce kendilerini kaybettiler. Savan ve
dn tanras, duachnu seven tannca tar benden yana oidu
ve onlann hattn yard.
"Ulu

tannlannn,

savanun

hzn

Sava hatlarn yard,

onlar da

toplanp

"O bizim

kralnuzdr"

dediler" (1)
brani kutsal yazlannda hem teokratik tarihten hem mitostan

epeyce bulunur. Bu eski yaznlan ele aldm bak asndan, Eski

Abit'teki yan tarihsel eler Mezopotamya ve Mstr yazmnda ona
karlk gelen elerden pek farld deildir. Temel fark, bu iki
yazndaki teokratik enin genellilde teki bir yaps olmasna
karlk, brani kutsal yazlannda evrenseki olmaya eilim
gstermesidir. Yani, bu iki yaznda ileri kaydedilen Tannlar
genellilde tek tek toplumlarn kutsal ba olarak grlrler.
braniterin Tanrs da elbette zel bir anlamda brani topluluunun
kutsal ba olarak grlr, ama aa yukar sekizinci yzyln
ortasndan bu yana, "peygamber" hareketinin etkisi altinda, braniler
Onu giderek btn insanln kutsal ba olarak tasariarnaya
baladlar; bundan tr Onun aruk tek tek baka toplumlarn
karianna
kar
kendi karlarn korumasn beklemiyor,
kendilerine hak ettikleri gibi davranmasn, tek tek teki toplurnlara
da ayn ekilde davranmasn bekliyorlard. Tekitikten
evrenselcilie ynelen bu eilim braniterin yalnzca teokratik tarihini
deil, mitolojilerini de etkiler. Babil yaraul efsanesinin tersine,
brani yaraul efsanesinde, ok iyi dnlm bir aba olmasa da
(nk, samrn, her ocuk byklerine u yantlananayan soruyu,
"Kabil'in kans kimdi?" sorusunu sormutur), yalnzca genel olarak
insann kaynan deil, efsanenin yazarlannn bildii gibi,
insanln blnd eitli halkiann kaynan aklama abas
bulunur. Aslnda hemen hemen diyebiliriz ki, Babil efsanesiyle
karlaunldnda, brani efsanesinin zellii, teogoninin yerine
etnogoniyi koynasdtr.
(1) lbid., s.364.

48

2. Herodotos'un bilimsel tarihi yarat1

bunlarla karlatmldnda, Yunan tarihilerinin,
olarak beinci yzyl tarihilerinde, Herodotos ile
Thoukydides'te bulduumuz yapt bizi yeni bir dnyaya sokar.
Yunanllar hem tarihin bir bilim olduunu ya da olabileceini, hem
insan eylemleriyle ilgili olduunu ak ve bilinJi bir biimde kabul
etnilerdir. Yunan tarihi efsane deil, aratrmadr; insann kendini
bilgisiz sayd konulara ilikin belirli sorulan yantlama abasdr.
Teokratik deil, insancdr; soruturolan konular ta theia (*)deil,
ta antlropinaC**) dr. Dahas, soruturolan olaylar eylerin
balangcnda tarihsiz bir gemiteki olaylar deildir: t kadar yl
nceki, tarihli bir gemiteki olaylardr.
Bu, efsanenin, teokratik biimli olsun, mitos biimli olsun, Yunan
ruhuna yabanc olduu anlamna gelnez. Homeros'un yapt
aratmna deil, efsanedir; byk lde de teokratik efsane.
Homeros'ta tannlann; Yakn Dou'nun teokratik tarihlerinde
grlenden pek farkl olmayan bir biimde, insan ilerine
kantklar grlr. Ayn ekilde, Hesiodos da bir mitos rnei
vermitir bize. Bu, efsanevi elerin, teokratik olsin mitosal olsun,
beinci . yzyl tarihilerinin klasik yaptlarnda hi bulunmad
anlamna da gelnez. F.M. Comford Thucydides Mythistoricus'unda
(Londra, 1907), en makul ve bilimsel Thoukydides'te bile byle
elerin varolduuna dikkati ekiyordu. Elbette son derece haklyd;
ayn efsanevi eler Herodotos'ta da sz edilecek lde sktr.
Btn

aynntl

Ama

Yunanllarda

olnadn

dikkat ekici olan, tarihsel

syleyeceimiz

elerden

deil,

dncelerinin

birtakm

artklar

tarihsel

tamas

bunlann yannda, tarih dediimiz eyin elerini tamasyd.

Tarihin Giri'te saydm drt ralayc zellii, (a) bilimsel
olnas ya da sorular sorarak balamas -oysa efsane yazarlan bireyi
bilerek balar ve bildii eyi anlatr; (b) insanc olnas ya da
gemiteki belirli zamanlarda insaniann yapt eyler hakknda
(*) Tannyla ilgili (ev.).

(**) nsanla ilgili (ev.).

49

sorular sormas; (c) ussal olmas ya da sorularna verdii yantlar

temellere dayandnnas, yani kanta bavurmas; (d) kendini aa
vunnas ya da insann ne yaptn kendisine anlatarak, insana insan
anlatmak iin varolmas. imdi, bu zelliklerin birincisi, ikincisi ve
drdncs Herodotos'ta aka grlr: (i)Bir bilim olarak tarihin
Bir Yunan icad olduu bugn adndan bellidir. History, salt bir
soruturma ya da aratrma anlamna gelen Yunanca bir szcktr.
Onu yaptnn balnda kullanan Herodotos, onunla (Yunan yazn
tarihisi Croiset'nin dedii gibi(l)) "bir yaznsal devrime damgasn
vurur". nceki yazlar logograploi, yani gnn yklerinin yazya
dklmesi olmutur: "tarihi" der How ile Wells, "hakikati 'bulmaya'
alr". Herodotos'u tarihin babas yapan, bu szc kullanmas ve
onun iermeleridir. Efsane yazurunn tarih bilimine dnmesi
Yunan ruhunda doutan deildi, beinci yzyln bir icadyd,, icat
eden adam da Herodotos'tu. (ii) Herodotos iin tarihin, mitasal ya da
teokratik olmaktan farkl olarak, insanc olduu ayn ekilde aktr.
nsznde syledii gibi, amac insanlarn ilerini betimlemektir.
(i) Kendisinin anlatt gibi, hedefi bu ilejn sonrakilerce
unutulmamasdr. te bu benim tarihin drdnc zellii dediim
ey, yani insann insan bilmesine hizmet etnesi. Herodotos
zellikle, tarihin insan ussal bir eylemci olarak gsterdiine iaret
ediyor: yani, ilevi ksmen insanlarn ne yaptn kefetnek,
ksmen de onu niye yaptklarn (di hen aitien epolemesan )
kefetnek. Herodotos dikkatini plak olaylara yneltniyor; bu
olaylar, tmyle insanc bir biimde, eyledikleri gibi eylemek iin
gerekeleri olan insan varlklarnn eylemleri olarak ele alyor: tarihi
de bu gerekelerle ilgileniyor.
Bu nokta Thoukydides'in Heredotos'a bakarak yazld
besbelli olan nsznde yeniden grlr. on lehesiyle deil, Attika
lehesiyle yazan Thoukydides historie szcn kullanmaz elbette,
ama ona baka terimlerle gnderinede bulunur: Onun logograf deil,
efsaneleri yinelemek yerine sorular soran bir bilimsel aratrmac
(1) Histoire de la litterature greque, cilt Il, s.589; apud How and Wells, Commentaryon Herodotus (Oxford. 1912) ciltl, s.53.

50

olduunu

gstermek iin, Peleponnes

Savandan

nceki olayiann

tam olarak belirlenemediini -saphos men eurein adynata en<*L

syleyerek konu seimini savunduunu sylemek yerinde olur.

rneini ncelinden ald szlerle, tarihin insani amac ve kendini
aa vurma ilevi zerinde durur. Bir bakma da Herodotos'u
gelitirir, nk Herodotos kanttan hi sz etmez (yukarda szn
ettiim zelliklerin ncs) ve kanttan ne anladn yaptnn
btnnden karmak bize braklr; ama Thoukydides tarihsel
aratrmann kanta dayandn,

ek teknerion skopounti noi

(**)

"kantn nda baktm.

zaman" diyerek, aka syler. Kantn

yaps ~e bir tarihinin onu nasl yorumlad konusunda ne
dndkleri ise 5' te yeniden dneceim bir konu .

.3. Yunan

dncesinin

tarih

d eilimi

Bu arada, Herodotos'un bilimsel tarihi yaratnn ne denli ilgi

ekici birey olduunu belirtmek isterim, nk Herodotos bir eski
Yunanlyd ve bir btn olarak eski Yunan dncesinin tarihsel
dncenin
gelimesiyle
uyunamakla kalmayan,
gerekte,
denebilir ki, kat bir biimde tarih d metafizikiere dayanan ok
kesin, yaygn bir eilimi vardr. Tarih insan eylemine ilikin bir
bilimdir: tarihinin nne koyduu, insanlarn gemite yapt
eylerdir, bunlar da bir deime dnyasna, eylerin var olup yok
olduu bir dnyaya ittir. Yaygn Yunan metafzik grne gre,
byle eylerin bilinmesi gerekmez, bunun iin de tarihin olanaksz
olmas gerekir.
Yunanllar iin doa szcnde de ayn glk kyordu, nk
o da bu trden bir dnyayd. Dnyadaki herey deiiyorsa
diyorlard, byle bir dnyada akln kavrayaca. ne vardr? Gerek
bilginin nesnesi olabilen bireyin kalc olmas gerektiinden
emindiler; nk o nesnenin kendine zg belirli bir zellii olmas
gerekir ve bunun iin de kendi yok oluunun tohumunu kendinde
(*)Aka bulmak olanaksz idi (ev.).

(**) Kanttan hareketle aratran bana (ev.).

51

tayamaz.

Bilinebilir alacaksa, belirli olmas gerekir; belirliyse, yle

ve eksiksiz bir biimde olduu ey olmaldr ki, iteki hibir
deime, dtaki hibir g onu baka birey haline getimeye
kalkmasn. Yunan dncesi ilk zaferini matematiksel nesnelerde
bu koullar yerine getiren bireyi kefettii zaman elde etmitir.
Dz bir demir ubuk eilebilir, durgun, bir su yzeyi
dalgalandrlabilir, ama matematikinin dnd dz bir izgi, dz
bir yzey, zellikleri deieneyen ncesiz-sonrasz nesnelerdir.
Byle balayan uslamlamay izleyerek, Yunan dncesi iki
dnce tipi arasnda, bilgi (episteme) ile'san' (doxa) diye
evirdiimiz ey arasnda bir ayrm yapmtr. San, deimekte
olan olgular hakknda edindiiniz deneysel yar-bilgidir. Dnyann
gelip geici gereklikleri ile gelip geici tanklnzdr; onun iin,
ancak kendi sresi iin, imdi ve buras iin geerlidir; dolayszdr,
gereklerle ternellendirilmemitir, tantlanamaz. Doru bilgi ise,
tersine, yalnz imdi ve buras iin deil, her yerde ve her zaman
geerlidir; tantlayc uslamlamaya dayanr ve diyalektik eletirinin
silahlaryla hatay grp yenebilir.
Bundan tr, Yunanllar iin, sre ancak algland lde
bilinebiiirdi ve srecin bilgisi hibir zaian tantlanamazd. Bu
grn Eleallarda bulduumuz abartl bir ifadesi, gerekte ancak
tam anlamyla bilgi denen alandaki hataya kar geerli olan
diyalektik silahn, deimenin varolmadn ve deimeye ilikin
"sanlarnzn". gerekte san bile deil, salt yanlsamalar olduunu
kantlam,ak iin yanl kullanmak olacakt. Platon o retiyi reddeder
ve deime dnyasnda aslnda kavranamayan, ama alglanabilir
olduu lde gerek olan bireyi, Eleallarn deime dnyasyla
zdeletirdii hilik ile ncesiz-sonraszn tam gereklii ve
kavranrl arasndaki arac bireyi grr. Byle bir kurama gre,
tarihin olanaksz olmas gerekir. nk tarih u iki zellii
tamaldr: ilkin, geici olana ilikin olmal, ikincileyin, bilimsel ya
da tandayc olmaldr. Ama bu kurama gre, geici olan tantlama
yoluyla bilinenez; bilin konusu olamaz; ancak insan duyarlnn
gelip geen anlar uup giderken yakalad aistlesis'in, algnn
L:'llll

52

konusu olabilir. Anlk deineye ilikin bu anlk duyusal algnn bir

bilim ya da bir bilirnin dayan11 olananas, Yunan bak asnn
tenelidir.

4.

Tarihii yaps

ile

deerine ilikin

Yunan

anlay

Yunanllarn deimez ve ncesiz-sonrasz bir bilgi nesnesi

lksnn peinde kona gayreti, tarihsel ilgileri konusunda bizi
kolayca yanltabilir. Onlar dikkatsizce okursak, Platon'un airlere
saldn,nn zeki olmayan bir okura onun iiri ciddiye almadn
dndrmesi
gibi, Yunanllarn tarihe ilgisiz olduklarn
dndrebilirler bize. Byle eyleri doru yorumlamak iin, iinin
ehli hibir dnrn ya da yazarn, dsel bir dna"{la saidrnakla
vaktini harcamayacan .aklnzoan karmamz gerekir. Belli bir
retiye kar sk bir kalem kavgas, sz konusu retinin yazarn
evresinde ok kabul grdnn, hatta yazarn kendisine fena halde
ekici geldiinin amaz bir iaretidir. Yunanlnn ncesizsonraszn peinde koma isteinin bu denli byk oluu, kesinlikle
allnadk li_ide canl bir zaman duygusu olnasndand. Tarihin
olaanst hzla ilededii bir ada, deprem ile annann topran
yzn baka yerde zor grlr bir iddetle deitirdii bir lkede
yayorlard. Btn dnyay dinrnek bilmeyen bir deime gsterisi
olarak, insan yaann da baka hereyden daha iddetle deien
birey olarak . gryorlard. Toplum anlaylar yapsnn ana
zelliklerini deineden koruma umuduyla demirlenmi olan
inlinin ya da Ortaa Avrupa uygarlnn tersine, bu kalcln
olanaksz olduu olgusunu cesaretle karlayp katlannay ilk
amalar haline getirmilerdir. nsan ilerinde deimenin zorunlu
olduunun tann, Yunanlllara kendine zg bir tarih duyarl
vermitir.

Yaanda
bildiklerinden,

hibireyin

deimeden

allm

kalamayacan

bir biimde, imdiyi V\lfetmek iin olmu

bildikleri deimenin tan olarak ne olduunu
kendi kendilerine sormaya balamlardr. Tarihsel bilinleri bir
olmas gerektiini

53

kuan ardndan

bir baka kuan yaamn tekbiinli bir iint

halinde biinleyen uzun sreli bir gelenein bilinci deildi; iddetli
peripeteiai'nin, yani eylerin bir durumundan kartna, kklkten
bykle, gururdan alalmaya, mutluluktan acya felaketsi
deimelerin bilinciydi. Bu, tiyatro yaptlarnda insan yaamnn
genel karakterini yorumlama biinleriydi, o yaamn ayr ayr
paralarn tarihlerinde aniatma biinleriydi. Herodotos gibi zeki ve
eletirel bir Yunanlnn, tarihin aknn yazgsn izen tanrsal g
hakknda syleyecei tek ey, onun plthonero kai taraklodes
olduudur: yani eyleri ykp bozmaktan baland. Herodotos her
Yunanlnn bildii eyi, yani Zeus'un gcnn depremle, Aponon'un
gcnn vebayla, Aphrodite'nin gcnn hem Phaedra'nn gururunu
hem Hippolytos'un iffetini bir anda ykan tutkuyla kendini
gsterdiini yineliyordu (i.32) yalnzca.
nsan yaamnn durumunda olup biten ve Yunanllar iin tarihin
asl konusu olan bu felaketsi deimelerin kavranamaz olduu
dorudur. Onlarn epistene'si, tandayc bilinsel bilgisi olamazd.
Ama ayn tarihin Yunanllar iin kesin bir deeri vard. Platon,
(algnn deien hakknda bize verdii szde bilgi eidi olan) doru
sannn yaamn srmesi iin bilinsel bilgi kadar yararl olduunu
belirtmitir(!); airler de bu deimeterin genel rnts ierisinde
birtakm nkoullarn nonnal olarak birtakm sonulara gtrdn
gsterip, salam ilkelerin retmenleri olarak, Yunan yaamndaki
geleneksel yerlerini koruyorlard. Belli ki, herhangi bir yndeki
arlk onu kartma dntren iddetli bir deimeye gtryor.
Niye byle olduunu syleyemiyorlard; ama bunun bir gzlem
sorunu, yle olduunu gzleme sorunu olduunu dnyorlard;
fazlasyla zenginleen ya da fazlasyla yoksullaan insanlar bundan
tr fazlasyla sefillik ya da zayflk durumuna dmek gibi zel bir
tehlikeye giriyorlard. Burada hibir nedeniilik kuram yoktur;
dnce, neden-etki aksiyomunda metafzik bir temeli olan onyedinci
yzyl tmevarmsal bilininin dncesine benzer; Kroisos'un
zenginlii dnn nedeni deildir; zenginlik, zeki bir gzlemci
(1) Menon, 97 a-b.
54

iin, Kroisos'un yaamnn gidiinde olaslkla de gtrecek

olan bireyin olup biunesinin bir belirtisidir yalnzca. D,
anlalr bir ahlaki anlamda, hata yapma denebilecek bireyin cezas
da deildir. Herodotos'ta (i.43,) Amasis Polykrates ile ittifakn
bozduu zaman, bunu srf Polycrates fazla baarl olduu iin
yapmt. Kantarn topuzu bir tarafa fazla kant ve teki tarafa da
o kadar gitmesi gerekiyordu. Byle rneklerin onlar kullanabilen
kii iin deeri vardr; nk o kii, yaamndaki bu gidii tehlikeli
noktaya varmadan durdurmak iin istencini kullanabilir. Kendisini
arla srklemesine izin verecek yerde, g ve zenginlik
susuzluuna engel olabilir. O zaman tarihin bir deeri vardr;
rettikleri insann yaam iin yararldr; srf deimelerinin dzeni
kendini yineler gibi olduu, benzer koullar benzer sonulara
gtrd iindir bu; tandanabilir olmayan, ama imdiki gidiin
tehlikeli noktalarn gstererek, . neyin olacan deil,
neyin
olabileceini syleyen olas tahmini yarglara temel salamak iin,
nemli olaylarn tarihi annsanmaya deer.
Bu tarih anlay belirleninci anlayn tam tersiydi, nk
Yunanllar tarihin akn iyi eitilmi insan istenciyle hayrl bir
biimde deitirilmeye yatkn ve ak sayyorlard. Olup biten
hibirey kanlmaz deildir. Bir felakete uramak zere olan kii,
aslnda srf tehlikeyi grmekte fazlasy~a kr olduu iin
gmlmtr
ona. Grseydi, kendini koruyabilirili ondan.
Dolaysyla, Yunanllarn insann kendi yazgsn denetleme gc
konusunda canl ve gerekte ilkel bir duygusu vardr ve bu gcn
ancak insann bilgisinin snrllyla sirlandn dnrler.
nsan yaamnn
srf insann

tepesinde duran
ileyilerine

yazg,

bu Yunan

anlayna

gz

55

kapal olmasndan

gre,

tr, ykc
bir gtr. nsann ileyiieri anlayamadn dnsek bile, onlar
hakknda doru sanlar olabilir ve bu sanlar edindii lde,
yazgnn rzgarlarnn kendisinden uzak duraca bir duruma
getirebilir kendini.
te yandan, tarihin rettikleri deerlidir, ama bunlarn deeri
konularnn kavranamazlyla snrlanmtr; Aristoteles'in iir
onun

sanatnn tarihten daha bilimsel olduunu sylemesi<!) bundandr,

nk tarih deneysel olgulardan bir koleksiyondur yalnzca; oysa iir

bu olgulardan tmel bir yarg karr. Tarih bize Kroisos'un
dtn ve Polycrates'in dtn syler; iirse, Aristoteles'in
iir tasarmna gre, tek tek bu yarglan vermez, ok zengin
insanlarn dtkleri yollu tmel yargy verir. Aristoteles'e gre, bu
bile ksmen tmel bir yargdr, nk zengin insanlarn niye
dmeleri gerektiini kimse anlayamaz; tmel olan, tasm yoluyla
tantlanamaz; ama onu bu genellerneyi yeni durumlara uygulayan
yeni bir tasnn byk ncl olarak kullanabildiimiz iin, tam bir
tmel durumuna yaklar. Demek ki, Aristoteles iin iir tarihin
rettiinin damtlm zdr. iirde tarihin dersleri daha anlalr
hale gelmez ve tantlanmadan, dolaysyla ancak olas olarak kalr;
ama daha zl, dolaysyla daha yararl olur.
Yunanllar, tarihin yaps ile deerini byle tasarlyorlard. Genel
felsefi ttumlanyla tutarl olarak, tarihi bilimsel sayamazlard.
Aslnda, onu bir bilim olarak deil, salt bir alglar btn olarak
tasariamalan gerekiyordu. yleyse, tarihsel kata ilikin anlaylar
neydi? Yant, bu gre uygun olarak, tarihsel kant grg
tanklannca olgular hakknda verilen bilgiyle zdeletirdikleridir.
Kant grg tannn anlatlarndan, tarihsel yntem ise, bunlar elde
etnekten oluur.

5. Yunan tarihsel yntemi ve

snrlar

Herodotos'un kant ile yntemi byle ti.sarlad olduka ak. Bu

demek deil ki, Herodotos grg tanklarnn kendisine anlatt
hereye eletirmeden inanmtr. Tersine, uygulamada onlarn
anlatlan karsnda son derece eletireldi. Burada da yine, tipik
Yunanldr. Yunanllar tmyle mahkeme ilerinde ustadr ve bir
Yunanl mahkemede tana . yneltneye alk olduu trden
eletiriyi tarihsel tankla uygulamakta hi glk ekmez.
Herodotos'un ya da Thoukydides'in yapt temelde tarihilerin kiisel
(1) Poetika,

145, bS.
56

iliki

kurduklar grg tanklarnn tanklna dayanr. Bir

olarak ustal ise, gemi olaylarn bir tanm, o
olaylar hakknda haber verenin zihninde kendisinin -isteyerek
verebileceinden ok daha tam ve daha tutarl bir tarihsel resim
uyandrasya, apraz sorgulamaya ekmesindedir. Bu srecin sonucu,
haber verenin zihninde ilk kez, alglan olduu, ama o zamana dek
episteme'sine deil, ancak doxa'sna sahip olduu gemi olaylara
ilikin sahici bir bilgi yaratmakt.
Bir Yunan tarihisinin malzemesini toplayna iikin bu
anlay, onu modem bir tarihinin basl anlar kullanabilmesinden
ok farkl birey yapar. Haber verenin ilk bakta hatrlad eyin
olgulara uygun olduuna kolayca inanacak yerde, "Tam yle
hatrladndan iyice emin misin? imdi dn sylediine ters
dmedin mi? O olaya ilikin aklaman falancann yapt ok
farkl aklamayla nasl uzlatrrsn?"gibi sorularla atee tuttuu,
snanm ve eletirilmi hatrlamay kafasnda olgunlatrabilir.
Grg tankln kullanmaktaki bu yntem, kukusuz Herodotos ile
Thoukydides'in. sonu olarak beinci yzyl Yunanistan' konusunda
yazdklar aniatlarn olaanst
salaml ile
tutarllnn
temelinde yatan yntemdir.
Beinci yzyl tarihisinin elinde bilimsel adn hak eden baka
yntem yoktu, ama bunun da snrlamas vard:
ilkin, yntemi kullanan kanlmaz olarak dar bir tarihsel bak
asna zorluyordu. Modem tarihi bilir ki, ancak yetenei varsa
insanln tm gemiinin yorumcusu olabilir; ne ki, Yunan
tarihileri Platon'un an seyircisi 1 olarak felsefeye ilikin
aratrmac

belimlernesi konusunda ne

dnmu

olurlarsa olsunlar, Platon'un

szlerinin kendilerine ilikin bir betimleme nlduunu ileri srmeye

hibir . zaman kalkmayacaklardr. Yntemleri onlar, uzunluu
yaayan annn uzunluu olan bir ipe balyordu: eletirebildikleri
tek kaynak yz yze konuabildikleri grg tanklaiyd. Utaka bir
gemiten olaylar aletardklar dorudur, ama Yunan tarih yazm
ipinin tesine gemeye kalkar kalkmaz, ok daha zayf ve
gvenilmez birey haline gelir. rnein, Herodotos'un altnc yzyl

57

hakknda

ya da Thoukydides'in Pentekontaetia'dan nceki olaylar

hakknda bize anlattklama bilimsel bir deer ykleyerek kendimizi
kandrmanalyz. Bizim yirminci yzyldan bakmzla, Herodotos
ile Thoukydides'teki bu ilk ykler ok ilgintir, ana salt logografidir
ve bilim deildir. Onlar bize aktaran yazarn, bildii tek eletirel
yntemin potasndan geirebilecek durumda olmad iin, bilim .
dzeyine ykseltemedii rivayetlerdir. Bununla birlikte, Herodotos
ile Thoukydides'te yaayan annn gerisinde kalan hereyin
gvenilmezlii ile yaayan anyla gelenin eletirel kesinlii
arasndaki bu aykrlk, beinci yzyl tarih yazmnn baarszl
deil, baarsdr. Herodotos ile Thoukydides'teki sorun, uzak
gemiin onlar iin henz bilimsel taribin alan dnda olmas deil,
yakn gemiin o alan ierisinde olmasdr. Bilimsel tarih icat
edilmitir. Alan henz dardr; ana o alan ierisinde gvenlidir.
Dahas, alann bu darl Yunanllar iin pek sorun deildir; nk
uygarlklarnn
gelime
ve deimesindeki olaanst hz,
yntemlerinin izdii snrlar ierisinde bir sr birinci snf tarilisel
malzeme salyordu ve ayn nedenle, bi gelitirmedikleri bireyi,
yani uzak gemi konusunda canl bir ilgiyi gelitirmeksizin, birinci
snf tarihsel yaptlar ortaya koyabiliyorlanl.
kincileyin, Yunan tarihisinin yntemi, konusunu semesine
engel olur. Gibbon gibi, byk bir tarihsel yapt yazmak isteiyle ie
giriip, ne konuda yazacan kendi kendine sorarak devan edemez.
Hakknda yazabiiecei tek ey kiisel iliki kurabildii insanlarn
yaayan ansnda olup bitmi olaylardr. Tarihi konuyu seecek
yerde, konu tarihiyi seer. Yani tarih, srf annsanmaya deer eyler
olup bittii ve bu eyler onlar grm olan insanlarn adalar
arasndan bir kroniki istedii iin yazlr. Hemen hemen denebilir ki,
eski Yunanistan'da sanatlarn ve filozoflarn olduu rulanda tarihi
yoktu; mrlerini tarih incelemesine adam insanlar yoktu; tarihi
yalmzca kuann otobiyografyd ve otobiyograflk bir meslek
deildi.

ncleyin, Yunan tarihsel yntemi eitli tek tek tarihlerin,

hepsini kuatan tek bir tarih ierisinde toplanmasn olanaksz

58

klyordu.

Biz bugn eitli konulardaki monograflerin ideal bir

biimde evrensel bir tarihin paralarn oluturduunu, yle ki,
konular dikkatle seilir, lleri ve tutumlar dikkatle denetlenirse,
tek bir tarihsel yaptn blmleri olarak ie yarayabileceklerini
dnyoruz; bu Grote gibi bir yazarn gerekte Herodotos'un Pers
Savana
ve Thoukydides'in Peleponnes Savana ilikin
aklamalarn ele al biimidir. Ama belli bir tarih bir Kuan
otobiyografisiyse, o kuak geip gidince yeniden yazlamaz, nk
dayand kant yok olmu olacaktr. Bir adan o kanta dayandrd yapt hibir zaman dzeltilemez ya da eletirilemez ve
hibir zaman daha geni bir btn ierisinde eritilemez, nk o bir
sanat yapt gibidir, bir heykelin ya da bir iirin biricikliini ve
tekliini tayan bireydir. Thoukydides'in yapt bir ktena es
aiei'dif(*>, Herodotos'unkfan! ileri, srf o iieri yapan kuak lp
gittii ve i bir daha hi yaplamayaca iin, zamann .unutuundan
kurtarmak zere yazlmtr. Bunlarn tarihlerini yeniden yazmak ya
da daha uzun bir dnemin tarihi ierisine sokmak onlara samalk
gibi gelirdi. Bundan tr, Yunan tarihileri iin, Yunanistan tarihi
diye birey olamazd. Pers Sava ya da Peleponnes Sava gibi
_olduka geni bir olaylar karmann tarihi olabilirdi; ama ancak
iki koulla. ilkin, bu olaylar karma kendi iinde tam olmaldr:
Aristoteles tragedyasnn konusu gibi, bir balangc, bir ortas, bir
sonu olmaldr. kincileyin, Aristoteles'in kent:devleti gibi
eusyneptosC**) olmaldr. Aristoteles'in dnd gibi Cl), tek bir
ynetim altndaki hibir uygar insan topluluu, genilik bakmndan
tek bir rtgann sesini duyurabilecei yurttalarm saysn,
siyasal organizmann salt fizik bir olguyla snrianan boyutlanl).
aamaz; bylece, ~unan tarih kuram, hibir tarihsel anlatnn,
uzunluu bakinndan bir insann mrnn yllarn aamayacatn,
elindeki eletirel yntemlerin yalnz o sre ierisinde
uygulanabileceini n grr.
(*) Kalc mlk (ev.).
(**) Kucaklanabilir (ev.).

(1) Politika, 1326, bi-26.

59

6. Herodatas ile Thoukydides

genel eilimlerinden oluan bir zeminle
Tarihin babas olarak Herodotos'un bykl
en yksek noktada gze arpar. Bu eilimlerin en baat olan,
belirttiim gibi, tarih d eilimdi; nk ancak deimeyen
bilinebilir diyen tutumu ieriyordu. Bundan tr tarih bo bir
umuttur, geici olduu iin bilinemez olan eyi bilme abasdr. Ama
daha nce grmtk ki, Herodotos, ustalkl sorgulamayla, haber
verenin doxa'sndan epistene'yi elde edebi~yor ve Yunanllarn
bilginin olanaksz olduunu dnd bir alanda bilgiye
Yunan

dncesinin

karlatrldnda,

ulaabiliyordu.

Onun baarsnn, adalarndan birini, savata ya da felsefede

umutlara kaplmaktan korkmayan bir adam amnsatmas gerekir
bize. Sokrates, hibir ey bilmediini vurgulayarak ve ustalkl
sorgulama yoluyla kendisi kadar bilgisiz olan bakalarnn zihninde
bilginin dourtulabilecei bir teknik bularak, felsefeyi gkten yere
indirmiti. Peki neyin bilgisi? nsan ilerinin bilgisi: zellikle de
insan davranarna klavuzluk eden ahlaki tasarmlarn bilgisi.
ki adamn yapt arasndaki koutluk yle arpcdr ki,
Heredotos'u beinci yzyln byk yeniliki yeteneklerinden biri
olan Sokrates'le yanyana koydum. Ama Herodotos'un yapt Yunan
dnce akmna ylesine iddetle aykn dyordu ki, Yunan
dncesi onu fazla yaatmad. Sokrates eninde sonunda Yunan
dnsel geleneinin izgisi zerindeydi doruca; Platon ile birok
baka tilmizinin onun yaptn alp gelitirmesinin nedeni de budur.
Buna itiraz eden birine, Thoukydides'in Herodotos geleneini
uygun bir biimde srdrdn teslim etsem bile, soru yine ayn
kalr: Thoukydides braknca kim srdrd? Tek yant u: kimse
srdrmedi. Bu beinci yzyl devlerinin drdnc yzylda boyu
bosu kendilerine denk izleyicileri olmad. Yunan sanatnn beinci
yzyldan balayarak bozulduu yadsnamaz; ama bu bozulu Yunan
bilimini iine almad. Yunan felsefesine daha Platon ile Aristoteles
gelecektL Doa bilimlerinin de henz uzun ve parlak bir yaam
bo

60

olacaku. Tarih bir bilimse, niye teki bilimlerin deil de, sanatlarn
yazgsn paylau? Platon niye Herodotos hi yaamam gibi
yazar?
Yant, Yunan ruhunun tarih d eilimi ierisinde kendini
pekitirmeye ve snrlamaya yatkn olduudur.
Herodotos'un
yetenei o eilimi yenmiti, ama ondan sonraki deimez ve
ncesiz-sonrasz bilgi nesneleri aray, tarihsel bilinci yava yava
bodu ve insanlar Heroclotos'un gemi insan eylemlerine ilikin
bilimsel bir bilgi elde etme umudunu terketmeye zorlad.
Bu yalmzca bir tahmin deil. Olup bitiini grebiliriz. Bunun
ierisinde olup bittii adam Thoukydides'ti.
Herodotos'un bilimsel bak ile Thoukydides'inki arasndaki fark
yaznsal
slfiplar
arasndaki
fark kadar dikkat ekicidir.
Herodotos'un slfibu yumuak, iten, inandrcdr. Thoukydides'inki
sert, yapay, itici. Thoukydides'i okurken "insanla derdi ne ki byle
yazyor?" diye sorarm kendi kendime. yle yautlarm bunu:
sululuk duyuyor. Thoukydides ~ibi tarih olmayan bireye
evirerek tarih yazmasn hakl gstermeye alr. C.N. Cochrane,
Tlucydides and the Science of History'sinde (Londra, 1929), sanrm
hakl olarak, Thoukydides Zerindeki baat etkinin Hippokrates
Ubbnn etkisi olduunu ileri srmut. Hippokrates yalnz tbbn
babas deil, psikolojinin de babasyd ve yalnz Thoukydides'in
veba betimlemesi gibi eylerde deil, genel olarak sava nevrozunun
ve onun Korkyria devrimi ile Melis diyalogondaki zel durumlarnn
betimlemesi gibi hastalk psikolojisindeki incelemelerde de
Hippokrates'in etd.si alir. Herodotos tarihin babas olabilir, ama
Thoukydides psikolojik tarihin babasdr.
Peki psikolojik tarih nedir? Hi tarih de_ildir, zel trden bir doa
bilimidir. Olgular anlatmak olsun diye olgular anlatmak deildir.
Ba amac yasalar, psikolojik yasalar dorulamadr. Psikolojik~bir
yasa. ne bir olay ne de bir olaylar karnadr: olaylar arasndaki
ilikileri yneten deimeyen bir kuraldr. Herodotos'un en bata
ilgilendii eyin olaylarn kendisi olduurm, Thoukydides'in en
bata ilgilendii eyin olaylarm olup bitmesinin yasalar olduunu
61

sylediimde,

iki yazann da benimle

uyuacan sannn herkes

bilir. Ama bu yasalar, Yunan dncesinin ana eilimine gre,

bilinebilir tek ey olan ncesiz-sonrasz ve deimez formlardr tam
olarak.
Thoukydides tarihsel dncede Herodatas 'un izleyicisi deil,
Herodotos'un tarihsel dncesinin tarih d gdlerle kuatlp
boulduu adamdr. Bu, Thoukydides'in ynteminin bilinen bir
zelliinden
sz ederek aklanabilecek bir savdr. Onun
konumalarna bakn. Alkanlk duyarllmz kreltmitir; ama
bir an iin kendimize soralm: gerekten tarihsel bir kafas olan
drst bir adam byle basmakalp bir davrana kalkm olabilir
mi? ilkin slplarn dnn. Tarihsel olarak konuulursa, btn bu
ok farkl kahramanlan tek ve ayn biimde, bir savatan nce
biriikiere sylev verirken ya da kazanandan aman dilerken kimsenin
hibir zaman konumayaca bir biimde konuturmak tarihe hakaret
deildir. slbun falan kiinin falan durumda gerekten ne syledii
sorunu karsndaki bir ilgisizlii ortaya koyduu ak deildir.
kinci olarak ieriklerini dnn. slplan tarihsel olmasa da
zlerinin tarihsel olduunu syleyebilir miyiz? Bu soru eitli
biimlerde yantlanmtr. Thoukydides gerekte sylenenin genel
anlamn "olabildiince,sk" koruduunu syler (i.22); ama ne denli
skyd bu? Kendisi ok sk olduunu iddia etmez, nk
konumaclann duruma uygun olan eyi sylemi olacaklarn
dnerek, yaklak konumalar verdiini ekler; konumalann
kendisini balamlan ierisinde ele aldmzda, "uygun olann"
yargcnn Thoukydides'in kendisi olduu sonucuna kar gelmek
g. Grote ok nceleri Melis diyalounun tarihten ok imgelem
ierdiini ileri srmt(l) ve ben onun savnn inandrc bir
rtln grmedim. Konumalar z bakmndan tarih gibi
deil,
Thoukydides'in ' 1 t<~turnaclarm
edimlerine
ilikin
amlamalar, aniann drtleri ile niyetimnin :HThaukydides'e
(1) History of Greece (Londra, 1862) cilt V, s. 95.

62

gibi geliyor bana. Bu yadsnsa bile, bu sorunun

Thoukydides'in konuma biiminjn slfip ve
ierik bakmndan, kafasn olaylarn kendilerine tam olarak
veremeyen, ama olaylardan srekli olarak artlannda gizli duran kimi
dersler, Platonca konuursak, olaylarn paradeigmata's(*) ya da
mimemeta's(**) olduu kimi deimez ve ncesiz-sonrasz
hakikatler karmakta olan bir yazarn basmakalpl olduunun
yeniden

kurulmas

tarUlyor

oluu,

kant saylabilir.

7. Hellenistik dnem
i. beinci yzyldan sonra, tarihinin bak zaman bakmndan
bir genileme grd. Yunan dncesi kendinin ve kendi deerinin
bilincine varnca, dnyay fethetmeye giriti ve gelimesi tek bir
kuan gr alanna smayacak lde geni olan bir servene
girdi; grevininbilinci onda o gelimenin zndeki birlie ilikin bir
kan uyandrd. Bu, Yunanllarn Byk skender andan nceki
btn tarih yazmiarm renklendirmi olan tekilii amalarma
yardmc oldu. Onlarn gznde tarih, aslnda belirli bir zamandaki
belirli bir toplumsal birliin tarihi olmutu.
(i) Bu belirli toplumsal birliin biroklar arasnda yalnzca biri
olduunun bilincindeydiler; belirli bir zaman sresi boyunca,
dmanca ya da dosta, bakalar ile iliki kurduklar lde, bu
bakalan tarih' ~ahnesinde kendilerini gsterdiler. Ama bu'-nedenle,
Herodotos Persler hakknda birey sylemesi gerektiinde, onlaf~i'
onlar adna deil, Yunanllarn dmanlar olarak ilgilenir: deerli
ve onurlu dmanlar, ama yine de dmanlar, fazlas deil. (ii)
Beinci yzylda, hatta daha nce, btn tek tek toplumsal birliklerin
. (*)lk rnekler (ev.)
(**) Taklit edilenler (ev.)

63

btn . olan insan dnyas diye bireyin varolduunun

bilincindeydiler; ona o kosmos' tan, doa dnyasndan farkl olarak, e
oikounene diyorlard. Ama bu insan dnyasnn birlii onlar iin
tarihsel deil, ancak corafi bir birlikti. O birliin bilinci tarihsel
bilin deildi. Evrensel (oecwnenical) tarih, dnya tarihi tasarm
henz yoktu. (iii) lgilendikleri belirli toplumun tarihinin uzun bir
sredir devam etmekte olduunun bilincindeydiler. Ama onu geriye
doru ok uzaklara giderek izlemeye almyorlard. Bunun
nedenini daha nce aklamtm. O zamana dek bulunmu tek
sahici tarihsel yntem, apraz sorgulamal grg tanklna
dayanyordu; dolaysyla, bir tarihinin alannn geriye doru snn,
insan belleinin snrlaryla belirleniyordu.
u

egemendi:

snrlama

Hellenistik dnem denen

eyin

her

yannda

(i) Beinci yzyl Yunanllarnn ulusal (paroclial ) baknn

simgesi, Yunanllar ile Barbarlar arasndaki dilsel farkt. Drdnc
yzyl bu fark kaldrmad, ama katln yok etti. Bu bir kurarn
sorunu
deil,
bir uygulama
sorunuydu.
Barbarlarn
'yunanllaabildikleri, ada dnya hakknda bilinen bir olgu haline
gelniti. Barbarlarn yunanllamalarna Yunancada Hellenizm denir
(ellenizein Yunanca konumak, daha geni bir anlamda da Yunan
adetleri ile geleneklerini benimsernek demektir); Hellenistik dnem
de Yunan adetleri ile geleneklerinin Barbarlarca benimsendii
dnemdir. Bylece Herodotos iin en bata Yunanllar ile Barbarlar
arasndaki dmanln (Pers savalar) bilinci olan Yunan tarihsel
bilinci, Yunanllar ile Barbarlar arasndaki ibirliinin, Yunanllarn
nderliini stlendii,
Barbarlarn da o nderlii izleyerek
yunanllat, Yunan kltrne miras olduu, bylece de .Yunan
tarihsel bilincine miras olduu bir ibirliinin bilinci- haline gelir.

64

(ii) Byk skender'in oikoumene'yi ya da onun ok byk bir

parasn (ve Yunanllarn zel olarak ilgilendii Yunanl olmayan
btn halklan ieren bir parasn) tek bir siyasll birlik haline getiren
fetihleriyle, "dnya" corafi bir deyimden daha fazla birey haline .
geldi. Tarihsel bir deyim haline geldi. Tm skender mparatorluu
Yunan dnyasnn tarihini, tek bir tarihi payiayordu imdi. Gcl
olarak tm oikoumene onu paylayordu. Sradan bir bilgili kiii
Yunan tarihinin Adriatik'ten nds'e, Tuna'dan Salra'ya dek geerli
olan tek bir tarih olduunu bir olgu olarak bilirdi. Bu olgu zerine
dnen bir filozof iin, ayn tasarm tm oikoumene'ye yaymak
olanaklyd: "Sevgili Kekrops kenti," der air, "Sen de sevgili Zeus
kenti demeyecek misin?" Bu elbette, .S. kinci yzyldaki Marcus
Aurelius'tan; ama tasarm, tek bir tarihsel birlik olarak tm dnya
tasarm tipik bir Stoac tasarmdr; Stoaclk da Hellenistik dnemin
tipik bir rndr. Evrensel (oecumenical) tarih\ tasarmn yaratan
Hellenizmdir.
(iii) Ama yaayan grg tanklannn tanklna dayanarak bir
dnya taripi yazlamazd; bundan tr yeni bir yntem, yani derleme
yntemi gerekiyordu. MalzeiT\esi "yetkelerden", yani daha nce belirli
ala<' ki
belirli . toplumlarn tarihlerini yazm tarihilerio
yaptlarwdan alnan yamal boha bir tarih kurmak zorunluydu. Bu
benim "makas-zamk" yntemi dediim tarihsel yntemdir. Yapt,
Herodotos'un ilkelerine dayanarak snanamayan yazarlardan gerekli
malzemeyi semekten oluur; o ilkelere dayanarak snanamaz, nk
o yaptta ibirlii yapm grg tanklar artk hayatta deildir. Bir
yntem olarak, beinci yzyln Sokratik ynteminden ok geri kalr.

Tmyle

eletirel

olmayan bir yntem

deildir,

nk

ya da

verdii u ya da bu ifadenin doru olup olmad konusunda

bulunulabilir ve bulunulmas gerekir.Ama u ya da bu
yetkenin genellikle iyi bir tarihi olduuna gveomeden kullanlamaz.
Dolaysyla, (Roma an iine alan) Hellenistik an evrensel
(oecumenical) tarihi Hellenistik an teki (particularistic)
tarihilerince yazlan yksek deerli yaptlar zerine kuruludur.
Sonraki kuaklann zihinlerinde beinci yzyla ilikin. canl bir

yetkenin

yargda

65

tasarm

yeniden yaratan ve tarihsel dncenin geriye doru alann

zellikle Herodotos ile Thoukydides'in yaptlarnn
canll
ve sekinliiydi. Byk sanatlarn gemiteki
baarlarnn, insanlara kendi gnlerininkinden baka sanatsal
sliiplarn deerli olduu yollu bir duygu vermesi gibi, klasik sanat
sevmeyi ve korumay kendi iinde bir ama olarak gren bir yazn ve
sanat adamlar kua ile yazn ve sanat dknleri kua
domutu; bylece hem kendi alarnn insanlar olarak kalp kendi
alarn gemile karlatrabilen, hem de imgelem yoluyla
kendilerini Herodotos ile Thoukydides'in adalar hissedebilen yeni
tip tarihiler ortaya kt. Hellenistik tarihiler bu gemii kendi
gemileri olarak hissedebiliyorlard; bylece de, tarihiler malzeme
toplayabildii ve onlar tek bir tarih ierisinde kaynatrabildii
srece, herhangi byklkte canl bir birlii olan yeni bir tr tarih
yazmak olanakl hale geldi.
genileten,

8. Polybius
Bu yeni tr tarih tasarm Polybius'un yaptnda tam olgunlua
erdi. Btn gerek tarihiler gibi, Polybius'un da belirli bir izlei
vardr; anlatacak bir yks, nemli ve annsanmaya deer eylere
ilikin bir yks vardr: yani Roma'nn dnyay fethedii; ama
Pol-ybius ykye yazdndan 150 yl da akn bir sre nce balar,
yle ki, alannn kapsam bir kuak yerine be kuak olur. Bunu
yapabilmesi, halk Yunanllarnkinden olduka farkl bir tr tarihsel
bilin tayan Roma'da yapt veriyor olmasyla balantldr. Onlar
iin tarih sreklilik demekti: alndklar biimde zenle korunan
kurumlarn gemiten gelen miras; atalar geleneinin rntsne
gre yaam biimlendirme. Gemilerinin devam olduklarnn son
derece bilincinde olan Romallar gemiin antlarn korumakta
dikkatliydiler; yaamlarn ynlendiren atalarnn srp giden ve
uyank varlnn bir simgesi olarak evlerinde onlarn portrelerini
bulundurmakla kalmyor, kendi ortak tarihlerinin eski rivayetlerini,
Yunanllarn bilmedii lde koruyorlard. Bu rivayetler kukusuz

66

son Roma Cumhuriyetinin zelliklerini ilk ' gnlerinin tarihine

yanstmaya ynelik kainlmaz eilimden etkileniyordu; ama
Polybius, eletirel ve felsefi kafasyla, aniatsna ancak yetkelerinin
kendi gznde gvenilir hale geldii yerden balayarak, o arpthi
tarihsel tehlikelerine kar nlem alyordu: bu kaynaklar kullanrken
de, eletirme yetisinin uyuklamasna hibir zaman izin vermiyordu.
Hem evrensel (oecumenical) hem ulusal olan bir tarih anlayn,
yknn kahramannn b~r halkn sregelen ve ortak ruhu olduu,
yknn pHinnnsa dnyann o halkn nderliinde tekletirilmesi
olduu bir tarih anlayn, her zamanki gibi, Hel1enistik ruhun
eitimi altnda eyleyen Romahiara borluyuz. Burada bile, bizim
anladmz tarih anlayna ulam deiliz: yani, deyim yerindeyse,
en bandan balayarak bir halkn tam biyografisi olan ulusal tarih
anlayna. Polybius iin . Roma tarihi, tam olarak bi'imlenmi,
erikin, fetih grevine girineye hazr olan Roma'yla balar. Uhisal
bir ruhun nasl ortaya kt konusundaki g sorunun henz
hakkndan gelinmernitir. Polybius iin, verilmi, hazr ruh, tarihin
hypokeimenon'udur, her deimenin altnda yatan deimeyen zdr.
Tpk Yunanllarn bizim Hellen halknn kkeni sorunu diyeceimiz
sorunu ortaya koymann olanaklln bile dnemernesi gibi,
Polybius iin de Roma halknn kkeni diye bir sorun yoktur;
Roma'nn kuruluu konusundaki rivayetleri biliyor idiyse de kukusuz
biliyordu-,
kendi tasarlad tarihsel bilimin
balayabilecei noktann arkasnda durarak, onlar sessizce alannn
dnda

brakmt.

Tarihin

kendisine

alanna ilikin

ilikin

bu daha

daha kesin bir

geni anlayla

anlay

szcn

birlikte, tarihin

gelir. Polybius histona

zgn ve olduka genel anlamyla, bir soruturma tr

anlamnda deil, tarihin modem anlamnda kullanr: tarih imdi
kendine zg bir ad gereksinen ,zel tipten bir aratrma diye
tasarlanmaktadr. Polybius bu bilimin kendi adna evrensel inceleme
olduu iddialarnn savunucusudur ve yaptnn ilk cmlesinde bunun
o ~amana dek yaplmam .birey olduunu belirtir; tarihi dncenin
evrensel deeri olan bir biimi diye tasarlayan ilk kiinin kendisi
olduunu dnr. Ne ki, bu deeri, daha nce sylediim gibi,
67

Yunan ruhuna egemen olan tarih d ya da tzc eilimle sona ermi

diye gstererek dile getirir. Bu eilime gre, tarih bir biliin olamaz,
nk geici eylerin bilimi olamaz. Onun deeri kuramsal ya da
bilimsel bir deer deildir, ancak klgn bir deer -Platon'un doxa'ya,
ncesiz-sonrasz ve kavranr deil, zamansal ve alglanabilir olan
eye ilikin szde-bilgiye ykledii deer tr- olabilir. Polybius bu
anlay kabul eder ve nemser. Ona gre tarih bilimsel olarak doru
ya da tantlayc olduundan deil, siyasal yaam iin bir okul ve
eitim temeli olduundan incelemeye deer.
Ama beinci yzylda bu anlay kabul etmi bir kii (o zaman
kimse kabul etmiyordu, nk Herodotos tarihi hiila bir bilim olarak
dnyordu ve Thoukydides, grebildiim kadaryla tarihin deeri
sorusunu hi sormuyordu), tarihin deerinin, Perikles ya da benzeri
tek tek devlet adamlarn, kendi topluluklarnn ilerini ustalk ve
baaryla ynetmeleri iin eitme gcnde yatt sonucu,na varrd.
Bu gr drdnc yzylda Isokrates'e savunuldu, ama Polybius'un
zamannda olanakszlat. Hellen ann ilkel kendine gveni kentdevletin yok oluuyla birlikte yok oldu. Polybius tarih incele111enin
insanlara ncellerinin hatalanndan kannay ve dnyevl baarda
onlardan baskn knay salayacan dnmez; tarih incelemenin
gtrebilecei baar onun iin bir i baandr, evreye kar deil,
kendine kar bir zaferdir. Tarihin kahramanlarnn bana gelen
felaketlerden rendiimiz ey kendi yaammzda byle
felaketlerden kanmak deil, talih bamza getirince onlara
yreklilikle katlanmaktr. Talih, tykhe tasarm bu tarih anlaynda
genie yer tutar ve ona yeni bir belirlenirnci e katar. Tarihinin
zerine resmini izdii tuval geniler, bireysel istence yklenen g
azalr. nsan artk, yapmaya alt eyi zekas lsnde
baarmas ya da baaramamas anlamnda, yazgsnn efendisi diye
grmez kendini; yazgs onun efendisidir; istencinin zgrl de
yaamnn dndaki olaylan denetlemekte deil, bu olaylarla yz
yze geldii i yapy dzeltmekte gsterilir. Polybius burada,
Stoaclar ile Epicurosulann etie uygulad Hellenistik anlay
tarihe uygulamaktadr. Bu iki okul da ahiakl yaam sorununun, klasik

68

Yunan ahliDclarnn dnd gibi, evremizdeki dnyada olup

biten olayiann nasl denetlenecei sorunu deil, d olaylar
denetleme abasndan vazgeilince ruhun saf i btnl ile
dengesinin nasl korunaca sorunu olduunu dnmekte
uyuuyordu. Hellenistik dnce iin, kendinin bilinci artk, Hellen
dncesi iin olduu gibi, d"nyay fethetme gc deildir; hem
dman hem de baa klmaz olan bir d,nyadan gvenle geri
ekilmeyi salayan bir kaledir.

9. Livius ile Tacitus

Polybius'la birlikte, tarihsel dnce gelenei Roma'nn eline
geer. Orada grd tek zgn gelime, Roma'nn en bandan
balayan tam tarihi konusundaki o grkemli dnceyi tasarlayan
Livius'tan geliyordu. Polybius'un yaptnn byk bir ksm beinci
yzyln yntemiyle ve yeni Roma dnyasnn kuruluundaki en
yksek aamalar gerekletirmi olan Scipion evresinden
dostlannn yardmyla yazlmt. Makas-zamk yoluyla nceki
yetkelerin yaptina dayanmak zorunda kalan, Polybius'un anlatsnn
yalnzca giri ksmyd. Livius'ta arlk merkezi deiir. Onun
yaptnn salt girii deil, tm makas~zamkla kurulmutur. Livius'un
btn ii erken Roma tarihinin rivayet kaytlann biraraya getirmek
ve onlan tek bir srekli aniat ierisinde, Roma, tarihi ierisinde
kaynatrmaktr. Bu tr birey ilk kez yaplmt. Btn teki
halklardan stn olduklanna ve erdem adn hak eden erdemierin
tekeli olduklarna son derece gvenen Romallar, kendi tarihlerini de
anlatmaya deer tek tarih diye dnyorlard; bu bakma, Livius'un
anlatt Roma tarihi, Romal ruhu iin birok olanakl tekil tarihten
biri deil, evrensel tarih, saliden tarihsel olan tek gerekliin
tarihiydi: evrensel (oecumenical) tarih, nk Roma imdi, skender
mparatorluu gibi, dnya haline gelmiti.
Livius bir felsefi tarihiydi; kukusuz Polybius'tan daha az felsefi,
ama daha sonraki herhangi bir Romal tarihiden ok daha felsefi.
Bunun iin de, onun nsz en sk incelemeye deer. Ben zetle

69

oradaki birka noktay belirteceim. lkin, yaptnn bilimsel

iddialarn ok alaltr. zgn aratrma ya da zgn yntem diye
bir iddiada bulunmaz. Tarih yazarlar kalabal arasnda gze
arpm olmas en bata kendi yaznsal niteliklerine balym
gibi yazar; bu nitelikler de, bt~n okurlarnn uyuaca gibi,
kesinlikle gze arpar. Quintilianus<l) gibi nitelikli eletirmenlerin
ifadesini aktannama gerek yok. kincileyin, kendi ahlaki amac
zerinde durur. Okurlarnn kukusuz yakn gemi hakknda
konuulmasn yeleyeceklerini syler; ama onlarn uzak gemi
hakknda okumalarn ister, nk nlerine Roma toplumunun sade
ve rmemi olduu ilk gnlerin ahlaki rneini koymak ve onlara
Roma'nn byklnn temellerinin bu ilk ahlakta nasl atldn
gstermek istemektedir. ncleyin, tarihin insanc olduu
konusunda aktr. Kklerinzin tanrsal olduunu dnmek
gururumuzu okar der; ama tarihinin ii okurunun gururunu
okamak deil, insanlarn yapp etmelerini resmetmektir.
Livius'un yetkeleri karsndaki tutumu bazan yanl dnlr.
Herodotos gibi o da sk sk safdillikle sulanr; ama, Herodotos gibi,
haksz olarak. Eletirel olmak iin elinden geleni yapar; ama her
modern tarihinin uygulad yntemli eletiri henz icat
edilmemitir. Ortalkta bir yn efsane vardr; onlarla btn
yapabilecei, yapabilecei en iyi ey olarak, gvenilir olup
olmadklarna karar vermektir. nnde ak yol vardr: sahiden
doru olduklarn kabul ederek onlar yinelemek; reddetmek; ya da
doruluklarndan emin olmadan saknrola yinelemek. Bunun iin,
Livius, tarihinin banda, Roma'nn kurul~undan nceki olaylardan
ya da daha iyisi, dorudan doruya o kurulua gtren olaylardan sz
eden rivayetlerin, doru rivayetlerden ok masal olduunu ve ne
onaylanabileceini ne de eletirilebileceini syler. Bundan tr de,
tanrsal eylemcileri insan eylemcilerle kartrp kentin kkenierini
abartma eilimi gsterdiklerini belirterek, onlar saknrola yineler;
ama Roma'nn kuruluuna gelir gelmez, rivayeti aynen bulduu gibi
kabul eder. Burada tarihsel eletiriye ynelik ancak ok acemi bir
(1) Inst. ya da X. i. lO

70

Byk bir geleneksel malzeme zenginliiyle

tarihi o malzemeyi grnteki deeriyle alr;
rivayetin nasl ortaya ktn, hangi arptc araclardan geerek
bize ulatn kefetmek iin hibir aba gstermez; dolaysyla bir
rivayeti yeniden yorumlayamaz, yani, aka sylediinden baka
birey demek istediini aklayamaz. Onu almas ya da brakmas,
gerekir; Livius'un eilimi de, genellikle, rivayeti kabul etmek ve
itenlikle yinelemektir.
Roma mparatorluu' a gl ve ilerleyici bir dnce a
deildi. Yunanllarn at yollardan herhangi birinde bilgiyi pek az
ilerletmiti .. Stoa ve Epicuros felsefelerini gelitirmeksizin bir sre
canl tutmutur: ancak Yeni Platonculukta felsefi bir zgnlk
gstermitir. Doa biliminde Hellenistik an baarlarn aacak
hibirey yapmamtr. Uygulamal doa biliminde bile son derece
zayftD Hellenistik istihkam, Hellenistik topulugu, ksmen. Hellen,
ksmen Kelt sanatlarn ve zanaatlarn kullanyorlard. Tarihe ilgisi
sryordu, ama gc azalmt. Kimse Livius'un iini bir daha
. stlenmemi, o ii daha. iyi yapmaya almamt. Livius'tan sonra
tarihiler ya onu kopya etmi ya da korkup geri ekilmi ve
kendilerini yakn gemiin anlatsyla snramlardr. Yntem sz
kOJ?.USIJ olduu lde, Tacitus zaten bir sapnay temsil eder.
Tarih yazmna katkda bulunan biri olarak, Tacitus dev bir
kiiliktir; ama bir tarihi olduundan ktku duymak ho grlebilir.
Beinci yzyl Yunanllarnn ulusu (parochial) bakn, onlarn
erdemlerini taklit etmeksizin taklit eder. mparatorluu ihmal ederek
ya da onu evinde oturan Romalnn grnune yansd kadaryla
grerek, Roma'daki ilerin tarihine saptanr kalr; bu ilere bak da
son derece dardr. Ak ak senatodaki muhalefetten yanadr; bar
yntemi kmserneyi fetih ve askeri zafer hayranlyla, savan
gereklerine ilikin grlmemi bilgisizliinin krletirdii bir
hayranlkla birletirir. Btn bu kusurlar onu, tuhaf bir biimde, Eski
Krallk dneminin tarihisi olmaya uygunsuz klar, ama aslnda
bunlar daha vahim ve daha genel bir kusurun belirtileridir yalnzca.
Tacitus'ta gerekten yanl olan, urasnn temel sorunlar zerine
aba

vardr.

sunulduunda

71

hi dnmemi olmasdr. Tarihin felsefi temeli karsndaki

tutumu anlamszdr ve ciddi bir dnrden ok bir retoriki
kafasyla, tarihin amacna ilikin yaygn yararc gr devralr:
"Aklad yazma amac, sonrakiler nefret etsin ya da hayran olsun diye,
siyasal yaamn ayb ile erdemine ilikin ak rnekler gstermek ve
tekdze dehetlerinin kendilerini yorabileceinden korktuu bir aniat ile de
olsa, okurlarna, iyi yurttalarn kt hkmdarlarca ynetilebileceini;
olaylarn ak, hatta hkmdann deien keyfi kkrtnca yalnz muhalifin
deil, ou kez dalkavuun da vur abalya dedii tehlike vaktinden zararsz
bir senatr e11 iyi koruyann yalnzca yazg ya da rastlantlarn biraraya
gelii olmadn, kiisel karakter ve basiret, arbal lllk ve
sakn mh lk olduunu retmektir. "(I)

Bu tutum, Tacitus'u znde abartl biimde iyi karakterlerin

biimde kt karakterlerle arpmas diye tasarlad tarihi
dzenli olarak arptmaya gtrr. Tarihi eylemlerini anlatt
insanlarn yaantsn kendi zihninde yeniden canlandramad
srece, tarih bilimsel olarak yazlamaz. Tacitus bunu yapmaya hi
almamtr: onun karakterleri, anlama ve duygudalk yoluyla
ilerinden deil, salt erdem ya da aybn grnmleri olarak
dlarndan grlr. Onun bir Agricola'ya ya da bir Domitianus'a
ilikin betimlemeleri, Glaukon'un tamamen iyi ve tamamen kt
insan hakkndaki imgesel portrelerine Sokrates'in gln akla
getirmeden okunamaz pek: "Aman Glaukon, iki gzm, iki adam
amma da soydun. Heykel yarmasnda myz?"(2)
abartl

Tacitus karakter iziiyle vlmutr; ama karakter izerken

ilkeler ktdr ve karakter iziini tarihsel hakikate bir
saldr haline getirir. Kukusuz ann daha nce szn ettiim
Stoac ve Epicurosu felsefelerinde bunun iin gerekeler buluyordu:
yani, iyi bir insann gnahkar bir dnyay ele geiremeyecei ya da

dayand

Fumeaux, Comelii Annalium Libri 1-/Vde, okullarn kullanm iin

(Oxford, 1886), s.3-4
(2) Platon, Devlet, 361 d.

(1)

yaymianm

72

denetleyemeyecei sayltsndan

yola

karak,

ona kendi

lekesizliini

nyann gnahkarlndan nasl koruyacan reten bozguncu

felsefelerde. Tek insann karakteri ile toplumsal evresi arasndaki
bu yanl kartlk, bir anlamda, Tacitus'un tarihsel bir kiiliin
eylemlerini srf kendi kiisel karakterinden gelen eylemler diye
gsteren ve ne bir insann eylemlerinin ksmen evresince ksmen
kendi karakterince belirlenebilmesine, ne de karakterin kendisinin, bir
insann evresince bal klnd glerle biimlenebilmesine ak
yol brakan yntemini dorular. Aslnda Sokrates'in Glaukon'a kar
syledii gibi, evresinden yaltlarak ele alnan bireysel karakter bir
soyutlamadr ve gerekte varolan birey deildir. Bir insann yapt
ey, ne eit bir insan olduuna ancak snrl bir lde baldr.
Kimse evresinin glerine kar koyamaz. Ya o dnyay ele geirir
ya da dnya onu ele geirecektir.
Bylece Livius ile Tacitus Roma tarihsel dncesinin
ksrlnn iki byk ant olarak yan yana durur. Livius gerekten
byk bir ie girimiti, ama baarl olamad, nk yntemi
malzemesinin karmaklyla baa kmak iin fazla yalndr;
Roma'nn eski tarihine ilikin yks de, tarihsel dncenin en
byk yaptlaryla bir saylmak iin masais eleri ierisine fazla
sokmutur. Tacitus yeni bir yaklam, psikolojik-didaktik bir
yaklam denemitir; ama bu, tarihsel yntemin zenginlemesi
olacak yerde, gerekte bir yoksullamadr ve tarihsel drstlkten bir
sapnay gsterir. Roma mparatorluunun sonraki tarihilerinin,
Livius ile Tacitus'u bocalatan engelleri amak yle dursun, onlarn

baarsna

denk bir

baarlar

bile

olmamtr.

imparatorluk devam

ettike, nceki yaptlarda bulduklarn eletirel olmayan bir ruhla

biriktirip, olsa olsa eitim ya da bir tr propaganda amac dnda
hibir ama gtmeden dzenleyerek, derleme biimindeki o sefil ile
giderek daha ok yetinmeye baladlar.

73

10. Yunan-Roma tarih yazmnn

zellii: (i) i nsanclk
Bir btn olarak Yunan-Roma tarih yazm, Giri'te saylan (ii)
drt ralayc zelliin en azndan birini iyiden yiye kavramtr:
insancdr. nsann tarihinin bir anlats insann ilerinin, insann
amalarnn, insann baarlarnn ve baarszlklarnn tarihidir.
Kukusuz tanrsal bir aracli kabul eder; ama bu aracln ilevi
tamamen snrldr. Tanrlarn tarihte kendini gsteren istenci ancak
seyrek olarak grlr; en iyi tarih~lerde pek az grlr ve o zaman
da ancak insann istencini destekleyen ve ona yardmc olan, baka
trl baaramayaca eyi baarmasn salayan birey olarak
grlr. Tanrlarn insan ilerini gelitirmek iin kendi planlar
yoktur; yalnzca insanlarn planiarna baar balar ya da
baarszlk buyururlar. nsan eylemlerinin kendilerini daha ince
eleyen bir zmlemenin, baarlarnn ya da baarszlklarnn
temellerini ancak onlarda bularak, Tanrlar hepten ortadan
kaldrmaya ve yerlerine tnparatorun dehas gibi, Tanra Roma gibi,
Roma mparatorluu paralarnn zerinde temsil edilen erdemler gibi,
salt insan etkinliklerinin kiilemelerini koymaya eilimli olmasnn
nedeni budur. Bu eilimin en son gelimesi, tarihsel olaylarn
nedenini insan eylemcilerin t~k tek ya da toplu kiiliklerinde bulmak
olmutur. Bunun altnda yatan felsefi tasarm, kendi hedeflerini
zgrce seen insan istenci tasarmdr; baars snrlannca da, o
hedeflerin peinde ancak kendi zoruyla ve onlar kavrayp
gerekletirme yollarn bulan zeka gcyle koar. Bu demektir ki,
tarihte ne olursa, insan istencinin dorudan bir sonucu olarak olur; iyi
ya da kt birey oluuna gre vlecek ya da yerilecek birisi,
dorudan doruya ondan sorumludur.
Bununla birlikte, Yunan-Roma insanclnn, yetersiz ahlaki ya
da psikolojik kavrayndan tr, kendine zg bir zayfl vard.
znde ussal bir hayvan olarak insan tasarmna dayanyordu;
bununla her tek insan varlnn usa yatkn bir hayvan olduu
retisini kastediyorum. Belli bir insan o yatknl gelitirdii ve

74

gcl olarak deil, gerek olarak ussal hale geldii lde, yaamnda
bir baar elde eder: Hellen tasarmna gre, siyasal yaamda bir g
ve tarih yapan biri hallne gelir; Hellenistik-Roma tasarimna gre,
arsz ve gnah~ar bir dnyada ussallnn ardna snarak bilgece
yaamaya yatkn hale gelir. mdi, her eylemcinin yapt hereyden
dorudan doruya sorumlu olduu dncesi, ahlaki yaantdaki kimi
nemli yanlan hesaba katmayan ilkel bir dncedir. Bir yandan,
insanlarn karakterlerinin eylemleri ve yaantlaryla biimlendii
olgusundan hibir ka yoktur: etkinlikleri gelitike insann kendisi
de deimeye urar. te yandan, insanlarn, ok byk bir lde, ne
yapmakta olduklarn yapmadan bilmedikleri -yaptktan sonra
biliyorlarsa- olgusu var. nsanlarn hedefleri konusunda ne lde
ak bir. tasanmla, amaladklar etkilerin ne olduunu ne lde
bilerek eylerlikleri hafife abartlyor. ou insan eylemi neye
gtreceinin bilgisiyle deil, ondan ne kacan bilme arzusuyla
yntendirilen bir denemedir. Dnp eylemlerimize ya da gemi
tarihin bir blmne bakarsak, eylemler baladnda aklmzda ya da
herhangi birinin aklnda bulunmayan bireylerin -o eyleri eylemler
ortaya karr- eylemler srerken biimlendiini grrz. YunanRoma dnyasnn etik dncesi, eylemcinin saknml plan ya da
siyasetine ok fazla ey, hedefini nceden grmeksizin bir eylem
akna giren ve ancak o akn zorunlu gelimesiyle o hedefe
gtrlen kr bir etkinliin gcne pek az ey yklyordu.

ll. Yunan-Roma tarih yazmnn

zellii: (ii) Tzclk
Yunan-Roma tarih yazmnn balca hneri, ne denli zayf olursa
olsun, insancl ise, balca kusuru da tzcldr. Bununla, onun
balca kategorisi tz kategorisi olan metafizik bir dizgenin temeli
zerine kurulduunu kastediyorum. Tz, maddi ya da fizik tz demek
deildir; aslnda birok Yunan metaf;ikisi hibir tzn maddi
olamayacan dnyordu. Platon iin, galiba, tzler dnsel
deilse bile, maddi de deildir; nesnel biimlerdir tzler. Aristoteles

75

n, son zmlemede tek son gerek tz akldr. imdi, tzc bir

metafizik ancak deimeyen eyin bilinebilir olduunu syleyen bir
bilgi kuram ierir. Ama deimeyen ey tarihsel deildir. Tarihsel
olan, geici olaydr. Kendisine bir olay olan ya da yapsndan bir olay
kan tz, tarihi iin hibirey deildir. Bu bakma, tarihsel
dnme abas ile tz kavramyla dnme abas badamaz.
Herodotos'ta gerekten tarihsel bir bak abas gryoruz. Onun
iin olaylar kendi iinde nemlidir ve kendi balarna bilinebilir.
Ama daha Thoukydides'te tarihsel bak tzclkle bulandrlr.
Thoukydides iin olaylar, en bata, salt ilinekieri olduklar ncesizsonrasz ve tzsel varlklar zerine tuttuklar ktan tr nemli1ir.
Herodotos'ta ylesine zgrce akan tarihsel dnce ak donmaya
balar.

Zaman ilerledike bu donma sreci devam eder ve Livius'un

tarih kaskat olur. Eylem ile eylemci. arasnda tz ile
ilinein zel bir durumu diye grlen bir ayrm gzetilir. Tarihinin
asl iinin, zamanda ortaya kan, aama aama zamanda gelien ve
zamanda sona eren eylemlerle ilgili olduu varsaylr. Bu eylemlerin
kayna olan eylemci bir tz olduundan, ncesiz-sonrasz ve
deimezdir, dolaysyla da tarihin dnda kalr. Eylemlerin ondan
kabilmesi iin, eylemcinin kendisinin eylemlerin.in dizisi boyunca
deimeden varolmas gerekir: nk bu dizi balamadan nce
varolmas gerekir ve dizi devam ederken olup biten hibirey ona
herhangi birey ekleyemez ya da ondan birey alp gtremez. Tarih
bir eylemcinin nasl meydana geldiini ya da nasl bir yap
deiikliine uradn aklayamaz; nk, tz olduu iin, bir
eylemcinin hibir zaman meydana gelmi olamayaca ve hibir
zaman yap deiikliine urayamayaca, metafizik olarak aksiyom
niteliindedir. Bu tasarmlarn Polybius'un yaptn nasl etkilediini
daha nce grmutk.
Bize kimi kez felsefi olmayan Romallar felsefi olan Yunanllada
kar karya koymay retmilerdir ve bu da bizi, Romallar
felsefeden o denli uzak olsalard, tarihsel yaptlarn etkileyecek
metafizik irdelemelere izin vermezlerdi diye dnmeye gtrebilir.
zamannda

76

Yine de yleydi. Pratik ve akl banda Romallarn Yunanllarn

tzc metafiziklerini tamamen benimsemi olduklar, Roma'nn
yalnz tarihilerinde grlmez stelik. Ayn aklkla Romal
hukukularda da grlr. Roma hukuku, bandan sonuna, her
ayrntsn. etkileyen tzc metafizik ilkelerin erevesi zerine
kurulmutur.

Bu etkinin en byk iki Romal tarihide nasl ortaya ktna

iki qek vereceim.
lkin Livius'ta. Livius bir Roma tarihi yazma iine girimiti.
imdi, modern bir tarihi bunu Roma'nn nasl olduu ey haline
geldiinin bir tarihi, ralayc Roma kurumlarn ortaya karan ve
tipik Romal karakterini biimleyen srecin bir tarihi anlamnda
yorumlard. Livius konusunda byle bir yorumu benimsernek hi
olmaz. Roma onun anlatsnn kahramandir. Roma, eylemlerini
betimledii eylemcidir. Bundan tr Roma, degimeyen, ncesizsonrasz bir tzdr. Anlatnn bandan balayarak, Roma hazr ve
tamdr. Anlatnn sonuna dek hibir tinsel deimeye uramarntr.
Livius'un dayand rivayetler, kahinlik, lejyon, Senato vb. kurumlar,
sonradan deimeden kaldklar sayltsyla, kentin ta ilk yllarna
yanstyordu; bu bakma, onun betimledii biimiyle, Roma'nn
kkeni, tm kentin daha sonraki bir tarihte varolduu haliyle
varoluuna bir eit tanskl srayt. Buna kout olarak, Hengist'in
bir Lordlar karnaras ile bir Avam karnaras yaratt saylsyla bir
ngiltere tarihi imgelememiz gerekecektir. Roma "ncesiz-sonrasz
kent" diye betimlenir. Roma'ya niye byle denir? nk halk da
Roma'y Livius'un dnd gibi dnr: tarihsel olmayan bir
ilikin

biimde ve tzsel olarak.

ikincileyin Tacitus'ta. Furneaux Tacitus'un, Tiberius gibi bir
karakterinin imparatorluk gerginlii altnda nasl
bozulduunu betimlerken, sreci kiik yapsnda ya da uyumunda
bir deiiklik diye deil, o zamana dek ikiyzllkle gizlenmi olan
kiilik zelliklerinin aa k diye tasarladn ok nceleri
belirtmiti.(l) Tacitus olgular niye byle yanl tasarlar? Srf hainleradamn

(1)

The Annals ofTacitus (Oxford, 1896), cilt I s.158.

77

den yana olduunu dnd insanlarn karakterlerine kara almak

iin, inadna m? yi ahHikn gsterrnek ve yksn sslernek iin
korkun rnekler sergilemek gibi retorik bir ama peinde
olduundan m? Hi deil. Bir karakterdeki gelime tasarmnn,
bizim iin ok tandk olan bir tasarmn onun iin metafizik bir
olanakszlk olmasndan. Bir "karakter" bir eylem deil, eylerncidir;
eylemler gelir geer ama "karakterler" (biz yle deriz), eylemleri
gerekletiren eylernciler tzdr, bunun iin de ncesiz-sonrasz ve
deirnezdir. Bir Tiberius'un ya da bir Neron'un karakterinde
bulunan, yaarnda ancak bir para ge ortaya kan zelliklerin hep
orada olmu olmas gerekir. yi bir insan kt olamaz. Yalandnda
kt grnen bir insann genken de ayn ekilde kt olmu olmas,
ktlklerinin ikiyzllkle gizlenmi olmas gerekir. Yunanllarn
dedii gibi, arkhe andra deiksei (1)(*). ktidar, bir insann karakterini
deitirrnez; ancak daha nce ne eit bir insan olduunu gsterir.
Dolaysyla, Yunan-Roma tarih yazm bir eyin nasl meydana
geldiini hibir zaman gsterernez; tarih sahnesinde grnen btn
araclarn tarih balamadan nce hazr saylmas gerekir ve bunlar
tarihsel olaylarla tarn tarnma bir makinann kendi devinimleriyle
ilikili olmas gibi ilikilidir. Tarihin alan insanlarn ve eylerin
yaptklarn betirnlernekle snrldr, bu insanlarn ve eylerin yaps
onun gr alannn dnda kalr. Bu tzc tutumun ba dman
tarihsel kukuculuktur: salt geici ilinekler olan olaylar bilinernez
diye grlr; bir tz olan eylernci aslnda bilinebilir, ama tarihi iin
deil. Peki tarih ne ie yarar o zaman? Platonculuk iin tarihin
pragmatik bir deeri olabilir ve tarihih tek deeri olarak bunun
tasarlan Isokrates'ten Tacitus'a gittike younlar. Bu sre srp
gittike de tarihsel dorulua ilikin bir eit bozgunculuk ve .tarihsel
ruhta drst davranma ternbellii yaratr.

(1)

Aristoteles'teki Bias'tan alnma, Nic. Eth. I 130 al.

makam gsterir (ev.).

(*)Adam

78

Il. BLM
HIRSTYANLIGIN ETKS
1. Hristiyan

tasarmlarnn mayas

Avrupa tarih yazmnn tarihinde byk bunalm olmutur.

ttki, bir bilim olarak, bir aratrma biimi olarak, bir historia olarak
tarih tasarm ortaya kt srada, i.. beinci yzyln bunalmyd.
kincisi tarih tasarmnn Hristiyan dncesinin devrimci etkisiyle
yeniden biimlendii srada, i.S. drdnc ve beinci yzyllarn
bunalmyd. imdi bu sreci betimlemem ve Hristiyanl$n YunanRoma tarih yazmndaki nc tasarmlarn ikisini, yani (i) insan
doasna ilikin iyimser tasarm, (ii) tarihsel deime srecinin
altnda yatan ncesiz-sonrasz varlklara ilikin tzc tasarm nasl
atverdiini gsternem gerekiyor.
(i) Hristiyanln dile getirdii ahlak yaants, en nemli
elerinden biri olarak, insann eylemdeki krl dncesini
ieriyordu: bireysel igr zayflndan gelen rastlantsal bir krlk
deil, eylemin iinde bulunan zorunlu bir krlk. Hristiyan retisine
gre, insann, eyleminden ne kacan bilmeden, karanlkta
eylemesi kanlmazdr. Yunancada hamarti, skalamak denen,
nceden aka tasarlanan hedefleri gerekletirememe, artk insan
doasndaki rastlantisal bir e diye deil, insann insan olarak
durumundan gelen kalc bir e diye grlr. Bu St. Augustinus'un
zerinde zenle durduu ve psikolojik olarak doal arzunun gcne
balad doutan gnahtr. Bu gre gre, insan eylemi akln
nceden tasarlad hedeflen'n karsna geip pl~nlanmaz; dolaysz
ve kr arzuyla a tergo (*) gerekletirilir. Akla uygun bir eylem ak
zerine dnecek yerde yapmak istediini yapan, yalnzca
eitilmemi sradan insan deil, insann kendisidir. A-rzu Platon'un
eretilemesindeki uysal at deildir, dizginlenemeyen bir attr ve onun
bizi gtrd (teolojinin teknik terimini kullanrsak) "gnah",
(*) Geliigzel

(ev.).

79

ilerneyi dnerek setiimiz

bir gnahtr, doamza zg doal ve

doutan bir gnahtr. Bundan, insann yapp etmelc~rinin, istencinin
ve aklnn kendi glerinden deil, peinde komaya deer hedefleri
arzulamasna neden olan, kendisinden baka bireyden geldii kar:
Bundan tr, tarihinin bak asndan, kendi talihinin bilge
mimarym gibi davranr; ama eylemlerinde rol oynayan bilgelik
onun deil, inayetiyle insann arzularn deerli hedeflere ynlendiren
Tanrnn bilgeliidir. Bu bakma, insan eylemiyle gerekletirilen
planlar (Roma'nn dnyay fethi gibi planlar demek istiyorum)
insanlar onlar tasarlad, iyi olduklarna karar verdii ve
gerekletirme yollarn bulduu iin deil, zaman zaman o anda
yapmak istediklerini yapan insanlar Tanrnn amalarn
gerekletirdikleri iin gerekleir. Bu inayet anlay doutan
gnah anlayyla ilikilidir.
(ii) Yunan-Roma felsefesindeki metafizik tz retisine
Hristiyanln yarat retisince kar klmtr. Bu retiye gre,
Tanr dnda hibirey ncesiz-sonrasz deildir ve baka hereyi
Tanr yaratmtr. nsan ruhu artk ab aeterno (*) bir gemi varlk
diye grlmez ve o anlamda lmszl yadsnr; her ruhun yeni bir
yarat olduuna inanlr. Ayn ekilde, topluca bakldnda, halklar
ve uluslar ncesiz-sonrasz tzler deildir, Tanr yaratmtr onlar;
Ayrca, Tanr yaratt eyin yapsn yeni hedeflere doru yeniden
ynlendirerek deitirebilir: bylece, inayetinin ileyiiyle, Tanr
daha nce yaratlm bir kiinin ya da bir halkn karakterinde
gelimeye neden olabilir. lk Hristiyan dncesince henz ho
grlen tzler bile Eskia dnrlerinin tasarlad tzler gibi
gerekten tz deildir. nsan ruhuna hala tz denir, ama artk,
Tanrnn belli bir zamanda yaratt bir tz olarak tasarlanr ve
srekli varoluu iin Tanrya bamldr. Doa dnyasna hala tz
denir, ama ayn nitelemeyle. Tanrnn kendisine hala tz denir, ama
artk bir tz olarak karakteri b~linemez diye grlr: yalnzca aciz
insan aklnca kefedilemez olmakla kalmaz, aa vurulmaya bile
yatkn deildir. Tanr hakknda
btn bilebildiimiz, Onun
(*) ncesiz-sonrasz

(ev.)
80

etkinlikleridir. Yava yava, Hristiyanln mayas tuttuka, bu

yan tzler bile yok olmutur. St. Thomas Aquinas onnc yzylda
tannsal tz kavramn terketti ve Tanny etkinlik araclyla, actus
purus diye tanmlad. Onsekizinci yzylda Berkeley_ maddi tz
kavramn, Hume da ruhsal tz kavramn att. Bylece Avrupa tarih
yazmnn tarihindeki nc bunalm iin ve tarihin sonunda bir
bilim olarak girii iin sahne hazrlanm oldu.
Hristiyan tasarmlannn giriinin tarihin tasarianma l bir
etkisi olmutur:
(a) Tarih karsnda yeni bir tutum geliti; buna gre tarihsel
sre insann muradnn deil, Tanrnn rnuradnn eseridir; Tanrnn
murad insan iin bir murat, insan yaamnda, insan istencinin
etkinliiyle temsil edilen bir murat olur; bu kendini gsterite
Tanrnn rol, hedefi nceden belirlernekle ve zaman zaman insan
varlklannn arzulad nesneleri belirlemekle snrldr. Bylece, her
insan 'eylemci ne istediini bilir ve onun peinde koar, ama niye
istediini bilmez: istemesinin nedeni, Tanrnn kendi amacn
gerekletirme srecini ilerietmek iin onu istemesine neden
olmasdr. Bir anlamda, insan tarihin her yannda eylemcidir, nk
tarihte olup biten herey onun istenciyle olur; bir . baka anlamda,
Tanr biricik eylemcidir, nk insan istencinin ileyiinin farkl bir
sonuca deil de bu sonuca gtrmesi ancak Tannnn kayrasn~
1
ileyiiyle olur. Bir anlamda da, insan tarihsel olaylarn uruna olup
bittii hedeftir, nk Tanrnn amac insann _iyi olmasdr; bir baka
anlamda, insan yalnzca Tanrnn hedeflerinin gereklemesinin bir
arac olarak vardr, nk Tanr onu yalnzca insan yaam ierisinde
Kendi amacn gerekletirsin diye yaratmtr. nsan eylemi
karsndaki bu tu~umdan tarih son derece kazanl kmtr, nk
tarihte olup bitenin birinin onun olmasn dnp istemesiyle olmas
gerekmediinin kabul edilii,
tarihsel bir sreci anlamann
vazgeilmez bir nkouludur.
(b) Bu yeni tarih gr yalnz tarihsel eylemcilerin eylemlerinin
deil, bu eylemcilerin kendisinin Tanrnn muradnn aralar olarak
varln ve yapsn da grmeyi olanakl klar; bunun iin de tarihsel

81

'

olarak nemlidir. Nasl bireysel ruh Tanrnn muradn yerine

getirmek iin zamann gerektirdii zellikleri tayacak ekilde
zaman gelince yaratldysa, Roma gibi birey de ncesiz-sonrasz bir
varlk deil, belli bir ilevi yerine getirmek ve ilev yerine getirildii
zaman ekip gitmek zere tarihteki uygun bir zamanda ortaya km
geici bireydir. Bu, tarihsel dnmede derin bir devrimdir; tarihsel
deime srecinin artk, deyim yerindeyse, eylerin yzeyinden akan
ve onlarn yalnzca ilineklerini etkileyen birey diye deil, onlarn
tzlerini kapsayan ve bylece gerek bir yaratl ve gerek bir
yokolu ieren birey diye tasarland anlamna gelir. nceden
varolan bir maddeden dnyay biimleyen salt bir ii olarak deil,
dnyay hiten vareden bir yaratc olarak Hristiyan Tanr
anlaynn tarihe .uygulanmasdr. Burada da tarihin kazanc
byktr, nk tarihsel srecin kendi aralarn yarattnn, bylece
Roma ya da ngiltere gibi varlklarn o srecin sayltlar deil,
rnleri olduunun kabul edilmesi, tarihin kendine zg zelliklerini
kavramaya ynelik ilk admdr.
(c) Tarih anlayndaki bu iki deiiklik, grdmz gibi,
doutan gnah, inayet ve yaratya ilikin Hristiyan retilerinden
kmt. nc bir deiiklik de Hristiyan tutumunun
evrensekiliine dayanr. Hristiyan iin, Tanrnn gznde btn
insanlar eittir: yazglar bakalarnn yazglarndan daha nemli
olan hibir seilmi halk, hibir ayrcalkl rk ya da snf yoktur.
Btn kiiler ya da btn halklar Tanrnn muradnn
gereklemesinde kapsanr, bunun iin de tarihsel sre her yerde,
her zaman ayn trdendir ve her paras ayn btnn bir parasdr.
Hristiyan, Roma tarihiyle, Yahudilik tarihiyle ya da herhangi bir
baka ksmi ve teki tarihle yetinmez: izlei Tanrnn insan yaam
iin amalarnn genel gelimesi olacak bir dnya tarihi, evrensel bir
tarih ister. Hristiyan tasarmlarnn ie karmas Yunan-Roma
tarihinin yalnz ralayc insancl ile tzcln deil, tekiliini
de yener.

82

2. Hristiyan tarih

yazmnn ralayclar

Hristiyan

ilkelerle yazlm her tarih zorunlu olarak evrensel,

vahiyli ve dnemli olacaktr.
(i) nsann kkenine giden evrensel bir tarih ya da dnya tarihi
olacaktr. eitli insan rklarnn nasl ortaya ktn ve dnyann
eitli
oturulur yerlerini nasl enelttiklerini betimleyecektir.
Uygarlklarn ve iktidarlarn ykseli ve klerini betimleyecektir.
Yunan-Roma evrensel (oecumenical) tarihi bu anlamda evrensel
deildir, nk teki (particularistic) bir arlk merkezi vardr.
evresinde dnd merkez Yunanistan ya da Roma'dr. Hristiyan
evrensel tarihi bir Kopemicus devrimi geirir; bununla byle bir
arlk merkezi tasarm yklr.
(ii) Olaylar insan eylemcilerinin bilgeliine deil, onlarn akn
nceden dzenleyen Kayra'nn ileyiine balar. Yakn Dounun
teokratik tarihi bu anlamda kayral deildir, nk evrensel deil,
tekidir. Teokratik tarih tek bir toplumun yapp etmeleriyle ilgilenir
ve bu yapp etmeleri yneten Tanr, o tek toplumu seilmi bir halk
diye gren bir Tanrdr. te yandan, kayral tarih, tarihi aslnda
Tanrnn yazd bir oyun diye grr, ama hibir karakteri yazarnn
gzde karakteri olmayan bir oyun.
(iii) Olaylarn bu genel ak ierisindeki anlalr bir rnty
ortaya karmaya giriecek ve bu rntde zellikle, rntnn
nceden dzenlenmi ba simalarndan biri olan sa'nn tarihsel
yaamna merkezi bir nem ykleyecektir. Aniatsn o olayn
evresinde oluturacak ve daha nceki olaylar oia gtren ya da onu
hazrlayan olaylar diye, sonraki olaylan da onun sonularn
gelitiren olaylar diye grecektir. Bunun iin tarihi, sa'nn
doumuyla her biri kendine zg belirli ve biricik bir karakteri olan
iki paraya ayra<;aktr: ilkinin henz vahyedilmemi bir olayn kr
hazrln ieren, ileriye dnk bir karakteri, ikincisinin vahiyin artk
gelmi olmasna dayanan geriye dnk bir karakteri olacaktr. Bir
karanlk dnemi ve bir aydnlk dnemi diye bylece ki dneme
ayrlan bir tarihe ben vahiyli (apocalyptic) diyeceim.
kayral,

83

, (iv)

Gemi

ikiye

ayrlnca,

o zaman

doal

olarak alt blmlere

ayrma eilimi, bylece sa'nn doumu kadar nemli olmayan, ama

kendi iinde nemli olan, kendilerinden sonraki hereyi daha nce

olup bitmi olanlardan nitelik bakmndan farkl klan baka olaylar
ayrma eilimi doacaktr. Bylece tarih her biri kendine zg
ralayclar olan ve her birinin kendisinden ncekiyle snr bu eit
tarih yazmnn dilinde a aan olay denen bir olayla izilen aiara
ya da dnemlere ayrr:
Bu drt enin hepsi de aslnda Hristiyanlarca tarihsel dneeye
bilinli olarak sokulmutu. rnek olarak, nc yzyl ile drdnc
yzyln
bandan
Caesareal
Eusebius'u alabiliriz. Eusebius
Kronik'inde, Yunanistan'da Olimpiyatlarla tarihleneo olaylar,
Roma'da konsllerle tarihleneo olaylar vb. bulunduracak yerde,
btn olaylarn tek bir kronolojik ereve ierisine sokulduu
evrensel bir tarih yazmaya girimiti. Derlerneydi bu; ama
mparatorluun
ge
dnemindeki
oktanrl
bilginierin
derlemelerinden ok farkl bireydi, nk yeni bir amatan, byle
kaydedilen olaylarn, merkezinde sa'nn doumunun bulunduu bir
rnt oluturduunu gsterme amacndan esinlenmiti. Eusebius bu
amac gderek, Praeparatio Evangelica adl, Hristiyanlk ncesi
dnyann tarihinin Cisimlemede doruuna varmas dnlmu bir
sre saylabileceini gsterdii bir baka kitap yazmt. Yahudi
dini, Yunan felsefesi, Roma hukuku, ierisinde Hristiyan vahiyinin
kklenip olgunlamasnn olanakl olduu bir dlyata oluturmak
zere biraraya gelmiti; sa bir baka zamanda dnyaya gelmi
olsayd, dnya Onu kabul edecek durumda olmazd.
Eusebius Hristiyan insan anlaynn sonularn ayrntl olarak
ortaya koymaya alan ok sayda insandan yalnzca. biriydi';
Jerome, Ambrose, hatta Augustinus gibi birok rahibin oktanrlln
retisi
ile yazn hakknda kmseme ve dmanlkla
konutuklarn grdmz zaman, bu kmsemenin eitim
eksikliinden ya da o bilgi karsndaki barbarca bir kaytszlktan
deil, bu insanlarn yeni bir bilgi lksnn peinde komaktaki,
insan dncesinin tm yapsn yeniden ynlendirmek iin

84

muhalefete kar almalarndaki igdden ileri geldiini aklmza

getirmemiz gerekir. Bizim burada ilgilendiimiz tek ey olan tarihte
yeniden ynlendirme o zaman baarl olmakla kalmad, tarihsel
dncenin kalc bir zenginleniesi olarak mirasn braktJ.
Yunanistan ile Pers ya da Roma ile Kartaca arasndaki savalar
gibi savalara . tarafsz bir gzle baklan, savaanlardan birinin
baarsna deil, savan sonrakiler bakmndan sonucuna baklan
ilkece dnya tarihi olarak tarih anlay beylik hale geldi. Bu,
evrensekiliin simgesi olan, btn tarihsel olaylar iin tek bir
zamandizinsel erevenin benimsenmesidir. Yedinci yzyilda
Sevilial Isidore'nin icat ettii, Ulu Baeda'nn yaygnlatrd,
hereyi sa'nn douundan ileriye ve geriye tarihleyen tek evrensel
. zamandizin de tasarmn nereden geldiini gsterir.
Kayrab tasarm beylik hale gelmitir. Okul kitaplarmzda bize,
rnein, onsekizinci yzylda ngilizlerin bir dalgnlk annda
kendilerine imparatorluk kurduklar retilir; yani, o zaman onlarn
kafasnda y!e bir pHin olmasa da, geriye dnp baknca bize pHin
gibi grnen eyi baarmlardr.
Tarihiler vahiy ann eit eit zamanlara, Renais., .nce'a,
matbaann icadna, onyedinci yzyln bilimsel Aydnlanma'sna,
Fransz Devrim'ine, ondokuzuncu yzyln Liberal hareketine, hatta,
Marx tarihilerde olduu gibi, gelecekte bir yere yerletirmi
olmasalar da, vahiy tasarm beylik hale gelmitir.
a aan olaylar tasarm da beylik hale gelmitir; onuilla da
tarihin, her biri kendine zg karakteri olan dnemlere ayni beylik
hale gelmitir.
Modem tarihsel dncede pek tandk olan btn bu eler
Yunan-Roma tarih yazmnda hi yoktu; ilk Hristiyanlarca bilinli
olarak ve zahmetle ortaya kondu.

3.

Ortaa

tarih yazm

Kendini bu kavramlar gelitirmeye adayan Ortaa tarih yazm

bakma Hellen ve Roma tarih yazmnn bir devamdr. Yntem
deimeden kalr. Ortaa tarihisi hala olgulan konusunda rivayete
bir

85

bamldr ve o rivayeti eletirrnek iin hibir etkili silah yoktur. Bu

konuda Livius ile eit deerdedir ve hem Livius'un zayf yanlarn
hem de gl yanlarn alkoyar. Kendisine ulam olan rivayetlerin
gelimesini incelemek ya da onlar oluturucu elerine ayrmak iin
elinde hibir ara yoktur. Tek eletirellii, onu ou kez bize
mantksz bir safdillik gibi grnen eye saptran, bilimsel olmayan,
dizgeli olmayan, kiisel bir eletirelliktir. te yandan, ou kez
dikkate deer bir usl1p becerisi ve imgelem gc gsterir. rnein,
bize Westminsterli, Matthew'a atfedilen Flores historiarum'u
brakm olan St. Albansl alak gnll kei, Bosham kysnda
Kral Alfred ile rekler hakknda, Lady Godiva, Kral Canute
hakknda uyduruk olabilecek, ama lrusze yakn cevherleri olan,
tpk Thoukydides'in tarihi gibi ktemata es aiei diye yceltilmeyi hak
eden ykler anlatmtr.
Ama Livius'un tersine, Ortaa tarihisi bu malzemeyi evrenseki
bir bak asyla ele alr. Ortaada bile ulusuluk gerek bireydi;
ama ulusal rekabeti vp ulusal gururu okayan bir tarihi yanl
yaptn biliyordu. Onun ii ngiltere'yi ya da Fransa'y vmek deil,
gesta Dei'yi (*) anlatmakt. Tarihi salt insan amalarnn bir oyunu,
kendi dostlarnn yann tutaca bir oyun diye deil, kendine zg
nesnel bir zorunluluu olan en zeki, en gl insan eylemcinin bile
kendini ierisinde bulduu bir sre diye gryordu; Herodotos'ta
olduu gibi Tanr ykc ve zarar verici olduu iin deil, Tanr
saknruh ve yapc olduu, hibir insann karmasna izin
vermeyecei kendine zg bir plan bulunduu iin; yle ki, insan
eylemci kendini tanrsal amacn akntsna kaplm, rzal ya da
rzasz onun ierisinde srklenir bulur. Tanrnn istenci olarak tarih
kendi kendini dzenler ve dzenlilii iin kendisini dzenieyecek
insan eylemcinin istencine baml deildir. Hibir insan varlnn
kurmam olduu planlar kendini gsterir ve kendini uygular; bu
planlarn kendini gstermesine kar durduklarn sanan insanlar bile
aslnda onlara katkda bulunurlar. Caesar' ldrebilirler, ama
Cumhuriyet'in ykln durduramazlar; ldrmenin kendisi bile o

(*) Tanrnn ii

[ev.]

86

ykla yei

bir zellik katar. Bu 1 bakma, tarihsel olaylarn tm

onun ierisindeki bireysel rolleri yarglam~ya yarayan bir
lttr(l). Bireyin devi onun nesnel amalarn ilerietmek isteyen
bir ara olmaktr. Kar durursa, onu durduramaz ya da deitiremez;
btn yapabilecei kendini engelleyip yaamn deersizletirerek
onun sulamasndan korunmaktr. Bu Patristik bir retidir: ilk
Hristiyan yazarlardan Hippolytus ibiisi antitatton tois kosmikois<*).
diye tanmlar.
,
Ortaa tarih yazmnn byk ii bu nesnel ya da tanrsa,l plan
kefedip ortaya koyma iiydi. Zaman ierisinde ve dolaysyla belirli
bir aamalar dizisiyle gelimi bir pHind bu; her biri a aan bir
olayla balayan tarihsel alar anlayn douran da bu olgu zerine
dnmeydi. imdi, tarihi dnemlere ayrma abas ileri ve olgun
tarihsel dncenin bir iaretidir, srf olgular belirlemekle kalmayp
onlar yorumlama korkusu deil; ama Ortaa dncesi baka
yerlerde olduu gibi burada da, atlganlk ve zgnlk bakmndan .
hibir zaman yetersiz olmasa da, vaatlerini yerine getiremiyor gibi
grnmutr. Bunu aklamak iin Ortaa dnemleyiine ilikin tek
bir rnek vereceim. Onikinci yzylda Florisli Joachim tarihi
dneme blmtr: Babann ya da cisimlememi Tanrnn
egemenlii, yani Hristiyanlk ncesi a; Oulun egemenlii ya da
Hristiyanlk a;
gelecekte balayacak olan Kutsal Ruhun
egemenlii. Bu gelecek bir aa gnderi Ortaa tarih yazmnn
nemli bir zelliini ele verir. Tarihte nesnel bir plan bulunduunu
nereden bildiini aklamaya arlsa, Ortaa tarihisi bunu vahiyle
bildiini sylerdi; sa'nn insana Tanr hakknda vahyettii. eyin
parasyd o. Bu vahiy Tanrnn gemite yaptklarnn anahtarn
-vermekle kalmyor, Tanrnn gelecekte ne yapacan da gsteriyordu
bize. Hristiyan vahiyi bylece gemiteki yaratsndan gelecekteki
hedefine dek, Tanrnn zamansz ve ncesiz-sonrasz grnde
ak,

Schiller'in nl aforizmas Die Weltgeschcichte ist das Weltgricht

[Dnya tarihi dnya mahkemesidir (ev.)], onsekizinci yzyln sonunda
yeniden canlandran bir Ortaa lkesidir ve birok bakmdan Romantikleri
..... olan Ortaacln tipik ifadesidir.

(l)

(*)

Evrendekilere kar duran (ev.).

87

grlm olarak tm dnya tarihinin bir grnn veriyordu bize.

Demek ki Ortaa tarih yazm ileriye doru, Tanrnn nceden
dzenledii ve insann vahiy yoluyla bildii birey olarak tarihin
hedefine bakyordu: yani bir te dnya bilgisi (eschatology) .
ieriyordu.
te dnya bilgisi tarihe her zaman davetsiz giren bir edir.
Tarihinin ii gemii bilmektir, gelecei bilmek deil; tarihiler ne
zaman gelecei olup bitmesinden nce belirleyebileceklerini ileri
srseler, temel tarih anlaylarnda bireylerin yanl olduunu
kesinlikle bilebiliriz. Dahas, neyin yanl olduunu tam olarak
bilebiliriz. Yanl olan, tek tarihsel sre gerekliini, biri belirleyen,
teki belirlenen iki ayrr ey halinde blm olmalardr: soyut yasa
ile salt olgu, tmel ile tikel. Tmeli sahte bir tikel iinde kendi
bana ve kendi iin varolduu dnlen ayr bir tz olarak
grmlerdir ama o ayrma ierisinde de tmeli hala tikel olaylarn
akn belirleyen birey olarak tasarlarlar. Zamansal sreten bu
ekilde aynlan tmel, o sre ierisinde ilemez, ancak o sre
zerine iler. Zamansal sre d_ardan kendisi zerine ileyen
zamansz bir gle biimlenmi, edilgin bireydir. Bylece, g her
zaman tam tarnma ayn ekilde ilediinden, imdi nasl ilediinin
bilgisi ayn zamanda gelecekte nasl ileyeceinin bilgisidir; herhangi
bir zamanda olaylarn akn nasl belirlediini bilirsek, bir baka
zamanda nasl belirleyeceini de biliriz ve dolaysyla gelecei
nceden syleyebiliriz. Bylece Ortaa dncesinde Tanrnn
nesnel amac ile insann znel amac arasndaki tam kartlk -buna
gre Tanrnn amac, insann znel amalarna hi bakmadan belli bir
nesnel plan tarihe yklemektir-, kanlmaz olarak insann
amalarnn tarihsel ak iin hi fark etmedii ve o ak belirleyen
tek gcn tanrsal doa olduu tasarmna gtrr. Dolaysyla,
tanrsal doa vahyedilince, inanla vahyedildii kiiler gelecein ne
olmas gerektiini inanla grebilirler. Bunun tzclkle yaknl
varm gibi gelebilir, ama ok farkl bireydir, yani aknlktr.
Ortaa teolojisinde Tanr tz deil, salt edimdir; aknlk ise tanrsal
etkinliin insan etkinlii ierisinde ve onunla ileyen birey olarak

88

deil, onun dinda ileyen ve ona egemen birey olarak, insan

eylemi dnyasnda ikin birey olarak deil, o dnyay aan birey
olarak tasariannas demektir.
Burada olup biten, dnce sarkacnn Yunan-Roma tarih
yazmndaki soyut ve tek yanl olan tanrmerkezli bir gre kaym
olmasdr. Tarihte kayrann ileri kabul edilir, ama insana yapacak
birey brakmayacak bir biimde kabul edilir. Bunun .bir sonucu,
grdmz gibi, tarihilerio gelecei nceden syleyebileceklerini
dnme hatasma dmel~ridir. Bir baka sonu, tarihin genel
pllinn ortaya karma kaygsyla ve bu pHinn insann deil,
Tanrnn plan olduu inancyla, Tanrnn plann ortaya karmak
iin insann eylemlerine srt evirerek, tarihin zn tarihin dnda
aramaya gitimeleridir; dolaysyla da, insan eylemlerinin gerek
ayrnts onlar iin grece nemsizlemi, tarihinin o ba devini,
gerekte olup biteni kefetmek iin sonsuz zahmetler ekme
gnlll~n ihmal etmilerdir. Ortaa tarih yazmnn eletirel
yntemde pek zayf olmasnn nedeni budur. Bu zayflk bir rastlant
deildir.
Bilginierin elindeki kaynaklarn ve malzemelerin
snrllndan tr olmamtr. Yapabileceklerinin deil; yapmak
istediklerinin snrllndan tr olmutur. Gerek tarihsel olgula n
sahici ve bilimsel bir incelemesini istemiyorlard; onlarn istedii,
tanrsal niteliklerin tani ve bilimsel bir incelemesi, inan ile akln ifte
temeli zerine gVenle kurulmu, tarihsel sre,te ne olmu olmas
gerektiini apriori belirlemelerini salayacak bir teolojiydi.
Ortaa tarih yazmna salt bilimsel tarihi asndan, olgulardaki
tamlk dnda hibireye nem vermeyen tarihi tr asndan
bakldnda, doyurucu olmamakla kalmayp bile bile ve itici bir
biimde yanl dneeli grnmesi bunun sonucudur; genel olarak
tarihin yapsna ilikin salt bilimsel bir gr benimsemi olan
ondokuzuncu yzyl tarihileri de ona son derece souk bakmlardr.
Bugn eletirel tamlk isteine daha az saplanp olgular
yorumlamayla daha ok ilgilendiimizde, ona daha dost bir gzle
bakabiliyoruz. Ortaa tarih grune kendimizi yle kaptrmz ki,
uluslarn ve uygarlklarn onlar oluturan insanlarn amalaryla pek
ilgisi olmayan bir yasaya boyun eerek ykselip dtklerini

89

dnyoruz ve belki de, geni lekli tarihsel deimelerin nesnel

olarak ileyen ve tarihsel sreci insan istencine baml olmayan bir
zorunlulukla biimleyen bir eit diyalektikten ileri geldiini reten
kurarnlara btn btn huysuzluk etmiyoruz. Bu bizi Ortaa
tarihileriyle bir para sk ilikiye sokuyor; onlarnki gibi
tasarmlarn gtrebilecei hatalardan kanacaksak, Ortaa tarih
yazmn inceleyip, nesnel zorunluluk ile znel isten arasndaki
kartln nasl tarihsel doruluu ihmal etmeye gtreceini ve
tarihileri nasl bilimsel olmayan bir safdillie, rivayeti kr krne
kabul etmeye saptrdn grmek bizim iin yararl olur. Ortaa
tarihisinin o anlamda bilim d olmak iin her trl zr vard;
kaynaklarn nasl eletirileceini, olgularn bilimsel bir biimde nasl
belirleneceini henz kimse kefetmemiti; nk bu, Ortaan
kapann izleyen yzyllardaki tarihsel dncenin iiydi; ama
imdi o i yaplm olduuna gre, bizim iin hibir zr yoktur;
kendimizi btn hatalaryla birlikte Ortaa tarih anlayna
kaptrrsak, uygarln kimi tarihilerce belki de zaman gelmeden
ilan edilen kne rnek oluturur, onu abuklatrrz.

4. Renaissance tarihileri
Ortaan kapanyla, Avrupa dncesinin balca ilerinden
biri tarihsel incelemelerin yeniden ynlendirilmesi oldu. Tarihin genel
plann a priori belirlemek iin bir temel salam olan byk teoloji
ve felsefe dizgeleri ona:y grmez oldu ve Renaissance ile birlikte
eskilerinicine dayal insanc bir tarih grne dnld. Titiz bilim
adarnl nem kazand, nk insan eylemleri artk tanrsal bir plana
oranla kk grlmyordu. Tarihsel dnce insan bir kez daha
resminin merkezine yerletirdi. Ama Yunan-Roma dncesine
duyulan yeni ilgiye karn, Renaissance'n insan anlay YunanRoma anlayndan derinlemesine farklyd; Machiavelli gibi bir
yazar, onaltnc yzylda, Livius'un ilk on kitab zerine bir aniama
biiminde, tarihe ilikin grlerini dile getirdiinde, Livius'un kendi
tarih grn yeniden kuruyor deildi. Renaissance tarihisi iin

90

insan Eskia felsefesince resimlenen, zekasnn ileyiiyle

eylemlerini denedeyip kendi yazgsn yaratan insan deil, Hristiyan
dncesince resimlenen, bir tutku ve itki yarat olan bir insand.
Bylece tarih insan doasnn zorunlu grnmleri saylan insan
tutkularnn tarihi haline geldi.
Bu yerli hareketin olumlu meyvalar hereyden nce uyduruk ve
aslsz Ortaa tarih yazmndaki byk temizlikte alnd. rnein
_Jean Bodin O>, onaltnc yzyln ortasnda, kabul edilen dnemler
emasnn, yani Drt imparatorluk emasnn olgularn doru
yorumuna dayanmadn, Daniel'in Kitabndan< 2 > alnma keyfi bir
:emaya dayandn gsterdi. ou talyan kkenli bir sr bilim
adam da eitli lkelerin kendi kkenieri hakkndaki bilgisizliklerini
gizledikleri efsaneleri ykmaya giritiler; rnein, onaltnc yzyln
banda, Polydore Virgil, Britanya'nn Troyal Brutus'a kuruluuna
ilikin eski yky ykt ve eletirel bir ngiltere tarihinin temellerini
att.

Onyedinci yzyln banda Bacon, kendi bilgi haritasn

imgelem, bellek ve a;ln ynettii byk alana, iir, tarih ve
felsefeye blerek durumu dzeltmeyi baard. Bellek tarihi ynetir
demek, tarihin asl iinin gemii gerekte olduu gibi, gerek
olgularyla amnsayp kaydetmek demektir. Bacon'n burada yapt,
tarihin, hereyden nce, gemie kendisi iin ilgi duymak olduunu
vurgulamaktr. Bu, tarihinin gelecei nceden bilebilecei iddiasnn
yadsndr ve ayn zamanda, t~rihinin asl ilevinin olgular
(1) Methodus adfacilem historiarum cognitionem (1566), Cap. VII: "Confutatio eorum qui quatutor monarchias ........ statuunt."
<2> Hegel'in Philosophie des Rechts'in sonundaki dnya tarihine ilikin
parasnda uzun dn~mli Drt mparatorluk emasn onaylamas, onsekizinci yzyl sonu romantizminin, daha nce Schiller rneinde dikkati ektiim
ortaal eilimleri bakmndan anlamldr. Hegel'in her konuyu kendi diyalektik rntsne gre lemeler halinde blme dknlne alm olan
okurlar, kitabn sonu sayfasndaki dnya tarihi taslann drt blm
balyla blndn gorne akna dnerler: "Dou mparatorluu,
Yunan mparatorluu, Roma Imparatorluu, Germen mparatorluu." Bu
okurlar, hereyden nce bu olgularn Hegelci diyalektik iin fazla salam
olduunu dnmeye e~ilimlidirler. Ama diyalektik emay delen olgular
deildir; Ortaan dnemleyiinin nksetmesidir.

91

gzden geirerek tanrsal bir pHin ortaya karmak olduu

de yadsr. Tarihinin ilgisi .olgularn kendisi nedir.
Ama byle. tasarlandnda, tarihin durumu belirsizdi. Ortaa
dncesinin hatalarndan kendini kurtarmt, ama dahd kendi
ilevini bulmas gerekiyordu. Belirli bir izlencesi vard, gemii
yeniden kefetnekti bu, ama bu izlenceyi yrtebilecei yntemleri
ya da ilkeleri yoktu. Aslnda, Bacon'n bellein alan olarak tarih
tanm
yanlt,
nk gemi ancak anmsanmad ve
anmsanamad
zaman
tarihsel soruturmay
gerektirir.
Anmsanabilseydi
tarihiye gerek olmazd. Bacon'n ada
Camden, Britanya topografsi ve arkeolojisi konusunda en iyi
Renaissance gelenei olarak zaten i bandayd ve annsannayan
tarihin, doa bilimcilerinin de bilimsel kuramlarnn temeli olarak
verileri kullanmalar gibi, verilerden yola karak az ok yeniden
kurulabileceini
gsteriyordu. Tarihinin anlnn, belleinin
eksiklerini nasl giderecei sorusu Bacon'n hi sormad bir
soruydu.
dncesini

5. Descartes
Onyedinci yzyln yaratc hareketi kendini doa biliminin
verdi ve tarih sorunlarn bir yana brakt. Bacon gibi
Descartes da iiri, tarihi ve felsefeyi biribirinden ayryor ve buna bir
drdncsn, ilahiyat ekliyordu; ama yeni yntemi bu drt ey
arasnda ana blm matematik, fizik ve metafizik olan felsefeye
uygulad yalnzca, nk yalnz orada gvenilir ve kesin bilgiye
ulamay umuyordu. iir, diyordu, bir disiplinden ok bir doa
vergisidir; ilahiyat vahiye inanmaya dayanr; tarih, ne denli ilgin ve
retici olursa olsun, yaamda klgn bir tutumun olumasnda ne
denli deerli olursa olsun, hakikat iddiasnda bulunamaz, nk
betimledii olaylar hibir zaman tam tarnma onun betimledii gibi
olmamtr. Yani Descartes'n tasarlad ve gerekte yol at bilgi
dzettiminin tarihsel dneeye katkda bulunmas dnlmemiti,
nk Descartes, kesin konuursak, tarihin bir bilgi dal olduuna
sorunlarna

inanmyordu.

92

Yntem Ozerine Konuma'nn ilk blmndeki tarihe ilikin

paragrafa daha yakndan bakmaya deer:
"Eski dilleri incelemeye, eski yazarlan ve onlarn tarihleri ile
aniatlarn
okumaya imdiden yeterince emek verdiimi
dnyordum. Eski bir an insanlaryla birlikte yaamak yabanc
lkelerde yolculuk etmek gibidir. Kendi actetlerimizi daha tarafsz
yargilamak ve oduklar lkeden dar hi kmam insanlar gibi
k~ndimizden farkl olanlan kmseyip alay etmemek iin, baka
insaniann adetleri hakknda bireyler bilmek yararldr. Ama kendi
yurtlarna yabanclaarak ok uzun sreli
yolculuk edenler ve
Eskian yapp ettiklerini fazla merakla inceleyenler bugn bizim
aramzda yaplanlardan habersiz oludar..,Dahas bu aniatlar olmu
olamayacak eylerden saliden olmu gibi sz eder, bylece de bizi
gcmz aan eylerle uramaya, yazgmzda bulunmayan e'yleri
beklerneye anrlar. Tarihler b le, doru olsalar ve eylerin deerini
abartp deitirmeseler de, okurun dikkatine daha deer olsun diye
sradan ve daha az deerli durumlan atlarlar; yani betimledikleri
eyler hibir zaman tam olarak onlarn betimledii gibi olmamtr
ve onlan kendi eylemlerine rnek almak isteyen insanlar roman
kahramanlannn lgnlna kaplp olmayacak iler dnrler."(*)
Descartes burada biribirinden ayrlmas yerinde olan drt noktay
. vurguluyor: (1) Tarihsel kaaklk: tarihi, yurdundan uzakta
yaayarak kendi ana yabanclaan bir gezgindir. (2) Tarihsel
pyrhonculuk: tarihsel aniatlar gemie ilikin gvenilir aklamalar
deildir. (3) Faydacla kar tarih tasarm: gvenilmez aniatlar
gerekte neyin olanakl olduunu anlamamza, dolaysyla imdide
etkin bir biimde eylernemize yardmc olamaz. (4) D kurma olarak
(*) Descartes'n franszca

metnine baklrsa, Collingwood bu paray olduka

serbest evirmi. eviri yle olmal:
"Ama dillere, hatta eski kitaplan okumaya, eskilerin tarihleri ile masallarna epey
vakit ayrdn sanyordum. nk baka yzyllarn insanlaryla konumak,
yolculuk etmekle hemen hemen ayn eydir. Kendi adetlerimiz hakknda daha
salam yargda bulunmak ve hibirey grmemi olanlarn yapmaya alm
olduklan gibi, kendi tarzmza aykr olan hereyi gln diye grmemek iin,
baka halkiann adetleri hakknda bireyler bilmek iyi olur. Ama yolculuk
etmeye ok vakit harcaynca, insan sonunda kendi lkesine yabanc lar. Gemi
yzyllarda yaplanlara fazla merak gsterince de, kendi yzylnda olup
bitenlerden pek habersiz olur. Masallann hi de yle olmayan olaylan olanakl
diye dndrmesi bir yana, en sadk tarihler bile, okunnaya daha deer klmak
iin eylerin deerini deitirip abartmasalar da, hemen her .zaman, en azndan
daha sradan ve daha az bilinen durumlan atlarlar; bundan tr de geri kalan
olduu gibi grnmez ve ahlaklarn onlardan kardklan rneklere gre
dzenleyenler, romanlanmzdaki kahramaniann tuhaflklanna dmekle ve
glerini aan niyetler tasariarnakla kar karya kalrlar." [ev.].

93

tarih: bu da, en iyi tarihilerin bile, olduundan daha grkemli

gstererek gemii arptmalardr.
(1) Tarih konusundaki "kaaklk" grne bir yant, tarihinin
gemii ancak imdiye sk skya sarld lde saliden
grebildiini gstermek olacaktr; yani tarihinin ii kendi tarih
dnemini bir yana atmak deil, her bakmdan ann adam olmak
ve gemii o an asndan grnd gibi grmektir. Bu aslnda
doru yanttr; ama bu yantn verilebilmesi iin bilgi kuramn
Descartes'n ileriettiinden daha fazla ilerietmek zorunludur. Kan'n
zamanna dek filozoflar bilgiyi bilenin bak asna greli bir
nesneye ynelik diye tasarlamyorlard. Kendisi aka sylemese de,
Kant'n "Kopernicus devrimi", yalnz tarihi kendi ann bakn
terketmeden tarihsel bilginin nasl olanakl olduu konusunda deil,
srf o bak terketmedii iin nasl olanakl olduu konusunda bir
kurarn ieriyordu rtk olarak.
(2) Tarihsel aniatlarn olmu olamayacak olaylarla ilgili
olduunu sylemek, bize ulaan ve nelerin olmu olabileceine karar
vernemizi salayan anlatlardan baka bir ltmz var demektir.
Descartes burada, tam olarak gelitiriise kendi itirazna yant olacak
sahici bir eletirel tutumu ima ediyor.
(3) Renaissance bilim adamlar, Yunan-Roma tarih anlayndaki
birok eyi yeniden canlandrrken, tarihin deerinin siyaset
sanatnda ve klgn yaamda insanlar eiten klgn bir deer olduu
tasarmn da yeniden canlandrdlar. nsanlar tarihin deerinin
kuramsal olduu ve hakikat tad yollu almak inan iin hibir
kuramsal temel bulamadklar srece, bu tasarm kanlmazd.
Descartes onu reddetmekte tamamen haklyd; aslnda Hegel'in Tarih
Felsefesi'nin giriinde bulunan, tarihin verdii klgn ders, kimsenin
tarihten birey renmediidir biimindeki szn nceden sezmiti;
ama kendi zamannn Buchanan ve Grotius gibi insanlarn ellerindeki
tarihsel yaptlarnn ve Tillemont ile Bollandist bilim adamlar gibi, o
zaman balayan kuaktan kiilerin ellerindeki yaptlarn tam bir
hakikat arzusuyla gerekletirildiini ve eletirdii yararc anlayn
kendisi yazd srada lm olduunu grmyordu.

94

(4) Descartes tarihsel aniatlarn gemn bykln ve

grkemini abarttn sylerken, gerekte kendisiyle bu aniatlann
eletirilebilecei ve gizledikleri ya da arpttklan hakikatn yeniden
kefedilebilecei bir lt neriyordu. O yolda devam etmi olsayd,
tarihsel eletiriye bir yntem ya da kurallar btn getirebilirdi;
aslnda bu, sonraki yzyln banda Vico'nun ge~irdii kurallardan
biriydi. Ama Descartes bunu grmedi, nk dnsel ilgileri yle
kesin bir biimde matematik ile fizie ynelmiti ki, tarih hakknda
yazarken, tarihsel yntemi dzeltmeye ynelik verimli bir neriyi
yanl anlayabilirdi.
Bu bakmdan, Descartes'n tarih karsndaki tutumu tuhaf bir
biimde belirsizdir. Niyeti srd ld~. yapt tarihin deerine -o
deer nasl tasarlanrsa tasarlansn- kuku dnneye eilimliydi,

nk insanlar tarihten baka yne, san bilime yneltmek

istiyordu. Ondokuz0;ncu yzylda bilim, felsefeden bamsz olarak,
kendi yolunda yrd, nk Kant sonras idealistler felsefe
karsnda giderek artan bir kukucu tutum taknmt; gedik
bizim amzda kapatlmaya balad. Bu yabanclama,
onyedinci yzylda tarih ile felsefe arasnda kout bir nedenden,
Descartes'n tarihsel kukuculuundan doan yabanclamann tam
koutuydu.

6.

Descartes

tarih

yazm

Gerekte, Descartes'n kukuculuu tarihilerin cesaretn

kesinlikle krmamtr. Hatta tarihiler onu bir meydan okuma,
eletirel tarihin olanakl olduundan emin bir biimde kendi iine'
bakmaya ve kendi yntemlerini ortaya koymaya, sonra da
ellerinde yeni bir bilgi dnyasyla yeniden filozoflarn karsna
kmaya bir ar olarak grmlerdir. Onyedinci yzyln ikinci
yans boyunca, ifadedeki aykrla karn Descartes tarih
yazm denebilecek yeni bir tarihsel dnce okulu ortaya kt;
bir para, ayn dnemin klasik Fransz tiyatrosuna Descartes bir
iir okulu denmesi gibi. Descartes tarih yazm diyorum; nk
o da, Descartes felsefe gibi dizgeli kukuculuu ve eletirel
95

gibi tanmaya dayanyordu. Bu yeni okulun ana

yetkelerin tanklnn en azndan yntem
kuralna
dayal
bir eletiri srecinden geirmeden kabul
edilmemesi gerektiiydi: (I) Descartes'n, hibir yetkenin bizi
olmu olamayacan bildiimiz eye inanmaya itmemesi gerekir
biimindeki rtk kural; (2) farkl yetkelerin biribiriyle
karlatrlp
uy:ma
sokulmas gerektii
kural;
(3) yazl
yetkelerin yaznsal olmayan kantlar kullanarak snanmas
gerektii kural. Byle tasarlanan tarih hala yazl yetkelere ya da
Bacon'n byle bir dzeltmenin olanakl olmadn gz nne
serrnek iin an diyecei eye dayanyordu; ama tarihiler imdi
yetkelerine tamamen eletirel bir ruhla bakmay reniyorlard.
Bu okulun rnekleri olarak, daha nce Tillemont ile
Bollandistlerin szn etmitim. Tillemont'un Roma Imparatorlar
Tarihi, farkl yetkelerin ifadelerini uzlatrmak iin nemli bir
dikkat gstererek Roma Tarihi yazmaya ynelik ilk giriimdi;
Benedictus tarikatinden bir bilim adamlar okulu olan
Bollandistler, kaynaklar sorununda ve rivayetlerin gelime
biimlerinde btn abartlm eleri atp o zamana dek kimsenin
yapmad lde derine inerek, azizierin yaamlarn eletirel bir
temelle yeniden yazmaya giritiler. Onu bize ulatran aracnn
arptmasn hesaba katarak, bir rivayeti zmleme ve bylece
onu ya en bloc (*) doru kabul etme ya da yanl diye reddetme
arasndaki eski ikilemden kurtulma dncesini bu dneme, zellikle
de Bollandistlere borluyuz. Ayn zamanda, sikkelerin, yaztlann,
heratlarn ve baka yaznsal olmayan belgelerin olanakll
konusunda da ayrntl incelemeler yaplyor, yaznsal tarihilerin
anlatlan ile betimlemeleri denetlenip aklanyordu, rnein,
Northumberland'da Morpetbii John Horsley, Britanya'daki Roma
yazdannn ilk dzenli koleksiyonunu, talyan, Fransz ve Alman
bilginlerinin ncln izleyerek, bu dnemde yapt.
ilkeleri

olduu

dncesi,

yazl

(*)Olduu gibi [ev.].

96

Bu hareket filozoflarca pek nemsenmedi. Ondan ok etkilenen

nc kii, tarih bilginliinin yeni yntemlerini nemli sonular'
kararak felsefe
tarihine uygulayan Leibniz'di. Leibniz'e' o
aratrmann modem kurucusu bile diyebilirim. O konuda hibi( :.
zaman uzun uzadya yazmamtr, .ama Eskia ve Ortaa felse~:,. ,:
dncesine ilikin bilgiler, yaptnn her yanna yaylmtr; yepyerit~fi'
ve devrimci tasarmlar/getirerek deil, philosophia perennis dedih;:':t:,
her zaman . bilinmi olan kalc ve deimez hakikatleri koruyup,; >
gelitirerek yeni ilerlemenin saland srekli bir tarihsel gelenek
anlamndaki felsefe anlayn da ona borluyuz. Bu anlay, elbette.
kalclk tasarmna pek fazla, deime taanrnnaysa pek az arlk
verir; felsefi hakikatn dsal ve ncesiz-sonrasz olarak bilinen
hakikatierin deimez bir deposu olduu pek fazla, gemii aan bir
dnce abasyla her zaman yeniden yaratlmay gereksinen birey
olduuysa pek az dnlr; ama bu, Leibniz'in tarih anlaynn
ralayc bir biimde kalc ile deien arasndaki, akl hakikatleri ile
olgu hakikatleri arasndaki ilikilerin henz aka dnlmemi
olduu bir dneme girdiini sylemenin yalnzca bir yoludur. Leibniz
felsefe ile tarihin biribirine yabanclam alanlar arasndaki bir
rapprochement'a iaret eder, bunlar arasndaki etkili bir ilikiye deil.
Leibniz'deki bu gl tarihsel eilime ve Spinoza'y ncil
eletirisinin kurucusu yapan parlak yapta karn, Descartes okulun
genel eilimi keskin bir biimde tarih dyd. Descartesln genel
kne ve gzden dne gtren de, kesinlikle bu olguydu. Bir
bakma, Descartes felsefenin yasa altnda olgunlaan yeni gl
tarihsel dnce hareketi, varlyla bile o felsefenin rtln
oluturuyordu; onun ilkelerine kesin saldr zaman gelince de, o
saldrya girien kiiler, pek doal olarak, ana yaratc ilgileri tarihte
olan kiilerdi. Byle iki saldnnn bir aklamasn yapacam .

7.
lki,

Descartesla kar:

(i) Vico

onsekizinci yzylda Napeli'de yapt veren Vico'nun

Vico'nun yaptnn ilginlii ilkin OI).Un, Bacon'un

saldnsyd.

97

bilimsel yntemin ilkelerini dile getirmi olmas gibi, tarihsel

yntemin ilkelerini dile getirme iine kendini vermi, bilgili ve
parlak bir tarihi olmasndadr; bu yaratc alma srasnda da
kendini, kalem kavgasna girilmesi gereken birey olarak Descartes
felsefeyle kar karya bulmutur. Matematiksel bilginin geerliini
yalanlamam, ama baka hibir bilgi trnn olanakl olmadn
ngren Descartes bilgi kuramn yalanlamtr. Bunun iin,
hakikatn ltnn ak ve seik tasarm olduu yollu Descartes
ilkeye saldrd. Bunun aslnda ancak znel ya da psikolojik bir lt
olduunu belirtti. Benim tasarmlarm ak ve seik dnmem,
onlarn doru olduunu deil, ancak benim onlara inandm
kantlar. Vico bunu sylerken inancn alglarmzn canllndan
baka birey olmad konusunda Hume ile uyuuyordu aslnda. Bir
tasarm ne denli yanl olursa olsun, apak grnmesiyle bizi
inandrabilir der Vico ve bunlar gerekte uyduruk uslamlamayla
ulalm temelsiz kurmacalar olduunda, inanlarmz apak
dnmekten daha kolay birey yoktur:- yine Hume ile ilgili bir
nokta. Vico, bize gereken eyin bilineni bilinemeyenden ayracak bir
ilke, insan bilgisinin zorunlu snrlarna ilikin bir reti olduunu
ileri srer. Bu, elbette, Vico'yu, eletirel deneycilii Descartesla
ynelik baka ana saldrlara bir k noktas oluturacak olan
Locke ile ayn izgiye getirir.
Vico bu ilkeyi verum et factum convertundur (*) retisinde bulur;
yani, bireyi doru olarak bilmenin ve onu yalnzca alglamann
tersine, anlayabilmenin koulu, onu bilenin kendisinin yapm
olmasdr. Bu ilkeye gre doay ancak Tanr kavrayabilir, ama
matematii insan kavrayabilir, nk matematiksel dncenin
nesneleri matematikinin kurmu olduu kurmacalar ya da
varsaymlardr. Her matematiksel dnme bir fiat'la balar: ABC
bir gen ve AB=AC olsun. Onun doru bilgisini edinebilmemiz
matematikinin geni bu isten edimiyle yapmasndan, genin
onun factum'u olmasndandir. Bu, szcn sradan anlamyla
"idealizm" deildir. genin varl, bilinmesine bal deildir:
(*)Olgu ile hakikat biribirine dntrlr [ev.]
98

nesneleri bilmek
olmadka hibirey

onlar

yaratmak deildir; tersine, yaratlm

bilinemez ve bir akln bireyi bilip bilemeyecei

eyin nasl yaratldna baldr.

Verum-factum ilkesinden, kesinlikle insan aklnca yaplm birey

olan tarihin insan bilgisinin bir nesnesi olmaya zellikle uygun olduu
sonucu kar. Vico tarihsel sreci insanlarn dil, gelenek~ hukuk,
hkmet vb. dizgeleri kurup gelitirdii bir sre diye grr: yani
tarihi, insan topluluklarnn ve onlarn kurumlarnn tarihi olarak
dnr. Burada ilk kez tarihin konusunun ne olduuna ilikin
modem bir tasanma ulayoruz. Ortaa iin olduu gibi, insanlarn
ayr ayr eylemleri ile onlar birarada tutan tanrsal plan arasnda
hibir kartlk yok; te yandan, (Vico'nun zellikle ilgilendii) ilkel
insann, balatt gelimelerden ne kacan nceden grd
yollu hibir ima 'yok; tarihin pan tmyle insann plandtr, kendi
aamal gereklemesine ynelik gereklememi bir niyet biiminde
,nceden var deildir. nsan, Platon'un Tanrsnn ideal bir model
zerinde dnyay biimiedii gibi insan topluluunu biimleyen
Demiurgos'tur yalnzca; Tanrnn Kendisi gibi, kendi tarihsel
gelimesinin toplJl ileyiinde hem biimi hem maddeyi var eden
gerek bir yaratcdr. nsan topluluunun dokusu iten yaratlr ve
bundan tr bu dokunun her ayrnts insan aklnca fazlasyla
biline\'Jilir olan bir insanfactum'udur.
Vico burada hukuk ve dil gibi eylerin tarihindeki uzun ve verinli
ar~trmalarnn sonularn verir bize. Bu aratrnalar Descartes'n
matematiksel ve fiziksel aratrmann sonularna ykledii bilgi
kadar kesin bilgiye gtrmeye yatkn bulmutur; bu bilginin nasl
doduunu, bu eylerin gemiteki . insanlarca yaratld sreci
tarihilerin kendi. zihinlerinde yeniden kurabildiklerini syleyerek dile
getirir. Tarihinin 'zihni ile incelemeye giritii nesne arasnda bir
eit nceden kurulmu uyum vardr; ama bu nceden
kurulmu
uyum, Leibniz'inkinin tersine, bir tansa dayanmaz -tarihiyi yapp
etmelerini inceledii insanlarla birletiren ortak insan doasna
Qayanr.
.
Tarih karsndaki bu yeni tutum De~cartesla:(ll) derinden
~

99

karyd, nk Descartes dizgenin tm yaps tarih dnyasnda

grlmeyen bir sorunla belirleniyordu: kukuculuk sorunu,
tasarmlar ile eyler arasndaki iliki sorunu. Doa biliminin
yntemi konusunda o zaman Fransa'da yaygn olan kukucu
bakla yola kan Descartes'n, gerekten maddi dnya diye
bireyin varolduundan
emin olmas gerekiyordu. Vico'nun
tasarlad tarih iin byle bir sorun olamazd. Kukucu baJa
olanakszd. Vico'ya gre, tarih ge~mi olarak gemile ilgili
deildir. Hereyden nce ierisinde yaadmz halihazrdaki
toplumla, evremizdeki insanlarla paylatmz adetlerle ve
geleneklerle ilgilidir. Bunlar incelemek iin gerekten varolup
olmadklarn sormamz gerekmez. Sormann hibir anlam yoktur.
Descartes atee bakarken, kendi ate tasarmndan ayr gerek bir
ate ele var m diye soruyordu kendi kendine. Vico iin, gnnn
talyancas gibi bireye bakarken, buna kout bir soru ortaya
kamazd. Byle bir tarihsel gereklik tasarm ile gerekliin
kendisi arasndaki ayrm anlamsz olurdu. talyanca tam tarnma
onu kullanan insanlarn dnd eydir. Tarihi iin insann
bak en son
baktr.
Tanrnn talyanca hakknda ne
dnd, tarihinin sormamas gereken, yantlayanayacan
bildii bir sorudur. Kendinde eyi aramak bo olduu . kadar
anlamszdr da. Descartes da, ahHik konusundaki kuralnn,
ierisinde yaad lkenin yasalarn ve kurumlarn kabul etmek
ve davrann evresinde ortak olarak kabul grdn
dnd en iyi kanlara gre ayarlamak olduunu sylerken,
bunu yar yarya kabul ediyordu: yani bireyin bu eyleri kendi
kendine a priori kuramayacan, onlar ierisinde yaad
topluma zg tarihsel olRular olarak tanmas gerektiini kabul
ediyordu. Descartes'n, metafizik bir temele dayal kendi davran
dizgesini kurabilecei zamann gelecei umuduyla, bu kurallar
yalnzca geici olarak benimsedii dorudur; ama o zaman hi
gelmedi: duruma baklrsa gelemezdi de. Descartes'n umudu a
prior ...urgulamann olanaklar konusunda savunduu abartl
grlein yalnzca bir rneiydi. Tarih tasarmlar hakkndaki
sorular ile olgular hakkndaki sorularn biribirinden aynlamad

100

bir bilgi trdr; Descartes felsefesinin tm sorunu da bu iki tip

soruyu biribirinden ayrma sorunudur.
Vico'nun felsefi bakmdan temellendirilebilir bir bilgi biimi
olarak tarih anlayyla birlikte daha fazla gelimeye yatkn bir
tarihsel bilgi anlay gelmitir. Tarihi genel olarak tarihsel
bilginin nasl olanakl olduu sorusunu yantlad m, o z.amana dek
zlemeyen tarihsel sorunlarn zmne giriebilir. Bu, tarihsel
yntem hakknda ak bir kavram oluturarak ve yntemin uyduu
kurallan ortaya koyarak yaplr. Vico uzak ve karanlk dnemlerin
tarihi dedii eyle, yani, tarihsel bilginin geniletilmesiyle zellikle
ilgileniyordu; bu balamda da birtakm yntem kurallar ortaya
koydu.
lkin, kimi tarih dnemlerinin baka dnemlerde yeniden ortaya
kan her ayr,ntsn renklendiren genel bir zellii olduunu
savunuyordu; yle ki, iki farkl dnem ayn genel zellii
tayabilirdi ,ve benzeim yoluyla birinden tekirie karmda
bulunmak olanaklyd. kisini de kahramanlar dnemi diye bir tr
adyla and Yunan tarihinin Homeros dnemi ile Avrupa Ortaa
arasndaki genel benzerlii buna rnek gsteriyordu.' Bunlann ortak
zellikleri sava bir aristokras ile ynetilmeleri, bir tanm
ekonomisi, bir trk yazm, kiisel yiitlik ve sadakat tasannma
dayal bir ahlak vb, idi. Dolaysyla Homeros a hakknda
Homeros'un bize aniattklarndan daha fazlasn renmek iin,
Ortaa incelememiz
ve oradan rendiimiz eyi erken
Yunanistan'a ne lde uygulayabileceimizi grmemiz gerekiyordu.
kincileyin, bu benzer dnemlerin ayn srayla yeniden olma
eilimi
tadn
gsteriyordu. Her kahramanlk dnemini
dncenin imgeleme, dzyaznn iire, sanayinin tarma ve bara
dayal bir ahiakn savaa dayal bir ahlaka stn geldii bir klasik
dnem izler. Bunun ardndan da, yeni bir barbarla, ama imgeleme
dneminin kahramanlk barbarlndan ok farkl bir barbarla
doru gerileme gelir; bu, dncenin, ama yaratc gcn tketmi
ve ancak anlamsz, yzeysel, bilgi ayrmlar a kuran bir
dncenin egemen olduu bir barbarlk, kendi zerine dnme
barbarl dedii eydir. Vico kendi dngsn bazan ideal yle
101

ortaya koyar: ilkin, tarihin klavuz ilkesi kaba gtr; sonra yiit
ya da kahramanca g; sonra yrekli adalet; sonra parlak
zgnlk; sonra kendine ynelik yaratc dnme; son olarak da
yaratlm olan yok eden bir eit mirasyedilik ve servet
dmanl. Ama saysz istisnalar olan bu emann kabul
edilmeyecek lde kat olduunun tamamen farkndadr.
ncleyin, bu dngl hareket, tarihin deimez aamalar
dngs ierisinde dnp durmas deildir; bir daire deil, bir
sarmaldr; nk tarih hibir zaman kendini yinelemez, ama her
yeni dneme, daha nce geldiinden farkl bir biimde dner
dolar yine gelir. Bunun iin, Ortaan Hristiyan barbarh,
kendisini gzle grijlr biimde Hristiyan ruhunun bir ifadesi
yapan
herey
bakmndan,
Homeros
ann
oktanrl
barbarlndan farkldr. Bu nedenle, tarih her zaman yenilikler
yaratt iin, dng yasas gelecei nceden sezmemizi salamaz;
bu da Vico'nun dngy kullann tarihte tam bir dngsel
hareket gren Yunan-Roma tasarmndan (rnein, Platon'da,
Polybius'ta ve Machiav~lli ile Campanella gibi Renaissance
tarihilerinde bulunan tasarmdan) ayrr ve ok nemli olduunu
daha nce sylediim, tarihinin hibir zaman kehanette
bulunmad ilkesiyle ayn izgiye gelir.
Ardndan,
Bacon'n
Novum Organum'undaki ilkeler gibi,
tarihinin her zaman kendini korumas gereken birtakm
nyarglar sayarak devam eder Vico. Bu hata kaynaklarndan
beini seip ayrr:
1. Eskiaa ilikin ululatnc gruler, yani tarihinin inceledii
an refahn, gcn, ululuunu vb. abartmaya ynelik nyarglar.
Vico'nun bur,ada olumsuz olarak dile getirdii ilke, gemi bir tarih
dnemini incelemeye deer klan eyin, kendi bana alnan yapp
etmelerinin i deeri olmayp, tarihin genel akyla ilikisi olduu
ilkesidir. nyarg ok gerek bir nyargdr; rnein ben Roma'daki
tara
uygarlyla
ilgilenen insanlarn, (arkeolojik kantlarla
kantladm gibi) Roma Londra'snn ancak yaklak 10.000-15.000
nfusu olduuna inanmaya son derece gnlsz olduklarn
dnyorum.
Onlar daha ok 50.000-100.000 olduuna
102

inanacaklardr,

nk Eskiaa ilikin ululatnc grleri vardr.

kendini beenmilii. Kendi gemi tarihiyle
urarken her ulusun onu en ho renklerle boyamaktan yana bir
nyargs vardr. ngilizler iin ngilizlerce yazlm ngiltere tarihleri
askeri baarszlklar konusunda ayrntya girmezler vb.
3. Bilginin kendini beenmilii. Bu, Vico'riun yorumlad gibi,
tarihiye hakknda. dnd insanlarn bilim adam, renci ve
genel olarak kendine dnk (reflektive) zekas olan insanlar olmalar_
bakmndan kendisi gibi olduunu varsaydran zel bir nyarg
biimini alr. Akademik kafa ilgilendii kiilerin de akademik kiiler
olmas gerektiini sanr. Aslnda Vico, tarihteki en etkili adamlarn en
azindan akademik kafah olduklarn savunur. Tarihsel byklk ile
kendine dnk zeka pek ender olarak biraraya gelir. Tarihinin kendi
yaamn yneten deerler cetveli; onun ba karakterlerinin
yaamlarn ynetmi olandan ok farkldr.
4. Kkenler konusundaki ya da Vico'nun uluslarn skolastik
ardll dedii ey konusundaki yanlg. Bu hata, iki ulusun benzer
bir tasarm ya da kurumu olduu zaman, birinin bunu tekinden
renmi olmas gerektiini dnmekten baka birey deildir ve
Vico bunun, insan aklnn tasarmlar bakasndan renmeksizin
kendi kendine kefedebilen zgr yaratc .gcn yadsmaya
dayandn gsterir. Tarihileri bu yanlgya kar uyarmakta ok
hakldr.
Aslnda,
in'in Japonya'ya, Yunanistan'n Roma'ya,
Roma'nn Gaul'e bireyler retmi olmas gibi, bir. ulusun bir
bakasna rettiinin kesin olduu yerde bile, renen deimez bir
biimde tekinin retmesi gereken eyi deil, ancak nceki tarihsel
gelimesinin kendisini hazrlad dersleri renir.
5. Son olarak, eskilerin kendilerine daha yakn olan alar
hakknda bizlerden daha bilgili olduuqu dnme nyargs var.
Gerekten, Vico'nun olmayan bir rnek alrsak, Kral Alfred ann
bilginleri Angio-Sakson kaynaklar hakknda bizim bildiimizden
daha az ey biliyorlard. Vico'nun bu nyargya kar uyars ok
nemlidir, nk olumlu yanndan gelitirildii zaman, tarihinin
bilgisi iin kesiksiz bir gelenee baml olmad, ne olursa olsun bir
gelenekten karmad gemi bir an resmini bilimsel yntemlerle
2.

Uluslarn

103

yeniden

kurabilecei

dedii eye, baka

ilkesi haline gelir. Bu, tarihin Bacon'n an

deyile, yetkelerin ifadelerine baml olduunun

aka yadsnmasdr.

Vico olumsuz uyanlarla yetinmez; olumlu olarak, tarihilerin salt

yetkelerinin ifadelerine gvenmeyi aabilecekleri birtakm yntemler
gstererek devam eder. Gzlemleri bugnn tarihisi iin beylik
gzlemlerdir, ama onun anda devrim niteliindeydi:
1. Dilsel incelemenin tarihe nasl k tutabileceini gsterir.
Etimoloji bir halkn, dili oluurken ne eit bir yaam srdn
gsterebilir. Tarihi inceledii halkn tinsel yaamn, tasarmlarn
yeniden
kurmay
amalar;
szck - daa:'cklar
tasarm
daarcklarnn ne olduunu gsterir; yeni bir tasarm dile getirmek
istediklerinde eski bir szc eretilemeli olarak yeni bir anlamda
kullanlar, yenisi olumadan nce tasarm daarcklarnn ne
olduunu gsterir. rnein, intellegere ve dissesere gibi Latince
szckler, Romallarn 'anlama' ve 'tartma' szcklerini
gereksindikleri zaman, tarmsal bir szlkten 'hasat etme' ve 'tohum
ekme' szcklerini nasl dn aldklarn gsterir.
2. Mitolojiyi de benzer bir biimde kullanr. lkel dinin Tanrlar
onlar icat eden halkn toplumsal yapsn dile getirmenin yar iirsel
bir biimini temsil eder. rnein, Yunan-Roma mitolojisinde Vico
eskilerin ev yaamnn, iktisadi ve siyasal yaamnn bir temsilini
gryordu. Bu mitoslar, ilkel ve imgeleyici bir akln, daha kendine
dnk dneeli hukuk ve ahlak kurallar halinde dile getirecei
eyleri kendi kendine dile getiriiydi.
3. Rivayeti kullanma konusunda yeni (yenilii bize tuhaf
grnse de) bir yntem nerir: rivayeti harfi harfine doru saymak
yerine, krlma asn bir lde saptayabileceimiz bir ortamdan
geerek arpulm olgularn karmakark bir ans sayma yntemi.
Btn rivayetler dorudur, ama hibiri syledii eyi sylemek
istemez; sylemek istediklerini kefetmek iin onlar ne eit
insanlarn icat ettiini ve o eit insanlarn eit eyi sylemekle
ne sylemek istemi olacaklarn bilmemiz gerekir.
4. Bu yeniden yorumlamann anahtarn bulmak iin, belli bir
gelime aamasndaki kafalarn ayn tr rnler yaratma eiliminde

104

olacaklarm aklmzda tutmamz gerekir. Yabanlar, her ada ve her

yerde kafaca yabandr; modern yabanlar inceleyerek Eskia
yabanlarmn nasl olduklarm renebiliriz ve bylece en uzak
Eskia tarihinin olgularn gizleyen yaban mitoslar ile efsanelerini
nasl yorumlayacamz anlayabiliriz. ocuklar da bir eit yabandr;
ocuklarn korku masallar da ayn ynde yardmc olabilir. Modern
kyller dnmeyen ve imgeleyen kiilerdir; onlarn tasarmlar da
ilkel toplumun tasarmiarna k tutar vb.
zetlersek: Vico iki ey yapmtr. hkin, onyedinci yzyl sonu
tarihilerince eletirel yntemde gerekletirilen ilerlemeyi sonuna
kadar kullanm; tarihsel dnceyi yazl yetkelere bamllktan
kurtarp, saliden zgn, bainsz, bilimsel veri zmlemesiyle
tamamen unutulmu . hakikatleri yeniden ele geirebilir hale
getirmi; bylece onun nasl eletirel olduu kadar yaratc da
olabileceini
gstererek, bu sreci daha ileri bir aamaya
gtrmtr. kincileyin, tarihsel yaptndaki rtk felsefi ilkeleri,
bilgi kuramna daha geni bir yer isteyerek ve yaygn felsefi
kannn darl ile soyutluunu eletirerek, Descartesln bilimsel
ve metafizik felsefesi zerine misillerneye giriebilecei bir noktaya
dek getirmitir. Aslnda ok fazla dorudan etkisi olamayacak
. kadar nndeydi ann. ki. kuak sonra, yani Alman dncesi
onsekizinci yzyl
sonunda Almanya'da yaplan
tarihsel
incelemelerin ieklenmesi sayesinde kendi hesabna onunkine __
benzer bir noktaya ulaasya, yaptnn olaanst deeri
tannmad. Bu olunca, Alman bilginleri Vico'yu yeniden kefettiler
ve dncelerin ticaret mallar gibi "szma". ile deil, her ulusun
gelimesindeki belli bir aamada kendisine gereken eyi bamsz
olarak kefetmesiyle yayld konusunda onun retisini rnek
alarak, kendisine byk bir deer yklediler.

8.

Descartesla kar:

(ii) Locke, Berkeley ve

Hume
Descartesla

bakmndan

ynelik ikinci ve tarihsel sonular getirmesi

ok daha etkili bir saldrya Hume'da doruuna varan
105

Locke okulunca giriildL Descartes'la zaten bilinli bir kartlk

ierisinde olmakla birlikte, bu okulun deneyciliinin balangta
tarihsel dnce sorunlaryla bilinli bir ilikisi yoktu. Ama okul
gelitike, ortaya koyduu bakn tarih yararna, ama ancak
olumsuz bir anlamda, tarihi bilgi haritasndan kovmu olan
Descartesl ykmak iin kullanlabilecei yava yava ak hale
geldi. Locke ile Berkeley, felsefi yazlarnda tarihsel dncenin
sorunlaryla ilgili zel bir kayg gstermezler (Locke'un kendi
yntemini "tarihsel ak yntem" diye betimlemesi, Descartesla
kar oluu ile tarih incelemesi arasndaki ilikiden habersiz
olmadn gsterse bile. Locke, Essay'inde, Giri 2'de,, bununla,
amacnn "anlmzn sahip olduumuz bu eylerin kavramiarna
nasl ulatn aklamak" olduunu kastettiini syler. "eylere
ilikin kavramlarmz" Locke tam olarak Vico'nun adetleri ve
gelenekleri ele ald gibi ele alr; tasarmlar ile eyler arasndaki
ilikiye degin Descartes sorun, her durumda ortaya kmas
engellenmi bir sorundur). Fransa'da, ilgileri kesin olarak tarihe
ynelJ?i Aydnlanma adamlarnn, Voltaire ile Ansiklopedicilerin
Locke felsefesini evkle benimsemi olmalar, bu felsefenin, nce
kendini savunurken, sonra da Descartes geleneine kar saldrya
geerken tarihsel dneeye bir siHih olarak hizmet etmek zere bir
bakma zel olarak dzenlenmi olduunu gsterir. Descartesla
bakaldr aslnda onsekizinci yzyl Fransz dncesinin balca
olumsuz zelliidir: balca olumlu zellikleri ise, ilkin artan
tarihsel nitelii, ikincileyin Locke tipi felsefeyi benimsemesidir; bu
zelliin biribirine karlkl olarak bal olduu da aktr.
Locke felsefesinin ana sorunlar kolayca saylr. Eninde sonunda
durumun, negatif olarak, felsefenin tarih ynnde yeniden
ynlendirilmesine bir katk olduu aktr sanrm.
1. Doutan tasarmlarn yadsn ve bilginin deneyden
geldiinin vurgulan.- Doutan tasarmlar anlay tarih d bir
anlaytr. Btn bilgi doutan tasarmlarmz belirtik klmaktan
ibaretse ve btn byle tasarmlar her insan aklnda gcllkler
olarak bulunuyorsa, her olanakl bilgi her insan varlnca, kendi
kendine ve kendi abasyla kuramsal olarak yeniden retilebilir ve
106

tarihin zel ii olan, bilgi btnnn biraraya getirilmesi iine gerek

yoktur. Btn bilgiler deneye dayalysa, bilgi tarihsel bir rn
demektir; hakikat, Bacon'n daha nce
dile getirdii gibiO),,
zamann ocuudur; en iyi bilgi, en olgun ve en zengin deneyimin
jindr. Bylece, tarihsel bilgi gr Locke'un Essay'inin ilk
kitabnda rtk olarak bulunur.
2. Tasarmlar ile eyler arasnda bulunduu 'dnlen uuruma
kpr kurmaya ynelik her savn yadsn, bilginin tasarmlarmz
dndaki bir gereklikle deil, tasarmlarmzn kendilerinin
uyuup uyumamasyla ilgili olduu retisine dayal yadsma.- Bu
reti, fizik bilimine uygulandnda, aka aykrdr; "nk fizik
biliminde tasarmiara indirgenemeyen bireylerin bilgisini amalar
gibiyizdir; ama, ahlak, dil, hukuk, siyaset gibi insan kurumlarna
ilikin tarihsel bilgimize uygulandnda, aykrlktan uzak olmakla
kalmaz, daha nce grdmz gibi, bu eylere bakmann en doal
yoludur.
3. Soyut tasarmlarn yadsn ve btn tasarmlarn somut
olduunun vurgulan.- Bu -Berkeley, Locke'da rtk olarak
bulunduunu
gstermitir
bunun-,
matematik
ile
fizie
uygulandnda aykrdr, ama yine aktr ki, bilginin yalnz soyut
genellemelerden deil, somut tasarmlardan da olutuu dncesi,
tarih hakknda dnmenin doal yoludur.
4. Mutlak hakikat ile kesinlie zorunlu olarak uzak kalan, ama
(Locke'un szleriyle) koulumuzun gerektirdii kesinlie ulaabilen
insan bilgisi anlay; ya da (Hume'u belirttii gibi) akln kuku
bulutlarn
datamamas,
ama Doann kendisinin (insan
doanzn) o amaca yetmesi ve baka insanlar gibi yaamak,
konumak, eylemek i9in bize klgn yaammzda nutlak bir
zorunluluk saklamas.- Bu, matematik ile fizik sorunlarna
Desc:rtes bir ynelie . souk bir destektir, ama Locke'un
koulumuz dedii, insan ilerinin gerek durumu ya . da insanlarn
yaama, konuma ve eyleme biimi dedii eyle kesinlikle ilgili
Novum Organum, kit. I, LXXXIV, Aulus"Gt!llius'tan alnt. Noctes Atticae,
XII. ll.

(l)

107

olan tarihsel bilgi iin salam bir temeldir.

Sonra, ngiliz okulu, bir btn olarak bunu yaptnn aka
farknda olmasa da, felsefeyi tarih ynnde yeniden ynlendirir.
Yine de, Hume bu durum karsnda ncellerinden daha az krdr.
Byle azimli ve derin bir dnrn aa yukar otuzbe
yanda tarih uruna felsefe almalarnt brakm olmasnn bir
anlam olsa gerek. Sonraki ilgilerinin nda, onun felsefe
yaptarna tarihe deiniler arayarak gz atarsak, byle birka
deini buluruz; ok fazla deil, ama tarihin onu daha nce de
ilgilendirdiini, onun hakknda felsefi olarak dndn ve
tarihin dourduu sorunlar akla kavuturmak iin kendi felsefi
kuramlarnn
gcne ilgin bir biimde gven duyduunu
gstermeye hemen hemen yeter.
Bu deinilerden ikisini ele alacam. lkinde Hume'un,
felsefesinin ilkelerini, onyedinci yzyl sonu bilginlerince ortaya
konmu yntemlerin ruhuyla tasarlanan tarihsel bilgi durumuna
uygularln gryoruz:
"Caesar'n Mart'n onbeinde senato binasnda ldroldne
inanyoruz; bu olgu o olaya bu kesin zaman ve yeri yklemekte
uyuan tarihilerio ortak tanklyla saptanmtr. Burada ya
belieimizde ya da duyulan.mzda bulunan birtakm iaretler ve
harfler var; birtakm tasarmiann iaretleri olarak kullanldn
anmsadmz iaretler; bu tasannlar da ya o eylemde dorudan
doruya hazr bulunmu olup tasarmlan dorudan doruya
eylemin varlndan alaniann zihinlerindeydi ya da olayiann grg
tan ve seyircisi olan kiilere ulaasya
grlr bir biimde
ilerleyerek, bakalannn tanklndan ve yine bir baka tanktan
alnmtr. Btn bu uslamlama zincirinin ya da neden etki
balantsnn ilk bata grl;n ya da amnsanan bu iaretiere ya
da harfiere dayand ve bellein ya da duyularn yetkesi olmasa
tm uslamlamamzn dsel ve temelsiz olaca aktr.(l)
Burada tarihinin verileri kendisine dorudan algyla veriliyor,
bunlar Hume'un izienim dedii eyler; nnde gerekten birtakm
(1)

Treatise of Human Naturr; kit. I, bl. III, 4.

108

belgeler gryor. Soru u: Bu izienimler Caesar'n belli bir zaman

ve yerde ldroldne inanmasna niye neden oluyor? Hume'un
yant
kolay: bu grlr iaretierin birtakm tasannlar
artrmas belieimizin tanklk ettii bir olgudur; anm
deimez olunca, balangta szckleri kada ilemi olan
insaniann onlara bizim vereceimiz anlam _verdiklerine inanrz;
bylece de .orilarn, doru olduunu varsayarak, syledikleri eye,
yani Caesar'n o zaman ve yerde ldn saliden grm
olduklanna inandkianna inanrz. Hume tarihsel bilginin tankla
dayal bir ussal inanlar. dizgesi olcluunu gstermi olsayd honut
olacak olan bir onsekizinci yzyl tarihisinin gzndeki tarih
sorunu iin doyurucu bir zmdr bu. Filozof, Hume'un yapt
gibi, baka hibir bilgi eidinin bir ussal inanlar dizg~sinden
fazla birey olmadn gstermeye giriebilseydi, tarihe bilgi
haritasnda bir yer istei hakl bulunurdu.
kincileyin, Huie ada felsefi dncenin tarihsel bilginin
geerliine kuku drdnUn tamamen farkndayd ve zellikle
kendi ilkeleriyle desteklenme hakkn (Hume'un dnd gibi,
haksz olarak) iddia edebilecei iin, eldeki uslamlamay rtmek
zere yolundan sapar:
\-lilyonlarca -neden ve etkiden, hemen hemen llmez
uzunlukta bir uslamlamalar zincirinden geirmeden emin
olabileceimiz hibir Eskia tarihi konusu plmad
aktr.
Olgunun bilgisinin ilk tarihiye gelmeden nce bir sr azdan
gemi olmas gerekir; yazya geirdikten sonra da, her yeni kopya,
ncekiyle balants ~ncak deney ve gzlemle bilinen yeni bir

nesnedir. Belki bunun iin, deminki uslamlamadan btlin Eskia

tarihinin kamtlarnn, nedenler zinciri daha da byk bir uzunlua
doru

oalp

ilerlediinden,

imdi

kaybolmu

olmas

gerektii

sonucu karlabilir."
Hume. bunun saduyuya aykr olduunu ileri srerek
devam eder: Eskia tarihinin kantlar salt uzunluktan tr
eksilmez. zm udur: "halkalar saysz olsa da ... hepsi ayn
trdendir ve basmclann ya da yazmaclarn sadakatine baldr ...

109

__

Admlarda

hibir farkllk yoktur. Birini bilince, hepsini biliriz;

birini yapnca da geri kalan konusunda hibir tereddtmz
yoktur." (1)

Bylece gryoruz ki, Hume, daha yirmisinde, Treatise'i

zaman, tarihsel dncenin sorunlar. zerine dnm,
ona yneltilen Descartes itirazlarn geersiz olduuna karar
vermi ve kendi gryle bu itirazlar rtt, tarihi en
azndan bir baka biliminki kadar salam bir taban zerine
yerletird bir felsefe dizgesine ulam. Tm felsefesine tarihsel
dncenin
akla dayal bir savunusu diyecek kadar ileri
gitmeyeceim, ama kukusuz onu rtk olarak stlenmi birey
olduunu syleyeceim; ayrca bana yle geliyor ki, felsefi
yaptn bitirip kendi kendine orada neyi hallettiini sorduu
zaman, hakl olarak her halde hallettii bireyin bulunduunu,
bunun da, tarihin meru ve geerli bir bilgi tipi olduunun,
gerekletirebileceinden daha fazlasn vaat etmedii iin deil,
kukulu metafizik varsaymiara bal olmad n birok
bakasndan aslnda daha meru olduunun tanlanmas olduunu
syleyebilirdi. Varsayd genel kukuculukta en ok ceza gren
bilimler iddialar en dogmatik ve en mutlak olanlard; onun felsefi
eletiri kasrgas, her trl dnceyi doal ve ussal
inan
durumuna getirirken, ancak o koulla yerine getirilebilen bir
dnce tipi olan tarihin dokusunu zarar vermeden brakt. Yine
de, Hume, felsefesinin tarih zerindeki tam etkisinin bilincinde
deildi ve bir tarih yazar olarak, felsefi ilkeleriyle gerekte
tamamen tutarsz olan insan doasna ilikin tzc bir grten
tr, Aydnlanma adamlar gibi, bilimsel tarihten alkonmutur ve
onlarla bir tutulur.
yazd

9.

Aydnlanma

Tarihsel yaptyla Hume ve onun bir para daha yal

Voltaire yeni bir tarihsel
dnce
okulunun
(1)

fbid., 13.

110

ada

banda

bulunuyorlard.

Onlarn
ve
onlar
izleyenierin
yapt
tarih yazm diye tanmlanabilir. Aydnla.nma'dan,
Aufkliirung'dan, onsekizinci yzyl iin ok ralayc olan, insan
yaam ile dncesinin her yann laikletirme abas anh\lr.
Bu yalnzca kurumsal dinin gcne kar deil, dine ka bir
bakaldnyd. Voltaire kendini Ecrasez l'infame (*) mottosuyla
flristiyanla kar alan bir savan nderi olarak gryordu.
L'infame burada insan yaamnda geri ve barbarca olan eyin bir
ilevi diye tasarlanan batl inan,, din demektL Bu hareketin altnda
yatan felsefi kuram, birtakm zihinsel etkinlik biimlerinin, zihin
olgunlua erdii zaman yok olacak ilkel biimJ:e: olduuydu.
Vico'ya gre, iir yaban ya da ocuksu akln kendini dile getirdii
doal biimdir; en gzel iirin barbarlk . ya da kahramanlk
alarnn iiri, Homeros'un ya da Dante'nin iiri olduunu ileri
srer; insan gelitike, akl imgeleme ve tutkuya baskn kar ve
iirin yerini dzyaz
alr. Vico, kendi yaantsn kendine
sunmann iirsel ya da salt imgeleyici biimi ile dzyazl ya da
salt ussal biimi arasna bir ncsn, mitosal ya da yar
imgeleyici biimi koydu. Bu, yaantnn tmn dinsel bir yoruma
sokan gelime aamasdr. Bylece Vico, sanat, dini ve felsefeyi
insan zihninin kendi kendine tm yaantsn anlatmasnn ya da
_dile getirmesinin farkl biimi olarak dnr. Bunlar bar
ierisinde yan yana yaayamazlar; biribiriyle ilikileri belirli bir
dzen ierisindeki diyalektik ardardalk ilikisidir. Bu demektir ki,
yaam karsndaki dinsel- bir tutum ussal ya da felsefi bir tutumla

Aydnlanma'nn

izlenneye yazgldr.

Ne Voltaire ne Hurne bilinli olarak byle bir kurarn dile

getirmiti. Ama byle bir kurarn dikkatlerine sunulsayd, onu kabul
eder, kendilerini ve meslektalarn insanlk tarihinin dinsel an
saliden sona erdiren ve dinsel olmayan ussal bir a aan bu
etkinlikle bir tutarlard. Bununla birlikte, din karsmdaki
polemiki tutumlar insanlk tarihinde dinin yerine ilikin byle bir
kurarndan destek alacak lde iddetli ve tek yanlyd). Onlar iin
din her trl olumlu deerden yoksun bireydi, onu insan kitlesi
(*)

"Vurun kahpeye!" [ev.]

hizmet etsin diye icat etmi olan -yle

her halde~ ve rahipler denen insanlar snfnn
ilkesiz ve karc ikiyzllklerinden gelen .tam bir hatayd. Din,
rahip, Ortaa, barbarlk gibi terimler bu kiiler iin, Vico iin
olduu gibi, belirli bir anlaru plan tarihsel, felsefi ya da sosyolojik
terimler deil, srf svg terimleriydi: Kavramsal deil, duygusal
bir anlamlar vard. ''Din" ya da "barbarlk" gibi bir terim
kavramsal bir anlam kazanr 'kaza'llmaz, byle bir adn getirdii
eyin insanlk tarihinde olumlu bir ilevi olan birey olarak
grlmesi, bundan tr de bir ktlk ya da hata olarak deil,
kendine zg yerinde kendine zg deeri olan . birey olarak
grlmesi gerekir. nsanlk tarihine ilikin saliden tarihsel bir
gr, o tarihteki hereyi, kendi raison d'etre'i olan ve onu
btnyle akllaryla yaratm insanlarn gereksinimlerine hizmet
etmek iin varolan birey diye grr. Tarihteki bir aamay hepten
usd diye dnmek ona bir tarihi gibi deil, bir siyaseti,
polemiki, bir risale yazar gibi bakmaktr. Bu bakma,
Aydnlanma'nn tarihsel bak saliden tarihsel deildi; ana
drts bakmndan, polemiki ve tarih dyd.
Bu nedenle, Voltaire ile Hume gibi yazarlar tarihsel aratrma
yntemlerini gelitirmek iin pek az ey yaptlar. nceki kuakta
Mabillon, Tillemont ve Bollandistler gibi adamlarca bulunan
yntemleri devraldlar ve bu yntemleri bile gerek bir bilimsel
ruhla kullanmadlar. Tarih ile tarih adna, karanlk ve uzak
dnemlerin tarihini yeniden kurma iini srarla srdrme adna
yeterince
ilgilenmiyor~ard.
Voltaire
onbeinci
yzyln
kapanndan nceki olaylar hakknda gvenle temellendirilmi
hibir tarihsel hilgiye ulalamayacan aka ilan ediyordu;
Hume'un History of England' ayn dneme, Tudorlar ana
gelesiye ok kk, taslak bir almayd. lginin modern dnemle
snrianmasnn gerek nedeni, akla ilikin dar anlaylaryla,
kendi gzlerinde insanlk tarihinin ussal olmayan dnemlerinde
olanlara hibir yaknlk duymamalar, bundan tr de i yzn
kavrayamamalaryd;
tarihle
ilgilenmeye
ancak
tarihin
kendilerininkine benzer bir modern ruhun, bilimsel bir ruhun tarihi
olmaya balad noktada baladlar. Ksaca, aydnlanm
zerindeki

egemenliine

dnyorlard

112

despotluk ruhu demekti bu. Kurumlarn, kendi tarihsel gelimesi

ierisinde bir halkn ruhunca yaratlm olduu konusunda hibir
kavramlar yoktu; o kurumlar, zeki dnrlerin bulduu ve
bylece insan kitlelerini aldatt ilginlikler, ustalklar diye
tasarlyorlard. Rabiplik sanatndan gelen din tasarmlan, anladklan
1
tek ve ayn ilkenin, uygun olmad bir tarih aamasna
uygulanmasyd yaluzca.

Dar anlamyla , Aydnlanma, temelde dine ~kar polemiki ve

olumsuz bir hareket, bir sava olarak, hibir zaman kaynandan
daha yukar kmad ve Voltaire onun en iyi, en ralayc anlatm
olarak kald. Ama zgn yapsn yitirmeden eitli ynlerde
geliti. nsan yaamnn aslnda kr, usd bir i olduu ve hep
de yle olmu olduu dncesine dayal olduu halde, ierisinde
iki dolaysz gelimenin tohumlarn tayordu: gemi tarihi usd
glerin oyunu olarak gsterecek olan bir geriye bak ya da daha
tam bir tarihsel gelime ve akln egemenliinin yerletirilecei bir
mutluluk a yaratmay uman, bunun iin abalay an bir .ileriye
bak ya da daha pratik veya siyasal bir gelime.
(a) lk eilimin rnekleri olarak, Montesquieu ile Gibbon'u
anabiliriz. Montesquieu'nn farkl uluslar ve farkl kltrler
arasndaki farkllklar kavrama becerisi vard, ama bu farkllklarn
temel ya;>sn yanl anlyordu. Onlarn tarihini insan aklna
bavurarak aklamak yerine, bu tarihin iklim ve corafyadaki
farkllklardan ileri geldiini dnyordu. Baka deyile, insan
doann bir paras diye grlyor ve tarihsel olaylarn aklamas,
doa dnyasnn olgularnda aranyor. Tarih byle tasarlandnda,
kurumlarn kendi gelime ak ierisindeki insan aklnn zgr
bulular olarak deil, doal nedenlerin zorunlu etkileri olarak
grnd bir eit doal insan tarihi ya da antropoloji haline
gelecektir. Montesquieu aslnda 1insan yaamn, bitkilerin
yaamndan baka trl deil, corafya ve iklim koullarnn bir.
yansmas olarak tasarlyordu; bu demektir ki, t0;1rihsel deimeler
tek ve deimez bireyin, insan doasnn, farkl uyarclara farkl
tepki gsterme biimleridir yalnzca. nsan doasna ve eylemine

l13

ilikin bu yanl anlay, Montesquieu'nnki gibi, bir uygarln

zelliklerini corafi olgulara dayanarak aklamaya alan bir
kurarndaki gerek kusurdur. Elbette, bir kltrle onun doal evresi
arasnda sk bir iliki vardr; ama yapsn belirleyen ey kendi
balarna o evrenin olgular deil, insann onlardan karabildii
eylerdir; o da nasl bir insan olduuna baldr. Montesquieu, bir
tarihi olarak eletiriden son derece uzakt; ama insann evresiyle
ilikisini (o ilikinin yapsn yanl tasarlam olsa bile) ve kendi
gznde siyasal kurumlarn temelinde yatan iktisadi etkenleri
vurgulay,
yalnz
kendi n deil, tarihsel dncenin
gelecekteki gelimesi iin de nemliydi.
Tipik bir aydnlanma tarihisi olan Gibbon, tarihi insan
bilgeliinin sergileniinden ibaret birey diye tasariayacak lde,
btn bunlarla uyuuyordu; ama Gibbon olumlu ilkesini,
Montesquieu iin, galiba, insan bilgeliinin yerine geen ve insann
kendi kendine yaratamad toplumsal rgtlenmeleri onun iin
yaratan doa yasalannda bulacak yerde, tarihin itici gcn insann
kendi usdlnda bulur ve anlaus barbarln ve dinin zaferi
dedii eyi sergiler. Ama byle bir zaferin olabilmesi iin, nce bu
usdln yenecei birey olmas gerekir; bylece Gibbon
anlatsnn balangcni insan aklnn mutlu bir dnyaya, Antonine
dnemine egemen olduu bir alun aa yerletirir. Gemiteki bir
altn !} anlay Gibbon'a Aydnlanma tarihileri arasnda daha zel
bir yer verir ve onu bir yandan ncellerine, Renaissance insanclanna,
bir yandan da ardllarna, onsekizinci yzyl sonundaki Romantiklere
benzetir.
(b) Alun an yakn bir gelecekte bulunduunun dnld
ileriye bakan grnm bakmndan, bu hareket Corderce'yle
resmedilebilir. Condercet'nin Fransz Devrimi srasnda, hapishanede
infaz beklerken yazd Esquisse d'un tableau des progres de /'esprit
humain adl kitab, tiranlarla klelerin, rahiplerle alklannn ortadan
kalkaca ve insanann yaam ve zgrlk tadyla, mutluluk
arayyla ussal bir biimde davranaca topyal bir gelecek umar.

114

tarih yazm,
lde vahiylidir.
Bu yazariara gre, tarihin . merkez noktas modern bilimsel ruhun
douudur. Ondan nce herey batl inant, karanlk, hata ve
sahtekarlkt. Bunlarn da tarihi olamaz; tarihsel incelemeye demez
olduklar iin deil yalnzca, ilerinde ussal ya da zorunlu bir
gelime olmad iin; onlarn yks, bir aln anlatt, hibir
anlam olmayan, grlt patrd dolu bir masald.
Ne ki, dnm noktas konusunda, yani modern bilimsel ruhun
kkeni konusunda, bu yazarlarn tarihsel kkeniere ya da srelere
ilikin bir kavramlar olariazd. Saf akl akldndan d<!amaz.
Birinden tekine gtren bir gelime olamaz. Bilimsel ruhun douu
Aydnlanma'nn gznde olaylarn nceki akyla hazrlanmam,
byle bir etkiye uygun olabilecek bir nedenle yol almam tam bir
tanskt. Onlan9 tarihteki en nemli olay diye grdkleri eyin
tarihsel olarak aklanamaynn ya da yorumlanamaynn elbette
bir anlam vard; genel bir biimde, tarihsel nedenlilie ilikin
doyurucu bir kurarnlar olmad ve ne olursa olsun bireyin
kkenine ya da treyiine ciddi ciddi inanamadklar anlamna
geliyordu. Dolaysyla, tm tarihsel yaptlannda nedenlere ilikin
aklamalan inanlmaz lde yzeyseldir. rnein Avrupa'daki
Renaissance'n stanbul'un dnden ve bunun ardndan yenilerini
aramak zere bilim adamlannn kovuluundan ileri geldii yollu
garip tasanm icat edenler bu tarihilerdi; bu tutumun tipik bir ifadesi
de, Pascal'in, Kleopatra'nn burnu daha byk olsayd tm dnya
tarihi farkl olurdu biimindeki szdr -yani gerek aklama
Verilen rneklerden de

aktr

ki,

Aydnlanma'nn

'aydnlanma' szcnn dndrdn aacak

umutsuzluu

ierisinde, en byk etkiler iin en sudan nedenlere raz

olan tarihsel yntemin iflasnn tipik ifadesi. Gerek tarihsel

nedenlerin kefedilemeyii, kukusuz Hume'un herhangi iki olay
-arasnda hibir balant alg~ayamadmz syleyen nedensellik
kuramyla balantldr.
Aydnlanma'nn tarih yazmn betimlemenin belki de en kestirme
yolu, onun onyedinci yzyl sonu Kilise tarihilerince bulunmu
tarihsel aratrma anlayn devraldn ve onu bile bile kiliseden
yana kullanacak yerde, bile bile kiliseye kar bir ruhla kullanarak,

115

asl

sahiplerine kar ynelttiini sylemektir. Tarihi propaganda

dzeyinin zerine ykseltmek iin hibir aba gsterilmemiti;
tersine, o yan glendirildi, nk akldan yana sava hala kutsal bir
savat; Montesquieu ise, Voltaire'in kafasz kiiler iin yazan bir
manastr tarihisi olduunu belirttiinde (1), ta gediine koyuyordu.
Ayn zamanda, bu dnemin tarihileri birtakm nemli ilerlemeler de
gstermilerdir. Hogrsz ve anlaysz olsalar da, hogr iin
dyorlard. Bir halkn ruhunun yaratc gcne deerini
vermeseler de, ynetim asndan deil, uyruk asndan yazyor
dolaysyla da, sanatlarn ve bilimlerin, sanayinin, ticaretin ve genel
olarak kltrn tarihine hepten yeni bir nem kazandryorlard.
Nedenleri araylar bakmndan yzeysel olsalar da, hi deilse
onlar aryor ve bylece rtk bir biimde tarihi (Hume'a karn) bir
olayn zorunlu olarak bir sonrakine gtrd bir sre olarak
tasarlyorlard.
Bir bakma, dncelerine kendi dogmalarn
ykmaya ve snrladklarn amaya ynelik bir maya alnmt.
Yaptlarnn yzeyi altnda ok derinlerde, aydnlanm despotlarn
istenciyle ya da akn bir Tanrnn kat planlaryla deil, kendinden
gelen bir zorunlulukla, akl dnn akln yalnzca khk deitirmi
bir biimi olduu ikin bir zorunlulukla gelien bir sre olarak
tarihsel sre anlay yatar.

10: insan doasnn bilimi

Bu blmn 1'inde, Hume'un ruhsal tze saldrsnn bilimsel
felsefi
habercisi
olduunu,
nk
Yunan-Roma
tarihin
dncesindeki tzcln son izlerini yok ettiini belirtmitim. 8'de
de, Locke ile izleyicilerinin, tam olarak bilincinde olmasalar da,
felsefeyi tarih ynnde nasl ynlendirdiklerini gsterdim.
Onsekizinci yzyl tarihinin felsefi devrimin tm semeresini alarak
(l)"Voltaire ..... est comme !es moines, qui n'ecrivent pas pour le sujet qu'ils
traitent, mais pour la gloire de leur ordre. Voltaire ecrit pour son couvent"
(*)(Pensees diverses in Oeuvres, Paris, ci lt Il, s.427).
(*)" .... Voltaire ele aldklan konu uruna deil, tarikatlerine an olsun diye
yazan rahipler gibidir. Voltaire manastrnn yeleri iin yazar."(ev.)

116

engelleyen, Aydnlanma'nn bir insan doas bilimi

rtk olarak bulunan, farkedilmemi bir tzclk
kalntsyd. Tpk Eskia tarihilerinin Romal karakterini, rnein,
. hibir zaman meydana gelmemi, hep varolmu ve hep ayn kalm
birey olarak tasariamalar gibi, btn gerek tarihin insanlk tarihi
olduunu kabul eden onsekizinci yzyl tarihileri de insan doasn
dnyann yaratlndan beri tam olarak kendilerinde olduu gibi
varolmu sayyorlard. nsan doas tzsel bir biimde, duragan ve
kalc
birey
diye, tarihsel denelerin ve btn insan
etkinliklerinin aknn altnda yatan deimez bir z diye
tasarlanyordu. Tarih hibir zaman kendini yinelemiyordu ve insan
doas sonsuza dek deimeden kalyordu.
Bu saylt, grdmz gibi Mon.tesquieu'de bulunur, ama ayr
zamanda, . daha nceki dnemlerden sz etmezsek, onsekizinci
yzyln btn felsefi yaptnn temelinde yatar. Descartes'n
doutan tasarmlar, insan zihni iin her yerde ve her zaman doal
olan dnme biimleridir. Locke'taki insan anl, ocuklarda, geri
zekallarda ve yabanlarda az gelimi olsa da, her yerde ayn olduu
varsaylan bireydir. Gr olarak uzay ve zamann, anlk olarak
Tanr, zgrlk ve lmszlk tasarmlarnn kayna olan Kant'n
akl salt bir insan akldr, ama Kant onun varolan ya da varolmu
olan tek insan akl tr olduunu tartmasz varsayar. Hume gibi
kukucu bir dnr bile, daha nce tlattm gibi, bu siylty
kabul eder. Treatise of Human Nature'nn Giriinde "btn
bilimlerin az ya da ok insan doasyla bir ilikisi vardr ve herhangi
bir bilim ondan ne denli uzak grnrse grnsn, eninde sonunda u
ya da bu yanyla ona dner" diyerek yaptnn tasarsn aklar.
"Matematik, Doa Felsefesi ve Doal Din bile" (yani Descartes
bilim, matematik, fizik ve metafizik) "bir lde NSAN bilimine
baldr: nk temellerinde insanlarn bilgisi vardr ve onlarn
. gleri, onlarn yetkileriyle yarglanrlar." Dolaysyla, "insan
bilimi", yani "uslamlama yetisinin ilemlerini . ve ilkelerini",
"zevklerimizi ve duygularmz", "toplumda biraraya gelmi
insanlar" soruturan bilim, "btn teki bilimlerin tek salam
temelidir."
bilimsel

olmasn

araynda

117

Btn bunlarda, Hume felsefi yaptnda zmledii insan

onsekizinci yzyl bandaki bir Bat Avrupalnn doas
olduu ve ayn ie son derece farkl bir zamanda ve yerde giriiise
son derece farkl sonular kaca konusunda en kk bir kuku
belirtisi
gstermez. Ustarolama yetimizin, zevklerimizin, ve
duygularmzn vb., btn tarihsel deimelerin altnda yatan ve
onlar belirleyen, son derece yetkin bir biimde tekbiimli ve
deimez birey olduunu her zaman varsayar. Daha nce beliettiim
gibi, ruhsal tz tasarmna saidms baanl olsayd, kat, kalc ve
tekbiimli birey olarak bu insan doas anlayn ykmas
gerekirdi; ama byle birey yapmad, nk Hume ruhsal tz
tasarmnn yerine belirli biimlerde tasarmlan antran deimez
eilimler tasarmn koymutu ve bu arm yasalar bir tz kadar
tekbiimli ve deimezdi.
Hume'un ruhsal tz kaldr, bir zihnin ne olduunu ne
yaptndan hi aynnamak gerektii dolaysyla da bir zihnin
doasnn onun dnme ve eyleme biiminden baka birey
olmad ilkesinin ortaya konmas qemek oluyordu. Zihinsel tz
kavram bylece zihinsel siire kavram ierisinde zeltiliyordu.
Ama bu kendi iinde tarihsel bir zihin anlayn zorunlu klmad,
nk her sre tarihsel sre deildir. Bir sre ancak kendi
yasalarn yaratt zaman tarihseldir ve Hume'un zihin kavramna
gre, zihinsel sre yasalar balangcndan beri hazrdr, deimez.
Zihni kendi etkinliinin gelitii gibi, yeni biimlerde dnmeyi ve
eylerneyi renen birey olarak dnmemitir. Bu yeni insan doas
biliminin, baaryla gerekletirilseydi, sanatlarda ve bilimlerde daha
fazla ilerlemeye gtreceini ise kesinlikle dnmt; ama zihnin
doasn deitirerek deil -bunun olanakl olduunu hi ima etmez-,
yalnzca onun hakkndaki anlayrnz gelitirerek.
Felsefi bakmdan, bu anlay eliikti. Daha iyi anlamaya
baladrniz ey kendimizinkilerden baka bireyse, rnein
maddenin kirnsal zellikleri ise, bizim onun hakkndaki
gelitirilmi anlaymz eyin kendisini kesinlikle gelitirmez. te
yandan, daha iyi anladmz ey kendi anlrnz ise, o bilimdeki bir
gelime yalnz onun znesinde deil, ayn zamanda nesnesinde bir
doasnn

118

gelimedir. nsan anl hakknda daha doru dnmeye balayarak

kendi . anl~mz gelitirmeye balarz. Dolaysyla, insan doas
biliminin tarihsel gelimesi insan doasnn kendisinde bir gelime
demektir.
Bu, onsekizinci yzyl filozoflarnn gznden kamt,
nk zihin bilimi konusundaki izlenceleri yerleik doa bilimleri
benzeimine dayalyd ve iki durum arasnda tam koutluk
bulunmadn farkedememilerdi. Bacon gibi insanlar, doaya
ilikin gelimi bilginin bize doa zerinde gelimi bir g
vereceini belirtmilerdi ve bu pek dorydu. rnein kmr
katrannn kims anlald m artk atlmaz, boyann, sakzn ve
baka rnlerin hammaddesi olur; ama bu kimsal keiflerin
yaplmas kmr kat-rannn ya da onun rnlerinin yapsn
kesinlikle deitirmez. Doa olduu gibi kalr ve biz onu aniayalm
anlamayalm, ayndr. Bunu Berkeley'in diliyle sylersek, doay
olduu ey yapan bizim dncemiz deil, Tanrnn dncesidir;
doay bilmeye balaynca yeni birey yaratmyoruz, yalnzca
Tanrnn dncesini kendi kendimize yeniden dnyoruz.
Onsekizinci yzyl flozoflar, zihnin doa denen eye benzerlii
konusundaki anlaylarn dile getirmek iin, insan doas dedikleri
zihnimiz hakkndaki bilgiye .de tam tarnma ayn ilkelerin uyduunu
varsayyorlard. nsan doasn, hakknda ne kadar ok ya da ne
kadar az bilirsek bilelim, tam tamna doann olduu halde kalmas
gibi, olduu halde kalan birey diye dnyorlard. Bir doru orant
biiminde konabilecek yanltc bir ilkeyi sorgusuz sualsiz
varsayyorlard: doann bilgisi: doa: zihnin bilgisi: zihin. Bu saylt
tarih anlaylarn .u iki biimde fena haldearptyordu:

(l) nsan doasn deimez sayarak, insan doasnn kendisine

bir tarih anlayna ulamay kendileri iin olanaksz k:ldlar;
nk byle bir anlay, insan doasnn deimez deil, deiebilir
olduunu ngrr. Onsekizinci yzyl evrensel bir tarih, insann bir
tarihini istiyordu: ama insann gerek tarihi insann nasl olduu ey
olduunun tarihi olur, bu da insan doasn gerekte onsekizinci
yzylda varolan ins~n doas olarak, bir tarihsel srecin rn olarak
dnmeyi getirirdi; oysa insan doas byle bir srecin deimez
saylts diye grlyordu.
ilikin

119

(2)

Ayn

hata

onlar

yalnz

gemi

hakknda deil,

gelecek
hakknda da yanl bir gre gtrd; nk onlara insan
yaamnn btn sorunlarnn zlece,i bi: topya aratyordu.
nk, insan doas onu daha iyi anlamaya baladmz zaman
hibir deimeye uramyorsa, onun hakkndaki her yeni kefimiz,
imdi bilgisizliirnizden tr bizi artan sorunlar zecek ve yeni
sorunlar yaratmayacaktr. nsan doasna ilikin ilerleyen bilgimiz
bylece bizi yava yava imdi skntsn ektiimiz eitli
glklerden kurtaracak, dolaysyla insan yaam da gittike daha
iyi, gittike daha mutlu olacaktr. nsan doasnn bilimindeki
ilerleme, o ari dnrlerinin onyedinci yzyl bilim adamlarnn
fiziin temel yasalarn kefetmelerine bakarak ok olanakl
grdkleri kefe, insan doasnn grnmlerini yneten yasalarn
kefine dek giderse, mutluluk a gerekleecektir. Dolaysyla,
onsekizinci yzyl .ilerleme anlay, doann bilgisi ile zihnin bilgisi
arasndaki ayn yanl benzeime dayalyd. in dorusu, insan
zihni kendini daha iyi anlamaya balarsa, bylece yeni ve farkl
biimlerde
ilemeye
balayacadr.
Onsekizinci
yzyl
dnrlerinin amalad kendinin bilgisini edinmi bir insan rk o
zamana dek bilinmeyen biimlerde eyleyecek, bu yeni eyleme
biimleri yeni ahlaki, toplumsal ve siyasal sorunlar douracak,
mutluluk a da her zamankinden kat kat uzak olacaktr.

120

III. BLM
BLMSEL TARiHiN EG
1. Romantizm
Tarihsel dncede daha fazla bir ilerleme gsterilmeden nce,
iki ey gerekliydi: ilkin, Aydnlanma'nn aydnlanmam ya da
barbar diye grd ve karanlkta brakt gemi alarn daha
duyguda bi: .biimde soruturulmasyla,
tarihinin ufkunun
geniletilmesi gerekiyordu; ikincileyin, tekbiimli ve deimez
birey olarak insan doas anlayna saldrlmas gerekiyordu. Bu
iki yndeki ilk nemli ilerlemeyi getiren Herder oldu, ama bunlarn
ilkiyle ilgili olmas bakmndan, Rousseau'nun yapt da ona katld.
Rousseau bir Aydnlanma ocuuydu, a:ma onun ilkelerini
yorumlay
bakmndan,
Romantik hareketin babas oldu.
Yneticilerin halklarna onlarn kabul etmeye hazr olduklar dnda
hibirey
veremeyeceklerini anlamt; dolaysyla Voltaire'in
anlayndaki
aydnlanm
despotun aydnlanm bir halk
olmadka gsz olduunu ileri sryordu. Edilgin bir halka
despotun onun iin iyi olduunu bildii bireyi zorla benimseten
despota bir' isten tasarm yerine, Rousseau halkn kendisinden
gelen genel bir isten, bir btn olarak halktan bir btn olarak kendi
karn gzetmek iin gelen bir isten tasarm koydu.
Klgn . siyaset alannda, farkl bir biimde temellendirilse de,
Condorcet gibi insanlarnkinden pek farkl olmayan bir iyimserlik ya
da topyaclk ieriyorrlu bu: Aydnlanma topyac beklentilerini
aydnlanm
yneticiler
edinme
umuduna
dayandnrken,
Romantikler halk eitimi yoluyla aydnlanm bir halk elde etme
umuduna dayanyorlard. Ama tarih alannda sonular ok farkl ve
gerekte devrim niteliindeydi. Rousseau'nun tasarlad genel isten,
ister az ister ok aydnlan~n olsun, her zaman varolmu, her.zaman
ilemitir. Aydnlanma kuramndaki akln tersine, grece yakn bir
tarihte dnyaya gelmemitir. Rousseau'nun tarihi aklad ilke,
bundan. tr yalnz uygar dnyann yakn tarihine deil, btn
121

rklarn

ve btn alarn tarihine uygulanabilir bir ilkeydi. Barbarlk

inan alar en azndan ilkece anlalr hale gelmiti ve
insanlk tarihinin tmn, insan aklnn tarihi olarak deilse de, en
azndan insan istencinin tarihi olarak grmek olanaklyd.
Dahas, Rousseau'nun eitim anlay ocuun, gelimemi olsa
bile, kendi lkleri ve kavramlaryla, kendine zg bir yaam olduu
ve retmenin bu yaam aniayp duygudalk kurmas, ona sayg
gstermesi ve kendine zg, doal bir biimde gelimesine yardmc
olmas
gerektii
retisine
dayanr.
Bu anlay tarihe
uygulandnda, tarihinin Aydnlanma tarihilerinin hep yapt eyi
hibir zaman yapmamas, yani gemi aiara aalama ve tiksinti
ile bakmamas gerektii, duyguda olarak bakmas ve onlarda gerek
ve deerli insan baarlarnn ifadesini bulmas gerektii anlamna
gelir. Rousseau bu tasarmdan yle etkilenmiti ki, ilkel yabanln
uygar yaamdan stn olduunu ileri sryordu (Sanatlar ve Bilimler
zerine Konuma'snda); ama o abartmay sonradan geri ald (1) ve
Romantik okulun kalc mlk olarak ayakta duran tek yan, ilkel
aiara kendine zg bir deeri, uygarln gelimesinin yitirmi
olduu bir deeri olan bir toplum biimini temsil eden birey diye
bakma alkanlyd. rnein, Hume'un Ortaa karsnda
gsterdii btn ilgisizlik, Sir Walter Scott'n ayn ey karsndaki
youn ilgisiyle kararlatrlrsa, Romantizm'in bu eiliminin, tarihsel
bakn ne denli zenginletird grlebilir..
Romantizm, dncesinin bu yanyla, kendisininkinden ok farkl
uygarlklarda olumlu bir deer ve ilginlik grmek gibi yeni bir
eilimi temsil eder. Bu kendi bana bo bir gemi zlemi halinde,
rnein Ortaa geri getirme arzusu halinde geliebilirdi; ama
gerekte o gelime Romantizm'de bir baka anlayn, yani bir
ilerleme o arak, insan aklnn bir gelimesi ya da insanln eitimi
olarak tarh anlaynn bulunmasyla engellendi. Bu anlaya gre,
tarihteki gemi aamalar zorunlu olarak imdiye getirir; belli bir
uygarlk biimi ancak zaman gelince varolabilir ve srf bu aamalar
onun varolmasnn koullar olduu iin deeri vardr; bundan tr,
Ortaa geri getirebilseydik, imdiye getirmi olan sreteki bir
ve

batl

(1) rnein,

Contrat Social'deki imayla, I. VII.

122

aamaya geri dnyor olurduk yalnzca ve sre nceki gibi devam

ederdi. Bylece Romantikler tarihin Ortaa gibi gemi bir
aamasnn deerini iki biimde tasarlyorlard: .ksmen kendi iinde
kalc deeri olan birey, insan aklnn biricik bir yapp etmesi
olarak, ksmen de daha byk deeri olan eylere gtren bir
gelime ak ierisinde yerini alan birey olarak.
Bylece Romantikler gemie insanclarn Yunan-Roma
Eskiana duyduklarna benzer bir hayranlk ve yaknlkla bakma
eilimindeydiler; ama benzerlie karn, fark ok J:yktO). Bu fark
ilkece insanclarn gemii kmsemesi, ama birtakm gemi
olgulan sivrilmi, yani kendi i stnlkleriyle zaman srecinden
syrlm, bylece de taklit edilecek klasikler ya da kalc modeller
haline gelmi saymas; buna karlk Romantiklerin, bu ya da baka
gemi baarlarda kendilerinin olduu iin kendilerine deerli gelen
gemilerinin ruhunu grdkleri iin onlara h"yranlk ve yaknlk
duymasdr.

Ortaa ngiliz trk yazn konusundaki koleksiyonuyla Bishop

bulan gemile bu Romantik yaknlk, onu

uurumu gizlemiyor, imdiki gnn yaam ile
gemiin yaam arasndaki byk benzemezlii bilinli olarak
varsayyordu.
Bylece
vurgulayarak,
o
uurumu
halen
Aydnlanma'nn yalnzca imdiye ve en yakn gemie nem verme
eilimine
kar
konuyor
ve
insanlar
tarihi .tmyle
incelemeye deer ve tek para olarak dnmeye gtrlyordu.
Tarihsel dnce
alan byk lde genilemi ve tarihiler
insann tm tarihini yabanlktan balayp tamamen ussal ve uygar bir
toplumda sona eren tek bir gelime sreci olarak dnmeye

Percy'de

rneini

imdiden ayran

balamlard.

(1)

Bu nedenle, Renaissance zerine yapt~a Winckelmann zerine bir blm

koymas Walter Pater asndan bir gaft. Winckelmann'n Yunan sanatna ilikin
incelemesi hi de Renaissance bilim adamlannnki gibi deildi. Son derecezgn
bir dnceyi, sanatlann biyografileriyle karlatnlmamas gereken bir sanat tarihinin olduu dncesini tasarlyordu: biribirini izleyen sanatlann
yaptyla -onlar bu gelimenin bilinli olarak farknda olmadan- gelien, sanatn
kendisinin tarihi. Bu anlaya gre sanat sanatn gelimesindeki belirli bir
aamann. bilinsiz aracdr yalnzca. Benzer tasannlar sonradan Hegel ve
bakalannca siyaset, felsefe tarihine ve insan aklnn teki baanianna uygu-

~~

123

2. Herder
Gemi karsndaki bu yeni tutumun ilk ve bir bakma en nemli
ifadesi Herder'in drt cilt olarak yazlm ve 1784 ile 1791 arasnda
yaymianm ldeen zur Philosophie der Menschengeschichte'siydi.
Herder insan yaamn onun doa dnyasndaki konumuyla yakndan
ilikili grr. Ona gre bu dnyann genel yaps daha yksek
organizmalar halinde geliecek ekilde tasarlanm bir organizmann
yapsdr. Fizik evren, bu adan merkezi saylabilecek zellikle
kayrlm bir blgesinde kendine zg bir yapnn, gne dizgesinin
biimlendii bir eit dlyatadr. Gne dizgesi de kendi zel
koullaryla dnyay douran bir dlyatadr; dnya, bildiimiz
kadaryla, yaama uygun bir sahne olmas bakmndan gezegenler
arasnda tektir, bu anlamda evrimdeki bir sonraki aamann yeridir ve
gne dizgesinin merkezidir. Dnyann maddi dokusu ierisinde zel
mineral oluumlar, zel corafi organizmalar (ktalar) vb. ortaya
kar. Yaam, bitkisel yaam olarak ilk biimiyle daha yiiksek bir
karmak trn biraz daha ilenmesi ya da oluturulmasdr. Hayvan
yaam bitkisel yaamn biraz daha gelimi hali, insan yaam
hayvan yaamnn biraz daha gelimi halidir. Her bir durumda, yeni
gelime, ierisinden kt gelimemi dlyatandan oluan bir
evre ierisinde varolur ve bu dlyatann i yapsnn tam
gerekleme olarak ortaya kt odak noktasdr. Demek ki insan
tamamlanm ya da tipik hayvandr, hayvanlar tamamlanm
bitkilerdir vb. Ayn ekilde, insan doas, ikinci derecede bitki
doasnn tamamlanmasdr: bylece Herder insandaki cinsel akn
bitkilerin ieklenmesi ve meyva vermesiyle ayn ey olduunu,
bunun insanda daha yksek bir gce ulatn aklar.
Herder'in doaya ilikin genel gr aka erekseldir.
Evrimdeki her bir aamann bir sonrakini hazrlamak iin doa
tarafndan tasarlanm olduunu dnr. Hibiri kendi bana bir
ama deildir. Ama insanla birlikte sre dorua ular, nk insan
kendi bana bir amatr: nk insan ussal ve ahlaki yaamyla
kendi varoluunu hakl karr. Doann insan yaratmaktaki amac

124

ussal bir varlk yaratmak olduundan, insan doas tam gelimesi

henz gelecekte bulunan bir tinsel gler dizgesi olarak geliir.
Dolaysyla,- insan iki dnya arasnda, yani ierisinden kt doa
dnyas ile, tinsel yasalar biiminde ncesiz-sonrasz olarak
varolduu iin onun sayesinde varlk kazanmayan, ama kendini
drya zerinde gereldetiren tinsel dnya arasnda bir balantdr.
Doal. bir varlk olarak insan, her biri kendi corafi evresiyle
yakndan ilikili olan ve o evreyle biim verilmi zgn fiziksel ve
zihinsel zellikleri bulunan eitli insan rkiarna blnmtr; ama
her rk, bir kez biimiendi mi, evresiyle dorudan ilikisine deil,
kendi doutan zelliklerine bal kalc ralayclar olan zel bir
insan tipidir 'bir evrede yetimi bir bitkinin bir baka evreye
aktanldnda ayn kalmas gibi). Farkl rklarn hissetme ve
imgeleme yetileri saliden farkl farkldr; her rkn kendi mutluluk
anlay, kendi yaam lks vardr. Ama bu kkten bir biimde
farkllam insan da yine, ierisinde daha yksek tipten bir insan
organizmasnn, yani tarihsel organizmann, yaam duragan kalacak
yerde zamanla daha yksek ve daha yksek biimler halinde gelien
bir rkn doduu bir dlyatadr. Bu tarihsel yaamn doduu
kayrlm merkez, bunu corafya ve iklim zelliklerine borlu olan
Avrupa'dr; yle ki, insan yaam yalnz Avrupa'da _ saliden
tarihseldir; oysa in'de ya da Hindistan'da ya da Amerika yerlileri
arasnda hibir gerek tarihsel ilerleme yoktur, yalnzca duruk bir
deimez uygarlk, ya da, tarihsel ilerlemenin zellii olan srekli
artan gelime olmadan, eski yaam biimlerinin yerini yeni
biimlerin ald bir deimeler dizisi vardr. Bu bakma Avrupa,
insann hayvanlar arasnda, hayvanlarn canl organizmalar arasnda,
organizmalarn yeryznde varolanlar arasnda ayrcalkl olmas
gibi, insan yaamnn ayrcalkl bir blgesidir.
Herder'in kitab artc miktarda verimli ve deerli dnce
ierir. O konuda varolan en zengin, en tahrik edici kitaplardan biridir.
Kitaptaki dnce geliimi dank ve acelecidir. Herder saknruh
bir dnr deildi; hi snamadan: benzeim yntemleriyle
sonulara atlyordu ve kendi grleri konusunda eletirel deildi.

125

rnein, Herder'in zamannda, Avrupallarn hakknda, ok tarihsel

bilgi edinmi olduklar kukusuz tek lke Avrupa'yd ama,

Avrupa'nn, tarihi olan tek lke olduu gerekte doru deildir. Onun
tm dncesinde can alc bir . adm olan rklarn farkllamas
retisi de incelenmeden kabul edilmemelidir.
Bildiim kadaryla, Herder farkl insan trleri &rasnda farkllklar
bulunduunu ve insan doasnn tekbiimli deil, eitlenmi
olduunu dizgeli bir biimde kabul eden ilk dnrd. rnein, in
uygarln in uygarl yapann in'in corafyas ya da iklimi
olamayacan, ancak iniiierin kendine zg doas olduunu
belirtiyordu. Farkl insan trleri ayn evreye yerletirilse, o evrenin
kaynaklarn farkl biimlerde iletecek, bylece farkl uygarlk
trleri yaratacaklardr. Tarihteki belirleyici olgu, bundan tr, genel
olarak insann deil, u ya da bu tr insann kendine zg
zellikleridir. Ama bu kendine zg zellikleri Herder rk zellikleri
diye gryordu: yani,. farkl farkl insan trlerinin miras edinilmi
ruhsal ralayclar. Bu bakma, Herder antropolojinin babasdr ve
ondan (a) insan varlklarnn eitli fizik tiplerini biribirinden ayran,
(b) bu eitli tipierin adetleri ile geleneklerini, fizik zellikleri ile
birarada bulunan ruhsal zelliklerinin ifadeleri olarak inceleyen bilimi
anlar.
Bu, insan doas anlaynda yeni bir nemli admd, nk insan
doasn bir k noktas deil, bir sorun sayyordu: temel
ralayclar bir kerede kefedilebilen, her yerde tekbiimli birey
deil, zel ralayclar zel durumlarda ayn ayn soruturma isteyen
deiken birey sayyordu. Ama yle olsa bile, anlay sahici bir
tarihsel anlay deildi. Her rkn ruhsal ralayclar sabit ve
tekbiimli diye grlyordu; yle ki, Aydnlanma'nn tek bir sabit
insan doas anlay yerine, imdi elimizde eitli sabit insan
doalar anlay bulunur. Bunlarn her biri tarihsel bir rn olarak
deil, tarihin bir saylts olarak grlr. Bir halkn kendi tarihsel
deneyimiyle olduu ey olmu karakteri konusunda bala bir anlay
yoktur; tersine, halkn tarihsel deneyimi salt sabit karakterinin bir

126

sonucu olarak grlr.

Gnmzde bu kuramn nlem almamz gerektirecek lde
kt somilann grdk. Irka dayal uygarlk kuram bilimsel
bakmdan saygn olmaktan kt. Bugn onu ancak ulusal gurur ile
ulusal nefretin uyduruk bir zr olarak biliyoruz. Kendine zg
erdemleri kendisini dnyann geri kalanna egemen olmaya uygun
klan bir Avrupal rknn, doutan nitelikleri emp!(ryalizmi bir dev
haline getiren bir ngiliz rknn, ya da Amerika'da egemenlii
Amerikan byklnn zorunlu bir koulu olan, Almanya'da safl
Alman kltrnn safl iin vazgeilmez olan bir Kuzey rknn
bulunduu tasannnn bilimsel bakmdan temelsiz ve siyasal
bakmdan felaket getirici olduunu biliyoruz. Fizik antropoloji ile
kltrel antropolojinin farkl aratrmalar olduunu biliyoruz ve
birilejnin onlan nasl kantrabilmi olduu~u anlamakta glk
ekiyoruz. Dolaysyla, bylesine tehlikeli bir retiyi balatm
olduu iin Herder'e minnet duymaya kalkmyoruz.
Irk farkllkianna ilikin kuramnn kendi iinde bir rkn bir ,
baka rk zerindeki stnlne inanmak iin bir temel salad
ileri srlerek, savunulabilirdi Herder. Kuramn yalnzca her insan
tipinin kendi yaam biimi, kendi mutluluk anlay ve kendi tarihsel
gelime ritmi olmasn ngrd ileri srlebilirdi. Bu gsterilince,
farkl .halklann toplumsal kurumlan ile siyasal biimleri, biri
tekinden znde daha iyi ya _da daha kt olmakszn, aynlabilir;
belli bir siyasal ~iinin iyilii ise hibir zaman mutlak bir iyilik
deil, onu yaratm olan halka gre bir iyiliktir.
Ama bu, Herder'in dncesinin meru bir yorumu olmazd.

Onun btn bakna temel olan; farkl rklarn toplumsal ve siyasal

kurumlan arasndaki farkllklann her bir rkn tarihsel
deneyiminden deil, doutan ruhsal zelliklerinden ileri geldiidir;
bu da tarihi doru anlamak iin talihsiz bireydir. Farkl kltrler
arasndaki bu izgilerle aklanabilen farkllamalar, rnein Ortaa
ile Renaissance kltr arasndaki gibi tarihsel farkllamalar deil,
bir arlar topluluu ile bir kanncalar topluluu arasndaki gibi,

127

tarihsel olmayan farkllamalardr. nsan doas blnmtr, ama

yine de insan doasdr, yine de doadr ve akl deildir; klg~
siyaset terimleriyle bu, bir kltr yaratma ya da gelitirme iinin bir
evcil hayvanlar soyu yaratma ya da gelitirme iine benzernemesi
demektir. Herder'in rk kuram bir kez kabul edildi mi, Nazi evlilik
yasalarndan ka yoktur.
Bundan tr Herder'in ardllarna miras brakt sorun, doa ile
insan arasndaki fark ak bir biimde dnme sorunuydu: kr
krne uyulan yasalarn ynettii bir sre ya da sreler toplam
olarak doa ve (Kant'n ortaya koyaca gibi) salt yasayla deil,
yasann bilinciyle ynetilen bir sre ya da sreler toplam olarak
insan. Tarihin ikinci tipten bir sre olduunun, yani, insan
yaamnn zihinsel ya da tinsel bir yaam olduu iin tarihsel bir
yaam olduunun gsterilmesi gerekiyordu.

3. Kant
Herder'in ilk cildi

krk yandayken,

1784

baharnda yaymland.

rencisi olan Kant kitab elbette kar kmaz okudu ve bir yl

sonraki olduka sert eletirisinin gsterecei gibi, retilerinin

ounu kabul etmese de, kitap onu ortaya koyduu sorunlar hakknda
dnmeye ve tarih felsefesi zerine balca yaptn oluturan kendi
denemesini yazmaya itti. Onun rencisi olmaktan etkilenmiti ama,
Kant Ideen'in ilk blmn okuduunda altm yan bulmu ve
kafas Byk Frederick'in ve onun Prusya mahkemesine getirdii
Voltaire'in himayesi altnda Almanya'da kk salan Aydnlanma'yla
biimlendirilmiti. Bu bakma Kant, Herder'le kararlatrldkta; sk
bir Romantizme tepki eilimi gsterir. Tam bir Aydnlanma
slfibuyla, gemi tarihi insan ussallnn bir gsterisi sayar ve bir
ussal yaam topyasn bekler. Onda gerekten dikkat ekici olan,
bilgi kuramnda aklclk ile deneycilii birletirmesi gibi,
Aydnlanma'nn bakn Romantik bakla birletiriidir.
Szn ettiim deneme Kasm 17&4'de yaynland ve Dnya

128

Yurttal Asndan Evrensel Bir Tarih Tasarm (Idee an einer

allgemeinen Geschichte in weltbrgerlicher Absicht) adn tar.
Tarihsel inceleme Kant'n ana ilgilerinden biri deildi, ama grece az
bildii bir konuda bile felsefi tartma silsilelerini biraraya getirme
gc, tpk Bauigarten hakkndaki incelemesinin, sanat kltr pek
az olduu halde, estetik zerine en nemlisinden bir kitap yazmasn
salamas gibi, Voltaire, Rousseau ve Herder gibi yazarlarda bulduu
dnce izgilerini gelitirmesini, yeni ve deerli birey yaratmasn
salyordu.

Kant denemesine, noumen ya da kendinde eyler olarak insan

eylemleri ahlMc yasalarnca belirlense de, fenomen olarak, bir seyirci
asndan,
nedenlerin etkileri olarak doa yasalarna gre
belirlendiklerini syleyerek balar. nsan eylemlerinin akn
anlatan tarih, onlarla fenomen olarak urar, bundan tr de onlar
doa yasalarna bal grr. Bu yasalar ortaya karmak, olanaksz
deilse de, kesinlikle zordur; ama tarihin genel aknn insanlkta
biyografinin tek bir bireyde aa vurduuna benzer bir gelime
gsterip gstermediini ele almaya her halde deer. Kant burada
insanln eitimi konusundaki Romantik tasarm bir dogrna ya da
kabul edilmi bir ilke olarak deil, kendi teknik diliyle Tasarm
dedii
ey olarak, yani
haklarndaki
anlaymz
gelitirip
gelitiremediini
grmek n yla olgulara baktmz,
yorumlamaya klavuz_bir ilke olarak kullanr. Sylemek istediinin
bir rnei olarak, kendi iinde her evliliin, gerekte olduu haliyle,
birtakm kiiler asndan tamamen zgr bir ahlMcl eylem olduunu
belirtir; ama evlilik istatistikleri aslnda artc bir tekbiimiilik
gsterir ve bundan tr, tarihinin bak asndan, istatistiklere
sanki bir doa yasasyla her yl ka evliliin olacan belirleyen
neden varm gibi baklabilir. statistikinin bu zgr. eylemlerle
sanki yle belirleniyormucasna uramas gibi, tarihi de insann
tarihine ayn ekilde bir yasaya gre belirlenen bir sremi gibi
bakabilir. yleyse, ne tr bir yasa olur bu? Kesinlikle insan
bilgeliinden gelmeyecektir bu yasa; nk tarihi gzden geirirsek,
genellikle insan bilgeliinin bir kayd olmad~:~, daha ok insan

129

lgnlnn,

kibirliliinin,

gnalkarlnn

kayd

olduunu

grrz. Kant, filozoflarn bile, bilge olduklarna inanlsa da, kendi

yaamlarn planlamak, kendileri iin koyduklar kurallara gre
yaamak iin yeterince bilge olmadklarn belirtir.. Dolaysyla,
insanln yaamnda genel bir ilerleme varsa, o ilerleme kesinlikle
insann kendi klavuzluuna gre yapt bir plandan gelmez. Ama
yle bir plan, yani, insann anlamadan yerine getirdii bir doa plan
olabilirdi. nsanlk tarihinde b~yle bir plan ortaya karmak yeni bir
Kepler'in ii olur, onun zorunluluunu aklamaksa baka bir Newton
gerektirirdi. Kant doa planyla ne kastettiini sylemez. ifadeyi
yorumlamak iin, Yarg Gcnn Eletirisi'nin doadaki ereksellik
anlaynn akland ikinci yarsna dnmemiz gerekir. Burada,
Kant'a gre, doann amalar olduu tasarmnn gerekte bilimsel
aratrnayla kantlanamayan ya da rtlemeyen bir tasarm; ama
onsuz doay hi anlayamad1mz bir tasarm olduunu gryoruz.
Gerekte ona bilimsel bir yasaya inandmz gibi inanmyoruz, ama
bir bak as olarak, itiraf edildii gibi doa olgularna bakmann
yalnz olanakl deil, yararl, yalnz yararl deil, gerekli olduu
znel bir bak a9s olarak benimsiyoruz. Bir bitki ya da hayvan
tr, bireysel olarak beslenme ve kendini savunma bakmndan,
ortaklaa olarak yeniden reme bakmndan, kendini srdrmek
zere ustaca tasarlanm gibi gelir bize; rnein, bir kirpinin
korktuu zaman dikenli bir yumak halinde kvrldn grrz.
Bunun o belirli kirpinin bireysel zekasndan ileri geldiini
dnmeyiz; btn kirpiler bunu yapar ve doas gerei yapar; sanki
doa kirpiye etobur dmaniarna kar kendini korusun diye bir
savunma dzenei balamtr. Ona savunma dzenei derken,
eretileme dili kullanyoruz; nk bir dzenek bir alet demektir, bir
alet de bir icat gerektirir; ama Kant'n sorunu, bu tipte eretilemeler
kullanmakszn
doa hakknda hi
konuamamamz
ya da
dnemememizdir. Ayn ekilde, benzer ereksel eretilemeler
kullanmadan tarih hakknda da dnemediimizi ileri srer.
Roma'nn Akdeniz dnyasn fetbedii gibi deyimler kullanrz; ama
aslnda _Roma'yla kastettiimiz ancak u u tek Romaldr; Akdeniz
dnyasnn fethiyle kastettiimiz de ancak bu insanlarn yrtt u
130

u tek tek savan ya da ynetimin toplamd~r. Aslnda onlarn

hibiri "Byk bir harekette, Roma'nn Akdeniz dnyasn
fetbediinde rol oynuyorum" dememitir, ama yle <{emi gibi
eylemilerdir ve biz de, onlarn eylemlerinin tarihi.ne bakarken, bu
eylemlerin ancak, kesinlikle u ya da bu tek RoJllalnn amac
olmad iin eretilemeli olarak doann amac diye betimlediimiz
o fetibi gerekletirme amacyla ynetilmi gibi dnlebildiini
grrz.
Kant'n bak asyla, tarih9inin inceledii fenomenlerde kendini
gsteren bir doa pliinndan sz etmenin, bilim adamnca incelenen
fenomenlerde kendini gsteren yasalardan sz etmek kadar meru
olduu da ileri srlebilir. Doa yasalar bilim adam iin neyse,
doann planlar da tarihi iin odur. Bilim adam kendini doa
yasalarn kefeden biri diye tanmladnda, doa denen bir yasa
koyucu bul,nduunu sylemek istemez; . sylemek istedii,
fenomenlerin ancak byle bir eretilemeyle betimlenebilen ve byle
betimlenmesi gereken bir dzenlilik ve srallk gsterdiidir. Ayn
ekilde, tarihi kendini tarihte gelitiren bir doa planndan sz
ettiinde, tarihte yrtlmek zere bilinli olarak bir plan yapan doa
denen gerek bir akln bulunduunu sylemek istemez; sylemek
istedii, tarihin byle bir akl varm gibi ilediidir. Bununla
birlikte, doa plan ile doa yasas arasndaki bu koutluun Kant'n
tarih felsefesindeki ciddi bir zayfl ele veren iermeleri vardr.
Onsekizinci yzyl filozoflarnn akl doaya benzeterek
genellikle yanl yorumladklarn grmtk zellikle, insan
doasndan sanki yalnzca doann zel bir trym gibi sz
ediyorlard; gerekte szn ettikleri ey akl ya da doadan kkten
bir biimde farkl bireydi. Kant fenomenler ile kendinde eyler
arasndaki Leibniz'e dayal ayrmyla bu :,tadan kanmaya alt.
Doay doa yapan eyin, bizim onu doa diye grmemizi salayan
zellikleri kendisine veren eyin fenomen olmas, yani kendisine
dardan, bir seyircinin bak asndan baklmas olduunu
dnyordu. Fenomenlerin ierisine girebilseydik ve onlarn i
yaamn kendi zihnimizde canlandrabilseydik, doal ralayclar
ortadan kalkard diye dnyordu: o zaman onlar kendinde eyler

131

olarak kavryor olmamz gerekirdi ve bunu yapmakla da onlarn i

gereklerinin akl olduunu kefetmemiz gerekirdi. Herey gerektir
ve kendi bana akldr; fenomen olarak ya da bir seyircinin bak
asndan grldnde, herey doadr. Bu bakma, insan eylemi,
biz onu kendi i yaammzda yaadmzdan, akldr, yani zgrce
kendini belirleyen ahlaki etkinliktir; ama insan eylemi tarihinin
grd gibi dardan grldnde, herhangi birey kadar doadr;
nk kendisine baklnaktadr ve bylece fenomene dnmtr.
Bu ilke kabul edildiinde, Kant tarihin pliinna doa plan
demekte kesinlikle hakldr, nk bilimdeki doa yasalar ile
tarihteki doa planlar arasndaki koutluk tamdr. Ama ilkenin
kendisi, nemli kukulara aktr, nk hem bilimi hem tarihi
arptr. (a) Bilimi arptr, nk bilim adamnn inceledii doa
fenomenlerinin ardnda akldan baka birey olmayan bir gereklik,
kendinde haliyle doa bulunduunu ngrr; bu da onsekizinci yzyl
sonu ile ondokuzuncu yzyl banda pek yaygn olan, doal
fenomenleri kendileri iin incelemeye deer eyler olarak ele alacak
yerde, bir para bizim kendimize benzer tinsel bir gereklii gizleyen
bir eit pee olarak ele alan gizemli bir doa grunn temelidir.
(b) Tarihi arptr, nk tarihinin, betimledii olaylarn yalnzca bir
seyircisi olduunu ierir. Bu ienneyi Hume The Study of History adl
denemesinde aka syler: "zamann balangcndan balayarak,
btn insan rkn gzmzn nnden geer gibi grmek, ... byle
grkemli, byle eitli, byle ilgin bir gsteri dnlebilir mi?"0)
Kant bu tarih grun varsayyordu ve onun iin tek bir anlam
olabilirdi. Tarih bir gsteriyse, bir fenomendir; bir fenomense,
doadr, nk doa, Kant'a gre, epistemolojik bir terimdir ve bir
gsteri olarak grnen eyler anlamna gelir. Tarih olaylar tarihinin
"gznn nnden gemez". Tarihi onlar hakknda dnmeye
balamadan olmu bitmitir onlar. Anlamak istedii olaylarda yer
alan insanlarn yaantlarn kendi 'kendine yeniden canlandrarak,
onlar kendi zihninde yeniden yaratmas gerekir. Onsekizinci yzyl
bunu bilmedii iin deil, tarihi yanl olarak bir gsteri diye grd
(l)

Philosophical Works (Edinburgh, 1826), IV. 531.

132

iin, tarihsel sreleri Montesquieu'de olduu gibi corafya ve iklim

bilgisi yasalanna ya da Herder'deki gibi insan biyolojisi yasalarna
bal klarak tarihi doaya indirgemitir.
Demek ki, Kant'n doa yasalar ile doa plan arasnda kurduu
koutluk, kklerini ana zg hatal tarih grnde bulur. Doa
pHinnn ne olduu konusundaki zel anlayyla da hatay amaya
doru nemli bir adm atar. Kendi etik yapt yap bakmndan aka
(bu szcn Kant'taki anlamyla) "metafizik"ti, yani akl bir eit
doa olarak, fenomen grnmyle deil, kendinde birey olarak
tartma abasyd; burada da akln zn zgrlk diye, yani
szcn ondaki anlamyla "zgrlk" diye, salt seme zgrl
olarak deil, zerklik, yasalarn kendi koyma gc olarak zgrlk
diye tanmlyordu. Bu onun insan rknn eitimi olarak yeni bir tarih
tasarm yorumu ortaya koymasn salad. Ona gre bu, insanln
tamamen akl, yani tamamen zgr olma durumunda gelimesi
dernekti. Bunun iin, Kant tarihteki doa plann insan zgrlnn
gelimesinin pHin olarak anlar. Ahlak Metafiziinin Temel
ilkeleri'nin ilk blmnde "Doann insan aklla donatmaktaki
amac nedir?" diye sorar ve "nsan mutlu etmek olamaz; ancak ona
ahlakl bir eylemci olma gcn vermek olabilir" diye yantlar.
yleyse doann insan yaratmaktaki amac ahiili zgrln
gelimesidir; bunun iin, insanlk tarihinin ak bu gelimenin
ileyii olarak tasarlanabilir. Kant'n znde ahlaki doa ya da
zgrlk ohrak insan doasna ilikin zmlemesi, ona tarih
anlay iin son anahtar verir.
imdi Ftant'n dncesinin zetine geri dnebiliriz. Doann
yaratklarndan herhangi birini yaratmaktaki amac, elbette o
yaratn varolmas, znn gereklemesidir. Doann ereksellii
dsal bir ereksellik deil, isel bir erekselliktir: otlar inekleri
beslemek iin, inekleri insanlar beslemek iin yapmaz; otlar ot olsun
diye ... yapar. nsann z akldr; bunun iin, insanlar ussal olsunlar
diye yapar. imdi bu, akln tek bir bireyin mr ierisinde
gerekletirilemeyecek bir zelliidir. rnein hi kimse tm
matematii kendi kafasndan icat edemez. Daha nce bakalarnn

133

yapt

almalardan

yararlanmas

gerekir. nsan bakalarnn

deneyiminden yararlanmak iin zel yetisi olan bir hayvandr; ussal
olduu iin bu yetisi vardr, nk akl bunun olanakl olduu bir
eit yaantdr. stediiniz yiyecekse, bir baka inein belli bir ot
demetini yemi olmas, sizin ancak o demeti yemenizi engeller; ama
istediiniz bilgiyse, Pythagoras'n hipotensn karesi hakkndaki
teoremi kefetmi olmas, size o bilgiyi kendi kendinize
edinebileceinizden daha kolayca verir. Dolaysyla, doann insan
akln gelitirme amac, tek bir yaamda deil, ancak insan rknn
tarihinde tam olarak gerekletirilebilir bir amatr.
Kant burada neden tarih diye bireyin olmas gerektiini
gstermekte dikkat ekici bir baar elde etmitir; insan ussal bir
varlk olduu ve dolaysyla onun gcBklerinin tam gelimesi bir
tarihsel sre gerektirdii iindir. Bu, Platon'un Devlet'in ikinci
kitabnda
neden bir topluluk olmas gerektiini gsterdii
uslamlamaya kout bir uslamlamadr. Devlet'in yapay olduunu
savunan Sofistlere kar, Platon doal olduunu, nk tek insann
bamsz
olmamasna
dayandn
gsteriyordu; insan kendi
arzularn doyurmak iin bakalarnn iktisadi hizmetlerini gereksinir.
ktisadi bir varlk olarak ierisinde ya~ayaca bir devleti olmas
gerekir; ayn ekilde Kant da, ussal bir varlk olduu iin insann
ierisinde yaayaca bir tarihsel sreci olmas gerektiini gsterir.
yleyse tarih ussalla doru bir ilerleme, ayn zamanda ussallkta
bir ilerlemedir. Bu, elbette, Kant'n zamannda hem Aydnlanma
dncesi hem de Romantik dnce iin sradan bireydi. Onu
ondokuzuncu yzyl sonunun tarihi ilerlemeyle zdeletiriiyle,
grnte benzer ama gerekte ok farkl olan zdeletirmeyle
kartrmamaya dikkat etmemiz gerekir. Ondokuzuncu yzyl sonu
evrim metafizii her srecin yap bakmndan ilerleyici olduunu,
tarihin <;le srf olaylarn zamanda ardarda gelii olduu iin bir
ilerleme olduunu savunuyordu: bylece tarihin ilerleyicilii bu

134

dnrlerde

evrimin yalnzca bir durumu ya da doann

ilerleyiciliiydi. Ama onsekizinci yzyl doay ilerlemez diye,
tarihin ilerleyicilii dncesini de tarihi doadan farkllatran
birey :liye gryordu. Ussallkta hibir ilerlemenin olmad bir
insan toplumu bile olabilir diye dnlyordu; arlarla karncalarn
farih d ya da salt doal toplumlan gibi, tarihsiz bir toplum olurdu
bu. Bununla birlikte, Kant doa durumunun dnda ilerleme
olduunu dnyordu, bunun iin de, "nsan toplumu durgun halde
kalacak yerde niye ilerliyor ve bu ilerleme nasl oluyor?" diye sorar.
Soru kanlmaz bir sorudur, nk tarih d ya da duruk bir
toplumun en mutlu toplum olacan dnr; Locke'un resimledii,
insanlarn
"Doa
Yasasnn
snrlar
ierisinde eylemlerini
dzenledii, mallar, ve kiileri uygun grdkleri gibi kulland"
doa durumundaki gibi; her insann "susuzu korumak ve suluyu
yakalamak iin" doa yasasnn inenmesini cezalandrmakta eit
hakk olduundan, "hak ve devin, hibiri tekinden fazla olmadan
karlkl olduu bir eitlik durumu"ndaki(l) gibi, insanlarn bar
iinde, dosta ve huzurla yaad bir toplum. Locke'un aka kabul
ettii gibi, doa durumunda, her insann kendi mahkemesinde yarg
olmasndan doan uyumazlklar vardr ya da Kant'n ortaya
koyduu(2) gibi, btn insanlarn yeteneklerini kullanmadan
paslanmaya brakt byle bir durum, olanakl ve birok bakmdan
ekici olsa bile, ahlak bakmndan arzutanr saylamayan bir
durumdur. Aslnda ne Locke ne Kantre de sanrm onlarn andan
herhangi bir bakas d9a durumunu srf soyut bir olanaktan daha
fazla birey saymam, hatta tamamen bir kurmaca saymlardr.
Hobbes bu nokta ortaya atldnda, l.lkin "Amerika'nn birok
yerindeki yaban insanlarn uyumu . doal istee dayal kk
ailelerinin ekilip evrilmesi dnda hibir ynetimleri yoktur" ve
ikincileyin "her ada bamsz yetkeli krallar ile kiiler biribirine
(l) OfCivil Govemment, kit.II, bl.2.

<2>Kant, Theory ofEthics, ev. T.K. Abbott (Londra, 1923), s.40-1.

135

gre bir doa durumundadr" der (1). Locke da ayn ekilde btn
bamsz devletlerin biribirine gre bir doa durumunda olduunu
syler (2). Bu filozoflarn anlad anlamda doa durumunun tam bir
rneini, zlanda'daki ilk Norveli smrgecilerin, skandinav
masallarnda betimlenen yaam oluturur.
Bundan tr, Kan'n sorusu udur: Byle bir doa durumu
olanakl olduuna ve bu temelde mutlu durum olduuna gre, ahlaki
ve dnsel adan dk bir durum olsa da, insan onu brakp
gitmeye ve o zor ilerleme yolculuuna girineye gtren g nedir?
Bu soru iin o zamana dek iki yanttan biri seilmiti. Renaissance'n
dzelttii ve Aydnlanma'nn yeniden onaylad Yunan-Roma
grne gre, insanlk tarihinde ilerleme yaratan g genel olarak
insann bilgelii, insann erdemi ve insann u.,_(c-iydi. Roma
mparatorluunun sonundan Ortaan kapf!nna dek egemen olan
Hristiyan
gorue
gre, Tanrnn insann lgnlna ve
gnahkarlna karn ileyen kayrab bilgelii ve zeniydi. Kant bu
iki gr de yle gerilerde braknt ki, hibirinin szn bile
etmedi.
Onun yan~t udur: bu g insann yapsndaki ktlkten baka
birey deildir; usd ve ahlak d gurur, hrs ve agzllk eleri.
nsan yapsndaki bu ktcl eler duruk ve bar bir toplumun
srekliliini olanaksz klar. insanla insan arasnda bir husumet, her
insann davrann etkileyen iki gd arasnda, yani toplumsal bir
gd olan bar ve dosta yaam arzusuyla, toplum d bir gd
olan komularna egemen olma ve smrme arzusu arasnda bir
atma dourur. Bunun sonucu olarak, yaamdaki durumundan
honutsuzluk insan ierisinde yaad toplumsal dizgeyi ykmaya
iten yay olur; bu hareketlilik de doann insan yaamnda ilerleme
yaratmak iin kulland aratr. Bu honutsuzluk eylerin varolan
durumuna rza gsterneyi reddeden tanrsal bir honutsuzluk deildir,
nk iyi bir istencin ahlaki isteklerini yerine getiremez; hayrseverin
ya da toplum dzeltimcisinin honutsuzluu da deildir; duruk bir
(!)

Leviathan, bl.I. ks. 13.

<2) Loc.

cit.
136

yaamn

mutluluu

bireyin kendi yararna olan

bile dayanmayan, salt bencil bir
honutsuzluktur. Kant' anarsak(l): "nsan uyum ister; ama doa tr
iin neyin iyi olduunu daha iyi bilir" (dikkat edin, bir birey olarak
insan iin deil; bir toplum ya da tarihsel btnlk olarak topluca insan
iin bile deil; bir tr ya da biyolojik soyutlama olarak topluca insan
iin); "doa .11yumsuzluk ister. nsan kolayca ve honut yaamak
ister; ama doa onu huzuru ve hareketsiz honutluu terketmeye
zorlar ve onlarn tesine gemenin yollarn kefetmekte zekasn
-kullanmaya yneltmek iin onu emee ve zahmete sokar." Yani,
doa, insann mutluluuyla ilgilenmez; insana kendi mutluluunu
Jeda etme ve bakalarnn mutluluunu yok etme eilimlerini
alanutr; o da bu eilimleri izleyerek kendini kr krne
kesinlikle kendisinin olmayan plann, doann trn ahlaki ve
dnsel bakmdan ilerietme plannn aleti haline getirir.
Kant burada, insanlk tarihinin gsterisinin temelde insan
lgnlnn,. hrsnn, agzllnn ve gnalkarlnn 'bir
gsterisi olduu, bilgelik ile erdeme rnekler bulmak iin ona giden
birinin hayal krl$:lna urayaca yollu gr, isterseniz ktmser
bir gr, yrekten benimser. Bu, Voltaire'in Candide'inin, herey
olanakl dnyalarn en iyisinde en iyi iindir diyen Leibniz'in
gvenine kar bakdr. Ama o, tarih insann ussallat srese
iisan o srecin balangcnda ussal olamaz diyerek, bu gr
felsefi bir reti dzeyine ykseltmitir; bunun iin srecin ana
nedeni olarak i gren g insan akl olamaz, akln kart, yani
tutku, dnsel bilgisizlik ve ahlaki dklk olmaldr. Burada da
Kant'n tarih kuram Kant etiinin bir uygulamasdr; buna gre,
eilim, arzu, tutku akln ya da iyi istencin kartdr, bunun iin de
kendi iinde ktdr, iyinin kendisine kar savamas gereken
gtr.
Bu reti byk sahibine yakmyor deil. Herder'inki gibi
esinleyici ve kkrtc, ondan ok daha ak bir biimde
dnlm. Ama iyi temellendirilmemi. nsann gemi t.arihini
aydnlanriu

bir

karsnda,

gre

(l) ldeean einer a. Gesch.,

vierter Satz.
137

ralam

olan

lgnlk, gnahkarlk

Bu, olgular

ve sefalet

hakkndaki

retorik bir
bir
gr deildir. Hakknda bireyler bilinen gemiteki her ada,
insanlarn dnmeleri gereken eyi baaryla dnmek iin
yeterince bilge, yapmalar gerekeni etkili bir biimde yapmak iin
yeterince iyi, yaam yalnz katlanlabilir deil, ekici bulmak iin
yeterince mutlu olduklar durumlar olmutur. Birisi "Evet, durumlar
olmutur, ama yle az ki!" diye itiraz ederse yant udur: "Her halde,
kar trdekilerden daha fazla; yoksa btn insan yaam oktan.
ortadan kalkm olurdu."
ktmserlie dayanr.

hakknda doru

ya da

akllca

Kant'n gelecee ilikin abartl umutlarnda gemi hakkndaki

bu

abartl

kasvetin

sonular

grlr. Denemesinin son blmnde,

ilerleme yolu boyunca onu o zamana
dek srklemi olan ktln kr glerinin yenilmi olaca bir
zaman bekler. Salam ve ussal bir siyasal dizge kurma sorunu
zlp, hem ulusal yaama hem uluslararas yaama ilikin ussal
yaratlmasyla
siyasal
bir mutluluk a
bir dizgenin
gerekletirilince, o zaman orada barn egemenlii olacaktr. nsan
ilerinde byle bir mutluluk ann ifade bakmndan bir eliki
olduunun yar yarya farkndadr; ama yine de, bu ndeyi
retisindeki bir fazlalk deildir; onun, bir yanndaki abartl
ktmserlikten tr, teki yan dengeleyen abartl iyimserliinin
mantksal bir sonucudur. Tarihin bir btn olarak usd gemi ile
bir btn olarak gelecek halinde abartl bln, Kant'n
Aydnlanma'dan ald mirastr. Tarih hakknda daha derin bir bilgisi
olsayd, ilerlemeyi yaratan eyin saf bilgisizlik ya da saf ktlk
deil, biribirine karmbtn iyi ve kt eleriyle birlikte, insan
abasnn kendisinin somut gereklii olduunu renmi olurdu.
Bu abartmalara karn, Kant tarihsel dneeye byk bir katkda
bulunmutur. Denemesinin sonunda, bir eit tarihsel soruturma
izlencesinin ana hatlarn verir; bu izlenceye henz giriilmediini
syler, kendisi gibi tarihte pek az bilgisi olan birinin de buna
giriemeyeceini alakgnlllkle ekler: insan rknn yava yava
insann

ussallam olaca,

138

nasl daha ussal ve dolaysyla daha zgr olduunu gsterecek bir

evrensel tarih: insan ruhunun kendini gelitirmesinin bir tarihi. Byle
bir iin iki nitelii gerektireceini syler: tarihsel bilgi ve felsefi bir
kafa. Salt bilim bunu yapamaz, salt felsefe de yapamaz; ikisi, ikisine
de bireyler borlu olan yeni bir dnce biimi halinde biraraya
getirilmelidir. Ayn ekilde, Vico, yzyln banda, filoloji ile
felsefenin, ayrntya bilimsel bir dikkat ile ilkelere felsefi bir dikkatin
birlii diye betimledii eyi istiyordu. Sanrm, sonraki y~zylda,
Kant'n izlencesini yrtmek ve tarihi insan ruhunun zgn
gcllklerini giderek tam olarak gelitirmeyi baard sre diye
ele almak iin, elbette her zaman baarl olmasa da, ciddi ve srekli
bir aba gsterildi .
. Kant'n "tasarm" dedii ey drt noktada zetlenebilir: (i)
Evrensel tarih gerekletirilebilir bir lkdr, ama tarihsel ve felsefi
dncenin birliini ister: olgular anlatld kadar anlalmaldr da,
yalnz dndan deil, iinden de grlmelidir. (ii) Bir plan
varsayar, yani bir ilerlemeyi sergiler ya da ilerleyen bir biimde olup
biten bireyi gsterir. (iii) Bylece ortaya kan, insan ussalldr,
yani zeka ve ahlaki zgrlk. (iv) Meydana gelme arac insann
usdldr, yani tutku, bilgisizlik ve bencillik.
Kant hakkndaki eletirimi bu noktalara birka ksa deiniyle
zetleyeceim. Bu deinilerin z, felsefi yaptlannn baka
yanlannda olduu gibi, btnnde kartlklarn ok kat bir
biimde izdiidir.
i (a) Evrensel tarih ile tikel tarih. Kartlk ok katdr. Evrensel
tarih olup bitmi hereyin tarihi demekse, bu olanakszdr. Tikel
tarih bir ptn olarak tarihin yapsna ve anlamna ilikin belirli bir
anlay iermeyen tek bir alma ise.-o bu da olanakszdr. Tikel tarih
yalnzca ayrnts ierisinde tarihin kendisiniri bir addr; evrensel
tarih yalnzca tarihinin tarihe ilikin anlaynn bir addr.
i (b) Tarihsel dnce ile felsefi dnce. Kartlk yine ok kat.
kisinin Kant'a arzulanan birlii, betimledii olaylar salt gzlenmi
fenomenler olarak deil, iinden gren tarihsel dncenin ta
kendisidir.

139

ii (a) Her tarih kesinlikle ilerleme gsterir, yani bireyin

bu ilerlemeye Kant'n yapt gibi doann bir plan
demek, mitoloji dilini kullanmak demektir.
ii (b) Bu ilerlemenin hedefi, Kant'n dnd gibi gelecekte
deildir. Tarih gelecekte deil, imdide sona erer. Tarihinin ii
imdinin nasl meydana geldiini gstermektir; gelecein nasl
meydana geleceini gsteremez, nk gelecein ne olacan
bilmez.
iii. Meydana gelen ey kesinlikle insan ussalldr, ama bu,
insann usdlnn yok olmas demek deildir. Kartlk yine ok
gelimesidir;

kat.

iv. Tutku ve bilgisizlik gemi tarihte elbette i grmlerdir,

nemli bir i grmlerdir, ama bunlar hibir zaman salt tutku ve salt
bilgisizlik olmamtr; daha ok kr ve budalaca bir iyi istenci ve
belirsiz ve saptrlm bir bilgelik olmutur.

4. Schiller
kuramnda olduu gibi tarih kuramnda da Kan'n en
izleyicisi, air Schiller'di. Akll ve yetenekli bir dnrd
Schiller; felsefedeyse Kant gibi azimli bir ii olmaktan ok, parlak
bir amatrd; ama sekin bir air olmas ve Jena'da tarih krssnde
bulunduu bir sre meslekten bir tarihi olma~ bakmndan, Kant'a
stnl vard. Kant'n sanat felsefesini i bandaki bir airin
deneyimini katarak yeniden yorumlad gibi, Kant'n tarih felsefesini
de i bandaki bir tarihinin deneyimini katarak yeniden yorumlar.
I 789'da Jena'da verdii tren dersinde, bu deneyimin Kant'n
kuramndaki birtakm hatalar amasn nasl saladn grmek
ilgintir.
Ders Evrensel Tarihin Yaps ve Deeri (Was heijJt und an
welchem Ende studiert man Universalgeschichte?) baln tar.
Schiller evrensel tarih incelemesini savunurken ve onun tarih
bilginlii kadar felsefi bir kafa da gerektirdiini kabul ederken Kant'

Sanat

dorudan

140

izler: Brotgelehrte ya qa ekmek paras bilgini (tarihin kuru kemikleri

olan yaln olgular karsndaki skc , tutumuyla meslekten
aratrmac, btn hrs bir uzmann olabilecei kadar snrl olmak,
gittike daha az ey hakknda gittike daha ok ey bilmek olan bir
adam) ile btn tarihi kendi alanna alan, olgular arasndaki
balantlar grmeyi, tarihsel srecin uzun vadeli dzen1iliklerini
ortaya karmay i edinen felsefi tarihi arasndaki kartln canl
bir resmini izer. Felsefi tarihi bu sonulara, betimledii olaylarn
ierisine duygudalkla girerek ular; doay inceleyen bilim
adamlar gibi olgular salt bilinecek nesneler olarak grp karianna
gemez; tersine, kendini onlarn ierisine atar, onlar imgelem
yoluyla kendi yaantlar olarak hisseder. Bu, gerekte Romantik
okulun tarihsel yntemidir; Schiller'in yapt ise, aslnda tarih
karsndaki salt bilgince tutuma kart olarak, f~lsefi bir tutum
gerektii~ konusunda Kant'la uyumak ve bu felsefi tutumun,
duygudaln tarihsel bilgide tamamlayc bir e, tarihiyi
inceledii olgularn ierisine sokan e haline geldii Romantik
tutum olduunu ileri srmektir.
Byle tasarlandnda evrensel tarih yaban balangtan modem
uygarla ilerlemenin tarihidir. Schiller buraya kadar Kant'la uyuur,
ama iki nemli farkla. (i) Kant ilerlemenin hedefini gelecekteki bir
mutluluk ana yerletirirken, Schiller imdiye yerletirir ve
evrensel tarihin. son amacnn modem dil, modern hukuk, modem
toplumsal kurumlar, modem giyim vb. gibi eylerle birlikte imdinin
nasl olduu ey haline geldiini gstermek olduunu ileri srer.
Schiller burada k~kusuz tarihin gelecee k .tutmad~n, tarihsel

diziterin

imdinin

tesine

geniletilemeyeceini

kendisine

gstermi

olan tarihsel alma deneyimi sayesinde, Kant' dzeltir. (ii) Kant

tarihin iini siyasal evrimin incelenmesiyle snrlarken, Schiller
sanat, din, iktisat vb. tarihini onun ierisine sokar ve burada da yine

ncelini dzeltir.'

141

5. Fichte
Kant'n

grlerini verimli bir biimde gelitirmi olan bir

1806'da imdiki an Iralayc/ar (Grundziige des
gegenwiirtigen Zeitalters) adl Berlin derslerini yayniayan Fichte'ydi.
Fichte imdiyi tarihsel gelime izgilerinin birletii odak noktas
olarak tasarlamakta Schiller'le uyuur, Kant'la uyumaz: dolaysyla,
ona gre tarihinin balca ii ierisinde yaad tarih dnemini
anlamaktr. Her tarih dneminin yaamnn her ayrntsna szan
kendine zg bir zellii vardr; Fichte'nin bu derslerde giritii i de
ann kendine zg yapsn zmlemek, ana izgilerinin neler
olduunu, baka izgilerin onlardan nasl iktn gstermektir.
Bunu her an tek bir tasarmn ya da kavramn cisimlemesi
olduunu syleyerek ortaya koyar; bir btn olarak tarihin bir plann
almas, oyun konusuna benzer bir eyin gelimesi olduu yollu
Kant retiyi kabul etmekle birlikte, biribirini izleyen eitli
alarn temel tasarmlan ya da lavramlarnn, kavramlarn ardll
olduu iin, bir kavramn zorunlu olarak bir sonrakine gtrd
mantksal ardllk olan bir ardllk oluturduunu savunur. Bylece,
Fichte'nin kavramn mantksal yapsna ilikin kuram ona tarihi
dnemlere ayrmakta bir ipucu olarak hizmet eder.
Her kavramn aama ieren bir mantksal yaps olduunu
dnr: tez, antitez, sentez. Kavram ilkin saf ya da soyut bir biim
alr; sonra kendi kartn dourur ve kendini kendiyle bu kart
arasndaki bir antitez olarak kavrar. imdi, tarihin temel kavram
(Fichte burada da Kant' izler) ussal zgrlktr ve zgrln,
herhangi bir kavram gibi, bu zorunlu aamalardan geerek gelimesi
gerekir. Nitekim, tarihin balangc ussal zgrln herhangi bir
kartlk olmadan mutlak olarak yaln ve dolaysz bir biimde
rneklendii hir adr: burada zgrlk kr igd biiminde,
istediini yapma zgrl biiminde varolur ve bu kavramn somut
cisimlemesi
olan toplum, hibir iktidarn, hibir yetkenin
bulunmad, yalnzca insanlarn, koullar izin verdii lde,

tarih

baka rencisi

142

kendilerine iyi grneni yapt doa durumudur, ilkel toplumdur.

Bununla birlikte, Fichte'nin felsefesinin genel ilkelerine gre, bu kaba
ve dolaysz trden zgrlk ancak kendi kartn dourarak daha
gerek bir zgrlk haline gelebilir: yle ki, mantksal bir
zorunlulukla, bireysel zgrln kendi zerinde bir yetke,
kendisinin yapmad yasalar kendisine benimseten bir kural
koyucunun yetkesini yaratarak zgrce kendini snrlad ikinci bir
aama ortaya kar. Bu, zgrln kendini yok olmu gibi grd,
ama gerekte yok olmad, yeni ve daha iyi bir biimde zgr
olmak, yarii Rousseau'nun doal zgrlkten farkl olarak sivil
zgrlk dedii ey olmak iin kendi kartn yaratt (Hobbes'un
gsterdii gibi, ynetici isteyerek onun uyruu olan insanlarn ortak
eylemiyle yaratlr) yeni bir aamaya dt otoriter ynetim
dnemidir. Ama Robbes zgrln gelime srecinin burada sona
erdiini dnmekte hakszd. Kartln nc bir aamayla,
yetkenin, yetkeyi ktye kulland iin deil, srf yetke olduu iin
reddedildii ve yok edildii devrimci bir aamayla giderilmesi
gerekir; uyruk yetkesiz yapabileceini hem hkmdar hem uyruk
olmak iin ynetim iini kendi eline alabileceini hissetmitir.
Dolaysyla, yklan yetke deildir; yklan yalnzca yetke ile
yetkenin zerinde uyguland insan arasndaki d ilikidir. Devrim
anari deildir, ynetime uyruklarca el konmasdr. Ynetme ile
ynetilme arasndaki ayrm bundan sonra da gerek bir ayrm
olarak vardr, ama. bir farklln olmad bir ayrmdr: ayn
insanlar ynelir, ynetilir.
Ama Fichte burada durmaz. Kendi an devrim ayla
zdeletirmez. .adalarnn onun tesine getiklerini dn r.
Kendinde kendi zerinde bir yetke barndran birey anlay, ilk ve
en ham biimiyle devrimci tasarmdr. Ama bu kavramn da kendi
kartn, yani nesnel bir gereklik tasarmn, dncenin lt ve
davrann klavuzu olan, kendi bana varolan bir hakikat btnn
dourmas
gerekir. Bu gelime aam;s, nesnel hakikatn
dncenin karsnda duran hakikat olduu, eylemesininse hakl
olarak bilimsel bilgiye uygun eyleme anlamna. geldii bilimdir.

143

Bilimsel tin alan (sanki) bir kar devrimdir: insan tiranlar yok
edebiliriz, ama olgular yok edemeyiz; eyler neyse odur ve onlarn
sonular ne olacaksa o olur; insann yasalarna kar koysak bile,
doann yasalarna kar koyamayz. Ama yine, tin ile doa arasnda
kartlk olabilir ve almas gerekir; onun almas yeni bir tr ussal
zgrln, tin ile doann yeniden birletii, tinin doada kendi
tamamlayclarn grd ve onunla boyun eme yoluyla deil,
duygudalk ve sevgi yoluyla. iliki kurduu sanat zgrlnn
douudur. Eylemci kendini uruna eyledii eyle zdeletirir,
bylece de en yksek derecede zgrle ular. Fichte, bireyin
kendisini nesnel de olsa kendi amac sayd bir amaca adamasn,
ann ralayc zellii sayar.
Okurun Fichte'nin tarih gryle urarken ektii ba glk,
ylesine sama grnen ey karsnda sabrl olma gldr.
Fichte'nin kafasnda zellikle gze arpan iki bariz hata var gibidir:
(1) dnyann imdiki durumunun yetkin olduu, tarihin meydana
getirmeye alt hereyin tam ve son gereklemesi olduu
dncesi; (2) alarn tarihsel ardardalnn soyut mantksal
irdelemelere bavurarak a priori belirlenebildii dncesi.
, Grnteki samalklarna karn, bu iki dncede de hakikat pay
bulunduu gsterilebilir sanyorum.
(1) Tarihi (ve o konuda filozof) dnyaya yukardan ve dardan
bakan Tanr deildir. Bir insandr, kendi zamannn ve yerinin
insandr. Gemie imdinin asndan bakar: baka lkelere ve
uygarlklara kendininki asndan bakar. Bu bak as yalnz onun
iin ve onun gibi konunianm insanlar iin geerlidir, ama onun iin
geerlidir. Ona sk sk sarlmas gerekir, nk ierisine girebildii
yalnzca odur ve bir bak as yoksa, hibirey gremez. rnein
Ortaan yapp etmeleri hakknda verilen bir yarg, tarihinin
onsekizinci, ondokuzuncu ya da yirminci yzyl adam olmasna gre
zorunlu olarak farkl olacaktr. Biz, yirminci yzylda, onsekizinci ve
ondokuzuncu yzyllarn bu eylere nasl baktn biliyoruz ve
onlarn grlerinin bizim paylatmz grler olmadn

144

biliyoruz. Onlara tarihsel hata diyoruz ve reddetmek ih gerekeler

gsterebiliyoruz. Ortaan tarih yaptn kolayca onsekizinci
yzylda yapldndan daha iyi yaplm diye tasarlayabiliyoruz;
ama kendi zamanmda yaplandan daha iyi yaplm diye
tasarlayamyoruz, nk nasl daha iyi yaplabilirdi diye daha ak
bir tasarmimz olsayd onu daha iyi yapacak bir durumda olurduk ve
bu daha iyi yapma ii olmu bitmi olurdu. imdi, bizim kendi
etkinliklerimizdir; bu etkinliklerin nasl olduunu bildiimiz gibi,
onlar gerekletiriyoruz da; dolaysyla, imdinin asndan, olan ile
olmas gereken, gerek ile lksel arasnda her zaman bir akma
olmas gerekir. Yunanllar Yunanl olmaya alyorlard; Ortaa
Ortaal olmaya alyordu; her an amac kendi olmiktr; bu
1
bakma, imdi, olmaya .alt ey olmay her zaman baarmas
anlamnda yetkindir. Bu, tarihsel srecin yapacak daha fazla bireyi
yok demek deildir; yalnzca, imdiye dek yapmak istediini yapm
olmas ve yaknda ne yapacan bizim syleyemememiz demektir.
(2) Tarihi a priori kurma dncesi bize ok budalaca gelir; ama
Fichte burada Kant'n ne eit olursa olsun her bilgide apriori eler
bulunduu biimindeki kefini izliyordu. Her bilgi alannda, o tip
bilginin biimine ya da yapsna ait olan ve (Kant felsefesine gre)
deneysel malzemeden deil, bilenin bak asndan tretilen
birtakm temel kavramlar ya da kategoriler ile onlara karlk gelen
birtakm ilkeler ya da aksiyomlar vardr. imdi, tarihte bilginin genel
koullar, bilenin imdide bulunduu ve gemie imdinin asndan
bakt biimindeki temel ilkeden tretilir. (Kant'n terminolojisini
benimsersek) grnn tarih iin ilk aksiyomu her tarihsel olayn
gemi zamanda bir yerlerde . bulunduudur. Bu, tarihinin
soruturmasnn ak ierisinde deneysel olarak kefettii bir
genelierne deildir, tarihsel bilginin a priori bir kouludur. Ama
Kan'n kategorilerin ematizmi retisine gre, zaman ilikileri
kavramsal ilikilerin ernalar ya da olgudaki temsilcilerid.i( rnein
nce ile sonrann zaman ilikisi mantksal ncl ile mantksal
sonucun kavramsal ilikisinin bir emasdr. Zamandaki tm olaylar
dnyas bylece mantksal ya da kavramsal ilikiler dnyasnn
emalatrlrn bir karldr. Dolaysyla Fichte'nin tarihsel
145

dnemlerin zamansal ardardalnn temelinde yatan bir kavramsal

ema ortaya karma abas, Kant'n kategorilerin ematizmi
retisinin son derece meru bir biimde tarihe uygulanmasdr.
Bu kukusuz Fichte'nin bir para zayf bir savunusudur. Tarih
konusunda sama bir hata yaptysa da, yalnzca Kant'n yapt daha
genel trden bir sama hatay izliyordu demeye gelir. Ama bu
kavrarnlara sama hata diyen biri, mantksal ardllk ile zamansal
ardllk arasndaki ilikiyi Kant'tan ya da Fichte'den daha iyi
anladn iddia ediyor demektir. Ta Platon Timaios'ta zamann
ncesiz-sonraszn hareketli imgesi olduunu sylediinden beri,
filozoflarn ou bu iki ey arasnda bir iliki bulunduu ve bir olay
zaman ierisinde bir baka olaya gtren zorunlu ardlln, bireyi
zamansal olmayan mantksal diziler ierisinde bir baka eye gtren
ardlilda yap bakmndan bir anlamda zde olduu konusunda
uyumulardr. Bu yadsnr ve zamansal ardllk ile mantksal
iermenin biribiriyle hi ilgisi olmad ileri srlrse, tarihsel bilgi
olanaksz olur, nk bu, bir olay hakknda hibir zaman "olmu
olmas gerekir " diyemeyiz demektir; gemi hibir zaman mantksal
bir kannn sonucu gibi ortaya kmaz demektir. Zamansal dizi
balantsz olaylarn salt bir toplamysa, hibir zaman imdiden
gemie doru uslamlamada bulunamayz. Ama tarihsel dnme
tam olarak byle geriye doru uslamlamaktan oluur; dolaysyla, bir
zaman dizisinin olaylar arasnda bir olayn zorunlu olarak bir baka
olaya gtrd bir i ya da zorunlu balant bulunduu ve bizim
ikinciden birinciye doru uslamlayabileceimiz sayltsna (ya da
Kant ile Fichte'nin diyecei gibi, a priori bir ilkeye) dayahdr. Bu
ilkeye gre eylerin imdiki durumunun ortaya kabilmesinin tek bir
yolu vardr ve tarih bu srecin ne olmu olmas gerektiini grmek
iin imdinin zmlenmesidir. Fichte'nin kendi ann gemi
tarihini yeniden kurduu o belirli yolu savunmuyorum; onun ok
kusurlu olduunu ve kusurlarnn (ilke kusurlan olmalar
bakmnda:) bilgideki a priori eleri deneysel elerden fazla
keskin bir biimde ayrrken Kant' izlemi olmasndan ileri geldiini
sanyorum.
Bu ona, tarihin belgelerin deneysel kantma
dayanmakszn,
salt a priori bir temel zerinde yeniden
146

kurulabileceini dndryordu; ama her tarihsel bilginin a prio~i

kavramlar ve ilkeler ierdiini vurgularken haklyd ve tarihin
yapsn, tarihin yalnzca deneysel olduunu dndkleri iin
kendisiyle alay eden insanlardan daha iyi anlyordu.
Fichte'nin tarih felsefesi Kant'nkine gre bir bakma nemli bir
ilerleme gsterir. Kant'nkinde tarihin kendisince varsaylan iki
anlay
vardr:_ (1)
tarihin kendi gereklemesinden nce
biimlenmi birey olarak tasarlanan bir doa plan; (2) bu biimin
zerinde yrtlecei malzeme olarak tasarlanan, tutkularyla birlikte
insan doas. Tarihin kendisi nceden varolan bu biimin nceden
varolan 'bu malzeme zerine zorla yklenmesinin sonucudur.
Bylece, tarihsel sre gerekten yaratc diye tasarlanmaz: iki
soyutlamay biraraya getirmedir yalnzca ve niye ikisinin biraraya
gelmesi gerektiini ya da dal~ dorusu, brakn ikisinin birden niye
varolmas gerektiini, her birinin niye varolmas gerektiini
gstermek iin hibir aba yoktur. Kant'n kuram aslnda hibirini
dorulamaya almad bir dizi biribiriyle balantsz sayltya
dayanr. Fichte'nin kuram mantka daha yalndr ve gereksiz yere
oalan varlklarla daha az ykldr. Tarih balamadan nce gerekli
olduunu varsayd tek ey, kendi mantksal yaps ile kavramn
kendisi ve o yapdaki eler arasnda bulunan dinamik ilikidir.
Tarihteki itici g tam tarnma kavramn bu dinamik hareketidir; yle
ki, bir plan ve bir itici g olmak zere iki ey yerine, Fichte'de tek
birey, tarihin itici gcn salayan bir dinamik plan (kavramn
mantksal yaps) olan plan :vardr. Fichte'nin bu kefinin meyvalar
Hegel'de olgunlamtr.

6. Schelling
Schelling Hegel'den

yaa

kkt ve Hegel'in Schelling ile

mi yoksa Schelling'in
etkisi altnda n ulat tartmaya alabilir. Ama Schelling tarih
zerine grlerini kapsayan bir felsefe dizgesini (belki de birden

paylat retilere bamsz dnmeyle

147

fazla) Hegel'in Encyclopedia'snda tarih felsefesinin ilk taslan

yazmasndan ok nce yaymladndan, nce Schelling'in grleri
zerine bireyler sylemek yerinde olacaktr.
Schelling Kant ile Fichte'nin tasarmianna daha dizgeli bir
gelime getirmi ve dncesini iki ilkeye yneltmitir: ilkin,
varolan hereyin bilinebilir olduu, yani ussalln bir biimlenmesi
ya da kendi diliyle. Mutlan bir grnm olduu tasarm;
ikincileyin, kart olsalar da, ikisi de bu anlamda Mudan
biimlenmeleri olan iki terim arasnda bir iliki bulunduu tasarm:
Mudan kendisi, bu terimierin farkllklarnn ortadan kalkt bir
zdeliktir. Bu iki-terim rnts btn felsefesinde grlr.
Schelling'e gre O>, bilinebilirin iki byk alan vard!r: Doa ile
Tarih. Kavranabilir olan her biri Mudan bir grnmdr, ama onu
kart yollardan
biimlendirirler. Doa, kavranrl yalnzca
datlm olmalarndan ya da aralarndaki dzenli ve belirli
ilikilerden gelen, uzaya datlm eylerden oluur. Tarih yalnzca
kavranr olmakla kalmayan, zeki olan ve yalnzca kendilerinden
baka bireyi deil, kendini kavrayabilen zihinlerin dnceleri ile
eylemlerinden oluur: dolaysyla Mudan daha tam bir
biimlenmesidirler, nk ilerinde bilgi ilikisinin iki yann da
tarlar, hem nesne hem znedirler. Nesne olarak kavranabilir olmas
bakmndan tinin tarihteki etkinlii zorunludur; zne olarak
kavrayabilir olmas bakmndansa zgrdr. Tarihsel gelimenin
ak bundan tr zihnin ayn zamanda hem zgr hem de yasa
altnda olduunun, yani ahlak ~e siyaset bakmndan zerk olduunun
farkna varnn (Schelling burada Kant' izler) tam olarak
gereklemesidir. Bu gelimenin ierisinden getii aamalar
kavramn mantksal yapsyla belirlenir (Burada Fichte'yi izler): bunun
iin, bu aamalar en geni izgileriyle ikiye blnebilir: ilki, insann
Mutla doa olarak tasarlad, gerekliin dalm ve ayr ayr
gereklikler halinde salm (oktannclk) olduu ve siyasal
biimlerin doal organizmalar gibi ortaya kp arkalarnda hibirey
System of Transcendental ldelism, 1800 Werke (Stuttgart ve ugsburg,
1858), bl.l, cilt III, s.587 -604.

(1)

148

brakmadan

yok olduklar bir aamadr; ikincisi, Mudan tarih olarak

yani insann, insan ussalhn gelitirme pHinnda
kayrayla ibirlii yaparak, Mudan amalarn zgrce
gerekletirdii srekli bir gelime olarak tasarland aamadr.
Bu. insan yaamnn bilimsel, tarihsel ve felsefi dnceyle
ynetildii modem adr.
Schelling'in burada ortaya koymaya alt anlaylarn en
nemlisi, Mudan tarihte tam ve eksiksiz varlk kazand
anlaydr.
Fichte ise, kavramn mantksal yapsnn, tarih
balamadan ve .Srecin bir saylts olarak i grmeden nce tam
olduunu dnyordu; Schelling'de Mudan dinamik yaps
tarihteki dinamik enin temeli deildir; o enin kendisidir. Maddi
evren Mudan bir grnm olmas bakmndan, her zaman
kavranr olmutur; ama mutlak srf kavranr olanla zde Olamaz,
nk salt kavranrlk gerekten anlalm olmakla gerek
klnmas gereken bir gcBktr yalnzca. Kavranr doa onu
aniayacak bir bileni ister ve tam zn ancak kendisini bilen bir tin
varsa gznne serer. O zaman ilk kez gerek bir bilen ve gerek bir
bilinen vardr ve Mutlan kendisi olan ussallk kendisinin daha
yksek ve daha tam bir grnmne doru ilerlemitir. Ama.o zaman
da yeni bir tr kavranrlk ortaya kar: tinin kendisi yalnzca bilen
deildir, bilinebilir olandr, dolaysyla Mutlak tinin doay bildii
bir durumla yetinemez, tinin kendini bildii daha ileri bir aama
olmas gerekir. Kendini bilme sreci ilerledike, kendinin
bilgisindeki yeni aamalar bilen tini zenginletirir, bylece de onun
iin bilinecek yeni eyler yaratr. Tarih hem bilginin hem bilinebilirin
ilerleyici bir biimde varlk kazand zamansal bir sretir ve bu,
tarihe Mudan kendini gerekletirmesi denerek dile getirilir;
Mutlak burada hem bilinebilir akl hem de bilen akl demektir.
tasarland,

7. Hegel
1784'de Herder'le balayan tarilisel hareket doruk noktasna, tarih
felsefesi zerine ilk derslerini 1822-23'te veren Hegel ile geldi.
Hegel'in Tarih Felsefesi'ni kendi kendine okuyan herhangi biri, onun,
149

tarihi felsefi dnce aamasna ilk kez tam olarak ertren,

tamamen zgn ve devrim niteliinde bir yapt olduunu dnr
ancak. Ama ncellerinin yaptlar gzden geirilince, onun kitab ok
daha az rktc, ok daha az zgn hale gelir.
Hegel tarih felsefesi denebilecek (neri ve- terminoloji
Voltaire'indir) yeni bir tr tarih nerir; ama tarih felsefesi onun iin
tarih zerine felsefi olarak dnme deil, daha byk bir gle
ortaya kan tarihin kendisidir ve salt deneysel tarihten farkl olarak
felsefi tarih, yani yalnzca olgu olarak saptanmakla kalmayp,
olgularn niye olduklar gibi olup bittiinin nedenleri kavranarak
anlalan tarih haline gelir. Bu felsefi tarih insanln evrensel bir
tarihi olacak (Hegel burada Herder'i izler) ve ilkel alardan bugnk
uygarla doru bir ilerlemeyi sergileyecektir. Bu yknn konusu,
gerek bir toplumsal ilikiler dizgesi ierisinde sergilenen ahiili
insan aklyla zde olan zgrln gelimesidir; yle ki, felsefi
tarihin yantlamas gereken soru Devletin nasl ortaya kt
sorusudur (btn bunlar Kant'tan alnmtr). Ama tarihi gelecee
ilikin hibirey bilmez; tarih gelecekteki bir topyada deil, gerek
olan imdide sona erer (bu Schiller). nsann zgrl zgrlnn
bilinciyle ayn eydir, yani, zgrln gelimesi bilinliliin
gelimesidir, kavramn eitli zorunlu aamalarnn ya da anlarnn
biribiri ardndan tamamland bir dnce ya da mantksal gelime
srecidir (bu Fichte). Son olarak, felsefi tarih yalnzca insan srecini
deil, kosmik bir sreci, dnyann kendinin bilinci ierisinde tin
olarak kendini gerekletirdii bir sreci de sergiler (bu Schelling).
Demek ki, Hegel, tarih felsefesinin ralayc izgilerinin her birini
ncellerinden almtr, ama onlarn grlerini, olaanst bir
ustalkla, bir btn olarak bamszca ele alnmay hak eden pek
tutarl, pek birlikli bir kurarn ierisinde biraraya getirmitir. Ben de,
bundan tr, onun kimi aync izgilerine dikkati ekmek istiyorum.
lkin, Hegel tarihe doadan yaklanay reddeder. Doa ile tarihin
farkl eyler olduunu vurgular. Her biri bir sretir ya da sreler
kmesidir; a~a doa sreleri tarihsel deildir: doann tarihi yoktur.
Doa sreleri dngseldir; doa dner durur ve byle dnlerin

150

yinelenmesiyle hibirey oluturulmaz ya da kurulmaz. Her

gndoumu, her bahar, her gelgit bir nceki gibidir; dng kendini
yinelediinden, dngy yneten yasa da deimez. Doa daha
yksek ve daha aa organizmalar dizgesidir, yksek olan aa
olana baldr; mantksal olarak, yksek organizmalar aa
olanlardan nce gelir, ama zamansal olarak yle deildir; Hegel
yksek or~anizmay zamanca aa organizmadan nce gelitiren
evrim kuramn, buna inanan insanlarn mantksal bir ardll
zamansal bir ardllkla kartrdklarn ileri srerek, pein pein
reddeder. Tarih, tersine, hibir zaman kendini yinelemez; onun
hareketleri daireler zerinden deil, sarmallar zerinden geer ve
grnteki
yinelenmeler hep yeni birey edinmi . olmakla
farkllamtr. rnein, savalar tarihte zaman zaman yeniden
ortaya kar, ama her yeni sava, insanlarn son savata1
rendikleri derslerden tr, bir bakma yeni bir eit savatr.
nemli bir ayrm dile getirmi olduu iin Hegel'in hakkn
vermek gerek; ama bunu yanl dile getirmitir. Doann tarihsel
olmayan srelerini insan yaamnn tarihsel srelerinden ayrmakta
hakldr, ama evrim retisini reddederek bu ayrm glendirmekte
hakszdr. Darwin'den bu yana, bu retiyi kabul etmek ve doa
srecini Hegel'in benzemediini dnd tarih srecine benzer
diye tasarlamak, yani, srp giderken kendini artran birey olarak
tasarlanl.ak zorunda grdk kendimizi. Ama doa srecinin tarih
srecinden farkl olduu -rnein, jeolojik dnemlerin ardardalnn
gerek bir tarihsel ardardalk olmad- yine de dorudur, nk
tarihin zellii tarihinin eylemlerini anlatt eyleyicilerin
dncelerini

ve gdlerini kendi zihninde

azndan

canlandrmasdr

ve

ilkece yeniden canlandrlabilen eylemlerde!\

olumadka, olaylarn hibir ardardal tarihsel bir ardardalk
deildir. Jeoloji bir olaylar dizisiyle karmza kar, ama tarih,
karmza bir edimler dizisiyle kmadka, tarih deildir. Bu
bakma, Hegel'in insan yaamnn tarihi dnda hibir tarihin
olmad, bunun da yalnzca yaam deil, ussal yaam, dnen
varlklarn yaam olduu yollu sonucu hakldr.
gdleri en

151

kincileyin, btn bunlardan da dolayszca kt gibi, her tarih

dnce tarihidir. nsan eylemleri yalnzca olaylar olduu srece,

tarihi onlar anlayamaz; tam anlamyla, olup bittiklerinden- bile

haberi olmaz. Onlar ancak dncenin d ifadeleri olarak bilinebilir
tarihi iin. rnein, birinci yzyl Roma imparatorlar ile Senatodaki
muhalefet arasndaki gibi bir siyasal atmann tarihini yeniden
kurmak iin tarihinin yapmas gereken ey, iki tarafn o sradaki
siyasal durumu nasl grdklerini, o durumu nasl gelitirmeyi
dndklerini grmektir: hem kendilerinin o andaki durumlar
hakkndaki hem olanakl gelecekleri hakkndaki siyasal grlerini
kavramas gerekir. Hegel burada da haklyd; insanlarn ne
yaptklarn bilmek deil, ne dndklerini anlamak; tarihinin
iinin uygun tanm budur.
ncleyin, tarihsel srecin itici gc (Kant'n deyimini
kullanrsak) akldr. Bu ok nemli ve g bir retidir. Hegel'in
bununla sylemek istedii, tarihte olup biten hereyin insan istenciyle
olup bittiidir, nk tarihsel sre insan eylemlerinden oluur; insan
istenci ise, insann eylemde dsal olarak kendini dile getiren
dncesidir. nsan dncesinin ou kez ya da genellikle
ussallktan uzak olduu sylenirse, Hegel bunun, ierisinde bir
dnce parasnn gerekletii tarihsel durumu kavrayamamaktan
doan bir hata olduunu syleyerek karlk verecektir. dnme
hibir zaman in vacuo(*) gereklemez; her zaman belirli bir kii
tarafndan belirli bir durumda gerekletirilir; her tarihsel kii her
tarihsel durumda o kiinin o durumda dnebi/ecei ve
eyleyebilecei kadar ussal olarak dnr ve eyler, hi kjmse de
daha fazlasn yapamaz. Bu Hegel'in nemli sonularla birlikte ortaya
koyduu ok verimli ve deerli bir ilkedir. Hegel Aydnlanma'nn
tasarlad soyut ussal insann hibir gerek yan olmadna
inanyordu; gereklik her zaman hem ussal hem tutkulu olan, hibir
zaman yalnzca biri ya da teki olmayan, tutkular ussal bir varln
tutkular, dnceleri tutkulu bir varln dnceleri olan bir
insandr; dahas, tutkusuz hibir akl ve hibir eylem olmaz. yleyse,
(*)Bolukta

(ev.).
152

birinin tutkudan tr belli bir biimde eylediini, kantlamak rnein, suluyu bir fke nbeti ierisinde yarglayan bir yarg ya da
hrs gdlerinden tr muhalefeti ineyen bir devlet ad,rn-, onun
ussal olarak eylemediini kantlamak deildir; nk yargcn yargs
ya da devlet adamnn siyaseti, uygulanlarndaki bu tutkulu eye
karn, adil bir yarg ya da bilgece bir siyaset olabilir. Bunun iin,
Hegel insanlk tarihinin kendini tutkularn bir gsterisi olarak
sergiledii
yollu
kabul
edilmi
olgunun,
onun
aklla
denetlenrnediini kantlamayacan ileri srer. Tutkuyu, deyim
yerindeyse, tarihin yapld alann dnda bulunan bo birey diye
dnr: Tarih, bir bakma, tutkularn bir gsterisidir ve baka
hibirey deildir; ama ayn ekilde akln bir gsterisidir, nk akl
tutkunun kendisini amalarn gerekletirmekte ara olarak kullanr.
Bu akln hi/esi anlay; eyleyicilerinin kiiliinde tutkular
oyuna getiren akl anlay, Hegel'in kurarnnn nl bir gldr.
Hegel akl insan yaarnnn dndaki birey ierisinde, kr . ve
tutkulu insanlarn kendilerinin deil, akln amalar olan amalar.
araclyla ortaya kan birey ierisinde kiiletiriyor gibi. Kimi
kez, belki de, Hegel, tarihte uygulanan planlarn Tanrnn planlar
olduunu ve kesinlikle insann pHinlar olmadn dnen Ortaa
teolojik gr gibi bir gre dyor; ya da (ikisini ayrmak
olanaklysa) tarihte uygulanan planlarn insann deil doann
planlar olduunu syleyen Kant'n ve Aydnlanma tarihilerinin
gizlice teolojik grne. Bununla birlikte, btnnde aktr ki,
Hegel'in yapmak istedii, bu grten karnakt. Tarihte planlarn
uygulanmasnn nedeni, Hegel'e gre, ne soyut bir doal akl ne de .
akn

bir tannsal akldr; insan

tutku

arasnda bulunduunu

doa

ile tutkulu insan

akl,

sonlu

kiilerin akldr. Akl

ya da akll
ile insan
tukusu arasndaki ilikidir. Hegel'in tarih grnn aklc bir gr
olduu sylenirken bu unutulmamaldr; onun aklcl ok ilgin
trden bir aklclktr, nk akl, d eleri akln kendisinin
znde diye tasarlar. nsan yaarnnda ve bu haliyle zihinde akl ile
akl d arasndaki bu i iliki anlay, gerekte yeni bir insan
anlaynn, duruk bir anlay yerine hareketli bir anlayn haberini
ileri

srd ilikiyse, Tanr

ile

arasndaki iliki deil,

153

insan

akl

verir ve Hegel'in onsekizinci yzylda yaygn olan soyut ve duruk

insan doas kuramndan kurtulmaya altn gsterir.
Drdncleyin, her tarih dnce tarihi olduundan ve akln
kendini gelitirmesini sergilediinden, tarihsel sre aslnda bir
mantksal sretir. Tarihsel sreler, deyim yerindeyse, zaman
cetveline yaylm mantksal gemilerdir. Tarih bir eit mantktan
baka birey deildir; zamansal bir ncelik-sonralk ilikisi haline
gelmesi, bu mantktaki mantksal ncelik sonralk ilikisinin yerine
gemekten ok, onu zenginletirif ya da salamlatrr. Bundan
tr, tarihte olup biten gelimeler hibir zaman rastlantsal deildir,
zorunludur; bizim tarihsel srece ilikin bilgimiz de deneysel
olmamakla kalmaz, apriori dir, zorunluluunu grebiliriz.
Hegel'in felsefesindeki hibirey, zamanda gelimibir mantksal
sre olarak tarihe ve bizim onun hakkndaki a priori bilgimize
ilikin bu tarih grnden daha fazla tepki ve dmanlk
uyandrmamtr, ama ben Fichte'yle balant kurarak bu grun ilk
bakta
grlebilecei
kadar sama olmadn daha nce
belirtmitim; gerekte, bu gre yneltilen itirazlarn ou yanl
anlamadan baka birey deildir. Fichte'nin hatas, 5'de gsterdiim
gibi, tarihin deneysel kanta gvenmeyip saf a priori bir temel
zerinde yeniden kurulabileceini dnmekti. te yandan, Hegel'i
eletirenler tarihsel bilginin salt deneysel olduuna inanmak gibi
kart bir hataya dyorlar genellikle; bunun bir hata olduunu da
5'de belirtmitim. Hegel'in kendisi bu iki hatadan da uzak durmutur.
Kant gibi o da saf a priori bilgiyi a priori eler ieren bilgiden
ayryordu ve tarihi ilkinin deil ikincisinin bir rnei sayyordu.
Onun grunde tarih dncenin dsal ifadeleri olan deneysel
olaylardan oluuyordu ve olaylarn ardndaki dnceler -olaylarn
kendisi deil- mantksal olarak balantl kavramlardan bir zincir
oluturuyordu. Artlarndaki dncelere deil de, yalnzca olaylara
baktnzda hibir zorunlu balant grmezs~niz ve tarihte zorunlu
balantlar olduunu dnd iin Hegel'i sulayan insanlar tarihe
salt d olgular olarak, deneysel bir biimde bakyor, yle
baktklarnda hibir mantksal balant grmediklerini, pek hakl
olarak gvenle belirtiyorlar bize. Hegel de pek doru diye
154

yantlayacaktr; salt olaylar arasnda hibirey yoktur. Ama tarih

eylemlerden oluur ve eylemlerin bir ii bir de d vardr; d
yannla, eylemler uzaya ve zamana bal salt olaylardr ve baka
trl deildir; i yannda, eylemler mantksal balantlarla biribirine
bal dncelerdir. Hegel'in yapt, tarihinin ilkin belgeleri ve
teki kantlar inceleyerek deneysel almas gerektiini
vurgulamaktr; olgularn ne olduunu ancak bu yolla saptayabilir.
Ama sonra olgulara ieriden bakmas ve o adan neye benzediklerini
anlatmas gerekir. Dardan farkl grndklerini sylemek Hegel'e
verilecek bir yant deildir.
Bu karlk, sanyorum, btn Hegel eletirmenlerinin en ciddlsi,
en dizgelisine, yani Croce'ye bile uygundur. Croce Hegel'in btn
tarih felsefesinin iki ok farkl eyi, yani kartlk ile farkll
biribirine karyatrmaktan domu koca bir gaf olduunu ileri srer.
Kavramlar, der Croce, kartlkla biribirine baldr: iyi ile kt,
doru ile yanl, zgrlk ile zorunluluk vb.; Hegel'in kavramlarn
ilikilerine
degin
kuramn
diyalektik kuramnda pek y
akladn kabul eder Croce. Diyalektik kuram, herhangi bir
kavramn nce tretip sonra yadsd kendi kartyla zorunlu bir
iliki ierisinde bulun,unu betimler; yle ki, kavramn yaay
kartlarn yaratma ve amayla olur. Ama kavramlarn durumlar
olan tek tek eyler hibir zaman biribiriyle kartlk bakmndan
ilikili deildir, farkllk bakmndan ilikilidir: bunun n
aralarndaki ilikiler diyalektik deildir ve tek tek eylemlerin,
kiilerin ve uygarlklarn tarihi olan tarihte de dolaysyla diyalektik
yoktur; oysa Hegel'in btn tarih felsefesi her tarihsel srecin
diyalektik bir sre olduu ilkesine baldr; bu srete bir yaam
biimi -rnein Yunanistan- kendi kartn -bu durumda Roma'y
tretir ve bu tez ile antitezden bir sentez -bu durumda Hristiyan

dnyas- doar.

Croce'nin gr inandrcysa da, gerekte sorunun can

dokunmaz. Tarih hakknda konuurken kartlk ya da
antagonizm ve sentez ya da uzlama gibi szckleri hibir zaman
kullanmamamz
gerektiini
ngorur; megn despotluk ile
liberalliin kart siyasal retiler olduunu sylememeliyiz,

damarna

155

yalnzca

farkl

olduklarn

sylemeliyiz: Whigler [bamszlk

yanllar] ile Toryler [tutucular] arasnda ya da Katolikler ile
Protestanlar arasnda bir kartlktan deil, bir farkllktan sz
etmeliyiz. mdi, tarihin yalnzca dsal olaylarndan sz ederken
kartlk gibi terimleri (bunlara diyalektik terimler demerne izin
verin) kullanmamza gerek olmad dorudur; ama bu olaylarn
altnda yatan isel dncelerden sz ederken, bana yle geliyor ki,
bunlardan kaamayz. rnein, Yeni ngiltere'nin smrgeciliinin
salt dsal olaylarn herhangi bir diyalektik dil kullanmadan
betimleyebiliriz; ama bu olaylar bir Protestan yaam grn
uygulamaya geirmek iin Pilgrim Fathers'a [gmen ngilizlerce]
tasarlanm bir giriim olarak grmeye altmzda dnceler
hakknda
konumaktayz
ve onlar
diyalektik terimlerle
betimlememiz gerek; rnein, dinsel kurumlarn bamszlndan
yana gr ile piskopostan yana gr arasndaki bir kartlktan sz
etmemiz ve halifelie dayal bir papazlk gru ile ona dayanmayan
bir papazlk gr arasnda diyalektik bir iliki bulunduunu kabul
etmemiz gerek. Bu bak asndan, Yunan uygarl Yunan yaam
grnn, yani, Yunan insan anlaynn gereklemesidir; Roma
uygarl Roma'nn insan anlaynn gereklemesidir; bu iki
anlay arasndaki iliki, Croce'nin kendisinin de gsterdii zere,
diyalektik bir ilikidir. Ama bunlar hep Hegel'in zaten syledii
eylerdir.

Beinci ve Hegel'in ac ac eletirildii bir baka nokta, tarihin

gelecekte deil imdi bittii retisidir. rnein, pek yetenekli, pek
sevimli svireli yazar Edward Fueter der ki (1), insan yaamnn
akn balangcndan dnyann sonuna ve Ortaa dnrlerinin
yapt gibi, son yargya dek izleyen bir tarih felsefesi saygdeer ve
soylu bireydir: ama Hegel'in tarihi son yargyla deil, imdiki gnle
bitiren tarih felsefesi, imdiyi ululayp lkselletirerek, daha fazla
bir gelimenin olanaklln yadsyarak, kaba ve aklsz bir
tutuculuk siyasetine szde felsefi bir dorulama salayarak bitiyor.
Hegel burada da, Fichte gibi, kesinlikle hakl. Tarih felsefesi, onun
(1)

Geschichte der neueren Historiographie (Mnich ve Berlin), s.433.

156

goruunce, felsefi olarak ele alnan, yani, iinden grlen tarihin

kendisidir. Ama tarihinin gelecee ilikin hibir bilgisi yoktur.
Henz gereklememi olgular belirlemek iin elinde hangi
belgeler, hangi kantlar vardr? Ayrca, tarihi tarihe ne denli felsefi
bakarsa, gelecein kendisi iin kapal bir kitap olduunu, her zaman
da yle olmas gerektiini o denli aka kabul eder. Tarihin imdiyle
bitmesi gerekir, nk baka hibir ey olmamtr. Ama bu,
imdiyi ululamak ve gelecekte ilerlemenin olanaksz olduunu
dnmek demek deildir. Yalnzca, imdiyi bir olgu olarak kabul
etmek ve gelecekteki ilerlemenin neyin nesi olacan bilmediimizi
anlamak demektir. Hegel'in ortaya koyduu gibi, gelecek bir bilgi
nesnesi deil, umutlarn ve korkularn nesnesidir; umutlar ve
korkularsa tarih deildir. Hegel sonraki yaamnn klgn
siyasetlerinde aklsz bir tutucu olduysa, bu insan olarak Hegel'in
kusuruydu; bunu onun tarih felsef~sinin kusuru saymak iin hibir
neden yok.
Hegel bu noktalarda kendisini eletirenler karsnda hakl
grnyorsa da, Tarih Felsefesi'ni, gz kamatrc bir yapt olmakla
birlikte, byk kusurlar olduu duygusuna kaplmadan okumak
olanakszdr. andan bu yana kefedilmi tarihsel olgulardan
Hegel'in habersiz olduuna iaret etmiyorum yalnzca; yaptnn
ynteminde ve dokusunda bulunan daha derin bireye iaret
ediyorum. Bir tarihi olarak Hegel'in en byk baary gerek bir
tarihsel yntem zaferi olan ve daha sonraki btn dnce tarihlerine
model oluturan felsefe tarihi zerine derslerinde gsterdii, birok
okurun dikkatini ekmi arpc bir olgudur. Bu demektir ki, her

tarihin

dnce

tarihi

olduu

ilkesine

dayal

yntemi,

urat

konu

en saf haliyle dnce, yani felsefi dnce olduunda yalnzca hakl

bir baar deil, parlak bir baaryd; ama bu onun Tarih
Felsefesi'nin konusu deildir.
Hegel'in kendisi dncenin birok eidi olduunu, bunlarn
ussalln daha az ya da daha ok yetkin rnekleri olmalar
bakmndan der:ecelerle biribirinden ayrldklarn kabul eder.
Temelde znel tin dedii, psikolojinin urat dnce eidi,
dncenin
canl
organizmann
kendi duyuniarna ilikin
157

bilincinden bir para fazla birey olduu dnce eidi gelir. Sonra,
ikinci yksek basamakta, dncenin toplumsal ve siyasal dizgeler "
ierisinde kendi d grnmlerini yaratarak kendini dile getirdii
dnce eidi, Hegel'in nesnel tin dedii ey gelir. Sonra, en tepede,
sanat, din ve felsefe olmak zere, biim ierisinde mutlak tin gelir.
Bunlarn hepsi toplumsal ve siyasal yaam alann aar ve zne ile
nesne, dnr ile onun hazr bulduu ve uymak zorunda olduu
kurum ya da yasa arasndaki kartln tesine geer: bir sanat
yapt, bir dinsel inan ya da bir felsefi dizge, onu tasarlayan tinin
btnyle zgr ve ayn zamanda btnyle nesnel bir ifadesidir.
imdi, Hegel, Tarih Felsefesi'nde, inceleme alann siyasal tarihle
kstlyor. Burada Kant' izlemektedir; ama Kan'n bunu yapmak iin
iyi bir gerekesi vard, Hegel'inse yoktu. Kant fenomenler ile
kendinde eyler arasndaki ayrrnma dayanarak, grm olduumuz
gibi, tarihsel olaylar fenomenler olaiak, tarihinin seyircisi olduu
bir zaman dizisi ierisindeki olaylar olarak gryordu. Kendinde
eyler olarak insan eylemleri, ona gre ahlaki eylemlerdir. Bunun
iin, tarih ancak siyaset tarihi olabilir ve yle olmaldr. Hegel Kant'n
fenomenler ile kendinde eyler arasndaki ayrmn reddederken,
bunun iermesi olarak, onun tarihin bir gsteri olduu ve her tarihin
siyasal tarih olduu retisini reddediyordu. Bundan tr Hegel'in
Tarih Felsefesi'nde, Devletin merkezde durmas bir tarih hatasdr ve
Hegel kendiyle tutarl olmak iin, tarihinin iinin nesnel tin srecini
mutlak tinin, yani sanatn, dinin ve felsefenin tarihi gibi incelemek
olmadn kabul etmek zorunda kalmtr. Gerekten, Hegel'in toplu
yaptlarnn hemen hemen yars bu eyin incelenmesine
ayrlmtr. Tarih Felsefesi Hegel'in yaptlarnn btn ierisinde
manta aykr bir fazlalktr. Tarihsel yntemdeki devriminin asl
meyvas, bu meyva kendi yazlarnda aranp bulunacaksa, Estetik,
Din Felsefesi ve Felsefe Tarihi adl sekiz cilttir.
Allm Hegel eletirisi bundan tr hataldr. Hegel'in tarih
felsefesinin, herkesin kabul etmesi gerektii gibi, bir para yetersiz
olduunu onaylayarak balayp unu ileri srer: "Bu, tarihi ussal diye
grmenin getirdii bireydir. Dorusu, tarihin kendini gelitiren
insan dncesi olmaddr, bu ok samadr." Hakl eletiri yle
158

olurdu: "Bu, siyasal tarihi kendi bana tarihin btnym gibi

grmenin getirdii bireydir. Dorusu, tarihinin siyasal gelimeleri
iktisadi, sanatsal, dinsel ve felsefi gelimelerle btnlemi olarak
tasariarnas ve somut gereklii ierisindeki insann ksack bir
tarihiyle yetinmemesi gerektiidir." Gerekte, bilinli ya da bilinsiz
kimi ondokuzuncu yzyl tarihilerini etkilemi gibi grnen, bu
ikinci eletiridir.

8. Hegel ile Marx

Ondokuzuncu yzyl tarih yazm Hegel'in tarihin ussal olduu
terketmedi -bunu yapmak tarihin kendisini terketmek olurdu' ama Hegel'in biimsel Tarih Felsefesi'nde ihmal ettii eleri
vurgulayarak somut tinin bir tarihini oluturmay ve bu eleri
salam bir btn haline sokmay amalad. Hegel'in dolaysz
tilmizlerinden Baur Hristiyan retisi tarihinde, Marx iktisadi
etkinlik tarihinde uzmanlarken, Ranke Protestanlk gibi bir
anlayn ya da tasarmn gereklemesi olarak tarihsel hareketler ya
da dnemler anlayn dizgeli olarak uygulamakta daha sonra
geliyordu. Marx'ta kapitalizm ya da Ranke'de Protestanlk tam
Hegelci anlamyla bir "tasarmdr"; insann yaamna ilikin, insann
kendisinin kabul ettii bir dnce, bir anlay, Kant bir kategoriye
benzer, ama tarihsel olarak belirlenmi bir kategori: insanlarn belli
bir ada dnmeye balama biimi, tm yaamlarn kendisine
gre dzenledikleri ey; btn bunlar srf tasarmn kendi
diyalektiiyle farkl bir tasanma dntn ve tasarm dile
getiren yaam biiminin tasarma uygun olmayacan, bozulup
dalarak kendini ilkinin yerini alan ikinci bir tasarmn ifadesine
dntreceini grmek iindir.
Marx'n tarih gr Hegel'inkinin hem s'alam yann hem zayf
yann tar; salaml maltksal temel kavramlar rntsyle
olgularn arkasna szmasndadr; zayfl ise kendi bana tam
tarnma ussal olarak insan yaamnn tek grnmn CHegel'de
siyasal, Marx'ta iktisadi grnm) semesindedir. Marx, Hegel gibi,
insanlk tarihinin bir dizi farkl kout tarihler, iktisadi, siyasal,

inancn

159

sanatsal, dinsel vb. tarihler deil, tek bir tarih olduunu vurguluyordu.
Ama yine Hegel gibi, bu birlii, gelime srecinin her izgisinin, hem
kendi srekliliini hem tekilerle yakn ban koruduu bir organik
birlik olarak deil, ierisinde tek bir srekli izginin (Hegel'de siyasal
tarih izgisinin, Marx'ta iktisadi tarih izgisinin) bulunduu bir birlik
olarak tasarlyordu; varl olan, ama kendine zg hibir sreklilii
bulunmayan teki etkenler, Marx'a gre, gelimelerinin her
noktasnda yalnzca temel iktisadi olgunun yansmalaryd. Bu da
Marx', birtakm insanlar, rnein, birtakm felsefi grleri kabul
ediyorlarsa da, onlar kabul etmelerinin hibir felsefi gerekesinin
bulunmad, yalnzca iktisadi gerekelerinin bulunduu biimindeki
aykrla gtrd. Bu ilke zerine kurulmu tarihsel siyaset, sanat,
din, felsefe incelemelerinin hibir gerek tarihsel deeri olamaz;
bunlar salt yaratclk denemeleridir ve bu denemelerde, rnein,
Quakerizm ile bankaclk arasndaki baianty kefetme sorunu gibi
gerek ve nemli sorun, Quakerizmin eninde sonunda bankaclarn.
bankaclk hakkndaki dn biimlerinden baka birey olmad
sylenerek geitirilir. Bununla birlikte, Marx aykrlk,
dncesinin
ou
yanna
bulaan
ve Hegel'in diyalektii
karsndaki tutumuna bakarak en iyi biimde tanmlanabilen,
tarihselcilie kar bir doalcln belirtilerini gsterir ancak.
Marx'n Hegel'in diyalektiini alp onu tepetaktak ettii yollu nl
bir vns vard; ama syledii eyi kastetmiyordu tam olarak.
Hegel'in diyalektii dnceyle balar, doayla devam eder ve tinle
biter. Marx bu dzeni tersine evirmiyordu. Birinci ve ikinci terime
deiniyorrlu
yalnzca,
uuncye deil; Hegel'in diyalektii
dnceyle balayp doayla devam ederken, kendi diyalektiinin
doayla balayp dnceyle devam ettiini sylemek istiyordu.
Marx bir felsefe cahili deildi, Hegel'de dncenin doadan nce
oluunun Hegel'in doay tinin bir rn olarak grd anlamna
geldiini bir an bile dnmemiti. Biliyordu ki Hegel, kendisi gibi,
tini doann bir rn (diyalektik bir rn) olarak gryordu.
Biliyordu ki, 'dnce' szc, Hegel'in manta "dncenin
bilimi" dedii anlamda, dnen ey deil, dnenin dnd

160

ey

demektir. Mantk, Hegel'e gre, "nasl dndmzn" bir

Platonik biimlerin, soyut varlklarn, "tasarmlarn" bir
bilimidir -Hegel'in uyarsn ciddiye almay unutmazsak, tasarmlarn
ancak in~anlarn kafalurnda varolduunu dnmememiz gerek. Bu
"znel idfalizm" olurdu ki, Hegel'in nefret ettii bireydir. Ona gre,
tasarmlar insanlar onlar dnebildikleri iin insanlarn kafasna
girmitir yalnzca; "tasarm"lar onlar dnen insanlardan bamsz
olmasayd, insanlar ya da, aslnda, herhangi bir doa dnyas
olmazd; nk bu "tasarmlar" bir doa ve insanlar dnyasnn,
dnmeyen
varlklarla
dnen
varlklar
dnyasnn
ancak
ierisinde olanakl olduu bir mantksal ereveydi.
Bu "tasarmlar" doa iin bir ereve oluturmakla kalmyor,
tarih iin de bir ereve oluturuyordu; nsann ierisinde
dncelerini dile getirdii
eylemler olarak. tarih, dnme
etkinliinin, tinin varolabilmesini salayan kouHarca kendisine .
nceden verilmi olan yapsnn genel izgilerini tayordu. Bu
koullardan ikisi udur: birincisi, tinin bir doa dnyas ierisinde
doup orada yaamay srdrmesi; ikincisi, doann ardnda yatan
zorunluluklar kavrayarak i~lemcsi. Buna gre, insann tarihsel
etkinlikleri, olup biten ya da srp giden dkinlikler olarak, bir doal
ortam ierisinde olup biter ya da srp gider, baka trl srp
gidemez; .ama "ierikleri", yani insanlarn tek tek dndkleri ve
insanlarn tek tek bu dnceyi dile getirerek yaptklar, doayla
deil, "tasarmla", mantn inceledii zorunluluklarla belirlenir.
:Pemek ki mantk tarihin anahtardr; u anlamcia ki, insanlarn
tarihe incelenen dnceleri ile eylemleri, mantn daha nce siyah
beyaz olarak izdii rntnn renkli biimi olan bir rnty izler.
Marx'n Hegeliin diyalektiini tersine evirdiini sylerken
dnd budur. Bu demeci verirken kafasnda bulunan ey tarihti;
belki de Marx'n ilgilendii tek eydi bu. Sylediklerinde nemli
olan, Hegel iin mantk doadan nce geldiinden, tarihin zerinde
ileyecei rnty belirlemek mantgn, ierisinde ileyecei
ortam belirlemek ancak doann i~ivl\.e, Marx'n kendisi iin, .
doann tarih ortamndan daha faza birey olmas, tarihin
rntlerinin tretildii kaynak olmasyd. Hegel'in zgrln
bilinidir.

161

aamas iin verdii nl rnt gibi -"Dou dnyas iin birisi

zgrdr; Yunan-Roma dnyas iin kimileri zgrdr; modern
dnya iin herkes zgrdr"-, tarihe mantktan rntler karmann
yararsz olduunu dnyordu. Marx'n bir o kadar nl olan "ilkel
komnizm, kapitalizm, sosyalizm" ile yapt gibi -burada terimierin
anlam,
sozumona, "tasarmlardan" deil, doal olgulardan
tretilmektedir- rntleri doa dnyasndan karmak daha iyiydi.
Marx'n yapt, onsekizinci yzyl tarihsel doalclnn temel
ilkesini, tarihsel olaylarn doal nedenleri olduu ilkesini yeniden ileri
srmekti. Kukusuz, bu ilkeyi bir farkla ileri sryordu. dncesinin
soyaacndaki llegelci yan ona 'diyalektik' terimini kucanda
tama hakkn veriyordu. ylesine srarla vurgulad maddecilik
sradan
onsekizinci yzyl maddecilii deildi, "diyalektik
maddecilik"ti. Fark nemsiz deildir; ama abartlmamas gerekir.
Diyalektik maddecilik hala maddecilikti. Marx'n llegelci diyalektikle
yapt hokus fokusun btn amac dolaysyla uydu: llegel
onsekizinci yzyln tarihsel doalclndan kanm, bunu ancak
bir para baarm, ama her naslsa zerk bir tarih istemiken (nk
mantksal zorunluluun yetkesinden baka yetke tanmayan bir tarih,
haketmedii zerk nvann isteyemezdi), Marx bu istemden
vazgeiyor ve tarihi bir kez daha llegel'in kap kurtulduunu ilan
ettii doa biliminin egemenliine bal klyordu.
Marx'n att adm geriye doru bir admd; ama bir sr baka
geri adm gibi, grnte gerekte olduundan daha geriye doruydu;
nk boaltlan alan hibir zaman gerekten igal edilmemi bir
aland.
llegel zerk bir tarih istemt, ama aslnda onu
gerekletirmemiti. Sanki kehanetle, tarihin ilkece doa biliminin
vesayetinden kurtarlmas gerektiini grmt; ama kendi tarihsel
dnnde, bu kurtulu tam olarak gereklememiti. Yani onun
genellikle tarih adn verdii ey bakmndan, siyasal v_e iktisadi tarih
bakmndan
gerekletirilmemiti;
llegel'in uzman olmad,
aslnda makas-zamk yntemleriyle yetindii bir aland bu. Bununla
birlikte, felsefe tarihinde ve yalnz burada, tarihsel bir alann
gerekten igaline giriti ve burada tarihsel dneeye zerklik
istemesinin ilkece hakl olduuna, birok okuru inandrd gibi,

162

kendini inandrmas gerekti. Diyalektik maddeciliin siyasal ve

iktisadi tarihte her zaman en byk baarlar kazanmasnn ve
felsefe tarihinde en byk baarszlklara uramasnn bir nedeni
budur.
Marx'n Hegel diyalektiini tersine evirmesi bir geri adm idiyse
de, bir ilerlemenin n hazrlyd. Hegel'in rencilerine vasiyet
ettii durumun gerekliklerine da~anyordu ve zellikle, Hegel'in
zayf, Marx'nsa olaanst gl olduu o zel trden tarihin,
iktisadi tarihin ele alnnda byk bir ilerlemeye gtrd. Btn
moderr. f<;:lsefe tarihi incelemeleri konunun byk modern uzman
olan Hegel'e dnyorsa, btn modern iktisadi tarih incelemeleri de,
ayn anlamda Marx'a dner. Bununla birlikte, tarih kuram nasl
Hegel'in "tarih felsefesiyle" ya da Marx'n "diyalektik maddecilikle"
brakt yerde braklamazsa, aratrma ii de bugn Hegel'in
felsefe tarihinde ya da Marx'n iktisadi tarihinde brakt yerde
braklamaz. Bunlar makas- zamk aamasnn tesine gememi bir
tarih tipinin, ierisindeki kusurlar tarihsel olmayan yntemleri
benimseyerek gizlerneye alrken bavurduu yollard. Tarihsel
dncenin cenin dnemine girerler. Onlar hakl ve gerekten
zorunlu klan koullar yoktur artk.

9. Pozitivizm
Marx'n

ve meslektalannni tarihsel maddecilii, ondokuzuncu

temelsiz kurgulamalar olduklar n btn tarih
felsefekrinden gittike daha ok kukulanmaya balayan tarihsel
uygulama zerinde pek az dorudan etki yaratt. Bu, ayn yzyldaki
pozitivizme gsterilen genel bir eilimle balantlyd. Pozitivizm,
Ortaada felsefenin teolojinin hizmetinde bulunmas gibi, doa
biliminin hizmetinde bulunan felsefe diye tanmlanabilir. Ama
pozitivistlerin doa biliminin ne olduuna ilikin kendi kavraylar
(olduka yzeysel bir kavraylar) vard. ki eyden olutuunu
dnyorlard: ilki, olgular belirleme, ikincisi yasalar biimleme.
Olgular dorudan doruya duyu alglaryla belirleniyordu. Yasalar bu
yzylda,

163

olgulardan
trnevarm
yoluyla
genelleme
yaparak
biimlendiriliyordu. Bu etki altnda pozitivist tarih yazm
denebilecek yeni bir tarih yazm ortaya kt.
Tarihiler, kendilerini cokuyla pozitivist izlencenin ilk blm
ierisine atarak, belirleyebilecekleri btn olgular belirlemek iin
almaya giritiler. Sonu, kantlarn daha nce grlmemi bir
derecede tam ve eletirel incelenmesine dayal ayrntl tarihsel
bilginin engin artyd. Bu, gizli ve ak kaytlarn dkmleri gibi,
Latin kaytlar klliyat gibi, tarihsel metinlerin ve her trden
kaynan yeniden yaymianmalar gibi, arkeolojik aratrmann btn
malzemesi gibi, dikkatle elenmi byk malzeme ynlarnn
derlenmesiyle tarihi zenginletiren ad. En iyi tarihi, Mornnsen ya
da Mitland gibi, en byk ayrnt uzman olmutu. Tarihsel bilin
her bir ayr olgu sorununda kendini sonsuz bir dakiklik ierisinde
gsterdi. Evrensel tarih lks bo bir d diye sprlp atld ve
tarihsel yazn lks monografi haline geldi.
Ama btn bu dnem boyunca, bu ayrntl aratrmann son
amac konusunda belli bir rahatszlk vard. Olgular belirlemeyi,
ikinci aamas yasalarn kefi olan bir srecin ilk .aamas diye
dnen pozitivizmin ruhuna uymakla ykmlenilmiti. Tarihilerin
kendileri, ounlukla, tam bir mutluluk 'ierisinde yeni olgular
belirlemeyi srdryorlard; keif alan tketilemezdi ve o alan
ortaya karmaktan daha iyisi can salyd. Ama pozitivist izlenceyi
anlam
olan filozoflar bu cokuya kukuyla bakyorlard.
"Tarihiler ikinci aamaya ne zaman geecekler?" diye soruyorlard.
Ayn zamanda, tarihte uzman olmayan sradan insanlara da gna
gelmiti; nemli olann u ya da bu olgunun kefedilip edilmedii
olduunu anlamyorlard; tarihi ile dnen sradan insan arasndaki
uurum giderek geniliyordu. Pozitivist filozoflar, salt olgulara
saplanp kald srece, tarihin bilimsel olmadndan yaknyorlard;
sradan insanlar aa karlan olgularn ilgin olmamasndan
yaknyorlard. ki yaknma da eninde sonunda ayn ey demekti.
kisi de salt olgu belirlemek iin olgu belirlemenin kendileri iin
doyurucu olmad, olgu belirlemenin hakl temelinin, kendi dnda,
byle belirlenmi olgulada yaplabilecek ya da yaplmas gereken
164

daha fazla bireyde yatt anlamna geliyordu.

te bu srada August Com te tarihsel olgularn kendilerinden daha
nemli, gerekten daha ilgin bireyin ham mahemesi olarak
kullanlmasn istedi. Her doa bilimi, diyordu pozitivistler, olgular
belirlemeyle balam, onlarn nedensel balantlarn kefetmekle
devam etmitir; Comte bu sav kabul ederek, insan yaamna ilikin
olgular kefetmekle balayacak (bu tarihilecin iiydi), bu olgular
arasndaki balantlar kefetmekle devam edecek toplumbilim denen
yeni bir bilimin olmas gerektiini dnyordu. Toplumbilimci
tarihinin yalnzca deneysel olarak dnd olgular hakknda
bilimsel olarak dnp tarihi bilim dzeyine ykselten bir eit sttarihi olacakt.
Bu izlence Kant'n ve Kant sonrasnn biriktirilmi olgular
grkemli bir tarih felsefesi ierisinde yeniden yorumlama izlencesine
ok benziyordu. Tek fark, bu tasarlanm st-tarihin idealistler iin
kendine zg ve doadan farkl birey olarak zihin anlayna
dayandmimas gerekirken, pozitivistler iin doadan kesinlikle
kkten
bir
biimde
farkl
olmayan
zihin
anlayna
dayandrlmasyd. Tarihsel sre, pozitivistler iin, tr bakmndan
doal srele zdeti ve doa biliminin yntemlerinin tarihin
yorumlanmasna uygulanabilir oluunun nedeni buydu.
Bu izlence, ilk bakta, onsekizinci yzyln tarihi anlamaya
alrken o kadar ernekle gerekletirdii btn ilerlemeleri elinin
tersiyle bir kenara itivermek gibi grnr. Doa ile tarih arasndaki
bir temel ayrmn yeni pozitivist yadsm, onsekizinci yzyl doa
. anlaynn bir eletirisi olarak onsekizinci yzyl tarih anlaynn
reddedilmesini gerekte pek iermiyordu. Bunun bir gstergesi, genel
olarak ondokuzuncu yzyl dncesinin, Hegel'in tarih felsefesinin
ou yanna dman olmakla birlikte, doa felsefesine ok daha
kkten bir biimde dman oluuydu. Hegel, grdmz gibi,
yksek ve aa organizmalar arasndaki farklar zamansal deil,
mantksal sayyor, bylece evrim tasarmn reddediyordu. Ama onun
lmnden sonraki kuakta, doa yaam tarih yaamna benzer
. lde, ilerleyici bir yaam olarak dnlmeye balad. 1859'da,
Darwin The Origin of Species'i yaymladnda, bu anlay yeni
165

deildi. Bilim evrelerinde, ierisindeki btn trlerin (eski

deyimiyle) kendine zg yaratlar olduu duruk bir dizge olarak doa
anlay, yerini oktan bir zaman sreci ierisinde oluan trler
anlayna
brakmt.
Darwin'in tasarmnn . yenilii evrime
inanmas deil, evrimin doal ayklama dedii eyle, insann evcil
hayvanlarn soylarn dzeltirken kulland yapay ayklamaya
benzer bir srele meydana geldiini kabul etmesiydi. Ama halkn
kafasnda buna pek itibar edilmiyor, Darwin evrim tasarmnn
kendisinin savunucusu, hatta mucidi) olarak grlmeye balyordu.
Bylece The c rigin of Species, dnce zerindeki genel etkisi
bakmndan, duruk bir dizge olarak eski
doa tasarmnn
terkedildiini herkese ilk haber veren kitap olarak grnr.
Bu kefin etkisi tarihsel dncenin saygnln geni lde
artrmak oldu. imdiye dek tarihsel dnce ile bilimsel dnce
arasndaki, yani tarih hakkndaki dnce ile doa hakkndaki
dnce arasndaki iliki bir kartlk ilikisi olmutu. Tarih
kendine z bakmndan ilerleyici, bilimse z bakmndan duruk bir
konu istiyordu. Darwin'le birlikte bilimsel bak as tarihsel bak
asna teslim oluyor, imdi ikisi de konularn ilerleyici diye
tasarlamakta uyuuyorlard. imdi evrim hem tarihsel ilerlemeyi hem
doal ilerlemeyi kapsayan bir genel terim olarak kullanlabilirdi.
Evrimin bilim evrelerindeki zaferi, tarihin pozitivistlerce doaya
indirgeniinin
doann
ksmen
tarihe
indirgenmesiyle
snriandnimas anlamna geliyordu.
Bu rapproclment'n tehlikeleri vard. Doal evrimin gittike daha
iyi yaam biimlerine doru kendi yasasyla ilerleyici ve yaratc
olduu sayltsna gtrerek doa bilimine zarar vermeye eilimliydi;
tarihsel srecin ayn szde doa yasasna bal olduu ve yeni
evrimci biimi ierisinde doa biliminin yntemlerinin tarihsel
srelerin incelenmesine uygun olduu sayltsyla, tarihe de zarar
verebilirdi. Tarihin urayaca bu zarar nleyen ey, tarihsel
yntemin imdi kendini bulmu ve yarm yzyl ncesinden ok
daha belirli, dizgeli ve bilinli birey oluuydu.
Ondokuzuncu yzyl balarnn ve ortalarnn tarihileri

166

kaynaklar

almann yeni bir yntemini, filolojik eletiri yntemini

Bu, temelde iki ilemden oluuyordu: ilki, (hala
yaznsal kaynaklar ya da aniat kaynaklar demek olan) kaynaklar,
oluturucu paralarna ayran zmleme, yani iedierindeki eleri'
ayrarak tarihinin daha az ya da daha ok gvenilir paralar arasnda
ayrm yapmasn olanakl klan zmleme; ikincisi, daha gvenilir
pa:alarn da, yazarn bak asnn olgulara ilikin yargsn nasl
etkilediini gsteren ve bylece tarihinin bu yolla ortaya km
arpklklan hesaba katmasn salayan i eletirisi. Bu yntemin
klasik rnei Niebuhr'un Livius'u ele aldr; Niebuhr burada
genellikle erken Roma tarihi diye grlen eyin byk bir
blmnn, ok daha sonraki bir dnemin yurtsever bir kutnacas
olduunu, en eski tabakann bile ciddi bir tarihsel olgu olmayp trk
yaznna, eski Roma halknn (onun deyimiyle) ulusal bir destanna
benzer birey olduunu ileri srer. Niebuhr o destann ardnda bir
kyl-ifti toplumu olarak erken Roma'nn tarihsel gerekliini
ortaya karr. Herdcr'den geip Vico'ya giderek bu tarihsel yntemin
tarihini ararnama gerek yok; dikkat edilecek .nemli nokta,
ondokuzuncu yzyln ortalaryla birlikte, bu yntemin, en azndan
Almanya'da, iinin ehli btn tarihilerce gvenle benimsenmi

ele

bulmulard.

olmasdr.

imdi,

bu yntemin benimsenmesinin sonucu, tarihilerio kendi

kendi tarzlaryla nasl yapacaklarn renmi olmalar. ve
artk tarihsel yntemi bilimsel ynteme benzetme giriimiyle yanl ..
yola srkleome riskine girnemeleriydi. Yeni yntem Almanya'dan
yava yava Fransa'ya ve ngiltere'ye srad ve nereye sradysa

ilerini

oraa tarihilere yrtecekleri tamamen kendine zg bir

olduunu,

kendilerine retecek
Grdler ki, ileri bu
eletirel yntemi kullanarak. olgular belirlemek ve pozitivistlerin
kendilerine yapt ary, varsaylan bir ikinci aamaya, genel
yasalarn kefine ivedilikle geme arsn reddetmekti. Sonu
olarak, Comteu toplumbilimin iddialar, olgularn kendisini
kefedip dile getirmeyi kendileri iin yeterli saymaya balayan daha
gl, daha becerikli tarihilerce bir yana brakld: Ranke'nin nl
yararl

pozitivizmin bu

hibireyi

ura hakknda

uralar

bulunmadn

167

retti.

szyle, wie es eigentlich gewesen. (1)(*) Tek tek olgularn bilgisi

olarak tarih, zerk bir aratrma olarak kendini yava yava genel
yasalarn bilgisi olan bilimden koparyordu.
Ama tarihsel dncenin bu gelien zerklii tarihin pozitivist
anlayn u biimlerine bir lde direnmesini olanakl klmakla
birlikte. o anlaytan yine de derinden etkileniyord~. Daha nce
akladm gibi, ondokuzuncu yzyl tarih yazm pozitivist
izlencenin ikinci blmne, , yasalarn kefine yanamasa bile, ilk
blmn, olgu toplamay kabul ediyordu. Ama olgularn hala
pozitivist bir biimde, yani ayr ya da atomik olarak tasarlyordu. Bu,
tarihileri olgular ele alrken iki yntem kuraln benimsemeye
gtrd: (I) Her olgunun ayr bir bilme edimi ya da aratrma
sreciyle belirlenebilir birey saylmas gerekiyordu ve bylece
tarihsel olarak bilinebilirin tm alan, her biri ayr olarak irdelenecek
kk kk olgular sonsuzluu halinde para para ediliyordu. (Il)
Her olgunun yalnzca btn geri kalanlardan deil bilenden de
bamsz diye dqlmesi gerekiyordu; yle ki, tarihinin bak
asndaki (onlarn dedii gibi) btn znel eler atlmalyd.
Tarihinin olgular zerine hibir yarg vermemesi gerekir: yalnzca
ne olduklann sylemelidir.
ki yntem kuralnn da belli bir deeri vard: ilki, tarihileri
ayrnt konularla tam olarak ilgilenneye, ikincisi, kendi duygusal
tepkileriyle konularn renklendirmekten kanmaya itiyordu. Ama
ikisi de ilkece kusurluydu. lki, mikroskobik bir sorun olmad ya da
mikroskobik bir sorunlar grubu olarak ele alnmad srece,
hibireyin meru bir sorun olmad sonucuna gtryordu.
rnein, pozitivist an tartmasz en byk tarihisi Mommsen,
Roma anayasa hukukuna ilikin bir kaytlar btnn ya da bir el
kitabn hemen hemen inanlmaz bir tamlkla derleyebiliyor, rnein,
askeri' yaztlar ele alp bylece ordularn farkl zamanlarda nerelerde
asker toplarln renirken, bu btn nasl kullanmak gerektiini
(1) Gesclichten der romanisehen und germanisclen Vlker, 1. baskya nsz
(Werke, Leipzig. 1874. cilt XXXIII-XXXIV, s. VII).
(*)Aslnda olduu gibi (ev.).

168

gsterebiliyorrlu, ama onun bir Roma tarihi yazma giriimi tam da

Roma tarihine kendi katklannn nemli olmaya balad noktada
knaza girdi. Mornnsen yaamn Roma imparatorluunu
aratrmaya adamt ve History of Rome adl kitab Actium
savayla sona erer. Pozitivizmin urasnn bu yannda modern
tarih yazmna miras, dar ereveli sorunlar zeri,ndeki ei
grlmemi uzmanln geni ereveli sorunlarla uramaktaki ei
grlmemi zayflkla birlemesidir.

Olgular zerine yargda bulunmaya kar olan ikinci kuraln

etkileri daha az yaralayc deildi. Tarihileri "u ya da bu siyaset
bilgece bir siyaset miydi?", "u ya da bu iktisadi dizge salam
myd?", "Bilimdeki, sanattaki ya da dindeki u ya da bu akm bir
ilerleme miydi?" gibi sorular kendine zg ve yntemli bir biimde
tartmaktan

alkoymakla

kalmyor,

onlar

gemiteki

insanlarn

kendileriyle ada olaylar ya da kurumlar hakknda verdikleri

yarglar paylamaktan ya da eletirmekten de alkoyuyordu:
rnein, Roma dnyasndaki mparator tapncna ilikin btn
olgular yeniden sayabilirlerdi, ama dinsel ve tinsel bir g olarak
deeri ve anlam hakknda yargda bulunmaktan kandklar iin,
tapnan insanlarn bu konuda gerekten ne hissettiklerini
anlayamyorlard.
Eskia
insanlar
klelik hakknda ne
dnyorlard? Ortaadaki sradan insanlarn Kilise karsnda,
onun inan dizgesi ve retii karsnda tutumu neydi? Ulusuluun
ykselii gibi bir hareketin ne kadar h~lkn heyecanndan, ne kadar
iktisadi
glerden,
ne
kadar
bamszlk
siyasetinden
kaynaklanyordu? Romantik tarihilere gre yntemli soruturmann

nesneleri olan l>u gibi sorular, pozitivist yntemlerce uygunsuz

sorular diye engelleniyordu. Olgular yarglamann reddedilii tarihin
ancak d olaylarn tarihi olabilecei, bu olaylarn iinden kt
dncenin tarihi olamayaca anlamna geliyordu. Pozitivist tarih
yazmnn
tarihi siyasal tarihle zdeletiren eski hataya
gmlmesinin (rnein Ranke'de ve daha ok da Freeman'da) ve
sanat, din, bilim vb. tarihini bilmezden gelmesinin sebebi buydu.
nk bunlar uraamayaca konulard. rnein, felsefe tarihi bu
dnem boyunca hibir zaman Hegel'ce incelendii lde baaryla
169

incelenmedi ve dorusunu sylemek gerekirse felsefenin ya da

tarihi olmad yollu (Romantik tarihiye ve bugn bize ancak
gln gelecek olan) bir kurarn geliti.
sanatn

sonular tarih kavramndaki belli bir hatadan

Olgularla uraan ve baka hibireyle
uramayan tarih anlay pek zararsz grnebilir, ama olgu nedir?
Pozitivist bilgi kuramma gre, dolaysz olarak algya verilmi
bireydir. Bilimin nce olgular belirlemekten, sonra yasalar
kefetmekten olutuu
sylendiinde,
buradaki olgular, bilim
adamnca dorudan doruya gzlenen olgulardr: rnein, bu kobayn
bu mikrop kendisine rnga edildikten sonra tetanosa yakalanmas
olgusu. Olgudan kukulanan birisi olursa, ayn ekilde tetanosa
yakalanacak olan bir baka kobayla deneyi yineleyebilir; sonu
olarak, bilim adam iin, olgularn gerekten olduu sylenen eyler
olup olmad sorusu hibir zaman hayati bir soru deildir, nk
olgular kendi gzleri nnde her zaman yeniden yaratabilirler.
yleyse, bilirnde olgular deneysel, olduklar gibi alglanan olgulardr.
Tarihte 'olgu' szc ok farkl bir anlam tar. kinci yzylda
ordularn hep talya dndan toplanmaya balamas olgusu, dolaysz
olarak verilmemitir. Verileri karmak bir kurallar ve sayltlar
dizgesine gre yorumlama sreciyle, karmsal olarak ulalmtr.
Bir tarihse) bilgi kuram bu kurallar ile sayltlarn ne olduklarn
ortaya karacak, ne lde gerekli ve iygun olduklarn soracaktr.
Btn bunlar, kendilerine hibir zaman u zor soruyu sormayan
pozitivist tarihilerce tmyle savsaklanmt~: Tarihsel bilgi nasl
olanakldr? Tarihi, u anda geri getirme ya da yineleme sz konusu
olmadna gre, kendisi iin alg konusu olamayan olgular nasl ve
hangi koullarla bilir? Bilimsel olgular ile tarihsel olgular arasnda
kurduklar yanl benzeimle bu soruyu sormalar olanakszlamt.
Bu yanl benzeimden tr, byle bir sorunun yantianmasna
gerek olamayacan dnyorlard. Ama yine ayn benzeimden
tr, tarihsel olgularn yapsn hep yanl tasarlyor, dolaysyla
betimlediim
biimdeki
tarihsel
aratrmann
grevini
Btn

bu

kaynaklanyordu.

arptyorlard.

170

IV. BLM
BLMSEL TARH
1. Ingiltere
(i) Bradle-}
On dokuzuncu yzyln sonuna doru, Avrupa felsefesinde,
Hegel'in lmyle balayan ktan sonraki yeni gelimenin bir eit
balar yaand. Olumsuz ,yanyla, bu yeni dnce akm kendini
esasen pozitivizme bir bakaldr olarak gsterdi. Ama pozitivizm,
gerekte bir felsefi dizge oJmakla birlikte, bu nvan reddediyordu.
Yalnzca bilimsel olduunu ileri sryordu. Aslnda evrensel bir
metodoloji dzeyine ykselmi doa biliminin, kendini bilgiyle
zdeletiren doa biliminin metodolojisinden baka birey deildi.
Dolaysyla pozitivizme bir saldr ayn zamanda bilime bir bakaldr
olarak ve bu ekildeki akla bir bakaldr olarak grnmek
zorundayd. Doru anlaldkta, bu eylerin hibiri deildi. Bilime
bakaldr deil, bilimin varolmu ya da varolabilecek tek bilgi tr
olduunu ileri sren felsefeye bakaldryd. Akla bakaldr deil,
akl doa bilimine zg dnme tryle snrlayan kurama
bakaldryd. Ama bireye bakaldr, her zaman baka bireyden
yana bir bakaldrdr ve bu yeni dnce akm, olumlu yanyla,
doa biliminden farkl, hatta kendi iinde geerli bir bilgi biimi
olarak tarihin hakkn koruma giriimiydi (olgunlua doru
ilerledike giderek daha ak hale gelen bir giriim).
Bununla birlikte, bu yeni grlerin ilk destekileri ilerini
pozitivizmin glgesi altnda yaptlar ve kendilerini pozitivist bak
asndan kurtarmakta byk glk ektiler. Dncelerinin kimi
noktalarnda bu gl amay baardlarsa da, baka noktalarda
yeniden pozitivizme saplandlar. Dolaysyla, imdi geri dnp bu
akma baktmzda onu pozitivizm ile eitli anti-pozitivist

171

bir karm olarak goruruz; sonularn

ve onlar dzene sokmaya altmzda da, bunu
yapmann en kolay yolunun anti-pozitivist eleri atp onu
pozitivizmin tutarsz bir ifadesi saymak olacan hemen farkederiz.
Bu, elbette, yanl bir yorum olur; zayf ve tutarsz bir dncenin
kararszln yeni gelimenin mayas diye grmek ve bu yeni
filozoflarn grlerinin dourduu glkleri karlayp aacak
yerde, bu glklerden kaarak onlar btnyle yanl ynde
gelitirmek demek olur. Bir filozofun dncesini zmlerken, tpk
rnein bir siyasal durumu zmlerken olduu gibi, her zaman
tutarszlklar ve elikiler bulunacaktr; bu elikiler hep geriye
dnk eler ile ileriye dnk eler arasndadr; zmlernemizle
birey yapacaksak, hangilerinin ileriye, hangilerinin geriye dnk
olduunu tam olarak ayracaksak, bu son derece nemlidir.
Konumuzu tarihsel olarak incelemenin en byk yarar, bu ayrm
kesinlikle yapmamz olanakl klmasdr.
ngiltere'de, szn ettiim yeni akmn nderi F.H. Bradley'di ve
ilk yaymlanan kitab zel olarak tarih sorunlaryla ilgiliydi. Bu,
1874'de yazlm olan The Presuppositions of Critica/ History'ydi.
Bu denemenin ierisinde olgunlat durum Tbingen okulunun,
yani F.C. Baur ile David Strauss'un gelitirdii ncil eletirisi
dnemiydi. Alman teologlar yeni tarihsel eletiri yntemlerini Yeni
Ahid'in aniatlarna uyguladlar ve bu aniatlarn gvenilirliine duyulan inan iin, sonu ok ykc oldu. Bununla birlikte, bu sonucun
ykcl yalnzca eletirel yntemlerin kullanlmasndan deil, bu
yntemlerin
poztvst
anlayla
kullanlmasndan
da
kaynaklanyordu. Eletirel tarihi artk "yetkeler yle yle bir olay
olduunu sylyorlar, onun iin yle olduuna inanyorum" demekle
yetinen biri deildir. "Yetkeler bu olayn olduunu sylyorlar ve
hakikati syleyip sylemediklerine karar verecek olan benim"
demektedir. Bylece, eletirel tarihiler Yeni Ahi d anlatlanndan u
ya da bu herhangi birinin, yeni bir dinsel mezhebin sylensel
geleneinin bir paras olarak olumu tarihsel olguyu ya da
kurmacay aktarp aktarmadn sormak zorundaydlar. ki almak
drtlerin

bulank

eletirmeye

172

da kuramsal olarak haklyd. rnein sa'nn Yeniden Diriliinin

yksn alalm. Bir zamanlar Oxford'da tarih profesr ve ayn
zamanda Rugby'nin mdr olan Thomas Arnold, bunu tarihteki en iyi
tanklk edilmi olgu diye betimliyordu. Ama, eletirmenler iyi
.tanklk edilmi olmasnn o olgunun olduunu deil, ancak birok
insann ona inandn kantiayacan sylyorlard. Buraya kadar
salarnca kurulmutu ama, a) olayn olmu olamayacan, b) ona
inarian insanlarn, olmam olsa bile, inanmak iin hakl nedenleri
olduunu gsterebileceklerini ileri srdklerinde, pozitivist sayltlar
apak olmaya balyordu. a) Olmu olamazd, diye dnyorlard,
nk bu bir tanskt; tansksa doa yasasnn inenmesidir; doa
yasalar bilirnce kefedilir, yleyse, Dirilmenin gerekten olduu
yadsnrken, bilimin tm saygnh ve yetkesi tartma konusu
yaplmtr. b) Ama ilk Kilise yeleri bilimsel dnen insanlar
deillerdi; olabilecek ey ile olamayacak ey arasndaki ayrmn
hibir anlama dedii bir ortamda yayorlard; o gnlerde herkes
tanskiara inanyordu; yleyse, imgelemlerinin Kiliselerine bylesine
onur kazandran, kurucusuna byle bir n veren bu gibi tansklar icat
etmesi pek doaldr.
Sonu, eletirmenlerin, en kk bir din d ya da Hristiyanlk
d eilim gstermeksizin, tam tersine, kendi Hristiyan inanlarn
eletirel olarak belirlenmi salam tarihsel olgu kayasna dayandrma
isteiyle, Yeni Ahid aniatlarn tanskl eleri darda brakarak
yeniden yazmaya girimeleri oldu. Balangta bunun kendilerini
nasl Hristiyan kaynaklar konusunda kukuculua gtrdn
farketmediler ama hemen ardndan u sorun ortaya kt: Tansklar
ayn trden baka hereyle birlikte dar atlrsa, geriye .ne kalr?
Eletirel kurama gre, yalnzca ilk Hristiyanlar tansklan .ie
kartrdlar, nk onlar bilimden habersiz, hayalci, saf insanlard;
ama olgu yalnzca onlarn tanskiara tankln deil, btn teki
tanklklar.da geersiz klar. O zaman sa'nn yaam olduuna niye
inanalm? Sahiden, diyordu daha ar eletirmenler, Yeni Ahid'in
bize gerekten anlatabildii, eninde sonunda, onu yazan insanlarn
yaaill olduu, yazlarnda
kendilerini nas 1 gsteriyariarsa
173

yle

olduklandr -koullarn

dnyasnn

dinsel

biraraya

geliinin yava yava

efendiliine ykselttii, deiik inanl

Roma
bir Yahudi

mezhebi olduklar. Kkten bir tarihsel kukuculuk eletirel

yntemlerin kullanlmasndan deil, bu yntemlerin eleti{lmemi,
dikkat gsterilmemi pozitivist sayltlarla birletirilmesinder. doar.
Bu Bradley'in denemesinin arka plan. Bradley, eletirmenler
sonular konusunda kan anlamazlkta birinden
yana ya da birine kar olarak yan tutmak yerine, onlarn
yntemlerini ve dayandklar ilkeleri felsefi olarak soruturmaya
giriir. Eletirel tarihin varolduu ve hibir tarihi yetkelerinin
yarglarm bulduu gibi kbpya etmediinden, her tarihin bir lde
eletirel olduu olgusuyla balar. O zaman, "eletirel tarihin bir
lt olmas gerekir"; bu ltn ancak tarihinin kendisi olabilecei
aktr. Yetkelerini ele al biimi, onlarn incelenmesine ne
getirdiine bal olacaktr ve yle olmas gerekir. imdi, tarihi bir
yaants olan insandr; ierisinde yaam srd dnyay yaar;
tarihsei kantn yorumlanmasna getirdii ey bu' yaantdr. Bu
kantn kendisine anlatt eyi yanstan sessiz bir ayna olamaz
yalnzca; kant yorumlamak iin alp abalamad srece, kant
ona hibirey sylemez, nk kendi iinde ancak "bir grlti..ic
tanklar kalabal, blk prk, eksik gdk aniatlar kaosudur''. Bu
malzeme karmaasndan tarihinin oluturduu ey, kendisinin ne
olduuna baldr: yani, ie katt yaant btnne. Ama zerinde
almas gereken kantn kendisi zaten tanklktan. yani, eitli
in!>anlarn demelerinden olumutur; bunlarn nesnel, olgularn
ifadeleri olduu ve salt znel duygunun kaytlar olmad
sylendiinden, yarg ve karm ierirler ve hataya aktrlar.
Eletirel
tarihinin yapmas gereken, tanklna bavurduu
insanlarn, u ya da bu bakmdan, doru mu yoksa hatal m yargda
bulunduklarna karar vermektir. Karar kendi yaantsnn temeli
zerinde verilmelidir. Bu yaant ona ne eit eyler olabileceini
syler; bu lle tankl eletirir.
arasnda vardklar

Glk,

tanmz

bir olguyu bizim kendi

yaantnzia

hibir

benzeim kurmadan ileri srd zaman oriayakar. Ona inanabilir

174

myz, yoksa tanklnn o yann reddetmemiz mi gerekir?

Bradley'in yant udur: kendi yaantmzda daha nce
karlatmza
benzemeyen
bireyle
karlatysak,
onun
gerekliine inanmaya ancak "birok kez yinetenmi en dikkatli
incelemeyle" doruladrniz zaman hak kazanm saymamz gerekir
kendimizi. o zaman incelemeler byle bir olguya ya da tankla
inanabiirnek iin dayanacamz tek eydir: tann benim gibi bir
gzlemci kadar bilinli olduuna, onun da gzlemini ayn biimde
doruladna inandrlmarn gerekir: o durumda "onun yargs bana
benimkiyle tpatp ayn gelir". Baka deyile, tank olup biten
hakkndaki inanlarnn benim paylamadm dinsel ya da baka bir
dnya grnden etkilenmesine izin veren bir adam olmamaldr;
nk, yle olursa, onun yargs bana benimkiyle ayn gelemez; onun
da olguyu belirlerken benim girdiim lde skntya girmi olmas
gerekir. Ama tarihte bu koul pek yerine getirilemez; nk tankher
zaman ann ocuudur ve insan bilgisinin ilerleyii, onun bak
asnn ve tanklk ltnn benimkiyle ayn olmasn olanaksz
klar. Dolaysyla, hibir tarihsel tankhk bizim imdiki yaantnzia
hibir benzeimi olmayan olgularn gerekliini ortaya koyamaz.
Bunu yapmaya alp baarsz olunduu durumlarda btn
yapabileceimiz, tann hata yapm olduu sonucuna varmak ve bu
hatann kendisini aklanmas gereken bir olgu olarak ele almaktr.
Kimi kez tann hatal olarak aktard olgunun ne olduunu
karsayabiliriz; kimi kez ise bu . yaplamaz ve ancak tankln
varolduunu, ama olguyu yeniden kurmak iin elimizde veri
bulunmadn syleyebiliriz.

Bradley'in sav ana hatlaryla byle. yle zengin ve konusunun

yle derinlerine iniyor ki, hibir zet aniama hakkn veremez. Ama
ben doyurucu grnen noktalarn daha az doyurucu olanlardan ayrp
gstermeye alacam.
Sylediklerinin olumlu yannda, Bradley tarihsel bilginin
tankln salt edilgin kabul olmadn, onun eletirel bir yorumu
olduunu; bu. eletirinin bir lt gerektirdiini ve ltn tarihinin
yorumlama iine kendisinin getirdii birey olduunu, yani tarihinin
175

kendisi olduunu dnmekte tamamen hakldr. Tankl kabul

etmemizin tann dncesini kendi dncemiz haline getirmemiz,
o dnceyi kendi zihnimizde yeniden canlandrmamz demek
olduunu dnmekte hakldr. rnein, bir tank Caesar'n
ldrldn sylyor, ben de onun ifadesini kabul ediyorsam,
benim "bu adam Caesar'n ldrldn sylemekte haklyd"
biimindeki kendi ifadem "Caesar ldrld" biimindeki ifaden
ierir ve bu, tann zgn ifadesidir. Bununla birlikte, Bradley bir
sonraki adm atp, tarihinin kendi zihninde yalnzca tann
dncesini deil, tann eylemini aktard eyleyicinin dncesini
de yeniden canlandrdn grmeyi baaramyor.
Hataya dt yer, sanrm, tarihinin lt ile o lt
uygulad ey arasndaki ilikiye degin anlaydr. Onun gr,
tarihinin yetkelerinde bulunan ifadeleri yarglamakta kulland
hazr yaant btnn yapt ie kartrddr. Bu yaant
btn hazr diye dnldnden, tarihinin bir tarihi olarak
kendi almasyla deitirilemez: tarihi tarihsel almasna
balamadan nce orada ve tamamlanm olmas gerekir. Dolaysyla
bu yaant tarihsel bilgilerden deil, baka trden bilgilerden
olumu saylr ve Bradley de bunu bilimsel bilgiler olarak, doa
yasalarna ilikin bilgiler diye tasarlar. Buras ann pozitivizminin
Bradley'in dncesini zehirlerneye balad yerdir. Tarihinin
bilimsel bilgisinin tarihiye olabilecek eyler ile olamayacak eyler
arasnda ayrm yapmann yolunu verdiini dnr; bu bilimsel
bilgiyi, pozitivist bir biimde, gelecein gemie, bilinmeyenin
bilinene benzeyecei ilkesiyle gzlenmi olgulardan trnevarm
yapmaya dayal diye tasarlar.
John Stuart Mill'in tmevarml mant Bradley'in denemesinin
bu yan zerine bir glge gibi der. Ama bu mantn kendisinde bir
i tutarszlk vardr. Bir yandan, bilimsel dncenin istisnalar
olamayan doa yasalarn aa kardn ileri srer; te yandan, bu
aa karn deney yoluyla tmevanma dayal olduunu, bu
yzden de bize olas bilgiden daha fazlasn, evrensel bilgiyi hibir
(1} p.

cit., ikinci bask, Oxford 1922, ciltl, s.l88.

176

zaman

veremeyeceini

savunur. Bylece, son are olarak tarihi bilime

.girer; nk bizim tasarladmz
biimde doa yasalar ile tutarsz olan olgular varolabilse (yani
tansklar olabilse) bile, bu olgularn olmas ylesine olaslk ddr
ki, hibir olanakl tamkhk bizi buna inandrmayacaktr. Bu kmaz
gerekten btn kuram harap eder; nk tansk gibi bir u durumda
doru olan, ilkece, ne olursa olsun her olay iin dorudur. Bu
denemeyi yazdktan sonra Bradley'in kendini Mill'in Logic'ini
incelem_eye adamas, kukusuz, bunun bilincinde oluundand ve
aratrmasnn sonularn dokuz yl sonra Principles of Logic'inde
dayandrma

giriimi

knaza

yaynlad.

Bradley tarihinin ltnn, kantn aratrlmasna tarihinin

kendisinin getirdii birey olduunu ve bu eyin tarihinin
kendisinden baka birey olmadn hakl olarak grmt; ama
Bradley'in dnd gibi bilim adam olarak deil, tarihi olarak
kendisi. Tarihi tarihsel dnmeyi ancak tarihsel dnceyi
uygulayarak renir. Dolaysyla onun lt hibir zaman hazr
deildir; ltn kendisinden tretildii yaant tarihsel dnme
yaantsdr ve tarihinin tarihsel bilgisindeki her gelimeyle birlikte
o da geliir. Tarih kendi kendisinin ltdr; geedii kendi dnda
bir eye bal deildir, kendi ilkeleri ve kendi yntemleriyle,
dncenin zerk bir biimidir. lkeleri tarihsel tinin yasalarndan
baka birey deildir; tarihsel tinse kendini tarihsel soruturmann
ileyii ierisinde yaratr. Doa biliminin dn dnyasnn mutlak
hakimi olduu bir ada, herhangi birinin tarih adna byle bir sav
ileri srmesi fazla cretliliktir; ama Bradley'in dncesinin mantksal
olarak ierdii sav budur, zorinlu ve hakl bir sav olduu da zamanla
grlmtr ..
Bradley'in kendisi bu sav aka ileri srnemi ve daha sonraki
felsefi kariyerinde tarih sorununa aka yeniden dnmemi ise de,
gerekte, ilkin, (okurlar bunu pek seyrek kabul etmekle birlikte) tarih
epistemolojisine ynelik bir mantk, sonra da gerekliin kkten bir
(1)

Space, Time, and Deity (Londra, 1920), cilt I, s.11-15.

177

biimde tarihsel bak asyla tasarland bir metafizik kurmaya

almtr. Burada bunu ayrntlaryla sergleyemen, ama zetle
betimleyeceim Principles of Logic'inde Bradley'in pozitivist manta
kar giritii kalem kavgasnn, tarihsel bilgiye bavurmas ve onu
zmlemesi bakmndan yapc bir grnm vardr. rnein,
yarglarn niceliiyle urarken, soyut tmel ile soyut tikelin
varolmadn ileri srerO). "Somut tikel ve somut tmelin ikisinin de
gereklii vardr ve bunlar tekilin farkl adlardr. Gerek olan
tekildir; bu tekilin, bir ve ayn olmakla birlikte, i farkllklar vardr.
Yani ona iki kart biimde bakabilirsiniz. teki tekiliere kar tek
olmas bakmndan tikeldir. eitlilii ierisinde ayn olmas
bakmndan tmel dir". Bradley burada tarihsel bilginin tanm olan Croce bunu yirmi yl sonra aklayacakt- tmel ve tekil yargnn
zdeliini dile getirmektedir. Tarihin kendi dnd ey
olduunu gstermek iin, unu syleyerek savn aniatmay srdrr:
"rnein bir insan, teki btn fenomenlerle snrn izen d
iikileri bakmndan tikeldir. Btn farkl nitelikleri ierisinde tek
olduu iin tmeldir. Ona tikel ya da yine tmel diyebilirsiniz, nk
tekil olduundan, gerekte her ikisidir ... Tek il hem somut bir tikeldir,
hem somut bir tmel".
Gerekliin

yaltlm tikellerden ne soyut tmellerden

tarihsel olan tekil olgulardan olutuu yollu
retinin bundan daha ak bir ifadesi olamazd. Bu retiyse
Bradley'in Logic'inin ana savdr. Appearance and Reality'ye
dndmzde, ayn dnceyi daha ileri bir aamaya gtrlm
buluruz. Oradaki ana sav gerekliin grnlerinden baka birey
olmad, grnlerin ardnda gizli birey bulunmad; yaantdan
ibaret tek bir dizge oluturduunu ve bizim btn yaantmzn onun
parasn oluturduunu syleyebileceimiz bir btn oluturan bu
grnlerin kendisi olduudur. Byle tanmlanm bir gereklik
ancak zihnin kendisinin yaam. yani tarih olabilir. Bradley'in
zmsz brakt son sorun bile anlamaya alt eyin tarih
olumad,

ne

varl

(1) The Principle of lndividuality and Value

(2) Ibd.,

s. 78-9.
178

(Londra, 19 12), s.79.

olduunu

ve onu anlamann -kendisinin baarsz olduu- kesin

yolunu ortaya koyar. Bu sorunun terimleri unlardr. Gereklik
yalnzca
yaant
deildir,
dolaysz
yaantdr,
duygunun
dolayszln t~r. Ama dnceler bler, ayrr, araclk eder;
bunun iin, biz gereklik hakknda dnrken, dolayszln yok
ederek bozarz onu, bylece dnce hibir zaman gereklii
kavrayamaz. Gereklii zihinsel yaammzn dolaysz ak
ierisinde yaarz, ama dndmz zaman, artk onu yaamay
brakqz, nk gereklik artk dolaysz olmaktan kar: onu dikkatle
paralara ayrrz ve bu ayrma onun dolayszln ve bylece
kendisini yok eder. Bradley izleyicilerine miras olarak bir ikilem
brakmtr. Ya gereklik znel yaamn dolaysz akdr ve bu
durumda nesnel deil, zneldir, yaanr ama bilinemez; ya da
bildiimiz bireydir ve bu durumda znel deil, nesneldir, zihnimizin
znel yaamnn ve baka hereyin dndaki bir gerek eyler
dnyasdr. Bradley kendisi ikilemin ilk kolunu kabul ediyordu; ama
bunlardan birini kabul etmek zihin yaamn kendine ilikin her trl
dnceden ve bilgiden yoksun bir biirde, salt duygularn ve
duyumlarn dolaysz ak diye tasadamak gibi temel bir hataya
d;nek olur. Byle tasarlandnda, zihin kendisidir ama kendini .
bilmez; zihnin varl, kendini bilmesini olanaksz klan bir varlktr.

(ii) Bradley'in izleyicileri

Bradley'in yaptnn onu izleyen ngiliz felsefesi zerindeki etkisi,
genel olarak, bu hatay bir aksiyomatik hakikat olarak kabul etmeye
ve ikilemin ikinci kolunu benimsemeye neden olmasyd. Bunun
sonucu, Oxford'da Cook Wilson ve Oxford gerekilii, Cambridge'de
Bertrand Russell ve Cambridge gerekilii oldu. ki durumda da,
gerekilik, zihnin bildii eyin kendisinden baka hirey olduu,
kendi bana zihnin, bilme etkinliinin dolayqz '.~~t olduu, bu
yzden de bilinemez olduu retisi demekti. Akxandre, bilginin iki
(i)

God and the Astronomers (Londra, 1933), bLIII ve IV.

179

ey arasndaki, bir zihin ile onun nesnesi arasndaki iliki olduunu,

zihnin bunun iin kendini bilmeyip yalnzca kendini yaadn ileri
srerkenOl, Bradley'in ikilemini hayranlk uyandrc bir aklkla
dile getirmitir. O zaman, bildiimiz herey zihnin dndadr ve
adlar doa olan bir eyler btn oluturur; zihnin kendi hakkndaki
bilgisi olan tarih, olanaksz diye bir yana itilir. Bu savn aslnda
ngiliz deneyci dnce geleneinden tretildii kukusuzdur, ama
dorudan doruya tretilmemitir. Locke'a ve Hume'a dayal deildir,
nk onlarn ilk amac zihnin kendi hakkndaki bilgisini
zenginletirip gelitirmekti; bilginin (poziti vizmin ilkelerine bal
olarak) doa bilimi anlamna geldii ondokuzuncu yzyl doalc
deneyciliine
dayaldr.
Eninde sonunda Bradley'in kendi
hatalarndan kaynaklanan Bradley'e kar
tepki, bu gelenei
pekitirip katlatrd, yle ki, son kuak ngiliz felsefesi bile bile
doa bilimine yneldi ve bir eit igdsel nefretle tarih sorununa
yz evirdi. Ana sorunu hep algya verilmi ve bilimsel dnceyle
tasarlanm olarak d dnyaya ilikin bilgimiz oldu. Literatrnde
tarih sorunlarna ilikin en kk bir tartma arandnda, sonu, bu
tartmann yavanlnn artc olduudur. Bu konuda ounlukla
sessiz bir anlama var gibidir.
Tarih felsefesiyle uramaktaki ciddi bir giriimi, 1874 ile 1893
arasndaki birka ciltle Robert Flint yapt, ama bunlar baka
yazarlarca ortaya konmu grlere ilikin bir koleksiyon ve
tartma ile snrlyd; bilgince ve zenli yaptlar olmakla birlikte,
konuya pek az k tutuyorlard, nk Flint hibir zaman kendi
bak asn doru drst ortaya koymant ve dolaysyla,
bakalarna ilikin eletirileri yzeysel ve anlayszdr.
Bradley'den bu yana tarih sorunuyla uram birka baka
ngiliz 'filozofu da, son birka yla dek, deerli
hibir ey
getirmemitir. Bradley'in kendisine sk skya bal olan Bosanquet,
tarihi ak bir horgryle, yanl bir dnce biimi, "ardk
olaylarn kukulu yks" olarak ele ald Ol. Yani, konusuna ilikin
pozitivist gr, konusunun zaman ierisinde biribirinden ayrlm,
yaltlm olgulardan olutuu grn doru sayyordu ve

180

olgularn yaps

bu olduunda tarihsel bilginin olanaksz olacan

gryordu. Bilimsel aratrma yntemlerine byk dikkat gsterilen
Logic'inde tarih yntemleri hakkndahibirey sylenmez. Bir baka
yerde tarihi "sz edilir herhangi bir 'varlk ya da doruluk' derecesi
tamayan", gerekliin olumsal diye grlerek yanl tasarland
"melez bir yaant biimi"<2>diye betimler.
Tarihin btnyle yanl anlal daha sonraki dnemlerde,
bilginin asl nesnesini Platonsu bir biimde salt tmelliin zamansz
bir dnyas diye tasariayarak Bosanquet'i izleyen Dr. Inge'de nemle
vurguland ve yeniden dile getirildi 0). Tarihsel dnmenin kendine
zg sorunlarnn sessizlik ierisinde geitirildii Cook Willson ve
Joseph'inkiler gibi mantk incelemelerinde de yanstld. Daha
yaknlarda da yine, aa uygun olmaya alan mantk tr, Bayan L.
Susan Stebbing'in bir okuma kitabn (A Modern Introduction to
Logic, 2. bask, Londra, 1933) esinledi. Bu, tarihsel yntem zerine
bir blm iermektedir (bl.XIX, zellikle, s.382-8). Bu kitabn z,
btnyle, benim "makas-zamk tarihi" dediim bilim ncesi tarih
biimini sergilemek zere Langlois ve Seignobos'un yazd pek iyi
bilinen bir Fransz elyazmasndan (lntroductiC!n aux etudes
listoriques, Paris, 1898) karlmtr; bu yzden, modern okurlar
iin, grelilikten hi sz etmeyen bir fizik tartmas ne kadar
yararlysa o kadar yararldr.

(iii) Ondokuzuncu yzyl sonu tarih yazm

sonunda tarihsel aratrma srdrenler,
yaptklar eyin kuramyla pek az ilgiliydiler. Bu dnemin tarihileri,
pozitivist bir a ralayan bir biimde, mesleki bir uylamla, genel,
olarak felsefeye ve zel olarak tarih felsefesine neredeyse aka
nefret cluyuyorlard. Felsefeden nefret edilerinde, ksmen
pozitivizmin papaanlh yapyor, doa biliminin artk felsefi
dnceyi tahtndan indirdiini sylyorlard; ama ksmen de
pozitivizme kar tepki gsteriyorlard, nk pozitivizmin kendisi de
doa biliminin bilginin yetkin tipi olduu retisini dile getiren
Ondokuzuncu

yzyln

181

felsefeydi. Bunu en azndan yanstan tarihi bile, kr bir doa bilimi

tapmnn tarihsel aratrmaya dman olmas gerektiini kabul
ediyordu. Tarih felsefesinden nefret edilerinin, hakknda hibirey
bilmedikleri Hegel'in tarih felsefesiyle ya da herhangi bir baka
gerek tarih f~lsefesiyle ilgisi yoktu; Buckle'n tarihsel yasalar
ke~l'etme giriimi ya da Herbert Spencer'in tarihi doal evrimle
zdeletir:nesi gibi pozitivist uydurmalara yneltilmiti. Bylece
ondokuzuncu yzyl sonu ngiliz tarihileri, ounlukla, kendi
yaptlar zerine genel dnceler dile getirmek zere pek
duraklamadan yollarna devam ettiler; rnein, Freeman'n The
Methods of Histarical Study (Londra, 1886) adl kitabndaki ya da
urda b?rda yaptklar tren konumalarndaki gibi, bunu yaptklar
ender durumlarda, dikkate deer hibir ey kmad.
ngiliz tarihileri, felsefeden bu genel kopuianna karn, yine de,
dnsel evrelerinden ok Resin bir 'biimde etkilendiler.
Ondokuzuncu yzyln sonlarnda, ilerleme tasarm bir inan konusu
haline geldi. Bu anlay evrimsel doalclktan tretilmi saf
metafiziin
bir parasyd ve an havasyla zorla tarihe
sokuturuluyordu. Kkleri, kukusuz, insan rknn ussallkta ve
ussalla doru /ilerlemesi biimindeki onsekizinci yzyl tarih
anlayndayd; ama ondokuzuncu yzylda teorik akl doann
efendisi (doa bilimiyle ayn ey olmu bilgi ve yaygn grle,
teknolojili doa bilimi) anlamna gelmeye balad; pratik aklsa
hazzn peine dme (en byk sayda insann en byk
mutluluunu
okluuyla

salamakla

ayn

anlamna

ey

olmu

ahHiklhk,

hazzn

gelmeye balamt. Ondokuzuncu

yzyln bak asyla, insanln ilerlemesi gittike daha zengin
olmak, gittike daha iyi vakit geirmek anlamna geliy9rdu.
Spencer'in evrim felsefesiyse, byle bir srecin zorunlulukla srmesi
gerektiini, sonsuza dek srmesi gerektiini kantlar gibiydi; ayrca
ngiltere'nin o zamanki iktisadi durumu bu retiyi hi deilse en
ilgin tek bir durumda destekler grnyordu. Bu dogmann nerelere
gtrldn anlamak iin, nc snf tarihsel almann en
irkin kalntlar arasnda ky bucak gezintiye kmak gerek. Robert
mutluluk)

182

Mackenzie diye biri, 1880'de The Nineteenth Century- A History adl,

yzyl bir barbarbk, bilgisizlik ve hi abartsz, canavarlk
durumundan, bilimin, aydnlanmann ve demokrasinin egemenliine
ilerleme a diye resimleyen bir kitap yaynlad. Devrim ncesi
Fransa zgrln tmyle ortadan kaldrlm olduu, kraln insan
soyunun en alak, en rezillerinden biri olduu, soyluluun her trl
zulm yapabilecek k~dar gl, gcn kullanmakta acmasz olduu
bir. lkeydi. Britanya da (ngiltere deil, nk yazar bir skotu),
zalim ceza yasalarnn ve hayvanca sanayi koullarnn byke bir
rol oynamas dnda, ayn renklerle boyanm bir resim sunar.
Dzeltim Yasas'nn, yani, yasamann hep bencil amalar gtmek
yerine, hep haksz tercihleri amaya yneldii bir ada kendini
gsteren, ngiltere tarihindeki en hayrl olay olan olayn ortaya
kyla, hafif bir gn grnr. Btn yanllar olabildiince
hzl bir biimde dzeltilince, parlak bir dnem gelir; gz kamatrc
Krm zaferleriyle hazzn doruk noktasna ulamasna dek, herkes
hzla daha mutlu, daha mutlu oluyordu. Ama bar zaferleri de bir o
kadar gz kamatrcyd; bunlar, pamuk ticaretinin parltlar,
uyuyan gezi akn uyandran ve yeryznn uzak yerlerindeki
insanlara eskisi gibi biribirinden nefret etmek yerine biribirini sevmeyi
reten buhar hareketinin grkemli balay; her kye yerleim
alanlarnn her yanyla annda iletiim kurmak gibi paha biilmez bir
ayrcalk veren, Atiantin derinliklerine bir elektrik hatt ekme
giriimi; her sabah ayn konular, genellikle akll ve ll bir
biimde, ou kez de tam ustalkla btn kafalara sunan gazeteler;
ktan dolma yivli tfekler, zrhl gemiler, hafif toplar ve torpidolar
(bunlar da barn kutsayclar arasnda); geni lde artan ay,
eker ve alkol tketimi; kibritler vb. Okura Fransa, Prusya, Avusturya,
talya, Rusya, Trkiye, Birleik Devletler ve Papalk .zerine
blmlerden bir para sunuyor ve doruca yazarn sonucun.a
geiyorum:
"nsanlk tarihi ilerlemenin bir kayddr -biriken bilginin, artan
bilgeliin, dk dzeyli bir zekadan daha yksek bir zeka dzeyine,
refaha doru srekli ilerlemenin bir kayddr. Her kuak miras alp
183

kendi deneyimiyle yararl bir biimde deitirmi, kendi kazand

btn zaferierin meyvalaryla bytm olduu hazineleri bir
sonrakine aktarr. Bu ilerlemenin oran... deiken, hatta
dzensizdir... ama durgunluk yalnzca grntedir. .. Ondokuzuncu
yzyl btn ncekilerin ok tesinde bir ilerlemeye tanklk etmitir,
nk ilerlemeyi nleyen engellerin almasna tankhk etmitir...
Zorbalk Tanrnn insann ilerlemesi iin verdii gleri engeller, ket
vurur; zgrlk bu glerin doal etkinlik alanlarn ve ileyilerini
gvenlik altna alr... Bencil hkmdarlarn zararl oyunlarndan
kurtulmu insann refahnn artmas artk tanrsal yasalarn hayrl

dzenine kalmtr:"
Bu duygulu konumalar, ilk yaynlamdklarnda gn gemi
deillerse, bir on yl sonra yeniden basldklarnda, kesinlikle eski
modayd. Edinilmi zelliklerin kahtrnma ve doa yasalarnn
hayrl efkatine inancyla Spencer'in evrimciliinin ardndan, o
sirada daha tatsz yeni bir doalclk gelmiti. Huxley 1893'te
Evolution and Ethics zerine, toplumsal ilerlemenin "kosmik sreci
her admda denetleyerek ve yerine etik sre denebilecek bir
bakasn koyarak" ancak doa yasasna kar gelmekle olanakl
olduunu ileri srd Romanes konferansn verdi. nsan yaam,
doa yasalarna uyduu srece, baka hayvanlardan yalnzca daha
akll olmasyla ayrlan bir hayvann yaamdr. Evrim kuramnn
mutluluk umudu iin hibir temel sunmad sonucunu karyordu.
Bu dncelerin sonucu, tarihilerin gemii yeni bir tarafszlk
havas ierisinde incelemesiydi. Gemii serinkanl ve dolaysyla
gerekten bilimsel bir aratrma alan, yanl tutumun, vg ile
yerginin kap dar edilmesi gerektii bir alan diye dnmeye
baladlar. Gibbon'u zellikle Hristiyanla kar yan tutmu olduu
iin deil, srf yan tutmu olduu iin, Macaulay'i bir Whig tarihisi
olduu iin deil, bir parti tarihisi olduu iin eletirmeye
baladlar. Bu, Stubbs ile Maitland'n dnemi, ngiliz tarihilerinin
byk Almanlarn bilimsel eletirel yntemlerini ilk kez nesnel
olarak ele alp, kendine zg bir bilme yoluyla olgular btn
ayrntlar ierisinde incelerneyi rendikleri dnemdi.
184

(iv) Bury
0

dnemin bir tarih"isi, tamamen

allmadk

bir felsefe
eitimiyle donanm olmas bakmndan, tekilerden ayrlr. J.B.
Bry gl bir felsefe zekas deildi, ama epeyce bir felsefe okumu,
tarihsel aratrnayla ilgili felsefi sorunlar bulunduunu farketmiti.
Bunun iin, yaptnn bilinli bir havas vard. History of Greece' inin
nsznde, allmadk bir biimde, kitabn kendi bak asyla
yazldn kabul eder; Gibbon'u yaymlarken yazd nszde, onu
hangi ilkelere dayanarak yaymladn aklar; birka dank yazda
da tarih kuramma ilikin noktalar tartr. Ayrca The Idea of
Progress adl tarihe ilikin bir kitap ile A History of Freedam of
Thouglt adl daha ksa bir kitap gibi yar felsefi almalar da
stlenmitir.

Bu yazlar Bury'yi tarih kuramnda bir pozitivist olarak gsterir,

ama akn ve tutarsz bir pozitivist. Ona gre tarih, tamamen
pozitivist bir biimde, .her biri tekilere bavurmadan belirlenebilen
ya da soruturulabilen ayr ayr olgularn biraraya getirilmesiyle
oluur. Bylece, Bury, Gibbon'un sayfalarnda bulunan bilgiler
kmesine, o arada belirlenmi saysz olguyu -bu olgularn
kefediliinin bile Gibbon'unkinden ok farkl bir tarihsel zihniyetin
sonucu olduunu hi .aklna getirmeden- dipnotlar yoluyla ekleyerek
onu adalatrma becerisini gstenniti; yle ki, sonu bir
Elizabeth a madrigaline bir saksofon "obbligato" eklemekten
farkszd. Eski bir olgular kmesine yeni bir olgu eklemenin eski
kmeyi batan aa deitirmek demek olduunu hibir zaman
anlamamt. Tarihin ayr ayr paralardan olutuu gr, ngiliz
halk iin klasik anlatmn, blmleri, hatta kimi zaman altblmleri
farkl ellerce yazlan, yayncsnn bu kitle retimini tek bir btn
halinde .biraraya getirme iini stlendii Cambridge tarihlerinde,
Yeniaa, Ortaaa ve Eskiaa ilikin byk derlemelerde
kazanyordu. zgn tasar bir nceki kuaktan Lord Acton'a
dayanmakla birlikte, Bury yaynclardan biriydi.
Bury'nin tarihin ilkeleri ile yntemlerine ilikin dncesinin

gelimesini (1) izlersek, onun 1900'de bala, Dou mparatorluunun

pozitivizmin sk ilkelerine gre yaanum srdrmesiyle urap
durduunu grrz; pozitivizmin ilkeleri: biricik olmayan, ama belirli
bir tipin bir rnei olan bir olayn incelenmesi ve yalmzca ona deil,
ayn genel trden her olaya uygulanabilen bir neden kefederek, o
olayn aklanmas. Burada yntem, tanu tamna, pozitivist mantn
zmledii
biimiyle deneysel doa biliminin yntemidir.
Cambridge'deki tren konumasn yapt 1903'den itibaren, Bury
bu ynteme kar kmaya balad. O konumada, bizim imdi
anladmz biimiyle tarihsel dncenin dnyada topu topu yz
yllk yeni birey olduunu ileri sryordu: doa bilimiyle hi de
ayn ey deildi, kendine zg bir yaps olan, insanla yeni bir
dnya gr, dnsel silahiara yeni bir cephane sunan bireydi.
inde yaadmz u insan dnyasn, karsnda taknlan yeni
dnsel tutumun olanaklarn farkettiimizde, ne gzel klardk!
der. Burada tarihsel dncenin esizlii aka grlr ve stne
basa basa dile getirilir; ama Bury bu yeni eyin ne olduunu sormaya
devam ederken yle der: "Tarih yalnzca bir bilimdir, ne daha az ne
daha fazla~. Konuma iki anlay arasnda bocalayan bir dn
sergiler: biri tarih ile bilimin farkllna ilikin aprak ama gl
anlay, teki bunlarn aynlmaz zdeliine ilikin ak ve
yaralayc anlay. B ury kendini bu ikinci anlaytan kurtarDak iin .
byk aba gstermi ve baaranamtr.
Ertesi yl, baarszlnn bilinci ierisinde, The Place of Modem
History in the Perspective of Knowledge zerine bir konumada
saldnya geri dnd. Tarih sosyologlar, antropologlar kullansn diye
biriktirilen bir olgular deposu mudur yalnzca, yoksa kendisi iin
incelenecek bamsz bir disiplin mi diye sorar. Bu soruyu
yantlayanaz, nk felsefi bir soru olduunu grr, dolaysyla,
kendi uzmanlk alannn dnda kaldn anlar. Ama soruyu
koullu olarak yantlamaya kadar gtrecektir ii. Doalc bir
felsefeyi benimsersek, "sanyorum, tarihin byle blr dizgenin erevesi
(1) Burada, yazann lmnden sonra H.W.V. Temporley'in yaynlad Se-

lected Essays'e (Cambridge, 1930) ilikin

lish Histarical Review, 1931, s.461.

186

eletiriiDe

dikkati ekiyorum: Eng-

ierisindeki yerinin sosyoloji ya da antropolojiden sonra geldii sonucunu

kannaiuz gerek ... Ama idealist bir bilgi yorumuna dayanrsak, baka trl
olur ... Dnce doa srelerinin sonucu deil de sayltsysa, ralayc ve
ynlendirici gc dnce olan tarih, doa krallndan farkl bir kavramlar
dzenine girer ve farkl bir yorum ister." Burada keser. Dncesinin
gelimesindeki ackl

-bir andr bu. Tarihsel dncenin deerli

olduu kans kendi pozitivist eitimiyle ve ilkeleriyle atmaya
girmitir. Kendini tarihin hizmetine adadndan, sonular kabul
etmitir.

gene~ yasalara
bavurarak
bile bile saldran Danvinism and
History adl bir deneme yazd. Tekbiimliliklere evet; yasalara hayr.
Onlar gerekten belirleyen ey "rastlantlarn denk dmesi"dir. "Bir
nderin ani lm, ocuksuz bir evlilik" . ve genel olarak,
sosyologlarn,
tarihi bilimin tekbiimliliine benzetme n
kolaylatrmak iin dtaladklar bireyselliin kesin ilevi bunun
rnekleridir. "Rastlantlar konusu" her yerde kartrc bir e olarak
tarihsel sre ierisine girer. Bury, Cleopatra's Nose (1916) adl bir
denemede, ayn dnceyi yineler. Tarih bilimin konusunu oluturan
trden nedensel ardardalklarla deil, "iki ya da daha ok bamsz
nedenler zincirinin rastlantsal arpmasyla" belirlenir. Bury'nin
savndaki bu szler, Cournot'nun Considerations sur la marche des
idees et des evenements daTJ,s tes temps modernes'indeki (Paris,1872)
szlerin yanss gibi grnr. Cournot burada, "genel nedenler" ile
"zel nedenler" arasndaki aynma dayal bir rastlant anlayn

1909'da,

tarihsel

aklanabilecei

olaylarn

dncesine

aklyordu: rastlantly

"l'independance mutuelle de plusieurs series

de causes et d'effets qui concourent accidentellement '"(*) (italikler

onun; qp. cit. i.I) diye tannlyordu. Bury'nin Idea of Progress'indeki
bir not (1), Danvinism and History (2) ile birlikte okunduunda, kendi
retisini Cournot'dan tUretmi olabileceini akla getirir. Ama
Couinot, srf rastlantsal olan bir eyin, rastlantsal olduu srece;
(*) Rastlantyla biraraya gelen birok neden etki dizisinin biribirinden
bamszl

(ev.).
(l) Londra, 1920, s.368.
(2) Selected Essays , s.37.
187

tarihi olamayacan gstererek onu gelitirir. Tarihin asl ilevinin,

zorunlu olan kazayla olandan ayrmak olduunu kabul eder. Bury,
tarih bireysel olduu srece, ierisindeki hereyin kaza sonucu
olduu ve hibireyin zorunlu olmad retisini ekleyerek bu
kuram gelitirir ya da daha iyisi onun btnln bozar; ama
sylemek istedii eyi akladktan sonra, '1 zananla olumsallklarn
insann evriminde daha nemsiz hale geldiini, rastlantnn olaylarn
ak zerinde daha az gc olacan" ne srerek bu denemeyi sona
erdirir.
Bu denemenin son paragrafnn okur zerinde brakt izlenirn,
ackl izlenimdir. Bury, nceki oniki yl ierisinde, byk bir
zahmetle, tekilin bilgisi olarak tarih anlayna ulamt. Bu sre
ierisinde nce bu anlayn tarihsel dncenin deeri iin ok
nemli olduunu farketmiti. Ama 1916'dan balayarak, kefettii
ey ona yle yetersiz geldi ki, ondan vazgemeye, bu tekilliin
kendisinde, rastlantsal olduu iin, dnyann usd bir esini
grmeye, bilirnin iledeyiiyle gunun birinde bu ogerun
dtalanabileceini ummaya balad. Ken~i dncesini iyice
kavram olsayd, hem bu umudun bo olduunu (nk nceki
sayfalarda, szce onun verdii anlamda rastlantlarn zorunlu
olarak olmas gerektiini gerekten kantlamt) hem de bu umudu
tamakla kendi tarilsel grevine ihanet etmekte olduunu
farkederdi.
Sonradan da kendisini hibir zaman kurtaranad bu talihsiz
sonu, tekillii tarilsel srecin asl z olarak kavrayacak yerde,
bunu ancak genel yaplar bakmndan nedensel ardllk olan
ardllldara ksmen ve yeri geldike deinirken dnd. Onun iin
tekillik yalnzca allmadk, beklenmedik anlamna, olgularn
sradan aknda bir kesinti anlanna geliyordu: burada olaylarn
sradan ak, nedensel olarak belirlenmi ve bilimsel olarak
kavranabilir olaylarn ak demekti. Ama Bury tarilin nedensel
olarak belirlenmi ve bilimsel olarak kavranabilir olaylardan
olumadn kendisi de biliyordu ya da 1904'te bilmiti; bunlar
doann yorumlanmasna uygun den dncelerdir ve taril, o
188

zaman hakl olarak syledii gibi, "farkl bir yorum ister". lk

denemesindeki dnceleri mantksal olarak gelitirmi olsayd,
tekilliin, tarihte ancak zaman zaman, rastlantsal ya da olumsal bir
biimde ortaya kacak yerde, tarihin anialmasn salayan ey
olduu sonucuna varrd; bu sonuca varmasn nleyen, bu anlamda
tekilliin anlalmaz olduu, dolaysyla bilimin genellemelerinin
bilginin tek olanakl biimi olduu yollu pozitivist nyargsyd.
Bylece, Bury "idealist" bir felsefenin tarihsel bilginin
olanakszlnn hesabn verebilecek tek felsefe olduuu anladktan
sonra, yeniden, reddetllleye alt "doalc" felsefeye bavurdu.
"Tarihin olumsall" ifadesi dncesindeki bu son k dile
get:irii. Olumsallk anlalnazlk demektir; tarihin olumsall ise,
yalnzca,
genel olann dnda hibireyin anialamayacan
dnen bir pozitivizmin gzyle grlen "tekilin rolne" verilni
bir addr. Ge Roma ve Bizans tarihi konusunda nc ustamz ve
Bury'nin izleyicisi olan Profesr Nonnan H. Baynes, yaamnn
sonlarna doru Bury'nin grn bulandran "tarihteki ykc
olumsallk retisi"nden ac ac szetnitir. Eletiri hakl. Bury en
iyi yaptn tarihsel dncenin zerklii ile deerliliine duyduu
inancn esiniyle ve111Jiti; ama dnne biim veren pozitivist
ortam bu inancn altn kazyor, tarihsel bilginin kendine zg
nesnesini, kesinlikle bilimsel dncenin bir nesnesi olnad iin,
anlalmaz birey dzeyine indiriyordu.

(v) Oakeshott
Bununla birlikte, Bury tarihiler iin kendi yaptlarnn felsefi
iermeleri hakknda dnme giriimine bir rnek oluturdu ve bu
rnek ziyan olnad. Cambridge'te hi deilse sonraki kuaktan bir
tarihi, felsefi almalarda Bury'ninkinden ok ok daha stn bir
hazrlkla donanm bir tarihi bu rnei izledi. Experience and its
Modes (Canbridge, 1933) adl, uzun uzun .ve uzmanca bir biimde
tarihe ilikin felsefe sorunuyla uraan bir kitap yayulayan Bay
Michael B. Oakeshott'u kastediyorum. Kitabn genel sav,
. 189

yaantnn

"zmleme sonucu

yaama

ve

yaanan

ey

diye

blnm olan somut bir btn" olduudur; yaant (Bradley iin1

olduu

bilin, duyumlarn ve duygularn salt ak

deildir, ayn zamanda ve her zaman dncedir, yargdr,
gereklie ilikin savdr. Ayn zamanda dnce olmayan hibir
duyum, ayn zamanda yarg olmayan hibir sezgi, ayn zamanda
bilme olmayan hibir isteme yoktur. Bu ayrmlar, zne ile nesne
arasndaki aynn gibi, kesinlikle keyfi ya da gerek d deildir;
yaantya ilikin yanl bir zmlerneyi temsil etmezler, onun
btnleyici eleridirler; ama bunlar ayrmdr, blme deil;
hereyden nce de yaant ile ona yabanc bireyin eleri
arasndaki ayrunlar deil, yaant ierisindeki ayrmlardr Bu
bakma, bu anlamda dnce, Bradley'deki gibi, yaantnn
dolayszln bozan, yaanty yaniiayan birey deildir;
dnce yaantnn kendisidir; "ekintisiz ya da duraklamasz,
sayltsz ya da koyutsuz, snrlamasz ya da kategorisiz" yaant
olarak dnce ise felsefedir.
Bradley'in ikilemi burada alyor. nk yaant artk
dolaysz diye deil, ierisinde araclk ya da dnce tayan
birey diye tasarlanyor, gerek artk "bilen" ama bilinemeyen
("bilen", nk bilen kiinin hibir zaman "biliyorum"
diyemeyecei bir bilgi kesinlikle bilgi deildir) ve "bilinen" ama
bilemeyen diye blnmyor. Akln kendini bilme hakk yeniden
gibi)

dolaysz

tannyor.

ortaya kyor: dncenin tarih ve bilim biimleri

fark nedir? Her biri, belirli bir kategori araclyla,
belirli bir bak asndan gereklii tasariama (yani, yaant)
giriimidir. Tarih, dnyay sub specie praeteritorum (*) kavrama
biimimizdir: ayrc zellii btn yaant dnyasn gemi
olaylar biiminde dzenleme abasdr. Bilim, dnyay sub specie
quantitatis (**) kavrama biimidir: aync zellii yaant
dnyasn bir lmler dizgesi olarak dzenleme abasdr. Bu
Soru

imdi

arasndaki

(*) Gemite kalanann tr altnda (ev.).

(**) Nicelik trleri altnda (ev.).

190

abalar felsefepinkinden kkten bir biimde farkldr, nk

felsefede bpyle inennez, n koyotlar yoktur. Felsefeye buna
kout bir kural uydurmak ister ve "yleyse felsefe. yaant
dnyasn ne araclyla kavramaya alyor?" diye sorarsak,
sorunun hibir yamt olmaz. Felsefe gereklii belli bir biimde
kavrama abas deil, tam tarnma gereklii kavrama biimidir.
Oakeshott bu dnceyi, felsefenin yaantnn kendisi olmasna
karlk, tarih ile bilimin ve bakalarmn ~aantnn "biimleri"
olduunu syleyerek dile getirir. Yaant onu belirli bir noktada
. durdurarak ve orada, dunna noktasn deimez bir koyut ya da
kategori olarak kullamp o koyut araclyla bir "kavramlar
dnyas" oluturarak "biimlenir" (bu anlay, elbette, Descartes
ile Spinoza'dan gelir). Byle bir kavramlar dnyas yaantnn
kendisinde oluturucu bir e deildir, yani, yaant rman
olutran kollardan biri deil, onun grl grl ak srasnda
geride brakt, yana sapm bir koldur. Kendi ierisinde tutarl
olmakla kalmaz. .yaanty bir btn olarak gstermenin bir
biimidir. zel trden , eylerin zel bir biimde bilindii bir
dnya, ayr ayr bir yaant alan deil, yaantdaki o deimez
grlen, dolaysyla, doru olarak grldnde, o nitelemeye
konu olan dnyadr.
yleyse taii. bir btn olailc yaantdr, bir gemi olaylar
dizgesi olarak tasarlanr. Oakeshott bu bak asyla, tarihsel
dncenin amalar ile nesnenin yapsna ilikin parlak ve
kavrayl bir aklama gelitirir. Tarihin bir btn ya da bir
dnya olduunu gstermekle ie balar. Tarih ayr ayr olaylardan
olumaz. Bu onu tarihin biribiri dndaki bir dizi olaydan
olutuunu, her bir olayn tekilerden ayr olarak kavranacan
(bu yolla gerekten birey kavranabilirse) ileri sren pozitivist
tarih kuramma ynelik etkili ve utkulu bir saldrya gtrr.
"Tarihsel dizinin ne id belirsiz birey olduu" (op. cit., s.92)
sonucunu karr. Tarih bir dizi deil, eitli paralar biribiriyle
ilgili olan, biribirini eletiren, birbirini anlalr klan bir dnyadr.
Ardndan onun yalnzca bir dnya olmadn, bir kavramlar
dnyas olduunu gsterir. Tarihinin her naslsa gemiten ekip
191~

kard

yapt bir nesnel olaylar

Tarihinin kavramlar dnyasdr. "Olduu gibi
tarih (olaylarn ak) ile dnce olarak tarih arasndaki
ayrmn, tarihin kendisi ile yaants edinilmi tarih arasndaki
ayrmn kalkmas gerekir; bu ayrm yanl olmakla kalmaz,
anlamszdr" (s.93) Tarihinin yalnzca gemi olaylar gerekte
olduklar gibi bilmeye altn sanrken yapt, aslnda o anki
bilincini dzene sokmaktr; "bize gelmi olan ey"i "bizim ona
ilikin yorumumuz"dan (s.94) ayrmann olanakszl zerinde
dndmzde grlebilecei gibi. Bu, tarihin salt bir kavramlar
dnyas olduu anlamna gelmez; salt kavramlar soyutlamalardr ve
yaantnn hibir .yerinde bulunmaz; tarihinin kavramlar, btn
gerek kavramlar gibi, eletirel kavramlar, doru kavramlardr,

ve

anki bilmenin nesnesi

dnyas deildir.

dncelerdir.
Ayrca,

tarih her yaant biimi gibi, belli bir kavramlar

ve o dnyay tutarl hale getirerek bitirir.
Tarihinin kendileriyle balad veriler ya da malzemeler onun
yaantsridan bamsz deildir, ilk biimiyle tarihinin tarihsel
yaantsdr bunlar: onun kendi tarihsel koyutlar nda zaten
tasarlanm kavramlardr ve tarihsel bilginin eletirisi en bata o
zamana dek bilinmeyen malzemelerin kefedilmesine deil, bu
balang koyuUarnn gzden geirilmesine dayanr. Dolaysyla,
tarihsel bilginin oalmas daha nce bilineniere yeni olgular
eklemekle deil, eski kavramlar yenilerinin nda dnutrmekle
olur. "Tarihsel dnmedeki bu sre kesinlikle bir biraraya getirme
sreci deildir; her zaman belli bir kavramlar dnyasnn bir kat fazla
bir dnyaya dntrlmesi srecidir" (s.99).
Genellikler konusunda bu kadar yeter. Peki ama genel olarak ya
da baka bir zel biimiyle yaantnn deil de tarihsel yaantnn
tarihsel olmasn salayan koyutlar hangi koyutlardr? lki, gemi
kavramdr. Ama tarih yalnzca gemi deildir. Tarihsel gemi
zel bir gemitir: ne yalnzca anmsanan gemi ne de yalnzca
dlenen gemitir; yalmzca olmu olabilecek ya da olmu olmas
gereken bir gemi deildir, nk tarihsel olan ile tarihsel olmayan
arasndaki ayrm ou kez yanl ve keyfi bir biimde yaplm olsa
dnyasyla

balar

192

da,

aynm

gerek bir

aynmdr;

gemi baarlan konusundaki

ierisinde doduu

klgn

gemi,

yani lkemizin

Yurt sevgisinde ya da inanlantizn

koullara baladmz

kiisel olrak balandimz gemi

(s.l06), gemi olmas bakmndan gemitir,

ve ondan bapszdr: deimez ve bitmi bir
gemitir, l bir gemitir. Dahas, gemi, tarihinin dnd
gibidir. Deimez ve bitmi bir gemi, u anki yaantyla ilgisiz bir
gemitir; dolaysyla kantla ilgisi yoktur (nk kant her zaman u
andadr), bunun iin de bilinemez. "Gerekten olup bitni olan",
yalnzca "kantn bizi inanmaya zorlad eydir" (s.107). O zaman
taribin olgulan u anki olgulardr. Tarihsel gemi u anki kantn u
anda yaratt kavramlar dnyasdr. Tarihsel karm srasnda u
anki dnyamzdan gemi bir dnyaya doru hareket, her zaman u
anki kavramlar dnyas ierisindeki bir harekettir.
Bunun manta aykr sonucu tarihsel gemiin hi de gemi
olmamakldr. u anda: yaam srdren bir ge;ni deildir; u
anda olmas gerekir. Ama yalnzca u anda deildir, adatr. u
andadr; ama yalnzca u anda deildir. Ayn zamanda gemitir ve
bu gemilik onun yapsnda yaant olarak bir deiiklik demektir.
Tarihsel gemi u anki yaant dnyasyla, ondan farkl bireymi .
gibi ortadan kaldrlamaz; tarihsel gemi o sub specie praeteritorum
dnyann zel bir dzenleniidir. "yaant olduu iin; tarih u andr
... ; ama tarih olduu iin, yaantnn bir btn olarak sub specie
praeteritorum dile getirilii, gemi olmayan bir gemiin ve u an
olmayan bir u amn srekli onaylandr" (s.lll). Sanrm, bu
demektir ki, tarihinin dncesi btnyle gerek bir yaantdr,
ama yaad ey u anda zihninde srp giden eydir; tarihi onu
kendinden uzakm gibi gemite bir yere yerletirdii srece yanl
anlar; u anda olup biten ve hi de gemi olmayan eyi gemi
zamann imgesel bir biimde dzenlenii olarak dzenler. Bu onun
gemi hakknda tarihsel hatalar yapmas demek deildir. Tarihsel
yaant biimine dalmi bir kiinin dnda gemi yoktur; o kii
iin de gemi, dikkatle ve eletirel bir biimde ne olduunu
dnyorsa odur. Tarihi olarak hata yapmaz: yapt tek hata
kendi

adna gemitir"

dinsel deerde olduu gibi

deildir. Tarihsel gemi "srf

imdiden farkldr.

193

aslnda u
anki yaantdan baka birey olmayan gemii
dzenlemekteki felsefi hatadr.
Oakeshott'un savunduklarnn tmn zmleyecek deilim.
Genel ynn ve yapsn gstermek zere yeterince ey syledim.
Hakknda sylenecek ilk ey, btnyle tarihsel dncenin
zerkliinden yana ktdr. Tarihi evinin efendisidir; bilim
adarnma ya da baka birine hibirey borlu deildir. Bu ev onun
kendi kavramlarnn dnda kurulnu ve denmi deildir, baka
tarihilerlu kavramlaryla ya da hepsinin ayn ekilde bilmeye
alt
gerek gemile uyuabilir, uyumayabilir; btn
tarihilerlu birlikte oturduu bir ev deildir ve tarih hakkndaki
kavramlardan deil, tarihin kendisinden oluur. Bu ifte bak
asndan -tarihsel dncenin znellii ve nesnellii; bunlar gerek
bir yaant biimi olarak tarihsel dncenin ussallnn, yapsnn
iki adndan baka birey deil- Oakeshott, ister kendisine sk sk ve
nemli gndermelerde bulunduu Bury'nin dnd gibi, ister
doalc antropologlarn ve onlarn nderi Sir James Frazer'in
uygulad gibi olsun, pozitivizmin her trlsn glk ekmeden
eletirebiliyor. Dahas, gerekte yapmasa da, tarih kavramnn
kendisine yneltilen, Bosanquet ve Dr. Inge gibi yazarlarca yaplD
eletirllerin hakkndan gelebilecek durumda.
Bu, ngiliz dncesi iin yeni ve deerli bir baar oluturur.
Ama, anladm kadaryla, Oakeshott'un zmekte baarsz olduu
daha byk bir sorun vardr. Ona gre tarih, bu anlamdaki yaantnn
zorunlu bir aamas ya da esi deildir; tersine, yaantnn belli bir
noktada durdurulnasndan doan bir dnce birikintisidir. Byle bir
durdurma niye olsun diye sorarsak, bunun yant yoktur. Byle bir
durdurmann hakl olup olnadn, yani, yaantnn kendisinin
onunla zenginleip zenginlemtdiini sorarsak, yant olumsuzdur.
Byle bir durdunnayla arptlnam gerek yaant ancak felsefe
olabilir. Tarihi olanak bakmndan sonsuz saydaki bu tr
oyunlardan biri olduu iin -bilim ve klgn yaam da baka
oyunlardr- bir o kadar keyfi olan bir oyunu oynamak zere felsefi
dnceden sapm bir flozoftur. Oakeshott'un zmekte baarsz

194

olduu

sorun, tarih diye bireyin niye olduu ya da niye olmas

sorusudur. Kukusuz o bunu farkl bir biimde dile
getirecektir: benim soruyu yantlamakta baarszlk diye nitelediim
eyi,
o, sorunun hibir yant olnadn kefetmek diye
betimleyecektir. Ona gre yaantnn o noktada durdurulnas salt bir
olgudur. Ama sanrn bu inan kendi felsefi ilkeleriyle tutarszdr.
teki olgulardan koparln salt bir olgu, onun iin (benim iin de)
bir ucubedir; onun szleriyle, gerek olnayan bireydir, bir
sdyutlamadr. Felsefe soyut yaantysa, byle eyleri ho gremez;
neyi nedenden ayramaz. Dolaysyla u iki soru hakl ve kanlnaz
sorulardr: ilki, yaantnn tarih haline gelnek iin durduu nokta tam
olarak nedir ve yaantnn kendisinin gelimesinde bu noktaya nasl
varlr? kincisi, B u noktaya ulal<;lnda orada bazan bir
durdurmann bulunmas neden ve nasl olur? Oakeshott bu sorular
yantlamamtr; bunlar ancak yapt eyi yaparak, yani yaantnn ,
kendisine byle bir aklama getirerek, yaant rmann haritasn
durdurmalarn olaca bu nokta ile baka noktalarn konumunu
gsterecek ekilde izerek yantlayabilirdi.
Bunu yapmamasnn nedeni -ister istemez byle dnyorum
salt dolayszlk olarak deil, ierisinde gereJ?ie ilikin dnce,
yarg, sav tayan birey olarak yaant kavram zerindeki srarna
karn, bu kavramn iermelerini ortaya koymam. oliBasd!r. Bu
kavram, yaantnn, tasarmlarn hibir zellii olmayan salt ak
olmadn, kendini anladn, yani, zellikleri olduunu ve onlar
kavradn ierir. Yaant hallerinin bu zelliklerle ortaya ktn,
bunun iin de, bir bakma, rastlantsal deil, zorunlu olduunu,
akarsuyun geride brakt bir birikinti deil, akarsuyun kendisindeki
uzantlar, akntlar ya da girdaplar, onun akn oluturan paralar
olduunu ierir. yaantnn tarih gibi zel biimlerinin u ya da bu
ekilde yaant btn ierisinde olumu diye tasariannas gerekir.
Tarihin yaant ierisinde onun zorunlu bir hali olarak neden ve
nasl doduunu aklamaktaki bu baarszlk, yanlnyorsam,
tarihin kendisinin bir biimini aydnlatmadaki baanszlkla
sonular. Oakeshott'un bir ikilem dile getirdiini grmtk:
tarihsel dncenin nesnesi ya imdidir ya gemi: tarihi onu
gerektii

195

gemi diye dnr, ama hatal olduu yer de burasdr; bu aslnda

onu bir tarihi yapan felsefi hatadr; bu nesne gerekte imdidir. Bu
da Oakeshott'un btn sylediklerinin banda dile getirdii bir
baka ikilemle balantldr:
tarihsel yaanty ya tarihiye
grnd gibi ieriden dnmemiz gerekir ya da filozofa
grnd gibi dardan; ama aktr ki, bizim soruturmamz
felsefi bir soruturmadr, dolaysyla tarihinin bak asn olduu
gibi reddetmeliyiz. mdi, sonu olarak bana yle geliyor ki, Oakeshott
bu izlenceye uyacak yerde, tarihsel yaantnn yapsn ayn zamanda
hem tarihi hem flozof olan biiine grnd gibi yorumlayarak bu
ikinci ikilemin klar arasndan kap kurtuluyor. Byle diyorum,
nk tarihin yapsna ilikin aklamas giderek karkln ve
hatann tarihinin kendi iini engelleyecei, hatta engellemi olduu
ilke sorunlarn akla kavuturuyor. Y anlnyorsam, Oakeshott'un
kendisi bu noktalar akla kavuturmas bakmndan olduka
gl bir tarihi. Felsefesi tarihin ierisine girmi; her zaman ne
idiyse yle kalan tarihsel yaantnn ok farkl bireyle, yani felsefi
dnceyle
baarl
bir biimde incelendii bir durumla
sonulanacak yerde, tarihsel yaantnn kendisi o dnceyle
canlandrln,

aydnlatln.

imdi

ilk ikileme dnelim: ya gemi ya imdi, ama ikisi birden

deil. Oakeshott'a gre tarihi, srf imdinin gemi~ olduunu
dnnekle iledii felsefi hatadan tr tarihidir. Ama kendisi o
hatay boa karmtr. Boa karln bir hatann, rtl
gerekten kavranmsa, zihin zerinde gc yoktr artk. Dolaysyla
bu hatann boa karlnn yaantnn bir hali olarak tarihin
ortadan kaybolnas sonucunu vermesi gerekir. Ama yle olmaz;
Oakeshott iin tarih gerek ve meru bir dnce etkinlii olarak
kalr. Neden byle? Ben ancak hata denen eyin _hi de hata
olnamasndan tr byle olduunu varsayabilirim. Bir kez daha
ikilemin klar arasndan bir ka var. Tarihi gemiin l bir
gemi olduunu dnyorsa, kesinlikle bir hata ilemektedir; ama
Oakeshott gemiin ya l bir gemi olduu ya da gemi olmayp
yalnzca
imdi
olduu
ayrklmn
uuncu bir seenei
bulunmadn dnr. nc seenek yaayan bir gemiin,
196

dnce olduu ve srit doal bir olay olmad iin imdide yeniden
canlandnlabilen ve o yeniden canlandrmayla gemi olarak bilinen
bir gemiin olmas gerektiidir. Bu nc seenek kabul
edilebilseydi, tarihin felsefi bir hata zerine kurulu olmad, bunun
iin de Oakeshott'un anlamnda bir yaant hali deil, yaantnn
kendisinin btnleyici bir paras olduu sonucuna varmamz
gerekirdi.
Oakeshott'un bu nc seenei (hi tartmadan, hatta szn
bile etmeden) dtalamasnn nedeni, sanrm, yaantnn kendisinde
gereklik konusunda bir araclk, dnce ya da sav elsi tadn
kabul etmenin sonularn kavranaktaki baarszlyla ilgilidir. Salt
dolaysz bir yaantda, saf duyguda olduu gibi (byle birey varsa),
ite olan ayn zamanda dta olamaz. znel olan yalzca zneldir ve
ayn zamanda nesnel olanaz. Ama araclk ya da dnce olan
yaantda, yaanan ey gerektir ve gerek olarak yaanr. Bunun
iin, tarihsel yaantmn dnce olmas bakmndan, onun gemi
olarak yaad ya da dnd ey gerekten gemitir. u anda
da olmas onu gemi olmaktan alkoymaz; tpk uzaktaki bir nesneyi
algladmda, alglamamn yalnzca duyum deil dnce anlamna
da geldii durumda, o nesneyi burada alglamann onu orada
olmaktan alkoymamas gibi. Gnee bakp da gzm kamarsa,
gzmn kamamas yalnzca buradadr, bendedir, gnete deil;
ama gnei alglamam bakmndan, "gzm kamatrann orada,
gkte olduunu" dnerek, onu orada, benden uzakta alglarn.
Ayn ekilde tarihi nesnesini orada, ya da daha iyisi zamanda
kendinden uzak dnr; tarih yalnzca dolaysz yaant olmayp
bilgi olduu iin de, onu hem o zaman olarak hem imdi olarak
yaayabilir: tarihsel yaantnn dolayszlyla imdi, _ama tarihsel
yaantnn araclyla o zaman.
Bu snrlamaya karn, Oakesthott'un yapt tarihe ilikin ngiliz
dnce~inin doruk noktasn temsil etmekle k~lmaz, o dncenin
en azndan yarm yzyldr ierisine gmlm olduu ve kendini
bouna kurtarmaya alt pozitivizmin tam anlamyla aln
gsterir. Bunun iin de ngiliz tarih yazn,nn _gelecei -iin umut
doludur. Tarihin zorunlu bir yaant biimi olduunu gstermekte
\

197

baarsz

olduu

dorudur;

insanlarn

zgrce tarihi olmalar

gerektiini gstermitir yalnzca, herhangi bir zorlama altnda deil;
ama diyelim ki tarihi olmay setiler; ngiliz dncesi onlarn
oyunlarn kendi kurallarna gre oynamaktaki, hibir mdahaleyi
ho grmemekteki, dtan gelen hibir karlatrmaya kulak
asmamaktaki geri alnmaz haklarn, tartma gtrmez devlerini
gstermitir.

(vi) Toynbee
Tarihsel dncenin pozitivist bir aamadan onun ilkelerinin
ieriden felsefi olarak eletirilmesiyle belki de idealist diyebileceim
yeni bir aamaya geiini temsil eden Oakeshott'un yaptma bir
kartlk olarak, burada Profesr Arnold Toynbee'nin pozitivist
grn yeniden dile getiriliini temsil eden byk Study of
HistorysiniCl) anabilirim. Toynbee bize ok daha geni tasarlanm
bir yaptn ilk cildini vermi, daha sonraki ciltlerde neler olabilir
bilmem ama, bu kukusuz ynteminin yeterli bir rneini ve
amalarnn belirtilerini vermi. Ayrntlar bakmndan yapt,
ierdii neredeyse inanlmaz genilikteki bilgiden tr, son derece
etkileyici; ama ben burada ayrntlarla deil, ilkelerle ilgileniyoru!n.
Ana ilke galiba u: tarihin konusu insan trnn Toynbee'nin toplum
dedii birtakm birimsel blmlerinin yaamlardr. Bunlardan biri
onun Bat Hristiyan Dnyas dedii bizim toplumumuz. Bir bakas
Dou ya da Bizans Hristiyan Dnyas. ncs slam toplumu,
drdncs Hint toplumu, beincisi Uzak Dou toplumu. Bunlarn
hepsi bugn uygarlk olarak var, ama biz imdi yok olmu
toplurnlarn fosillemi kalntlar olarak gornen eyleri de ortaya
karabili)ioruz; rnein Yahudiler ve Zerdtlerle birlikte, Doudaki
Monofizitlere ve Nesturilere ilikin kalntlar ve yine Budizmin
eitli kollar ile Hindistan'daki Jainlere ilikin kalntlar. Bu
toplumlar arasndaki farkara ve ilikilere Toynbee oecunenical der;
(1) I-III. ciltler, Londra 1934. [(Collingwood bu
yazn

ve daha sonra gzden

ciltleri 1939'da yaymland].

geirmemi.)

198

blm
1936'da
A Study of History'nin IV-VI.

Atina ile Isparta ya da Fransa ile Almanya arasndaki gibi tek bir
toplum ierisindeki farklar ve ilikileri tr bakmndan ok farkl
sayar, bunlara da parochial der. Tarihinin inceleme alan ona sonsuz
bir ura eitlilii sunar, ama bunlar arasnda en nemlisi toplum
denen bu varlklar seip ayrmakla, aralarndaki ilikileri
incelemekle ilgilidir.
Bu inceleme birtakm genel kavramlar ya da kategoriler
araclyla srdrlr. Bu kategorilerden biri ballk (a.ffiliation) ve
onunla ilgili benzerlik rapparentation); mekse, . bizim kendi
toplumumuz ile onun tarihsel olarak kendisinden tredii Hellen
toplumu. Kimi toplnnlar, deyim yerindeyse, ihranilerin Harun ncesi

rahip kral topluJ!llar (Melchizedek societies) gibi, bir baka topluma

balar yoktur; kimilerinin kendilerine bal baka toplumlar yoktur;
kimileri ayn akraba topluma ballklar bakmndan biribiriyle
ilikilidir ve byle srer. Bylece, toplumlar ballk kavramna
gre, kavram bu eitli biimler ierisinde sergileyerek, eitli
snflar ierisine sokmak olanakldr. Bir baka kategori ilkel
toplumdan ayn olarak uygarlk kategorisidir. Her toplum ya ilkeldir
ya uygar; byk ounluk ilkeldir ve bunlar genellikle corafi
genilik ve nfus bakJndan grece kk, grece ksa mrldr
ve genellikle sonlarn iddet yoluyla, ya uygar bir toplumun ellerinde
ya da bir baka uygar olmayan toplumca yklarak bulurlar. Uygar
toplumlar sayca daha azdr ve bireysel olarak genlik bakmndan
daha byktr; ama .onlar hakknda aklda tutulacak nemli ey,
oluturduklar birliin bir bireyin deil, bir snfn birlii olduudur.
Birok farkl uygarla ait olan ortak "uygarlamlk" zelliinin
dnda, uygarlk diye tek birey yoktur. Uygarln birlii, bizim
uygarlnzrt btn teki uygarlklar kendi iktisadi dizgesinin
ana kendine zg bir biimde dolatnnn besledii bir
yanlsamadr ve dnyann iktisadi haritasyla elenecek yerde kltrel
haritasna bakarsak hemen ortadan kaldrlr. Bir baka kategorifetret
dnemi (interregnum) ya da skntlar a, Hellenizmin lm ile
Bat Hristiyan Dnyasnn douu arasndaki Avrupa'nn Karanlk
alar

gibi, bir toplumun kyle ona bal bir toplumun douu

arasndaki kaoslu dnemdir. Bir bakas i proletarya kategorisi; bir
199

toplumun ierisinde o topluma fiziksel yaam dnda hibirey

borlu olmayan -ona bal toplumda pekilla baat e haline
gelebilse de- kiiler topluluu, rnein Hellen toplumunun sonuna
doru Histiyanlar. Bir baka kategori d proletarya ya da belli bir
toplumu kuatan, yaratc gc tkendii zaman o toplumu ykmak
iin i proletarya ile el ele veren barbar dnya. teki kategoriler
evrensel Devlet ve evrensel Kilise, ierisinde doduklar toplumun
srasyla tm siyasal ve dinsel yaamn kendilerinde toplayan
rgtler. Tarihsel kaytlar bu kategoriler nda inceleyerek
alarnda uygarlam, imdi yok olmu birok toplumu ortaya
karabiliriz: Sryani, Minos, Smer, Hitit, Babil, And, Yucatan,
Meksika, Maya ve Msr; bu sonuncusu hepsinin en uzun
mrlsdr, nk i.. drdnc binlerden, i.S. birinci yzyla dek
siirmutr.

Toynbee

bu

nszle

birlikte,

asl

iine,

uygarlklarn

karlatrmal incelemesine giriir. lk ana sorusu uygarlklarn

neden ve nasl doduklar sorusudur; ikincisi neden ve nasl gelitii;

ncs neden ve nasl ykld. Sonra da, ilk ciltte saptanan genel
ilkeye gre, evrensel devletler ile evrensel kiliselerin yapsn,
kahramanlk alarn ve uzay ve zamanda uygarlklar "arasndaki
ilikileri incelemeye devam eder; yaptn tm Bat uygarlndan
gelecekte beklenenler ve "tarihilerin esinleri" zerine blmlerle
sona erer.
Toynbee'nin yaptm tartmaya onun tarihsel pozitivizmin
yeniden dile getiriliini temsil ettiini syleyerek baladm. Bununla
demek istediim, onun tekliini oluturan ilkelerin doa biliminin
metodolojisinden tretilmi ilkeler olduuydu. Ru ilkeler d
ilikiler anlayna dayaldr. Doa bilimeisi kendini saylabilen,
ayr ayr, farkl olgulari~ kar karya bulur; ya da baka trl
sylersek, karsna kan grngy byle saylabilir, ayr ayr
olgular halinde paralara ayrr. Sonra onlar arasndaki ilikileri
belirlemeye alr; bu ilikilerse her zaman bir olguyu onun
dndaki bir baka olguya balayan balardr. O zaman biribirine
bal .bir olgular koleksiyonu, yine, ayn eitten baka olgularla
ilikileri ayn d trden olan tek bir olgu oluturur. Bilim adamnn
200

yntemlerinin ilemesi iin gerekli ilk ey bir olgu ile bir baka olgu
arasnaak bir izgi ekilmesidir. Hibir alama olmamaldr.
Bunlar Toynbee'nin tarih ile urarken dayand ilkeler. Yapt
ilk ey tarihsel aratrma alann her birine bir toplum ad verilen
belirlenebilir bir sayda ayr blmlere ayrmaktr. Her toplum,
btnyle kendine yeter. Toynbee iin Bat Hristiyan Dnyasnn
Hellen toplumunun bir devam m yoksa onunla ballk yoluyla
ilikili farkl bir toplum mu olduu sorusu ok nemli bir sorudur.
Toynbee'ye gre doru yant ikincisidir. lkini syleyen ya da iki
yant arasndaki keskin ayrm bulandran biri, onun dnd
anlamdaki tarihsel yntemin ilk kuralna kar balannaz bir kusur
ilemi olur. Hellen uygarlnn kimi elerinin gzden kaybolup
kimilerinin vurgulanmasn, ierisinde birtakm yeni elerin kendini
gstermesini, d kaynaklardan baka elerin dn alnniasn
ieren bir g~lime sreciyle Bat H~stiyan Dnyasna dnm
olduunu syleyemeyiz. Bunu sylerken dayanlan felsefi ilke bir
uygarln yine de kendi olmay srdrerek yeni biimler altnda
geliebilecei ilkesi olur; oysa Toynbee'nin ilkesi, bir uygarlk
deiirse artk kendi' olmaz ve yeni bir uygarlk ortaya kar ilkesidir.
Gelimeye ilikin bu ikilem uzaydaki ilikiler konusunda da ayn
ekilde geerlidir. Bu ilikiler bir toplum ile bir baka toplum
arasndaki d ilikilerdir; bunun iin de bir toplum ile komular
arasnda tam bir kesintiyi varsayar. Bir toplumun nerede bitip bir
bakasnn nerede baladn tam olarak syle){ebilmemiz gerekir.
Birinin bir sonraki ierisinde biim deitirdiini syleyemeyiz.
Bu pozitivist tekillik anlaydr; tekilin, ieride olann darda
olandan keskin bir snrla aka ayrlp baka hereyden
koparlmasyla olutuu anlaydr. ile d biribirini dlar. Bu,
bir tan ya da herhangi bir baka maddi cismin tad tekillik
trdr. Doa dnyasnn ba zelliidir ve o dnyay tekilliin
evreden ayn olmaklk olmad, evreyi kendi ierisine saurmak
olduu zihin dnyasndan ayrr. Dolaysyla, tarih dnyas tin
dnyasysa, tarihte tekillik bu demek deildir. Kendininkinden baka
bir uygarl inceleyen bir tarihi, o uygarln tinsel yaamn ancak
onun yaantsn kendisi iin yeniden canlandrarak kavrayabilir.
201

Hellen uygarln tarihsel olarak

tinsel zenginliine sahip olur ve onu kendi
uygarlnn btnleyici paras haline getirir. Olgu olarak, Bat
uygarl tam ta'llna bunu yaparak, kendi tininde Hellen dnyasnn
tinini yeniden kurarak, o tinin zenginliini yeni ynlerde gelitirerek
oluturmutur
kendini. Bu bakma, Bat uygarl Hellen
uygarlyla salt dsal bir biimde ilikili deildir. iliki isel bir
ilikidir. Bat uygarl tekilliini kendini Hellen uygarlndan
ayrarak deil, onunla zdeleerek dile getirir, hatta gerekletirir.
Toynbee bunu gremedi, nk genel tarih anlay eninde
sonunda doalcdr; bir toplumun yaamn tinsel bir yaam deil,
doal bir yaam, aslnda yalnzca biyolojik birey diye ve en iyi
biyolojik benzeimlerle anlalan birey diye grr. Bu da gemiin
tarihinin zihninde yeniden canlandnlmas biimindeki t3!'ihsel bilgi
anlayna hibir zaman ulaamam olmasyla ilgilidir. Tarihi salt
bir gsteri, tarihinin gzleyip kaydettii olgulardan oluan birey,
dardan onun bakna sunulmu grngler sayar, ierisine
girmesi ve kendi mal haline getirmesi gereken yaantlar deil. Bu,
Toynbee'nin tarihsel bilgi dedii eye nasl ulald konusunda
herhangi bir felsefi zmlerneye girimediini sylemenin yalnzca
bir yoludur. Son derece geni bir bilgisi var ama bu bilgiyi kitaplarda
hazr bulduu bireymi gibi gryor ve onu ilgilendiren sorun
yalnzca toplandktan sonra bu bilgiyi dzene sokma sorunu. Onun
tm emas gerekte ince ince ilenerek dzenlenip snflanm,
ierisine hazr tarihsel olgularn yerletirildii bir ekmeeder
e mas. Bu ernal ar kendi balarna kt deil, ama her zaman
birtakm tehlikelere yol aarlar: yani, byle ekmecelenmi olgularn
bir zmleme ediiDiyle balamlarndan koparlmas gerektiini
unutma tehlikesine. Bu edim alldk hale gelince bir saplantya
gtrr: gerekte varolduu ve tarihinin gerekten bildii haliyle
tarihsel olgunun, hep bireyin bir baka ey ierisinde deimesi
sreci olduu unutulur. Bu sre esi tarihin yaamdr. Tarihsel
olgular ekmeeelemek iin, tarlhin yaayan bedeninin ldrlmesi
gerekir (yani, sre olarak temel zelliinin yadsnmas gerekir),
bylece para para edilebilir.
Gnmzn
incelerse, o

Bat

Avrupals

uygarln

202

Toynb~e'nin ilkelerine yneltilmesi gereken. eletiri iki ynldr.

ilkin, Toynbee tarihin kendisini, tarihsel sreci biribirini dlayan
paralar halinde keskin izgilerle kesilmi sayyor ve her parann
binbiriyle akmasn ve tekilerle iie gemesini salayan srecin
srekliliini yadsyor. Onun toplunUar ya da uygarlklar arasndaki
ayrm, gerekte sreteki odak noktalar arasndaki bir ayrmdr: bu
ayrm srecin blnd olgu bekleri ya da kmeleri arasndaki bir
ayrm olarak yanl anlamtr. kincileyln, tarihsel sre ile onu
bil.en tarihi arasndaki ilikiyi yanl kavrar. Tarihiyi tarihin akll
seyircisi diye grr; ayn ekilde, bilim adam da doann akll
seyircisidir: tarihinin tarihsel bilgisini ortaya koyduu yaantlar
kendi ierisinde yeniden yaayarak, tarihsel srecin kendisinin
olutrucu bir esi olduunu gremez. Tpk srecin eitli
paralarnn biribirinin dna yerletiriterek yanl kavran gibi,
bir btn olarak sre ile tarihi de biribirinin dna yerletirilir. Bu
iki. eletiri eninde sonunda ayn eye gelir: yani tarihin doaya
dndrlmesine, gemiin de tarihte olduu gibi u anda yaayan
gemi yerine, doada olduu gibi l bir gemi olarak
kavranmasna. Ama ayn zamanda unu da eklemeliyim ki, bu eletiri
yalnzca temel ilkelere deinmektedir. Toynbee yaptnn ayrntsnda
ok ince bir tarihsel duyu gsterir ve kendi tarihsel yarglarnn
ilkelerindeki hatalarla yanllanmasna pek seyrek olarak izin verir.
Bunun byle olduu bir yer Hellenizmin knde yalnzca bir
aama diye grd Roma mparatorluuna ilikin yargsdr. Yani,
Roma'nn Yunanistan'la ilikisi ayr bir uygarlk saylmasna izi~
vermeyecek l~de sk olduundan ve kendisinin saliden ortaya
kmasn salayabilen tek koul bu olduundan, bu ikilem
Toynbee'yi Roma'nn btn baardklarn grmezden gelmeye ve
onu salt bir rme olgusu saymaya zorlar. Ama gerekte olup bittii
haliyle tarihte salt rme olgular yoktur: her k aynr zamanda
bir doutur ve tarihinin ne olursa olsun her tarihsel srecin kab
yaratc kab ykc olan bu ifte zelliini grmesini engelleyen,
onun bilgi ya da duygudalktak( -ksmen bilgisizlikten, ksmen
kendi gnlk yaamndaki zihin meguliyetinden gelen- kiisel
baarszldr.

203

2.Almanya
(i) Windelband
Tarihsel eletirinin vatan Almanya'da ondokuzuncu yzyln
sonuna doru ve .daha sonra da artan biimde, tarih kuranuna ve
. zellikle taril ile doa arasndaki farkn yapsna ok byk bir ilgi
gsterildi. Almanya'nn kendi byk felsefe dnemlerinden, Kant ve
Hegel andan miras olarak aldklar arasnda, Doa ile Tarihin bir
anlamda her biri kendine zg yaplar olan iki farkl dnya olduu
dncesi bulunuyordu. Ondokuzuncu yzyl filozoflar bu ayrm
ayaa dm beylik bir sz olarak yle ok kullanyorlard ki,
giderek anlam iyictt anmt. rnein Lotze, 1856'da yaymlanan
Microcosmus'unda Doann zorunluluk alan, Taribinse zgrlk
alan olduunu ileri sryordu: Bu, Lotze'de hibir belirli anlam
olamayan Kant sonras idealizmin bir yanksdr; bu yapttaki tarih
zerine belirsiz ve bo blmler hereyi fazlasyla ak bir biimde
kantlar. Lotze Alnan idealistlerinden, zellikle de Kan'tan insann
ikili bir yaps olduu dncesini miras almt: ilk eitimi
bakmndan psikolog olan Lotze, insan bedeninin bir dzenekler
ynndan baka birey olnadn vurguluyor, ama ayn zamanda
insan aklnn zgr olduunu kabul ediyordu: Buna gre, insan beden
olarak doa dnyasnda yaar, ama akl olarak tarih dnyaSnda
yaar. Ama Lotze, bu iki ey arasndaki ilikiyi zecek yerde,
byk idealistlerin yapt gibi, tm soruyu havada brakyor, onun
hakknda dnmeye hi girimiyordu. Lotze'nin yapt Almanya'da
idealist okulun ykln izleyen darmadan ve heyecan dolu
bulankln ralaycsdr.

teki Alnan yazarlar ayn tandk antitezin terimlerini ralamak

iin baka anlatm biimleri kullandlar. Sekin tarili Droysen
Grundriss der Historik'inde (Jena, 1858) doay varolann
biraradal (das Nebeneinander des Seienden) diye, tarihi de oluun
ardardal (das Nacheinander des Gewordenen) diye tanmlyordu;
gvenilirliini buna borlu olan salt retorik bir antitez, doa
204

dnyasnda da belirli bir dzen ierisinde biribirini izleyen olaylar ve

. sreler bulunduunu ve tarihte, liberalizm ve kapitalizm gibi,
birarada varolan, biraradalklar tarihsel dnce iin sorun olan
eyler bulunduunu gzden karabilir. Bu anlatm biimlerinin
sadesuyah, insanlarn doa ile tarih arasndaki aynn yalmzca
varsaydn, onu anlamaya almadn gsteriyordu.
Bunu anlamak iin ilk gerek giriim yzyln sonunda yeniKan okulun ortaya kyla geldi. Bu okulun genel ilkelerinden,
doa ile tarih arasndaki fark anlamak iin aynma znel yanndan
yaklalmas gerektii kyordu: yani, bilim adam ile tarihinin
dnme biimlerinin biribirinden ayrlrias gerekirdi. Sekin felsefe
tarihisi Windelband 1894'de Strassburg'da yapt, birdenbire n
kazanan bir Rektrlk Konumasnda<O konuya bu adan
yaklayordu.

Burada, tarih ile bilimin her biri kendine zg bir yntemi olan iki
ileri sryordu. Bilimin amacnn genel yasalar
dile getirmek olduunu aklyordu: tarihinki ise tek tek olgularn
betimlenmesiydi. ki tr bilimin (Wissenschaft) bulunduunu
syleyerek gururla ilk kez yapt ayrm uydu: nonwthetik bilim,
szcn yaygn anlamnda bilim ve idiografik bilim, tarih.Tmelin
bilgisi olarak bilim ile tikelin bilgisi olarak tarih arasndaki bu
ayrmn kendi ierisindeki deeri . pek kkt. lk bakta
grlebilecek bir farkn ifadesi olarak tam bile deildi: nk "bu tifo
atei durumudur" yargs tekil bir olgunun betimi olduu halde, tarih
deil bilimdir ve "nc yzyla ait btn Roma gmuleri dk
ayarldr" nermesi, bir geneneme olduu halde, bilim deil tarihtir.
Elbette,
Windelband'n
ayrmnn
bu
eletiriye
kar
savunulabilecei bir yan vardr: nc yzyl sikkelerine ilikin
genelierne gerekte tekil bir olguya, yani ge Roma mparatorluunun
siyasetine ilikin bir nermedir; bu hastala tifo tans konmas,
belirli bir olgunun genel bir ifade altna, yani tifonun tanmnn altna
soku~ gibi tekil bir yarg deildir pek. Bu anlamda bilim
farkl ey olduunu

(l) Geschichte und Naturwissenschajt, Priiludien'de yeniden basld, cilt ll (5.

Tbingen, 1915), s.l36-60.

bask,

205

adamnn ii belirli

bir durumda tifo tans koymak deil (bu onun

ama ek olarak), genel yapsyla onu tanmlamaktr; tarihinin
ii ise, onun ii ierisine ikincil bir nemle karan birey olmakla
birlikte, geellemeler kurmak deil, tekil tarihsel olaylarn bireysel
zelliklerini aratrmaktr. Ama bu sylendiinde, yasalarn dile
getiriliinin ve tekierin betimlenmesinin, Windelband'n dnd
gibi, tm gereklik alann dosta bir uylamla ikiye blebilecek,
biribirini dlayan iki dnce biimi olmad kabul edilmi olur.
Windelband'n tarih ile bilim arasndaki iliki konusunda
tartrken gerekte yapt tm ey, iini kendi bildii gibi yapmas
ve yalnz braklmas iin tarihiden yana bir istemde bulunmaktr;
bu, bir bakma tarihilerin doa bilimine kle olmu bir uygarln
genel ynetiminden ayrlma yanls hareketini temsil eder. Ama bu
iin ne olduunu, ne biimde yaplabileceini ya da yaplmas
gerektiini syleyemez bize Windelband. stelik bu yetersizliin
bilincinde de deildir. "diografik bilim"den sz ederken tekilin
bilimsel, yani ussal ya da deneysel olmayan bilgisinin olabileceini
ima eder; ama bylesine bilgili bir dnce tarihisi iin tuhaf
grnse de, Yunanllardan onun yaad gne dek btn Avrupa
felsefesi geleneinin tek sesli bir biimde bu bilginin olanakszln
dile getirdiini anlamaz: tekil, geici ve kalmsz bir varlk olarak
ancak olduu gibi alglanabilir ya da yaants edinilebilir ve hibir
zaman bilimsel bilgi denen kalc ve mantksal olarak kurulmu
eyin nesnesi olamaz. Schopenhauer bu noktay ok aik bir biimde
ortaya koymutur Cl):
iidir,

"Tarih, bilimin temel zelliinden, yani bilincin nesnelerinin alt alta

yoksundur; btn yapabildii, kaydettii olgularn
yaln yanyanaln ortaya koymaktr. yleyse, tarilite teki
bilimlerde olduu gibi dizge yoktur ... Bilgi dizgeleri olan bilimler
hep trlerden sz eder; tarih hep teklerden. Dolaysyla, tarih
kendiyle elime ieren bir tekler bilimi olacaktr."
konmasndan

(l) Die Welt als Wille und Vfrstellmg (3. bas.,1859) cilt II, s.499-509 ber
Geschichte.
206

Windelband bu kendiyle elineye tuhaf bir biimde kr kalr;

zellikle eski moda 'tarih', Geschichte szcnn yerine yeni ve daha
iyi bir szckle, Kultunvissenscha.ft', kltr bilimini koymu
olduklar iin kendi modem vatandalarn kutlad paralarda. Bu
szcn gerekten getirdii tek deiiklik bir doa bilimi adna
tpatp benzemesindedir; yani, bunu benimsemenin tek nedeni
insanlarn tarih ile doa bilimi arasnda ne derin bir fark olduunu
unutnamasn ve tarihi genel bilim rntsne sokarak ayrm
pozitivist biimde kmsemesini salayabilecek oluudur.
Windelband tekilin bilimi nasJ olabilir sorusuyla urarken, bu
soruyu, tarihinin tarihsel olaylara ilikin bilgisinin deer
yarglarndan,
yani soruturduu eylemlerin manevi deeri
bakkndaki ifadelerden olutUunu syleyerek yantlyordu. O zaman
tarihinin dncesi etik dncedir ve tarih ahiakn bir daldr. Ama.
bu, tarihin nasl bir bilim olabilecei sorusunu, onun bilim olmadn
syleyerek yantlamaktr. Windelband Felsefeye Giri'inde<*) tm
konuyu ikiye bler: bilgi kuram ile deer kuram; tarih de ikinci
kurama girer. Bylece tarih bilgi alanndan hepten kovulmu olur, biz
de tarihinin tekle yapt eyin onu bilmek ya da dnmek deil,
bir biimde deerini sezmek, btnyle sanatnnkine benzer bir
etkinlik olduu sonucuyla babaa kalrz. Ama hemen syleyelim ki,
tarih ile sanat arasndaki iliki dizgeli bir biimde dnlnemitir.

(ii) Ricker
Windelband'nkine sk skya bali,

ama ok daha dizgeli bir

bu konudaki yapt 1896'da Freiburg'da yaymlanan
Rickert'in dncesidir. Rickert aslnda Windelband'n bilim ile tarih
arasnda bir yerine iki ayrmdan sz ettiini ileri srer. lki
genelleyici dnce ile tekletirici dnce arasndaki ayrmdr:
ikincisi, deerlendiren dnce ile deerlendirmeyen dnce
arasndaki ayrm. kisini birletirerek drt bilim tipi elde eder: (1)
dnce,

(*)ngilizce evirisi Londra, 1921.

207

deer

bimeyen, genelletirid ya da saf doa bilimi; (2) deer

bimeyen, tekleticici ya da jeoloji, evrimsel biyoloji vb. gibi, tarihsi
doa bilimleri; (3) deer bien, genelleticici ya da sosyoloji, iktisat,
kuramsal hukuk vb. gibi, bilimsi tarih bilimleri; (4) deer bien,
tekleticici ya da saf tarih. Rickert aynca, Windelband'n gereklii
doa ve tarih diye biribirini dlayan iki alan halinde blme
giriiminin savunulamayacan grr. Gerekte varolduu haliyle
doa, yasalardan olumaz; tpk tarih gibi, tekil olgulardan oluur.
Dolaysyla Rickert bir btn olarak gerekliin aslnda tarih olduu
formlne ular. Doa bilimi insan zihninin rd bir genellemeler
ve formller adr: eninde sonunda herhangi bir gereklie karlk
gelmeyen, keyfi bir zihinsel yapdr. Bu, Die Grenzen der
naturwissenschaftlichen
Begrijfsbildung,
Bilimsel
Kavram
Oluturmann Snrlar adl kitabnn balnda dile getirilen
dncedir. Bylece Rickert'in drt eit bilimi birarada, bir
kefesinde keyfi ve soyut dnce durumunun, salt keyfi kavramlarn
iletilnesinin, teki kefesinde somut ve gerek bilgi durumunun,
tekil varoluu ierisinde gerekliin bilgisinin bulunduu bir terazi
oluturur.

lk bakta bu, pozitivizme ynelik kararl bir kar saldr gibi

grnr. Doa bilimi gerek bilginin bir ve tek tipi olarak kabul
edilmekten, ayaklar yere basnayan ve somut olgunun asl
hakikatinden uzaklat lde mnlna ulaan keyfi bir
soyutlamalar oyunu konumuna indirilnitir: tarih yalnzca bilginin
olanakl ve meru bir biimi diye deil, varolan ya da varolabilen tek
gerek bilgi diye grlr. Ama bu revancle doa biliminin hakkn
yemekle kalmaz, tarihi de y;ml anlar. Rickert doay pozitivist bir
biimde ayn ayr olgular halinde paralanm sayar ve tarihi, benzer
bir biimde, doa olgularndan ancak deer taycs olnalar
bakmndan ayrld varsaylan tekil olgularn biraraya gelii diye
grerek onun biimini bozmaya devam eder. Ama tarihin z, ne
kadar deerli olursa olsun, tekil olgulardan olumasnda deil, bu
olgularn birinden tekine gtren srete ya da gelimede bulunur.
Tarihinin tini, yaad gnn tini olarak, .gemiin tinsel gelimesi

208

ierisinde .kendisini ortaya karan sreci kavrama biimidir; Rickert

tarihsel dncenin bu zelliini gremez. Gemi olgularm Salt
gemi olgular olduu iin deer tamadn, bu olgularn l bir
gemi deil, yaayan bir gemi, tarihinin, tarihsel bilincinin
ileyiiyle kendi mal kld bir gemi dnceler miras olduunu
gremez. imdiden kopmu, salt bir gsteriye dnm gemiin
hibir deeri olamaz; doaya dnm tarihtir o. Bylece
pozitivizm, eninde sonunda, cn alma frsatn Rickert'te bulur;
. tarihsel olgular salt ayr ayn olular haline gelir ve bu anlamda ancak
doa olgular gibi zaman-uzay, snrdalk, benzerlik ve nedeniilik
ilikilerinde, ayn trden d ilikilerde biribirine katlanrlar.

(iii) Simmel
Ayn dnem boyunca biimlenen, tarih felsefesine ynelik ncii
bir giriim, bu konudaki ilk denemesiCll 1892 ile tarihlenen Simmel'in
giriimiydi. Simmel'in kafas Tanrnn epeyce bir zgnlk ve
kavrayla donatt canl ve ok ynl, ama salam dnce
bakmndan kusurlu bir kafayd. Tarihi iin 'bilmek' szcnn
deneyci anlamyla olgular bilmek gibi bir sorun ola]ayacan ok
ak bir biimde gnnt: tarihi, srf nesnesi gemi olduu iin,
nesnesini hibir zaman tanyanaz: olup bitmi olaylardan oluur
nesnesi ve bu olaylar artk yoktur, gzlenemez. Dolaysyla
Windelband ile Rickert'in dile getirdii tarihi bilimden aynna sorunu
ortaya kmaz. Doa olgular ile tarih olgulan ayn anlamda olgu
deildirler. Doa olgular bilim adamnn alglayabilecei ya da
laboratuarda kendi gzleri nnde retebilecei eylerdir; tarih
olgular "burada" deildir: tarihinin nnde bulunan tm ey,
kendilerine dayanarak olgular bir biimde yeniden kurmas gereken
belgeler, kalntlardr. Dahas, Simiel tarihin tinin ii, kiiolunun
ii olduunu, tarihinin yeniden kurmasn salayacak tek eyin,
kendisinin de bir tin ve bir kii olnas olduunu grr. Btn bunlar

(1) DieProblemeder Geschichtsphilosoplie (Leipzig).

209

pekiyi. imdiyse Sinmel'in sorunu geliyor. Tarihi, belgelerinden

yola karak, gemiin bir resmi olduu ileri srlecek eyi kendi
kafasnda kurar. Bu resim onun kafasndadr, baka hibir yerde
deil; znel bir zihinsel kurmacadr. Ama o bu znel kurmacann
nesnel hakikati tadn ileri srer. Bu nasl olabilir? Tarihinin
kafasnda salt znel bir biimde kurulmu resim nasl gemii
yanstabilir, nasl gerekten olmu birey diye betimlenebilir?
Bu sorunu grmesi de yine byk lde Simmel'in hneridir.
Ama zemez onu. Tarihinin kendini znel kurmacalarnn nesnel
gerekliine inanm hissettiini syleyebilir ancak: tarihi o anda
. bolar dndn hesaba katmaks7-n, gerek birey sayar. Ama
ak ki, bu zm deildir. Soru tarihinin bu kany duyup
rluymad deil, onu ne bakla duyduudur. Bir yanlsama mdr,
yoksa salam bir temele mi dayaldr? Simmel bu soruyu
yantlayamaz. Sebebi de galiba tarihsel olgu kavramn eletiriinde
yeterince uzaa gitmemi olmasdr. Hakl olarak, gemi olgularn,
gemi olarak, tarihinin algs nnde bulunmadn gnp.tr;
ama tarihsel srecin yapsn yeterince kavramadndan, tarihinin
kendi zihninin gemiin mirass olduunu ve gemiin imdi
ierisinde gelimesiyle olduu ey olduunu, bylece gemiin onda
u anda yaadn grmez. Tarihsel gemii l bir gemi olarak
dnr
ve tarihinin onu kendi zihninde nasl yeniden
canlandrdn sorduunda, doal olarak hibir yant veremez.
Gemiin imdide yaad tarihsel sreci, imdi doduu zaman
gemiin ld doal bir srele kartrntr. Tarihsel srecin
doal bir srece bu indirgenii pozitivizmin mirasdr; yle ki, bir
kez daha, Sinmel'in bir tarih felsefesi kurmaktaki baarszl
pozitivist baktan yeterince kurtulamam olmasndandr.

(iv) Dilthey
Bu dnem boyunca bu konuda verilmi en iyi yapt, ilk ve tek
ta 1883'de yaymlanan ve Tin Bilimlerine Giri (Einleitung in

kitab

210

die Geisteswissenschaften) adn alan, yzst braklm, kimsesiz

dahi Dilthey'n yaptyd. Ama Dilthey 1910'a dek ksmen
Renaissance ve Reformdan bu yana modern akln oluumu zerine,
ksmen de tarih kuram zerine hep ilgin ve nemli olan
darinadank denemeler yaymlamay srdrd. Kant'n eletirisini
model alan byk bir Tarihsel Akln Eletirisi yazmak niyetindeydi,
ama bu niyeti hibir zaman gereklemedi.
Dilthey Tin Bilimlerine Giri'te Windelband'dan onbir yl nce,
tarihin somut tekillerle, doa bilinininse soyut genellemelerle
urat yollu bir tttum taknnt. Ne ki, bu onu hibir zaman
doyurucu bir tarih felsefesine gtrmedi, nk onun dnd
tekiller ayn ayn gemi olgular olarak tasarianyor ve gerek bir
tarihsel gelime sreciyle btnlemiyordu. Daha nce grdk ki
(Bl. III, 9), tarihi byle tasadamak o dnem boyunca tarihsel
dncenin kendisinin ralayc zayfldr ve Windelband ile
Rickert'teki ayn anlay tarihe ilikin felsefi sorunu doru anlama
yolunu tkar.
Ama Dilthey bu tutunla yetinmiyordu. Sonraki denemelerinde(!)
tarihinin srf kendi balarna gemii aa vurmayan belgeler ile
verilerden yola karak, gemii bilme iini gerekte nasl yapt
sorusunu ortaya atar. Bu veriler der, tarihiye yalnzca onlan reten
kaynak olan tinsel etkinlii kendi kafasnda yeniden canlandrma
frsatn sunar. Tarili kendi tinsel yaam sayesinde ve o yaamn i
zenginlii lsnde, kendini kar karya bulduu l malzemelere
yaam alayabilir. Dolaysyla, gerek tarihsel bilgi, nesnesine
ilikin bir i yaantdr (Erlebnis), oysa bilimsel bilgi tarihiye d
gsteriler olarak sunulan grn anlama (begreifen ) abasdr.
Nesnesinde yaayan ya da daha iyisi, nesnesini kendinde yaatan kii
olarak bu tarihi anlay, Dilthey'in Alman adalannn
yaptklarna oranla byk bir ilerlemedir. Ama bir sorun haJ.a
dunnaktadr, nk Dilthey'a gre yaam kendi zerine dnmeden
ya da bilgiden ayn olarak, dolaysz yaant demektir; tarihi iin
Julius Caesar ya da Napoleon olmak da yetnez, nk bu, Julius
(l) Gesammelte Sclriften, cilt Vll.

211

Caesar ya da Napoleon hakknda, dpedz kendi olmasnn kendi

bir bilgi oluturmasndan daha fazla bir bilgi oluturnaz.
Dilthey bu sorunu psikolojiye bavurarak zmeye alr. Ben
varolmakla kendimim; ama kendi hakkmda ancak psikolojik
zmlemeler araclyla bilgi edinirim, yani kendi kiiliimin
yapsn anlarm. Ayn ekilde, gemii kendi zihninde yeniden
canlandran tarihi, bir tarihi olacaksa, yeniden canlandrd
gemii anlamaldr. Srf onu yeniden canlandifnakla, tarihi kendi
hakknda

kiiliini

gelitirir,

geniletir,

bakalarnn gemiteki

yaantsn

kendi yaantsyla btnletirir; ama byle btnktirilen ~erey

onun kiilik yapsnn paras olur; kural burada da geerlidir ve bu
yap da ancak psikoloji araclyla anlalabilir. Bunun uygulamada
ne demek olduu, Dilthey'n, zihinsel yapnn birtakm temel tipleri
bulunduu ve her tipin dnyaya ilikin zorunlu olarak belli bir
tutumunun ve anlaynn olduu(l) ilkesiyle, filozoflarn
psikolojisini incelemeye indirgeyerek, felsefe tarihiyle kendi usUlnce
urat son yaptlarndan birinde grlebilir. Farkl filozoflar
arasndaki farkllklar bylece salt psikolojik yapdaki ya da doadaki
farkllklarn sonucu olan bireye indirgenir. Ne ki, konuyu byle ele
almak onu anlamszlatrr. Bir felsefe hakknda nemli olan tek soru
doru mu yanl m olduudur. Belli bir filozof, o eit insan
olduundan, yle dnmekten kendini alamad iin dnd
gibi dnyorsa, bu soru ortaya kmaz. Bu psikolojik bak
asyla ele alnan felsefe felsefe olmaktan kar.

Bu, Dilthey'n uslamlamasnda bireylerin yanl yola girdiini

gsterir; bunun ne olduunu grmek de. zor deildir. Psikoloji tarih
deil, bilimdir, doal ilkeler zerine kurulmu bir bilimdir. Tarihin
ancak psikoloji araclyla dnld zaman anlalr hale
geldiini sylemek, tarihsel bilginin olanaksz olduunu ve tek bilgi
eidinin bilimsel bilgi olduunu sylemektir: kendi bana tarih salt
yaamdr, dolaysz yaantdr, bunun iin de bu anlamda tarihi
yalnzca, bu anlamda psikoloun ve ancak onun anlad yaam
yaar. Dilthey, Windelband ile tekilerin kabul etme kavraylln
(1)

Das Wesen der Philosophie (Gesammelte Schriften. cilt V).

212

gstermedii

soruya

gelip

atmtr:

tekile

ilikin

dolaysz

yaantdan ayn bir bilgi naSl olabilir sorusuna. Bu soruyu byle bir

bilginin olamayacan kabul ederek ve tmeli (bilginin asl

nesnesini) bilmenin tek yolunun, doa biliminin ya da doal ilkeler
zerine kurulu bir bilimin aracl olduu yollu pozitivist gre geri
gelerek yantlantr. Bylece eninde sonunda o da, kuann geri
kalan gibi pozitivizne teslim olur.
Dilthey'n uslanlanasnn yanl yola girdii noktann adn
koymak da pek kolay deildir. Dilthey, aklam olduum gibi,
kendim olmann birey olduunu, yani dolaysz yaant. olduunu
ileri srer: kendimi aklamarnsa bir baka eydir, yani psikoloji
bilimi. Zihnin kendine ilikin bilgisinin psikolojiyle zde olduunu
varsayar. Ne ki, onun gsterdiklerine baklrsa, tarih de bu ad
paylama istenindedir. Ben imdi dolaysz bir rahatszlk duygusu
yayor olabilirim ve kendime neden bu duyguyu tadn
sorabilirin. Bu soruyu, bu sabah bana hakl ve yantlannaz gelen bir
biimde davranlann eletiren bir mektup aldn dnerek
yantlayabilirin.
Burada psikolojik genellemeler. yapmyorum;
kendimden rahatszlk ya da honutsuzluk olarak bilincirnde zatep.
bulunan belli bir bireysel olay ya da olaylar dizisini aynntsyla
kabul ediyorum. Bu duyguyu anlamak onu belli bir tarihsel srecin
sonucu diye kabul etmek demektir. Burada zihnimin kendini anlamas
tarihsel bilgiden baka birey deildir. Durumu bir adm ileri
gtrelin. Bir tarihi olarak, kendi kafanda Julius Caesar
oluvenniyorun; tersine, kendimim ve kendim olduumu iliyorun;
Julitis Caesar'n yaantsn kendi kiiliim ieriSine sokuum
kendimi onunla kartrarak deil, kendimi ondan ayrarak ve ayn
zamanda onun yaantsn kendimin klarak oluyor. Tarihin yaayan
gemii imdide yaar; ama imdinin dolaysz yaantsnda deil,
ancak imdiye ilikin kendinin bilgisinde yaar. Dilthey bunu gzden
karntr; yaayan gemiin, imdinin kendine ilikin dolaysz
yaantsnda yaadn dnr; ama o dolaysz yaant tarihsel

dnce deildir.

Dilthey ile Simmel aslnda ayn yanl ikilemin kart klarn

Tarihsel gemiin, yani tarihinin eylemlerini inceledii

senilerdir.

213

ile dncesinin, tarihinin kendi kiisel

haline gelmesi gerektiini ikisi de grmtr. O
zaman ikisi de bu yaanunn, kendi yaants olduu iin, srf zel
ve kiisel, kendi zihnindeki dolaysz bir yaant olduunu ve nesnel
birey olmadn ileri srer. kisi de, bir tarihsel bilgi nesnesi
olacaksa, bunun nesnel birey olmas gerektiini grr. Peki
btnyle zneiken nasl nesnel olabilir? Srf tarihinin zihninden
kan bir ifade ise nasl bilinebilir birey olabilir? Simmel bunu
gemie yanstmakla der: tarihin kendi zihnimizin ifadelerini
yanltc bir biimde biiinmeyen gemiin bo blmesine yanstma
haline gelmesiyle. Dilthey psikolojik zmlemenin nesnesi haline
gelmesiyle der: tarihin hepten yokolup yerine psikolojinin
gemesiyle. ki grn de yant udur: gemi l bir gemi
olmayp imdide yaamay srdrdnden, tarihinin bilgisi u
ikilemle kar karya kalmaz: ya geniin bilgisidir, dolaysyla
imdinin bilgisi deildir ya da imdinin bilgisidir, dolaysyla
geniin bilgisi deildir; tarihinin bilgisi gemiin imdideki
bilgisidir, gemi yaantnn imdi yeniden canlanmas ve yeniden
yaamas olarak tarihinin kendi zihnine ilikin bilgisidir.
Almanlar arasnda bu drt adam Alnanya'da tarih felsefesinin
aratrlmas iin gl bir hareket balattlar. Wilhelm Baker, Tarih
Aratrmasna Giri'inde<l), kendi anda tarih felsefesiyle tarihin
kendisinden ok daha etkin bir biimde uraldn syleyecek
lde ileri gitti. Yaynevlerinden bu konuda kitaplar, kitapklar
yadysa da, saliden yeni dnceler ender oldu. zmiediim
yazarlarn ardllarna niras brakt genel sorun, tarih ile doa bilini
ya da tarihsel sre ile doal sre arasndaki ayrmla ilgili olduu
sylenerek dile getirilebilir. Doa biliminin tek doru bilgi biini
olduu yollu, btn srelerin doal sre olduunu ngren
pozitivist ilkeden yola kar; sorun bu ilkeden nasl kurtulunacadr.
Grdmz gibi, ilke tekrar tekrar yadsnm, ama yadsyanlar
zihinlerini onun etkisinden hibir zaman
tam
ol~
kurtaramamlardr. Tarihin bir gelime, tinsel bir gelime olduunu
eylemcilerin

yaanus

yaanusnn paras

(1) Einfhnng in das Studium der Geschichte (Tbingen, 1921).

214

ne denli sk bir biimde vurguladlarsa da, bu ifadelerin gereklerini

yerine getiremediler ve eninde sonun~ hepsi ayn biimde, tarihi
doaym gibi dnmekten baka are bulamadlar. Tarihsel ya <fa
tinsel bir srecin kendine zg zellii, zihin kendini bilen birey
olduundan, zihnin yaam olan tarihsel srecin bir kendini bilme
sreci olmasdr: kendini anlayan, kendini eletiren, kendini
deerlendiren ..... bir sre. Alman Geschichtsphilosophie okulu bunu
hibir zaman kavranaitr. Tarihi hep, tpk doann bilim
adannn karsna k gibi, tarihinin karsna kan bir nesne
olarak grmtr: tarihi anlama, deerlendirme ya da eletirme ii
kendi bana, kendi iin yaplmam, tarihin dnda duran tarihi
onu anlam, deerlendirmi, eletirmitir. Bunun sonucu, zihnin
kendi tarihsel yaamnn kendi mal olan tinsellik ya da znelliin
ondan alnp tarihiye verilmesidir. Bu, tarihsel sreci doal bir
srece, akll bir seyircinin anlayabilecei ama kendini anlayamayan
bir srece dntrr. Byle tasarlanan zihin yaam yine bir yaam
olarak kalr, ama zihinsel bir yaam olmaktan kar; salt psikolojik bir
yaam, ya da dala iyisi, usd bir igd yaam haline gelir:
duygudalk yoluyla tinsel bir yaam ad verilse de, doal bir yaam
olarak tasarlanan bir yaam. Dolaysyla, szn ettiim Alman
hareketi doalclktan, yani zihni doaya dntrmekten kurtolmay
hibir zaman baaramaz.

(v) Meyer
Bu doalcln u biimi, yinninci yzyln yaknlarnda K.
Lamprecht, P. Barth, E. Bernheim, tarihsel yntem zerine ok
tannan bir el kitabnn Cl) yazar K. Breysig ve teki yazarlar gibi,
tarihin asl ya da en byk iinin tarihsel grngnn birtakm
deimez tiplerini biribirine balayan nedensel yasalar kefetmek
olduunu dnen pozitivist .tarihilerde grlebilir. Tarihin bu
yollara saptrl hep ortak bir zellii, yani iki eit tarih arasndaki
ayrm paylar: yalnzca olgular belirlemeyi, bu alakgnll ii
(l) Lehrbuch der historischen Methode (Leipzig,1889), 6. bas. 1908.
215

stlenen deneysel tarih ve olgular biribirine balayan yasalar

kefetmek gibi daha soylu bir ii olan felsefi ya da bilimsel tarih.Bu
ayrmn bulunduu her yerde, doalcln penesi kendini
gstermitir. Deneysel tarih diye birey yoktur, nk olgular
tarilinin zilnine deneysel olarak sunulmu deildir: olgular
deneysel olarak deil, ussal ilkelere gre, bu ilkelerin nda
belirlenmi ya da daha iyisi, kefedilmi verilerden yola kan bir
kann
sreciyle kavranacak gemi olaylardr; olgularn
nedenlerini ya da yasalarn kefeden ya da genel olarak onlar
aklayan, szde daha. ileri bir aama olan felsefi ya da bilimsel tarih
diye birey de yoktur; nk bir tarihsel olgu eylemcinin
dncesinin tarihinin zihninde yeniden canlandrlrnasyla bir kez
saliden belirlenip kavrand m, zaten aklanmtr. Tarihi iin, ne
olduunu kefetmekle neden olduunu kefetmek arasnda hibir fark
yoktur.
Her yerdeki iyi tarililer kendi gerek yaptlarnda bunun
bilincindedirler; Almanya'da da bunlarn birou, ksmen kendi
aratrma deneyimleriyle, ksmen daha nce tarttmz filozoflarn
etkisiyle, en azndan ar biimleriyle pozitivizmin savlarna kar
koymak iin bunun farkna yeterince vardlar. Ne ki, o zamandan bu
yana bunu genellikle bir para gerekletirdiler, dolaysyla
pozitivizmin en sk hasmlar bile ondan epeyce etkilendiler, kurarn
ve yntem sorunlar karsnda bir para kark bir tutum takndlar.
Bunun iyi bir rneini Eduard Meyer oluturur. Son zamanlarn
Alman tarililerinin en sekinlerinden biri olan, Tarih Kuram ve Meodolojisi zerine (Zur Theorie und Methodik der Geschichte)
denemesi 1902'de Halle'de yaymlanp daha sonra gzden geirilmi
bir biimde yeniden kan 0) Eduard Meyer, bu yzyln banda ok
deneyimli birinci snf bir tarilinin kendi yaptnn ilkeleri hakknda
nasl dndn gsterir. Burada, Bury'de olduu gibi, ama ok

daha ak dnlm olarak, tarihi doa biliminin etkisinden

kaynaklanan hatalardan, hatal dncelerden kuitarma giriimi
buluruz: eninde sonunda pozitivist atmosferin tesine tam olarak
(1) Kleine Schriften (Halle, 1920), s. 3-67.
216

geemeyen, urasna ilikin anti-pozitivist bir gr.

Meyer demin szn ettiim, doksanlarda yaygn olan pozitivist
eilimin aynntl ve kavrayl bir eletirisiyle balar. Tarihin iinin
tarihsel olaylarn akn yneten genel yasalar belirlemekten
olutuu varsaylrsa, tarih gerekte ok nemli etkenden
arndrlm olur: rastlant ya da kaza, zgr isten ve insanlarn
tasarmlar ya da istemleri, anlaylar. Tarilisel anlanllk tipik
olmayla ya da yinelenmeyle zdeletirilir: bylece tarih, gruplar ile
toplnlarn tarihi haline gelir; tekil, salt genel yasalarn bir durumu
olmas dnda, tarihten kaybolur. Byle bakldnda, tarihin ii
biribirini belirli bir dzen ierisinde izleyen birtakm toplumsal ya da
psikolojik yaam tiplerini ortaya koynaktr. Meyer bu dncenin ba
temsilcisi olarak Lamprecht'in adn anar<l). Lamprecht Alnan
ulusunun yaamnda bu eitten alt aama ayrm<2 > ve bu sonucu
her ulusal . tarihe uygulanmak zere genellemitir. Ama, byle
zmlemeler, der Meyer, tarihin canl grnmlerini yok eder ve
onlarn yerini belirsiz genellemeler, gerek d hayaller alr. Sonu,
bo sloganlarn egemenliidir. Meyer btn bunlara kar tarihsel
dncenn asl nesnesinin teklii ierisindeki tarihsel olgu olduunu,
rastlant ile zgr istencin tarihin asl zn yok etneden oradan
kovula:na~acak belirleyici nedenler olduunu ileri srer. Tarihinin
bu szde bilimin yasalar denen eylere ilgisiz olmas yle dursun,
tarihsel yasa diye birey yoktur. Breysig<3> yirmidrt aamadan sz
etneye kalkmtr, ama bunlarn her biri ya yanltr ya da yle
belirsizdir ki, tarih onlarda hibir deer bulamaz. Tarihsel olgularn
sorutnrulnasnda ipucu olarak ie yarayabilirler, ama hibir
zorunluluklar
yoktur. Tarihinin onlar ortaya koymaktaki
baarszl .malzeme azlndan ya da zekann zayflndan deil,
ii olaylarn teklikleri ierisinde kefedilmesi ve sergilenmesi olan
tarihsel bilginin kendisinin yapsndan kaynaklanr.

O>zukunft'ta, 2 Eki m 1897.

(2) Deutsche Geschichte (Berlin, 1892).
(3) Der Stufenbau und die Gesetze der Weltgeschichte (Berlin, 1905).
217

Meyer polemii brakp tarihsel dncenin pozitif ilkelerini

sergilerneye giritiinde, tarihsel dncenin nesnesinin gemi
olaylar ya da daha iyisi, gemi deimeler olduu yollu ilk ilkeden
vazgeerek ie balar. Dolaysyla, tarihsel dnce kuramsal olarak
her trl deimeyle urar, ama gelenek olarak yalnzca insan
ilerindeki deimeJerle urar. Bununla birlikte, Meyer bu
snrlamay aklamaz ya da savunmaz. Oysa bunun can alc bir
nemi vardr ve onu aklayamay kuramndaki ciddi bir
zayflktr. Bunun gerek nedeni tarihinin byle olaylarla deil,
eylemlerle, yani, isteyerek gerekletirilni, zgr ve akll bir
eylemcinin dncesini dile getiren olaylarla ilgili olnas, o olay
kendi kafasnda yeniden dnerek bu dnceyi kefetmesidir: ama
Meyer bunu gremez ve "Tarihsel olgu nedir?" sorusunu yantlarken,
hibir zaman "Tarihsel bir olgu gemi bir olaydr" demekten daha
ileri gitmez.
Bu ba;rszln ilk sonucu gerekten olnu sonsuz ok4luktaki
olaylar ile tarihinin soruturabilecei ya da soruturmay isteyecei
ok daha az sayda olay arasndaki ayrm konusunda bir skntdr.
Meyer bu ayrm tarihinin ancak elinde kanu bulunan olaylar
bilebilnesine dayandrr: ama o zaman bile, bilinebilir olaylarn
says tarihsel bakundan ilgin olanlarn saysn ok aar. Birok
olay bilinebilir ve bilinir, ama hibir tarihi onlar tarihsel olaylar
diye dnnez. yleyse bir olayn tarihselliini oluturan nedir?
Meyer iin, etkili (wirksam) olnu, yani sonular dourmu olaylar
tarihseidir. rnein, Spinoza'nn felsefesi uzun bir' sre neredeyse
etkisizdi, ama sonralar insanlar onunla ilgilenir oldular ve
dncelerini etkilerneye balad. Tarihsel olnayan bir olguyken
tarihsel bir olgu haline geldi: onyedinci yzyl tarihisi iin tarihsel
deildir, ama onsekizinci yzyl tarihisi iin tarihsel olur. Bu
kesinlikle tamamen keyfi ve ters bir aynmdr. Onsekizinci yzyl
tarihisi iin Spinoza, okunsun okunmasn, bir dnce nderi olarak
kabul edilsin edilmesin, ok ilgin bir grngdr; nk felsefesinin
dzentenii kendi iinde onyedinci yzyl kafasnn dikkate deer bir
baarsdr. O felsefeyi tarihsel incelememizin bir nesnesi yapan ey,

218

Novalls'in ya da ilegel'in incelemi olmas deil, bizim onu

inceleyebilir, kendi kafamzda yeniden _kurabilir, bylece de felsefi
deerini verebilir olmamzdr.
Meyer'in buradaki yanl tutumu kendi dncesinde kar
. kt pozitivist anlaytan bir kalnt bulunmasndandr.. Tek bana
alnan salt bir gemi diayn tarihsel bir bilgi nesnesi olamayacan
grr, ama onun baka olaylarla balantlar dolaysyla bir nesne
haline geldiini dnr; bu balantlar da, pozitivist bir biimde d
nedensel balantlar olarak ele alr. Bununla birlikte, bu, sav
kantlanm sayar. Bir olayn tarihsel nemi daha fazla olaya yol
amaktaki etkilifii diye tanmlanrsa, bu olaylarn tarihsel nemini
oluturan nedir? nk, bir olayn kendileri tarihsel nemden yoksun
sonulara yol anakla tarihsel olarak nemli hale geldiini glkle
kabul edecektir. Bununla birlikte, Spinoza'nn tarihsel nemi Alman
Romantiklerini etkilernesinden geliyorsa, Alman Romantiklerinin
tarihsel nemi nereden gelir? Bu soruturma izgisini izleyerek,
sonunda gnmze ular, Spinoza'nn tarihsel neminin u anda
bizim iin nemi neyse o olduu sonucuna varnz. Daha ileri
gidemeyiz; nk, Meyer'in gzledii gibi, imdideki bir eyin
tarihsel nemine ilikin yargda bulunnak, onun ne olacan henz
syleyemediimiz iin, olanakszdr.
Bu dnce, Meyer'in tarihsel ynteme ilikin olumlu kuramnn
epeyce bir ksmn deerinden drr. Nedensel diziler halinde
biribirine bal. olaylardan oluan tarihsel gemi anlay bu
kuramn temelidir. Meyer'in nedenlerin aratnimas olarak tarihsel
aratrma anlay, bir olayn byle nedenlerle belirlenmesi olarak
tarihsel zorunluluk anlay, iki ya da daha ok nedensel dizinin
kesinesi olarak tarihsel olumsallk ya da rastlant anlay, dizilerde
daha ok olaya yol aclk olarak tarihsel nem anlay vb. ona
dayanr. Btn bu anlaylar pozitivizm bulatrmtr, dolaysyla
yanltcdr.

Kuramn olumlu yan tarihsel ilgi retisinde bulunur. Yalnzca

burada doru bir ilke konusunda gerek bir kavray gsterir.
Kendimizi yukarda tanmland anlamda nemli olaylarla

219

snriasak

bile, yine de

sknt

verecek lde ok

sayda

olayla
tarihinin ve
onun temsilcisi olduu o gnk yaamn ilgisine dayal yeni bir
seme ilkesine dayanarak, bu sayy azaltnaya giriir. zmn
bulmak istedii sorunlar kendi nne koyan, bylece kendileriyle
malzemesine yaklaaca ereveler kuran, yaayan bir eylemci
olarak tarihidir. Bu znel e her tarihsel bilgide temel bir
etkendir. Ne ki, Meyer burada bile retisinin btn nemini
kavrayamaz. Hala, belli bir dneme ilikin ne denli ok bilgimiz
olursa olsun, daha da fazlasn edinebileceimizi, bu daha fazlann
da nceleri gvenli olduu dnlen sonular deitirebileceini
kurar durur. Bundan tr, hibir tarihsel bilginin kesin olmadn
ileri srer. Tarihinin sorununun gelecein deil, imdinin sorunu
olduunu, gelecekteki keifleri sezinlemek deil, imdi eriilebilen
malzemeyi yorumlamak olduunu gremez. Oakeshott'u yeniden
anarsak, "kantn bizi inanmaya zorlad e~'" anlamna gelmedii
srece, 'hakikat' szcnn tarihi iin hibir anlam yoktur.
Meyer'in byk deeri, anda moda olan aka pozitivist,
sosyolojik, szde tarihe ilikin etkili eletirisinde yatar. Denemesi,
ayrntlar bakmndan da srekli olan canl bir tarihsel gereklik
duyusunu aa vurur. Ama kuramnn ilem~z hale geldii yer,
pozitivizme ynelttii saldrsn onun mantksal sonucuna doru
zorlamaktaki baarszlndadr. Tarihsel olgu ile tarihinin ona
ilikin bilgisini baka baka eyler olarak gren ilkel bir
gerekilie rza gstermekten honuttur. Bylece, eninde sonunda
tarihi tarihinin hemen btnleyici paras olduu bir sre olarak
deil -tarihi bu srecin kendi hakkndaki bilincidir-, dardan
baklan salt bir gsteri .olarak tasarlar. Tarihi ile konusu
arasndaki iten yaknlk ortadan kaybolur, tarihsel nem anlay
anlamszlar, dolaysyla Meyer'in tarihsel ynteminin ilkeleri,
nemliyi semenin dayand ilkelerde olduu gibi, uup giderler.
kar karya bulunduumuzu anlam olduundan,

220

(vi) Spengler
Oswald Spengler'in yapt, Meyer'in ve dala iyi yirminci yzyl
tarihilerinm yaptma keskin bir kartlk ierisinde,
yeniden pozitivist doalcla sapmadr. Der Untergang des
Abendlandes (l) bu lkede, Amerika'da ve ayn ekilde Almanya'da
yle moda oldu ki, onu temelinden rk saymarnn nedenlerini
burada da belirtine zahmetine deer.
Spengler'e gre, tarih onun kltrler dedii kendi kendine yeten
bireysel birimlerinin ardarda geliidir. Her kltrn kendine zg bir
yaps vardr; her biri bu zellii yaamnn ve gelimesinin her
ayrntsnda
dile getirmek n vardr. Ama hepsinin bir
organizmannkine benzer zde bir yaam-dnemi olduundan, her.
biri btn tekilere benzer; ilkel bir toplumun barbarlyla balar;
siyasal bir rgtlenme, sanatlar, bilimler vb. gelitirerek devam eder;
ilk nce kat ve arkaik bir biimde, sonra klasik dnemi ierisinde
ieklene;ek, ardndan knt ierisinde donarak, .sonunda da
' hereyin tecimselleip kabalat yeni tip bir barbarlk ierisine
gmlerek; burada ise yaam sona erer. Bu knt durumundan
yeni hibirey kmaz; o kltr lmtr, yaratc gc tkennitir.
Dahas, aamalarn dngleri deimez olduu gib~. aldklar zamaw:.
da deimez; yle ki, rnein, biz bugQn kendi kltrmzn. ;
dngsnde hangi noktada bulnnduumuzu saptayabiliriz, gerecek
aamasnn ne olacan nceden tam olarak syleyebiliriz.
Bu anlay aka pozitivisttir. nk tarihin yerine bir ,tarih
morfolojisi, deeri d zmlemelerden, genel yasalarn ortaya
konmasndan, bilimsel ilkelere dayanarak gelecei nceden syleme
savndan (tarihsel olmayan dncenin kesin iareti) oluan doalc
bir bilim gemitir. Olgular organik olarak biribirinden kacak yerde,
pozitivist bir biimde biribirinden yaltlm dnlr; ama olgular
imdi koca koca olgu ynlardr -her birinin deimez bir i yaps
olan, ama her biri tekilerle tarihsel olmayan bir biimde ilikili daha
Alnan

(l) ng. ev. The Decline of the West, 2 cilt, Londra, 926-8. Kitabn daha tam
bir irdelenii iin, Antiquity'deki makaleme bakn, cilt I, 1927, s.3 -25.
221

byk, daha iyi olgulardr~ Aralarndaki tek iliki a) zaman-uzay

ilikisi, b) morfolojik ilikidir, yani, yap benzerliinden oluan
ilikiler. Bu tarihsel olmayan, salt doalc tarih gr, Spengler'in
kendi bana ele alnan her kltrn i aynnusna ilikin anlayna
bile bular; nk bir kltr ierisinde aamalarn ardarda gelii,
onun dnd biimiyle, bir bcein yaamndaki yumurta, larva,
pupa ve imago gibi eitli aamalarn ardarda geliinden daha
tarihsel deildir. Bylece her noktada, gemiin imdide korunduu,
bir zihinsel sre olarak tarih sreci tasarn iyiden iyiye yadsnr.
Bir kltrdeki her aama, o kltr ierisinde yaayan tek tek kiiler
ne yaparsa yapsn, vakti gelince bir sonrakine dnr. Dahas,
herhangi bir kltrn bir baka kltrle snnn izen ve onun btn
ayrnularna
szan
tek ralayc zellik (Yunan kltrnn
Yunanll, Bau Avrupa kltrnn Bat Avrupald ... ) o kltr
insanlarnn bilinli ya da bilinsiz tinsel bir abayla baarp
gerekletirdii bir yaam lks olarak dnlmez; bu, tpk koyu
deri pigmentlerinin zencilere ya da mavi gzlerin skandinavlara ait
olmas gibi, doal bir zilyetlik 9larak onlara ittir. Kuramn btn
temelinde tarihten onu tarihsel klan hereyi karp aunak ve tarihsel
anlayn yerine her noktada doalc bir ilke anlay koymak iin
saknnl ve zenli bir aba bulunmaktadr.
Spengler'in kitab bir yn tarihsel malumatla doludur, ama
savna uygun olsun diye bunun da srekli olarak biimi bozulmu,
saptrlmtr. Bir sr rnekten birini alrsak, Spengler klasik
kltrn ya da Yunan-Roma kltrnn, temel zelliini'n paras
olarak, her trl zaman duyusundan yoksun olduunu, gemie ya da
gelecee hibir ilgi duym~dn, bunun iin de (keskin bir zaman
duyusu olan Msrldan farklr olarak) lleri iin mezarlar
yapmadn ileri srer. Roma'da orkestra dinletilerinin her hafta
Augustus gmt mezarnda yapldn; Adrianus'un mezarmn
yzyllarca Papalarn kalesi olduunu ve Roma'dan millerce uzaktakj
eski yollara tm dnyada byk mezar topluluklarnn dizildiini
unutmu gibidlr. 19. yzyln pozitivist dnderi bile, tarihi bilime
indirgerneye ynelik yanl yola sapm abalar srasnda, olgular
222

pervaszca, acmaszca boznakta

bundan daha ileri gitnemilerdir.

Spengler ile Toynbee arasnda ak benzerlikler var. Temel fark,
Spengler'de eitli kltrlerin biribirinden yaltlmasnn Leibniz'in
manadlarnda olduu kadar tam olmas. Aralarndaki zaman, y({r ve
bentLrlik ilikileri ancak tarihinin uzaktan bakyla alglanabilir.
Toynbee'ye gre, bu ilikiler dsal olmakla birlikte, uygarlklarn
yaantlarnn
parasm
olutururlar.
Kimi toplumlarn baka
toplurnlara bal olmas Toynbee'nin grnn temelidir; tarihin
sreklilii, ancak tam anlamndan yoksun edilmi bir biimde
olmakla birlikte, bylece korumnutur: Spengler'de ballk diye
birey olanakl deildir. Bir kltr ile bir bakas arasnda hibir
dolaysz iliki yoktur. Bylece, doalcln Toynbee'de yalnz genel
ilkeleri etkileyen egemenlii, Spengler'de her ayrntya ilemitir.

3. Fransa
(i) Ravaisson 'un

tinselcilii

Pozitiviznin anayurdu Fransa'nn ayn zamanda onun ylmaz ve

parlak bir biimde eletirildii bii lke olduu pek dorudur. Fransz
dncesinin ondukuzuncu yzyl sonu ile yirminci yzyln banda
pozitivizne ynelttii ve en byk i gcn harcad saldrs, ayn
yzyldaki birok baka eletirel ve devrimci hareket gibi, gerekte
yalnzca Fransz ruhunun boyun eriez tutarllnn bir baka kant
olmutur. Onsekizinci yzylda resmi dinin kalesine saldran
Aydnlanma, znde insan aklnn, insan zgrlnn doaya ve
boinanca kar kendini ileri sryd. Pozitivizn doa bilimini
yeni bir dogma ve boinan dizgesine dntrmut; Fransz
felsefesi bu yeni kaleye saldrmak iin, bayraklarna Ecrasez l'infame
diyen eski mottoyu bir kez daha ilese pek yerinde olurd.u.
Fransz dncesinin bu yeni hareketi, Alman hareketinden farkl
olarak, bilinli ve ak bir biimde tarihe ynelmemiti. Ama ana
zelliklerine ilikin sk bir yoklana, tarih tasamunn Fransz

223

dncesinin

yol gsterici kavram erevesi olduunu gsterir. Tarih

tasamun tinsel yaam ya da sre tasarnnyla bir tutarsak,
balantnn skl ak hale gelir, nk tinsel sre tasarm, dile
dm bir biimde, modern Fransz felsefesine klavuzluk eden
tasarnndr. Bir bakma, Fransz dncesinin bu hareketinin, aykr
gibi grnse de, tarih sorunu hakknda Almanya'daki kout
hareketinkinden daha kat bir yargs vardr. nk Alman hareketi
tarih hakknda ok konumakla birlikte, onu hep bilgi kuran
erevesinde dnr: asl ilgisi tarilinin znel zilinsel srelerine
yneliktir; metafizie kar genel nyargsyla da (ksmen yeniKant, ksmen pozitivist bir nyarg) tarihsel srecin nesnel yapsn
soruturma iinden kaar, bunun sonucunda, grm olduumuz
gibi, o sreci tarihinin zilni iin salt bir gsteri olarak tasarlar,
bylece. onu doal bir srece evirir. Ama dnce geleneinde
kararl bir biimde metafizik olan Fransz ruhu, tinsel srecin
yapsn kavramaya verir kendini; bunun sonucunda da, tarih
szcn hi kullanmadan tarih felsefesi sorununu zmek iin
uzaklara gitmitir.
Benim burada btn yapacaun, bu balbana zengin ve eitli
hareketteki birka noktay seip ayrmak ve ana sorunumuzla ne denli
ilgili olduklarn gstermek. Bu hareketin dokusunun her yannda, iki
izlek srekli olarak yinelenir: biri olumsuz, doa biliminin bir
eletirisi, teki olumlu, tinsel yaam ya da sre anlaynn bir
sergilemesi. Bunlar tek bir tasarnnn olumsuz ve olumlu yanlar.
Pozitivizmin metafizik payesine ykselttii doa bilimi, gereklii
her yerde nedensellik yasasyla ynetilen bir sreler dizgesi olarak
tasarlar. Herey baka bireyle belirlendii iin olduu eydir.
Tinsel yaam, gereklii zgrlnde ya da kendiliindenliinde
olan bir dnyadr: yasasz ya da kaoslu bir dnya deil, yasalarn
ayn tinin zgrce yapt ve zgrce uyduu bir dnyadr. Byle bir
dnya varsa, pozitivizmin metafizii uyduruk olsa gerek. Dolaysyla
bu metafiziin rk olduunu gstermek gerek; ona temelinden
saldrmak ve oradan ykmak gerek. Baka deyile, doa biliminin
yntemleri bu yntemlerin kendi alannda ne denli dorulanrsa
dorulansn, bu alann bir btn olarak gereklikten baka birey
224

olduunu

varoluu

gstermek gerek; bu snrl, baml bir gerekliktir,

pozitivizmin yadsd zgrle ya da

bakmndan

kendiliindenlie bamldr.

~vaissonCl) altmlarda etkin nedenlerle ynetile gereklik ya

da mekanik gereklik anlaynn, bu nedenlerin ierisinde iledii
btn hakknda herhangi bir aklana getiremedii iin metafzik bir
reti olarak ayakta duramayacan ileri . srerek, byle bir
dneeye ynelik ilk adm att. Bu btnn varolmas ve kendini
srdrmesi iin, onda yalnzca paray paraya ])alayan bir etkin
nedenlilik ilkesinin deil, paralar ~ir btn ierisinde dzene sokan
bir ereksellik ya da erek nedeniilik ilkesinin de bulunmas gerekir. Bu
yine, Leitiniz'den karlm, ereksel ilkeye ilikin bilgimizin,
zilnimizin ileyen ilkesi olarak onun hakkndaki bilincimizden
kt yollu ek retiyle birlikte, Leibniz'in etkin ve erek nedenlerden
. bir sentez yapma anlaydr. Tin olarak, kendini yaratan, kendini
dzenleyen yaam olarak kendimize ilikin bilgimiz, bylece doada
benzer bir yaam ortaya karnamz olanakl klar; (pozitivizm bunu
gremese de) doann paralar arasnda nedensel ilikiler bulunmas,
srf onun ereksel olarak yaayan bir organizma olmasndandr.
Burada, doa gerekliini tin ierisinde zelterek tin gerekliini
ortaya koymaya ynelik bir aba gryoruz; ama ge Alman
dncesini znleyiimizden de biliyoruz ki, byle bir zeltim,
saliden doal olan bireyin varolduunu yadsyarak, doa bilimine
hak&zhk etmekle kalmaz, tini doada bulunacak bireyle bir tutarak,
tin anlayn tehlikeye sokar. Tehlike ne salt doa ne de gerek tin
olan nc bir terimin bu ikisinin yerine gemeye eilim
gstermesidir. Bu nc terim, tinsel yaam ya da zilin sreci olarak
deil, Bergson'un yaptndaki temel bir anlay olan biyolojik ya da
fizyolojik yaam olarak yaamdr.

(l) R~port sur la phosophie en France au XIXne siecle (Paris, 1867).

225

(ii) Lachelier'nin_idealizmiBu tehlikeden kamak iin, tinin yaamnn salt yaam deil,
ussallk, yani, dnme etkinlii olduunu vurgulamak gerekliydi.
Bunu gren kii, modern Fransz filozoflarnn en byklerinden biri
olan Lachelier'ydi. Fransz dncesinin saysz ey borlu olduu o
yetenekte bir retmen olarak, Lachelier uzun yaam boyunca az
ey yaynlad, ama yaynlad da bir derin dnce, bir ak
anlatm rneidir. Psikoloji ve Metafizik< 1) adl ksa denemesi,
psikolojinin, bir doa bilimi olarak, zihni gerekte olduu gibi
kavrayamayaca tezinin uzmanca sergilenmesidir; psikoloji ancak
bilinCin, duyumlarnzn ve duygularnzn dolaysz verilerini
inceleyebilir; ama zihnin z, bilmesi, yani, yalnz kendine ilikin
durumlar deil, gerek bir dnyay nesne edinmesidir. Bilmesini
olanakl klan ey dnyor oluudur; dnce etkinlii de,
varolmak iin kendi dnda hibir eye baml olmayan, zgr ya
da kendini yaratan bir sretir. O zaman, dncenin neden
varolduunu sorarsak, tek olanakl yant, varoluun kendisinin,
baka ne olduu
bir yana, dnme etkinlii olduudur.
Lachelier'nin buradaki savnn merkezi, bilginin kendisinin
zgrln bir ilevi olduu dncesidir; bilgi srf tin etkinl~i
mutlak olarak kendiliinden olduu iin olanakldr. Bylece doa
bilimi, doada tini bulamayarak onun gerekliine kuku drecek
ya da bularak (bunu hibir zaman yapamaz) onu bu kukudan
kurtaracak yerde, kendisi bilim adamndaki tinsel etkinliin bir rn
olmakla, tinin gerekliini tmyle farkl bir biimde dorular. Hem
zgrlk hem bilgi hem de kendi zgrlnn bilgisi olan bir
yaam olarak, hibir bilimsel dncenin psikoloji terimleriyle
ortaya kayamayaca ya da zmleyemeyecei bir yaam olarak tin
yaamna ilikin bu ak anlay; ite Alman okulunda eksikliini
grdmz ey tam budur. Bu henz bir tarih kuram deildir, ama
byle bir kuramn temelidir.
teki Fransz dnrler Lachelier'nin anlayn kavram
(l) Oeuvres, (Paris, 1933), cilt i, s.l69-219.
226

olsalard,

ondokuzuncu yzyln sonu ile yirminci yzyln bandaki

felsefesinde pek geni bir yer tutan doa bilimi eletirilerinin
pei sra gibneye gerek duymazlard. Lachelier'nin uslamlamas
aslnda onlarn atsna saldrdklar yapnn temellerini ykmt:
bilimin tek olanakl bilgi biimi olduunu gstermeye abalayan,
dolaysyla zilni doaya indirgeyen, bilimin kendisi deil, felsefedir.
Bundan tr bilimsel bilginin salamlndan kukuya derek.
tinsel yaamn gerekliini kurtarmaya abalayan Boutroux ile onun
okulunun yapt almay betimlememe gerek yok. Ama bu
eletiriler ileri srlp yaratc bir felsefe olarak ykseldiinde
sonucun ne olduunu gstermek iin Bergson'un yaptma ilikin
bireyler sylemem gerek.
Fransz

(iii) Bergson 'un evrimci/ii

lk kitabnn

daha nce modem Fransz dncesinin ralaycs

diye betimlediimiz ifte izlein olumlu yann vurgulamas,
Bergson'un kafasmn iyiden iyiye yaratc zelliini aa vurur.

Essai sur les Donnees immidiares de la Conscience (Zaman ve Ozgr

fsten balyla 1913'te ngilizceye evrildi) gerek yaantdaki
imdi

olarak kendi zihinsel yaammzn ralayc zelliklerinin bir

Bu yaam zihinsel durumlarn ardardaldir, ama bu,
szcn ok zel bir anlamyla arillrdalktr. Bir durum bir baka
durumu izlemez, nk bir sonraki balaynca, nceki varalnaktan
kmaz; durumlar biribiri ierisine geer; imdide yaamay
srdren, imdiyle kaynam gemi ile gemiin zel bir nitelik
balad imdi, kaynamadan trenitir. rnein, bir besteyi
dinlerken, farkl not:3arn yaantsm ayr ayr geirmeyiz: her bir
notay iitiimiz, yani o notay iibne olan zilin durumu, son
iibnemizden, hatta btn ncekilerden etkilenir. Bylece besteyi
iibne yaantsnn hepsi, i ie geen yaantlardan olumu,
ilerleyen ve tersine evrilnez bir dizidir; dolaysyla birok yaant
deil, zel bir biimde dzenlenmi tek yaantdr. Dzenlenme
biimi zamandr ve bu aslnda tam tamna zamann niteliidir:
sergile~esidir.

227

uzayn

paralarndan farkl olarak, imdinin gemii ierdii,

biribirine geen paralardan biridir zaman. Bu zamansal dzenieni
bilincin kendine zg zelli$idir ve zgrln temelidir: nk,
imdi gemii kendinde ierdiinden, imdi kendisinin dnda
birey olarak, kendisinin etkisi olduu bir neden olarak gemile
belirlenmez: imdi kendi gemiini kendi edimiyle iine alp tayan
zgr ve yaayan etkinliktir.
Bergson'un bilin zmlemesi buraya dek, kendisi o yolla
kullanmasa da, tarih kuramma deerli bir katk oluturur. Byle bir
kurarndaki ana enin, gemiin imdi nnde salt bir gsteri
olmayp, imdide saliden yaad bir sre olarak zihinsel yaam
anlay olmas gerektiini daha nce grmtk Ama Bergson'un
betimledii sre, zihinsel bir sre olmakla birlik.1:e, ussal bir sre
deildir. Dncelerin ardardal deil, dolaysz duygular ile
duyumlarn ardardaldr. Bu duygular ve duyumlar bilgi deildir;
bizim onlarn farknda oluumuz nesnel deil, tmyle zneldir;
onlar yaarken yaantdan bamsz olan herhangi bireyi bilmeyiz.
Bilgi edinmek iin, kendi dmza bakmamz gerekir; bunu yapnca
da kendimizi uzayda biribirinden ayn duran, zaman-grnmlerinde
bile biribiri iine gemeyen bir eyler dnyasna bakarken buluruz;
nk onlarn ierisinde deitilderi zaman, i bilincin biribiri iine
gemeyen zamanndan ok farkldr; d dnyann saat-zamandr
bu, farkl zamanlarn tpk uzayn paralar gibi biribirini dlad
uzaylan bir zamandr. Bylece d dnyaya ilikin bilgimiz olan,
zekfunzm ii olan bilim i yaantnzia tam bir kartlk oluturur:
zeka eyleri ayn ve bamsz paralara ayran bir yetidir. Peki byle
tuhaf birey yapan bir yetimiz olmas neden? Bergson'un verdii
yant. eyleme amacyla onu gereksindiimizdir. Bylece, doa bilimi
gerek dnyay bilme yolu deildir; deeri doruluunda deil,
yararllnda bulunur; bilimsel dnceyle doay bilmeyiz, ona
egemen olmak iin par,alanz.
Bergson, srekli olarak yeni biimler gsterme~ birlikte, son
yaptlarnn hibirinde bu zgn ikiliin tesine gitmez. Bilincin
yaam onun iin hep her trl dnceden. kendi zerine

228

dnmeden,

her trl ussallktan yoksun bir dolaysz yaant

olarak kalr. Onun bilinci yalnzCa kendi durumlarnn
sezgisidir. Dolaysyla bilin yaam sreci, gemiini imdide
koruyan. bir tarihsel srece benzemekle birlikte, imdide korunan
gemi bilinen bir gemi olmadndan, gerek bir tarihsel sre
durumuna eriemez; o ancak imdideki yanslar imdinin kendisinin
dolayszca yaannas gibi dolayszca yaanan bir gemitir. Bu
yanslar sonunda yava yava kesilir; byle olunca da, srf artk
dolayszca yaanmadklar ve baldt trl yaanamayacaklar iin,
onlar yeniden canlandrmak diye birey olamaz. Dolaysyla tarih
diye birey olamaz; nk tarih dolayszca kendini yaama deil,
kendi zerine dnmedir, araclktr, dncedir. Amac zihnin
yaamn yalnzca yaamak deil, onu dnmek olan dnsel bir
itir. Ne ki, Bergson'un felsefesine gre, bu olanakszdr: ite olan
ancak ya&nabilir, dnlemez;. dnlen her zaman dtadr ve
dta olan, gerek d, eylem amalaryla retilmi bireydir.
yaam

(iv) Modern

Fransz

tarih yazm

Bu izgiler boyunca yryen modem Fransz dncesinin (nk

Bergson ulusunun ruhunu zmleyiindeki temelli doruluu aa
vuran bir rabet grmtr, baia da grmektedir) yaayan ve etkin bir
sre olarak kendi hakknda allnadk canllkta bir bilinci ve o
sre ierisine ekebilecei hereyi canlandrmak gibi artc bir
yetenei vardr.

Byle

sourulamayan hereyi

de

Fransz dncesi

tmyle farkl trden birey, ilenebilif ve ie yarar bir dzenek ya

da ilenemez ve dmanlk gsteren bir dzenek olmasna gre
eylemde besaba katlacak, ama bibir zaman kendisine benzer bir
tinsel yaam olarak ierisine girilemeyecek ya da duygudalk
kurulamayacak salt bir dzenek diye tasarlar. Bu, uluslararas
siyasette Fransz tutlmunun nasl Bergsoncu bir biimde gelitiini
gsterir.. Modem Fransz tarih yazmnn rubu da ayn biimde
kendini gsterir. Fransz tarihi, Bergson'un s'installer dans le
229

nwuvement biimindeki pek iyi bilinen

kuralna gre, kendini

tarihin hareketine kalmaya, o hareketi kendi ierisinde
srp giden bir ey olarak duyumsamaya alr. Dsel bir
duygudalk ediniyle bu hareketin ritnini yakalayarak, onu
olaanst bir grken ve ballkla dile getirebilir. rnek olarak
Camille Jollian'n Histoire de la Gaule' ya da Monsieur Elie
Halevy'nin Felsefi Kktencilik ve Ingiliz Halknn Tarihi adl
yaptlar gibi, son zamanlardaki Fransz tarih literatrnn bir iki
bayaptn annaya gerek gryorum yalnzca. Bu duygudalk
anlay ortaya kondu mu, srecin ana izgilerini birka sayfada dile
getirmek kolaydr; Fransz tarihilecin halka bir dnemin ya da
hareketin zelliklerine ilikin canl bir duygu aktaracak, zcn en
iyi anlamnda beeni gren, ksa ve zl yaptlar yazmakta btn
tekilerden stn olmalarnn nedeni budur: ite tani tamna,
olgularla dmekten kaslar fazla gelimi Alnanlarn
yapamadklar ey. Ne ki, Franszn yapamad eyi de Almanlar
bir o kadar iyi yapar: ayn ayn olgular bilimsel bir titizlik ve
uzaklkla ele almay. Son zamanlarda Fransz biliminin byk
rezaleti olan Glozel sahtekarlklannn yaygnca kabul edilii, hem
modern Fransz bilim adamlarnn bilimsel teknikteki zayfln hem
de salt teknik ollmas gereken bir sorunun, onlarn kafasnda bir ulusal
onur sorunu haline geliini gsterdi. Glozel ekimesi, olduka tuhaf
bir biimde, ortal yattracak uluslararas bir kurul
oluturulmasna yol at; elbette, kurulun bulgular kabul edilmedi.
Bylece, Fransz dncesi aresiz. kendini Almanlarn yapt
hataya bulam bulur. kisi de eninde sonunda zihni doayla
kartm ve tarihsel sreci doal sreten ayramaz. Ne ki, Alman
hareketi dnrn zihni dnda nesnel olarak varolan tarihsel
sreci bulmaya alp, srf darda olmad iin onu orada
bulamazken, Fransz hareketi tarihinin zihninde znel olarak varolan
sreci bulmaya alp, dnrn znellii ierisine kapatlm
olduundan bir bilgi sreci olmaktan kt ve bir dolaysz yaant
sreci haline geldii iin bulamaz: salt psikolojik bir sre, bir
duyumlar, duyular, duygular sreci haline gelir. ki durumda da,
inceledii

230

hatann kaynaklar ayndr. znel ile nesnel iten ie ilikili olmakla

birlikte, zleri baknnndan ayn trden iki farkl ey diye grlr. Bu
anlay, bilimsel dnce srecinin doal bir sreci nesne edinen
tinsel :ya da tarihsel sre olduu doa bilimi durumunda dorudur;
ama tarihsel dnce srecinin tarihin kendi sreciyle trde olduu ikisi de dnce srecidir- tarih durumunda yanltr. Tarihsel
dncenin bu zelliini saliden kavrayan ve onu, dizgeli bir ilke
olarak kavrayan tek hareket Croce'nin talya'da balatt harekettir.

4. italya
(i) Cra ce 'nin 1893'deki denemesi
Modern taly"ll felsefesi, iinin ehli yazarlar ve gr eitlilii
ye Alman felsefesine gre ok daha yoksuldur;
zellikle de tarih kuran zerine literatr, Franszlarnkinden daha
hatr
. saylr
lde
olmakla
birlikte,
Almanlarnkiyle
karlatrldnda pek kk kalr. Ama Fransz felsefesiyle
karlatrldnda, tarih konusu iin daha nemlidir, nk konuya
dorudan yaklar ve onu sorunun merkezine yerletirir; aynca,
Alnanya'da onsekizinci yzyln tesine pek gemeyen tarihsel
alma geleneinin talya'da Macchiavelli'ye, hatta Petrarca'ya dek
gitmesi baknnn~, Almanlara gre bir stnlkle ie balar.
Ondokuzuncu yzyldan beri talyan dncesinin ncleri,
dunnadan ciddi ve srekli bir tarihsel aratrma gelenei
oluturmaktayd; bu gelenein uzunluu, eitlilij. ve zenginlii,
modern talyanlarn uygarlklannn kaburgasna ilemi bir konu
olarak, bu konuda sylediklerine zel bir arlk kazandrr.
Benedetto Croce 1893'te yirmiyedi yandayken tarih kuram
zerine ilk denemesini yazdnda kiisel olarak sekin bir tarihi
olmakla kalmyor, son zamanlarn talyan felsefi dncesinin ayn
konudaki belli bir birikimini pei sra getiriyordu. Ama bunu kendi
yapuna ylesine eksiksiz biimde yedirmiti ki, bizim .analanmz
asndan, gzden geirilebilir.

bakmndan, Fransz

231

Bu deneme Sanat Kavram Altnda Tarih (I) baln tayordu.

Tarihin bir bilim mi yoksa bir sanat m olduu son zamanlarda
zellikle Almanya'da ok tarulm ve ounlukla bir bilim olduu
yanu verilmiti. Windelband'n bu yanta saldrsnn 1894'e dek
yaplmam
olduu
haurlanacaktr.
Bundan tr, Croce'nin
denemesini Windelband'nkiyle karlatrmak yararl olabilir;
birok bakmdan biribirine benzerler, ama aktr ki, Croce, meslek
yaamnn bu ilk aamasnda bile, felsefi bir kafa olarak
Windelband'dan stndr ve balangtaki gerek sorunun daha
ilerisini grmtr.
Croce sanat kavramn akla kavuturarak ie balad. Sanatn
ne duygusal bir haz alma verme arac ne doal olgularn bir tasarm
ne de biimsel iliki dizgeleri kurma ve bunlar kullanma ii
olmadn (sanata ilikin, o srada en gzde olan kuram), tekliin
sezgisel gr olduunu belirtti Sanat bu teklii grr ve tasarlar:
seyircisi onun tasarlad eyi grr. yleyse sanat cokularn,
etkinlii deil, bir bilme etkinliidir: bu da tekilin bilgisidir. Bilimse,
tersine, genelin bilgisidir: ii genel kavramlar oluturmak ve
aralarndaki ilikileri zmektir. imdi, tarih btnyle somut tekil
olgularla ilgilidir. "Tarihin" der Croce, "tek bir grevi vardr: olgular
anlaunak." B u olgularn nedenlerini . aramak denen ey yalnzca
olgulara daha yakndan bakmak ve aralanndaki tek tek ilikileri
kavramaktr. Tarihe "betimleyici bilim" demek anlamsz olduu iin
yararszdr, nk betinleyici olmas onu artk bilim olmaktan
karr. Croce burada pein pein WJndelband'a doru yant
verir.'Betinleme' terimi kukusuz deneysel bilimin nesnesi hakknda
yapt zmleyici ve genelleyici aklama iin bir ad olarak
kullanlabilir; ama tarihte bu anlama geldii sylenirse, 'betinleyici
bilim' deyimi bir contradictio in odjecto'dur (*). Bilim adamnn
amac olgular genel yasalarn durumlan sayarak anlanaktr; ama
taril, nesnesini bu anlamda anlamaz; onu seyreder, hepsi bu.
Sanatnn yapt tam olarak budur; yle ki, tarih ile sanat
Storia Ridotta sotto il concettJ generaie dell'Arte, Primi Saggi'de
yeniden basld (B ari, 1919)

(1) La

(*) Sfatyla elime [ev.]

232

arasndaki, Dilthey'n 1883'de, Simnel'in 1892'de yapt -Croce

ikisini deanar-karlatrma tmyle yerindedir. Ama ona gre, ikisi
salt bir karlatrmadan daha ileri gider: bir zdeliktir. kisi de
kesinlikle ayn eydir: tekilin sezgisi ve tasarm.
Elbette, sorun burada braklanazd. Tarih sana~a, en azndan ok
zd trden bir sanattr. Sanatnn btn yapt grdn dile
getirmektir; tarihinin hem bunu yapnas hem de grdnn hakikat
olduuna kendini inandrmas gerekir. Croce bunu genel olarak, geni
anlamda sanatn olanakly tasarmladn ya da anlattn
syleyerek ortaya koyar; tarih gerekten olmu olan tasarmlar ya da
anlatr. Olup biten elbette olanaksz deildir; yle olsayd olup
bitmezdi; yleyse gerek olanaklnn alanna girer, dnda kalmaz ve
bylece gerein anlats olarak tarih, olanaklnn anlats olarak
sanatn iine girer.
Croce'nin denemesindeki sav budur. Epeyce bir dikkat ekmi ve
birok yerde eletirilmitir, ama eletiriler bugn yeniden
okunduunda, Croce'nin yaptlarnn tmyle hakl olduu grlr.
Konunun ierisine kendisini eletirenierin hepsinden daha ok.
girmitir. Savnn asl zayfl yirmialt yl sonraki bir yeni basknn.
nsznde kendisinin dikkati ektii zaytflktr.
"Gerein sanatsal tasarm olarak tarih anlaynn dourduu
yeni sorunu sezemedim" diye yazar. "Gerein diyalektik olarak
olanakldan aynid bir tasarmn, salt sanatsal bir tasanndan ya da
sezgiden daha fazla birey olduunu gremedim; bu kavray
sayesinde olur; kesinlikle bilirnin deneysel ya da soyut kavrayyla
deil, felsefe olan ve bylece ayn eyde hem tasarm hem yarg, hem
tmel hem tekil olan kavrayyla."

Baka deyile: bu anlamda sanat saf sezgidir ve dnce iermez;

ama . gerei salt olanakldan ayrmak iin, dnmek gerekir;
dolaysyla, tarihi gerein sezgisi diye tanmlamak onun hem sanat
olduunu hem de sanattan fazla birey olduunu ayn zamanda
sylemektir. 'Betinleyici bilim' deyimi bir contradictio in adjecto ise,
'gerein sezgisi' deyimi de yledir: nk sezgi, srf sezgi olduu ve

233

dnce

olmad

iin, gerek ile imgesel arasndaki ayrm

hakknda hibirey bilmez.
Bu zayflkla bile, Croce'nin ilk kuram ok benzedii Alman
grne gre bir ilerlemeyi gsterir. kisi de tarih ile bilim
arasndaki aynma anahtar olarak tekil ile tmel arasndaki aynma
taklp kalmtr. kisi de elinde zlmemi sorunlarla kalmtr.
Ama aralarndaki fark, Almanlarn tekilin bilimi nasl olanakldr
sorusunu yantlamadan tarihe bilim deme rahatl ierisinde
olmalardr; bunun sonucu da tarih bilimi ve doa bilimi diye iki ayr
tr bilim tasariamalardr ki, bu, 'bilim' szcnn geleneksel
armlarna yakn tarih tasarmna yava yava yeniden dnerek,
doalcla ak kap brakan bir anlayur. Croce tarihin bilim
olduunu hepten yadsmakla, doalclkla ilikisini bir hamlede
keser ve yzn doadan kknden farkl bir tarih tasarnnma evirir.
Ondokuzuncu yzyl sonunda her yandaki felsefe sorununun kendini
doa biliminin sultasndan kurtanna sorunu olduunu grmtk;
bundan tr, Croce'nin hareketindeki yreklilik tam olarak durumun
gerektirdii bireydi. Kendi kuann btn filozoflarndan ok
daha ileri bir tarih anlay gelitirmesini olanakl klan, tarih
tasarm ile bilim tasarm konusunda 1893'te yapt bu temiz itir.
lk kuramnn nerede kusurlu olduunu grmek biraz vaktini
almtr. lk geni kapsaml felsefi yapu olan 1902'teki Estetik'te,
hala eski tarih grn yineler: tarih yasa aramaz der (1), ereve
kavramlar da aramaz, trnevarm ya da tmdengelm kullanmaz,
anlatr. inin tam tanna belirli bir tekilin gsterisini sunmak
olduu gznnde bulundurulduunda, sanatla birdir. Tarihin sanaun
saf imgeleminden ne fark olduu sorusunu sorduunda da, tarihin
sanat gibi gerek ile gerek d arasnda ayrm yapmadn
syleyerek, yine eskisi gibi yant v~rir.

(1) ng. ev. 2. b as. (Londra. 1922), s.26-8.

234

(ii) Croce'nin ikinci tutumu:

"Mantk"

Croce bu aynnn nasl olanakl olduu sorusuyla yalnzca ,

1909'da yaymlanan Mantk'nda yz yze gelir. Manhk dnce
bilimidir ve tarih ile sanatn snrlarn tam (ve Croce'nin imdi kabul
edecei gibi, tek doru) anlamyla izen doruluk ile yanllk
~asndaki ayrm ancak dnce yapabilir. Dnmek yargda
bulunmaktr ve mantk gelenek~el olarak yargy tmel ve tekil diye
iki eide ayrr. Tmel yarg, bir genin asnn iki dik aya
eit olduunu sylediimizde olduu gibi, bir kavramn ieriini
tanmlar. Tekil yarg, bu genin yle yle zellikler tadn
sylediimizde olduu gibi, tekil bir olguyu dile getirir. Bunlar a
priori ve deneysel (Kant), verites de raison ve verites de fait (*)
(Leibniz), kavramlararas ilikiler ve olgu sorunlar (Hume) vb. denen
iki bilme eididir. imdi, Croce hakikatierin geleneksel olarak bu iki
snfa blnmesinin yanl olduunu ileri srer.Ol Salt bir olgu
sorunu olarak, bir verites de fait olarak tekilin varln verites de
raison'dan ayrmak, tekilin varlnn usd olduu anlamna gelir.
Ama bu samadr. Tekil bir olgu, nedenleri olmasayd olduu ey
olmazd. te yandan, bir verites de raison olarak tmel bir hakikati
verites de fait 'den ayrmak tmel hakikatierin olguda
gereklemedii anlamna gelir. Peki ilgili olduu olgular konusunda
tmel olarak doru olmadka, tmel bir hakikat neyin nesidir?
Croce zorunlu ya da tmel hakikat ile olumsal ya da tekil hakikatn
iki farkl bilme tr olmayp, her gerek bilmenin ayrlmaz eleri
olduu

sonucuna

varr.

Tmel bir hakikat ancak belli bir durumda

gerekleince dorudur:

tmel, onun ortaya koyduu gibi, tekilde

cisim bulmaldr. Croce, tanmn dnce tarihinde belli bir zamanda,
belli bir. biimde ortaya km' bir sorunu halletmek iin tek bir
tarihsel dnrce uydurolmu olduu gznne alnrsa, ilk bakta
tmyle ve soyut .olarak tmel, saf tanmlar gibi grnen yarglarda
bile, gerekte tarihsel bir e dedii bir bu, burada ve imdi esinin
(*) Akl hakikatleri ile olgu hakikatleri (ev.~ .. (l) ng. ev. (Londra, 1917), s.l98.

235

bulunduunu gstererek devam eder. te yandan, tekil ya da tarihsel

yarg

salt belli bir olgunun sezgisi ya da bir duyu verisinin kavran

yklemli bir yargdr; bu yklem bir kavramdr; bu kavram
da, bir tmel tasarm olarak yargda bulunan kiinin zihninde
bulunur; kendi diincesini anlyorsa, bu kiinin, bu tasarmn
tanmn verebilmesi gerekir. yleyse yalnz bir tr yarg vardr ve
bu hem tmel hem tekildir: eylerin tekil bir durumunu betimlemesi
bakmndan
tekil, onu tmel kavramlar altnda dnerek
betimlemesi bakmndan tmel.
Bu ifte sav rnekleyelim. ilkin tmel yargnn gerekte tekil
olduunu. John Stuart Mill doru bir eylemi en byk sayda insann
en byk mutluluunu salayan eylem diye tanmlamtr. Bu,
gerekten doruysa, ilk bakta her a ve her yer iin doru, hi de
tarihsel olmayan bir yarg gibi grnr. Ama Mill'in bu yargda
bulunurken yapt ey bizim "doru" eylem dediimiz zaman
kefettiimiz eyi betimliyordu; burada biz szc her yerde ve her
zaman btn insan varlklar deil, alarnn ahlaki ve siyasal
grleriyle ondokuzuncu yzyl ngilizlerini kasdeder. Mill, ister iyi
olsun ister kt, insan ahlaknn tarihindeki belli bir dnemi
betimliyor. Kendisi bunu yaptn bilemez, ama yapt budur.
kincileyin, tekil tarih yargsnn, yklennin tanm hemen
gelebilecek ya da gelmesi gereken bir kavram olmas anlamnda
tmel olduu. Bir tarih kitabn ayorum ve u tmceyi okuyorm:
"XI. Louis ve Katolik Perdinand gibi krallarn, sular bir yana,
Fransa ile spanya'y iki byk ve gl ulus yapmak gibi ulusal bir
ii tamamlad unutulmamaldr." Bu trnce yazar ile okurun 'su',
'ulus', 'gl' vb. terimlerini anladklarn ve ayn anlamda
anladklarn ngrr: yazar ile okurun ortak bir etik ve siyasal
grler dizgesi tadklarn ngrr. Tmce, tarihsel bir yarg
olarak, bu grlerin tutarl ve mantka savunulur olduunu
varsayyor; yani, bir etik ve siyasal felsefeyi varsayyor. XL Louis'nin
tarihsel gerekliini bu etik ve siyasal felsefe araclyla kavrarz;
tersinden bakldnda da, bi felsefenin kavramlarn XL Louis'de
gereklemi bulduumuz iin bu kavramlarn ne olduunu kavrarz.
deildir;

236

Bu, Croce'nin tmel ya da kesin yarglar ile tekil ya da tarihsel

biribirini iermesine ilikin retisi ve felsefenin (yani
tmel yargnn) tarih ile nasl ilikili olduu sorusuna bulduu
zmdr. Felsefe ile tarihi biribiri dna, biribirini karlkl olarak
dlayan iki alan ierisine yerletirmeye almak ve bylece uygun
bir .tarih kuramn olanaksz klmak yerine, onlar tek bir btn
ierisinde, yklen tmel, znesi tekil olan bir yarg ierisinde
biraraya getiriyor. Bylece tarih artk salt tekilin sezgisi olarak
tasarlanmyor. Tedli kavramakla kalmyor, bu durumda sanat olurdu;
tekili yarglyor. Dolaysyla, her dneeye geri .alnamaz bir
biimde ait olan tmel, a priori zellik tarihte tarihsel yargnn
yklen biiminde bulunur. Tarihiyi bir dnr yapan ey bu
yklemlerin anlamlarn dnmesi ve bu anlamlar seyrettii
tekillerde cisimlenmi bulmasdr. Ama bir kavramn anlamn
dnme, felsefedir; o zaman, felsefe tarihsel dnn btnleyici
bir parasdr; tekil tarih yargs srf elerinden biri olarak kendinde
felsefi dnu tad iin bir yargdr.
yarglann

(iii) Tarih ilefelsefe

Bu, felsefe ile tarih arasndaki ilikiye degin pek dikkate deer,
pek zgn bir gr ierir. imdiye dek genellikle felsefenin
bilimlerin kraliesi olduu, taribinse felsefenin konular arasnda bir
yerde ya da alannn kysnda kesinde alakgnll bir yer tuttuu
varsaylmt. Ama dncesinin bu en yksek aamasnda, Croce
iin felsefenin ii, dncenin gerek ilevleri olarak ancak tarihsel
yarglarn ykleroleriyle varolan kavramlarn anlamn dnmeyle
snrldr. Yalnz bir tr yarg vardr, tekil tarih yargs. Baka
deyile, her gereklik tarihtir ve her bilgi tarihsel bilgidir. Felsefe
tarih ierisinde yalnzca bir oluturucu edir; somut varl tekil
olan bir dncedeki tmel edir.
Bu, rnein Rickert'te bulunan, btn gerekliin tarihsel olduu
(l) Londra,

1920, s.368.

(2) Selected Essays, s.37.

237

yollu Alman gryle karlatrlabilir. Ama Rickert, retisine

btn kavramlarn yalnzca zihnin kurgular olduu yollu, "X~ Louis
su iledi" yargsnn salt bir yklem nermesi olduunu ve "su
szc benim Xl. Louis'nin eylemlerine yklediim bir szcktr"
anlamna geldiini ieren kavrarnc ilkeden geerek ulamt. Croce
iin 'su' bir szck deil, bir kavramdr, bundan tr de XI.
Louis'nin su iledii nermesi tarihinin szckleri keyfi bir
biimde J<.ullanmna deil, XI. Louis'nin eylemlerine ilikin bir
nermedir. Rickert ile Croce tarihsel olgunun tek gereklik olduunda
uyuabilirlerdi; ama bu szcklere ykledikleri anlamlar btnyle
farkldr. Rickert gerekliin ayr ayr tek olaylardan, rnein Mill'in
tikelleri tasarlad gibi tasarlanan yaln tikellerden, ilerinde hibir
tmellik esi tamayan tikellerden olutuunu syleyecektir: bu
grte tmel, keyfi zihin edimiyle tkele eklenen eydir. Croce
gerekliin
tikel olgularla cisimlemi kavramlardan ya da
tmellerden
olutuunu
syleyecektir:
tikel
tmelin
cisimlemesinden baka birey deildir.

(iv) Tarih ile doa

Peki bu srada doa bilimine ne oldu ve Croce'nin grnde
doal sre ile tarihsel srecin ilikisi nasldr? Onun yant, doa
biliminin bilgi deil eylem olduudur.. Bilimin kavramlan ile
felsefenin kavramlar arasna keskin bir ayrm getirir. Felsefenin
kavramlan dncenin ilevleridir, tmel ve zorunludur: onlar dile
getirmek, dnce iin, kendini dnmekten baka birey deildir.
rnein, dncemizin doru olduunu dnmeden dnmek
olanakszdr:

il~

demek ki,

dncenin

kendini dile getirme edimi

dile getirir. Bilimin
kavramlar, tersine, keyfi kurmacalardr; dnlmesi gereken bk
bilim kavram yoktur. ki tr vardr; kedi ya da gl kavram gibi
deneysel, gen ya da tekbiimli hareket kavram gibi soyut. lk
durumda kavram yalnzca ayn dorulukla baka trl
gruplayabileceimiz
birtakm
olgular
gruplamay
seme
doruluk

yanllk

arasnda

238

ayrm

biimimizdir. ikincide kavramn hibir zellernesi yoktur; doru

olamaz, nk hibirey iin doru deildir; btn yapabildiimiz
onu doru saymak ve varsaymsal olarak iermelerini ortaya
koymaktr. Bunun iin, bu keyfi kurmacalar gerekte kavram deildir,
ama kavramsal kurgulardr (yle diyebiliriz); Croce bunlara szde
kavramlar da der. Doa biliminin tm szde kavrarnlara ilikin
dncelerden oluur. Peki szde kavramllli-n yapld yer
neresidir? Bunlar neyin nesidir? Hakikat olmadklar gibi hata da
deillerdir diye vurgular Croce. Deerleri klgn bir deerdir. Onlar
yaparken, iyi anlamadmz gerekliklerle iimize yarayacak ekilde
oynarz, bylece bu gereklikler amalaomz iin daha elverili bir
hale gelirler. Burada Croce'nin daha nce Bergson'da bulduumuz
yararc doa bilimi kuramn benimsediini gOryoruz. Ama u
nemli farkla: Bergson iin byle oynadmz gereklik kendi
bana dolaysz i yaantdan baka birey deildir; bu da herhangi
bir eylemimizin ya da bir bakasnn eyleminin nesnel uzaysal
olgulara nasl dnebiidiini anlalmaz klar. Oysa Croce iin,
szde kavramlar uygulayarak doaya dntrdmz gereklik
kendi bana tarihtir, gerekten olmu ve tarihsel dncenin
gerekte olduu gibi bilebilecei olgularn ardardaldr. Bir kedinin
bir kuu ldrdn gzlememiz tarihsel bir olgudur; btn tarihsel
olgular gibi bu da bir kavramn belli bir yer ve zamanda
cisimlemesidir; bunu bilmenin doru ve tek olanakl yolu da bir
tarihsel olgu olarak bilmektir. Byle bilinince, tarihsel bilgi yn
ierisinde yerini alr. Ama biz onu gerekte olduu gibi bilmek yerine,
kendi amalarmiZ iin Szde kedi ve ku kavramlan retebilir,
bylece de bir kediyi bir kanaryayla yalnz brakmama genel kuralna
ulaabiliriz.

Demek ki, Croce iin, doa bir anlamda gerek, bir anlamda
gerek ddr. Olmusa ve olduu gzlenmi tekil olaylar anlamna
geliyorsa gerektir; ama bu anlamda doa yalnzca uihin bir
parasdr. Soyut bir genel yasalar dizgesi anlamna geliyorsa gerek
ddr; nki.i bu yasalar gzlediimiz, anmsadmz, beklediimiz
tarihsel olgular altlarna soktuumuz szde kavramlardr yalnzca~
nceki, blmlerde doa sreleri ile tarih sreleri arasnda
239

bu grte ortadan kayboluyor. Tarih

olarak insann zel anramda bilgisidir.
Gerekte olduklar gibi, somut tekillikleri ierisinde olgularn ya da
olaylarn bilgisidir yalnzca. Bir ayrm yine var, ama insan ya da tin
ile doa arasndaki ayrm deil. Bireyin tekliini, kendini onun
ierisinde dnerek kavrama, onun yaamn kendi yaam haline
getirme ile onu dardan bakarak zmleme ya da snflama
arasndaki ayrm. lkini yapmak onu bir tarihsel olgu olarak
kavramaktr; ikinicisini yapmak onu bilimin konusu haline
getirmektir. nsan varlklar ve onlarn etkinlikleri konusunda her iki
tutumun da taknlabileceini grmek kolaydr. rnein, gemi bir
filozofun dncesini onu kendi dncesi yapacak, onun yaad
gibi yeniden canlandracak biimde, belirli birtakm sorunlardan ve
durumlardan doan, bir yere dek uralm ve daha ileri
gtrlmemi bir dnce olarak incelemek, onu tarihsel olarak ele
almaktr. Bir dnr bunu yapamyor, ancak paralarn zmleyip
u ya da bu tipe ait diye snflayabiliyorsa (Dilthey'n, dncesinin
son aamasnda, tarih felsefesini ele ald gibi), onu bir bilim
konusu diye gryor, salt doa ierisine sokuyor demektir. Croce'nin
kendisini aktarrsak:O l
"Bir neolitik Liguryal ya da Sicilyalnn gerek tarihini anlamak m
istiyorsun? Becerebiliyorsan, kendi zihninde bir neolitik Liguryal ya da
Sicilyal olmaya al. Bunu beceremiyor ya da ilgilenmiyorsan, bu neolitik
insanlarn bulunmu kafataslarn, aletlerini, resimlerini betimleyip diziler
halinde dzenlemekle yetin. Bir imen yaprann gerek tarihini anlamak n
istiyorsun? Bir imen yapra olmaya al; bunu yapamyorsan, paralarn
zmlemekle, hatta onlar lksel ya da dsel bir eit tarih ierisinde
dzenlemekle yetin." Neolitik insan konusundaki neri ak bir biimde
yerinde. Onun kafas ierisine girebilyor ve dncelerini kendi
dnceniz
haline
getirebiliyorsanz,
tm
yapabileceiniz
kalntlarn bir dzene sokmaktr; bunun sonucuysa etnoloji ya da
arkeolojidir, tarih deil. Ancak neolitik insann gereklii tarihsel bir
zaman zaman

yaptm ayrm,

aik doa dnyasna kart

Teoria e Stori della Storiografi (Bari, 1917), s. 119; ng. ev. Theory
and History of Historiography (Londra, 1921), s.l34-5.

(1)

240

gereklikti. Belli bir alet yapt zaman kafasnda bir amac vard; alet
ruhunun bir ifadesi olarak ortaya kt; onu tinsel-olmayan birey diye
ele alrsanz, bu srf sizin tarihsel kavraynzdaki baarszlktan
trdr. Peki bu bir imen yapra iin doru mudur? Onun bitmesi
ve gelimesi kendi tinsel yaamnn bir ifadesi midir? Pek
sanmyorum. Bir billfira ya da bir sarkta gelince, kukuculuum
baka~drma noktasna varyor. Bu eylerin kendilerini oluturma
sreci, kendi tarihsel duygudalmzda hibir eksiklik olmasa da,
bana ierisinde bo yere bir dnce ifadesi aradmz birsre gibi
geliyor. Bu bir olaydr; teklii vardr; ama Croce'nin yukardaki
parasna gre tarihselliin lt yaplm (sanrm hakl olarak
yaplm) o tinsellikten. yoksun gibi grnyor. Doann tin ierisinde
zeltilmesi bana eksik geliyor ve tarihsel olarak deil, bilimsel olarak
ele alnm~kla tinin doa ierisinde zeltilebilecei biimindeki
kart olgu ile bu hi de kantlanm deil.
Ama bu, imdiki konumun dnda kalan bir sorun oluturuyor.
Bunun iin, doay tin ierisinde zeltme giriimi tin, yani tarih
kavramnn
kendisini etkilemedike, onunla uramayacam.
Croce'nin yaptnda byle bir etkilenme olduunu da sanwyorum.
Bunun iindir ki, tinden ayr olarak doa diye birey olsun olmasn,
en azndan tin dnyas ierisine bir etken olarak giremez. nsanlar
girebildiini
dndklerinde
ve
(rnein
Montesquieu'de
grdi.imz gibi) corafyann ya da ikiimin tarih zerine etkisinden
sz ettiklerinde, belli bir kiinin ya da halkn doa anlaynn
eylemleri zerindeki etkisini, yanl olarak, doann kendisinin bir
etkisi diye grmektedirler. rnein, birtakm insanlarn bir adada
\
yaamasnn tarihleri zerinde kendi bana hibir etkisi yoktur; bir
etkisi olan ey, o adada yaama durumunu nasl dndkleri, denizi
gidi gelie bir engel mi yoksa bir anayol mu saydklardr. Baka
trl olsa~d, deimez bir olgu olan adada yaama durumlar,
tarihsel yaamlar zerinde deimez bir etki yaratrd; oysa
gemicilik sanatnda ustalamlarsa bir etki, komularndan daha ok
ustalamlarsa
bir baka etki, komularndan daha az
ustalamlarsa bir nc, hepsi uak kullanyorlarsa bir drdnc
etki yaratacaktr. Bu, kendi iinde tarihsel etkinlik iin bir ham
241

malzemedir ve tarihsel

yaamn yaps,

bu ham malzemenin

nasl

kullanldna baldr.

(v) Croce'nin son

gr:

tarihin

zerklii

felsefeye hem bilime kar tarihin

onun kendi iini bildii gibi yrtme
hakkn korumutur. Felsefe Hegel'in sradan tarihin tepesine felsefi
bir tarih koyma forml uyarnca tarihle karmaz, nk bu ayrm
anlamszdr. Sradan tarih zaten felsefi tarihtir: ierisinde yarglarnn
ykleroleri biiminde felsefe tar. Felsefi tarih tarihle eanlaml bir
terimdir. Felsefi bilgi, tarihsel bilgi olan somut btn ierisinde
oluturucu bir paradr: yklem-kavramlarn dnlmesidir. Croce
bunu, felsefeyi tarih metodolojisi diye tanmiayarak dile getirir.
Bilime kar tarihin hakkn koruma ii kart izgiler zerinde
yrr. Tarih, ierisinde zaten bir e olarak bilimi tamasndan
tr deil, daha bilim balamadan tamamlanm olmas gerektii
iin bilimin tecavzlerine kar gvence altna alnmtr. Bilim,
kendisine balangta verilmi olmas gereken malzemeleri kesip
bime, yeniden dzenleme iidir. Bilim adamlar bize kuramlarnn
olgular -gzlemler ve deneyler- zerine kurulu olduunu
sylediinde, tarih zerine kurulu olduunu sylemek ister, nk
olgu tasarm ile tarih tasarm eanlamldr. Bir kobayn belli bir
biimde alanm ve ardndan birtakm belirtilerin ortaya km
olmas, bir tarih sorunudur. Patolog, bu ve buna benzer birtakm
olgular alp belli bir biimde dzenleyer kiidir. Dolaysyla tarih
bilimden gelecek herhangi satamadan uzak tutulmaldr, nk
olgular kendi bamsz almasyla ortaya koymadka, bilim
adamnn ele alaca hibir malzeme olmayacaktr.
Bu dnceler Croce'nin 1912 ve 1913'teki (1) almalarnda
ortaya kt. O almada tarihin zerkliinin tam bir anlatmn
Bylece

zerkliinden

Croce
yana

hem

km,

(1) Bunlar 1917'de Bari'de Teoria e Storia della Storiografia diye yaymlanan
Zur Theorie und Geschichte der Historiographie'yi (Tbingen, 1915)
oluturan denemelerin tarihleridir.

242

bulmakla kalmyoruz, bunun zorunluluunun ikili bir tantlamasn da

buluyoruz: somut dnce.olarak felsefe bakmndan zorunluluunun
-felsefe somut dncenin yalnzca metodolajik esidir- ve btn
"bilimsel olgularn" kayna olarak -yalnzca bilim adamnn snflar
halinde dzenledii tarihsel olgular anlamna gelen bir ifade- bilim
bakmndan zorunluluunun.

Bu baktan kan tarih anlayna biraz ayrntl olarak bakalm.

Her tarih ada tarihtir: bir bakma yakn gemiin tarihi demek
olan sradan anlamyla deil, tam anlamyla ada tarih: insann
gerekte yapt biimiyle kendi etkinliine ilikin bilinci. O zaman
tarih yaayan zihnin kendine ilikin bilgisidir. nk tarihinin
inceledii olaylar uzak gemite olup bitmi olaylar olduunda bile,
tarihsel olarak bilinmelerinin koulu "tarihinin zihninde
titremeleri", yani onlara ilikin kantn tarihinin 1nnde imdi ve
burada olmas, tarihi iin kavranabilir olmasdr. nk tarih
kitaplarda ya da belgelerde bulunmaz: tarihi bu belgeleri eletirip
yorumlad
ve bylece ierilerine girip soruturdut zihin
durumlarn kendisi iin yeniden canlandrd srada, imdiki bir ilgi
ve ura olarak oiun zihninde yaar ancak.
Bundan da tarihin konusunun bu anlamda gemi olmad,
elimizde tarihsel kant bulunan gemi olduu kar. Gemiin ou,
onu yeniden kurmak iin belgelerimiz olmamas anlamnda, yok
olmutur. r?ein salt tankla gvenip eski Yunanllar arasnda
byk ressamlar bulunduuna inanrz; ne ki, bu inan tarihsel bilgi
deildir, nk, yaptlar yok olduundan, bu ressamlarn snatsal
yaantlarn kendi zihnimizde canlandrmann hibir yolu yoktur.
Byk yontucular da vard; ama buna inannakla kalmyoruz,
biliyoruz; nk elimizde yaptlar var ve onlar imdiki estetik
yaammzn paras haline getirebiliyoruz. Yunan yontuculuu
hakkndaki tarihimiz bizim bu yaptiara ilikin imdiki estetik
(1)

yaantmzdr.
(1) {Croce hakkndaki blm 1936'da yazlm ve daha sonra onun La Storia
come Pensiero e come Azione (Bari, 1938, ng.ev. History as the Story of
Liberty (Londra, 1941)) adl kitab hesaba katlarak geniletilmemitir.}

243

ok farkl iki eyi biribirinden ayrmaya yarar: tarih ile

Gelenek yoluyla elden ele bize ulam byk Yunan
ressamlarnn adlar Yunan resminin tarihini oluturmaz: Yunan
resmine ilikin bir kronik oluturur. yleyse kronik salt tankla
dayanarak inanlan, ama tarihsel olarak bilinmeyen gernitir.c Bu
inan da salt bir isten edimidir; anlamadmz birtakm ifadeleri
koruma istei. Onlar anlamadysak tarih olmayacaklardr.
Kiilerinin yaantlarn canlandramayan birinin anlatt her tarih
kronik olur: rnein sz konusu filozoflarn dncelerini anlamayan,
insanlarca yazlan ya da okunan felsefe tarihi. Kroniin olmas iin
nce tarihin olmas gerekir: nk kronik tarihin bedeni, cesedidir;
ruhu uup gitmitir.
Bu

ayrm

kronii.

Dolaysyla tarihin, tankla bal olmak yle dursun, onunla

hibir ilikisi yoktur. Tanklk salt kroniktir. Yetkelerden, ifadeleri
kabul etmekten ya da benzeri eylerden sz eden biri tarih hakknda
deil, kronik hakknda konuuyor demektir. Tarih ancak bir sentez
ierisinde varolan iki eyin sentezi zerine kuruludur: kant ve
eletiri. Kant ancak kant olarak kullanld srece, yani, eletirel
ilkelere dayanarak yorumland srece kanttr; ilkelerse ancak
yorumlayc kant araclyla uygulamaya sokulduu lde ilkedir.
Ne ki,' gemi kendinden kalntlar brakr, herhangi biri bu
kalntlar kendi tarihi iin malzeme olarak kullanmasa bile; bu
kalntlarnsa
birok tr vardr, tarihsel dncenin kendi
kalntlarn, yani, kronikleri ierirler. Biz bu kalntlar gelecekte
imdi olmadklar birey haline, yani tarihsel kant haline gelirler
umuduyla koruruz. Bizim imdi tarihsel dnce yoluyla gemiin
hangi yanlarn ve grnmlerini geri getirebileceimiz imdiki
ilgilerimize ve yaam karsndaki tutumumuza baldr; am; u ana
geri getirmemize hi gerek olmayan baka yanlarn, baka
grnmterin bulunduunun hep farkndayzdr, bunlarn da gnn
birinde bizi ilgilendireceini kabul ettiimiz lde, onlarn
kaytlarn yitirmeyi ya da yok etmeyi kendimize i edinmeyiz.
Kalntlar tarihe malzeme olacaklar zamana dek koruma ii
bilginlerin, arivcilerin, antika merakllarnn iidir. Tpk antika

244

meraklsnn

kendileriyle ille de bir tarih kurmakszn ara gereci,

mzesinde saklamas; arivcinin ayn biimde kamu
belgelerini saklamas; bilim adamnn, rnein, dile getirdikleri felsefi
dnceleri anlamas ille de gerekmeksizin, dolaysyla felsefe
tarihini kurabilmesi gerekmeksizin, eski felsefe metinlerini dzeltip
yaymlamas, yeniden basmas gibL
Bu bilginlik ii ou kez tarihin kendisi diye grlr; byle
grldnde de, Croce'nin filolojik tarih dedii, zel trden bir szde
tarih haline gelir. Byle yanl tasarlanan tarih, tankl kabul edip
korumaktan, tarih yazm da rnek karmaktan, evirmekten ve
deriemekten baka birey deildir. Bu i yararldr, ama tarih
deildir; hibir eletiri, hibir yorum, birilerinin kendi zihninde
gemi yaanty yeniden canlandr yoktur. Salt reni ya da
bilginliktir. Ama reninin tarihle zde sayld savlarna gsterilen
abartl tepkide teki uca gitmek olanakldr. Salt bilginde eksik olan,
canl yaantdr. Bu canl yaant kendi bana salt duygu ya da
tutkudur; duygu ya da tutku zerinde tek ya:nh bir srar ise ikinci bir
tip szde tarih, asl amac gemie ilikin hakikati kefetmek deil,
yazarn onunla ilgili duygularn dile getirmek olan romantik ya da
iirsel bir tarih yaratr: yurtsever tarih, yanl tarih, liberal, insanc ya
da toplurucu lklerden esinlenen tarih; genel olarak, ilevi ya
tarihinin konusuna akn ve hayranln ya da nefretini ve
horgrsn dile getirmek, onu "gklere karmak" ya da "yerin
dibine sokmak'' olan her tarih. Croce bu balamda da, tarihilerin, ne
zaman kendilerini tahmine braksalar ya da salt olanaklar ileri
kab k~ca

srmeye

kalksalar,

romantikletirme

gerekte

gnalma

kap

tarihi

iirletirne
iaret

ya

da

eder: kantn
kandad eyin tesine geerler ve kendilerini inanmak istedikleri
eye inanmaya brakp kendi kiisel duygularJt dile getirirler..
Gerek tarihte salt olasya ya da salt olanaklya yer yoktur; .gerek
tarihin tarihinin ileri srmesine izin verdii ey, hepsi hepsi
nndeki kantn onu ileri srmeye zorlad eydir.

245

akiarna

V. BLM
SONSZ
1. nsann Doas ile nsann Tarihi

(i) nsan doasnn bilimi

Hereyi

bilmeyi arzulayan insan, kendini bilmeyi arzular. Bilmeyi

tek ey (ona en ilgin gelen o olsa bile) kendisi deildir.
Kendine ilikin birtakm bilgileri yoksa, baka eylere ilikin bilgisi
eksiktir: nk o eyi bildiini bilmeksizin bireyi bilmek ancak bir
yan-bilmedir ve bildiini bilmek kendini bilmektir. Kendinin bilgisi,
insan iin, yalnz kendine yarasn diye deil, onsuz baka hibir
bilginin
eletirel
olarak dorulanamayaca
ve
gvenle
temellendirilemeyecei bir koul olarak, nemli ve arzulanr
arzulad

bireydir.

Kendinin bilgisi burada insann beden yapsnn, anatomisinin ve

fizyolojisinin bilgisi demek deildir; duygudan, duyumdan ve
heyecandan oluan zihnine ilikin bir bilgi de deildir; bilme
yetilerine, dncesine ya da anlama yetisine, aklna ilikin bir
bilgidir. Byle bir bilgiye nasl ulalr? Hakkn~ ciddi ciddi
dnesiye, bu bize kolay bir i gibi gelir; sonra da yle zor gelir ki,
olanaksz olduinu dnmeye yelteniriz. Hatili kimileri, ii baka
eylei bilmek olan zihnin snf bu nedenle kendini bilme gc
bulunmadn ileri srerek, bu yeltenie uslamlama yoluyla destek
olmulardr. Ama bu ak bir sofistliktir: nce zihnin yapsnn ne
olduunu sylyorsunuz, sonra da yaps yle olduu iin kimsenin
onu bilemeyeceini sylyorsunuz. Gerekte, bu uslamlama zihni
incelemekte belli bi' denenmi yntemin ilemediini k;:tbul etmekten
ve bir baka yntemin olanaklln grememekten . geleri bir
umutsuzlik ifadesidir.
Zihninizin yapsn alamaya koyulduumuzda, evremizdeki
dnyay anlamaya alrken izlediimiz yolun aynsn izlemek
247

uuuKa elverili bir neri gibi gorunuyor. Doa dnyasn

incelerken, varolan ve olmaya devam eden tek tek eylerle, tek tek
olaylarla tanarak ie balarz; sonra bunlarn genel tipler ierisine
girdiklerini, bu genel tipierin de biribiri ile ilikili olduunu grerek
onlar anlamaya giriiriz. Bu i ilikilere doa yasalar adn veririz
ve bu yasalar belirleyerek uygun dtkleri eyleri, olaylar anlarz.
Zihni anlama sorununa, galiba, ayn yntem uygulanabilir: Gelin
kendi zihnimizin ve bakalarnn zihinlerinin belirli koullar altnda
nasl davrandn olabildiince dikkatle gzleyerek ie balayalm;
sonra da zihinsel dnyann bu olgularyla tann olarak, onlar
yneten yasalar ortaya koymaya alalm.
te ilkeleri ve yntemleri doa bilimlerinde kullanlanlara
benzetilerek tasarlanan bir "insan doas bilimi" nerisi. Bu, zellikle
onyedinci ve onsekizinci yzyllarda, doa biliminin ilkeleri ile
yntemlerinin daha yeni olgunlat ve fizik dnyann
sorutrulnasna utkulu bir biimde uygulanmakta olduu bir srada
ortaya konmu eski bir neridir. Locke "insan duyarl varlklarn
geri kalarn stne yerletiren ve ona tekiler karsnda her trl
stnl ve egemenlii veren" u anlama yetisini soruturmay
stlendiinde, tasarsmn yenilii insan zihnine ilikin bir bilgi
istemesinde deil, o bilgiyi ~oa bilimininkilere benzer yntemlerle
edinme abasndadr: gzlemDi olgularn toplanmas ve bunlarn
snflayc emalar halinde dzenlenmesi. Kendisinin yntemini
"tarihsel, yaln bir yntem" diye tanmlay belki belirsiz; ama
izleyicisi Hume, insan doas bilimince izlenecek yntemin kendi
dnd fzik biliminin yntemiyle ayn olduunu ak klma
derdindeydi: o yntemin "tek salam temelinin deneyde ve gzlernde
bulunmas gerekir" diye yazyordu. Reid, Inquiry into the Human
Mind'nda, denebilirsedaha da akt. "Beden hakknda ne biliyorsak
anatomik zmleme ve gzlem sayesindedir, zihnin glerini ve
ilkelerini kefedebilmemiz de onun anatamisini gerektirir." "nsan
zihninin felsefesi" konusundaki tm ngiliz ve sko gelenei de bu
nclerle domutur.
Kant bile z bakmndan farkl bir gii tamyordu. Anlama

248

yetisine ilikin kendi incelemesinin deneysel bir incelemeden daha

fazla birey olduunu kesin kesin ileri sryordu; tantlayc bir bilim
olmas gerekiyordu; ama o zaman doa bilimi konusunda da ayn
grteydi; nk, Kant'a gre, o da kendinde a priori ya da
tantlayc bir e tayordu ve salt deneye dayal deildi.
Aktr ki, byle bir insan doas bilimi hakikate azck olsun
yaklaabilseydi, son derece nemli sonular bekleyebilirdi. rnein,
ahlak:i ve siyasal yaam sorunlauna uygulandnda, bunun sonulan,
onyedinci yzyl fiziinin onsekizinci yzylda mekanik sanatlara
. uy~ulanmasnn sonularndan kesinlikle daha az hayranlk verici
olmayacaktr. Destekleyicileri bunu tam olarak kavranlard. Locke
onun sayesinde "kavrayn aan eylere bumunu sokarken daha
saknmit olmas; yolan ekilince durmas, incelendiinde bizim
yeteneklerimizin erimini at anlalan bu eyleri bilmeden sessiz
sessiz oturmas iin, igzar insan akln" yola getirebileceini
dnyordu. Ayn zamanda, anlama yetinizin glerinin "u
durumdaki" gereksinimlerimiz iin yeterli olduuna, "bu dnyada
rahat yaamak iin" gereksindiimiz her bilgiyi ve "daha iyi bir
yaama gtren yolu" bize verebileceine inannt. "Bu snrann
farkna varabilirsek [sonuca vanyor], bu yolla, insann bu dnyadaki
haline girmi akll bir yaratk, onlarla ilgili kanlarna ve eylemlerine
egemen olabilir, olmas gerekir, kimi baka eylerin bilgimiz dnda
kalmasn dert etmemize gerek olmaz."
Hume daha da gzpektir. "Btn bilimlerin insan yapsyla az
ok bir ilikisi olduu aktr ... " diye yazar, "nk insaniann
kavray altnda bulunurlar ve onlarn glerine, yetileriie
baldrlar. Tmyle insann anlama yetisinin erini ve gcyle
haberdar olduumuz bu bilimlerde ne deiiklikler, ne dzeltneler
yapabileceimizi sylemek olanaksz." Ahlak, siyaset gibi dorudan
doruya insan doasyla ilgili bilimlerde ise, hayrl bir devrimden
yana umutlan grece dala byktr. "Bunun iin, insan doasnn
ilkelerini akladnz ileri srerken, aslnda hemen hemen tmyle
yeni bir temel zerine kurulmu tam bir bilimler dizgesini, zerine
gvenle basabileceimiz tek dizgeyi ileri sryoruz." Kant, kendi yeni
249

biliminin felsefe okullannn btn tartmalann sona erdireceini,

btn metafizik sorunlarn bir kerede ve hepten zmeyi olanakl
klacan sylerken, btn o alln saknmllna karn,
Hume'dan daha az iddial deildi.
Bu umutlarm ounun gereklemediini, insan doas biliminin,
Locke'tan gnmze dek, anlama yelisinin ne olduunu anlama ve
bylece insan zihnine kendisi hakknda bilgi verme sorununu
zmekte baarl olamadn kabul ediyorsak, o insaniann
gerekten baardklan eyin deerini az gstermek anlamna
gelmemeli bu. John Grote gibi sagrl bir eletirmenin, ~'insan
zihninin felsefesini" dncenin kap kurtulnas gereken umutsuz
bir i diye grmek zorunda kalmas, bu felsefenin nesneleriyle
duygu~lk kuramamasndan tr deildi.
B u baanszln nedeni neydi? Kimileri, bu ie girirnek daha
batan hatayd da ondan diyebilir: zihin kendini bilemez. Bu itiraz
daha nce gzden geirmitik. tekiler, dikkate deer olarak
psikolojinin temsilcileri, bu dnrlerin biliminin yeterince bilimsel
olmadn
syleyeceklerdir: psikoloji henz ocukluunu
yayordu. Ama ayn insanlardan bu ilk rencilerin bekledii klgn
sonulan hemen ortaya koymalann istesek, psikolojinin daha
ocukluunu yaadn syleyerek zr dilerler. Burada kendilerine
ve bilimlerine hakszlk ettiklerini sanyorum. Bilimlerine gerekte
dolduramayaca bir yer isteyerek, onun kendi alannda yapt ve
yapmakta olduu ii kmsyorlar. O alann ne olduunu sonuta
<

syleyeceim.

Geriye nc bir aklama kalyor: "insan doasnn biliminin",

bilimlerine benzetilip arptld iin ilemedii.
Dorusunun .ca bu olduunu sanyorum.
Yeni dan fizik biliminin egemen olduu onyedinci ve
onsekizinci yzyllarda, u lmsz kendinin bilgisi sorununun bir
insan doas bilimi kurma sorunu olarak biimlenmesi kukusuz
kanlmazd. nsan aratrma alann gzden geiren herhangi biri
iin, fziin kendi nesnesini aratrmann doru yntemini kefetni
bir soruturma tipi olarak ne kt akt, bu ynteni her trl
ynteni doa

250

soruna yayma denemesi yaplmas da haklyd. Ama o-Zamandan beri

uygarlmzn dnsel havasnda byk bir deiiklik oldu. Bu
deiiklikteki baskn e, kimya ile biyoloji gibi baka doa
bilimlerinin gelimesi, o zamandan beri elekiik: hakknda daha ok
ey bilmeye balayan fziin kendisinin biim deitionesi ya da
btn bu yeni grlerin imalata ve sanayiye giderek artan bir
biimde uygulanmas -bunlar nemli idiyseler de- deildi; nk
bunlar, ilkece onyedinci yzyl fiziinde rtk olarak nceden
grlm olmayan hibir ey yapmadlar. yzyl ncesininkiyle
karlatrldnda, gnmz dncesinde gerekten yeni olan e,
taribin douudur. Fizik iin .ok ey yapan ayn Descartes ruhun,
daha onyedinci yzyl bitmeden tarihte eletirel yntemin temellerini
zaten atm olduu dorudur<O; ama alan, btnl ierisinde
insann gemii olan,.. yntemi ise, eletirel olarak zmlenip
yorumlanm yazl olmayan belgelere dayanarak o gemii yeniden
kurmak olan bem eletirel bem yapc bir inceleme olarak modern
tarih anlay, ondokuzuncu yzyla dek olumamt, biiiii da btn
ienneleri ile birlikte tam olarak ortaya km deildir. Bylece,
gnmz dnyasnda tarih Locke'un anda fiziin tuttuu yere
benzer bir yer tutar: dncenin yeni kurulmu, olanaklar henz tam
olarak kefedilmemi, zel ve zerk bir biimi diye ~bul edilir.
Tpk onyedinci ve onsekizinci yzyllarda fiziin kendi alanndaki
baarsna bakp btn gerekliin fiziksel olduunu savunan
maddecilerin bulunmas gibi, taribin baars da, bizimkilerden
kimini, taribin yntemlerinin her trl bilgi sorununa
uygulanabileceini, baka deyile, her trl gerekliin iarihsel
olduunu ne snneye gtnntr.
Bunun bir hata olduuna inanyorum. Bunu ileri srenlerin
onyedinci yzylda maddecilerin yaptyla ayn hatay yaptn
sanyorum.
Ama inanyorum ve bu denemede gstermeye
alaam ki, sylediklerinde en az bir doruluk pay var. Benim
(!)"Tarihsel eletiri onyedinci yzylda Descartes felsefesiyle ayn dnsel
E. Brehier, Philosophy and History: Essays presented to
Ernst Cassirer (Oxford, 1936), s.160.
akmdan domutur."

251

destekleyeceim

sav, insan doas biliminin zihnin kendisini anlama

konusunda -doa bilimi benzeiniyle yanllann- yanl bir
giriim olduu ve doay aratrnann doru yolunun bilimsel
yntemlerden, zihni aratrmann doru yolunun da tarihin
yntemlerinden getiidir. nsan doas bilimince yaplmas gereken
iin gerekte tarihle yapldn ve ancak onunla yaplabileceini;
insan doas biliminin tarih olma savnda olduunu, Locke'un byle
bir soruturma iin doru yntem tarihsel, yaln yntemdir derken
(syledii eyi pek az anlam olsa da) hakl olduunu iddia
edeceim.

(ii) Tarihsel dncenin alan (1)

Hereyin tarihselliini ileri srerek, her trl bilgiyi tarihsel bilgi
ierisinde zeltecek olanlara kar, tarihsel bilginin kendi alanmn
snrn izmeye girierek ie balamalym. Onlarn savunduklar
dnce aa yukar u:

Tarihsel aratrnamu yntemleri, kukusuz, insan ilerinin

taribine uygulanarak gelitirilmitir: ama uygulanabilirliklerinin
snr bu mudur? Bundan nce zaten nemli genilernelere
uramlard: rnein, bir zamanlar tarihiler eletirel yorumlama
yntemlerini anat malzemesi ieren yazl kaynaklara uygulamakla
yetinnilerdi yalnzca; onlar arkeolojinin salad yazl olmayan
verilere uygulamay rendiklerinde, bu yeni birey oldu. Tm doa
dnyasm tarihinin a ierisine toplamak, benzer deil ama, ok
daha devrimci bir geniletine olmaz m? Baka deyile, doa
(1) Bu ksmdaki tartmada Bay Alexandre'n daha nce anlan Philosophy .
and History cildindeki "The Historicity of Things" adl hayranlk verici denemesine ok ey borluyum. Onun ana , savn yalanlyormu gibi
grnyorsam, bu, onun uslamlamasyla ya da bir parasyla
uyumadmdan deil, srf 'tarihsellik' szcyle onun sylemek istediinden daha fazlasn sylemek istediim iin. Ona gre, dnyann "bir
olaylar dnyas" olduunu sylemek, dnyann ve onun ierisindeki hereyin
tarihsel olduunu sylemektir. Benim iinse, ikisi hi ayn ey deil.

252

sreleri gerekte tarihsel sreler deil mi, doa varl tarihsel bir
varlk deil mi?
Herakleitos ile Platon'un andan beri, doal eylerin, insani
eyler kadar, srekli deime ierisinde olduu ve tm doa
dnyasnn bir "sre" ya da "olu" dnyas olduu yollu sradan bir
dnce vardr. Ama eylerin tarihselliiyle kastedilen bu deildir;
nk deime ile tarih bi de ayn deildir. Bu eski yerleik
anlaya gre, doal eylerin zgl biimleri duragan tipierin
deimez bir dkmn oluturur ve doa sreci bu biimlerin
rneklerinin (ya da rneksilerinin, olmuianna yakn eylerin)
grnp yeniden kaybolduu bir sretir. imdi, tarihsel aratrmann
onsekizinci yzylla aka kandad gibi, insan ilerinde zgl
biimlerin byle duragan bir dkm yoktur. Olu sreci o zaman
zaten biimlerin yalnzca rneklerini ya da rneksilerini deil,
kendilerini ieren birey diye kabul ediliyordu. Platon ile
Aristoteles'in siyasal felsefesi aslnda kent-devletlerin gelip gittiini,
ama kent-devlet tasarmnn, insan aklnn -gerekte akll olduu
lde- gereklemesi iin urat toplunsal ve, siyasal biim
olarak, hep durduunu retir. Modern grlere gre, kent-devletin
kendisi Miletos ya da Syharis kadar geici bireydir. ncesiz-sonrasz
bir lk deildir, yalnzca eski Yunanllarn siyasal lksdr.
Onlardan nce baka uygarlklarm baka siyasal lkleri olmutu;
insanlk tarihi de yalnzca bu lklerin gerekletii ya da ksmen
gerekletii tek tek durumlarda deil, lklerin kendilerinde de bir
deime gsterir. nsann rgtleniinin zgl tipleri, kent-devlet,
feodal sistem, temsili bkmet, kapitalist sanayi birtakm tarihsel
alarn ralayc zellikleridir.
zgl biimlerin bu geiciliinin, ilkin insan yaamnn bir
zellii olduu dnlmutr. Hegel doann tarihi olmadn
sylediinde, insan rgtleniinin zgl biimleri zaman getike
deiirken, doal dzenleme biimleri deimez demek istiyordu.
Doann zgl biimlerinde daha yksek daha alak ayrmnn
(l) Naturphilosophie: Einleitung. System der Plilosoplie 249, Zusatz
(Werke, Glockner's edition, cilt IX, s.59).

253

bulunduunu

kabul eder Hegel; yksek biimler de alam zerinde

bir gelimedir; ama bu gelime zamansal deil, mantksal bir
gelimedir, zamanda doann her tabakas ayn anda vardr (1). Ama
bu doa gru evrim retisiyle ald. Biyoloji canl
organizmalarn her biri tekilerden srekli olarak ayn duran trlere
blnmediine, ama kendi varolan zgl biimlerini zaman ierisinde
bir evrim sreciyle gelitirdiklerine karar verdi. Bu anlay biyoloji
alanyla snrl da deildir. Jeolojide, fosillerin incelenmesi srasnda,
ayn anda biribiriyle sk skya ilikili iki uygulamas grlmutr.
Bugn yldzlar bile yal ve gen diye betimlenebilen trlere
blnyor; artk Dalton usfil tasarlanmayan, Darwin ncesi
biyolojinin canl trleri gibi sonsuza dek ayr duran eler olarak
grlmeyen maddenin zgl biimlerinin, benzer bir deimeye konu
olduu dnlyor; yle ki, imdiki dnyamzn kimyasal
oluumu, ok farkl bir gemiten ok farkl bir gelecee gtren bir
srete yalnzca bir aama oluyor.
enneleri Bergson, Alexandre ve Whitehead gibi filozoflarca
etkili bir biimde ilenen bu evrimsel doa anlay, ilk bakta
doal sre ile tarihsel sre arasndaki ayrm yok etmi, doay
tarih ierisinde zeltmi gibi grnebilir. Ayn zeltimde bir adm
dala atmak gerekseydi, Whitehead'in doal bireyin niteliklerini
kazanmas zaman alr biimindeki retisinin bu adm atmaya
hazrlanm olduu grlebilirdi. Tpk Aristoteles'in insan bir anda
mutlu olamaz, mutluluu elde etmek bir mr srer demesi gibi,
Whitehead de bir hidrojen atomu olmann zaman -o atomu
tekilerden ayran devinimlerin kendine zg ritnini tutturmak iin
gerekli zaman- aldn, yani "bir anda doa" diye birey olmadn
ileri srer.
Bu modem doa grleri de, kukusuz "epey zaman alr". Ama
tpk tarihin deimeyle ayn ey olmamas gibi, ister evrim
anlamna ister zaman alan bir varolu anlamna gelsin, "sreklilik"le
de ayn ey deildir. Bu grler doa ile tarih arasnda duran,
ondokuzuncu yzyl balanndaki dnrlerin pek bilincinde
olduklar uurumu kesin olarak daraltmlardr; aynn Hegel'de dile
254

geldii

biimde dile getirmeyi artk olanakszlatrmlardr; ama

uurumun gerekten kapatlp kapatlnadna, ayrmn kaldrlp
kaldnlmadma karar vermek iin, tarih anlayna dnp, ana
izgilerinde bu modem doa' anlayyla akp akmadn
-grmemiz gerekir.
Bu soruyu sradan tarihiye sorarsak, olunsuz yant verecektir.
Ona gre, adna tarih denen her tarih insan ileriilin tarihidir.
Gemiin insan varlklarnn dncelerini dile getirdii ya da aa
vurduu belgelerin yorumuna dayanan zel teknii, olduu gibi doal
srelerin incelenmesine uygulanamaz; bu teknik ayrntlar ierisinde
ne denli geliirse, oraya uygulanr olmaktan da o denli uzaklar.
Arkeoloun katnanit bir yerleime ilikin yonunu ile jeoloun
tadklar fosillerle birlikte kaya katnaniarna ilikin yorumu
arasnda belli bir benzeim vardr; ama fark da benzerlik kadar
aktr. Arkeoloun kendi katnanl kalntlarn kullan, onlar
insann amalarna hizmet eden ve bylece insanlarn kendi
yaamlar hakkndaki belli bir dnme biimini dile getiren sanat
eserleri olarak grmesine baldr; arkeoloun gznde, fosillerini
zaman dizileri ierisinde dzenleyen paleontolog bir tarihi gibi deil,
ok ok tarihimsi diye betimlenebilecek bir biimde dnen bir bilim
adam gibi alr ancak.
ncelenen retinin destekleyicileri, burada tarihinin gerekte
ayn olan eyler arasnda keyfi bir ayrun yaptn, tarih anlaynn
da tekniinin yeterince gelimemesinden tr kstl, felsefi
olanayacak lde dar bir anlay olduunu syleyecektir. Kimi
tarihiler, donanunlar sanat, bilim ya da iktisadi yaam taribini
incelemeye uygun olnad iin, tarihsel dnce alann batal bir
biimde siyaset tarihiyle snrlamlardr. Bundan tr, tarililer
neden tarihi insan ilerinin tarihiyle zdeletirmeyi adet baline
getirmilerdir? sorusunun sorulmas gerekir. Bu soruyu yantlamak
iin, u anda varolan tarilisel yntemin zelliklerini gzden geirmek
yetnez, nk sz konusu soru, u andaki yntemin kendisine ait
alann tmn kapsayp kapsamaddr. Bu yntemin zmeye niyet
ettii sorunlarn genel yapsnn ne olduunu sormamz gerekir.
255

Byle yaptmzda, tarihinin kendine zg sorununun doa bilini

durumunda grlmeyen bir sorun olduu ortaya kacaktr.
Tarihi, gemiteki bir olay sorutururken, olayn ii ve d
denebilecek eyler arasnda bir ayrm yapar. Olayn dyla,
cisinler ya da onlarn devinimleri araclyla betinlenebilen, ona ait
hereyi kastediyorum: Caesar'n bir tarihte yannda birtakm
insanlarla Rubicon ~enen rna gemesi ya Qa bir baka tarihte,
kannn senato binasnn zeminine dlclmesi. Olayn iiyle, ancak
dnce
araclyla betinlenebilicek
bireyi
kastediyorum:
Caesar'n Cumhuriyet yasasna kar knas ya da anayasa siyaseti
konusunda kendisi ile katilleri arasndaki uyumazlk. Tarihi hibir
zaman tekini diayp bunlarn biriyle ilgilenmez. Salt olaylar deil
(salt olaydan yalnzca d olan, ii olmayan bir olay kastediyorum)
eylemleri de soruturur, eylemse bir olayn ii ile dnn birliidir.'
Rubicon'u geiiyle yalnzca Cumhuriyet yasasyla ilikisi
bakmndan, Caesar'n kannn dkln~siyle yalnzca anayasa
konusundaki atmayla ilikisi bakmndan ilgilenir. i bir olayn
dn kefetnekle balayabilir ama hibir zaman orada bitnez;
olayn bir eylem olduunu, asl iinin kendini bu eylem ierisinde
dnmek, eylemcinin dncesini ayrt etnek olduunu hi
aklndan karnamas gerekir.
Doa durumunda, bir olayn ii ile d arasndaki bu ayrm
grlmez. Doa olaylar salt olaylardr, bilim adannn dncesini
izlemeye alt eylemcilerin eylemleri deil. Bilim adamnn,
tarihi gibi, olaylar yalnzca kefetnenin tesine gemesi gerektii
dorudur; ama gittikleri yn ok farkldr. Bilim adam, olay bir
eylem olarak grp eylemcisinin dncesini yeniden kefetneye
giriecek, olayn dndan iine szacak yerde, olayn tesine geer,
tekilerle ilikisini gzler ve bylece onu genel bir ifade ya da doa
yasas altna sokar. Bilim adan iin, doa, gereklik bakmndan
eksik olmas anlamnda deil, onun akll gzlenine sunulmu bir
gsteri olmas anlamnda, hep ve yalnzca bir "grn"tr; oysa
tarih olaylar hibir zaman salt grnler deildir, tarihinin
ilerindeki dnceyi ayrt etnek iin, karsndan deil ierisinden
256

bakt eylerdir.
Olaylarn

iine bylece szp, dile getirdikleri dnceyi ortaya

tarihi bilim adannn yapmas gerekmeyen ve
yapamayaca birey yapar. Bu anlamda tarihinin ii bilim
adamnnkinden daha karnaktr. Bir baka anlamda ise daha yaln:
tarihinin olaylarn nedenlerini ya da yasalarn ararken (tarihi
olmay brakmadan) bilim adanna yknmesine gerek yol"tur,
yknemez de. Bilim iin, olay onu alglayarak kefedilir, nedeni
konusundaki daha ileri aratrma ise, onu snfna balayarak ve o
snf ile teki snflar arasndaki ilikiyi belirleyerek srdrlr. Tarih
iin, kefedilecek nesne salt olay deil, onda dile gelen dncedir. O
dnceyi kefetnek zaten onu anlamaktr. Tarihinin olgular
belirlemesinden sonra, nedenlerini sorutrmak gibi fazladan bir
sre yoktur. Tarihi ne olup bittiini bilince, neden olup bittiini
zaten bilir.
Bu, 'neden' szcnn tarihte ille de yeri olmad anlamna
gelmez; yalnzca orada zel bir anlamda kullanld anlamna gelir.
Bir bilim adam "Turnusol kad neden pembeleiyor?" diye
S!)rduunda, "Tumusol kad nelerden tr penbeleiyor" demek
ister. Bir tarihi "Brutus Caesar' neden baklad?" diye sorduunda,
"Bruts ne dnd, onu Caesar' baklama kararna vardran ne?''
demek ister. Onun iin olayn nedeni, eylemi olayn olmasna yol
aan kiinin zihnindeki dnce demektir: bu da olaydan baka
birey deildir, olayn kendisinin iidir.
Dolaysyla, doa sreleri salt olaylarn ardai:dal diye, uygun
karnakla,

bir biimde betimlenebilir, ama tarih , sreleri yle betimlenmez.

Onlar salt olay sreleri deil, dnce srelerinden oluan bir i
yan bulunan eylem sreleridir; tarihinin arad ey de bu dnce
sreleridir. Her tarih dnce tarihidir.
Peki tarihi kefetneye alt dnceleri nasl ayrt eder?
B unun yaplabilmesinin tek bir yolu var: onlar kendi zihninde
'yeniden dnmek. Felsefe tarihisi, Platon'u okurken, Platon'un
kendini birtakm szlerle dile getirdiinde ne dndn bilmeye
alr.
Bunu yapabilmesinin tek yolu onu kendi kendine
257

dnmesidir.

Aslnda szleri "anlama"dan sz ederken demek

budur. Julius Caesar'n birtakm eylemlerine ilikin bir
aklama sunan siyaset ya da sava tarihisi bu eylemleri anlamaya,
yani Caesar'n kafasndaki hangi dncelerin o eylemleri yapmasn
belirlediini kefetmeye alr. Bu, Caesar'n ierisinde bulunduu
durumu kendi kendine tasarlamas, Caesar'n durum hakknda ve o
durumla uramann olanakl yollar hakknda ne dndn
kendi kendine dnmesi demektir. Dnce tarihi ve dolaysyla
her tarih, gemi dncenin tarihinin zihninde yeniden

istediimiz

canlandrlmasdr.

Bu yeniden canlandrma ancak, srasyla Platon ve Caesar

durumunda, tarihinin zihninin btn glerini, btn felsefe ve
siyaset bilgisini sorun zerinde toplamas lsnde gerekletirilir.
Bu, kendini bakasnn zihninin bysne edilgin bir biimde
brakmak deildir; etkin ve dolaysyla eletirel bir dnme iidir.
Tarihi gemi dnceyi yeniden canlandrmakla kalmaz, onu
kendi bilgisinin balamnda yeniden canlandrr ve dolaysyla,
yeniden canlandrrken, onu eletirir, deeri hakknda kendi
yargsm oluturur, onda ayrt edebildii hatalar dzeltir. Tarihini
izledii dncenin bu eletirimi, onun tarihini izlemekten sonra
gelen ikincil birey deildir. Tarihsel bilginin kendisinin vazgeilmez
bir kouludur. Dnce tarihi konusunda, tarihinin, "doru olup
olmadna" karar vermeyi bir bakasna brakarak, yalnzca "unun
unun ne dndn" belirlediini sanmaktan daha byk bir hata
olamaz. Her dnme eletirel dnmedir; dolaysyla, gemi
dnceyi yeniden canlandran dnce, yeniden canlandrrken
onlar eletirir.

Tarihinin tarihsel bilgi alann insan ileriyle snrlamay adet

getirmesinin nedeni imdi ak. Doal bir sre bir olaylar
slireci, tarihsel bir sre bir dnceler srecidir. nsan, eylemlerini
dncelerinin ifadeleri haline getirmek iin dnen ya da yeterince
dnen, yeterince ak dnen tek Jayvan diye grldnden,
tarihsel srecin tek znesi diye grlr. nsann dnen tek bayvan
olduu inanc baUl inanur: ama insann herhangi bir baka

~aline

258

hayvandan daha ok, daha srekli ve etkili dnd ve yapp

ettikleri salt gd ve arzu yerine, genie lde dnceyle
belirlenen tek hayvan olduu inanc tarihinin ba kuraln hald
gsterneye ola ki bol bol yeter.
Bundan her insan eyleminin tarihe konu olduu sonucu kmaz;
aslnda tarihiler de yle olmad konusunda uyuurlar. Ne ki,
kendilerine tarihsel insan eylemleri ile tarihsel olmayan insan
eylemleri arasnda nasl ayrm yaplaca sorulduunda, ne
diyeceklerini anrlar: biz imdiki bak anzia bir yant
nerebiliriz: insann yapp ettikleri, onun hayvansal doas, gdleri
ve arzular denebilecek eyle belidendii srece, tarihsel deildir; bu
etkinlikler sreci doal bir sretir. Bunun iin, tarihi insanlarn
yiyip inesiyle, uyunasyla, sevinesiyle ve bylece doal arzularn
doyurnasyla
ilgilenmez; bu &zularn gelenek ve ahlaka
onaylanacak biimde doyun bulduu bir ereve olarak,
dnceleriyle yarattklar toplumsal adetlerle ilgilenir.
Sonu olarak, evrim aplay deimez bir zgl biimler
dizgesinin, snrlar ierisinde bir deime anlamndaki eski doal
sre anlaynn yerine, bu biimlerin kendilerinde bir deime
ieren yeni sre anlayn koyarak doa tasarnnzda devrim
yaptysa da, doal sre tasarmn tarihsel sre tasarn ile
kesinlikle zdeletirnenitir; 'evrim' szcn tarilsel bir
balanda kuianrna ve parlamentonun ve benzeri eylerin evriminden
sz etne nodas, bu ok eski olmayan moda, doa biliminin tek
doru bilgi biimi diye grld ve baka bilgi biimlerinin,
varlklarn tenelendirmek iin, kendilerini o modele uydurmak
zorunda hissettikleri bir ada doal olsa da, kark dnmenin
sonucuydu ve daha fazla karkla bir kaymikt.
Doa srelerinin yaplar bakmndan eninde sonunda tarihsel
olduu yollu tek bir varsaym vardr: o da, bu srelerin gerekte
onlarn i yan olan bir dnceyle belirlenmi eylem sreleri
olduudur. Bu demektir ki, doal sreler, ister Tanrnn, ister
meleksi ya da eytans sonlu akllarn, ister bizim zihinlerimizin
bedenlerimizde oturmas gibi organik ya da organik olmayan doa
259

cisimlerinde oturan, az ok bizimkine benzer zihinlerin dnceleri

olsun, dncelerin ifadeleridir. Salt metafizik dler bir yana, byle
bir varsaym, ancak doa dnyasn daha iyi anlamaya gtryorsa
ciddiye alnnay isteyebilir. Bununla birlikte, aslnda bilim adan
hakl olarak "le n'ai pas eu besoin de cette hypotlese "(*) diyebilir,
teolog da Tanrnn doa dnyasndaki eyleminin sonlu insan aklmn
tarihsel yaa.'ll. koullarndaki eylemine benzedii yollu bir
dnceden rkecektir. En azndan u doru ki, bilimsel ve tarihsel
bilgimiz varolduka, doa dnyasn oluturan olay sreleri tarih
dnyasn oluturan dnce srelerinden tr olarak tamamen farkl
olur.

(iii) Zihin bilgisi olarak tarih

yleyse tarih, ou kez yanl olarak betinlendii gibi, ardarda
gelen olaylarn yks ya da deimenin aldamas deildir. Doa
bilimcinin tersine, tarihi byle olaylarla hi ilgilenmez.
Dncelerin dsal ifadeleri olan olaylarla ilgilenir yalnzca ve
bunlarla da ancak dncelei dile getirdikleri srece ilgilenir.
Aslnda, yalnz dncelerle ilgilenir; dncelerin olaylardaki
dsal ifadeleriyle ancak yeri gelince, peine dt dnceleri
aa vuruyorlarsa ilgilenir.
Bu dnceler, bir anlamda, zamanda olup biten olaylarn
kendileridir kukusuz; ne ki, tarihinin onlar ayrt edebilmesinin tek
yolu onlar kendi kendine yeniden dnmesi olduundan, tarihi
iin bunlarn hi de zamanda olmadklan yollu ok nemli bir baka
anlam var. Pythagoras'n hipotensn karesine ilikin kef bizim
bugn kendi kendimize dnebildiimiz bir dnce, matematik
bilgisine kalc bir katk oluturan bir dnceyse, Augustus'un,
proconsulare inperiun ilc tribunicia potestas'n ieriklerini
gelitirerek, Roma Cumhuriyet anayasas zerine bir nonarinin
alanabilecei yollu kefi de ayn biimde Roma tarihi rencisinin
(*)Bu varsayma ihtiyacm olmad (ev.).
260

kendi kendine dnebUecei bir dnce, siyasal dncelere kalc

bir katkdr. Whitehead dik gene ncesiz-sonrasz bir nesne
demekte haklysa, ayn deyim Roma anayasas ile Augustus'un onda
yapt deiikiie de uygulanabilir. Bu bir ncesiz-sonrasz nesnedir,
nk herhangi bir zamanda tarihsel dnceyle kavranabilir; zaman,
tpk gende bir fark yaraunamas gibi, bu konuda da hibir fark
yaraunaz. Onu tarihsel klan zellik zamanda olup biunesi deil,
soruturduumuz
durumu yaratan ayn dnceyi yeniden
dnmenizle bizce bilinmesi, bylece o durumu anlamaya
balamamzdr.

Tarihsel bilgi akln gemite ne yaptnn bilgisidir ve ayn

zamanda bunun yeniden yaplmas, gemi edinierin imdide
srdrlnesidir. Dolaysyla nesnesi salt bir nesne deil, onu bilen
zihnin dnda bireydir; ancak bilen zihin onu yeniden
canlandrd, bunu yaparken de kendini bildii lde bilinebilen bir
dnce etkinliidir. Tarihi iin, tarihini inceledii etkinlikler
seyredileeek gsteriler deil, kendi zihninde, ieriden yaanacak
yaantlardr. Srf ayn zamanda znel etkinlikler ya da kendi
kendisinin etkinlikleri olduu iindir ki, tarihi iin nesnel ya da
bilindik etkinliklerdir.
O zaman, denebilir ki, tarihsel soruturma tarihinin gzleri nne
kendi zihninin glerini serer. Tarihsel olarak bilebildii herey kendi
kendine dnebildii dnceler olduundan, onlar bilmesi
zihninin bu biimde dnebildiini (ya da srf o;lar inceleme abas
sayesinde dnebilir olmutur) gsterir kendisine. Tersinden
bakarsak, ne zaman birtakm tarihsel sorunlar anlalmaz bulsa,
kendi zihninin bir kstlln kefeunitir; dnemedii ya da artk
dnemedii, henz dnemedii birtakm eyler olduunu
kefeunitir. Birtakm tarihiler, kimi kez tm tarihi kuaklar,
tarihin birtakm dnemlerinde hibir eyi anlalr bulmazlar ve
onlara karanlk a adn verirler; ama byle szler, onlar kullanan
kiiler hakknda bize epeyce ey sylese de, yani onlarn
yaamiarna temel olan dnceleri yeniden dnemediklerini
sylese de, o alarm kendisi hakknda hibir ey sylemez. Die
261

Weltgeschichte ist das

Weltgericlt demnitir; dorudur

da, ama her

zaman kabul edilmeyen bir anlamda. Sank krssnde duran.
tarihinin kendisidir ve kendi zihninin salaml ile zayfln,
erdemleri ile ayplarn aa vurur.
Ne ki, tarihsel bilgi. yalnz uzak gemile ilgili deildir.
Hammurabi'nin ya daSolon'un dncesini tarihsel dnme yoluyla
yeniden dnebiliyor, bylece yeniden kefedebiliyorsak, bize
mektup yazan bir dostun ya da caddeden geen bir yabancnn
dncesini de ayn biimde kefedebiliriz. Tarihinin bir kii,
soruturmasnn znesinin bir baka kii olmas da zorunlu deildir.
On yl nce ne dndm, o zaman yazdklarm okuyarak ya da
be dakika nce ne dndm, o zaman yaptm, ne yaptm
farkettiimde beni artan bir eylem zerine dnerek, ancak
tarihsel dmne yoluyla kefedebilirim. Bu anlamda, her zihin
bilgisi tarihseldir. Kendi zihnimi bilebilmemin tek yolu u ya da bu
zihinsel edimi gerekletirmem, sonra da gerekletirdiim edimin
ne olduuna bakmamdr. Belli bir konu hakknda ne dndm
bilmek istersem, dncelerimi kat zerinde ya da bir baka
biimde dzene sokmaya alrun; sonra da, onlar bylece
dzenlemi ve dile getirmi olarak. sonucu bir tarihsel belge gibi
inceleyebilir, bir para dndmde dncelerimin ne olduunu
grebilirim: bunlar beni doyurmazsa, bunu bir daha bir daha
yapabilirim. Zihnimin henz aa kmam ne gibi gleri
olduunu, rnein iir yazp yazamayacam bilmek istersem, bir
tane yazmaya almam, beni ve bakalarn gerekten etkileyip
etkilemediini grmem gerekir. Umduum kadar iyi ya da korktuum
kadar kt bir insan olup olmadun bilmek istersem, yaptun
eylemleri incelernem ve gerekte ne olduklann anlarnam ya da gidip
kimi yeni eylemlerde bulunmam, sonra da onlar incelernem gerek.
Btn bu soruturmalar tarihseldir. Olup bitmi olgular, dnp
dile getirdiim dnceleri, yaptun eylemleri incelemeyle yrr bu
soruturmalar. Daha yeni baladun ve hala yapmakta olduum
eyler konusunda henz hibir yarg verilemez.
Bir bakaSnn zihnini ya da bir topluluun, bir an ortaklaa
262

zihnini (ta olarak ne anlama geliyorsa, o) bilebilmenin tek yolu da

ayn tarihsel yntemdir. Victoria ann zihnini ya da ingiliz siyasal

ruhunu incelemek, Victoria a dncesinin ya da ngiliz siyasal

etkinliinin tarihini incelemekten baka birey deildir. Burada
dnp Locke'a ve onun "tarihsel, yaln yntemine" geliyoruz. Zihin
kendi yapsn ortaya koymakla kalmaz, dnp eylemekle, bireysel
dnceleri dile getiren bireysel eylemleri yapmakla, hem genel
anlamda zihin olarak hem de bu zel yeti ve yetenekleri tayan zel
zihin eidi olarak, yapsn kullanr ve ona hkmeder. Tarihsel
dnme bu eylemlerde dile gelmi bu dncelerin ortaya karlma .
yolu ise, Locke'un ifadesinin doruyu vurgulad, tarihsel bilginin de
insan zihninin kendisi h~nda edinebilecei tek bilgi olduu
grlecektir. nsan doasnn ya da insan zihninin bilimi denen bilim
tarih ierisinde zelir gider.
Elbette, bunu sylerken tarihten onun verebil,eceinden fazlasn
istediim dnlecektir (byle dnenler beni buraya kadar izleme
sabnn gsterdilerse). Ardarda gelen olaylarn bir yks ya da bir
deimeler gsterisi biimindeki yanl tarih gr, son yllarda,
zellikle bu lkede ylesine sk, ylesine gvenle retilmitir ki,
szcn asl anlam tarihsel srecin doal srece benzetilmesiyle
uup gitmitir. Bou bouna da olsa, bu kaynaktan doan yanl
anlamalar,a kar kmak zorundaym. Ne ki, bir zihin biliminin tarih
ierisinde .zeltilmesinin, onun ou kez ileri srd ve sannm,
yanl olarak ileri srd eyi reddetmek demek olan bir anlam var
ki, bunu kabul etmem gerek. Zihin bilimcisi, . kard sonularn
evrensel, dolaysyla deitirilemez doruluuna inandndan, zihin
hakknda yapt aklamann, zihnin tarihindeki btn gelecek .
aamalar iin de geerli olduunu dnr: biliminin, zihnin
yalnzca gemite ve imdi ne olduunu deil, bundan sonra da ne
olacan
gsterdiini
dnr.
Tarihiye
peygamberlik
b~edilmemitir, bunu da bilir; dolaysyla, tarihsel zihin incelemesi
ne insan dncesinin gelecekteki gelimelerini nceden syleyebilir
ne de onlara' yasa koyabilir; bu gelimelerin -hangi ynde olduunu
syleyemes,ek de- balang noktas olarak imdiden yola kmas
263

btn tarihinin uymas gereken bir

kapama ve eylerin doasndan
gelmeyen (bu eit snrlamalar gerektir ve kolayca kabul edilir),
zihnin kendisinin varsayd yasalardan gelen snrlamalarla gelecek
kuaklarn elini kolunu balama iddias, insan doas biliminin
tad hatalar arasnda,.yle ufak bir hata deildir.
Bir baka tr itiraz var ki, daha uzun irdelemeyi hak ediyor.
Zihnin tarihsel bilginin asl ve tek nesnesi olduu kabul edilmi
olabilir; ama halil, tarihsel bilginin zihnin bilinebilmesinin tek yolu
olmad ileri srlecektir. Zihni bilmenin iki yolu arasnda bir
ayrm olabilir. Tarihsel dnce zihni belirli durumlarda belirli
biimlerde eyleyen birey olarak inceler. Zihni incelemenin bir baka
yolu, belli bir durumdan ya da belli bir eylemden soyutlayarak, genel
zelliklerini soruturmak gibi bir yolu olamaz m? Olabilseydi,
tarihsel bir zihin bilgisine kart olarak, bilimsel bir zibin bilgisi
olurdu bu: tarih deil, zihin bilimi, psikoloji ya da zihin felsefesi.
Byle bir zihin biliminin tarihten aynimas gerekiyorsa, ikisi
arasndaki ilikinin nasl tasarannas gerekir? Bana yle geliyor ki,
bu ilikiye degin iki olanakl almak gr var.
Onu tasaramann bir yolu zihnin ne olduu ile ne yapt
arasnda bir ayrm yapmak, ne yaptnn, tek tek eylemlerinin
incelenmesini tarihe brakp, ne olduunun incelenmesini zihin
bilimine aynnak olacaktr. Bilindik bir ayrm kullanrsak, zihnin
ilevleri yapsna baldr ve tarihte aa km ilevlerinin ya da
tek tek etkinliklerinin ardnda, bu ilevleri belirleyen ve tarihle deil,
bir baka dnce eidiyle incelenmesi gereken bir yap yatar.
Bununla birlikte, bu anlay ok karktr. Bir makine sz
konusu olduunda, yapy ilevden aynr, berikini tekine bal
dnrz. Ne ki, bunu srf makineyi alrken de dururken de eit
olarak alglayabildiimiz iin yapabilir, dolaysyla onu her iki
durumda farksz bir biimde inceleyebiliriz. Ama bir zihin
incelemesi, onun etkinliklerinin incelenmesidir; mutlak olarak durgun
bir zihin dnmeye alrsak unu kabul etmemiz gerekir ki,
byle birey varolsa bile (bu ok kukulu), en azndan biz onu
gerekiyorsa, o

at kuma,

baka. Gelecein

gelecein kaplarn

264

inceleyemeyecek durumda oluruz. Psikologlar zihinsel dzeneklerden

sz ederler; ama yaplardan deil, ilevlerden sz ederler. Bu dzenek
denen eyleri ilerken gzleyebildiklerini sylemeye kalkmazlar.
balangtaki aynma daha yakndan bakarsak, hi de sylyormu
gibi grnd eyi sylemediini grrz. Bir makine sz konusu
olduunda, ilev dediimiz ey, gerekte yalnzca makinenin tm
ileyiinin yapmcsnn ya da kullancsnn amacna hizmet eden
yandr. Bisikletler bisiklet olsun diye deil, insanlar bir biimde
gezebilsinler diye yaplmtr. Bu amaca bakldnda, bir bisiklet
ancak birisi ona .bindii zaman iler. Ama bir kede duran bir
bisiklet ilernekten kesilmez: paralar etkin halde deildir, belli bir
dzen ierisinde birarada durmaya devam ederler. Yapsn konma
dediimiz ey, bu birarada durma ilevinden baka birey deildir.
Bu anlamda, yap denen her ne ise, gerekte bir ileme biimidir.
Baka bir anlamda, zihnin, kendisini zihin yapan bu etkinlikleri
gerekletiren bir zihin olmas dnda, hibir ilevi yoktur; ne kendi
iin ne bir bakas iin hibir deeri yoktur. Dolaysyla, Hume
"ruhsal tz" diye birey olmadn, zihinden ayn, onun yaptklarnn
ardnda yatan hibir ey olmadn ileri srerken haklyd.
Bu tasarm, Comtc'un nl aynmn kullanrsak, tarihsel
etkinliin olgular ardnda yatan bilinmez bir t~ anlayna dayal
"metafizik" bir zihin bilimi tasarm olur; almak tasarm, bu
olgularn kendileri arasndaki benzerlikler ya da tekbiimlilikler
anlayna dayal "pozitif" tasarm olacaktr. Bu tasarma gre, zihin
biliminin ii tarih ierisinde durmadan yinelenen etkinlik tiplerini ya
da rntlerini ortaya kannaktr.
~yle bir bilimin olanakl olduu kuku gtrmez. Ama ona
ilikin iki saptamada bulunmak gerek.
ilkin, byle bir bilime doa- bilimi benzeimine dayal bir deer
birnek tmyle yanla gtrr. Doa bilimindeki geneliernenin
deeri fizik bilimi verilerinin algyla verilmesine dayanr, alglama ise
anlama deildir. Dolaysyla, doa biliminin ham maddesi, gzlenen
ama anlalmayan, alglanm teklii ierisinde bakldnda
kavranmaz o~an "salt tekler"dir. yleyse, bu tekierin genel tipleri
265

arasndaki ilikilerde kavranabilir bireyi kefetmek, bilgide gerek

bir ilerlemedir. Kendi bana ne olduklar, bilim adamlarnn bkp
usanmadan bize hatrlattklar gibi, bilinmeden kalr: ama hi deilse
ierisine girdikleri olgu rntlerine ilikin bireyler bilebiliriz.
Tarihsel olgulardan genellemeler yapan bir bilim ok farkl bir
durumdadr. Burada olgularn veri olarak ie yaramas iin nce
tarihsel olarak bilinmesi gerekir; tarihsel bilgi ise alg deildir, olayn
i yan olan dncenin ayrt edilmesidir. Tarihi byle bir olguyu
geneilenecek bir veri olarak zihin bilimcisine teslim etmeye hazr
olduunda,
onu zaten bu biimde ierisinden anlamtr.
Anlamadysa, olgu daha hakkyla "belirlenmeden", geneilenecek bir
veri olarak kullanlyor demektir. Ama anladysa, genelierne yapmak
iin hibir deeri kalmaz. Napoleon'un devrim Fransa'snda
saygnln neden ve nasl kazandn tarihsel dnme yoluyla
zaten anlyorsak, benzer eylerin baka yerlerde de olduu ifadesinin
(doru bile olsa) o sreci anlamamza hibir katks olmaz.. Byle
ifadelerin ancak belli bir olgu kendi bana anladamad zaman
deeri vardr.

Bundan tr, byle bir bilimin deerli olduu dncesi, bu

bilimin zerine kurulduu "tarihsel verilerin", "bilin fenomenlerinin"
vb. yalnzca algland ve tarihsel olarak bilinmedii yollu rtk ve
yanl bir sayltya dayanr. Byle yalnzca alglanabildiklerini
dnmek, onlar zihin diye deil, doa diye dnmek demektir;
dolaysyla, bu tipten bilimler dizgeli bir biimde zihni zihinlikten
karmaya,
doaya
evinneye alrlar. Modem rnekleri;
Spencer'in szde tarihi -burada, Spencer'in "kltrler" dedii tekil
tarih olgular, aka "tpk kr iekleri gibi grkemli bir
amaszlkla" geliip yok olan doa rnleri diye tasarlanr- ile
imdi moda olan bir sr psikoloji kuramdr -bunlar da erdem ile
ayb, bilgi ile yanlsamay ayn biimde tasarlarlar.
kincileyin, byle bir bilimin genellemelerinin nereye kadar
geerli olduunu sorarsak, bu bilimin tarih alanna stnlk salama
iddiasnn temelsiz olduunu grrz. Ayn trden zihinler ayn
trden durumlara yerletirildii srece. davran tipleri kukusuz
266

baronun ralayc davran-rntleri, feodal bir

toplunda yaayan feodal baronlar olduu srece, kukusuz pek
deimezdi. Ne ki, yaps bir baka trden olan bir dnyada bunlar
bouna aranacaktr (meer ki arayan, en gevek, en dsel
benzeimlerle yetinen bir aratrmac olsun). Davran-ntlerinin
deimez olabilmesi iin, belli trden durumlar hep yeniden yaratan
bir toplumsal dzenin varolmas gerekir. Ama toplumsal dzenler
tarihsel olgulardr ve hzl ya da yava, kanlmaz deimelere konu
olurlar. Pozitif bir zihin bilimi elbette tekbiimlilikler, yinelenmeler
ortaya koyabilecektir, ama koyduu yasalarn olgularn karld
tarihsel dnem dnda geerli olacann hibir garantisi olamaz.
Byle bir bilim (klasik iktisat denen ey konusunda. yaknlarda bize
retildii gibi) ierisinde olutuu tarihsel an birtakm ralayc
zelliklerini genel bir biimde betimlemekten daha fazlasn yapamaz.
Daha byk bir olgu temeli bulmak iin eski tarihe, modem
antropolojiye gvenip daha geni bir alana yaylarak bu snir
amaya kalkarsa, yine de hibir zaman insanlk tarihind~ki birtakm
dnemlerin genelletirilmi bir betiminden daha fazlas olmayacaktr.
Hibir zaman tarihsel-olmayan bir zihin bilimi olmayacaktr.
yleyse, byle bir pozitif zihin bilimini tarih alannn stne
ykselen, insan doasnn kalc ve deimez yasalarn ortaya koyan
bir bilim diye grmek, ancak tarihsel bir an geici koullarn
insan yaamnn srekli koullaryla kartran bir kii iin
olanakldr. Onsekizinci yzyl insanlarnn bu hatay yapmas
kolayd,
nk onlarn tarihsel bak as yle dar,
kendilerininkinden baka kltrlere ilikin bilgileri yle snrlyd ki,
kendi gnlerindeki bir bat Avrupaimm dnsel alkanlklarn,
nee ierisinde, Tanrnn Adem'e ve onun tm soyuna ihsan ettii
dnsel yetilerle zdeletirebiliyorlard. Hume, insan doasna
ilikin aklamasnda, gerekte belli biimlerde dndmz
gzlemenin tesine hi~bir zaman gemeye almam, 'biz' szc
ile ne kastettii sorununu tartmadan brakmt. Kant bile, "olgu
sorununun" tesine geme ve "doru sorununu" zme giriiminde,
elimizdeki trden bilimi elde edeceksek, byle dnmemiz
yinelenir. Bir

~eodal

267

gerektiini

gsteriyordu yalnzca. Deneyimin nasl olanakl olduunu

sorarken, deneyimden kendi ann ve uygarlnn insanlarnda
bulunan deneyimi kasteder. Bunun farknda deildi elbette. Onun
anda kimse, dnce taribi zerine, bir onsekizinci yzyl
Avrupalsnn bilimi ile deneyiminin baka insanlarn ve baka
alarnkinden ok farkl, son derece zel tarihsel olgular olduunu
bilmeye yetecek kadar alma yapnamt. Tarihin gsterdii yle
dursun, insanlarn maymunluktan yeni ktklar gnden bugne dek
ok farkl biimlerde dnmu olmalan gerektiini bile farketmi
deillerdi. Onsekizinci yzylda uralan insan doas bilimi
tasarm, insan trlerinin, btn tekiler gibi deimez ralayc
zellikleri olan zel bir yaratk olduuna hrua inanlan bir an
tasarm dr.

Modern

dncenin

ilkelerine gre, her trl

doa

gibi insan

doasn da evrime konu diye grmek gerektiini belirtmekle, nsan

doas

zndeki yanlg giderilni olmaz.

Aslnda tasarmn byle bir biime sokulmas olsa olsa daha kt
sonulara gtrr. Evrim eninde sonunda doal 'bir sretir, bir
deime srecidir; byle olduu iin de, belli bir biimi yaratrken,
bir bakasn ortadan kaldnr. Silr ann tribolitleri biz de dahil
bugnk memelilerin atas olabilir; ama bir insan varl bir eit
tespilbcei deildir. Doal bir sre ierisinde, gemi, yerini
bakasnn ald .l bir gemitir. imdi diyelim ki, tarihsel insan
dncesi sreci bu anlamda bir evrim sreciydi. Bundan u kar ki,
belli bir tarihsel dnemin ralayc dnme biimleri insanlarn o
zaman uymalan gereken, ama farkl zamanlarda, farkl zihinsel
kalplarla biim kazanm bakalarnn hi uyamadklar dnme
biimleridir. Bu doru olsayd, hakikat diye birey o:mazd:
tamamen Herbert Spencer'den alnm karma gre, bizim bilgi
saydmz ey yalnzca gnmzn dnce modasdr, doru
deildir, olsa olsa varolu savammzda yararldr. Santayana da
tarihi "lnn yaamn yeniden yaamaya ilikin renilmi
yanlsamay" besleyen birey diye ancak "kendilerini bilmeyi
becererneyen ya da korkap, znde sadakatsiz zihinlere"; "daha nce
bilimi

tasarnnn

268

kefedilmi

ya da elde edilmi bir hakikati yeniden kefetmeye".

"insanlann bir zamanlar byle bir dnceyle
uram olmalar.na ilgi duyan kiilere" yarar bir konu diye
sularken, dnce tarihine ilikin ayn evrimci gr ima
etmektedir.
Bu grlerdeki ortak yanlg, gemiin yerini imdiye brakarak
lp gittii bir do$al sre ile, gemiin, tarihsel olarak bilindii
srece, imdide yaad bir tarihsel srecin biribirine
kartrlmasdr. Modem matematik ile Yunanllarn matematii
arasndaki fark pek iyi gren, her birinin kendi tarihsel ann bir
ilevi olduunu bilen Oswald Spengler, tarihsel sre ile doal sre
arasndaki kendi yanl zdeletirmesinden yola kp, Yunan
matematiinin bizim iin tuhaf olmakla kalnayp anlalmaz olmas
gerektiini doru olarak ileri srer. Ama gerekte, Yunan
matematiini olduka kolay anlamakla kalmyoruz, bizimkinin de
temelini oluturuyor. Yunan matematii adlann ve tarihlerini
verebileceimiz kiilerin bir zamanlar urat bir matematiksel
dncenin
l gemii deil, bizim imdiki matematiksel
aratrmalanmzn yaayan genii, matematikle ilgilendiiniz
srece elde bir olarak kullandnuz bir gemitir. nk tarihsel
gemi, doal gemiten farkl olarak, bizzat tarihsel dnme
ediniiyle canl kalm, yaayan bir gemitir; bir dnme
biiminden tekine giden tarihsel deime ilkinin liln deildir,
kendi tasanmlannn gelimesinden ve eletirisinden oluan yeni bir
balarola btnlemi olarak yaanun srdrmesidir. Santayana,
birok bakalar gibi, nce yanl bir biimde tarihsel sreci doal
'srele zdeletiriyor, sonra da tarihi; kendisinin yanl olarak
dnd ey olmakla suluyor. Spencer'in insan dncelerinin
evrimine ilikin kuran ise hatay en kaba biimiyle temsil
etmektedir.
nsan bakalarnn deneyiminden yararlanabilen bir hayvan diye
tanmlanmtr. Bedensel yaam konusunda bu hi doru olnaz: bir
bakas yemek yiyince o da beslenmi ya da bir bakas uyuyunca o
da dinlenmi olmaz. Ama zihinsel yaam baknundan dorudur bu;
deil,

yalnzca

269

bu yararn gereklemesi de tarihsel bilgiyle olur. nsan dncesinin

ya da zihinsel etkinliinin btn bir ortak mlktr ve zihnimizin
yapt hemen hemen btn ilemler, yapmay onlar daha nce
yapm olanlardan rendiimiz ilemlerdir. Zihin ne yapyorsa o
olduundan ve insan doas -bu gerek bireyin adysa- insan
etkinliklerinin adndan baka birey olmadndan, belirli ilemleri
yapabilmenin edinilmesi belirli bir insan doasnn edinilmesidir.
Demek ki. tarihsel sre. insann mirass olduu gemii kendi
dncesinde yeniden yaratarak kendisi iin u ya da bu eit insan
doasn yaratmas srecidir.
Bu miras bir doal srele aktarlamaz. Sahip olmak iin, ona
sahip olan zihince kavranmas gerekir; tarihsel bilgi de ona sahip
olmaya girimemizin yoludur. nce, zel trden bir sre, tarihsel
sre yoktur, sonra bunu, yani tarihsel dnceyi bilmenin zel bir
yolu yoktur. Tarihsel srecin kendisi bir dnce srecidir ve ancak
onun paralar olan zihinler kendilerini onun paralar olarak
bildikleri srece vardr. Tarihsel dnme yoluyla, kendinin bilgisi
tarih olan zihin, tarihsel dncenin sahip olduunu aa vurduu
bu gleri kendinde kefeder, ama bu gleri gcl halden gerek bir
hale getirir, onlar gerek varolua sokar.
Dolaysyla, tarihsel sre bir dnce sreci olduundan, onun
gerei olarak, bu srecin balangcnda dncenin zaten varolmas
gerektiini ve dncenin znde ve kendinde ne olduuna ilikin
bir aklamann tarihsel olmayan bir aklama olmas gerektiini ileri
srmek safsata olacaktr. Tarih zihni gerektirmez; ancak hem tarihsel
sre ierisinde yaad hem de kendini byle yaarken bildii
srece zihin olan zihnin kendi yaamdr tarih.
nsann, bilinli tarihsel yaam olmasndan baka, ussal bir
hayvan olmas bakmndan da yaratklarn geri kalanndan farkl
olduu dncesi, yalnzca bir boinantr. nsanlar ancak zaman
zaman, zar zor ve kukulu bir biimde ussaldrlar. Ussallklar
nicelik bakunndan olduu kadar nitelik bakmndan da bir derece
sorunudur: kimisi tekilerden daha ska ussaldr, kimisi daha da
youn bir biimde ussaldr. Ama zar zor ve kukulu bir ussalln
270

insanlardan baka bayvanlarda da bulunduu kesinlikle yadsnamaz.

Zihinleri sra ve g bakmndan en aa ilkellerinkinden daha
aada olabilir, ama ayn ltle, en aa ilkeller de uygar
insanlardan daha aadrlar ve uygar dediklerimiz de kendi
aralarnda ancak g bela ayrlrlar. nsan-olnayan bayvanlarda bile
yaam
balanglar
vardr:
rnein,
igdyle
tarihsel
temizlenmeyen, bunu analarndan renen kedilerde. Eitimin bu ilk
admlar tarihsel bir kltrden znde farkl birey deildir.
Tarihsellik de bir derece sorunudur. lkel toplumlarn tarihsellii,
ussalln bir birleme noktas olduu toplumlarn salt igdsel
yaamlarndan. kolay kolay ayrlamaz. Dnme frsatlar ve
hakknda dnlen eyler daha sk ve toplum yaam iin daha
nemli bale gelince, daha nce dnlnu eylerin tarihsel
bilgisiyle korunmu tarihsel dnce miras da daha hatr saylr
hale gelir ve onun gelimesiyle, kendine zg bir ussal yaamn
gelimesi balar.

yleyse, dnce, kendisi de tarihsel bilginin gerei olan bir

tarihsel srecin gerei deildir. Dnce ancak tarihsel sre
ierisinde, dnceler sreci ierisinde varolur ve ancak bu sre bir
dnceler sreci olarak bilindii srece dncedir. Akln kendinin
bilgisi bir rastlant deildir; onun zne aittir. Bunun iindir ki,
tarihsel bilgi bir lks ya da daha nemli ilerden frsat bulan bir
zihnin salt elencesi deildir; yerine getirilnesi yalnzca blli bir akl
biiminin ya da tipinin deil, akln kendisinin kendini srdrmesine
temel olan bir ilk devdir.

(iv) Sonular
Savmnaya altm savlardan birka sonu karmak kalyor
geriye.
nce taribin kendisi hakknda. Modem tarihsel soruturma
yntemleri aabeylerinin, doa bilimi ynteminin glgesi altnda
olgunlamtr; bir bakna ondan yardm grm, bir bakma
engellenmilerdir. Btn bu deneme boyunca, taribi l bir gemite

271

yatan ardarda olaylann, bilim adannn doal olaylar anlad gibi,

snflayarak ve bylece tanunlanan snflar arasndaki ilikileri
ortaya koyarak anlalacak olaylarn incelenmesi diye gren bir
anlayla, pozitivist tarih anlay, daha dorusu yanl anlay
denebilecek anlayla srekli bir kavgaya ginnek gerekti. Bu yanl
anlay modern felsefi dncede tarihe ilikin geici bir hata
deildir yalnzca, tarihsel dncenin kendisi iin srekli bir
tehlikedir. Tarihiler ona boyun edikleri lde, asl ilerini,
eylemlerini inceledikleri eylemcilerin dncesine szma iini ihmal
eder, bu eylemlerin d yanlarn, istatistiksel olarak incelenebilecek
trden eyleri -belirlenekle yetinirler. statistiksel aratrma tarihi
iin iyi bir hizmeti ama kt bir. efendidir. Hakknda genellemeler
yapt olgulann ardndaki dnceyi ortaya karamad srece,
istatistiksel genellemeler yapmak ona hibir ey salamaz.
Gnmzde tarihsel dnce hemen her yerde pozitivist yanlgnn
andan kendini kurtaryor ve kendi iinde tarihin, tarihinin zihninde
gemi dncenin yeniden canlandrlmas olduunu kabul ediyor;
ama bu kabuln btn meyvalar alnacaksa, daha ok ey yaplmas
gerekiyor. Tarihsel sre ile doal sreci biribirine kartrmadan
doan her trl tarihsel yanlg bala geerli. Yalnzca tarihsel kltr
ve gelenek olgulann rk ve soy gibi biyolojik ilevlerle kartran
kaba yanlglar deil, burada saylmas ok uzun srecek aratrma
yntemlerini, tarihsel soruturmann dzenlenmesini etkileyen ince
yanlglar. Bu yanlglar kknden kaznasya, asl biimini ve
boyutunu daha yeni kazanan tarihsel dncenin insan doas bilimi
adna ok nceleri ortaya atlnl iddialan ne lde yerine
getirebileceini gremeyiz.
kincileyin, byle bir bilim kurmaya ynelik gemi giriiniler
hakknda.

nsan zihninin bilimleri denen bilimlerin pozitif ilevi, tamamen

(bilgi, ahlak, siyaset, iktisat vb. kuramndakiler gibi

kastediyorum) yanl anlalnaya hep ak olmutur.
Bu bilimler, lksel olarak, hep varolmu ve hep varolacak deimez
bir konunun, insan zihninin aklamalan diye grlmtr. Hi de
ya da

ksmen

almalar

272

yle

olmadklarn,

yalnzca insin

zihninin tarihindeki belli bir

dkmleri olduklann grmek, onlarla
bir para tanld gerektirir. Platon'un Devlet'i deimez siyasal
yaam illksnn deil, Platon'un ele alp )'eniden yorumlad
Yunan lksnn bir aklamasdr. Aristoteles'in Etik'i ncesizsonrasz bir ahHik deil, Yunan elebisinin ahlakn betimler:
Hobbes'un Leviatlan' onyedinci yzyl mutlaklnn siyasal
lklerini ngiliz biimleriyle sergiler. Kant'n etik kuram Alman
dindarlnn (pietisn ) ahiili kanlarn dile getirir; onun Saf Akln
Eletirisi Newton biliminin kavranilar ile ilkelerini gnn felsefi
sorunlaryla ilikileri ierisinde zmler. Bu snrlamalar, sanki
Platon'dan daha gl bir dnr Yunan siyasal ortamndan syrlp
karm gibi, sanki Aristoteles'in Hristiyanln ya da modern
dnyanin ahlak anlaylarn nceden grmesi gerekirmi gibi, kusur
diye grlr. Kusur olmak yle dursun, bunlar bir deer iaretidir;
en iyi nitelikli yaptlarda en ak biimde grleceklerdir. Nedeni de
bu yaptlarda yazarlarn bir insan zihni bilimi kurmaya giriildii
zaman yaplabilecek .en iyi eyi yapmalardr. nsan zihninin onla:n
zamanna rastl:tyan tarihsel gelimesi ierisinde ulat durpnu
sergilerler.
O durumu aklamaya alrken btn yapabilecekleri, onu
nantksal bir. durum,
tutarl bir dnceler btn olarak
sergilenektir. Byle bir aklamann ksr olduunu farkettiklerinde,
btn kendi dnda bir eye dayandrmaya alrlar; baaramazlar
ama, gerekten yapmalar .gerekir; nk tarihsel imdi kendi
gemiini kendinde tar, btnn dayand gerek temel, yani
ierisinden ktg gemi, onun dnda deildir, iinde bulunur.
Bu dizgeler gelecek kuaklar iin deerliliini srdryorsa, tam
tarihsel zelliklerine karn deil, ondan tiidr. Bizim iin, onlarda
dile gelen dnceler gemie ait dncelerdir; ama bu bir l
gemi
deildir;
onu tarihsel olarak anlamakla, imdiki
dncemizin ierisine sokarz, onu gelitirip eletirerek, bu miras
kendi ilerlememiz iin kullanmay olanakl klarz.
Ne ki, imdiki zamandaki zihinsel mlkiyetimizin salt bir
aamada ulat zenginliin

273

dkm, onlar ne bakla kullaridmz hibir zaman gsteremez.

Bunu yapmann tek bir yolu var: onlar yalnzca betimlemek .yerine
zmlernek ve dncenin tarihsel gelimesi ierisinde nasl
oluturulduklarn gstermek. rnein, Kant'n nedeniilik gibi bir
kategoriyi kullanmz temellendirmeye giritiinde yapmak
istedii ey bir anlamda yaplabilir; ama byle bir kategorinin
kullanlabileceini
ve Newton'un bilimini elde edeceksek
kullanlmas gerektiini kantlayarak salt ksr bir uslamlamaya
gtren Kant'n yntemiyle yaplamaz; bilimsel dncenin tarihi
ierisindeki aratrnayla yaplabilir. Kant'n btn gsterebildii,
onsekizinci yzyl bilim adamlarnn bu kategori erevesinde
dndyd;
neden byle dndkleri sorusu nedeniilik
tasarmnn tarihini araurarak yantlanabilir. Bundan daha fazlas
gerekirse; tasarmn doru olduuna, insanlarn o biimde
dnmekte hakl olduklarna bir kant gerekirse, eylerin yapsnda
hibir zaman doyurulamayacak bir istekte bulunulmu olur. Peki, bu
ilkelere gre dnmeye devam eUnek ve biz alrken bunlara
ilikin yantlanamaz eletirllerin doup domayacan grmek
dnda, kendilerine dayanarak dndmz ilkelerin doru
olduu
konusunda kendimizi nasl doyurabiliriz? Bilimin
kavramlarn eletirmek, bir yandan iledeyip giderken, bilimin
kendisinin iidir; bu eletirinin bilgi kuramnca nceden grlmesini
isternek byle bir kurarnn dnce tarihini nceden grmesini
istemektir.
Son olarak, psikoloji bilimine ne gibi bir ilev yklenebilecei
sorusu var. lk bakta durum iki anlaml grnr. Bir yandan bir
zihin bilimi olduunu ileri srer; ama yle ise, donann ancak
yanl bir benzeimin rndr ve tarihe katlp onun iinde
kaybolmas gerekir. Psikoloji akln kendi ilevleriyle uratn
ileri srd srece, olmas gereken kesinlikle budur. Uslamlanann
psikolojisinden ya da ahiakn psikolojisinden (ok tannan iki kitabn
baln anarsak) sz eUnek, varl ve gelimesi doal deil,
tarihsel olan bir konuyu yar-doalc bir bilime ykleyerek szckleri
yanl kullanmak ve konular k~trmak demektir. Ama psikoloji
274

bu tehlikeden kanr ve tam tanma tarihin konusu olan eye

vazgeerse, ola ki saf doa bilimine geri dnecek, kas ve
sinir devinimleriyle uraan fizyol oj inin salt bir dal haline gelecektir.
Ama nc bir almak var. Zibin kendi ussalln farkedince,
kendinde ussal olmayan elerin bulunduunu da farkeder. Bunlar
cisim deildir, zihindir, ama ussal zihin ya da dnce deil. Eski bir
ayrm kullanrsak, tinden farkl olarak psykie ya da nhtur. Bu
usd eler psikoloji:~in konusudur. Bilinli olarak kendini yaayan
insan yaamnn paralar olan, ama tarihsel srecin paralar
olmayan bizdeki kr gler ve etkinliklerdir: dnceden farkl olarak
duyum, kavramlardan farkl o!arak duygular, istenten farkl olarak
itah. Bunlarn bizim iin nemi, psikolojik organizmamzn onlarn.
ierisinde yaad yakn evre olmas gibi, aklmzn ierisinde
yaad yakn evreyi oluturmalarndadr. Ussal yaammzn
paras olmasalar da onun temelidirler. Aklmz onlar kefeder, ama
onlar incelerken kendini incelemez. Onlar tanmay renerek
salkl yaamalarna nasl yardm edebileceini anlar, bylece, kendi
iinin,
kendi tarihsel yaamnn bilinli yaratsnn peinde
koarken, onlar da beslenip destek olabilirler.
bulamaktan

2. Tarihsel imgelem
Tarihsel

dnmenin yaps

ierisinde bir

soruturma,

felsefenin
meru olarakstlenebilecei iler arasndadr; bugn de [1935], bana
yle geliyor ki, byle bir aratrnay yalnzca meru deil, zorunlu
diye dnmek iin nedenler var. nk, bir anlamda, taribin belli
dnemlerinde, belli felsefe sorunlar moda gibidir ve ana hizmet
etme kaygsndaki bir filozofun zel dikkatini isterler. Felsefenin
sorunlar, ksmen deimez, ksmen de, insan yaamnn kendine
zg zelliklerine ve zamann dncesine gre, adan aa
eitlilik gsterirler; her an en iyi filozoflarnda bu iki durum
ylesine biribirine karmtr ki, kalc sorunlar sub specie saecufi(*)
(*)aa zg (ev.).

275

an

zel sorunlan da sub specie aeternitatis\"'J diye, grlr.

nsan dncesi ne zaman zel bir ilginin egemenliine girdiyse,
an en verimli felsefesi o egemenlii yanstmtr; srf onun
etkisine boyun eerek, edilgin bir biimde deil, onu anlamaya zel
bir aba gstererek ve onu felsefi soruturmann odana
yerletirerek, etkin bir biimde.
Ortaa'da teoloji bu biimde felsefi kurgulamay odaklamaya
hizmet eden ilgiydi. Onyedinci yzylda fizik bilimiydi bu. Bugn,
modem felsefenin balangcn onyedinci yzylla tarihiernekte
uylarken, sanrm, o zaman insan yaamna egemen olmaya
balayan bilimsel ilginin ona hlli.a egemen olduunu sylemek
istiyoruz. Ama onyedinci yzyl zihnini, genel ynelimleri
bakmndan,
bugnnkyle
karlatrrsak,
onlarn
yazp
izdiklerinde uratklan konular karlatrmakla, nemli bir fark
gremeyiz. Descartes'n andan beri, hatta Kant'n andan beri,
insanlk yeni bir alkanlk, tarihsel olarak dnme alkanl
edindi. Yzeili yl ncesine dek tarihi adna deer bir tarihi
bulunmadn sylemek istemiyorum; bu doru olmaz: o zamandan
beri tarihsel bilginin oylumunun ve tarihsel kitaplarn veriminin son
derece arttn da sylemek istemiyorum. Bu doru, ama grece
nemsiz olurdu. Demek istediim, bu a boyunca taihsel
dncenin yaps ve sonulan bakrnndan aabeyinin, yani doa
biliminin tekniinden hi de daha az kesin Qlmayan kendine zg bir
teknik gelitirdii, bylece sichere Gang einer Wissenschaft'a(**)
katlarak, insan yaamnda bir yer tuttuu, etkisinin insan yaamnn
ierisine szd ve dnce ile eylemin her blmnde bir lde
diye,

deiiklik yaptdr.
Bakalanyla

birlikte felsefeyi de derinden etkilemitir; ama

genellikle, felsefenin bu etki karsndaki tutumu etkin olmaktan ok
edilgin olmutur. Kimi filozoflar onu buyur etmeye eilimlidir;
kimileri de ierlemeye; grece pek az onun hakknda felsefi olarak
dnmutr. En bata Almanya ile talya'da, "Tarihsel dnme
(*)ncesiz-sonrasz (ev.).
(**)Bir bilimin gvenli yry(ev).

276

nedir?" ve "Geleneksel felsefe sorunlaona ne gibi bir k tutar?"

sorularn yantlamaya ve bu sorulan yantiayarak Kant'n deneyar
zmlemesinin onsekizinci yzyl bilimsel bilinci iin yaptn
bugnn tarihsel bilinci iin yapmaxa aba gsterilmitir. Ama ou
kez, zellikle .de bu lkede, btn bu sorular grmezden gelmeye ve
tarih diye bir eyin varln nemsiz grerek bilgi sorunlann
tartmaya allmtr. Bu alkanlk elbette savunulabilir, Tarihin
hi de bilgi olmad, yalnzca kan olduu ve felsefi incelemeye
deer olmad ileri srlebilir. Ya da, bilgi ise,. sorunlarnn genel
bilgi sorunlar olduu ve zel bir davran istemedii ileri srlebilir.
Bana gelince, ben iki savunuyu da kabul edemem. Tarih kanysa,
felsefe onu niye o gzle bilmesin? Bilgiyse, flozoflar niye onun
yntemlerini ok farkl bilim yn~enlerine gsterdikleri dikkatle
incelemesinler? En byk ada ve yeni ngiliz filozoflannn bile
yaptlann iten ie hayranlk duyarak ve umduumdan daha fazlasn
renerek okurken,. srekli olarak, onlann. en bata algnn ve
bilimsel dnmenin incelenmesine dayal bilgi aklamalarnn,
tarihsel dnceyi grmezden gelmekle kalnayp, gerekte byle
bireyin varlyla uyumaz olduu dncesine kaplyorum.

Kukusuz, tarihsel dnce bir bakma alg gibidir. kisinde de

kendine zg nesne olarak tekil birey var. Alglad~m ey bu oda,
bu masa, bu kat. Tarihinin hakknda dnd ey Elizabeth ya
da Malborough, Peleponnes sava ya da Perdinand ile Isabella'nn
siyaseti. Ama algladm ey hep budur, buradadr ve imdidir. Olup

bittikten ok sonra uzaktan bir pat.Iama

yldz parlamas grdmzde

duyduumuzda,

ya da bir

bile, bunun yine de burada ve imdi

alglanabildii, bu patlama, bu yeni yldz olduu bir an vardr.
Tarihsel dnce hibir zaman ':bu" olamayan bireye .ilikindir,
nk hibir zaman "burada" ve "imdi" deildir. Nesneleri olup
bioni olaylar, artk varolmayan koullardr. Ancak artk algl:umaz
olduklan zaman tarihsel dncenin nesnesi olurlar.. Dolaysyla,
tarihsel dnceyi bem halen varolan hem de biribiriyle kar karya
gelen yada birarada bulunan bir z:e.ile bir nesnenin alverii ya da
ilikisi diye tasarlayan btn bilgi kuramlan, tankl bilginin z
277

diy~

gren kuramlar, tarihi olanaksz klarlar.

Tarih bir bakma da bilime benzer: nk ikisinde de bilgi
karmsal ya da uslamsaldr. Ama bilim bir anlamda her yerde olan,
bir anlamda hibir yerde olmayan, bir anlamda her zamanda olan, bir
anlamda hibir zamanda olmayan bir soyut tmeller dnyasnda
yaarken, tarihinin hakknda uslamlama yapt eyler soyut deil,
somuttur, tmel deil, tekildir; zamanla ve uzayla ilgisiz deildir,
yerin buras olmas gerekiDese ve zaman- imdi olamasa da, kendine
zg bir yeri ve bir zaman vardr. Dolaysyla tarih, bilgi nesnesini
soyut ve deimez, karsnda zihnin eitli tutumlar takDabildii
bir mantksal kendilik diye gren kurarnlara uydmulamaz.
Bu iki tip kuram birletirerek bir bilgi aklamas yapmak da
olanakszdr. Yaygn felsefe byle birletirmelerle doludur; tanma
yoluyla bilgi ve betimleme yoluyla bilgi; bu birleinlerin harc olan
ncesiz-sonrasz nesneler ve geici durumlar; z dnyas ve madde
dnyas; bu ikiliklerde ve baka byle ikiliklerde, olgu sorunlar ile
tasarmlar aras ilikilerde 'ya da olgu bakikatleri ile akl hakikatleri
gibi eski ikiliklerde olduu gibi, onlem hem buraday ve imdiyi
kapsayan bir algnn, hem de her yerde ve her zaman kavrayan soyut
dncenin zelliklerine gre alnr: felsefi gelenein aistlesis'i ile
noesis'i. Ama tarih ne aistbesis ne de noesis olmad gibi, ikisinin bir
birleimi de deildir. Her birinin zelliklerinden kimini tayan, ama
onlar ikisi iin de olanaksz bir biimde birletiren nc bireydir.
Ksmen geici durumlarla tanklk, ksmen soyut kendiliklere
ilikin uslamlamal bir bilgi deildir. Geici ve somut olana ilikin
btnyle uslamlamal bir bilgidir.
Benim buradaki amacm, bu nc eyin, yani tarihin ksa bir
aklamasn sunmak; ortak duyu kuram denebilen ona ilikin bir
kuram, ou insann konu zerine ilk dndklerinde inandklar
ya da inandklarn sandklar kuram dile getirerek ie
balayacam.

Bu kurama gre, tarihteki en nemli eyler an ve yetkedir. Bir

olay ya da eylerin bir durumu tarihsel olarak bilinecekse, hereyden
nce, insann onunla tank olmas, sonra onu anmsamas, ardndan
278

anmsadklarn anlalr terimlerle . bakasna anlatmas ve son

olarak o bakasnn ifadeyi doru olarak kablll etmesi gerekir.
yleyse tarih, bir bakas bireyi anmsadn syledii zaman ona
inanmaktr. inanantarihidir; inanlan kiiye de onun yetkesi denir.

Bu reti, tarihsel bakikat tarihinin

yaklaabildii

bir bakikat ise,

srf yetkelerinin hazr ifadelerinde hazr olarak varolduu iin

yaklaabildiini

ngrr. Bu ifadeler onun iin, deeri tmyle temsil

ettikleri gelenein bozulmamlna dayanan bir kutsal metindir.
Dolaysyla, altlarn kesinlikle kurcalanamaldr. Bozmanaldr;
eklemeler yapmanaldr ve hereyden nce, onlarla elimemelidir.
nk istedii gibi semeye, yetkesinin ifadelerinden kiminin nemli,
kininin nemsiz olduuna karar vermeye kalkarsa, yetkesinin asln
soruturur ve kini baka ltlere bavurur;
kurama gre,
yapamayaca ey de tam olarak budur. Kendi kurduu yapntilar
onlara sokuturarak, bu yapnitlar kendi bilgisine eklemeler diye
kabul ederek eklemeler yaparsa, yetkesinin yle sylemi olmasndan
baka bir nedenle bireye inanyor demektir. Bunu da yapmaya hakk
yoktur. En kts, yetkesinin olgular yanl betimlediine karar
. vermeye cret edip, onun ifadelerini_ inanlmaz diye reddederek
onlarla eliiyorsa, kendisine anlatlm olann tersine inanyor,
zanaatnn kurallar karsnda olabilecek en kt kusuru iliyor
demektir. Yetke boboaz, daldan dala atlayan, dedikoducu, rezalet
tccarl. biri olabilir; olgular nemsememi, unutmu ya da atlam
olabilir; onlar bilmeden ya da isteyerek yanl dile getirmi olabilir;
ama tarihi bu kusurlar karsnda aresizdir, K~ gre, tarihi
iin; yetkeleriniri kendisine anlatt ey bakikattir, yaklalabilir tm
bakikattir ve bakikatten baka birey deildir.
.
Ortak duyu kurannn bu sonularnn, reddedilmesi n dile
getirilmesi gerekir. Her tarihi, yeri geldike, yetkelerinde
bulduklarn u biinde kurcaladnn farkndadr. nemli
sand eyleri onlardan ayrr, geri kalan atar; yetkelerin aka
sylemedii eyleri aralarna sokuturur; yanl bilgi vermekten ya
da yalanclktan ileri geldiini dnd . eyleri atarak ya da
279

Ne ki, biz tarihiler .yaptmz eyin

her zaman farknda myz bilmem. Genellikle, kendi
yaptmz zerine dndmzde, bir yandan seme, kurma ve
eletiriDe haklarmz isterken, bir yandan da ortak duyu kuram
denen eyi kabul etniiz gibi gelir bize. Kukusuz bu haklar
kurarola uyumaz; ama bu haklarn yrrlk alann en aza indirerek,
onlar gvenlik nlemleri diye dnerek, yetk.-elerinin istisnal
yetersizliinden tr taihinin zaman zaman srklendii, ama
inansn diye anlatld iin, kendisine anlatlanlara uysal uysal
inand o normal bar dzeni temelinden kartrmayan bir eit
bakaldn diye dnerek elikiyi yumuatmaya alrz. Ne kj.,
bu eit eyler, seyrek yaplmakla birlikte, ya tarihsel sutur ya da
kurarn iin yok edici olgulardr: nk, kurama gre, aradabir
yaplmalar yle dursun, hi yaplmamalar gerekir. Aslnda ne
sutur ne de istisnadr bunlar. Tarihi, btn yapt boyunca, seer,
kurar ve eletirir; sichere Gang einer .Wissensc/aft konusund(lki
dncesini ancak. bunlar yaparak koruyabilir. Bu olguyu aka
kabul ederek, tarih kuramnda, yine Kan'n bir deyimini dn
alrsak, bir Kopemicus devrimi denebilen eyi baarmak olanakldr:.
kendinden baka bir yetkeye, dncesini ifadelerine uydurmak
zorunda olduu bir yetkeye dayanmak yle dursun, tarihi kendi
kendinin yetkesidir, dncesi zerktir, yetkisini kendinden alr ve o
szde yetkelerinin uymas gereken, onlarn eletirilmesinde
kullanlan bir lt vardr.
Tarihsel dncenin zerklii en yaln biimiyle seme iinde
grlr. Ortak duyu kurarnma dayanarak alan ve yetkelerinde
bulduklarn olduu gibi yeniden reten ~i, sanatya doay
kopya etmesini buyuran bir sanat kurarnma dayanarak alan
manzara ressamna benzer. Ressam eyle~in gerek biimleri ile
renklerini kendi ortamnda yeniden rettiini dleyebilir; ama, bunu
yapmaya almak g olmakla birlikte, hep seer, yalnlatnr,
emalatrr,
nemsiz bulduklarn atlar, temel saydklarn
yerletirir. Resme girenierin sorwnlusu doa deil, sanatdr. Ayn
ekilde, hibir tarihi, en kts bile, yalnzca yetkelerini kopya
etmez; kendinden birey katnasa bile (bu gerekte hibir zaman
dzelterek

onlar eletirir.

sonularnn

280

olailald deildir), her zaman u ya da bu nedenle kendi yapt iin

gerekli olmadna ya da kullanamayacana karar verdii eyleri
atlar. Dolaysyla, yaptma girenin sorumhisu yetk:esi deil,
kendisidir.
konuda. kendinin efendisidi:: dncesi o .lde
zerktir.
Bu zerkliin daha da ak bir sergilenii tarihsel kurmaca
dediim eyde bulunir. Tarihinin yetk:eleri ona ara aamalarn
betirnlemeden braktklar bir sreteki u ya da bu aamadan sz
ederler; o zaman tarihi bu a3.malar kendi kendine ~okuturur.
Konusuna ilikin resmi, ksmen dorudan doruya yetkelerinden
alnm ifadelerden olusa da, ayn zamanda, bir tarihi olarak
yeterliinin art ile giderek artan bir biimde, kendi ltne, kendi
yntem kurallarna ve kendi uygunluk ltlerine uygun olanlardan
karm yoluyla varlm ifadelerden oluur. inin bu yannda,
hibir zaman .yetk:elerine -onlarn kendisine anlattklarn yineleme
anlamnda- baml deildir; kendi glerine dayanr ve kendi
yetk:esini kurar; bu arada onun szde yetk:eleri artk yetk:e deil,
yalnzca kanttr .
. Bununla birlikte, tarihinin zerkliinin en ak tantlamasn
tarihsel eletiri salar. Bacon'n eretilemesiyle, bilim adam, Doay
sorguya ektii, sorularna ~orla yant almak iin ona deneyle ikence
yapt zaman doa biliminin asl yntemini bulmas gibi, tarihi
yetk:elerini tank krssne oturtup apraz sorgulama yoluyla ilk
ifadelerinde -ya vermek istemedikleri ya da kendilerinde olmad
iin- sakladklar bilgiyi onlardan kopard zaman, tarih de kendi
yntemini bulur. rnein, bir kom~tamn yazmalar zafer iddiasnda
olabilir; tarihi onlar eletirel bir gzle okuyup soracaktr: "Madem
bir zaferdi, niye yle ya da byle arkas gelmedi?" Bylece yazar
hakikati gizlemekle sulayabilir. Ya da, ayn yntemi kullanarak, ayn
yazmalarn kendisine verdii sava betimlemesini kabul etmi daha
az eletirel bir ncelini bilgisizlikle sulayabilir.

Tarihinin zerklii burada en u biimiyle gsterilmektedir.

nk . burada aktr ki, tarihinin bir tarihi olarak etkinlii
sayesinde, kendisine yetkelerce aka anlatlm bireyi reddetmeye
281

ve yerine

baka birey

koymaya bir biimde gc yeter. Bu

olanaklysa, bir ifadenin bir yetkenin ifadesi olmas, tarihsel hakikat
lt olamaz. Sz konusu olan, yetke denenin doruluu ve
bilgisidir. Bu soruyu tarihinin kendi yetkesine dayanarak kendisinin
yantlamas gerekir. Dolaysyla, yetkelerinin kendisine anlattn
kabul etse bile, onlarn yetkelerine dayanarak deil, kendi yetkesine
dayanarak, onlar syledii iin deil, kendi tarihsel hakikat ltne
uyduu iin kabul eder.
Tarihi anya ve yetkeye dayandran ortak duyu kuramn daha
fazla rtmeye gerek yok. flas ettii ak. Tarihi iin hibir zaman
yetkeler olamaz, nk o szde yetkeler verebildikleri tek yargya
aklr kalrlar. Yine, ortak duyu kuram, snrl ve greli bir
doruluk iddiasnda bulunabilir. Tarihi, genel konuuldukta;
bakalarnn kendisinden nce incelemi olduu bir konuda alr.
O belli konuda ya da bir btn olarak tarihte bir raktan daha fazla
biri olmas durumunda, ncelleri onun yetersizliine oranla
yetkilidirler; yetersizliinin ve bilgisizliinin mutlak olduu
kstlayc durumda, onlara kaytsz artsz yetke denebilirdi. inde
ve konusunda giderek ustalatka onlar da giderek daha az onun
yetkesi olur, giderek, hakedilerine gre saygyla ya da horgryle
davranlacak akran renciler haline gelirler.
Tarih yetkeye dayanmad gibi, anya da dayanmaz. Tarihi
-grg tanndan balayp kesiksiz bir gelenek araclyla onun
hakknda hibir ifadenin kendisine ulanam olmas anlamnda
tamamen unutulmu bireyi yeniden kefedebilir. Hatta kendisi
kefedesiye hi kimsenin olup bittiinden haberi olmad bireyi de
kefedebilir. Bunu ksmen kaynaklarnda bulunan if~delerin eletirel
incelenesiyle, ksmen de, tarih kendi yntemlerinden ve kendi
ltlerinden giderek daha emin olduka daha ok kullanlan ve
yazl olmayan kaynaklar denen eyleri kullanarak yapar.
Tarihsel bakikat ltnden sz ettim. Nedir bu lt? Ortak duyu
kuramma gre, tarihilerce ortaya konan nernelerin, yetkelerinde
bulduklaryla uyumasdr. Bu yantn yanl olduunu imdi
biliyoruz ve bir bakasm aramamz gerekiyor. Aramaktan
282

vazgeemeyiz. Sorunun bir

eletiri olamaz. amzn

yant olmal,

nk ltsz hibir
byk ngiliz filozofi, The
presuppositions of Critica[ History adl kk kitabnda bu wuya bir
yant nenniti. Bradley'in denemesi olgunluk dneminde honutluk
duymad bir erken yaptt; ne ki, kesinlikle yetersiz olmakla birlikte,
debasnn damgasn tar. Bradley orada ortak duyu kuramma kar
karak, szde yetkeleri altst etmenin ve "yetkelerinizin kaydettii
ey bu, ama gerekte olup biten bu deil u olmal" demenin ~i
iin nasl olanakl olduu sorusuyla yz yze gelir.
Bu soruya yant, dnyaya ilikin deueyimimizin, kimi trden
eylerin
olduunu,
kimilerinin
olmadn
bize
rettii
biimindeydi; yleyse bu deneyim, tarih/inin yetkelerinin ifadelerine
ynelttii ltttir. Yetkeler ona eylerin kendi deneyimine gre
olmad bir ekilde olup bittiini anlatyorlarsa, onlara inanmamak
zorundadr; yetkelerin aktard eyler kendi deneyimine gre olan
eylerse, onlarn ifadelerini kabul etmekte serbesttir.
Bu gre birok ak itiraz vardr, biz bunlarn zerinde
durmayacaz. Bradley'in hemen pek etkili bir biimde bakaldrnas
gereken deneyci felsefeyle iten ie karm bir grtr bu. Ama
bunun dnda, savn bana kusurlu geldii birtakn zel noktalar var.
ilkin, nerilen lt olup bitmi olartn ltti deil, olup
bitebilecek eyin ltdr. Bu aslnda Aristoteles'in iirde kabul
edilebilir olana ilikin ltnden baka birey_ deildir; dolaysyla
tarihi kurmacadan ayrnaya yaramaz. Kukusuz bir tarihinin
nenneleri bu lt doyuracaktr, ama bir _tarihsel romancnn
nenneleri de bir o kadar uygun biimde doyuracaktr. Dolaysyla
bu, eletirel tarihin ltti olamaz.
kincileyin, bize hibir zaman ne olup bittiini anlatamad iin, o
konuda bize bilgi verenin tm yetkesine gvenmek zorunda kalrz.
Ona bavurduumuz zaman, salt negatif olanakl olma ltn
doyurdou srece, bize bilgi verenin anlatt hereye inannakla
ykml oluruz. Bu, yetkelerimizi altst etmek deildir; onlarn
anlattklarn
kr krne kabul etmektir. Eletirel tutum
en

gerekletirilnemitir.

283

ncleyin, tarihinin ierisinde yaad dnyaya ilikin

deneyimi ona ancak, tarihle deil, tarihi olmayan doayla ilgili
olmalar bakmndan, yetkelerinin ifadelerini, olumsuzca bile olsa,
snamakta yardmc olabilir. Doa yasalar hep ayn olmutur ve
imdi doaya aykr olan, iki bin yl nce de doaya aykryd; ama
insan yaamnn doal koullarndan farkl olan taihsel koullar
farkl alarda o denli farkldr ki, benzeime dayal hibir
uslamlama geerli olmayacaktr. Yunanllar ile Romallarn
nfuslarn denetlernek iin yeni doan ocuklarn erkettikleri,
Cambridge Ancient History'ye katkda bulunanlarn deneyiminde
buna berizer bireyin olmad kadar dorudur. Gerekten, Bradley'in
konuyu ele al tarihsel incelemenin doal aknn deil, Yeni Abit
anlatlarnn ve zellikle bunlardaki tanskl elerin inanlrlna
. duyduu ilginin sonucudur; ama ancak tansk durumunda ie yarayan
bir lt, i gn tarihisi iin ne yazk ki pek kullanl deildir.
Bradley'in denemesi bir sonuca varmasa da, tarihsel bilgi
kurarnnda Kopemicus devrimi orada ilkece gerekletirildii iin,
anlmaya deer. Ortak duyu kuramma gre, tarihsel hakikat tarilinin
yetkelerinin ifadelerine uyan inanlarndan oluur; Bradley tarihinin
bavurularak
yetkelerin
yetkelerini
incelerken,
kendisine
yargland,
kendinin olan bir lt getnr. Bradley'in
kefedemedii budur. Bradley'in sorununun, altm yl sonra -bu
arada sanyorum ngilizce konuan hibir filozof bu sorunu yazl
olarak tartmad- onun brakt noktadan teye gtrlp
gtrlmediini grmek kalyor geriye.
Tarihinin,
yetkelerinin
nermelen
arasnda
nemli
saydklarndan seme yapmasnn yan sra, iki yoldan yetkelerin
kendisine anlatt eyin tesine gemesi gerektiini daha nce
belirtmitim. Biri elet:iiel yoldur ve Bradley'in zmlerneye
alt da budur. teki, kurucu yoldur. Bunun hakknda hibir ey
sylememitir ve ben de buna geri dnmeyi neriyorum. Kurucu
tarihi, yetkelerimizden alnan ifadeler arasna onlarn ierdii baka
ifadeleri sakuturmak diye betimledim. Nitekim, yetkelerimiz bize
Caesar'n bir gn Roma'da, daha sonraki bir gn Gaul'de olduunu

284

anlatrlar;

bir yerden bir ba_ka

. yere yolculuuna ilikin hibir ey
anialmazlar ama, biz bunu tam bir i rahatlyla araya sokutururuz.
Bu sokuturma iinin, iki nerrili zellii vardr. ilkin, kesinliiPe
keyfi ya da salt sel deildir: zorunludur, ya da Kant'n diliyle, a
priori'dir. Caesar'n yapp ettiklerinin anlatlarn, yolda karlat
kiilerin adlar
ve onlara syledii eyler gibi aynntlarla
doldurursak, kurma keyfi olur: gerekte bir tarilsel romancnn
yapt trden kurma olur. Ama kurmacamz kantla zorunlu
klnmam hibir ey iermiyorsa, bu, onsuz hibir tariitin
olamayaca trden meru bir tarihsel kurmaca olur.
kincileyin, byle karsanan ey znde imgelenmi bireydir:
Denizde uzaklara bakp bir gemi alglarsak, be dakika sonra bir daha
bakar 01,1u farkl bir yerde alglarsak, bakmadmz zaman geminin
ara yerlerde bulunmu olduunu imgelemek zorunda hissederiz
kendimizi. Bu tarilsel dnmeye de bir rnektir; Caesar'n biribirini
izleyen bu zamanlarda, bu farkl yerlerde olduu bize anlatldnda,
kendimizi onun Roma'dan Gu: c yolculuk etmi olduunu
imgelemek zorunda hissetmemiz de baka ti)rl olmaz.
Bu ifte zellii olan etkinlie a priori imgeleme diyeceim;
ileride bundan daha ok sz etmem gerekeceinden, imdilik, onun
ileyii konusunda ne denli bilinsiz olursak olalm, yetkelerimizin
bize anlattklan arasndaki yanklara kpr kurann, tarihsel anlatya
ya da betimlemeye srekliliini verenin bu etkinlik olduunu
belirimekle yetineceim. Tarihinin imgelemini kullanmas gerektii
beylik szdr; Macaulay'in Essay on History'sini anarsak, "yetkin bir
tarihinin, aniatsn gl ve etkili klmak iin, yeterince gl bir
imgelemi olmas gerekir"; ama bu, tarihsel imgelemin oynad,
aslnda ss niteliinde deil, yapsal nitelikte olan r9ln deerini
kltmek demektir. Onsuz tarilinin ssleyecek hiybir anlats
olmazd. ngelem, Kan'n gsterdii gibi, kendisi olmadan
evremizdeki dnyay hibir biimde alglayamayacamz o "kr
ama vazgeilmez" yeti, ayn ekilde tarilte de vazgeilmezdir: d
gibi keyfne gre deil, a priori biimi ierisinde ileyerek tm
tarihsel kurmaca iini yapan budur.
'

285

Burada iki yanl anlamann nne geilebilir. ilkin, imgelene

yoluyla, kendimize ancak uyduruk ya da gerek d anlamnda
imgesel olan bireyi sunabileceimiz dnlebilir. Bu nyargnn
ortadan kaldmimas iin ancak dile getirilmesi gerekir. Geenlerde
benim evimden ayrlan arkada imdi kendi evine yerieirken
imgelersem, bu olay imgeliyor olman, bana onun gerek d
olduuna inanma hakk vennez. imgesel olan, salt bu haliyle, ne
gerek ddr ne gerek.
kincileyin, a priori imgelernden sz etmek bir aykrlk gibi
grnebilir, nk imgelemenin znde keyfi ve salt dsel olduu
dnlebilir. Ama, a priori imgelemin tarihsel ilevinin yan sra,
hepimiz iin tandk olan ya da olmas gereken baka iki ilevi
vardr. Biri sanatnn saf ve zgr olan, ama kesinlikle keyfi
olmayan imgelemidir. Roman yazan bir insan eitli kiilerin rol
oynad bir yk oluturur. Kiilerin ve olaylarn hepsi ayn
ekilde imgeseldir; nk romancnn tm amac, kendilerinden
gelen bir i zorunlulukla belirlenmi biimde eyleyen kiileri,
gelien olaylar gstennektir. yk iyi bir ykyse, gelitiinden
baka trl geliemez. Romanc imgelerken, yknn gelitiinden
baka trl gelimesini imgeleyemez. Burada ve ayn ekilde btn
teki sanat trlerinde a priori imgelem i bandadr. teki tandk
ilevi, Kant'n pek iyi zmiedii gibi, gerek olarak alglanmayan
olanakl alg nesnelerini bize sunarak, algnn verilerini biraraya
getirip eklemeler yapan algsal imgelem denebilecek eydir: bu
masann alt, kapal bir yumurtann ii, ayn arka yz. Burada da
imgelem a priori dir: biz ancak varolabilen eyi imgeleyebiliriz.
Tarihsel imgelem bunlardan a priori olmas bakmndan deil, zel
iinin gemii imgelemek olmas bakmndan ayrlr: gemi, imdi
varolmadndan, olanakl bir alg nesnesi deildir, ama bu etkinlik
sayesinde dncemizin bir nesnesi haline gelebilir.
Tarihinin konusuna ilikin resmi, bu konu ister olaylarn
ardardal ister eylerin gemi bir durumu olsun, yetkelerinin
ifadelerinden alnm kimi sabit noktalar arasna gerilen bir imgesel
kunnaca a gibi grnr; bu noktalar yeterince sksa ve hibir zaman
286

salt keyfi dlemle deil, hep a primi imgelemle ipler bunlann her
birinden bir sonrakine yeterince zenle balanmsa, btn resim .
srekli olarak bu verilere bavurarak dorulanr ~e temsil ettii
gereklikle temas yitirme riskine pek az girer.
Gerekte, ortak duyu kuran artk bizi dayurmad ve kurucu
imgelemin tarihsel almada oynad rol farkettiimiz zaman,
tarihsel alma hakknda tam byle dnrz. Ne ki, byle bir
anlay bir bakma olduka kusurludur: eletirinin oynad hi de
nemsiz olmayan rol kmser. Kurmaca amzn, deyim
. yerindeyse, kurmaca almas iin veri ya da sabit nokta saydmz
yetkelerin nermeleriyle olgulara sk skya bal olduunu
dnyoruz. Ama oyle dnnce, hakikatin bu ifadelerle hazr bir
biimde bize verildii yollu, imdi yanl olduunu bildiimiz
kurann iine dtk. Biliyoruz ki, hakikate yetkelerinizin bize
anlattn sorgusuz sualsiz kabul ederek deil, onu eletirerek
ulalr. Tarihsel imgelemin aralanna an rd varsaymsal sabit
noktalar bize hazr verilmez, eletirel dnmeyle elde edilmeleri
gerekir.
Tarihsel dncenin sonulan ancak tarihsel dncenin
kendisine bavurularak dorulanabilir. Bir polis romannn
kahraman, ok eitli trden belirtilere dayanarak bir suun nasl ve
kirnce ilendii konusunda imgesel bir resim kurarken tam tarnma
bir tarihi gibi dnr. Bu en bata, dardan gelmesi gereken bir
dorulama bekleyen salt bir kurandr. Ne mutlu
hafyeye ki, o
yaznsal biimin gelenekleri, hatiyenin kurduu yap tamamland
zaman, bo yapnn, sulunun geree uygunluu tartlmaz olan
ayrntlarla yapt itiraf yoluyla,. tam olarak pekitirileceini syler.
Tarihi o denli talibii deildir. Ulaabildii kantlan inceleyerek
Shakespeare'in oyunlann Bacon'n yazd ya da VII. Henry'nin
Prensleri Londra kalesinde ldrtt kansna vardktan sonra,
olguyu itiraf eden elyazs bir belge bulacak olsa, sonularn
kesinlikle dorulam olmayacaktr; yeni belge, soruturmay
kapamak yle dursun, bu belgenin kendi zgnl sorununu
doura;ak onu ancak karmaklatracaktr.
287

Hereyi verilmi sayan bir kuram ele alarak baladm: bu

kurama gre her hakikat -hakikatin tarihi iin ulalabilir olmas
lsnde- tarihiye yetkelerinin hazr ifadelerinde hazr olarak
sunulmutur. Sonra grdk ki, tarihinin doru sayd eylerin ou
byle verilmemi, onun a priori imgelemiyle k!Jrulmutur. Ama yine
de bu imgelemin ayn anlamda verilmi sabit noktalardan karm
yoluyla ilediini dndm. imdi itiraf etmek zorundaym ki,
tarihsel dnce iin byle verilmi sabit noktalar yoktur: baka
deyile, tarihte saliden yetkelerin olm~s gibi, saliden veriler de
yoktur.
Tarihiler kesinlikle verilere dayanarak altklarn dnrler;
burada veriler~er:, tarihsel .aratrmann belli bir blmnn
balangcnda ellerinde hazr olarak bulunan tarihsel olgular
kastederler. Aratrma Peleponnes Savayla ilgiliyse, rnein,
Thoukydides'in gerekten doru kabul edilen bir ifadesi byle bir veri
olur. Ama bu very tarihsel dneeye neyin verdiini
sorduumuzda, yant aktr: tarihsel dnce onu kendi kendine
verir, dolaysyla genel olarak tarihsel dnceyle ilikisi
bakmndan, bir veri deil, bir sonu ya da yargdr. Kat zerindeki
u ilgin imierin Yunan harfleri oldli~nu; bunlarn oluturduu
szcklerin Attika diyalektinde birtakm anlamlar olduunu;
parann zgn Thoukydides olduunu, ekleme ya da dzeltme
yaplm olmadn ve dolaysyla, Thoukydides'in hakknda
konutuu eyi bildiini ve hakikati sylemeye altn bize
syleyen, ancak bizim tarihsel bilgimizdir. Bunun dnda, para salt
beyaz kat zerinde bir kara imler rntsdr: hi de tarihsel bir
olgu deildir, imdi ve burada varolan ve tarihinin alglad
bireydir. Tarihinin, belli bir tarihsel olguyu kendi verisi olarak
betimlerken btn sylemek istedii, almann belli bir parasnn
amalar iin, o almayla ilgili, . imdilik halledilmi saynay
nerdii birtakm tarihsel sorunlar bulunduudur; geri, bunlar
halledilmise, bu srf tarihsel dnme onlar gemie yerletirdii
iindir ve ancak o tarihi ya da bir bakas onlar yeniden demeye
karar verinceye del\\ halledilmi kalrlar.

288

Bunun iin, tarihinin yeniden kurma a, bata betimlediim gibi,

olgulara saplanm olmaktan alamaz. O
betimleme bir yandan tarihiyi dokumasnn dm noktalarndaki
sorumluluundan kurtanna abasn canlandmyor, bir yandan da o
noktalar arasnda kurduu eyden sorumlu olduunu kabUl ediyordu.
Aslnda ikisinden de ayn lde sorumludur. Szde yetkelerinin
kendisine anlattklarn kabul etsin ya da reddetsin, deitirsin ya da
yeniden yorumlasn, onlar iyiden iyiye eletirdikten sonra ortaya
koyduu ifadeden sorumlu olan odur. Bu ifadeyi' ortaya koymasn
hakl gsteren lt, bibir zaman ifadenin kendisine bir yetke eliyle
verilmi olmas olamaz.
Bu, beni bu ltn ne olduu sorusuna geri gtryor. Bu
noktada da ancak ksmen ve geici bir yant verilebilir. imgesel
kurmaca a imdiye dek dndmzden ok daha salam ve
gl bireydir. Geerlii verilmi olgularn desteine dayal olmak
yle dursun, gerekte kaynak gsterilen olgularn sahici olup
olmadna karar vernemizi salayan denekta olarak i grr.
Suetonius bana Neron'un bir ara Britanya'y boalunaya
niyetlendiini sylyor. Ben onun ifadesini daha iyi bir yetke ona ak
ak ters dt iin deil -nk elbette byle deil-, benim
Neron'un siyasetine ilikin Tacitus'a dayal kurmacam Suetonius'un
hakl olduunu dnmeme izin. verneyecei iin reddederim. Bana
bunun Tacitus'u Suetonius'a yelediimi sylemekten baka birey
olmad sylenirse, yle olduunu itiraf ederim: yledir, ama srf
Tacitus'un bana anlattklarn kendime ait tutarl ve srekli bir resmin
ierisine sokabilecek gibi bissettiim, Suetonius'ta ise bunu
yapamadm iin.
.
Demek ki kurmacas srasnda kullanlan kaynaklar dorulamas
gereken, tarihinin gemie ilikin resmi, onun kendi a priori
imgeleminin rndr. Bu kaynaklar srf byle dorulandklar iin.
kaynaktr, yani srf bundan tr onlara gven duyulur. nk bir
kaynak bozulabilir: bu yazar nyargldr, u yanl okunmu, u
dikkatsiz bir duvaremn azizliine uramtr; bu mlek paras
iinin ebli olmayan bir ekskavatrce, u masum bir tavanca
geerliini birtakm verilmi

289

balarnndan koparlmtr. Eletirel tarihinin btn bunlar ve

birok baka eit tahrifi kefedip dzeltmesi gerekir. Bunu kantn
kendisini gtrd gemi resminin tutarl ve srekli bir resim,
anlaml bir resim olup olmadn gz nne aiarak yapar ve ancak
bunu yapabilir. Tarihsel kurmaca iini yapan a priori imgelem,
tarihsel eletirinin aralarn da salar.
Dardan edinilni sabit noktalara bamllktan kurtulmu
haliyle, tarihinin gemie ilikin resmi artk her aynntsyla bir
resimdir ve zorunluluu her noktada a priori imgelemin
zorunluluudur. erisine ne girerse girsin, tarihinin imgelemi onu
edilgin olarak kabul ettii iin deil, etkin olarak istedii iin girer.
Tarihi ile romanc arasndaki daha nce szn ettiim benzerlik
burada doruuna varr. kisi de ksmen olaylarn bir anlats, ksmen
durumlarn bir betimlemesi, karakterlerin zmlemesi olan bir resim
kurmay i edinirler. kisi de her karakterin, her durumun tekilere
bal olduu, bu durumda bu karakterin ancak byle eyleyebilecei,
baka trl eylediini imgeleyemeyeceimiz tutarl bir btn kendi
resmi haline getirir. Roman ile tarihin ikisinin de anlaml olmas
gerekir. kisinde de zorunlu olann dmda hibir ey kabul .
edilemez, bu zorunluluun yargc ise iki durumda da imgelemdir.
Roman da tarih de kendini aklayc, kendini dorulaycdr, zerk
ya da yetkisini kendinden alan bir etkinliin rndr; bu etkinlik iki
durumdadaa priori imgelemedir.
imgelemin ileri olarak, tarihinin ii ile romancnn ii farkl
deildir. Farkl olduklan yer, tarihinin iinin doru olduunun
sylenmesidir. Romancnn yalnzca tek bir ii va,rdr: tutarl bir
resim, anlaml bir resim kurmak. Tarihinin iki ii vardr: hem bunu
yapmas hem de gerekte olduklar gibi eylerin ve gerekte olup
bittikleri gibi olaylarm bir resmini kurmas gerekir. Bu fazladan
gereklilik onu romancnn ya da sanatnn genellikle bamsz
olduu yntem kuralna uymaya zorlar.
Birincisi, tarihinin resmi .uzaya ve zamana yerletirilni
olmaldr. Sanatmnki bunu gereksinmez; aslnda, sanatnn
imgeledii eyler bir yerde ve bir tarihte olup bitmeyen eyler olarak

290

imgelenmitir.

Wuthering Heig[ts konusunda, sahne cehennemde

sunulduu halde, yer adlarnn ngilizce olduu sylenmitir; bir
baka byk rpmancy, salt imgesel bir dnya olmas gereken yerde
topografik olgunun uyumazl karsnda geri ekilerek, Oxford
yerine Christminster'i, Wantage yerine Alfredson'u ve Fawley yerine
Marychurch' koymaya gtren de kesin bir igdyd.
kincisi, her tarih kendiyle tutarl olmaldr. Salt imgesel dnyalar
arpamaz ve uyumalar gerekmez. Her biri bir kendine dnyadr.
Ama tek bir tarihsel dnya vardr ve ondaki herey baka hereyle.
iliki iinde durmaldr; o iliki yalnzca topografik ve kronolojik
olsa bile.
ncs ve en nemlisi, tarihinin resmi kant denen bireyle
kendine zg bir iliki ierisinde bulunur. Tarihinin ya da herhangi
bir bakasnn onun bakikati zerine yargda bulunabilmesinin, . hatta
buna giriebilmesinin tek yolu bu ilikiyi gz nnde
btilundurmaktr; pratikte, tarihsel bir ifadenin dom olup olmadn
sormakla sylemek istediimiz, onun kanta bavurarak
temellendirilip
temellendirileneyeceidir:
nk
byle
temellendirilemeyen bir . hakikat tarihiyi bi ilgilendirmeyei
bireydir. Kant denen bu ey neyin nesidir ve bitmi tarihsel
almayla ilikisi nedir?
Kantn ne olmadn zaten biliyoruz. Tarihinin zihnince 1utulup
kosulacak hazr tarihsel bilgi deildir. Tarihinin kant olarak
kullanabilecei herey kanttr. Peki nasl yle kullanabilir? Kantn
tarihi iin imdi ve burada alglanabilir birey olmas gerekir: bu
yazl sayfa, bu szl ifade, bu yap, bu parmak izi. Tarihi kafasnda
doru soroyla geldiyse, onun iin alglanab~lir trden eyler arasnda,
bir sorun hakknda kant olarak ola ki kullanamayaca tek birey
yoktur. Tarihsel bilginin genilemesi tarihilerio imdiye dek yararsz
diye dnd u ya da bu eit alglanm olgunun kant olarak
nasl kullanlacan bulmakla olur.
yleyse, tm alglanabilir dnya, gcl olarak ve ilkece, tarihi
iin kanttr. Onu kullanabildii lde gerek kant haline gelir.
Tarihi doru tarihsel bilgiyle yaklamadka onu kullanamaz. Ne
291

denli ok tarihsel bilgimiz varsa, belli bir kant parasndan o denli

ok

ey

renebiliriz;

hi

bilgimiz

olmasayd,

hibir

ey

renemezdik. Kant

ancak birisi ona tarilisel o1arak bakt zaman

Yoksa salt alglanm olgudur, tarihsel olarak dilsizdir.
Demek ki, tarihsel bilgi ancak tarihsel bilgiden kar; baka deyile,
tarihsel dnme insan zihninin zgn ve temel bir etkinliidir, ya
da, Descartes'n diyecei gibi, gemiin tasarm, bir "doutan"
kanttr.

tasarmdr.

Tarihsel dnme, imgelemin, kendisiyle bu doutan tasarm

ierikle donaunaya alumz etkinli~dir. Bunu da
imdiyi onun kendi gemii olarak kullannakla yaparz. ~er
imdinin kendi gemii vardr ve gemie ilikin herhangi bir
imgesel yeniden kurma, bu imdinin gemiini, imgeleme ed~inin
imdi ve burada alglanm olarak srmekte olduu imdinin
gemiini yeniden kurmay amalar. lkece, byle bir edimin amac,
tm alglanabilir imdi-ve-buraday, srp giunesiyle olnu olan
tm gemi iin kant olarak kullanmakur. Uygulamada, bu ama
hibir zaman gerekletirilemez. Alglanabilir imdi-ve-burada
hibir zaman btnl ierisinde alglanamaz, hatta yorumlanamaz;
sonlu gemi zaman sreci ise, hibir zaman bir btn olarak
grlemez. Ne ki, ilkece giriilen ey ile uygulamada baarlan ey
arasndaki bu aynlk insanln yazgsdr, tarihsel dnmenin bir
zellii deil. Orada bulunmas ancak tarihin sanat, bilim, felsefe
gibi, erdemin kovalanmas ve mutluluk aray olduunu gsterir.
Ayn nedenle, tarihte, btn ciddi konularda olduu gibi, hibir
baar son deildir. Belli bir sorunu zmek iin elde edilebilir kant
tarihsel yntemdeki her deimeyle ve tarihilecin yeteriiliklerindeki
her deiiklikle deiir. Bu kanun yorumlanmasnn ilkeleri de
deiir; kanun yorumlanmas bir insann bildii hereyi ka,tqas
gereken bir i olduu iin: tarihsel bilgi, doann ve insann bilgisi,
matematiksel bilgi, felsefi bilgi; yalnzca bilgi de deil, zihinsel
alkanlklar ve her eit edim: bunlarn hibiri deimez deildir.
Dar grl bir gzlemciye ne denli yava grnrse grnsn, hi
durmayan bu deimelerden tr, her yeni kuan tarihi kendine
ayrnul

292

gre yeniden yazmas gere~; eski sorulara yeni yantlar vermekle

yetinmeyen her yeni . tarihi, sorularn kendisini yeniden gzden
geirnelidir; ve -tarih iki kez girilemeyen bir rmak olduundan- belli
bir sreyle tek bir konuyla uraan tek bir tarihi bile, eski bir sorunu
yeniden demeye altnda, sorunun deitiini grr.
Bu tarihsel kukuculuktan yana bir sav deildir. Yalnzca tarihsel
dncenin ikinci bir boyutunun, tarihin tarihinin kefidir: tarihinin
kendisinin elde edebildii tm kant ynn oluturan imdi-ve
burada ile birlikte, inceledii srecin bir paras olduunun, o. srete
onun kendine ait yeri olduunun, o sreci ancak bu imdiki anda
ierisinde bulunduu bak asndan grebildiinin kefi.
Ama ne tarihsel bilginin ham malzemesi ne tarihiye algda
aynnts ne de bu kant
verilmi olan imdi-ve-buradann
yorumlamaya yardmc olarak ona hizmet eden eitli doutan
yetenekler, tarihiye tarihsel hakikate ilikin ltn verebilir. lt
tarih tasarmnn kendisidir: gemie ilikin imgesel bir resim
tasarm. Tasanm, Descartes dilde, doutandr; Kant dilde, a
priori'dir. Psikolojik nedenlerin rastlantsal bir rn deildir; her
insann zihninin, demesinin paras olarak sahip olduu ve bir zihin
sahibi olmann ne demek olduunun bilincine vard lde sahip
olduunu kefettii bir tasanmdr. Ayn trden baka tasannlar gibi,
hibir deney olgusunun kendisine tam olarak karlk gelmedii bir
tas.anm. Tarihi, ne denli uzun ve canla bala alrsa alsn,
almasnn, en kaba izgilerinde ya da u veya bu en kk
aynntsnda bile, hepten bitmi olduunu hibir zaman syleyemez.
Gemie ilikin resminin, onun ne olmas gerektii hakkndaki
tasarmna herhangi bir noktada uygun olduunu hibir zaman
syleyemez. Ama almasnn sonulan ne denli para blk, ne
denli eksik olursa olsun, almann akn yneten tasann ak,
ussal ve evrenseldir. Dncenin kendine bal, kendini belirleyen ve
kendini dorulayan bir biimi olan tarihsel imgelemin tasarmdr.

293

3. Tarihsel

Kant

Giri

"Tarih", diyordu Bury, "bir bilimdir: ne daha az ne daha fazla."

Daha az deil belki: bu, bilimden ne kastettiine bal. 'Hall' n
'music-hall' ya da 'pictures' n 'moving pictures' anlamna gelmesi
gibi, 'bilim'in de doa bilimi anlamna geldii bir argo kullanm
vardr. Bununla birlikte, tarihin szcn o anlamnda bir bilim olup
ohnadn sormaya gerek yok; nk, Latince konuanlarn Yunanca
episteme szcn kendi szckleri scientia ile evirdikleri zamana
dek geri giden ve hi kesilmeden gnmze dek sren Avrupa sylem
geleneinde, 'bilim' szc herhangi bir dzenli bilgi btn
anlamna gelir. Szcn sylemek istedii buysa, Bury, tarihin bir
bilim olduu ve daha az birey olmadnda, buraya kadar kar
klmaz bir biimde hakldr.
Ama, daha az deilse de, kesinlikle daha fazla bireydir. nk,
bilim olan herhangi bireyin yalnzca bir bilimden daha fazla birey
olmas gerekir, zel trden bir bilim olmas gerekir. Bir bilgi btn
hibir zaman dzenli olmakla kalmaz, hep belli bir biimde
dzenlenmitir. Meteoroloji gibi kimi bilgi btnleri, bilim adamnn,
isteyerek yaratamasa da, olup bitmelerini seyredebildii belli trden
olaylarla ilgili gzlemleri toplayarak dzenlenir. Kimya gibi kimileri,
yalnzca olup biten olaylar gzleyerek deil, sk bir biimde
denetlenen koullar altnda onlarn olup bitmesini salayarak
dzenlenir. Kimileri ise, olgular gzlemleyerek deil, birtakm
sayltlarda bulunarak ve bunlarn sonularn elden geldiince
kesinlikle tartarak dzenlenir.
Tarih bu yollarn hibiriyle dzenlenmez. Savalar, devrimler ve
urat baka olaylar bilimsel kesinlikle incelenmek zere
laboratuvar koullarnda tarihinin isteiyle yaratlmaz. Tarihi doa
bilimcinin olaylar gzlemesi anlamnda gzlemez olaylar.
Meteorologlar ile astronomlar ilgilendikleri olaylan kendileri
gzlernek iin etin ve pahal yolculuklar yapmak isterler, nk

294

onlarn

gzlem ltleri uzman olmayan tankln betimlemeleriyle

doyurulacak gibi deildir; ama tarihiler savalarn ve devrimierin
srd lkelere geziler dzenlemezler. Bu da tarihilerin doa
bilimciler kadar enerjik ve yrekli olmamasndan ya da onlar gibi
byle gezilerin malolaca paray bulamamalarndan deildir. Byle
geziler sayesinde renilebilecek olgular, evde oturup kafasnda bir
sava ya da devrim yaratarak renebilecei olgular gibi, tarihiye
bilmek istedii herhangi bireyi retmeyecei iindir.
Gzlem ve deney bilimleri, amalarnn belli trden btn
olaylardaki deimez ya da yinelenen zellikleri ortaya karmak
olmas
bakmndan
bnzerdir. Bir meteorolog bir hortumu
bakalaryla karlatrmak iin inceler ve birkan inceleyerek
onlarda hangi zelliklerin deimez olduunu bulmay, yani
hortumlarn neye benzediini bulmay umar. Ama tarihinin byle bir
amac yoktur. Tarihiyi bir nedenle Yz Yl savan ya da 1688
Devrimini incelerken bulursanz, son amac byle savalar ya da
devrimler hakknda sonulara varmak olan bir aratrmann hazrlk
aamasnda olduunu karamazsnz. Herhangi bir aratrmann
hazrlk aamasnda ise, bunun Ortaa ya da onyedinci yzyl
zerine genel bir inceleme olmas daha olasdr. Bunun iindir ki,
gzlem ve deney bilimleri bir biimde, tarih bir baka biimde
dzenlenir. Meteorolojinin dzenieniinde bir hortum hakknda
gzlenmi olann son deeri, baka hortumlar hakknda gzlenmi
olanlarla ilikisiyle belirlenir. Tarihin dzenleniinde, Yz Yl
sava hak~nda bilinenin son deeri baka savalar hakknda

bilinenlerle

ilikisiyle deil, insanlarn Ortaada yapt baka

eyler hakknda

bilinenlerle ilikisiyle belirlenir.

Tarihin dzenlenii ile "san" bilimlerin dzenlenii arasndaki
fark da ayn ekilde aktr. Tarihte, san bilimdeki gibi, normal
dnce srecinin karmsal olduu dorudur; yani, unu ya . da
bunu varsayarak balar ve onun neyi kantladn sorarak devam
eder. Ne ki, k noktalar ok farkl trdendir. San bilirnde bunlar
varsaymdr ve onlar dile getirmenin geleneksel biimi, "ABC bir
gen ve AB=AC olsun" gibi bir varsaym dile getiren bir emir

295

szyle balayan nermelerdir. Tarihte bunlar varsaym deildir,

olgudur, tarihinin gzlemine giren olgulardr; yani, nndeki ak
sayfa zerinde belli bir kraln birtakm topraklar b~lli bir manastra
baladn bildiren bir heratn ne anlama geldii yazldr.
Sonular da ok farkl trdendir. San bilirnde bunlar uzayda ya da
zamanda zel bir yeri olmayan eylere ilikin sonulardr: bir yerde
olsalar, her yerde olurlar; bir zamanda olsalar her zamanda olurlar.
Tarihte bunlar her biri kendine ait bir yeri ve tarihi bulunan olaylara
ilikin sonulardr. Tarihi iin yerin ve tarihin bilinmesindeki
kesinlik deiebilir; ama hem bir yerin hem bir tarihin bulunduunu
her zaman bilir tarihi ve snrl olarak her zaman bunlarn ne
olduunu bilir; bu bilgi, nnde duran olgulardan karak yargda
bulunmakla vard sonucun parasdr.
k noktasndaki ve sonutaki bu farkllklar iki bilimin tm
dzenieniinde bir farkll ierir. Bir matematiki zmek istedii
sorunun ne olduunu kafasnda oluturduunda, nnde duran bir
sonraki adm onu zmesini salayacak varsaymlarda bulunmaktr;
bu da kendi icat gcne bavurmay gerektirir. Bir tarihi ayn
ekilde kafasn hazrladnda, bir sonraki ii kendini "u anda
gzlemekte olduum olgular, sorunurnun zmn kendilerinden
karsayabileceim olgular" diyebilecei bir konuma yerletirmektir.
i birey icat etmek deil, birey kefetmektir. Bilmi rnler de
ok farkl dzenlenmitir. San bilimin geleneks~ olarak
dzenlendii ema mantksal ncelik ve sonralk ilikilerine dayanr;
ilk nermenin anlalmas ikincinin anlalmas iin gerekliyse, bir
nerme ikinci bir nermenin nne yerletirilir; tarihteki geleneksel
dzenleme emas, bir olayn, daha nceki bir zamanda olmusa, .
ikincisinin nne yerletirildii kronolojik bir emadr.
yleyse tarih bir bilimdir, ama zel trden bir bilim. i
gzlemimize girmeyen olaylar incelemek, bu olaylar gzlemimize
giren ve tarihinin ilgilendii olaylarn "kant" dedii baka
bireyden kp savunarak, karmsal bir biimde incelemek olan bir
bilimdir.

296

(i)

karmsal

olarak tarih

Tarih btn teki bilimlerle -u noktada. ortaktr: dayand

temelleri ilk nce kendine, ikincileyin tandamasm hem
izieyebilecek hem de izlemek isteyen bir bakasna gstererek
iddiasn dorulayamad srece, tarihinin tek bir bilgi knnts ileri
srmesine izin verilmez. Yukarda tarihi karmsal diye betimlerken
sylenmek istenen budur. Bir adamn bir tarihi olmasn salayan
bilgi, elindeki kantn birtakm olaylar hakknda kantl~d eyin
bilgisidir. Onun ya da bir bakasnn bellek ya da ikinci bir gr
sayesinde veya zaman ierisinde geriye bakmay salayan -bir Wells
makinas sayesinde ayn olaylar hakknda aym bilgisi olabilseydi,
tarihsel bilgi olmazd bu; kantlama da yle olurdu ki, tarihi ne
kendine ne de iddiasn eletren bir bakasna o bilgiyi kendisinden
trettii kant gsteremezdi. Kukulanan deil, eletiren; nk bir
eletirmen iyi yaplm olup olmadklarn grmek iin kendi
kendine bir bakasnn dncelerinin arkasna geebilen, gemek
isteyen bir kiidir; oysa bir kukucu bunu yapmayacak bir kiidir;
nk bir deveye ne kadar hendek atlatabilirseniz, bir insan da o
kadar dndrebilirsiniz; bir kukucuya belli bir dnce
parasnn salam olduunu kantlamann hibir yolu ve onun
yadsyn ciddiye almann
hibir gerekesi yoktur. Bilme
iddiasnda bulunan biri ancak kendi emsalleriyle yarglanr.
Herhangi bir bilme iddiasn dayand temelleri gstererek
dorulamann bu zorunluluu bilimin evrensel bir zelliidir, nk
bir bilimin dzenli bir bilgi btn olmasndan doar. Bilginin
kannsal
olduunu
sylemek, yalnzca dzenli olduunu
sylemenin bir baka biimidir. Annn ne olduu, bir bilgi eidi
olup olmad tarihe ilikin bir kitapta ele alnmas gerekmeyen
sorulardr: nk Bacon'n ve bakalarnn sylediklerine karn, en
azndan u ak ki, an tarih deildir~ nk tarih dzenli ve
kannsal bir bilgi eididir, an ise hi de dzenli, hi de karmsal
deildir. "Geen hafta u kiiye bir mektup yazdn anmsyorum"
dersem, bu bir an ifadesidir, tarihsel bir ifade deildir. Ama "ve

297

belleim

beni yanltmyor; nk ite onun yant" diye

ekleyebilirsem, o zaman gemie ilikin bir nermeyi kanta
dayandryorum, tarih konuuyorum demektir. Ayn nedenle, byle
bir denemede, belli bir olayn yinelendii bir yerde olduklar zaman,
gzlerinin nnde geen olay bir biimde grebildiklerini syleyen
insanlarn iddialarn ele almann hi gerei yok. Byle durumiarda
gerekte ne olup bittii, bunu yaayan insanlarn ondan gemie
ilikin bilgi edinip edinmedikleri kesinlikle ilgin sorulardr, ama
bunlar tartmann yeri buras deildir; nk bu insanlar gemie
ilikin bilgi ediuseler bile, bu dzenli ya da karmsal bilgi deildir;
bilimsel bilgi deildir; tarih deildir.

(ii) Farkl
Farkl

karm ei~leri

biimlerde dzenlenir; bundan u

kar ki (aslnda bu ancak baka szcklerle ayn eyi sylemek
gibidir) farkl bilgi eitleri farkl karm eitleriyle ralanr.
Bilginin dayand temellerle ilikili olma biimi, aslnda btn bilgi
eitleri iin bir ve ayn deildir. Bunun byle olduu ve bundan
tr bu karrnn yapsn incelemi olan bir kiinin (ona mantk
diyelim), konusuna ilikin hibir zel bilgisi olmasa da, salt biimine
bakarak bir karrnn geerliini yarglayabilecei retisi,
Aristoteles'in retisidir. Ama, yalnzca Aristoteles mantnda ve
ba retileri olarak ona dayanan inantklarda yetitirilmi bir sr
ok yetkili kii hiii inanyor olsa da, bu bir lkuruntudur O>.
Eski Yunanllarn ana bilimsel baars matematikte bulunur;
dolaysyla karm mant zerine ana almalar doal olarak
bilim

eitleri farkl

(1) Okur burada kiisel birany aniatmarn herhalde balar. ok sekin bir
ziyareti benim zel aratrma alanma giren bir arkeoloji konusu zerine
akademik bir toplulua konuma yaptnda daha delikanlydm. Vurgulad
nokta yeni ve devrim niteliinde bir noktayd ve onu tamamen kantladn
grmek benim iin kolayd. Olduka sama bir biimde, bylesine berrak ve
inandrc bir uslamlamann herhangi bir dinleyiciyi, uslamlamann konusu
hakknda nceden hibirey bilmeyen birini bile inandrmas gerektiini
dndm. Balangta ok kafam karm, sonra sonra, tantlamann dinleyici
(ok bilgili ve keskin) mantklan inandrmakta tamamen baarsz olduunu
grerek ok ey rennitim.

298

san bilirnde bulunan karm biimine adanmtr. Ortaan

sonunda modern doal gzlem ve deney bilimleri olumaya
baladnda,
Aristoteles man~na bakaldr kanlmazd;
zellikle yeni bilimlerin halihdzrda kullandklar teknii asla
kapsamayan Aristotelesi tandama kuramma bakaldr. Bylece,
yava
yava,
yeni doa bilimlerinde kullanlan ilemin
zmlemesine dayal yeni bir karm mant ortaya kt. Bugn
kullanlan mantk el kitaplar, iki eit karm, "tmdengelimli" ve
"tmevarml" karm arasnda yaptklar ayrm bakmndan, hala
bu bakaldrnn damgasn tar. Tarihsel dnce, ondokuzuncu
yzyln sonuna dek, doa biliminin onyedinci yzyln balarnda
ulat
gelimeyle
karlatrlabilir
bir gelime aamasna
ulamamt; ama bu olay henz mantk el kitaplar yazan filozoflar
ilgilendirmeye balamant
San bilimlerdeki karnn ba zellii, Yunan mantklarnn
tasnn kurallarn dile getirdikleri zaman kuramsal bir a~klamasn
vermeye altklar zellik, birtakm varsaymlarda bulunan bir
kiinin, srf bunu yapmakla, baka varsaymlarda bulunmaya
zorland bir eit mantksal zorlamadr. Bu kiinin iki yolda seim
yapma zgrl vardr: balang varsaymnda bulunmaya
zorlanmaz ("tantlayc uslamlamann k noktalarnn kendileri
tantlanamaz" diyerek teknik olarak dile getirilmi bir olgu) ve bunu
bir kez yapt m, hala, istedii zaman dnmeye son verme
zgrlndedir.

bulunmak,
farkl

Yapamayaca

dnmeyi

bir sonuca

ey,

balang

srdrmek ve bilimsel olarak

varsaymnda
doru

olandan

ulamaktr.

"Tmevartnsal" dunme denen eyde byle bir kuruntu yoktur.

Burada, srecin z, birtakm gzlemleri biraraya getirdikten ve
bunlarn bit rnt oluturduklarn grdkten sonra, tpk kareli
kat zerinde birka
nokta iaretleyen ve kendi kendine
"iaretlediim noktalar bir parabol gsteriyor" diyen bir adamn,
parabol her ynde istedii gibi izmeye devam etmesi gibi,\ bu
rnty snrsz bir biimde gelitirmemizdir. Bu, teknik olarak
"bilinenden bilinmeyene" ya da "tikelden tmele ilerleme" diye

299

betimlenir. Byle dnmeye ilikin bir kurarn oluturmaya alan

mantklar her zaman farknda olmasalar da, "tmevanmsal"
dncenin z, byle betimlenen admn hibir zaman bir eit
mantksal kuruntuyla atlmamasdr. Bu adm atan dnr onu
istedii gibi atp atmamakta zgrdr. Onun ya da bir bakasnn
halihazrda yapt gzlemlerin oluturduu rntde, onu o ekilde
geniletmeye ya da srf geniletmeye zorlayabilen hibirey yoktur.
Bu apak hakikatn ou kez grmezden gelinmesinin nedeni,
insanlarn "tmdengelimsel" ve "tmevarmsal" dnce arasnda,
yani san bilim ile gzlem ve deney bilimleri arasnda gerekte
varolandan daha sk bir iliki olduunu dnrken, Aristoteles
mantnn saygnlyla uyutulmu olmalardr. ki durumda da,
belli bir dnce paras iin, geleneksel olarak ncller denen
birtakm k noktalar ve geleneksel olarak sonu denen belli bir
var noktas vardr; iki durumda da ncller sonucu "kantlar". Ama
san bilirnde bu, ncllerin sonucu glendirmesi ya da mantksal
olarak zorunlu klmas anlamna gelirken, gzlem ve deney
bilimlerinde yalnzca onu dorulamalar, yani, yle dnmek isteyen
birinin yle dnmesine izin vermeleri anlamna gelir. Belli bir
sonucu "kantladklar" sylendiinde saladklar ey, onu kapsama
zorunluluu deil, yalnzca iznidir;
"kantlamak" (approuver,
probare) szcnn, gsterilmesi hi gerekmeyen, tam tarnma
geerli anlam bu.
Uygulamada bu izin, birok izin gibi, rtk bir zorlamaya
varyorsa, bu yalnzca ondan yararlanan dnr cannn istedii gibi
geniletip geniletmemekte kendini zgr saymad iindir. O
kendini yle yapma ve onu belli biimlerde yapma zorunluluu
altnda grr: bu dnrlerin tarihlerini aratrdmz zaman
kklerini doaya ve onun yaratcs Tanrya ilikin birtakm dinsel
inanl,arda bulduumuz zorunluluklar. Bu ifadeyi daha tam olarak
gelitirmenin yeri buras olmaz; ama belki de, unu eklemenin yeri
buras: Bugn kimi okurlara aykr gibi grnyorsa, bunun tek
nedeni, onsekizinci yzyln "k" akmyla balayan ve
ondokuzuncu yzylda "din ile bilim arasndaki atmayla" surup
giden, aslnda Hristiyan teolojisi zerine kurulu olup onun

300

yklmasyla
gr"

bir an bile

uruna

propagandac

yaayamayacak

Hristiyan

teolojisine

literatrn tozu
teolojisini

olmasdr. Hristiyan

olan "bilimsel bir ,dnya

saidrnay
amalayan

dumanyla

olgularn

bulandrlm

gtrd m, bilim adamnn

artk tmevarmal docenin yapmasna izin verdii eyi yapmak
iin herhangi bir gds kalmaz. Yapmaya devam ediyorsa, bu srf
ierisinde bulunduu mesleki topluluun uylamlarn kr krne
izledii iindir.

(iii)

alp

Tanklk

Tarihsel karnn kendine zg zelliklerini pozitif olarak

betimlemeye almadan nce, onlar negatif olarak betimlemeyi,
ou kez "yanl olarak tarihsel karrola zdeletirilen bireyi
betimlemeyi yararl buluyorum. Her bilim gibi tarih de zerktir.
Tarihinirt; bilimiyle urarken karsna kan her sorunun doru
zm konusunda kendi bilimine zg yntemlerle kendisinin karar
verme hakk vardr ve bir zorunluluk altndadr. Hibir zaman bir
bakasnn onun adna karar vermesine gz yumma zorunluluu
altnda olamaz, buna hakk da olamaz. Kim olursa olsun, hatta ok
bilgili bir tarihi, bir tank, soruturduu eyi yapan adamn srda
olan bir kii olsun, hatta onu yapan adamn kendisi olsun, bir bakas
onun sorusuna bir tepsi zerinde hazr bir yant sunarsa, btn
yapabilecei onu reddetmektir: bilgiyi verenin kendisini yanltnaya
altn ya da kendisinin yanldn dndnden deil, o
yant kabul ederse, bir tarihi olarak zerkliinden vazgemi ve bir
, bakasna, bilimsel bir dnr olsa ancak kendi kendine
yapabilecei eyi onun adna yapma izni vermi olaca iin. Okura
bu ifadenin bir kantn sunmann bence hi gerei yok. Tarihsel
almaya ilikin bireyler biliyorsa, bunun doru olduunu zaten
kendi deneyimiyle bilir. Doru olduunu bilmiyorsa, bu denemeyi
okuyup yararlanacak kadar tarih bilmiyor demektir ve yapabilecei en
iyi ey okumay hemen burada kesmektir.
Tarihi sorduu bir soruya bir baka kiinin verdii bir hazr

301

yant kabul ettiinde, bu teki kiiye onun "yetkesi" denir ve byle

bir yetkenin verdii, tarihinin de kabul ettii ifadeye ''tanklk" denir.
Tarihi olarak: bir yetkenin tankln kabul ettii ve onu tarihsel
hakikat diye grd lde, tarihi adn aka yitirir; ama elimizde
ona verecek baka ad yok.
imdi, tankln hibir zaman kabul edilmemesi gerektiini bir an
bile ima etmiyorum. Hergnk klgn yaammzda, hem ok bilgili
hem doru. szl olduklarna inanarak, kimi kez de bu inan iin
gerekeler bularak, baka insanlarn bize sunduu bilgiyi srekli ve
hakl olarak kabul ederiz. zerinde durmuyorsam da, belki kimi an
durumlarnda olduu gibi, byle tankl kabul ediimizin salt
inancn tesine geebilecei ve bilgi adn hak edebilecei durumlarn
olabileceini bile yadsmyorum. zerinde durduum ey, hibir
zaman bilimsel bilgi olamayaca iin, bunun hibir zaman tarihsel
bilgi olamayacadr. Bilimsel bilgi deildir, nk dayand
temellere bavurularak doruluu gsterilemez. Byle temeller
varoldu mu, durum artk bir tanklk durumu deildir. Tanklk
kantla glendirildiinde, onu kabul ediimiz artk o tankl kabul
etmemiz deildir; kanta dayal bireyin evetlenii, yani, tarihsel
bilgidir.

(iv) Makas-zamk
Tamamen yetkelerin tanklna dayanan bir eit tarih vardr.
Daha nce sylediim gibi, bu, gerekte hi de tarih deildir, ama
onun iin elimizde baka ad yok. izledii yntem, nce ne hakknda
bilmek istediine karar vermek, sonra da sz konusu olaylardaki
eylemcilerce, olaylarn grg tanklarnca ya da eylemcilerin veya
tanklarn onlara anlatt yahut onlara bilgi verenlere bilgi verenlere
anlatt ya da onlara bilgi verenlere anlatt ... eyleri yneleyen
kiilerce verildii belli olan, onunla ilgili szl ya da yazl ifadeleri
aratrmaya girimektir. Byle bir ifadede amacna uygun birey
bulunca, tarihi onu seip kendi tarihine alr, dahil eder, gerekirse,
uygun bulduu bir sluba sokar, yeni bir biim verir. Kural olarak,

302

elinde dzeltilecek birok ifade bulunduu zaman, bunlardan birinin

kendine bir bakasnn aniatmad bireyi anlattn grecek,
bylece ikisi de ya da hepsi birden tarihe sokulacaktr. Kimi kez
bunlardan birinin bir bakasyla elitiini grecektir; o zaman,
onlar badatrmann bir yolunu bulamad srece, birinden
vazgemeye karar vermesi gerekir; bu da, drst bir adam ise, onu
eliik yetkelerin greli gvenilirlik derecelerinin eletirel bir
irdelemesine gtrecektir. Kimi kez de, bunlardan biri ya da ola ki
hepsi, ona kolay kolay inanamayaca bir yk, belki de yazarn
ierisinde yaad an ya da evrenin 'boinanlarn ya da
nyarglarn gsteren, ama daha aydnlanm bir ada inanlr
olmayan, dolaysyla braklacak bir yk anlatacaktr.
Farkl yetkelerin tanklklarn seip birletirerek kurulan tarihe
makas-zarnk tarihi adn veriyorum. Yineliyorum, bu gerekte hi de
tarih deildir, nk bilimin gerekli koullarn yerine getirmez; ama
son zamanlara dek varolan tek tarih tryd ve insanlarn bugn
okuduklar tarihin epeyce bir ksm, hatta insanlarn hala yazmakta
olduklarnn ou bu tipe, girer. Dolaysyla az tarih bilen ;nsanlar
(bunlarn kimi, benim yaknlardaki v~dama karlk, hala bu sayfalar
okuyor olabilirler} telala unu syleyeceklerdir: "sizin tarih
olmadn sylediiniz bu eyin neden tarihin ta kendisi olduu;
makas-zamkn tarih neyse o olduu ve tarihin bunun iin bir bilim
olmad, hizmetlerini gklere karan profesyonel tarihilerin
temelsiz iddialarna karn, herkese bilinen bireydir." Bundan
tr, makas-zarnk tarihinin olaylar hakknda bir para daha
konuacam.

Makas-zarnk ge YunanRoma dnyasnn ya da Ortaan bildii

tek tarihsel yntemdL En yaln biimiyle varolmutu. Bir tarihi
gvenilirlii konusunda kendi yargsn kullanarak tanklklar
topluyor ve yaynlamak zere biraraya getiriyordu: onun zerinde
yapt i, ksmen yaznsal (malzemesinin balantl, trde ve
inandrc bir aniat olarak sunulmas), ksmen de, ou Eskia ve
Ortaa tarihisinin bir tezi, zellikle felsefi, siyasal ya da teolojik bir
tezi kantlamay amalad olgusunu belirtrnek iin bu szc
kullanmama izin verilirse, retorikti.
303

Tarihiler ancak onyedinci yzylda, doa bilimine ilikin Ortaa

dzeltimi tamamland zaman kendi evlerinin de dzene
sokulmas gerektiini dnmeye baladlar. O zaman tarihsel
yntemde iki yerii akm balad. Biri greli inanlrlklarn
belirlemek ve zellikle bu belirlemenin kendilerine gre yaplaca
kurallar ortaya koymak iin, yetkelerin dizgeli bir biimde
inceleniiydi. teki, imdiye dek tarihilerio deil, az bulunur eyler
toplayanlarn ilgilenmi olduklar sikkeler, yaztlar ve bu trden
Eskia kalntlar gibi yaznsal olmayan kaynaklar kullanarak
tarihin temelini geniletme akmyd.
Bu akmlarn ilki makas-zamk tarihinin snrlarn amyordu,
ama onun yapsn srekli olarak deitiriyordu. Belli bir yazarn
verdii belli bir ifadenin:, genel olarak yazarn ve zel olarak bu
ifadenin inanhrl dizgeli bir biimde soruturulmadka, hibir
zaman tarihsel hakikat diye kabul edilmemesi gerektii anlalr
anlalmaz, 'yetke' szc, arkaik bir kalnt olarak kalmas dnda,
tarihsel yntem szlnden kayboldu; nk ifadeyi veren adama
artk sz syledii ey hakkndaki hakikat diye grlmesi gereken
birisi -ona yetke adn vermekle kastedilen budur- olarak deil, apraz
sorgulama iin gnlyle tank sandalyesine oturmu birisi olarak
baklnaya baland. O zamana dek yetke denen belge'kaynak'
szcyle, deerine ilikin herhangi bir ima olmakszn, yalnzca
ifadeyi ierdiini belirten bir szckle betimlenen yeni bir konum
kazand. Bu sub judice'dir<*>; yarglayan da tarihidir.
Bu, onyedinci yzyldan balayarak ortaya kan ve ondokuzuncu
yzylda tarihsel bilincin yceltilmesi biiminde resmen ilan edilen
"eletirel tarihtir". Bu konuda dikkat edilecek iki ey var: bunun hala
ancak bir makas-zamk biimi olduu ve ok farkl bireyin zaten
onun yerini alm olduu.
(1) Tarihsel eletirelliin zm sunduu sorun, makas-zamk
tarihilerinden baka kimseyi ilgilendirmeyen bir sorundur. Sorunun
nsaylts, belli bir kaynakta, konumuzia ilgili belli bir ifade bulmu
olduumuzdur. Sorunsa u: Bu ifadeyi kendi anlatmza sokabilir
sonras

(*)Yarg

konusu (ev.).

304

miyiz, sokanaz myz? Tarihsel eletirelliin yntemleri bu sorunu

iki yoldan biriyle zmeyi amalar: evetleyici ya da deilleyici
olarak. lk durumda, seilen para, yaptrma defterine uygun
grlr; ikincide, p sepetine atlr.
(2) Ama ondokuzuncu yzyldaki, hatta onsekizinci yzyldaki
birok tarihi, bu ikilemin yanltc olduunun farkndayd. imdi, bir
kaynakta tam ,olarak doru kabul edilmeyecek bir ifade bulduysanz,
buna bakp o ifadeyi deersiz diye bir yana atmarnanz gerektii
sradan bireydi. Bu bir yol, belki de, yazld an adetine gre, 'o
adeti bilmediiniz iin sizin onun anlam olarak grmediiniz bireyi
sylemenin kabul edilmi bir yolu olabilirdi.
Bu noktay vurgulayan ilk kii, onsekizinci yzyln banda,
Vico'ydu. Almanya'da, "eletirel tarihin" vatannda, onsekizinci
yzylda ve ondokuzuncu yzyln balarnda, Vico'nun yaptnn
-neminin gerektii kadar geni. lde kabul grmedii dorudur;
ama Vico orada hi bilinmiyor deildi; gerekte, F.A. Wolf gibi kimi
ok nl Alman bilim adamlar onun dncelerinden kimini
almlard. imdi, Vico'yu, hatta onun grulerine ilikin ikinci
elden bir eitlerneyi okumu olan kimsenin, bir kaynakta bulunan
herhangi bir ifadeye ilikin nemli sorunun onun doru olup
olmad deil, ne anlama geldii olduunu bilmesi gerekmez. Ne
anlama geldiini sormaksa, makas-zamk tarihinden kp, tarihin en
iyi kaynaklarn tankln kopya ederek deil, kendi sonularmza
vararak yazld bir dnyaya giden doru adm atmak demektir.
Eletirel tarih,, bugn tarihsel yntem rencilerinin ilgisini ancak

makas-zamk tarihinin sona eriinin arefesinde ald son biim olarak

eker. Herhangi bir tarihiyi, hatta herhangi bir tarihsel yapt makaszamk tarihinin son izlerinin yok olduu bir tarihi ya da bir tarihsel
yapt diye adlandrmaya kalkmayacam. Ama makas-zamk tarihini
tutarl olarak uygulayan bir tarihinin ya da tmyle bu yntemle
yazlm bir tarihsel yaptn en azndan yz yl geride kalm
olduunu syleme cretini gstereceim.
Onyedinci yzylda tarihe yeni bir can veren iki akmdan biri
zerine bu kadar yeter. teki, yani arkeolojik akm, makas-zamk
tarihinin ilkelerine tmyle dmand ve ancak bu ilkeler can
305

ekiirken ortaya kabilmiti. leri srdkleri varsaymlarn

kesinlikle ayn ekilde gvenilir olmadn ve aslnda olgu
ifadesinden ok propaganda olduklar yargsna varlmas gerektiini
grmek iin sikkelere ve yaztlara ilikin pek derin bir bilgi
gerekmez. Bu bile onlara kendilerine ait bir tarihsel deer verir; nk
propagandann da tarihi vardr.
Herhangi bir okur hiiHi bugn yaplan tarihin bir makas-zamk ii
olduunu dnyor ve sorunu ortaya koymak iin bir para skntya
girmek istiyorsa, Herodotos ile Thoukydides ok zel derecede
"yetke" konumu tadklar iin, ona zellikle uygun bir rnek olarak,
szn ettiim Peleponnes savann bandan sonuna Yunan tarihini
alsn ve Grote'nin bu sava hakknda yapt aklamay Cambridge
Ancient History'de yaplanla ayrntl olarak karlatrsn. ki kitapta
da kaynan Heredotos ile Thoukydides'te bulabildii her tmceyi
iaretlesin; bu ile urarken, tarihsel yntemin son yz yl
ierisinde nasl deitii konusunda bireyler renmi olacaktr.

(v) Tarihsel karm

Kantn

ya san bilimdeki gibi -burada karnn yaps kimsenin

da evetlemeksizin ncileri evetleyemeyecei biimdedirzorlayc, ya da "tmevarmsal" bilimdeki gibi -burada ise bir kantn
btn yapabildii, dnr, yle yapmak istemesini uygun grerek,
sonucu evetlemekte hakl gstermektir- izin verici olduu (ii)'de
gsterilmiti. Sonucu olumsuz olan bir tmevarmsal uslamlama
zorlaycdr, yani, dnrn evedemek istedii eyi evedemesini
kesinlikle yasaklar; sonucu olumlu olan ise, hibir zaman izin verici
olmaktan daha fazla birey deildir.
Tarih makas-zamk tarihi demekse,, tarihinin bildii tek kant tr
bu ikinci trdendir. Makas-zank tarihisi iin, herhangi bir trden
uslamlamayla ortaya konabilecek yalnzca tek eit sorun vardr. Bu
da, ilgilendii soruyla ilikili belli bir tankhk parasn kabul etme
ya da reddetme sorunudur. Bu eit bir sorunun ortaya koyduu
uslamlama tr, elbette, tarihsel eletirelliktir. Eletirellik onu
sonular

306

olumsuz bir sonuca, yani, ifadenin ya da ifadenin yazarnn

gvenilmez olduu- sonucuna gtryorsa, bu onun, tpk
"tmevarmsal" bir uslamlamadaki olumsuz bir sonucun (rnein,
ilgilendii trden olaylarn onlarn nedenleri olarak belirlemeyi
umduu 9lay trnn yokluunda olup bittiini gsteren bir sonu)
tmevarmc
bilim adamnn evetlerneyi umduu goruu
evedemesini yasaklamas gibi; o ifadeyi kabul etmesini yasaklar.
Eletirellik onu olumlu bir sonuca gtryorsa, bunun (.a verdii,
ok ok, bir nihil obstat'tr<*>. nk olumlu sonu aslnda ifadeyi
veren adamn bilgisiz mi yoksa yalanc m olduunun bilnnedii ve
ifadenin kendisinin, zerinde doru olmadna degin hibir
tannabilir iaret tamaddr. Am~ pekala doru olmayabilir: onu
dile getiren adam da, genel olarak bilgili ve doru szl olarak iyi bir
ad tasa da, bu kez, olgular hakknda yanl bilgi edinmenin; onlar
yanl anlamann ya da hakikat olduunu bildii veya inand eyi
gizleme ya da arptma arzusunun kurban olmu olabilir.
Olanakl bir yanl anlamay nlemek zere, makas-zamk
tarihisi iin, belli bir tanklk parasn kabul etme ya da reddetme
sorunu dnda, dolaysyla tarihsel eletirelliin yntemlerinden
baka yntemlerle ortaya konmas gereken bir baka sorun tr
bulunduunun dnlebilecei de buraya eklenebilir: yani, kabul
ettii bir tanklk parasndan ne gibi iermeler kaca ya da kabul
etseydi ne gibi iermeler kard sorunu. Ama bu zel olarak makaszamk tarihinin sorunu deildir; herhangi bir trden tarihte ya da szde
tarihte ve gerekte herhangi bir bilirnde ya da szde bilirnde ortaya
kan bir sorundur. Bu da srf genel ierme sorunudur. Bununla
birlikte, makas-zamk tarihinde olduu zaman, kendine zg bir
zellik gsterir. Tarihiye tanklk yoluyla gelen belli bir ifadenin
belli bir iermesi varsa ve bu ierme ilikisi zorlayc bir ilikiyse,
bununla birlikte onu tankl kabul etmeye gtren karm yalnzca
izin vericiyse, ayn izin verici zellik tarihinin onun iermesine
ilikin savnda da bulunur. Komunun ineini yalnzca dn aldysa
ve inek kendi tarlasnda bir buza dourursa, buzann kendi mal
(*)Hibireyi rtmeyen bir eletiri (ev:).

307

olduunu iddia edemez. Makas-zamk tarihisinin belli bir tankl

kabul etmeye mi zorland yoksa buna yalnzca izin' mi verildii
sorusunun herhangi bir yant, o tankln iermelerini kabul etmeye
mi zorland yoksa yalnzca kabul etmesine izin mi verildii
sorusuna da uygun bir yant yari sra getirir.
Tarihin "san bir bilim olmadnn" sylendii iitiliyor. Bunun
anlam bence, hibir tarihsel uslamlamann, sonucunu san bilimin
ralaycs olan zorlayc gle kantlamaddr. Sylenen o ki,
tarihsel karm hibir zaman zorlayc deil, olsa olsa izin vericidir;
ya da, insanlarn kimi kez pek belirsiz bir biimde syledii gibi,
hibir zaman kesinlie gtrmez, ancak olasla gtrr. Bu
zdeyiin imdiki yazar kuandan akll kiilerin genel kansnca
kabul edildii aa yetimi birok tarihinin (onlarn andan bir
kuak nde olan birka hakknda hibirey sylemiyorum), bunun
tmnn yanl olduunu ve keyfilie meydan brakmayan, hibir
almak sonuca olanak vermeyen, sorununu matematikteki bir
tandama kadar kesin bir biimde kantlayan bir tarihsel uslanlamay
halen ellerinde tuttuklarn ilk kefettiklerindeki heyecanlarn
hatrlayabilmeleri gerekir. Yine, bunlarn ounun, zdeyiin aslnda
tarihe ilikin, uygulamakta olduklan tarihe ilikin, tarih bilimine
ilikin bir hata olmadn, baka bireye, yani makas-zamk tarihine
ilikin bir hakikat olduunu dnerek kefetmenin okunu da
hatrlayabilmeleri gerekir.
Okurun biri burada bir usfil sorunu karmak isteyip uslamlama
yoluyla sorulmas gereken felsefi bir sorunun meru olmayan bir
biimde tarihilerin yetkesine bavurarak ortaya konmasna kar
kar ve bana "Tartmyorum, aniatyorum sana" diyen adam
hakkndaki u eski yky aktarrsa, bunun cuk oturduunu kabul
etmekten baka arem yok. Tartmyorum ben, aniatyorum ona.
Haksz mym? Sormak istediim soru, makas-zamk tarihinden
farkl olarak, bilimsel tarihte kullanlan trden bir karmn,
sonucunu kapsama zorunluluunu mu yoksa yalnzca iznini mi
verdiidir. Diyelim ki soru tarihe ilikin deil de, matematie ilikin.
Diyelim ki birisi Eucleides'in Pythagoras teoremi denen eye ilikin

308

kantnn

hipotensn karesinin teki Iki kenarn

benimsemeye mi zorladn,
yoksa buna yalnzca izin mi verdiini bilmek istedi. Alak
gnlllkle konuuyorum; ama ben kendi adma1 duyarl bir adamn
o durumda yapaca tek birey dnebiliyorum. Bu kii, matematik
eitimini ta Eucleides 1.47'ye dek gtrmu birini bulmaya alacak
ve ona soracaktr. Onun yantn beenmezse, yant verecek ayn
ekilde nitelikli baka insanlar arayacak, onlara soracaktr. Kimse
onu inandrmay baaramazsa, ie giriecek ve kendi kendine
dzlem geometrisinin elerini aratracaktr.
Bir para akll bir adamsa, yapmayaca tek ey, "Bu felsefi bir
sorudur ve beni doyuracak tek yant felsefi bir yanttr" demektir. Ona
cannn istedii bir ad verebilir; belli tipten bir slamlamann
inandrc olup olmadn bilmenin tek yolunun bu ekilde nasl
uslaml,anacan renip anlamak olduu olgusunu deitiremez. Bu
arada, en iyi ikinci ey kendileri byle yapm insanlarn szne
kulak vermektir.
bir

adam

karelerin toplam olduu grn

(vi) ekmeeelerne
Baka insanlarn

ifadelerini kopya etme iindeli tksinir hale

ve beyinleri olduunun bilincinde olup onlar kullanmak iin
vgye deer bir istek duyan makas-zamk tarihileri, ou kez bu
istei, rendiklerini dzene soktuklar bir ekmeeelerne dizgesi icat
ederek doyururlar. Bu, tarihin, artc bir uysallkla, tekrar tekrar
kendini Yunan-Roma kurgulamalarma dayat tarihsel dngler
rntsyle Vico gibi, "dnya yurttal asndan evrensel tarih"
nerisiyle Kant gibi; evrensel tarihi insan zgrlnn ilerleyen
gereklemesi olarak grmesi bakmndan Kant' izleyen Hegel gibi;
her biri kendj yolunda Hegel'in ncln izlemi ok byk iki
adam olan Com te ve Marx gibi; sonra sonra, ,bizim amzdaki,
Hegel'den ok Vico'ya yakn olan Flinders Petrie, Os'Yald Spengler ve
Arnold Toynbee gibi adamlarca zorlanmaya brakt btn o
ernalarn ve rntlerin kaynadr.
gelmi

309

Son olarak yirminci yzylda ve daha nceki ayr durumlarn

szn etmezsek, ilk olarak onsekizinci yzylda karmza kyor
olsa da, tarihin btnp tek bir emayla (salt kronolojik bir emayla
deil, her biri yaylma zellii gsteren "dnemlerin", mantksal
temeller zerinde a priori zorunlu olabilen ya da sk sk
yinelenmesiyle zihinlerimize skulabilen ya da ikisinden de biraz
biraz olabilen bir rntye gre, zaman ierisinde biribirini izledii
niteliksel bir emayla) dzenlemeye bu yneli aslnda bir
ondokuzuncu yzyl olgusudur. Makas-zamk tarihinin lmek zere
olduu, insanlarn ondan honut olmamaya balad, ama henz
kurtulamad dneme girer. Ona kendini kaptranlarn, genellikle,
yksek zekal ve tarihe gerekten yenetekli insanlar olmas bundandr.
Ama bu, makas-zamkn snrlamalaryla bir lde ksteklenmi ve
boa karlm bir yetEnektir.
)
Bunlardan bazlarnn ekmeeelerne iini "tarihi bilim mertebesine
ykseltme" diye betimlemeleri bu durumun tipik rneidir. Onlarn
gznde tarih makas-zan;k tarihi demekti; bu da, ak ki, bilim
deildi, nk onda zerk, yaratc hibirey yoktu. Hazr bilginin bir
kitaptan tekine aktarlmasndan baka birey deildi. Bir bilimin
zelliklerini tayor oabilirdi ve tamas gerekirdi. Ama bu nasl
olacakt? Bu noktada, doa bilimleri benzeiminin yardmiarna
kotuunu dndler. Bir doa biliminin olgular toplamakla
balad, sonra da kurarnlar oluturmakla, yani daha nce toplanm olgularda ayrt edilebilen rntleri ortaya karnakla devam
ettii, ta Bacon'dan beri, sradan bireydir. ok gzel: tarihilerin
bildii btn olgular biraraya getirelim, ilerindeki rntleri
arayalm, sonra da bu rntleri bir evrensel tarih kuram halinde
ortaya koyalm.
Kafas ileyen ve sk almaktan zevk duyan biri iin bunun hi
de zor bir i olmad kantlanmt. nk tarihilerio bildii btn
olgular
toplamann
hi gereg yoktu. Genie bir lgu
koleksiyonunun, rntleri yeterince ortaya koyduu dnlyordu;
bu rntleri, hakknda pek az bilgi bulunan uzak gemie ve
hakknda hibir bilgi bulunmayan gelecee geniletme, "bilimsel"

310

tarihiye tam da makas-zamk tarihisinin onda bulunmadn

syledii o g duygusunu veriyordu. Bir tarihi olarak, hibir zaman
yetkelerinin kendisine anlattklarnn dnda birey bilemeyeceine
inanmas retiirlikten sonra, dledii gibi, bu dersin bir sahtekarlk
olduunu; .tarihi bilime dntrerek, yetkelerinin bilmedii ya. da
kendisinden
gizledii
eyleri
tamamen
kendi
bana
belirleyebileceini kefediyordu.

' Bu bir kuruntuydu. Bu ekmeeelerne emalarinn hepsinin ve her

birinin deeri, kantn yorumlanmasyla belirlenemeyen tarihsel
hakikatleri kefetme arac olarak deerleri anlamna geliyorsa, bu
tamamen hiti. Aslnda bunlarn hibirinin bilimsel deeri falan da
yoktu; nk bilimin zerk ve yaratc olmas yetmez, ayn zamanda
inandrc ve nesnel olmas gerekir; dayand temelleri inceleyebilen
ve incelemek isteyen ve yneldii sonularn neler olduunu kendi
kendine dnebilen ve dn,mek isteyen biri zerinde reddedilemez
izlenimi brakmas gerekir. Bu da bu ernalarn hibirinin
yapamad eydir. Keyfiliin rndr bunlar. Bunlardan herhangi
biri onu icat eden kii dnda epeyce kiiden kabul grdyse,
bilimsel bakmdan inandrc olduu iin onlar arptndan deil,
ad konmam olsa da, gerekte bir dinsel topluluun ortodoksiuu
haline geldiindendi bu. Bunu bir lde Comtuluk, daha byk bir
lde de Marxlk gerekletirmiti. Bu durumlarda ya da her
halde Marxlk durumunda, sz konusu trden tarihsel ernalarn
heyecanlar iin bir odak noktas, dolaysyla eylem iin bir gd
salayan nemli bir bysel deer tad 'k:antlanyordu. teki
durumlarda, tarihsel emalar yorgun bir makas-zamk adamnn
yaamnda ie yarayan bir elence deeri tamt.
Kuruntu bitmi deildi. Makas-zamk tarihinin gnn birinde
yerini saliden bilimsel olmas gereken yeni bir tarihin alaca umud,
sonradan gerekletirilen temelli bir umuttu. Bu yeni trden tarihin,
yetkelerinin kendisine anlatamayaca ya da anlatmayaca eyleri
tarihinin bilmesini salayaca umudu da temelli bir umuttu ve o da
gerekletirildi. Bunlarn nasl olduunu ok yaknda greceiz.

311

(vii) John Do.e'yu kim ldrd?

John Doe bir Pazar sabah erkenden, srtnda bir bak, masasnn
zerine kapanm bulunduunda, hi kimse bunu kimin yapt
sorusunun tanklk yoluyla .yantlanacan beklemiyordu. Birinin
cinayeti iienirken grm olmas olas deildi. Katilin srrn
syledii birinin onu ele vermesi daha da az olasyd. Katilin ky
karakoluna gidip suunu itiraf etmesi ise en az olas olanyd. Buna
karn, halk katilin adalete teslim edilmesini istiyor, polis de bunu
yapmay umuyordu: oysa tek ipucu, John Doe'min bahesi ile blge
papaznnki arasndaki demir kap zerinde bulunan taze yeil boya
ve yine, ban sapnda bulunan bir para taze yeil boyayd.
Tankln zamanla ortaya kacan ummalarnn nedeni bu
deildi. Tersine, tanklk, iffetine alaka leke srmeye alt iin
John Doe'yu kendi elleriyle ldrdn syleyen yal bir komu
kzn ziyareti bijminde ortay'a ktnda, (pek parlak bir delikanl
deil, ama iyi niyetli olan) ky polisi bile, kendisine eve gidip birka
aspirin almasn salk verdi. Gnn sonraki saatlerinde, kyn kaak
avcs kageldi ve blgenin avlak bekisini John Doe'nun alma
odas penceresine trmanrken grdn syledi; bu tankla da pek
fazla kulak aslmad. Son olarak papazn kz, byk bir heyecan
ierisinde, kotura kotura geldi ve bunu kendisinin yaptn
syledi; bunun tek etkisi, ky polisinin blge Mfettiine telefon edip
ona kzn sevgilisi Richard Roe'nun tp rencisi olduun~, insann
kalbinin nerede bulunduunu ola ki bildiini; Cumartesi gecesini de
len adamn evine bir ta atm uzaklktaki papazn evinde
geirdiini hatrlatmas oldu.
O gece onlki ile bir arasnda saanak yamuda birlikte bir frtna
olmutu; papazn hizmetisini (hali vakti yerindeydi) sorguya
ektiii.de, Mfettie Mr.
Roe'nun pabularnn sabahleyin
srlsklam olduu anlatld. Richard, sorguya ekildiinde, gecenin
bir vaktinde dar ktn kabul etti, ama nereye ve neden gittiini
sylemeyi reddetti.
John Doe bir antajcyd. Papazn len karsnn bir genlik

312

serveni hakkndaki olgulan aa vurmakla tehdit ederek yllardr

papaza antaj yapmaktayd. Papazn evlilikten alt ay sonra doan
szde kz, bu servenin meyvasyd; John Doe'nun elinde de bunu
kantlayan mektuplar vard. Papazn btn zel servetini oktan i
etmiti ve o talihsiz Cumart~si sabah, karsnn ocuu iin .ona ,
emanet ettii servetinin bir ksmn istedi. Papaz bu ii sona
erdirmeye karar Vt?rdi. John Doe'nun gece ge vakit masasnda
oturduunu biliyordu; oturdu yerin nnde solda uzun byk bir
pencere, sada bir Dou silahlar takm bulunduunu, scak
gecelerde pencerenin yatana dek ak kaldn biliyordu. Geceyars,
eldivenlerini giyip kt; ama onun ruh halini farkedip huzursuz olan
Richard penceresinden eilip papazn baheyi getiini grd. Acele
acele giyindi ve peine dt; ama baheye vardnda papaz
gitmiti. O anda frtna patlad. Bu arada papazn plan pek gzel
ilemiti. John Doe, ba bir eski mektup ynnn zerine dm,
uyuyordl. Papaz ancak bak kalbe ulatktan sonra onlara bakt ve
karsnn elyazsn grd. Zarflarn zerinde "John Doe, Esq."
yazlyd. Karsn ayartann kim olduunu o ana dek hi bilmemiti.
Bakomiserin, eski arkadann kk kznn ricas , zerine
ard Scotland Yard'dan Hatiye-Mfetti Jenkins, papazn evinin
plnde ou kat art olan, ama ilerinde deri art da -ola ki
bir ift eldiven- bulunan bir sr kl buldu. John Doe'nun bahe
kaps zerindeki taze boya -o gn, aydan sonra, kendisi boyarnt
kapy- eldivenlerin neden yok edilmi olabileceini aklyordu;
kller arasnda, papazn her zaman mterisi olduu, Oxford
Street'teki nl bir eldivencinin adn tayan metal dmeler vard.
Joh11 Doe'nun boyasndan daha da fazlas, Papaza Pazartesi gn
deerli bir kilise yesine hediye ettii bir ceketn yeni sianm
olduu iin biimi bozulmu sa kolunda bulundu. Hafiye-Mfetti,
soruturmalarnn hangi yne yneldiini papazn grmesine olanak
salad ve bylece ona siyanr iip cellattan yakay kurtarma frsat
verdii iin, sonradan iddetle suland.
Cinayeti ortaya karmann yntemleri bilimsel tarihinkilerle her
noktada ayn deildir, nk bunlann son amalan ayn deildir. Bir

313

cinayet mahkemesi bir yurttan yaamn ve zgrln elinde

tutar ve yurttan haklar bulunduu dnlen bir lkede, mahkeme
bundan tr birey yapmakla ve bunu abucak yapmakla
snrlanmtr. Bir karara varmak iin geen zaman kararn kendisinin
deerinde (yani, adalette) bir etkendir. Bir jri yesi, "Hepimiz kant
zerine ar ar dnm olursak, bundan bir yl sonra, onun ne
anlama geldiini grmek iin daha iyi bir durumda olacamzdan
eminim." derse, yant u olacaktr: "Sylediiniz nemli, ama
amacnz olanaksz. iniz srf bir yargda bulunmak deil, imdi bir
yargda bulunmak; bunu yapana dek de burada kalrsnz." Bir jrinin
bilimsel (tarihsel) kanttan daha az bireyle, yani gnlk yaamn
klgn ilerinin herhangi birinde kendisini doyuracak olan o gven ya
da inan derecesiyle yetinmesi gereknesi bundandr.
Bunun iin, kantn kurallar mahkemelerde kabul edildii halde,
tarihsel yntem rencisi bunlar iyiden iyiye incelerneyi pek zahmete
deer bulmayacaktr. nk tarihi belirli bir sre ierisinde karar
vermek gibi bir zorlama altnda deildir. Karara vard zaman
kararnn doru olmas dnda hibir eyi nemsemez: bu onun iin,
kararn kanlmaz olarak kanttan kaca anlamna gelir.
Bununla birlikte, bu aklda tutulduu srece, hukuksal yntemler
ile tarihsel yntemler arasndaki benzeimin, tarihin anlalmas iin
bir deeri vardr; sanrm, yukardaki yaznsal trden rnei ana
izgileriyle okurun nne koyman -byle bir ama olmasa elbette
okura saygszlk olurdu bu- hakl gstermek iin de yeterince
deerlidir.

(viii) Soru
Hukuku ve filozof Francis Bacon, unutulmaz tmeelerinin
birinde, doa bilimcisinin "Doay sorguya ekmesi" gerektiini
sylyordu. Bunu yazarken reddettii ey, bilim adamnn doa
karsndaki
tutumunun, onun syleyeceklerini bekleyen ve
kurarnlarn onun kendisine ltfettikleri zerine kuran saygl ve
dikkatli bir dinleyici tutumu olmasyd. ki ey birden ileri sryordu:

314

ilki, bilim adamnn neyi bilmek istediine kendisi karar verip bunu
kendi kafasnda soru haline getirerek ncelii almas gerektii;
ikincisi, doay yant vermeye zorlamann, artk dilini tutmasna
olanak vermeyen ikenceler gelitirmenin yollarn bulmas
gerektii. Bacon burada, kck bir nkteyle, gerek deneysel bilim
kuramn bir rpda, olduu gibi dile getiriyordu.
Bu ayn zamanda, Bacon bilmese de, gere~ tarihsel yntem
kuramdt. Makas-zamk tarihinde, tari~i Bacon ncesi bir konumda
bulunur.Yetkeleri karsndaki tutumu, szcn kendisinin de
gsterdii gibi, saygl ve dikkatli bir dinleyici tutumudur. Onlarin
kendisine aniatmay yeleyecei eyi iitmeyi bekler ve onu kendi
bildikleri gibi, kendi alarnda anlatmalarna izin verirler. Tarihsel
eletirellii kefettii ve yetkeleri salt kaynak haline geldii zaman
bile, bu tutum aslnda deimez. Bir deime vardr ama yalnzca
yzeyseldir bu. Tanklar karalar ve aklar diye ayllJilak iin bir
tekniin benimsenmesinden baka birey deildir. Bir snfn
tanklk etme hakk elinden alnmtr; teki ise yetkeler eskiden
nasl grlyorsa tam yle grlr. Ama bilimsel tarihte ya da tarihin
kendisinde Bacon devrimi .gerekletirilmitir. Kukusuz, bilimsel
tarihi makas-zamk tarihisinin bir zamanlar okuduu kitaplarn
aynsn -Herodotos, Thoukydides, Livius, Tacitus vb.- okumaya epey
vakit harcar, ama onlar tamamen farkl bir ruhla okur: Baconc bir'
ruhla. Makas.-zamk tarihisi o kitaplar, syledikleri eyleri bulup
karmak iin, salt alc bir ruhla okur. Bilimsel tarihi, onlardan ne
bulup karmak istediine kendisi karar verip ncelii alm olarak,
kafasnda bir soruyla okur. Dahas, makas-zamk tarihisi onlarn bir
sr lafla kendisine anlatmadklar eyi hibir zaman bulup
karamayaca dncesiyle okur; bilimsel tarihi grnte ok
farkl birey hakkndaki bir paray sormaya karar verdii sorunun
yantma dntrmek iin eip bkerek, onlar ikenceye tutar.
Makas-zamk tarihisinin tam bir gvenle "u u yazarda yle yle
bir konuda hibirey yok" dedii yerde, bilimsel ya da Baconc
tarihi "Aa yok mu?" Tamamen farkl bir konudaki u blmde,
senin metinde hakknda hibirey yok dediin konu zerine, yazarn
yle yle bir gr belirttiini grmyor musun?" der.
315

ykmle betimleyelim. Ky polisi papazn kzn

ve onu, cinayeti Richard'n ilediini dndn
syleyesiye, belirli aralklarla copla dvyor. "kence ettii onun
bedeni deil, John Doe'yu kendisinin ldrd yollu ifadesidir. Polis,
eletirel tarih yntemlerini kullanarak ie balyor. Kendi kendine
oyle diyor: "Cinayet olduka gl ve ariatomi konusunda biraz
bilgili birisince ilendi. Bu kzda ilki kesinlikle yok ve ola ki ikincisi
de yok; eninde sonunda, ilk yardm kurslarna hi katlmadn da
biliyorum. Dahas, cinayeti o ilemi olsayd, uunu itiraf etmek
iin bu denli telaa dmezdi. yk yalan."
Bu noktada, eletirel tarihi ykye ilgisini yitirir ve onu p
sepetine atard: bilimsel tarihi onunla ilgilenmeye balar ve kimyasal
tepkimeleri grmek iin teste tutar. Bunu yapabilir, nk, bilimsel bir
dnr olduundan, hangi soruyu soracan bilir: "Kz neden yalan
sylyor? nk birini koruyor. Kimi koruyor? Ya babasn ya
sevgilisini. Babasn m? Hayr; papaz! Olacak ey mi? yleyse
sevgilisini. Kzn onun hakkndaki kukular yerinde mi? Olabilir;
adam o srada buradayd; yeterince gl; yeterince de anatomi
biliyor." Okur, cinayetin ortaya karlmasnda gnlk yaamn
srdrlmesine yetecek lde olasln gerekli olduunu, oysa
tarihte kesinlik istediimizi hatrlayacaktr. Bunun dnda, tam bir
koutluk vardr. Ky polisi (akladm gibi, akll bir delikanl
deil; ama bilimsel bir dnrn akll olmas gerekmez, iini
bilmesi, yani, hangi sorular soracan bilmesi gerekir) polislik
iinde eitilmitir ve bu eitim onun hangi sorular _soracam
bilmesini, bylece kzn cinayeti kendi iledii yollu doru olmayan
ifadesini, Richard Roe'dan kukuland yollu doru sonu iin kant
olarak yorumlamasn salayacaktr.
Polisin tek hatas, "Bu kz kimden kukulanyor?" sorusunu
yantlama telayla, "John Doe'yu kim ldrd?" sorusunu gzden
karmasyd. Mfetti Jenkins'in stnl -akll bir adam
olduundan deil, ii daha iyi renmi olmasndan- buradayd.
"Papazn kz Richard Roe'dan niye kukulanyor? Ola ki, o gece
papazn evinde olup biten garip bireye bulam olduunu bildii
Benim

tutuklamyor

316

n.

Papazn

evinde garip birey olduunu biliyoruz. Richard

frtnada dardayd ve bu, kz kukulandrmaya yetiyordu. Ama
bilmek istediimiz ey, John Doe'yu kim ldrd? O ldrdyse, ne
zaman yapt bunu? Frtna patlamadan nce mi,. sonra m? nce
deil, nk papazn bahe yolunun amurunda iki ynl ayak izleri
var: bunlarn bahe kapsndan birka metre tede baladn, evden
ktn gryorsunuz; demek ki, saanak baladnda bulunduu
yer ve gittii yn orasyd. Peki John Doe'nun alma odasna amur
tamad m? Hyr: orada amur yok. eri girmeden nce
pabularn m kard? Bir an dnn. John Doe bakland
srada hangi durumdayd? skemiesinde geriye mi yaslanmt yoksa
dik mi oturuyordu? Hayr: nk o zaman iskemle srtn korurdu.
ne eilmi olsa gerek:. Hiila bulunduu o uyur durumda olmas
olanakl, hatta olas. Katil tim olarak nasl davrand? Uyuyor \diyse,
daha kolay birey yok: sessizce ieri girin ve saplayverin ba.
Doe uyank ve yalnzca ne eilmi olsa, ayn ey yaplabilirdi, ama
o denli kolay deil. imdi, katil pabularn karmak iin darda
duraklad m? Olanaksz. Her durumda, gerekli ilk ey hzd: iin
adam geriye yasianmadan ya da uyanmadan nce yaplmas
gerekiyordu. Demek ki, alma odasnda amur olmamas, Richard'
darda brakyor.

O zaman, yine, Richard niye baheye girdi? Yry iin mi?

Grleyen o frtnada hayr. Bir cigara tttrmek iin mi? Hepsi evde
iiyor cigaray. Kzla bulumak iin mi? Kzn. bahede olduuna
ilikin hibir belirti yok; ayrca niye bulusun ki? Akam
yemeinden beri salonda babaaydlar ve papaz gen insanlar
yataa kklayacak biri deil. Geni grl bir adam. Bir derdi
vard diyelim, aamam. Peki gen Richard baheye niye girdi? Orada
birey olmu olsa gerek. Garip birey. O gece papazn evinde ikinci
bir garip ey var ki, onu bilmiyoruz.
Ne olmu olabilir? Katil, boyann dndrd gibi, papazn
evinden gelmi ve Richard onu penceresinden grm olabilir; nk
katil Doe'nun evine yamur balamadan girdi ve Richard bahe
kapsnn on metre tesinde yanura yakaland. Tam zaman. Katil

317

papazn evinden ksayd, bakalm sonra ne olurdu? Ola ki, sonradan

oraya geri dnmutr. amurda hibir iz yok; niye? nk, o zifiri
karanlkta bile yol boyunca otlara basacak kadar iyi tanyordu
baheyi. yle ise, papazn evini ok iyi tanyordu ve ayrca geceyi
orada geirdi. Yoksa katil papazn kendi miydi?
Peki Richard baheye girmesinin nedenini sylemeyi niye
reddediyor? Birini skntdan korumak iin olsa gerek; hemen hemen
kesinlikle, cinayet konusundaki skntdan. Kendini deil, nk
cinayeti onun ilemediini bildiimi kendisine sylemitim. Baka
birisi. Kim? Papaz olabilir. Baka biri olmas dnlemez. Diyelim
papazd; nasl becermitir ki? ok kolay. Geceyarsna doru tenis
pabular ve eldivenlerle dar k. Sessizce papaz evinin yoluna d
-o yollarda akl yok. John Doe'nun bahesi ierisindeki o kk
demir kapya var. Boyal olduunu biliyor mudur? .Ola ki hayr; ancak
aydan sonra boyanmt. Atver elini. Eldivenlerdeki boya. Ola ki
cekette de. Otlar zerinden John Doe'nun alma odasnn
penceresine yr. Doe iskemiesinde ne eilmitir, belki de
uyukluyordur. imdi birazck hzl alma: iyi bir tenis oyuncusu
iin kolay bu. Sol ayak ieri, sa ayak saa, ba kavra, sol ayak
ne, sapla ba.
Ama John Doe o masada ne yapyordu o srada? O konuda
hibirey bilmiyorsun. Garip. Bir adam akam bo bir masada
oturarak geirir mi? Orada bireyler olmas gerekir. Yard'da adam
hakknda ne biliyoruz? antajc olduunu. Papaza antaj m
yapmaktayd? Her akam mektuplarla m eleniyordu? Yoksa ne?
Papaz -katil papaz ise- onu mektuplarn zerinde uyuklar m buldu?
yi de, bu bizim iimiz deil. Ne olursa olsun, savunmaya geeceiz.
Davada byle bir yol kullanmak istemem.
yleyse fazla hzl gitme Jonathan. Katili oraya soktun, yeniden
dar karman gerekiyor. Tam olarak ne yapar? aa yukar imdi,
bardaktan boanrcasna yamur yamaya balar. Katil yamur
altnda geri dner. Kapda biraz daha boya. Otlar zerinden yrr,
amur getirmez. Eve dner. Herey srlsklamdr: eldivenler de
boyayla svanmtr. Kapnn kolundaki boyay siler. Kapy kilitler.

318

Mektuplar

(mektupsa bunlar) ve herhalde eldivenleri kalorifer

ocana atar -kller imdi plkte olabilir. Btn giysileri banyodaki
dalaba koyar; sabaha hepsi kuruyacaktr. Kurur da; ama ne yazk,
ceketin biimi bozulacaktr. Peki o ceketi ne yapt? ilkin zerinde
boya arayacaktr; bulursa ceketi yok etmesi gerek. Kadnlarla dolu bir
evde bir ceketi yok etmeye alan adama acnn. Bulamazsa, onu
kesinlikle yoksul bir adama sessiz sedasz hediye edecektir.
Peki, peki: ho bir yk buldun; ama doru olup olmadn nasl
syleyebiliriz? Sormamz gereken iki soru var. lki: bu eldivenlerin
kllerini bulabilir miyiz? Ya metal dmeleri? Eldivenlerinin
ounda bulunan dmelerden mi bunlar? Bulabilirsek yk
dorudur. Biraz da kat kl bulabilirsek, antaj ksm da dorudur.
kincisi: ceket nerede? nk ceketin zerinde en kk bir boya
lekesi bulabilirsek, sorunumuz hall olur."
Bu zmlerneyi biraz uzattm, nk her bilimsel almada
olduu gibi, tarihte de baat etken olan soru sorma etkinlii
konusunda aadaki noktalar okura kabul ettirmek istiyorum.
(1) Uslamlamadaki her adm bir soru sormaya baldr. Soru,
silindirde patlayan ve her piston darbesinin itici gc olan gaz
miktardr. Ama eretileme uygun deil, nk her yeni piston
darbesi ayn eski karrndan bir baka miktarn patlamasyla deil,
yeni trden bir miktarn patlamasyla olur. Yntemi bir para
kavram olan hi kimse hep ayn soruyu, "John Doe'yu kim
ldrd?" sorusunu sormay srdrmeyecektir. Her seferinde yeni bir
soru sorar. Sorulmas gereken btn sorularn bir katalouna sahip

olmak ve bunlann her birini Fr ge sormak da yol almaya yetmez:

sorularn doru srayla sorulmas

gerekir. Sorgulama Mantnn

byk ustasndan biri olan Descartes (teki ikisi Sokrates ile Bacon)
bilimsel yntemdeki ana nokta olarak bunun zerinde duruyordu, ama
mantk z.erine modern yaptara baklrsa, Descartes hi yaamam
olabilir. Modern mantklar, bir bilim adamnn iinin "yarglarda
bulunmak", "nermeler ileri srmek" ya da "olgular kavramak" ve
ayn zamanda bunlar arasndaki ilikileri "ileri srmek" ya da
"kavramak" olduunu iddia etmekte bir anlama ierisindedirler;

319

bilim adamlarnn bilimsel dnmeye ilikin ne olursa olsun hibir

deneyimleri bulunmadn, kendi geliigzel, dzensiz, bilim d
katalogtarnn aklamasn bir bilim aklamas diye yutturmak
istediklerini ima ederler.
(2) Bu sorular bir adamn bir baka adama sorduu sorular
deildir. kinci adamn, yantlarn vererek ilk adamn bilgisizliini
aydnlataca umuduyla sorulmaz bunlar. Btn bilimsel sorular gibi,
bilim adamnn kendi kendine sorduu sorulardr. Bu, Platon'un
dnceyi "ruhun kendiyle konumas" diye tanmiayarak dile
getirecei Sokratik tasarmdr. Platon'un kendi yaznsal uygulamas,
konumadan bir soru ve yant srecini anladn ak klar. Sokrates
gen rencilerine sorular sorarak retirken, onlara kendileri
hakknda nasl sorular soracaklarn retiyor, bizim bilime kar
olan modern bilgi kuramclarmzn kafalarmz iyice boalttmz
zaman "olgular kavrayacamz" umuduyla verdikleri buyrua uyup
en etrefil konularn karsnda az ak durmazsak ve kendi
kendimize onlar hakkinda sorular sorarsak, bunlarn nasl alacak
bir biimde aklanabileceini rneklerle gsteriyordu.

(ix) ijade ve kant

Makas-zamk tarihinin ralayc zellii, en az eletirel olanndan
en eletirel biime dek, hazr ifadelerle i grmek zorunda oluu ve
tarihinin bu ifadelerden herhangi biri karsndaki sorununun, onu
kabul edip etmeme sorunu oluudur: burada kabul etme o ifadeyi
kendi tarihsel bilgisinin bir paras olarak yeniden ileri srme
demektir. Aslnda, makas-zamk tarihisi iin tarih baka insanlarn
kendisinden nce verdii ifadeleri yineleme demektir. Bunun iin de,
ancak dnmek, yazmak... istedii konular zerine hazr ifadeleri
elde ettii zaman almaya balayabilir. Makas-zamk tarihisinin
bilimsel bir dnr adn kendine hak grmesini olanaksz klan, bu
ifadeleri kaynaklarnda hazr bulmas gerekmesidir, nk bu olgu
bilimsel dncede hep asl olan zerklii ona yklemeyi olanaksz
klar; burada zerklikten, baka birince izin verildii ya da

320

.buyurulduu iin deil, kendi giriimiyle ifadeler vererek ya da

eylemde bulunarak kendi kendinin yetkesi olma durumunu

kastediyorum.
Demek ki bilimsel tarihte hibir hazr ifade bulunmaz. Hazr bir
ifadeyi kendi tarihsel bilgi btn ierisine sokma ii, tarihi iin
olanaksz bir itir. Tarihi inceledii konu ile ilgili hazr bir ifadeyle
karlatnda, hibir zaman "Bu ifade doru mu, yanl m?",
baka deyile, "Bunu bu konudaki kendi tarihime sokaym m,
sokmayaym m?" diye sormaz kendine. Sorduu soru udur: "Bu
ifadenin anlam ne?" _Bu da kukusuz tarihinin sormas ve
yantiayabilmesi gereken bir soru olan "Syleyen kii bununla ne
sylemek istiyor?" sorusuyla edeer bir soru deildir. Daha ok, "Bu
kiinin, her ne sylyor olursa olsun, bu ifadeyi vermi olmas,
ilgilendiim konuya nasl bir k tutuyor?" sorusuyla edeerdir. Bu,
bilimsel tarihinin ifadeleri ifade diye deil, kant diye grd
sylenerek dile getirilebilir: yani aklamalan olmaya altklar
olgular hakknda doru ya da yanl aklamalar diye deil,
haklarnda sorulacak doru sorular biliyorsa, bu olgulara k
tutabilen baka olgular diye grd sylenerek. rnein, benim
ykmde lJapazn kz polise John. Doe'yu ldrdn sylyor.
Bilimsel bir tarihi olarak, artk onu bir ifade diye grmeyi, yani kzn
cinayeti ilemi olmasna ilikin doru ya da yanl bir aklama
diye grmeyi brakasya, bu ifadeye ciddi ciddi kulak vererek ie
giriir ve cinayeti ilemi olmasn iine yarayabilecek bir olgu diye
grmeye balar. iine yarar, nk hakknda hangi sorular
soracan bilmektedir ve u soroyla balar: "Peki bu kz yky
niye anlatyor?" Makas-zamk tarihisi, ifadelerin "ieriiyle" ilgilenir:
dile getirdikleri eyle ilgilenir. Bilimsel tarihi dile getirilmi
olmalaryla ilgilenir.
Tarihinin dinledii ya da okuduu bir ifade, onun iin hazr bir
ifadedir. Ama byle bir ifadenin dile getirildii ifadesi hazr bir ifade
deildir. Kendi kendine "imdi yle yle etkisi olan bir ifade
okuyorum ya da dinliyorum" diyorsa, kendi kendine bir ifade dile
getirmektedir; ama. bu ikinci elden bir ifade deildir, zerktir. Tarihi

321

kendi yetkesiyle dile getirir onu. Bilimsel tarihinin k noktas da

bu zerk ifadedir. Polisin papazn kznn Richard Roe'dan
kukulandn karsad kant kzn "John Doe'yu ben ldrdm"
ifadesi deil, "papazn kz bana John Doe'yu ldrdn sylyor"
biimindeki kendi ifadesidir.
Bilimsel tarihi sonularn hazr bulduu ifadeden deil de, byle
ifadeterin dile getirilmi olduuna ilikin kendi zerk ifadesinden
karyorsa, kendisine hibir ifade verilmedii zaman bile sonular
karabilir. Uslamlamasnn ncileri kendi zerk ifadeleridir: bu
zerk ifadelerin kendilerinin baka ifadeler hakkndaki ifadeler
olmasna hi gerek yoktur. Yine John Doe yksyle aklayalm.
Rafiye-Mfetti'in
Richard Roe'nun susuzluunu karsad
ncllerin hepsi, Hafiye-Mfettiin kendi dile getirdii, hibir
yetkeye dayanmayan, kendi yetkesine dayanan zerk ifadelerden
olumu ncllerdi: bunlarn hibiri de baka birilerince verilmi
ifadeler hakkndaki bir ifade deildi. Ana noktalar, Richard Roe'nun
papazn evinden karken pabularn amurlam olduu, John
Doe'nun alma odasnda hi amur grlmedii ve cinayet
koullarndan tr pabularn silmek ya da atmak iin durmu
olamayacayd. Bu noktadan her biri, srasyla, bir karrnn
sonucuydu ve tek tek her birinin dayand ifadeler hi de baka
insanlarn ifadeleri hakkndaki ifadeler deildi, bu noktann
kendileriydi. Yine: papaz karsndaki son durum, mantka HafiyeMfettiin baka kiilerce verilini ifadeler hakknda verdii
ifadelere dayanmyordu. Belli bir p kutusunda birtakm nesnelerin
bulunmasna, geleneksel papaz giysisi biiminde yaplm ve slanp
ekmi bir ceketin kolunda birtakm boya lekelerinin bulunmasna
dayanyordu; bu olgular da kendi gzlemleriyle dorulanyordu.
zerinde alt konuda kendisine hibir ifade verilmedii zaman
bilimsel tarihinin daha iyi alabileceini sylemek istemiyorum;
daha az usta kardeler iin bir tuzak olabilecek bu tip durumlardan
kanmak, makas-zamk tarihinden kanmann bilgice bir yolu
olurdu; benim demek istediim, tarihilerin verilmi byle
nermelere baml olmaddr.

322

Bu nemlidir, nk ilkeye bavurarak, artk eskisi kadar nemli

olmasa da, 'tarihilerin kafasndaki yanks hala sren bir tartma
atar ortaya. Bu, tarihin eninde sonunda "yazl kaynaklara" baml
olduunu ileri srenlerle "yazl olmayan kaynaklardan" da
oluturulabileceini ileri srenler arasndaki tartmayd. Terimler
uygun seilmemiti. "Yazl kaynaklar"n szl kaynaklar dlad
ya da ta oymaktan ve benzeri eylerden farkl olarak elyazmasyla
zel bir balants olduu akla gelmiyordu. "Yazl kaynaklar"
aslnda tariJ:inin ilgilendii konuya ait szde olgular ileri sren ya
da ieren hazr ifadeler tayan kaynaklar demekti. "Yazl olmayan
kaynaklar", ayn konuyla ilgili arkeolojik malzemeler, mlek
paralar vb. demekti. Elbette, 'kaynak' szc bunlara hibir
biimde uygulanamaz: 'nk, kaynak suyun ya da baka bireyin
hazr olarak alnd birey demektir; tarih durumunda, tarihinin
ifadelerini hazr olarak ald birey demek, mlek paralarn
"yazl olmayan kaynaklar" diye betimlemekse, bunlarn metin
olmadklar iin hazr ifadeler tamadklarn, dolaysyla yazl
kaynak olmadklarn belirtmek demekti. (Yazl mlek paralar ya
da 'ostraka' elbette yazl kaynaklard.)
Aslnda, bu, makas-zamk tarihinin tek olanakl tarih tr olduuna
inanan insanlarla, makas-zarnk yntemlerinin geerliine kar
kmakszn, onlarsz da tarih olabileceini iddia eden insanlar
arasndaki bir tartmayd. Hatrladma gre, tartma insana
eskimi izlenimini vermekle birlikte, otuz yl nce bu lkedeki
akademik evrelerde canlyd.
Tartlan
btn ifadeler,
hatriayabildiim kadaryla, son derece karmakt ve bu tartma
zamann filozoflarna felsefi nemi byk bir konuda yararl bir.
alma yapmak iin esiz bir frsat verdiyse de, onlar bunlarn
hibirini riemsemediler. Benim izlenimim o ki, makas-zamk
tarihileri
"yazl
olmayan kaynaklarn" geerli sonular
verebileceini kabul edip, bunun da ancak ok kk apta, ancak
"yazl kaynaklara" yardmc bir el olarak kullanldklar zaman ve
ancak elebi ruhlu bir tarihinin aratrmaya girimeyecei sanayi ve
ticaret gibi dk konularda olabileceini vurgulaynca, tartmann
atei bu en kk uzlamayla sriverdi. Bu, tarihi bir makas-zamk .
323

ii

sayarak

yetimi

tarihilerin, ok rkek bir biimde, olduka

kabul etmeye baladklar; ama bu
olanakll gereklie d!ltrmeye altklar zaman henz ancak
ok ksa uular yapabilen acemi aylaklar olduklar anlamna
geliyordu.
farkl bireyin

(x) Soru ve

olanaklln

kant

Tarih, tarihinin konu hakkndaki btn bilgisi iin hazr ifadelere

ve bu ifadeleri bulduu metinlerio onun kaynaklar
diye anld makas-zamk tarihi demekse, kayna klgn yarar olan
bir biimde tanmlamak kolay. Bir kaynak konuya ilikin bir ifade ya
da ifadeler tayan bir metindir; bu tanmn da klgn bir yarar
vardr, nk tarihinin, konusunu bir kez belirledi mi, varolan
literatrn tmn kaynak olarak iine yarayabilecek, dolaysyla
baklmas gereken metinler ile kaynak olarak iine yaramayacak,
dolaysyla
ilgilenmeyebilecei
metinler diye blmlemesine
yardmc olur. Yapmas gereken ey, kitaphnn raflarn ya da
dneme ilikin bibliyografyasn her balkta "Bunda benim konuma
ilikin birey bulunabilir mi?" diye kendi kendine sorara~ gzden
geirmektir. Yant ezbere verememesi halinde, eitli trden
yardmlar
salanmtr:
yani dizinler, uzmanlam ya da
snflanm bibliyografyalar. Btn bu yardmlarla bile, tankln
nemli bir ksmndan yine de yoksun kalabilir ve arkadalarna alay
konusu olabilir; ama belli bir soru zerine varolan tankhk miktar
sonlu bir miktardr ve kuramsal olarak tketilmesi olanakldir.
Kuramsal olarak, ama her zaman klgn olarak deil: nk bu
miktar ylesine byk olabilir, kimi yanlarna girmek ylesine g
olabilir ki, hibir tarihi hepsini grmeyi bekleyemez. Kimi kez
insanlarn bugnlerde tarih iin ok fazla ham malzeme biriktiinden,
bu malzemeyi kullanma iinin olanaksz hale geldiinden yaknd
ve kitaplarn az, kitaplklarn kk olduu, bir tarihinin konusuna
hakim olabildii o eski $zel gnlere zlem duyduklar iitilir. Bu
yaknmalar, makas-zamk tarihisinin bir ikilemin kollar karsnda
baml olduu

324

bulunduu

gelir. Elinde konusuna ilikin az miktarda

tanklk varsa, daha fazlasn ister; nk konusuna ilikin yeni bir
tanklk, gerekten yeniyse, ona yeni bir k tutar ve halen ileri
srmekte olduu gr savunulmaz klabilir. Bylece, elinde ne
denli ok tanklk olursa olsun, bir tarihi olarak okusu ona daha
fazlasn istetir. Ama elinde byk miktarda tanklk varsa, bununla
baa kmak ve inandrc bir yk haline sokmak yle gleir ki,
gc tkenmi bir insan gibi konuur, keke daha az olsayd der.
Bu ikilemin bilinci insanlar ou kez tarihsel bilginin olanakld
konusunda kukuculua gtrmutr. Pek hakl olarak, bilgi bilimsel
bilgi demekse, tarih de makas-zarnk tarihi demektir. Kutsal 'ar
eletirellik' (hypercritisism) szcyle ikilemi safd eden makaszamk tarihileri yalnzca, kendi mesleki uygulamalarnda bunun
kendilerine sknt vermediini, nk dk bir bilimsel
inandrclk
ltyle altklar n bilinlerinin uyumu
olduunu itiraf ederler. ada yaamda byle durumlar son derece
ilgintir, nk bilim tarihinde bunlarla sk sk karlalr ve bu
olaanst krln nasl olanakl olduu merak edilir. Bunun yant,
bu krl gsteren insanlarn kendilerini olanaksz bir ie, bu
durumda makas-zarnk tarihi iine adam olduklardr ve klgn
nedenlerden tr bu iten geri dnemedikleri iin, onun
olanakszlna
gzlerini kapamak zorunda kalrlar. Tpk
ondokuzuncu yzyl manzara ressamnn resme~ilir konular dedii
eyleri seerek, manzaraya ilikin kuramnn hepten yanl olduunu
grmekten kendini alkoymas gibi, makas-zamk tarihisi de
"yutturabilecei" konular dikkatle seerek, Kendi yntemlerine
ilikin

anlamna

hakikati grmekten

alkoyar

kendini.

Konularn,

ne ok az ne

ok fazla, bir miktar tanklk yoluyla yanna yanalabilir konular

olmas gerekir; tarihi ye yapacak hibirey brakmayacak lde
tekbiimli, abalarn boa karacak lde eitli olmam&s
gerekir. Bu ilkelere dayanarak uygulandnda tarih en ktsnden bir
salon oyunu, en iyisinden byk bir baaryd. Gemi zaman
kullandim; imdiki zaman ne lde kullanabitirdim ki; buna karar
vermeyi kendini eletirebilen tarihiterin vicdanna brakyorum.

325

Tarih bilimsel tarih demekse, 'kaynak'

okunmaldr.

'Kant'

'kaynaklar'

szc

tanmladmz

'kant'

diye

anlayla

tanmlamaya altmzda,

bunun ok g olduunu grrz. Belli

bir kitabn belli bir konuda kant salayp salayamayacana karar
verebileceimiz ksa ve kolay bir test yok ve gerekte aratrmamz
kitaplarla snrlamamzn da bir nedeni yok. Kaynak dizinleri ve
bibliyografyalar bilimsel bir tarihi iin hi de kullanl deildir.
Bu, bilimsel tarihi dizinler ve bibliyografyalar kullanmaz demek
deildir; kullanabilir ve kullanr; ama bunlar kaynaklarn deil,
monografilerin
ya
da
benzeri
eylerin
dizinleri
ve
bibliyografyalardr: kant dizinleri ve bibliyografyalar deil,
tarihinin kendi tartmaianna bir k noktas olarak alabilecei
eski tartmalarn dizinleri ve bibliyografyalardr. Dolaysyla, bir
makas-zamk tarihisinin kullanaca bir bibliyografyada sz edilen
kitaplar, kabaca sylendikte, eskilikleriyle doru orantl olarak
deerli olurken, bilimsel bir tarihinin kullanaca bir bibliyografyada
sz edilenler, kabaca sylendikte, yenilikleriyle doru orantl olarak
deerli olacaktr.

Benim ykmde Hafiye-Mfettiin uslamlamasnda kulland

kant paralarnn hepsinde ortak olan tek bir ak zellik var: hepsi
kendisinin gzledii eyler. Ne eit eyler diye sorarsak, bir yant
vermek kolay deil. Bir amurda birtakm ayak izlerinin varl,
saylar, konumlar, ynleri, belli bir pabucun kard izlere
benzerlikleri, baka izierin olmay; bir odann zemini zerinde
amur olmay; l bir bedenin konumu, srtndaki bir ban
konumu, zerinde oturduu iskemlenin biimi gibi eylerden,
rengarenk bir koleksiyondan oluuyorlar. Sanrm bu koleksiyon
hakknda unu gvenle syleyebiliriz: btn sorular dile getirip
yantlamadka onun ierisinde neyin yer alabileceini, neyin
alamayacan kimse bilemez. Bilirisel tarihte herhangi birey, kant
olarak kullanlan kanttr ve tarihi kullanma frsat bulmad srece
neyin kant olarak ie yarayacan kimse bilemez.
Tankl -stnkr bir biimde- kant adyla betimlememize izin
verilirse, bunu makas-zamk tarihinde gcl kantn ve gerek kantn

326

bulunduunu syleyerek ortaya koyalm. Bir konuya ilikin gcl

kant onun hakkndaki varol~n btn ifadelerdir. Gerek kant, bu
ifadelerin kabul etmeye karar verdiimiz ksmdr. Ama bilimsel
tarihte gcl kant tasarm ortadan kalkar; ya da, ayn olguyu baka
szcklerle dile getirmek stersek, dnyadaki herey ne olursa olsun
herhangi bir konu iin gcl kanttr. Bu, tarihsel ynteme ilikin
kavramlar makas-zam:k amuruna saplanp kalm biri iin sknt
verici bir tasarmdr; nk, "hereyden nce, iimize yarayabilecek
olgular toplayamadka, hangi olgularn gerekten iirnize yarar
olduunu nasl kefedeceiz?" diye soracaktr. ster tarihsel olsun
ister baka trl, bilimsel dncenin yapsn anlayan bir kii iin
hibir glk yaratmayacaktr. Bu kii grecektir ki, tarihi ne zaman
bir soru ~orsa, yantlayabileceini dnd iin sormaktadr: yani
kafasnda zaten kullanabilecei kan ta ilikin bir n ve "taslak tasarm
vardr. Gcl kan ta ilikin belirli bir tasarm deil, gerek kanta
ilikin belirsiz bir tasarm. Uyulacan dnmediiniz buyruklar
vermenin siyasette ya da Tanrnn size vereceini dnmediiniz
eyler iin dua etmenin dinde kusur olmas gibi, hibir yantlama
umudu grmediiniz sorular sormak da bilirnde bata gelen
kusurdur. Tarihte soru ve kant karlkldr. Sorunuzu -imdi
sormakta olduunuz soruyu- yantlamanz salayacak herhangi
birey kanttr. nce bir soru (bilimsel olarak yeterli bir adamn
soraca tek soru eidi) yantlamak iin kanta sahip olduunuz ya
da olacanz bir sorudur. Kantn imdi ve burada elinizde olduunu
dnyorsaruz, soru gerek bir sorudur; "John Doe bakland
srada hangi konumdayd?" sorusu gibi. Kant elde edeceinizi
dnyorsanz, soru sonraya braklm bir sorudur; "John Doe'yu
kim ldrd?" sorusu gibi.
Lord Acton'un "Sorunlar iricele, dn"emleri deil" biimindeki
byk zdeyiinin altnda bu hakikatn doru anlalmas yatyordu.
Makas-zamk tarihileri dnemleri incelerler; belli bir snrl olay
grubu hakknda varolan btn tankl toplar ve bundan birey
kmasn bouna beklerler. Bilimsel tarihiler sorunlar incelerler:
sorular sorarlar ve iyi tarihi iseler, yantlama yollarn grdkleri
sorular sorarlar. Herkule Poirot'yu belki bir ipucu olabilir diye ne

327

olursa olsun hereyi toplamaya alarak yerlerde srnen "tazya"

kmsemeyle bakmaya ve hafiyeliin srrnn, olabildiince
usandrc yinelemelerle "kk gri hcreler" dedii eyi kullanmak
olduunu vurgulamaya gtren, ayn hakikati doru anlam
olmasyd.

Dnmeye

balamadan

kantnz

toplayamazsnz

istiyordu: nk dnme sorular sorma demektir

ltfen not edin) ve belli bir soruyla ilikili olmadk~a
hibirey kant deildir. Poirot ile Holmes'un bu adan fark, son
krk ylda tarihsel yntem anlaynda olup biten deime konusunda
son derece nemlidir. Lord Acton retisini 1895'te Cambridge'teki
tren dersinde, Sherlock Holmes'un en gzel gnlerinde sunuyordu,
ama Holmes halk iin havyard. Poirot'nun zamannda, satlarna
gre yargda bulunursak, halk pek fazla alm olamaz Holmes'u.
Makas-zamk tarihinin ilkelerini tahttan ind~rip yerine bilimsel tarihin
ilkelerini geiren devrim ortak mlkiyet haline gelmiti.
demek

(mantklar,

4.Gemi Yaatnn

Olarak Tarih

Yeniden

Canlandrlmas

Tarihi gemii nasl ve hangi koullarda bilebilir? Bu soruyu ele

dikkat edilecek ilk nokta, gemiin hibir zaman alg yoluyla
deneysel olarak kavranabilecek bir olgu olmaddr. Ex hypothesi (*),
tarihi bilmek istedii olgularn grg tan deildir. Tarihi de yle
olduunu sanmaz; gemie ilikin tek olanakl bilgisinin aracl,
karmsal ya da dolayl olduunu, hibir zaman deneysel olmadn
pek y
bilir.
kinci
nokta,
bu aracln tanklktan
etkilenemeyeceidir. Tarihi gemii srf sz konusu olaylar grmu
ve kaytl kantn brakm bir tana inanarak bilmez. Bu eit
araclk eninde sonunda bilgi deil, inan, ok rk temelli ve olas
olmayan inan verecektir. Tarihi yine, kendi izledii yolun bu
olmadn pek iyi bilir; szde yetkelerine yapt eyin onlara
inanmak deil, eletirrnek olduunun farkndadr. O zaman, tarihinin
olgularna ilikin hibir dorudan ya da deneysel bilgisi ve hibir
alrken

(*)Varsaymdan karak

(ev.).

328

aktarlm

ya da tankla dayal bilgisi olmadna gre, ne eit

bilgisi var: baka deyile, tarihinin onlar bilebilmek iin ne
yapmas gerek?
Tarih

tasarmn

tarihsel olarak gzden geiriim, bu sorunun bir

yani, tarihinin gemii kendi '

yantnn kmasyla sonulanmt:

zihninde yeniden canlandrmas gerektii yantnn. imdi yapmamz

gereken, bu tasarma daha yakndan bakmak ve kendi iinde ne
demek olduunu, baka ne sonular ierdiini grmektir.
Genel olarak, kavramn anlam kolayca anlalyor. Birisi tarihsel
olarak dndnde, nnde gemie ilikin birtakm belgeler ya
da kalntlar vardr. Onun ii, ardnda bu kalntlar brakm olan
gemiin ne olduunu kefetmektir. rnein, kalntlar birtakm
yazl szcklerdir; bu durumda bu szckleri yazm olan kiinin
bunlarla ne demek istediini kefetmesi gerekir. Bu, o kiinin onlarla
. dile getirdii dnceyi (szcn en geni anlamnda: daha kesin
anlamna 5'te bakacaz) kefetmek demektir. Bu dncenin ne
olduunu kefetm~k; tarihi bunu kendi kendine yeniden
dnmelidir.

rnein, diyelim ki, Theodosius Yasas'n okuyor ve nnde bir

imparatorun belli bir ferman var. Salt szckleri okumak ve onlar

evirebilmek, tarihsel anlamlarn bilmek demek deildir. Bunu
yapmak iin imparatorun halletmeye alt durumu tasariarnas
gerekir ve onu imparatorun tasarlad gibi tasararnas gerekir.
Sonra, sanki imparatorun durumu kendi durumuymu gibi, byle bir
durumu nasl halledebileceini kendi kendine grmesi gerekir;
olanakl seenekleri, bunlarn birini tekine yelemenin nedenlerini
grmesi' gerekir; bylece imparatorun o ynde karar verirken
geirdii sreci geirmesi gerekir. Bununla imparatorun yaantsn
kendi zihninde yeniden canlandrr; ve ancak bunu yapabildii
lde, fermann anlamna ilikin, salt filolojik bilgiden .ayr bir
tarihsel bilgisi olabilir.

329

Ya da yine diyelim ki, bir Eskia filozofundan bir para okuyor.

Burada da, filolojik bir anlamda dili bilmesi ve zmleyebilmesi
gerekir; ama bunu yapmakla paray henz bir felsefe tarihisinin
anlad gibi anlam deildir. Anlamak iin, yazarn burada kendi
zmn dile getirdii felsefe sorununun ne olduunu grmesi
gerekir. O sorunu kendi kendine dnmesi, hangi olanakl
zmlerin sunulabileceini grmesi ve o belli filozofun neden bir
bakasn deil de o zm yelediini grmesi gerekir. Bu,
yazarnn dncesini kendi kendine yeniden dnmek demektir ve
bundan baka hibirey onu o yazarn felsefesinin tarihisi
yapmayacaktr.

Sanrm, belirsizlikleri ve kusurlar ne olursa olsun, bu

betimlemelerin her trl tarihsel dnmenin ana zelliine gerekten
dikkati ektiini kimse yadsyamaz. Bu yaantnn betimlemeleri
olarak, genel doruluklar kuku gtrmez. Ama yine de, epeyce bir
eklerneyi ve aklamay gemksinmekteler; belki de buna balamann
en iyi yolu, onlar hayall bir itirazemn eletirisine tutmaktr.

tm kavramn belirsiz olduunu syleyerek ie

balayabilir. Bu ya ok nemsiz ya da ok nemli demektir. Bir
yaanty yeniden canlandrmann ya da bir dnceyi yeniden
dnmenin iki eyden biri demek olabileceini ileri srebilir. Ya
ilkine benzeyen bir yaanty canlandrma, bir dnce edimini
gerekletirme demektir ya da ilkiyle tam tamna ayn olan bir
yaanty canlandrma, bir dnce edimini gerekletirme demektir.
Ama hibir yaant bir bakasyla tam tarnma ayn olamaz, bundan
tr de kastedilen iliki galiba ancak benzerlik ilikisidir. Arra bu
durumda, gemii yeniden canlandrmayla bildiimiz yollu reti,
bilenin kendi zihninde bir kopyas bulunduunu syleyerek bireyin
(bu durumda bir yaantnn ya da dnce ediminin) nasl bilindiini
bouna aklamaya alan, bilgiye ilikin u tandk ve kukulu
kopya kuramnn bir eitlernesidir ancak. kinci olarak, diyelim ki
bir yaantnn ayn ekilde yinelenebileceini onaylad; sonu ancak
tarihi ile onun anlamaya alt, o yaantyla ilgili kii arasnda
Byle bir

itirazc

330

dorudan

bir ayrlk olacaktr. Nesne (bu durumda gemi) zneyle

(bu durumda imdi, tarihinin kendi dncesi) kolayca biraraya
getirilecektir; ve gemiin nasl bilindii sorusunu yantlamak yerine,
gemiin deil, ancak imdinin bilindiini ileri srmemiz gerekir.
"Tarihin adalna ilikin retisiyle Croce'nin kendisi bunu .
kabul etmemi miydi?" diye de sorulabilir.

Burada srasyla ele almamz gereken iki itirazmz var. lkini ileri
sren kiinin yaantya ilikin yle bir gru kastettiini
sanyorum. Her yaantda, bilmeyle ilgili olduu srece her zaman,
bir edim ve bir nesne vardr; ve iki farkl edimin nesnesi ayn olabilir.
Eucleides'i oku.yor ve orada bir ikizkenar genin taban alarnn
eit olduu ifadesini buluyorsam ve ne demek olduunu anlyor,
doru olduunu kabul ediyorsam, kabul ettiim hakikat ya da ileri
srdm nerme, Eucleides'in kabul ettii ayn hakikat, Eucleides'in
ileri srd ayn nermedir. Ama benim onu ileri srme edimim
onunkiyle ayn edim deildir; farkl kiilerce yaplm ve farkl
zamanlarda yaplm olmas olgularnn her biriyle yeterince
kantlanmtr bu. Benim alarn eitliini kavrama edimim, bundan
tr, onun edimine yenil:len bir ,can vermedir; ama ayn trden bir
baka edimin gerekletirilmesidir; o edimi gerekletirmekle
bildiim ey, Eucleides'in bir ikizkenar genin taban alarnn eit
olduunu bildii deil, bunlarn eit olduudur. Eucleides'in onlarn
eit olduunu bildii biimindeki tarihsel olguyu bilmek iin kopya
etmem (yani, onun gibi bir edim gerekletirmem) gerekmeyecektir;
ok farkl bir edim gerekletirmem, Eucleides'in onlarn eit
olduunu bildiini dnme edim_ini gerekletirmem gerekecektir.
Bu edimi gerekletirmenin yolunu nasl bulduum sorusu,
Eucleides'in bilme. edimini kendi zihnimde yinelediimi sylemekle
hi de aydnla kavumu olmaz; nk onun edimini yineleme
onun kavrad ayn hakikati kavrama, onun ileri srd ayn
nermeyi ileri srme demektir; ifade doru deil, nk Eucleides'in
'alar eittir' nermesi ile benim 'Eucleides alarn eit. olduunu
biliyordu' nermem farkldr; onun edimini yinelemek, ayn edimi

tekrar tekrar
yinelenemez.

gerekletirmek

demekse,

anlamszdr,

nk bir edim

Bu gre gre, benim 'alar eittir'i imdi dnme edimim ile

onu be dakika nce dnme edimim arasndaki iliki bir saysal
farkllk ve zgl aynlk ilikisidir. ki edim farkl edimlerdir, ama
ayn trden edimlerdir. Dolaysyla biribirine benzer ve bu edimlerin
her biri ayn ekilde Eucleides'in edimine benzer; bylece sonu, ele
aldmz retinin bilgiye ilikin kopya kuramnn bir durumu
olduudur.

Peki bu, iki edim arasndaki iliki hakknda doru bir aklama
m? Ayn dn,ce edimini gerekletiren iki kiiden ya da ayn
edimi iki ayr zamanda gerekletiren bir kiiden sz ederken,
bunlarn ayn trden farkl edimler gerekletirdiklerini sylemek
istediimiz anlamna m geliyor bu? Sanyorum, byle birey
sylemek istemediimiz ak; u da ak ki, birilerinin bunu
sylediimizi .sanmasnn tek nedeni, onlarn ne zaman iki eyi
biribirinden ayrsak ve ayr olduklarn sylesek (herkesin kabul ettii
gibi, sk sk yaptmz birey), bunlarn ayn trn farkl rnekleri,
ayn tmelin farkl zellerneleri ya da ayn snfn farkl yeleri
olduklarn sylemek istediimiz yollu bir dogmay kabul etmi
olmalardr. Dogma farkllkta aynlk diye bireyin olmad deil
(buna kimse inanmaz), bunun tek bir trnn, yani saysal farkllkta
zgl aynln olduudur. Dolaysyla, dogmann eletirisi, bu eit
farkllkta aynln varolmadn kantlamaya deil, baka trlerin
varolduunu ve bizim ele aldmz durumun onlardan biri olduunu
kantlamaya yneliktir.
Eucleides'in dnce edimi ile benimkinin
bir deil iki olduu ileri srlyor: zgl olarak bir olsa da, saysal
olarak iki. Ayrca benim 'alar eittir'i imdi dnme edinmin
'alar eittir'i be dakika nce dnme edil!limle ayn iliki
ierisinde bulunduu ileri srlyor. Bunun itirazcya pek kesin
grnmesinin nedeni, sanyorum,. bir dnce ed~mini eilin aknda
Szde

itirazcmzca,

332

olup biten, varl o akta bulunan birey diye tasarlamasidr. Bir

kez olup bitti mi, ak onu gemie srkler ve hibirey geri
getiremez. Ayn trden bir bakas olabilir, ama o bir daha olmaz.
Peki bu trnceler kesin olarak ne demek? Diyelim ki, bir kii sz
edilir bir sre, rnein aralksiz be saniye, 'alar eittir'i
dnmeye devam ediyor. Be saniye boyunca sren bir dnce
edimi mi gerekletirmektedir, yoksa saysal olarak farkl, ama zgl
olarak ayn olan be, on ya da yirmi dnce edimi mi
gerekletirmektedir? kincisi doruysa, be saniyeye ka tane girer?
tirazc bu soruyu yantlamak zorundadr, nk onun grunn
z, dnce edimlerinin saysal olarak ayr ayr ve dolaysyla
saylabilir olquudur. rnein psikoloji laboratuarnda daha fazla
aratrmaya bavuruncaya dek yant. sonraya da brakamaz: dnce
edimlerinin okluunu oluturan eylerin ne olduunu nceden
bilmiyorsa, psikoloji laboratuar ona hibir ey syleyemez. Ama
verdii herhangi bir yantn hem keyfi hem eliik olmas gerekir.
Tek bir dnce ediminin tekliini bir saniyelik ya da bir eyrek
saniyelik zaman sresiyle ilikiye sokmann, bir bakasyla ilikiye
sokmaktan daha fazla nedeni yoktur. Tek olanakl yant, dnce
ediminin be saniye boyunca sren tek bir edim olduudur; itirazc
da, isterse, sren bir dnce edimindeki bu aynln "srp gidenin
aynl" olduunu syleyerek, bunu kabul edebilir.
Peki burada srp giden,

sreklilii

ierir mi? Diyelim ki,

'alar

eittir'i be saniye dndkten sonra, dnen kiinin dikkati

saniyeliine dalyor

ve sonra ayn nesneye dnerek yeniden 'alar

bir sre geti diye bir deil, iki
dnce edimimiz mi var burada? Aktr ki hayr: bu kez srp
gitmekle kalmayan, bir aradan sonra tazelenen tek bir edim var.
nk bu durumda daha nce tekinde bulunmayan hibir farkllk
yok. Ara verilen saniyeler baka trden bir etkinlikle getii ya da
(bu olanaklysa) hibir etkinlikle gemedii zaman olduu gibi, bir
edim be saniye boyunca srd zaman da, beinci saniyedeki
etkinlik ilk saniyedeki etkinlikte bir zaman sresiyle ayrlr.
eittir'i dnyor. Aralarnda

333

iin bir edimin iki kez olamayaca

tartmas yanltr o zaman. Yanll bir ignoratio elenchi' den(*)
doar. Deney salt bilinten, safve yaln duyumlardan ve duygulardan
oluuyorsa dorudur. Ama bir dnce edimi salt bir duyum ya da
duygu deildir. Bilgidir ve bilgi dolaysz bilinten daha fazla
bireydir. Bundan tr, bilgi sreci salt bir bilin ak deildir.
Bilinci durumlarn ardarda geliinden ibaret olan bir kiinin, bu
durumlara hangi ad verilirse verilsin, ne olursa olsun hibir bilgisi
olamazd.
Kendi gemi durumlarn hatrlayamazd, _nk
(durumlarmn birtakm psikoloji yasalaryla biribirine, bal olduunu
kabul etsek bile, ex hypothesi onun iin bilinemez) yandn
hatrlamaz, yalnzca ateten korkard. evresindeki dnyay da
alglayamazd; korkard ama ateten korktuunu bilmezdi. Olsa olsa,
o ya da bir bakas, onun bilincinin -iddia edildii gibi- durumlarn
ardarda geliinden ibaret olduunu bilirdi.
Demek ki, dnce salt bilin durumlarnn ardarda geliiyse, bu
ardarda geliin genel yapsyla kavranaca biimde her naslsa
durdurulduu bir etkinliktir: kendisi iin gemiin l ve geip gitmi
olmad,
imdiyle
birarada
tasarianabilen
ve
onunla
karlatrlabilen
birey.
Dncenin
kendisi dolaysz bilin
aknda bulunmaz; bir anlamda o akn dnda durur. Dnce
ediroleri kesinlikle belirli zamanlarda olup biter; Arkhimedes zgl
arlk tasarmn harnarnda olduu bir srada kefetmiti; ama
dnce edinieri salt duygular ve duyumlarla ilikili olduu gibi
ilikili deildir zamanla. Dncenin her naslsa zamann dnda
duran nesnesi deildir yalnzca; dnce edimi de yledir: en azndan
bu anlamda, bir ve ayn edim bir zaman sresince devam edebilir, ve
askya alnd bir sreden sonra tazelenebilir.
O zaman, arann Eucleides'ten bana kadarki tm zaman sresini
kaplad nc bir durumu alalm. Eucleides 'alar eittir'i
dndyse ve ben imdi 'alar eittir'i dnyorsam, aradaki
zaman iki edimin bir ve ayn olduunu yadsmak iin neden olmuyor
da Eucleides ile benim ararndaki fark m bunu yadsmaya gereke
Bilin

ak alp gtrd

(*)Eletiri cehaleti (ev.).

334

oluyor? Byle bir retiyi hakl karacak savunulabilir bir kiisel

zdelik kuram yok. Eucleides ile ben (hani) ayn daktilo maki~esi
olmadklar iin hibir zaman ayn edimi deil, ancak ayr trden
ediroleri gerekletirebilen iki farkl daktilo makinesi deiliz. Zihin
eitli ilevleri olan bir makine deil, bir etkinlikler btndr;
Eucleides'in zihninin bir ediminin, farkl bir etkinlikler btnnn
parasm oluturduu iin, benim kendi zihnimin edimiyle ayn
olamayacan ileri srmek oldu bittiye getirmekten baka birey
deildir. Ayn edim benim kendi etkinliklerimin btn ierisindeki
farkl balamlarda iki kez olabiliyorken, iki farkl btnde niye iki
kez olmasn?
tirazc, bunun olabileceini ak ak yadssa da, olabileceini ve
olduunu rtk olarak varsayyor. ki insann dnce edimlerinin
nesnesi ayn olabilse de edimlerinin kendilerinin farkl olduunu ileri
suruyor. Ama bunun sylennesi iin, "bir bakasnn ne
dndn", yalnzca onun bildii nesnenin aynsn bilme
anlamnda deil, daha geni bir anlamda, onun bilme edimini bilme
anlamnda bilmek gereklidir: nk ifade yalnzca benim kendi bilme
edimimi deil, bir bakasnnkini de bilme ve onlar karlatrma
iddiasna dayanyor. Peki bu karlatrmay olanakl klan ne?
Karlatrmay gerekletirebilen birinin "benim bilgi edirnim
budur "u kendi kendine dnebilmesi gerekir -ardndan unu
yineler: konuma biiminden edirninin bu olduunu aniayabiliyorumve sonra da onu yineler. Bu yaplnaclka karlatrrn.a da hibir
zaman yaplamaz. Ama bunu yapmak, bir zihnin bir bakasnn
zihninin dnce edimini yinelemesini gerektirir: ona benzer bir
edimi deil (bu, bilgiye ilikin kopya kuram olurdu fena halde),
edirnin kendisini.
Dnce hibir zaman salt nesne olamaz. Bir bakasnn
dnme etkinliini bilmek ancak bu etkinliin birinin zihninde
yeniden canlandrlabilecei saylsyla olanakldr.Bu anlamda,
".birinin ne dndn" (ya da dnm olduunu) bilmek, onu
kendi kendine dnmeyi gerektirir. Bu sonucu reddetmek kendi
zihnimizde yer alanlar dndaki dnce etkinliklerinden sz etmeye

335

hakkmz olduunu yadsmak

ve benim zihnimin varolan tek zihin

demektir. Solipsizmin bu biimini kabul
eden birine kar birey sylemeyeceim. Ben gemi dncelerin
(dnce edimlerinin) bilgisi olarak tarihin nasl olanakl olduunu
ele alyorum; bir bakasnn dnce edimini bilmenin onu kendi
kendine yinelerneyi gerektirdii grne dayanroadka bunun
olanaksz olduunu gstermekle ilgileniyorum yalnzca. Bu gr
reddeden bir kii sonu olarak bu eit bir solipsizme varyorsa,
benim dediim kantlanm demektir.
imdi ikinci itiraza geiyorum. u sylenecek: "Bu sav fazlasyla
kantiannad m? Bir dnce edinnin yalnzca bir anda
gerekletirilemediini, bir zaman sresi boyunca srdn,
srmekle kalmayp ona yeniden can verilebildiini; ayn zihnin
yaantsnda
can verilmekle kalmayp (solipsizme inat) bir
bakasnn zihninde yeniden canlandrlabileceini gsterdi. Ama bu,
tarihin olanaklln kantlamaz. Bunun iin yalnzca bir bakasnn
dncesini
yeniden
canlandrabilmemiz
deil,
yeniden
canlandrdrnz dncenin onun dncesi olduunu da bilmemiz
gerekir. Ama onu yeniden canlandrrdmz zaman bizim kendi
dncemiz haline gelir;
yalnzca bizim kendimizin olarak
gerekletiririz onu ve gereklemeyle farkna varrz; znel
olmutur ama ayn nedenle de nesnel olmaktan kmtr; imdi
olmutur ve dolaysyla gemi olmaktan kmtr. Bu aslnda tani
tarnma Oakeshott'un tarihinin gerekte kendi imdiki yaantsnda
olan eyi yalnzca sub specie praeteritorum dzenledii yollu
retisinde aka dile getirdii, Croce'nin de her tarih ada tarihtir
derken gerekte kabul ettii eydir."
tirazc burada iki farkl ey sylyor. ilkin yalnzca bir
bakasnn dncesini yeniden canlandrmann tarihsel bilgiyi
yaratmadn sylyor. Onu yeniden canlandrdmz da bilmemiz
gerekir. kincileyin, bu ek iin, gemi bir dnceyi yeniden
canlandrdmz
bilmenin, olgunun yaps gerei olanaksz
olduunu ileri sryor; nk yeniden canlandrlm dnce imdi
kendimizindir ve hakkndaki bilgimiz kendi ya~tmzdaki bir e
olduu retisine sarlmak

336

onun farknda oluumuzia snrldr.

lk sylenen aka hakl. Birinin kendisinden nce bakasnn
gerekletirdii bir dnce edimini gerekletirmesi onu tarihi
yapmaz. Byle bir durumda onun yaptn bilmeden tarihi olduu
sylenemez; tarihsel dndn bilmedii srece, tarihsel
dnmyor demektir. Tarihsel dnme, ancak kendisinin yle
dnmekte olduunu bilen bir zihin iin olanakl bir bilin ilevi,
bir dnce biimi olan bir etkinliktir .(ve tekiler bir biimde onun
paralar olmad srece, tek etkinlik deildir).
kinci sylenen, ilkinde istenen condicio sine qua non 'un<*) hibir
zaman gerekletirilerieyeceidir. Bu noktay kantlamak iin
yaplan uslamlama nemli; ama ilkin kantlanan noktaya bakalm. Bu
nokta, bir bakasnn dnce edimini kendi zihiilerimizde yeniden
canlandrabilsek de, onu yeniden canlandrdmz h!bir zaman
bilemeyeceimiz biiminde. Ama bu ak bir eliki. tirazc bireyin
olup bittii yollu bir bilgiyi onaylyor ve ayn zamanda bu bilginin
olanakl olduunu yadsyor.
"Onun olup bittiini sylemek
istemedim; yalnzca bence olabileceini sylemek istedim; ileri
srdm ey u ki, olsayd bile olduunu bilemezdik" diyerek
ayknl gidermeye alabilirdi. Kout bir dumm olarak, herhangi
iki kiinin ayn im yaprana baktnda biribirinden
aynlamayacak lde benzer' bir renk duyumu yaadklarn
bilmenin olanakszln verebilirdi. Ama ,koutluk tam deil;
gerekte syledii ey ok farkl bireydi. Olsayd bile, baz baka
koullar onu bilmemizi engellerdi demiyordu: olsayd bile, olmas
olgusu bizi onun olduunu bilemeyecek hale getirirdi diyordu. Bu onu
ok zel trden bir olay haline getirir.
Bir zihinde olup bitebilecek tek eit ey vardr. Onun da olup
bilmesinin, olup bittiini bilmemizi olanaksz klaca sylenebilir:
yani yanlsamaya ya da hataya ak olduu. yleyse itirazemn
syledii, tarihsel bilginin vazgeilmez iki koulundan ilkinin, tam da
bilginin gerekli olduu noktada bir yanlsama ya da hata olduudur.
olarak

(*)

imdi

Onsuz olunmaz koul (ev.).

337

Kukusuz bu kendi bana tarihsel bilgiyi olanaksz klmayacaktr.

nk bireyin varolmasnn bir koulu o eyle yle ilikili
olabilir: ya, ilkin varolmas gereken, ama o ey ortaya knca
varolmaktan kan birey olarak, ya da, o ey varolduka varolmas
gereken birey olarak. Tartma tarihsel bilginin ancak tarihsel
hatann yerini alarak ortaya kabilecei tartmas olsayd, her halde
ele almaya deerdi. Ama gemi dncenin yeniden canlandrlmas
tarihsel bilginin bir nkoulu deil, ondaki oluturucu bir edir;
yleyse, tartmann yapt, bu bilgiyi olanaksz klmaktr.
Bu tartmann dayand uslamlamaya dnmemiz gerek. Bir
dnce ediminin, znel hale gelmekle nesnel olmaktan. kt,
imdi olmakla da gemi olmaktan kt ileri srlyordu; ben
ancak imdi ve burada gerekletirdiim edim olarak farknda
olabilirim onun, baka birinin baka bir zamanda gerekletirdii
edim olarak deil.
Burada da yine biribirinden aynlmas gereken eitli noktalar
var. Belki de ilki 'onun farknda olmak' (be aware of it) ifadesinin
anlam. 'Farknda olma' (awareness) terimi ou kez okanlaml bir
biimde kullanlr. Bir arnn farknda olmak, geliigzel bir
biimde, di ars ya da ba ars, hatta bir ar olduunu
bilmeksizin srf onu hissetme anlamna kullanlr: ifade, dolaysz
ars olma ya da ar ekme yaantsna gndermede bulunmaktadr.
Kimi filozoflar bu dolaysz yaantya "tanyarak bilme"
(acauintance) adn vereceklerdir: ama bu onun iin ok hatal bir
terimdir, nk tanyarak bilme tek tek kiileri, yerleri ya da baka
eyleri yaantmzn ak ierisinde grlr bir biimde kendileriyle
zde kalarak yinelenen' kalc nesneler olarak bilmemizin trn
gsteren bilindik bir ngilizce szcktr: dolaysz duygudan ok uzak
birey. Ama 'farknda olma' terimi baka iki biimde daha kullanlr.
Bir kiinin fkelendiinin farknda olduu sylendiinde bilincinde
olmann bir ad olarak kullanlr; burada sylenmek istenen, bir olgu
olarak artan bir fke .duygusunu dolayszca yaadi deildir
yalnzca, bu duygunun kendi duygusu olduunu ve artan bir duygu
olduunu bildiidir: bu, rnein, kiinin duyguyu yaad, ama onu.

338

insanlarn
sk . sk yaptklar
gibi, evresindekilere ykledii
durumdan farkldr. nc olarak, bir kiinin bir masann farknda
olduu sylendiinde olduu gibi, alg iin kullanlr; zellikle de
alg bulank ve belirsiz olduu zaman. Szcn nasl kullanlacan
kesinletirerek bu belirsizlii aydnla kavuturmak iyi olur; en iyi
ngilizce kullanm, ilkini duyguya, ncy algya ayrarak szc
ikinci anlamyla snrlayan kullanm olacaktr.
Bu, savn yeniden ele alnmasn gerektiriyor. Benim yalnzca
dolaysz yaant ak ierisinde bir e olarak srp giden edimi
hissettiin mi sylyor bu sav? Yoksa onu zihinsel yaamm
ierisinde belirli bir yeri olan edimim olarak kabul ettiimi mi?
Aktr ki ikincisi, ama bu ilkini dlamyor. Ben yalnzca bir yaant
olarak deil, kendi yaantm olarak, belirli trden bir yaant, bir
edim olarak, belirli bir biimde ortaya kan ve belirli bir bilgisel
zellii olan bir dnce edimi vb. olarak farkndaym edimimin.
Bu byleyse, artk bir edimin znel olduu iin nesnel
olamayaca sylenemez. Aslnda bunu sylemek kendiyle elimek
olurdu. Bir dnce ediminin nesnel olamayacan sylemek
bilinemeyeceini sylemektir; ama bunu syleyen biri, bununla bu
edirne ilikin bilgisini dile getirdiini iddia ediyor olacaktr.
Dolaysyla savnda deiiklik yapmas gerekir ve belki de bir
dnme edimitlin bir baka edirne nesne olabileceini, ama kendihe
nesne olamayacan syleyecektir. Ama bu da deiiklik gerektirir,
nk bir nesne aslnda bir edimin deil, bir eylemcinin, o edi:rti
gerekletiren zihnin nesnesidir. Doru; zihin, etkinlikleri dnda
hitir; ama bu etkinlikterin tmdr, ayr olarak herhangi biri deil. O
zaman sorun, bir bilme edimini gerekletiren bir kiinin ayn
zamanda o edirni gerekletirmekte olduunu ya da gerekletirdiini
bilip bilmediidir. Bilebildiini kabul edelim, yoksa kimse byle
edimler olduunu bilmezdi, bylece de kimse onlara znel diyemezdi;
ama onlara yalnzca znel demek, ayn zamanda nesnel olmadn
sylemek, bir yandan doruluunu ileri srmeye devam ederken, bir
yandan da bu kabul. yadsmak demektir.
yleyse dnme edimi znel olmakla kalmayp nesneldir de.

339

Yalnzca bir dnme deildir, hakknda dnlebilen bireydir.

Ama (daha nce gstermeye altm gibi) hibir zaman yalnzca
nesnel olmad iin, kendine zg bir biimde, yalnz ona uygun bir
biimde dnlmeyi gerektirir. Dnen zihnin nne hazr bir
nesne olarak konamaz, o zihinden bamsz birey gibi kefedilemez,
o bamllk ierisinde kendi banaym gibi incelenemez.
"Nesnelliin"
"znellii" dlad anlamda, "nesnel olarak"
incelenemez hibir zaman. Gerekte varolduu gibi, yani bir edim
olarak incelenmesi gerekir. Bu edim (yalnzca znellik olmasa da)
znellik ya da yaant olduundan, ancak kendi znel varlnda, yani
etkinlii ya da yaants o olan dnrce incelenebilir. Bu inceleme
salt yaant ya da bilin deildir, salt kendinin bilinci bile deildir:
kendinin bilgisidir. Demek ki znel olmakla dnce edimi nesneJ
olmaktan kmaz; bilincinde olmaktaki ya da farknda olmaktaki salt
bilinten farkl olan ve kendinin bilgisindeki salt bilincinde olmaktan
farkl olan kendinin bilgisinin nesnesidir; insann kendi dncesinin
eletirel incelemesidir, kendinin olan o dncenin farknda olmak
deil yalnzca.

Burada, bir bilme edimini gerekletiren bir kiinin ayn zamanda

o edimi "gerekletirmekte olduunu ya da gerekletirdiini" de
bilebileceini sylediimde ak kalan rtk bir soruyu yantlamak
olanakl. Hangisi? Ak ki ilki: nk dnce ediminin gerekte
varolduu gibi incelenmesi gerekir, yani bir edim olarak. Ama bu
ikinciyi dlamaz. Daha nce grmtk ki, salt yaant ardarda
durumlarn ak olarak tasarlanrsa, dncenin de bu akn
yapsn ve onun gsterdii ardardalk biimlerini kavrayabilen birey
olarak tasariannas gerekir: yani dnce imdiyi olduu gibi
gemii de dnebilir. Dolaysyla, dnce kendini dnme
etkinliini inceledii yerde, ayn ekilde gemi dnce etimlerini
de inceleyebilir, onlar imdiki edimle karlatrabilir. Ama iki
durum arasnda bir fark var. Ben imdi gemite yaadm bir
duyguyu dnyorsam, onun haKknda dnmenin o duygunun
imdideki bir yanssna neden olduu ya da belki bunun
olanakllnn o duygunun imdideki yanssndan bftmsz oluuna

340

dayand; rnein,

demin duyduum fkeyi o fkenin zayf bir

titreimini imdi zihnimde yaamyorsam dnemediim doru
olabilir. Ama bu doru olsun yanl olsun, dnmekte olduum
gerek gemi fke geip gitmitir; geri gelmez, dolaysz yaantnn
aknts onu bir daha gelmernek zere srkleyip gtrmtr; olsa
olsa ona benzer birey geri gelir. Benim imdiki dncem ile onun
gemiteki nesnesi arasndaki zaman aralna nesnenin yaamasyla
ya da canlanmasyla deil, yalnzca dncenin o aral ama
gcyle kpr kurulur; bunu yapan dnce de andr.
Tersine, hakknda dndm ey gemi bir dnce etkinlii,
rnein, kendime ait gemi bir felsefi soruturma ise, arala iki
yandan kpr kurulur. O gemi dnce etkinlii hakknda
dnebilmek iin, onu kendi zihnimde canlandrmam gerekir, nk
dnce edimi ancak bir edim olarak incelenebilir. Ama .byle
canlandrlan ey, eski etkinliin salt bir yanss, ayn trden bir
bakas deildir; belki eletirel yoklamamla tekrar tekrar yaparsam
ierisinde bulunan, eletirmenlerin beni sulad yanl admlar
ortaya karabilirim diye yenilenen, yeniden canlandrlan ayn
etkinliktir. Gemi dncemi byle yeniden canlandrrken. onu
amnsamakla kalrnyorum. yaamnn belli bir dneminin tarihini
kuruyorum: an ile tarih arasndaki fark u ki, anda gemi salt bir
gsteri iken, tarihte imdiki dnce ierisinde onu ,eniden
canlandryorum. Bu dnce salt dnce ise, gemi yalnzca
yeniden canlandrlyor demektir; dnce hakknda dnce ise,
gemi, yeniden caniandniana ilikin dncedir, benim kendime
ilikin bilgim de tarihsel bilgidir.
Kendimin tarihi yleyse bu anlamda an deil, ,annn kendine
zg bir durumudur. Elbette, anrnsayamayan bir zihnin tarihsel
bilgisi olamazd. Ama bu anlamda an, ancak bu anlamdaki gemi
yaantya ilikin imdiki dncedir, o yaant ne olursa olsun;
tarihsel bilgi, imdiki dncenin nesnesinin, gemi dnce
olduu, imdi ile gemi arasndaki arala yalnz imdiki
dncenin gemii dnme gcyle deil, ayn zamanda gemi
dncenin imdide yeniden uyanma gcyle kpr kurulduu,
341

annn

zel bir durumudur.

Szde itirazcmza dnelim. Niye dnce edinnin znel hale
gelmekle nesnel olmaktan ktn dnd? Yant imdiden ak
olsa gerek. znellikten dnce edimini dei, srf dolaysz
durumlarn bir ak olarak bilinci anlad iin. Ona gre znellik
dncenin znellii deil, duygunun ya da dolaysz yaantnn
znelliidir. Dolaysz yaantnn bile bir nesnesi vardr, nk her
duyguda duyulan birey, her duyumda duyurolanan birey vardr:
ama bir rengi grmede grdmz ey renktir, rengi grme
edinmiz deil; souu hissetmede souu (souk tam olarak ne
demekse) hissederiz, onu hissetme edimini deil. Dolaysz yaantnn
znellii demek ki .saf ve salt bir znelliktir; hibir zaman kendi
kendinin nesnesi deildir: yaama kendini hibir zaman yaama
olarak yaamaz. Demek ki, btn dncelerin kendisinden
dland bir yaant olsayd (byle bir yaantnn gerekte varolup
olmad soruturma konusunun dndadr) o yaantdaki etkin ya
da znel e hibir zaman kendi kendinin nesnesi olamazd ve her
yaant ayn trden olsayd hibir zaman nesne bile olamazd.
yleyse, itirazemn yapt, her yaantnn dolaysz, salt bilin
olduunu, dnceden yoksun olduunu ileri srmekti. Bunu yadsr
ve yaantda bir e olarak dncenin bulunduunu tamamen kabul
ettiini sylerse, kendisine bunu szde kabul etmi olabileceini, ama
olguda kabul etmediini sylememiz gerekir. tirazc ancak bilin
ak ierisindeki kimi paralar seip, ne ierdiklerini sormadan
onlara dnce adn verme yoluyla, dneeye bir yer bulmutur;
yle ki, dnce dedii ey aslnda tam olarak dolaysz yaantnn
bir trdr, oysa dnce, hibir zaman dolaysz yaant olmamas
bakmndan, duyum ya da duygudan kesinlikle farkldr. Dolaysz
gr yaantsnda bir renk grrz; onu grmekte olduumuzu ancak
dnmeyle bilebiliriz; grdmzn olduunu grmediimiz ey
olduunu, rnein daha nce grdmz, bizden uzakta bir nesne
olduunu da ancak dnmeyle bilebiliriz. tirazc bunu da kabul
edecek lde ileri gitti diyelim, ikinci adm atamamtr ve
dnmekte olduumuzu dnerek bildiimizin farkna varmaz.

342

tirazda

aydnla kavumam bir nokta var h~Wi. Genel

edimini amnsanan eyin bir dnme edirni olduu zel
duruma yayarak, birinin kendi zihninin tarihini yeniden kurmasnn
olanakl olduunu kabul edersek; bundan, bilme yoluyla yeniden
canlandrlan gemiin herhangi bir gemi deil, benim kendi
gerniim olduu kar m? Dahas, tarih annn zel bir durumu
olarak betimlendii iin, her birimiz ancak kendi dncesinin mi
tarihisi olabilir?
Bu soruyu yantlamak iin, andan farkl olan ve kendi
gemiimin tam tarnma tarihsel bir aklamas adn kullanarak
otobiyografi diyeceim ey ile an arasndaki ilikiyi biraz daha
soruturmamz gerek. imizden biri byle bir aklama oluturmaya
giriseydi, biri tekinden nce gelmesi gere ken iki tr kar karya
. kalrd. Birinin tekinin balamasndan nce tamamlanmas
gerektiini
sylemek istemiyorum, yalnzca almann her
ksmnda, onun bir yannn teki tamamlanmadan nce ele alnmas
gerektiini sylemek istiyorum. lk i anrusama iidir: gemi
yaantlar grmek iin belleini kurcalamas ve rnein bir zamanlar
yazd mektuplar, kitaplar okuyarak, birtakm .olaylarn zihninde
artrd yerleri yeniden ziyaret ederek vb., onu harekete
geirmek iin eitli yollar kullanmas gerekir. Bu yaplnca, zihninin
nnde kendi gemi yaamnn ilgili ksmlarnn bir gsterisi olur:
u u yaantlar geiren bir gen adam grr ve bu gen adamn
kendisi olduunu bilir. Ama imdi ikinci i balar. Bu gen adamn
kendisi olduunu bilmekle kalmamas, o gen adamn dncelerini
yeniden kefetmeye almas gerekir. Burada ise aimsama
gvenilmez bir kla:vuzdur. Bir dnceyle uraarak geceleyin
bahede nasl gezindiini anmsar; ieklerin kokusunu, salarndaki
esintiyi anmsar; dnce~in ne olduunu kendine anlatmak iin bu
artnlara gvenirse, byk olaslkla yanl yola girecektir. Ola
ki, kendisine daha sonra gelmi bir baka eyi onun yerine koyma
hatasna decektir. Siyasetiler de, otobiyografilerini yazarken, bir
bunalmn etkilerini, duygularn pek iyi amnsarlar ama, o zaman
savunduklar siyaseti betimlerken, ona aslnda karlyerlerinin daha
anrusama

343

sonraki bir dnemine giren

Bu da doaldr, nk

dnceleri bulatnnaya eilimlidirler.

karmakank olmu deildir,

dnce

biz

yaant

aknda

gemi dncelerimizi

tmyle
srekli

olarak yenide~ yorumlar, onlar imdi dnmekte olduklarmza

benzetiriz.
Bu eilimi engelleyebilmenin tek bir yolu vardr. Belli bir
dncenin yirmi yl nce gerekten zihnimde olduundan emin
olmak istiyorsam, elimde onun kant olmas gerekir. O kant o zaman
yazdm bir kitap, bir mektup ya da benzer birey, yaptm bir
resim, sylediim bireyin, yaptm bir eylemin (bence ya da bir
bakasnca) anmsanmas, yani zihnimdekini aka ortaya koyan
birey olmaldr. Ancak nmde byle kantlar olunca ve onu gerei
gibi, drste . yorumlaynca byle dndm kendime
kantlayabilirim.
Bunu yapnca, kendi gemm yeniden
kefederim, bu -dnceleri kendi .dncelerim olarak yeniden
canlandnnm; umulur ki, imdi deerleri ile kusurlarn o zaman
yapabildiimden daha iyi yarglayarak.
imdi, bir insann, bunu kendi kendine yapamad srece, bir
bakas iin yapamayaca kesinlikle dorudur. Ama otobiyografn,
iinin ikinci ksmnda yapt hibirey yoktur ki, tarihi bir bakas
iin yapmasn. Srf anmsama asndan, gemi dnceleri imdiki
dnceleriyle aynlmaz bir biimde karm olsa da, otobiyograf
onlar kant yardmyla ayrabiliyor ve balangta yle yaptn
anmsamamakla birlikte belli bir biimde dnm olmas
gerektiine karar verebiliyorsa, tarihi de ayn genel trden kantlan
kullanarak, bakalannn dncelerini ele geirebilir; yani daha nce
hi dnmemi olsa bile, imdi onlar dnmeye balayarak ve bu
etkinliin
o adamlarn bir zamanlar dndn yeniden
canlandrma olduunu bilerek. Epicuros'un bahesindeki ieklerin
nasl koktuunu, Nietzsche'nin dalarda gezerken salannda rzgan
nasl hissettiini hibir !zaman bilemeyeceiz; Arkhimedes'in zafer
sevincini, Marius'un acsn canlandramayz; ama bu insanlarn ne
dndnn kant elimizdedir; o kant yorumlayarak bu
dnceleri kendi zihnimizde yeniden canlandnrken, bir bilgi sz

344

konusu olacaksa, yarattmz dncelerin onlarn olduunu

bilebiliriz.
Yaant yinelenebilseydi, sonu tarihi ile nesnesi arasnda
dolaysz bir zdelik olurdu biimindeki ifadeyi itirazemn azndan
syledik. Bu daha fazla tartmaya deer. nk zihin,
etkinliklerinden baka birey deildir ve gemiteki bir kiinin diyelim Thomas Becket'in- zihnini bilmek, onun dncesini yeniden
canlandrmaktr ve elbette ben -tarihi- bunu yaptm lde Becket
olurum; bu da sama grnyor.
Niye sama? nk Becket olmak bir eydir, Becket'i bilmek bir
baka ey denebilir: tarihi ise ikinciyi amalar. Bununla birlikte, bu
itiraz daha nce yantlimmt. znellik ile nesnellik arasndaki
aynnn yanl bir yorumuna dayanyor bu. Dnen bir zihin
. olduu lde, Becket iin Becket olmak ayn zamanda Becket
olduunu bilmekti; benim iinse, aynsyla gsterirsek, Becket olmak,
Becket olduumu bilmek, yani, kendi imdimin Becket'in
dncesini yeniden canlandrdn, kendimin , o anlanda Becket
olduumu bilmektir. "Yalnzca" Becket olmuyorum, nk dnen
bir zihin hibir zaman "yalnzca" ~l.rey deildir: kendi dnce
etkinlikleridir ve bunlar "yalnzca" (bu birey demekse, "dolayszca"
demektir) deildir, nk dnce salt dolaysz yaant deil, her
zaman kendini dnme ya da ~endinin bilgisi, bu etkinlikler
ierisinde yaayan kendinin bilgisidir.
Bu nokta zerinde genie durmak yararl olabilit. Bir dnce
edimi elbette dnenin yaantsnn bir parasdr. Belli bir
zamanda ve baka dnce edimleri, heyecanlar, duyumlar vb.
balamnda yer alr. Bu balamda bulunuuna dolayszlk diyorum;
nk dnce salt dolayszlk deilse de, dolayszfktan yoksun
deildir. Dncenin kendine zg zellii, bu balamda imdi ve
burada olmasna ek olarak, bir balam deimesi ierisinde kendini
srdrebilmesi ve farkl bir balamda yeniden canlanabilmesidir. Bir
dnce . edinini, rnein Whitehead'in onun iin kulland
szckle~ ~narsak, salt bir "olay" yada "durum"dan daha fazla birey
yapan, iili kendini srdrln~
yeniden canlandrma gcdr.

ve

345

Dnce

edimi salt bir olay olarak tasarland iin ve yle

srece onu yeniden canlandrma ii bir baka benzer
olayn oluunu betimlemenin aykr ve ters bir yolu gibi grnr. Bu
anlamda dolaysz olan yeniden canlandrlamaz. Bundan tr,
varl dolayszlklarndan (duyumlardan, duygulardan vb.) baka
birey olmayan yaantdaki bu eler yeniden canlandrlamaz;
yalnzca yaant deil, dncenin kendisi de hibir zaman
dolayszl ierisinde yeniden canlandrlamaz. rnein, bir
hakikatn ilk kefedilii ona ilikin daha sonraki bir dnceden
farkldr; dnlen hakikatn farkl bir hakikat olmas bakmndan
deil, onu dnme ediminin farkl bir edim olmas bakmndan da
deil; ilk durumun dolayszlnn hibir zaman yeniden yaar.:rnaz
olmas bakmndan: yeniliinin yaratt ok, kafa kartran
sorunlardan kurtulu, arzulanan bir sonuca ulamann sevinci,
hasmlarn alt etmi ve n kazanm olma duygusu vb.
Ama dahas var: dncenin dolayszl yalnzca onun
heyecanlar (elbette, Arkhimedes'in bedeninin su zerinde durmas gibi
duyumlarla birlikte) balarnndan deil, baka dncelerle
balarnndan oluur. Bu iki ann eit olduu yollu dnme
ediminin kendiyle zdelii onu gerekletiren kiinin a ya da
m olmas, altndaki iskemleyi sert hissetmesi, dersten sklm
olmas gibi konulardan bamsz deildir yalnzca: kitabn alarn
eit olduunu sylemesi ya da hocann onlarn eit olduuna
inanmas gibi baka dncelerden; hatta onlarn toplam ile tepe
asnn toplamnn 180 derece olmas gibi eldeki konuyla daha sk
ilikili dncelerden de bamszdr.
Bu yadsnmtr kimi kez. Balarnndan koparlm bireyin bu
nedenle deitirilmi ve bozulmu olduu, dolaysyla, bireyi
bilmek iin onun balamn bilmemiz gerektii, bunun da tm evreni
bilmek anlamna geldii sylenmitir. Bu retiyi tm ierii ile
tartmak niyetinde deilim, yalnzca okura gerekliin dolaysz
yaant olduu yollu grle balarttsn ve eyleri kanlmaz
olarak balamlarndan koparan dncenin -hibir zaman doru
olamayaca yollu sonucunu hatrlatmak niyetindeyim. Byle bir
tasartand

346

retide

Eucleides'in belli bir durumda bu alarn eit olduunu

edirni, aklnn banda olmas, arkasnda, sa yannda
duran bir klesi olmas gibi eyler de dahil, ancak o zamanki
yaantsnn btnsel balamyla ilikili birey olacaktr: tm
bunlar bilmedike ne demek istediini bilemeyiz. Geometrik
dncesinin dndaki hereyi ilgisiz diye bir kenara atsak bile
(reti tam ~iimiyle buna izin vermez) samalktan yine kaamayz;
nk teoreminin kantn hazrlarken "bu teorem bir yarm daire
ierisindeki ann dik a olduunu kantlamarn salyor" diye
dnm olabilir, bizim bilmemiz olanaksz olan yzlerce baka
ey de dnm olabilir. Ola ki, byle bir balam olmadan beinci
teoremini hi dnmemitir; ama teorem bir dnce edin olarak
ancak kendi balan ierisinde varolduu iin, biz onu Eucleides'in
gerekte dnd balam dnda bilemeyiz demek, dncenin
varln kendi dolayszlyla snrlamak, onu salt yaant durumuna
indirgemek, bylece de dnce olduunu yadsmak demektir.
Ayrca byle bir retiyi savunmaya alan kimse, tutarl olarak
savunamaz. rnein, rakip bir retinin doru olmadn gstermeye
alr. Ama eletirdii reti, bakasnn rettii bir retidir
(hatta aklnn banda olmad gnlerde kendisinin de kabul ettii
bir reti). Kendisinin gsterdiine baklrsa, bu reti ancak
yinelenemeyen ve bilinerneyen bir btnsel balamda olan bireydir.
Hasmnn retisinin varln bulduu dnce balam, hibir
za:ian eletirmenin yaantsnda bulunan balam olamaz; ayrca, bir
--dnce edin ancak balan ile ilikili olan bireyse, eletird
reti hibir zaman hasmnn rettii reti olamaz. Bu da
yorumlamadaki ya da kavraytaki bir kusurdan tr deil;
bakasnn dncesini anlama ya da aslnda dnme abasnn
kendini engelleyen yaps'ndan trdr.
Bu sonularla dikkati ekilmi olan bakalar btn dnce
edimlerinin biribirinden atomik olarak ayr olduu yollu kart
retiye sarldlar. Bu onlar balamlarndan koparnay hem
kolaylatryor hem merulatryor; biribirine yalnzca dsal
ilikileri bakmndan uyan eylerin ancak bir yanyanal vardr. Bu
dnme

347

gre gre, bir bilgi btnnn birlii ancak bir koleksiyonun birlii
trnden birliktir: bu da hem bir bilim iin ya da bilinen eyler
dizgesi iin hem de bir zihin iin ya da bilme edinieri dizgesi iin
dorudur. Ben bir kez daha, byle bir retinin tm getirdikleriyle
deil, yaantya bakmann (buna srekli bavurmas rakip retinin
stnln oluturuyordu) yerine mantksal zmlerneyi koymalda
dncenin dolayszln gzden kardn ve dnce edimini
znel bir yaantdan nesnel bir gsteriye dntrdn
gstermekle ilgileniyoruro yalnzca. Eucleides'in belli bir dnce ,
ilemini gerekletirmesi, bu kadn bu masann zerinde durmas
gibi bir olgu haline geliyor; zihin de yalnzca bu olgularn ortak ad
oluyor.
Bu grle de teki grle de tarih olanakl deil. Eucleides'in
belli bir dnce ilemini gerekletirmesine bir olgu denebilir, ama
bilinerneyen bir olgu. Onu bilemeyiz, olsa olsa tankla dayanarak
inanabiliriz yalnzca. Bu da ancak, tarihi Croce'nin "filolojik tarih"
dedii szde tarih biimi olarak grmekteki temel hataya sarlan
kiilere, tarihin ilim rfandan fazla birey olmadn dnen,
tarihiye (rnein) "Platon'un dnd eyi" "doru olup
olmadn"
soruturmakszn kefetme iini, bu elikili ii
ykleyecek olan kiilere tarihsel dneeye ilikin doyurucu bir
aklama gibi grnr.
Biribirini tamamlayan bu iki hatadan kendimizi kurtarmak iin,
her ikisinin de ierisinden kt yanl ikilemin zerine gitmemiz
gerek. kilem dncenin ya salt dolaysz -bu durumda ayrlmaz bir
biimde bilin ak ierisindedir- ya da salt dolayl -bu durumda o
aktan tmyle kopmutur- olduu biimindeki ayrkla dayanr.
Aslnda dnce hem dolaysz hem dolayldr. Her dnce edimi,
gerekte olup bittii haliyle, ierisinden kt ve baka herhangi bir
yaant gibi, dnrn yaamnn organik bir paras olarak
ierisinde yaad bir balamda olup biter. Balamyla ilikileri bir
koleksiyondaki bir parann ilikileri deil, bir organizmann tm
etkinlii ierisindeki zel bir iievin ilikileridir. yle ki, yalnzca
idealist denenierin retisi deil, onun bu yann u noktaya gtren

348

pragmatistlerin retisi de dorudur. Ama bir dnce edimi,

gerekten olup bitmesine ek olarak, zdeliini yitirmeden kendini
srdrebilir, yeniden. canlandnlabilir ya da yinelenebilir. yle ki,
"idealistlere" kar km olanlar, dndmz eyin, ierisinde
dndmz balamdaki deimelerle deimediini ileri
srerken hakldrlar. Ama gemi bir yaantnn bedenden ayrlm
ruhu gibi kendini in vacuo yineleyemez. Ne denli sk olursa olsun, her
zaman bir balam ierisinde olup bitmesi gerekir ve yeni balarnn da
eskisi kadar ona uygun olmas gerekir. Dolaysyla, birinin
dncelerini yazyla dile getirmi olmas, bizim de onun yaptiarna
sahip olmamz, onun dncelerini anlamamz salamaya yetmez.
Bunu yapabilmemiz iin, bu dnceleri yaantnn organik bir
paras haline getirmek zere onunki gibi bir yaantyla donanm
olarak yaptlan okumaya balamamz gerekir.
Dncenin bu ifte zellii tarih kurarnyla sk bir balants
olan mantksal bir bilmecenin zmn salar. Platon'un bir
dncesini yeniden dnrsem, benim dncem Platon'unkiyle
ayn m olur, ondan farkl m? Ayn olmazsa benim Platon'un
felsefesine ilikin szde bilgim hepten yanl demektir. Ama farkl
olmazsa, Platon'un felsefesine ilikin bilgim kendirninkini unutman
gerektirir. Platon'un felsefesini bileceksem, gerekli olan, hem kendi
zihnimde onu yeniden dnmek hem de kendilerine bakarak onu
yarglayabileceim baka eyleri dnmektir. Kimi filozoflar bu
bilmeceyi "farkllkta aynlk ilkesine" belirsizce bavurup,
Platon'dan bana dein bir dnce gelimesi olduunu, gelien
hereyin, farkllamakla birlikte, kendiyle ayn kaldn ileri srerek
zmeye almlardr. Bakalar da hakl olarak, soru iki eyin
tam olarak ne kadar ayn, tam olarak ne kadar farkl olduu sorusudur
dediler. Yant ise, dolaysz olmalan bakmndan, ierisinden
ktklan yaant btnyle organik olarak birlemi gerek
yaantlar olarak, Platon'un dncesi ile benimkinin farkl
olduudur. Ama dolayllklar bakrnndan ayndrlar. Bu belki daha
fazla aklama gerektirmektedir. Platbn'un Theaitetos 'ta bilginin salt
duyum olduu grne kar uslamlamasn okurken, hangi felsefi
349

retilere saldrdn

bilmiyorum; bu retileri aklayamam ve

kimin hangi uslamlamayla ileri srdn syleyemem.
Dolayszl bakmndan, kendisinin gerek bir yaants olarak,
Platon'un uslamlamas, kukusuz, ne olduunu bilmesem de, ayn
trden bir tartmadan km ve byle bir tartmayla sk sk
balantl olsa gerektir. Onun uslamlamasn okuruakla kalmayp
anlyorsam, kendi zihnimde kendi kendime ve kendim iin oriu
yeniden dile getirip izliyorsam, ierisinden getiim uslamlama sreci
Platon'unkine benzeyen bir sretir; onu doru anladm lde,
gerekte Platon'unkidir. u ncllerden balayan ve u srele u
sonuca gtren uslamlamann kendisi; ya Platon'un zihninde ya benim
ya da bir bakasnn zihninde gelitirilebilen uslamlama, dolayll
bakmndan dnce dediim eydir. Bu, Platon'un zihninde belli bir
tartma ve kurarn balamnda varoldu; benim zihnimde, o. balan
bilmediim iin, farkl bir balamda, yani modern duyumculuktan
doan tartmalar balamnda var. nk bu bir dncedir ve salt
duygu ya da duyum deildir, zdeliini yitirmeden iki balamda da
varolabilir; oysa uygun bir balam olmasa hibir zaman varolamazd.
Temelsiz bir uslamlama olsayd, benim zihnimde varolduu balam
onun nasl rtleceini bilmekten ibaret olan baka dnce
etkinlikleri olabilirdi; ama rtseydim bile, o yine ayn uslamlama
olurdu ve onun mantksal yapsn izleme edimi ayn edim olurdu.
bunlar

5.Tarihin Konusu
"Neyin tarihsel bilgisi olabilir?" sorusunu sorarsak, yant
"Tarihinin zihninde yeniden canlandrlabilenin"dir. Bu ilkin yaant
olmaldr. Yaant olmayp salt yaant nesnesi olann tarihi olamaz.
O zaman, billin adamnca ister alglanm ister dnlm olsun,
doann tarihi yoktur. Kukusuz doa sreler ierir, tar, hatta
srelerden ibarettir; zamandaki deimeleri onun zdr,
(kimilerinin dnd gibi) deimeler onun olduu ya da sahip
olduu herey olabilir; bu deimeler de saliden yaratc olabilir,
deimez dngsel dnemlerin yinelenmesinden ibaret olmayp doal

350

varln

yeni dzenlerinin gelimesi olabilir. Ama btn bunlar doa

tarihsel bir yaam olduunu ya da bizim ona ilikin
bilgimizin tarihsel bilgi olduunu kantlamaya kesinlikle gtrmez.
Bir doa tarihinin olmasnn tek . koulu, doa olaylarnn bir
dnen varln ya da dnen varlklarn eylemi olmas ve bu
eylemleri in,celeyerek dile getirdikleri dnceleri kefedebilmemiz,
bu dnceleri kendi kendimjze dnebilmemizdir. Bu, ola ki
kimsenin yerine getirildiini iddia etmeyecei bir kouldur.
Dolaysyla doa sreci tarihsel sre deildir ve bizim doaya
ilikin bilgimiz, birtakm yzeysel bakmlardan, rnein kronolojik
olmak bakmndan tarihe benzeyebilse bile, tarihsel bilgi deildir.
kincileyin, yaant bile bu anlamda tarihsel bilginin nesnesi
deildir. Salt dolaysz yaant duyumlardan, duygulardan ve benzeri
eylerden oluan salt bilin ak olduu srece, onun sreci tarihsel
sre deildir. Bu sre kukusuz dolayszlyla dorudan doruya
yaanabildii gibi, bilinebilir de; zel ayrntlar ve genel zellikleri
dnceyle incelenebilir; ama onu inceleyen dnce, onda,
incelenmesi iin onun hakkndaki dncede yeniden canlandrlmas
gerekmeyen ve aslnda yeniden canlandrlamayan salt bir inceleme
nesnesi bulur. zel ayrntlar hakknda dndmzde, kendimize
'ait yaantlar anmsyoruz ya da duygudalk ve imgelem yoluyla
bakalarnn
yaantlar
iersne
gryoruz;
bu durumlarda
anmsadmz ya da duygudalk kurduumuz yaantlar yeniden
canlandrmyoruz; onlar yalnzca imdiki kendimizin dndaki
nesneler olarak dnyoruz; belki onlara benzer baka yaantlarn
kendimizde bulunuu bize yardm ediyor. Genel zellikleri hakknda
dndmzde psikoloji bilimine giriyoruz. ki durumda da
tarihsel olarak dnmyoruz.
ncleyin, dnce bile, tek bir dnrn yaamndaki
biricik balamyla biricik . dnce edimi olarak dolayszl
ierisinde tarihsel bilgi nesnesi deildir. Yeniden canlandrlamaz;
canlandrlabilseydi, zaman ortadan kaldrlr, tarihi ayn eyi her
yanyla tekrar tekrar yaayarak hakknda dnd kii olurdu.
Tarihi tekil dnce edimini, tam tarnma gerekte olduu gibi,
teklii ierisinde kavrayamaz. O teklikte~ kavrad ey ancak onun
yaamnn

351

baka dnce ediroleriyle paylam olabilecei bireydir ve

gerekte kendi dnce edimiyle paylamtr. Ama bu ey farkl
teklerce paylalm ve onu paylaan teklerden ayr olarak grlen
ortak bir ralayc anlamnda bir soyutlama deidir. Farkl
zamanlarda ve farkl kiilerde kendini srdrmesi ve yeniden
canlanmasyla, dncenin kendisinin edimidir: kah tarihinin kendi
yaamnda, kah tarihini anlatt kiinin yaamnda.
imdi, tarihin tekilin bilgisi olduu yollu belirsiz tmce, tarih iin
hem ok geni hem ok dar bir alan istiyor: ok geni, nk,
alglanm nesnelerin, doal olgularn ve dolaysz yaantlarn teklii
tarihin alan dnda kalr ve zellikle nk, tarihsel olaylarn ve
kiiliklerin teklii bile, bu onlarn biriciklii demekse, ayn ekilde o
alann dnda kalr; ok dar, nk, -evrensellikten salt yerel ve
zamansal varoluun snrlarn aan bireyi anlar ve her ada btn
insanlar iin geerli bir anlam verirsek, evrensellii dlayacaktr ve
bir olay ya da karakteri tarihsel incelemenin asl ve olanakl nesnesi
yapan da onlarn evrenselliidir. Bunlar da kukusuz belirsiz
tmceler; ama hepsi gerek bireyi, yani dncenin, kendi
dolayszln aarak, baka balamlarda kendini srdrme, yeniden
canlanma biimini betimleme abas; tek tek edinierin ve kiilerin
tarihte bu anlamda tekliklerinden tr deil, o tekliin, gerekte
onlarn olduu iin gcl olarak herkesin olan bir dncenin arac
olmasndan tr grndkleri hakikatini dile getirme abasdr.
Dnceden baka hibireyin tarihi olamaz. O zaman, rnein
bir biyografi, ne kadar ok tarih ierirse iersin, tarihsel olmamakla
kalmayp tarihe ters den ilkeler zerine kurulmutur. Snrlar
biyolojik olaylardr, bir insan organizmann doumu ve lmdr:
ats bir dnce ats deil, doal sre atsdr. Bu at ocukluu, olgunluu ve yallyla, hastalklar ve hayvansal
varlnn tm arzalaryla insann bedensel yaam- altnda
kendisinin ve bakalannn dnce akntlar, yaps ne olursa olsun,
karaya oturmu bir gemideki deniz suyu gibi biribirini keserek akar
durur. ou insan duygusu deime ierisindeki bu bedensel yaamn
yaptklarna baldr ve bir yazn biimi olarak biyografi bu duygular

352

besler, onlara yararl besinler verebilir; ama bu tarih deildir. Yine,

bir gnlkte gvenle korunmu ya da bir anda anrusanm dolaysz
yaantnn kayd -duygu ve duyum akyla birlikte- tarih deildir.
En iyisinden iirdir; en ktsnden istenmeyen bir vnmedir; ama
hibir zaman tarih olamaz.
'
Ne ki, bireyin onsuz tarihsel bilgi nesnesi haline gelemedii bir
baka koul vardr. Tarihi ile nesnesi arasndaki zaman aralna,
sylediim gibi, iki yanndan kpr kurulmas gerekir. Nesne
tarihinin zihninde yeniden canlanabilecek trden olmaldr;
tarihinin zihni o canlanmaya bir yer gsterecek biimde olmaldr.
Bu, tarihinin zihninin belli bir trden olmas, tarihsel bir doas
olmas gerektii anlamna gelmez; zel tarihsel teJcnik kurallar
konusunda eitilmi olmas gerektii anlamna da gelmez. O nesneyi
inceleyecek doru kii olmas gerektii anlamna gelir. inceledii
ey belli bir dncedir; onu incelemek kendinde yeniden
canlandrmay
gerektirir;
tarihinin
kendi
dncesinin
dolayszlnda yerini alabilmesi iin de, o dncenin sanki onun ev
sahibi olmaya nceden ayarlanm olmas gerekir. Bu, deyimin
teknik anlamyla, tarihinin zihni ile nesnesi arasnda nceden
kurulmu bir uyum demek deildir; rnein, Coleridge'nin "nsanlar
Platoncu ya da Aristotelesi doar" deyiinin onaylanmas deildir
bu; unk Platoncu ya da Aristotelesi mi doulur, Platoncu ya da
Aristotelesi mi olunur sorusu hakknda nceden yargda
bulunmamtr. Yaamnn bir dneminde, hakknda dnd
insanlarn dncesi ierisine kendi kendine giremedii iin birtakm

tarihsel incelemeleri

yararsz

bulan bir adam, bir

baka

dnemde,

belki de kendini eitmeye almann bir sonucu olarak, bunu

yapabilecek bir duruma geldiini grecektir. Ama yaamnn tarihi
olarak bulunduu belli bir aamasnda, ne nedenle oluisa olsun, kimi
dnme biimleriyle duygudalk kurmaya tekilerle kurmaktan
daha hazr olduu kesindir. Bu ksmen birtakm dnce biimlerinin
hepten ya da grece ona yabanc olmasndan, ksmen de hepsinin
fazlasyla tandk olmasndan ve kendi zihinsel ve ahlaki sal
uruna onlardan kurtulma gerei duymasndan trdr.

353

Tarihi, kendisinden o skc konular incelemesi istendii iin ya

da bu konular yanl ynlendirilen bilincinin btn grnmleriyle
incelemek gerektii kuruntusuna kapld "dnemde" olduu iin,
kendi zihninin . doasna kar alarak, kiisel olarak ierisine
giremedii bir dnce tarihini kotarmaya giriirse, onun tarihini
yazacak yerde, gelimesinin dndaki olgular, yani adlar, tarihleri
ve hazr betimleyici cmleleri kaydeden ifadeleri yinelemekle
kalac:ktr. Bu yinelemeler pekaHi yararl olabilir, ama tarih olduklar
iin deil. Birisi onlar hem kendinin hem onlarn olan bir dncenin
eti ve kanyla kaplayabilirse, gnn birinde tarih olabilecek
iskeletlerdir bunlar. Bu, tarihinin dncesinin onun tm
yaantsnn organik birliinden kmas ve kuramsal ilgileriyle
olduu kadar klgn ilgileriyle birlikte tm kiiliinin bir ilevi
olmas gerektiini sylemenin yalnzca bir yoludur. Tarihi ann
ocuu olduu iin onu ilgilendiren eyin adalarn da
ilgilendirmesinin genel olarak olas olduunu sylemeye bile gerek
yok. Her kuan, gemiin babalar iin anlamsz iskeletler olan
grnmleriyle, alanlaryla kendini ilgili .grd ve dolaysyla
onlar tarihsel olarak inceleyebilecek durumda grd bilinen bir
olgudur.
O zaman, tarihsel bilginin asl nesnesi dncedir: hakknda
dnlen ey deil, bizzat dnme edimi. Bu ilke bir yandan tarihi
belli ya da nesnel bir dnyann o dnyay dnme ediminden ayr
olarak incelenmesi olan doa biliminden ayrmamza, bir yandan da,
bir bilin etkinlii olmakla birlikte dnme etkinlii olmayan
dolaysz
yaantnn,
duyumun, duygunun incelenmesi olan
psikolojiden ayrmamza yardmc olmtur. Ama ilkenin pozitif
anlam daha fazla belirlemeyi gerektirir. 'dnce' terimi altna ne
kadar ok ya da ne kadar az ey sokulmak isteniyor?
Bu blmde ve daha nceki blmlerde imdiye dek kullanlan
'dnce' terimi, salt dolaysz olmad ve bundan tr bilin
akyla srklenip gitmedii sylenerek, zellii negatif olarak
betimlenebilecek belli bir yaant ya da zihinsel etkinlik biiminin
yerine geft. Dpineit(i salt bilinten ayran pozitif zellik, onun

354

kendi edimlerinin eitlilii ierisinde srp giden tek etkinlik olarak

kendinin etkinliini tanma gcdr. Souu hissediyor, sonra da
sca hissediyorsam, salt duygu iin iki yaanu arasnda hibir
sreklilik yoktur. Bergson'un gsterdii gibi, souu hissetme sonraki
sca hissetmeyle "iie geer" ve ona baka trl sahip olmad bir
nitelik verir; ama. sca hissetme, o nitelii daha nceki souu
hissetmeye borlu olsa da, borcunu bilmez. O zaman, salt duygu ile
dnce arasndaki fark, salt souu hissetme ile "souu
hissediyorum" diyebilme arasndaki farkla gsterilebilir. Bunu
sylemek iin, dolaysz souk yaanusndan daha fazla birey olarak
kendimin farknda olmam gerekir: nceden baka yaantlar olmu
olan ve bu yaantlarn fark iinde ayn kalan, bir hissetme etkinlii
olarak kendimin farknda olmam gerekir. Bu yaantlarn ne
olduunu amnsamarn bile gerekmez; ama varolduKlann ve benim
olduklarn bilmem gerekir.
yleyse, dncenin kendine zg ze11ii salt bilin olmamas,
kendinin bilinci olmasdr. Salt bilinli olarak kendi, bir bilin
akdr, bir dolaysz duyumlar ve duygular dizisidir; ama salt bilinli
olarak, bir ak olduunun farknda deildir; yaanularn ardarda
gelii ierisindeki kendi srekliliini bilmez; Bu srekliliin fa:kna
varma etkinlii, dnme denen eydir.

Ne ki, eitli edinieri ierisinde ayn kalan, bir hissetme etkinlii

olarak kendine ilikin bu dnce, yalnzca dncenin en
gelimemi biimidir. Bu balang noktasndan kp eitli
ynlere yaylarak baka biimler ierisinde geliir. Yapabilecei bir
ey srekliliin kesin yapsnn daha aka farkna varmaktr:
"kendimi" yalnzca yaplar bakmndan belirlenmemi kimi
yaantlar. nceden geirmi olarak tasartamak yerine, bu
yaantlarn tek tek ne olduunu gz nne almak. Bir .baka ey,
imdiki yaanunn kendisini zmlemek, ondaki hissetme edimini
hiss,;:dilen eyden ayrmak ve .hissedilen eyi, gerek ii (hisseden
olarak kendimin gereklii gibi) bu eyin duygumd. '<i dolaysz
varlyla tketilmeyen birey olarak t~arlamaktr. ~u iki izgi
boyunca ilerleyerek, dnce an haline, yani kendi yaant akma
355

ilikin dnce

haline gelir;
haline.

alg

ise gerek

birey

olarak

yaadm

eye ilikin dnce

Dncenin
uunc bir gelime yolu kendimi yalnzca
duyumlayan bir varlk olarak deil, dnen bir varlk olarak
tanmarola olur. Anrusama ve alglamada zaten dolaysz bir yaant
akndan daha fazla birey yapyorum; ayn zamanda dnyorum;
ama (salt amnsamada ya da alglamada) dnen olarak kendimin
farknda deilim. Ancak hisseden olarak kendimin farkndaym. Bu
farknda olma zaten kendinin bilinci ya da dncedir, ama eksik bir
kendinin bilincidir, nk ona sahip olurken belli .trden bir zihinsel
etkinlii, yani dnmeyi gerekletiriyoruro ve bunun da bilincinde
deilim. O zaman anmsarken ya da alglarken yaptm dnmeye
bilinsiz dnme denebilir; bunu bilincinde olmadan yapabildiimiz
iin deil -nk bunu yapmak iin yalnzca bilinli deil, kendinin
bilincinde olmamz gerekir-, onu yaptmzn bilincinde olmadan
yaptmz iin. Dndmn bilincinde olmak kendine dnk
dnme denebilecek yeni bir biimde dnmektir.
Tarihsel dnce her zaman kendine dnk dnmedir; nk
kendine dnk dnme. dnme edimi hakknda dnmedir ve
grmtk ki her tarihsel dnme bu trdendir. Peki ne tr dnme
onun nesnesi olabilir? Demin bilinsiz dnme denen eyin tarihini
incelemek olanakl m, ya da, tarihin inceledii dnmenin bilinli
ya da kendine dnk dnme mi olmas gerekir?
Bu, amnsamann ya da alglamann bir tarihi olup olamayacan
sormak demektir. Olamayaca da aktr. Anmsamamn ya da
alglamann tarihini yazmaya oturacak bir kii yazacak hibir ey
bulamayacaktr. Farkl insan rklarnn, hatta farkl insanlarn farkl
anrusama ve alglama biimleri olmutur diye dnlebilir; bu
farkllklar kimi kez (ok kkulu
gerekeletle Yunanllara
yklenmi
olan gelimemi renk duyusu gibi) fizyolojik
farkllklardan
deil,
farkl
dnce
alkanlklarndan
gelir.
Gemite urada burada byle nedenlerle egemen olmu alglama
biimleri varsa ve bunlar bizim alglama biimierimize uymuyorsa,
onlarn tarihini yeniden kuramayz, nk istediimiz uygun

356

yaantlar

yeniden canlandramayz; bu da
"bilinsiz" olmasndan ve

alkanlklarnn

canlandrlamamalarnJandr.

onlar douran dnce

dolaysyla dnceyle

rnein,
bizimkinden
baka
normal donanmlarnn paras olarak ikinci bir grme
yetisi ya da ruhlar grme gc olduu doru olabilir. Onlar arasnda,
bu eyler birtakm allm dnme biimlerinden dom olabilir
ve bunun iin ,de gerek bilgiyi ya da temelli inanc dile getirmenin
bilindik ve anlalr bir yolu olabilir. Elbett~. destandaki Burnt Njal
ikinci grsn dostlarna t verme arac olarak kullandnda,
onlar iyi bir hukukunun, zeki bir adamn bilgeliinden
yararlanyorlard. Ne ki, btn bunlar doru saysak, ikinci grnn
tarihini yazmak bizim iin yine de olanaksz; btn yapabileceimiz
onun sz konusu edildii rnekleri toplamak ve hakkndaki ifadelerin
olguya ilikin ifadeler olduuna inanmaktr. Ama bu olsa olsa
tankla inan olur; bizse tarihin balad yerde bu inancn bittiini
biliyoruz.
yleyse, belli bir dnce ediminin tarihe konu olmas iin
yalnzca bir dnce edimi deil, kendine dnk bir dnce edimi
olmas, yani, gerekletirildiinin bilinci ierisinde gerekletirilen
ve o bilinte neyse o olan bir dnce edimi olmas gerekir. Bunu
yapma abasnn salt bilinli bir abadan fazla birey olmas gerekir.
Unutulmu bir ad anmsama ya da bulank bir nesneyi alglama
abas gibi, ne yaptmz bilmediimiz kr bir aba olmamaldr;
kendine dnk ):>ir aba, yapmadan nce hakknda bir kavrammz
olan bireyi yapma abas olmaldr. Kendine dnk bir etkinlik,
yapmaya altmzn ne olduunu bildiimiz bir etkinliktir, yle
ki, yapld zaman onun hakkndaki balangtaki kavrammz olan
standarda ya da lte uyduunu grerek yapldn biliriz. Bunun
n
de,
nasl
gerekletirileceini
nceden
bilmemizle
gerekletirmemiz salanan bir edimdir.
Her edim bu trden deildir. Samuel Butler, bir ocuun nasl
meme emecegn bilmesi gerektiini, yoksa ememeyecegn
sylediinde, sorunu bir yanndan kartryordu; bakalar da ne
yapacamz yaproadka hibir zaman bilmediimizi ileri srerek
uygarlklarn

357

kar yanndan kartrdlar

sorunu. Butler yaygn bir maddecilie

yerini abartarak, kendine dnk
olmayan edinierin gerekte kendine dnk olduunu gstermeye
alyordu; tekilerse kendine dnk edinierin gerekte kendine
dnk olmadn ileri sryorlar, nk her yaanty dolaysz diye
tasarlyorlar. Btn aynntlaryla tamam ve ierisinde tek bana
dolayszca varolabilecei tam balamda bulunan biricik bir tekillik
olarak, dolayszl ierisindeki geleceimiz hibir zaman nceden
kesin olarak pHinlanamaz; ne denli dikkatle dnm olursak olalm,
her zamari umulmadk ve artc bir sr ey bulunacaktr
ierisinde; ama bundan tr hi planlanamayacan karsamak,
dolaysz varlnn, sahip olduu tek varlk olduu sayltsn ele
vermektir. Bir edim salt biricik bir tekillikten daha fazla bireydir;
evrensel zellii olan bireydir; kendine dnk ya da dneeye
dayal bir edim (yapmakla kalmayp, yapmadan nce yapmaya
niyedendiimiz bir edim) durumunda ise, bu evrensel zellik, edimin
yapmadan nce dncemizde tasarladmz pHin ya da tasarm ve
yaptktan sonra yapmaya niyetlendiimizi yaptmz kendisine
bavurarak bildiimiz lttr.
Ancak .bu yolla yaplabilen, yani yapmaya altnn ne
olduunu bilen ve dolaysyla, yaptktan sonra, kendi eylemini
niyetine bavurarak yarglayabilen bir kiinin, ancak kendine dnk
olarak yapabilecei birtakm eylem trleri vardr. Bu edinierin
ralayc zellii, dediimiz gibi, "amal" yaplm olmalar, edimin
yapsnn zerinde dikilmesi ve uygun olmas gereken bir ama
temelinin bulunmasdr. Kendine dnk edimler kabaca amal
yaptmz edimler diye betimlenebilir ve tarihin konusu olabilen
edimler yalnzca bunlardr.
Kimi etkinlik biimleri tarihsel bilginin konusu olurken
kimilerinin olmamasnn nedeni bu bak asndan grlebilir.
Siyasetin tarihsel olarak incelenebilen birey olduu genel olarak
kabul edilecektir. Bunun nedeni siyasetin amal eyleme ak bir
rnek oluturmasdr. Siyaseti siyaseti olan bir adamdr; siyaseti,
gerekletiriliinden nce tasarlanm bir eylem . plandr; bir
kar kmak

iin

akln yaamdaki

358

ise siyasetini yrtmekteki baansyla

orantldr. Kukusuz siyaseti eyleminin balamasndan nce gelmez;
eylemi gelitike o da geliir; ama eyleminin her aamasnda, siyaset
kendi icrasndan nce gelir. Bir adamn sonucunun ne olaca
konusunda hibir fikri olmadu eylediini ve aklna gelen ilk eyi
yapp yalnzca sonular grmeyi beklediini sylemek olanakl
olsayd, bundan, byle bir adamn siyaseti olmad ve eyleminin
ancak kr ve usd bir gle siyaset yaamn gereksiz yere igal
etmek olduu sonucu ~kard. Yine, bir adamn kukusuz bir siyaseti
olduunu, ama ne olduunu bizim kefedemediimizi, sylemek
gerekirse (insan bunu kimi kez rnein baz ilk Roma mparatorlan
hakknda syleme istei duyar), bu, bizim onun eyleminin siyasal
tarihini yeniden kurma abamzn baarszla uradn
sylemekle birdir.
Ayn nedenle, bir. sava tarihi de olamaz. Bir komutann
niyetlerini genel olarak anlamak kolaydr.. Bir orduyu belli bir lkeye
sokmu ve onun gleriyle savaa tutumusa, amacnn onu
yenmek olduunu grebiliriz ve komutann edimlerine ilikin kaytl~
aklamalara dayanarak, yrtt savan- plann kendi zihnimizde
yeniden kurabiliriz. Bu da yine, onun edimlerinin amal yaplm
olduu sayltsna dayanr. yle olmasalard, tarihleri olamazd; iyice
anlayamadmz bir amala yaplm olsalar, o zaman en azndan
biz onlann tarihini yeniden kuramayz.
ktisadi etkinliin de tarihi olamaz. Fabrika kuran ya da banka
aan bir kii .anlayabileceimiz bir amala eylemektedir. Ondan cret
kabul eden, onun mallann ya da hisselerini satn alan veya para
siyaseti olarak

yatnp

baans

eken insanlar da yle. Bize fabrikada bir grev ya da. bankaya

bir hcum olduu sylendiinde, ortak eylemleri bu biimleri alan

insaniann amalarn kendi zihnimizde yeniden kurabiliriz.
Yine, ahiakn da tarihi olamaz; nk ahiakl eylemde, klgn
yaarnmz olmas gerekenin lksyle uyum ierisine sokmak iin,
birtakm amal eyler yapyoruz. Bu lk kendi yaarimzn ne
.. olmas .gerektiine ilikin anlaymz ya da o edirli yapmakla ne
yapmak istediimiz konusundaki merammz ve yaptmz eyin iyi
. 359.

mi kt m yapld konusundaki ltmdr. Burada da, teki

durumlarda olduu gibi, amacmz etkinliimiz .gelitike deiir,
ama ama hep edirnden ncedir. Ayrca, ancak amal eyledirniz
zaman ve amal eyledirniz lde ahlaki olarak eyleyebiliriz, baka
trl olanakszdr bu; dev rastlantyla ya da kazayla yaplamaz;
devini yapmaya niyet eden kii dnda kimse devini yapamaz.
Bu dutumlarda, bir olgu sorunu olarak amal srdrlmekle
kalmayan, yle srdrlmedike olduklar ey olamayacak klgn
etkinlik rnekleri var elimizde. imdi, her amal eylemin klgn
eylem olduu dnlebilir, nk ierisinde iki aama var: ilkin,
kuramsal bir etkinlik ya da saf dnce edimi olan amac tasarlama,
sonra kuramsal etkinlii izleyen bir pratik etkinlik olan amac
gerekletirme. Bu zmlemeye dayanarak, szcn dar klgn
anlamnda eylemenin amal yaplabilen tek ey olduu sonucu
kacaktr.
nk, denebilir, kendi dnce ediminizi onu
gerekletirmeden nce tasarladysanz onu zaten ger~kletirmi
olacanzdan,
amal
dnemezsiniz.
Bundan da, kuramsal
etkinliklerin amal olamayaca sonucu kacaktr: bunlar
kendileriyle uramaktan ne kaca konust~nda hibir kavram
olmadan sanki karanlkta yaplm olsalar gerek.
Bu bir hatadr, ama tarih kuram iin bir yarar olan bir hata;
nk tarih yazm kuram ile uygulamasn, insanlara tarihin tek
olanakl konusunun insanlarn klgn yaam olduunu dndrecek
lde etkilemitir. Tarihin ancak siyaset, sava, iktisadi yaam ve
genel olarak uygulama dnyasyla ilgilendii ve ilgilenebildii
dncesi hala yaygndr ve neredeyse evrenseldir. Felsefe tarihinin
nasl yazlmas gerektiini ylesine parlak bir biimde gstermi olan
Hegel'in bile, tarih felsefesi zerine derslerinde tarihin asl konusunun
toplum ve devlet, klgn yaam ya da (kendi teknik diliyle) nesnel tin,
eylemlerde ve kurumlarda kendi dna karak kl .. 1i i dile getiren
tin olduu grne nasl kapln olduunu gnnli ~.
Bugn, sanatn, bilimin, dinin, felsefenin vb. tarihsel incelemenin
has konular olduunu sylemeye artk gerek yok; onlarn tarihsel
olarak ineelenmeleri olgusu fazlasyla tandk. Ama yukarda dile
1

360

getirilen

kart grte

bunun neden byle

olduunu

sormak gerek.

lkin, salt kuramsal dnmeyle uraan bir kiinin bir amaci

olmadan eyledii doru deildir. Stmann nedenini aratrmak gibi

belli bir bilimsel alma yapan bir adamn kafasnda ok belirli bir
amac vardr: stmann nedenini kefetmek. Bu nedenin ne olduunu~
bilmedii dorudur; ama bulduu zaman, batan beri nnde duran
birtakm testleri ya da ltleri kefine uygulayarak onu bulmu
olduunu bilecektir. yleyse, kefiniri plan bu ltleri doyuracak
bir kuramn plandr. Tarihi ya da filozof iin de ayndr. O hibir
zaman haritas bulunmayan bir denizde seyretmez; haritas ~e denli az
ayrnt ierirse iersin, enlem ve boylam izgileriyle iaretlidir ve
amac bu izgiler zerine ve arasna konacak neler olduunu
kefetmektir. Baka deyile, her gerek aratrma belli bir sorunla
balar ve aratrmann amac o sorunu zmektir; dolaysyla, kefin
plan nceden bilinmektedir ve. keif ne olursa olsun sorunun
gereklerini doyuracak ekilde olmas gerektii sylenecek dile
getirilmitir. Klgn etkinlik durumunda olduu gibi, bu gidi plan
da dnce etkinlii ilerledike deiir. Kimi pHinlar uygulanamaz
diye terkedilir ve yerlerine bakalar konur, kimileri baaryla
srdrlr ve yeni sorunlara gtrd grlr.
kincileyin, bir amac tasararnayla gerekletirme arasndaki fark
kuramsal bir edimle klgn bir edim arasndaki fark gibi tam olarak
betimlenmemitir. Bir ama tasadamak ya da bir niyet etmek zaten
klgn bir etkinliktir. Eyleme bir bekleme odas oluturan dnce
deildir; balang aamasndaki eylemin kendisidir.' Dnce,
kuramsal etkinlik olarak, ahlaki ya da ahlak d olamaz; ancak doru
. ya da yanl olabilir. Ahlaki ya da ahlak d olann eylem olmas
gerekir. imdi, bir adam cinayet ya da zina ilemeye niyet eder,
ardndan niyetini gerekletirmeye karar verirse, niyetn kendisi bile
onu ahlaki gerekelerle ayplannakla kar karya getirir. O adam
hakknda "cinayetin ya da. zinann yapsn kusursuz bir biimde
tasarlamt, yle ki, dncesf doru ve dolaysyla hayranlk
vericiydi" denmez; "kukusuz niyetini sonuna dek gerekletirmi
olsayd daha aalk olurdu; ama bu eyleme niyet etmek bite
361.

aalk"

denir.
Bylece, bilim adam, tarihi ve filozof etkinliklerini planlara gre
yrten, amal dnen ve bununla planlarn kendisinden karlan
ldere gre yarglanabilen sonulara ulaan klg adamndan aa
kalmaz. Dolaysyla, bu eylerin tarihleri olabilir. Gerekli olan tm
ey bu dnmenin nasl yapldnn kant olmas ve tarihinin onu
yorumlayabilecek durumda olmas, yani, kendisinden yola kt
sorunu tasariayp onun zmne ulatran admlar yeniden kurarak,
inceledii dnceyi kendi zihninde yeniden canlandrabilecek
durumda olmasdr. Uygulamada tarihi iin yaygn glk sorunun
adn koymaktr, nk dnr genellikle kendi dncesinin
admlarn aklamaya dikkat ederken, tarihi genellikle sorunun ne
olduunu nceden bilen adatarla konuur ve onu hibir zaman dile
getiremez. Tarihi zerinde alt sorunun ne olduunu bilmedii
srece, almasnn baarsn yarglayaca hibir lt yoktur.
Etkiler hazr dnceleri bir zihinden bir bakasna aktarmak diye
dnldnde bo bir i haline gelen "etkiler" incelemesine nem
kazandran, tarihinin bu sorunu kefetme abasdr. Sokrates'in
Platon zerindeki ya da Descartes'n Newton zerindeki etkisi
konusunda akll bir aratrma, uyuma noktalarn deil, bir
dnrn ulat sonularn sonraki iin nasl sorunlar yarattn
kefetmeyi gerektirir.
Sanat durumunda zel bir glk varm gibi gelebilir. Sanat,
yaptma kendine dnk denebilse bile, bilim adamndan ya da
filozoftan ok daha az kendine dnk grnr. Belli bir almaya
aka dile getirilmi bir sorunla balar gibi grnmez. Dncenin
mutlak olarak yaratc olduu, yaproadka ne yapacan bilmenin
sz konusu olmad saf bir imgelem dnyasnda alr gibidir.
Dnme kendine dnk dnme ve yarglama demekse, gerek
sanatnn hi de dnmedii grlr; onun zihinsel ii, sezginin
kendisinden nce hibir kavramn gelmedii, hibir kavramn sezgiyi
desteklemedii ya da yarglamad salt bir sezgi ii gibi grnr.
Ama sanat yaptn hiten yaratmaz. Her durumda nndeki bir
sorunla ie balar. Bu sorun, sanat olduu lde, belli bir oday

362

dzenleme ya da belli faydac gerekiere uyan bir ev izme sorunu

deildir; bunlar uygulamal sanatn zel sorunlandr ve sanatta bu
sorunlar kmaz. Boyadan, seslerden ya da mermerden birey. yapma
sorunu da deildir; bu sorunlar sorun olmaktan kt zaman sanat
olmaya balar ancak ve zanaatnn malzemeleri imgeleminin sadk
hizmetileri haline gelmi olur. Bir sanat yapt yaratmaya balad
nokta, kendine dnk olmayan yaantlarnn btnne o yaptn
aland noktadr: anmsama ve alg ierisinde ussal ama bilinsiz
gelimesiyle birlikte dolaysz duyusal ve duygusal yaam. Kar
karya olduu sorun bu yaanty besleyip bir sanat yapt haline
getirme sorunudur. Anlaml ve etkili olduu iin tekilerin dnda
duran bir yaants olmutur; o yaantnn dile getirilmemi
anlamn dile getirmenin bir yolunu bulsun diye sanatya anda
bulunan bir anafikir olarak sanatnn zihninde yatar; sanatnn bir
sanat yapt yaratmakla yapt i o anya yantdr. Bu anlamda
sanat ne yaptn ve ne yapnaya altn ok iyi bilir. Onu
doru bir biimde yapm olmasnn lt, yapld zaman,
sylemek istediini sylediinin grlmesidir. Sanatya zg olan
btn ey sorununu dile getirememesidir; dile getirebilseydi sylerdi
onu ve sanat yapt bitmi olurdu. Ama yaptn kendisinden nce .
sorununun ne olduunu syleyemese de, bir sorun olduunu bilir ve
onun kendine zg yapsnn farkndadr; ancak yapt bitmedike
kendine dnk olarak farknda deildir.
Bu aslnda sanatn zel yaps ve onun dnce yaamndaki
kendine zg nemi gibi grnyor. Sanat, kendine- dnk olmayan
dncenin kendine dnk dneeye dnmesinin gerekten
ortaya kt yaam aamasdr. Onuri iin bir sanat tarihi vardr,
ama bilimsel ya da felsefi sorunlann tarihi olmas gibi sanatsal
sorunl,arn tarihi yoktur. Yalnzca sanatsal baartlann tarihi vardr.
Bir din tarihi de vardr; nk din, tpk sanat, felsefe ya da
siyaset gibi, kendine dnk dncenin bir ilevidir. Dinde insann
dnen, eyleyen bir varlk olarak kendi hakknda bir anlay
vardr, bu varla dnce ile eyleme ilikin, bilgi ile gce ilikin
kavram sonsuzluk dzeyine ykseltilen bir Tanr anlay karsnda
1

363

sorumluluk ykler insan. Dinsel dnce ile dinsel klgnn ii

(nk dinde kuramsal ve klgn etkinlikler iie gemitir) sonlu
olan kendim ile sonsuz olan Tanrya ilikin bu iki ~art anlay
arasndaki ilikiyi bulmaktr. Belirli bir ilikinin olmay, ikisinin
tamamen farkl oluu dindar kafa iin bir sorun ve bir azaptr. Bir
ilikinin kefedilmesi hem Tanrya ulaan benim .dncemin hem
bana ulaan Tanrnn dncesinin kefedilmesidir: ayrca bundan
ayrlmaz bir biimde, benim Tanryla bir iliki kurduum edimim ile
Tanrnn benimle bir iliki kurduu bir ediminin gereklemesidir.
Dinin kendine dnk dncenin snrlar stnde ya da altnda
yaadn sanmak ya dinin yapsn ya da kendine dnk
dncenin yapsn son derece yanl tasarlamaktr. Dinde kendine
dnk dnme yaamnn onun en keskin biimlerinde
younlatn, kuramsal ve klgn yaamn zel sorunlarnnsa, zel
biimlerini dinsel bilincin btnnden ayr tutularak aldn,
geerliklerini ancak onunla ve ondaki her bir eyle balantlarn
koruduklar srece srdrdklerini sylemek hakikale daha yakn
olur.

6.Tarih ve zgrlk
Tarihi kendimizin bilgisine ulamak iin ineeleriz demitim( Bu
insan etkinliinin zgr olduu yollu bilgimize srf
tarihi kefetmemiz sayesinde nasl ulaldn gstermeye
sav aklayarak,

alacam.

Tarih tasarmna ilikin tarihsel taslamda tarihin doa biliminin

vesayeti altnda olmaktan sonunda nasl kurtulduunu gstermeye
almtm. Bununla birlikte, tarihsel doalcln yokoluu, insann
srekli olarak deien tarihsel dnyasn kurma etkinliinin zgr bir
etkinlik olduu sonucunu da birlikte getirir. Onu denetleyen,
deitiren, u ya da bu biimde davranmaya, u tr deil de bu tr bir
dnya kurmaya zorlayan hibir g yoktur bu etkinlikten baka.
Bu demek deil ki, bir insan her zaman istediini yapmakta
zgrdr. Btn insanlar yaamlarnn kimi anlarnda istediklerini
364

yapmakta zgrdr. Ama bunun benim szn ettiim sorunla hibir

ilgisi yok. Yemek yeme ve . uyuma hayvansal itahn itimiyle
gerekletirilen hayvansal etkinliklerdir. Tarih hayvansal itahlarla,
onlarn doyurulmas ya da doyurulmamasyla ligili deildir. Tarihi
iin hemcinsi olan yaratklar karsnda duygulu bir insan olarak,
yoksul bir insann evinde hi yiyecek olmamas nemli olsa ve
olmas gerekse de, tarihi olarak bunun hi nemi yoktur; tarihi
olarak, baka insanlarn, kendilerinin zengin, kendilerinden cret alan
insanlarn yoksul olaca bu dzeni yaratmak iin bavurduklar
hilelerle ilgilense bile; ayn ekilde, yoksul adamn, .ocuklarnn
alnn
doyurulmamas
olgusuyla, yani fizyolojik olguyla,
ndelerin bo, bedenierin prsm olmasyla d,eil, o olguya ilikin
dncesiyle itildii eylemle ilgilense bile.
Bir insann yelediini yapmakta zgr olduu anlamna da
gelmez bu; gerek tarih alannda, hayvansal itah alanndan farkl
olarak, insanlar kendi eylemlerini uygun grdkleri biimde
planlamakta ve yapmaya koyulduklarn yaparak, ruhunun efendisi
olup sonularn tm sorumluluunu zerine alarak planlarn
gerekletirmekte zgr olduklar anlamna hi gelmez. Bundan daha
yanl birey olamaz. Henley'in iiri, ay elde ettiine kendini
inandrnca onu isternekten vazgeebiidiini kefeden hasta bir
ocuun dn dile getirir yalnzca. Salkl bir insan bilir ki, imdi
planlamaya balad etkinliklerle doldurmay kurduu nndeki bo
uzay, ierisine adm att zaman hi de bo olmayacaktr. Hepsi
kendi etkinliklerinin peinde koan baka insanlarla dolu olacaktr.
imdi

bile

grnd

gibi

bo deildir. Billurlamaya balayacak

lde doymu bir etkinlik eriyiiyle doludur. tekilerden kalan

boluklar! sacak ekilde tasarlayamad srece, kendi etkinlii
iin 'braklm hibir yer olmayacaktr.
Tarihinin incelemesi gereken ussal etkinlik hibir zaman
zorunluluktan bamsz deildir: kendi durumunun olgularyla kar
karya gelme zorunluluundan. Ne denli ussal ise bu zorunlulua o
denli tam olarak katlanr. Ussal olmak dnmektir; eylemeye niyet
. eden bir insan iin de dnlmesi nemli olan ey, ierisinde
365

bulunduu durumdur. Bu durum asndan hi de zgr deildir.

Durum neyse odur, ne o ne de bir bakas onu hibir zaman
deitiremez.
nk durum kendinin ve baka insanlarn
dncelerinin tmnden olusa da, kendisinin ya da bir bakasnn
zihnindeki bir deimeyle deitirilemez. Olur ya, zihinler deiirse,
bu yalnzca bu arada yeni bir durum domu demektir. Durum,
eylemek zere olan bir insann efendisidir, hikmetlisidir, Tanrsdr.
Eyleminin baarl olup olmayaca, durumu gerei gibi kavrayp
kavrarnarlna baldr. Bilge bir adamsa, hikmetlisine danr,
yoksa elinden gelen hereyi yapsa da en sudan plan yapacaktr. O
durumu savsaklarsa, durum onu savsaklamayacaktr. Suu cezasz
brakan tanrlardan bir Tanr deildir o.
Tarihte varolan zgrlk bu zorlamann insan aklnn etkinliine
baka bireyce deil, kendince yneltilmesinden oluur. Durum, yani
akln efendisi, hikmetlisi ve Tanrs, onun kendi yaratt bir
durumdur. Bunu sylerken de, bir insann kendini ierisinde bulduu
durumun, ancak baka insanlar onu ussal bir etkinlikle -ardllarnn
kendilerini ierisinde bulduklar ve orada nda eylerlikleri
etkinlikten trce farkl olmayan bir ussal etkinlikle- yaratm olduu
iin varolduunu sylemek istemiyorum; yine, insan akl her zaman
insan akl olduundan, bu akln ierisinde iledii insan varlnn
ad ne olursa olsun, tarihi bu kiisel aynnlar bilmeyebilir ve insan
aklnn kendini ierisinde bulduu durumu yaratm olduunu
syleyebilir de demek istemiyorum. Bundan ok farkl birey
sylemek istiyorum. Her tarih dnce tarihidir; bir tarihi bir insann
belli bir durumda olduunu sylediinde de, bu, onun o durumda
olduunu dndn sylemekle ayndr. Onun iin kar karya
gelmenin ok nemli olduu durumun kesin kantlar, durumu
kavray biiminin kesin kantlardr.
Bir insann dalar amasnn g olmasnn nedeni, oralardaki
cinlerden korkmasysa, tarihinin yzyllarn tesinden ona "Bu
tamamen batl inan. Cin diye birey yoktur. Olgulara bak ve
dalarda kayalarn, suyun, karn, belki kurtlarn, belki kt insanlarn
dnda hibir tehlike bulunmadn, ama cinlerin hi bulunmadn

366

gr" demesi deliliktir. Tarihi bunlann olgu olduunu syler, nk

. kendisine yle dnmesi retilmitir. Ama cinden korkan da
cinlerin varlnn bir olgu olduunu syler, nk ona da yle
dnr.nesi retilmitir: Tarihi onu yanl bir biimde dnr;
ama yanl dnme biimleri de doru dnme biimleri kadar
tarihsel olgulardr ve onlar paylaan insaniann ierisine yerletikleri
durumu (hep bir djince-durum) onlar kadar belirlerler. Olgunun
gl insann kendi durumunu baka trl dnememesinden
gelir. Cinli daiann onlan aacak adam zerinde yapt zorlama,
onun cinlere inanmaktan kurtulamamasndan gelir. Kukusuz,
tamamen biitl inan: ama bu batl inan bir olgudur, ele aldmz
durumdaki can alc olgu. Dalan amaya alrken bundan ac
eken adam, kendisine cinlere inannay retmi olan babasnn
gnah -bu bir gnahsa- yznden ac ekmez yalnzca; inanc kabul
ettii, gnah paylat iin ac eker. Modern tarihi dalarda cin.
olmadna inanyorsa, bu da kesinlikle ayn biimde kabul etmi
olduu bir inantr ancak.
Tarihinin eylemlerini inceledii insaniann bu anlamda zgr
olduunun kef, her tarihinin konusunda bilimsel bir uzmanla
ular ulamaz yapt bir keiftir. Bu olduu zaman, tarihi kendi
zgrln kefeder: yani, tarihsel dncenin zerk yapsn,
kendi sorutlann kendi kendine, kendi yntemleriyle zme gcn
kefeder. Bir tarihi olarak, bu sorunlann zmn doa bilimine
devretmenin kendisi iin ne denli gereksiz, ne denli olanaksz
olduunu kefeder; tarihi olarak kendi yeteneiyle onlar kendi

kendine zebildiini ve znesi

kendi

gerektiini kefeder.

zgrlnn kefyle ayn

Tarihi olarak

anda, tarihsel bir eylemci olarak

insann zgrln kefeder. Tarihsel dnce, ussal etkinlik
hakkndaki dnce, doa biliminin sultasndan bamszdr, ussal
etkinlik de doann sultasndan bamszdr.
Bu iki keif arasndaki balantnn yaknl~ farkl ifadelerle ayn
ey olduklan sylenerek dile getirilebilir. zgur bir tarihsel
eylemcinin ussal etkinliini betimlemenin, tarihin zerk bir bilim
olduunu sylemenin yalnzca dotayl ve klk deitirmi bir biimi
367

olduu sylenebilir. Ya da tarihi zerk bir bilim olarak betimlemenin,

onun zgr etkinlii inceleyen bir bilim olduunu sylemenin
yalnzca klk deitirmi bir biimi olduu syleneblir. Bana kalrsa,
bu iki ifadenin ikisini de, onu ileri sren kiinin tarihin yaps
konusunda a) tarihsel dncenin doa biliminin sultasndan
bamsz olduunu ve zerk bir bilim olduunu,. b) ussal eylemin
doann sultasndan bamsz olduunu ve kendi arzusuyla, kendi
usulnce insan ilerinden, Res gestae'den kendi dnyasn kurduunu,
c) b; iki nerme arasnda yakn bir balant bulunduunu yeterince
kefettiine kant salad iin, honutlukla karlarnam gerek.
Ama ayn zamanda, iki ifadede de onu dile getiren kiinin, bir
kiinin syledii ile syledii eyin ierdii arasnda ayrm
yapamadnn (ya da .aa vurulmam bir amala, yapamadn
itiraf etmeye karar vermediinin), yani, dil kuramn ya da estetii
dnce kuramndan ya da mantktan ayramadnn; .bundan tr
de, ok ksa bir sre iin de olsa, biribirini ieren iki dnce
arasndaki mantksal balantnn "ayn eyin yerine geen" iki szck
kmesi arasndaki dilsel balantyla kartrld, laf ebelii
trnden bir manta kendini kaptrdnn kantn bulmam gerek.
Yerlerine dilbilim sorunlarn koyarak mantk sorunlarndan
syrlmaya almasnn,
dilin yapsna ilikin pek tam bir
deerlendirmeye dayanmadn da gnnem gerek; nk grmem
gerekir ki, iki eanlamh szel ifadeden birinin gerekten ve tam
olarak "yerine getii" eyi kastettiini, tekininse srf onu kullanan
kiinin yle kastetmi olmas gibi yetersiz bir nedenden tr onu
kastettiini ileri sryordu. Bunlarn hepsi ok tartmal. Ben bu
hatalar onaylamaktan ok, sorunu daha nce braktm yerde
brakmay; bu iki ifadenin (tarihin zenle bir bilim olduu ifadesi ile
ussal etkinliin betimlenen anlamda zgr olduu ifadesinin)
eanlaml syleyi biimleri olmadn, biri yaplmadan teki
yaplamayan keifleri dile getirdiini sylemeyi yelemem gerek.
Bundan karak da, onyedinci yzylda pek nl olan "zgr isten
tartmasnn", onyedinci yzyln, en basit biimlerindeki makaszamk tarihinin insanlar doyurmamaya balad ve tarihilerio kendi

36l-l

evlerini dzene sokmak gerektiini ya da tarihsel incelemelerin doa

incelemesinden rnek ahp bir bilim dzeyine ykselinesi gerektiini
grmeye baladklar a olmasyla sk bir ilikisi bulunduunu
belirteceim. nsan eylemini zgr diye tasariama istei, insan
eyleminin incelemesi olan tarihe zerklik salama isteine balyd.
Ama ben sorun. orada brakmyorum; nk ele aldm iki
nermeden birinin zorunlu olarak tekinden nce geldiini gstermek
istiyorum. Ancak tarihsel yntemler kullanarak tarihsel incelemenin
nesnesi konusunda bireyler renebiliriz. Tarihilerio hakknda bilgi
sahibi olduklarn iddia ettii gemite yaplm birtakm eylemler
konusunda, tarihilerden daha ok ey bildiibi ve bunu o iddiann
temelsiz olduu konusunda hem kendisini hem baka insanlar
doyurabilecek lde bildiini kimse ileri srmeyecektir. Bu demektir
ki, insan etkinliinin zgr olduunu kavrayabilmekten nce, ilkin
tarihsel incelemede sahiden bilimsel ve dolaysyla zerk bir yntem
gelitirmeliyiz.

Bu olgulara aykr grnebilir; nk mutlaka, tarihi bilim ,

dzeyi~e ykselten devrimin olmasndan ok nce, birok insan,
insan etkinliinin zgr olduunun farkndayd denecektir. Bu itiraz~.
biribirini dlamayan, ama biri grece yzeysel, teki, umarm, bir
para daha derin olan iki yant vereceim.
(i) nsan zgrlnn farkndaydlar belki; ama onu kavramlar
myd? Farknda olmalar bilimsel sfatn hak eden bir bilgi miydi?
Kesinlikle hayr; nk o durumda ona inanm olmakla kalmaz,
dizgeli bir biimde bilgisini edinmi olurlard ve hakknda
tartmaya yer kalmazd; nk ona inanm olanlar inanlarnn
temellerini anlam ve inandrc bir biimde dile getirebilecek
durumda olurlard.
(ii) Tarihin bir bilim haline geldii devrim ancak yarm yzyllk
olsa bile, 'devrim' szcne kanmamalyz. Bacon ile Descartes'n,
ynteminin dayand ilkeleri halka aklayarak, doa biliminde
devrim yapmasndan ok nce, insanlar urada burada, kimi daha sk,
kimi daha seyrek, ayn yntemleri kullanmaktayd. Bacon ile
Descartes'n pek hakl olarak belirttikleri gibi, yaptlarnn yapt i
369

ayn

ortaya koymakt.
tarih yhtemlerinde devrim yapld
sylendiinde, sylenmek istenen budur. O tarihten nce bilimsel
tarih rnekleri bouna aranmasn demek deildir bu. Eskiden bilimsel
tarih az grlr, nemli adamlarn yaptlar dnda pek bulunmayan,
onlarda bile dzenli bir aratrma eiliminden ok esin aniarna iaret
eden bireyken, imdi herkesin ulaabildii birey olmas, tarih
yazan herkesten istediimiz ve plan onun yntemlerine dayanan
polisiye yklerin yazariarna geim arac olmas, okumamlar
arasnda bile geni lde anlalan birey olmas demektir. nsan
zgrlne ilikin hakikatn onyedinci yzylda tek tk ve kesik
kesik kavranm olmas, en hafifini sylersek, bilimsel tarih yntemi
konusundaki bu tek tk ve kesik kesik kavrayn bir sonucu
Son

yntemleri ok
yarm

sradan zekalarn kavrayyla

yzylda

olmutur.

?.Tarihsel dnmeyle Yaratlan ilerleme

Ondokuzuncu yzylda kullanlan ve herkesin aznda dolaan
'ilerleme' szc, biribirinden aynlmas yerinde olacak iki eyi
kapsar: tarihte ilerleme ve doada ilerleme. Doada ilerleme iin
'evrim' szc yle yaygn bir biimde kullanlmtr ki, bu onun
yerleik anlam olarak kabul edilebilir; iki eyi kartr:namak iin
de, ben 'evrim' szcn kullann o anlarula snrlayp, tekini
'tarihsel ilerleme' adyla ayracam.
Doal sreler doada yeni zel biimlerin ortaya kmas olarak
dnld lde, 'evrim' doal srelere uygulanan bir terimdir.
Evrim olarak bu doa anlay sre olarak doa anlayyla
kartrlmamaldr. kinci anlay kabul edersek, doa sreleri
konusunda da iki gr olanakl: yani, doadaki olaylar, tek tek
durumlarnn eitlilii ierisinde, kendilerine zg biimleri ayn
kalarak biribirini kendine zg bir biimde yineler, yle ki, "doann
ak tek biimlidir" ve "gelecek gemie benzeyecektir"; ya da zel
biimler kendileri deimeye urarlar ve eskinin bakalamasyla
yeni biimler ortaya kar. kinci anlay evrim denen eydir.
370

Bir anlamda, bir doal srece e~rimsel demek ilerleyici demekle

nk kendine -zg belli bir biim ancak daha nceki
yerleik bir biimin bakalamas olarak ortaya kabilir, belli bir
biimin yerleiklii, onun bakalamas olan eyin nkouludur ve
bu byle srer gider. Bir b biimi a'nn, c b'nin ve d c'nin
bakalamasysa, a, b, c, d biimleri ancak o srayla ortaya kabilir.
Sra, ancak o srayla ortaya kabilen bir terimler dizisi olmas
anlamnda, ilerleyicidir. Bunu sylemek elbette bakalamann
neden oldl!u, byk m kk m olduu konusunda hibirey
demek deildir. 'lerleme' szcnn bu anlam_nda, ilerleyici ancak
srayla demektir, yani kendini gsterme sras.
Ne ki, doadaki ilerlemenin ya da evrimin ou kez bundan daha
fazla bir anlam olduu dnlmtr: yani her yeni biimin
yalnzca sonuncunun bir bakalamas olmayp, ondaki bir gelime .
olduu retisi. Gelimeden sz etmek bir deerlendirme ltn
ngrmek. demektir. Bu, evcil hayvanlarn ya da bitkilerin yeni
biimler retmesi durumunda, olduka anlalr birey: ngrlen
deer, yeni biimin insan amalarna yararlldr. Ama kimse doal
evrimin bti yararlar ortaya karmak zere tasarlandn dnmez;
yleyse, ngrlen lt, o olamaz. Peki nedir?
Kant insan amalarndan bamsz bir deer biimi, tek bir deer
biimi olduunu savunuyordu, yani, iyi istencin ahiald deeri. Btn
teki iyilik trlerinin salt gdlen bir a112-a iin iyilik olduunu ileri
sryordu; ama ahlaki iyilik gdlen herhangi bir amaca bal
deildir ve bylece, ahlaki iyilik, onun ortaya koyduu gibi, kendi
bana bir amatr. Bu gre gre, evrim sreci saliden ilerleyici
olmutur, nk belirli bir biimler dizisi ierisinden geerek Insann
varlna, ahlaki iyilie yatkn bir yarata gtrmtr.
Bu gr reddedilirse, srf srayla olma anlam dnda, bize
evrime ilerleyici deme hakkn verecek herhangi bir baka
deerlendirme lt bulunup bulunamayaca pek kukuludur.
Deer tasarmnn bizim doa grmzde yeri olmamasndan
deil, nk kendi varln srdrmeye alalayan bir organizma
dnmek zordur ve bu aba, en azndan kendi iin, varln"n salt
ayn eydir.

371

bir olgu sorunu deil, deerli birey olduunu gsterir; bunun nedeni
btn deerlerin ancak greli grnmesidir. Arkeopteriks gerekte
kuun atas olmu olabilir, ama kua arkeopteriksteki bir gelime
demeye ne hakkmz var? Bir ku daha iyi bir arkeopteriks deildir,
ondan karak gelimi farkl bireydir. Her biri kendi olmaya
alr.

nsan yapsnn evrimsel srecin en soylu sonucu olduu gr,

kukusuz, ondokuzuncu yzyln doa yasalaryla olduu dnlen
tarihsel ilerleme anlaynn temelini oluturmutur. Bu anlay
aslnda iki sayltya ya da saylt grubuna dayanyordu. ilkin, insann
mutlak deeri olan birey olduu ya da byle bir deeri kendinde
tad, bylece, evrimi ierisindeki doa srecinin insann varlna
gtren sral bir sre olduu lde bir ilerleme olduu saylts.
Bundan da, insan kendi varlna gtren sreci aka denedemedii
1
iin, doada bu mutlak deerin gereklemesine ynelik bir i
eilimin bulunduu sonucu kyordu: baka deyile, "ilerleme,
doann bir yasasdr". kincileyin, Doann bir ocuu olarak insann
doa yasasna bal olduu ve tarihsel sre yasalarnn evrim
yasalaryla ayn olduu, tarihsel srecin doal srele ayn trden
olduu saylts. Bundan da, insann tarihinin zorunlu bir ilerleme
yasasna bal olduu, baka deyile, toplumsal dzenlenmenin yeni
zel biimlerinden olan, insann meydana getirdii sanat, bilim vb.nin
her birinin zorunlu olarak sonuncudaki bir gelime olduu sonucu
kyordu.

Bu iki sayltdan biri yadsnarak "ilerleme ya~as" tasarmnn

zerine gidilebilir. nsann kendinde mutlak deeri olan birey
tad yadsnabilir. Denebilir ki, insann ussall onu hayvanlarn
en ~ararls ve en ykcs yapmaya yarar yalnzca ve bu ussallk
doann en soylu ii olmaktan ok onun bir gaf ve acmasz bir
akasdr; insann ahlakll (modern jargonun dedii gibi)
canavarlndaki kabal kendinden gizlemek iin bulmu olduu bir
ussallatrma ya da ideolojidir. Bu adan onun varlna gtren
doa sreci artk bir ilerleme saylamaz. Ama dahas var: doal
srecin salt bir yaylmas olarak tarihsel sre anlay yadsnrsa,

372

salam bir tarih kuramnda olmas gerektii gibi, tarihte doal ve o

anlamda zorunlu bir ilerleme yasas olmad sonucu kar. Belli bir
tadhsel deimenin bir gelime olup olmad sorusunun her belli
durumda kendi deerine gre yantlanacak bir soru olmas gerekir.
nsan etkinliinin biribirini izleyen biimlerinin her biri
sonuncudaki bir gelimeyi gsterecek ekilde tarihin akn yneten
bir "ilerleme yasas" anlay, demek ki, insann doaya stnlne
inanc ile doann bir parasndan fazla birey olmadna inanc
arasndaki doal olmayan birlemeden domu salt bir dnce
karkldr. nanlarn biri doruysa teki yanltr: mantksal bir
rn karmak iin birletirilemezler.
Belli bir durumdaki tarihsel bir deimenin ilerleyici olup
olmad sorusu da, byle sorularn bir anlam olduundan emin
olmadka yantlanamaz. Onlar sorrnadan nce, az nce doal '
ilerlemeden ayrlm bulunan tarihsel ilerlemeyle ne kastedildiini
sormamz gerek; birey kastediliyorsa, o anlamn ele aldmz belli
duruma uygulanabilir bir anlam olup olmadn sormamz gerek.
nk, bir doa yasasnca belirlenen tarihsel iledeme anlay
anlamsz diye, tarihsel ilerleme anlaynn kendisini de anlamsz
saymak acelecilik olur.
O zaman, 'tarihsel ilerleme' deyiminin hala bir anlam olduunu
varsayarak, onun ne anlama geldiini sormalyz. Evrim tasarmna
bulap karm olmas onun anlamszln kantlamaz; tersine,
tarihsel yaantda belli bir temeli olduuna iaret eder.
Anlamn tanmlamaya bir ilk giriim olarak, tarihsel srecin
ancak her biri sonuncudan doan edinierin bir ardardal olarak
insan etkinliinin bir baka ad olduu belirtilebilir. Tarihini
incelediimiz her edim, ne tarden olursa olsun, birinin kendisinden
sonrakinin uraaca bir durum yaratt bir edimler dizisi ierisinde
yer alr. Gerekleen edim yeni bir sorun dourur; yeni edimin
zmek zorunda olduu sorun hep bu yeni sorundur, yine ayn sorun
deil. Bir adam bir. yemei nasl elde edeceini kefettiy'se, gelecek
'sefer acknca bir baka yemei nasl elde edeceini renmesi
gerekir ve bu tekinin elde edilii eskisinden doan yeni bir.edimdir.

373

Adamn

durumu hep deiir, durumun sunduu sorunlar zerkenki

edirni de hep deiir.
Bu kukusuz doru, ama bizim amacmza uygun deil. Her
yemein farkl bir yemek olmas gerektii bir kpek iin de pek
dorudur, bir insan iin de: bal deviren bir arnn her konduu
iein farkl bir iek olmas gerektii pek doru; bir doru izgi ya
da bir ak eri zerinde devinen cismin geldii her uzay parasnn
farkl bir para olmas gerektii pek doru. Ama bu sreler tarihsel
sreler deildir ve bunlarn tarihsel srece k tuttuundan sz
etmek eski doalclk safsatasm azndan karmak demektir.
Dahas, yeni durumun ve yeni edimin yenilii zgl bir yenilik
deildir, nk yeni edim tam olarak ayn trden bir yeni edim
olabilir (rnein, tuza ayn yere koyma); yle ki, doal !>recin,
tarihsel srece en yakn grnd nokta olan evrimsel grnmn
bile tartmayz. Taze bir yemek arama bsbtn duragan olan ya da
ilerleyici olmayan toplumda bile grlr.
O zaman, tarihsel ilerleme tasarm birey ifade ediyorsa, yalnzca
ayn zgl tipiere giren yeni eylemlerin, dncelerin ya da
durumlarn ortaya kn deil, yeni zgl tipierin ortaya kn
da ifade eder. Dolaysyla, byle zgl yenilikleri varsayar ve
bunlarn gelime olduu anlayn ierir. rnein, diyelim ki, bir
adam ya da bir topluluk balkla yaamt ve yeterli balk kalmaynca
topra kazp kk kararak yeni bir biimde yiyecek aradlar: bu
zgl durum ve etkinlik tipinde bir deime olur; ama ilerleme
saylmaz, nk deime yeni tipin eskisindeki bir gelime olmasn
ngrmemektedir. Ama balk yiyen bir topluluk balk tutma
yntemini daha etkili bir yntemle deitirdiyse ve bu yntemle
ortalama bir balk gnde be balk yerine on balk tutabiliyorsa,
buna bir ilerleme rnei denir.
Peki kimin asndan bir gelimedir bu? Sorunun sorulmas gerek,
nk bir adan gelime olan ey bir baka adan tersi olabilir; bu
atma zerine tarafsz bir yarg dile getirebilen bir nc kii
varsa, bu tarafsz yargcn niteliklerinin belirlenmesi gerekir.
ilkin, deneyi ilgili kiilerin bak asyla ele alalm: gen
dnce

374

kuak yeni yntemi benimsedii halde, eski kuak hala eskisini

uyguluyor. Byle bir durumda, eski kuak, yaamn eski yntemle
yaanabildiini bildii iin, deimeye hi gerek grmeyecektir.
Ayrca eski. yntemin yenisinden daha iyi olduunu dnecektir;
usd nyargdan tr deil, bildii ve deer verdii yaama
biiminin eski yntem zerine kurulu olmasndan tr; dolaysyla
eski yntemin bir btn olarak bu yaama biimiyle balantsnn
yaknln dile getiren toplumsal ve dinsel armlar olaca
kesindir. Eski kuaktan bir adam yalnzca gnde be balk ister ve
yarm gn bo kalmak istemez; onun istedii, yaad gibi
yaamaktr. Onun iin deime ilerleme deil, bir ktr.
Kar yann,
gen kuan deneyi bir ilerleme diye
tasariarnas ak grnebilir. Babalarnn yaamn terketmi ve
kendine yeni bir yaam semitir: bunu ikisini karlatrp yenisinin
daha iyi olduuna karar vermeden yapmayacaktr (yle sayabiliriz).
Ama durup ille de bu deildir. Yalnzca aralarnda seim yapt
eylerin ikisini de bilen bir kii iin seim vardr; iki yaarn biimi
arasnda seim yapmak, onlarn ne olduu bilinmedike olanaks~dr;
bu da birine yalnzca bir gsteri gibi bakp tekini uygulamak, ya da,
birini uygulayp tekini gereklememi br olanak diye. tasarlamak
demek deildir yalnzca; ikisini de yaam biimleri nasl bilinebilirse
yle bilmek demektir: yani, byle bir amala olabilen gerek
yaantyla ya da duyguda igryle. Ama deneyim gsteriyor ki,
kendine zg yeni bir biimde . yaamakta olan deien bir
toplumdaki belli bir kuak iin yeni yaam !erisine duyguda olarak
girmekten daha zor birey yoktur. Onu salt anlalmaz bir gsteri
olarak grr ve ana-baba etkilerinden kurtulmak iin bir eit
igdt;sel abayla, onunla duygudalk kurmaktan ve kr krne
srklendii deimeye neden olmaktan kanmaya alt grlr.
Burada i 1 ~i yaam biimi arasnda hibir' gerek karlatrma,
dolaysyla birinin tekinden daha iyi olduu yollu hibir yarg ve.
dolaysyla deimenin ilerleme olduu yollu hibir anlay yoktur.
Bu nedenie, bir toplumun yaam biimindeki tarihsel deimeler,
onlar yapan .kuaklarca bile, pek seyrek olarak ilerleyici diye
f

375

tasarlanr.

kt diye ykmak ve yerine iyi

dedii bireyi koymak iin kr bir drtnn boyunduruuna sokar.
Ama ilerleme ktnn yerine iyinin konmas deil, iyinin yerine daha
iyinin konmasdr. yleyse bir deneyi bir ilerleme diye tasadamak
iin, onu yapan kiinin kaldrd eyi iyi diye ve kesin bir biimde
iyi diye dnmesi gerekir. Bunu ancak eski yaam biiminin neyin
nesi olduunu bilmesi, yani yaratt imdide halen yaarken
toplumunun gemiine ilikin tarihsel bilgisi olmas kouluyla
yapabilir: nk tarihsel bilgi srf gemi yaantlarn imdiki
dnrn zihninde yeniden canlandrlmasdr. Ancak bu yolla iki
yaama biimi ayn zihinde deerlerini karlatrmak zere biraraya
getirilebilir, bylece, birini seip tekini reddeden kii ne
kazandn, ne kaybettiini bilebilir, daha iyisini setiine karar
verebilir. Ksaca, devrimci kii devrimini ancak reddettii yaam
kendi tarihsel dncesinde saliden yeniden canlandrabilen bir
tarihi de olduu lde bir ilerleme sayabilir.
imdi sz konusu deimeyi artk ilgili olanlarn asndan deil,
onun dnda duran bir tarihi asndan ele alalm. Onun ayr ve
tarafsz bak asyla bunun bir ilerleme olup olmadna karar
verebilecek durumda olduunu umabiliriz. Ama bu g bir i. Daha
nce be balk tutulurken on balk tutulmasna saplanr ve bunu bir
ilerleme lt olarak kullanrsa, yanlr ancak. O deimenin
koullarn ve sonularn hesaba katmas gerekir. Fazladan tutulan
baln ya da fazladan bo vaktin ne yapldn sormas gerekir.
Bunlara feda edilen toplumsal ve dinsel kurumlara yklenen deerin
ne olduunu sormas gerek. Ksaca, iki btn olarak alnan iki farkl
yaama biiminin biribirine gre deerini yarglamas gerek. imdi,
bunu yapmak iin, her yaam biiminin temel zellikleri ve deerleri
ierisine eit duygudalkla girebilmesi gerek: ikisini de tarihsel bilgi
nesnesi olarak kendi zihninde yeniden yaamas gerek. Dolaysyla
onu nitelikli bir yarg yapan ey, nesnesine uzaktan bakmamas, onu
kendinde yeniden canlandrmasdr.
Btnl ierisinde alnan belli bir yaama biiminin deerini
yarglama iinin olanaksz bir i olduunu, nk bu btnl
Bu

onlar anlamad eyi

376

tarihsel bilginin olanakl' bir nesnesi bile

daha sonra greceiz. Hibir biimde bilemeyeceimiz
eyi bilme abas yanlsamalar dourmann aamaz bir yoludur; bir
tarih dneminin ya da insan yaamnn bir aamasnn, bir btn
olarak, ncekilerle karlatnldkta ilerleme gsterip gstermediine
karar vermek, ok kolayca tannabilen trden yanlsamalar dourur.
Bunlarn ralayc zellii birtakm tarihsel dnemleri iyi dnemler
diye, tarihsel ululuk alar diye, tekileri kt dnemler . diye,
tarihsel k ya da sefalet dnemleri diye yaftalamalardr. yi
denen dnemler, tarihinin, ya bol bol kantn varolmas ya da kendi
zihninin onlarn geirdii yaanty yeniden canlandrmaya
yatknl sayesinde, ierisine girdii dnemlerdir; kt denen
dnemler ya kantlar grece yetersiz olanlardr ya da kendi
yaantsndan ve o an yaantsndan gelen nedenlerle, kendi
ierisinde yaamn yeniden kuramad dnemlerdir.
Gnmzde, bize srekli olarak byle iyi ve kt dnemlerden
oluan, kt dnemlerin, iyi dnemlerden nce ya da sonra
gelmelerine gre, ilkel dnemler ve k dnemleri diye blnd
bir tarih gr sunuluyor. lkel dnemler, ululuk dnemleri ve
k dnemleri arasndaki bu ayrm tarihsel olarak doru deildir,
hibir zaman da olamaz. Olgular inceleye.n tarihiler hakknda ok
ey sylerler bize, ama inceledikleri olgular hakknda hibirey
sylemezler; Tarihin geni ve baarl, ama semeci bir binde
incelendii bizimki gibi bir an ralayc zelliidir bu. zerinde
uzmanca bilgimiz olan her dnem (uzmanca bilgiden salt kalntlarna
bakarak bilmeyi deil, dncesinin iini grmeyi anlyorum), zaman
perspektifinde bir parlaklk a olarak grnr: kendi tarihsel
grsnn olan parlaklk. Buna karlk aradaki dnemler,
grece konuularak ve farkl derecelerde, "karanlk alar" diye
grlrler: kronolojimizde onlara ayrlm bir zaman boluu
bulunduu iin varolduunu bildiimiz alar. Ola ki elimizde
yaptarna ve dncelerine ilikin ok sayda kalns bulunan,
dnceyi
kendi
zihinlerimizde
yeniden
ama
o
canlandramadmzdan
ilerinde
hibir
gerek
yaam
ierisinde

eylerin

olmadn

377

bulamadmz alar.

bilgisi ile

Bu

aydnlk

ve

karanlk

rntsnn tarihinin
gelen bir optik yanlsama
kuaklarn tarihsel dncesince

bilgisizliinin dalndan

olduu, farkl

tarihilerce ve farkl
izilmesinden bellidir.
Ayn optik yanlsama, daha yaln bir biimde, onsekizinci
yzyln tarihsel dncesini etkiledi ve ondokuzuncu yzylda kabul
edilen ilerleme dogmasnn temellerini att. Voltaire "her tarihin
modern tarih olduunu"(!) ve aa yukar onbeinci yzyln
sonundan nce hibir eyin doru drst bilinernediini
buyurduunda, iki ey birden sylyordu: modern dnemden nce
hibireyin
bilinernediini
ve hibir eyin bilinmeye deer
olmadn. Bu iki ey ayn ey demektir. Eski dnyann ve
Ortaan belgelerine dayanarak gerek tarihi yeniden kuramay, bu
alarn karanlk ve barbar olduu yollu inancnn kaynayd. lkel
alardan gnmze dek bir ilerleme olarak tarih tasarm, ona
inananlar iin, srf tarihsel gr alannn yakn gemile snrl
olmasnn bir sonucuydu.
imdiye getiren tek bir tarihsel ilerleme konusundaki eski dogma
ve tarihsel dnglere, yani nce "ulu alara", sonra ke gtren
oklu bir ilerlemeye ilikin modern dogma, tarihinin bilgisizliini
gemiin sahnesine yanstmasndan baka birey deildir. Peki,
dogmalar bir kenara ittik diyelim, ilerleme tasarmnn bundan baka
hibir temeli yok mu? Daha nce grdk ki, o tasarnnn kr bir
duyguyu ya da salt bir bilgisizlik durumunu deil, gerek bir
dnceyi temsil edebilmesinin bir koulu var. Bu koul, szc
kullanan kiinin ikisini de tarihsel olarak, yani, onlarn yaantlarn
kendi kendine yeniden kurmak iin yeterince duygudalk ve
igryle anlayabildii iki tarihsel dnemi ya da yaam biimini
karlatrarak kullanmasdr. Zihnindeki hibir krln ve bilgi
donanmndaki hibir kusurun, birinin yaantsna tekinden daha
eksik bir biimde girmesine meydan vermeyece~ine kendini ve
okurlarn inandrmas gerekir. O zaman, bu koulu yerine getirdi mi,
farkl farkl

(1) Dictionnire

philosophique, 'Histoire' maddesi; Oeuvres (1784). cilt. XLI,

s. 45.
378

ilkinden ikinciye giden deimenin bir ilerleme olup olmadn

sormaya hak kazanr.
Peki bunu sorarken, .tam olarak ne sorar? Besbelli, ikincinin
kendisinin kabul ettii yaam biimine daha yakn dp
dmediini
sormaz. Birinin yaantsn zihninde yeniden
canlandrmakla, onun kendi ltyle yarglanacak birey olduunu
zaten kabul etmi demektir: yani, kendine zg sorunlar olan, baka
sorunlar deil de bu sorunlar zmekteki baarsyla yarglanacak
bir yaam biimi olduunu. ki farkl yaam biiminin bir ve ayn
eyi yapma abas olduunu da varsaymaz ve Ikincinin onu ilkinden
daha iyi yapp yapmadn sormaz. Bach, Beethoven gibi yazmaya
almyordu ve baarsz deildi; Atina grece baarsz bir Roma
yaratma giriimi deildi; Platon'un kendisi yar gelimi bir
Aristoteles deildi.
Bu soruiin sahiden,sylenebilecek tek bir ey var. lk aamas
ierisindeki dnce, o aamann balangtaki sorunlarn
zdkten sonra, onlar zri olarak, o aamay yenen teki
sorunlarn karsna kar; , ikinci aama, ilkinin zmn elinden
brakmadan ~u fazladan sorunlar zerse, karlnda hibir ey
kaybetmeden kazan var demektir; o zaman da ilerleme vardr. Baka
trl de ilerleme ol~maz. Herhangi bir kayp varsa, kayb kazancn
' karsna koyma sorunu zlemez.
Bu tanma gre, bir btn olarak alnan herhangi bir tarih
dneminin; oneeline gre bir ilerleme gsterip gstermediini sormak
bouna oyalanmak olur. nk tarihi bir dnemi hibir zaman bir
btn olarak ele alamaz. Dnemin yaamnn, tarihinin elinde ya
hakknda hi})ir veri bulunmayan ya da yorumlayacak durumda
olduu hibir veri bulunmayan geni alanlar olmas gerekir.
rnein, Yunanllarn mziksel yaant biimind~ ne yaadklarn,
ona byk deer verdiklerini bilsek bile, bilemeyiz; elimizde
yeterince malzeme yok; te yandan, Roma dini hakknda hibir veri
eksikliimiz olmasa da, kendi dinsel yaantmz, bize o yaantnn
onlar iin ne demek olduunu kendi zihnimizde yeniden kurma
hakkn verecek trden deildir. Yaantnn kimi grnmlerini

379

sememiz

ve

ilerleme

konusundaki

aratrmamz

bunlarla

snrlamamiz gerekir.

Mutlulukta, refahta ya da doyurnda ilerlemeden sz edebilir

miyiz? Elbette hayr. Farkl yaam biimlerini, insanlarn gnlk
olarak yaadklar eyler, rahat bulduklar koullar, doyurucu
saydklar
baarlar
arasndaki
farkllklardan
daha aka
farkll~tiran hibirey yoktur. Bir Ortaa kulbesindeki rahatlk
sorunu modern bir gecekondu semtindeki rahatlk sorunundan yle
farkldr ki, karlatrlamazlar; bir kylnn mutluluu bir
milyonerin mutluluunda bulunmaz.
Sanatta ilerleme olup olmadn sormak da birey demek
deildir. Sanatnn sorunu, sanat olduu lde, ncelinin
yaptn yapma ve ncelinin yapmakta baarsz olduu fazladan
bireyi yapmaya devam etme sorunu deildir. Sanatta gelime vardr,
ama ilerl~m~ yoktur: nk, sanatn teknik sreleri konusunda herkes
biribirinden, Tiziano Bellini'den, Beethoven Mozart'tan vb. bireyler
rense de, sanatn kendisinin sorunu bu teknik srelerin hakkndan
gelmek deil, sanatnn yaantsn dile getirmek, ona kendine
dnk bir biim vermek iin onlar kullanmaktr; dolaysyla her taze
sanat yapt, nceki bir sanat yaptndan deil, sanatnn kendine
dnk olamayan yaantsndan doan taze bir sorunun zmdr.
Sanatlar bu sorunlar iyi ya da kt zdkleri lde, daha. iyi ya
da daha kt yaptlar ortaya koyarlar; ama iyi sanat ile kt sanat
arasndaki iliki tarihsel bir iliki deildir, nk sorunlar kendine
dnk olmayan yaant akndan doar ve o ak tarihsel bir sre
deildir.

Bir anlamda, ahHikta ilerleme yoktur. Ahlak yaam ahlak

gelimesinden
deil,
bunlarn
tek tek davran
sorunlarna uygulanmalarndan oluur; bu sorunlar da, sanatn
sorunlar gibi, byk lde kendine dnk olmayan yaantdan
doar. Ahlaki yaammzn ak arzularmzn ardarda geliiyle
belirlenmitir; bu arzular deise bile, tarihsel olarak deimezler.
Hayvansal yapmzdan doarlar ve bu yap genlikten yallk
amza dek,. doie~ilse ya da farkl insanlarda ve iklimlerde
kurallannn

380

eitlenebilse

bile,

farkllklar

tarihin

deil,

doa

srecinin

parasdr.

Bununla birlikte, bir baka anlamda ahlaki ilerleme vardr ya da

olabilir. Ahlaki yaam yanmz, hayvansal yapmzdan deil,
toplumsal kurumlarmzdan doan sorunlarla uramaktan oluur;
bunlar da ancak ahlaki lkterin ifadeleri olduklar lde ahlaki
sorunlar yaratan tarihsel eylerdir. lkesinin savana gnll olarak
katlmas gerekip gerekmediini kendi kendine soran bir adam kiisel
korkusuyla uramamaktadr; Devlet kurumunda somutlam ahlaki
gler ile yalnzca uluslararas bar ve iliki lksnde deil, ayn
zamanda uluslararas barn ve ilikinin halihazrdaki gerekliinde
somutlaan ahlaki gler arasnda bir atmaya dmtr. Ayn
ekilde, boanma sorunu cinsel arzunun samalklarndan deil,
ahlaki tekelilik lks ile o lknn kat bir biimde uygulandnda
pei sra getirdii ahlaki ktlkler arasndaki zlmemi bir
atmadan doar. Sava ya da boanma sorununu zmek ancak
Devlete ya da tekelilike tannan ahlaki istekleri btnyle
tanyacak ve bu istekleri, tarihsel olgu olarak, eski kurumlarn
dourduu fazladan istekleri doyumsuz brakmadan doyuracak yeni
kurumlar bulmakla olanakldr.
Ayn ifte grnm iktisadi yaamda da ortaya kar. ktisadi
yaam an an tarihsel koullannzdan deil, birtakm arzular olan
kendi hayvans~l yapmzdan gelen istekleri doyurmann aralarn
bulmaktan ibaret ise, orada ilerleme olamaz; bu, mutlulukta, refahta
ya da doyurnda ilerleme olurdu ki, bunun olanaksz olduunu
~rmtk. Ama btn isteklerimiz hayvansal arzularmz doyurmak
iin deildir. Yallmda bana destek olsun diye tasarruflarm bir
yere yatrabilme istei hayvansal bir arzu deildir; yallarn ne
Devlete yasayla ne ailelerince geleneksel olarak desteklenmedii,
ancak kendi emeklerinin rnleriyle desteklendikleri ve sermayenin
belirli bir faiz getirdii bireyci bir iktisadi dizgeden doar bu. O dizge
epeyce bir sorunu zmtr ve orada o sermayenin karln verir;
ama henz zmeyi baaramad bir sr sorun dourur. Daha Iyi
bir iktisadi dizge, bunun yerine gemesi bir ilerleme olacak ve bireyci
381

kapitalizmin zd ayn sorunlar zmeye devam edecek bir

iktisadi dizge, bu teki sorunlar da zer.
Ayn irdelemeler siyasete ve hukuka da uyar; onlar ayrntl
olarak uygulamaya alnama gerek yok. Bilimde, felsefede ve dinde
koullar daha farkldr. Burada, yamlmyorsam, hayvansal yapmzia
urama ve onun gereksinimlerini doyurma sorunu kmaz. Sorun bir
ifte sorun deil, tek bir sorundur.
Bilirnde ilerleme bir kuramn yerini hem onun akladklarnn
hepsini aklamaya hem de aklam olmas gerekirken
aklayamad olay ya da "fenomen" tiplerini veya snflarn
aklamaya yarayan bir baka kuramn almasndan oluur. Sannn
Darwin'in trlerin kkenine ilikin kuram bir rnekti. Deimez
trler kuram, doal trlerin greli srekliliini insan belleinin
kaydettikleri erevesinde aklyordu; ama yer zamannn daha uzun
bir sresi iin geerli olmas gerekiyordu ve evcilletirilen seme-tr
hayvan ve bitkiler durumunda da ilemiyordu. Darwin bu snf bir
kavram altnda toplamaya dayanan bir kurarn ortaya att. Newton'un
genel ekim yasas ile Einstein'nki arasndaki ya da zel ve genel
grelilik kurarnlar arasndaki imdi daha bilindik olan ilikiden sz
etmeme bile gerek yok. lerleme anlay bakmndan bilimin ilgin
yan, galiba ilerlemenin varolduu ve dorulanabilir olduu en yaln
ve en ak durum olmas. Bu nedenle ilerlemeye en yrekten inanm
olanlar, byle birey olduunun en ak kant olarak bilimin
ilerlemesine bavurma alkanlnda olmulardr ou kez ve yine
ou kez baka alanlardaki ilerleme umutlarn bilimi insan
yaamnn mutlak efendisi yapma umuduna dayandrmlardr. Ama
bilim ancak kendi yurdunda efendidir ve ancak orada olabilir;
ilerleyemeyen etkinlik biimleri (sanat gibi), bu ifadenin bir anlam
varsa, bilimin egemenlii altna sokularak ilerler hale getirilemezler;
buna karlk, ilerieyebilenlerin kendi ilerini yaparken nasl
gelieceklerini kendi kendilerine renerek ilerlemesi gerek.
Felsefe, gelimesinin bir aamasnda, bir ncekinde yenik
dt sorunlar daha nce ulat zmleri elinden brakmadan
zd lde ilerler. Bu elbette iki aamann tek bir filozofun

382

yaamndaki

aamalar

yoksa

farkl

aamalar m olduundan bamszdr.

sonrasz bir ne~nenin, idealar

insanlarca temsil edilen

rnein Platon ncesiz-

dnyasnn ya da yi ideasnn
ve ayn zamanda ncesiz-sonrasz bir znenin, bilen
ve devindiren olarak ifte ileviyle ruhun zorunluluunu, ncellerinin
kendisini kar karya brakt sorunlarn zm olarak grd,
ama bu ikisinin nasl ilikili olduunu syleyemedi diyelim; yine
diyelim ki, Aristoteles bunlar arasndaki, Platon'un dile getirdii ya da
daha ys, Platon'un retimindeki uzun rakl srasnda
kendisinin grd iliki sorununun, onlar bir ve ayn ey diye,
nesnesiyle zde olan ve nesneye ilikin bilgisi kendinin bilgisi olan
salt akl diye dnmekle zlebildiini grd; o zaman, (belki
baka bakmlardan deilse de) o bakmdan, Aristoteles'in felsefesi,
onun o yeni admla Platon'un idealar kuram ve ruh kavramyla
baarm olduu hibireyi kurban etmediini kabul edersek,
Platon'un felsefesine gre bir ilerlemeye iaret edecektir.
Dinde de' .ilerleme ayn ekilde olanakldr. Hristiyanlk,
Yahudiliin adil ve korkun, insann sonsuz kkl karsnda
sonsuzcasna byk ve insandan istedikleri konusunda son derece
kat, tek Tanr olarak Tanr anlayyla elde ettiklerine zerre kadar
yz vermeyip, biz Tanr olabilelim diye Tanrnn insan olduu
biimindeki anlayla Tanr ile insan arasndaki uuruma kpr
kurabildiyse, bu bir ilerlemeydi ve dinsel bilincin tarihinde nemli bir
ilerlemeydi.
u anlamda ve bunlar gibi durumlarda ilerleme olanakldr.
Gerekten olup olmad ve nerede, ne zaman, nasl olduu tarihsel
dncenin yantlamas gereken sorulardr. Ama tarihsel dncenin
yapmas gerekefi baka birey var: bu ilerlemeyi 'kendisinin
yaratmas
gerek. nk ilerleme salt tarihsel dnmeyle
kefedilecek bir olgu deildir: o ancak tarihsel dnme sayesinde
varolur.
Bunun nedeni, ilerlemenin (yaygn ya da seyrek olarak) olduu ~
durumlarda ancak tek bir biimde olmasdr: bir aamadayken,
nceki aamada elde edilenin zihinde tutulmasyla. ki aama
zorunluluunu

383

biribiriyle salt ardardalk yoluyla deil, sreklilik, kendine zg bir

sreklilik yoluyla ilikilidir. Einstein Newton'u ileri gtryorsa,
bunu, Newton'un sorunlarnn ne olduunu ve onlar nasl zdn
bilmesi anlamnda, Newton'un dncesini bilmekle ve o dQnceyi
kendi dncesinde tutmakla, Newton'un daha ileri gitmesini
engelleyen hatalar her neyse bu zmlerdeki hakikati onlardan
kurtarmakla, kurtard bu zmleri kendi kuramnda toplamakla
yapyor. Bunu Newton'u ilk elden kendi kendine okumadan yapm
olabilir; ama Newton'un retisini birilerinden almadan yapm
olamaz. nk, byle bir balamda, Newton bir insan olarak deil,
bilimsel dncenin belli bir dnemi boyunca egemen olan bir kurarn
olarak geer. Einstein o kuram bilim tarihindeki bir olgu olarak
bildii lde onda bir ilerleme yapabilir ancak. Bylece gemi bir
yaantnn,
gemi
olarak -tarihinin ilgilendii gelimenin
balad nokta olarak- bilinen, ama ksmen yapc ya da olumlu,
ksmen de eletirel ya da olumsuz olan kendi gelimesiyle birlikte
imdi ve burada yeniden canlandrlan gemi bir yaant olarak
tarihinin zihninde yaamas gibi, Newton Einstein'da yaar.
Baka her Herlernede de byledir. Kapitalizmi ya da sava yok
etmek istiyor ve bunu yaparken yalnzca onlar ykmay deil, daha
iyi bireyi meydana getirmeyi istiyorsak, onlar anlamakla, iktisadi ya
da uluslararas dizgemizin zmekte baarl olduu sorunlarn neler
olduunu, bunlarn zmnn zmekte baarsz olduu teki
sorunlarla nasl ilikili olduunu grmekle ie balamamz gerekir.
Deitirmeye giritiimiz dizgeyi anlamak, onu deitirme ii
boyunca gelecei yaratmamz belirleyen gemie ilikin bir bilgi
olarak aklmzda tutmamz gereken bireydir. Bunu yapmak
olanaksz olabilir; ykmakta olduumuz eyden nefretimiz onu
anlamamz engelleyebilir, onu yle sevebiliriz ki, bu nefretle
gzmz kr etmedike ykamayabiliriz. Ama. bu byleyse,
gemite ok sk olduu gibi, yine deime olacaktr, ama ilerleme
olmayacaktr. Gelecek sorunlar zme kaygsyla bir grup sorunu
elimizden brakm olacaz. imdiden grmemiz gerekir ki, bizi
bilgisizliimizin rnlerinden kurtaracak efkatli bir doa yasas
yoktur.
384