Hannah Arendt

Ktln Sradanli
Adolf Echmann Kuds'te
1906 Hannover doumlu siyaset bilimci. Marburg, Freiburg
ve Heidelberg niversitelerinde felsefe eitimi grd; Hei
degger, Husserl ve Karl Jaspers'ten dersler ald. 1933'te Al
manya'da Naziler iktidara gelince Fransa'ya kat ve bir sre
Yahudilerin gmen rgtleri iin alt. Alman Ordusu'nun
Kuzey Fransa'y igal etmesi, Yahudilerin toplama kamplar
na gnderilmesi zerine Fransa'dan da kamak zorunda kal
d ve 1941 'de ABD'ye gitti. ABD'de eitli niversitelerde ko
nuk retim grevlisi olarak altktan sonra Chiago ni
versitesi ve The New School'da felsefe profesrl yapt.
Origins of Totalitarism (Totalitarizmin Kaynaklar, 1951),
On Revolution (Devrim zerine, 1963), Men in Dark Times
{KaranlkDnemlerde nsanlar, 1968), Crises of the Repub
lic (Cumhuriyetin Buhran, 1972) gibi nemli eserler veren
yazarn Trkeye evrilen kitaplar ise unlar: nsanlk Duru
mu (letiim, 1994), Gemile Gelecek Arastnda (letiim,
1996), Antisemitizm (letiim, 1996), iddet zerine ([feti
im, 1997), Emper/alizm (letiim, 1998).

Metis Yaynlar
pek Sokak 5, 34433 Beyolu, stanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: nfo@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Vayfnevi Sertifika No: 10726
Ktln Sradanli
Adolf Eichmann Kuds'te
Hannab Arendt
ngilizce Basm:
Eichmann in Jerusalem
A Report on the Banality of Evi!
Penguin Books, 1994
Hannah Arendt, 1963,1964
Yenilenmi Yaym Haklar: Lotte Kohler, 1991,1992
Metis Yaynlar, 2008
Trke eviri: zge elik, 2009
ilk Basm: Aralk 2009
kinci Basm: ubat 2012
Yayma Hazrlayan: Sava Kl
Kapak Tasarm: Emine Bora
Kapak Fotoraf: Adolf Eichmann
mahkeme salonunda, 1961.
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkap, stanbul Tel: 212 5678003'
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-975-342-732-6

Hannah Arendt

Ktln Sradanl
ADOLF EICHMANN KUDS'TE

eviren:

zge elik

H 0 metis

indekiler

Ot.ra Not 9
I
II

Adalet Evi 13
Sank 31

III

Yahudi Meselesi Uzman 46

IV

Birinci zm: Srmek 66

kinci zm: Toplamak 78

VI

Nihai zm: ldrmek 92

VII

Wannsee Toplants veya Pontius Pilatus 120

VIII

Yasalara Bal Bir Vatandan Grevleri 142

IX
X

Reich - Almanya, Avusturya ve Protektora 158

Bat Avrupa - Fransa, Belika, Hollanda,
Danimarka, talya 169

XI

Balkanlar - Yugoslavya, Bulgaristan, Yunanistan,

Romanya 188

XII

Orta Avrupa - Macaristan ve Slovakya 202

XIII

Dou'daki Katliam Merkezleri 214

XIV

Kantlar ve Tanklar 227

XV

Hkm, Temyiz, nfaz 240

Sonsz 259
Ek 285
Kaynaka 305
Dizin 309

Okura Not

ilk defa Mays 1963'te yaymlanan bir kitabn

gzden geirilmi ve geniletilmi versiyonu. 1961 ylnda The New
Yorker iin Eichmann davasyla ilgili bir yaz yazdm. Bu yaz biraz
ksaltlp ncelikle derginin ubat-Mart 1963 saysnda yaymland.
Kitab 1962 yaznda ve gznde kaleme aldm ve ayn senenin ka
sm aynda, Wesleyan niversitesinin Yksek renim Merkezinde retim grevlisi olarak altm srada tamamladm.
Bu basmdan nce yaplan bir dolu dzeltmenin hepsi teknik
konularla ilgili, hibirinin zgn metindeki zmlemeyle veya ar
gmanla alakas yok. Sz edilen dnem daha btn gerekliiyle
ve ayrntlaryla kayda geirilmedi; baz meseleler, bunlar hakknda
bilgi sahibi olanlar iin tamamen gvenilir bir bilginin yerini muh
temelen hi tutmayacak. Nitekim Nihai zmn kurban olan Yahudilerin toplam says hl bir tahminden ibaret -drt buuk ila al
t milyon- imdiye kadar hi dorulanamad; ayn durum ilgili l
kelerdeki madurlarn says iin de geerli. zellikle Hollanda'yla
lgili baz yeni malzemeler kitap basldktan sonra ortaya kt, ama
bunlarn hibiri meselenin btn asndan can alc bir neme sa
hip deil.
Yaplan eklemelerin ou teknik meselelerle ilgili; belli bir ko
nu biraz daha netletirildi, yeni olgularla desteklendi veya baz yer
leri farkl kaynaklardan alntlarla zenginletirildi. Kaynaka'ya ek
lenen bu yeni kaynaklar Ek'te ele almyor. Bu blmde ayrca ilk
basmn ardndan alevlenen tartmalara da yer veriliyor. Ek hari
cinde, teknik olmayan tek ekleme, 20 Temmuz 1944'te Hitler'e d
ELNZDEK KTAP,

zenlenen suikast giriimiyle ilgili; kitabn ilk versiyonunda bu me

seleye yle bir deiniyordum, o kadar. Bir btn olarak kitabn ya
ps neredeyse hi deimedi.
Bu basm iin Ek'i hazrlamama yardm eden Richard ve Clara
Winston'a ok teekkr ederim.
Hannah Arendt
Haziran, 1964

Almanya, sen yok musun sen Hanenden ykselen konumalar duyunca,

glesi geliyor insann. Ama yzn gren,
hemen bana sarlyor.
BERTOLT BRECHT

Adalet Evi

"BethHamishpath" - Adalet Evi: Avaz kt kadar baran mba

irden ykselen bu szlerle ayaa frlyoruz, ite hkimler de geli
yor. Ba plak, siyah cbbeli hkim, yksek krsnn en tepe
sindeki yerlerini almak zere, yan kapdan mahkeme salonuna giri
yor. ok gemeden saysz kitapla ve bin be yzn zerinde bel
geyle kaplanan bu uzun masann iki ucunda zabt ktipleri bulunu
yor. Hkimlerin hemen aasnda evirmenler var, daval veya
avukat ile mahkeme arasnda dorudan iletiimi salamak zere
buradalar. branice yrtlen durumay, dier izleyicilerin hemen
hepsi gibi, Almanca konuan daval taraf da, bir radyo yayn arac
lyla herkese ulaan simltane eviriyle takip ediyor. Franszca
eviri ok iyi, ngilizcesi idare eder; Almanca olanysa tam bir ke
pazelik, ou zaman ne dedikleri bile anlalmyor. (Durumann
hakkaniyeti iin bir dnya teknik dzenleme yapld dnlrse,
Almanya doumlu bir sr insan olan yeni srail Devleti'nin, nasl
olup da sann ve avukatnn anlayabildii tek dile doru drst
eviri yapabilecek bir evirmen bulamad tam bir muamma. n
k Alman Yahfudlerine ynelik o eski nyarg -bir zamanlar sra
il'de ok barizdi- artk nceden olduu kadar gl deil, bu duru
mu aklamaya yetmiyor. yleyse geriye tek bir aklama kalyor:
bu nyargdan da eski ve hl ok gl olan "K Vitamini", yani s
rail devlet evrelerinin ve brokrasisinin tabiriyle kayrma.) e
virmenlerin alt srasnda, kar karya ve dolaysyla izleyicilere
yanlan dnk olarak, sann iinde durduu cam kabin ve tank
krss bulunuyor. Son olarak da en alt srada, drt yardmc savc-

dan oluan ekibiyle savc ve -ilk haftalarda kendisine elik edenyardmcsyla birlikte savunma avukat var.
Hkimlerin davranlar bir an iin bile yapmacklamyor. Y
ryleri yapaylktan uzak, ne aclar ekildiini anlatanlar dnler
ken duyduklar zntnn etkisiyle aka artan ll ve youn il
gileri ok doal, savcnn bu durumalar sonsuza kadar uzatma gi
riimi karsndaki sabrszlklar kendiliinden ve mit verici. Sa
vunmaya belki de biraz fazla nazik yaklayorlar; sanki akllarnn
bir kesinde hep Dr. Serv alk'un bu zorlu savata neredeyse bir
bana olduu, yabanc bir ortamda bulunduu var; sana kar ta
vrlarna diyecek yok. Bu adamn nasl iyi, nasl drst olduu o
kadar belli ki, byle bir ortamda rol kesmenin ba dndrc cazi
besine kaplmamalar -Almanyada domu ve renim grm
olan bu adamn branice eviriyi beklemeleri gerekiyormu gibi
davranmamalar- kimseyi artmyor. Mahkeme reisi Moshe Landau, cevap vermeden nce evirmenin iini bitirmesini neredeyse
hi beklemiyor; sk sk eviriye mdahale edip dzeltmeler ve ek
lemeler yapyor; ilgisini datp -aksi takdirde i karartc bir hal
alan- bu iten baka tarafa ektii iin, eviriye ne kadar minnettar
olduu yznden okunuyor. Nitekim aylar sonra, sann apraz
sorgusu srasnda, ii iyice ileri gtrp, Eichmann'la konuurken
anadilleri olan Almanca'y kullanma konusunda meslektalarna
nclk edecek - Landaunun o dnemde srail kamuoyundan ne
kadar bamsz olduunu gsteren anlaml bir kant, hl kanta ge
rek varsa tabii.
En bandan beri durumann havasm belirleyen hi kukusuz
Hkim Landau; bu durumann savcnn ovmenlik merak yzn
den bir duruma ovuna dnmesini engellemek iin elinden gele
ni, gerekten elinden gelen her eyi yapyor. Bu konuda her zaman
baarl olamamasnn nedenlerinden biri aslnda ok basit: Duru
ma, mbairin her celsenin banda ykselen ve perde alyormu
gibi bir his veren o muhteem nidasyla, sahnede ve izleyicilerin
karsnda gerekleiyor. Yeni ina edilen Beth Ha'am'daki, yani
Halkn Evindeki (artk yksek itlerle evrili olan; batan aa her
taraf ar silahl polisler tarafndan ve n avluda bulunan, her gele
nin tepeden trnaa arand bir dizi barakayla korunan bu binadaki)
oditoryumu kim tasarladysa, aklnda orkestras ve galerisiyle, per

de nyle ve sahnesiyle, oyuncularn girii iin ayrlan yan kapla

ryla tam bir tiyatro varm. Bu mahkeme salonu, srail Babakan
David Ben-Gurionun Arjantin'de bulunan Eichmann' kartp "Ya
hudi meselesinin nihai ozm"ndeki rol sebebiyle yarglanmak
zere Kuds Blge Mahkemesi'ne kartmaya karar verdii zaman
aklndan geirdii duruma ovu iin kukusuz hi de fena bir yer
deil. Gayet doru bir biimde "devletin mimar" olarak anlan BenGurion, durumann grnmez sahne amiri. Tek bir celseye bile ka
tlmyor; mahkeme salonunda, devleti temsil eden Gideon Hausner
in, efendisine itaat etmek iin elinden geleni, gerekten elinden ge
lenin en iyisini yapan Basavcnn sesiyle konuuyor. Neyse ki, Ha
usner srail Devleti'ne ne kadar sadksa durumaya bakanlk eden
kii de Adalet'e o kadar bal da, Hausner'in elinden gelenin en iyisi
ou zaman yeterli olmuyor. Adalet iin, sank aleyhine dava amak,
onu savunmak ve yarglamak ve daha nemli grnen btn dier
sorular askya almak gerekir: "Bu nasl oldu?", "Neden oldu?"; "Ne
den Yahudiler?", "Neden Almanlar?; "Dier devletlerin rol ney
di?", "Mttefikler bundan ne lde sorumluydu?"; "Yahudi liderler
kendi insanlarnn sonunu hazrlayanlarla ibirlii yapmaya nasl ya
namlard?", "Yahudiler neden kurbanlk koyun gibi lme gitmi
lerdi?" Adalet srarla, Kari Adolf Eichmann'dan olma Adolf Eichmann'n, gvenlii iin ina edilen cam kabindeki bu orta boylu, na
rin, orta yal, tepesi yice alm, arpk dili, miyop olduu iin o
incecik boynunu duruma boyunca turna gibi krs tarafna uzatan
(izleyicilerle bir kere bile gz gze gelmeyen), durumadan ok da
ha nce snr bozukluu yznden balayan az tikine ramen a
resizce kendini kontrol etmeye alan ve ou zaman da bunu baa
ran adamn roln vurguluyor. Yarglanan, bu adamn yaptklar;
Yahudileriri ektii aclar, Almanlar ya da insanlk, hatta antisemitizm ya da rklk bile deil.
Ben-Gurioh gibilerin zihniyetine gre belki de bir "soyutlama"
olan Adaletin, byk bir gce sahip Babakan'dan daha sert bir
efendi olduu anlalyor. Babakan'n ynetimi, Hausner'in de gs
termekten geri kalmad gibi, gayet msamahakr; duruma de
vam ederken, savcnn basn toplantlar dzenlemesine ve televiz
yona rportajlar vermesine (Glickman irketinin sponsor olduu
Amerikan yapm program -her zaman olduu gibi- ikide bir gay

rimenkul reklamlaryla kesiliyor) ve hatta mahkeme binasndaki

muhabirlere "durup dururken" patlamasna msaade ediyor n
k savc, Eichmann'm apraz sorgu srasnda btn sorulara yalan
dolan cevaplar vermesinden bkp usanm artk. Bu ynetim, sav
cnn sk sk gz ucuyla izleyicilere yle bir bak atmasna ve ola
and bir kibre zg abartl davranlarna msaade ediyor (bu
kibir sonunda ABD Bakanmn "iyi i kardlar" vgsyle Beyaz
Sarayda byk bir zafer kazanyor). Adalet byle eylere msaade
etmez; mahremiyet gerektirir, fkeden ziyade kedere msamaha
gsterir ve spotlar kendi stne ekmenin btn o gzel hazlarndan byk bir zenle kanmay emreder. Hkim Landaunun du
rumann hemen ardndan sz geen lkeye gidecei, onu arla
ma iini stlenen Yahudi tekilatlan dnda kimselere duyurulmamtr.
Her ne kadar spotlar kendi stlerine ekmekten mtemadiyen
kansalar da, tpk bir oyundaki gibi sahnede, izleyicilerin kar
snda, yksek krsnn tepesinde oturuyorlard. Dnyann her ye
rinden izleyicilerin gelmesi bekleniyordu; sahiden de, ilk haftalar
da izleyicilerin byk blm dnyann drt bir yanndan Kudse
akn eden gazeteci ve dergicilerden oluuyordu. Nmberg Duru
malar kadar sansasyonel bir gsteri izleyeceklerdi; ama bu sefer,
"bir btn olarak Yahudiliin trajedisi ele alnacakt". "Eichmann
Yahudi olmayanlara kar ilenmi sularla da itham edersek... bi
lin ki bunun nedeni" sz konusu sulan ilemi olmas deil; u ie
bakn ki, "bizim etnik ayrm yapmamamzdr". Bir savcnn al ko
numas iin phesiz srad olan bu cmlenin, iddia makamnn
argmannn anahtar cmlesi olduu anlalacakt. Zaten bu arg
man Eichmannm yaptklar zerine deil, Yahudilerin ektii ac
lar zerine kurulmutu. Hausner'e gre, bu aynmn davayla bir ilgi
si yoktu; zira "neredeyse sadece Yahudilerle ilgilenen, ii Yahudileri mahvetmek olan, hukuktan nasibini almam bu rejimin inasn
daki rol Yahudilerle snrl kalan tek bir kii vard ve bu kii de
Adolf Eichmannd". nce Yahudilerin (elbette bir kere bile tart
ma konusu olmayan) strabn btn gerekliiyle mahkeme nne
karmak, sonra da Eichmann'm bu olaylarla yle ya da byle ili
kili olduunu gsteren kantlar bulmak daha mantkl olmaz myd?
Davallann "eitli uluslara kar sularla itham edildii" Nmberg

Durumalar'nda Yahudilerin trajedisinin dikkate alnmamasnn

gerekesi ok basitti: Eichmann orada deildi.
Hausner, Nrnberg Durumalar'nda Eichmann sank sandalye
sine oturtulsayd, Yahudilerin kaderine daha fazla nem verilirdi di
ye dnyor muydu gerekten? Pek saylmaz. sraildeki hemen
herkes gibi, Hausner de Yahudilere ancak bir Yahudi mahkemesinin
adalet getirebileceine ve dmanlarm yarglamann Yahudilere
dtne inanyordu. srail'deki hemen herkesin, Eichmann' "Ya
hudi halkna kar" sularla deil, Yahudi halk ahsnda insanla
kar iledii sularla itham edecek uluslararas bir mahkemenin
adnn anlmasna bile kar kmasnn nedeni buydu. Tuhaf bir bi
imde "biz etnik ayrm yapmayz" diye bbrlenmelerinin nedeni
de buydu. Byle laflarn insanlarn kulana pek tuhaf gelmedii bu
lkede, Yahudi vatandalarn aile durumunu Yahudi hukuku belir
ler; buna bal olarak, Yahudiler Yahudi olmayanlarla evlenemez,
yrtdmda yaplan evlilikler tannr ama karma evliliklerden do
an ocuklar gayrimeru (iki Yahudinin evlilik d ilikisinden do
an ocuklarsa meru) saylr ve Yahudi olmayan bir anneden do
anlar ne evlenebilir ne de gmlebilir. 1953'te aile hukuku kapsa
mna giren meselelerle ilgili yetkinin byk lde laik mahkeme
lere devredilmesiyle, btn bunlarn insanlarn haklarnn gz gre
gre nenmesinden baka bir ey olmad iyice ayyuka km
tr. Kadnlar artk miras hakkna ve genelde erkeklerle eit statye
sahiptir. Ama bu haklarn ar dinci aznln inancna veya gcne
pek uygun olmamas, srail ynetimini evlenme ve boanmayla il
gili meselelerde Yahudi hukukunun yerine laik hukuku getirmekten
alkoymaktadr. nanan veya inanmayan srail vatandalar, Yahu
dilerin Yahudi olmayanlarla evlenmesini yasaklayan bir hukuku
herkesin kabul edebilecei konusunda hemfikirdir. Tam da bu ne
denle -mahkeme salonu dndaki resmi grevlilerin sylemeye
can att gibi- bylesine utan verici bir yasann en ince ayrnts
na kadar aklanmasn gerektirecek yazl bir anayasann kimseye
cazip gelmedii konusunda da hemfikirdir. (Philip Gillonun yakn
bir zamanda Jewish Frontier'da [Yahudi Snr] yaymlanan szleri
ne gre, "Kart argmana gre resmi nikah, srail Evi'ni blme ve
bu lkenin Yahudilerini Diaspora Yahudilerinden koparma tehlike
si tar".) Sebebi ne olursa olsun, iddia makamnn kt bir hrete

sahip olan 1935 tarihli Nmberg Yasalar'n knamasndaki naifliin phesiz insan az ak brakan bir taraf vard: Bu yasalarla,
Yahudiler ile Almanlarn evlenmesi ve cinsel ilikiye girmesi ya
saklanmt. Konuya hkim olan muhabirler, durumun ne kadar ironik olduunu gayet iyi biliyorlar ama hazrladklar haberlerde bu
nu dile getirmiyorlard. Yahudilere kendi yasalarndaki ve yerle
mi uygulamalarndaki aksaklklar gstermenin hi de sras olma
dn dnyorlard.
Btn dnyann dikkatini bu durumaya ekmeyi ve Yahudilerin ektii aclarn genel grnmn sunan bir oyun sergilemeyi
dndlerse eer, gerekliin beklentileri karlamaya ve bu ama
lara ulamaya yetmediini grdler. Gazeteciler iki haftaya kalma
dan su koyuverince, durumay izleyenler de birdenbire deiti. Ar
tk izleyicilerin sraillilerden, hikyeyi bilmeyecek kadar gen ya
da -Doulu Yahudiler rneinde olduu gibi- hi duymam olan
larndan olumas gerekiyordu. Bu durumann onlara Yahudi ol
mayanlarn arasnda yaamann ne demek olduunu gstermesi,
onlar bir Yahudinin sadece srail'de gvende olabileceine ve onur
lu bir yaam srebileceine ikna etmesi gerekiyordu. (Muhabirlerin
bu durumalardan karaca ders, srail hukuk sistemiyle ilgili bir
kitapkta aklanyordu. Basma datlan kitapn yazar Dors
Lankin Yksek Mahkeme kararlarndan bir blm aktarr; buna g
re, "ocuklarn karp srail'e getiren" iki babann, yavrularn,
yurtdnda yaayan ve yasal olarak ocuklarn velayet hakkna sa
hip annelerine geri gndermesi emredilmitir. Tpk kurbanlar Ya
hudi olmasa bile cinayet sulamasyla seve seve dava aacan
syleyerek vnen Hausner gibi, yasalarn harfiyen uygulanmasy
la gurur duyan yazar da yle devam eder: "Ne var ki, ocuklar an
nelerinin velayetine ve bakmna geri vermek, onlar Diaspora'daki
dman evrelere terk etmek ve zaten adil olmayan bu mcadelede
yalnz brakmaktr.") Ancak izleyicilerin ou ne genti ne de Yahudiden ziyade srailliydi. Hemen hepsi "hayatta kalan", orta yal ve
yal insanlar; Avrupadan g etmi ve tpk benim gibi bilinecek ne
varsa zaten ezbere bilen, ders karacak havada olmayan ve kendi
bana bir kanya varmak iin phesiz bu durumaya ihtiyac olma
yan insanlard. Tank stne tank gelirken ve dehet stne dehet
eklenirken, orada oturuyorlard; hikyeyi anlatanla ba baa olsalar,

onun gznn iine bakmak zorunda kalsalar dinlemeye kazana

mayacaklar hikyeleri herkesin iinde dinliyorlard. "Bu nesilden
Yahudilerin bana gelen felaket gzler nne serildike ve Haus
ner daha byk laflar ettike, cam kabinin iindeki figr de sararp
soluyor, yava yava bir hayalete dnyor ve Hausner'in parma
yla onu gstermesine bile gerek kalmyordu: "Btn bunlarn so
rumlusu olan canavar tam karnzda duruyor" lafm duyunca haya
ta geri dnyordu.
nsann tylerini diken diken eden bir vahetin arl altnda
ken, tam da durumann oyuna yakn duran tarafyd. Her duru
ma, kurbanla deil de faille balayp bitmesi asndan oyunu and
rr. Bir duruma ovunda, neyin nasl yapldn snrlarn izerek
ve gzelce tanmlamak, alelade bir durumadakinden daha acil bir
gereksinimdir. Davann merkezinde sadece fail yer alabilir - fail bu
bakmdan oyun kahramanna benzer. Eer fail ac ekecekse, ba
kalarna ac ektirdii iin deil de yaptklar yznden ac ekme
lidir. Kimse bunu mahkeme reisinden daha iyi bilemezdi; duruma
gzlerinin nnde kanl bir gsteriye,- "dalgalarn arasnda oradan
oraya srklenen basz bir gemiye" dnyordu. Bu durumu en
gelleme giriimleri sk sk baarszla uradysa, ne tuhaftr ki bu
baarszln kayna ksmen savunmayd; davayla ne kadar ilgisiz
olursa olsun, savunma tanklarn ifadelerine hemen hemen hi itiraz
etmiyordu. Ancak i mahkemeye belge sunmaya geldi mi -istisna
sz herkesin hitap biimiyle- Dr. Servatius biraz daha cesaret bulu
yordu; o nadir mdahalelerinden en etkileyici olann, ddia maka
m bir zamanlar Polonya Genel Valisi olarak grev yapan ve Nrnberg'de aslan ba sava sulularndan biri olan Hans Frank'n gn
lklerini mahkemeye delil olarak sunduunda gerekletirmiti.
"Tek bir sorum olacak. Bu yirmi dokuz cildin [ki aslnda otuz sekiz
cilt vard] herhangi bir yerinde Adolf Eichmann ad, sann ad ge
iyor mu? ... Adolf Eichmann ad bu yirmi dokuz cildin tek bir ye
rinde bile gemiyor ... Teekkr ederim, baka sorum yok."
Nitekim duruma hibir zaman oyuna dnmedi ama Ben-Gurion'un daha iin en banda aklndan geirdii ov sahnelendi; da
ha dorusu, Ben-Gurion'un Yahudilerin ve Yahudi olmayanlarn,
sraillilerin ve Araplarn, ksacas btn dnyann bu durumadan
karmas gerektiini dnd "dersler" herkese belletildi. Fark-

h alclarn byle bir ovdan karacaklar derslerin de farkl olma

s gerekiyordu. Ben-Gurion, duruma balamadan nce, srail'in sa
n neden kardn aklamak iin yazlan pek ok yazda, kimin
ne ders karmas gerektiini ana hatanyla anlatmt. Yahudi ol
mayan dnyann karaca ders uydu: "Dnyann btn uluslar
na Nazilerin milyonlarca insan srf Yahudi olduklar iin ve bir
milyon bebei de srf Yahudi bebekler olarak dnyaya geldikleri
iin ldrdklerini gstermek istiyoruz." Ya da Ben-Gurion'un par
tisi Mapainin yayn organ Davar'n ifadesiyle: "Dnya kamuoyu
nun, Avrupa'nn alt milyon Yahudisinin ykmndan sadece Nazi
Almanyas'nm sorumlu tutulamayacan anlamasn istiyoruz. Bu
nedenle, yine Ben-Gurion'un kendi szleriyle, "Dnya uluslarnn
bunu anlamasn ve utan duymasn istiyoruz". Diaspora Yahudileri, "Manevi eserleri, etik mcadeleleri, Mesihi itiyaklaryla drt
bin yllk" Museviliin her zaman "dman bir dnya" ile karla
tn; Yahudilerin koyun gibi lme gidecek kadar yozlatn;
Yahudilerin ancak bir Yahudi devleti kurduktan sonra -sraillilerin
Bamszlk Savanda, Svey macerasnda ve srail'in talihsiz s
nrlarnda neredeyse gndelik hale gelen karklklarda yapt gi
bi- karlk verebilecek hale geldiini hatrlayacakt. srail dnda
ki Yahudilere sraillilerin kahramanl ile Yahudilerin itaatkr uy
sall arasndaki fark gstermek gerektiyse, srail'dekilerin de bu
durumdan karaca bir ders vard: "Yahudi soykrmndan sonra
dnyaya gelen srailli nesil" Yahudi halkyla, dolaysyla da kendi
tarihiyle arasndaki ba kaybetme tehlikesiyle kar karyayd.
"Genlerimizin Yahudi halknn bana gelenleri unutmamas gere
kir. Gen insanlarmzn, tarihimizin en trajik gereklerini bilmele
rini istiyoruz." Son olarak, Eichmann' yarglamann gerekelerin
den bizi de "baka Nazileri ortaya karmakt - mesela Naziler ile
baz Arap liderleri arasndaki balanty".
Adolf Eichmann Kuds Blge Mahkemesi'ne sadece bu gerek
elerle kardlarsa, duruma pek ok adan tam bir fiyaskoydu.
Verilen dersler baz alardan lzumsuz, baz alardan da son dere
ce yanltcyd. Hitler saolsun, sonsuza kadar olmasa da en azn
dan bu sralar, antisemitizm iyice gzden dt. Bu durumun sebe
bi Yahudilerin birdenbire daha popler olmas deil, Ben-Gurion'
un kendi ifadesiyle, artk pek ok insann "antisemitizmin ii gaz

odalarna ve sabun fabrikalarna kadar gtrebileceini anlam"

olmasdr. Diaspora Yahudilerine verilen ders de bir o kadar lzum
suzdur ~ zaten btn dnyann kendilerine dman olduunu anla
malar iin, insanlarnn te birini kaybedecekleri korkun bir fa
ciaya gerek yoktu. Antisemitizmin ezeli ve ebedi, her zaman her
yerde olduu ynndeki kanaatleri, hem Dreyfus Meselesi'nden bu
yana Siyonist hareketin en etkili ideolojik faktryd hem de Al
man Yahudi cemaatinin rejimin ilk dnemlerinde Nazi yetkililerle
mzakerelerde bulunmaya hazr olmalarnn nedeniydi - grme
yi kabul etmeleri baka trl aklanamazd zaten. (Bu mzakereler
ile Judenrte'nin [Yahudi Konseyleri] daha sonraki ibirlii giri
imleri arasnda dalar kadar fark olduunu belirtmeye gerek bile
yok. Ahlaki meseleler daha iin iine girmemiti, sadece siyasi bir
kararn "gerekilii" tartlyordu: Bu argmana gre "somut"
yardm, "soyut" sulamalardan daha iyiydi. Makyavelizmi ar
trmayan bir Reelpolitik'ti bu ve barndrd tehlikeler yllar sonra,
sava patlak verdikten sonra; Yahudi tekilatlan ile Nazi brokrasi
si arasndaki u gnlk temaslarn, Yahudi yetkililerin, Yahudilerin
kamasna yardm etmekle Nazilerin Yahudileri snrd etmesine
yardm etmek arasndaki uurumu amalarm epey kolaylatrma
syla gn yzne kmt.) Yahudilerin dostu dmandan ayramayacak hale gelmeleri gibi byk bir tehlikenin nedeni de bu kanaat
leriydi ve her naslsa Yahudi olmayan herkesin birbirine benzedii
ni dndkleri in dmanlann hafife alanlar, sadece Almanya
Yahudileri deildi. Esasen Yahudi Devleti'nin ba olan Babakan
Ben-Gurion byle bir "Yahudi bilinci" yerletirmeye niyetlendiyse,
dorusu yanl akl vermiler: Bu zihniyetteki bir deiiklik aslnda
srail'in devlet olmasnn vazgeilmez n koullarndan biriydi Yahudileri tanm gerei halklar iinde bir halk, uluslar iinde bir
ulus, devletler iinde bir devlet haline getiren bu devlet olma duru
mu, ok eski zamanlardan kalma ve ne yazk ki din temeline dayal
Yahudiler-Yahudi olmayanlar kartlna artk izin vermeyen bir
oullua balyd.
sraillilerin kahramanl ile Yahudileri lme srkleyen itaat
kr uysallk -belirlenen zamanda ulam noktalarnda olmalar, in
faz yerlerine kendi ayaklaryla gitmeleri, kendi mezarlann kazmalan, soyunmalan ve giysilerini muntazam bir biimde ymalar,

kuruna dizilmek zere yan yana yere yatmalar- arasndaki tezat

iyi bir konu gibi grnyordu ve savc da ard ardna dinlenen tank
lara "Neden kar kmadnz?", "Neden trenlere bindiniz?", "Siz
orada tam on be bin kiiyken, banzda sadece birka yz muhafz
vard - neden ayaklanmadnz ya da saldrmadnz?" gibi sorular so
rarak var gcyle bu konunun stne gidiyordu, iin zc taraf,
meselenin tek tarafl ele almmasyd; zira Yahudi olmayan gruplar
veya insanlar da farkl davranmamt. Bir zamanlar Buchenwald
toplama kampnda tutulan David Rousset bundan on alt yl nce,
hl olaylarn etkisi altndayken, btn toplama kamplarnda oldu
unu bildiimiz eyi betimler: "SS'in zaferi, ikence kurbannn hi
kar kmadan daraacma gtrlmeyi kabul etmesini, kimliini
olumlamay brakacak kadar kendinden vazgemesini gerektirir. Bu
durumun elbette bir sebebi vardr; SSIer kurbann yenilgiye ura
masn yok yere, srf sadistliklerinden istemezler. Kurbann daha
daraacma kmadan yok etmeyi beceren sistemin... koca bir halk
esaret altnda tutmak, itaat altna almak iin tartmasz en iyi sistem
olduunu gayet iyi bilirler. Bu insanlarn kendilerine syleneni har
fiyen yapp lme gitmelerinden daha korkun bir ey yoktur" (Les
Jours de ntre mort, 1947). Mahkeme bu gaddarca ve aptalca soru
ya yant alamad ama, birka dakikasn ayrp Hollanda Yahudileri
nin bana gelenleri hatrlamaya alan herhangi biri sorunun yan
tn ok rahat bulabilirdi. Bu insanlarn 1941 ylnda, Amsterdam'm
eski Yahudi mahallesinde, Alman gvenlik glerinden bir polis
mfrezesine saldrmaya cret etmelerine misilleme olarak* 430 Ya
hudi tutukland ve nce Buchenwald daha sonra da Avusturyadaki
Mauthausen toplama kampnda kelimenin tam anlamyla lmne
ikence grd. Tek tek hepsi aylar boyunca lp lp dirildi, Ausch
witz ve hatta Riga ya da Minsk'teki kardelerine imrenecek duruma
geldi. lmden ok daha beter bir sr ey vard ve SS de bunlarn
kurbanlarnn akimdan ve gnlnden rak kalmamasna bakyordu.
Bu bakmdan, belki de her eyden ziyade bu bakmdan, durumada
hikyeyi sadece Yahudilerin tarafndan anlatmaya ynelik kastl
giriim, hakikati, Yahudilerin hakikatini bile arptmt. Varova
gettosundaki ayaklanmann ve saldrya karlk veren birka insa
nn an tam da Nazilerin sunduu nispeten kolay lm -idam
mangas karsnda ya da gaz odasnda lmeyi- reddetmesinden ge

liyordu. Direni ve isyana, "Yahudi soykrmnn tarihindeki o k

ck yere" ahit olmu Kuds'teki tanklar, byk bir kararllkla
"kurbanlk koyun gibi, kendi ayaklarmzla lme gidemeyiz" diye
bilenlerin sadece genler olduunu bir kere daha doruluyorlard.
Bir bakma, Ben-Gurion'un durumayla ilgili beklentileri bsb
tn suya dmemiti; duruma aslnda baka Nazileri ve sulular
ortaya karmann nemli aralarndan biri haline gelmiti. Ama
yzlercesine ak ak iltica hakk teklif eden Arap lkelerindeki
Naziler ve sulular buna dahil deildi. Bamft'nn sava srasnda
Nazilerle irtibat halinde olduunu duymayan kalmamt; Bamft, Yakn Douda bir "nihai zm"n uygulamaya konulmasnda
Nazierin kendisine yardm etmesini umuyordu. Bu nedenle am ve
Beyruttaki, Kahire ve rdn'deki gazeteler Eichmann'a duyduklar
sempatiyi ya da "iini bitirmemi olmasndan" duyduklar znty
saklamyorlard. Durumann ilk gn Kahire'den yaplan bir yayn,
yorumlarnn arasna hafiften Alman kart bir deerlendirme sk
trmt; "Alman uaklarnn son dnya sava boyunca bir kere ol
sun Yahudi yerleim yerlerine gidip buralar bombalamadndan
yaknlyordu. Arap milliyetilerinin Nazi sempatizan olduunu
bilmeyen yoktu, gerekeleri barizdi ve dier Nazileri "ortaya kar
mak" iin ne Ben-Guriona ne de bu durumaya gerek vard - zaten
hi saklanmamlard ki. Duruma, sadece Eichmannn eski Kuds
Bamfts Hac Emin El-Hseyni ile irtibat halinde olduuna dair
rivayetlerin aslsz olduunu ortaya kard. (Eichmann Bamftyle, btn dier ube bakanlar gibi, bir resepsiyonda tanmt.)
Bamft, Almanya Dileri Bakanl'yla ve Himmlerle yakn te
mas halindeydi, ama bu da yeni bir haber deildi.
Ben-Gurion'un "Nazilerle baz Arap liderleri arasndaki balan
tya" dikkat ekmesi anlamszsa da, bu balamda gnmz Bat Al
manyasna deinmemi olmas artcyd. srailin "Adenaueri
Hitlerden sorumlu tutmadn" ve sraillilere gre "iyi bir Alrrjm'
n, her ne kadar yirmi yl nce milyonlarca Yahudinin ldrlmesi
ne yardm eden o ulustan gelse de, iyi bir insan olduunu" duymak
phesiz gven vericiydi. (yi Araplarn adn anan yoktu.) Alman
ya Federal Cumhuriyeti -muhtemelen Arap lkelerinin Ulbrichtin
Almanya'sn tanmasndan korktuu iin- srail Devletini henz
tanmam olsa da, sraile sava tazminat olarak son on ylda 737

milyon dolar demiti. Bu demeler yaknda son bulacak, srail

imdi de Bat Almanyayla uzun vadeli bor konusunda anlamaya
alyor. Ksacas, bu iki lke arasndaki ilikiler ve zellikle de
Ben-Gurion ile Adenauer'in kiisel ilikisi hep ok iyi olmutu. Bu
davann sonucunda, srail Parlamentosu Knesset'teki baz milletve
killerinin srail ile Bat Almanya arasndaki kltrel mbadele
programna birtakm kstlamalar getirme giriimi baarl olsayd,
bu kukusuz Ben-Gurion'un ne ngrd ne de mit ettii bir ey
olacakt. Daha da nemlisi, Ben-Gurion, Eichmannm yakalanma
snn Almanya'nn en azndan cinayet suuna dorudan karanlarn
mahkemeye karlmasna ynelik ilk ciddi giriimlerini tetikleyeceini ngrmemi veya bu meseleye dikkat ekmeye gerek duy
mamt. Bat Almanya'nn 1958de, i iten getikten sonra kurdu
u ve bama da Savc Erwin Schle'yi geirdii Nazi Sularnn
Tetkikinden Sorumlu Merkez Tekilat binbir glkle karlam
t. Bunun nedeni ksmen Alman grg tanklarnn ibirlii yapma
ya yanamamas, ksmen de yerel mahkemelerin Merkez Tekilat'
ndan gelen bilgilere dayanarak dava amay istememesiydi. Kuds'
teki duruma Eichmann'n su ortaklarn ortaya karacak nemli,
yeni deliller sunmad; ama Eichmann'n sansasyonel bir biimde
yakalanmasyla ve gn yaklaan durumayla ilgili haberler, yerel
mahkemeleri, Schlenin tetkik sonularndan yararlanmaya ve
yerli halkn "aramzdaki katiller" ile ilgili bir eyler yapma konu
sundaki isteksizliini -herkesin bildii sulularn yakalanmas iin
dl vaat etmek gibi geleneksel bir yntemle- ortadan kaldrmaya
ikna etmeye yetmiti.
Sonular inanlmazd. Eichmann'n Kuds'e getirilmesinden ye
di ay sonra -yani durumann balamasndan drt ay nce- Rudolf
Hssn ardndan Auschwitz'in bana getirilen Komutan Richard
Baer nihayet tutuklanmt. Eichmann Komando Birlii olarak bili
nen birimin pek ok yesi -matbaac olarak Avusturya'da yaayan
Franz Novak, avukat olarak Bat Almanya'ya yerleen Dr. Otto
Hunsche, eczaclkla uraan Hermann Krumey, Romanyadaki es
ki "Yahudi danman" Gustav Richter ve ayn grevi Amsterdam'
da yerine getiren Willi Zpf- de arka arkaya tutuklanmt. Alman
ya'da yllar nce yaymlanan kitaplarda ve dergi yazlarnda aleyh
lerine onlarca delil bulunmasna ramen, hibiri sahte bir isimle ya

amaya gerek duymamt. Sava bittiinden beri ilk defa Alman

gazetelerinin hepsi, katliamdan sorumlu bu Nazi sulularn duru
malaryla ilgili haberlerle doluydu (Eichmann'm yakaland Mays
1960'tan sonra, sadece kasten ve taammden adam ldrenlere da
va alabilmiti; cinayetlerin zerinden yirmi yl akn bir zaman
getii iin, dier btn sular zamanamna uramt) ve yerel
mahkemelerin bu sulara dayanarak dava ama konusundaki istek
sizlikleri, sanklara verilen an toleransl cezalarda kendini aka
gsteriyordu. (Nitekim, SSin Doudaki mobilize katliam birlikleri
Einsatzgruppen dm Dr. Otto Bradfsch, on be bin Yahudiyi ldr
me suundan on yl ar hapis cezasna; Eichmann'm hukuk ma
virliini yapan ve en az alt yz daha sonra ldrlen bin iki yz
Macar Yahudisinin son anda snrdt edilmesinden ahsen sorumlu
olan Dr. Otto Hunsche, be yl ar hapis cezasna; Rusya'daki Slutsk
ve Smolevichi kentlerinde yaayan Yahudileri "tasfiye eden" Jo
seph Lechthaler de yl alt ay ar hapis cezasna arptmld.) Ye
ni tutuklananlar arasnda Nazi rejiminin tannm isimleri de vard;
mahkemeler, Almanya'y Nazi rejiminin kalntlarndan temizleme
srecinde, bunlarn ou iin zaten grevden alma karar karm
t. lerinden biri, eskiden Himmler'in emir subaylarnn ba olan
SS Generali Karl Wolfftu; 1946'da Nrnberg'de mahkemeye sunu
lan bir belgeye gre, "Seilmi Halk'm be bin yesinin iki haftadr
her gn trenle" Varovadan Treblinka'ya, Dou'daki katliam mer
kezlerinden birine tandn haber ald zaman "olaanst bir
sevin" duymutu. Bir dieri de Wilhelm Koppe'ydi; nce Kulmhof
taki gaz odalann idare etmi, daha sonra da Polonyada FriedrichWilhelm Krger'in yerini almt. Polonyay judenrein (Yahudilerden anndrlm) hale getirmekle grevli en tannm st Dzey SS
Liderleri'nden biri olan Koppe,, savatan sonra Almanyadaki bir i
kolata fabrikasnn bana gemiti. Ara sra ar cezalar da verili
yordu, ama bu cezalarn eskiden st Dzey SS Generali ve Askeri
nzibat Lideri olan Erich von dem Bach-Zelewski gibi sululara ve
rilmesi insanda hayal krkl yaratyordu. 1961'de Rohm isyanna
katlma suundan yarglanm ve buuk yla mahkm edilmiti;
1962de, 1933'te alt Alman Komnisti ldrme suuyla tekrar yar
gland, Nrnbergde jri karsna karld ve mr boyu hapis ce
zasna arptrld. ddianamelerde, Bach-Zelewski'nin Dou sn

rndaki anti-partizan biriminin banda bulunduundan da, Beyaz

Rusyann Minsk ve Mogilev kenlerinde yaplan Yahudi katliamla
rnda parma olduundan da bahsedilmiyordu. Bu durumda Al
man mahkemeleri, sava sularnn su olmamasn bahane ederek
"etnik ayrm" m yapmalyd? Yoksa Bach~Zelewski, katliamlardan
sonra sinirleri gerekten bozulan, Yahudileri Einsatzgrupperiden
korumaya alan ve Nmberg'de iddia makam iin tanklk eden
birka kiiden biri olduu iin -en azndan sava sonras Alman
mahkemelerinde bu kadar ar bir ceza alm olabilir m? Katli
ama bulat iin piman olduunu 1952'de aklam bu kategori
deki tek kiiydi kendisi, ama bu itirafndan tr hibir zaman yar
glanmad.
Adenauer ynetimi adli sistemi temizlemek iin (karanlk bir
gemii olan onlarca polis memurunun yan sra) yz krkn zerin
de hkim ve savcy ve Federal Yksek Mahkeme Basavcs Wolf
gang Immerwahr Frankel'i -Nazi gemiiyle ilgili sorulara, ikinci
adna ramen,* pek de drst cevaplar vermediinden dolay- g
revden uzaklatrmak zorunda kalm olsa da, kimse baz eylerin
deiebileceine inanmyordu artk. Bundesrepublik'teki (Almanya
Federal Cumhuriyeti) 11.500 hkimden be bininin, Hitler rejimi
nin mahkemelerinde grev ald tahmin ediliyordu. Kasm 1962'
de, adli sistemdeki temizlikten ksa bir sre ve Eichmann ad haber
lerde grnmez olduktan alt ay sonra, uzun zamandr beklenen
Martin Fellenz durumas Flensburg'da, neredeyse bo bir mahke
me salonunda yapld. Adenauer Almanyas'ndaki Hr Demokrat
Parti'nin nde gelen isimlerinden olan bu eski st Dzey SS Gene
rali ve Askeri nzibat Lideri, Haziran 1960'ta, Eichmann'm yakalan
masndan birka hafta sonra tutuklanmt. Polonya'daki krk bin
Yahudinin ldrlmesine itirak ve ksmen sorumlulukla sulan
yordu. Alt haftay akm bir srede sann ayrntl olarak ifadesi
alndktan sonra, savc azami ceza talebinde bulundu - mr boyu
ar hapis cezas. Mahkeme Fellenz'e, durumay beklerken hapis
te geirdii iki buuk sene cezasndan dlmek zere, drt yl ver
di. Ne olursa olsun, Eichmann durumasnn sonular kukusuz en
* Basavcnn ikinci ad Immerwahr "daima doru" anlamna gelmektedir.

--n-

ok Almanya'da etkili oldu. Alman halknn kendi gemiiyle iliki

sini (konuyla ilgilenen uzmanlar on be yl akn bir sredir bu iin
iinden kamyordu) ok az ey bu kadar aka ortaya koyuyordu:
yle ya da byle, aldr etmiyorlard, katillerin lke iinde elini
kolunu sallaya sallaya dolamasn nemsemiyorlard, nk bun
larn hibiri kendi zgr iradesiyle cinayet ileyecek gibi deildi.
Ne var ki dnya kamuoyu -daha dorusu Almanya dndaki btn
lkeler, Almanlarn tek kelimeyle das Ausiand dedii ey- Alman
larn cezalandrlmas konusunda diretse, Alman halk bu istei se
ve seve (en azndan bir dereceye kadar) yerine getirirdi.
anslye Adenauer utan verici bir duruma dme tehlikesini
nceden grm, durumann "nefreti yeniden uyandrmasndan"
ve btn dnyada tekrar Alman kart bir duygu dalgas yaratma
sndan duyduu endieyi dile getirmiti ilerleyen zamanlarda,
Adenauer'in endielerinde hi de haksz olmad ortaya kacakt.
srail'in duruma hazrlklaryla geirdii on ay boyunca Almanya,
lke iindeki Nazi sulularnn bulunmas ve yarglanmas konu
sunda ei benzeri grlmemi bir evk gstererek, kendisini duru
mann olas sonularna kar salama almaya almakla megul
d. Egemen devletler kendi sulularn yarglamaya ok merakl ol
duklarndan, Almanyann Eichmannn iadesi talebinde bulunmas
beklenirdi; ama ne Alman yetkililer ne de kamuoyunun kayda deer
bir kesimi byle bir talepte bulunmutu. (Almanya ile srail arasn
da sulularn iadesine ilikin bir anlama yaplmad iin Adena
uer hkmeti asndan bunun resmen imknsz olmas balayc
deildi, bu sadece kimsenin sraili adeye zorlamad anlamna
geliyordu. Hessen Basavcs Fritz Bauer bu durumu fark edip su
lunun lkesine iadesi iin muameleleri balatmak zere Bonn'daki
federal hkmete bavurdu. Ama Bauer'in bu konu hakkndaki his
leri, bir Alman Yahudisinin hisleriydi ve Alman kamuoyunun Ba
uer'in hislerini paylat sylenemezdi; bavurusu Bonn tarafndan
reddedildii gibi, ne ilgi uyandrd ne de destek grd. Eichmann'n
iadesine kar baka bir argman da Bat Almanya hkmetinin Ku
ds'e yollad gzlemciler tarafndan ortaya atlmt; buna gre
Almanya, lm cezasn yrrlkten kaldrd iin, Eichmann'a
hak ettii cezay zaten veremeyecekti. Alman mahkemelerinin Na
zi katliamclara nasl hogrl davrand dnlrse, bu itirazn

samimiyetinden kuku duymamak veya altnda bir ey aramamak

zordur. J. J. Jansen'in Rheinischer Merkr'de ifade ettii gibi [11
Austos 1961], Almanya'da yaplacak bir Eichmann durumasnn
en byk siyasi rizikosu phesiz crme niyet olmad iin beraat
kararnn kma olaslyd.)
Bu meselenin daha hassas, siyasi adan konuyla daha ilgili bir
taraf da var. Saklanan sulular ve katilleri ortaya karmak baka
bir ey, kamusal alanda n kazanp ykseldiklerini -Hitler rejimi s
rasnda kariyer basamaklarn hzla trmanan pek ok insann fede
ral ynetime, devlet ynetimine, yani genel anlamda kamu grevi
ne getirildiini- ortaya karmak baka. Aslna bakarsanz, Adenauer ynetimi devlet kademelerine getirecei kiileri seerken ka
ranlk bir Nazi gemii olmamasna ok zen gsterseydi, belki de
geriye hi kimse kalmayacakt. in asl hi de Dr. Adenauer'in id
dia ettii gibi deildi kukusuz; ne Naziler Almanlarn "nispeten
kk bir kesimini oluturuyordu ne de "Almanlarn byk o
unluu bir frsatn bulduu zaman Yahudi hemehrilerine seve se
ve yardm etmiti. (En azndan bir Alman gazetesi, Frankfurter
Rundschau, biraz ge de olsa kendine o bariz soruyu sordu - onca
insan, mesela basavcnn sicilini gayet iyi bildii halde neden ses
siz kalmt? Ve daha da bariz olan o cevab verdi: "nk sulu du
rumuna dm gibi hissediyorlard.) Hukuki incelikleri hi dik
kate almadan genel meseleler zerinde duran Eichmann durumas
nn mant, Ben-Gurion'un anlad kadaryla, Almanya'daki b
tn devlet dairelerinin ve yetkililerin -devlet bakanlklarndaki,
Genel Kurmay'la birlikte dzenli ordudaki, adli sistemdeki ve i
dnyasndaki btn resmi grevlilerin- Nihai zmdeki su or
takln ifa etmeyi gerektirecekti. Hausner'in idare ettii, iddia
makam -ne kadar dehet verici ve doru olursa olsun- sann ey
lemleriyle alakasz veya ok az alakal eylere ahitlik edenleri bir
biri ardna tank krssne kararak konuyu iyice datsa da, bu
patlamaya hazr meseleye deinmekten zenle kand - insann
neredeyse her zaman her yerde karsna kan, st dzey Parti ye
leriyle snrl olmayan su ortaklndan hi bahsedilmedi. (Duru
madan nce, Eichmann1m "Federal Cumhuriyetin en nde gelen
ahsiyetlerinden yzlercesini su ortaklyla itham ettii sylen
tileri kulaktan kulaa yaylyordu, ama bunlar sadece sylentiydi.

Hausner al konumasnda, Eichmann'n "su ortaklarnn ne

gangsterler ne de yeralt dnyasndan kiiler olduuna" dikkat ek
mi ve "Yahudilerin kkn kazmay kafasna koyan meclislerde
bu kiilerin -doktorlar, avukatlar, akademisyenler, bilimciler, ban
kaclar ve ekonomistlerin karsna dikilme" sz verdi. Verilen
sz tutan olmad, bu haliyle kimsenin tutmas da mmkn deildi
zaten. nk bir ey yapmay "kafasna koymu bir meclis" hi ol
mamt; "akademik unvanlar olan cppeli kodamanlar" da yalnz
ca Hitlerin emrini yerine getirmek iin ne gibi admlar atmak ge
rektiini tasarlamak zere bir araya gelmilerdi, Yahudilerin kk
n kazmaya karar veren onlar deildi.) Yine de, mahkemenin dik
katine sunulan bir nokta vard: Durumann bir yerinde, Adenauer'
in en yakn danmanlarndan birinin; yirmi be yl akn bir sre
nce, Nmberg Yasalar ile ilgili o kt hretli yorumu yazanlar
dan biri olan ve daha sonra da, btn Alman Yahudilerini "srail"
veya "Saral" ikinci ismini almaya mecbur tutmak gibi dahice bir fi
kir ortaya atan Hans Globke'nin ad geiyordu. Savunma, muhte
melen sadece Adenauer hkmetini iade muamelelerini balatmaya
"ikna etme" midiyle, Globke'nin adn -ama yalnzca adm- Bl
ge Mahkemesi tutanaklarnn bir yerine sktrmt. Ne olursa ol
sun, Nazilerin Yahudilere ektirdikleri aclarn tarihinde yer almak,
eski Kuds Mfts'nden ziyade bir zamanlar ileri Bakanln
da badanman ve artk Adenauer'in anslyeliinde mstear olan
Globkeye yakrd.
ddia makamna gre, davann merkezinde tarih yer alyordu.
"Bu tarihi davada, sank krssnde oturan bir birey veya tek ba
na Nazi rejimi deil, tarihin her dneminde karmza kan antisemitizmdir." Ben-Gurion byle bir hava tutturmu, Hausner de b
yk bir sadakatle ayn yolda ilerlemiti. Hausner ( celse sren)
al konumasna Msr Firavunu'yla ve Hamann "mahvedin,
yok edin, kklerini kurutun" emriyle balad. Daha sonra szlerine
Hezekiel'den bir alntyla devam etti: "Yanndan getim [ben Rabbin], senin kendi kannn iinde kmldadm grdm. Kendi kan
nn iindeyken yaa! dedim. Evet, Kendi kannn iindeyken yaa!
dedim." Ve bu szlerin "tarih sahnesine kt ilk gnden beri, bu
ulusun kar karya olduu emir" eklinde anlalmas gerektiini
dile getirdi. Kt tarih ve ucuz retorikten baka bir ey deildi bu;

daha da kts, Eichmann mahkemeye karma fikrine aka ters

dyordu. nk Eichmann'm sadece esrarengiz bir biimde ya
zlm bir kaderi, hatta (bu halkn kaderini gerekletirmek zere
"yrd kana bulanm yolu amak iin belki de gerekli olan)
antisemitizmi gerekletiren masum biri olabilecei anlamna geli
yordu. Birka celse sonra, Columbia niversitesi'nden Profesr Salo W. Baron Dou Avrupa Yahudilerinin yakn tarihi hakknda ifa
de verince, Dr. Servatius daha fazla dayanamayp beklenen sorula
r sordu: "Neden btn bu talihsizlikler Yahudi lerin bana geldi?"
"Bu halkn yazgsnn temelinde akld, insan kavrayn aan sa~
ikler olduunu dnmyor musunuz?" Tarihin "insan etkisi ol
makszn ... tarihi ileri gtren bir tini" olabileceini dnmyor
musunuz? Hausner aslnda -bir Hegel antrmasyla- "tarihsel hu
kuk okulu" ile ayn grte deil mi ve "liderlerin yaptklarnn her
zaman istedikleri hedef ve amaca ulamadm gstermi olmuyor
mu?.. Burada asl niyet Yahudi halkn yok etmekti, bu amaca ula
lamad ve yava yava yeni bir Devlet ortaya kt". Savunma makamnn iddias tehlikeli bir biimde, Dileri Bakan Yardmcs
Hseyin Zlfikar Sabrinin daha birka hafta nce Msr Millet
Meclisi'nde byk bir ciddiyetle ileri srd, Siyon Liderleri'ne
ilikin en yeni andsemit tasavvura yaklamt: Yahudi katliam ko
nusunda Hitler masumdu; o sadece kendisini, "nihayet amalarna
ulamalarna -srail Devleti'nin kurulmasna- olanak salayacak
sular ilemek zorunda brakan" Siyonisilerin kurban olmutu.
Yalnz Dr. Servatius, savcnn aklad tarih felsefesini izlerken,
genellikle Siyon Liderleri'ne ayrlan yere Tarih'i yerletirmiti.
Ben-Gurion neye niyetlenmi, savc ne kadar uram olursa
olsun, sank krssnde bir birey, etten kemikten bir insan oturuyor
du; Ben-Guron "Eichmann'a nasl bir hkm verileceini nemse
memi" bile olsa, Kuds mahkemesinin yegne grevi phesiz bir
hkm vermekti.

Sanik

ile Maria'nm (kzlk soyad Schefferling)

olu olan Otto Adolf, 11 Mays 1960'ta Buenos Aires'in kenar ma
hallelerinden birinde yakaland ve dokuz gn sonra srail'e getiril
di. 11 Nisan 1961'de Kuds Blge Mahkemesi'ne karld ve on be
ayr iddiayla suland: "Bakalaryla birlikte", Nazi rejiminin ba
ndan sonuna kadar ve zellikle de II. Dnya Sava srasnda Ya
hudi halkna kar sular, insanla kar sular ilemiti. 1950 ta
rihli "Nazi ve Nazi birlikileri (Ceza) Yasas"na gre, "bu sular
dan herhangi birini leyen kii... lm cezasna arptrhr"d. Bu
yasaya gre yarglanan Eichmann her sulamay yle reddediyor
du: "Bu iddianame bakmndan susuzum."
Ne bakmdan sulu olduunu dnyordu o zaman? Sann
uzun -kendisine gre "gelmi gemi en uzun"- apraz sorgusu s
rasnda, ne savunma ne iddia makam ne de hkimden biri Eichmann'a bu bariz soruyu sorma zahmetine girdi. Eichmann'n tuttu
u ve cretini de srail hkmetinin dedii (nk btn savunma
avukatlarnn cretlerinin savatan galip kan lkelerin Mahkeme
leri tarafndan dendii Nmberg Durumalar bu konuda emsal
tekil ediyordu) Klnl avukat Robert Servatius bir rportajda bu
soruyu cevaplad: "Eichmann Tanr'ya kar sululuk duyuyor, hu
kuka kar deil." Ama bu cevab sann azndan duyan olmad.
Grne gre savunma Eichmann'n, itham edildii sular, dne
min Nazi hukuk sistemine gre yanl bir ey yapmam olmasna;
itham edildii eylerin sutan ziyade, zerinde baka hibir devle
tin yetkiye sahip olmad (par in paremdmperium non habet) "h
kmet tasarruflar" olmasna; itaat etmekle ykml tutulduunuz
KARL ADOLF EiCHMANN

ve Servatiusun ifadesiyle "baarrsanz madalya ve nianlara bou

lacanz, baaramazsanz daraacn boylayacanz" eylemler ger
ekletirmi olmasna dayanarak reddetmesini tercih etmiti. (Nite
kim Goebbels 1943te, "Ya gelmi gemi en byk devlet adamla
r ya da en byk sulular olarak tarihe geeceiz" demiti.) Servatius srail dna kt zaman (Bavyera'daki Katolik Akademisin
de dzenlenen, Rheinischer Merkr gazetesinin deyiiyle "hassas
bir meseleyle", yani "tarihi ve siyasi sulan cezai takibat yoluyla
ele almann olabilirlii ve kstlaryla" ilgili bir toplantda) bir adm
daha ileri gidip "Eichmann durumasnn meruluuna glge d
ren tek cezai sorunun ancak san yakalayan sraillileri yargla
makla zlebileceini, ama bunun imdiye kadar yaplmadm"
dile getirdi - bu arada, Servatius'un beyann srail'de sk sk tekrar
lanan ve herkese duyurulan szleriyle badatrmak biraz zordur;
nk durumann ileyiini, olumlu bir anlamda Nmberg Duru
malaryla karlatrarak "byk bir manevi baar" olarak nitelen
dirmitir.
Eichmann'n yaklam ise daha farklyd. Her eyden nce, ci
nayet sulamas aslszd: "Yahudilerin ldrlmesiyle hibir ilgim
yok. Hayatm boyunca ne bir Yahudiyi ne de Yahudi olmayan birini
ldrdm - hayatm boyunca kimseyi ldrmedim. Bir Yahudiyi
veya Yahudi olmayan birini ldrme emri vermedim, kesinlikle by
le bir ey yapmadm. Veya daha sonra aklamasn biraz daha da
raltarak syledii gibi, "Bir kere bile yapmak zorunda kalmadm" buna karlk byle bir emir alsa, zorunda kalsa, phesiz kendi ba
basn bile ldrecekti. Bu nedenle sadece -Kudsteyken "nsanlk
tarihinin en byk sulanndan biri ilan ettii- Yahudi katliamnda
"yardm ve yataklkla" sulanabileceim tekrar tekrar syledi (1955*
te Arjantin'de, kendisi gibi kanundan kaan eski bir SS olan Hollan
dalI gazeteci Sassene verdii ve bir ksm Hollandada kan Life'ta
ve Almanya'nn Der Stern'inde yaymlanan rportajda, ksacas u
mehur Sassen dokmanlarnda bunlar zaten vard). Savunma, Eichmannm teorisine pek aldr etmedi; ama iddia makam, Eichmann
n en azndan bir kere, kendi elleriyle bir insan (Macaristan'daki
Yahudi bir delikanly) ldrdn kantlamaya ynelik baarsz
bir giriim iin epey zaman harcad. Savcnn stnde daha fazla za
man harcad, ve daha baarl bir biimde ele ald, baka bir ey

de Franz Rademacher'in ald bir nottu. Almanya Dileri Bakan

lndaki Yahudi uzman Rademacher'in Eichmannla telefonda ko
nuurken Yugoslavya ile ilgili dokmanlardan birinin zerine kara
lad bu notta yle bir cmle vard: "Eichmann vurun diyor." Ni
hayetinde Eichmann'n, czi de olsa bir kant bulunan, tek "lm
emri" buydu - tabii bu bir lm emriyse.
Bu kant, duruma srasnda o kadar stnde durumasa da, ok
tartmalyd. Hkimler Eichmannn toptan inkrn reddedip sav
cnn beyann kabul ettiler - Eichmannn inkr hi etkili olmad
nk, Servatiusun tabiriyle, "pek de nemli olmayan kk bir
olay [topu topu sekiz bin insan]" unutuvermiti. Sz konusu olay
1941 sonbaharnda, Almanya'nn Yugoslavyann Srp kesimini i
galinden alt ay sonra gereklemiti. galin ilk zamanlarndan be-,
ri, Ordunun ba partizan savalaryla beladayd ve askeri makam
lar da ldrlen her Alman askerine karlk yz Yahudi veya in
gene rehine ldrerek bir tala iki ku vurmaya karar vermiti. Yahudiler de ingeneler de partizan deildi elbette; ama askeri hk
metin ilgili sivil yetkilisi, Devlet Danman Harald Turner, "kamp
larda tuttuumuz Yahudiler de Srp uyruklu [naslsa], ayrca orta
dan kaldrlmalar gerekiyor" diyordu (aktaran Raul Hilberg, The
Destruction o f the European Jews, 1961). Bu kamplar blgenin as
keri valisi General Franz Bhme tarafndan kurulmutu ve sadece
erkekleri barndryordu. Binlerce Yahudiyi ve ingeneyi ldrme
ye balamadan nce, ne General Bhme ne de Devlet Danmam
Turner Eichmann'n onaym bekledi. Asl sorun Bhmenin, ilgili
polis ve SS makamlanna danmadan kendi sorumluluundaki b
tn Yahudileri srmeye karar vermesiyle balad; Bhme muhteme
len, Srbistan' judenrein hale getirmek iin bakalarnn komutas
altnda faaliyet gsteren zel birliklere gerek olmadn gstermek
istiyordu. Mesele tehcirle ilgili olduundan Eichmann durumdan
haberdar edildi, ama byle bir hamlenin dier planlan olumsuz et
kileyeceini dnerek buna onay vermedi. Zaten General Bhme'
ye "dier lkelerde [yani Rusya'da] ok daha fazla sayda Yahudinin icabna bakarken, baka komutanlann bu bahsi amaya bile ge
rek grmediklerini" hatrlatan Eichmann deil, Dileri Bakanl
ndan Martin Luther'di. Her halkrda, Eichmann gerekten "vur
may nerdiyse", askerlere sadece bunca zamandr zaten yaptklar

ie devam etmelerini ve rehine meselesini tmyle onlarn inisiya

tifine braktn sylemi oluyordu. Sadece erkekler sz konusu ol
duuna gre, bu meselenin Ordu'yu ilgilendirdii belliydi. Srbis
tan'da, Nihai zm' yaklak alt ay sonra uygulamaya balad
lar; kadnlan ve ocuklan gaz kamyonlarna doldurup ldrdler.
apraz sorgu srasnda, Eichmann her zamanki gibi en karmak ve
inandrclktan en uzak aklamay seti: Rademacher'in bu konuy
la ilgili olarak Dileri Bakanlnda sz sahibi olabilmesi iin,
Reich Gvenlik Merkez Brosu'nun (RSHA), yani Eichmann'm bir
liinin desteine ihtiyac vard; dolaysyla Rademacher bu sahte
belgeyi dzenledi. (Rademacher 1952'de, bir Bat Alman mahke
mesinde yarglanrken, bu olay ok daha makul bir biimde akla
mt: "Ordu, Srbistan'da dzeni salamakla grevliydi ve isyanc
Yahudileri vurup ldrmek zorunda kalmt. Rademacher'in sy
ledikleri ne kadar aklmza yatsa da, koca bir yalandan baka bir ey
deildi; nk -Nazi kaynaklarndan edindiimiz bilgilere greYahudiler "isyanc deildi.) Telefonda sylenen bir sz emir ek
linde yorumlamak zorsa, Eichmannm Ordu generallerine emirler
yadracak bir konumda bulunduuna inanmak daha da zordu.
yleyse, cinayetin su orta olmakla itham edilse, bu suu ka
bul m edecekti? Belki de, ama phesiz sua nemli snrlamalar
getirecekti. Gemite yaptklar, ancak bugn iinde bulunduu
muz koullar asndan deerlendirildiinde su saylabilirdi ve her
zaman yasalara saygl bir vatanda olmutu; zira nc Reich'ta,
Hitler'in -phesiz elinden gelen en iyi ekilde yerine getirdii
emirleri "kanun saylrd. (Savunma Eichmann'm tezini destekle
mek iin, nc Reich dneminde en tannm anayasa hukuku
uzmanlarndan biri ve gnmzde de Bavyera Milli Eitim ve Kl
tr Bakan olan Theodor Maunz'un ifadesinden alnt yapabilirdi.
Maunz, 1943te yaymlanan "Polis Tekilatnn Yaps ve Polis Ya
sas" balkl makalesinde unlar yazmt: "Fhrerin komutas...
mevcut yasal dzenin mptlak merkezidir.") Bugn kalkp Eich
mann'm zamannda baka trl de hareket edebileceini syleyen
ler, o dnemde ilerin nasl yrdn ya bilmiyorlar ya da unut
mular. Eichmann, aslnda kendilerine sylenenleri seve seve yap
tklar halde "her zaman buna karym" gibi davrananlardan biri
olmak istemedi. Gelgelelim zaman deimiti ve Profesr Maunz

gibi Eichmann da "artk olaylara ok daha farkl bakyordu". Olan

olmutu, bunlar inkr etmeye niyeti yoktu; dahas, "yeryzndeki
btn antisemitlere ibret olsun diye, herkesin gz nnde kendini
asmay" teklif etmiti. Ama bu szleri, yaptklarndan pimanlk
duyduu anlamna gelmiyordu: "Pimanlk kk ocuklara mah
sustur" (aynen byle!).
Eichmann, avukatnn youn basksna ramen, duruunu boz
mad. Himmler'in 1944 ylnda bir milyon Yahudiye karlk on bin
kamyon istemesiyle ve kendisinin bu plandaki rolyle ilgili bir tar
tma srasnda Eichmanna u soru soruldu: "Sayn Tank, stleri
nizle yaptnz grmelerde, Yahudilerin durumuna zldn
z ve onlara yardm etmenin bir yolu olduunu sylediniz mi?" Bu
nun zerine Eichmann, "Yeminli olduum iin hakikati sylemem
gerekir. Bu konuyla ilgili muameleleri merhametimden balatma
dm," dedi - bu iyi bir cevap olabilirdi, ama muameleleri "balatan"
Eichmann deildi. Daha sonra, "Byle dnmemin sebebi, bu sa
bah da akladm gibi" diyerek szlerine devam etti ve iin asln
anlatt: Himmler, Yahudilerin g etmesine ilikin meselelerle ilgi
lenmeleri iin Budapete'ye kendi adamlarn yollamt. (Bu arada
g yeni ve krl bir ikolu haline gelmiti, Yahudiler bir dnya pa
ra karlnda bir k yolu bulabiliyorlard. Ne var ki Eichmann
bu konuyu hi amad.) Eichmann' asl kzdran "gle ilgili mese
lelerle Polis Gc dndan bir adamn ilgilenmesiydi"; "nk ben
tehcir konusunda elimden geleni yapmak ve bu ii uygulamaya ge
irmek zorundaydm, kendimi g meseleleri konusunda uzman
olarak gryordum ama bu grev birime daha dn katlan birine ve
rilmiti... bu ie fena halde canm sklmt... Gle ilgili mesele
leri kendi stme almak iin bir eyler yapmam gerektiine karar
verdim."
Eichmann duruma boyunca, genelde baarsz olsa da, "iddia
name bakmndan susuzum" derken bu noktay akla kavutur
maya alt. ddianameye gre, Eichmann hem kasten -zaten bunu
kendisi de inkr etmiyordu- hem de adi gerekelerle byle hareket
etmiti ve fiillerinin su unsuru tekil ettiini gayet iyi biliyordu. u
adi gerekelere gelince, tam bir pislik (innerer Schweinehund) ol
madndan ad gibi emindi; vicdan diyecek olursanz, sadece ken
disine emredileni yapmad -milyonlarca kadn, erkek ve ocuu

byk bir evk ve kl krk yaran bir titizlikle lme yollamadtakdirde vicdan azab ekeceini gayet iyi biliyordu. Kabul etmek
gerekir ki, bu hi de yenilir yutulur bir ey deildi. Yanm dzine
psikiyatrisi "normal" raporu vermiti - sylenenlere baklrsa, ile
rinden biri "benden, onu muayene ettikten sonraki halimden her ha
lkrda daha normal" demiti; bir dieriyse genel itibaryla psiko
lojik durumunun, eine ve ocuklarna, annesine ve babasna, kar
delerine ve arkadalarna kar tavrmm "normal olduunu, hatta
insanlarn ok houna gittiini" sylemiti. Aynca, Yksek Mahke
me itirazn batan sona dinledikten sonra, Eichmann' hapishanede
dzenli olarak ziyaret eden bakan, onu "gayet olumlu dnceleri
olan bir insan" ilan ederek herkesin yreine su serpmiti. Ruh bi
limcilerin komik duruma dmelerinin altnda ac bir gerek yat
yordu; Eichmannm manevi deerler yle dursun yasalar asndan
bile herhangi bir zihinsel sorununun olmad ok barizdi. (Haasnerin nispeten daha yakn bir dnemde Saturday Evening Fosfa
yapt, "duruma srasnda dikkat ekemedii" meselelerle ilgili
aklamalar, Kuds'te yapt resmi olmayan aklamalarla elii
yordu. Hausnerin sylediklerine baklrsa, psikiyatristler Eichmann'
n "ok tehlikeli, doymak bilmez bir ldrme drtsn saplant ha
line getirmi bir insan", "sapk, sadist bir kiilik'1olduunu iddia et
milerdi. Bu durumda, Eichmann'm akl hastanesinin yolunu tut
mas gerekirdi.) in daha da kts, Eichmann'm Yahudilerden
hastalk derecesinde nefret ettii, fanatik bir antisemit olduu veya
birilerinin onun beynini ykad falan yoktu. Hibir zaman "kiisel
olarak" Yahudilerle bir alp veremedii olmamt; aksine, Yahudilerden nefret etmemek iirt bir sr "zel nedeni" vard. En yakm
arkadalar arasnda fanatik antisemitler de vard elbette. rnein,
Laszlo Endre: Eskiden Macaristan'da (Yahudilerle ilgili) siyasi me
selelerden sorumlu devlet bakanyd, 1946'da Budapete'de asld;
ama Eichmann bu durumda bile en yakn arkadalarndan bazlar
nn antisemit olmasndan" baka bir ey grmyordu.
Ne yazk ki, kimse ona inanmad. Savc ona inanmad nk ii
bu deildi. Savunma avukat bu durumu nemsemedi; anlalan sa
vunma avukat, Eichmann'm aksine, vicdani meselelerle pek ilgi
lenmiyordu. Hkimler ona inanmadlar; nk ister aptal ister bey
ni ykanm ister kinik olsun, ortalama bir insann doruyu yanl

tan tam olarak ayramayacan itiraf edemeyecek kadar iyiydiler

ve belki de mesleklerinin en nemli esaslarnn bu kadar bilincindeydiler. Ara sra yalan sylemesine dayanarak, Eichmann'm ya
lancnn biri olduu sonucuna vardlar ve bylece btn davann en
nemli ahlaki ve hatta yasal zorluunu skaladlar. Argmanlar, di
er btn "normal insanlar" gibi davalnn da fiillerinin su unsuru
tekil ettiinin farknda olmas gerektii varsaymna dayanyordu
ve "Nazi rejiminin istisnalarndan olmadna" gre esasen Eichmara da normal bir insand. Ne var ki, nc Reich koullan al
tnda sadece "istisnalarn" normal" tepkiler gstermesi beklenebi
lirdi. Meseleye ilikin bu basit hakikat, hkimlerin ne zebildikle
ri ne de kaabildikleri bir amaza yol ayordu.

Eichmann 19 Mart 1906'da, Rheinland'm baklar, makaslan ve

ameliyat malzemeleriyle nl bir Alman kenti olan Solingen'de do
du. Elli drt yl sonra, en byk elencesi olan anlarm yazma ii
ne giriince, bu unutulmaz olay yle betimledi: "Bugn, 8 Mays
1945'ten on be yl ve bir gn sonra, zihnimde Mart 1906'ya, saba
hn beinde bir insan suretinde yeryzndeki hayata baladm g
ne dnyorum." (srailli yetkililer el yazmalanmn yaymlanmasna
izin vermemilerdi. Harry Mulisch bu otobiyografiyi "yarm saatli
ine" incelemeyi baard da, haftalk Alman-Yahudi yayn Der
Aufbau baz blmlerini yaymlayabildi.) Nazi dneminden beri
deimeyen dini inanlarna gre (Kuds'teyken, Eichmann bir deist [Gottglubiger] Hristiyanlk ile balarn koparanlar iin Naziler bu terimi kullanyorlard olduunu aklam ve Kutsal Kitap
stne yemin etmeyi reddetmiti) bu olay, "daha yksek bir Anlam
Taycya" (Hheren Sinnestrger); kendi bana "daha yksek bir
anlamdan" yoksun olan insan hayatnn tabi olduu, bir biimde
"evrenin hareketiyle" zde bir kendilie atfediliyordu. (Bu termi
noloji ok ey anlatr. Dilsel adan, "daha yksek bir Anlam Ta
yc" demek, Tanry askeri hiyerari iinde bir yere yerletirmektir.
Zira Naziler askeri "emir alc" [Befehlsempfnger] yerine "emir ta
yc" yi {Befehlstrger] kullanarak, eski zamanlann "kt haber
taycsnda olduu gibi, emirleri yerine getirmek zorunda olanla
rn srtna yklendii dnlen sorumluluun ve nemin arl

na iaret ederler. Dahas, Nihai zm ile ilgisi olan herkes gibi,

Eichmann ayn zamanda bir "sr tayc"dr - kendini beenmi in
sanlar sz konusu olduunda, bu kukusuz hi de yabana atlacak
bir durum deildir.) Ama metafizik meselelere pek de merakl ol
mayan Eichmann, Anlam Tayc ile emir tayc arasndaki daha
yakn ilikiler konusunda sessiz kalmay seiyor ve szlerine, varo
luunun dier olas nedeninden, annesi ve babasndan bahsederek
devam ediyordu: "Talihsizlik Nom'unun, mrmn ipliini, srf ta
lih Nom'una nispet olsun diye, daha ben domadan znt ve ke
derle eirmeye baladn grebilseydiler, ilk ocuklarnn dnya
ya geliine bu kadar sevinmezlerdi. Ama sevecenlikleri, gelecei
grmelerini nleyen bir pee indirmiti gzlerine."
Talihsizlikleri daha Eichmann okul amdayken, yani ok a
buk balad. nce Solingen'deki Tramvay ve Elektrik irketi'nde
muhasebecilik yapan, daha sonra da ayn irketin Avusturya'nn
Linz ehrindeki ubesine geen babasnn drd erkek ve biri de kz
olmak zere be ocuu vard. lerinden sadece en kk olan,
Eichmann liseyi bitiremedi; hatta daha sonra mhendislik eitimi
almak iin balad meslek okulunu da bitiremedi. Hayat boyun
ca, gemite yaad bu "talihsizlikler" konusunda insanlar kan
drd; babasnn mali meselelerle ilgili, daha onurlu talihsizlikleri"
nin arkasna sakland. Gelgelelim sraildeyken -daha sonra Eichmann'la birlikte yaklak 35 gn geiren ve 76 ayr ses kaydnn
3564 daktilo sayfas tutan transkripsiyonunu hazrlayan polis m
fettii- Bakomiser Avner Less ile ilk grmelerinde ii iine s
myordu; "bildii ... her eyi ortaya dkmek" ve ayn ekilde, gel
mi gemi btn davallar iinde ibirlii yapmaya en istekli dava
l mertebesine ykselmek iin bylesine esiz bir frsat yakalam
olmann heyecann tayordu. (ok zaman gemeden, kesin belge
lere dayanan somut sorularla karlatnda -her ne kadar tama
men kamasa da- hevesi kursanda kald.) Harry Mulisch'e "Ben
Eichmannm gnah kard papazydm" diyen Bakomiser Less
ile phesiz heba olup giden o ilk balardaki sonsuz gveninin en
iyi kant, ok erken yalarda bana gelen felaketleri hayatnda ilk
defa itiraf etmi olmasyd; buna karlk verdii bilgilerin, resmi
Nazi kaytlarna geen pek ok nemli bilgiyle elitiinin muhte
melen farkndayd.

Bana bunlarn gelmesi doald aslnda: "ok alkan" -veya

ok yetenekli- bir renci olmad iin babas onu nce liseden,
sonra da meslek okulundan, mezun olmasna frsat vermeden her
men almt. Dolaysyla, btn resmi belgelerinde yle grnmesi
ne ramen, mesleinin inaat mhendislii olduu ne kadar do
ruysa, Filistin'de doduu ve branice'yi ve Yiddi dilini akc ko
nutuu da o kadar doruydu - Eichmann'm hem SS dostlarna hem
de Yahudi kurbanlarna gz gre gre syledii yalanlardan biri de
buydu. Sylemeyi her zaman sevdii baka bir yalan da, Avustur
ya'daki Vacuum Oil irketi'nde sat eleman olarak alrken, bu
iten srf Nasyonal Sosyalist Parti'ye ye olduu iin atldyd. Bu
hikyenin Bakomiser Less'e iini dkerken anlatt versiyonu bu
kadar dramatik deildi, ne var ki muhtemelen bu da gerek deildi:
kovulmutu, zira o zamanlar isizlik diz boyuydu, nce bekrlar i
ten karlyordu. (Bu aklama, ilk bakta makul grnse de pek
tatmin edici deildi; nk iini 1933 ilkbaharnda, mstakbel ei
Veronica -veya Vera- Liebl'le nianlandktan tam iki sene sonra
kaybetmiti. Peki Veronica'yla neden daha nce, ii varken evlen
memiti? Mart 1935'te nihayet evlendi; bu kararn nedeni muhte
melen, tpk Vacuum Oil irketi'ndeki gibi, bekr SS'lerin her an i
lerini kaybetme tehlikesiyle kar karya olmalar ve asla terfi ede
memeleriydi.) Yksekten atmak phesiz her zaman en byk zaaf
larndan biri olmutu.
Gen Eichmann okulda idare etmeye alrken, babas da Tram
vay ve Elektrik irketi'nden ayrlp kendi iini kurmu. Kk bir
madencilik irketi satn alp gelecei pek parlak grnmeyen olu
nu sradan bir maden iisi olarak altrmaya balam; ama daha
sonra oluna AvusturyalI Elektrobau rket'nin sat departmann
da bir i bulmu ve Eichmann da burada iki yl akn bir sre al
m. Yirmi iki yama gelmiti ama bir baltaya sap olacak gibi g
rnmyordu; sat yapmaktan baka bir ey bildii yoktu, ki bunu
ne kadar becerebildii de pheliydi. Daha sonra, Eichmann'm i
hayatmdaki ilk ara dedii dnem balyordu. Bu hikyenin de iki
farkl versiyonu vard. 1939'da terfi etmek iin SS'e sunduu biyog
rafik bir raporda bu aray yle anlatyordu: 1925'ten 1927ye ka
dar Elektrobau irketinde sat grevlisi olarak altm. Vacuum
Oil irketi'nden gelen Yukar Avusturya temsilcilii teklifi zerine,

kendi isteimle bu grevden ayrldm." Buradaki anahtar kelime

"tekliftir; nk srail'de Bakomiser Less'e anlatt hikyeye g
re, kimsenin ona bir ey teklif ettii yoktu. z annesi Eichmann on
yandayken lm, bunun zerine babas da yeniden evlenmiti.
vey annesinin, Avusturya Otomobil Kulb'nn bakanln y
rten ve ekoslovakyal Yahudi bir iadamnn kzyla evli olan ku
zeni -Eichmann'n "amca" dedii bu adam- Vacuum Oil irketi'nin
Yahudi genel mdr Bay Weiss' araya sokarak, bu talihsiz akraba
sna gezici sat eleman olarak bir i bulmutu. Bu yzden Eich
mann ona minnettard. Yahudilerden nefret etmemesinin "zel ne
denlerinden" biri de kendi ailesindeki Yahudilerdi. Hatta 1943-4'te,
Nihai zmn tam gaz devam ettii zamanlarda bile kendisine
yaplan iyilii unutmamt: "Nrnberg Yasalar'na gre yan Yahu
di olan kz... svire'ye g izni almak iin beni grmeye geldi. Bu
ricasn elbette krmadm. Bahsettiim amcam da beni grmeye
geldi ve Viyanal bir Yahudi ift iin araya girmemi istedi. Bunu srf
Yahudilere kar herhangi bir nefret beslemediimi gstermek iin
anlatyorum; zira annem ve babam beni tam bir Hristiyan gibi ye
titirdiler; Yahudi akrabalar nedeniyle, annemin grleri, o dne
min SS evrelerinde yaygn olan grlerden farklyd."
Eichmann bu iddiasn kantlamak iin baya urat: hibir
zaman kurbanlarna kar kt bir niyet beslememiti; dahas, bu
gerei kimseden saklamamt. "Dr. Lwenherz'e [Viyana'daki Ya
hudi Cemaatinin bakan] bundan bahsetmitim, Dr. Kastner'e de
[Budapetedeki siyonist rgtn bakan yardmcs] anlatmtm.
Sanrm herkese anlatmmdr; btn adamlarm bilirdi, hemen
hepsi vaktiyle benden bunu duymutu. Hatta ilkokuldayken bir s
nf arkadam vard, bo zamanlarmz beraber geirirdik, evimize
gelirdi; ailesiyle beraber Linzde yayordu, soyad Sebba'yd. Son
karlamamzda, Linz sokaklarnda beraber yrdk; stmde
NSDAP'nin [Nazi Partisi] amblemi vard, ama arkadam bu durum
dan rahatsz olmuyordu." Eichmann bu kadar resmi olmasayd ve
(muhtemelen ibirliini gvence altna almak iin apraz sorgudan
kaman) polislerin soruturmas bu kadar ihtiyatl bir biimde gerekletirilmeseydi, Eichmann'n "nyargl davranmad" baka
bir adan da gsterilebilirdi. Grnen o ki, Yahudi 'tehcirini'' ola
anst bir baaryla organize ettii Viyana'da, Eichmann'n Yahu

di bir metresi, ta Linz zamanlarndan "eski bir taknts" vard. Rassenschande, yani Yahudilerle cinsel ilikiye girmek, muhtemelen
bir SS yesinin ileyebilecei en byk sutu; her ne kadar Yahudi
kzlara tecavz etmek cephedeki en gzde elencelerden biri haline
gelmi olsa da, st dzey bir SS subaynn Yahudi bir kadnla iliki
ye girmesi sk rastlanan bir durum deildi. Nitekim Eichmann'm,
Der Strmer'in kak ve edepsiz editr Julius Streicher'jn ahs
na ve pornografik antisemitizmine tekrar tekrar ynelttii sert su
lamalar belki de kiisel nedenlere dayanyordu; "aydnlanm" bir
SS'in, onun kadar aydnlanmam Parti yelerinin hoyrat tutkular
karsnda gsterebilecei kmsemeden ok daha fazlasnn ifa
desiydi.
Vacuum Oil irketi iin alarak geirdii be buuk sene,
Eichmann'm hayatnn en mutlu dnemlerinden biri olmal. sizli
in diz boyu olduu bir dnem iin gayet iyi kazanyor ve i seya
hatinde olduu zamanlar hari, hl ailesiyle birlikte kalyordu.
Gzel gnlerinin son bulduu bu tarihi -avuot, 1933- Eichmann
hep hatrlayacakt. Aslna baklrsa, ileri eskisine gre ktyd.
1932fmn sonlarnda, hi istemedii halde, beklenmedik bir biimde
Linz'den Salzburga transfer edildi: " konusunda pek hevesli de
ildim artk, sat yapmak ya da mterileri aramak hi iimden
gelmiyordu." alma evkini aniden kaybetmenin acsn hayat
boyunca ekecekti. Bu aclarn en byn, Fhrerin "Yahudilerin fiziksel olarak yok edilmesini" emrettiini duyduunda yaa
mt; stne stlk bu emrin gerekletirilmesinde kendisine de
nemli bir rol dyordu. Bu da beklenmedik bir biimde olmutu,
Yahudi meselesini "iddet yoluyla zmek... aklnn ucundan ge
memiti"; verdii tepkiyi ayn szlerle yle tarif ediyordu: "De
miryolu iyle ilgili btn hevesim, evkim, ilgim kaybolmutu; ta
biri caizse, snp gitmiti." 1932 ylnda Salzburg'da da benzer bir
his yaam olmal. Sylediklerine baknca, Eichmannm kovuldu
u zaman hi aramadm aka gryoruz; yine de, her ne ka
dar iten karlmasna "ok sevindiini" sylese de, buna inanma
mz gerekmiyor.
yle veya byle, 1932 senesi Eichmann'm hayatnda bir dnm
noktasyd. Bu senenin Nisan aynda, Lnzli gen avukat Emst Kaltenbrunnerin daveti zerine Nasyonal Sosyalist Parti'ye katld ve

SS'e girdi. Kaltenbrunner (ilerleyen blmlerde Reichssicherheitshauptamt ya da RSHA olarak geecek) Reich Gvenlik Merkez Brosunun amiri olacak, sonunda Eichmann da bu birimin alt ana de
partmanndan biri olan, Heinrich Mller'in komutasndaki B-IV'n
iindeki Bro 4'n bana geecekti. Eichmann mahkemede alt orta
snfn tipik yelerinden biri olduu izlenimini veriyor ve azndan
kan ya da hapishanedeyken yazd her cmle bu izlenimi iyice
destekliyordu. Ama btn bunlar ok yanltcyd: Aslnda hali vak
ti yerinde, orta snftan bir ailenin daha dk bir toplumsal statye
sahip oluydu. Kendi babasyla, Katenbrunner'in yine Linzli bir
avukat olan babas yakn arkadat; buna karlk oullar, Eichmann
ile Kaltenbrunner arasnda esen souk rzgrlar, Eichmann'm top
lumsal statsndeki dn gstergesiydi: Katenbrunner'in Eichmann'a toplumsal adan kendisinden daha aada biri gibi davran
d ortadayd. Parti'ye ve SS'e katlmadan nce, Eichmann'm bura
lara girmeye ok hevesli olduu akt. Almanya'nn resmen yenil
giye urad 8 Mays 1945 tarihinin Eichmann iin nemli olmas
nn balca nedeni, artk uraya veya buraya ye olmadan yaamak
zorunda olduunun kafasna dank etmesiydi. "Zorlu bir hayat li
dersiz, tek bama srdrmek zorunda olduumu anladm; kimse
den direktif almayacaktm, artk kimse bana emir vermeyecekti, ge
rektiinde bavurabileceim bir ynetmelik olmayacakt - uzun la
fn ksas, hi bilmediim bir hayat bekliyordu beni. Eichmann da
ha ocukken, siyasetle ilgilenmeyen anne babas onu Gen Hristyanlar Birlii'ne yazdrm; daha sonra Eichmann da buradan Al
man genlik hareketi Wandervogel'o, katlmt. Drt senelik baar
sz lise hayat srasnda, her ne kadar Alman taraftan ve cumhuriyet
aleyhtar olsa da Avusturya hkmetinin gz yumduu AlmanyaAvusturya sava gazileri rgt Jungfrontkmpfeverbandm gen
lik koluna yeydi. Kaltenbrunner SS'e girmesini teklif ettiinde,
Eichmann tam da bambaka bir rgte, Masonlarn Schlaraffia Locas'na; "nee ve sevin iin bir araya gelen iadamlar, doktorlar,
oyuncular, devlet memurlar, vb.'den oluan ... yelerin zaman za
man, asl zellii mizah, ince mizah olan bir seminer vermek zo
runda olduu bir birlie" ye olmak zereydi. Kaltenbrunner Eichmann'a bu neeli topluluktan vazgemesi gerektiini, Nazilerin
Mason olamayacaklarn izah etmi - Eichmann o zamanlar Mason

kelimesinin anlamm bilmiyormu. SS ile Schlaraffia arasnda se

im yapmak zor olabilirdi; ama Eichmann, artk nasl becerdiyse,
Schlaraffia'dan ~bu kelime Schlaraffenland'd m gelir (Bolluk Diya
r, Alman peri masallarnda boazna dkn insanlarn hayali lke
si)- "tekmeyi yemeyi" baarmt. sraildeki hapishanedeyken an
latt hikyeye gre, yllar sonra bile yzn kzartan bir gnah i
lemiti: "Yetitirilme tarzma ok aykr olsa da, ilerinde en gen
ben olmama ramen, arkadalarma bir kadeh arap ikram etmeye
kalkmtm."
Zamann frtnasna kaplm bir yaprak gibi Schlaraffia'dan,
yemek masalarnn sihirle hazrland ve kzarm tavuklarn hava
da szlp aznza dt hayal lkesinden -daha dorusu, dip
lomal, kariyerini salama alm, "ince bir mizah anlayna" sahip
ve en byk kuum muhtemelen eek akas yapma arzusunu bir
trl bastramamak olan saygn ama kltrsz insanlarn arkadal
ndan tam tamna on iki sene ve ay sren "Bin Yllk Reich"n
yry kollarna savruldu. Her halkrda, ne bu davaya inand
in Parti'ye katlm ne de katldktan sonra inanmaya balamt ne zaman Parti'ye katlma nedeni sorulsa, Versay Antlamas ve i
sizlikle ilgili tatsz, basmakalp laflar yineleyip duruyordu; ama as
lnda, mahkemede de dile getirdii gibi, "btn beklentilerinin ak
sine, daha nce byle bir karar almad halde, sanki Parti onu yu
tuverdi. Her ey ok abuk, bir anda oldu." Doru drst bilgi edin
meye ne vakti vard ne de istei, Parti programn bile bilmiyordu,
Kavgam! bir kere olsun okumamt. Kaltenbrunner Eichmann'a
"Neden SS'e katlmyorsun?" diye sormutu ve buna karlk Eich
mann da "Neden olmasn?" cevabm vermiti. te aynen byle ol
mutu, her ey bundan ibaretti.
Elbette her ey bundan ibaret deildi. apraz sorgu srasnda
mahkeme reisine anlatmad bir ey vard: Eichmann, Vacuum Oil
irketi daha ondan bkmadan, asl kendisi bu firma iin gezici sat
grevlisi olarak almaktan sklmaya balam hrsl bir genti.
Rzgr onu anlam ve sonucu olmayan bir hayattan Tarih'e, yani bir
Hareket'e srklemiti; Eichmannm anlad kadaryla, srekli de
vinen bu Hareket'te, kendisi gibi -ayn toplumsal snftan insanla
rn, ailesinin ve nitekim kendisinin gznde zaten tam bir fiyasko
olan- biri bile sfrdan balayp yine de iyi bir kariyer yapma ans

yakalayabilirdi. Yapmak zorunda kald eyler (mesela, insanlar

g etmeye zorlamak yerine azna kadar dolu trenlerle lme gn
dermek) her zaman houna gitmediyse, Almanya sava kaybeder
se bu iin sonunun kt olacan daha erken fark ettiyse, byk
umutlar balad planlan (Avrupa Yahudilerini Madagaskara sevk
etmek, Polonya'nn Nisko ehrinde bir Yahudi blgesi kurmak, Rus
tanklarn geri pskrtmek iin Berlin'deki ofisinin etrafna savun
ma tesisi kurmaya almak) suya dtyse ve ne kadar "zlse ve
kederlense de" asla SS yarbaylndan (Obersurmbannfhrer) da
ha st bir rtbeye ykselemediyse - ksacas, Viyanada geirdii o
sene haricinde hsran dolu bir hayat olduysa, bunun alternatifinin
ne olduunu hi unutmamt. Hem bir mltecinin bedbaht varolu
unu srdrd Arjantin'de hem de hayatnn artk neredeyse pa
muk ipliine bal olduu Kuds'teki mahkeme salonunda -kendi
sine sorulacak olsa- Vacuum Oil irketi iin alan gezici bir sat
grevlisi olarak sessiz sakin ve normal yaamak yerine, emekli bir
SS yarbay olarak aslmay yeleyeceini syleyebilirdi.
Eichmann'n yeni kariyeri, balarda pek gelecek vaat etmiyordu.
1933 ilkbaharnda, isiz olduu srada, Hitler'in Almanyada iktida
ra gelmesi nedeniyle Avusturyadaki Nazi Partisinin ve partiye ba
l btn rgtlerin faaliyetleri askya alnd. Ama bu yeni felaket ol
masa bile, Avusturya'daki Partide kariyer yapmas mmkn deil
di: SS'e yazlanlar bile hl her zamanki ilerine devam ediyorlard;
Kaltenbrunner hl babasnn hukuk firmasnda avukatlk yapyor
du. Dolaysyla Eichmann Almanyaya gitmeye karar verir; byle
bir karar vermesi gayet doald, zira ailesi Alman vatandalndan
hi kmamt. (Bu meselenin davay ilgilendiren bir taraf da var
d. Dr. Servatius nce Bat Alman hkmetinden sann iadesi iin
harekete geilmesini istedi, bunu yaptramaymca da savunmann
masraflarnn karlanmasn talep etti. Ancak Bonn, Eichmannn Al
man vatanda olmad gerekesiyle bu talebi de reddetti; ne var ki,
bu gereke tescilli bir yaland.) Passauda, Alman snrnda, gezici
bir sat grevlisi olmutu yeniden; blge liderine rapor verirken,
ona byk bir hevesle "Bavyera Vacuum Oil irketiyle bir balan
ts olup olmadn" sordu. Bir o yola bir bu yola sapyordu yine;
Arjantin'deyken, hatta Kuds'te hapisteyken bile, ne zaman onmaz
bir Nazi olduu yznden akan biriyle karlasa, zr dileyip "te

yine baladm, hep ayn terane" diyordu. Ama Passau'da yolunu ye

niden bulmas zor olmad; askerlik eitimi almasnn iyi olacan
sylediler - Bana uyar, diye dndm, neden asker olmuyorum
ki?"Eichmann hemen, "srgndeki Avusturya Lejyonu'nun"
eitildii Bavyera'daki iki SS kampna, nce Lechfeld'e ve sonra da
Dachauya gnderdiler (buradaki toplama kampyla bir ilgisi yok
tu). Nitekim, Alman pasaportuna ramen, bir bakma AvusturyalIy
d artk. Austos 1933'ten Eyll 1934'e kadar bu askeri kamplarda
kald; onba rtbesine ykseldi, asker olarak kariyer yapmay ne
kadar istediini bir defa daha dnecek bol bol zaman oldu. Anlat
tklarna baklrsa, bu on drt ayda iyice sivrildiini hissettii bir
alan vard: ceza eitimi. Bununla ilgili vazifelerini byk bir azim
le yerine getiriyor, bu srada da babasna duyduu fkeyi kusuyor
du: te imdi hak ettiini buldu. Ellerim souktan donarken, bu
adam bana neden bir eldiven almaz." lk terfisini almasn salayan
byle pheli hazlar bir yana brakrsa, zor zamanlar geirmiti:
"Askerliin tekdzeliine dayanamyordum, her gn bir ncekinin
aynsyd, tekrar tekrar ayn eyler oluyordu." Nitekim bu durum
dan lmne sklan Eichmann, Reichsfhrer SS'in Gvenlik Servisinde (yani Himmler'in Sicherheitsdienst'nda - bundan sonra ksa
ca SD olarak geecek) ak pozisyonlar olduunu duyar duymaz bu
raya bavurdu.

m
Yahudi Meselesi Uzman

bu ie bavurup kabul edildii 1934te SD, SSin nis

peten yeni organlarndan biriydi. ki yl nce, Partinin istihbarat
servisi olarak hizmet vermek zere, Heinrich Himmler tarafndan
kurulmutu; imdi de banda, Deniz Kuvvetlerinin eski istihbarat
subaylarndan olan ve Gerald Reitlinger'in tabiriyle, ileride "Nihai
zmn asl mimar" olacak Reinhardt Heydrich vard (The Final
Solution, 1961). Birinci grevi, Parti yelerini gzetlemek ve bylece SS'in, srekli Parti aygt stnde hkimiyet kurmasn sala
makt. Aradan geen zaman iinde, grevlerine yenileri eklendi ve
Gizli Devlet Polisi'nin, dier adyla Gestaponun haber alma ve ara
trma merkezi haline geldi. Byece SS ile polisin birlemesi iin ilk
admlar atlm oldu; ne var ki, Himmler 1936dan beri hem Reichsfhrer SS hem de Polis efi olmasna ramen, birleme ancak Eyll
1939'da gerekleebildi. Eichmann ileride bunlarn olacan elbet
te bilemezdi; ama anlalan o ki, SDye girdii zaman da bu aygt
hakknda hibir ey bilmiyordu. SD'nin operasyonlar her zaman
ok gizli tutulduundan, Eichmann'm bu konuda hibir ey bilme
mesi gayet mmkn grnyor. Eichmann asndan, btn bunlar
koca bir yanl anlamadan ibaretti ve balarda "byk bir hayal k
rkl yaratmt: "Her eyin Mnchener lUustnerten gazetesinde
anlatld gibi olacan; marpiyede dikilip, arabalar iinde arz
endam eden st dzey Parti grevlilerini koruyan bir komando ola
cam sanyordum. Ksacas, Reichsfhrer SS Gvenlik Servisi'ni
Reich Gvenlik Servis'iyle kartrmtm ... ama kimse hatam d
zeltmedi, bana bu konuda bir ey anlatmad. Sonu olarak, kendi
bama anlayana kadar, neler olup bittii konusunda en ufak bir fik
rim, bile yoktu." Eichmannm gerei syleyip sylemedii duru

EICHMANNIN

ma asndan nemliydi; bu i iin gnll m olmutu yoksa bura

ya doru srklenmi miydi, ite bunu anlamak gerekiyordu. Eichmannn yanl anlamasn (tabii bu gerekten bir yanl anlamaysa)
aklamak imknsz deildi; nk SS, dier adyla zel Schutzstaffel birlikleri, balangta Parti liderlerini korumak iin kurulmutu.
Gelgelelim, Eichmann' asl hayal krklna uratan her eye
tekrar sfrdan balamak zorunda kalmasyd; bu konudaki tek te
sellisiyse, bakalarnn da ayn hatay yapm olmasyd. Haber al
ma departmanna girdi; ilk ii (Nazi ideolojisinin ilk dnemlerinde
ki karklkta, her naslsa Yahudilik, Katoliklik ve Komnistlikle
bir tutulan) Masonluk ile ilgili btn bilgileri dosyalamak ve bir
Masonluk mzesinin kurulmasna yardm etmekti. Sonunda, Kaltenbrunnerin Schlaraffia ile ilgili tartmalar srasnda Eichmann'
m yzne arpp durduu bu tuhaf kelimenin ne anlama geldiini
renmek iin iyi bir frsat yakalamt. (Bu arada, Nazilerin tipik
zelliklerinden biri de, dmanlar ansna mzeler kurmaktr. Sa
va zamannda, Yahudi kart mzeler ve ktphaneler kurma ere
fine eriebilmek iin pek ok hizmet birimi sert bir rekabete girmi
tir.) lerin yine ok ama ok skc olmas Eichmann'n keyfini ka
ryordu; Masonlukla uraarak geirdii drt-be aydan sonra,
Yahudiler ile ilgilenen yepyeni bir departmana getirilince keyfi ye
rine gelmeye baladr. Kuds mahkemesinde son bulan asl kariye
rinin balang noktas da ite tam burasyd.
1935'te, Almanya Versay Antlamas'nn artlarn ihlal ederek,
mecburi askerlii tekrar balatt; hava ve deniz kuvvetleri kurmak
da dahil, yeniden silahlanma planlarn herkese duyurdu. Yine ayn
sene, 1933te Milletler Cemiyeti'nden ayrlan Almanya gstere gs
tere, Ren blgesinin askerden arndrlm kesimlerini igal etmeye
hazrlanyordu. Hitler'n bar konumalar yapt zamanlard hl
- "Almanya'nn ihtiyac ve arzusu bartr," "Polonya bizim gz
mzde byk bir halkn ve millete bilinli insanlarn yurdudur,"
"Almanya'nn Avusturya'nn iilerine karmak, Avusturya'y ilhak
etmek (Anschluss) gibi bir niyeti veya arzusu yoktur". Hepsinden
nemlisi, Nazi rejiminin genel anlamda ve maalesef sahiden kabul
grmeye, Hitlerin Alman ulusunun en byk devlet adamlarndan
biri olarak herkesin takdirini kazanmaya balamas da bu yla denk
der. Almanya iinse tam bir gei dnemidir. Bu muazzam yeni

den silahlanma program sayesinde, isizlik byk lde ortadan

kaldrlm, ii snfnn balangta gsterdii direni krlmt;
rejimin ilk bata esasen "anti-faistlere" -Komnistler, Sosyalistler,
sol cenahtan entelekteller ve yksek mevkilerdeki Yahudiler- gs
terdii dmanlk, Yahudilere srf Yahudi olduklar iin zulmetme
ye dnmemiti daha.
phesiz Nazi hkmetinin ta 1933'lerde yapt ilk ilerden bi
ri, Yahudileri (Almanya'da ilkokuldan niversiteye kadar eitimle
ilgili btn mevkileri ve radyo, tiyatro, opera, konserler de dahil ol
mak zere elence sektrnn pek ok farkl daln kapsayan) dev
let hizmetinden karmak, genel olarak devlet dairelerinden uzak
latrmak olmutu. Ancak 1938e kadar zel sektre neredeyse hi
dokunulmad, Yahudilerin hukuk ve tpla ilikili mesleklerde al
malar bile yava yava engellendi; buna karlk, Yahudi rencile
rin niversiteye girmelerine veya eitimlerini baka bir yerde ta
mamlamalarna izin verilmedi. Bu yllarda, Yahudi gnde an
bir art yoktu; g, genel olarak dzenli bir seyir izliyordu. Mali k
stlamalar, Yahudilerin g etmelerini zorlatrsa da imknsz hale
getirmedi; zira paralarm, en azndan paralarnn byk blmn
Almanya dna karma konusunda, Yahudilere de Yahudi olma
yanlara da ayn kstlamalar getirilmi ve bu uygulama Weimar Cum
huriyeti zamanlanndan beri hi deimemiti. Birtakm Einzelaktionen, Yahudileri mallarn ou zaman komik fiyatlara satmalar
iin zorlamaya ynelik tek tek eylemler gerekletirildi. Daha ok
kk kasabalarda meydana gelen bu olaylann ucu -subaylarm bir
yana brakrsak- ounlukla alt snflardan gelen Frtna Svarilerinden, dier adyla SAdan baz mteebbislerin kendiliinden,
"bireysel giriimine kadar uzanyordu. in aslna baklrsa polis bu
'taknlklar" hi durdurmad, ama bu Nazi yetkililerin olaylar
memnuniyetle karladklan anlamna da gelmiyordu; zira bu du
rum gayrimenkul fiyatlarn lke apnda etkilemiti. Siyasi neden
lerle iltica talebinde bulunanlar hari, gmenlerin byk blm
Almanyada kendileri iin bir gelecek olmadn fark eden genler
di. ok gemeden dier Avrupa lkelerinde de kendilerini bekleyen
bir gelecek olmadn gren baz Yahudiler, bu dnemde geri dn
dler. Yahudiler konusundaki kiisel duygular ile yesi olduu Parti'nin bariz ve iddetli antisemitizminin arasn nasl bulduu soru

lunca, Eichmann bir ataszyle cevap verdi: "Yerken, hibir ey pierkenki kadar scak deildir" - bu atasz, o zamanlar Yahudilerin
de azndan dmyordu. Bir hayal leminde yayorlard; burada,
birka senedir Streicher bile Yahudi sorununa "siyasi bir zm"
getirmekten bahsediyordu. Bu hayal leminden kmalar, Kristall
nacht ya da Cam Krklar Gecesi olarak bilinen 9 Kasm 1938'i bul
du; organize pogromlarm gerekletirildii bu tarihte, Yahudilere
ait yedi bin be yz i yerinin camlan krld, onlarca sinagog alev
ler iinde kald ve yirmi bin Yahudi apar topar toplama kamplarna
gtrld.
Bu meselenin ou zaman unutulan noktalarndan biri, 1935
sonbaharnda karlan u mehur Nrnberg Yasalar'nm hibir ie
yaramaddr. Siyonist rgtn sava patlak vermeden ksa bir s
re nce Almanyadan ayrlan st dzey yetkilisinin ifadesi, Nazi
rejiminin ilk be ylnda neler olup bittiini btn plaklyla gz
ler nne serer. Nrnberg Yasalar, Yahudilerin siyasi haklarn el
lerinden alyordu ama vatandalk haklarn tmyle ortadan kal
drmyordu; Yahudiler artk vatanda (Reichsbrger) deildi ama
hl Alman devletinin birer yesiydi {Staatsangehrige). G et
mi bile olsalar, otomatikman devletsiz saylmyorlard. Almanlar
la Yahudilerin cinsel ilikiye girmesi ve evlenmesi yasakt. Krk be
ya altndaki Alman kadnlarn bir Yahudinin evinde almasna da
izin verilmiyordu. Btn bu artlardan sadece sonuncusu pratik a
sndan bir nem tayordu; dierleri yalnzca de facto bir durumu
yasallatryordu. Nrnberg Yasalarnm Yahudilerin Alman Reich'
mdaki yeni konumunu netletirdii artk iyice hissediliyordu. 30
Ocak 1933'ten beri, biraz yumuatarak syleyecek olursak, Yahudi
ler ikinci snf vatanda saylyordu; hem terr hem de etraflarnda
ki dier insanlarn olup bitenlere her zamankinden daha fazla gz
yummalar yznden, toplumun geri kalanndan tamamen ayrlma
lar iin aylar, hatta haftalar yetmiti. Bernli Dr. Benno Cohn ifa
de verirken11Yahudilerle Yahudi olmayanlar arasnda bir duvar var
d," diyordu, "Almanya iinde o kadar seyahat ettiim halde, bir Hristiyanla konutuumu hatrlamyorum. Yahudiler artk, Yahudi
lere zel yasalarn karlp bittiini, dier yasal haklarnn ellerin
den alnmayacam dnyorlard. Kendilerine ayrlan alanda et
liye stlye karmadan yaarlarsa (zaten bir biimde bunu yapma

ya zorlanyorlard) kimse onlar rahatsz etmeyecekti. Yahudi Reichsvertretmg'm (Berlin cemaatinin n ayak olmasyla Eyll 1933'te
kurulan, Almanya'daki btn Yahudi cemaatlerini ve rgtlerini bir
at altnda toplayan ve yneticileri kesinlikle Naziler tarafndan
atanmayan ulusal birliin) ifadesiyle, Nmberg Yasalar'yla ama
lanan "Alman ve Yahudi halklar arasnda, idare edecek kadar bir
iliki kurmay mmkn klacak bir zemin oluturmakt". Berlin ce
maati yelerinden radikal bir Siyonistin bu aklamaya ekleyecek
leri vard; "nsan her trl yasann idaresinde yaayabilir. Gelgelelim, neye izin verildiini ve neyin yasaklandn bilmeden yaaya
maz. Faydal ve saygdeer bir vatanda bile, byk bir halkn iin
deki bir aznln yevS haline gelebilir" (Hans Lamm, ber die Entwicklung des deuschen Judentums, 1951). Hitlerin 1934'te Rohm'
tasfiye ederek SA'nn, nceki pogromlardan ve vahetlerden nere
deyse tek bana sorumlu olan kahverengi niformal Frtna Slivarileri'nin gcn krdndan ve Eichmann'm kibirle "Frtna metot
lar" dedii yollara bavurmaktan her zaman kaman siyah nifor
mal SS'lerin gcnn her geen gn biraz daha arttndan haber
siz olmann gnl rahatlyla, Yahudiler genellikle geici bir an
lamann mmkn olacana inanyorlard; "Yahudi meselesinin
zm" iin ibirlii yapmay bile teklif etmilerdi. Ksacas, Eichmann drt yl sonra "uzman" aylaca Yahudi meselelerinde
rakla balad ve Yahudi yetkililerle ilk temaslarn gerekletir
dii sralarda, hem Siyonistler hem de Asimilasyonistler Yahudili
in btn ihtiamyla "yeniden canlandrlmasndan", "Alman Ya
hudiliiyle ilgili byk, yapc bir hareketten" bahsediyor; kendi
aralarnda hl ideolojik adan -gn gerekleip gerekleme
mesi kendi kararlarna balym gibi- Yahudi gnn istenen bir
ey olup olmadm tartyorlard.
Eichmann'm polis soruturmas srasnda, yeni departmanda a
lmaya nasl baladyla ilgili olarak anlattklar, phesiz arp
tlm olmakla beraber doruluk pay da tar ve tuhaf bir biimde
bu hayal lemini anmsatr. Von Mildensten -ie baladktan sonra
Eichmann' Albert Speer'in Todt rgtnn karayollar inasyla il
gili biriminin bana transfer ettiren yeni patronu- Eichmann'dan
ilk olarak Theodor Herzls'in nl Siyonist klasii Der Judenstaat'
(Yahudi Devleti) okumasn istemiti. Bu kitab okuyan Eichmann,

annda yzn Siyonizme dnd ve hayatnn geri kalannda bu

meseleyle hep ilgilendi. Grne gre hayat boyunca okuduu ilk
ciddi kitap, Eichmann'm stnde kalc bir etki brakm. O gnden
beri, tekrar tekrar syledii gibi (daha sonra nerilen "fiziksel zm"den, yani balarda Yahudileri kovmak iin kullanlan ama za
man iinde yok etmeye kayan zmden ziyade) "siyasi bir zm"
retmekten ve "Yahudilere stnde durabilecekleri salam bir ze
min salamann bir yolunu bulmaktan baka bir ey dnemez
olmutu. (1939'da Herzl'in Viyana'daki mezanna saygszlk eden
leri protesto ettiini ve sivil giysiler iinde, Herzl'in lmnn otuz
beinci yldnmnde dzenlenen anma trenlerine katldm gs
teren raporlar olduuna dikkat etmekte fayda var. in tuhaf, Yahu
di yetkililerle arasnn ne kadar iyi olduuyla srekli vnp durdu
u Kuds'te, Eichmann bunlardan hi bahsetmedi.) Bu giriime
katkda bulunmak iin, sz edilen fikirleri SS arkadalar arasnda
yaymaya, bu konu hakknda seminerler vermeye ve brorler hazr
lamaya balad. Daha sonra at pat, Yiddi bir gazeteyi kesik kesik
okuyacak kadar branice rendi - ok zor bir i baard sylene
mez; zira Almanca konuan herkes, birka dzine branice kelime
yi iyice rendikten sonra, esasen branice harflerle yazlan eski bir
Alman lehesi olan Yidd'i kolaylkla anlayabilir. kinci bir kitap,
Adolf Bhm'n History of Zionism'ini (Siyonizmin Tarihi) bile oku
du (duruma boyunca bu kitab Herzl'in Judenstaafyla kartrp
durdu); sylediine gre, gazete dnda herhangi bir ey okuma ko
nusunda her zaman ok isteksiz davranm ve srf babasn zmek
iin, evdeki ktphaneden asla yararlanmam biri iin byk bir
baar saylabilirdi bu. Bhm'den hareketle, btn rgtleri, genlik
kollan ve farkl programlanyla Siyonist hareketin organizasyon ya
psn inceledi. Bu kadarlk bir alma, Eichmann bu konuda "oto
rite" yapmasa da, Siyonist brolarnn ve toplantlarnn resmi casu
su olarak grevlendirilmesine yetti. Bu noktada, Yahudi meselele
riyle ilgili eitiminin neredeyse sadece Siyonizm ile ilgili olduuna
dikkat ekmekte fayda var.
Hepsi uzun zamandr Siyonist hareketin iinde bulunan tann
m Yahudi yetkililerle ilk temaslar gayet memnuniyet vericiydi.
"Yahudi meselesine" neden bu kadar hayranlkla baktn, kendi
"idealizmiyle" aklyordu; her zaman kk grd Asimilasyo-

nistlerin ve kendisine hi ilgin gelmeyen Ortodoks Yahudiler'in

aksine bu Yahuder, tpk Eichmann gibi "idealist"ti. Eichmanna
gre, her ne kadar bu nitelikleri idealistlikten ayrmak pek mmkn
grnmese de, "idealist" olmak sadece bir "fikre" inanmak veya a
lp rpmamak ya da rvet almamak demek deildi. "dealist" de
diin fikri (idea) iin yaard -dolaysyla bir iadam idealist ola
mazd- ve fikri iin her eyi, dahas herkesi feda etmeye hazr olur
du. Polis soruturmas srasnda, byle bir ey yapmas gerekseydi
kendi babasn bile lme gndermekten ekinmeyeceini syler
ken, sadece emir kulu olduunu ve emirlere itaat etmeye hazr oldu
unu vurgulamaya almyordu; kendisinin her zaman tam bir
"idealist" olduunu da gstermeye alyordu. Herkes gibi, tam bir
"idealistlin de ahsi duygular olurdu elbette; ama "fikri" ile at
yorsa, bu duygularn yapacaklarn engellemesine asla izin vermez
di. Eichmann'm karlat Yahudiler arasndaki en byk "idea
list" Dr. Rudolf Kastner'di; Yahudilerin Macaristan'dan srlmeleri
srasnda mzakerelerde bulunmular ve yz binlerce Yahudinin
Auschvvitze nakledilmeden nce tutulduu kamplarda "asayi ve
dzen"in salanmasna karlk, Eichmann'm birka bin Yahudinin
"yasad yollardan" Filistin'e geiine (aslnda bu trenlerin banda
Aman polisi bekliyordu) izin vermesi konusunda anlamaya var
mlard. Anlama sayesinde kurtuian, daha ziyade tannm Yahudilerden ve Siyonist rgtlerin genlik kollarna ye olanlardan
oluan bu birka bin kiilik grup, Eichmannm ifadesiyle, "en iyi bi
yolojik malzemeydi. Eichmannm anlad kadaryla, Dr. Kastner
"fikri" uruna Yahudi kardelerini feda etmiti, zaten olmas gere
ken de buydu. Eichmann durumasndaki hkimden biri olan
Benjamin Halevi, sraildeki Kastner durumasna bakanlk etmi
ti; bu durumada, Eichmannla ve baka st dzey Nazilerle ibirli
i yapt iin kendisini savunmak zorunda kalan Kastner, Halevi
ye gre "ruhunu eytana satmt. Sank sandalyesine oturunca, ey
tan bamza "idealist" kesilmiti. Bu durumda, inanmak ne kadar
zor olsa da, ruhunu eytana satan birinin de "idealist olmas gayet
mmkndr.
Eichmann, raklnda rendiklerini uygulamak iin ilk frsa
t, btn bunlar olmadan ok nce yakalad. Anschluss'tan (Reich'n
Avusturyay ilhak etmesinden) sonra, Mart 1938'de, g ilerini or

ganize etmek zere Viyana'ya gnderildi. Bu srada, Almanyada

kimsenin g diye bir eyden haberi yoktu; nk 1938 sonbahar
na kadar, bu lkedeki Yahudiler ok isterlerse g etmelerine izin
verilecei ama buna asla zorlanmayacaklar yalanma inandlar. Al
man Yahudilerinin bu yalana inanmalarnn sebeplerinden biri, 1920'
de hazrlanan NSDAP programyd. Weimar Anayasasyla ayn tu
haf kaderi paylaan bu program da asla resmi olarak feshedilmemiti; hatta Hitler, Yirmi Be Maddeden oluan bu programn tek
bir maddesinin bile "deitirilemeyeceini" aklamt. Daha son
ra olanlar dnlrse, bu plann Yahudi aleyhtar hkmlerinin as
lnda zararsz olduu bile sylenebilirdi: Yahudiler tam vatanda
olamayacaklar, devlet kadrolarnda grev alamayacaklar, basn
sektrnde alamayacaklard ve 2 Austos 1914'ten, I. Dnya Sa
va baladktan sonra Alman vatandalna geenler vatandalk
haklarndan mahrum braklacaklar, yani snrd edileceklerdi.
(Her zamanki gibi, vatandalk haklarndan mahrum etme sreci
hemen balatld; Zbaszyn'deki Polonya snrna doru her gn bi
raz daha srlen ve burada hemen kamplara kapatlan on be bin
kadar Yahudinin toptan snrd edilmesiyse bundan tam be sene
sonra, artk kimsenin byle eyler olmasn beklemedii bir srada
gerekletirildi.) Nazi yetkililer Parti programn hibir zaman cid
diye almadlar; herhangi bir partiden farkl olan bir harekete, hibir
programn snrlayamayaca bir harekete ait olmakla vnp dur
dular. Naziler iktidara gelmeden nce bile, bu Yirmi Be Madde sa
dece parti sistemine ve oy verecekleri partinin programnn ne oldu
unu soracak kadar antika olan mstakbel parti semenlerine bah
edilmi bir ayrcalktan baka bir ey deildi. Anladmz kada
ryla, Eichmann'n byle kt alkanlklar yoktu; Kuds mahke
mesine Htler'in programn bilmediini anlatrken muhtemelen do
ruyu sylyordu: "Parti programnn ne olduu pek nemli deildi;
sonuta, katldnz eyin ne olduunu biliyordunuz." Dier taraf
tan Yahudiler, Yirmi Be Madde'yi ezbere bilecek ve buna inanacak
kadar antika insanlard; Parti programnn yasal uygulamalaryla
elien ne varsa, genellikle disiplinsiz ye veya gruplarn gelip ge
ici, "devrimci taknlklarna" veriyorlard.
Ama Mart 1938'de Viyana'da olanlar dnlenlerden ok fark
lyd. Eichmannn grevi, "tehcir" olarak tanmlanmt ve bu sefer

tehcir tam da tehcir anlamnda kullanlyordu: Ne istediklerine ve

hangi lkenin vatanda olduklanna baklmakszn, btn Yahudiler g etmeye zorlanacakt, yani srlecekti. Eichmann ne zaman
hayatnn bu on iki yln dnse, Avusturya Yahudileri G Mer
kezi'nin yneticisi olarak Viyana'da geirdii bu bir seneyi, hayat
nn en mutlu ve en baarl senesi olarak gryordu. Ksa bir sre
nce subay rtbesine ykselerek Untersturmfhrer, yani temen ol
mu ve "muarzlarn, yani Yahudilerin rgtlenme yntemleri ve
ideolojisi konusundaki engin bilgisinden" dolay takdire layk g
rlmt. Viyanadaki grevi ilk nemli iiydi; ok yava ilerleyen
kariyerinin akbeti, bu zamana kadar hep srncemede kalmt. Bu
ii baarmak iin muhtemelen deli gibi uramt, baars gerek
ten kayda deerdi: Sekiz ay iinde krk be bin Yahudi Avusturya'y
terk etmiti, ayn dnemde Almanya'dan ayrlan Yahudilerin says
ise on dokuz bini gemiyordu. Aradan on sekiz ay gemeden, Avus
turya neredeyse yz elli bin Yahudden "temizlendi". Yahudi nfu
sun aa yukar yzde altmn oluturan bu insanlarn hepsi lke
den "yasal olarak" ayrld; sava patlak verdikten sonra bile altm
bi kadar Yahudi lkeden kat. Peki ama Eichmann bunu nasl
yapt? Btn bunlar mmkn klan asl fikir, elbette Eichmann'dan
kmad; kesin denebilecek kadar yksek bir ihtimalle .bu talimat
veren, Eichmann Viyanaya gndermi olan Heydrich'ti. (Eich
mann, bu fikrin kimden ktn aka sylemedi ama byle br
imada bulundu; dier taraftan [Yad Vashem'in yaymlad Blten'
gre] "Adolf Eichmann'm tam sorumluluu" gibi fantastik bir teze
ve hatta "btn bu fikirlerin tek kiiden [mesela, Eichmann'dan]
kt" gibi daha fantastik bir varsayma sarlan srailli yetkililer,
kendini dev aynasnda grmeye zaten meyilli olan Eichmann'm ii
ni kolaylatrmaktan baka bir ie yaramaz.) Heydrich'in Kristall
nacht sabah Gring'le birlikte bir toplantda aklad bu fikir ga
yet basit ve zgnd: "Yahudi cemaati araclyla, g etmek iste
yen zengin Yahudilerden br miktar para topladk. Zengin Yahudiler, bu miktar deyerek ve stne biraz da dviz vererek fakir Ya
hudilerin lkeyi terk etmesini mmkn hale getirdiler. Asl sorun,
zengin Yahudilerin lkeden ayrlmasn nasl salayacamz deil,
Yahudi ayaktakmmdan nasl kurtulacamzd." Ve bu "sorunu"
zen Eichmann deildi. Duruma bittikten sonra Hollanda Devlet

Sava Dokmantasyonu Enstits'nden edinilen bilgilere gre,

"g fonlar" fikrinin sahibi -Eichmann ifadesinde byle sylemi
ti- "Viyana, Prag ve Berlin'deki Yahudi g merkez brolarndaki
yasal meselelerle ilgilenmesi iin kendisinin ie ald" Erich Rajakowitsch adnda "parlak bir avukatt". Bir sre sonra, Nisan 1941'
de, Heydrich "igal edilen btn Avrupa lkelerinde, 'Yahudi mese
lesinin zm' iin model oluturacak bir merkez bro kurmak"
zere Rajakowitschi Hollandaya gnderir.
Yine de, ancak operasyon srasnda zlebilecek bir yn so
run vard hl; Eichmann o srada phesiz, hayatnda ilk defa, ba
z zel nitelikleri olduunu fark ediyordu. Gayet iyi becerdii, ba
kalarndan daha iyi yapt iki ey vard: rgtlemek ve mzakere
lerde bulunmak. Avusturya'ya varr varmaz, Yahudi cemaatinin tem
silcileriyle mzakereleri balatt. Ama daha nce, bu insanlar ha
pisten veya toplama kampndan karmas gerekmiti. nk Al
manyada grlen "taknlklardan" kat kat fazla olan "devrimci
coku", Avusturya'nn nde gelen Yahudilerinin neredeyse hepsinin
hapsedilmesiyle sonulanmt. Byle bir deneyimden sonra, Eichmannm Yahudileri gn kendilerinin iyiliine olduuna ikna et
mesine gerek kalmad. in aslna baklrsa, gle ilgili zorluklar
gndeme getiren de Yahudiler oldu. Mali sorun oktan "zlm
t", imdi nlerindeki en byk sorun her gmenin lkeden ayr
labilmek iin toplamas gereken evraklarn ok fazla olmasyd. Bu
evraklarn hepsi snrl bir sre iin geerliydi ve bu nedenle Yahu
diler daha sonuncu belgeyi alamadan genellikle ilkinin zaman ok
tan gemi oluyordu. Eichmann lerin nasl yrdn, daha
dorusu nasl yrmediini anlaynca, "kendisine dant" ve iki
taraf iin de adil olacan dnd bir fikre hayat verdi". "Bir
montaj hatt" hayal etti, "bu hattn bir ucundan ilk belge girecek,
sonra sre iinde dier belgeler buna eklenecek ve hattn teki
ucundan da son rn olarak bir pasaport kacakt". Bu hayalin ger
ek olabilmesi iin, konuyla ilgili btn yetkililerin -M aliye Ba
kanl alanlar, gelir vergisi memurlar, polis, Yahudi cemaati,
vb - ayn at altnda toplanmas; ayn at altnda, bavuru sahibi
nin gz nnde almaya zorlanmas gerekiyordu. Bylelikle
bavuru sahibi de artk bir devlet dairesinden dierine koturup dur
mak zorunda kalmayacak, muhtemelen kendi stnde oynanabile

cek aalayc oyunlardan korunacak ve birtakm rvet harcama

larndan kurtulacakt. Eichmann, her ey hazr hale gelince ve mon
taj hatt przsz ve sratli bir biimde almaya balaynca, yap
lan ii tefti etmeleri iin Berlin'deki Yahudi yetkilileri "davet etti".
Yetkililer grdkleri karsnda dehete dmlerdi: "Otomatik bir
fabrika, frna bal bir un deirmeni gibiydi. Hl biraz mal ml
k, fabrikas, dkkn veya banka hesab olan bir Yahudiyi sistemin
bir ucuna koyuyordunuz; tezgh tezgh, daire daire dolap teki
utan be parasz, btn haklarndan yoksun braklm ve eline sa
dece bir pasaport tututurulmu biri olarak kp geliyordu. Pasa
portunda da u yazyordu: ki hafta iinde lkeyi tek etmezseniz
toplama kampna gnderileceksiniz.1"
Bu sre iin i yzn anlatyordu aslnda, ama iin i yz sa
dece bundan ibaret deildi. Zira bu Yahudilerin neden "be parasz"
braklamayaca ok akt; byle bir zamanda, baka hibir lke
onlar kabul etmeye yanamazd. Yahudiler ihtiyalar olan Vorzeigegeld i, vize alabilmek ve kendilerini kabul edecek lkenin gle
ilgilenen birimlerinden geebilmek iin gstermeleri gereken para
y buldular. Ellerinde biraz da dviz olmas gerekiyordu, ama Reich'm bu dvizi Yahudilerle arur etmeye hi niyeti yoktu. Bu ihti
yalar, Yahudilerin yabanc lkelerdeki banka hesaplaryla karla
namazd; yllardr yasad sayldklar iin, bu hesaplara ulamak
her halkrda ok zordu. Bu nedenle Eichmann Yahudi yetkilileri,
byk Yahudi rgtlerinden fon istemeleri iin yurtdma gnderdi
ve Yahudi cemaati de bu fonlar salam bir kr pay ekleyerek ms
takbel gmenlere satt mesela, piyasa deeri 4,20 mark olan
1 dolar, 10-20 marka satlyordu. Yahudi cemaati bu sayede hem fa
kir Yahudiler ve yurtdnda paras olmayanlar iin gerekli paray
hem de kendisinin artk iyice kapsaml hale gelen faaliyetleri iin
gerekli fonlar salad. Almanya'nn mali otoriteleri, yani Bakanlk
ve Hazine bu anlamaya iddetle kar kt. Eichmann yine de an
lamay yapt, ama sonunda bu muamelelerin Mark'm deer kayb
na uramasna yol atn grd.
Eichmann'm sonunu hazrlayan felaket, bu kadar yksekten at
mas oldu. Savan son gnlerinde adamlarna unlar sylerken
yapt, yine atp tutmaktan baka bir ey deildi: "Gle oynaya ,
mezara gireceim; nk be milyon Yahudinin [veya "Reich d-

maninin", hep byle sylediini iddia ediyordu] lm yznden

vicdan azab ektiimi bilmek bana olaanst bir tatmin hissi ve
riyor." Eichmann mezara girmedi; vicdan azab ekmesine yol aan
bir ey olduysa, o da cinayet deil -daha sonra rendiimize g
re - Viyana Yahudi cemaatinin banda bulunan ve sonradan en gz
de Yahudilerinden biri haline gelen Dr. Josef Lv/enherz'e tokat atmasyd. (Kendi personeli nnde Lwenherzden zr dilemi, yi
ne de bu olay cann hep skm.) Eichmann'm be milyon Yahudinin, btn Nazi brolarnn ve yetkililerin elbirliiyle ac ektirdii
Yahudiierin hepsinin lmnden sorumlu olduunu iddia etmesi,
kendisinin de gayet iyi bildii gibi abesti; ama bu iddiay kendisini
dinleyen herkese gna getirecek kadar, hatta on iki sene sonra Ar
jantin'deyken bile tekrarlyordu. nk "sahneden byle indiini
dnmek olaanst bir sevin hissi veriyordu" Eichmann'a. (Sa
vunma iin tanklk eden ve Eichmann' Macaristandan tanyan es
ki Elilik Maviri Horst Grell ifade verirken Eichmann'm atp tut
tuunu dndn sylemiti. Eichmann'm bu sama iddiasn
duyan herkes bunu hemen anlam olmal.) Sanki getto sistemini
kendisi "bulmu" veya btn Avrupa Yahudilerini Madagaskara
sevk etme fikrine kendisi "hayat vermi" gibi davranrken yapt,
yine atp tutmaktan baka bir ey deildi. Eichmann'm "fikir baba
s" olduunu iddia ettii Theresienstadt gettosu, igal edilen Avru
pa topraklarnn getto sistemiyle tanmasndan yllar sonra kurul
mutu; birtakm imtiyazl kategorilere gre zel bir getto kurma ii
de, tpk getto sisteminin kendisi gibi, Heydrich'in "fikriydi". Gr
ne gre, Madagaskar plan Alman Dileri Bakanl'nn brola
rnda "hayat bulmutu"; Eichmannm bu plana katks da sevgili Dr.
Lwenherz'ine ok ey borluydu, zira Eichmann drt milyon Yahudinin savatan sonra Avrupadan -muhtemelen Filistin'e, nk
Madagaskar plan ok gizli tutuluyordu- nasl nakledilebilecei
konusunda "birka fikir gelitirmesi" iin Lwenherzi grevlendir
miti. (Durumada bu raporla karlanca, yazann Lwenherz ol
duunu inkr etmedi; gerekten yerin dibine gemi gibi grnd
nadir anlardan biriydi bu.) Sonunu hazrlayan da byk laflar et
meden duramamasyd zaten -diyar diyar dolanan adsz sansz bir
gezgin olmaktan sklm t- ve hem baka hibir eyi yapmaya de
er bulmadna hem de savatan sonra kendisine hi beklenmedik

bir "hret" bahedildiine gre, bu itki zamanla daha da glenmi

olmalyd.
Byk laflar etmek yaygn bir kusurdur; zelde ise, Eichmann
n karakterini belirleyen asl kusur, herhangi bir meseleye bakas
nn gznden bakma konusunda bu kadar beceriksiz olmasyd. Bu
kusur en ok Viyana yllaryla ilgili olarak anlattklarnda gze ar
pyordu. Eichmann, adamlar ve Yahudiler "elbirliiyle alyor
lard" ve ne zaman bir sorun ksa Yahudi yetkililer "ilerini boalt
mak", "btn znt ve kederlerini" anlatmak ve yardm istemek
iin koa koa Eichmann'a geliyorlard. Yahudiler g etmek "isti
yordu", zaten Eichmann Yahudilere yardm etmek iin oradayd, zi
ra Nazi yetkililer de Reich'larm judenrein grmek istediklerini ifa
de etmilerdi. stekleri rtyordu ve o, Eichmann, "iki tarafn da
hakkn verebilirdi. Durumada, sra hikyenin bu blmne gel
diinde, Eichmann hi istifini bozmad; yine de bugn, "zaman ok
deitiinden", Yahudilerin bu "elbirliiyle almay" hatrlamak
tan pek holanmayabileceklerini kabul ediyordu ve onlarm "duygu
larn incitmek" istemiyordu.
29 Mays 1960 ile 17 Ocak 1961 arasnda yrtlen polis soru
turmas kaytlarnn her sayfas Eichmannn dzeltmesinden ve
onayndan geen Almanca metni -korkun olann sadece sama de
il, dpedz komik de olabileceini anlayacak kadar akl banda
olduu srece- bir psikolog iin gerek bir altn madenidir. Bu ko
medinin bir ksmn ngilizce'ye aktarmak olanakszdr; nk kay
na tam da Eichmann'n Almanca'yla kahramanca mcadelesi, her
defasnda yenilgiyle sonulanan bu savatr. Sk sk kulland "ka
natl kelimelerle" (geflgelte Worte - klasiklerden yaplan mehur
alntlar iin kullanlan, gndelik Almanca'dan bir tabir) aslnda
beylik laflar (Redensarten) veya sloganlar (Schlagvvorte) kastet
mesi komiktir. Sassen dokmanlaryla ilgili olan ve mahkeme reisi
nin Almanca yrtt apraz sorgu srasnda, hikyelerine biraz
heyecan katmaya alan Sassen'e nasl kar koyduunu anlatmak
iin "kontra geben" (ksasa ksas) ifadesini kulland; kt oyunla
rnn hikmetlerini besbelli bilmeyen Hkim Landau ne demek iste
diini anlamad, Eichmann ise akimdakiler! baka trl anlatmann
bir yolunu bulamad. Muhtemelen okul yllarnda bile bana bela
olan -v e hafif bir dilyitimine yaklaan- bu kusurun pek farknda ol-

mayat Eichmann, "benim tek dilim, resmi yazmalarda kullanlan

bu dil [Amtssprache ]" diyerek zr diledi. Ama resmi yazmalarda
kullanlan bu dilin kendi dili haline gelmesinin asl sebebi, Eichmara'm sahiden klie olmayan tek kelime edememesiydi. (Psikiyatristlerin gayet "normal" bulduu ve "insanlarn ok houna gitti
ini" dnd eyler bu klieler miydi? Bir papazn yardmna
kotuu ruhlarda grmek isteyecei "olumlu dnceler" bunlar
myd? Eichmann karakterinin bu olumlu yann gstermek iin en
iyi frsat Kuds'teyken, zihinsel ve psikolojik salndan sorumlu
gen bir polis memuru biraz gevemesi iin kendisine Lolita 'yi ver
diinde yakalamt. Aradan iki gn getikten sonra kitab geri ver
miti, bu duruma ne kadar ierledii her halinden belliydi; polise,
"Ahlaki adan kesinlikle ok zararl bir kitap" ["Das st aber ein
sehr unerfreuliches Buch "] demiti.) Sonunda sana "bo laflar"
ettiini sylediklerinde, hkimler phesiz ok haklydlar; ama bu
'bo laflarn sahte olduunu, sann irkin ve aslnda hi de bo ol
mayan dier dncelerini bu yolla saklamaya altn dnr
ken yanlyorlard. Kt hafzasna ramen, Eichmannn kendisi
in nemli olaylar her defasnda kelimesi kelimesine ayn beylik
laflarla ve kendi uydurduu klielerle (ne zaman kendi kelimeleriy
le bir cmle kurmay baarsa, bu cmleyi klie haline gelene kadar
tekrar ediyordu) anlatmasndaki dikkat ekici tutarllk bu varsay
m rtyordu. ster Arjantin veya Kuds'te anlarn yazarken is
ter polis soruturmas veya duruma srasnda olsun, her zaman ay
n eyleri ayn biimde ifade ediyordu. Eichmann' dinledike, ko
numa konusundaki yetersizliinin dnme , daha dorusu baka
larnn bak asna gre dnme konusundaki yetersizliiyle ya
kndan ilikili olduunu daha iyi anlyordunuz. Eichmann'la ileti
im kurmann imknsz olmasnn nedeni yalan sylemesi deil,
kelimelere ve bakalarna kar ve buna bal olarak gereklie kar
en gvenilir zrhla sarlm olmasyd.
Nitekim, Yahudi bir polis tarafndan sorguya ekilmenin ger
ekliiyle sekiz ay boyunca kar karya kalan Eichmann, bu poli
se neden SS iinde daha yksek bir mertebeye ulaamadn, ykselememesinin kendi hatas olmadn uzun uzun, tekrar tekrar an
latma konusunda bir an olsun tereddt etmedi. Ykselmek iin her
eyi yapmt, hatta kendisini aktif greve yollamalarn bile iste

miti - "Cepheye gidersem daha abuk albay olurum, diye dn

mtm". Ama mahkemede aksini iddia etmi, sanki tayin olmay
srf kanl grevlerinden kamak iin istemi gibi konumutu. Bu
iddiasnda fazla srar etmedi; yine de, tuhaf bir biimde, Bakomiser Less'e anlattklaryla da yzlemek zorunda kalmad. Lesse Einsatzgruppen'e, Do'daki mobilize katliam birliklerine atanmay
mit ettiini, zira Mart 1941de bu birliklerin dzenli hale gelme
siyle kendi brosunun "ldn" sylemiti - g bitmi, tehcir
operasyonlarysa daha balamamt. Nihayet en byk tutkusun
dan da bahsetmiti; polis efliine ykselerek bir Alman kasabas
na atanacak ve eski gnlerdeki gibi, bu ie karmayacakt. Soru
turma kaytlarnn bu sayfalarm bylesine komik klan, Eichmann'
n btn bunlar ackl hikyesini dinleyen herkesin "normal, insa
ni" bir sempati gstereceinden emin biri havasnda anlatm olma
syd. "Yaptm btn hazrlklar, planlar hep ters gitti; hem ahsi
ilerim hem de Yahudilere bir yer ve toprak salamak iin yllar y
l verdiim uralar hep ters gitti. Bilmiyorum, sanki her ey kt
bir bynn etkisi altndayd; ne arzuladm, istedim, planladmsa
kaderim bir biimde buna engel oldu. Konu ne olursa olsun, emek
lerim hep boa gitti." Bakomiser Less, eski bir SS albayndan edi
nilen ve muhtemelen Eichmannm syledikleriyle elien, anlattklann yalanlayan kantlar hakknda ne dndn sorduunda, f
keden sarslarak yle haykrd: "Bu adam zamannda nasl SS, na
sl albay olmu hi aklm almyor, bunu hi aklm almyor. Byle bir
eyin olmas kesinlikle ama kesinlikle imknsz. Ne syleyeceimi
bilemiyorum." Bunlar sylerken asla saygszlk etmek gibi bir ni
yeti yoktu, gemite hayatm ynlendiren standartlan o zaman bile
savunmak ister gibiydi. "SS", "kariyer" veya "Himmler" (ona hi
hayranlk duymad halde, Himmlerden sz ederken her zaman o
uzun resmi sfatm kullanrd: Reichsfhrer SS ve Polis efi) keli
meleri Eichmann1m iinde deitirilmesi kesinlikle imknsz bir
mekanizmay harekete geirirdi. AlmanyalI bir Yahudi olan ve SS
yelerinin, yksek ahlaki nitelikler sergileyerek kariyerlerinde iler
lediklerini dnme ihtimali hibir surette bulunmayan Bakomiser
Less'in varl, bu mekanizmay bir an olsun rayndan karmam.
Komedi zaman zaman dehete dnr ve muhtemelen gayet
doru, korkun mizah her trl Gerekstc icad kolayca aan

hikyelerle sonulanr. Eichmann'n polis soruturmas srasnda

anlatt, Yahudi cemaatinin temsilcilerinden biri olan talihsiz Viyanah Ticaret Maviri Storfer ile ilgili hikye de byle bir hikyedir.
Eichmann, Auschwitz Komutan Rudolf Hss'ten bir telgraf alm
ve telgrafta Storferin ok ksa bir sre nce Auschwitz'e getirildii,
acilen Eichmann grmek istedii yazyormu. "Tamam, dedim ken
dime, bu adam her zaman iyi davranlar sergiledi, ona vakit ayr
maya d e er... Bizzat gidip derdinin ne olduunu reneceim. Ebner'e [Viyana Gestaposunun efi] ktm; Ebner, hatrlayabildiim
kadaryla, 'Keke byle bir mnasebetsizlik yapmasaym, saklan
m ve kamaya alm' gibisinden bir eyler syledi. Polis de Storferi yakalayp toplama kampna gndermi. Reichsfhrer'in [Himmler] emirlerine gre, bir kere ieri giren biri asla dar kamazd.
Kimsenin elinden bir ey gelmezdi, ne Dr. Ebner ne ben ne de bir
bakas bu konuda hibir ey yapamazdk. Auschwitz'e gittim ve
Hss'ten Storfer'i grme ricasnda bulundum. 'Evet, evet [dedi Hss],
alma ekiplerinden birinde.' Storfer'le karlamak normal, insani
bir eydi; normal, insani bir karlamayd. Ne kadar zntl ve
kederli olduunu anlatt. Ben de, 'Aziz dostum Storfer [Ja, mein Ueber guter Storfer ], kesinlikle ok ansszz!' dedim. 'Ne ansszlk
amal' Bir de, 'Bak, sana gerekten yardm edemem, nk Reichs
fhrer'in emirlerine gre kimse dar kamaz. Ben seni karamam. Dr. Ebner de seni karamaz. Duyduuma gre bir hata yap
msn, saklanmsn veya kamaya almsn; neticede senin by
le bir ey yapmana gerek yoktu, dedim. [Eichmann, Yahudi temsil
cilerinden biri olduu iin Storfer'n tehcir operasyonundan muaf
olduunu kastediyordu.] Buna karlk ne sylediini hatrlamyo
rum. Daha sonra halini hatrn sordum. Storfer ey dedi, hah, al
mamas in bir eyler yaplp yaplamayacan merak ediyordu,
yapt i ok ard. Ben de Hsse, 'almasn, Storfer alma
sn!' dedim. Ama Hss, 'Burada herkes alr,' diye karlk verdi.
Tamam, dedim; Storferin bir sprgeyle akl tal yollan temiz
tutma iiyle grevli olduunu,' kk akl tal yollar vard orada,
'sprgesiyle banklardan birine oturmaya hakk olduunu bildiren
bir pusula hazrlayacam. Storfere, Olur mu, Bay Storfer? Sizin
iin uygun mu?' dedim. Buna ok memnun oldu, el sktk; daha
sonra sprgesini getirdiler, Storfer de gidip bankna oturdu. Yllar

ca beraber altm adam en azndan grebildiim iin, konua

bildiimiz iin byk br sevin yayordum." Bu normal, insani
karlamadan alt hafta sonra, Storfer ld - gazla zehirlenmemiti anlalan, ama vurulmutu.

Ders kitaplarna konu olacak bir kt niyet vakas, sahte bir kendi
ni aldatmayla korkun bir aptalln birleimi mi bu? Yoksa sadece
hibir zaman pimanlk duymayan suluya (Dostoyevski gnlkle
rinin bir yerinde, Sibirya'daki onlarca katil, tecavzc ve soyguncu
dan bir tanesinin bile hata yaptn kabul ettiini grmediini sy
ler), suu gerekliin ayrlmaz bir paras haline geldii iin ger
eklikle yzlemeyi gze alamayan bir kiiye mi rnektir? Yine de
Eichmann'm durumu, sradan bir sulunun durumundan farkldr:
Sradan sulu kendisini, sula ilikili olmayan dnyann gerekli
inden, sadece kendi gruhunun dar snrlar iinde tam anlamyla
koruyabilir. Eichmann'm yalan sylemediinden, kendini aldatma
dndan emin olmak iin gemii dnmesi yeterliydi; nk
Eichmann ile yaad dnya, bir zamanlar kusursuz bir uyum iin
deydi. Seksen milyon insanyla Alman toplumunu gereklik ve ol
gulardan koruyan da yine ayn aralard; ayn kendini aldatma, ay
n yalanlar ve Eichmann'm zihniyetine artk iyice kk salm olan
ayn aptallkt. Bu yalanlar yldan yla deiiyor ve ou zaman birbiriyle eliiyordu; dahas, Parti hiyerarinin eitli kademelerinde
ki insanlarn ya da genel anlamda halkn inand yalanlarn ille de
ayn olmas gerekmiyordu. Ancak kendini aldatma pratii ok yay
gnlam, hayatta kalmann neredeyse en nemli ahlaki nkoulla
rndan biri haline gelmitir; dolaysyla bugn, Nazi rejiminin
knden on sekiz yl sonra, bu rejimin apak yalanlarnn byk
bir ksmnn unutulduu bir zamanda bile, yalancln Alman ulu
sunun karakterinin ayrlmaz.bir paras haline geldiini dnm e-.
mek zordur. Sava srasnda, Alman halknn tamam stnde en
ok etkili olan yalan, "Alman halknn kader sava" [der Schick
salskam pf des deutschen Volkes] sloganyd. Hitlerin veya Goebbels'in bulduu bu slogan, insann kendini aldatmasn adan
kolaylatryordu: Birincisi, bu sava aslnda sava deil, demeye
getiriyordu; kincisi, sava balatan Almanya deil, kader olmutu;

iincs, bu sava Almanlar iin bir lm kalm meselesiydi - ya

dmanlarn yok edeceklerdi ya da kendileri yok olacaklard.
Hem Arjantin'deyken hem de Kudsteyken, Eichmann'm sula
rn itiraf etme konusunda insan hayrete drecek kadar istekli
davranmasnn nedeni, su konusunda kendini aldatma kapasitesin
den ziyade nc Reich'n genel ve genel kabul gren atmosferi
ni oluturan sistematik yalancln hlesiydi. "Tabii ki" Yahudilerin yok edilmesinde rol oynamt; tabii k Eichmann Yahudileri
nakletmese, kimse kasabn eline dmezdi". "Ne 'itiraf edeyim?"
diye soruyordu. Daha sonra, artk "eski dmanlaryla bar yap
mak istediini" sylyordu - Eichmann'm hislerini paylaan sade
ce Himmler (savan son ylnda byle hissettiini sylemiti) veya
i Cephesi lideri Robert Ley (Nmberg'de intihar etmeden nce,
katliamlardan sorumlu Nazilerden ve hayatta kalan Yahudilerden
oluan bir "uzlama komitesi" kurmay teklif etmiti) deildi; ne
kadar inanlmaz olsa da, sava sona erdiinde, sradan pek ok Al
mann azndan da kelimesi kelimesine ayn eyleri duyuyordunuz.
Bu korkun klie tepeden inme deildi, daha ok kendilerinin uy
durduu beylik bir laft, insanlarn on iki senedir birlikte yaad
dier klieler gibi bu da gereklikten yoksundu ve azndan kar
kmaz, konuan kiiye "olaanst bir sevin hissi" verdiini ne
redeyse grebiliyordunuz.
Eichmann'm zihni byle cmlelerle azna kadar doluydu. Haf
zas gerek olaylar konusunda ne kadar gvenilmez olduunu kant
lamt. yice ileden kt ender anlardan birinde, Hkim Landau
yle demiti: "Ne hatrlayahilirsinV (eitli ldrme metotlarnn
tartld mehur Wannsee Toplantsn hatrlamyorsan). Eich
mann'm cevab, kariyerinin dnm noktalarn gayet iyi hatrlad;
ama bu anlarn Yahudileri yok etmenin tarihinin, daha dorusu tari
hin dnm noktalaryla kesimedii oldu elbette. (Savan balad
veya Rusya'nn igal edildii tarihi tam olarak hatrlamakta her za
man zorluk ekmiti.) Ama asl mesele, u veya bu zamanda kendi
sine "sevin hissi" vermeye yaram cmlelerden birini bile unut
mam olmasyd. Bu nedenle, hkimler apraz sorgu srasnda ne
zaman Eichmann'm vicdanna bavurmaya almlarsa "sevin"
ile karlamlar, hayatnn her dnemi ve her faaliyeti iin emrine
amade baka bir sevin verici kliesi olduunu rendiklerinde hem

fkelenmi hem de huzursuz olmulard. Eichmann'm zihninde, sa

van sonu iin gayet uygun olan "gle oynaya mezara gireceim
sz ile artk -o k farkl koullar altnda- Eichmann'm iini rahat
latmakla tamamen ayn ilevi yerine getiren "yeryzndeki btn
antisemitere ibret olsun diye, herkesin gz nnde seve seve ken
dimi asarm sz arasnda eliki yoktu.
Eichmann'm bu alkanlklar duruma boyunca bir hayli sorun
yaratt - Eichmanndan ziyade onu sulamaya, savunmaya, yargla
maya ve haber yapmaya gelenler iin. Btn bu ileri halledebil
mek iin Eichmann ciddiye almak gerekiyordu, ama bu adam cid
diye almak ok zordu. nk bunu yapmanm tek yolu, gerekleti
rilen fiillerin kelimelerle ifade edilemeyecek kadar korkun olmas
ile bu fiilleri gerekletiren kiinin komiklii arasndaki ikilemi
zmeye alrken kolaya kap Eichmannm aslnda cin gibi, iini
bilen bir yalanc olduu sonucuna varmakt; ne var ki, Eichmannm
byle biri olmad ortadayd. Eichmann'm bu konudaki kanaatleri
mtevazlktan ok uzakt: "Kaderin bana bahettii birka yete
nekten biri, bana bal olduu lde, hakikati syleme yetenei
dir. Savc, ilemedii sular stne ykmaya almadan nce bi
le byle bir yetenee sahip olduunu iddia etmiti. Arjantin'de Sassenle grmeye hazrlanrken, hl -o dnemde kendisinin de
dikkat ektii gibi- "fiziksel ve psikolojik adan tam bir zgrl
e sahip olduu zamanlarda ald dzensiz ve geliigzel notlar
da, "gelecein tarihilerine, burada kaydedilen hakikatin yolundan
sapmayacak kadar nesnel olmalar konusunda fantastik bir uyar
da bulunuyordu - uyarsnn bu kadar fantastik olmasnn sebebi,
dorudan, teknik ve brokratik adan kendi iiyle ilgili olmayan
her eyden tamamen habersiz olduunun ve ok kt bir hafzaya
sahip olduunun bu karalamalardan satr satr okunmasyd.
Savc ne kadar urarsa urasn, bu adamn canavar" olmad
ortadayd, ama soytar olmadndan kukulanmamak elde deil
di. Bu phe meselenin tamam asndan hayati-bir nem tadn
dan; Eichmann ve onun gibilerin milyonlarca insana ektirdii st
rap gz nnde bulundurulduunda, byle bir pheyi devam ettir
mek ok zor olduundan, Eichmann'm en korkun soytarlklar
pek fark edilmedi ve neredeyse hibir zaman rapor edilmedi. nce,
stne basa basa, u bedbaht hayatndan rendii tek eyin insann

asla yemin etmemesi gerektii olduunu syleyen (Bugn, hi

kimse, hibir hkim beni yeminli ifade vermeye; tank olarak, ye
minliyken bir eyler aklamaya ikna edemez. Bunu reddediyorum,
bunu ahlaki nedenlerle reddediyorum. Deneyimlerim bana, bir ye
min edince, bu yemin yznden olabileceklerin sorumluluunu st
lenmek gerektiini gsterdiinden, dnp tandm ve yeryzndeki hibir hkimin veya baka hibir otoritenin beni asla yemin et
meye, yeminli ifade vermeye zorlayamayaca sonucuna vardm");
ama daha sonra, kendi savunmasn kendisi yapmak isterse, savun
masna "yeminli veya yeminsiz" devam edebilecei aka anlatl
dnda, bu duruma hi ses karmadan yeminli ifade vermeyi ye
leyeceini aklayan bir adamla ne yaplr? Bir taraftan, polis m
fettii gibi mahkemeyi de tekrar tekrar, byk bir duygu ovuyla,
yapabilecei en kt eyin gerek sorumluluklarndan kamak, ca
nnn derdine dmek, af dilenmek olduu konusunda ikna etmeye
alan; ama dier taraftan, avukatnn talimatlar dorultusunda,
elle yazlm, af talebim ieren bir belgeyi mahkemeye sunan bir
adamla ne yaplr?
Echmann asndan, bunlarn hepsi sadece ruh halindeki dei
ikliklerle ilgiliydi; o anki ruh halini anlatmak iin ister eskiden bil
dii ister o anda uydurduu sevin verici, beylik bir laf edebildii
srece, keyfine diyecek yoktu; sylediklerinin "tutarsz" olabilece
i akimn ucundan bile gemiyordu. lerleyen blmlerde grece
imiz gibi Eichmann, kendini klielerle teselli etme konusundaki
bu korkun yeteneinden, son nefesini verirken bile vazgemedi.

Birinci zm: Srmek

BU DURUMA, davac ile davalnn gerekleri ortaya karmak iin

verdikleri olaan mcadeleyle, her iki taraf iin de adil olan yap
mak zere dzenlenen sradan bir duruma olsayd, imdi de savun
mann bu meseleyi nasl sunduuna bakabilir, Eichmann'm Viyana
macerasnn dier yz zerinde durabilir ve gerekleri arptmas
nn altnda bir bireyin aptallndan baka bir ey olup olmadn
anlamaya alabilirdik. Eichmann' ipe gtren gerekler, duruma
balamadan uzun zaman nce, "makul phelere mahal vermeye
cek" ekilde gzler nne serilmiti; Nazi rejimiyle ilgilenen he
men her aratrmac bunlar gayet iyi biliyordu. ddia makamnn
gzler nne sermeye alt dier gerekler; aslnda mahkeme
tarafndan ksmen kabul grd; ama savunma konuyla iigili kendi
kantlarn getirmi olsayd, bu gereklerin "makul phelere mahal
vermedii" kesinlikle sylenemezdi. Dolaysyla Eichmann duru
masndan ayr, Eichmann vakasyla ilgili bir rapor, Dr. Servatius'un
gayet iyi bildii halde anlamazlktan geldii birtakm gerekleri
gz nnde bulundurmad srece tamamlanm saylmaz.
Bu durum zellikle de Eichmannm "Yahudi meselesi" ile ilgili
akn bak as ve ideolojisi iin geerlidir. apraz sorgu srasn
da, Eichmann Viyanadayken dndklerini mahkeme reisine y
le anlatyordu: "Yahudileri muarz olarak gryordum; dolaysyla
bu duruma her iki taraf iin de kabul edilebilir, adil bir zm bul
mak gerekiyordu ... Benim ngrdm zm Yahudilerin ayak
larnn altna salam bir toprak vermekti; bylece kendilerine ait bir
yerleri, topraklar olacakt. Bu zm iin zevkle alyordum. Bu
zme ulamak iin memnuniyetle, zevkle ibirlii yaptm; nk
bu zm bizzat Yahudi halk iinden kan hareketlerin onaylad

zmd ve ben de Yahudi meselesine en uygun zmn bu oldu

unu dnyordum. "Elbirliiyle" almalarnn, ilerinin "m
tekabiliyet esasna" dayanmasnn gerek nedeni buydu. Yahudilerin hepsi bunu anlamamt belki ama lkeden ayrlmalar onlarn
yararnayd; "biri onlara yardm etmeliydi, biri bu Yahudi yetkilile
rin harekete gemesine yardm etmeliydi ve ben de tam bunu yap
tm". Yahudi yetkililer "idealist, yani Siyonistse, Eichmann onlara
sayg gsteriyor, "dengi gibi davranyor", btn "ricalarn, ikyet
lerini ve destek taleplerini dinliyor, verdii szleri elinden geldi
ince tutmaya alyordu - "Bunu genellikle unutuyorlar". Yz
binlerce Yahudiyi kurtaran Eichmann deil miydi? Yahudiler tam
zamannda kamay, Eichmann'm rgtlenme konusundaki byk
gayreti ve yetenei sayesinde baarmam myd? Kabul ediyordu,
Nihai zm'n adm adm yaklatn zamannda grememiti;
ama nihayetinde onlar kurtarmt, bu bir "gerekti". (Duruma s
rasnda Amerikada yaplan bir rportajda, Eichmannm olu da
Amerikal muhabirlere ayn hikyeyi anlatmt. Bu hikye, Eich
mann ailesinin efsanelerinden biri haline gelmiti herhalde.)
Savunma avukatnn Eichmannm Siyonistlerle ilikileriyle ilgi
li olarak anlattklarn desteklemek iin neden hibir ey yapmad
n bir bakma anlayabiliriz. Eichmann, Sassen rportajnda oldu
u gibi, "kendisine verilen grevi, ahra gtrlen bir kzn kayt
szlyla karlamadn", "bugne kadar eline bir kitap [mesela,
Herzlin Judenstaat'm] alp okumad, kitabn ne sylediini an
lamaya ve zmsemeye, merakla zmsemeye almad" iin
"iiyle isel, uyumlu bir ilikisi" olmayan meslektalarndan ok
farkl olduunu itiraf etti. Hepsi "iinin klesiydi", onlar iin her
ey "paragraflarla ve emirlerle belirlenirdi, baka hibir eyle ilgi
lenmezlerdi"; ksacas, savunmaya gre, tpk Eichmann gibi onlar
da kesinlikle arkn "kk dililerinden" baka bir ey deillerdi.
Btn bunlar Fhrer'in emirlerine sorgusuz sualsiz itaat etmek an
lamna geliyorsa, hibiri bu arkn kk dililerinden baka bir ey
deildi - hatta Himmler bile. Masr Felix Kersten'in aklamalar
na baklrsa, Himmler'in Nihai zm sevinle karlad syle
nemezdi; ayrca Eichmann polis mfettiine srarla, amiri Heinrich
Mllerin asla "fiziksel imha" kadar "ilkel bir neride bulunmaya
cam anlatyordu. Eichmann'm gznde, arkn kk dilileri te

orisinin bu konuyla hibir ilgisi olmad ortadayd. Bay Hausner

nasl gstermeye alrsa alsn, Eichmann hibir zaman ok b
yk biri olmamt: Hitler deildi ne de olsa; Yahudi meselesinin
"zm" asndan, kendisini Mller, Heydrich veya Himmler'le
de kyaslayamazd, megaloman deildi. Ama savunmann olmasn
isteyecei kadar kk de deildi.
Eichmann'm gereklii arptmas korkuntu, nk arptt
gerekler korkun eylerdi. Yine de, Hitlerden sonra Almanyada
olanlardan ok da farkl deildi. rnein, eski Savunma Bakan
Frnz-Josef Strauss, bir ara Willy Brandt'a kar bir seim kampan
yas yrtyordu; imdilerde Bat Berlin belediye bakan olan Brandt
ise Hitler dneminde Norve'e iltica etmiti. Strauss, Brandt'a "Al
manya'da olmadnz on iki yl ne yaptnz?" diye soruyordu ve
"Biz burada, Almanya'da ne yaptmz gayet iyi biliyoruz," diyor
du. Strauss, herkesin kulana giden ve grne gre byk bir ba
ar kazanan bu soruyu sorarak aslnda, Bonn hkmetinin yesine,
o yllarda Almanya'da olan Almanlarn yaptklar fenalklarn nasl
herkesin diline dtn hatrlatm oluyor; dahas ne stne alm
yor ne de utanp sklyordu. Ayn "masumiyet", sayg gren ve bu
saygy hak eden bir Alman edebiyat eletirmeninin geenlerde bo
bulunup yapt bir aklamada da vardr. Muhtemelen hibir zaman
Partiye ye olmayan bu eletirmen, nc Reich dnemine ait bir
edebiyat incelemesini deerlendirirken, yazarn "barbarln patlak
verdii bir zamanda, hepimizi birden terk eden entelektellerden"
olduunu syler. Bu yazar elbette Yahudidir; Naziler onu kovmu ve
asl Yahudi olmayanlar, Rheinischer Merkr'den Heinz Beckmann
gibiler onu terk etmitir. Bu arada, gnmzde Almanlarn Hitler
dneminden bahsederken sk sk "barbarlk" kelimesine bavurma
lar da gerekliin arptlmasndan baka bir ey deildir; zira Ya
hudi ve Yahudi olmayan entelektellerin, bu lkeyi artk yeterince
"medeni" bulmadklar iin terk ettikleri izlenimini yaratmaktadr.
Dier taraftan Eichmann -h er ne kadar devlet adamlar ve ede
biyat eletirmenleri kadar medeni olmasa d a - hafzas biraz daha iyi
olsayd veya savunma kendisine yardm etseydi, hikyesini destek
lemek iin, birtakm su gtrmez gerekleri aktarabilirdi. Zira "Ya
hudi politikalarnn ilk aamalarnda, Nasyonal Sosyalistler'in SU.
yonizm taraftar bir tavr taknmann daha uygun olacan dn

dklerine.hi phe yoktu" (Hans Lamm) ve Eichmann da Yahudiler hakknda bir eyler renmeye yine bu politikann ilk aamala
rnda balamt. Bu "Siyonizm taraftarlm ciddiye alan bir tek
Eichmann deildi elbette; yeni bir "disimilasyon" sreciyle "asimi
lasyonun" etkisiz hale getirilebileceini dnerek, Alman Yahudileri de akn akn Siyonist hareketin saflarna katldlar. (Elimizde bu
gelimeyle ilgili gvenilir bir istatistik yok ama Hitler dneminde,
haftalk Siyonist gazetesi D ie Jdische Rundschau'nm tirajnn 5-7
binden neredeyse 40 bine kt tahmin ediliyor; 1935-36da, Siyo
nist hareket iin para toplayan organizasyonlarn, says byk l
de azalm ve iyice fakirlemi bir halktan, 1931-32 yllarna g
re kat daha fazla gelir elde ettikleri biliniyor.) Yahudilerin ille de
Filistine g etmek istedikleri yoktu, daha ziyade bir gurur meselesiydi bu: "Sar Yldzn gururla ta!" Jdische Rundschau!nun ba
editr Robert Weltsch'in bulduu, dnemin bu en popler slogan,
genel duygusal atmosferi ifade ediyordu. Nazilerin Yahudileri be
yaz zemin zerine alt ulu sar bir yldzdan oluan bu amblemi ta
maya bilfiil zorlamasndan en az alt yl ncesine tekabl eden
1 Nisan 1933 Boykot Gnne cevaben formlletirilen slogann
tartmal taraf, "asimilasyonistleri" ve yeni "devrimci gelimeyi"
kabul etmeyenleri, "her daim zamann gerisinde kalanlar" (die ewig
Gestrigen ) hedef almasyd. Almanya'da yaayan baz tanklar, du
ruma srasnda ok duygulandklar bir anda bu slogan hatrlatt
lar. Ama yapt ile n plana kan gazeteci Robert Welschin geen
yllarda, gelecekte olacaklar nceden grebilseydim byle bir slo
gan asla kullanmazdm, dediini sylemeyi unuttular.
Btn sloganlar ve ideolojik tartmalar bir yana brakacak
olursak, o yllarn gndelik gereklerinden biri de, sadece Siyonistlerin Alman yetkililerle mzakerelerde bulunma ansna sahip ol
duuydu. Zira o dnemde Almanyadaki rgtl Yahudilerin yzde
doksan beinin ye olduu Yahudi Alman Vatandalar Cemiyeti, i
tznde balca grevini "antisemitizme kar sava" olarak be
lirlemi ve Alman yetkililerin birinci dman olmutu. Bir anda ta
nm gerei "Devlet dman" haline gelen bu rgt, yapmas bekle
nenleri yapmaya cret etmi olsayd, gerekten byk bir zulm
grrd (ama grmedi). Hitlerin iktidarda olduu ilk senelerde, Siyonistler bu durumu esasen "asimilasyonculuun kesin yenilgisi"

olarak deerlendiriyorlard. Dolaysyla Siyonistler Nazi yetkililer

le, en azndan bir sreliine, sua bir lde bulamayan bir ibir
liine girdiler; Siyonistler de gen Yahudilerin ve Yahudi sermaye
darlarn Filistin'e gyle birlikte "disimilasyonun" "her iki taraf
iin de adil bir zm" olabileceine inanyorlard. O zamanlarda,
Alman yetkililerin ou byle dnyordu ve hep byle eylerden
bahsediyordu. Theresienstadt'tan kurtulan bir Alman Yahudisi, yaz
d mektupta, yneticileri Nazi yetkililer tarafndan atanan Rechsvereinigung 'daki (Almanya'da Yaayan Yahudiier Birlii) btn
nemli pozisyonlarn Siyonistlerin elinde olduunu anlatr (oysa
esasen Yahudilerin denetiminde olan Reichsvertretung'a [Alman
Yahudiier Heyeti] Yahudiier kadar Yahudi olmayan yetkililer de
bulunuyordu). Nazilere gre Siyonistler "'iyi' Yahudilerdi nk
onlar da meseleye 'milli' adan bakyorlard". Tannm bir Nazinin bir kere olsun ak ak byle syledii duyulmamt elbette;
en bandan en sonuna kadar, Nazi propagandas iddetli, su gtr
mez ve uzlamaz bir biimde antisemitti; nihayetinde nemli say
lan tek ey, totaliter ynetimin muammalar konusunda hl dene
yimsiz olan insanlarn salt propaganda" addedip reddettikleri ey
di. Bu ilk yllarda, Nazi yetkililer ile Filistin Yahudi Acentesi ara
snda, her iki taraf iin de gayet tatminkr bir anlama vard - bu
Maavarah , yani Transfer Anlamas, Filistine gen bir Yahudinin
parasn burada Alman mallarna ve vardnda da pound'& evir
mesini salyordu. Bu yntem ksa bir sre sonra, bir Yahudinin pa
rasn yanma alabilmesinin tek'yasal yolu haline geldi (o zaman iin
bu yntemin alternatifi bir bloke hesap atrp paray yurtdmda
yzde 50-95 zararla geri almakt). Sonu olarak 1930larda, Ameri
ka Yahudilerinin Alman mallarna kar bir boykot dzenlemek iin
byk gayretler gsterdii zamanlarda, Filistin "Alman mallar"yla
dolup tayordu.
Eichmann iin Filistinli yetkililer daha nemliydi; Gesiapoya ve
SSe kendi inisiyatifleriyle yaklaacak, ne Alman Siyonistlerden ne
de Filistin Yahudi Acentesinden emir alacaklard. Yahudilerin Bri
tanya ynetimindeki Filistin'e yasad yollardan g iin yardm
istemeye geldiler ve hem Gestapo'dan hem de SS'ten yardm grd
ler. Eichmann'la Viyanadayken mzakerelerde bulundular ve Eichmann'm "kibar", "barp armayan biri olduunu ve hatta kendi

lerine, beklenen gmenler iin mesleki eitim kamplan kurmak

zere iftlikler ve tesisler saladn rapor ettiler. ("Bir keresinde,
gen Yahudilere eitim grecekleri bir iftlik bulmak iin bir grup
rahibeyi manastrlarndan kard" ve baka bir sefer de, snr g
venle getiklerini grmek iin, gya Yugoslavya'daki eitim iftlik
lerine giden bir grup gmenin "altna zel bir tren ve yanna da Na
zi yetkililer [verdi]". Jon ve David Kimche'nin, "btn ba aktrlerin
tam ve cmert ibirliiyle" anlatt hikyeye gre (The Secret Roads:The "llegal".MigraonofaPeople, 1938-1948, Londra, 1954),
bu Filistinli Yahudiler'in konutuu dil Eichmann'nkinden tama
men farkl deildi. Avrupa'ya Filistin'deki komnal yerleimler ta
rafndan yollanmlard ve kurtarma operasyonlaryla ilgilenmiyor
lard: "Bu onlarn ii deildi." "Uygun malzemeyi" semek istiyor
lard. mha programndan sonra gelen ba dmanlan, eski vatanla
r Almanya veya Avusturyada yaamalarn imknsz hale getiren
ler deil; yeni vatanlarna girmelerini engelleyenlerdi; kukusuz bu
dman Almanya deil, Britanya'yd. Yerli Yahudilerden farkl ola
rak, Nazi yetkililere neredeyse onlarn dengi gibi davranabilecekle
ri bir konumda bulunuyorlard, zira mandac gcn korumas altn
daydlar. Muhtemelen ilk defa bu Yahudiler, ak ak her iki tarafn
da karn gzetmekten bahsedebiliyorlard ve kesinlikle ilk defa
bu Yahudilerin toplama kamplarndaki Yahudiler arasndan "gen
Yahudi ncleri semelerine" izin verilmiti. Bu anlamann sonu
nun nerelere varabileceini tabii ki bilmiyorlard, iin asln daha
sonra anlayacaklard; ama her naslsa onlar da, mesele hayatta kala
cak Yahudileri seme meselesiyse, seme iini Yahudilerin yapma
s gerektiine inanyorlard. Bu yanl karar, sonunda seilmeyen
Yahudi ounluun kanlmaz olarak iki dmanla -N azi yetkililer
ve Yahudi yetkililerle- kar karya kalmasna yol at. Viyana d
nemiyle ilgili olarak, Eichmann'm yz binlerce Yahudinin hayatn
kurtard ynndeki akl almaz, mahkeme dnda insanlarn glp
getii aklamas, Yahudi tarihilerin, Kimchelerin enine boyuna
dnerek vardklar hkmden tuhaf bir biimde destek bulur:
"Nitekim, koca bir Nazi rejiminin muhtemelen en paradoksal d
nemlerinden biri balamtr: En byk Yahudi katillerinden biri
olarak tarihe geecek bu adam, Yahudilerin Avrupa'dan kurtarlma
s iin mcadele etmeye, var gcyle uramaya balamtr."

Eichmann'n sknts, inanlmaz hikyesini destekleyebilecek ol

gularn hibirini belli belirsiz de olsa hatrlayamamas; bilgili avu
katnn ise muhtemelen hatrlayacak bir ey olup olmadm bile
bilmemesiydi. (Dr. Servatius, eskiden Filistin'e yasad yollardan
g dzenleyen Aiyah Beth rgtnn yetkililerinden birini sa
vunmann tan olarak arabilirdi. Bu yetkililer Eichmann' el
bette hatrlyorlard ve o srada srail'de yayorlard.) Eichmann'n
hafzas, sadece kariyerini dorudan ilgilendiren meseleler sz ko
nusu olduunda ilevini yerine getiriyordu. Berlindeyken Filistinli
bir yetkilinin kendisini ziyaret ettiini hatrlyordu -bu yetkili Eichmann'a kolektif yerleimlerdeki hayat anlatm, Eichmann da onu
iki kere yemee karmt- nk bu ziyaret Filistin'e resmi bir zi
yaret teklifiyle son bulmutu, Yahudiler Eichmanna lkeyi gezdireceklerdi. Byk bir memnuniyet duymutu; baka hibir Nazi yet
kili "uzak bir yabanc lkeye" gidememiti, ama Eichmarm'm seya
hatine izin verilmiti. Mahkeme Eichmannn "casuslukla" grev
lendirildii kanaatine vard; bu phesiz doruydu ama Eichmann
in polise anlatt hikyeyle elimiyordu. (Bu giriim ie yarar bir
sonu vermedi. Eichmann ve kendi brosundan Herbert Hagen ad
l bir gazeteci sadece Hayfadaki Karmel Dam grebildiler; ba
ka bir ey yapmalarna frsat kalmadan, Britanyal yetkililer ikisini
-de snrd ederek Msr'a gnderdiler ve Filistine giri izinlerini
iptal ettilgr. Eichmann'a gre, Kahire'de bulunduklar srada -srail
Ordusu'nun ekirdeini oluturan Yahudi askeri tekilat- "Haganahtan bir adam" onlar grmeye geldi; stleri, propaganda ama
lar dorultusunda, bu adamn anlattklaryla ilgili "tamamen olum
suz bir rapor" yazmalarn emretti ve Eichmann ile Hagen de bu g
revi laykyla yerine getirdi.)
Eichmann, byle kk baarlar dnda, sadece ruh hallerini
ve bu ruh hallerini anlatmak iin uydurduu beylik laflar hatrl
yordu; Msr'a 1937de, Viyanadaki iine balamadan nce gitmiti
ve Viyanayla ilgili olarak da genel atmosferden ve ne kadar "se
vinli" olduundan baka bir ey hatrlamyordu. Farkl ruh halleri
ve farkl "sevindirici" laflar gerektiren yeni bir dneme girildiin
de, bu dnemle badamayan eski ruh hallerini ve beylik laflar as
la skartaya karmama konusundaki ustal -polis soruturmas
srasnda defalarca sergiledii bu ustalk- karsnda, Viyanada ge

irdii zamanlar bir rya gibi anlatrken hakikaten ok samimi ol

duuna inanas geliyordu insann. Duygularyla dnceleri arasn
da hi tutarllk olmad iin, 1938 ilkbaharndan Mart 1939'a ka
dar Viyana'da geirdii bir yln, Nazi rejiminin Siyonizm taraftar
tavrndan vazgetii bir zamana denk gelmesi bile bu samimiyete
glge drmyordu. Nazi hareketi doas gerei srekli devinim
halindeydi, her geen ay biraz daha radikalleiyordu; ama yeleri
nin en arpc zelliklerinden biri, psikolojik adan her zaman ha
reketin bir adm arkasnda kalmaya meyilli olmalaryd - harekete
ayak uydurmakta ok zorlanyorlard; Hitler'in tabiriyle, "kendi
glgelerinin stnden atlayamyorlard".
Gelgelelm Eichmann'm kt hafzas, btn nesnel gerekler
den bile daha beterdi. Viyana'daki Yahudilerden bazlarn, mesela
Dr. Lwenherz'i ve Ticaret Maviri Storfer'i gayet iyi hatrlyordu;
ama belki de hikyesini destekleyecek olan Filistinli yetkililer iin
ayn eyi sylemek zordu. Savatan sonra Eichmannla mzakerele
ri stne ok ilgin bir layiha yazan (durumayla ortaya kan bir
ka belgeden biri olan bu dokmanlar kendisine gsterildiinde,
Eichmann buradaki belli bal aklamalara tamamen katldn
grd) Josef Lvvenherz, koskoca bir Yahudi cemaatini Nazi yetki
lilerin hizmetindeki bir kurumun ats altnda bilfiil rgtleyen ilk
Yahudi yetkiliydi. Ayn zamanda, hizmetleri nedeniyle mkafatlan
drlan bir avu insandan da biriydi - savan sonuna kadar Viyana'
da kalmasna izin verildi; daha sonra ngiltere'ye ve ABD'ye gt
ve Eichmann'm yakalanmasnn hemen ardndan, 1961de ld.
Storfer, daha nce bahsettiimiz gibi, bu kadar ansl deildi; ama
ansszl da Eichmann'm suu deildi tabii. Storfer fazla bamsz
hale gelen Filistinli temsilcilerin yerini almt; Eichmann'm ona
verdii grev, Siyonistlerin yardm olmadan, Yahudilerin zaman za
man yasad yollardan Filistin'e nakledilmesini salamakt. Storfer
Siyonist deildi, Nazler Avusturya'ya gelene kadar Yahudi mesele
siyle hi ilgilenmemiti. Yine de, Avrupa'nn yarsnn Nazi igali
altnda olduu 1940'ta, Eichmann'm da yardmyla, 3500 kadar Yahudiyi Avrupadan karmay baard; grne gre, Filistinlilerle
ileri yoluna koymak iin de elinden gelenin en iyisini yapmt.
(Storfer'in Auschvvitz'deki zamanlaryla ilgili hikyesine u st ka
pal yorumu eklerken, muhtemelen Eichmann'm akimdan geen de

buydu: "Stofer Yahudilie asla ihanet etmedi, azndan onlara kar

tek kelime kmad, Storfer asla byle bir ey yapmazd.) Son
olarak, Eichmannm, savatan nceki faaliyetleri nedeniyle hibir
zaman unutmad nc bir Yahudi, Dr. Paul Eppstein vard. Dr.
Eppstein, Reichsvereinigung'un son yllarnda Berlindeki g ile
rinden sorumluydu - yneticileri Naziler tarafndan atanan bir Ya
hudi rgt olan ve Temmuz 1939da feshedilen Reichsvereini
gung'u, esasen Yahudilerin denetiminde olan Reichsvertretung ile
kartrmamak gerekir. Dr. Eppstein, Eichmann tarafndan Judenltester (Yahudi Lideri) olarak grev yapmak zere Theresienstadt'a
atand ve 1944'te burada vurularak ldrld.
Baka bir deyile, Eichmann sadece tamamen kendi denetimi
altnda olan Yahudileri hatrlyordu. Sadece Filistinli yetkilileri de
il, daha nceden Berlinde tant ve idari yetkilere sahip olmad
zamanlarda, hl istihbarat iindeyken gayet iyi tand Yahudileri de unutmutu. Mesela, Dr. Franz Meyerin adm bile anmad.
Almanyadaki Siyonist rgtnn eski ynetim kurulu yelerin
den biri olan Dr. Meyer, iddia makamnn tan olarak, sankla
1936 ile 1939 arasnda gerekletirdii temaslarla ilgili ifade ver
meye geldi. Dr. Meyer, Eichmannm hikyesini bir lde dorula
d: Berlin'deyken, Yahudi temsilciler "ikyet ve ricalarn yunabili
yorlard", aralarnda bir tr ibirlii vard. Meyer, yeri gelirdi "biz
ondan bir ricada bulunurduk, yeri gelirdi o bizden bir ey isterdi
dedi; o zamanlar Eichmann "bizi gerekten dinliyor ve btn iten
liiyle durumu anlamaya alyordu", tavr "ok dzgnd" - ba
na Beyefendi diye hitap ederdi ve oturmam iin koltuu iaret
ederdi". Ama ubat 1939'da her ey deimiti. Eichmann, Alman
Yahudilerinin liderlerini yeni "tehcir" metotlarm anlatmak iin Viyana'ya armt. te yine karlarndayd, Rothschild Saray'nn
giri katndaki geni bir odada oturuyordu, bu adam kukusuz Eichmanndi ama bambaka biri gibi davranyordu: "Grmenin he
men ardndan, arkadalarma ayn adamla karlap karlamad
mdan emin olmadm syledim. Eichmann'daki deiim yle
berbatt ki ... Karmda dnyay ben yarattm havasnda bir adam
vard. Bizi o kadar saygszca, o kadar kaba karlad ki. alma
masasna yaklamamza bile izin vermedi. Ayakta ylece beklemek
zorunda kaldk." Savc ve hkimler, idari yetkilerle donatld bir

pozisyona terfi edince, Eichmann'm kiiliinin sahiden deitii ve

hep yle kald konusunda hemfikirdi. Ama duruma, bu noktada
da baka bir yola saptn ve meselenin asla bu kadar basit olmad
n gsterdi. Mart 1945'te Theresienstadt'ta Eichmann'la gerek
letirdii grmeyle ilgili ifade veren bir tank vard; Eichmann o
zaman da Siyonist meselelerle ok alakadar grnyordu - tank,
Siyonist bir genlik rgtnn yesiydi ve elinde Filistin'e giri
belgesi vard. Grme "gzel bir dille gereklemiti, Eichmann
nazik ve sayglyd". (Eichmann'm avukat, nedense savunmasnda
bu tann ifadesine hi deinmedi.)
Eichmannm Viyanada geirdii kiilik deiimi insanda nasl
pheler uyandrrsa uyandrsn, bu atamann kariyerinin asl ba
langc olduuna phe yok. 1937 ila 1941'de drt kere terfi etti; on
drt ay iinde temenlikten yzbala ykseldi, bunu izleyen bir
buuk sene iinde yarbay oldu. Eichmann yarbayla, Ekim 1941'
de, Nihai zm'de oynayaca ve sonunda Kuds Blge Mahkemesi'ni boylamasna neden olacak roln belirlenmesinin hemen ar
dndan ykseldi. Ve ne yazk ki bu rtbede "taklp kald"; alt
departmanda daha fazla ykselemeyeceini anlad. Fakat kariyer
basamaklarn hi beklemedii kadar hzla trmand drt ylda bu
nu anlamas beklenemezdi. Viyanadayken ne kadar azimli olduu
nu kantlamt; artk hem "Yahudi meselesi", Yahudi rgtler ve
Siyonist partiler konusunda uzman hem de g ve tahliye konula
rnda "otorite", insanlar bir yerden bir yere tama iinde "usta" sa
ylyordu. En byk zaferini Kasm 1938'de, Kristallnach'tm he
men sonra, Alman Yahudileri kamak iin ne yapacaklarn arn
ca kazand. Gring, Muhtemelen Heydrich'in nerisiyle, Berlinde
bir Reich Yahudi G Merkezi kurmaya karar verdi; direktiflerini
yazd m ektupta/ kurulacak merkezi otoritenin modeliyle ilgili
olarak, zellikle Eichmannm Viyana'daki brosuna dikkat ekiyor
du. Gelgelelim Berlin brosunun bana Eichmann deil, Heydrich'
in kefettii baka biri, Eichmann'm daha sonra byk takdir topla
yan patronu Heinrich Mller getirilecekti. Heydrich, Bavyeral s -;
radan bir polis memuru olan Mlleri bu grevden alp (Mller, Par
ti yesi bile olmad gibi, 1933e kadar da muhalifti) Berlin'deki
Gestapoya getirdi; nk Mller, Sovyet Rusya polis sistemi hak
knda sz sahibi birisi olarak biliniyordu. Nispeten daha kk bir

grevle balam olsa da, bu atama da Mller'in kariyerinin balan

gcyd. (Bu arada, Eichmann gibi bbrlenmeye merakl olmayan
ve "sfenksleri andran davranlaryla" tannan Mller izini tama
men kaybettirmeyi baard; nce Dou Almanya, daha sonra da Ar
navutluk tarafndan Rus polis sistemi uzman olarak ie alndna
dair sylentiler dolasa da, nerede olduu bilinmiyor.)
Mart 1939'da Hitler ekoslovakya'ya girdi, Bohemya ve Moravya'y Alman himayesi altma ald. Eichmann hemen Prag'da bir Ya
hudi g merkezi kurmakla grevlendirildi. "Balarda, Viyana'dan
ayrlma fikri pek houma gitmedi; insan byle bir bro kurduktan,
her eyin tkr tkr ilemeye balad gnleri grdkten sonra, ko
lay kolay brakp gidemiyor." Her ne kadar Viyana'daki sistemin ay
ns olsa da, Prag Eichmann' biraz hayal krklna uratmt; n
k "ek Yahudi rgtlerinin yetkilileri Viyanaya gitti ve Viyana'dakiler de Praga geldi, dolaysyla benim pek bir ey yapmam gerek
medi. Viyana'daki model aynen kopyaland ve Prag'a tand. Nite
kim her ey kendiliinden balam oldu". Ancak Prag merkezi ok
daha kkt ve "esefle belirtmeliyim ki Pragda, yetenek ve enerji
asndan Dr. Lvvenherzle boy lebilecek kimse yoktu". Fakat
Eichmann' mutsuz eden bu ahsi zorluklar, karlat tmyle
nesnel zorluklarn yannda devede kulak gibi kalyordu. Yz binleree Yahudi birka yl gibi ksa bir zamanda vatanndan ayrlmt,
milyonlarcas da sradayd; zira Polonya ve Romanya hkmetleri
yaptklar resmi aklamalarla, kendilerinin de lkelerindeki Yahudilerden kesinlikle kurtulmak istediklerini duyurmulard. "Byk
ve kltrl bir ulusun" izinden gidiyorlard, dolaysyla dnya onla
ra neden hiddetleniyordu bir trl anlayamyorlard. (Potansiyel
mlteciler meselesinin patlamaya hazr bir bomba olduu 1938de,
Alman Yahudileri sorununun hkmetler aras eylem yoluyla z
m iin dzenlenen Evian Konferans'nda ortaya kt. Konferansn
tam bir fiyaskoyla sonulanmas Alman Yahudilerine byk zarar
verdi.) Nasl daha nce Avrupa'dan ka olanaklar tkendiyse, im
di de denizar g yollan tkanmt; en iyi koullar altnda, mese
la sava programn engellemeseydi bile, Eichmnn'm Viyana "mu
cizesini" Pragda tekrarlamas kolay kolay mmkn olmayacakt.
Eichmann bunu gayet iyi biliyordu; gle ilgili meselelerden
gerekten anlyordu, dolaysyla bir sonraki grevini byk bir

memnuniyetle karlamas beklenemezdi. Eyll 1939da sava ba

lad ve Eichmann da Mller'in yerine, Reich Yahudi G Merkezi'
nin bana gemek zere Berlin'e geri arld. Bir sene nce olsa,
bu yeni atama tam bir terfi saylrd; ama o dnem iin zamanlama
ok yanlt. Eichmannm yerinde kim olsa, Yahudi meselesini teh
cirle zmeyi dnemezdi artk; sava zaman insanlar bir lke
den dierine nakletmek zaten zorken, Polonya topraklarnn iga
liyle Reich'm Yahudilerinin says daha da artt, 2-2,5 milyona k
t. Hitler hkmetinin Yahudilerini salverme konusunda hl istek
li olduu doruydu (Yahudi gn durdurma emri bundan ancak
ki yl sonra, 1941 sonbaharnda gelecekti); herhangi bir "nihai
zm" konusunda bir karara varlm olsa bile, o zamana kadar kim
seye bu ynde bir emir gelmemiti. Buna karlk, Yahudiler oktan
Doudaki gettolara toplanmt, ayrca Einsatzgruppen tarafndan
tasfiye ediliyordu. Berlin'de "montaj hatt ilkesi" uyarnca dzenle
nen gn, ne kadar zekice tasarlanm olursa olsun, kendi kendini
bitirmesi gayet doald - Eichmann'n ifadesiyle bu sre "di ek
meye benziyordu... yani, iki taraf da bu durumdan bkp usanmt.
Yahudiler bkmt nk kayda deer bir g imkn elde etmeleri
gerekten ok zordu, biz usanmtk nk meydanda ne hummal
bir alma ne de gelen giden vard. Devasa ve heybetli bir binada,
usuz bucaksz bir boluun tam ortasnda ylece oturuyorduk."
Eichmann'n uzmanl olan Yahudi meseleleri gle snrl kalsa,
Eichmann'n ok gemeden kendini kapnn nnde bulaca ai
krd.

kinci zm: Toplamak

alenen totaliter ve kriminal bir hal almas savan

balangcn, 1 Eyll 1939'u buldu. rgtlenme asndan, bu ynde atlan en nemli admlardan biri Himmlerin imzasn tayan bir
emirdi. Bu emirle, Eichmann'n 1934'ten beri mensup olduu Parti
organ SS Gvenlik Servisi, Gizli Devlet Polisini (dier adyla Gestapoyu) iine alan Devlet Gvenlik Polisiyle birletirildi ve bu bir
lemenin sonucunda da Reich Gvenlik Merkez Brosu (RSHA) or
taya kt. Bronun bana nce Reinhardt Heydrich getirildi, Heydrich 1942de lnce de yerine Eichmann'n Lnz'den eski bir tan
d olan Dr. Ernst Kaltenbrunner geti. Btn polis yetkilileri, hem
Gestapo'nun hem de Adli Su Polisinin ve Asayi Poisi'nin grev
lileri, Parti yesi olup olmamalarna baklmakszn, nceki rtbele
rine karlk gelen SS unvanlar aldlar; yani, eski devlet hizmetleri
nin en nemli paralarndan biri, yirmi drt saat iinde Nazi hiye
rarisinin en radikal blmlerinden birine katld. Bildiim kadary
la, kimse bu duruma itiraz etmedi veya iinden ayrlmad. (SS ba
kan ve kurucusu Himmler 1939dan beri Polis efi de olduu hal
de, bu iki aygt o zamana kadar hep ayryd.) stelik RHSA, SS'teki
on iki Merkez Bro'dan sadece birisiydi. Sz konusu on iki bro
nun en nemlileriyse, General Kurt Daluege'un komutasndaki, Yahudileri toplamakla grevli Asayi Polisi Merkez Brosu ile Os
wald Pohl'un komutasndaki, balangta toplama kamplarndan ve
daha sonra da imhann "ekonomik" tarafndan sorumlu olan Yne
tim ve Ekonomi Merkez Brosuydu (SS-Wirtschafts-Verwaltungshauptamt veya WVHA).
Bu "nesnel" tavr -toplam a kamplarndan "ynetimle", imha
kamplarndan da "ekonomiyle" ilgiliymi gibi bahsetmek- SS zih
niyetinin tipik bir zelliiydi ve Eichmann durumada hl bununNAZ REJMNN

la iftihar ediyordu. SS "nesnelliiyle", u "hayalperest budala" Streicher gibi "duygusal" tiplerden ve "eski Germen topluluklarndaki
insanlar anmsatan, hl balarna boynuz takp hayvan postuna sa
rnm gibi davranan Parti kodamanlarndan" ayrlyordu. Eichmann, byle samalklardan hazzetmedii iin Heydriche byk
bir hayranlk duyuyor; daha pek ok nvanm yan sra Reichsfhrer
SS ve Almanya Polis efi sfatlarn da tamasnn "uzun bir sre
etkisi altnda kald iin", her ne kadar SS Merkez Brolarnn ba
nda bulunsa da, Himmler'e sempati beslemiyordu. Gelgeleiim bu
durumada "nesnellik" dln hak eden biri varsa, o da sank san
dalyesinde oturan emekli SS yarbay deil; Nazi Partisi'ne asla ka
tlmad halde, mahkemede kendisini dinleyenlere "duygusal" ol
mamann ne anlama geldii konusunda kolay kolay unutamayacak
lar bir ders veren Klnl vergi ve ticaret avukat Dr. Servatius'tu.
Durumann en unutulmaz olaylarndan biri, daval tarafn ksa sz
l savunmas srasnda, kararn yazlmas iin mahkemeye drt ay
ara verilmesinden nce meydana geldi. Servatius sann "iskeletle
rin toplanmas, ksrlatrma, gazla ldrme, vb. tbbi meseleler"
den sorumlu tutulamayacan beyan etti. Bunun zerine Hkim Halevi araya girerek, "Dr. Servatius, sanrm gazla ldrmenin tbbi
bir mesele olduunu sylerken diliniz srt," dedi. Servatius'un
verdii karlk ise yleydi: "Aslnda tbbi bir konuydu, nk bu
operasyon doktorlar tarafndan gerekletiriliyordu; ldrmeyle il
gili bir meseleydi ve ldrme de tbbi bir m e s e l e d i r Belki de Ku
dsteki hkimlerin, Almanlarn -eski SS ve hatta Nazi Partisi ye
lerinin deil, sradan Almanlarn- baka lkelerde yaayan insanla
rn cinayet dedii eylemleri bugn bile nasl deerlendirebildiklerini hayatlar boyunca kesinlikle unutmamalarn salamak iin, da
vann Yksek Mahkeme'de temyizi iin hazrlad "Asliye Mahke
mesinin Kararyla lgili Deerlendirmeler"inde bu szlerini tekrar
lad; bir kere daha, "tbbi meselelerle ilgilenen" kiinin Eichmann
deil de onun adamlarndan biri, Rolf Gnther olduunu syledi.
(Dr. Servatius nc Reich'taki "tbbi meselelere" gayet ainayd.
Nmberg'de Hitler'in zel doktoru, "Hijyen ve Salk" yetkilisi ve
tenazi programnn ba Dr. Kari Brandt savunmutu.)
SS'in sava zamanndaki rgt yapsnda, her Merkez Bro'nun
blmleri ve altblmleri vard. RSHA yedi ana blmden meydana

geliyordu. IV. Blm, Gestapo brosuydu ve banda da -Bavyera

polis tekilatmdaykende bu rtbeye sahip olan-Tmgeneral Heinrich Mller bulunuyordu. Mller'in grevi "Devlet dman muarz
larla" savamakt ve iki ayr kategoriden oluan bu ile iki ayr b
lm ilgileniyordu: IV-A Altblm Komnizm, Sabotaj, Libera
lizm ve Suikastle itham edilen "muarzlarla"; IV-B ise "mezhepler
le", yani Katolikler, Protestanlar, Masonlar (bu mevki bo kald) ve
Musevilerle urayordu. Bu altblmlerdeki her kategorinin ra
kamlarla adlandrlan bir brosu vard ve Eichmann da en sonunda
(1941) RSHA'daki IV-B-4'e atanmt. Bir st IV-B bakanmm var
lyla yokluu bir olduundan, Eichmann aslnda her zaman Mllerin emri altndayd. Mller'in st nce Heydrichti, sonra da Kaltenbrunner oldu; Heydrich de Kaltenbrunner de Himmler'in emri al
tndayd; Himmler ise dorudan Hitlerden emir alyordu.
Himmler on iki Merkez Ofis'e ek olarak, Nihai zmn ger
ekletirilmesinde byk rol oynayan bambaka bir rgt biimine
de bakanlk ediyordu. Bu yaplanma, blgesel rgtlere komuta
eden st Dzey SS ve Polis Liderleri ayd; emir-komuta zincirine
gre RSHA'ya bal deildi, dorudan Himmler'e kar sorumluydu
ve yetkililerinin rtbeleri de Eichmann'm ve adamlarnn rtbesin
den yksekti. Dier taraftan Einsatzgruppen , Heydrich'in ve RSHA
mn komutas altndayd - bu elbette Eichmann'm onlarla kesinlikle
ilikili olmad anlamna gelmiyor. Keza Einsatzgruppen komu
tanlarnn rtbesi de Eichmam'mkinden yksekti. Eichmann'm rt
besi hem teknik olarak hem de rgtlenme asndan dk saylr
d; makam srf Yahudi meselesi yznden bu kadar nemli hale gel
miti; salt ideolojik sebeplerden dolay, savan her geen gn, haf
tas, ay daha fazla nem kazanm ve 1943'te balayan malubiyet
zamanlarna kadar fantastik boyutlara ulamt. Malubiyet yakla
tnda bile, resmi olarak hl sadece "muarzla, Yahudilerle" ilgile
nen tek bro Eichmann'mkiydi. Ama tekelini kaybetmiti aslnda,
nk o dnemde btn brolar ve aygtlar, Devlet ve Parti, Ordu ve
SS bu sorunu "zmekle" meguld. Dier brolar bir yana brakp
btn dikkatimizi sadece polis mekanizmas zerinde toplasak bile,
karmza samala yaklaan bir karmaa kar; zira Einsatzgrup
pen , st Dzey SS ve Polis Liderleri'ne Komutanlar', Gvenlik Po
lisi ve Gvenlik Servisi Mfettileri'ni de eklemememiz gerekir.

Her grup sonunda Himmler'e ulaan farkl emir-komuta zincirlerine

aittir ama hepsi eittir; belirli bir gruba ye olanlar, baka bir grubun
daha yksek rtbeli bir subayna itaat etmek zorunda deildir. Ne za
man Eichmann'n stne belli bir sorumluluk yklemek istese, para
lel kurumlardan oluan bu labirentte yolumu bulacam diye iddia
makamnn can kt. (Duruma bugn yaplsayd, bu i ok daha
kolay olurdu; nk Raui Hilberg The Destruction o f the European
Jews (Avrupa Yahudilerinin mhas) adl almasnda, bu inanlmaz
derecede karmak ykm mekanizmasnn ilk ak seik betimleme
sini sunmay baard.)
Muazzam bir gce sahip btn bu organlarn birbirleriyle sk
bir rekabet iinde olduklarn da unutmamak lazm - bu durumun
kurbanlarna bir faydas yoktu tabii, zira hepsinin tek bir amac var
d: olabildiince ok Yahudi ldrmek. Kukusuz her birinin kendi
birimine byk bir sadakatle balanmasna yol aan bu rekabet ru
hu savatan sonra da devam etti, ama bu sefer tam tersine iliyordu:
Btn dier birimleri karalamak pahasna "kendi birimini aklama"
arzusu haline geldi. Eichmann, Auschwitz Komutan Rudolf Hss'
n anlaryla yz yze geldii zaman byle bir aklama yapt; bu
anlarda Eichmann kendisinin asla yapmadn ve yapacak durum
da bulunmadn iddia ettii eylerle sulanyordu. Eichmann
Hss'n, yapmad eylerin sorumluluunu "kiisel nedenlerle"
kendisine yklemeyeceini hemen kabul etti, ne olsa dosta bir ili
kileri vard; ama beyhude bir abayla, Hss'n kendi birimi Yne
tim ve Ekonomi'yi aklamak iin btn suu RSHA'nm stne atmak
istediini savundu. Nrnberg'de de benzer bir ey oldu, eitli sa
nklar birbirlerini sulayarak mide bulandrc bir manzara sergile
di ~ buna ramen hibiri Hitler'i sulamad! Yine de bunu, bakas
nn can pahasna da olsa kendi canlarm kurtarmak iin yapmyor
lard; sank sandalyesine oturan bu adamlar, uzun zamandr ayakta
olan ve birbirine kar kkl bir dmanlk besleyen farkl farkl r
gtleri temsil ediyorlard. Daha nce de szn ettiimiz Dr. Hans
Globke, Nrnberg'de iddia makam iin ifade verirken, Dileri
Bakanl'n karalamak pahasna kendi ileri Bakanl'n akla
maya alt. Buna karlk Eichmann, Mller'i, Heydrich'i ve ken
disine ne kadar kt davranm olursa olsun Kaltenbrunner'i her za
man korumaya alt. Kuds'teki iddia makamnn nesnellik a-

smdan balca hatalarndan biri kukusuz argmann byk l

de, l veya diri, eski st dzey Nazilerin yeminli veya yeminsiz
yazl ifadelerine dayandrmasyd; bu belgelerin phe uyandrd
n, gerekleri ortaya koyan birer kasnak saylamayacam anla
mad, anlamas da beklenemezdi belki, Buna karlk mahkeme, di
er Nazi sulularn kart ifadelerini deerlendirirken, "sava sula
ryla ilgili durumalarda kayplarn veya ld dnlenlerin s
tne mmkn olduu kadar ok su atmann allm olduunu"
hesaba katyordu.
Eichmann RSHA'nm IV. Bro'sundaki yeni makamna yerleti
inde bile, bir taraftan Yahudi meselesinin resmi formlnn "teh
cir" olmasndan, dier taraftan da gn artk imknsz hale gelme
sinden kaynaklanan bir amazla kar karyayd. SS hayatnda ilk
(ve neredeyse son) defa, iinde bulunduu koullar Eichmann' ini
siyatifini kullanmaya, "bir fikre hayat verip veremeyeceini" gr
meye zorluyordu. Polis soruturmas srasnda anlattklarna gre,
kendisine fikir bahedilmiti. tiraf etmek zorundayd ki, bu fi
kirlerin de bir ie yaramamt; ne zaman kendi bana bir ey
yapmaya kalksa, ileri hep ters gitmiti - Berlin'deki zel kalesi
ni, daha Rus tanklarna kar dayankllm deneyemeden "terk et
mek zorunda kalmas da son darbe olmutu. Her ey tam bir hs
ranla sonulanmt, talihsizlik diye buna denirdi. Anlad kadary
la, btn dertleri kendisinin ve adamlarnn bu te yalnz olmama
sndan kaynaklanyordu; btn dier Devlet ve Parti brolar "~
zm"den pay almak istiyordu. Sonuta, her ke banda treyen
"Yahudi uzmanlarndan" oluan koca bir ordu ortaya km; uz
manlar, hibir ey bilmedikleri bu alann tannm isimlerinden biri
olmak iin ellerinden gelen her eyi yapyorlarm. Eichmann'm
onlar herkesten daha aa grmesinin nedeni biraz acemilikleri,
biraz zengin olmaya almalar ve ounun alrken ok zengin
olmay baarmas, biraz da cahil, eline bir "temel kitap" alp oku
mam insanlar olmalaryd.
Eichmann'm bu fikre hayat verirken szn ettii "temel ki
taplardan" esinlendii; ayrca, nc fikrini bir yana brakacak
olursak ("bu fikre hayat veren ben miydim yoksa Stahlecker [Viya
na ve Prag'daki st] miydi artk hi bilmiyorum; yle veya byle,
fikir hayat buldu"), dier ikisinin kendi fikri bile saylamayaca

ortaya kt. Bizim nc olarak saydmz fikir kronolojik a

dan birinciydi; "Nisko fikriydi" ve Eichmann'a gre, baarszlkla
sonulanmas, bakasnn iine karmann ne fena bir illet olduu
nun en ak kantyd. (Bu durumda, asl sulu Polonya Genel Valisi
Hans Frank't.) Bu plan anlamak iin, Polonya'nn igalinden son
ra ve Almanya'nn Rusya'ya saldrmasndan nce, Polonya toprak
larnn Almanya ile Rusya arasnda blldn; Alman taraf
nn Reich'la birleen Bat Blgeleri ile Varovay kapsayan ve Ge
nel Hkmet olarak da bilinen Dou Blgesinden olutuunu ha
trlamakta fayda var. O dnemde, Dou Blgesi igal topra mu
amelesi gryordu. Hl Yahudi meselesini "tehcirle" zmeyi
planladklarndan ve Almanya'y judenrein hale getirmeyi amala
dklarndan, ilhak edilen topraklardaki Polonya Yahudilerinin, Re
ichen dier blmlerinde kalan Yahudilerle beraber, mutlaka Reich'n bir paras saylmayan Genel Hkmet'e srlmesi gerektii
ni dnmeleri doald. Aralk 1939da, douya doru tahliyeler
balad; 600 bini Reich'a katlan topraklardan, 400 bini de Reich'tan
olmak zere yaklak bir milyon Yahudi Genel Hkmete gnde
rildi.
Nisko macerasyla ilgili olarak anlattklar doruysa -k i ona
inanmamamz iin bir sebep yok- Eichmann veya daha yksek bir
olaslkla, Prag ve Viyanadaki st Tugeneral Franz Stahlecker i
lerin bu ynde gelieceini aylar ncesinden tahmin etmi olmal.
Dr. diye hitap etmeyi hi ihmal etmedii Stahlecker, Eichmann'a
gre gayet ho, eitimli, akl banda ve her trl dmanlktan ve
ovenizmden uzak" bir adamd - Viyana'dayken, Yahudi yetkililer
le tokalard. Bir buk sene sonra, 1941 ilkbaharnda, bu eitimli
centilmen Einsatzgruppe A Komutanl'na atand ve bir seneyi bi
raz aan bir zamanda (1942'de sava srasnda ld) iki yz elli bin
Yahudiyi kuruna dizerek ldrmeyi becerdi - her ne kadar polis
birimleri olan Einsatzgruppen'in banda Gvenlik Polisi ve SDnin
bakan, yani Reinhardt Heydrich bulunsa da, yaptklarn gururla
Himmler'e rapor etti. Ama bundan nce, Eyll 1939'da, Alman or
dusu hl Polonya topraklarm igal etmekle megulken, Eichmann
ve Dr. Stahlecker Dou'da Gvenlik Servisi'nin de sz sahibi olma
s iin neler yaplabileceini "kendi aralarnda" dnmeye balad
lar. "Polonya'da alabildiine geni bir alan" gerekiyordu; bu toprak

"manda eklinde zerk bir Yahudi devletine ayrlacakt... zm

ancak bu olabilirdi". Daha sonra kendi inisiyatifleriyle, kimseden
emir almakszn kefe ktlar. San Nehri civarndaki, Rusya snn
yaknlarndaki Radom Blgesine gittiler ve bu blgenin kyleri,
pazarlan ve kk kasabalaryla muazzam bir alan olduunu gr
dler". "te aradmz bu, neden bir deiiklik yapp Lehleri ba
ka bir yere yerletirmeyelim ki, ne de olsa her tarafta insanlarn ye
ri deitiriliyor, diye dndk" - en azndan bir sreliine, "Yahu
di meselesinin zm", Yahudilerin ayaklarnn altna salam bir
toprak vermek olacakt.
Balarda her ey gayet yolunda gitti. Heydrich'e ktlar, Heydrich de olur verip devam etmelerini syledi. Her ne kadar Eichmann
Kuds'teyken bunu tamamen unutmu olsa da, Yahudi meselesinin
zmnn bu aamasnda, hazrladklan proje Heydrichin genel
plan iin biilmi kaftand. Heydrich 21 Eyll 1939'da, RSHA'mn
ve (Polonya'da oktandr faaliyet gsteren) Einsatzgruppen'in "u
be bakanlanm" toplantya ard ve yaknda yaplacaklarla ilgili
genel direktiflerini verdi: Yahudilerin gettolarda toplanmas, Siyon
Liderleri Konseyi'nin kurulmas ve btn Yahudilerin Genel Hk
met alanna nakli. Eichmann bu toplantya "Yahudi G Merke
zi "nin kurulmasyla ilgili olarak katld - durumann ilerleyen za
manlarnda, srail polisinin 6. Bro'sunun Washlngtondaki Ulusal
Arivler'de bulduu belgelerle, bunun doru olduu kantland.
Eichmannn veya Stahleckerin giriimi, Heydrich'in direktiflerini
yerine getirecek somut bir plandan baka bir ey deildi artk. Ba
ta Avusturyadan olmak zere binlerce insan apar topar bu ssz bl
geye nakledildi. Bir SS subaynn, daha sonra Hollandal Yahudile
rin nakliyle grevlendirilen Erich Rajakowitsch'in aklamalanna
baklrsa, "Fhrer'in Yahudilere vaat ettii yeni vatan" burasyd;
Herhangi bir yerleim yeri veya ev yok. na ederseniz, banzn
stnde bir at olacak. Su yok, civardaki btn kuyular hastalk sa
yor; kolera, dizanteri, tifo ortalkta kol geziyor. Topra kazp su
bulursanz, suyunuz olacak". Bu szlerden de anlald gibi, "her
ey fevkalade grnyordu"; yalnz baz Yahudiler SS tarafndan bu
cennetten kovulmu ve Rusya snrna srlmt, bazlar da ken
di iradeleriyle kaacak kadar aklselim davranmt. Ama daha son
ra, "Hans Frank iimize omak sokmaya balad," diye yakmyordu

Eichmann; nk bu blge "onun" olduu halde, Frank'a haber ver

meyi unutmulard. "Frank Berlin'deyken bu durumdan ikyeti
oldu ve bylece byk bir ekime balad. Kendi Yahudi meselesi
ni kendi bana zmek istiyordu. Genel Hkmetinde daha fazla
Yahudi istemiyordu, nceden gelenler de bir an nce gzden kaybolmalyd." Nitekim kayboldu da, hatta bazlar lkesine geri gn
derildi; o gne kadar byle bir ey olmamt, o gnden sonra da ol
mayacakt. Viyanaya geri dnenler, polis kaytlarna "mesleki ei
timden dnenler" eklinde getiler - tuhaf bir biimde, hareketin Si
yonizm taraftan olduu aamaya geri dnld.
Eichmannn "kendi" Yahudilerine biraz toprak salamaya ne
den bu kadar can attm anlamann en iyi yolu kariyerine bakmak
tr. Nisko plan, kariyerinde hzla ilerledii bir dnemde "hayat bul
du"; Eichmann byk olaslkla gelecekte bir "Yahudi D evletinin
Polonya'daki Hans Frank gibi Genel Valisi veya ekoslovakya'da
ki Heydrich gibi Protektoru olacan dnyordu. Gelgelelim bu
iin tam bir fiyaskoyla sonulanmas, Eichmann'a "zel" giriimin
pek mmkn olmadn ve istenmediini retmi olmal. Stahlecker ile birlikte Heydrich'in direktifleri erevesinde ve rzas do
rultusunda hareket ettikleri iin, polisin ve SS'in urad bu geici
yenilgiden, yani bu emsalsiz Yahudi iadesinden, kendi biriminin
durmadan artan gcnn her eye yetmediini, Devlet Bakanlklar'nn ve dier Parti kuramlarnn eski glerini kazanmak iin m
cadele etmeye hazr olduunu renmi olmal.
Eichmann'm "Yahudilerin ayaklarnn altna salam bir toprak
vermeye" ynelik ikinci giriimi Madagaskar projesiydi. Avrupa'
daki drt milyon Yahudiyi tahliye edip Afrikann gneydou kys
yaknlarndaki -4.370.00lik nfusu ve yzlm 638.589.686
km2yi bulan verimsiz topraklaryla- bir Fransz adasna nakletme
plan Dileri Bakanlnda ortaya km, daha sonra da RSHA'ya
bildirilmiti; nk, Wilhelmstrasse'deki Yahudi meselelerinden
sorumlu olan Dr. Martin Luther'n ifadesiyle, "Yahudilerin toptan
tahliyesini gerekletirmek ve tahliye edilenleri nezaret altnda tut
mak iin gerekli deneyime ve teknik olanaklara" sadece polis sa
hipti. "Yahudi Devleti"nin valisi, Himmler'in yetkisi altnda olacak
t. Bu projenin tuhaf bir gemii vard. Madagaskar Uganda'yla
kartran Eichmann daima "bir zamanlar Yahudi Devleti fikrinin

Yahudi kahraman Theodor Herzl'in hayal ettii eyin peinden

kotuunu iddia etti; ama bu hayalin peinden bakalar da komu
tu: nce, 1937de byk zahmetlere girerek,bu fikri enine boyuna
dnen ve sonunda says neredeyse milyonu bulan Yahudilerini ldrmeden nakletmenin kesinlikle imknsz olduunu gren
Polonya hkmeti; daha sonra da, Fransann says iki yz bini bu
lan yabanc Yahudilerini Fransz kolonisine nakletmek gibi nispeten
daha mtevaz bir plan olan Fransa Dileri Bakan Georges Bonnet. 1938'de bu meseleyle ilgili olarak Alman meslekta Joachim
von Ribbentropa bile danmt. Her eye ramen, g iinin iyice
durduu 1940 ylnda Eichmann'a drt milyon Yahudinin Madagas
kara nakli iin ayrntl bir plan hazrlamas sylendi; bir sene son
ra Rusya igal edilene kadar, zamannn byk blmn bu proje
almt anlalan. (Avrupay judenrein hale getirmekten bahsedili
yorsa, drt milyon ok dk bir rakamdr. Bu projenin, herkesin
bildii gibi, savan daha ilk gnlerinden beri katledilen milyon
Polonya Yahudisini kapsamad aktr.) Grne gre, Echmann
ve daha az tannan dier isimler dnda kimse bunlar ciddiye al
mad; nk -s z konusu topraklar, nihayetinde Franszlara ait ol
mas yle dursun, bu ie uygun bile deildi- bu plan in, savan
gbeinde ve Britanya Donanmas'mn Atlantik'te ku uurtmad
bir srada, drt milyon kiiyi nakledecek bir alan gerekiyordu. Ma
dagaskar plan, Bat Avrupann btn Yahudilerini fiziksel olarak
imha etmeye ynelik hazrlklarn ilerleyiini gizlemek iin yapld
(PolonyalI Yahudilerin imhas iin bir klf uydurmaya bile gerek
duyulmad!); ne kadar urarsa urasn her zaman Fhrerin bir
adm gerisinde kaldn hisseden eitimli antisemitler ordusu a
sndan faydas, meseleyle ilgilenen herkesin en temel fikirlerden bi
rini, Yahudilerin Avrupa'nn tamamndan tahliye edilmesinden ba
ka hibir eyin ie yaramayacan anlamas oldu - ne zel yasalar
ne "disimilasyon" ne de gettolar yeterli olacakt. Bir sene sonra, Ma
dagaskar projesi "kullansz ilan edildiinde, herkes psikolojik
adan, daha dorusu mantken bir sonraki adma hazrd: "Tahliye"
iin toprak olmadna gre, geriye kalan tek "zm" imhayd.
Dorucu Davut Eichmann, ortalkta bylesine korkun planlar
dolatndan bir kere olsun phelenmemiti. Madagaskar girii
mini boa karan zamanszlkt; zamann boa harcanmas ise dier

brolarn bu ie srekli karmalarndan kaynaklanyordu. Kuds'

teyken, hern polis hem de mahkeme byk bir gnl rahatl iin
deki Eichmann' sarsp kendine getirmeye alt. Eichmann'n n
ne, yukarda bahsettiimiz 21 Eyll 1939 tarihli toplantyla ilgili iki
belge koydular. Bu belgelerden biri, Heydrich'in yazd bir telem,
mektubuydu. Einsatzgruppen 'e birtakm direktiflerin verildii bu
mektupta ilk defa "ok gizli tutulmas gereken ve "daha uzun za
man gerektiren bir nihai ama" ile "bu nihai amaca ulamak iin iz
lenecek aamalar arasnda bir ayrm yaplyordu. Ortada bir "nihai
zm" laf yoktu daha ve belge de bir "nihai zm"n ne olduu
konusunda bir ey sylemiyordu. Dolaysyla Eichmann, bu "nihai
amacn" btn Alman brolarnda konuulan Madagaskar projesi;
toptan tahliyenin de btn Yahudilerin tahliyesi iin zorunlu bir n
"aama" olduunu syleyebilirdi pekl. Ama belgeyi dikkatle oku
duktan sonra, bu "nihai amacn sadece "fiziksel imha" anlamna ge
lebilecei konusunda kna olduunu syledi ve "bu basit fikrin st
dzey liderlerin veya en tepedekilerin zihinlerinde oktan kk sal
m olduu sonucuna vard. in iyz gerekten de byle olabi
lirdi; ama bu durumda Madagaskar projesinin aldatmacadan baka
bir ey olmadn itiraf etmesi gerekirdi. Ama etmedi; Madagaskar
hikyesini asla deitirmedi, muhtemelen deitiremezdi de. Bu hi
kye hafzasndaki baka bir kaset kaydndan geliyordu ve kendisi
nin her trl mantk, argman, bilgi ve igrye kar bir kant oldu
unu gsteren de yine bu bant kaydyd sanki.
Hafzas, Bat ve Orta Avrupa Yahudilerine kar yrtlen fa
aliyetlere, savan balamasndan (Hitler 30 Ocak 1939'da Reichstag'a yapt konumada sava sayesinde "Avrupa'daki Yahudi rk
nn kknn kaznaca" "kehanetinde" bulunmutu) Rusya'nn i
galine kadar bir ara verildiini sylyordu. Kukusuz Reich'taki ve
igal altndaki topraklardaki eitli brolar bile "muarz Yahudi"yi
yok etmek iin elinden gelenin en iyisini yapyordu; ama zerinde
birlemi bir politika yoktu, sanki her ofisin kendi "zm" var
d ve bu zm uygulamaya geirmesine veya rakiplerinin
zmlerini ksteklemek iin kullanmasna izin veriliyordu. Eichmannm zm bir polis devletiydi, dolaysyla epey geni bir top
raa ihtiyac vard. "Sz konusu zihniyetlerin anlayszl yzn
den"; "ekimeler", tartmalar, az kavgalar yznden; herkes

"stnlk iin yartndan" btn "abalar baarszlkla sonu

land". Artk her ey iin ok geti, Rusya'yla sava "birdenbire,
gkgrlts" gibi balad. Btn hayallerinin sonu gelmiti; n
k sava "her iki tarafn da yararna bir zm arama dneminin"
bittiini gsteriyordu. Ayn zamanda, Arjantin'de yazd anlarnda
kabul ettii gibi, "tek tek Yahudilere nasl muamele edileceini bil
diren yasalarn, ynetmeliklerin, emirlerin bulunduu bir dnemin"
sonuydu. Eichmanna gre dahas da vard, kariyerinin de sonu gel
miti; o zaman ne kadar "nl olduunu dnnce, insann kula
na sama geliyordu bu ama, hakllk pay da yok deildi. nk
Eichmannm, ister bilfiil uygulanan "tehcir" ister bir "hayalden"
ibaret olan Nazi ynetiminde bir Yahudi Devleti konusunda olsun,
Yahudilerle ilgili btn meselelerde nihai otorite saylan birimi,
"Yahudi meselesinin Nihai zm'nde ikinci sraya dmt; ye
ni uygulama farkl birimler tarafndan gerekletiriliyor, mzakere
ler Reichsfhrer SS ve Almanya Polis efi'nin komutas altndaki
baka bir Merkez Bro tarafndan yrtlyordu". Bu "farkl birim
ler, Dou'daki Ordu'nun gerisinde faaliyet gsteren ve zel grevi
yerli sivil nfusu, zellikle de Yahudileri katletmek olan katil grup
laryd; sz konusu Merkez Bro ise Oswald Pohl'un komutas al
tnda bulunan ve Eichmannm her Yahudi sevkiyatnn var yerini
renmek iin bavurmak zorunda olduu WVHAydi. Var yeri,
eitli lm tesislerinin "hazmetme kapasitesine", ayrca baz lm
kamplarnn civarnda ube amay krl bulan ok sayda sanayi
kuruluunun kle igc talebine gre hesaplanyordu. (SS'in pek
nemli olmayan sanayi kurulularndan baka, I. G. Farben, Krupp
Werke ve Siemens-Schuckert Werke gibi nl Alman firmalar hem
Auschwitz'de hem de Lublin lm kamplarnn yaknlarnda fabri
kalar kurmutu. SS ile iadamlar arasnda mkemmel bir ibirlii
vard; Auschwitz Komutam Hss, I.G. Farben temsilcileriyle ok
yakn sosyal ilikileri olduunu dorulad. alma koullarna ge
lince, asl amacn altrarak pldrmek olduu ok akt; Hilberg'e
gre, I.G. Farben'in fabrikalarndan birinde alan yaklak 35 bin
Yahudiden en az 25 bini ld.) Eichmann asndan asl mesele,
tahliye ve naklin artk "zmn" son aamas olmamasyd. De
partman sadece bir ara haline gelmiti. Bu nedenle, Madagaskar
projesi rafa kaldrld zaman "hayata ksmeye ve byk bir ha

yal krklna uramaya" yerden ge kadar hakk vard; kendisini

avutabilecei tek ey, Ekim 1941de yarbayla terfi etmesiydi.
Hatrlad kadaryla, en son Eyll 1941de, Rusyann igalin
den ay sonra kendi bana bir eyler yapmay denemiti. Bundan
ksa bir sre nce, hl Gvenlik Polisi'nin ve Gvenlik Servisi'nin
banda bulunan Heydrich, Bohemya ve Moravya Protektoras'na
getirilmiti. Bu nemli olay kutlamak iin bir basm toplants d
zenlemi ve Protektray sekiz hafta iinde judenrein hale getirme
sz vermiti. Heydrich basn toplantsndan sonra bu konuyu, ken
disinin verdii sz yerine getirmesi gerekecek dier kiilerle, Prag1
daki Gvenlik Polisinin komutan Franz Stahlecker ve Devlet Sek
reteri Yardmcs Karl Hermann Frankla tartt. Eski ek liderle
rinden biri olan Frank, Heydrichin lmnden ksa bir sre sonra
mparatorluk Protektoru olarak onun yerine geecekti. Eichmann'a
gre Frank ucuz biriydi; u "Streicher gibi", Yahudilerden nefret
ediyordu ve "siyasi zmler hakknda hibir ey bilmiyordu";
"otokrat gibi, yani sahip olduu gcn sarholuuyla sadece emir
ler ve komutlar yadran" insanlardand. Dier taraftan, basn top
lants keyifliydi. Heydrich ilk defa "daha insani bir taraf" olduu
nu gstermi ve ho bir akszllkle "kendisini konumaya kap
trdn" tiraf etmiti ~ "Heydrich'i tanyanlar iin byk bir srp
riz olmad"; bu "hrsl ve ihtiyatsz karakter" "ou zaman, muhte
melen daha sonra houna gitmeyecei halde, kelimelerin dilerinin
engelini ap azndan kamasna hemen izin verirdi". Heydrich,
"ler iyice kart, imdi ne yapacaz?" dedi. Bunun zerine Eichmann unlar syledi: "Sylediklerinden geri adm atamyorsan, ya
placak tek ey kalyor. imdi dank halde bulunan Protektora Ya~
hudlerini nakletmeye yetecek kadar geni bir yer amak." (Yahudiler iin bir vatan, Diaspora srgnlerinin topland bir yer.) Daha
sonra, ne yazk ki -u Streicher gibi, Yahudilerden nefret edenFrank somut bir neri getirdi ve nerisi de Theresienstadt'ta yer a
makt. Bunun zerine Heydrich, belki de sahip olduu gcn sar
holuuyla, Yahudilere yer amak iin Theresienstadt'taki eklerin
derhal tahliye edilmesini emretti.
Eichmann etraf kolaan etmeye gnderildi. Tam bir hayal k
rklna urad: Eger kysndaki bu Bohemya hisar kasabas ar
kkt, olsa olsa Bohemya ve Moravya'daki doksan bin Yahudi-

nin belli bir blm iin nakil kamp olarak kullanlabilirdi. (Yak
lak elli bin ek Yahudisi esasen bir nakil kamp haline gelen The
resienstadt stnden, tahminen bir yirmi bin kadar da dorudanAuschwitze gnderildi.) Hichmann'n kt hafzasndan daha g
venilir kaynaklardan rendiimize gre, Heydrich Theresienstadt'
daha iin en banda, mnhasran olmasa da esasen, Alman Yahu
dilerinin birtakm imtiyazl kategorileri iin zel bir getto olarak ta
sarlamt -Yahudi yetkililer, tannm kiiler, nemli madalyalar
olan sava gazileri, maluller, Yahudi olmayanlarla evlenen Yahudiler ve 65 ya st Alman Yahudileri (bu yzden "yal gettosu" ola
rak da bilinir). Kasabann bu kstl kategoriler iin bile kk oldu
u anlalnca, 1943'te, kuruluundan bir sene sonra, Theresienstadttaki ar kalabal azaltmak iin dzenli olarak -Auschwitz'e
nakil yoluyla- "seyreltme" veya "rahatlatma" sreleri balatld.
Ama bir adan, hafzas Eichmann yanltmad. WVHAnm yetkisi
altna girmeyen tek toplama kamp olan Theresienstadt, sonuna ka
dar Eichmann'm sorumluluunda kald. Bu kampm komutanlar
Eichmannn personelinden kiiler, yani her zaman onun astlar ol
mutu; Eichmann'm stnde biraz yetki sahibi olduu, Kuds'teki
iddia makamnn kendisine isnat ettii yetkinin en azndan bir ks
mna sahip olduu tek kamp buydu.
Eichmann'm hafzas, yllar byk bir rahatlkla atlayarak iler
liyor, polis mfettiine Theresienstadt hikyesini anlatrken, olay
akna gre iki sene nden gidiyor ve kesinlikle kronolojik bir sra
izlemiyordu; ama bu duruma danklk deyip gemek de mmkn
deildi. Hafzas daha ziyade bir depo gibiydi, bir insann zel ha
yatyla ilgili hikyelerin en ktleriyle doluydu. Prag yllarn hatr
lamaya alrken, kendisine "daha insani bir taraf" olduunu gs
teren byk Heydrich'in huzuruna kabul edildii o byk gn gz
lerinin nne geldi. Birka oturum sonra, Slovakyanm Bratislava
ehrine gittiinden bahsetti; Heydrich'e suikast dzenlendii sra
da, tesadfen Eichmann da Bratislava'dayd. Almanlarn kurduu
kukla Slovak hkmetinin ileri Bakam Sano Mach'm konuu
olarak orada bulunduunu hatrlyordu. (Bu alabildiine antisemit
Katolik hkmette Mach, antisemitizmin Alman versiyonunu tem
sil ediyordu; vaftiz edilmi Yahudilere ayrcalk tannmasn reddet
miti ve her eyden nemlisi Slovak Yahudilerinin toptan smrd

edilmesinden sorumlu kiilerden biriydi.) Bu olay hatrlyordu,

nk bir hkmet yetkilisinin kendisine sosyal bir davette bulun
mas Eichmann iin srad bir durum, byk bir onurdu. Hatrlad
kadaryla ho, rahat biri olan Mach, Eichmann' bowling oyna
maya davet etmiti. Savan tam ortasnda Bratislava'da ileri Bakamyla bowlinge gitmekten baka bir ii yok muydu gerekten?
Hayr, kesinlikle baka bir ii yoktu; nasl bowling oynadklarn,
Heydriche suikast giriiminde bulunulduunu renmelerinden k
sa bir sre nce iki servisi yapldm gayet iyi hatrlyordu. Drt
ay ve elli be kaset ses kaydndan sonra, srailli mfetti Bakomiser Less bu oaya dndnde, Eichmann ayn hikyeyi neredeyse
kelimesi kelimesine ayn ekilde anlatt ve kendi "stlerinden biri
suikaste urad" iin unutulmaz" bir gn olduunu ekledi. Ne
var ki bu sefer de Bratislavaya "Slovakya Yahudilerinin tahliyesiy
le ilgili gncel faaliyetleri" grmek zere gnderildiini gsteren
belgelerle karlat. Hatasn hemen kabul etti: "Tabii, tabii, Ber
lin'den emir geldi, beni bowling oynamaya gndermediler." Byk
bir tutarllkla iki kere yalan m sylemiti? Pek saylmaz. Yahudi
'leri tahliye ve tehcir etmek rutin bir i haline gelmiti; aklnda ka
lanlar bowling oynad, bir Bakan'n misafiri olduu ve Heydrich'e saldrldn duyduuydu. ek yurtseverlerin "cellat" vur
duu bu unutulmaz gnn hangi seneye rastladn kesinlikle ha
trlayamamas, Eichmann'mki gibi bir hafzann tipik zelliiydi.
Hafzas Eichmann'a daha iyi hizmet etseydi, Theresienstadt hi
kyesini anlatmazd bile. nk btn bunlar "siyasi zm" defte
rinin kapand ve "fiziksel zm" devrinin balad bir dnemde
oldu. Daha sonra kendiliinden, rahat rahat itiraf edecei gibi, Fhrerin Nihai zm emri verdiini renmesinden ok daha ileri bir
zamanda meydana geldi. Heydrich'in Bohemya ve Moravya'y judenrein hale getirmeye sz verdii tarihte, bir lkeyi Yahudilerden
arndrmak sadece, Yahudileri kolayca lm merkezlerine gnderi
lecekleri yerlerde toplamak ve tehcir edip bu yerlere gndermek an
lamna gelebilirdi. D dnya iin bir gsteri yeri haline gelmesi,
Uluslararas Kzl Ha temsilcilerinin kabul edildii tek getto veya
kamp olmas bir yana, Theresienstadt sonunda bambaka bir ama
ca, Eichmann'm o sralarda kesinlikle bilmedii ve nasl olduysa
kimseden de duymad bir amaca hizmet etmeye balad.

VI

Nihai zm: ldrme

22 HAZRAN 1941 'de,

Hitler Sovyetler Birlii saldrsn balatt; bu

olaydan alt veya sekiz hafta sonra Eichmann, Heydrich'in Berlin1
deki brosuna arld. 31 Temmuzda, Heydrich Hava Kuvvetleri'
Bakomutan, Prusya Babakan, Drt Yllk Plan Yetkilisi ve son
olarak da, yine dierleri kadar nemli bir grevi yerine getiren, Hitler'in (Partiden farkl olarak) Devlet hiyerarisindeki vekili olan
Reich Mareali Hermann Gring'den bir mektup ald. Bu mektupla
Heydrich, "Avrupa'nn Alman etkisi altndaki blgelerindeki Yahu
di meselesinin tam zmn [Gesamtlsung]" hazrlamakla ve
"Yahudi meselesinin arzulanan nihai .zmn [Endlsung] uygu
lamaya koymak iin ... bir genel nerge" sunmakla grevlendirili
yordu. Heydrich bu talimatlar aldnda - 6 Kasm 1941 tarihli bir
mektupta Ordu Yksek Komutanlna aklayaca gibi- grevi
zaten "yllardr Yahudi meselesinin nihai zmn hazrlamakt"
(Reitlinger); Rusya'yla sava baladndan beri, Dou'daki Einsatz
gruppen katliamlarnn banda Heydrich bulunuyordu.
Heydrich, Eichmann'la grmesine "gle ilgili ksa bir konu
mayla" balad (g pratikte durmutu; yine de, Himmlerin zel du
rumlar dnda btn Yahudilerin gn yasaklayan, Eichmanna
bizzat iletecei, resmi emrini yaymlamasna aylar vard) ve bu ko
numann ardndan da unlar syledi: "Fhrer Yahudilerin fiziksel
olarak imha edilmesini emretti. Daha sonra "hi deti olmad hal
de, bir sre sessiz kald; szlerinin zerimde etkili olup olmadn
grmeye alr gibiydi. Daha dn. gibi hatrlyorum. Kelimelerini
seerken o kadar dikkatli davranyordu ki, sylediklerinin nemini
ilk anda kavrayamadm; daha sonra anladm ama hibir ey syle-

fliedim, zira syleyecek bir ey kalmamt artk. nk byle bir

ey aklmn ucundan bile gememiti, iddet araclyla bir zm
bulunabileceini asla dnmemitim. Btn evkim, girikenli
im, ilgim kaybolmutu, tabiri caizse eriyip gitmitim. Daha sonra
unlar syledi: 'Eichmann, Lubline gidip Globocniki gr [Himmler'in Genel Hkmetteki st Dzey SS'lerinden ve Polis Liderleri'nden biriydi]. Reichsfhrerden [Himmler] gerekli emirleri alm
t, bak bakalm imdiye kadar ne yapm. Yahudilerin tasfiyesi iin
Ruslarn tank hendeklerini kullanyor galiba,' Varaca yere oktan
varm olan bu grmenin sonunda syledii bu cmleleri hl ha
trlarm, zaten ne olursa olsun mrm boyunca da asla unutmayaca
m." Ama Arjantin'deyken hatrlad birtakm eyleri Kudstey
ken unuttu, bu da kendi zararna oldu; nk unuttuklar, kendisinin
fiili ldrme srecindeki yetkisiyle ilgiliydi. Aslnda Heydrich'in
anlatt birka ey daha vard: Eichmann'a bu iin tamamnn "Eko
nomi ve Ynetimden Sorumlu SS Merkez Brosu'nun yetkisine ve
rildiini" -yani, kendi RSHAsmn yetkisinde olmadm - ve imha
nn resmi kod admn "Nihai zm" olduunu sylemiti.
Eichmann Hitler'in niyetini renen lk kiilerden biri deildi
kesinlikle. Heydrich'in yllardr, muhtemelen savan balangcn
dan beri bu ynde almalarda bulunduunu; Himmlerin bu "
zm" Fransa'nn 1940 yaznda yenilgiye uramasndan hemen son
ra rendiini (ve buna kar ktn) iddia ettiini biliyoruz. Mart
1941'de, Eichmann'n Heydrichle grmesinden yaklak alt ay
sonra, Fhrer'in anslyesi Viktor Brack'in Nmberg'de verdii
ifadesinde dorulad gibi, "Yahudilerin imhas, yksek Parti ev
releri iin bir sr deildi artk". Ama Eichmann, Kuds'te bo yere
aklamaya alt gibi, asla yksek Parti evrelerine mensup biri
olmamt; kimse ona spesifik, snrl bir i yapmak iin bilmesi ge
rekenden fazlasn anlatmamt. Alt kademelerde yer alp da bu
"ok gizli" olan ve haberler btn Parti ve Devlet brolarna, kle
igcyle balantl btn ticari teebbslere ve Silahl Kuvvetler'
n (en dk rtbeliler dahil) btn subay kadrosuna yayldktan
sonra da ok gizli kalan meseleyi renen ilk kiilerden biri olduu
doruydu. Yine de, bu gizliliin pratik bir amac vard. Fhrerin
emrini ak ak duyanlar "emir tayclar" olmaktan kp "sr ta
yclar" dzeyine ykseliyorlar ve bu kimselere zel bir yemin et

tiriliyordu. (Eichmannm 1934'ten beri mensup olduu Gvenlik

Servisi yeleri her halkrda gizlilik yemini etmiti.)
Ayrca, bu meseleyle ilgili btn yazmalar kat "dil kurallar
na" tabiydi. Bu nedenle, Einsatzgrupperim raporlar hari, "imha",
"tasfiye" veya "ldrme gibi cesur kelimelerin getii belgelere
pek rastlanmaz. ldrme iin belirlenen kod adlar "nihai zm",
"tahliye" (Aussiedlung ) ve "zel muamele"ydi (Sonderbehandlung );
tehcir iin, Theresienstadt'a, imtiyazl Yahudilere mahsus "yal get
to su n a ynlendirilen Yahudiler sz konusu olduunda "ikametgh
deiiklii", aksi takdirdeyse "yerletirme" ( Umsiedlung ) ve "Dou'daki igc {Arbeitseinsatz im Osten) ifadeleri kullanlyordu.
Bu son iki ifade, aslnda Yahudilerin ou zaman yerlerinden edilip
geici olarak gettolara yerletirildiini ve belli bir blmnn gei
ci olarak altrldn da anlatmaktadr. zel durumlarda, dil ku
rallarnda kk deiiklikler yapmak zorunlu hale geliyordu. r
nein bir keresinde, Dileri Bakanlndan st dzey bir yetkili
Vatikanla yaplan btn yazmalarda Yahudilerin ldrlmesin
den bahsederken "radikal zm ifadesini kullanmay nerdi; n
k Nazilere gre, Slovakya'daki -Vatikann mdahale ettii- kuk
la Katolik hkmet yrrlkteki Yahudi kart yasalar asndan
"yeterince radikal" deildi, vaftiz edilmi Yahudileri hari tutmak
gibi ok "temel bir kusuru vard. "Sr tayclar" sadece kendi ara
larnda ve muhtemelen lmcl grevleriyle her zamanki gibi me
gul olduklar anlar dnda -v e kukusuz sekreterler ve dier bro
personeli yanlarnda olmadnda- bu kodlara bavurmadan konu
uyorlard. Sz konusu dil kurallar baka hangi amalarla tasarlan
m olursa olsun, bu konuda ibirlii gerekli olan ok eitli hizmet
lerde dzeni ve akl saln koruma asndan ok faydal oldu.
Dhas, "dil kural" (Sprachregelung) tabiri bal bana bir ifrey
di, gndelik dilde buna olsa olsa yalan denirdi. nk bir "sr ta
yc dardan biriyle bulumaya gnderilecei zaman, bu kiiye
yerine getirecei emirlerle beraber bir de "dil kural" verilirdi. r
nein, svire'den gelen Uluslararas Kzl Ha temsilcilerine The
resienstadt gettosunu gstermeye gnderildii zaman Eichmanna
verilen dil kural, bu beylerin ayrca grmek istedikleri Bergen-Belsen toplama kampnda tifs salgm olduu yalanndan ibaretti. Bu
dil sisteminin asl etkisi, sz konusu insanlar yaptklarndan biha

ber tutmas deil; insanlarn yaptklarm, cinayet ve yalanlarla ilgi

li eski, "normal" bilgileriyle ayn kefeye koymalarn nlemesiydi.
Sloganlara ve beylik laflara gsterdii byk hassasiyet, sradan bir
konuma yapma konusundaki yetersizliiyle birleince, Eichmann
"dil kurallar" iin kukusuz ideal bir zne haline gelmiti.

Eichmann'n da ok gemeden grecei gibi, bu sistem geree

kar salam bir kalkan deildi. Lublin'e eski Viyana Blge Lideri,
o dnemin Tugenerali Odilo Globocnik'i grmeye gitti -iddia ma
kam ne derse desin, kukusuz Globocnik'e "Yahudilerin fiziksel
imhas iin verilen gizli emri bizzat iletmek" zere orda bulunmu
yordu; nk Globocnik bu emri kesinlikle Eichmann'dan nce
renmiti- ve "Nihai zm" tabirini kendisini belli edecek bir ifre
gibi kulland. (ddia makamnn nc Reich'n brokratik labi
rentinde kaybolduunu gsteren benzer bir iddiaya gre, Ausch
witz Komutam Rudolf Hss de Fhrer'in emirlerini Eichmann ara
clyla ald. Savunma "destekleyici kanttan yoksun" olduu ge
rekesiyle en azndan bu hataya dikkat ekti. Kendi durumasnda
verdii fadeye gre, Haziran 1941'de dorudan Himmlerden emir
almt; Himmler ayrca, birtakm "ayrntlar" Eichmann'la gre
ceini sylemiti. Hss'n anlarnda yer alan iddiasna gre, bu ay
rntlar gaz kullanmyla ilgiliydi - ama Eichmann bu iddiaya var
gcyle kar kt. Muhtemelen haklyd da; nk btn dier kay
naklar Hssn hikyesiyle eliiyordu ve kamplardaki yazl veya
szl imha emirlerinin her zaman WVHA'mn onayndan getiini
ve sz konusu emirlerin ya bu birimin bakan Korgeneral Oswald
Pohl ya da Hss'n st Tugeneral Richard Glcks tarafndan ve
rildiini doruluyordu. (Hss'n ifadesinin gvenilirliiyle ilgili
kukular iin bkz. R. Pendorf, Mrder und Ermordete, 1961.) Gaz
kullanmna gelince, Eichmann'n bu meseleyle alakas yoktu. Bel
li aralklarla Hssle grmeye gittii "ayrntlar", toplama kamp
nn ldrme kapasitesiyle, yani haftada ka nakil kaldrabileceiy
le ve belki de yaylma planlaryla ilgiliydi. Eichmann Lublin'e gel
dii zaman, Globocnik ok yardmsever davrand ona ve bir astyla
birlikte etraf gezdirdi. Ormann iinden geen bir yola girdiler ve
bu yolun sanda kalan, iinde iilerin yaad sradan bir kulbe
ye gittiler. Asayi Polisi bakomiserlerinden biri (belki de Fhrer'in
anslyeliinin himayesi altnda bulunan ve Almanya'daki "tedavi

si olmayan hastalar gazla ldrme iinin teknik tarafndan sorum

lu olan Su Brosu Komiseri Christian Wirth'in ta kendisi) onlar
karlad ve birka kk aa barakay gezdirdikten sonra "kaba
saba, eitimsiz ve sert bir ses tonuyla" aklamalarna balad: "her
eyi ok iyi izole ettiini; bir Rus denizaltsnm motorunun al
maya balayacan, gazlarn bu binaya gireceini ve Yahudilerin
gazla zehirleneceini anlatt. Benim iin de korkun bir eydi. By
le bir eyi kaldracak kadar dayankl deilimdir, mutlaka etkileni
rim. ... imdi bana tam kapanmam bir yara gsterseniz, muhte
melen bakamam bile. Ben byle bir adamm, bu yzden bana hep
doktor olamazsn derlerdi. Bu olay hi gzmn nnden gitmedi;
baylyormuum gibi hemen elim ayam boald. Bu tr eyler her
kesin bana gelir ve sonunda her insann iinde belli bir rperti b
rakr."
Aslna bakarsanz ok anslyd; nk o zamana kadar sadece
Doudaki alt toplama kampndan birini, yz binlerce insana me
zar olan Treblinka'da kurulacak karbonmonoksit odalar iin yap
lan hazrlklar grmt. Bu olaydan ksa bir sre sonra, yine o yl
sonbaharda, st Mller Eichmann Polonyann Reich topraklar
na katlan Bat Blgeleri'ndeki, Warthegau olarak bilinen blgede
ki lm merkezini tefti etmeye gnderdi. 1944te, Kulm'da (veya
Lehe Chelmno'da) bulunan bu lm kampnda, Avrupa'nn drt bir
yanndaki yerlerinden edildikten sonra ilk Ldz gettosuna "yerle
tirilen yz binden fazla Yahudi ldrld. Bu toplama kampn
da gerekletirilen faaliyetler uzun zamandr tam gaz devam edi
yordu. Bavurulan yntem biraz farklyd, gaz odalar yerine gaz
kamyonlar kullanlyordu. Eichmannm grdkleri unlard: Yahudiler geni bir odadaym; soyunmalar sylenmi; sonra bir kam
yon gelmi, odann giriinin tam nnde durmu; plak Yahudilere
bu kamyona binmeleri sylenmi. Kaplar kapanm ve kamyon
yola koyulmu. "[eri giren Yahudilerin saysn] syleyemem, ba
kamadm bile. Bakamadm, bakamadm; burama kadar gelmiti.
lklar, ve ... Altst olmutum, ve daha neler neler. Mller'e ha
zrladm raporda bunlardan da bahsettim, ama Mller raporum
dan pek faydalanmad. Arabayla kamyonun peine takldm ve o
zamana kadar hayatmda grdm en korkun manzarayla kar
latm. Kamyon bir hendee doru ilerledi, kaplar ald ve ceset

ler dar atld. Elleri ayaklar o kadar yumuakt ki, hl canl gibi
grnyorlard. Hendee yuvarlandlar; elindeki kerpetenle hl
onlarn dilerini skmeye alan bir sivil grdm. Aklm bamdan
gitti - arabama atladm ve azm amadm. Bu olaydan sonra, o
frmn yannda tek kelime etmeden saatlerce oturabilirdim. Bu
kadar da fazlayd. im bitmiti. Sadece, beyaz nlkl bir dokto
run, Yahudiler ierideyken gsterdii delikten kamyonun iine bak
mam sylediini hatrlyorum. Kabul etmedim. Edemezdim. O an
da yer yarlsayd da iine girseydim."
ok gemeden daha korkun bir manzarayla karlaacakt,
Mller Eichmann' bu sefer de Beyaz Rusya'nn Minsk ehrine gn
derdii zaman. Mller, "Minsk'te Yahudileri silahla ldryorlar.
Bu iin nasl yapldn rapor etmeni istiyorum" demiti. Derken
Eichmann yola dm; balarda ans yaver gidecek gibiymi; zi
ra Minske vard srada "i bitmek zereymi, buna ok sevin
mi. "Sadece geni bir hendekteki kafataslarma nian alan birka
nianc vard." Yine de, grm: "Grdm bana yetti, elleri arka
dan balanm bir kadn, dizlerimin ba zld ve aklm bam
dan gitti." Geri dnerken Lww'a uramak aklna gelmi, iyi bir fi
kir gibi gelmi ona, nk Lwow (Lemberg) eskiden bir Avusturya
ehriymi. Varnca "onca dehetten sonra ilk kez dosta bir manza
ra" ile karlam. "Karmda Fraz Josef in saltanatnn on altnc
yl onuruna ina edilmi bir demiryolu istasyonu duruyordu" Eichmann bu dneme "taparm, nk ailesiyle yaad srada
bu dnem hakknda ok iyi eyler anlatldn ve vey annesinin
akrabalarnn (Yahudi olanlar kastediyordu) bu dnemde ok rahat
bir sosyal statye sahip olduklarn ve iyi kazandklarn duymu.
Demiryolunun grn, btn kt dnceleri kafasndan uzak
latrm, en ince ayrntsna kadar- mesela, yldnmnn taa ka
znm tarihi- kafasna kaznm. Ama daha sonra, o gzel Lww'
da byk bir hata yapm. Blgenin SS komutanna gidip yle de
mi: "Dorusu, burada olup bitenler korkun iler; genler sadist
letiriliyor dedim. Nasl yaparsnz bunu? Kadnlara ve ocuklara
ate etmek! Olacak ey deil. Sonunda insanlarmz ya delirecek ya
cinnet geirecek; insanlarmz, kendi insanlarmz." Asl sorun,
Lwwda da ayn ey yapld halde, etraf gezdirmenin ev sahibi
iin byk bir zevk olmasym. Nitekim "korkun bir manzarayla"

daha karlam. "oktan dolmu bir hendek vard. Bir de, fskiye
gibi yerden fkran bir kan pnar. Daha nce byle bir ey grme
mitim. Bu kadar almak yeterdi artk; Berlin'e geri dndm ve
Tmgeneral Mller'e raporunu verdim."
Hepsi bu kadar da deildi. Her ne kadar Eichmann byle eyler
grmeye "pek dayankl olmadn, hi asker olmadm, hi cep
hede bulunmadn, hi muharebe grmediini, uyuyamadn ve
kbuslar grdn sylemi olsa da, Mller dokuz ay kadar sonra
Eichmann' Lublin'e geri gnderir. Bu arada, Lublinde evkle al
an Globocnik de hazrlklarn tamamlamt. Eichmann hayatnda
grd en korkun manzarann artk bu olduunu syledi. lk gi
diinde, birka aa kulbeden oluan bu mekn fark etmemi bi
le. Buras yerine, u kaba saba sesli adamn rehberliinde, bir de
miryolu istasyonuna gitmi. stnde "Treblinka" yazl bir tabela
olan bu istasyonun Almanyann herhangi bir yerinde grebilecei
niz sradan bir istasyondan hibir fark yokmu ~ ayn binalar, lev
halar, saatler, tesisat; kusursuz bir taklitmi. "Olabildiince uzak
durdum, olup biteni grmek iin yaklamadm. Yine de, bir dizi
plak Yahudinin gazla ldrmek zere geni bir salona doldurul
duunu grdm. erde ldrldler; sylediklerine gre, siyanik
asit diye bir eyle.
in aslna bakarsanz, Eichmann pek bir ey grmemiti. lm
kamplarnn en by ve en mehuru olan Auschwitzi defalarca
ziyaret ettii doruydu; ama Yukar Silezya'da, yaklak krk yedi
kilometrekarelik bir alan kaplayan Auschwitz kesinlikle sadece bir
toplama kamp deildi; says yz bini bulan kleleriyle dev bir i
letmeydi ve gazla zehirleme ilemine tabi tutulmayan kle iiler
ve Yahudi olmayanlar da dahil olmak zere her trl esir burada tu
tuluyordu. lm tesislerini gzden uzak tutmak kolayd ve Eichmannla dosta bir ilikisi olan Hss, onu dehet verici manzaralar
dan korumu. hsanlarn kuruna dizildii bir toplu infaza bilfiil hi
katlmam; almaya uygun olanlarn -h er sevkiytm ortalama
yzde yirmi beinin- seiliini veya Auschwitz'de bu seme iinden
hemen sonra gelen gazla zehirleme ilemini hi bilfiil izlememi.
mha mekanizmasnn nasl altn tam olarak anlamasna yete
cek kadarn grm: Auschwitzde iki tr ldrme yntemine ba
vuruluyordu, kuruna dizme ve gazla zehirleyerek ldrme; kuru

na dizme iini Einsatzgruppen yapyordu, gazla zehirleme ilemi

ise kamplardaki gaz odalarnda veya gaz kamyonlarnda gerekle
tiriliyordu ve kamplarda, kurbanlar son na kadar kandrmak iin
gerekli btn nlemler alnmt.

Burada aktardm polis kaytlar, durumann yz yirmi bir celse

sinden onuncusunda, neredeyse dokuz ay sren durumann doku
zuncu gnnde mahkemede dinletildi. Sylediklerini ne sann
kendisi ne de savunma makam.inkr etti; kasetalardan ykselen
bu insan artan bedensiz sesle sylediklerini - iki farkl adan
bedensiz olduu sylenebilir, zira sesin sahibi beden mevcuttu mev
cut olmasna ama kendisini evreleyen kaln cam duvarlar yzn
den garip bir biimde bedensiz gibi grnyordu. Dr. Servatius iti
raz etmedi, sadece "daha sonra, savunma sz alnca" kendisinin de
sann polise verdii baz kantlan mahkemeye sunacan syle
di, ama bu sylediini hi yapmad. Savunma her an ayaa frlaya
cakm gibi geliyordu insana; zira bu "tarihi durumada" sann
cezai soruturmas tamamlanm, iddia makam argmann bt
nyle ortaya koymutu artk. Argmann ortaya koyduu gerekler,
yani Eichmann'm yaptkan -iddia makamnn yapm olmasn di
ledii her eyi yapm olmasa da asla tartma konusu olmad; zi
ra dava balamadan ok uzun zaman nce kantlanmt, Eichmann
bunlar tekrar tekrar itiraf etmiti. Kendisinin de ara sra dikkat ek
tii gibi, bu kadan Eichmann asmaya yeter de artard. (Polis m
fettii Eichmann'a hi sahip olmad gleri isnat etmeye kalkn
ca, "Benden daha ne istiyorsunuz?" diyerek duruma itiraz etti.) An
cak ldrme deil de nakliye ileriyle grevlendirildiinden, ne
yaptm bilip bilmedii sorusu -e n azndan yasalar ve usul bak
m ndan-hl cevapszd. Baka bir soru da fiillerinin korkunluu
nu muhakeme etme yetisine sahip olup olmadyd - yani, tbben
akl salnn yerinde olduu gerei bir yana braklrsa, hukuki
adan sorumlu saylp saylmayacayd. ki soruya verdii cevap
da olumluydu artk: naklin yapld yerleri grm ve akl ban
dan gitmiti. Hepsi iinde en rahatsz edici olan ve hkimlerin,
zellikle de mahkeme reisinin defalarca sorduu soru uydu: Yahudiler ldrld iin vicdan azab ekmi miydi? Ama bu ahlakla

ilgili bir soruydu ve cevab da hukuki adan konuyla ilgili olmaya

bilirdi.
Ama argman artk tmyle ortaya konduysa, iki hukuki soru
daha ortaya kyordu. Birincisi, bu, fiilleri "kendisini dorudan
lm tehlikesinden korumak iin" gerekletirdiinden, yargland
yasann 10. Blm' uyarnca cezai sorumluluktan muaf sayla
bilir miydi? kincisi, ayn yasann 11. Blm'nde belirtilen hafifle
tici nedenlerin gz nne alnmasn talep edebilir miydi: "Suun
sonularnn arln azaltmak" iin elinden geleni veya ortaya
kan sonulardan daha ciddi sonularn ortaya kmasn nlemek
iin elinden geleni" yapm myd? 1950 tarihli Nazi ve Nazi bir
likileri (Ceza) Yasas'mn 10. ve 11. Maddelerinin Yahudi "ibirlik
iler" dnlerek hazrland akt. Asl ldrme ilemi iin her
yerde Yahudi Sonderkommandos (zel komando birlikleri) grev
lendirilmiti; bu zel birlikler "kendilerini dorudan lm tehlike
sinden korumak iin" su ilemiler, Yahudi Konseyleri ve Liderle
ri de "ortaya kan sonulardan daha kt sonularn ortaya kma
sn nleyebileceklerini" dndkleri iin sz konusu birliklerle
ibirlii yapmlard. Eichmannm ifadesi her iki sorunun da ceva
bn veriyordu ve bu cevabn olumsuz olduu akt: Bir keresinde
tek alternatifinin intihar etmek olduunu syledii doruydu ama
bu syledii koca bir yaland; nk imha mangas yelerinin iten
ayrlmalarnn ok kolay olduunu ve bu durumun kendileri asn
dan ciddi sonular dourmadm biliyoruz. Zaten Eichmann da bu
konuda ok srarc davranmad, sylediklerini dzanlamyla dn
memelerini istedi. Nrnberg evraklarnda, "bir SS yesinin infazda
yer almay reddetmesi nedeniyle lm cezasna arptrld tek bir
vakaya rastlanmamtr deniyordu (Herbert Jger, "Betrachtungen
zum Eichmann-Prozess", Kriminologie und Strafrechtsreform iin
de, 1962). Ve bu durumada da, savunma makamnn tanklarndan
olan von dem Bach-Zelewski ifadesinde unlar sylyordu: "Tayin
bavurusunda bulunarak herhangi bir grevden kurtulmak mm
knd. Kukusuz baz zel durumlarda disiplin cezasna hazrlkl
olmak gerekirdi. Ne var ki, insann hayatna ynelik bir tehlike sz
konusu bile deildi." Eichmann -D iceynin mehur Law o f the
Constitution'nda (Anayasa Hukuku) ifade ettii gibi- "emre itaat
etmezse askeri mahkeme tarafndan yarglanp vurulma, itaat eder

se bir hkim ve jri tarafndan yarglanp aslma ihtimali bulunan"

sradan bir asker gibi u klasik "mkl durum" da katiyen bulun
madn gayet iyi biliyordu. SS yesi olduu iin asla askeri mah
kemeye tabi olmamt ve olsa olsa Polisin karsna ve SS Mahkemesi'ne karlabilirdi. Eichmann mahkemeye verdii son ifadede,
yle veya byle bir bahane uydurup cayabileceini kabul etti, ba
kalar bunu yapmt zaten. Byle bir adm atmann "kabul edile
mez" olduunu dnmt her zaman ve u anda bile "takdire a
yan bulmuyordu bunu; yapt eyin kazanc iyi baka bir iten
hibir fark kalmazd o zaman. Sava sonras dnemin ak itaatsiz
lik nosyonu bir efsaneydi: "Sz konusu koullar altnda bu ekilde
davranmak imknszd. Kimse byle davranmyordu." Byle bir
ey "dnlemezdi. Sevgili dostu Hss gibi bir lm kampnn
komutam olsayd, intihar etmek zorunda kalrd nk kimseyi ldremezdi. (Bu arada, Hss genliinde bir cinayet ilemiti. Leo
Schlageteri -Nazilerin daha sonra kahraman ilan ettikleri bir Rhi
neland terristini- Fransz gal yetkililerine ihbar eden Walter Kadow'a suikast dzenlemi, bir Alman mahkemesinde yarglandktan
sonra be yl hapis cezas almt.) Eichmanna byle bir i teklif
edilmi olmas pek muhtemel grnmyor, nk emirleri verenler
"kimin ne kadar ileri gidebileceini gayet iyi biliyorlard. Hayr,
"dorudan lm tehlikesiyle" kar karya kalmamt; byk bir
gururla her zaman "vazifesini yaptn", yeminini bozmayp btn
emirlere itaat ettiini iddia ettiine gre, suitfi. sonularn hafiflet
mekten ok "arlatrmt." Bahsettii tek hafifletici neden, iini
yaparken "gereksiz yere zorluk karmaktan olabildiince kan
may" denemi olmasyd. Sylediklerinin doru olup olmadn
ve aslnda doru olduunu bir yana brakrsak, yapmaya alt
ey bu zel durumda hafifletici nedenlerden birini oluturmaya yet
mezdi, iddia geersizdi; nk "gereksiz yere zorluk karmaktan
kanmak" kendisine verilen standart direktiflerden biriydi.
Bu nedenle, bant kaytlar mahkemeye sunulduktan sonra, idam
hkm hukuken bile kanlmaz bir sonutu; bu durumun tek istis
nas, stlerin emirleri altnda gerekletirilen fiiller argmanna da
yanarak cezay hafifletme i m d t e ^ ^ b a k a bir seenek de sz ko
nusu srail yasasnn 11. M ^ ^ ^ f ^ j ^ |y u r m a k t ; ama ilenen su
un korkunluu nedeniyle,
jj|k bir ihtimaldi. (Avuka-

t savunmasn stlerin emirleri argmanna deil, "devlete ilen

mi fiiller" argmanna dayandrdn ve buna dayanarak beraat ta
lep ettiini hatrlamakta fayda var - daha nce Nmberg'de Dr. Ser
vatius da ayn stratejiye bavurmu ama baarl olamamt; Dr.
Servatius'un savunduu Goring'in Drt Yllk Plan Brosundaki
gc Tahsisi Yetkilisi Fritz Sauckel, Polonya'daki on binlerce Yahu
di iinin imhasndan sorumluydu ve bu nedenle de 1946'da asld.
Alman hukukunda gerichtsfreie veya justizlose Hoheitsakte (yarglanamaz veya yargdan muaf devlet fiilleri) terimleriyle daha ak
bir biimde ifade edilen "devlete ilenmi fiiller", "egemen bir g
cn ifasna" dayanr (E. C. S. Wade, British Year Book fo r interna
tional Law iinde, 1934), dolaysyla da yasal alann tamamen d
nda kalr; btn emirler ve komutlarsa, en azndan teoride, hl
yargnn denetimi altndadr. Eichmann'm yaptklar devlet fiilleri
olsayd, stlerinden hibiri, zellikle de devlet bakan Hitler her
hangi bir mahkeme tarafndan yalglanamazd. "Devlete ilenmi
fiiller" teorisi Dr. Servatius'un genel felsefesine o kadar uygundu
ki, bir kere daha bu stratejiyi denemesi muhtemelen kimseyi art
mazd; asl artc olan, hkm verildikten sonra ve ceza verilme
den nce, hafifletici bir neden olarak stlerin emirleri argmanna
bavurmamayd.) Sz konusu duruma cezai soruturmayla ala
kas olmayan ifadelerin konuyla ilgisiz saylarak reddedildii sra
dan bir duruma olmad iin, bu noktada insan kendini belki de
ansl saymalyd. Hibir ey kanun koyucularn tasavvurundaki
kadar basit olmad iin -v e bunun yasal adan konuyla biraz il
gisi varsa- ortalama bir insann su karsnda duyduu tiksintinin
stesinden gelmesinin ne kadar zaman ald ve o noktaya ulat
nda bu insana tam olarak ne olduu, siyasi adan byk bir me
rak konusuydu. Adolf Eichmann davas, bu soruya daha ak ve da
ha kesin bir cevap veremezdi.

Eichmann Eyll 1941 'de, Dou'daki katliam merkezlerine ilk resmi

ziyaretlerinden sonra, Himmlere Reich' en ksa zamanda judenrein hale getirmesini syleyen Hitler'in bu "arzusu"na uygun olarak,
Almanya'dan ve Protektoradan ilk toplu nakillerini organize etti.
lk sevkiyat Ren blgesinden yirmi bin Yahudi ile be bin ingene'

den oluuyordu ve bu ilk nakille ilgili tuhaf bir ey vard. Asla ken
di bana karar almayan, her zaman emirler "erevesinde" kalma
ya ok dikkat eden -kendisiyle alm hemen herkesin ifadesinin
de dorulad gibi- neride bulunmay bile sevmeyen ve daima
"direktif almay isteyen bu adam bir anda, "ilk ve son defa" emir
lere kar kendi inisiyatifim kulland: Bu insanlar, Einsatzgrup
pen in onlar hemen vurup ldrecei Rus topraklarna, Riga veya
Minsk'e gndermek yerine, nakli -srf Blge Valisi Uebelhr diye
biri "kendi" Yahudilerinden uval uval kazan salamann yollar
n bulduu iinimha hazrlklarnn henz balamad Ldz get
tosuna yneltti. (Aslnda, Ldz ilk kurulan ve en son tasfiye edilen
gettoydu; hastala veya ala yenik dmemi olanlar 1944 yaz
na kadar sa kalmt.) Bu karar Eichmannn bana epey i aacak
t. Getto zaten ok kalabalkt ve bu Bay Uebelhr de yeni gelenle
ri ne kabul edecek havadayd ne de barndracak. Uebelhr o kadar
kzmt ki, "ingene pazarlyla" kendisine ve adamlarna kazk
atan Eichmann' Himmler'e ikyet etti. Heydrich gibi Himmler de
Eichmann' savundu ve olay ok gemeden affedilip unutuldu.
Bu olay herkesten nce Eichmann unuttu, polis soruturmas
srasnda veya sonu gelmeyen anlarndan birinde bile bu olaydan
bahsetmedi. Tank krssne oturduu ve avukat tarafndan sorgu
land srada, kendisine bu belgeleri gsteren avukatna srarla "se
im" yapma ans olduunu syledi: "lk ve son defa, seim yapma
ansm v a rd ... Seeneklerimden biri Ldz idi... ayet Ldzda s
knt karsa bu insanlarn Douya gnderilmeleri gerekiyordu.
Hazrlklar da nceden grm olduum iin Ldz'a gndermek
iin elimden geleni yapmaya kararlydm." Savunma avukat bu
olaydan yola karak Eichmann'm ne zaman frsatm bulsa Yahudileri kurtard sonucuna varmaya alt - ki bu kesinlikle doru de
ildi. Daha sonra Eichmann' ayn olayla ilgili olarak apraz sorgu
ya alan savc, btn sevkiyatlarn var noktasn Eichmann'm be
lirlediini, dolaysyla belli bir sevkiy atn imha edilip edilmeyece
ine Eichmann'm karar verdiini kantlamak istedi - k bu da do
ru deildi. Eichmannm kendi aklamas, yani emre itaatsizlik et
medii. sadece "seim" yapma ansn kulland da doru deildi
nihayetinde, zira kendisinin de gayet iyi bildii gibi Ldz'da sknt
kmt, dolaysyla da verdii emrin anlam uydu: Son var nok-

tas, Minsk veya Riga. Her eyi unutmu olsa da, Eichmannm Yahudileri kurtarmay fiilen denediini gsteren tek rnek aka buy
du. Gelgelelim, hafta sonra Heydrich Prag'da bir toplant dzen
ledi; Eichmann bu toplantda "[Rus] Komnistlerin [Einsatzgrup peri in bulduu yerde tasfiye edecei bu kategorinin] tutulduu tev
kif kamplarna Yahudilerin de alnabileceini" ve bu hususta blge
komutanlaryla bir "anlamaya vardn" syledi; Ldzdaki skn
t da konuulmu, sonu olarak Reich'taki (yani Avusturya, Bohem
ya ve Moravya dahil) btn Yahudilerden elli binini Riga ve Minsk'
teki Einsatzgruppen operasyon merkezlerine gnderme karar aln
d. Nitekim, Hkim Landau'nun sann vicdan olup olmadyla
ilgili sorusunu -durumay izleyen hemen herkesin akima ilk gelen
soruyu- cevaplayabiliriz: Evet, onun da bir vicdan vard ve nere
deyse drt hafta boyunca beklendii gibi alm, ama daha sonra
tersine almaya balamt.
Doru drst alt ilk haftalarda bile, vicdan iini bir tuhaf
yapyordu. Eichmannm Fhrer'in emrini renmeden haftalar, hat
ta aylar nce bile Dou'daki Einsatzgrupperi'm lmcl faaliyetle
rinden haberdar olduunu hatrlamakta fayda var; Eichmann, cephe
hattnn hemen tesinde btn Rus yetkililerin ("Komnistlerin"),
farkl mesleklerden btn Leh alanlarn ve btn yerli Yahudile
rin toplu halde vurulup ldrldn biliyordu. Dahas, ayn yln
temmuz aynda, Heydrich kendisini armadan birka hafta nce,
Warthega'ya atanan bir SS grevlisinden bir bilgi notu ald. Bu
notta, "nmzdeki k, Yahudileri daha fazla besleyemeyecekleri"
belirtiliyor ve "en insani zm olarak, alamayacak durumdaki
Yahudileri ksa yoldan ldrme" nerisi Eichmannm grne su
nuluyordu; "ne de olsa bu neri, Yahudileri alktan lme terk et
mekten daha mnasipti". Bilgi notuyla beraber gelen ve "Sayn Ko
mutan Eichmann"a hitaben yazlm bir mektupta, mektubu yazan
kii "byle eylerin bazen ok fantastik grndn" itiraf ediyor
du etmesine ama "rahatlkla yaplabileceini de ekliyordu. Bu iti
raf yazarn Fhrer'in o ok daha "fantastik" emrinden habersiz ol
duunu gsterdii gibi, sz konusu emirdeki gibi fikirlerin ne kadar
ok insann aklndan getiini de gstermektedir. Eichmann bu
mektuptan hi bahsetmedi, muhtemelen yazlanlar onu artma
mt bile. nk bu neri Reich'taki veya herhangi bir Bat lke

sindeki Yahudilerle deil, sadece yerli Yahudilerle ilgiliydi. Vicda

nn szlatan cinayet dncesi deil, Alman Yahudilerini ldrme
dncesiydi. {?'Einsatzgruppen 'in ldrme emri aldn bildiimi
asla inkr etmedim; ama tahliye edilip Dou.ya gnderilen Reich
Yahudilerinin de ayn muameleye maruz kaldn bilmiyordum.
Bundan haberim yoktu.") Bu dnce, eski bir Parti yesi ve gal
Altndaki Rusya'da Sivil dare Bakan olan Wilhelm Kube'nin de
vicdanm szlatyordu; Demir Ha nian olan Alman Yahudilerinin
"zel muamele" grmek zere Minsk'e getirildiini grnce fke
den deliye dnmt. Kube kendisini Eichmann'dan daha iyi ifade
edebildii iin, onun szlerinden, Eichmannn vicdan azabndan
kvranrken akimdan neler getii konusunda bir fikir edinebiliriz.
Kube Aralk 1941'de stne unlar yazyordu: "phesiz dayank
l biriyim ve Yahudi meselesinin zmne yardm etmeye haz
rm; ama bizim kendi kltrel evremizden gelen insanlarn, u
hayvana dnm yerli apulcu takmyla kesinlikle bir tutulmama
s gerektiini dnyorum." Bu vicdan szs, tabii bililerinin vic
dan gerekten szladysa, Hitler rejiminden sonra da ayakta kal
mtr; Almanlar arasnda bugn bile srarla "sadece Ostjuden'in,
Dou Avrupa Yahudilerinin katledildiini savunan bir "yanl bilgi"
dolar.
"lkel" insanlarn ldrlmesiyle "kltrl" insanlarn ldrl
mesi arasnda ayrm yapanlar sadece Almanlar deildi. Harry Mulisch, Profesr Salo W. Baronun Yahudi halknn kltrel ve mane
vi baarlaryla lgili ifadesinin, akima hemen u sorulan getirdii
ni syler: "Yahudilerin, rnein kendileriyle ayn kaderi paylaan
ingene halk gibi, bir kltr olmasayd, ldrlmeleri ktlkten
saylmayacak myd? Eichmann insanlar yok eden birisi olarak m
yoksa kltr yok eden birisi olarak m yarglanyor? nsanlar l
drrken bir kltr de yok eden bir katilin suu daha m byk
tr?" Mulisch aklndaki sorulan Basavcya ynelttikten sonra or
taya u sonu kt: "[Hausnerm] cevab evet, ama benimki hayr."
Bu meseleyi gz ard etmemizin, can skc soruyu tarihe gmme
mizin ne kadar sakncal olduu, yakn tarihli Dr. Strangelove fil
minde aka grlr. Bu filmde, bombaya kar tuhaf bir sevgi
besleyen -v e gerekten de tam bir Nazi gibi karakterize edilenadam, birka yz bin kii seip bu insanlan yaklaan felaketten ko

rumak iin yeralt smaklarna almay nerir. Bilin bakalm kimdir

bu ansl kiiler? Elbette IQ'su en yksek olanlar!
Nazi rejimi, Kuds'te byk sknt yaratan bu vicdan meselesi
ni katiyen grmezlikten gelmemiti. Aksine, Temmuz 1944'te Hitler'e kar dzenlenen suikast giriimine katlanlarn, bu giriim ba
arya ulat takdirde bavurmak zere hazrladklar mesajlarn
da veya bildirgelerinde Doudaki toplu katliamlardan neredeyse
hi bahsetmemelerinden yola karak, Nazilerin bu meselenin pra
tik asndan nemini ok abarttklar sonucuna varabiliriz. Bu nok
tada, Almanyadaki Hitler kartlnn ilk dnemlerini bir yana b
rakabiliriz. nk bu dnemde, muhalefet hareketi hl faizme
karyd ve Sol'un tekelindeydi. Sol'un, prensipleri nedeniyle ahla
ki meselelere pek anlam yklememesi, hatta Yahudilere zulmedil
mesine hi aldr etmemesi; Yahudilerin eziyet grmesini salt snf
mcadelesinden "sapma" olarak deerlendirmesi, siyasi manzara
nn tamamn belirliyordu. stelik szn ettiimiz dnemde bu
muhalefet az kalsn yok oluyordu; SA birliklerinin toplama kampla
rnda ve Gestapo mahzenlerinue sat korkun terrden zarar gr
m, yeniden silahlanma sayesinde isizliin ortadan kalkmasyla
altst olmu, Komnist Parti'nin ieride "Truva at" gibi konumlan
mak zere Hitler'in partisinin saflarna katlma taktii yznden
morali bozulmutu. Savan banda, bu muhalefetten geriye kalan
lar -baz sendika bakanlar; arkasnda bir ey kalp kalmadm
bilmeyen, bilemeyen "yersiz yurtsuz kalm Sol'un" baz entelekt
elleri- sadece 20 Temmuzia sonulanan komplo sayesinde nem
kazand. (Almanya'daki direniin gcn elbette toplama kampla
rndan geenlerin saysyla lmeye kalkamayz. Sava balama
dan nce, toplama kamplarnda ok farkl kategorilerden pek ok
insan tutuluyordu ve bu kategorilerin ounun direniin herhangi
bir eidiyle uzaktan yakndan ilgisi yoktu: Yahudiler gibi tmyle
"masum" olanlar, suu ispatlanm kiiler ve ecinseller gibi "asosyaller", herhangi bir eyden sulu bulunmu Naziler, vb. Sava s
rasnda bu kamplar igal altndaki Avrupa'nn drt bir yanndan ge
len direniilerle doluydu.)
Temmuz ayndaki komploya katlanlarm ou esasen eski Nazi
ler ve nc Reich'm yksek mevkilerinde bulunanlard. Bu kii
lerin muhalefetini tetikleyen Yahudi meselesi deil, Hitler'in sava-

a hazrlanmas ve altmda ezildikleri sonsuz vicdan atmalarnn

ve krizlerinin neredeyse sadece vatana ihanet ve Hitler'e ballk
yeminini bozma meselelerine dayanmasyd. stelik iki arada bir
derede kalmlard ve iinde bulunduklar durumun aslnda bir
zm yoktu: Hitlerin baardan baarya kotuu gnlerde, hibir
ey yapamayacaklarn nk insanlarn bunu anlamayacan d
ndler; Almanlarn yenilgiye urad yllarda ise bir defa daha
"srtlarndan baklanmaktan" korktular. Sonuna kadar, en byk
kayglar kaosu ve i sava tehlikesini nlemenin bir yolunu bul
mak oldu. zm belliydi, Mttefikler "makul" olmal ve dzen
yeniden salanana kadar "moratoryum -v e elbette bununla bera
ber Alman Ordusuna direnme gc- garantisi vermeliydi. Dou'da
neler olup bittiini tam olarak biliyorlard, ama bu koullar altmda
Almanya iin en iyisinin ak isyan ve i sava olduunu dnme
ye bile cesaret edemedikleri ok akt. Almanya'daki aktif direni
en ok Sa'dan geliyordu; ama Alman Sosyal Demokratlar'n sicili
ne baklrsa, Sol bu komploda daha nemli bir rol oynasayd, ok da
farkl bir durumda olmayacaklard. Bu mesele her halkrda akade
mik bir meseleydi; nk, Alman tarihi Gerhard Ritter'in hakl
, olarak dikkat ektii gibi, sava yllarnda Almanya'da "rgtl
toplumsal direni" yoktu.
in aslna bakarsanz, durum basit olduu kadar da mitsizdi:
Alman halknn ezici bir ounluu Hitler'e inanyordu - hatta Rus
yaya saldrdktan ve korkulduu gibi iki cephede de savamaya
baladktan, ABD savaa girdikten, Stalingrad yenilgisinden, talya
savatan ekildikten ve Fransa kartmalarndan sonra bile. Bu ezi
ci ounlua kar, ulusal ve ahlaki felaketin tamamen farknda
olan, says bilinmeyen tek tek insanlar vard; ara sra tandk ktk
lar ve birbirlerine gvendikleri oluyordu, arkadalk kuruyor ve
gr alveriinde bulunuyorlard, ama kimsenin isyan planlar
yapt veya isyana niyetlendii yoktu. Son olarak da, daha sonra
komplocular diye anlacak bir grup vard; ama bu grup hibir konu
da, komplo konusunda bile anlamaya varamamt. Liderleri olan
Cari Friedrich Goerdeler, Leipzig'in eski belediye bakanyd; Nazi
rejiminde yl boyunca fiyat kontrolr olarak alm, ama iin
den baya erken (1936) ayrlmt. Goerdeler meruti monari ku
rulmasn savunmutu; eski bir sendika bakan ve Sosyalist olan,

Solu temsil eden Wilhelm Leuschner de Goerdeler'e "kitlesel des

tek" garantisi vermiti. Helmuth von Moltke'nin etkili olduu Kreisau evresinde, zaman zaman hukukun stnlnn "ayaklar al
tna alnmasndan" ikyet ediliyordu; ama bu evrenin asl kayg
s, iki Hristiyan kilisesinin ve "laik devletteki kutsal misyonlar
nn" uzlatrlmas, aka federalizm yanls bir tutum almasyd.
(Bir btn olarak direni hareketinin 1933'ten itibaren siyasi iflas
zerine gayet iyi belgelendirilmi ksmi bir alma iin bkz. Geor
ge K. Romoserin yaknda yaymlanacak olan doktora tezi.)
Sava devam ettike ve yenilgi kesinletike, siyasi farkllklar
nemsizlemi ve siyasi eylem aciliyet kazanm olmalyd; ama
Gerhard Ritter bu noktada da hakl grnyor: "[Kont Klaus von]
Stauffenberg bu kadar kararl olmasayd, direni hareketi aresiz
eylemsizlik batana srklenirdi." Bu adamlar bir araya getiren,
Hitleri "uzmanlar aksini tavsiye ettii halde, koca koca ordular
kurban eden" bir "kt", "amatr", "deli", "btn ktlklerin
ete kemie brnm hali" olarak grmeleriydi; Hitler'e sk sk
yaptklar gibi "sulu ve aptal" dediklerinde bunlar kastediyorlard.
Ancak Hitler hakknda hl byle dnmek, "SS veya Parti yesi
olmaya ya da bir devlet pozisyonunda yer almaya kesinlikle engel
deildi" (Fritz Hesse). Dolaysyla, rejimin sularna iyice batm
pek ok kii de komplo evresinin iinde yer alyordu. Mesela, o
dnemde Berlin Polis Komiseri olan Kont Helldorf, darbe giriimi
baarya ulasayd (Goerdeler'in mstakbel bakanlar sralad lis
telerden birine gre) Alman Polis efi olacakt; o olmazsa Dou'daki mobilize katliam birliklerinden birinin eski komutam olan RSHA'
dan Arthur Nebe! 1943 yaznda, Himmler'in ynetimindeki imha
programnn en civcivli zamanlarnda Goerdeler, Himmleri ve Go
ebbels'i potansiyel mttefikler olarak gryordu; "nk bu adam
lar Hitler'le beraber kendilerinin de kaybolduunu fark etmilerdi".
(Gerekten de Himmler "potansiyel bir mttefik" haline geldi -b u
na karlk Goebbels mttefik olm ad- ve planlarn batan sona bi
liyordu; komplo baarszla urayana kadar onlara kar hi hare
kete gemedi.) Btn bunlar Goerdeler'in Mareal von Kluge'ye
yazd bir mektup taslandan aktaryorum'. Bu tuhaf ittifaklara sa
dece Ordu komutanlarnn yz yze grmesi gereken "taktik he
saplar" denip geilemezdi; bilakis Kluge ve Rommel "bu iki cana

varn [Himmler ve Gring'in] yok edilmesi iin zel emir" vermi

ti (Ritter) - ayrca, Goerdeler'in biyografisini yazan Ritter yukarda
aktardmz mektubun "Goerdelerin Hitler rejimine duyduu nef
retin ok ateli bir ifadesi olduunu savunmaktadr.
Her ne kadar i iten gemi olsa da, bu adamlar Hitler'e muha
lefet etmenin bedelini hayatlaryla dediler ve korkun bir biimde
can verdiler. Pek ounun cesareti insanda hayranlk uyandracak
cinstendi ama ahlaki bir fkeden veya dier insanlara neler ektirildiin bilmekten kaynaklanmyordu; bu adamlar harekete geiren
neredeyse sadece yenilginin ve Almanya'nn sonunun yaklatna
kesin gzyle bakmalaryd. Buna karlk bazlarnn, rnein York
von Wartenburgun siyasi muhalefete katlmasnn nedeni ilk ba
larda, "Kasm 1938'de balatlan o iren Yahudi kart ajitasyon"
da olabilirdi (Ritter). Ama bu tarihte sinagoglar alevler iinde kald
ve grne gre koca bir halk korkunun penesine dt: Tanrnm
evleri atee verilmiti ve hem Tanr'ya hem de hurafelere inananlar
Tanrnm gazabndan korkuyorlard. st dzey subaylar, 1941 Mays'nda Hitler'in "komiser emri" diye anlan emrini aldklarnda ve
yakn zamanda balatlacak olan Rusya seferinde btn Sovyet yet
kililerin ve tabii btn Yahudilerin katledileceini rendiklerinde
kukusuz tedirgin olmulardr. Bu evreler, Goerdelerin dile getir
dii gibi, "igal altndaki blgelerde ve Yahudilere insan yok etme
ve dini inanlar nedeniyle zulm teknikleri uygulanmasnn ... tari
himizin her zaman srtnda tayaca koca bir kambur" olmasndan
elbette kayglanyordu. Ancak grne gre btn bunlarn "[bir
ban antlamas iin mttefiklerle masaya oturduumuzda] ok zor
durumda kalmaktan", "Almanya'nn amna srlm kara bir leke
den" ve Ordu'nun moralinin bozulmasndan ok daha nemli, ok
daha korkun olduu hi akllarna gelmemiti. "Byk bir souk
kanllkla 'binlerce Yahudiyle azna kadar dolu olan hendekleri
makineli tfeklerle yaylm ateine tuttuktan sonra, hl can eki
tikleri srada bu bedenlerin stne toprak atmann pek ho olmad
n' dile getiren" bir SS'in raporunu duyunca, Goerdeler "[1814te
Napolyona kar gerekletirilen] zgrlk Savaiarnn ve [1870
teki Fransa-Prusya Savandaki] I. Wihelm'in anl ordusunu ne
hale getirdiler" diye haykrmt. Bu vahetin bir biimde Mttefik
lerin kaytsz artsz teslim talebiyle ilgili olabilecei de akllarna

gelmedi; hem "milliyeti" hem de "mantksz" olduunu, Mttefiklerin gzn kr eden bir nefretten kaynaklandn syleyerek bu
talebi eletirmekten geri kalmadlar. Almanya'nn sonunda yenileceine neredeyse kesin gzyle bakld 1943'te ve aslnda bu ta
rihten daha sonra bile, Hitler'in hi adil olmad halde, sebepsiz
yere bir sava balattn gayet iyi bilmelerine ramen, hl d
manlarnn "dengi" gibi masaya oturup "adil bir bar" iin mzake
relerde bulunmaya haklar olduunu dnyorlard. "Adil bar"
kriterleri ise ok daha artcyd. Goerdeler ok sayda notunda bu
kriterleri tekrar tekrar dile getirmiti: "milli snrlarn 1914teki ha
line getirilmesi [ki bu da Alsace-Lorraine'in ilhak demekti] ve
Avusturya ile Sudetenlandm da bu snrlara dahil edilmesi"; stelik
b ird e "Almanya iin nemli bir konumun", yani belki de Avrupa1
daki Gney Tirol'n geri verilmesi!
Hazrladklar bildirgelerden, komplo giriimlerini halka nasl
aklamaya niyetlendiklerini de anlayabiliriz. rnein, bu komplo
baarya ulasayd devlet bakanlna getirilecek olan General
Ludwig Beck, Ordu'ya sunmak zere hazrlad bir bildirge tasla
nda uzun uzun Hitler rejiminin "inatlndan", "yetersizliinden
ve lszlnden", "kibrinden ve byklenmesinden" bahseder.
Ama iin en can alc taraf, bu rejimin "yapt en ahlaksz ey",
-Nazilerin yaklaan yenilginin faturasn "silahl kuvvetler liderleri
ne" karmaya almalaryd; Beck ayrca "Alman ulusunun an
na kara bir leke sren ve dnyann gzndeki itibarn zedeleyen
sular ilendiini sylyordu. Bir sonraki admlan ne olacakt, Hitler'i yok ettikten sonra ne yapacaklard? Alman Ordusu "onurlu bir
sonucu garantileyene kadar" -yani, Alsace-Lorraine, Avusturya ve
Sudetenland'in ilhak salama almana: kadar- savamaya devam
edecekti. kn arifesinde bir toplama kampnda ldrlen ve
Hitler kart komploya katlmam olan Alman yazar Friedrich P.
Reck-Malleczewen'in bu adamlar hakkndaki ac dncelerine ka
tlmamak iin hibir nedenimiz yok. Reck~Malleczewen, neredey
se hi bilinmeyen Tagebuch eines Verzweifelten (1947, aresiz Bir
Adamn Gnl) adl eserinde, Hitler'e ynelik suikast giriiminin
baarszla uradn rendikten sonra, elbette byk bir zn
tyle, unlar yazar: " iten gemedi mi biraz beyler? Bu adam,
Almanya'nn en byk katili yapp iler yolunda gittii srece pe

inden ayrlmayan sizdiniz; hi duraksamadan istenen her yemini

eden ve yz binlerin lmnden sorumlu olan, btn dnyay gz
yalarna boup gazap oklarn stne eken bu suluya uaklk
edecek kadar alalan ... szlerdiniz; imdi ona ihanet ediyorsunuz.
.... imdi, iflas rtbas etmek olanaksz hale gelince, kendilerine si
yasi bir mazeret bulmak iin, be kurusuz kalan bu eve ihanet edi
yorlar - iktidar peinde koarken yollarna kan her eye ihanet
eden ayn adamlar.

Eichmannm 20 Temmuz suikastine katlanlarla kiisel temas

larda bulunduunu kantlamak zor, zaten grm olmas da pek
muhtemel grnmyor; Arjantin'deyken bile hepsine hl "vatan
haini ve alak" gzyle baktn biliyoruz. Yine de, Goerdeler'in
Yahudi meselesiyle ilgili "orijinal" fikirlerini renme frsat yakaasayd, baz noktalarda hemfikir olduklarm fark ederdi. Goerde
ler'in "kayplar ve maruz kaldklar kt muamele karlnda Al
man Yahudilerine tazminat demeyi" teklif ettiine phe yok - bu
teklif 1942'de, meselenin sadece Alman Yahudileriyle ilgili olmad
ve bu insanlarn sadece kt muameleye maruz kald ve soyul
duu bir zamanda deil, gazla ldrld bir zamanda dile getiril
miti. Btn bu teknik ayrntlara ek olarak, Goerdeler'in aklnda
ok daha yapc bir fikir; yani, "Avrupada az ok 'istenmeyen misa
fir haline gelen [btn Avrupa Yahudilerini] dtkleri bu kt du
rumdan kurtaracak" bir "daimi zm" vard. (Eichmann'n jargo
nunda buna "ayaklarnn altna salam bir toprak vermek" deniyor
du.) Bu nedenle Goerdeler bir "smrge lkesinde" -Kanada veya
Gney Amerika'da- "bamsz bir eyalet", phesiz daha nceden
bildii Madagaskar gibi bir yer talep etti. Bununla beraber birka
taviz de verdi; btn Yahudiler kovulmayacakt. Nazi rejiminin ilk
dnemlerine ve o dnemde mevcut olan imtiyazl kategorilere uy
gun olarak, "askerlii srasnda Almanya iin zel bir fedakrlkta
bulunduunu kantlayanlara ve kkl ailelerden gelenlere Alman
vatandal vermeye" hazrd. Yine de, Goerdeler'in "Yahudi me
selesinin daimi zm" ne anlama gelirse gelsin 1954'te bile kah
ramanna byk bir hayranlk duyan Profesr Ritterin tabiriyle"orijinal" olduu sylenemezdi ve Goerdeler programnn bu bl
m iin de Parti ve hatta SS kademelerinden pek ok "potansiyel
mttefik" bulabilecekti.

Mareal von Kluge'ye yazlan ve yukarda aktarlan mektupta

Goerdeler, Kluge'yi "vicdannn sesini" dinlemeye ard. Ama as
lnda sadece, "zafer ans olmayan bir savaa devam etmenin dpe
dz su olduunu" bir generalin bile anlamas gerektiini syleme
ye alyordu. Btn bu kantlardan yola karak olsa olsa, vicdan
dediimiz eyin Almanya'da kesinlikle srra kadem bast sonucu
na varabiliriz; bu lkede yaayan insanlar byle bir vicdann varl
n bile neredeyse unutmu ve d dnyann insan hayretler iinde
brakan "yeni Alman deerlerim paylamadn fark etmez ol
mulardr. Ama iin asl bundan ibaret deildir; zira Almanyada re
jimin en bandan beri, hi tereddt etmeden Hitler'e kar koyan
tek tek insanlar da vard. Sesleri hi duyulmad iin ka kii ol
duklarm bilmiyoruz - belki yz binlerce kiiydiler; belki ok daha
fazla, belki de ok daha azdlar. Hemen her yerdeydiler; toplumun
her tabakasnda, eitim grmemi olanlar kadar eitim almlarn
da arasnda, btn partilerde, hatta belki NSDAP saflarnda bile bu
insanlara rastlamak mmknd. Daha nce szn ettiimiz ReckMalleczewen veya felsefeci Kari Jaspers gibi tannm olanlar ok
azd. Bazlarnn dini inanc hakikaten ok glyd; mesela bir es
naf tandm, Nazi Partisi'ne girmek gibi "kk bir formalite,,yi
yerine getirmektense, bamsz varoluunu kaybetmeyi ve sradan
bir fabrika iisi olmay tercih etti. Bazlar da yemin etme iini cid
diye ald ve mesela Hitler'in ad stne yemin etmektense akade
mik kariyerinden vazgemeyi yeledi. Sayca fazla olan bir grup da
iiler, zellikle Berlindeki iiler ve tandklar Yahudilere yardm
etmeye alan Sosyalist entelektellerdi. Son olarak da iki kyl
delikanl vard; Gnther Weisenbom'un D er lautlose A ufsand inde
(1953, Sessiz syan) anlatt hikyeye gre, savan sonlarna do
ru askerlik celbi gelen bu genler SS'e katlmay reddettiler ve lm
cezasna arptrldlar. nfaz gn ailelerine yazdklar son mektup
ta unlar sylyorlard: "kimiz de bylesine korkun eylerin vic
dan azabyla yaamaktansa lmeyi tercih ediyoruz. SS'e katlan bi
rinin ne yapmas gerektiini biliyoruz." Pratik adan hibir ey
yapmam olan bu insanlarn bulunduu konum, komploya katlanlarnkinden tamamen farklyd. Hibir zaman doruyu yanltan
ayramaz hale gelmediler ve "vicdan krizlerinden mustarip olma
dlar. Belki direni yeleri arasnda byle insanlar da vard, ama

komplocularn saflarnda yer alanlarn says kukusuz ok azd. Bu

insanlar ne kahramand ne de evliya, ve hep sessiz kaldlar. Bu ya
payalnz ve dilsiz unsur kendisini sadece bir defa, tek bir mitsiz
jestle aka belli etti: Scholl'larn, Mnih niversitesinden biri kz
biri erkek iki kardein, hocalar Kurt Huberin etkisi altnda kalp
dattklar o mehur brorlerde, Hitlerin ne mal olduu nihayet
ak ak dile getiriliyordu - "kitlelerin katili".
Gelgelelim, 20 Temmuz komplosu baarya ulasayd Hitler Almanyasnm yerine geecek olan u "dier Almanya" iin hazrlanan belgelere ve bildirgelere bakarsanz, bu Almanya'nn da dnya
nn geri kalanndan byk bir uurumla ayrldm grp aknlk
tan donakalrsnz. Yoksa, bilhassa Goerdeler'in olmayacak iler pe; inde komas; herkesten nce Himmler'in, ayrca Ribbentrop'un
i; savan son aylarnda, yenilgiye uram Almanya ile Mttefikler
arasnda arabuluculuk yapmak gibi muhteem, yeni bir rol oynama
hayalleri kurmaya balamalar baka trl nasl aklanabilir? Rib; bentropa sadece aptal deyip geilirdi belki, Himmler iinse pek ok
V-ey sylenebilirdi ama aptal olmad kesindi.

v Nazi hiyerarisinin vicdanla ilgili sorunlar zme konusunda en

yetenekli yesi Himmler'di. Hitler'in 1931'de SS'e yapt bir ko
numadan alman u mehur "Sadakatim Onurumdur" gibi sloganla;; r -Eichmann'm "kanatl kelimeler", hkimlerin "bo laflar" dedii
sloganlar- buldu ve Eichmann'm hatrlad kadanyla "sene sonu
na doru", muhtemelen Noel ikramiyesiyle birlikte datt. Eichmann bu sloganlarn sadece birini hatrlyor ve srekli tekrar edip
duruyordu: "Bu savalar sayesinde, gelecek nesiller tekrar sava
mak zorunda kalmayacak"; "savalar" derken kadnlara, ocuklara,
yallara ve dier "faydasz boazlara" kar savamaktan bahsedi
yordu. Himmler'in Ensatzgruppen komutanlarna ve st Dzey SS
ve Polis Liderleri'ne yapt dier konumalardan alman benzer laf
lar unlard: "nsani bir zayflktan kaynaklanan istisnalar hari, so
nuna kadar dayanmak ve saygnlmz korumak; ite bizi sert ya
pan bu. Tarihimizde daha nce hi byle bir sayfa almad ve bun
dan sonra da almayacak"; "Yahudi meselesini zme emri, bir
tekilatn alabilecei en korkun emirdir"; "Sizden 'insanst' bir

ey, 'insanst bir biimde insanlkd davranmanz beklediimi

zin farkndayz". Bu noktada sylenebilecek tek ey, beklentilerinin
boa kmaddr. Gelgelelim, Himmler'in bu szleri ideolojik a
dan gerekelendirmeye almam olmas veya altysa bile ge
rekelerinin grne gre hemen unutulmu olmas nemlidir. Bi
rer katile dnen bu adamlarn aklnda kalan sadece tarihi, muaz
zam, esiz ("ancak iki bin ylda bir verilen ulvi bir grev") ve dola
ysyla da muhtemelen dayanmas zor bir ie girimi olduklaryd.
Katillerin byle dnmeleri nemliydi, zira doutan sadist veya
cani deillerdi; bilakis, yapt eyden fiziksel bir zevk alanlardan
sistematik bir biimde kurtulmaya alyorlard. Einsatzgruppert::
Silahl SS'ten, su sicili Alman Ordusunun baka herhangi bir biri
minden uzun olmayan bir askeri birimden; bu birliklerin komutan
lar da yksek renim grm sekin Sler arasndan, Heydrich
tarafndan seilmiti. Dolaysyla, asl mevzu bu adamlarn vicdan
azabndan nasl kurtulaca, deil, fiziksel acyla karlaan btn
normal insanlar etkileyen o hayvani merhamet duygusunu nasl
aacayd. Anlalan kendisi bu igdsel tepkilerden yana baya -;
dertli olan Himmler'in numaras ok basit ve muhtemelen de ok et
kiliydi: nsann bu igdleri kendine evirir gibi yapp dndaki ;;
bir eye yneltmesinden ibaretti. Bylece katiller, "nsanlara ne
korkun eyler yaptm!" demek yerine, "Grevlerimi yerine getirir-;
ken ne korkun eyler grmek zorunda kaldm, bu grevin omuzla
rma ykledii yk nasl da ar!" diyebiliyorlard.
Eichmannn kt hafzasnn Himmler'in usta ii sloganlaryla
bu kadar ilgilenmesi, vicdan sorununu zmenin baka ve daha et
kili yollarnn bulunduunun bir gstergesi olabilir. Bu yollardan bi
ri, Hitler'in ok nceden fark ettii gibi, basit bir olgu, savatr. Eichmann tekrar tekrar, "nereye baksanz l bir insan grdnz" ve
kendi lmnze kaytsz kaldnz bir zamanda, llere kar
"farkl bir kiisel tavr" taknmak gerektiini savundu: "Ha bugn
lmz ha yarn, bizim iin hi fark etmiyordu; yle zamanlar olu
yordu ki, bizi hl canl yakalayan sabaha lanetler yadryorduk."
Bu kadar vahi bir lm atmosferinin olumasnda, Nihai zm'
n, daha ileri aamalarnda kuruna dizme yoluyla deil; iddetle,
gaz fabrikalarnda gerekletirilmesi zellikle etkili olmutu. Gaz
fabrikalar, savan ilk haftalarnda Hitler'in emriyle balatlan ve

Rusya'nn istilasna kadar Almanyadaki akl hastalarna uygulanan

"tenazi programyla" batan sona yakndan ilikiliydi. 1941 sonba
harnda balatlan imha program sanki apayr iki yoldan yrtl
yordu. Bu yollardan biri gaz fabrikalarna, dieri ise Einsatzgruppen'e kyordu. Einsatzgrupperim , zellikle de Rusya'dayken, Or
du'nun gerisinde gerekletirdii operasyonlar partizan sava baha
nesiyle hakl gsteriliyordu ve bu operasyonlarn kurbanlar kesin
likle sadece Yahudiler deildi. Gerek partizanlara ek olarak, Rus
yetkililer, ingeneler, asosyaller, akl hastalan ve Yahudilerle de il
gileniyorlard. Yahudiler "potansiyel dman" saylyorlard; Rus
Yahudilerinin bu durumu fark etmeleri ne yazk ki aylar srmt,
fark ettiklerinde ise kamak iin artk ok geti. (Eski kuak I. Dn
ya Sava'n, kurtancs gibi grd Alman Ordusu'nu sevinle
karlad zamanlar hatrlyordu; Almanyada ve Varovada "Ya~
hudilere nasl muamele edildii" konusunda ne genler ne de yal
lar tek kelime duymutu; Alman stihbarat Servisi'nin Beyaz Rus
ya'dan verdii bilgilere gre, olup bitenlerden "tuhaf bir biimde ha
bersizdiler" (Hilberg). in daha da ilin taraf, bu blgelere gnde
rilen Alman Yahudilerinin bile zaman zaman nc Reich'n "n
cleri1 olarak orada bulunduklar yanlsamasna kaplmalanyd.)
Tam drt tane, her biri bir tabur byklnde olan ve askerlerinin
says toplamda bini amayan bu mobilize katliam birliklerinin
Silahl Kuvvetlerin yakn ibirliine ihtiyac vard ve bu ihtiyac da
karlanyordu; aslna baklrsa, aralarnda genellikle "mkemmel",
baz durumlarda da "iten" (herzlich) bir ibirlii vard. Generaller
"Yahudilere kar artc derecede iyi bir tavr" sergiliyordu; kendi
Yahudilerini Einsatzgruppen't devrettikleri gibi, ou zaman kendi
adamlarm, sradan askerleri katliamlara yardm etmek zere dn
verdikleri de oluyordu. Hilberg'in hesaplanna gre, Yahudi kurban
larn toplam says bir buuk milyonu buluyordu; ama bu rakam,
Fhrer'in btn Yahudi halknn fiziksel imhasyla ilgili emrinin so
nucu deildi. Daha eski, Hitlerin Himmler'e Mart 1941 'de verdii
bir emrin sonucuydu; bu emre gre, SS ve polis "Rusya'da birtakm
zel grevleri yerine getirmek zere" hazrlanacakt.
Fhrer'in sadece Rus ve Polonya Yahudilerini deil, btn Yahudileri yok etme emri, her ne kadar ileri bir tarihte yaymlanm
olsa da, aslnda ok daha eskilere dayanyordu. RSHAda veya Hey-

drich'in ya da Hiramler'in dier brolarnda deil; Fhrer'in anslyeliinde, kiisel brosunda ortaya kmt. Savala uzaktan ya
kndan ilgisi yoktu, bu emri gerekelendirmek iin askeri zorunlu
luk gibi bahanelere asla bavurulmad. Gerald Reitlingerin The Fi
nal Solutiori mm (Nihai zm) en byk meziyetlerinden biri,
pheye yer brakmayacak biimde belgelenmi kantlarla, Dou1
daki gaz fabrikalarnda yrtlen imha programnn Hitler'in tena
zi programndan trediini ortaya koymasdr. "Tarihsel hakikatle11
yakndan ilgili olan Eichmann durumasnn bu fiili.balantya dik
kat etmemesi byk bir talihsizliktir. nk bu balant durumada
ok tartlan bir meseleye, RSHA'dan Eichmann'm gaz iine karp
karmad meselesini bir lde aydnlatabilirdi. Muhtemelen ;:
Eichmann bu ie karmad; ama adamlarndan biri, Rolf Gnther,
belki de kendi adna bu ile ilgilendi. Mesela, Lublin blgesindeki
gaz tesislerini kuran ve Eichmann'la da gren Globocnik, ek per
sonele ihtiya duyduu zaman Himmler'le veya baka bir SS ya da ii
polis yetkilisiyle grmedi; Fhrerin anslyeliinden Viktor
Brack'e bavurdu ve Brack de bu ricay Himmler'e iletti.
lk gaz odalar 1939da, Hitlerin ayn senenin 1 Eyllnde ver
dii "tedavisi olmayan hastalarn huzur iinde lmesi salanmaldr"
emri zerine ina edildi. (Dr. Servatius'un gazla zehirleyerek ldr- menin "tbbi bir mesele" olarak ele alnmas gerektii ynndeki ;
hayret verici kanaati de muhtemelen gazla ldrmenin bu "tbbi
kkeninden geliyordu.) Asmda bu fikir epey eskiydi. Daha 1935'
te, Hitler Reich Tp Lideri Gerhard Wagner'e "sava balarsa, bu
tenazi iini balatp uygulamaya geirmesini, zira bu ii sava za
man yapmann daha kolay olduunu" sylemiti. Bu emir uyarn
ca, akl hastalarna tenazi uygulamas hemen balatld; Aralk
1939 ile Austos 1941 arasnda, lm odalarnn -tpk daha sonra
da Auschv/itz'de de yaplaca gibi- du veya banyo havas verile
rek gizlendii kurumlarda, yaklak elli bin Alman ldrld. Prog
ram tam bir fiyaskoydu. Gazla ldrmeyi o evrede yaayan Almanlardan saklamak mmkn deildi; tbbn doas ve doktorun
greviyle ilgili "nesnel" bir fikre muhtemelen henz ulamam in
sanlarn protestolar drt bir yandan ykseldi. Dou'daki gazla l
drme ilemlerinin -veya Nazilerin diliyle syleyecek olursak, "in
sanlarn huzur iinde lmesini salayan" "insani" ldrme ynte

minin- balatlmasyla Almanya'da gazla ldrme ilemlerinin dur

durulmas neredeyse ayn gne rastlyordu. Almanya'daki tenazi
programnda grev alanlar, daha nice halklarn yok edilmesi iin
yeni tesisler ina etmek zere, bu sefer de douya gnderildi - bu
grevliler Hitler'in anslyeliinden veya Reich Salk Departman'ndan gelmiyordu ve ancak imdi Himmler'in ynetimine ve yet
kisine verilmiti.
nsanlar yanltmak ve olup biteni gizlemek iin zenle hazrla
nan bu ok eitli dil kurallarndan hibiri, katillerin zihniyeti stn
de, Hitlerin ilk sava emri kadar; "cinayet" kelimesi yerine "huzur
iinde lmesini salamak" ifadesinin kullanld bu emir kadar ke
sin bir etki yaratmamtr. Polis mfettii, bu insanlarn sonunun y
le veya byle lm olduu gz nnde bulundurulduunda, "gerek
siz yere zorluk karmaktan" kanmaya ynelik bir direktiften bah
setmenin biraz ironik olup olmadm sorduu zaman, Eichmann
soruyu bile anlamad; ldrmenin deil, insanlara gereksiz yere ac
ektirmenin balanamaz bir su olduu dncesi hl kafasna
kazk akm gibiydi. Duruma srasnda, tanklar SS askerlerinin
mezaliminden bahsedince, hakszla uram gibi gerekten fke
lendiini aka gsteren birka ey ey yapt - yine de, mahkeme
ve izleyicilerin byk bir blm Bichmann'n yaptklarn fark et
medi; kontroln kaybetmemek iin azimle aba gstermesi, Eichmannm "kaya gibi" ve kaytsz biri olduunu sanmalarna yol-at.
Eichmann' gerekten altst eden tek ey, milyonlarca insan lme
yollam olmakla deil; bir tann iddia ettii gibi (mahkeme bu id
diay reddetti) bir zamanlar Yahudi bir genci lmne dvmekle
sulanmakt. Kukusuz pek ok insan, "huzur iinde lmelerini
salamak" yerine silaha sarlan Ensatzgruppen' in blgesine yolla
mt; ama operasyonun ileri safhalarnda, gaz odalarnn kapasite
lerinin srekli artmasyla bu i artk bir zorunluluk olmaktan kn
ca, muhtemelen yreine su serpildi. Bu yeni yntemin, Nazi hk
metinin Yahudler karsndaki tavrnda kesin bir dzelmeye iaret
ettiini de dnm olmal; zira gazla ldrme programnn daha
en banda, tenaziden sadece gerek Almanlarn yararlanabilecei
aka ifade edilmiti. Sava,.drt bir yanda -Rusya snrnda, Afri
ka llerinde, talyada, Fransz sahillerinde, Alman ehirlerinin y
kntlar arasnda- kol gezen iddetli ve korkun bir lmle beraber

ilerledike, Auschwitz ve Chelmno, Majdanek ve Belzek, Treblinka

ve Sobibor'daki gazla lm merkezleri esasen, huzur iinde lm
uzmanlarnn tabiriyle, "Huzur Evleri" gibi grnm olmal. Daha
s, Ocak 1942'den sonra, "buzda ve karda yaralananlara yardm et
mek" iin Dou'da faaliyet gsteren tenazi timleri ortaya kt; ya
ral askerlerin de gazla ldrld "ok gizli" bir biigi olsa da, Ni
hai zm' uygulamaya geirenlerin ou phesiz bu durumdan
haberdard.
Ara ara dikkat ekildii gibi, Almanya'da akl hastalarn gazla
zehirleyerek ldrme ilemini durdurmak zorunda kalmalarnn ne
deni, halkm ve kiliselerin birka cesur ruhani liderinin protestolar
ryd; ama, baz lm merkezleri o dnemde Alman topra olan ve
etrafnda Alman nfusun yaad yerlerde bulunduu halde, akl
hastalarn brakp Yahudileri gazla ldrmeye baladklar zaman
byle protestolar duyulmaz oldu. Gelgelelim, protestolar savan
banda ykseldi; "tenazi eitimi"nin etkilerini bir yana brakacak
olursak, "gazla zehirleyerek acsz bir lm salama"ya ynelik ta
vr sava srasnda byk olaslkla deiti. Byle bir ddiay kant
lamak, destekleyecek belge bulmak zordur; nk bu giriim ba
tan sona byk bir gizlilik iinde yrtld ve hibir sava sulusu,
Nrnberg Doktorlar Durumasnm bu konuyla ilgili uluslararas li-teratrden onlarca alnt yapabilecek drmdaki davallar bile, bu
mevzuyu hi amad. Bu doktorlar belki de insanlar ldrdkleri
zamanlarda kamuoyunda nasl rzgrlar estiini unutmulard, bel
ki de bunu hi umursamamalard; byk bir yanlgya dp kendi
"nesnel ve bilimsel" tavrlarnn sradan insanlarn grlerinden
ok daha ileri bir dzeyde olduunu sanmlard. Gelgelelim, yaa
dklar dehetin artk komular tarafndan paylalmadm gayet
iyi bilen gvenilir insanlarn sava gnlklerinde rastladmz ger
ekten paha biilmez birka hikye, koca bir ulusun ahlaki k
nden sonra da ayakta kalmay baarmt.
Daha nce de szn ettiim Reck-Malleczewen, 1944 yaznda
kyllere moral vermek iin Bavyera'ya konuma yapmaya gelen
bir kadn "lider"den bahseder. Anlalan "mucize silahlarla" veya
zaferle oyalanacak zaman yoktu, byk bir akszllkle yakla
an malubiyetle yzleti; iyi Almanlarn bu konuda endielenme
lerine gerek yoktu nk Fhrer "btn iyiliiyle, savan mutsuz

bir sonla bitmesi halinde btn Alman halk iin, gazla zehirlene
cekleri yumuak bir lm hazrlamt". Bunun zerine Reck-Mal-

leczewen unlar syler:"Yoo, hayr, hayal falan grmyordum, bu

ho kadn bir serap deildi, kendi gzlerimle grdm: ak tenli,
krkma yaklaan, delirmi gibi bakan bir kadn ... Peki ne oldu?
Bavyeral kyller en azndan bu lme merakls kadnn hararetini
dindirmek iin onu civardaki bir gle mi sokup kardlar? Kesin
likle byle bir ey yapmadlar. Kafalann sallaya sallaya evlerinin
yolunu tuttular."
imdi aktaracam hikye durumu daha iyi zetliyor; zira bu
hikyeye konu olan kii "lider", hatta Parti yesi bile deil. Olay,
Dou Prusyann Knigsberg ehrinde, Almanyann bambaka bir
kesinde, Ocak 1945'te, Ruslar ehri harap etmeden, ykntlarm
igal etmeden ve tamamn ilhak etmeden birka gn nce gerek
lemi. Olanlar Kont Hans von Lehnsdorff, Ostpreussisches Tagebuch'unda (1961, Dou Prusya Gnl) anlatyor. Lehnsdorff dok
tor olduu iin, daha gvenli bir yere nakledilemeyen yaral asker
lerle ilgilenmek zere ehirde kalm; Kzl Ordu'nun oktan igal
ettii bir blgeden gelenlerin snd byk bir mlteci merkezi
ne arlm. Bu merkezde, bir kadn yanma yaklap varisli bir da
marm gstermi; bu varisi yllardr ektiini ama artk tedavi edil
mesini istediini, nk tedavi grmek iin vakti olduunu syle
mi. "Tedaviyi sonraya brakp bir an nce Knigsberg'den kama
snndaha nemli olduunu anlatmaya altm. Nereye gitmek is
tediini sordum. Bilmiyordu, bildii tek ey herkesin Reich'a gt
rleceiydi. Daha sonra, artc bir biimde unlar syledi: 'Rus
lar bizi asla yakalayamaz. Fhrer bunun olmasna asla izin vermez.
ok gemeden bizi gazla zehirler' Belli etmeden sama soluma

bakmaya altm, grne gre kadnn szlerini kimse yadrgamamt." Gerek hikyelerin ou gibi, bu hikye de insana yarm
kalm hissi veriyor. Bir ses daha, mmknse bir kadn sesi daha
duymalydk; derin bir i ekip yle demeliydi: Ama artk gazlarn
en iyisini, en pahalsn Yahudilerle heba ediyorlar!

Wannsee Toplants veya

Pontius Pilatus

vicdanyla ilgili olarak anlattklarm imdiye kadar

hep kendisinin oktan unuttuu kantlara dayanyordu. Eichraann
n kendi anlattklarna gre, asl dnm noktas drt hafta deil de
drt ay sonra, Ocak 1942'de meydana gelen bir olayd: Nazi'lerin
Mstearlar Toplants dedii; Heydrichin bu beyleri Berlin banli
ylerinden Wannsee'deki bir eve davet etmesinden dolay, gn
mzde daha ok Wannsee Toplants olarak bilinen toplantyd. Res
mi adndan da anlald gibi, byle bir toplant yapmak zorunlu
hale gelmiti; nk Nihai zm Avrupann tamamnda uygula
nacaksa, phesiz Reich'n Devlet aygtnn zmni kabulnden daha
fazlas gerekiyordu; btn Bakanlklarn ve Devlet birimlerinin ta
mamnn aktif ibirliine ihtiya vard. Hitler'in iktidara gelmesin
den dokuz sene sonra, Bakanlarn hepsi uzun sredir iin iinde
olan Parti yeleriydi - rejimin ilk aamalarna "uyum salayanlar",
rahat rahat bu kademelere yerlemiti. Yine de ou.tam anlamyla
gvenilir deildi, zira Heydrich veya Himmler gibi kariyerini t
myle Nazilere borlu olanlarn says ok azd; bir zamanlar am
panya pazarlarken Nazi rejiminde Dileri Bakanhnm bana ge
tirilen Joachim von Ribbentrop gibilerse byk olaslkla etkisiz
kald. Gelgelelim Devlet birimlerinin en st kademelerinde, Bakan
larn hemen altnda bulunanlar sz konusu olduunda; mesele ok
daha ciddiydi; zira her hkmet ynetiminin belkemiini oluturan
bu kiilerin yerlerine bakalarn getirmek kolay i deildi; iyice if
a olmadklar srece, Hitler gibi Adenauer de bu yetkililere katla
nacakt. Dolaysyla eitli Bakanlklardaki mstearlar, hukuk uz
manlar ve dier uzmanlar genellikle Parti yesi bile olmuyordu ve
EICHMANN'IN

Heydrich'in katliamlarda bu insanlardan aktif olarak yardm alp

alamayaca konusunda endielenmesi gayet anlalr bir durumdu.
Eichmannn ifadesiyle, Heydrich "en byk zorluklarla karla
may bekliyordu". Ama hi de bekledii gibi olmad.

Toplantnn amac, Nihai zm'n uygulamasna ynelik b

tn giriimler arasnda koordinasyonu salamakt, ncelikle "kar
mak hukuki meseleler" tartld; mesela, yar- veya eyrek-Yahudiler nasl bir muameleye tabi tutulacakt ~ onlar ldrmek gerekir
miydi yoksa ksrlatrmak yeterli miydi? Daha sonra ak ak "bu
meseleyle ilgili pek ok olas zm yolu" tartld ve bu tartma
nn sonucunda da "katlmclarn sevindirici bir biimde anlamaya
varmasndan" ok daha ileri gidildi; Nihai zm orada bulunan
herkes, zellikle de ketumluuyla ve Partinin "radikal" tedbirlerine
pheyle yaklamasyla tannan ve Dr. Hans Globke'nin Nrnberg'
de verdii ifadeye gre Hukukun sadk destekilerinden biri olan
Dr. Wilhelm Stuckart tarafndan "olaanst bir cokuyla" kar
land. Gelgelelim birtakm skntlar yaanyordu. Yahudiler Bat'
dan Douya aktarlacak diye, Polonya'daki Genel Hkmet'in ku
rmandan yardmcs Mstear Josef Bhler'in d kopuyordu; n
k bu Polonya'da daha fazla Yahudi demekti. Bu nedenle Bhler,
tahliyelerin ertelenmesini ve "Nihai zm'n, nakliyeyle ilgili so
runlarn yaanmad Genel Hkmet'te balatlmasn teklif etti.
Dileri Bakanlndan gelen beylerin elinde, byk zenle hazr
lanm bir belge vard; bu bilgi notunda "Dileri Bakanlnn Av
rupadaki Yahudi meselesinin toptan zmyle ilgili arzulan ve fi
kirleri" dile getiriliyordu - ama bu notla kimse ilgilenmedi. Asl
mesele, Eichmann'm da ok doru bir biimde ifade ettii gibi, e
itli devlet kademelerinde bulunan pek ok kiinin gr bildirmek
le kalmayp somut nerilerde bulunmasyd. Toplant en fazla birbir buuk saat srd, daha sonra iki servisi balad ve yemee ge
ildi - gerekli kiisel temaslar glendirmek iin tasarlanm "k
k, scak bir sosyal toplantyd" bu. Eichmann iinse byk bir
olayd, nk daha nce hi bu kadar ok "yksek ahsiyetin" bu
lunduu bir sosyal ortama girmemiti; rtbesi ve toplumsal konu
mu orada bulunanlarnkinden kat kat dkt. Davetiyeleri yolla
m ve Heydrich'in giri konumas iin birtakm (yalan yanl) is
tatistikler hazrlamt -byk bir iten sz ediliyordu, on bir mil

yon Yahudi ldrmek gerekiyordu- ve daha sonra da toplant notla

rm tutacakt. Uzun lafn ksas, toplantnn sekreteri gibiydi. B
yk adamlar gidince efi Mller ve Heydrich'le beraber minenin
yanma oturmasna da bu sayede izin verilmiti; "Heydrich'i ilk de
fa sigara ve iki ierken gryordum". " konumadlar, kadar
zaman altktan sonra biraz dinlenmenin keyfini srdler"; hepsi
halinden ok memnundu, zellikle Heydrichin keyfine diyecek
yoktu.
Toplant gnnn Eichmann iin bu kadar unutulmaz olmasnn
bir nedeni daha vard. Her ne kadar uzun sredir Nihai zm ko
nusunda yardmc olmak iin elinden gelenin en iyisini yapsa da,
"iddete bavurarak bylesine kanl bir zm" getirme konusunda
hl birtakm pheleri vard; ama artk bu tr.phelerden kurtul
mutu. "O gn o toplantdaki en nemli isimler, nc Reichm
Papalar konumutu." Hem Hitler, Heydrich veya "sfenks" Mller'
in, hem SS'in veya Partinin hem de devlet kademelerinin elit taba
kasnn, bu "kanl" ie nayak olma onurunu yaamak iin birbiriyle rekabet ve mcadele ettiini kendi gzleriyle grm, kendi ku
laklaryla duymutu. "Tam o anda, kendimi Pontius Pilatus gibi his
settim, sululuk duygusundan kurtulmutum". Kim oluyordu da on
lar yarglamaya kalkyordu? Neden "fikirlerini kendine saklam
yordu"? Aslna bakarsanz, alakgnlllkten krlan ne ilk ne de
son kiiydi.
Eichman'm hatrlad kadaryla, iler az ok yolunda gitti ve
ok gemeden rutin hale geldi. "Tehcir" konusunda nasl uzmanlatysa, "zorla tahliye" konusunda da hemen uzman oluverdi. Her .ge
en gn yeni bir lkede, Yahudiler kaydolmak zorunda braklyor,
daha kolay tehis edilebilmeleri iin san amblemi takmaya zorlan
yor, bir araya toplanp tehcir ediliyordu; eitli sevkiyatlar, o gnk
yok etme kapasitesine gre Doudaki u veya bu imha merkezine
ynlendiriliyordu; bir tren dolusu Yahudi bir lm merkezine va
rnca, salkl olanlar altrlmak iin, genellikle imha mekaniz
masnn ilemesini salamak zere seiliyor, dierleri ise hemen l
drlyordu. Birtakm engellerle de karlalyordu karlalmasna ama, bunlar nemsiz eylerdi. Dileri Bakanl, Yahudilerini
tehcir etmeleri iin bask yapmak veya, olur ya, Yahudilerini apar
topar, dzensiz bir biimde, lm merkezlerinin ne kadarn kald

rabileceine bakmadan Dou'ya aktarmalarn nlemek iin, igal

altndaki veya Nazi mttefiki yabanc lkelerdeki yetkililerle temas
halindeydi. (Eichmann olanlar byle hatrlyordu ama aslnda hi
bir ey bu kadar basit deildi.) Hukuk mavirleri kurbanlar devlet
siz brakmak iin gerekli yasalar hazrladlar. Bu iki adan nem
liydi: Birincisi, herhangi bir lkenin Yahudilerin akbetini aratr
mas olanaksz hale geldi; kincisi, ikamet ettikleri devletin Yahudi
lerin mallarn msadere etmesi olanakl hale geldi. Maliye Bakan
l ve Reichsbank, Avrupann drt bir yanndan toplanan onlarca
ganimeti kabul edecek tesisler hazrlad; kol saatlerinden altn di
lere kadar btn ganimetler Reichsbankta snflandrld ve Prus
ya Devlet Darphanesi'ne gnderildi. Ulatrma Bakanl -ok zor
bulunduu zamanlarda bile gerekli demiryolu aralarn, yk va
gonlarn temin etti ve tehcir operasyonunda kullanlan trenlerin ta
rifelerinin dier tarifeler^ akmamasn salad. Eichmann veya
adamlar, Yahudi Liderleri Konseylerine her treni doldurmak iin
ka Yahudi gerektiini haber verdi, onlar da tehcir edileceklerin lis
tesini hazrlad. Yahudiler bavurularm yaptlar, saysz form dol
durdular,-devletin mallarn gasp etmesini kolaylatracak sayfalar
ca soruya teker teker cevap verdiler, daha sonra da toplama nokta
larnda bir araya gelip trenlere bindiler. Saklanmaya veya kamaya
alan bir avu Yahudiy yakalama grevi zel bir Yahudi polis g
cne verildi. Eichmann'n grd kadaryla kimse itiraz etmemi,
ibirlii yapmay reddetmemiti. Bir Yahudi gzlemcinin 1943'te
Berlinde dile getirdii gibi, "mmerzu jhren hier die Leute zu ih
rem eigenen Begrbnis'' (Her allahn gn yeni binleri buradan ay
rlp kendi cenazesine gidiyordu).

Salt uyum salamak, ne ok yaknda Nazi igali altndaki ve Nazi

mttefiki Avrupa'nn tamamn kapsayacak bir operasyonun nn
de duran da gibi sorunlar ortadan kaldrmaya ne de bu operasyo
nu yrten, her eye ramen "ldrmeyeceksin" dsturuyla yetien
ve Kuds Blge Mahkemesindeki hkimlerin bu balama gayet
uygun bir biimde Kutsal Kitap'tan aktard "Hem adam ldrdn
hem de ban aldn, deil mi?" szn bilenlerin vicdann yattr
maya asla yetmeyecekti. Stalingrad'da byk kayplar verilmesi

nin ardndan Almanya'nn stne ken -Eichmann'n tabiriyle

"lm kemekei"nin (Eichmann sivillerin ldrlmesine mazeret
olarak Alman ehirlerinin bombardmana tutulmasn gstermiti;
Almanya'da bugn hl, katliamlar iin de ayn mazerete bavuru
luyor), Kuds'tekilerden farkl olmakla beraber korkunluu a
sndan bu mezalimden geri kalmayan manzaralar gndelik hayatn
bir paras haline getirmesi, tabii btn bunlar olurken vicdan diye
bir ey kaldysa, bu vicdan azabmm yatmasna, daha dorusu or
tadan kalkmasna yarayabilirdi - ama kantlar hi de yle olmad
n gsteriyordu. Savan deheti balyoz gibi Almanya'nn stne in
meden nce, imha mekanizmas en ince ayrntsna kadar planlan
m ve tamamlanmt; Almanya'nn karmak brokrasisi kolay za
fer yllarnda nasl iliyorsa, malubiyetin beklendii son yllarnda
da ayn sarslmaz kesinlikle iliyordu. Balarda, belki de insanlarda
hl vicdan diye bir ey olduu zamanlarda, ynetici elitlerin ve
zellikle de st Dzey SS subaylarnn saflarndan ayrlan pek ol
mad; ayrlmalar daha ziyade Almanyann sava kaybedeceinin
kesinlik kazanmasyla hissedilir hale geldi. stelik, asla imha me
kanizmasn ilemez hale getirecek kadar ciddi boyutlara ulamad;
merhametten deil, yolsuzluktan kaynaklanan mnferit fiillerden
ibaretti ve kkeninde de yaklaan kara gnler iin kenara biraz pa-ra koyma veya baz balantlar koruma arzusu bulunuyordu.
Himmler'in 1944 sonbaharnda imhann durdurulmasn ve lm
fabrikalarndaki tesisatn kaldrlmasn emretmesinin altnda abes
ama samimi bir kanaat yatyordu: Himmler Mttefiklerin bu ho
jesti karlksz brakmayacana inanyordu; bu konuda birtakm
kukular olan Eichmann'a, verdii emir sayesinde bir Hubertusburger-Frieden iin masaya oturabileceini anlatmt kukusuz
Prusya Kral II. Friedrichin Yedi Yl Savalar'nm sonunda, 1763'te
yapt Hubertusburg Bar Antlamas'n kastediyordu; bu antla
mayla, sava kaybettii halde, Silezya Prusya'ya braklmt.
Kendisinin de ifade ettii gibi, Eichmann'n vicdann yattr
masnda en ok ie yarayan unsur, etrafta Nihai zme kar
kan bir kii, tek bir kii bile olmamasyd. Gelgeielim bir istisnayla
karlamt; bu kadar ok bahsettiine gre, Eichmann derinden
etkilemi olmal. Bu olay Macaristan'da, Eichmann Himmler'in on
bin kamyona karlk bir milyon Yahudiyi serbest brakma teklifini

Dr. Kastner'le grrken meydana geldi. Olaylarn seyrinin dei

mesinden cesaret ald anlalan Kastner, Eichmann'dan "Auschvvitz'deki lm fabrikalarnn" durdurulmasn istemi; Eichmann
da elinde olsa bu istei "byk bir zevkle (herzlich g e m ) yerine
getireceini, ama ne yazk ki bu iin kendisinin ve stlerinin yetki
sini atn sylemiti - ki gerekten de yleydi. Yahudilerin yok
edilmesinin yaratt genel cokuyu Yahudilerin de paylamasn
beklemiyordu elbette; ama rza gstermeleriyle yetinmiyor, ibirli
i yapmalarm istiyordu - ve nitekim olaanst bir biimde ibir
lii yaptklarn grd. Bu ibirlii, Viyanadaki faaliyetlerinin esas
dayana olduu gibi, Eichmannm yapt her eyin de "temel ta
yd". Yahudiler ynetim ve gvenlikle ilgili ilere yardm etme
seydi -daha nce de belirttiim gibi, Berlin'de toplama noktalarna
gitmeyen Yahudileri yakalama grevini sadece Yahudilerden olu
an bir polis gc yerine getirdi^- ya tam bir kaos yaanrd ya da Al
manlarn ihtiya duyduu igc tkenirdi. ("Kurbanlar ibirlii
yapmasayd, birka bin kiinin, dahas byk bir blm sadece
bro ii yapm kiilerin yz binlerce insan ldrmesi phesiz
mmkn olamazd. ... Polonya Yahudilerinin lmlerine uzanan
yol boyunca grdkleri Almanlarn says bir elin parmaklarn ge
miyordu." R. Pendorf, daha nce bahsettiim almasnda bunlar
sylyor. Bu durum daha ok da Polonya'ya nakledilen, lme gi
den Yahudiler in geerlidir.) Dolaysyla, igal altndaki toprak
larda, maa gibi kullanlan hkmetlerle birlikte her zaman bir de
Yahudi merkez brosu kuruldu; ileride deineceimiz gibi Naziler,
kukla bir hkmet kurmay baaramadklar yerlerde, Yahudilerin
ibirlii yapmasn da salayamadlar. Ancak, bu maa hkmetle
rin yeleri genellikle muhalefet partilerinden alnrken, Yahudi
Konseyi yeleri ounlukla o blgenin nde gelen Yahudi liderleri
arasndan seiliyordu. Naziler bu liderleri inanlmaz yetkilerle do
nattlar - ama sonuada dierleri gibi onlar da tehcir ettiler; Orta ve
ya Bat Avrupa'daki Yahudi liderleri Theresienstadt ya da BergenBelsen'e, Dou Avrupadakilerse Auschwitz'e gnderildi.
Bir Yahudiriin gznde, Yahudi liderlerin kendi insanlarnn im
hasnda oynadklar rol, bu batan sona karanlk hikyenin phesiz
en karanlk blmdr. Btn bunlar nceden de biliniyordu bilin
mesine ama, Raul Hilberg'in daha nce de bahsettiim klasik al

mas The Destruction ofthe European Jewsa. kadar, btn bu marazi ve yz kzartc ayrntlaryla birlikte ak ak ortaya konmam
t. birlii asndan, Orta ve Bat Avrupa'daki byk lde asimi
le olmu Yahudi cemaatleri ile Dou'da Yiddi dilini konuan top
luluk arasnda hibir fark yoktu. ster Amsterdam'da veya Varova'
da ister Berlin'de veya Budapetede, insanlarn ve mallarnn liste
sini yapmak, tehcir ve imha edilme masraflar iin tehcir edilenler
den para toplamak, terk edilmi apartman dairelerinin izini srmek,
Yahudilerin yakalanmasna ve trenlere bindirilmesine yardm ede
cek polis gcn salamak ve son bir jest olarak da Yahudi cema
atin malvarln nihai msadere iin muntazam bir biimde teslim
etmek gibi ileri Yahudi yetkililere brakan Nazilerin gz arkada
kalmyordu. Sar Yldz amblemlerini Yahudi yetkililer datt; ba
z yerlerde, mesela Varova'da "kolluk sat dzenli bir ikolu hali
ne geldi; sradan kuma kolluklarn yan sra fantezi, ykanabilen,
naylon kolluklar da bulunabiliyordu". Nazilerin zoruyla deil, etki
si altnda kalarak hazrladklar manifestolarda, sahip olduklar ye
ni gcn nasl tadn kardklarn grmek hl mmkn - Buda
pete Konseyinin ilk duyurusunda, "Yahudilerin maddi ve manevi
btn zenginliklerinin ve Yahudi igcnn tamamnn mutlak kul
lanm yetkisi Yahudi Merkez Konseyine verilmitir" ifadesi yer al
yordu. Yahudi yetkililerin cinayete alet olduklar zaman nasl his
settiklerini biliyoruz - "batmak zere olan gemisini, kymetli yk
lerinin byk bir blmn denize atarak, gvenli bir limana ula
trmay baaran" kaptanlar gibi; "yz kurban verip binlerce, bin
kurban verip on binlerce insan kurtaranlar" gibi hissediyorlard,
iin i yz ok daha korkuntu. Mesela Dr. Kastner, Macaristan'
dayken, tam 1684 kiiyi kurtarmakla beraber yaklak 476 bin kur
ban yerdi. Ayklama iini "ansa" brakmamak iin, "kdn stne
bilinmedik bir insann adm yazan ve bylece onun yaamasna ve
ya lmesine karar veren gsz insan eline yol gsterecek bir g
olarak", "gerekten kutsal ilkeler" belirlemek gerekiyordu. Peki bu
"kutsal ilkeler" kimleri kurtarmay seti? Kastner'in raporunda dile
getirdii gibi, elbette "hayat boyunca zibur [cemaat] iin alanla-.
r" -m esela Yahudi yetkilileri- ve "nde gelen Yahudileri".
Kimse Yahudi yetkililere gizlilik yemini ettirme zahmetine gir
medi; ister Dr. Kastner gibi sknetin ve asayiin salanmas iin,

ister "gazla zehirlenerek ldrlecei gn bekleyerek yaamak,

insann hayatn zorlatrmaktan baka bir ie yaramazd" diyen es
ki Berlin Hahamba Dr. Leo Baeck g ib i"insani" kayglarla hareket
etmi olsunlar, hepsi gnll "sr tayclaryd". Eichmann duru
mas srasnda, tanklardan biri byle bir "insanln" talihsiz so
nularna dikkat ekti - insanlar Theresienstadt'tan Auschwitz'e na
kil ii iin gnll oldular ve kendilerine hakikatin hi de sandkla
r gibi "makul olmadn" anlatmaya alanlar knadlar. Nazi d
neminin nde gelen Yahudi simalarna ainayz; Ldzda i. Chaim
diye tannan Chaim Rumkowski'nin kendi imzasn tayan paralar
ve portresinin bulunduu pullar bastrdm ve krk dkk bir at
arabasyla etrafta dolatn; bilgili, kibar, yksek renim grm
biri olan Leo Baeck'in, Yahudi polislerin "daha nazik ve yardmse
ver" olacana ve "bu zor gnleri biraz daha kolaylatracana"
inandn (halbuki Yahudi polisleg kukusuz daha acmaszd ve
onlar rvetle ayartmak da daha zordu, zira sahip olduklar hemen
her ey zaten ipin uundayd); son olarak da,, birka liderin intihar
ettiini biliyoruz - mesela, Varova Yahudi Konseyi bakan Adam
Czemiakow. Czemiakow Lehe konuan Yahudi bir mhendisti,
haham deildi, Tanrya inanmyordu bile. Yine de, Museviliin u
retisini muhtemelen hi unutmamt: "Brak seni ldrsnler,
sen sen ol, sakn izmeyi ama."
Kuds'te, Adenauer hkmetinin yzn kara karmamak iin
byk bir zen gsteren iddia makamnn, daha nemli ve daha ba
riz gerekelerle, hikyenin bu blmn aa karmaktan kan
masndan baka bir ey beklenemezdi. (Gelgelelim srail ders kitap
larnda bu meseleler dobra dobra ve artc bir akyreklilikle tar
tlyordu - bkz. Mark M. K rug,"Young Israelis and Jews Abroad
- A Study of Selected History Textbooks", Comparative Education
Review , Ekim, 1963.) Ne var ki, hikyenin sz konusu blmn
burada mutlaka ele almak gerekiyor; zira genel olarak ok fazla bel
geye dayandrlan bu davann dokmantasyonunda neden birtakm
boluklar olduunu baka trl aklamak mmkn deil. Hkimler
benzer bir duruma, H. G. Adler'in Theresienstadt 1941-1945 (1955)
adl kitabnn kantlar arasnda bulunmamasna dikkat ektiler; bu
nun zerine iddia makam biraz utana skla da olsa kitabm "gve
nilir olduunu, gvenilirlii su gtrmez kaynaklara dayandm"

itiraf etmek zorunda kald. Bu eksikliin sebebi ok akt. Sz ko

nusu kitapta SSten, gnderilecek Yahudilerin saysn ve hangi ya
tan, cinsiyetten, meslekten ve lkeden olacan arta balayan ba
z genel direktifler alan Theresienstadt Yahudi Konseyi'nin, insanla
rn dn koparan "nakil listelerini" nasl hazrlad ayrntl ola
rak anlatlyordu. lme gnderilecek bireylerin seiminin -birka
istisna dnda-Yahudi yneticilerin ii olduunu itiraf etmeye zor
lansayd, iddia makamnn argman zayflatlm olurdu. Krs
den araya giren Savc Yardmcs Ya'akov Baror u szleri syler
ken aslnda bir bakma bu duruma iaret ediyordu: "Bir biimde sa
nkla ilgili olan bu meseleleri ortaya koyarken, genel manzaray
bozmamaya alyorum". Adler'in kitab da kantlar arasnda yer
alsayd, genel manzara esasen parampara olurdu; zira bu kitapta
yazanlar, ayklama iini bizzat Eichmann'm yaptn iddia eden en
nemli Theresienstadt tannn ifadesiyle eliiyordu. Daha da
nemlisi, iddia makamnn zalimlerle kurbanlar kesin izgilerle
birbirinden ayrarak resmettii genel manzara da parampara olur
du. ddia makamnn argmann desteklemeyen delilleri sunmak
genellikle savunmaya der; dolaysyla, tann ifadesinde baz tu
tarszlklar olduunu sezen Dr. Servatius'un kolaylkla eriebilecei
ve zaten hemen herkesin de bildii kantlardan neden yararlanmad
sorusuna cevap vermek zordur. Dr. Servatius Eichmannm, bir g
uzmanndan "tahliye" uzmanna dnmesinin hemen ardndan,
tpk Theresienstadt'taki "Yahudi Liderleri" gibi, eski Yahudi dost
larm -Berlin'deki g ilerinden sorumlu Dr. Paul Eppstein' ve Viyana'da ayn grevi yerine getiren Haham Benjamin Murmelstein bu ile grevlendirdiine dikkat ekebilirdi. Yeminler, sadakat ve
kaytsz artsz itaatin erdemleriyle ilgili tatsz ve ou zaman da
dpedz saldrgan laflar etmek yerine bunlar yapsayd, Eichmann'
m nasl bir atmosferde altn ok daha ak bir biimde gster
mi olurdu.
Charlotte Salzberger'in yukarda aktardm, Theresienstadt'la
ilgili ifadesi, iddia makamnn srekli "genel manzara" dedii eyin
bu ihmal edilen kesine yle bir gz atmay salyordu. Mahke
me reisi bu deyiten de manzaradan da hi holanmad. Landau,
"burada manzara resmi yapmyoruz", "ortada bir iddianame var ve
bu iddianame durumamzn iskeletini oluturuyor", mahkeme "bu

durumayla ilgili kararn iddianameye gre verecek", "iddia maka

m mahkeme kurallarna uymak zorundadr" diyerek Basavcy
defalarca uyard - bir cezai soruturma iin phesiz takdire ayan
uyarlard, ama iddia makam bunlarn hibirini dikkate almad.
in daha da kts, bu uyarlan dikkate almad gibi, tamklann
ynlendirmeyi de aka reddetti - veya mahkemenin srarlarna
dayanamad zamanlarda, laf olsun diye birka geliigzel soru
sordu. Byle olunca, tanklar da sz almadan nce kendilerini izle
yicilere tantan Basavcnn bakanlk ettii bir toplantda bulunan
konumaclar gibi davrandlar. Canlar istedii kadar konutular,
doru drst bir soruyla karlamadlar.
zellikle iddia makamnn Varova gettosundaki ayaklanma ve
Vilna ve Kovno'daki benzer teebbsler -yani sann sularyla
uzaktan yakndan ilgisi olmayan meseleler- konusunda ifade vere
cek tanklan arka arkaya am asyla, durumann bir gsteriden
ziyade srayla sz alan konumaclarn izleyicileri harekete geir
mek iin elinden geleni yapt bir miting havasnda gerekletiril- .
dii iyice belli oldu. Bu tanklar, Yahudi Konseylerinin faaliyetleri
nin, kendi kahramanca abalarnda ne kadar byk ve feci bir rol
oynadn anlatmadklar iin, ifadeleri durumaya pek bir katk
salamad. Elbette ucundan kysndan bu meseleye deinenler; "SS
in adamlarndan ve yardmclarndan" bahseden tanklar, tpk "Judenrat" gibi "Nazi katillerin ilerine de alet olan getto polisinin" de
bu yardmclar arasnda yer aldna dikkat ekenler de oldu. Ama
sz konusu tanklar, byk bir memnuniyetle kendi hikyelerinin
bu blmyle ilgili "ayrntlara" inmemeyi yelediler ve tartmay
"Nazilerin karlatklar skntlarla savaan yeralt rgtleri" gibi
"adsz sansz, Yahudi halknn bilmedii" bir avu gerek haine
kaydrdlar. (Bu tanklar ifade verirken, izleyici kitlesi bir kere da
ha deimiti; bu sefer de Kibbuzniks't&n, konumaclann geldii
srail komnal yerleimlerinin yelerinden oluuyordu.) Zivia Lubetkin Zuckerman kadar ak ve net konuan bir tank daha yoktu;
artk krklarna yaklaan, gzelliinden hibir ey kaybetmeyen,
duygusallktan ve kendini acndrmaktan ok uzak olan bu kadn,
ortaya koyaca gerekleri gayet iyi dzenlemiti ve konuurken
nereye varmak istediini her zaman ok iyi biliyordu. Hukuki a
dan, bu tanklarn ifadelerinin konuyla ilgisi yoktu, Hausner son sa-

vunmasnda bu ifadelerin hibirinden bahsetmedi. Ancak bu ifade

ler, Yahudi partizanlar ile Leh ve Rus yeralt savalarnn yakn te
mas halinde olduuna ilikin kantlar sunduu iin, dier ifadelerle
elimesini bir yana brakacak olursak ("Karmzda koca bir halk
vard"), savunmann iine yarayabilirdi; sivillerin toptan katli iin,
"Weizmann 1939'da Almanya'ya sava ilan etti" diyen Eichmannm
azma sakz olan bu iddiadan ok daha iyi bir gereke olabilirdi.
(Eichmann'm bu iddias tam bir samalkt. Chaim Weizmann, sa
va ncesinde yaplan son Siyonist Kongresi'nin kapannda sade
ce, Bat demokrasilerinin sava "bizim savamzdr, mcadeleleri
bizim mcadelemizdir" demiti. Hausner'in ok doru bir biimde
dikkat ektii gibi, asl trajedi Nazilerin Yahudileri savam taraf
olarak grmemesiydi; zira byle olsalard, Yahudiler esir veya sivil
toplama kamplarndan sa kabilirlerdi.) Dr. Servatius bu noktaya
dikkat ekseydi, iddia makam sz edilen direni gruplarnn ac
nacak kadar kk, inanlmaz zayf ve esasen zararsz -dahas, ye
ri geldiinde onlara kar silaha sarlan bu insanlarn Yahudi halk
nn ne kadar kk bir blmn oluturduunu- kabul etmek zo
runda kalacakt.
Olduka zaman alan bu ifadelerin hukuki adan konuyla ilgili
olup olmad ne yazk ki belirsizliini korusa da, srail hkmeti
nin bu ifadeleri ortaya koyarken nasl bir siyasi ama peinde ko
tuunu tahmin etmek pek zor deildi. Hausner (veya Ben-Gurion)
muhtemelen karlalan her trl direniin sadece Syonistlerden
geldiini; Zuckerman'n ifadesiyle, hayatm koruyamyorsan, hl
frsatn varken onurunu korumaya deeceini sanki btn Yahudi
ler iinde bir tek Siyonistlerin bildiini; Zuckerman'n ifadesinin
gidiatndan da anlald gibi, bu koullar altnda bir insann ba
na gelebilecek en kt eyin "masum" olmak ve kalmak olduunu
gstermeye alyordu. Gelgeleiim hkmet bu "siyasi" amalara
ulaamad, nk tanklar doruyu sylediler ve mahkemeye btn
Yahudi tekilatlarnn ve partilerinin direnite rol oynadn anlat
tlar; dolaysyla asl ayrmn Siyonistler ile Siyonist olmayanlar
arasnda deil, rgtlenmi ve rgtlenmemi insanlar, daha da
nemlisi genler ile orta yallar arasnda olduunu ortaya koydu
lar. Kukusuz direnenler aznl, ok kk bir aznl oluturu
yordu; ama ilerinden birisinin dile getirdii gibi, sz konusu ko

ullar altnda "byle bir aznln mevcudiyeti bile tam bir muci
zeydi".
in hukuki taraf bir yana braklrsa, eski Yahudi direniilerin
tank krssnde grnmesi byk bir sevinle karland. Topyekn ibirliinin durumaya dadanan hayaletini mahkemeden defet
ti ve Nihai zm'n boucu, zehirli atmosferini datt. ddia ma
kamnn tanklan, herkesin gayet iyi bildii gibi, lm merkezlerin
deki cinayetlerin genellikle Yahudi komandolarn ii olduunu adil
ve drst bir biimde ortaya koydular - bu Yahudilerin gaz odala
rnda ve krematoryumlarda altm, cesetlerin altn dilerini sk
tn ve salann kestiini, toplu mezarlar kazdn ve katliamla
rn izlerini ortadan kaldrmak iin bu mezarlar tekrar atm; cel
latlarn bile Yahudi olduu, Yahudilerin "zerkliinin" bu raddeye
vard Theresenstadttaki gaz odalarn Yahudi teknisyenlerin ina
ettiini gzler nne serdiler. Ama nlar sadece korkun eylerdi,
ahlaki meseleler deildi. Kamplarda alacak iilerin seimini ve
snflandrmasn SS yapyordu ve tercihini bariz bir biimde sulu
veya sabkallardan yana kullanan SS'in yapaca seim de her ha
lkrda en ktnn seilmesi anlamna geliyordu. (Bu durum zel
likle de Polonya iin geerliydi; Naziler hem Yahudi entelijansiyasnn byk bir blmn yok etmi hem de Leh entelektelleri ve
meslek sahiplerini ldrmlerdi - bu arada, Dou Avrupa'da Polonya'dakiyle taban tabana zt bir politika benimsenmiti: nde ge
len Yahudiler, gzaltna alman sivil Almanlarla veya Alman sava
esirleriyle mbadele etmek iin genellikle korunuyordu; BergenBelsen esasen "mbadele Yahudileri"ne ayrlm bir kampt.) Asl
ahlaki mesele, Eichmannm Yahudilerin ibirlii yapmalanyla, da
has Nihai zm koullar altnda bile ibirlii yapmalaryla ilgili
olarak anlattklarnda hakikat pay olmasnda yatyordu: "[Theresienstadt'taki] Yahudi Konseyi'nin teekkl ve grev dalm Konsey'in takdirine brakld; sadece bakann tayini bize balyd, ki
min bakan olacana elbette biz karar veriyorduk. Gelgelelim ba
kann kim olacana tek bamza karar verip bu karar onlara da
yatmyorduk. Yakn temas halinde olduumuz Yahudi yetkililerle
birlikte karar veriyorduk - yani, onlarn suyuna gidiyorduk. Emir
ler yadrmyorduk; bataki yetkililere 'yap, yapmak zorundasn'
deseydik hibir yere varamazdk. Bir insan iini severek yapmazsa,

yapt i de bir eye benzemez. ... Biz, ilerini biraz olsun sevme
leri iin elimizden geleni yaptk." Buna hi phe yok; zaten asl
mesele de ilerini sevdirmeyi nasl baardklar.
Nitekim, "genel manzarada atlanan en nemli ey, Yahudi yet
kililerin Nazi yneticilerle ibirlii yaptn dorulayan bir tann
ifadesiydi ve dolaysyla u soruyu sorma frsat ortadan kalkmt:
"Neden kendi insanlarnzn mahv iin, nihayetinde kendi ykm
nz iin ibirlii yaptnz?" Judenrat'm tannm yelerinden biri
olan tek tank Pinchas Freudiger, eski Budapete Baronu Philip von
Freudigerdi ve sadece onun ifadesi srasnda izleyiciler arasnda
ciddi hadiseler kt; insanlar Macarca ve Yiddi dilinde tana ba
rmaya baladlar ve mahkeme oturuma ara vermek zorunda kald.
Hatr saylr bir itibara sahip Ortodoks bir Yahudi olan Freudiger
derinden sarsld: "Burada, kimsenin kendisine kamasn syleme
diinden bahseden insanlar var. Ama kaanlarn yzde ellisi yaka
land ve ldrld" - kamayanlar iinse bu oran yzde doksan do
kuzdu. "Nereye gidebilirlerdi ki? Nereye kaabilirlerdi?" - ama
kendisi Romanya'ya kat, zira zengindi ve Wisliceny de kendisine
yardm etmiti. Ne yapsaydk? Ne yapsaydk?" Bu szlere sadece
mahkeme reisi karlk verdi: "Soruya cevap verdiinizi dnm
yorum" - bu soruyu mahkeme deil, halk sormutu.
Hkimler ibirlii meselesine iki kere dikkat ektiler; Hkim
Yitzak Raveh, direni tanklarndan birinin "getto polisinin katille
rin ilerine alet olduunu" ve "Judenrat'm Nazilerle ibirlii yapma
politikasn" itiraf etmesini' salad; Hkim Halevi de Eichmannn
apraz sorgusu srasnda Nazlerin bu ibirliini Yahudi politikala
rnn temel ta olarak grdn ortaya kard. Ancak savcnn di
reniiler hari her tana srekli sorduu, davann arka plann
oluturan gereklerle ilgili hibir ey bilmeyenlere gayet doal ge
len soru, "Neden isyan etmediniz?" sorusu, aslnda sorulmayan bir
sorunun sis perdesini oluturuyordu. Nitekim, Hausner'in tanklar
na sorduu bu cevaplanamaz soruya ald btn cevaplar "hakika
tin, btn hakikatin ve sadece hakikatin" epey uzandayd. Yahudi
halknn tamamnn rgtlenmedii; en gerekli olduu zamanda bir
toprann, devletinin, ordusunun ve Mttefiklerin arasnda kendi
sini temsil edecek bir srgn hkmetinin (Dr. Weizmann'n ba
kanlndaki Filistin Yahudi Acentesine olsa olsa byle bir hk

metin aciz ikamesi gzyle baklabilirdi), gizli silahlarnn, askeri

eitim alm genlerinin olmad doruydu. Ancak btn hakikat,
Yahudi cemaati tekilatlarnn, Yahudi partisinin ve hem yerel hem
de uluslararas dzeyde faaliyet gsteren sosyal yardmlama r
gtlerinin olmasyd. Yahudilerin yaad her yerde tannm Ya
hudi liderleri vard ve bu liderler neredeyse istisnasz olarak, yle
veya byle, u veya bu nedenle Nazilerle ibirlii yapyordu. Btn
hakikat undan ibaretti: Yahudi halk gerekten rgtlenmemi ve
lidersiz olsayd, drt bir yanda kaos ve sefalet kol gezerdi ama kur
banlarn says drt buuk ila alt milyon olmazd. (Freudiger'in he
saplarna gre, Yahudi Konseylerinin talimatlarma uymasalard, bu
insanlarn yars kurtulabilirdi. Bu elbette sadece bir tahmin; gelge
ldim Hollanda Devlet Sava Dokmantasyonu Enstits Bakan
Dr. L. de Jong'dan edindiimiz nispeten daha gvenilir rakamlarla
tuhaf bir biimde rtyor. Btn <|ier yetkililer gibi Joodsche
Raad 'm da (Yahudi Konseyi) "Nazilerin ilerine alet olduu" Hol
landada, 103 bin Yahudi tehcir edilip lm kamplarna ve be bin
kadar Yahudi de her zamanki yoldan, yani Yahudi Konseyinin ibirliiyle Theresienstadta gnderildi. lm kamplarndan sadece
519 Yahudi geri dnd. Bu rakamlara karlk, Nazilerden -dolay
syla Yahudi Konseyinden d e - kap saklanan yirmi ila yirmi be
bin kadar Yahudiniri on bini, yani yine yzde krk ila ellisi hayatta
kalabildi. Theresienstadt'a gnderilen Yahudilerin ou Hollanda'
ya geri dnd.)
Sz konusu hikyenin, Kudsteki durumann gerek boyutla
ryla dnyann gzleri nne seremedii bu blm'zerinde dur
mamn nedeni, Nazilerin saygdeer Avrupa toplumunda yol at
ahlaki kntnn btnlne ilikin arpc bir fikir vermesi sadece Almanya'da deil, neredeyse btn lkelerde; sadece zalim
lerde deil, kurbanlarnda da. Eichmann, Nazi hareketindeki dier
unsurlarn aksine, "toplumun st tabakas"n her zaman saygyla
karlamt; Almanca konuan Yahudi yetkililere ounlukla nazik
davranmasnn nedeni, byk lde karsndaki bu insanlarn
toplumsal adan kendisinden daha st bir seviyede bulunduunu
bilmesiydi. Tanklardan biri Eichmann'a "Landsknechtnatur " dese
de, On Emir'in olmad ve insann arzularnn peine dt yer
lere kamak isteyen paral askerlerden biri olduu pek sylenemez

di. Bildii kadaryla "st tabaka"mn balca ls olan baarya

sonuna kadar inand, Eichmannn ve arkada Sassen'in hikyele
rinde "krpma"y kararlatrdklar Hitler'le ilgili son szleri bu inan
cn tipik bir rneiydi; Eichmann Hitler iin unlar sylyordu:
"zaman, onun en batan beri hatal olduunu gsterebilir ama orta
da su gtrmez bir gerek var: Bu adam Alman ordusunda onba
lktan balayp yaklak seksen milyon insann Fhrerliine kadar
geldi. ... Tek bana baars bile bana bu adamn emrine girmem
gerektiini gsteriyordu." "st tabaka"nm da kendisi gibi gayret ve
evkle karlk verdiini grnce, Eichmannm vicdan gerekten
rahatlad. Hkimlerin sand gibi "vicdannn sesine kulaklarn t
kamas gerekmiyordu artk; vicdan olmadndan deil, bilinci'
"saygdeer bir sesle", etrafndaki saygdeer toplumun sesiyle ko
nutuundan.
Eichmann'm dikkat ektii noktalardan biri, etraftan vicdann
harekete geirecek tek ses bile ykselmediiydi; bu durumda iddia
makamna da iin aslnn hi de yle olmadn, etraftan kulak ve
rebilecei sesler ykseldiini ve her halkrda iini gereinden ok
daha byk bir gayretle yaptn kantlamak dyordu. Bu bir ba
kma doruydu, ama -ne kadar artc olsa d a - Eichmann'm lm
cl gayretiyle u veya bu zamanda onu kstlamaya alan seslerin
bu kadar mulak olmas arasnda hibir balant bulunmad da
sylenemezdi. Yeri gelmiken, Almanya'daki "i g diye anlan
eye -genellikle nc Reichm baz pozisyonlarnda, hatta nem
li pozisyonlarnda bulunmu olan ve savatan sonra kendisine ve
btn dnyaya.aslnda bu rejime her zaman "iten ie muhalif oldu
unu" syleyenlere- yle bir deinmekte fayda var. Burada nem
li olan, sz konusu insanlarn doruyu syleyip sylemedikleri de
ildir; daha ziyade Hitler rejiminin srlarla dolu atmosferinde "iten
ie muhalefet" kadar iyi saklanan baka tek bir sr bile olmamasdr.
Zaten Nazi terr koullar altnda baka trl olmas da pek bekle
nemezdi; mesela, kendi samimiyetine kukusuz inanan ve nispeten
tannan bir "i gmen", gnn birinde bana srlarm saklayabilmek
iin "dtan" sradan bir Nazi'den daha Nazi grnmek zorunda kal
dklarn anlatmt. (Bu arada sz konusu durum, imha programna
ynelik birka bildik itirazn neden Ordu komutanlarndan deil d e .
eski Parti yelerinden geldiini de aklayabilir.) Dolaysyla,

nc Reich'ta yaayp da Nazi gibi davranmamann tek yolu pek

ortalarda grnmemekti: Otto Kirchheimerin Political Jusice indt
(1961, Siyasi Adalet) ifade ettii gibi, aslnda bireysel suun tek kri
teri "kamusal hayata byk lde katlmay brakmak" olabilirdi.
Bu ifadeyi biraz aklamaya alrsak, Profesr Hermann Jahrreiss'
n Nmberg Mahkemesi'ne sunduu "Btn Savunma Avukatlar
nn Raporu"nda dile getirdii gibi, "i gmen" ancak "kr krne
inanan kitlelerin ortasnda, kendi insanlarnn arasnda, toplum d
na itilmi biri gibi" yaayan kii olabilir. Zira ortalkta herhangi bir
rgt olmad srece, muhalefet etmenin "hibir faydas yoktu".
Tam on iki yl boyunca bu "d soukta" yaayan Almanlar olduu
doruydu doru olmasna ama, byle insanlarn says direniilerin
arasnda bile ok azd. Son yllarda, "i g" slogann (bu deyiin
kesinlikle kaamakl bir havas vard; insann ruhunun derinlikleri
ne g etmesi anlamna da, gmen gibi ^iavranmas anlamna da
gelebiliyordu) dalga geer gibi kullanmaya baladlar. Eskiden Einsatzgruppen'de n birine ye olan ve nezaretinde en az on be bin in
san ldrlen Dr. Otto Bradfisch musibeti, bir Alman mahkemesine
yapt eylere her zaman "iten ie muhalif olduunu" anlatt. An
lalan "gerek Nazilere" onlardan biri olduunu kantlayabilmesi
iin tam on be bin insann lmesi gerekiyordu. (karld Polon
ya mahkemesinde, eski Warthegau Blge Lideri Arthur Greiser de
bu argmana bavurdu ama pek baarl olamad: 1946 ylnda asl
masna yol aan sular "i ruhu" tek bana ilemiti, "zel yaam
ruhu" her zaman bu sulara kar olmutu.)
Eichmann bir "i gmenle" hi karlamam olabilir; yine de,
bugn srf ortal "yattrmak" ve kendi makamna "gerek Nazilerin" oturmasn engellemek iin iinden ay almadn iddia eden
u saysz devlet memurunun ouna aina olmal. Mstear olan
ve 1953'ten 1963e kadar Bat Almanya anslyeliinde personel
bakanl yapan u mehur Dr. Hans Globkeden bahsetmitik. Du
ruma boyunca bu kategoride ad geen tek devlet memuru oldu
undan, ortal yattran faaliyetlerine biraz daha yakndan bak
makta fayda var. Hitler iktidara gelmeden nce Prusya ileri Ba
kanlnda grevli olan Dr. Globke, Yahudi meselesine herkesten
nce byk bir ilgi gstermiti. Adn deitirmek iin bavuran in
sanlarn "Aryan soyundan geldiklerini kantlamalarnn" talep edil

dii ilk direktifleri o hazrlad. Aralk 1932 tarihli -Hitler'in henz

iktidara gelmedii ama gelmesine kesin gzyle bakld bir za
manda karlan- bu sirkler "ok gizli emirleri", yani tipik bir to
taliter ynetimin kamunun dikkatine sunmad yasalarn tuhaf bir
biimde ok nceden haber veriyordu; Hitler rejimi bu yasalar
uzun zaman sonra, alcya "kamuya duyurulmayacaktr" ibaresiyle
gnderdii direktiflerle getirecekti. Daha nce de bahsettiim gibi,
Dr. Hans Globke isimlere meraklyd; "1935 Nrnberg Yasalar
zerine Yorumlar, eski Parti yesi ve ileri Bakanh'nn Yahu
di meseleleri uzman Dr. Bernhard Lsener'in daha eski tarihli Ras
senschande (Yahudilerle cinsel ilikiye girmek) yorumundan ok
daha sert olduu iin, ileri "gerek Nazilerin" yapacandan daha
beter hale getirmekle bile sulanabilirdi. Her'eye ramen aslnda
iyi niyetli biri olduunu dnsek bile, farkl koullar altnda ileri
yoluna sokmak iin neler yapabileceini tahmin etmek zor. Gelgeielim bir Alman gazetesi, yapt uzun incelemeler sonucunda, bu
kafa kartrc soruya geenlerde bir cevap verdi. Dr. Globke'nin
imzasnn belli belirsiz okunduu bir belge bulunmutu; bu belge
de, evlilik czdan almak isteyen Alman askerlerin ek elerinin
mayolu fotoraflarn ibraz etmeleri emrediliyordu. Dr. Hans Glob
ke bu durumu yle aklad: "Bu zel emir sayesinde, yllk bir
skandal bir lde yattrlm oldu"; zira kendisi bu duruma m
dahale edene kadar, ek gelinler rlplak ekilmi fotoraflarn
ibraz etmek zorundaydlar.
Kendisinin de Nrnberg'de dile getirdii gibi, Dr. Globke neyse
ki ortal "yattran" baka birisinden, daha nce Wannsee Toplantsmn hevesli katlmclarndan biri olarak andmz Mstear
Wilhelm Stuckarttan emir alyordu. Stuckart'm ortal yattran
faaliyetleri yar Yahudilerle ilgiliydi, bu insanlarn ksrlatrlmas
n nermiti. Nrnberg mahkemesi, elinde Wannsee Toplants'nm
tutanaklar olduundan, Stuckart'm imha programyla ilgili hibir
ey bilmediine inanmad belki de; ama salk sorunlar nedeniyle
hapis cezas verdi. Almanyay Nazi rejiminin kalnt lanndan te
mizlemekle grevli bir mahkeme, Stuckart' 500 Mark para cezas
na arptrd ve Mitlufer (yani Nazi dneminde aktif rol oynama
m parti yelerinden biri) ilan etti; yine de en azndan Stuckart'm
"eski tfeklerden", Parti'nin yenilie kapal eski yelerinden biri ol-

oluunu ve SS'e daha en balarda, fahri ye olarak katldn bilme

leri gerekirdi.) Hitler'in brolarnda ortal "yattranlar"n hik
yesi kukusuz sava sonras efsanelerinden biridir ve muhtemelen
Eichmann'n vicdanna ulaan sesler gibi bu efsaneleri de bir yana
brakabiliriz.

Bu ses meselesi Kuds'te, durumaya iddia makamnn tek Al

man tan olarak katlan (bu arada, davacnn Yahudi olmayan tek
tan da Birleik Devletler'den gelen Hkim Michael Musmanno
ydu) Protestan Papaz Heinrich Grber'in mahkeme karsna k
masyla daha ciddi bir hal ald. (Savunmann Alman tanklar iin
bandan elenmiti; zira srail'e gelip kendilerini ifa etmeleri halin
de onlar da tutuklanacak ve Eichmann'n yargland kanunla yar
glanacakt.) Papaz Grber Hitlere milliyeti kayglarla deil de
prensip olarak kar kan, Yahudi meselesiyle ilgili duruu phe
ye yer brakmayacak kadar net, siyasete alakasz bir avu insandan
biriydi. Eichmann'la defalarca grt iin ei bulunmaz bir ta
nkt, mahkeme salonunda grnmesi bile sansasyon yaratt. Ne ya
zk ki verdii ifade ok bulankt; aradan onca sene getii iin
Eichmannla ne zaman konutuunu, daha da nemlisi hangi konu
lar konutuunu hatrlamyordu. Doru drst hatrlad fek ey,
bir keresinde kendisinden Hamursuz Bayram dolaysyla Macaris
tan'a hamursuz yollamasnn istendii ve Hristiyan arkadalarna
durumun ne kadar tehlikeli olduunu anlatmak, acilen g iin da
ha fazla olanak verilmesini salamak iin sava zaman svire'ye
gittiiydi. (Mzakereler muhtemelen Nihai zm'n uygulanma
sndan ve Himmlerin ayn zamana rastlayan, btn gleri yasak
layan emrinden nce; muhtemelen Rusya'nn igalinden nce ger
ekletirilmiti.) Hamursuzunu alp svire'ye gitti ve sa salim ge
ri dnd. Skntlar daha sonra, tehcir operasyonlarnn balama
syla ortaya kt. Papaz Grber ve Protestan din adamlarndan olu
an grubu ncelikle sadece "I. Dnya Savanda yaralanan ve nem
li madalyalarla mkafatlandrlanlar adma, yallar ve I. Dnya Sava'nda ldrlenlerin dul eleri adna" araya girdi. Bu kategoriler
daha evvel bizzat Nazilerin muaf saydklar kategorilere tekabl
ediyordu. Grber'e yaptnn "hkmet politikasna aykr" oldu
unu sylyorlard artk; ama neyse ki bana ciddi bir ey gelme
di. Ancak ok gemeden Papaz Grber gerekten srad bir ey

yapt: Vichy Fransas'mn, Alman Yahudi mlteciler ile Eichmannm

1940 sonbahannda gizlice Almanya-Fransa snrndan soktuu
7500 Baden'li ve Saarpfalz'l Yahudiyi alkoyduu gney Fransa'ya,
Gurs toplama kampna ulamaya alt; Papaz Grber'den edindi
imiz bilgiye gre, bu insanlarn hali tehcir edilerek Polonyaya
gnderilen Yahudilerinkinden bile beterdi. Bu giriimi, tutuklana
rak toplama kampna gnderilmesiyle son buldu - nce Sachsenhausen'e, oradan da Dachau'ya gnderildi. (Berlin'deki St. Hedwig
Katedralinin Katolik papaz Bemard Lichtenberg'in bana gelen
ler de pek farkl deildi: Vaftiz edilmi, olsun olmasn btn Yahudiler iin alenen dua ettii yetmezmi gibi - kukusuz "zel durum
lar" iin araya girmekten kat kat tehlikeli bir ey yapm t- bir de
Dou'ya giden Yahudilere katlmay talep eden bu adam, toplama
kampna giderken yolda ld.)
Propst Grber, "baka bir Almanya"nm mevcudiyetine tanklk
etmek yle dursun, durumann yasal veya tarihi nemine bile pek
katk salamad. Eichmann hakknda syledikleri ok yzeyseldi "bir kalp buz gibiydi", "mermer gibi"; Landsknechtsnatur, "bisik
let srcsyd" (Almanca'da hl kullanlan bu tabir, stlerine el
pene divan olup astlar yannda aslan kesilen kiileri anlatyordu)btn bunlar Eichmann'm insan psikolojisinden pek anlamadn
-gsteriyordu. te yandan Eichmannm "bisiklet srcs" olduu
sulamas, astlarna kar gayet nazik olduunu gsteren kantlar ile
eliiyordu. Uzun lafn ksas, yapt btn yorumlar ve vard
btn sonular herhangi bir mahkeme kaydndan da rahatlkla ka
rlabilirdi - yine de, Kuds'te bir yolunu bulup karara kadar ulama
y baard. Bunlar olmasayd, Propst Grber'in ifadesi savunmann
argmanm glendirebilirdi; zira Eichmann Grber'e asla tam an
lamyla cevap vermemi, her seferinde bir sonraki talimatlar almak
iin tekrar gelmesini sylemiti. Daha da nemlisi, Dr. Servatius bu
sefer inisiyatifi ele alp tana gayet yerinde bir soru sordu: "Onu et
kilemeye altnz m? Bir din adam olarak hislerini etkilemeye,
ona vaaz vermeye, davranlarnn ahlaka aykr olduunu anlatma
ya altnz m?" Gz pek Propst'umuz byle bir ie kalkmamt tabii, cevaplan utan vericiydi. "Eylemlerin kelimelerden daha
etkili olduunu" syledi, "kelimeler ie yaramazd"; durumun ger
ekliiyle ilgisi olmayan klielerle konuuyordu - halbuki "salt ke

limeler" bile eylem olabilirdi ve belki de bir din adamna den de

"kelimelerin ie yarayp yaramadna" bakmakt.
Bunlarla ilgili olarak Eichmann, son ifadesinde, Dr. Servatius'un sorusundan bile daha yerinde bir aklama yapt: Bir kere da
ha, "Kimse beni yaptm ile ilgili herhangi bir eyle sulamad.
Papaz Grber bile byle bir ey olmadn sylyor," dedi. "Ben
den sadece acnm azaltlmasn istedi, yaptm ilere bilfiil kar
kmad." Verdii ifadeden, Propst Grber'in "acnn azaltlmasn
dan" ziyade, Nazilerin daha nce kesin izgilerle belirledikleri mu
afiyet kategorilerinin dikkate alnmasn istedii anlald. Alman
Yahudileri sz konusu kategorilere hi itiraz etmemi, bunlar en
batan kabul etmiti. mtiyazl kategorilerin kabul -PolonyalI Yahudilere karlk Alman Yahudileri, sradan Yahudilere karlk ga
zi ve madalyas olan Yahudiler, vatandala yeni kabul edilen Ya
hudilere karlk atalar Almanya boumlu olan Yahudiler, v b saygn Yahudi toplumunun ahlaki knn balangcyd. (Gn
mzde, bu meseleler sz konusu olduunda, felaketle karlaan
herkesin saduyusunu kaybetmesi insan doasnn kanunuymu gi
bi bir tavr takmlsa da, Fransz Yahudi gazilerin tavr bize baka bir
ihtimal daha olduunu hatrlatr; zira Fransz hkmeti onlara ayn
ayrcalklar tanmay teklif ettiinde bu Yahudilerin verdii cevap
u olmutur: "Bir zamanlar orduya hizmet etmi olmamz nedeniy
le bize tannacak her trl ayrcal reddediyoruz" [American Je
wish Yearbook, 1945].) phesiz Naziler bu ayrmlar asla ciddiye
almadlar, onlar iin Yahudi Yahudiydi; ama bu kategoriler iin so
nuna kadar ok nemli bir rol oynad, Alman halknn bu konudaki
huzursuzluunu bir lde yattrmaya yarad: Yalnzca Polonya
Yahudileri, askerlikten kaanlar, vb. tehcir edilmimi. Olup biten
lere gz yummaya niyeti olmayanlar (Louis de Jong'un "Nazi ga
li Altndaki Hollandada Yahudiler ve Yahudi Olmayanlar" hakkndaki aydnlatc makalesinde ifade ettii gibi) "genel idareyi daha
rahat salamak iin birtakm ayrcalklar tanmann genel bir uygu
lama olduunu" zaten en bandan beri biliyorlard.
mtiyazl kategorilerin kabulnn ahlaki adan en feci yan,
"ayrcalk" isteyen herkesin bu taleple birlikte kural zmnen kabul
etmi olmasyd; ama zel muamele talebinde bulunulabilecek "zel
durumlarla" uraan bu Yahudiler ve Yahudi olmayanlar, btn bu

"iyi insanlar", meselenin bu ynn kukusuz hi grmedi. Yahudilerin Nihai zm standartlarn kabul etmelerinin boyutlarnn ne
relere vardn belki de en ak haliyle ortaya koyan kaynak Kst
ner Raporu'dur (Der Kastner-Berich ber Eichmanns Menschen
handel in Ungarn, 1961). Kastner savatan sonra bile "nde gelen
Yahudiferi" kurtarmay baard iin kendisiyle gurur duyuyordu.
1942'de bu kategoriyi resmen tantanlar Nazilerdi; anlalan Naziler gibi Kastner'e gre de, hayatta kalmak sradan bir Yahudiden
ok nl bir Yahudinin hakkyd, "lmle yzlemekten daha fazla
cesaret gerektiren" ar "sorumluluklar" -sorumluluk dedii de Nazilerin ad san bilinmeyen ynla insan arasndan "nl" Yahudileri semelerine yardm etmekten baka bir ey deildi- bu yzden
stlenmiti. "zel durumlar" iin ayrcalk talebinde bulunan Yahudilerin ve Yahudi olmayanlarn, gayri ihtiyari su ortakl ettikleri
nin, kural zmnen onayladklarnn farkna varmadklarn bile d
nebiliriz. Buna karlk, cinayet iine karanlarn bu durumun
farknda olmadklarn kesinlikle syleyemeyiz. Bu insanlar en azn
dan, kendilerinden ayrcalk isteyenlerin taleplerini ara ara yerine
getirdiklerinde sonu olarak minnettarla nail olduklarn ve bylece muarzlarn yaptklar iin yasal olduuna inandrdklarn ga
yet iyi biliyorlard.
- Dahas, Propst Grber'in ve Kuds mahkemesinin, muafiyet ta
leplerinin esasen sadece rejim kartlarndan geldiini dnmeleri
de byk bir hatayd. Bilakis, Heydrich'in Wannsee Toplantsnda
aka ifade ettii gibi, imtiyazl kategorilere zel bir getto olarak
dnlen Theresienstadtm inas iin her cepheden pek ok talep
geldi. Theresienstadt daha sonra yurtdmdan geen ziyaretiler iin
bir gsteri yeri haline geldi, d dnyay kandrmaya yarad, ama
asl varolu nedeni bu deildi. Bu "cennette" -Eichmann "geceyle
gndz birbirinden ne kadar farklysa, Theresienstadt da dier
kamplardan o kadar farklyd" derken ok haklyd- dzenli olarak
o korkun "seyreltme" ileminin uygulanmas kanlmazd, nk
imtiyazllarn hepsini alacak kadar geni bir alan yoktu. RSHA ba
kan Ernst Kaltenbrunner'in verdii bir direktiften anladmz ka
daryla, "d dnyayla balantlar ve nemli tandklar olan Yahudilerin tehcir edilmemesine bilhassa dikkat edilecekti. Baka bir
deyile, Dou'dayken ortadan kaybolmas tatsz sorularla karla

malarna yol aabilecek Yahudiler uruna, pek de "tannm" olma

yan Yahudiler srekli kurban edilecekti. "D dnyadaki tandkla
rn" ille de Almanya dnda yaamas gerekmiyordu; Himmler,
"seksen milyon iyi Alman ve her Almann da kendi terbiyeli Yahudisi var. Kalanlarn domuzdan baka bir ey olmad ortada, ama
bu Yahudiler birinci snf" diyordu (Hilberg). Bizzat Hitlerin 340
"birinci snf Yahudi" tand syleniyordu; Hitler ya bu Yahudileri tmyle asimile edip Alman statsne ykseltmiti ya da onlara
yar-Yahudilere tand ayrcalklar tanmt. Binlerce yar-Yahu
di btn uygulamalardan muaf tutulmutu; bu durum Heydrich'in
SS'te ve General Mareal Erhard Milch'in de Gring'in Hava Kuv
vetlerinde ne ii olduunu aklyordu, zira gayet iyi bilindii gibi
Heydrich de Milch de yar-Yahudiydi. (lmle yz yze gelince,
ba sava sulularndan sadece ikisi piman olduunu syledi:
Heydrich, ek milliyetilerin vcudunda at yaralardan lmeden
nceki son dokuz gnnde ve Hans Frank, Nmberg'deki hcresin
de. Dncesi bile insann tylerini diken diken etse de, en azndan
Heydrich'in, iledii cinayetler yznden deil de kendi halkna
ihanet ettii iin piman olduundan kukulanmamak elde deil.)
"Tannm" Yahudiler iin "tannm" insanlar araya girdiinde, bu
giriim genellikle baaryla sonulanyordu. Nitekim Hitler'in en
ateli hayranlarndan Sven Hedin, "Theresienstadt'ta onur krc ko
ullarda yaayan" nl Bonn'lu corafyac Profesr Philippsohn
iin araya girip Hitler'e yazd bir mektupta "Almanya'ya kar tav
rnn Philippsohn'un kaderine bal olduunu" dile getirince, (H. G.
Adler'in Theresienstadt'la ilgili kitabna gre) Philippsohn hemen
daha iyi bir yere yerletirildi.
"Tannm" Yahudiler meselesi Almanya'da hl unutulmu de
il. Gazilerden ve dier imtiyazl kategorilerden bahsedilmezken,
bu uurda onca Yahudi kurban edildii halde, "nl" Yahudiler h
l znt konusu. zellikle de kltrl elitler arasnda, Alman
ya'nn Einstein kap dar etmesinden ok byk bir znt duy
duunu hl ak ak dile getiren insanlarn says az deil. Gelge
ldim bu insanlarn fark etmedikleri bir ey var: Dahi olmasa da, k
k Hans Cohnu kardan ate edip ldrmek, birini kap dar et
mekten ok daha byk bir su.

Yasalara Bal Bir Vatandan

Grevleri

ECHMANN, Pontius Pilatus gibi hissetmesine frsat veren pek ok

durumla karlam, ama zaman getike bir eyler hissetme ge
reksinimini kaybetmiti. ler artk byle yryordu, bu topraklarn
yeni kanunu byleydi, her ey Fhrerin emirlerine dayanyordu;
dnyordu da, ne yaptysa, yasalara bal bir vatanda olarak
yapmt. Polise ve mahkemeye tekrar tekrar anlatt gibi, grevi
ni yapmt; sadece emirlere deil yasalara da uymutu. Her eyi
birbirine kartran Eichmann bu ayrmn nemli olduunu sanyordu, ama savunma da hkimler de onu ciddiye almad. Temcit pila
vna dnen "stlerin emirleri"ne kar "devlete ilenmi fiiller" laf
lar ortalkta dolap duruyordu; Nmberg Durumalarnda bu me
selelerin enine boyuna tartlmasnn tek nedeni, emsalsiz olann
uygun emsal ve standartlara gre yarglanabilecei yanlsamasna
yol amalaryd. Mahkeme salonundaki insanlar arasnda, pek de
parlak olmayan zihinsel yetileriyle, bu nosyonlara meydan okumak
iin ileri atlacak en son kii hi phe yok ki Eichmannd. nk
yasalara bal bir vatandan grevi olarak grd eyleri yapm,
ayrca emirlere gre hareket etmiti -"yasalar erevesinde kalma
ya" her zaman ok dikkat ederdi- kafas artk iyice karm ve so
nunda kr krne itaatin veya kendi tabiriyle Kaavergehorsani
n, "l ykaycnn elindeki l gibi itaatkr olmann" bir erdemle
rini bir kusurlarn vurgulayp durur olmutu.
Eichmann'm kafasnn bu konuda ne kadar kark olduunun;
bu meselenin, bir askerin, doas ve amac asndan dpedz su
tekil eden emirleri yerine getirmesi meselesinden ok daha fazlas
olduunun ilk belirtisi, polis soruturmas srasnda ortaya kt.

Eichmann bir anda stne basa basa hayat boyunca Kant'm ahlak
kurallarna ve zellikle de Kant'm grev tanmna uygun yaadn
ilan etti. lk bakta tam bir rezaletti, stelik bu duruma akl erdir
mek neredeyse imknszd; zira Kantm ahlak felsefesi insann mu
hakeme yetisiyle yakndan ilikilidir ve bu yeti de kr krne ita
ati imknsz klar. Soruturmay yrten grevli pek stelemedi
ama Hkim Raveh, belki meraktan belki de Eichmann'm sularyla
ilikili olarak Kant'm adn azna almaya cret etmesine kzdn
dan, san sorgulamaya karar verdi. Eichmann, herkesin azn bir
kar ak brakarak, kategorik buyruun kelimesi kelimesine doru
bir tanmn yapt: "Kant hakkmdaki szlerimle, irademin ilkesinin
her zaman genel yasalarn ilkesi haline gelebilecek ekilde olmas
gerektiini kastediyordum" (mesela hrszlk veya cinayet iin by
le bir durum sz konusu deildir; nk hrszn veya katilin baka
larna kendilerini soyma veya ldrme hakk veren bir yasal sistem
de yaamay istemesi makul olamaz). Sorgulama devam ederken,
Kantm Pratik Akln Eletirisem okuduunu ekledi. Szlerine, Ni
hai zm uygulamakla grevlendirildii andan itibaren Kant'n
ilkelerine uygun yaamay braktm, bunu bildiini ve artk "ken
di fiillerinin efendisi" olmadn ve "hibir eyi deitiremeyecei
ni" dnerek teselli bulmaya altn aklayarak devam etti.
Mahkemede dikkat ekmeyi unuttuu nokta, artk "devletin meru
latrd sular devri" olarak adlandrd bu dnemde, Kant'm for
mln artk uygulanamayacan dnd iin ylece bir yana
brakmad, a , rak yle okumaya baladyd: Kendi eylem
lerinin ilkesi, kanun koyucunun veya bu topraklarn hukukunun il
kesiymi gibi hareket et - veya Hans Frank'm "Nazi Almanyasndaki kategorik buyruk formlasyonunda olduu ve Eichmann'm da
muhtemelen bildii gibi: "Eyleminizden haberdar olsa, Fhrerin de
onaylayaca ekilde hareket edin" {D ie Technik des Staates, 1942,
s. 15-16). Kukusuz Kant asla byle bir ey kastetmemiti; bilakis
Kant'a gre, bir edimde bulunmaya balad andan itibaren her in
san bir kanun koyucuydu: nsan kendi "pratik akln" kullanarak hu
kukun ilkeleri olabilecek ve olmas gereken ilkeleri bulmutur. An
cak Eichmann'm bilinsiz arptmasnn, Kant'm "kk insann
gndelik kullanmna uygun" bir versiyonu olarak adlandrd ey
le uyumlu olduu doruydu. Bu gndelik kullanmda Kantm ru

hundan geriye kalan tek ey, insann yasalara uymaktan daha fazla
sn yapmas, itaat arsnn tesine gemesi ve kendi zgr irade
sini hukukun ardndaki ilkeyle -hukukun ortaya kt kaynaklazdeletirmesi talebiydi. Kant felsefesinde bu kaynak pratik akld,
Eichmann'm gndelik kullanmnda ise Fhrerin iradesi. Nihai zmn batan sona kadar dehet verici bir zenle -tipik bir biim
de Alman olmasyla veya kusursuz bir brokratn belirleyici zelli
i olmasyla, genellikle greni hayretler iinde brakan zenle- uy
gulanmasnn kkeninde tuhaf bir anlay, esasen Almanya'da ok
yaygn olan bir anlay vardr: Yasalara bal olmak insann salt ya
salara uymas anlamna deil, uyduu yasalan kendisi koymu gibi
hareket etmesi anlamna da gelir. Ancak grev duygusunun tesine
geince baarl olunaca inancnn kayna budur.
Almanya'da, "kk adamn'' zihniyetinin oluumunda Kant
nasl bir rol oynam olursa olsun, Eichmann'm aslnda Kant'm ku
rallarna bir bakma uyduuna en ufak bir phe bile yok: Kanun
kanundu, bu iin istisnas olmazd. Kuds'te, "seksen milyon Almann" her birinin "kendi terbiyeli Yahudisinin" olduu zamanlar
da byle sadece iki istisna olduunu itiraf etti: Yan-Yahudi bir ku
zene ve amcasnn araya girmesiyle Viyana'daki Yahudi bir ifte
yardm etmiti. Eichmann bu tutarszlktan hl biraz rahatszd ve
apraz sorgu srasnda bu konuyla ilgili sorularla karlanca ale
nen savunmaya geti: stlerine "gnah karmt". lmcl g
revlerinin icrasna ilikin bu dediim dedik tavrdan baka hibir
ey Eichmann' hkimlerin gznde daha sulu duruma dremez
di. Hkimlerin byle dnmelerinin anlalmayacak bir taraf yok
tu; ama Eichmann'm gznde yaptklarm hakl karan tam da
buydu nk kendisinde vicdan namna ne kaldysa onu susturma
ya yaramt. Hi istisnasz - bu durum, ister duygularndan ister
karndan kaynaklansn kendi "eilimlerinin" her zaman aksine ha
reket ettiinin, her zaman "grevini" yaptnn kantyd.
Grevini yapmas, nihayetinde Eichmann' stlerinden ald
emirlerle aka kar karya getirdi. Savan son ylnda, Wannsee
Toplantsi'mn stnden iki yldan fazla bir zaman getikten sonra,
Eichmann son vicdan krizini geirdi. Ayn saflarda yer ald halde,
malubiyet yaklatka, imtiyazlar iin ve nihayetinde Nihai zm'n durdurulmas iin daha fazla bastran insanlarla karla

yordu. te o uralarda, Eichmann ihtiyat elden brakt ve bir kere

daha inisiyatifi ele ald - mesela, Mttefiklerin bombardman ne
deniyle ulam sisteminin iflas etmesinin ardndan, Yahudilerin Bu
dapete'den Avusturya snrna yayan gtrlmesi iini organize et
ti. 1944 sonbaharnda, Eichmann Himmler'in Auschwitz'deki imha
tesislerinin yok edilmesini emrettiini ve oyunun bittiini biliyor
du. Eichmann ile Himmler arasndaki birka kiisel temastan biri de
bu sralarda gerekleti. ddialara gre, Himmler bu grme sra
snda Eichmann'a "Nasl imdiye kadar Yahudileri tasfiye etmekle
uratysan, bundan byle de Yahudilere gzn gibi bakmakla ura
acak, gerekirse Yahudilere dadlk yapacaksn; nk ben yle em
rediyorum. Hatrlarsan 1933'te RSHA'y kuran ne Tmgeneral Mller'di ne de sen, RSHA'y ben kurdum ve burada emirleri ben veri
rim" diye barmt. Bu szleri dorulayacak tek tank, insanda pek
gven uyandrmayan Kurt Becherdi. Eichmann Himmler'in kendi
sine bardn yalanlad ama byle bir grmenin gerekletiini
inkr etmedi. Himmler tam olarak bunlar sylemi olamaz; nk
RSHA 933'te deil 1939'da, Himmler tarafndan deil Heydrich ta
rafndan, onun desteiyle kurulmutu. Yine de, benzer bir olay ger
eklemi olmal, zira Himmler o sralarda nne gelene Yahudile
re iyi muamele edilmesi yolunda emirler yadryordu -Yahudiler
Himmler'in "en salam yatrmyd"- ve bu durum Eichmann iin
muhtemelen ykc bir deneyimdi.

Eichmann'm son vicdan krizi Mart 1944'te, Kzl Ordu'nun Karpat

Dalarndan Macaristan snrna doru ilerledii srada, Macaristan
grevleriyle balad. Macaristan savaa Hitler'in tarafnda, 1941 'de
girdi; tek amac komular Slovakya, Romanya ve Yugoslavya'dan
biraz toprak almakt. nceden de aka antsemit olan Macar h
kmeti, yeni aldklar topraklardaki btn devletsiz Yahudileri smrd etmeye balad. (Neredeyse btn lkelerde, Yahudi kart
harekete devletsiz Yahudilerle baland.) Bu, Nihai zm'n ok
dndayd ve aslnda Avrupa'nn "Bat'dan Dou'ya dip trnak te
mizlenecei ayrntl planlara pek uymuyordu. Dolaysyla, ope
rasyon sras asndan Macaristan'n ncelii epey dkt. Macar
polisi devletsiz Yahudileri ite kaka Rusya'nn en yakn blmne

srmt, burada bulunan Alman igal yetkilileri Yahudilerin bl

geye gnderilmesine itiraz etmiti; bunun zerine Macarlar gl
kuvvetli binlerce insan geri alm, Alman polis birimlerinin gd
mndeki Macar birlikleri de kalan btn Yahudileri ldrmt.
Gel gelelim, lkenin faist lideri Amiral Horthy -m uhtem elen Mussolini'nin ve talyan Faizminin kstlayc etkisiyle- daha ileri git
mek istememi ve bu arada kalan zamanda, tpk talya gibi Maca
ristan da Yahudiler iin, Polonya ve Slovakya'dan iltica eden mlte
cilerin bile hl kap gelebildikleri bir snaa dnmt. Ma
caristan'da, ilhak edilen topraklar ve azar azar gelen mltecilerle,
Yahudilerin savatan nce 500 bin olan says, Eichmann'm geldii
1944'te neredeyse 800 bine ykselmiti.
Bugn artk bildiimiz gibi, Macaristan'n yeni edindii bu 300
bin Yahudinin gvende olmasn salayan, Macarlarn snma sa
lamaya merakl olmalarndan ziyade, Almanlarn bu kadar az Yahu
di iin ayr bir alma balatma konusunda isteksiz davranmalary
d. 1942'de, (Almanya'nn mttefiklerine, gvenilirliklerinin asl
gstergesinin sava kazanmalar deil, "Yahudi meselesini zm e",
konusunda yardm etmeleri olduunu aka ortaya koymay her
zaman beceren) Alman Dileri Bakanh'mn basksyla, Macaris
tan Yahudi mltecilerinin hepsini teslim etmeyi teklif etti. Dileri
Bakanl bu hareketi olumlu bir adm olarak grmeye dnden ra-;,
zyd, ama Eichmann'm buna itiraz vard: teknik nedenlerden dola
y, "Macaristan Macar Yahudilerini de bu gruba dahil etmeye hazr
olana kadar bu almay ertelemenin daha uygun" olduunu d
nyordu; "koskoca bir tahliye mekanizmasn" tek bir kategori iin
harekete geirmek ok pahalya patlayacak, dahas "Macaristan'da
ki Yahudi sorununun zmnde herhangi bir ilerleme kaydedilm e-'
mi olacakt". 1944'te Macaristan artk "hazrd", zira 19 Mart'ta Al
man ordusunun iki tmeni lkeyi igal etmiti. Bu Alman ordulary
la birlikte, Hmmler'in Dileri Bakanlndaki vekili, yeni Reich
Temsilcisi SS Albay Dr. Edmund Veesenmayer ve st Dzey SS ve
Polis Liderleri yesi olan,.dolaysyla Hmmler'in komutas altnda
bulunan SS Korgeneral Otto Winkelmann da bu lkeye gitti. Maca
ristan'a giden nc SS grevlisi, Yahudilerin tahliyesi ve tehciri
konusunda uzman olan, RSHA'dan Mller'in ve Kaltenbrunner'in
komutas altnda bulunan Eichmannd. Hitler bu beyefendinin

neden Macaristan'a geldii konusunda ortada hi phe brakmad;

lkenin igalinden nce yaplan dillere destan bir grmede
Horthy'ye "Macaristan'n Yahudi meselesinin zm iin gerekli
admlar henz atmadn" sylemi ve Horthy'yiYahudilerin kat
ledilmesine izin vermemekle" itham etmiti (Hiiberg).

Eichmann'm grevi belliydi. Brosunun tamam, "gerekli adm

larn" atlp atlmadndan emin olmak iin Budapete'ye tand
(kariyeri asndan, bu durum "tepetakla gitmekti"). Neler olaca
konusunda en ufak bir fikri bile yoktu. En byk korkusu Macarla
rn direniiyle karlamakt, yeterli personele ve blge koullary
la ilgili yeterli bilgiye sahip olmad iin byle bir direnile baa
kamazd. Ama bu korkularn ok yersiz olduunu grd; Macar
jandarma tekilat gerekeni yapmaya can atyordu. Macaristan i
leri Bakanlnn Siyasi (Yahudi) Meselelerden Sorumlu yeni Dev
let Bakan Lszlo Endre, "Yahudi meselesi konusunda ok tecrbe
li' biriydi ve Eichmannm bo vaktinin byk blmn birlikte
geirebildii yakn arkadalarndan oldu. Ne zaman o gnleri hatrlasa, her eyin "bir rya gibi" olduunu sylyordu, en ufak bir zor
lukla karlamamlard ~ tabii Eichmannm emirleriyle yeni arka
dalarnn istekleri arasndaki ufak tefek farkllklar zorluktan say
mazsak. Mesela, muhtemelen Kzl Ordu Doudan yaklat iin,
Eichmann bu lkenin "Doudan Bat'ya doru taranmasn" emre
diyordu ve bu da Budapete Yahudilerinin ilk haftalarda veya aylar
da tahliye edilmeyecei anlamna geliyordu - bu durum, bakentle
rinin judenrein hale gelme konusunda nclk etmesini isteyen
Macarlarda byk bir znt yaratyordu. (Eichmann'm "ryas",
Yahudiler in akl almaz bir kbustu: Baka hibir yerde, bu kadar
ksa srede bu kadar ok insan tehcir edilip ortadan kaldrlmam
t. ki aydan az bir zamanda, vagon bama yzlerce insan den t
ka basa dolu yk vagonlaryla 147 trenin tad 434.351 insan l
keden ayrld; Auschwitz'deki gaz odalar bu kadar izdiham kaldr
mad.)
Zorluklar baka bir yerde ortaya kt. "Yahudi meselesinin
zmne" yardmc olmak zere bir deil adam birden grevlen
dirildi; bu grevlilerin her biri ayr bir askeri birlikten geliyor, emirkomuta zincirinin baka bir kademesinde yer alyordu. Teknik ola
rak Winkelmann Eichmannm styd, ama st Dzey SS ve Polis

Liderleri Eichmann'n ait olduu RSHA'tn komutas altnda deil

di. Dileri Bakanlndan gelen Veesenmayer ise ikisine de bal
deildi. Her halkrda Eichmann ikisinden de emir almay reddet
ti, orada bulunmalarna ok ierledi. Ama asl ba belas drdnc
bir kiiydi; Himmler'in, hl Yahudilerin, stelik ekonomik adan
hl nemli bir konumda bulunan Yahudilerin byk bir ksmn
barndran tek Avrupa lkesi olan Macaristan'a "zel grevle" gn
derdii biriydi. (Macaristandaki yz on bin ticari iletme ve sanayi
teebbsnden krk bininin Yahudilerin elinde olduu bildirilmiti.)
Bu adam sonradan albay olan ama o zamanlar daha yarbay olarak
grev yapan Kurt Becherdi.
u ie bakn ki, Eichmann'n eski hasm, bugn Bremenin baa
rl tccarlarndan biri olan Becher, savunmann tan olarak a
rld. Malum nedenlerden dolay Kudse gelemedi ve Almanyada,
memleketinde sorguland. Daha sonra yeminli olarak cevap verme
si istenen sorular vaktinden evvel kendisine gsterildiinden, ister
istemez Becherin ifadesinden vazgeildi. Eichmann ile Becherin
yzleememi olmas byk bir kaypt, stelik srf adli nedenler
den de deil; nk byle bir yzleme "genel manzarann" baka
bir tarafn, hukuki adan bile bu meseleyle yakndan ilgili olan bir
tarafn ortaya karabilirdi. Becherin sylediklerine baklrsa, SS'e
katlma nedeni" 1932den bu yana binicilikle aktif olarak uramasiydi". Otuz sene nce, binicilik sadece Avrupal st snfn urat
bir spordu. 1934te, binicilik eitmeni Becheri SS svari alayna
girmeye ikna etmiti; o'dnemde, "harekete" katlmak ve ayn za
manda toplumsal saygnlm korumak isteyen bir adamm yapaca
en iyi ey buymu. (Bu noktaya hi dikkat ekmese de, Becherin
ifadesinde binicilii vurgulamasnn nedeni muhtemelen Nmberg
Mahkemesinin SS Svari Biriin su rgtleri listesine almam
olmasyd.) Becher sava srasnda snrda aktif grevdeydi, Or
dunun deil Silahl SSin yesiydi; Silahl SS ile Ordu komutanlar
nn irtibatm salayan bir subayd. ok gemeden snrdan ayrla
rak SS personel departmannda at satn alma efi oldu; bu i saye
sinde, o dnemde alabilecei ne kadar madalya varsa hepsini ald.
Becher, Macaristan'a sadece SS iin yirmi bin at satn almak
zere gittiini iddia etti ama bu pek doru deildi, zira bu lkeye
varr varmaz byk Yahudi firmalarnn yneticileriyle ok baarl

geen bir dizi mzakere gerekletirmiti. Himmler ile ilikisi m

kemmeldi, onu istedii zaman grebiliyordu. "zel grevinin" ne
olduu gayet akt. Macaristan hkmetinin arkasndan i eviren
byk Yahudi firmalarnn kontroln eline alacak ve buna karlk
firma sahiplerini be kuru almadan lke dna karacak, aynca
hatr saylr bir miktar da dviz verecekti. En nemli grmesini
otuz bin alanyla uaktan tutun kamyon ve bisiklete, konserve
kutusundan toplu ine ve diki inesine kadar onlarca ey reten
devasa bir iletme olan Manfred Weiss elik fabrikasyla gerekle
tirdi. Sonu olarak, Weiss ailesinden krk be kii Portekiz'e g etr
ti, Becher de iin bana geti. Eichmann bu S c h w e in e r e i' duyun
ca fkeden deliye dnd; bu anlama Eichmann'n, kendi toprakla
rnda haczedilen Yahudi mallarna doal olarak sahip olmay bekle
yen Macarlarla iyi ilikilerine glge drebilirdi. Bylesine fke
lenmek iin birtakm hakl gerekeleri vard, zira bu anlamalar
imdiye kadar zaten hep ok cmert davranan olaan Nazi politika
sna aykryd. Almanlar herhangi bir lkede Yahudi meselesinin
zmne yardm etmelerine karlk Yahudi mallarndan pay al
may deil, sadece tehcir ve yok etme masraflarn talep etmilerdi.
Bu masraflar lkeden lkeye byk farkllk gsteriyordu ~ Slovaklarn Yahudi bama ila be yz, Hrvatlarn sadece otuz, Fransz
larn yedi yz ve Belikallarn da iki yz elli Reich mark demesi
gerekiyordu. (Ama grne gre Hrvatlardan baka kimse tek ku
ru dememiti.) Macaristan'da, savan son zamanlarnda, Alman
lar malla deme talep ediyordu - tehcir edilen Yahudilerin tkete
cei miktarda yiyecek Reich'a gnderilecekti.
Eichmanna gre Weiss meselesi sadece bir balangt, iler da
ha beter olacakt. Becher doutan tccard; Eichmann'n sadece
da gibi rgt ve ynetim grevleri grd yerde, Becher adeta s
nrsz para kazanma imkn gryordu. Becher'in yoluna kan tek
ey Eichmann gibi iini fazla ciddiye alan daha aa dzeydeki ya
ratklarn dar kafallyd. Yarbay Becherin tasarlar onu ksa bir
sre sonra, Dr. Rudolf Kastner'in Yahudileri kurtarmaya ynelik a
balarnda yakn ibirliine yneltti. (Becher zgrln Kastner'
in Nmberg'de verdii ifadeye borluydu. Eski bir Siyonist olan
* Aim. Alaklk, domuzluk; pis i. -.n.

Kastner savatan sonra srail'e tand ve bir gazeteci SS'le ibirlii

yaptna ilikin bir yaz yaymlayana kadar da yksek bir pozis
yonda kald - bu haber zerine Kastner gazeteciyi kendisine iftira
att gerekesiyle dava etti. Nrnberg'deki ifadesi byk lde
aleyhineydi; dava Kuds Blge Mahkemesi'ne gelince, Eichmann
durumasndaki hkimden biri olan Halevi, Kastner iin "ruhu
nu eytana satm" dedi. Mart 1957de, davas srail Yksek Mah
kemesi'ne temyize gitmeden ksa bir sre nce Kastner ldrld,
anlalan katillerinden hibiri Macaristan'dan gelmi Yahudilerden
deildi. Bir sonraki celsede, temyiz mahkemesi nceki karan boz
du ve bylece Kastner aklanm oldu.) Becher'in Kastner aracl
yla yapt anlamalar, kodamanlarla yapt mzakerelerden ok
daha basitti, kurtarlacak her Yahudinin hayat iin bir fiyat belirle
mekten ibaretti. Fiyatlar iin baya sk bir pazarlk yaplyordu ve
anlalan pazarln bir yerinde, ilk grmelerden birine Eichmann
da dahil olmutu. Eichmann genellikle ok dk bir fiyat veriyor
du, Yahudi bana sadece iki yz dolar istiyordu ~ bu durumun ne
deni elbette daha fazla Yahudiyi kurtarmak istemesi deil, sadece
byk dnmeyi bilmemesiydi. Fiyat sonunda bin dolara kadar
ykseldi ve Dr. Kastnerin ailesinin de yer ald 1684 kiilik bir
grup Macaristandan ayrlarak Bergen-Belsendeki mbadele kam
pna gitti ve oradan da nihai var noktas olan svire'ye ulat.
Becher ve Himmler'in trl trl mal karlnda Amerikan Ortak
Datm Komitesi'nden yirmi milyon svire Frang kazanmay
umduu benzer bir anlama, Ruslar Macaristan' zgrlne ka
vuturana kadar herkesi megul etti ama bu anlamadan hibir so
nu kmad.
Kukusuz Becher'in faaliyetleri Himmler'den tam onay alyordu
ve RSHA'daki stleri Mller ve Kaltenbrunner araclyla Eich
mann'a hl ulaan eski "radikal" emirlere taban tabana ztt. Eichmanna gre Becher gibi adamlar yolsuzlua bulamt ama vicdan
krizine yol aan elbette yolsuzluk olamazd. Kolay kolay yoldan
kmad akt, ama yllardr bu yolsuzluun tam ortasnda bulu
nuyordu. Eichmannm arkada ve ast Yzba Dieter Wisliceny'
nin daha 1942'de bile Slovakyadaki tehcir ilemlerini ertelemek
iin Bratislavadaki Yahudi Kurtulu Komitesi'nden elli bin dolar
aldn bilmediini dnmek zordur ama tmyle imknsz deil-

dir. Bununla beraber, Himmler'in 1942 sonbaharnda, yeni bir SS.

tmeninin istihdamn karlamaya yetecek kadar dvize karlk,
Slovak Yahudilerine k izni satmaya altn duymam ola
maz. Gelgelelim artk, 1944'te, Macaristanda iler farkl yryor
du; bunun sebebi Himmler'in bu "ticarete" bulamas deil, ticare
tin resmi politika haline gelmesiydi; buna yolsuzluk gzyle bakl
myordu artk.
Balarda, Eichmann oyuna dahil olmaya ve yeni kurallara gre
oynamaya alt; kukusuz kendisinin balatmad o fantastik
"mala karlk kan -dalan Alman Ordusu iin on bin kamyona
karlk bir milyon Yahudi- pazarlklarna da o sralarda katld. Ku
dste bu meseledeki roln aklama biimi, olup bitenleri kendin
ce nasl hakllatrdm alenen gsteriyordu: Kendisine, g iinde
nem tayan yeni bir roln ek getirisini salayacak askeri bir zo
runlulukmu bu. Muhtemelen kendisine asla itiraf etmedii eyse,
ban evirdii her yerde karsna kan bu yeni iktidar kazanma
abasnn tam ortasnda tutunacak salam bir dal bulmay baara
mad srece, drt bir yandan bastran da gibi skntlarn ok ya
knda iinden olmasn her geen gn biraz daha mmkn hale ge
tirdiiydi (gerekten de birka ay sonra isiz kalacakt). Mbadele
tasars beklendii gibi baarsz olduunda, hakl olarak Hitlerin ga
zabndan ekindii iin srekli tereddt etmesine ramen, Himmlerin Nihai zm'n tamamna -ticaret demeden, askeri zorunlu
luk demeden, Almanya'ya bar getiren kii olmaya endeksli gele
cekteki rol hakkndaki bo hayalleri dnda gsterecek bir eyi ol
m adan- bir nokta koymaya karar verdiini bilmeyen kalmamt,
te bu dnemde SS iinde, ldrebileceinden daha az insan ldr
dn kantlayabilen bir katilin harika bir mazereti olduuna ina
nacak kadar aptal ve para-mal balantlarnn tekrar en nemli ey
haline geldii "normal koullara" dnleceini nceden grecek
kadar akll kiilerden oluan bir "lml kanat" ortaya kt.
Eichmann bu "lml kanat"a asla katlmad. Zaten katlmaya a
lm olsa bile kabul edilir miydi, ite oras tartlr. Eichmann
hem afie olmutu, Yahudi yetkililerle srekli temaslarda bulundu
u iin herkese tannyordu hem de iin sonuna kadar iten ie b
yk bir kzgnlk besledii bu iyi eitimli st-orta snf "centilmen
lerine" gre fazla ilkeldi. Milyonlarca insan lme gndermekte

stne yoktu, ama "dil kural" olmaynca iki kelimeyi yan yana ge
tirmeyi beceremiyordu. Kuds'te, hibir kural olmadan, ak ak
"ldrmekten", "cinayetten", "devletin merulatrd sulardan"
bahsetti; kendisini toplumsal adan Eichmann'dan stn grd
n birka kere belli eden savunma avukatnn aksine, Eichmann
ak konutu. (Servatius'un asistan -v e ilk birka hafta durumaya
katlan, daha sonra savunmann tanklarn sorgulamak zere Al
manya'ya gnderilen ve Austos'un son haftas tekrar ortaya kan
Cari Schmittin rencisi- Dr. Dieter Wechtenbruch, mahkeme d
ndaki muhabirlere seve seve zaman-ayrrd; grne gre Wechtenbruch'u dehete dren Eichmann'm sularndan ziyade zevk
sizlii ve eitimsizliiydi. "nemsiz biri," dedi, "onu bu beladan
nasl kurtaracamza bakalm" - wie wir das Wrstchen ber die
Runden bringen. Bizzat Servatius da, daha duruma balamadan,
mvekkilinin "sradan bir postacnmki" gibi bir kiilii olduunu
ifade etmiti.)
Himmler "lml" olunca, Eichmann cesaret edebildii kadary
la, en azndan stlerinin kendisini "koruyacam" hissettii lde,
Himmler'in emirlerini sabote etti. Kastner bir keresinde Wisliceny
ye "Eichmann Himmler'in emirlerini sabote etmeye nasl cret
eder?" diye sormutu - szn ettii emir, Yahudlerin 1944 sonba
harnda yayan olarak Avusturya snrna gtrlmesinin durdurulmasyd. Sorunun cevab yleydi: "Muhtemelen bize gsterecek
bir telgraf vardr. Mller ve Kaltenbrunner Eichmann'a arka k
mtr." Eichmann'm Kzl Ordu gelmeden nce Theresienstadt tas
fiye etmek iin karmakark bir plan yapm olmas ok mmkn
grnyor. Ama bunu sadece Dieter Wisliceny'nin pek de gvenilir
olmayan ifadesinden biliyoruz (Wisliceny iin sonu gelmeden aylar,
belki de yllar nce, Eichmann' gzden karp kendine dikkatle bir
mazeret aramaya balad ve bu mazereti de iddia makamnn tan
olarak arld Nrnberg durumasnda mahkemeye sundu. Ama
bunun Wisliceny'ye bir hayr olmad; zira ekoslovakya'ya iade
edildi, yargland ve kendisine arka kacak kimsenin bulunmad
ve parann kendisine bir faydasnn dokunmad Prag'da idam edil
di). Dier tanklar bunu Eichmann'm adamlarndan biri olan Rolf
Gntherin planladn ve sylenenlerin aksine Eichmann'm getto
ya dokunmamalar ynnde yazl bir emrinin bulunduunu iddia

ettiler. Ne olursa olsun, hemen hemen herkesin artk "lml" oldu

u Nisan 1945te, Eichmann'n svire Kzl Ha'ndan Paul Dunand'm Theresienstadt ziyaretini frsat bilip kendisinin Himmlerin
Yahudilerle ilgili yeni stratejisini onaylamadn rapor ettiine hi
phe yok.
yleyse, Eichmann Nihai zm nihai klmak iin tartma
sz her zaman elinden gelenin en iyisini yapmtr. Asl mesele bu
durumun Eichmann'n fanatizminin, Yahudilerden lmne nefret
ettiinin ve polise yalan sylediinin, mahkemede her zaman emir
lere uyduunu iddia ederken yalan ifade verdiinin bir kant ^olarak
deerlendirilip deerlendirilemeyeceiydi. San anlamak iin b
yk bir aba gsteren ve Eichmann'a muhtemelen daha nce hi ol
mad kadar dnceli davranan ve sahici, prl prl bir insanlk
gsteren hkimler bu duruma baka bir aklama getiremedi. (Dr.
Wechtenbruch muhabirlere Eichmann'n "Hkim Landau'ya byk
bir gven duyduunu", iini hakkyla yapacana inandn dn
dn syledi ve bu gveni Eichmann'n her zaman bir otoriteye
ihtiya duymasyla ilikilendirdi. Sebebi ne olursa olsun, Eichmann'm durumann bandan sonuna kadar hkime gerekten g
vendii ortadayd; karar duyunca bu kadar byk bir "hayal krk
lna" uramasnn nedeni belki de buydu, insan olmakla sevecen
olmay birbirine kartrmt.) Eichmann' bir trl anlamamalar
bu adamn "iyi" olduunun, mesleinin ahlaki temellerine ken
diliinden ve biraz da eski moda bir inan duyduklarnn kant sa
ylabilir. nk bu meseleyle ilgili zc ve ok skntl hakikat
muhtemelen, sz konusu durumun Eichmann'n fanatizminden de
il de - yl nce ksa bir sre iin Eichmann tam tersi hareket et
meye sevk ettii gibi- savan son ylnda onu uzlamaz bir tavr
benimsemeye sevk eden vicdanndan kaynaklandyd. Eichmann,
Himmler'in emirlerinin Fhrer'in emrine taban tabana zt dt
n biliyordu. Bu nedenle, olup bitenlerle ilgili ayrntlar bilmeye
gerek duymuyordu, halbuki byle ayrntlar kendisine destek olur
du: ddia makamnn Anayasa Mahkemesi huzurunda yaplan otu
rumda altn izdii gibi, Hitler, Kaltenbrunner araclyla Yahudileri kamyonlarla mbadele etmek iin mzakerelerde bulunulduu
nu duyunca, "Himmler, Hitler'in gznden iyice dt". Himmler
Auschvvitz'deki imha srecini durdurmadan topu topu birka hafta

nce, belli ki Himmler'in en son hamlelerinden haberi olmayan Mit

ler, Horthy'ye ltimatom verdi; bu ltimatomda, "Macar hkmeti
nin daha fazla gecikmeden Budapete'deki Yahudilere kar gerekli
nlemleri almasn beklediini" sylyordu. Himmler'in Macar Yahudilerin tahliyesinin durdurulmasna ilikin emri Budapete'ye
ulanca, Veesenmayerden gelen bir telgrafa gre, Eichmann gz
da vermek iin "yeni bir karar alnmas iin Fhrer'e bavuraca
n syledi. Hkimlere gre bu telgraf iin asln "yz tanktan daha
iyi" gsteriyordu.
Eichmann, ban Reichsfhrer SS ve Alman Polis efi'nin ekti
i "lml kanat"a kar savan kaybetti. Yenilgisinin ilk iareti Ocak
1945'te geldi; Eichmannn sava boyunca hayalini kurduu albay
lk rtbesine Yarbay Kurt Becher getirilmiti. (Eichmann1m anlatt
hikye, kendi birliinde daha yksek baka hibir rtbenin ken
disine ak olmad, pek doru saylmazd; IV-B-4 masas yerine
IV-B Departman'nn bana getirilebilir ve daha sonra da otomatikman terfi ettirilebilirdi. Doru olan bir ey varsa o da muhtemelen
Eichmann gibi alt kademelerden gelerek ykselenlerin, cephe hari
cinde, yarbaylktan ileri gitmelerine asla izin verilmediiydi.) Yine
ayn ay iinde Macaristan zgrlne kavutu ve Eichmann Ber
lin'e geri arld. Berlin'de Himmler, Eichmannm hasm Becheri '
. btn toplama kamplarndan sorumlu Reichssonderkommissar mev
kiine atamt; Eichmann ise "Yahudi Meseleleri" ile ilgili brodan
kesinlikle ok daha nemsiz, stelik Eichmann'm hi bilmedii bir
konuyla ilgili olan ve "Kiliselere Kar Sava" meselesiyle ilgilenen
bir broya transfer oldu. Savan son aylarndaki hzl d, Hit~
lerin Nisan 1945'te Berlin'deki smanda SSin artk gvenilir ol
madn sylediinde ne kadar hakl olduunun en arpc gster
gelerinden biridir.
Kudste, Hitlere ve Fhrer'in emirlerine olaanst bir bal
lk gsterdiini kantlayan belgelerle karlaan Eichmann, birka
defa nc Reich'ta "Fhrerin azndan kan her kelimenin ka
nun sayldn" (Fhrem orte haben Gesetzeskraft) aklamaya a
lt. Eichmann'm szlerinden, daha pek ok eyin yan sra, doru
dan Hitlerden geldii srece bir emrin yazl olmas gerekmedii
anlam da kyordu. Bu nedenle, Hitler'in emirlerini yazl olarak
grmeyi hibir zaman talep etmediini (Nihai zmle ilgili bu tr

YASALARA BALI BR VATANDAIN GREVLER

' 155

tek bir belge bile bulunamad, zaten byk olaslkla byle belgeler
hi olmamt); ama Himmler'in emirlerini yazl olarak grmeyi ta
lep ettiini anlatmaya alt. Kukusuz olaand bir durumdu bu;
"bilgili" hkimlerin yazdklar ktphaneler dolusu hukuki itihat
klliyat, Fhrer'in azndan kan kelimelerin , szl beyanlarnn
bu topraklarn esas kanunu olduunu gsteriyordu. Bu "hukuki"
erevede, Hitler'in emrine uymayan her yazl veya szl emir ta
nm gerei yasadyd. Dolaysyla Eichmannn konumu ne yazk
ki, normal bir hukuki erevede hareket eden, alkn olduu yasal
lk deneyimine ters emirleri su olarak grd iin yerine getirme
yi reddeden u mehur asker rneine benziyordu. Bu konuyla ilgi
li muazzam literatr, argmann genellikle "hukuk" kelimesinin
kaamakl olmasna dayandrr. Bu balamda bazen bu topraklarn
hukuku -yan mevcut, pozitif hukuk- anlamna, bazen de btn in
sanlarn yreinde ayn sesle konuan hukuk anlamna gelir. Ne var
k pratikte, bir emre itaat etmemeniz iin, o emrin "aka yasad"
olmas; hkimlerin ifadesiyle, yasadln bu emrin stnde "'Ya
sak!' anlamna gelen uyar iaretiyle bir korsan bayra gibi dalga
lanmas gerekir". Bir "uyar iareti" tayan bu "korsan bayra" na
sl normal koullarda "aka" kriminal bir dzenin zerinde dalga
lanyorsa, kriminal bir rejimde de normal koullarda hukuki saylan
-szgelimi masum insanlarn srf Yahudi olduklar iin ldrlme
dii- bir dzenin zerinde dalgalanr. Vicdann kaamakl olmayan
sesine -veya hukukularn o iyice mulak diliyle sylersek, "insan
ln genel hissi"ne (ppenheim-Lauterpacht, International Law,
1952)- kulak vermek, hem bu iddiay doru farz eder hem de a
mzn en temel ahlaki, hukuki ve siyasi fenomenlerini dikkate al
mann kastl olarak reddedildiini gsterir.
Eichmann'n byle hareket etmesinin tek nedeni elbette Himm
ler'in artk "su unsuru tayan" emirler verdii kanaatinde olmas
deildi. Ancak byle hareket etmesinde kukusuz belirleyici olan
kiisel unsur fanatizmi deil; Hitlere -onbalktan balayp Reich
anslyeliine kadar ykselen adama- gerekten (savunmann ta
nklarndan birinin deyiiyle) "sonsuz ve ar bir hayranlk duyma
syd". Eichmann'n iinde bu saiklerden hangisinin, Hitler'e duydu
u hayranln m yoksa Almanyann oktan harabeye dnd bir
zamanda yasalara bal bir Nazi Almanyas vatanda olarak kalma

konusundaki kararllnn m daha gl olduunu anlamaya al

mak boa zaman kaybetmekten baka bir ie yaramazd. Savan
son gnlerinde, Eichmann'n Berlin'de bulunduu ve etrafndaki
herkesin aklllk edip Ruslar veya Amerikallar gelmeden kendisi
iin sahte evrak ayarlamaya altn grp fkelendii sralarda,
bu saiklerin ikisi de bir kere daha ortaya kt. Birka hafta sonra
Eichmann da sahte bir isimle seyahat etmeye balad; ancak Hitler
artk hayatta deildi, artk bu topraklarn kanunu" diye bir ey yok
tu ve kendisinin de dikkat ektii gibi ettii yemin Eichmann' ba
lamyordu artk. nk SS yelerinin yemini, bu yemini edenleri
Almanya'ya deil de sadece Hitler'e balamas asndan askerlerin
ettii yeminden ayrlyordu.
Adolf Eichmann'n vicdan kukusuz karmak olmakla beraber
bu konuda yalnz deildi, uzaktan da olsa Alman generallerinin vic
danyla benzerlik gsteriyordu. Bu Alman generallerden biri, Nmbergde kendisine yneltilen "Siz onurlu generaller nasl oldu da
sorgusuz sualsiz bir sadakatle bir katile hizmet etmeye devam ede
bildiniz?" sorusuna "Bakomutanm yarglamak askerin ii deil
dir. Brakn da bu ii tarih veya yukardaki Tanr yapsn cevabn
vermiti. (Nitekim General Alfred Jodl Nmberg'de asld.) Pek ze
ki saylmasa da, szn etmeye deecek bir eitimi olmasa da
-Eichmann en azndan, herkesi sulu hale getirenin bir emir deil de
kanun olduunu az ok sezmiti. Fhrerin azndan kan szler,
sradan emirden farklyd; bu szlerin geerlilii zaman ve mekn
la snrl deilken, bu snrlama sradan emrin en gze arpan zel
liiydi. Fhrerin Nihai zm emrinin hemen ardndan -salt idare
cilerin deil, uzman avukatlarn ve hukuk mavirlerinin tasarlad
- dnya kadar dzenleme ve direktif gelmesinin asl sebebi de
buydu; sradan bir emirden farkl olarak, bu emir kanun muamelesi
grd. Sonuta ortaya kan ve Alman ukalalnn ve titizliinin
bir belirtisi olmaktan ok uzak olan btn bu hukuki teferruat, ku
kusuz en ok bu ii meru gstermeye yarad.
Nasl medeni lkelerde yasalar, insann doal arzu ve eilimleri
nin bazen lmcl olmasna ramen, vicdann sesinin herkese "l
drmeyeceksin! dediini farz ediyorsa; Hitler1in topraklarnn ka
nunu da, katliamlar dzenleyenlerin cinayetin pek ok insann nor
mal arzu ve eilimlerine aykr olduunu gayet iyi bilmelerine ra-

men, vicdannn sesinin herkese "ldreceksin!" demesini istiyor

du. Nazi Almanyasnda ktlk, insanlarn grr grmez ktlk
olduunu anlamalarn salayan bir niteliini -batan kancln~ kaybetmiti. Muhtemelen pek ok Alman ve pek ok Nazi, ezi
ci bir ounluk, cinayet ilememenin, soygunculuk yapmamann, o
zamanki komularn makus talihleriyle ba baa brakmamann
(pek ou her ne kadar iin dehet verici ayrntlarndan haberdar ol
masa da, Yahudilerin makus talihlerinin kucana gnderildiini el
bette gayet iyi biliyorlard nk) ve bu durumdan yararlanarak b
tn bu sulara ortak olmamann batan kanclna kaplmt.
Ama, Tanr biliyor ya, belki de bu batan karcla nasl kar ko
yacaklarn da renmilerdi.

Reich - Almanya, Avusturya ve Protektora

TOPLANTISININ yapld Ocak 1942, Eichmann'n Pontius Pilatus gibi hissettii ve ellerini ykayp suu stnden att za
manlar ile Himmler'in emirlerini verdii 1944 yaz ve sonbahar,
onca katliam esef verici bir hatadan baka bir ey deilmi gibi, Ni
hai zm'n Hitlerden habersiz durdurulduu zaman arasnda
Eichmann'n vicdanyla ilgili bir derdi olmad. Bir dnya savann
ortasnda, Eichmann'a gre daha da nemlisi, "Yahudi meselesini
zmekle" megul eitli Devlet ve Parti brolarnn yetki alanlar
n ele geirmek iin evirdikleri saysz entrikann ve ettikleri say
sz kavgann tam ortasnda, Eichmann'n akl tamamen o bunaltc
rgtlenme ve ynetim ileriyle meguld. Balca rakipleri doru
dan Himmler'in komutas altnda olan st Dzey SS ve Polis Liderleriydi; Himmler'e kolayca ulayorlard ve rtbece Eichmann'dan
stteydiler. Tabii bir de Dileri Bakanl vard; Ribbentrop'un ka
yrd yeni devlet mstear Dr. Martin Luther, Yahudi meselele
rinde ok aktif hale gelmiti. (Luther 1943'te eytana pabucunu ters
giydirip Ribbentrop'un koltuuna oturmaya alt ama baarsz ol
du ve bir toplama kampna alnd. Lutherden sonra Yahudi mesele
lerinin muhatab, Kuds'te savunmann tan olarak ifade veren,
Elilik Maviri Eberhard von Thadden oldu.) st Dzey SS ve Po
lis Liderleri smrd etme emirlerini genellikle, itibar kazanmak
iin kendileriyle almak isteyen yurtd temsilcileri araclyla
gerekletiriyordu. Btn bunlardan baka bir de Dou'daki gal
topraklarndaki Ordu komutanlar vard; bu komutanlar sorunlar
"annda", yani ldrerek zyorlard. Buna karlk Bat lkelerin
deki askerler Yahudileri toplamak ve yakalamak iin ibirlii yap
ma ve birliklerini gnderme konusunda hep gnlsz davranyor-

w ansee

du. Son olarak bir de blge liderleri, Gauleiter'ler vard; blgelerini

judenrein hale getirmek iin birbirleriyle yaryor ve tehcir prose

drn zaman zaman kendileri balatyorlard.

Eichmann btn bu "abalar" koordine etmek, "tam bir kaos"
dedii ve "herkesin kafasna gre emir verdii" ve "cannn istedi
ini yapt" bu durumu biraz dzene sokmak zorundayd. Aslna
bakarsanz, hibir zaman tam anlamyla olmasa da, srecin tamam
asndan anahtar bir konum edinmeyi baard da; zira ulam ara
larn Eichmannn brosu dzenliyordu. Yukan Silezya'da Gestapo'nun banda bulunan ve daha sonra da Danimarkadaki Gvenlik
Polisi'nin efi olan Dr. Rudolf Mildnerin Nrnbergde iddia maka
m iin verdii ifadeye gre, Himmler tehcir emirlerini yazl olarak
RSHA'nm bandaki Kaltenbrunner'e veriyor, Kaltenbrunner emir
leri Gestapo'nun veya RSHA IV. Ksm'n bandaki Mller'e bildi
riyor, Mller de emirleri szl olarak IV-B-4'teki muhatabna, yani
Eichmanna iletiyordu. Himmler ayrca st Dzey SS ve Polis Li
derleri yerel birimlerine emir veriyor ve Kaltenbrunneri bu konu
larda bilgilendiriyordu. Tehcir edilen Yahudiler'e ne yaplmas gerek
tiine, kann ldrleceine kann ar cezayla kurtulacana da
Himmler karar veriyordu; Himmler'in bu meselelerle ilgili emirleri
Pohl'un WVHAsma gidiyor, oradan toplama ve imha kamplar m
fettii Richard Glcks'e iletiliyor, Glcks de bu emirleri kamp ko
mutanlarna ulatryordu. ddia makam, Nrnberg Durumalar'ndan kalma bu belgeleri grmezden geldi; nk bu belgeler iddia
makamnn Eichmann'm olaanst bir gce sahip olduu ynn
deki teorisiyle eliiyordu. Savunma Mildner'in yeminli ve yazl
ifadelerine dikkat ekti ama bu konuda pek baarl olamad. Eichmann'n "Poliakoff a ve Reitlingere dantktan" sonra hazrlad
on yedi rengrenk tablo, Nazi Almanyasnn karmak brokratik
mekanizmasnn daha iyi anlalmasna biraz katkda bulundu; yine
de Eichmann'm genel manzaraya ilikin betimlemesi -h er ey s
rekli, istikrarl bir ak halindeydi- bu ynetim biiminin monolitik
niteliinin bir efsane olduunu bilen bir totalitarizm aratrmacs
na makul gelebilirdi. Kendi adamlarnn, igal altndaki ve yar ba
msz btn lkelerdeki Yahudi meselesi danmanlarnn "hangi
eylemin uygulanabilir olduunu" kendisine rapor ettiini, kendisi
nin "daha sonra onaylanan veya reddedilen raporlar" nasl hazrla

dn, Mller'in direktiflerini nasl verdiini belli belirsiz de olsa

hl hatrlyordu; yani, "pratikte, Paristen veya Lahey'den gelen bir
teklif, iki hafta sonra Parise veya Laheye RSHA'nm onaylad bir
teklif eklinde giderdi". Eichmann btn operasyondaki en nemli
tama band konumundayd; nk belli bir blgeden ka Yahudinin nakledilebileceine veya nakledilmesi gerektiine her zaman
Eichmann veya adamlar karar veriyordu; var istikametini Eich
mann belirlemese de, sevkiyatn var noktasn onun brosu kesin
letiriyordu. Kalk ve var zamanlarn ayarlamak, demiryolu yet
kililerinden ve yeterli sayda demiryolu arac almak iin her sefe
rinde Ulatrma Bakanl'yla cebellemek, tren tarifelerim hazrla
mak ve trenlerin mmkn olan "en yksek kapasitede" -yolcu ta
mas iin gerekli dzenlemeleri yapmak, uygun zamanda yeterince
Yahudinin kalk noktasnda olmasn salamak ve bylece tren se
ferlerini heba etmemek", igal altndaki veya mttefik lkelerdeki
yetkililerden yardm alarak Yahudileri tutuklamak, her lke iin ay
r olan ve srekli deien eitli Yahudi kategorileriyle ilgili kural
lara ve direktiflere uymak - ayrntlarn Kuds'e gelmeden ok n
ce unuttuu btn bu iler, o zamanlar iin rutindi.
Nihai zm' (hi komploya uramad; daha az komplocuya,
daha fazla infazcya ihtiyac vard) tek bana tezghlayan Hitler'e
gre savan balca amalarndan biri olan, hayata geirilmesi -a s
keri ve ekonomik koullar nasl olursa olsun-nem bakmndan bi
rinci srada yer alan ey; Eichmanna gre gndelik rutini, ini
klaryla bir i olan ey, Yahudiler iin kelimenin tam anlamyla
dnyann sonuydu. Savcnn al konumasnda betimledii gibi,
yzyllardr tarihlerini -ister doru ister yanl olsun- uzun bir st
rap hikyesi olarak gryorlard; ama uzun zamandr bu tavrn al
tnda muzafferane bir kanaat yatyordu: "An Yisrael Hai", srail
halk yaayacaktr. Tek tek Yahudiler, koca koca aileler pogromlarda lebilirdi, nice cemaatler yok edilebilirdi; ama halk yaayacakt.
Asla soykrmla kar karya kalmamlard. stelik o eski teselli,
en azndan Bat Avrupa'da, her naslsa ie yaramaz olmutu. Yahu
diler Roma uygarlndan, yani Avrupa tarihinin balangcndan be
ri, iyi gnde ve kt gnde, varlkta ve yoklukta, AvrupalIlarla hep
iyi ilikileri oldu; son yz elli yl boyunca Orta ve Bat Avrupa'da
ounlukla iyi gnler grdler, varlk iinde yzdkleri zamanlar o

kadar oktu ki bundan sonra hep byle olacak sandlar. Bu nedenle,

halkn nihayetinde hayatta kalaca dncesine duyulan gven,
Yahudi cemaatlerinin byk blm iin artk bir nem tamyor
du; nasl judenrein bir Avrupa tasavvur edemiyorlarsa, Avrupa me
deniyetinin dnda bir Yahudi hayat da dnemyorlard.
Avrupa'da birbirinden farkl ne kadar lke varsa, dnyann sonu
da -arpc bir monotonlukla getirilse d e - o kadar farkl ekle ve g
rne brnd. Bu durum, Avrupa uluslarnn geliimine ve ulusdevlet sisteminin ykseliine aina bir tarihiyi pek artmayacakt belki, ama Naziler iin byk srpriz olmutu. nk Naziler antisemitizmin btn Avrupa'y birletirecek bir ortak payda haline
gelebileceine gerekten inanyorlard. Bu byk hatann bedeli de
ar olacakt. Ksa bir sre sonra eitli lkelerdeki antisemitler ara
snda, teoride deil belki am pratikte byk farkllklar olduu or
taya kt. in daha can skc, nceden de aka grlebilecek ta
raf, Almanlarn bu "radikal" eitliliini sadece, Nazilerin "insan
dan daha aa" barbar srs gzyle bakt Dou halklarnn
-UkraynalIlar, Estonyallar, Letonyahlar ve bir dereceye kadar da
RomanyalIlarn- takdir etmesiydi. Nazilere gre Almanya'nn kan
kardei olan skandinav uluslarnn (Knut Hamsun ve Sven Hedin
hari) Yahudilere doru drst dmanlk etme hususunda ok ek
sii vard.
Dnyann sonu kukusuz Alman Reichnda, o dnemde Alman
yann yan sra Avusturya, Moravya, Bohemya, ek Protektoras ve
Polonyann ilhak edilen bat kesimlerini kapsayan bir blgede ba
lad. Sz edilen son blgede, dier adyla Warthegauda, Lehlerle
beraber Yahudiler de savan balamasndan sonra Doudaki ilk
byk iskn projesiyle -Kuds Blge Mahkemesindeki hkimlerin
tabiriyle "farkl milletlerden insanlarn toplu halde yer deitirme
siyle"- douya doru srlmt; Alman kkenli Lehler ise batya
doru, "Reicha geri" gnderildi. Hmmler, Reich Alman Halkn
Glendirme Yetkilisi sfatyla, "g ve tahliye" ilerini Heydriche
emanet etmiti ve Ocak 1940'ta Eichmannm RSHAdaki ilk resmi
departman olan IV-D-4 Brosu kuruldu. Bu pozisyon her ne kadar
daha sonra IV-B-4 Brosu'ndaki iine geiinde idari adan bir s
rama tahtas ilevi grm olsa da, Eichmann'm burada yapt bir
anlamda raklktan, insanlarn g etmesini salad eski ii ile in

sanlarn tehcir edilmesini salayaca mstakbel ii arasnda bir ge

iten baka bir ey deildi. lk tehcir operasyonlar Nihai zm'
n bir paras deildi; Hitler'in resmi emrinden daha nce yaplm
t. Daha sonra olanlara baklrsa, bu iler birer test, felaket deneme
leri olarak grlebilir. Bunlarn ilki 13 ubat 1940'ta, bin yz Yahudinin bir gecede Stettin'den tehcir edilmesiydi. Alman Yahudileri
ilk defa tehcir ediliyordu; Heydrich "sava ekonomisiyle ilgili ne
denlerden dolay, bu evlerin acilen gerekli olduu" bahanesiyle
byle bir emir vermiti. Bu Yahudiler olaanst kt koullar al
tnda Polonya'nn Lublin kentine getirildi. kinci tehcir ilemi ayn
yl sonbaharda gerekleti: Baden ve Saarpfalz'daki btn Yahudi
ler -yaklak yedi bin be yz erkek, kadn ve ocuk-daha nce de
sylediim gibi, Fransa'nn igal altmda olmayan kesimlerine gn
derildi. Ancak o dnemde, Yahudileri bu blgelere gndermek basit
bir numaradan baka bir ey deildi; nk Fransz-Alman Atekes
Antlamas'nda, Vichy Fransas'mn Yahudilerin frlatlp atlaca
bir plk haline getirilmesi art koulmuyordu. Snrdaki Fransz
istasyon efini bunun "askeri sevkiyat" olduuna kna etmek iin
Eichmannn da trene bizzat refakat etmesi gerekmiti.
Bu iki operasyonda, daha sonra gerekletirilen operasyonlarn
teferruatl "yasal" hazrlklarndan eser yoktu. Yahudileri Reich'tan
- tehcir edildikleri anda uyruksuz brakan hibir yasa onaylanmam
t daha; msadere ilerini dzene sokmak iin er ge doldurmak zo
runda kaldklar onlarca form yerine, Stettin Yahudilerinin sadece
sahip olduklan her eyi kapsayan genel bir feragatname imzalama
lar gerekiyordu. Bu ilk operasyonlar idari aygt snamak iin ya
plmamt elbette. Grne gre ama genel siyasi koullan sna
makt - Yahudiler ellerinde valiz, gecenin bir yars, nceden haber
vermeden makus talihlerine kendi ayaklaryla gitmeye zorlanabilir
miydi; sabah bo dairelerini grnce komularnn tepkisi ne ola
cakt; zellikle de Badendeki Yahudiler sz konusu olduunda, bir
anda binlerce Yahudi "mlteciyle" karlaan yabanc bir hkme
tin tepkisi ne olacakt?-Nazilerin grebildii kadaryla, her ey mem
nuniyet verici bir biimde sonulanmt. Almanya'da, "zel du
rumlar" iin sik sk araya giriliyordu -mesela, Stefan George evre
sinden bir air olan Alfred Mombert'in svireye gitmesine izin ve
rilm iti- Yahudilerin genelini umursayan yoktu. (Heydrich, birta-

kim balantlar olan Yahudileri kimin nesi olduu belli olmayan

kitlelerden ayrmann ne kadar nemli olduunu muhtemelen bu
zamanlarda anlad ve Hitlerin de onayyla Theresienstadt ve Bergen-Belsen'i kurmaya karar verdi.) Fransa'da daha da iyi bir ey ol
du: Vichy hkmeti Badenden gelen bu yedi bin be yz Yahudinin
hepsini Gurs'deki, Pireneler'in eteklerindeki bir toplama kampna
yerletirdi. Kt bir ne sahip olan bu kamp esasen spanya Cum
huriyet Ordusu iin ina edilmiti ve Mays 1940'tan beri rfugis
provenant d'Allemagne" (Almanya'dan gelen mlteciler) diye an
lan ve byk ounluu tabii ki Yahudilerden oluan mlteciler iin
kullanlyordu. (Nihai zm Fransada yrrle konmadan nce,
Gurs kampnda kalanlarn hepsi Auschwitz'e gnderilmiti.) Genelr
leme yapmaya hep ok merakl olan Naziler, Yahudilerin her yerde
"istenmeyen" ilan edildiini ve Yahudi olmayan herkesin bilfiil ve
ya potansiyel antisemit olduunu ispatladklarn dndler. Ama
bu meseleyi gerekten "radikal'1bir biimde ele aldlrsa, insanlarn
bu yzden huzursuz olduunu nereden kardlar? Hl bu genelle
melerin etkisi altnda olan Eichmann Kuds'teyken, hibir lkenin
Yahudileri kabul etmeye hazr olmamasndan yaknp durdu ve b
yk felakete bu durumun, sadece ama sadece bu durumun yol at
n ne srd. (Sanki baka yabanclardan oluan bir topluluk-be
parasz, pasaportsuz, o lkenin dilini bile konuamayan bir gruh-'
bek bek tepelerine kse, u dzenli tertipli Avrupa ulus-devletleri baka trl tepki gsterirmi gibi!) Gelgelelim, Nazi yetkilile
rin asl anlamadklar, yabanc lkelerdeki sadk antisemitlerin bile
"tutarl" olmaya raz gelmemeleri ve ne yazk ki "radikal" nlem
lerden kanmaya almalaryd. Bu durumu Berlindeki spanyol
Elilii gibi aka ortaya koyanlarn says ok azd (Franco hk
metinin Alman yetkililere brakmaya dnden raz olduu ve hi Is
panya'ya gitmedii halde spanyol pasaportu alan spanyol kkenli
alt yz kadar Yahudi iin "tahliye edilmeyeceklerinden emin ol
saydk" denmiti) ama ou tam da byle dnyordu.
Bu ilk denemelerden sonra, tehcir operasyonlanna biraz ara ve
rildi. Eichmann bu zorunlu hareketsizlik dnemini Madagaskarla
oyalanarak geirdi. Ama Mart 1941'de, Almanya Rusya'yla savaa
hazrlanrken, Eichmann birden yeni bir .ubenin bana geirildi;
daha dorusu eski ubesinin ad deiti, artk "G ve Tahliye" de

il de "Yahudi Meseleleri, Tahliye" olarak geiyordu. Bu tarihte,

Nihai zmden hl haberdar olmasa da, hem gn kesinlikle
sona erdiini hem de gn yerini tehcirin alacan renmi ol
malyd. Ama Eichmann st kapal laflaman anlayan bir adam ol
madndan ve kimse ona bu durumu baka trl anlatmadndan,
Eichmann g andan dnmeye devam etti. Nitekim Ekim 1940
ta Dileri Bakanl temsilcileriyle yaplan bir toplantda, yurtdndaki btn Alman Yahudilerinin vatandalklarnn iptal edilme
si teklif edilince, "byle bir adm, bu tarihe kadar Yahudi gmenle
re kaplarn amaya ve giri izni vermeye hl hazr dier lkeleri
etkileyebileceini" syleyerek bu teklife iddetle kar kt. Eich
mann daima iinde bulunduu dnemde geerli olan emirlerin ve
yasalarn dar snrlar erevesinde dnd ve Hitler'in Nihai
zm emrinin hemen ardndan bir kbus gibi Reich Yahudilerinin s
tne ken bir dnya yeni Yahudi kart mevzuat, sadece bu emri
yerine getirecek kiilere resmen bildirilmiti. Ayn zamanda Reicha
ncelik verilmesine, btn blgelerinin hzla judenrein hale getiril
mesine karar verilmiti; yine de bu ii yapmann neredeyse iki yl
srmesi hayret vericidir. ok gemeden btn dier lkeler iin r
nek tekil edecek olan hazrlk niteliindeki bu dzenlemeler nce
likle sar amblemin takdiminden (1 Eyll 1941); ikinci olarak, va
tandalk yasasnda yaplan ve (kukusuz tehcir edilecei) Reich'm
snrlar dnda yaayan bir Yahudinin Alman vatanda kabul edil
memesini ngren bir deiiklikten; nc olarak da Reich vatan
daln kaybeden Alman Yahudilerinin btn mallarna el koyma
sn ngren bir emirden (25 Kasm 1941) ibaretti. Hazrlklar A da-.
let Bakam Otto Thierack ile Himmler arasnda bir anlamayla so
nuland; Thierack "Lehler, Ruslar, Yahudiler ve ingeneler" ze
rindeki yetkisinden feragat etti nk Adalet Bakanl bu halkla
rn imhasna [aynen alnmtr] ok az katkda bulunabilirdi. (Ada
let Bakannm Parti anslyesine yazd Ekim 1942 tarihli bir
mektupta byle ak bir dil kullanmas nemlidir.) Tehcir edilip Re
ich topraklarnda bulunan Theresienstadt'a gnderilenler iin biraz
daha farkl direktifler vermek gerekiyordu, nk bu Yahudiler otomatikman devletsiz kalmyordu. Bu "imtiyazl kategoriler" sz ko
nusu olduunda, hkmetin "ulusa ve devlete kar dmanca" fa
aliyetler iin kullanlan mallara el koymasna izin veren 1933 tarih-

H eski bir yasa vard. Toplama kamplarndaki siyasi sulularn mal

larna el koymak allm bir uygulamayd; Yahudiler siyasi sulu
kategorisinde yer almasalar da -1942 sonbaharnda Almanya, ve
Avusturyadaki btn toplama kamplar judenrein hale getirilmititehcir edilen btn Yahudileri "ulusun ve devletin dman" ilan et
mek bir yasaya bakard ve Mart 1942de de byle bir yasa karla
cakt. Naziler kendi yasalarn ok ciddiye alyorlard; her ne kadar
kendi aralarnda konuurken "Theresienstadt gettosu" veya "yal
gettosu" deseler de, Theresienstadt resmi olarak toplama kamp ka
tegorisinde yer alyordu; sz konusu snflandrmadan sadece kamp
ta kalanlarn haberi yoktu - bu "kamet yerinde" bulunan "zel du
rumlarn" duygularn incitmek istemiyorlard. Theresienstadt'a gn
derilen Yahudilerin bu durumdan phelenmemesi iin, Berlin'deki
Yahudi Birlii Reichsvereinigung ), tehcir edilen her Yahudiyle Theresienstadtta "ikamet hakk kazanm" anlamas yapmakla grev
lendirildi. Theresienstadtta kalmaya aday Yahudiler btn mallar
n Yahudi Birlii'ne brakyor ve buna karlk mr boyu barnak,
yiyecek, giyecek ve salk hizmeti alacaklarn sanyorlard. Sonun
da Reichsvereinigung'xxn son yetkilileri de Theresienstadt'a gnderi
lince, Reich'a da sadece Birlik'in hzinesinde bulunan ykl miktar
da paraya el koymak kald.
Bat'dan Douya doru yaplan btn sevkyatlar dzenleyen
ve koordine eden Eichmann ve RSHA Blm IV-B-4'teki alma
arkadalanyd - durumada bu durum hi tartma konusu olmad.
Ama Eichmann'm Yahudileri trenlere bindirmek iin normal polis
birimlerinin yardmna ihtiyac vard. Almanya'da Dzen Polisi tren
lere nezaret ve refakat etti; Douda da Gvenlik Polisi (bu birimi
Himmler'in Gvenlik Servisi'yle, yani SD'yle kartrmamak lazm)
trenlerin var noktalarnda hazr bulundu, gelenleri alp lm mer
kezlerindeki yetkililere teslim etti. Kuds mahkemesi, Nmberg'de
yaplan "kriminal rgt" tanmna uydu; yani Nihai zmn uygu
lanmasna aktif olarak katldklar oktan, fazlasyla kantland hal
de, Dzen Polisinin veya Gvenlik Polisinin adn anan olmamt.
"Kriminal" saylan drt rgte -N azi Partisi'nin lider mfrezesi,
Gestapo, SS ve SD'ye- btn polis birimleri de eklenseydi, Nrnberg
de yaplan ayrmn yeterli olduu ve nc Reich'n gerekliine
uygun hale geldii sylenemezdi. Zira en azndan sava yllarnda,

Almanya'da kriminal faaliyetlere ve muamelelere karmayan tek

bir rgt veya kamu kuruluu yoktu.
Theresienstadt'm kurulmasyla ahsi mdahalelerle ilgili sknt
lar ortadan kalknca, "radikal" ve "nihai" zmn nnde iki engel
kald. Bunlardan biri yan-Yahudi meselesiydi; "radikaller" yar-Yahudileri de tam-Yahudilerle birlikte gndermek istiyordu, "lml
lar" ise ksrlatrma taraftaryd - zira yar-Yahudilerin ldrlme
sine izin vermek, ileri Bakanlndan Stuckartn Wannsee Top
lantsndaki ifadesiyle, "yans Alman olan kanlarndan vazgemek"
demekti. (Aslnda M ischlinge , yani karma evlilik yapan Yahudiler
konusunda hibir ey yaplmad; Eichmannn tabiriyle "bir zorluk
orman" -szgelimi Yahudi olmayan akrabalar veya Nazi doktorla~ rn sz verdikleri gibi toplu ksrlatrmann pratik bir yolunu ne ya
zk ki bir trl bulamamalar- bu Yahudileri koruyup kollad.) kin
ci engel, Almanya'da birka bin yabanc Yahudinin olmas ve bu Yahudilerin tehcir yoluyla vatandalktan karlamamasyd. Birka
yz Amerikal ve ngiliz Yahudi mbadele amacyla gzaltna almp
hapsedildi. Bu noktada, hem gerekten enteresan olduu hem de du
rumada nemli bir rol oynad iin, tarafsz lkelerin veya Alman
ya'nn mttefiklerinin vatanda olan Yahudiler konusunda bavur
duklar yntemlere deinmekte fayda var. Bu Yahudilerle ilgili ola- rak Eichmann'a yneltilen sulama, tek bir Yahudiyi bile elinden ka
rmamak iin ar gayret gsterdiiydi. Reitlinger'in syledikleri
ne baklrsa, "Dileri Bakanl'nm profesyonel brokratlan" da
Eichmann'n kaygsn paylayordu; bu tr durumlarda sk sk da
nmak zorunda kald bu brokratlara gre, "ikenceden ve yava
yava lmekten tek bir Yahudinin bile kap kurtulmas son derece
ciddi bir meseleydi". Eichmann'a gre, en basit ve en mantkl
zm, uyruu ne olursa olsun btn Yahudileri tehcir etmekti. Hitler'in hretinin doruunda olduu zamanlarda dzenlenen WannseeToplants'nm direktiflerine gre, Nihai zm says on bir mil
yon olarak tahmin edilen btn Avrupa Yahudilerine uygulanacakt;
Yahudilerin uyruundan veya mttefik ya da tarafsz lkelerin va
tandalaryla ilgili haklarndan hi sz edilmemiti. Ama savan en
parlak gnlerinde bile igal edilen btn blgelerdeki insanlarn iyi
niyetine ve ibirliine ihtiyac olduundan, Almanya bu tr kk
formaliteleri hafife alamazd. Bu "zorluk ormanndan" k yollar

m bulmak, Dileri Bakanl'nn deneyimli diplomatlarna der

di. En yaratc zmlerden biri, Alman topraklarndaki yabanc Yahudileri anavatanlarndaki genel atmosferi test etmek iin kullan
makt. Bunu yapmak iin izlenen yntem basit olduu kadar da zekiceydi ve phesiz Eichmann'm kavraym da siyasi kayglarn da
ayordu. (Bu iddia belgelerle de kantland; ortada Eichmann'm de
partmannn Dileri Bakanl'na gnderdii, Kaltenbrunner veya
Mller imzal mektuplar vard.) Dileri Bakanl dier lkelerde
ki yetkililere, Alman Reich'mn judenrein hale gelme srecinin ba
ladn, dolaysyla yabanc Yahudilerin vatanlarna dnmelerinin
zorunlu hale geldiini, aksi takdirde bu Yahudilerin de Yahudi kar
t tedbirlere tabi tutulacan bildirdi. Bu ltimatom aslnda ilk ba
kta grnenden ok daha fazlasn anlatyordu. Bu Yahudilerin bir
ksm farkl lkelerin vatandalaryd; bir ksm da, iin kts, p
heli yollardan kendisine bir pasaport bulan ama aslnda devletsiz
olan Yahudilerdi (yurtdmda kaldklar srece pasaportlar fazla
syla i gryordu). Bu durum bilhassa Latin Amerika lkeleri iin
geerliyd; pasaportlar lkelerin yurtdmdaki konsolosluklarnda
Yahudilere uluorta satlyordu; bu pasaportlardan edinebilen talihli
kiiler -"anavatanlarna" giri hakk hari- konsolosluk korumas
da dahil her trl hakka sahip oluyordu. Dolaysyla Dileri Bakan
l bu ltimatomu aslnda yabanc hkmetlerin, Nihai zmn
en azndan, sadece ismen vatandalar olan Yahudilere de uygulan
masn kabul etmelerini salamak iin verilmiti. Birka yz veya
birka bin Yahudiye -zaten o lkede srekli kalacak durumu olma
yan Yahudilere- iltica hakk vermek istemeyen bir hkmetin, Ya
hudi nfusunun tamamnn srleceini ve imha edileceini ren
dii gn buna kolay kolay tiraz etmeyeceini dnmek mantkl
olmaz myd? Mantkl olurdu belki ama, biraz sonra daha ayrntl
olarak greceimiz gibi, makul olmazd.
30 Haziran 1943te, Hiiler'in istedii zamandan ok daha sonra,
Reich -Almanya, Avusturya ve Protektora- judenrein ilan edildi.
Bu topraklardan tehcir edilen Yahudilerin gerek saysn tam ola
rak bilmiyoruz; ama tehcir edilen veya Ocak 1942 itibariyle tehcir
edilmeye uygun olan -Alm an istatistiklerine gre- iki yz altm
be bin Yahudiden ok aznn kaabildiini biliyoruz. Bu Yahudile
rin belki birka yz, en fazla birka bini saklanmay ve savatan

sa kurtulmay baard. Parti anslyelii'nin 1942 sonbaharnda

yaymlad, tehcir operasyonlarnn resmi aklamas niteliindeki
bir sirkler, Yahudierin komularnn vicdanlarn rahatlatmann ne
kadar kolay olduunu ok iyi anlatmaktadr: "Baz alardan ok zor
olan sorunlarn, halkmzn daimi gvenlii iin, bazen amansz
sertlikle zlebilmesi eyann tabiat icabdr (italikler bana ait).

Bat Avrupa - Fransa, Belika, Hollanda

Danimarka, talya

NC REICHTAK yneticilerin en ok itibar ettikleri nitelikler

den biri olan "amansz sertlik", savatan sonra Nazi gemiini oldu
undan hafif gsterme yeteneini bir hayli gelitiren Almanyada
genellikle ungut (iyilikten yoksun) olmak eklinde nitelendirilir ol
du - sanki bu nitelie sahip olanlarn Hristiyan hayrseverliinin
emek ve sabr isteyen standartlarna gre hareket etmeyi bir trl
becerememekten baka bir kusuru yokmu gibi. "Yahudi meselesi
danmanlar olarak -sradan diplomatik ilerle, askeri personelle
veya Gvenlik Polisi'nin blge komutanlklaryla ilgilenmek ze
re - Eichmann'm brosundan dier lkelere gnderilen kiiler, her
halkrda bu nitelii fazlasyla tadklar iin seilmilerdi. Ba
langta, sonbaharda ve yaza doru (1941-42), asl ileri sz edilen
lkelerdeki dier Alman yetkililerle, zellikle de gya bamsz l
kelerdeki Alman eliliklerindeki grevlilerle ve igal altndaki top
raklarda bulunan Reich yetkilileriyle iyi ilikiler kurmakt. ki du
rumda da Yahudi meseleleriyle ilgili yetki konusunda srekli bir a
tma vard.
Haziran 1942'de, Eichmann Fransa, Belika ve Hollanda'daki
danmanlarm, Yahudileri bu lkelerden tehcir etme operasyonla
rn planlamak zere geri ard. Himmler "Avrupa'y Bat'dan Dou'ya tararken" FRANSA'ya ncelik verilmesini emretmiti; bunun
nedeni ksmen bu mkemmel ulusun nemi, ksmen de Vichy hk
metinin Yahudi meselesi konusunda gerekten inanlmaz derecede
"anlayl" davranmas ve kendi inisiyatifiyle bir sr Yahudi kar
t yasa karm olmasyd. Dahas, Fransa zel bir Yahudi Mesele
leri Departman kurmu, bama da nce tannm antisemitlerden

Xavier Vallant', daha sonra da Darquier de Peliepoixyi geirmiti.

Toplumun btn katmanlarnda grlen gl, genellikle ovenist
bir yabanc dmanlyla yakndan ilikili olan Fransz tarz antisemitizmin ayrcal, operasyonun yabanc Yahudilerle balayacak
olmasyd; 1942'de Fransa'nn yabanc Yahudilerinin yarsndan
fazlas devletsiz olduu iin -Rusya, Almanya, Avusturya, Polonya,
Romanya, Macaristan'dan, yani ya Alman tahakkm altnda olan
ya da sava balamadan nce Yahudi kart yasalar karm olan
lkelerden iltica veya g ettii iin- ncelikle yaklak yz bin dev
letsiz Yahudinin tehcir edilmesi kararlatrld. (lkedeki toplam
Yahudi nfusu, o dnemde yz binin zerindeydi; 1939da, Bel
ika ve Hollanda'daki Yahudiler 1940 ilkbaharnda lkeye akm et
meden nce burada bulunan yaklak iki yz yetmi bin Yahudinin
en az yz yetmi bini yabancyd veya baka bir lkede domutu.)
En ksa zamanda gal Blgesinden ve Vichy Fransas'ndan ellier
bin Yahudi tahliye edilecekti. Bu byk bir iti, hem Vichy hk
metinin kabul etmesini salamak hem de Almanya'da Asayi Polisi'nin yapt ii yapacak Fransz polisinin aktif yardmn almak
gerekiyordu. Balangta hibir zorlukla karlamadlar; nk
Mareal Ptain dneminde babakan olan Pierre Lav a!1m ifade etti
i gibi, "bu yabanc Yahudiler Fransa'da hep sorun olmutu1', dola
ysyla "Fransz hkmeti, Almanlarn tavrndaki bu deiikliin,
Franszlara yabanc Yahudilerden kurtulma frsat vermesinden ga
yet memnundu". Bu noktada Laval ve Ptain'in Yahudilerin Dou'
ya yerletirileceini dndklerini, "yerletirme"nin aslnda ne an
lama geldiini daha bilmediklerini eklemekte fayda var.
1942 yaznda, operasyonun balamasndan birka hafta sonra
meydana gelen iki olay Kuds mahkemesinin zellikle dikkatini
ekti. Bunlardan ilki, 15 Temmuzda Bordeaux'dan ayrlmas plan
lanan bir trenle ilgiliydi. Ancak bu iin ertelenmesi gerekmiti, n
k Bordeauxda sadece yz elli devletsiz Yahudi bulunabilmiti - bu
say, Eichmann'n byk zorluklarla edindii treni doldurmaya yet
miyordu. Bu durumun ilerin herkesin inanmak istedii kadar yo
lunda gitmeyebileceinin ilk iareti olduunu fark etse de etmese
de, sonuta Eichmann'n etekleri tututu, astlanna bunun -Fransz
larn deil, Eichmann'n kurduu dzenein yeterlilii konusunda
yanl fikirlere kaplabilecek Ulatrma Bakanlimn gznde- "bir

itibar meselesi" olduunu ve byle bir olayn tekrarlanmas halinde,

"tahliye meselesi asndan, Fransa'nn katlmn askya alp alma
yacan yeniden deerlendirmek zorunda kalacan" syledi. Ku
ds'te, Eichmannm gcnn kant olarak deerlendirilen bu tehdit
ok ciddiye alnd; Eichmann isteseydi "Fransa'nn katlmm ask
ya alabilirdi". Aslnda bu tehdit, Eichmann'm sama palavralarn
dan biri, "tahrik gcnn kantyd; astlarn tehdit edip sava za
man bulduklar bu rahat ii kaybedeceklerini sylemedii srece,
"onlarn gznde yksek bir stats olduunu... kantlad" d
nlemezdi. Bordeaux olay bir maskaralksa, ikinci olay da Ku
ds'te anlatlrken insann tylerini diken diken eden en korkun hi
kyelerden birinin kaynayd. Bu hikye, oktan Auschwitz yolu
na dm ailelerinden koparlan drt bin ocukla ilgiliydi. ocuk
lar Fransz toplama noktasnda, Drancy'deki toplama kampnda b
raklmt. 10 Temmuzda Fransz temsilcisi Yzba Theodor Dannecker Eichmann' arayp bu ocuklar ne yapacan sordu. Eich
mann karar vermek iin on gn dnd ve sonunda Danneckeri
arayp "[Polonya'daki] Genel Hkmet blgesine sevkiyatlar tekrar
balar balamaz ocuklarn nakledilebileceini" syledi. Dr. Servatius "bu durumdan etkilenenleri ne sann ne de sann brosun
dan birinin belirlediine" dikkat ekti. Ama Dannecker'in Eichmann'a, bizzat Laval'm on alt yandan kklerin de tehcir edil
mesini nerdiini sylediine; bu dehet verici olayn "stlerin
emirlerinden" bile kaynaklanmadna, Fransa ile Almanya'nn en
st dzey yetkilileri arasnda varlan bir anlamann sonucu olduu
na kimse dikkat ekmedi ne yazk ki.
1942
yaznda ve sonbaharnda ~on sekiz bini Paris'ten, dokuz
bini de Vichy Fransas'ndan- yirmi yedi bin devletsiz Yahudi tehcir
edilip Auschwitz'e gnderildi. Daha sonra, btn Fransa'da yetmi
bin Yahudi kalmken, Almanlar ilk hatalarm yaptlar. Franszlarn
Yahudileri tehcir etmeye artk iyice altklarna inanp aldrmaya
caklarn dnerek -sadece idari ileri kolaylatrmak iin- Fran
sz Yahudilerini de operasyona dahil etmek iin izin istediler. Bu
nun stne her ey tersine dnd; Franszar kendi Yahudilerini Almanlara vermeyi sert bir dille reddettiler. Himmler bu durumdan
haberdar olunca (bu arada haberi veren de Eichmann veya adamla
rndan biri deil, st Dzey SS ve Polis Liderleri'nden biriydi) he

men geri adm atp Fransz Yahudilerini ayracaklarna sz verdi.

Ama artk bunun iin ok geti. "Yerletirmeyle" ilgili sylentiler
Fransaya varmt bile; antisemit Franszlar -ve antisemit olma
yanlar- yabanc Yahudilerin bir yere yerletirildiini grmek isti
yordu, bu katliamn su orta olmaya hi mi hi niyetleri yoktu.
Franszlar daha dne kadar seve seve yapmaya hazr olduklar bir
konuda, yani 1927den sonra (veya 1933'ten nce) vatandala ka
bul edilen Yahudilerin vatandaln feshetme konusunda -b u uy
gulama elli bin Yahudinin daha tehcir edilmesinin nn ayorduadm atmay reddettiler. Ayrca Franszlar devletsiz Yahudilerin ve
dierlerinin tehcir edilmesi konusunda o kadar ok zorluk kard
lar ki, Almanlar Yahudilerin Fransadan tahliye dilmesiyle ilgili b
tn byk planlarn esasen "askya almak" zorunda kaldlar. Dev
leti olmayan on binlerce insan sakland, daha binlercesi de kkeni
ve uyruu ne olursa olsun Yahudilerin gvende olduu talyan iga
li altndaki Fransz blgesine, Cte d'Azure akm etti. Almanya'nn
judenrein olduunun ilan edildii ve Mttefiklerin daha yeni Sicil
yaya girdii 1943 yaznda, kukusuz toplamn yzde yirmisinden
daha az, yaklak elli iki bin Yahudi tehcir edilmiti ve bu insanla
rn neredeyse alt bini Fransz vatandayd. Fransz Ordusundan
alnp Alman toplama kamplarna getirilen Yahudi sava esirleri bi-,
le "zel muamele" iin ayrlmad. Nisan 1944te, Mttefikler Fran
sa'ya girmeden iki ay nce, lkede hl iki yz elli bin Yahudi var
d ve bu Yahudilerin hepsi savatan sa kmay baard. ler tersi
ne dnmt; Nazilerin artk ne insan gc vard ne de kararl bir
muhalefetle karlanca "sertliklerini" koruyacak kadar irade gc.
in aslna bakarsanz, ileride greceimiz gibi, Gestapo ve SS ye
leri bile amanszi efkatle birletiriyordu.

Haziran 1942de Berlin'de yaplan toplantda, Belika ve Hollanda1

dan tehcir edilecek Yahudilerin saysnn ok dk tutulmasnn
nedeni muhtemelen Fransa iin belirlenen saynn yksek olmasy
d. Yakn bir zamanda yakalanp tehcir edilecek Yahudilerin says
Belika iin on bini, Hollanda iinse on be bini gemiyordu. Bu iki
lke iin belirlenen rakamlar ksa bir sre sonra baya yukarlara
ekildi; bunun nedeniyse muhtemelen Fransa operasyonunda kar

lalan glklerdi. BELKAnn durumu baz alardan farklyd.

Bu lke neredeyse sadece Alman askeri yetkilileri tarafndan yne
tiliyordu ve Belika hkmetinin mahkemeye sunduu bir rapora
gre, polis "Almanlarn idari hizmet birimleri zerinde, dier lke
lerde olduu kadar etkili deildi". (Belika'nn askeri valisi General
Alexander von Falkenhausen daha sonra, Temmuz 1944'te dzenle
nen Hitler suikastine karacakt.) Yerli ibirlikiler sadece Flandra'
da etkiliydi; ban Degrellenin ektii, Franszca konuan Valonlar arasnda Faist hareketin fazla etkisi yoktu. Belika polisi Alman
larla ibirliine yanamad; Almanlar da bu konuda Belikallara
hi gvenmedikleri iin, Yahudileri trenlere bindirip tehcir ederken,
Belikal demiryolu alanlarnn bandan ayrlmadlar. Belikal
yetkililer yine de kaplar ak brakarak veya baka trl planlar
yaparak Yahudilerin kamasn salamay baardlar. Belika'nn
dier lkelerden en farkl taraf, buradaki Yahudi nfusunun zgn
bileimiydi. Sava balamadan nce lkede doksan bin Yahudi var
d; bunlarn yaklak otuz bini Almanya'dan g etmi, elli bini de
dier Avrupa lkelerinden gelmiti. 1940'm sonlarnda, krk bin ka
dar Yahudi lkeden kamt, kalan elli bin Yahudinin de neredeyse
be bini Belikada domu Belika vatandalaryd. stelik lke
den kaanlarn ou nemli Yahudi liderleriydi ve liderlerin ou
da zaten yabancyd, dolaysyla Yahudi Konseyi yerli Yahudiler
zerindeki otoritesini kaybetmiti. Her taraf saran bu "anlaysz
lkla", Belika Yahudilerinin ok kk bir ksmnn tehcir edilmi
olmas artc deildir. Ancak vatandala yeni kabul edilmi Ya
hudiler ve - ou bu lkeye daha yeni gelmi, ek, Leh, Rus ve Al
man kkenli- devletsiz Yahudiler hemen gze arpyor, bu kk,
tmyle sanayilemi lkede saklanmakta byk zorluk ekiyorlar
d. 1942nin sonlarnda on be bin Yahudi Auschwitz'e gnderil
miti ve Mttefiklerin lkeyi kurtard 1944 sonbaharnda, toplam
25 bin Yahudi ldrlmt. Eichmann'm her zamanki "danman"
Belika'dayd, ama grne gre bu danman szn ettiimiz
operasyonlarda fazla faal deildi. Sonu olarak bu operasyonlar,
Dileri Bakanl'mn artan basklar altnda, askeri idare tarafn
dan gerekletirilmiti.

Tehcir operasyonlar, hemen hemen dier btn lkelerde olduu

gibi HOLLANDA'da da devletsiz Yahudilerle balad. Bu lkedeki
Yahudilerin neredeyse hepsi Almanya'dan iltica etmiti ve savatan
nceki Hollanda hkmeti tarafndan resmen "istenmedikleri" ilan
edilmiti. Toplam yz krk binlik Yahudi nfusun yaklak 35 bini
yabanc Yahudilerden oluuyordu. Belika'dan farkl olarak, Hol
landa sivil bir hkmetin ynetimine verilmiti; Fransa'dan farkl
olarak da, lkenin kendisine ait bir hkmeti yoktu, zira kraliyet ai
lesiyle birlikte kabinenin tamam Londra'ya kamt. Bu kk mil
let tmyle Almanlarn ve SS'in insafna kalmt. Eichmann'n Hol
landadaki "danmam" Willi Zpf diye biriydi (geenlerde Alman
yada tutukland, buna karlk Zpf ten daha etkili olan Fransa'daki
danman Dannecker hl serbest), ama anlalan Z pf n anlatacak
fazla eyi yoktu ve srekli Berlin brosunu bilgilendirmekten baka
bir i yapmamt. Tehcir operasyonlaryla ve bunlarla ilgili ilerle,
eskiden Viyana ve Prag'da Eichmannn hukuk danmanln ya
pan ve SSe Eichmann'n tavsiyesi zerine kabul edilen, avukat Erich
Rajakowitsch ilgileniyordu. Rajakowitsch Hollandaya Nisan 1941
de Heydrich tarafndan gnderilmiti; Berlindeki RHSA'ya kar
deil, dorudan Laheydeki Gvenlik Servisi'nin ba Dr. Wilhelm
Harsten'e kar sorumluydu, Harsten ise st Dzey SS ve Polis Li
deri Korgeneral Hans Rauter'in ve Rauter'in Yahudi meseleleri ko
nusundaki yardmcs Ferdinand aus der Fnten'in komutas altn
dayd. (Rauter ve Fnten bir Hollanda mahkemesi tarafndan lme
mahkm edildi; Rauterin cezas infaz edildi, Fntenin cezas ise
-sylenenlere gre bizzat Adenauer'in araya girmesiyle- mr bo
yu hapse evrildi. Harsten de Hollandada mahkemeye karld, yir
mi yl hapse mahkm edildi, 1957'de serbest brakld ve daha son
ra da Bavyera hkmetinde hizmet vermeye balad. HollandalI yet
kililer svire veya talya'da yaad sanlan Rajakowitsch hakkn
da takibat balatmay dnyorlar. Btn bu ayrntlar, bir svire
gazetesi olan Basler Nationalzeitung iin alan Hollandall muha
bir E. Jacob'm Hollanda dokmanlarn ve bunlarla ilgili bir raporu
yaymlamasyla geen yl ortaya kt.) Kuds'te iddia makam, ks

men Eichmann' olduundan daha etkili biri gibi gstermek istedi

inden, ksmen de Alman brokrasisinin karkl iinde geekten
kaybolduundan, yukarda ad geen btn yetkililerin Eichmann'
n emirlerini yerine getirdiini iddia etti. Ama st Dzey SS ve Po
lis Liderleri sadece dorudan Himmlerden emir alyordu ve Rajakowitsch'in -zellikle de daha sonra Hollandada neler olduu d
nldnde- bu dnemde hl Eichmanndan emir alyor olmas
pek muhtemel grnmyordu. Polemiklere pek karmayan hkim
ler, iddia makamnn yapt hatalarn -muhtemelen tamamn ol
masa da ounu usulca dzelttiler ve RSHA, st Dzey SS ve Po
lis Liderleri ye dier brolar arasnda gidip gelen konum belirleme
iini bir sonuca ulatrmak iin urap durdular - Eichmann'n ta
biriyle, "srekli, bitmek tkenmek bilmeyen, sonsuz mzakereler
di" bunlar.
Hollanda'da yaplan dzenlemeler Eichmann iyice ileden
karmt: nk Himmler Eichmann' nemsiz biri gibi gstermeye
alyormu; dahas, rahat koltuklarna kurulmu bu beyler, Eichmannm gayretini takdir etmek yle dursun, nakil zamanlaryla ilgili ayarlamalarnda Eichmanna zorluk karyor, Berlin'deki "ko
ordinasyon merkezini" hafife alp alay konusu yapyorlarm. Nite
kim, iin daha en banda, on be bin yerine yirmi bin Yahudi tehcir
edildi ve 1943'te, Eichmann'n -hem rtbesi hem de konumu orada
ki dier herkesten daha dk olan- danman Zpf neredeyse teh
cir ilemlerini hzlandrmaya zorlanm. Bu ilerden kimin sorumlu
olduu konusundaki anlamazlklar her zaman Eichmannn bana
bela olacakt ve syleyeceklerini dinleyecek herhangi birine "bu
aamada, Yahudi meselesini tekrar dier yetkililerin ele almasnn,
hem Reichsfhrer SSin [yani Himmlerin] emirlerine ters decei
ni hem de mantksz olduunu" aklamaya almas bounayd.
Hollanda'da son olarak 1944'te bir anlamazlk km ve ilerin ra
yna oturmas in bu kez Kaltenbrunner bile araya girmeye al
m. Hollanda'da, spanyol kkenli Sefaradlar tehcir ileminden
muaf tutulmu, buna ramen spanyol kkenli Yahudiler Selanik
stnden Auschwtz'e gnderilmiti. Hkimler RSHAnn "bu anla
mazlkta daha belirleyici olduunu" sylerken byk bir hata yap
yorlard - nedeni ne olursa olsun, yaklak yz yetmi Sefarad
Yahudisi Amsterdam'da rahat bir nefes ald.

Himmlerin Hollandadaki ilerini kendi st Dzey SS ve Polis

Liderleri araclyla grmek istemesinin nedeni gayet basitti. Bu
adamlar Hollanda'da ilerin nasl yrdn biliyorlard ve Hol
landa halknn yol at sorun kesinlikle kolayca stesinden geline
cek bir sorun deildi. Yahudi profesrler grevden alnnca renci
lerin greve gittii ve Yahudilerin Alman toplama kamplarna gnde
rilmesinin balangcndan itibaren -k i bu da, Yahudilerin imha
kamplarna gnderilmesinden farkl olarak, sadece ceza nitelii ta
yan bir nlemdi ve Nihai zm Hollanda'ya gelmeden ok daha
uzun zaman nce alnm t- grevlerin dalga dalga yayld tek Av
rupa lkesi Hollanda'yd. (De Jongun dikkat ektii gibi, bu Al
nanlara iyi bir ders oldu. O andan itibaren "Nazi frtna birliklerinin
sopalaryla deil... Verordeningenblad'da... veya Joodsche Weekblad 'da yaymlanacak emirlerle zulmedilecekti". Polis sokaklarda
bir kere bile Yahudilere saldrmad ve Hollanda halk da bu yzden
grev yapmad.) Gelgelelim, Yahudi kart tedbirlerin Hollanda ge
nelinde yaratt muhalefeti ve nispeten antisemitizmin etkisi altn
da olmayan Hollanda halkn denetim altna almak iin, nihayetinde
Yahudiler iin lmcl sonular douracak, iki yol izlendi. Birinci
si, Hollanda'da ok gl bir Nazi hareketi vard ve Yahudileri ya
kalamak, saklandklar yerden bulup karmak gibi daha nce poli
sin yapt iler gnl rahatlyla bu harekette yer alan kiilere
emanet edilebilirdi; kincisi -muhtemelen Hollanda hkmeti Al
manya'dan iltica eden Yahudilere kar dmanca bir tavr taknd
iin ve muhtemelen de tpk "Fransa'daki gibi Hollanda'da da antise
mitizmin odanda yabanc Yahudiler yer ald iin- yerli Yahudi
ler, kendileriyle yeni gelen Yahudiler arasnda bir ayrm yapma y
nnde ar gl bir eilim gsteriyorlard. Bu durum Nazilerin
kendi Yahudi Konseylerini, Joodsche Raad' kurmalarn bir lde
kolaylatrd. ok uzun sre, tehcir operasyonlarnn cefasn sade
ce Alman Yahudilerinin ve dier Yahudilerin ekecei yanlgsn
dan kurtulamayan Joodsche Raad, SSin Hollanda polisinin yan s
ra bir Yahudi gvenlik kuvvetinden de yardm almasn olanakl ha
le getirdi. Sonu, baka hibir Bat lkesinde ei benzeri grlme
yen bir felaketti; sadece, durumu ok daha farkl ve en batan itiba
ren mitsiz olsa da, Polonya Yahudilerinin yok edilmesiyle kyas1anabilirdi. Polonya'daki durumun tam aksine, her ne kadar Yahudi-

lerin byk bir blm (yirmi ila yirmi be bini, bu kadar kk bir
lke iin gayet yksek bir rakam) Hollanda halknn tavr sayesinde
saklanmay baarm olsa da, kukusuz profesyonel veya sradan
muhbirlerin abalaryla, gizli sakl yaayan Yahudilerin bir o kadar
byk bir kesimi, en azndan yars, sonunda yakaland. Temmuz
1944'te yz on bin Yahudi tehcir edildi; bu insanlarn ou Po
lonyann Bug nehri yaknndaki Lublin kentinde bulunan Sobibor
kampna, aralarndan salkl veya almaya uygun olanlarn bile
seilmedii bir yere gnderildi. Hollanda'da yaayan Yahudilerin
drtte ldrld, bu insanlarn te ikisi Hollanda'da doup b
ymt. Son sevkiyatlar 1944 sonbaharnda, Mttefiklerin devriye
birlikleri Hollanda snrna vardnda yapld. Saklanarak hayatta
kalmay baaran on birYahudinin yaklak yzde yetmiini yaban
clar oluturuyordu - Hollanda Yahudilerinin gerekle yzleme
konusundaki isteksizliklerini gsteren bir oran bu.

Wannsee Toplantsnda, Dileri Bakanlndan Martin Luther s

kandinav lkelerinde, zellikle de Norve ve Danimarka'da byk
zorluklarla karlama tehlikesine dikkat ekti. (sve hi igal edil
memiti ve Finlandiya da, her ne kadar Mihver Devletleri'nin tara
fnda olsa da, Nazilerin Yahudi meselesi stnde neredeyse hi dur
mad tek lkeydi, ki bin kadar Yahudisiyle Finlandiya'nn art
c bir istisna oluturmasnn nedeni belki de Hitler'in Finlere byk
bir sayg duymas, tehditlere ve aalayc antajlara maruz kalma
larn istememesiydi.) Luther o dnem iin skandinavyadan tahli
yeleri ertelemeyi teklif etti; Danimarka gz nnde bulunduruldu
unda, bunun nedeni kukusuz -h er ne kadar Almanlar Nisan 1940'
ta Almanlar Norvein yan sra Danimarka'y da igal etmi olsa
d a - lkenin 1943 sonbaharna kadar bamsz hkmetini koruma
s ve tarafsz bir devlet saylmasyd. Danimarka'da kayda deer bir
Faist veya Nazi hareketi ve dolaysyla da ibirliki yoktu. Gelge
ldim almanlar NORVEte ateli destekilerle, zellikle de Vdkun
Quisling'le karlatlar; hatta Nazi taraftan antisemit Norve parti
sinin lideri olan Quisling, daha sonra "quisling hkmeti" diye an
lacak bu harekete adn verecekti. Norve'in bin yedi yz Yahudisinin byk bir ksmn devletsiz, Almanya'dan iltica etmi Yahudiler

oluturuyordu. Bu insanlar, Ekim ve Kasm 1942'de yldrm hzy

la gerekletirilen operasyonlarla yakalanp hapsedildiler. Eichmann
m brosundan sz konusu Yahudilerin Auschwitz'e gnderilmesi
ynnde bir emir gelince, Quisling'in adamlarndan bazlar bu h
kmetteki grevlerinden istifa etti. Bu istifalar, Martin Luther ve
Dileri Bakanl iin muhtemelen byk bir srpriz olmad; buna
karlk sve'in zulm grenlere hemen iltica, hatta bazen de vatan
dalk teklifinde bulunmas ok daha ciddi ve kukusuz hi beklen
medik bir eydi. Teklifi alan Dileri Bakanl Mstear Ernst
von Weizscker bu meseleyi grmeyi reddetti, ama teklif gene de
ie yarad. Bir lkeden yasad yollardan ayrlmak her zaman nis
peten daha kolaydr, buna karlk iltica edilecek lkeye izinsiz ola
rak girmek ve gle ilgilenen yetkilileri atlatmak neredeyse imkn
szdr. Bu sayede, Norve'in kk Yahudi cemaatinin yarsndan
biraz daha fazlas, yaklak dokuz yz insan yasad yollardan s
vee girdi.
Ne var ki Almanlar DANMARKA'da, Dileri Bakanl'mn endielenmekte ne kadar hakl olduunu grdler, Danimarka'daki
Yahudilerin hikyesi sui generis 'tir (nevi ahsna mnhasr) ve -is
ter igal edilmi, ister Mihver Devletlerinden biri, ister bamsz ve
ya tmyle baml olsun- hibir Avrupa lkesi Danimarka halk ve
hkmeti gibi davranmamtr. Bu hikye, iddet iermeyen eyle
min ve ok gl iddet aralarna sahip bir dmana direniin bn
yesindeki muazzam g potansiyeli hakknda bir eyler renmek
isteyen btn siyasal bilimler aratrmaclarna mutlaka okumas
tavsiye edilecek trden bir hikyedir. Kukusuz, dier Avrupa lke
lerinin sadece birka "Yahudi meselesini doru drst anlamad",
ou "radikal" ve "nihai zmlere aslnda karyd. Danimarka,
sve, talya ve Bulgaristan gibi lkeler antisemitizmden neredeyse
hi etkilenmedi; ama corafi adan Almanya'nn etki alanna giren
lkeden sadece Danimarka, Alman efendilerine bu konu hakkn
da gerekten ne dndn sylemeye cesaret etti. talya ve Bul
garistan, Almanlarn emirlerini sabote etti ve karmak bir oyunu
ikiyzl, riyakr davranarak oynamaya alt; marifet isteyen bir
oyundan alnnn akyla kp kendi Yahudilerini kurtard, ama Ya
hudi politikasna asla kar kmad.Yaptklar, DanimarkalIlarn
yaptndan tmyle farklyd. Danimarka hkmet yetkilileri, ken

dilerine byk bir ihtiyatla sar amblem konusunu aan Almanlara,

bu nian koluna ilk geirecek kiinin Kral olaca yantm verdiler;
ayrca, Yahudi kart herhangi bir tedbire bavurulmas durumunda
hemen istifa edeceklerini belirtmeyi de ihmal etmediler. Almanlarn
DanimarkalIlara, saylan alt bin drt yz bulan Yahudi kkenli
Danimarka yerlileri ile savatan nce iltica talebi kabul edilen ve
Alman hkmetinin artk devletsiz ilan ettii bin drt yz Alman
Yahudisi arasndaki hayati nem tayan ayrm bile kabul ettirememi olmas, bu meselenin btn asndan son derece belirleyi
ciydi. Tekliflerinin reddedilmesi karsnda Almanlar akna dn
m olmal; zira bir hkmetin, kesinlikle vatandala kabul etme
dii, hatta alma izni bile vermedii insanlar korumas ok "man
tkszd". (Yasal adan, Danimarka'daki mltecilerin savatan n
ceki hali Fransa'dakinden pek farkl deildi; ama Fransa'da, n
c Cumhuriyet'in devlet hizmetindeki yolsuzluklar baz mltecile
rin rvetle veya "balantlar" sayesinde vatandalk belgesi edin
mesini mmkn hale getirmiti ve bu lkede mltecilerin ou ya
sad olarak alabiliyor, alma izni olmadan da i yapabiliyor
du. Ancak svire gibi Danimarka da pour se dbrouiller [idare edi
lebilecek] bir lke deildi.) Gelgelelim DanimarkalIlar Alman yet
kililere, devletsiz mlteciler artk Alman vatanda olmadna g
re, Nazilerin, DanimarkalIlarn rzas olmadan bu mlteciler zerin
de hak iddia edemeyeceini sylediler. Devletsiz olmann bir ie
yarad ender durumlardan biriydi bu. Yine de Yahudileri kurtaran
sadece devletsiz olmalan deildi elbette, bilakis Danimarka hk
metinin Yahudileri korumaya karar vermi olmasyd. Nitekim, ci
nayet brokrasisi iin son derece nemli olan balang hamlelerin
den hibiri yaplamad ve operasyonlar 1943 sonbaharna kadar er
telendi.
Daha sonra olanlar gerekten inanamazd; dier Avrupa lkele
rinde olup bitenlere kyasla, iler iyice rndan kmt. Austos
1943'te -Almanlarn Rusya saldrs baarszlkla sonulandktan,
Alman Afrika Kolordusu Tunus'ta teslim olduktan ve Mttefikler
talya'y igal ettikten sonra- sve hkmeti 1940'ta Almanya'yla
yapt, Alman birliklerinin bu lkeden gemesine izin veren anla
may feshetti. Bunun zerine, DanimarkalI iiler ileri biraz hz
landrmaya yardm edebileceklerini dndler; Danimarka'daki

tersanelerde karklklar balad, iiler Alman gemilerini onarma

y reddedip grev yaptlar. Alman askeri yetkilisi acil durum ilan et
ti ve skynetim balatt, Himmler "zm" fazla uzayan Yahudi
meselesini halletmenin tam zaman olduunu dnd. Danimar
kalIlarn direniinden baka, Himmler'in hesaba katmad bir ey
daha vard: Yllardr bu lkede yaayan Alman yetkililer o eski Al
manlar deildi artk. Askeri komutan General von Hannecken'n
Alman birliklerini Reich yetkilisi Dr. Werner Best'in emrine verme
yi reddetmesi yetmezmi gibi, Danimarka'daki zel SS birimleri
(Einsatzkommandos) de -Best'in Nmberg'de verdii ifadeye g
re - ou defa "merkez brolar araclyla uygulamalar emredilen
tedbirlere" kar kt. Yllarn Gestaposu, Heydrich'in eski hukuk
danmam, o zamann polisle ilgili en mehur kitabnn yazan, Pa
ris'teki askeri idarede grevli olduu zaman yapt ilerle stlerini
memnun eden Best de gvenilir biri deildi artk; yine de Beiin'dekilerin, Best'in kaypaklnn nerelere vardn rendii pheli
dir. Bununla beraber, ilerin yolunda gitmeyecei daha en batan
belliydi ve Eichmannn brosundaki en iyi adamlardan biri Dani
markaya gnderildi - o zamana kadar, Rolf Gnther'in bu i iin
gerekli "amansz sertlie" sahip olmadn iddia eden tek bir kii
bile olmamt. Gnther Kopenhag'daki meslektalarnn zerinde
bask kuramad ve von Hannecken artk btn Yahudileri zorla a
ltrmay gerektiren bir emir yaymlamay bile reddediyordu.
Best Berline gitti ve Danimarka'dan gelen btn Yahudilerin,
hangi kategoriye girerlerse girsinler, Theresienstadt'a gnderilecei
szn ald - Nazilere gre ok byk bir dn verilmiti. 1 Ekim!
de Yahudiler yakalanp apar topar gtrlecekti - gemiler limanda
hazr bekliyordu - ne DanimarkalIlardan ne Yahudilerden ne de Al
man birliklerinden hayr gelecei dnldnden, Almanya'dan
polis birimleri geldi ve kap kap dolap Yahudileri aramaya bala
d. Best son anda, polislerin zorla evlere girmesine izin verilmedi
ini, nk byle bir durumda Danimarka polisinin olaya mdaha
le edebileceini ve bu konuda DanimarkalIlarla tartmamalarn
syledi. Dolaysyla, sadece kendi rzasyla kapsn aan Yahudile
ri yakalayabileceklerdi. Toplam 7800'den fazla Yahudi arasndan,
evinde olan ve polisi ieri almaya rza gsteren tam 477 kii kt.
Kyamet Gn'nden birka gn nce, muhtemelen bizzat Best'in bir

eyler tlatt Alman sevkiyat grevlisi Georg F. Duckwitz, Dani

markalI hkmet yetkililerini plann tamamndan haberdar etti; yet
kililer de en ksa zamanda Yahudi cemaatinin nde gelen isimlerini
durumdan haberdar etti. Dier lkelerdeki Yahudi liderlerinden b
yk bir farkla, bu haberi sinagoglarda, Ylba ayinleri vesilesiyle
ak ak herkese duyurdular. Yahudiler evlerini terk edip saklana
cak vakti ancak buldular; ama neyse ki Danimarkada saklanmalar
ok kolayd, zira "Kralndan en sradan vatandana kadar Dani
marka halknn her kesimi" onlar arlamaya hazrd.
Danimarka'nn sve gibi bir komusu olmasayd, belki de sava
n sonuna kadar saklanabilirlerdi. Yahudleri sve'e gndermek
makul grnyordu ve bu i Danimarka balk filosunun yardmy
la yaplacakt. Paras olmayan Yahudilerin ulam masraflarn -k i
i ba yz dolar- ounlukla zengin Danimarka vatandalar kar
lad, zaten iin belki en artc taraf da buydu; nk sradan Ya
hudilerin smrd edilme masraflarn kendi ceplerinden dedikle
ri, zengin olanlarnn da (Hollanda'ya, Slovakya'ya ve daha sonra da
Macaristan'a) k izni iin koca bir servet dkt bir dnemde
yayorlard. Blge yetkililerine rvet veriyor veya sadece nakit
kabul eden ve Hollanda belgelerini kii ba be-on bin dolara satan
SS'lerle "yasal olarak" pazarlk ediyorlard. Yahudleri sahiden sev
giyle karlayan ve onlara gerekten yardm etmek isteyen insanla
rn olduu yerler iin bile para vermeleri gerekiyordu, yani fakir in
sanlarn kama ans hi yoktu.
Btn Yahudilerin Danimarkadan gemilere bindirilip be ila on
be millik bir mesafeyi aarak sve'e ulatrlmas ekimin ortalar
n buldu. sveliler 5919 Yahudiyi kabul etti; bu Yahudilerin en az
1000'i Alman kkenlilerden, 1310'u yar-Yahudilerden, 686s da
Yahudilerle evli olan ama aslen Yahudi olmayan insanlardan oluu
yordu. (DanimarkalI Yahudilerin neredeyse yans bu lkede kalm
ve sava boyunca saklanmlard.) DanimarkalI olmayan Yahudile-
rin durumu dierlerine gre daha iyiydi, hepsi alma izni almt.
Alman polisinin eline den birka yz Yahudi Theresienstadt'a gn
derildi. Genelde yal veya fakir olan bu Yahudiler ya haberi ge al
mlar ya da bu haberin gerekte ne anlama geldiini kavrayama
mlard. Danimarka'daki kuramlarn ve zel ahslarn bu konuda
srekli "yaygara koparmas" sayesinde, gettoda baka hibir gruba

tannmayan ayrcalklarla yaadlar. 48 kii ld, ama grubun ya

ortalamas gz nnde bulundurulduunda ok da yksek bir rakam
saylmazd bu. Her ey sona erdiinde, Eichmann'm kanaati "ok
eitli nedenlerle, Danimarka'daki Yahudi kart faaliyetlerin tam
bir fiyaskoyla sonuland" yolundayd; buna karlk Dr. Best
"operasyonun amacnn Yahudilerin byk bir blmn ele geir
mek deil, Danimarkay Yahudilerden temizlemek olduunu ve ar
tk bu amaca ulaldn" beyan etti.
Siyasal ve psikolojik adan, bu olaym en ilgi ekici taraf belki
de Alman yetkililerin Danimarka'da oynad rol, yani Berlinden
gelen emirleri gz gre gre sabote etmeleriydi. Bildiimiz kada
ryla, Nazilerin ak bir yerli direnile karlat tek vaka bu ve g
rne gre bu direnie maruz kalanlar sonuta bu konudaki fikirle
rini deitirdiler. Anlalan koca bir halkn yok edilmesini, olaylarn
doal bir sonucu olarak grmyorlard artk,. lke dzeyinde dire
nilerle karlanca, sertlikleri" gnete kalm tereya gibi eriyip
gitmiti; hatta sahiden cesaret gstermeye bile balamlard. "Sert
lik" idealinin -belki de bir insan bunu yapamaz diyeceiniz birka
vahet dnda- ne pahasna olursa olsun uyuma duyduklar aman
sz arzuyu gizleyerek kendilerini kandrmalarn salayan bir efsa
neden baka bir ey olmad, Nrnberg Durumalarnda iyice mey
dana kt. Birbirlerini suladklar ve birbirlerine ihanet ettikleri bu
durumalarda davallar, btn dnyay "aslnda her zaman buna kar
olduklarna" ikna etmeye altlar veya -daha sonra Eichmann1
m da yapaca gibi- stlerinin, kendilerinin en iyi vasflarn "stis
mar ettiini" ne srdler. (Kuds'te, Eichmann iktidarda olanlar"
kendisinin "itaatkrlm" istismar etmekle sulad. "yi bir hk
metin tebaas ansldr, kt bir hkmetin tebaas ise ansszdr.
Benim hi ansm olmad.") Atmosfer baya deimiti; her ne ka
dar ou sonunun lm olacan bilse de, ilerinden biri bile Nazi
ideolojisini savunma cesareti gsterememiti. Nmbergde, Werner
Best karmak, ift tarafl bir rol oynadm ve DanimarkalI yetkili
lerin yaklaan felaketten kendisi sayesinde haberdar olduunu iddia
etti; buna karlk, belgelenmi kantlar Danimarka operasyonunu
Berlin'de bizzat Best'in teklif ettiini gsteriyordu; ama Best bunun
da oyunun bir paras olduunu syledi. Danimarka'ya iade edildi
ve orada lme mahkm edildi, ama karara itiraz edip temyize gitti

ve artc bir sonu ald; "yeni kantlar" sayesinde, cezas be yl

hapse evrildi ve cezasn ektikten sonra salverildi. Anlalan, ger
ekten elinden gelenin en iyisini yapt konusunda Danimarka
mahkemesini ikna etmeyi baarmt.

TALYA, Almanyann Avrupadaki tek gerek mttefikiydi, eit ve

egemen bir bamsz devlet muamelesi gryordu. Bu ittifak muh

temelen en nemli ortak karlardan birine dayanyor, zde olma
sa da birbirine benzeyen iki yeni ynetim biimini birbirine bal
yordu ve Mussolini o dnemde Alman Nazi evrelerinde byk iti
bar gryordu. Ama sava balayp da talya biraz tereddt ettikten
sonra Almanya'nn saflarna katlnca, btn bunlar mazi oldu. Naziler Stalinin Komnizmiyle, talyan Faizminden daha fazla ortak
noktalar olduunu gayet iyi biliyorlard; Mussolini ise kendi adna
ne Almanya'ya gveniyor ne de Hitler'e sayg duyuyordu. Gelgelelim btn bunlar, zellikle de Almanya'da, sadece en tepedekilerin
bildikleri srlard ve totaliter ynetim biimi ile Faist olan arasn
daki derin, belirleyici farklar dnya genelinde tam olarak anlal
mamt. Bu farklar baka hibir yerde, Yahudi meselesini ele alma
biimlerinde olduu kadar ak bir biimde ortaya kmamt.
1943
yaznda Badoglio nderliinde yaplan darbeden ve Al
manlarn Roma'y ve Kuzey talyay igalinden nce, Eichmann'n
ve adamlarnn bu lkede aktif olarak faaliyet gstermesine izin ve
rilmiyordu. Ne var ki talyanlarn, Fransa, Yunanistan ve Yugoslav
yann talyan igali altndaki kesimlerinde hibir sorunu halletme
mesi , Eichmann asndan birtakm zorluklara yol ayordu; zira zu
lm gren Yahudiler srekli, geici olarak snabileceklerini gayet
iyi bildikleri bu blgelere kayorlard. Eichmann'n konumundan
ok daha yksek kademelerde, talya'nn Nihai zm sabote et
mesi ciddi boyutlara ulat; bunun balca nedeni Mussolininin Av
rupa'daki dier Faist hkmetler zerinde -Fransa'da Petainin,
Macaristan'da Horthynin, Romanyada Antonescu'nun ve hatta spanya'da Franco'nun- zerinde etkili olmasyd. talya Yahudilerini
ldrmeden bu iten paay syrabilseydi, Almanya'nn tahakkm
altndaki lkeler de ayn eyi yapmay deneyebilirdi. Nitekim Al
manlarn Horthy zerinde bask kurmak iin kullandklar Dome

Sztojai ayn dzenlemelerin talya iin de geerli olup olmayaca

n soruyordu. Eichmannn efi Tmgeneral Mller, Dileri Bakanl'na bu konuyla ilgili uzun bir mektup yazp btn bu nokta
lara dikkat ekti; ama Dileri Bakanlndaki beyefendilerin bu
konuda yapabilecekleri pek bir ey yoktu; zira srekli kurnazlkla
st kapatlan bir direnile karlayorlar, hep ayn vaatleri ve bu
vaatler yerine getirilmeyince de ayn bahaneleri dinliyorlard. le
rine her zaman gz gre gre, neredeyse dalga geer gibi omak
soktuklar iin, Almanlar iyice ileden kyordu. Bizzat Mussolini
veya dier st dzey yetkililer nce sz veriyor, generaller aka
bu sz yerine getirmedikleri zaman da, Mussolini generallerin "d
nsel formasyonlarnn farkl" olmasn mazeret gstererek zr
diliyordu. Naziler krk ylda bir aka red cevab alyorlard - rne
in General Roatta bir keresinde, talyan igali altndaki Yugoslav
topraklarnda bulunan Yahudilerin ilgili Alman yetkililere teslim
edilmesinin "talyan Ordusu'nun erefine glge dreceini" sy
lemiti.
talyanlar gya szlerini tuttuklarnda, iler bazen daha da beter
bir hale geliyordu. rnein Mttefikler Fransz denetimindeki Ku
zey Afrikaya girdikten sonra, Almanlar gneydeki talyan Blgesi
hari btn Fransa'y igal edince byle bir durum ortaya kt, zira
bu blgedeki elli bin Yahudi artk gvendeydi. Almanlar iyice bas
trnca, talyanlar bir "Yahudi leri Amirlii" kurdu; bu birimin tek
grevi blgedeki btn Yahudileri kayda geirmek ve Akdeniz k
ysndan srmekti. Gerekten de yirmi iki bin Yahudi yakaland ve
talyan Blgesi'nin ilerine doru srld; ama sonu olarak, Reitlinger'e gre, "fakirlikten krlan bin kadar Yahudi, Isre ve Savoie'
daki en iyi otellerde yaamaya balad". Bunun zerine Eichmann,
en sert adamlarndan biri olan Alois Brunner'i Nice ve Marsilyaya
gnderdi; ama Brunner oraya varana kadar, Fransz polisi Yahudi
lerle ilgili btn kaytlar oktan yok etmiti. 1943 sonbaharnda,
talya Almanya'ya sava ilan edince, Alman ordusu nihayet Nice'e
girme frsat yakalad ve Eichmann da alelacele Cte d'Azur'e gitti.
Burada Eichmann'a Monako'da (yirmi be binlik nfusuyla bu k
ck prenslik topra, New York Times Magazine'e gre, "Central
Park'n iine rahat rahat sard) on ila on be bin Yahudinin sak
land sylendi -v e tabii Eichmann da buna hemen inand- ve bu-

nut zerine RSHA da bir tr aratrma program balatt. Kulaa ti

pik bir talyan akas gibi geliyor. Her halkrda, Yahudiler bu bl
gede deildi artk; ou talyan topraklarna kam, hl etraftaki
dalarda saklananlar da svire veya Ispanya'ya doru yola koyul
mutu. talyanlar Yugoslavya'daki blgelerini terk etmek zorunda
kaldklarnda da ayn ey oldu; talyan Ordusu'yla birlikte Yahudi
ler de blgeyi terk etti ve Fiume'ye snd.
talya'nn bu gl dostuna ve mttefikine uyum salamak iin
gsterdii en ciddi abalarda bile maskaralk eksik olmuyordu.
Mussolini, 1930'larm sonlarnda Almanlarn basksyla Yahudi kar
t yasalar kardnda, muaf tutulmasn art kotuu olaan ka
tegorilere -gaziler, yksek nianlar olanlar, vb - bir yenisini ekle
di: anneleri ve babalar, dedeleri ve nineleri, ocuklar ve torunla
ryla birlikte, talyan Faist Partisinin liderleri. Bildiim kadaryla
bu konuda bir istatistik yok, ama sonu olarak talyan Yahudileri
nin byk ounluu sz konusu uygulamalardan muaf tutulmu
olmal. Tek bir yesi bile talyan Faist Partisi'nden olmayan bir
Yahudi ailesi yoktu herhalde; zira btn bunlar-Devlet Hizmetine
sadece Parti yeleri alndndan- tpk dier talyanlar gibi Yahudilerin de her yirmi ylda bir akn akm Faist harekete katld za
manlarda olup bitiyordu. Faizme ilke dzeyinde kar kanlar ise,
esasen Sosyalistler ve Komnistler, oktan lkeyi terk etmilerdi.
Antisemitizme gerekten inanan talyanlar bile bu meseleyi ciddi
ye alamyordu; talyanlarn antisemitizm hareketinin ban eken
Roberto Farinacci Yahudi bir sekreter altryordu. Kukusuz Al
manya'da da byle eyler olmutu; Eichmaru, bildiimiz SS'in
iinde bile Yahudilerin olduuna dikkat ekmiti (ki bu noktada
ona inanmamak iin hibir nedenimiz yok), ama Heydrich, Milch,
vb. kiilerin Yahudi kkenli olduunu bilen insanlarn says bir
elin parmaklarn gemiyordu, ok gizli tutulan bir bilgiydi bu. Bu
na karlk talya'da btn bunlar ak ak konuuluyor, sanki da
ha masumane yaplyordu. Kukusuz bu muammann cevab, tal
ya'nn aslnda Yahudi kart tedbirlerin kesinlikle rabet grmedi
i birka lkeden biri olmasyd; bu durum, Ciano'nun szleriyle,
sz konusu tedbirlerin "neyse ki olmayan bir sorunu gndeme ge
tirmesinden" kaynaklanyordu.
Kullanla kullanla iyice clk kan bir kelime olan asimilasyon,

tarihi yzyllar ncesine, Roma mparatorIuu'na kadar uzanan ve

says elii bini gemeyen yerli Yahudi cemaatiyle, talya'da ak bir
gerekti. Almanca konuan btn lkelerde olduu gibi ideoloji,
inanmanz gereken bir ey deildi; zellikle Fransa'da olduu gibi
bir efsane veya insanlarn gz gre gre kendilerini kandrmalar
nn bir yolu da deildi. "Amansz sertlikte" Almanlardan geri kalr
yan olmayan talyan Faizmi, sava balamadan nce, lkeyi ya
banc ve devletsiz Yahudilerden kurtarmaya almt. Ama bunu
baard pek sylenemezdi. Zira talyan hkmetinde grev yapan
kk memurlar genelde "sertlemek" istemiyorlard; bu mesele bir
lm kalm meselesi haline geldiinde, egemenliklerini koruma ba
hanesiyle, lkedeki Yahudi nfusunun bu kesimini yz st brak
may reddettiler; bunun yerine sz konusu Yahudileri, Almanlar l
keyi igal edene kadar gvende olduklar, talyan kamplarna yer
letirdiler. Sadece nesnel koullan -"Yahudi meselesi" diye bir e
yin olmamasn- gz nnde bulundurursak, neden byle davran
dklarn kolay kolay aklayamayz; zira bu yabanclar, etnik ve
kltrel adan homojen bir nfus stne kurulan her Avrupal ulusdevlet iin nasl bir sorun tekil ettiyse, doal olarak talyanlar iin
de bir sorun tekil ediyordu. Nasl Danimarkada olanlar sahiden si
yasi bir anlayn sonucuysa -"DanimarkalIlara gre... Yahudi me
selesi insani deil, siyasi bir meseleydi" (Leni Yahil)- talyada
olanlar da kkl ve medeni bir halkm artk neredeyse otomatikle
mi genel insanlnn bir sonucuydu.
Dahas, talyanlann insanl, bir nceki seneden ve savan ya
rsndan itibaren insanlarn stne ken dehet snavn geti. Ara
lk 1943'te, Alman Dileri Bakanl resmi olarak, talyanlardan
Eichmannn patronu Mller'e yardm isteinde bulundu: "Lider'in
(Mussolini) tavsiyesi dorultusunda Yahudi kart tedbirleri uygu
lamaya geirecek talyan yetkililerin son birka aydr bu konuda
yeterince gayret gstermemesi dolaysyla, Alman Dileri Bakan
l olarak biz, uygulamann Alman yetkililer tarafndan idare edil
mesini ivedi ve zorunlu gryoruz." Bunun zerine, Lublin blge
sindeki lm kamplarndan Odilo Globocnik gibi, nl Yahudi ka
tilleri Polonya'dan talyaya gnderildi; askeri ynetimin bana bi
le Ordu'dan biri deil, eskiden Polonya'daki Galicia blgesinin va
lisi olan Tmgeneral Otto Wchter geirildi. Btn bunlar, talyan-

larm eek akalarnn sonu oldu. Eichmann'm brosunun dier u

belere gnderdii bir sirklerdeki tavsiyeler dorultusunda, "tal
yan uyruklu Yahudiler" de "gerekli tedbirlere" tabi tutulacakt artk.
Bu iin ceremesini ilk olarak Roma'daki sekiz bin Yahudi ekecek
ti; Almanlar talyan polisine gvenmediinden, bu Yahudileri Al
man polis birlikleri tutuklayacakt. ounlukla eski Faistlerin teh
likeyi zamannda haber vermesiyle, yedi bin Yahudi kat. Direni
le karlanca her zaman olduu gibi bu sefer de pes eden Alman
lar -uygulamadan muaf tutulan kategorilere girmeseler bile- tal
yan Yahudilerinin tehcir operasyonuna tabi tutulmamasn kabul et
tiler, sadece bu Yahudilerin talyan kamplarna toplanmas gerekti
ini sylediler; bu "zm", talya iin yeterince "nihai" olmalyd.
Kuzey talyada yaklak otuz be bin Yahudi yakaland ve Avustur
ya snrndaki toplama kamplarna gtrld. 1944 sonbaharnda,
Kzl Ordu'nun Romanya'y oktan igal ettii ve Mttefiklerin de
Roma'ya girmek zere olduu bir zamanda, Almanlar szlerinden
dnp Yahudileri talya'dan Auschwitz'e gndermeye baladlar yaklak yedi bin be yz Yahudiden sadece alt yz geri dnd.
Yine bu rakam, o dnemde talya'da yaayan btn Yahudilerin
yzde onundan bile baya azd.

Balkanlar - Yugoslavya, Bulgaristan,

Yunanistan, Romanya

DDA MAKAMININ argmann takip edenler ve bu argmann kar

mak ve kafa kartrc genel manzarasna" eki dzen veren ka

rarnameyi okuyanlar iin, Nazilerin kontrol altndaki dou ve g
neydou blgeleri ile Orta ve Bat Avrupa'daki ulus-devletler siste
mi arasndaki keskin izgiye hi dikkat ekilmemesi byk bir
srpriz oldu. Kuzeyde Baltk Denizi'nden gneyde Adriyatike ka
dar uzanan karma nfus kua, bugn byk bir kesimi Demir Per
de snrlar iinde kalan koca bir alan, o dnemin tabiriyle Halef
Devletler, I. Dnya Sava'm kazanan devletler tarafndan kuruldu.
Yzyllarca mparatorluklann -kuzeyde Rus mparatorluu, g
neyde Avusturya-Macaristan mparatorluu ve gneydouda da
Osmanl mparatorluu'nun- tahakkm altnda yaayan saysz et
nik grubun yeni bir siyasi dzen kurmasna izin verildi. Ortaya
kan ulus-devletlerin etnik yaps, siyasi kurulularnda model aldk
lar eski Avrupa milletlerinin etnik homojenliinin kysndan bile
gemiyordu. Sonu olarak her devlet, ynetimdeki hkmeti can
dman bilen byk emik gruplardan oluuyordu; zira bu etnik
gruplara gre hkmet, says onlardan birazck fazla olan komu
lar uruna, milli isteklerine kar kyordu. Yeni kurulan devletle
rin siyasi istikrarszlna kant gstermemiz gerekirse, bu bakm
dan ok zengin olan ekoslovakya rneine bavurabiliriz. Hitler
Mart 1939da Praga girdiinde sadece Sdet Almanlar, yani Al
man aznlk tarafndan deil; "bamsz" bir devlet kurma frsat ve
rerek "zgrletirdii" Slovaklar tarafndan da cokuyla karland.
Ayn ey daha sonra Yugoslavya'da da oldu; eskiden lkenin ban
da olan Srp ounluk dman muamelesi grd, buna karlk Hr

vat aznla federal ynetim hakk verildi. stelik, bu blgelerde

nfus srekli deitii iin, doal veya tarihsel snrlardan sz et
mek mmkn deildi; Triyanon ve Saint Germain antlamalaryla
belirlenen snrlar gayet keyfiydi. Bu nedenle, topraklar byk bir
cmertlikle geniletilen Macaristan, Romanya ve Bulgaristan Mih
ver Devletleri'nin saflarna katld; bu yeni ilhak edilen topraklarda
ki Yahudiler de, vatandalk statsnden her zaman mahrum edil
dikleri iin, otomatikman devletsiz hale geldiler ve dolaysyla da
Bat Avrupa'daki mltecilerle ayn kaderi paylatlar - ilk tehcir
edilen ve ilk ldrlen Yahudiler hep onlar oldu.
Bu yllarda Yahudilerin dnyalarn balarna ykan baka bir
ey de, zenle gelitirilmi bir aznlk antlamalar sistemiydi; Mt
tefikler bu antlamalarla, ulus-devlet erevesinde zlmesi im
knsz olan bir sorunu zmek iin bo yere urap duruyorlard.
Yahudiler btn Halef Devletler'in resmen tand bir aznlkt; bu
stat gkten zembille inmemi, Versay Bar Konferansna katlan
Yahudi delegelerin talepleri ve mzakereleri sayesinde elde edil
miti. Bu Konferans Yahudi tarihi asndan bir dnm noktasyd;
zira Yahudi halknn tamam adna konuanlar ilk defa Batl -veya
asimilasyona uram - Yahudiler deildi. Bat eitimi alm Yahu
di "ileri gelenlerini" artan, bazen de hayal krklna uratan,
Yahudi halknn byk bir ounluunun siyasi olmasa da sosyal
ve kltrel bir zerklik istediini renmekti. Yasal adan, Dou
Avrupa Yahudilerinin stats dier azmlklarnkinden farkl deil
di; ama siyasi adan -k i bu bir hayli belirleyici olacakt- bir "vata
n", yani iindeki nfusun ounluunu oluturduklar bir topra
olmayan tek etnik grup onlard. Yine de, Bat veya Orta Avrupa'da
ki kardeleri gibi dalmadlar; bu blgelerde -H itlerden nce- bir
Yahudiye Yahudi demek antisemitizm gstergesiyken, Dou Avru
palI Yahudileri dostu dman hepi topu farkl bir halk olarak gr
yordu. Bu durumun Doudaki asimile olmu Yahudilerin stats ba
kmndan nemli sonular vard. Bir biimde asimilasyonun esas
olduu Batdaki Yahudilerden bsbtn farkl bir statdeydi Dou1
dakiler. Bat ve Orta Avrupa Yahudilerinin byk bir blmnn
belirleyici nitelii orta snftan olmalaryd, ama Dou Avrupa iin
bu durum geerli deildi; bu blgede daha ziyade, esasen ynetici
snftan olup Yahudi olmayan topluma -para, vaftiz ve karma evli

lik araclyla- Bat'daki Yahudilerin byk bir blmnden ok

daha fazla asimile olmu ince bir st-orta-smfa rastlanyordu.
Nihai zm uygulayanlarn bu koullarla karlat ilk l
kelerden biri Yugoslavyadaki, bakenti Zagreb olan kukla devlet
HIRVATSTAN'd. Dr. Ante Pavelic'in liderliindeki Hrvat hkme
ti, kurulmasndan hafta sonra Yahudi kart yasalar seve seve
kabul etti; Almanya'daki birka bin Hrvat Yahudisiyle ilgili olarak,
bu yahudileri "Douya gnderme fikrine sayg duyacan beyan
etti. Reich'n ileri Bakam lkenin ubat 1942ye kadar judenrein
bir hale getirilmesini talep etti ve Eichmann da Yzba Franz Abromeit' Zagrebdeki polis ataesiyle birlikte almas iin buraya
gnderdi. Tehcir operasyonunu bizzat Hrvatlar, zellikle de bu l
kede gl olan Faist hareket Ustaa'nn yeleri gerekletirdi.
Hrvatlar tehcir edilen her Yahudi iin Nazilere otuz mark dediler,
buna karlk olarak da tehcir edilenlerin btn mallarna el koydu
lar. Bu durum Almanlarn resmi "kanunlarn mlhilii ilkesine" uy
gundu; ldrlen her Yahudinin mallarnn -uyruu ne olursa ol
sun- snrlar dahilinde ikamet ettii devlete kalmas btn Avrupa
lkelerinde uygulanabilirdi. Nazilerin "kanunlarn mlhilii ilkesi
ne her daim riayet ettii sylenemezdi; balarn belaya sokmala
rna deecek gibi grnen bir durum olduunda, bu ie bir klf uy
durmann bin bir trl yolu vard. Alman iadamlar, Yahudilerin
mallarn tehcir edilmeden nce dorudan onlardan satn alabiliyor
lard; balangta sadece Almanlarn antisemitizm aratrma mer
kezleri iin Yahudilerin kutsal kitaplarna el koyma yetkisine sahip
olan Einsatzstab Rosenberg, daha sonra faaliyet alann genilete
rek deerli mobilyalar ve sanat eserlerini de zaptetmeye balad.
Tehcir operasyonu bata belirlenen ubat 1942 tarihine kadar ta
mamlanamad, zira Yahudiler Hrvatistan'dan talyan igali altnda
ki blgeye kamay baard; ama Badoglio darbesinden sonra, yine
Eichmannm adamlarndan biri olan Hermann Krumey Zagreb'e
gitti: 1943 sonbaharna kadar, otuz bin Yahudi lm merkezlerine
.gnderilmiti.
Almanlar, lkenin hl judenrein olmadn ancak o zaman
fark ettiler. Balangta karlan Yahudi kart yasalardaki tuhaf
bir paragrafla, "Hrvat davasna katkda bulunan btn Yahudile
rin "fahri Aryanlara" dntrldn fark ettiler. Aradan geen

zamanda, bu Yahudilerin says kukusuz bir hayli artmt. ok

zenginler, baka bir deyile mallarn gnll olarak verenler, sz
konusu uygulamadan muaf tutulmutu. in daha da ilginci (Ku
ds'e ncelikle savunmann tan olarak arlan, ama daha sonra
yeminli ifadesi iddia makam tarafndan kullanlan Binba Wil
helm Httln idaresindeki) SS stihbarat Tekilat, devlet bakanmdan Ustaa liderine varncaya kadar Hrvatistan'daki yneticilerin
hemen hepsinin Yahudi kadnlarla evli olduunu kefetti. Blgede
bulunan ve hayatta kalmay baaran bin be yz Yahudinin -Yugos
lav hkmetine ait bir rapora gre yzde belik kesim in- hepsi
aka bu byk lde asimile olmu, olaanst zengin Yahudi
gruba yeydi. Doudaki asimile olmu Yahudilerin oram halkn
yzde bei olarak tahmin edildiine gre, Doudaki asimilasyonun
-mmkn olduu durumlarda- Avrupa'nn dier kesimlerinden ok
daha yksek bir hayatta kalma ans sunduu sonucuna varabiliriz.

Komu lke SIRBSTAN'da durum ok daha farklyd; Alman igal

ordusu, lkeye girdii ilk gnden itibaren, Rusya cephesinin geri
sindeki kadar byk bir partizan savama girmek zorunda kalmt.
Daha nce de bahsettiimiz gibi, Eichmann Srbistan'daki Yahudi
lerin tasfiyesine balayan tek bir olay vard. Mahkeme "Srbistan
Yahudileriyle ilgilenenlerin arasnda nasl bir emir-komuta zinciri
olduunu netletiremediini" itiraf etti. Bu durum, Yahudiler blge
den gnderilmedii iin, Eichmann'n buradaki ilere pek karma
masyla aklanabilir. Sorun olduu yerde halledildi. Ordu, parti
zan savanda ald esirlerin cezasn infaz etme bahanesiyle, Ya
hudi erkeklerin hepsini vurarak ldrd; Heydrich'in himayesi al
tnda olan Gvenlik Polisi komutan Dr. Emanuel Schfer de kendi
sine teslim edilen kadn ve ocuklar gaz vagonlarnda ldrd.
Austos 1942de, askeri ynetimin sivil kolunun banda bulunan
Devlet Danman Harald Turner byk bir gururla, Srbistan'n
"hem Yahudi hem de ingene probleminin zld tek lke oldu
unu" bildirdi ve gaz vagonlarn Berlin'e geri gnderdi. Yaklak
be bin Yahudi partizanlara katld, onlar iin tek ka yolu buydu.
Schfer savatan sonra bir Alman ceza mahkemesinde yarglan
d. 6280 kadn ve ocuu gazla ldrme suundan alt buuk yl

hapse mahkm edildi. Blgenin askeri valisi General Franz Bhme

intihar etti, Yugoslav hkmetine teslim edilen Devlet Danman
Tumer ise idam cezasna arptrld. Yine ayn hikye: Nrnberg
Durumalarndan kurtulan ve su mahallinin bulunduu lkeye ia
de edilmeyenler ya adalet nne bile karlmadlar ya da Alman
mahkemelerinde inanlmaz bir "anlayla" karlandlar. Bu neden
le insann aklna Weimar Cumhuriyeti'nin artk ne yazk ki, katilin
cumhuriyetilere iddetle kar kan Sa gruplardan birine ye ol
mas durumunda, siyasi saiklere dayanan bu cinayetlere gz yum
mas geliyor.

BULGARSTAN'n, dier Balkan lkelerine gre ok daha geerli

nedenlerden dolay Nazi Almanyasna mteekkir olmas gerekir

di; zira bu lke, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan'dan ald
topraklarla snrlarn bir hayli geniletmiti. Ama ne Bulgaristan
Almanlara mteekkirdi ne de hkmeti ve halk "amansz sertlik"
politikasnn tkr tkr ileyecei kadar yumuakt. Bu durum sade
ce Yahudi meselesi iin de geerli deildi. Bulgar monarisinin yer
li Faist hareket Ratnizi iin endielenmesini gerektiren bir sebep
yoktu ortada; zira bu hareket sayca kkt, siyasi adan bir ar
l yoktu ve Parlamento da hl Kral'la gayet uyumlu alan, bir
hayli itibar gren bir organd. Bu nedenle Bulgaristan, Rusya'ya sa
va ilan etmeyi reddetme cesaretini gsterebildi ve Dou cephesine
tek bir "gnll" sefer birlii bile gndermedi. Yine de Bulgaris
tann en artc taraf, antisemitizmin btn etnik gruplar arasnda
yaygn olduu ve Hitler'in gelmesinden ok daha nce resmi devlet
politikas haline geldii karma nfus kuanda bulunmasna ra
men, "Yahudi meselesi gibi bir derdinin olmamasyd". Bulgar Ordusu'nun btn Yahudileri -k i saylar on be bini buluyordu- aske
ri ynetim altnda bulunan ve halik antisemitizm sempatizan olan
yeni lhak edilen topraklardan tehcir etmeyi kabul ettii dorudur;
ama "Dou'ya yerletrme"nin gerekten ne anlama geldiini bildi
i phelidir. Biraz daha erken bir tarihte, Ocak 1941'de Bulgar h
kmeti de birtakm Yahudi kart yasalar hazrlamay kabul etmi
ti; ne var ki Nazi'lerin gznde bu yasalar maskaralktan baka bir
ey deildi: alt bin kadar gl kuvvetli erkek almak zere se

ferber edildi; vaftiz edilmi Yahudiler -dinlerini ne zaman deitir

mi olurlarsa olsunlar- bu uygulamadan muaf tutuldu, dolaysyla
Yahudiler akn akn din deitirmeye baladlar; toplam says elli
bini bulan Yahudilerin bir be binine daha zel ayrcalklar tannd;
Yahudi doktorlar ve iadamlar kategorisine kota getirildi ama say
hl ok yksekti, zira bu oran lkede yaayan btn Yahudilerden
ziyade ehirlerde yaayan Yahudilerin says zerinden hesaplan
yordu. Bu tedbirler yrrle girince, Bulgar hkmeti ilerin her
kesi memnun edecek bir dzene girdiini ilan etti. Anlalan Nazilerin, Bulgarlar hem "Yahudi meselesinin zm" iin yaplmas
gerekenler konusunda aydnlatmas hem de totaliter bir hareketin
hukuki istikrarla badamayaca konusunda bilgilendirmesi gere
kecekti.
Alman yetkililer muhtemelen birtakm zorluklarla karlaacak
larndan pheleniyorlard. Ocak 1942'de Eichmann Dileri Ba
kanlna bir mektup yazarak "Bulgaristan'daki Yahudileri kabul
etmek iin yeterli olanaklarn bulunduunu" bildirdi; Bulgar hk
metiyle temaslarda bulunulmasn ve Dileri Bakanlnm, Sofya
daki polis ataesinin "tehcir operasyonunu teknik olarak uygulama
iiyle ilgilenmesini" salamasn nerdi. (Grne gre bu polis
ataesi de iini canla bala yapmyordu, zira ksa bir sre sonra
Eichmann Paris'ten Sofya'ya kendi adamlarndan birini, Theodor
Danneckeri "danman" olarak gnderdi.) in tuhaf taraf bu mek
tup, Eichmannn Srbistan'a daha birka ay nce gnderdii teblie
taban tabana ztt; zira Eichmann o zaman Yahudilerin kabul edile
cei tesislerin henz hazr olmadn ve Reich'taki Yahudilerin bi
le gnderilemeyeceini bildiriyordu. Bulgaristan' judenrein hale
getirmeye bu kadar ncelik vermesi, sadece Berlin'in gerekleri
renmi olmasyla, bir eyler yapmak istiyorlarsa ileri iyice hzlan
drmalar gerektiini renmi olmalaryla aklanabilir. Alman el
ilii Bulgarlarla temaslarda bulundu bulunmasna ama, Bulgarlar
"radikal" tedbirlere doru ilk adm attktan, yani Yahudi amblemi
meselesini gndeme getirdikten yaklak alt ay sonra yapt bunu.
Naziler asndan, bu mesele bile byk bir hayal krklyla so
nuland. Birincisi, byk bir grev bilinciyle rapor ettikleri gibi,
amblem "ok kk bir yldzd"; kincisi, Yahudilerin ou bu
amblemi tamyordu; ncs, tayanlar da "srekli, yanl yn

lendirilen halkn sevgi gsterileriyle karlatklar iin, amblemle

riyle gurur duyuyorlard aslnda" - RSHAnm iindeki Kar stih
barat efi Walter Schellenberg, Kasm 1942'de Dileri Bakanl
'na gnderdii bir SD raporunda bunlar yazyordu. Bunun zeri
ne Bulgar hkmeti karan yrrlkten kaldrd. Almanlarn youn
basks nedeniyle, Bulgar hkmeti sonu olarak Sofya'daki btn
Yahudileri krsal kesime gndermeye karar verdi; ama Almanlarn
istedii bu deildi, zira sz konusu tedbir Yahudileri bir araya top
lamaktan ziyade daha da datmaya yaramt.
Yahudilerin ihra edilmesi aslnda bu meselenin btn asn
dan nemli bir dnm noktasyd; zira Sofya halk Yahudilerin tren
istasyonlarna gitmesini durdurmaya alt, ardndan da Kral'm sa
ray nnde protesto gsterileri dzenledi. Almanlar, Kral Boris'in
Bulgaristan Yahudileriyle yakinen ilgileneceini sanyorlard Kral
Alman stihbarat Servisi'nden ajanlarn ldrm olmas bu neden
le makul bir ihtimal olarak deerlendirilir. Gelgelelim ne kraln l
m ne de Danneckerin 1943'n balarnda Sofyaya gitmesi lkede
ki durumda en ufak bir deiiklik yaratt, zira hem Parlamento hem
de halk hl aka Yahudilerin tarafmdayd. Dannecker, "nde ge
len Yahudilerden" alt bininin Treblinkaya gnderilmesi konusun
da, Bulgaristan Yahudi Meseleleri Komiserli'yle anlamaya var
maya baard; ne var ki bu Yahudilerin biri bile lkeden ayrlmad.
Bu anlama, Nazilerin kendi amalar dorultusunda Yahudi lider
lerden yardm alma konusunda hi umudu olmadn gstermesi
asndan nemlidir. Sofya Hahamba ortalarda yoktu; Sofya Ba
piskoposu Stephan, Hahamba'm saklam ve "Yahudilerin kaderi
ni Tanr'nm belirlediini, hibir insann Yahudilere eziyet ektirme
ye ve zulmetmeye hakk olmadn" duyurmutu (Hilberg) ~ yani
Vatikann o zamana kadar yaptklarndan ok daha fazlasn yap
mt. Nihayetinde, birka ay sonra Danimarka'da ne olacaksa, Bul
garistan'da da ayn ey olacakt - Alman yetkililer kendilerinden
pheye decekler, dierleri de artk onlara bel balanamayacana kanaat getireceklerdi. Bu durum hem Yahudileri toplayp tutuk
lamas beklenen SS yesi polis ataesi hem de Sofya'daki Alman
Bykelisi Adolf Beckerle iin geerliydi; Beckerle Haziran 1943'
te Dileri Bakanl'na durumun mitsiz olduunu, nk "Bul
garlarn Ermeni, Yunan, ingene, vb. halklarla ok uzun zaman i

ie yaadklarn, dolaysyla Yahudi meselesinin aslnda ne kadar

nemli olduunu bir trl gremediklerini sylemiti - bu szler
elbette samalktan baka bir ey deildi, nk ayn ey mutatis
mutandis (gerekli deiiklikler yaplarak) btn Dou ve Gneydo
u Avrupa lkeleri iin de sylenebilirdi. Beckerle, aka gergin
bir slupla, RSHAya da daha fazlasnn yaplamayacan bildirdi.
Sonu olarak, Kzl Ordunun yaklamasyla Yahudi kart yasala
rn uygulamadan kaldrld Austos 1944'te, tehcir edilen veya
eceliyle lmemi tek bir Bulgar Yahudisi bile yoktu.
Bildiim kadaryla, karma nfus kuanda bulunan bu esiz
halkn neden byle davrandm aklamaya alan olmad. Ama
bu konuyla ilgili olarak hemen akla gelen bir rnek var. Naziler,
27 ubat 1933'te Berlin Parlamentosunda kan gizemli yangn^
Reichstagsbrand zerine ykmak iin, iktidara geldikleri zaman
ans eseri Almanya'da bulunan bir Bulgar Komnisti olan Georgi
Dimitrov'u setiler. Dimitrov, Alman Yksek Mahkemesi tarafn
dan yarglanrken Gring'le karlat ve davadan kendisi sorum
luymu gibi Gringi sorgulamaya balad. Neyse ki Dimitrov by
le davrand da, mahkeme -van der Lubbe hari- btn sanklar be
raat ettirmek zorunda kald. Dimitrov'un bu davran Almanya da
dahil olmak zere btn dnyada takdir edildi. nsanlar "Alman
ya'da tek bir adam kalm, o da Bulgar," diyorlard.

Kuzeyde Almanlarn, gneyde de talyanlarn igali altnda olan

YUNANSTAN'da Yahudi meselesiyle ilgili zel bir sorun yoktu;
dolaysyla bu lke judenrein hale gelmek iin srasn bekleyebilir
di. ubat 1943'te, Eichmannm iki uzman Yzba Dieter Wisliceny ve Alois Brunner, Yahudilerin, Yunanistandakilerin te ikisi
nin (yaklak elli be bininin) topland Selanik'ten gnderilmesi
iin gerekli btn hazrlklar yapmak zere bu lkeye gitti. IV-B4'ten gelen tayin belgesine gre, "Avrupadaki Yahudi meselesinin
Nihai zm erevesinde bu operasyonu planlamalar gereki
yordu. Blgedeki askeri ynetimi temsil eden Mavir Dr. Max
Merten'le el ele veren Wisliceny ve Brunner derhal her zamanki gi
bi bir Yahudi Konseyi kurup bana da Hahamba Koretz'i getirdi.
Selanik'teki Yahudi Meseleleri Komutanl'ndan sorumlu olan

Wisliceny, san amblemi gndeme getirdi ve gecikmeden de bu ko

nuda hi kimseye msamaha gsterilmeyeceini ekledi. Dr. Melten, Yahudi halknn tamamn bir gettoya gnderdi; Yahudilerin
buradan nakli kolay olacakt, zira gettonun yaknnda bir tren istas
yonu vard. Sadece yabanc bir lkeniri pasaportuna sahip Yahudiler ve Judenrat personeli bu uygulamadan muaft - sylenenlere
gre says birka yz gemeyen bu Yahudiler sonunda BergenBelsen mbadele kampna gnderildi. Gneye gitmekten baka ka
yolu yoktu, dier yerlerde olduu gibi talyanlar burada da Yahudileri Almanlara teslim etmeyi reddediyordu; ama talyan Blge
si de gvenliklerini ancak ksa sreliine salayabilirdi. Ne var ki
Yunan halk bu duruma kaytszd, hatta operasyonlar "onaylayan
partizan gruplar bile vard. Yk vagonlarnda iki bin ila yirmi be
bin Yahudiyi tayan, hemen her gn bir yenisi kalkan Auschwitz
trenleriyle, iki ay iinde Yahudi cemaatinin tamam nakledildi. Yi
ne ayn sene, sonbaharda, talyan Ordusu bozguna uraynca, Atina
ve Yunan Adalar da dahil olmak zere Yunanistan'n gney kesi
mindeki on bin Yahudinin tahliyesi hzla tamamland.
Auschwitzde, Yunan Yahudilerinin ou lm komandosu ola
rak alyor, yani gaz odalarn ve krematoryumu idare ediyordu.
Bu Yahudiler 1944'te, Macaristan Yahudileri imha edildiinde ve
Ldz gettosu tasfiye edildiinde hl hayattayd. O yazm sonlarna
doru, gazla ldrmeye yaknda son verilecei ve tesislerin yok
edilecei yolundaki dedikodular azdan aza dolamaya bala
ynca, kamplarda ok nadir grlen isyanlardan biri daha kt;
lm komandolar bu sefer kesinlikle kendilerinin de ldrlecek
lerini dnyorlard. syan tam bir felaketle sonuland - bu hik
yeyi anlatacak bir tek Yahudi kald geriye.
Yunanlarn kendi Yahudilerinin kaderine kar kaytszl, bu
Yahudilerin kurtuluundan sonra da bir biimde devam edecekti.
Eichmarm durumasna savunmann tank olarak ard Dr. Mer
ten bugn biraz tutarsz bir biimde hem Yahudilerin kaderiyle ilgi
li hibir ey bilmediini hem de hakknda hibir ey bilmedii bu
kaderden Yahudileri kurtardn iddia ediyor. Sava bittikten sonra
Merten Yunanistan'a sessiz sedasz, bir seyahat acentesinin temsil
cisi olarak dnd; hemen tutukland ama ksa sre iinde serbest b
rakld ve Almanya'ya geri dnmesine izin verildi. Merten vakas-

nn belki de bir benzeri daha yoktur, zira Almanya hari dier lke
lerde yarglanan sava sulular her zaman ar cezalar almtr.
Berlin'de savunma makam iin, hem savunma hem de iddia maka
mnn temsilcileri huzurunda verdii ifadeninse kesinlikle bir ben
zeri daha yoktu. Merten, Eichmann'm, Selanik'teki yirmi bin kadar
kadn ve ocuu kurtarmaya alrken ok yardm ettiini, asl banbanm Wisliceny olduunu ne srd. Ne var ki en sonunda, bu
ifadeyi vermeden nce, onlardan gelen teklif dorultusunda Eichmannn Linz'de avukatlk yapan erkek kardeiyle ve eski SS yele
rinden oluan bir Alman rgtyle grtn syledi. Eichmann
her eyi inkr etti - Selanike hi gitmemiti ve u yardmsever Dr.
Merten'i de hayat boyunca hi grmemiti.

Eichmann birka kere rgtleme konusundaki yeteneinin, kendi

brosunun gerekletirdii tahliye ve nakil ilerinin koordinasyo
nunu ustalkla salamasnn aslnda kurbanlarna yardmc olduu
nu, yazglarm kolaylatrdn iddia etti. Eichmanna gre bir i
yaplacaksa, dzenli yaplmas daha iyiydi. Duruma boyunca hi
kimse, savunma avukat bile bu iddiay kaale almad; besbelli bu da
"tehcir" sayesinde yz binlerce Yahudinin hayatn kurtard y
nndeki aptalca ve srarl iddiasyla ayn kategoriye giriyordu. Yine
de, ROMANYAda olanlar dnnce, insan hayret ediyor. Gestapo'nun kendi adamlarm bile Berlin'den gelen emirleri sabote et
meye balad Danimarka'daki kadar olmasa da, Romanya'da da
iler iyice rndan kmt. Eski usul, kendiliinden, geni apl
pogromlarm yaratt dehet SS'leri bile akna evirdi, ou za
man dehete drd. SS'ler Yahudleri bu katliamdan kurtarmak
in sk sk araya girdiler; bu sayede Yahudiler -onlara gre- daha
medeni bir biimde ldrld.
Savatan nce, en antisemit Avrupa lkesinin Romanya olduu
nu sylersek abartm saylmayz. Romanya'da antisemitizm on do
kuzuncu yzylda bile kkl bir olguydu; 1878de, sper gler
Berlin Antlamas araclyla bu duruma mdahale etmeye, Ro
manya hkmetinin bu lkede yaayan Yahudleri Romanya vatan
dalna kabul etmesini salamaya almt - her eye ramen,
bu Yahudiler ikinci snf vatanda olarak kalacakt. Sper gler bu

konuda baarl olamad; I. Dnya Savandan sonra -spanyol k

kenli birka yz Yahudi ailesi ve Alman kkenli baz Yahudiler ha
ri- Romanya'daki btn Yahudiler orada ikamet eden yabanclarla
bir tutuluyordu. Bar antlamas mzakereleri srasnda Mttefik
ler, Romanya hkmetini, aznlklarla ilgili bir anlamay kabul et
meye ve Yahudi aznla vatandalk vermeye "ikna etmek" iin b
tn gcyle urat. Romanya hkmeti, dnya kamuoyu karsn
da verdii bu tavizi 1937 ve 1938'de geri ald; srtmi Hitler Almanyas'na yaslayp, Romanya'nn "egemenliine" aykr bir dayatma
olduunu ne srerek aznlk anlamasn feshetme riskini gze
alabileceini ve bylece yz binlerce Yahudiyi, toplam Yahudi n
fusunun neredeyse drtte birini vatandalktan mahrum edebilece
ini dnd. ki sene sonra, Austos 194ta, Romanyann Hitler
Almanyas'nm yannda savaa girmesine aylar kala, yeni Demir
Muhafzlar diktatrlnn bandaki Mareal Ion Antonescu, ba
r antlamalarndan nce Romanya vatanda olan birka yz aile
hari, btn Romanya Yahudilerini devletsiz ilan etti. Antonescu
ayn ay iinde, Almanya da dahil olmak zere Avrupadaki en sert
Yahudi kart yasalar yrrle soktu. mtiyazl kategorilere gi
renlerin -gazilerin ve 1918'den nce Romanya vatanda olan Yahudilerin- says on bini gemiyordu, bu gruplar lkedeki btn Yahudilerin olsa olsa yzde birini oluturuyordu. Hitler yaklaan teh
likenin, Romanya'nn Almanyay bile geride brakabileceinin far
kndayd; Austos 1941de, Nihai zm emrini verdikten birka
hafta sonra Goebbels'e iini dkerken, "gnn birinde Antonescu
gibi bir adam ortaya kyor ve bu meseleleri bizim imdiye kadar
bavurduumuz btn yntemlere gre ok daha radikal yollarla
halletmeye kalkyor" diyordu.
Romanya ubat 1941de savaa girdi ve bylece Romanya Lej
yonu da ok gemeden gerekletirilecek olan Rusya saldrs sz
konusu olduunda mutlaka hesaba katlmas gereken ciddi bir aske
ri g haline geldi. Romanya askerleri sadece Odesa ehrinde alt
bin insan katletti. Dier Balkan lkelerinin hkmetlerinden farkl
olarak, Romanya hkmeti en batan beri Dou'da gerekletirile
cek Yahudi katliamlar konusunda bilgi sahibiydi; Demir Muhafz
lar hkmeti 1941 yaznda devrildii halde, Romanya askerleri y
le bir katliam ve nakil programna balad ki, bunun yannda ayn

senenin ocak aynda "Demir Muhafzlarn Bkre'te yaptklar bile

devede kulak kalrd" - vahetin damgasn vurduu btn bu olay
lar arasnda, yaratt dehet asndan bu programn bir benzeri da
ha yoktu (Hilberg). Romanya usul nakilde, be bin insan, yk va
gonlarna dolduruluyor ve nasl bir gzergh izleyecei belli olma
yan tren krsal blgelerde amaszca dolanrken, havaszlktan bo
ularak lmeye terk ediliyordu. RomanyalIlarn bu operasyonlar
dan sonra yapmay en sevdii eylerden biri de lenlerin cesetlerini
Yahudi kasaplannda sergilemekti. Ayrca, Dou'ya nakil mmkn
olmad iin bizzat RomanyalIlar tarafndan kurulan ve idare edi
len Romanya toplama kamplarnda yaplanlar, Almanya'da yapld
m bildiimiz her eye gqre ok daha ayrntl olarak planlanmt
ve ok daha vahiceydi. Eichmann her zamanki gibi Yahudi mese
lesi danman Yzba Gustav Richter'i Bkre'e gnderdikten son
ra, Richter, Antonescu'nun imdi de yz on bin Yahudiyi tasfiye i
lemi iin "Bug nehrinin iki yanndaki ormanlara", yani Almanlarn
elindeki Rus topraklarna gndermek istediini bildirdi. Almanlar
dehete kapld, herkes mdahale etti: Ordu komutanlar, Rosenberg'
in gal Altndaki Dou Topraklar Bakanl, Berlin'deki Dileri
Bakanl, Bkre Vekili Freiherr Manfred von Killinger - eskiden
SAmn st kademelerinde grev yapan Killinger, Rhm'n yakn ar
kadayd ve dolaysyla da SS'in gznde pheli biriydi; Yahudi
meselesi konusunda "dant Richter muhtemelen casusluk iin
yanndayd. Eichmann Dileri Bakanlna yazd Nisan 1942
tarihli bir mektupta, Romanyallarm bu aamada "Yahudilerden
kurtulmaya" ynelik dzensiz ve zamansz giriimlerinin durdurul
masn istedi; Romanyallarm, nceliin "Alman Yahudilerinin tah
liyesinde olduunu (ki bu i tam gaz devam ediyordu)" anlamalar
salanmalyd. Eichmann mektubunun sonunda da, gzda ver
mek iin, "Gvenlik Polisi'ni i bana getirmekten" bahsediyordu.
Almanlar, Romanya'ya herhangi bir Balkan lkesi iin balan
gta planlanandan daha fazla ncelik tanmay istemeseler de, ile
rin daha beter bir hale gelmemesi, ortaln kan glne dnmemesi
iin Romanyallarm dediine geldiler; Eichmann Gvenlik Polisi
ni kullanma fikrinden muhtemelen holanm olsa da, bu birimin
Yahudileri korumak iin eitildii pek sylenemezdi. Dolaysyla,
austosun ortalarnda -RomanyalIlar, ounlukla Almanlarn yar

dm olmadan, kendi Yahudilerinden yaklak yz bin kiiyi l

drdkten sonra- Dileri Bakanl Antonescu'yla "Yahudilerin
Romanyadan tahliyesinin Alman birimleri tarafndan yrtlmesi"
konusunda bir anlamaya vard; Eichmann da iki yz bin Yahudinin
Lublin'deki lm kamplarna nakli iin gerekli aralarla ilgili ola
rak, Alman demiryollaryla grmelerine balad. Ne var ki, tam
da her ey hazrken ve byle byk bir taviz koparlmken, Ro
manyalIlar birden ark etti. Berlin'dekiler, hi beklemedikleri bir
zamanda, o ok gvendikleri Richter'den bir mektup aldlar - Mare
al Antonescu fikrini deitirmiti; Bykeli Killinger'in verdii
bilgiye gre, Mareal Yahudilerden "kolay bir yoldan" kurtulmak
istiyordu artk. Almanlar ne bu lkede gz gre gre ilenen cina
yetlerin saysnn inanlmaz rakamlara ulatn, ne de Romanya
nn Balkanlar'daki en yoz lke olduunu hesaba katmlard. Katli
amlarla birlikte, muafiyet satlar gibi krl bir ikolu domu; b
rokrasinin ister yerel ister milli btn kollan seve seve bu ie atl
mt. Hkmetin uzmanl ar vergilerdi; belli gruplara veya Ya
hudi cemaatinin tamamna keyfi olarak vergi zorunluluklar getiri
liyordu. Bu sefer de Yahudileri salam bir paraya -kii ba bin
yz dolara- yurtdma satabileceklerini kefeden RomanyalIlar, Ya
hudi gnn en ateli taraftarlan oluverdiler. Bylece Romanya,
sava srasnda Yahudilerin Filistin'e g iin sk pazarlklarn ya
pld birka yerden biri haline geldi. Kzl Ordu yaklatka, Anto
nescu da daha "lml" biri oluyordu; hibir karlk beklemeden Ya
hudileri brakmaya razyd artk.
Antonescu'nun batan sona kadar (Hitler'in dnd gibi) Al
nanlardan daha "radikal" deil, sadece Almanyadaki gelimeler
den her zaman bir adm nde olmas gerekten tuhaftr. lk defa Ya
hudileri vatandalktan yoksun brakan, Nazilerin daha denemeleri
ne bile yeni baladklar bir dnemde alenen ve hi utanp sklma
dan geni apl katliamlar yapan hep Antonescuydu. Himmlerin
"kana karlk kamyon" istemesinden en az bir sene nce Yahudile
ri satma fikrini ortaya atm ve sonunda -tpk nihayetinde Himmler'in yapt gibi- sanki btn bunlar bir akaymasna, bu iten
vazgemiti. Austos 1944'te Romanya Kzl Ordu'ya yenik dt
ve baz "etnik Almanlar" kurtarmak iin apar topar bu blgeye gn
derilen tahliye uzman Eichmann bu ite baarsz oldu. Roman

yann sekiz yz elli bin Yahudisinin neredeyse yans hayatta kal

may baard, bu Yahudilerin byk bir blmn -birka yz bini
n i- bir biimde srail'e ulaanlar oluturuyordu. Bugn Romanya'da
ka Yahudi kaldm kimse bilmiyor. RomanyalI katillerin hepsi
hakkyla cezalandrld, Killinger Ruslarn eline gemeden nce in
tihar etti. Sadece, eyleme gemek iin gerekten hi frsat olmayan
emekli Yzba Richter paay kurtard, 1961'e kadar Almanya'da
huzur iinde yaad; ama bu tarihte, biraz ge de olsa, Richter de
Bichmann durumasnn madurlarndan biri haline geldi.

Orta Avrupa - Macaristan ve Slovakya

EICHMANNIN vicdanyla ilgili o skntl meseleden bahsederken

deindiimiz gibi, Macaristan anayasas bakmndan kral olmayan
bir krallkt. Ne denizle balants ne de bir donanmas veya ticaret
filosu olan bu lkeyi bir amiral, kral naibi Nikolaus von Horthy y
netiyordu - daha dorusu Horthy bu lkeyi olmayan bir kral adna
emaneten ynetiyordu. Kralln gzle grlr tek gstergesi vard,
ortalk Hofrte (olmayan sarayn danmanlar) kaynyordu. Bir za
manlar Kutsal Roma mparatoru, Macaristan Krah'yd; daha yakn
bir gemite, 1806'dan sonra, Tuna civarndaki Emperyal Kraliyet
Monarisi Habsburg hanedanna, Avusturya imparatorlarna (Kai~
ser) ve Macaristan krallarna geti. 1918'de, Habsburg mparatorluu dalarak Halef Devletlere ayrld; Avusturya artk Anschluss'u,
Almanyayla birlemeyi isteyen bir cumhuriyetti. Otto von Habs, burg srgndeydi, ar milliyeti Macarlar onu bir daha asla Maca
ristan Kral kabul etmeyeceklerdi; dier taraftan, sahiden Macar bir
krallk tarihsel bir an olarak bile mevcut deildi. Bilinen ynetim
biimlerini gz nnde bulundurursak, Macaristann ne olduunu
Amiral Horthyden bakas bilmiyordu.
Kraliyetin yanltc ihtiamnn arkasnda, ona miras kalan feo
dal bir yap vard: Topraksz kyller sefalet iindeydi, birka aris
tokrat aileyse byk bir lks iinde yayordu; baka yerlerin aksine
bu yoksul topraklarda, Avrupa'nn vey ocuklarnn vatannda,
aristokrat aileler kelimenin tam anlamyla lkenin sahibiydi. Buda
pete toplumuna o zgn niteliini veren, zlmemi toplumsal
sorunlardan ve genel bir geri kalmlktan ibaret olan bu arka plan
d; Macarlar, ok uzun sredir kendini kandrmakla urat iin
aykrln, uyumsuzluun ne olduunu artk neredeyse unutan bir

grup illzyoniste benziyordu. Otuzlu yllarn balarnda, talyan fa

izminin etkisiyle gl bir faist hareket, Ok-Ha hareketini yarat
tlar; 1938de, talya'nn izinden giderek ilk Yahudi kart yasalar
n kardlar. Her ne kadar Katolik Kilisesi bu lkede byk bir g
ce sahip olsa da, sz edilen hkmler 1919'dan sonra din deitirip
vaftiz olan Yahudiler iin de geerliydi; hatta sene sonra, 1919
dan nce din deitirenler de bu uygulamaya tabi tutuldu. Yine de,
bu ok geni kapsaml, rka dayal antisemitizm resmi hkmet po
litikas haline geldikten sonra bile, Parlamentonun st kanadnda
hl on bir Yahudi vard; ayrca Macaristan, Dou cephesine Yahu
di blkleri -yardmc hizmetle grevlendirilen ama Macar nifor
mas giyen yz otuz bin kii- gnderen tek Mihver devletiydi. Bu
tutarszlk Macarlarn, resmi politikalarna ramen, yerli Yahudiler
ile Dou Yahudileri arasnda, (dier Halef Devletler gibi Triyanon
Antlamasyla kurulan) "Triyanon Macaristamnn" "Macarlam"
Yahudileri ile yeni ilhak edilmi topraklardaki Yahudiler arasnda,
baka hibir milletin yapmad kadar belirgin bir ayrm yapmasn
dan kaynaklanyordu. Mart 1944'e kadar Nazi hkmeti Macaris
tan'n egemenliine hi dokunmad, dolaysyla bu lke Yahudiler
iin "ykm okyanusunda" gvenli bir ada haline geldi. Alman hk
metinin neden bu lkeyi igal etmeye karar verdiini anlamak zor
deildir; Kzl Ordu Karpat Dalarmdan yaklamaktadr, Macar h
kmeti nafile talya rneini izlemeye ve atekes antlamas yapma
ya almaktadr. Buna karlk iin bu aamasna gelindii halde
neden "gndemin hl Yahudi meselesini ele almak" olduunu; Veesenmayerin Aralk 1943te Dileri Bakanlna sunduu bir ra
pordaki szleriyle, "Macaristan'n savaa girmesinin nkoulunu"
oluturan bu meselenin "tasfiyesi" olduunu anlamak imknszdr.
Zira bu meselenin" "tasfiyesi", sekiz yz bin Yahudinin ve buna ek
olarak yz-yz elli-bn kadar din deitirmi Yahudinin tahliyesini
gerektiriyordu. Durum bundan ibaret olsa bile, daha nce de syle
diim gibi, grevin bykl ve aciliyeti nedeniyle Eichmann b
tn ekibiyle birlikte Mart 1944'te Budapete'ye gitti. Bu i hemen
her yerde bittii iin, Eichmannn ekibini toplamas kolay olmad;
Slovakya ve Yunanistandan Wisliceny ve Brunner'i, Yugoslavya
dan Abromeit, Paris ve Bulgaristandan Danneckeri, komutanl
n yapt Theresienstadttan Siegfried Seidli, Viyana'dan da Maca

ristan temsilcisi Hermann Krumey'i ard. Berlin'den, ofis perso

nelinin en nemli isimlerini getirtti: eskiden ba vekili olan Rolf
Gnther'i, tehcir operasyonlarndan sorumlu Franz Novak' ve hu
kuk maviri Otto Hunscheyi. Nitekim Eichmann'n zel Operas
yon Birimi (Sondereinsatzkommando ), Berlin'deki karargh kurul
duunda, on adamndan ve ofis ileriyle ilgilenen birka asistandan
oluuyordu. Budapete'ye vardklar gnn akamnda, Eichmann
ve adamlar Yahudi liderlerini toplantya ardlar. Amalan, Yahu
di liderlerini bir Yahudi Konseyi kurmaya ikna etmekti; bu konsey
emirlerin yerine getirilmesini salayacak, buna karlk olarak da
Macaristan'daki btn Yahudiler zerinde mutlak yetki sahibi ola
cakt. Kabul etmelerini salamak zordu, zira o sralarda bu lkedeki
herkesin ucuz numaralara karn toktu. Papalk elisinin szleriyle,
''tehcir etmenin gerekte ne anlama geldiini btn dnya biliyor
du" artk; dahas, Dr. Kastner'in Nrabergde ifade verirken syledi
i gibi, Budapete'deki Yahudiler "yollarn Avrupa Yahudilerinin
yoluna doru evirmek iin esiz bir frsat" yakalamt - ''Einsatzg
rupperim ne iler evirdiini gayet iyi biliyorduk. Auschwitz hak
knda gereinden fazla bilgiye sahiptik". nsanlar Nazilern Ma~
carlam" Yahudiler ile Dou Yahudileri arasndaki kutsal ayrm
dikkate alacana ikna etmek iin, Eichmannn o "hipnotik gle
rinden ok daha fazlasnn gerektii ortadayd; kendini kandrma
iinin daha da ilerletilip Macar Yahudi liderlerinin o dnemde ora
da byle bir ey olabileceine" inanmalarn salamak ("Macaristan
Yahudiierini nasl Macaristan dna gnderebilirler?"), gerekler
srekli bu inanla elitiinde bile buna inanmaya devam etmeleri
ni salamak gerekiyordu. Bunu nasl baardklar, bir tann laf ara
snda syledii u nemli szlerle ortaya kt: Yahudi Merkez Ko
mitesinin (Macaristan'da Yahudi Konseyi'ne byle deniyordu) ms
takbel yeleri, komular Slovakya'dan, o sralarda mzakerelerde
bulunduklar Wislicenynin ileri parayla halletmeye dnden raz bi
ri olduunu duydular; bununla beraber, onca rvete ramen "Slovakya'daki btn Yahudileri tehcir ettiini" de rendiler. Freudiger
bildiklerinden yola kp u sonuca vard:"Wislicenyyle iliki kur
mann yolunu yordamn bulmamz gerektiini anladm."
Eichmannn bu zorlu mzakere srecinde yapt en zekice
hamle, kendisinin ve adamlarnn rvet konusunda ii arszla

vurmalarnn etkili olacam nceden fark edip buna gre davran

mas oldu. Yahudi cemaatinin bakan ve Horthy'nin Danma Meclisi'nin yesi olan Hofrat Samuel Stern zel bir muamele grd ve
Yahudi Konseyi'nin bana geirildi. Eichmann ve adamlar daktilo,
ayna, kadn i amar ve parfm, orijinal Watteau tablolar ve se
kiz piyano isteyince -Yzba Novak "Beyler, piyano dkkn a
mak gibi bir niyetim yok, sadece piyano almak istiyorum," diye
rek piyanolarn yedisini nazik bir biimde geri evirse d e- Stem ve
konseyin dier yeleri rahat bir nefes aldlar. Bichmann Yahudi Ktphanesi'ni ve Yahudi Mzesi'ni ziyaret etti ve btn tedbirlerin
geici olduu konusunda herkese garanti verdi. Bir oyun olarak
balayan rvet meselesi ksa zamanda gerek oldu, ama Yahudilerin olmasn istedii hale gelmedi. Yahudiler, ortada elle tutulur bir
sonu olmad halde, Eichmann ve adamlarna baka hibir yere
harcamadklar kadar para harcadlar. Kastner'in ifadesiyle, "Kendi
hayat veya ailesinin hayat konusunda endielenen bir Yahudi para
mefhumunu kaybeder"di (aynen alnmtr). Biraz nce bahsettii
miz Philip von Freudiger'in, keza Macaristan'daki hasm Yahudi r
gtn, Siyonist Kurtarma Komitesi'ni temsil eden Joel Brand'in
verdii ifade bunu dorular nitelikteydi. Krumey, Nisan 1944'te
Freudigerden en az 250 bin dolar ald; Kurtarma Komitesi, srf
Wisliceny'yle ve SS Kar stihbarat Servisi'nin yetkilileriyle bulu
ma erefine nail olabilmek iin yirmi bin dolar dedi. Bu toplant
da, her katlmc ekstradan bin dolar para ald; Wisliceny de 1942'de
nerdii ama kimseye kabul ettiremedii u Avrupa Plam'm tekrar
masaya yatrmaktan baka bir ey yapmad (bu plana gre Himm
ler, iki- milyon dolar karlnda, Polonya'dakiler hari btn
Yahudilerin cann balamaya raz olacakt gya). Aslnda oktan
rafa kaldrlan bu neriyi duyan Yahudiler, Wisliceny'ye sz edilen
miktarn ilk taksitlerini demeye baladlar. Bu emsalsiz bolluk di
yarnda Eichmannm "idealizmi" bile kt. ddia makam, her ne
kadar grevini suistimal edip bu durumdan mali kar saladn
kantlayamasa da, Eichmann'm Budapetede ne kadar yksek bir
yaam standardna sahip olduunu vurgulamakla; en iyi otellerden
birinde kaldna, hem karada hem de denizde giden zel ofrl
bir arabayla etrafta dolandna, daha sonra dman olan Kurt Becher'den unutulmaz bir hediye aldna, ava ktna ve at binmeye

gittiine ve Macar hkmetindeki yeni arkadalarnn himayesinde

daha nce hi bilmedii nice lksn keyfini kardna dikkat ek
mekle ok yerinde bir i yapt.
Gelgelelim, liderleri kendini kandrmaya bu kadar merakl ol
mayan Yahudi gruplarn says da az deildi. Siyonist hareket Maca
ristan'da her zaman ok gl olmutu; dahas, yeni kurulan Kurtar
ma Komitesinde (Vaadat Ezra ve Hazalah ) kendi temsilcileri vard
artk. Filistin Ofisi'yle yakn temas halinde olan bu komite, Polonya
ve Slovakya'dan, Yugoslavya ve Romanyadan iltica edenlere yar
dm ediyordu; faaliyetlerini finanse eden Amerikan Ortak Datm
Komitesi'yle de srekli temas halindeydi ve ayrca, birka Yahudiyi
yasal veya yasad yollardan Filistin'e gndermeyi baarmt. Fe
laket kendi lkelerini bulunca, sahte "Hristiyan ktlar", vaftiz
belgeleri hazrlamaya baladlar; zira bu belgelere sahip olanlarn
saklanmas kolaylayordu. Kim olurlarsa olsunlar, Siyonist liderler
kanuni haklarndan yoksun olduklarm biliyorlard ve buna gre ha
reket ediyorlard. Savan ortasnda Mttefiklere Himmler'in on bin
kamyona kar bir milyon Yahudi verme teklifini sunacak olan ta
lihsiz Yahudi temsilcisi Joel Brand, Kurtarma Komitesinin nde
gelen yetkililerinden biriydi. Eichmann'm Macaristandaki eski hasm Philip von Freudiger ve Brand, Eichmannla ilikileri hakknda
' ifade vermek iin Kudse geldiler. Freudiger, Eichmann'm bu g
rmelerde onlara ok terbiyesizce davrandm syledi (bu arada
Eichmann Freudiger! neredeyse hi hatrlamyordu); buna karlk
Brand, verdii ifadeyle esasen Eichmannm Siyonistlerle mzake
releriyle ilgili olarak anlattklarn dorulad. Brand'e, "idealist bir
Yahudiye", karsnda artk "idealist bir Alman" olduunu syle
miti - iki saygn dman, savata ortaln durulduu bir srada,
birbirinin dengi gibi kar karya geliyordu. Eichmann Brande,
"Yarn, belki yine sava meydannda olacaz" demiti. Korkun bir
maskaralktan baka bir ey deildi bu; ama Eichmann'm gerekten
bir anlam olmad halde ona sevin veren laflarla ilgili zaafnn,
zellikle Kuds durumas iin taknd bir poz olmadm gster
di. in daha da ilgin taraf, Siyonistlerle grrken, Eichmann da
zel Operasyon Biriminin dier yeleri de Yahudi Konseyinden
beyefendilerle konuurken yararlandklar yalan syleme taktikle
rine bavurmamlard. Dil kurallar bile askya alnmt, ou zar

man her ey ak ak konuuluyordu. Dahas, ciddi meselelerde

k izni iin denecek miktar belirleme, Avrupa Plan, Yahudilerin hayatm kamyonlarla takas etm e- sadece Eichmann deil, her
kes iin iindeydi: Wisliceny, Becher, Joel Brandin her sabah bir
kafede bulutuu Kar stihbarat yetkilileri doal olarak Siyonistlere bavurdular. Bunun nedeni, Kurtarma Komitesi'nin gerekli
uluslararas balantlara sahip olmas ve daha kolay dviz elde ede
bilmesi; buna karlk Yahudi Konseyinin arkasnda, Naip Horthy'
nin pek de gvenilir olmayan korumasndan baka hibir ey yoktu.
Ayrca, Yahudi Konseyi yelerinin sadece tutuklama ve tehcir ope
rasyonlarndan geici olarak muaf tutulduu; buna karlk Siyonist
yetkililere ok daha byk ayrcalklar tannd ortaya kt. Siyonistler her yere istedikleri gibi girip kabiliyorlard, sar yldz tak
malar gerekmiyordu, Macaristan'daki toplama kamplarn ziyaret
edebiliyorlard; hatta Kurtarma Komitesi'nin asl kurucusu Dr. Kst
ner, yannda Yahudi olduunu gsteren bir kimlik olmadan, Nazi
Almanyasina bile gidebiliyordu.
Viyana, Prag ve Berlin'de edindii onca tecrbeden sonra, bir
Yahudi Konseyi rgtlemek Eichmann iin en fazla iki haftasn
alacak sradan bir iti. Asl mesele, bu byklkte bir operasyon
iin Macar yetkililerin yardmm alp alamayacayd. te bu Eich
mann iin yeni bir eydi. Genellikle, byle meselelerle Eichmann
yerine Dileri Bakanl ve bakanlk temsilcileri ilgilenirdi; dola
ysyla bu meseleyle de yeni atanan Reich temsilcisi Dr. Edmund
Veesenmayer ilgilenecekti. Eichmann Veesenmayer'e bir "Yahudi
danmam" gnderdi, zira danman rol oynamaya hi niyeti yok
tu. Byle bir grevi rtbesi yzbadan daha yksek biri yerine ge
tirmezdi, Eichmann gibi iki st rtbedeki bir yarbaya dmezdi.
Eichmann'm Macaristan'daki en byk baars, btn balantlar
kendisinin kurmasyd. ncelikle ilgilendii kii vard: antisemitizmi iin Horthynin bile "hastalkl" dedii, ksa bir sre nce
Siyasi Meselelerden (Yahudi Meselesinden) Sorumlu Devlet Baka
n olan Lszlo Endre; hem ileri Bakanh'nda devlet mstearl
yapan hem de Macar polisi Gendarmerie 'nin (Jandarma) banda
bulunan Lszlo Baky ve tehcir operasyonlarndan dorudan sorum
lu olan polis grevlisi Yarbay Ferenczy. Onlarn yardmn alrsa,
gerekli emirlerin karlmasnn ve Yahudilerin belirli yerlerde top-

lanmasmn "yldrm hzyla" salanaca konusunda Eichmann'n

ii rahat olabilirdi. Viyana'da, Alman Devlet Demiryollar yetkilile
riyle birlikte zel bir konferans dzenlendi, zira nakledilecek Yahudilerin says yarm milyonu buluyordu. WVHA'dan General Richard Glcks, Auschvvitz'de bulunan ast Hss'e bu planlan bildirdi;
birka kilometre uzaklktaki krematoryuma kadar gidecek vagonlar
iin yeni bir tren yolu hattmm ina edilmesini ve gaz odalanna ba
kan lm komandolarnn saysnn 224ten 860a karlmasn em
retti - gnde alt ila on iki bin kiiyi ldrebilmek iin her ey ha
zrd artk. Mays 1944te trenler gelmeye balaynca, "gl kuv
vetli adamlar" arasndan birka tanesi seildi ve Kruppun Auschwitzdeki fnye fabrikasna alnd. (Krupp Almanya'da, Breslau ya
knlarnda kurulan yeni fabrikas Berthawerk iin bulabildii her
yerden Yahudi ii toplad; bu iiler, lm kamplanndaki alma
gruplanmnkini aratmayan koullarda altmld.)
Macaristan operasyonu iki aydan ksa srd ve temmuz bala
rnda birdenbire durdu. Neyse ki Siyonistler vard da, Yahudilerin
bama gelen felaketin bu aamasn -dierler aamalardan farkl
olarak- duymayan kalmamt; tarafsz lkeler ve Vatikan, Horthy'
ye protesto yadrmt. Yine de papalk elisi, Vatikan'n protesto
sunun "sahte bir efkat hissinden" kaynaklanmadn aklamay
uygun grd - bu tabir, "amansz sertlii" kutsal bir emir gibi ya
yanlarla srekli grmekten ve onlarla uzlamaya almaktan,
Kilisenin en saygn isimlerinin zihniyetlerinin bile ne hale geldii
ni aka gsteren kalc bir ant gibidir. sve pratik tedbirlere ba
vurarak, giri izni datarak zme ynelik bir adm atmaya nc
lk etti; svire, spanya ve Portekiz'in de sve rneini izlemesiy
le, otuz iki bin Yahudi Budapete'de zel evlerde, tarafsz lkelerin
korumas altnda yaamaya balad. Mttefikler, banba olduu
nu dndkleri yetmi kiinin adndan oluan bir liste bulmu ve
bu isimleri her yerde ifa etmiti; Roosevelt gzda vermek iin
bir ltimatom ekip "Tehcir operasyonlar devam ettii takdirde...
Macaristan'n kaderi dier medeni milletlerinki gibi olmayacak"
demiti. Mttefikler bu konuda ne kadar ciddi olduklarn gster
mek iin, 2 Temmuz'da Budapete'ye ok youn bir hava saldrs
dzenlediler. Sonu olarak iyice kapana kslan Horthy, tehcir i
lemlerinin durdurulmasn emretti. Eichmann' yalanlayan en gl

kantlardan biri de bu olayla ilgiliydi: Eichmann "yal bunan"

emrine gz gre gre kar geldi, Budapete yaknlarndaki bir top
lama kampnda tutulan bin be yz Yahudiyi daha tehcir etti. Yahu
di yetkililerin Horthy'ye haber uurmalarn engellemek iin, iki
temsil organnn yelerini brosuna ard; Dr. Hunsche, trenlerin
Macar topraklarndan ktm haber alana kadar, Yahudi temsilci
lerini eitli bahaneler uydurarak broda tuttu. Kuds'teyken, Eichmartn bu olaylar hatrlamad; her ne kadar hkimler "sann Horthy karsndaki zaferini gayet iyi hatrladna" kanaat getirmi ol
salar da, bundan emin olmak o kadar kolay deildir - nk Eichmann'a gre, Horthy o kadar da mhim biri deildi.
Grne baklrsa, Macaristan'dan Auschwitze giden son tren
buydu. Austos 1944'te Kzl Ordu Romanya'dayd ve Eichmann da
olmayacak iler peinde komak zere buraya gnderilmiti- Tekrar
Macaristan'a geldiinde, Horthy rejimi cesaretini toplayp Eich
mann komando birliinin geri ekilmesini talep etmi; Eichmann
da birliiyle birlikte geri dnmek iin Berlin'den izin istemiti, zira
burada "lzumsuz hale gelmilerdi". Fakat Berlin bu ie yanamad
ve ekimin ortasnda durumun bir kere daha aniden deimesiyle,
yanamamakta ne kadar hakl olduu ortaya kt. Ruslarn Buda
pete'ye varmasna birka yz kilometre kala, Naziler Horthy hk
metini devirmeyi baardlar ve devletin bana Ok-Ha hareketinin
lideri Ferenc Szalasi'yi geirdiler. Auschwitz'e baka sevkiyat ya
pamadlar, zira hem imha tesisleri yok edilmek zereydi hem de Al
manlarn igc salama konusundaki sknts daha da artmt.
Macaristan ileri Bakanl'yla grme sras bu sefer de Reich
temsilcisi Veesenmayer'deydi; Veesenmayer on alt yandan byk
altm yandan kk erkeklerden ve krk yandan kk kadn
lardan oluan elli bin Yahudinin Reich'a gnderilmesi iin izin iste
di; raporuna ayrca Eichmann'm elli bin Yahudinin daha nakledil
mesini mit ettiini syledi. Kasm 1944'te, artk demiryolu tesisle
ri olmad iin, Yahudiler yayan gidecekti; ama Himmlerin emriy
le, bu uygulama baladktan bir sre sonra durduruldu. Macar poli
si oktan yola karlan Yahudileri, ouna tannan mtiyazlara, asl
emirlerde belirtilen ya snrna aldrmadan geliigzel tutuklama
ya balad. Yryenlerin banda bulunan Ok-Ha adamlar, soy
duklar Yahudilere olanca gaddarlklaryla zulmettiler. Yolun sonu

na gelmilerdi. Sekiz yz binlik Yahudi nfusunun, yz altm bini

nin hl Budapete gettosunda kalmas gerekiyordu (krsal blgeler
judenreirid); kalan Yahudilerin on binlercesi keyfi pogromlara
kurban gidecekti. 13 ubat 1945'te, lke Kzl Ordu'ya teslim oldu.
Katliamlarn eleba saylan btn Macarlar yargland, lm ceza
sna mahkm edildi ve idam edildi. Buna karlk, Eichmann hari,
katliamlarda rol oynayan btn Almanlar topu topu birka senelik
hapis cezalan ald.

Hrvatistan gibi SLOVAKYA da Alman Dileri Bakanlinn icat

larndan biriydi. Slovaklar daha Almanlar ekoslovakya'y igal et
meden, Mart 1939'da, "bamszhklan" iin mzakerelerde bulun
mak zere Berlin'e geldiler ve Gring'e, Yahudi meselesi konusun
da byk bir sadakatle Almanya'nn izinden gideceklerine dair sz
verdiler. Ama btn bunlar 1938-39 knda olmutu, o zamanlar
kimsenin Nihai zm diye bir eyden haberi yoktu. ki buuk mil
yonluk fakir kyl nfusuyla bu kk lke ilkel, gerici ve iyiden
iyiye Katolik'ti. Banda da Katolik bir din adam, Peder Josef Tiso
vard. Faist hareketi Hlinkova Gada bile genel grn itibariy
le Katolikti; bu yobaz Faistlerin veya Faist yobazlarn hararetli
antisemitizmi, hem tarz hem de ierii bakmndan Alman statla
rnn. ultra modern faizminden farklyd. Slovak hkmetindeki
tek modem antisemit, Eichmann'm aziz dostu ileri Bakan Sano
Mach't. Geriye kalanlarn hepsi Hristiyand veya en azmdan yle
olduunu sanyordu; buna karlk Naziler, prensip olarak Musevi
lie ne kadar karysa Hristiyanla da o kadar karyd. Slovaklarn Hristiyan olmas, hem Nazilerin artk "gemite kaldm" d
nd vaftiz edilmi-vaftiz edilmemi Yahudi ayrmn vurgula
mak zorunda hissettiklerini hem de btn meseleye hl ortaa
dan kalma bir bak asyla baktklarn gsteriyordu. Slovaklarm
gznde "zm" Yahudileri defedip mallarna el koymaktan iba
retti, sistematik olarak "imha etmek" deildi; yine de ara sra birka
Yahudinin ldrlmesini pek umursamazlard. Yahudilerin en b
yk "gnah" yabanc bir "rktan" gelmeleri deil, zengin olmala
ryd. Slovakyadaki Yahudiler Bat standartlarna gre ok da zen
gin saylmazd; ama elli iki bin Yahudi, sahip olduu deerli eya

larn tutar iki yz dolar at iin mal varln aklamak zorun

da kalnca, Yahudilerin toplam mal varlnn yz milyon dolar
bulduu ortaya kt - Slovaklar muhtemelen her Yahudiye Karun
gzyle bakyordu artk.
Bamszlklarnn" ilk bir buuk senesi boyunca, Slovaklar
Yahudi meselesini kendi kafalarna gre zmeye altlar. Byk
Yahudi kurulularn Yahudi olmayanlara devrettiler, Almanlara
gre 1918den nce din deitiren Yahudileri uygulamadan muaf
tutmak gibi "temel bir kusuru" olan Yahudi kart yasalar kard
lar, "Genel Hkmet'in izinden giderek" gettolar kurmay planlad
lar ve Yahudileri zorla altrdlar. Eyll 1940'ta Slovaklara bir Ya
hudi danman tahsis edildi: Yzba Dieter Wisliceny. Eichmann'
m Gvenlik Servisi zamanlarndan byk bir hayranlk duyduu
dostu (Eichmann'm en byk olunun ad Dieter'di), eski st yeni
dengi Yzba Dieter Wisliceny, Bratislavadaki Alman temsilcili
ine balyd. Wsliceny evlenmedii iin rtbesini ykseltemedi,
bir sene sonra Eichmann'm ast haline geldi. Eichmann'a gre Wis~
liceny bunu bir trl hazmedememiti; hatta Nmberg Durumala
rnda tanklk ederken Eichmann'm szlerini yalanlamasnn, sak
land yeri bile bulmay nermesinin sebebi de buydu. Ama bu du
rum biraz tartmaldr. Wisliceny muhtemelen sadece kendi postu
nun derdine dt iin bunlar yapmt. Eichmann'dan ok fark
lyd: Bir kere, tahsilli SS'lerden biriydi; hayat kitaplarn, plaklarn
inde gemiti; Macaristan'daki Yahudiler ona "Baron" diye hitap
ederdi; genellikle kariyerinden ziyade parayla ilgilenirdi; sonu
olarak SS'in daha "lml eilimlerin ortaya kmasnda nemli bir
rol oynayan ilk isimlerden biriydi.
Slovakya'nm bamszlk yllarnn balangcnda olanlar bun
dan ibaretti. Ne var ki Mart 1942'de, Eichmannm Bratislava'da or
taya kp gen ve gl Yahudi iilerden1' yirmi bin kadarnn tah
liyesi iin mzakerelere balamasyla, iin rengi deiti. Drt hafta
sonra, bizzat Heydrich Babakan Vojtek Tukayla grmeye geldi;
babakan, imdiye kadar uygulamalardan muaf tutulan din dei
tirmi Yahudiler de dahil olmak zere btn Yahudilerin Douya
yerletirilmesine ikna etti. Banda bir papaz olan bu hkmet, "Al
manlarn, bu Yahudilerin mallaryla ilgili hibir talepte bulunmad
n; sadece teslim alman her Yahudi bana be yz Reich mark

denmesini istediini" duyunca, din temeline dayanan Hristiyan

Yahudi-Musevi Yahudi ayrmm bir tarafa brakt, bu "temel kusu
ru" dzeltmekle bile uramad; dahas, Alman Dileri Bakanl'
ndan, "Slovakyadan gnderilen ve Almanlar tarafndan kabul edi
len Yahudilerin hep Dou blgelerinde kalacana, Slovakya'ya ge
ri dnmelerine izin verilmeyeceine" dair gvence istedi. Devletin
en st kademelerinde yaplan bu mzakereleri izlemek zere, Heydrich'in suikaste urad sralarda, Eichraann bir kere daha Bratislava'ya gitti; Haziran 1942'de, Slovak polisinin Polonya'daki lm
merkezlerine gnderdii Yahudilerin says elli iki bini bulmutu.
lkede hl 35 bin Yahudi vard, bu Yahudilerin hepsi bata be
lirlenen muafiyet kategorilerine giriyordu - din deitiren Yahudiler ve ana-babalar, belirli mesleklerle uraanlar, zorla altrlan
genler, birka iadam. Tam da Yahudilerin ou yerine "yerleti
rilmiken", Macar Siyonist grubunun karde rgtlerinden Bratislava Yahudi Kurtarma Komitesi, Wisliceny'ye biraz para yedirip teh
cir operasyonlarn yavalatmaya yardm sz ald; Wisliceny ayr
ca, o mehur Avrupa Plan'm daha sonra Budapete'de tekrar nere
cekti. Wisliceny muhtemelen kitap okumaktan, mzik dinlemekten
ve tabii kesesini doldurmaktan baka bir ey yapmad. Tam o sra
larda Vatikan, Katolik din adamlarna "yerletirme"nin gerekte ne
anlama geldiini duyurdu. Alman Bykelisi Hans Elard Ludinin
Berlindeki Dileri Bakanlna sunduu rapora gre, o andan iti
baren tehcir operasyonlar iyice gzden dt, Slovak hkmeti Al
nanlardan srarla "yerletirme" merkezlerini ziyaret etme izni iste
meye balad - gelgelelim ne Eichmann verebilirdi bu izni ne de
Wisliceny, zira "yerletirilen" Yahudiler artk hayatta deildi. Aralk
1943'te, Dr. Edmund Veesenmayer Peder Tisoyu ziyaret etti; Ve~
esenmayer'i Bratislava'ya gnderen Hitler, Tiso'ya zellikle "hayal
kurmaktan vazgemesini" sylemesini emretmiti (Frakur mit ihm
reden). Tso din deitirmemi on alt ila on sekiz bin Yahudiyi top
lama kamplarna gnderme, vaftiz edilmi on bin Yahudi iin zel
bir toplama kamp kurma sz verdi ama Yahudileri gndermeyi
kabul etmedi. Haziran 1944te, artk Reichm Macaristan temsilcisi
olan Veesenmayer bir kere daha ortaya kt ve bu lkede kalan Ya
hudilerin Macaristan operasyonlarna dahil edilmesini istedi. Tiso
bu teklifi de reddetti.

Austos 1944'te, Kzl Ordunun iyice yaklamasyla, Siovakya'

da tam bir isyan balad ve Almanlar bu lkeyi igal etti. Wisliceny
bu srada Macaristan'dayd ama Almanlar artk ona pek gvenmi
yordu. RSHA, kalan Yahudileri tutuklayp tehcir etmesi iin, Bratislavaya Alois Brunner'i gnderdi. Brunner ilk i olarak, Yahudi Kur
tarma Komitesi yelerini tutuklayp tehcir etti; daha sonra da Al
man SS birimlerinin yardmyla on-on iki bin Yahudiyi lkeden
gnderdi, 4 Nisan 1945te, Ruslar Bratislavaya vardnda, bu fela
ketten sa kurtulan Yahudilerin says yirmi bini anca buluyordu.

Doudaki Katliam Merkezleri

NAZLER Dou dediklerinde, Polonya'y, Baltk Devletleri'ni ve i

gal altndaki Rus topraklarn kapsayan geni bir alandan bahsediyorlard. Bu alan drt idari birime ayrlmt: Polonyann ilhak edi
len bat blgelerinden oluan Warthegau (Blge Lideri Artur Greiser); Litvanya, Letonya, Estonya ve igalden sorumlu yetkililerin
beii Rigasyla Beyaz Rusyann baz blmlerini kapsayan stland; orta Polonya Genel Hkmeti (Hans Frank) ve Ukrayna (Alfred Rosenberg'in gal Altndaki Dou Topraklar Bakanl). ddia
makam argmanm desteklemek iin ilk olarak bu lkelerle ilgili
ifade verecek tanklar ard, ama yarglama srecinde bu lkele
re en son sra gelecekti.
ddia makamnn ve hkimlerin bu ynde karar vermelerinin ga
yet hakl gerekeleri vard kukusuz. Dou, Yahudilerin ektikleri
aclarn merkeziydi, btn nakillerin korkun son durayd, kim
senin kaamad ve kalanlarn da en fazla yzde beinin yaad
bir yerdi. stelik savatan nce Avrupa'daki Yahudi nfusun merke
zi de burasyd; Polonyada milyondan fazla, Ballk Devletle
rinde 260 bin kadar Yahudi vard; milyon Rus Yahudisinin yar
snn Beyaz Rusya, Ukrayna ve Krm'da olduu tahmin ediliyordu.
ddia makam ncelikle Yahudi halknn strabyla ve balatlan
"soykrmn boyutlaryla" ilgilendii iin, bu noktadan balayp da
ha sonra da sann bu cehennemden ne kadar sorumlu olduuna
bakmak mantkl grnyordu. Eichmann'm Dou balantlaryla
ilgili kantlar "ok azd"; dolaysyla Gestapo dosyalarnn, zellik
le de Eichmann'm departmanyla ilgili dosyalarn yok edildii d
nlyordu. Belgelenmi kantlarn azl, iddia makamnn Dou
da olanlarla ilgili ifade vermek zere ok sayda tank armas iin

iyi bir bahane oldu muhtemelen, yine de bu kadar ok tank arl

masnn tek nedeni deildi. ddia makam, srail'in mevcut nfusu
nun yzde yirmisini oluturan, bu felaketten sa kurtulan Yahudilerin youn basks altndayd - duruma srasnda sadece tlatlan bu
durum daha sonra ayrntl olarak aklanmt (Nazi dnepiyle il
gili srail arivi, Yad Vashem'in Nisan 1962 tarihli zel Blteni).
Yahudiler tanklk etmek iin kendiliklerinden duruma yetkilileri
ne ve belgelenmi kantlar hazrlamak iin resmen grevlendirilen
Yad Vashem'e akn ediyorlard. "Hayal gc kuvvetli" olanlar, yani
"Eichmann' daha nce hi bulunmad eitli yerlerde" grm
olanlar elendi; ama sonunda, bata planland gibi on be-yirmi
"arka plan tan" yerine, duruma yetkililerinin deyiiyle "Yahudi
halknn strabna tanklk eden" elli alt kii durumaya karld;
toplam yz yirmi oturumdan yirmi "arka plana" ayrld, yani
davayla dorudan ilgili deildi. Her ne kadar iddia makamnn ta
nklar savunma veya hkimler tarafndan apraz sorguya alnmasa
da, mahkeme Eichmann'la ilgili kantlar, baka bir yoldan doru
lanmad srece kabul etmedi. Nitekim hkimler Eichmann, Ma
caristan'da Yahudi bir genci ldrmekten dolay; o dnemde kuku
suz hi haberdar olmad, Kuds'teyken de Nazi rejimi stne a
lan vasat bir aratrmac kadar bile hakknda bilgiye sahip olmad
Kristallnacht 'la ilgili olarak sua kkrtmaktan dolay; Heydrich'in suikastinden sonra Ldz'a gnderilen Lidice'li doksan o
cuun lmnden dolay (zira "nmzdeki kantlara gre, bu o
cuklarn ldrld makul phelere mahal vermeyecek ekilde
kamtlanamamtr" demilerdi); "iddia makamnn sunduu en kor
kun kantlardan birine dayanarak", Dou'da kitlesel mezarlar a
makla ve katliamlarn izlerini yok etmek iin cesetlerden kurtul
makla grevlendirilen 1005 numaral birimin dehet verici operas
yonlarndaki sorumluluundan dolay (bu birimin banda bulunan
Albay Paul Blobel, Nmbergde verdii ifadede, RSHA Blm IV'
n bakan Mller'den emir aldn sylemiti); savan son ayla
rnda, imha kamplarndan sa kurtulan Yahudilerin Alman toplama
kamplarna, zellikle de Bergen-Belsen'e berbat koullarda gnde
rilmesinden dolay cezalandrmay reddetti. Arka plan tanklarnn
Polonya gettolarndaki koullar, eitli lm kamplarndaki prose
drler, zorla altrma ve genellikle de altrarak ldrme teeb

bs hakkmdaki ifadelerinin aslnda ne anlama geldii hi tartma

konusu olmad; bilakis, anlattklar hemen her ey nceden de bili
niyordu zaten. Arada bir Eichmann ad ge$e bile, bunun kulaktan
dolma bilgilere dayanan bir kant olduu hemen anlalyordu; "sy
lentiler tanklk ediyordu", dolaysyla sylenenlerin hukuki adan
bir geerlilii yoktu. Eichmann' "kendi gzleriyle grdn" sy
leyen btn tanklarn anlattklar, karlatklar ilk soruyla birlikte
kyordu; mahkemeye gre, Eichmann'm "faaliyetlerinin arlk
merkezi Reichn, Protektora'mn ve bat, kuzey, gney, gneydou,
orta Avrupann iinde kalyordu ~ yani Dou dnda her yeri kap
syordu. yleyse mahkeme haftalarca, hatta aylarca sren bu ifade
verme iini neden sonlandrmad? Bu mesele tartlrken mahkeme
zr diler gibiydi, nihayet azndaki baklay karyor derken sy
ledikleri ok tutarszd: "Sank iddianamedeki btn maddeleri red
dettii iin", hkimler "arka plan gereklerine dayanan kantlar"
reddedemediler. Gelgelelim sank, iddianamedeki bu gerekleri as
la reddetmemiti, sadece "iddianame bakmndan" bunlardan so
rumlu olduunu kabul etmemiti.
Aslnda, hkimler ok can skc bir amazla kar karyayd.
Durumann daha en banda, Dr. Servatus hkimlerin tarafszl
na kar aklamalarda bulunmutu; Servatiusa gre, hibir Yahudi
Nihai zm uygulamaya geirenleri yarglayacak niteliklere sa
hip olamazd. Buna karlk mahkeme reisi u cevab vermiti: "Biz
profesyonel hkimleriz; daha nce nmze konan delilleri nasl
deerlendirdiysek, grevimizi herkesin gz nnde ve herkesin
eletirisine ak bir biimde nasl yaptysak, imdi de yle yapaca
z... Yarglama iine soyunan bir mahkemede, mahkemeyi olutu
ran hkimler etten kemikten insanlardr, hepsinin duygular vardr;
ama hukuk bu duygulan snrlamalarn gerektirir. Aksi takdirde,
midesini bulandran krimina! bir davay yrtecek tek bir hkim bi
le bulunamazd... Nazilerin yapt soykrm hatrlamann her Yahudiyi altst ettii dorudur; ama bu davaya biz baktmza gre,
zerimize den, bu duygular snrlamak ve grevimizi haysiyetle
yerine getirmektir." Bu gayet iyi ve yerinde bir aklamayd; gelge
lelim Dr. Servatius aslnda Yahudilerin, mevcudiyetlerinin dier
dnya milletleri arasnda nasl bir soruna yol atn tam olarak
kavrayamayacaklarn, dolaysyla da bu sorunun "nihai zm

nn" kymetini anlayamayacaklarn sylemeye alyordu. in

ironik taraf, bu argman ortaya srecek olsa, muhtemelen karl
nda sann kendi azyla, stne basa basa, tekrar tekrar syledi
i szler hatrlatlacakt Servatius'a: Sank, Yahudi meselesi hakkn
da bildii her eyi Yahudi-Siyonist yazarlardan, Theodor Herzl ve
Adolf Bhm'n "temel kitaplarndan" renmiti. Dolaysyla Eichmann yarglayacak niteliklere, ilk genliklerinden beri Siyonist
olan bu adam sahip olmayacakt da kim olacakt?
Dolaysyla hkimlerin Yahudi olmalar, her be vatandandan
biri bu felaketten cann zor kurtarm bir lkede yaamalar, sank
asndan deil de arka plan tanklan asndan hassas ve skntl
bir mesele haline geliyordu. Hausner, hibiri bu esiz frsat kar
mak istemeyen, hepsi mahkeme gnnn hakk olduuna inanan
kurbanlardan oluan "trajik bir kalabalk" toplamt. Hkimler sav
cyla "genel manzaray resmetme" frsatn kullanmann usul ve
adab konusunda mnakaa edebilirlerdi (nitekim ettiler de); ama
bir tank o krsye ktktan sonra, lafa girmek, byle bir ifadeyi
yarda kesmek -Hkim Landau'nun szleriyle- "tann onuru ve
neler anlatt dnlecek olursa" gerekten ok zordu. Meseleye
biraz insani adan bakldnda, hkimler kim oluyorlard da bu in
sanlar mahkeme gnlerinden mahrum etmeye kalkyorlard? Me
seleye biraz insani adan bakldnda, her ne kadar anlatmak zo
runda olduklan eyler "duruma asndan sadece ikincil derecede
nem tasa da", "tank krssne knca iindekileri dken" bu in
sanlarn arlattklarnn gerekliini sorgulamaya ne hakla cret
ederlerdi?
Ortada bir zorluk daha vard. Dier lkelerde olduu gibi srail
de de, mahkeme karsna kan biri, suu ispatlanana kadar masum
saylrd. Ama Eichmann davasnda bu dpedz bir yaland. Kuds
te boy gstermeden nce sulu olduu, makul phelere mahal ver
meyecek kadar sulu olduu dnlmeseydi, srailliler Eichmann'
karmaya ne cret ederlerdi ne de bunu isterlerdi. Babakan BenGurion, Arjantin Cumhurbakanina yazd 3 Haziran 1960 tarihli
bir mektupta, srail'in neden "Arjantin hukukunu ihlal ettiini" ak
larken, "Avrupa apnda [alt mi yon insanmzn] toptan ldrld
, devasa ve emsalsiz leklerde bir katliam organize eden Eichmann'd" diyordu. Su phesinin salam ve makul gerekelere da

yandrlmas gereken (kesinlikle ispatlanmas gerekmez, zira bu da

ha sonra yaplacak durumann grevidir) sradan kriminal davalar
daki olaan tutuklamalarn aksine, Eichmann'm yasad olarak tu
tuklanmasn dnya kamuoyunun gznde ancak, davann sonucu
nun bu kadar gvenle tahmin edilmesi meru klabilirdi (nitekim
kld da). Eichmann'm Nihai zm'deki rolnn an abartld
ortaya kt - o zamana kadar bu kadar abartlmasnn sebebi ksmen
srekli bbrlenmesi, ksmen Nmberg'deki ve savatan sonra d
zenlenen dier durumalardaki davallarn Eichmann' harcayarak
kendilerini aklamaya almalar; esasen de, sadece ama sadece
"Yahudi meselesi konusunda uzmanlaan" tek Alman yetkili olduu
iin, Yahudi yetkililerle yakn temas halinde bulunmasyd. Arg
mann zaten abartlacak bir taraf kalmayan straplara dayandran
iddia makam, abartma iini iyice abartp ipin ucunu iyice karm
t - ya da Temyiz Mahkemesi'nin hkmn okuyuncaya kadar yle
olduunu sanyordunuz: "Temyiz talebinde bulunan kii gerekte
stlerinden hi emir almamtr. Tek st kendisi olmutur ve Ya
hudilerle ilgili meselelerde btn emirleri kendisi vermitir." Bu
tam da iddia makamnn ne srd argmand; Blge Mahkeme
si hkimlerinin reddettii bu tehlikeli samal, Temyiz Mahkeme
si sonuna kadar onaylamt. (Bu argman esasen Ten D ays to Die'
[1950, Son On Gn] yazan, iddia makam iin tanklk etmek zere
Amerikadan gelen eski Nrnberg hkimi Michael A. Musmanno'
nun ifadesiyle desteklendi. Musmanno toplama kamplarnn idare
cilerini ve Doudaki mobilize katliam birliklerinin idarecilerini
yarglamt; Eichmann ad bu davalarda gndeme gelmekle birlik
te, hkim buna sadece bir kere dikkat ekmiti. Gelgeleiim, Nrn
berg sanklaryla hapiste grmt. Bu srada Ribbentrop, Hitler'
in, Eichmann'm etkisi altnda kald iin bu hale geldiini, aslnda
fena bir adam olmadn sylemiti. Musmanno, Ribbentrop'un
syledii her eye inanmad; ama Eichmann'm Hitler tarafndan g
revlendirildiine ve gcnn de "Himmler ve Heydrich araclyla
konumasndan kaynaklandna" inand. Birka celse sonra, Long
Island niversitesi psikoloji profesr ve Nuremberg Diary [1947,
Nrnberg Gnl] kitabnn yazar Gustave M. Gilbert, iddia ma
kamnn tan olarak ifade verdi. Nmberg'de davallara tantt
Hkim Musmannodan daha ihtiyatlyd. Gilbert "o dnemde... Eich-

mann'm ba sava sulularndan biri olduunun pek dnlmedii

ni"; ayrca Musmanno'yla sava sularn tartrken, ldn san
dklar Eichmannm adnn pek gemediini syledi.) Blge Mahke
mesi Hkimleri, her eyi abartan iddia makamnn ekmeine ya
srmeye veya Eichmann Himmler'in st ya da Hitlerin akl hoca
s ilan etmeye niyetleri olmad iin, san savunur durumuna d
tler. Ne kadar can skc olduu bir yana braklrsa, grevin asl
nemli taraf verilecek hkm veya ceza deildi; zira "kanaatimiz
ce, kurbann lmne azmettiren kiinin hukuki ve ahlaki sorumlu
luu,.kurban ldren kiinin sorumluluundan daha az deildir, bi
lakis daha fazla bile olabilir" diyorlard.
Hkimlerin btn bu zorluklardan k yolu uzlamakt. Karar
iki ksmdan oluuyordu ve ok byk bir blm de iddia maka
mnn argmannn yeniden yazmndan ibaretti. Hkimler, Alman
ya'yla balayp Dou'yla bitirdikleri kararlaryla, meseleye yakla
mlarnn ne kadar farkl olduunu gsterdiler; zira bu durumdan,
Yahudilerin ektii aclardan ziyade yaplanlara odaklanmaya a
ltklar anlalyordu. ddia makamn dpedz azarlarken, aka
bu kadar byk aclarn "insann kavrayn atn", "byk ya
zarlara ve airlere" gre olduunu; buna karlk fiillerin ve bunla
ra yol aan saiklerin ne kavray ne de muhakemeyi atn syl
yorlard. Hatta bir ara iyice ileri gidip bulgularn kendi sunumlar
na dayandracaklarm; bu konu stne bu kadar almasalar, asln
da oktan kaybolup gitmi olacaklarn bile sylediler. Nazi ykm
mekanizmasnn brokratik dzenini ok iyi kavramlard, zaten
sann nasl bir konumda bulunduu da ancak bu sayede anlal
mt. Tarihin bu dnemiyle ilgilenenler, Hausner'in kitap olarak da
yaymlanan al konumasnn aksine, karar metninde ok ey bu
labilirler. Ancak hkimler Eichmann, itiraf ettii asl suun, yani
ne yaptnn gayet farknda olarak insanlar lme gndermesinin
yan sra Dou'daki sulardan da az ok sormlu tutarak cezalandr
maya gerek grmeselerdi, ucuz retorie hi kamayan bu karar
metni, iddia makamnn argmann parampara ederdi.
Balca drt mesele tartma konusuydu. Birincisi, Eichmann'
m, Einsatzgruppen'm Dou'da yapt kitlesel katliamlara katlm
meselesiydi. Heydrich'in planlad bu katliamlar Mart 941'de d
zenlenen, Eichmann'n da bulunduu bir toplantda gndeme geldi.

Ne var ki, Einsatzgruppen komutanlar SSin entelektel elitleri ol

duundan ve bu komutanlarn birliklerindeki askerler de ya sulu
ya da cezal olduundan (kimse bu ie gnll olamyordu), Eichmannn Nihai zm'n b nemli aamasyla balants sadece,
katillerden ald ve stleri iin zetledii raporlarla snrlyd. Bu
raporlar, her ne kadar "ok gizli" olsa da, teksir makinasyla oal
tlyor ve elli ila yetmi Reich brosuna gnderiliyordu; her broda
bu iten sorumlu bir st dzey yetkilinin nne konuyor ve stler
iin zetleniyordu. Ayrca Hkim Musmanno ifade verirken, Heydrich ile General Walter von Brauchitsch arasndaki anlama tasla
n dzenleyen askeri komutan Walter Schellenberg'in, Einsatzgrupp eri in "sivil nfusla ilgili planlan", yani sivilleri ldrme konusun
da tam bir serbestlie sahip olduunu sylediini iddia etti. Nrnberg'de konuurlarken, Brauchitsch ayrca "bu operasyonlar Eichmannm kontrol ettiini", hatta "bizzat idare ettiini" vurgulamt.
Hkimler "ihtiyati gerekelerle", Schellenberg'in doruluu ispat
lanmam ifadesine dayanarak bir sonuca varmay istemediler ve
bu kant reddettiler. Schellenberg muhtemelen Nrnberg hkimle
ri ve bu hkimlerin nc Reich'm byk bir labirente benzeyen
idari yaps iinde yol bulma konusunda ne kadar becerikli oldukla
r hakknda fazla fikir sahibi deildi. Dolaysyla, btn bunlar sa
dece Eichmann'n Douda olup bitenleri gayet iyi bildiini kantl
yordu (ki bu durum tartma konusu bile olmamt zaten); ama h
kimler buradan yola karak artc bir sonuca vardlar ve bu kan
t fiili katlmn ispat asndan yeterli buldular.
Daha ilgi ekici olan ikinci mesele, Yahudlerin Polonya getto
larndan yakn lm merkezlerine nakliyle ilgiliydi. Bu noktada,
ulatrma uzmannn Genel Hkmetin denetimindeki topraklarda
faal olduunu dnmek gayet "mantklyd". Gelgeleim, daha pek
ok kaynaktan, btn bu alanm ulatrma ilerinden st Dzey SS
ve Polis Liderleri'nin sorumlu olduunu biliyoruz - bu durumdan
byk bir znt duyan Vali General Hans Frank, gnlnde s
rekli herkesin bu ie karmasndan yaknrken, Eichmann'n adn
bile anmyordu. Eichmannn ulatrma subay Franz No vak, savun
ma iin tanklk ederken, Eichmannn anlattklarn dorulad: Ara
sra Ostbahn'm, Dou Demiry.ollarimn yneticisiyle grmek zo
runda kaldklar olmutu tabii; zira bat blgelerine nakillerin blge

operasyonlaryla koordinasyon iinde gerekletirilmesi gerekiyor

du. (Nmberg'deyken, Wisliceny bu ilerin nasl yrdn ayrn
tl olarak anlatmt. Novak, Ulatrma Bakanlyla temasa gei
yordu; trenler sava alanna giriyorsa, bakanln da Ordudan izin
belgesi almas gerekiyordu. Ordu seferleri veto edebiliyordu. Ama
Wisliceny'nin anlatmad ve belki de ok daha ilgin olan bir ey
var: Ordu, veto hakkn sadece ilk yllarda, Almanlarn hcuma ge
tii zamanlarda kulland; 1944te, btn Alman ordular nafile ka
maya alrken Macaristan'a yaplan nakiller ricat hatlarn tkad
nda bile btn seferlere izin verdi.) Ama mesela 1942de, Varo
va gettosunun tahliyesi iin gnde be bin insan tanrken, demir
yolu yetkilileriyle mzakereleri bizzat Himmler yrtt; Eichmann'
m ve birliinin bu ile hibir ilgisi yoktu. Hkimler son olarak Hss
durumasndaki tanklardan birinin ifadesine bavurdu. Bu tann
anlattklarna gre, Auschwitze gnderilenler arasnda, Genel H
kmet blgesinden baz Yahudilerin yan sra Bialystok'tan Yahudiler de vard. Bu Polonya ehri, Alman eyaleti olan Dou Prusya top
raklarna dahil edilmiti, dolaysyla Eichmann'n yetki alanna gi
riyordu. Yine de, Reich topra olan Warthegau'da bile, imhadan ve
nakilden RSHA deil, Blge Lideri Greiser sorumluydu. Eichmann
Ldz gettosunu -Dou'nun en byk ve en son tahliye edilen getto
sunu- Ocak 1944'te ziyaret etse de, aradan bir ay gemeden Himmler yine bizzat Greiser'i grmeye gitti ve Ldz'un tasfiyesini emret
ti. Himmler'in emirlerinin ilham kaynann Eichmann olduunu
ne sren davacnn bu aslsz iddiasn dikkate almadnz srece,
Eichmannn Yahudileri Auschwitz'e gndermi olmas, bu toplama
kampna giden btn Yahudileri Eichmannn gnderdiini gster
mez. Eichmannn iddialar srarla yalanlamasna ve iddialar do
rulayan kesin kantlarn yetersizliine baklacak olursa, hkimlerin
verdikleri karar, *e yazk ki, bir in dubio contra reum (phe halin
de, kanaat sann aleyhine olur) durumu oluturuyordu. nc
mesele, Eichmannn imha kamplarnda olanlardan sorumluluuyla
ilgiliydi; iddia makamna gre, Eichmann bu konuda byk bir yet
kiye sahipti. Tanklarn bu meselelerle ilgili ifadelerinin hepsini
reddetmeleri, hkimlerin ne kadar bamsz ve adil olduklarn gs
teriyordu. Bu noktada ne srdkleri argman ok salamd ve b
tn meseleyi aslnda nasl grdklerini anlatyordu. Aklamalar

na, kamplarda iki ayr kategoriden Yahudiier olduunu syleyerek

baladlar. Bu kategorilerden ilki, "nakil Yahudileri" (Jransportjuden ), nfusun byk bir ounluunu oluturuyordu ve Nazilerin
gznde bile sulu deildi. Dieri, "ihtiyati tutuklama" kapsamn
daki Yahudiier (Schutzhaftjuden ), Alman toplama kamplarna baz
sulardan dolay gnderilmilerdi; rejimin btn vahetini "masum
lara" yneltme ilkesine dayanan totaliter anlay nedeniyle, dierle
rinden ok daha iyi koullarda yayorlard; Reichtaki toplama
kamplarm judenrein hale getirmek iin Douya gnderilmeleri
kararlatrldnda bile ok daha iyi koullarda naklediliyorlard.
(Auschwitz konusunda mkemmel bir tank olan Raja Kagann sz
leriyle, "Auschwitz'in en byk paradoksu" buydu. "Ceza gerekti
ren bir su ileyenler, su ilemeyenlerden daha iyi muamele gr
yordu." Ayklamaya tabi tutulmuyor ve genellikle hayatta kalyor
lard.) Eichmann'n Schutzhaftjuden'le bir ilgisi yoktu, ama Transportjuden onun uzmanlyd. Baz kamplarda muhtemelen al
mak zere seilen, ok gl bireylerden oluan yzde 25'lik kesim
hari, Transportjuden tanm gerei lme mahkmdu. Ne var ki ka
rarda bu meseleden bahsedilmiyordu. Eichmann kurbanlarnn ezi
ci bir ounluunun lme mahkm olduunu tabii ki biliyordu;
ama ii seimi hemen orada, SS doktorlar tarafndan yapldn
dan ve tehcir edilecekler listesi Eichmann veya adamlar tarafndan
deil, Yahudilerin geldikleri yerlerdeki Yahudi Konseyleri tarafn
dan hazrlandndan, Eichmann kimin lp kimin yaayacana
karar vermek yle dursun, bunu bilemezdi bile. Asl mesele, Eichmann'm u laflan ederken yalan syleyip sylemediiydi: "Haya
tm boyunca ne bir Yahudiyi ne de Yahudi olmayan birini ldr
dm... Bir Yahudiyi veya Yahudi olmayan birini ldrme emri ver
medim." Kitlelerin lmnden sorumlu bir insann kimseyi ldr
memi olabileceini (ve bu rnekte, ldrecek cesareti olmayabile
ceini) bir trl anlamayan iddia makam, srekli Eichmannn ken
di elleriyle de cinayet ilediini kantlamaya alyordu.
Bu bizi Eichmann'n Dou topraklarndaki genel otoritesiyle il
gili drdnc ve son meseleye gtryor - yani gettolardaki yaam
koullarndan, kelimelerin kifayetsiz kald sefaletten, ou tan
n ifadesinde deindii nihai tasfiyelerinden sorumluluu mesele
sine. Eichmann bu konuda da olup biten her eyden haberdard, am a'

bu durumun yapt ile bir ilgisi yoktu. ddia makam ilgisi olduu
nu kantlamak iin ok urat; kendisinin de itiraf ettii gibi, ara s
ra -srekli deien direktifler dorultusunda- Polonya'da kslp
kalan Yahudileri ne yapacana bizzat karar vermek zorunda kalma
sn gereke gsterdi. Eichmann'a gre bu, "milli adan nemli bir
meseleydi, Dileri Bakanhin ilgilendirirdi, blge yetkililerinin
"ufkunu aard". Yabanc uyruklu Yahudiler konusunda, btn Al
man brolar iki farkl eilim sergilemiti: btn ayrmlar reddeden
-Yahudi Yahudidir, dnem i- "radikal" eilim ve bu Yahudileri m
badele iin "yedekte" tutmay daha uygun bulan "lml" eilim. (Ya
hudileri mbadele etmek muhtemelen Himmler'in fikriydi. Ameri
ka savaa girdikten sonra, Aralk 1942de Mller'e, "Birleik Dev
letlerle gl ilikileri olan btn Yahudiler zel bir kampa yerle
tirilmeli... ve hayatta kalmal", ayrca "Bunlar bizim iin kymetli
rehineler. Aklmda on bin gibi bir rakam var" yazmt.) Eichmann
tabii ki "radikal eilimlilerdendi, hem idari hem de "idealist" ge
rekelerden dolay imtiyazlara karyd. Ama Nisan 1942'de, Di
leri Bakanl'na, "gelecekte, yabanc uyruklularn, Varova getto
sundaki Gvenlik Polisi'nin ald tedbirlere dahil edileceini" yaz
mt (bu getto yabanc pasaportu olan Yahudilerden zenle temiz
lenmiti). Ne var ki, Eichmann Dou'da "RSHA adna karar vere
mezdi", burada "idari yetkilere" sahip deildi. Yine de, blge komu
tanlarna Heydrich'in veya Himmler'in birtakm emirlerini iletme
sinden kaynaklanan -nispeten az da olsa- bir gc veya otoritesi
olabilirdi.
Bir bakma, iin asl Kuds mahkemesinin sandndan daha be
terdi. Hkimler, Nihai zm'n uygulamaya geirilmesinde Hey
drich'in lke snrlarm aan merkezi bir yetkiye sahip olduunu;
dolaysyla bu meseledeki ba yardmcs Eichmannm da her yer
den Heydrich kadar sorumlu olduunu ne srd. Bu iddia, Nihai
zmn iskeleti asndan gayet doruydu; buna karlk, Hey
drich koordinasyonu salamak amacyla, Hans Frank'n Genel H
kmetinin temsilcisi Devlet Mstear Dr. Josef Bhleri Wannsee
Toplants'na arm olsa da, Nihai zm igal altndaki Dou
topraklan iin aslnda geerli deildi, zira bu blgelerdeki Yahudilerin kaderi daha iin en bandan belliydi. Hitler, Polonya Yahu
dilerinin katledilmesine, Nihai zm emrini verdii Mays veya

Haziran 1941'de karar vermemiti; hkimlerin, Alman Kar stih

barat Servisinden Erwin Lahousen'in Nmberg'de verdii ifadeden
rendikleri kadaryla, Eyll 1939'da karar vermiti: "Daha Eyll
1939'da, Hitler Polonya Yahudilerini ldrmeye kararlyd." (Bu
nedenle, Genel Hkmete bu blge igal edilir edilmez, Kasm
1939da Yahudi yldzndan b a h s e d ild i halde; Yahudi yldz uy
gulamas Alman Reichmda tam iki sene sonra, Nihai zm zama
nnda gndeme getirildi.) Hkimlerin nnde ayrca, savan bala
rnda yaplan iki konferansn tutanaklar vard. Departman bakanlarn ve mobilize katliam birliklerinin komutanlarn bir araya ge
tiren ilk toplant, Heydrich tarafndan 21 Eyll 1939'da dzenlendi;
o dnemde Eichmann hl yzbayd ve Yahudi G Merkezi'ni
temsil ediyordu. 30 Ocak 1940'ta dzenlenen dier toplant "tahli
ye ve yerletirme meseleleriyle" ilgiliydi. ki toplantda da igal al
tndaki topraklardaki yerli halkn kaderi tartld - yani hem Leh
meselesinin hem de "Yahudi meselesinin" "zm" tartld.
Daha bu tarihte bile, "Leh meselesinin zm" asndan byk
bir ilerleme kaydedilmiti: "Siyasi liderlerin" en fazla yzde h
l hayattayd; bu yzde lk kesimi "zararsz hale getirmek iin",
"toplama kampna gndermek" gerekiyordu. Leh entelijansiyasnn
orta katman -"retmenler, din adamlar, soylular, lejyonerler, geri
dnen subaylar, vb."- kaydedilecek ye tutuklanacak, "ilkel Lehler"
ise "gmen ii" olarak Alman igcne eklenecek ve evlerinden
"tahliye edilecekti". "Ama: Lehleri drt mevsimlik gmen iiler
haline getirmek ve srekli orada ikamet etmek zere Krakov ehri
ne yerletirmektir." Yahudiler ehir merkezlerinde bir araya getirile
cek ve "kolaylkla denetim altnda tutulabilecekleri ve daha sonra da
rahatlkla tahliye edilebilecekleri gettolarda toplanacakt". Reich'a
dahil edilen Dou topraklarnn ~Warthegau, Bat Prusya, Gdansk,
Poznan ehri ve Yukar Silezya'nn- acilen Yahudilerden temizlen
mesi gerekiyordu. Bu yerlerdeki Yahudiler, otuz bin ingeneyle bir
likte, trenlerle Genel Hkme'e gnderildi. Himmler sonunda,
"Reich Alman Halkn Glendirme Yetkilisi" sfatyla, yeni ilhak
edilen bu topraklardaki Lehlerin bek bek tahliyesini emretti. H
kimlerin tabiriyle "halklarn rgtl gn" uygulamaya geirme
grevi, RHSAnm "g, tahliye" meseleleriyle ilgilenen altblm
IV-D-4'n bakan olarak Eichmann'a verildi. (Bu "negatif demo-

rafi politikalarnn" ylece ortaya kmadn, Almanlarn Dou'

daki zaferlerinin doal bir sonucu olmadn hatrlamakta fayda
var. Hitler daha Kasm 1937'de, st Dzey Alman Komutanlar'a hi
tap ettii bir konumada bu politikalarn genel erevesini izmiti
- bkz. Hssbach Protokol. Hitler yabanc lkeleri fethetmek gibi
bir niyeti olmadm, Dou'da Almanlarn yerleebilecei bir "bo
alan (volkloser Raum) stediini sylemiti. Hitler'i dinleyenler
-Blomberg, Fritsch, Rder, vd - byle bir "bo alan" olmadn,
dolaysyla Almanlarn bu blgelerde zafer kazanmalarnn otomatikman btn yerli nfusun "tahliyesiyle sonulanacan muhte
melen gayet iyi biliyorlard. Dou Yahudilerine kar alman tedbir
ler sadece antiemitizmin sonucu deil, ayn zamanda kapsaml bir
demografik politikann belkemiiydi; bu arada Almanlarn sava
kazanmalar halinde, Lehleri bekleyen kader de Yahudilerinkiyle
aynyd - yani soykrmd. Bu sadece bir tahmin deildir: Lehler
uzun zamandr -Yahudilerin yldzndan farkl olarak- zerinde 'P
harfi bulunan ayrt edici bir amblem tamaya zorlanyordu; rnei
ni daha nce de grdmz gibi, polisin ykm srecini balatma
dan nce ald ilk tedbir her zaman bu oluyordu.)
Durumada sunulan belgelerden biri de eyll toplantsndan son
ra mobilize katliam birliklerinin komutanlarna gnderilen ekspres
bir mektuptu. Bu mektup tek bir konuyla, "igal altndaki topraklar
da Yahudi meselesiyle" ilgilidir; gizli tutulmas gereken "nihai
ama" ile bu amaca ulamak iin alnacak "balang tedbirleri" ara
sndaki ayrm ortaya koyar. Belgede aka, balang tedbirlerin
den biri olarak, Yahudilerin demiryolu hatlar civarnda toplanmas
gerektii belirtilir. Belgenin ayrt edici zellii, burada "Yahudi me
selesinin Nihai zm tabirine rastlanmamasdr: Muhtemelen
Leh Yahudilerin imhas iin kullanlan "nihai ama", toplantya katlanlarm bilmedikleri bir ey deildi; asl yeni haber, yani ilhak edi
len topraklarda yaayan Yahudilerin bu blgelerden tahliye edilip
Polonya'ya gnderileceiydi - bu esasen Almanya'y judenrein ha
le getirmek iin atlan, Nihai zme doru atlan ilk admlardan
biriydi.
Sank asndan bakldnda, sz konusu belgeler aka, Eichmann'n Dou'da olup bitenlerle bu aamada bile neredeyse hibir
ilgisi olmadm gsteriyordu. Burada'da sadece "ulatrma ve

"g" uzman rol oynuyordu; Douda ne bir "Yahudi uzmanna"

ihtiya duyuluyordu, ne zel "direktifler" gerekliydi, ne de imtiyaz
l kategoriler vard. Gettolar sonunda tasfiye edilirken, Yahudi Kon
seylerinin yeleri bile istisnasz imha edildi. Kimseye ayrcalk ta
nnmyordu; sadece kle iileri biraz daha farkl, daha yava bir
lm bekliyordu. Bu nedenle, Yahudileri yakalama ve toplama ko
nusunda, hemen "Yahudi Liderleri Konseylerinin kurulmasn sa
lamas bakmndan sz konusu idari katliamlarda hayati bir rol oy
nad dnlen Yahudi brokrasisine en ufak bir grev bile veril
medi. Btn bu olaylar, ordularn geride brakt yerlerdeki insan
lara vahice kurun yadrma dneminin sonuna gelindiini haber
verir. Anlalan Ordu komutanlar sivillerin katledilmesine kar
kmt; bunun zerine Heydrich, Alman Genelkurmay ile ilke d
zeyinde bir anlama yapm, btn Yahudileri -L eh entelijansiyas,
Katolik din adamlar, soylular- tek seferde temizleme" sz ver
miti; ancak iki milyon Yahudinin "temizlenecei" bu kadar kap
saml bir operasyon iin, Yahudilerin ncelikle gettolarda toplan
mas gerektiine karar verilmiti.
Hkimler, san, tanklarn durumada tekrar tekrar anlattkla
r, insann tylerini diken diken eden hikyelerle ilgili bu iddialar
asndan susuz bulmu olsalard, verecekleri karar yine de dei
meyecek, Eichmann lm cezasndan kaamayacakt. Sonu ayn
olacakt. Ancak iddia makamnn argmann tmyle, geri dn
olmayan bir biimde, parampara etmi olacaklard.

XIV

Kantlar ve Tanklar

SAVAIN son haftalarnda, SS brokrasisi esasen sahte kimlik belge

leri dzenlemekle ve alt senelik sistematik katliam belgeleyen k
t ynlarn yok etmekle meguld.'Eichmann'n departmannn
btn belgelerini yok etmeyi baarmas elbette pek ie yaramad,
zira btn yazmalar dier Devlet ve Parti brolaryla yaplmt
ve bu birimlerin dosyalar da Mttefiklerin eline gemiti. Kalan
belgeler, byk bir blm Nmberg Durumalarndan ve onu ta
kip eden dier durumalardan zaten bilinen Nihai zm hikyesi
ni anlatmaya yeter de artard. Genellikle nceki durumalardaki ta
nklarn ve davallarn ve ou kez de artk hayatta olmayan kiile
rin verdikleri ifadeler bu hikyeyi doruluyordu. (Btn bunlar, ke
za kulaktan dolma bilgilere dayanan kantlar Eichmannn yarglan
d kanunun 15. Maddesi uyarnca kabul edildi; zira bu blme g
re mahkeme, "gerekelerini kayda geirmek" artyla, "kantlara
ilikin kurallardan sapabilirdi".) Belgelenmi kantlar, Kuds'e ge
lemeyen on alt tann ifadesi yurtdmdaki, Almanya, Avusturya
ve talyadaki mahkemelerden temin edildi. Bu tanklarn Kuds'e
gelememelerinin nedeni, Basavcnn "Yahudi halkna kar ile
dikleri sulardan dolay haklarnda dava amay dndn" du~
yurmasyd. Her ne kadar ilk celsede "Savunmann elinde buraya
gelip tanklk etmeye hazr kiiler varsa, buna engel olmayacam.
Zorluk karmayacam" demi olsa da, daha sonra bu kiilere by
le bir dokunulmazlk tanmaktan vazgeti. (Dokunulmazlk hakk
tanmak tmyle hkmetin iyi niyetine balyd, Nazi ve Nazi
birlikileri [Ceza] Yasas zorunlu deildi.) Bu on alt beyefendinin
hangi koullar altnda olursa olsun sraile gelmesi pek mmkn ol
madndan -yedisi zaten hapisteydi- bu teknik mesele aslnda son

derece nemliydi. Bir kere, srail'deki belge ve tanklar "dier lke

lerdekinden kat kat fazla olduundan", srail mahkemesinin -en
azndan teknik olarak- "Nihai zm uygulayanlarn yarglana
ca bir duruma iin en uygun yer olduunu" ne sren srail'in bu
iddiasn rtyordu; stelik belgelerle ilgili iddia da her halkr
da pheliydi, srail'deki Yad Vashem arivi nispeten yakn bir za
manda kurulmutu ve dier arivlerden stn bir taraf yoktu. Ksa
bir sre sonra, savunma tanklarnn sesinin duyulmad ve savun
mann iddia makamnn baz tanklarn, nceki durumalarda yaz
l ifade verenleri apraz sorguya alamad tek lkenin srail oldu
u anlald. Sann ve avukatnn "savunma belgelerine ulaama
dklar bir konumda bulunduklar" gz nnde bulundurulursa, du
rum sanldndan daha da ciddiydi. (ddia makamnn bin be yz
belgesine kar Dr. Servatius yz on belge sunmutu, ama bu yz on
belgeden en fazla bir dzinesinin kayna savunmayd ve bunlarn
ou da Poliakov veya Reitlingerin kitaplarndan yaplm alnt
lard; Eichmannn izdii 17 grafik hari, savunma dier btn bel
gelerini, iddia makamnn ve srail polisinin toplad zengin bir
malzeme ynnn iinden semiti. Grne gre, savunma ma
kamnn payna den sadece zengin adamn tabanda kalan ye
mek krntlar olmutu.) Aslnda savunmann, bu ii doru drst
yapmak iin gerekli "aralar da zaman da" yoktu, "dnyann ar
ivleri ve hkmetin aralar" emrine amade deildi. Benzer eleti
riler Nrnberg Durumalan'na da yneltilmiti; stelik bu rnekte,
iddia makamnn statsyle savunmannki arasndaki eitsizlik da
ha da gze batyordu. Nmberg'de olduu gibi Kudste, de savun
mann en byk handikab, bu belge ynn tarayp davada ie ya
rayacak ne varsa bulup karacak eitimli aratrma grevlisi perso
nelinden yoksun olmasyd. Bugn, savatan on sekiz sene sonra bi
le, Nazi rejimiyle ilgili bilgimiz byk lde bu muazzam malze
me arivinden iddia makamnn amalan dorultusunda yaplan se
ime dayanyor.
Bu dezavantajn ne kadar belirleyici olduunu kukusuz kimse
Dr. Servatiustan daha iyi bilemezdi. Her eyden nce Nrnberg'de
de savunma avukatl yapm olmas, durumu bile bile bu davay
neden kabul ettii sorusunun cevabn daha da ilgi ekici hale geti
riyordu. Dr. Servatius "bu sadece bir i" diyordu, biraz "para kazan

mak" istemiti; ama Nmberg deneyiminden, srail hkmetinin

ona komik bir mebla deyeceini biliyor olmalyd - hkmetten
yirmi bin dolar istemi, Eichmann'm Linz'de yaayan ailesinden de
on be bin mark almt, ama toplam da pek tatmin edici deildi.
Neredeyse durumann daha ilk gnnden, ok az para ald iin
yaknmaya balad; ksa bir sre sonra, Eichmann'm hapiste "gele
cek nesiller iin" kaleme alaca "anlarn" satmay umduunu di
le getirdi. Byle bir i anlamasnn uygun olup olmadm bir ya
na brakrsak, mitleri suya decekti, zira srail hkmeti Eichmann'm hapiste yazd her eye el koydu. (Bu belgeler imdi Mil
li Arivler'de bulunuyor.) Eichmann, davann ertelendii austos
ayyla kararn akland aralk arasnda bir kitap yazmt; savun
ma bu kitab, Temyiz Mahkemesinden nce yaplan revizyon i
lemleri srasnda "gereklere dayanan yeni kant olarak sundu ama bu kitap phesiz ne gereklere dayanyordu ne de bir kantt.
Davalnn konumuna gelince, mahkeme, Eichmann'm srailli
polis mfettiine verdii, davaya hazrlanmakla geen on bir ay bo
yunca el yazsyla ald birok notla, destekledii ayrntl ifadeye
gvenebilirdi. Bunlarn gnll ifadeler olduuna hi phe yoktu,
ounun ortaya k nedeni sorulan sorular bile deildi. Eichmannm karsnda tam bin alt yz belge vard; bir sre sonra, bun
lardan bazlarm nceden grd anlalacakt. Bu belgeler Eichmann'a Arjantindeyken, Sassen grmesi srasnda verilmiti; du
rumu hakl karmak isteyen Hausner, bunun iin "kostml prova"
diyordu. Eichmann bu belgeleri sadece Kuds'teyken ciddi ciddi
incelemiti; mahkemeye karld zaman, vaktini hi boa harca
mad hemen anlald: Polis soruturmas srasnda bilmedii bir
ey renmiti, artk belgeleri okuyabiliyordu ve bu ite avukatn
dan daha iyiydi. Eichmannm mahkemede verdii ifade, davadaki
en nemli kant haline geldi. Avukat Eichmann' 20 Haziran'da,
yetmi beinci celsede krsye kard ve on drt celse boyunca, 7
Temmuz'a kadar neredeyse hi nefes almadan sorgulad. Ayn gn,
seksen sekizinci celse srasnda iddia makamnn apraz sorgusu
balad; 20 Temmuza kadar, bir on yedi celse de bu srd. Bu ara
da birka hadise meydana geldi: Eichmann bir keresinde artk can
na tak ettiini, Moskova usul "her eyi itiraf edip" kurtulmak iste
diini syledi, bir keresinde de "biftek gibi zgarada piirilmekten"

yaknd; ama genellikle gayet sakindi, baka bir soruyu yantlama

yacan sylerken ciddi deildi, sadece gzda vermeye al
yordu. Hkim Kaleviye, "on be yldr srtna yklenen asl iddialar
arasndan hakikati eleme frsat yakalad iin ne kadar memnun
olduunu" ve gelmi gemi en uzun apraz sorguya tabi tutulduu
iin ne kadar gurur duyduunu syledi. Avukat Eichman en fazla
bir celse boyunca, ksaca tekrar sorguladktan sonra, sra artk h
kimlerdeydi; hkim, iddia makamnn on yedi celsede yapama
d ii iki buuk celse gibi ksa bir zamanda yaparak Eichmanndan
daha fazla bilgi ald.
Eichmann 20 Hazirandan 24 Temmuz'a kadar, toplam otuz
buuk celse boyunca krsde kald. Bunun neredeyse iki kat kadar
bir zaman, altm iki celse de iddia makamnn baka baka lkeler
den yz kadar tannn anlatt dehet verici hikyelerle geti. Ta
nklarn ifadeleri 24 Nisandan 12 Hazirana kadar devam etti, ara
daki zamann tamam belgelerin teslimiyle geti; Basavc bu bel
gelerin byk bir blmnden mahkemenin kaydn karmaya a
lt ve hazrlad kaytlar da her gn basma datt. Tanklarn
ok kk bir ksm srail vatandayd, bu kiiler yzlerce aday
arasndan seilmiti. (Doksan, kelimenin tam anlamyla hayatta
kalmay baarm kiilerdi, sava Nazi esaretinin u veya bu biimi
altnda geirmilerdi.) Btn bu basklara dayanp (ki bir dereceye
kadar dayandlar da; zira Quentin Reynolds'm iki srailli gazeteci
nin salad malzemeye dayanarak yazd Minister o f Death'tt
[1960, lm Bakan] sz edilen potansiyel tanklarn hibiri kr
sye karlmad) gnll olmayanlar bulmaya alsalar ne kadar
akllca davranm olurlard! Davac iddiasn kantlamak ister gibi,
bir yazar tank olarak ard. K-Zetnik -toplam a kamplarnda ka
lanlar iin kullanlan argo bir kelim e- adyla Atlantik'in iki yakasn
da da tannan bu yazar, genelevler, ecinseller ve insanlarn dier
"ilgin hikyeleriyle" ilgili olarak Auschwitz stne bir sr kitap
yazmt. eitli vesilelerle halkn karsna kt zamanlarda
yapt gibi, konumasna neden bu ad kullandn aklayarak
balad. Sylediine gre, bu bir "takma ad" deildi. "Bir ulus ar
mha gerildikten sonra dnya yeniden uyanana kadar... bir adam
armha gerildikten sonra insanlk yeniden doana kadar bu ad ta
mak zorundaym," dedi. Konumasna biraz da astrolojiyle de

vam etti: "dnyamzdan grnen, gezegenimize k saan, Auschwitzdeki kl yldzlan gibi kaderimizi etkileyen" yldz. Sra "Do
a stndeki doal olmayan gcne" gelince -buraya kadar konu
masna devam etmesini salayan bu g, imdi de durup soluklan
mak zorunda brakyordu onu- Hausner bile bu ifadeye" mdaha
le etmek zorunda hissetti ve ekine ekine, gayet kibar bir biimde,
lafa girdi: "zniniz olursa birka soru sorabilir miyim?" Mahkeme
reisi bu frsat karmad: "Bay Dinoor, ltfen, ltfen, Bay Hausner'i
ve beni dinleyin." Hayal krklna urayan, muhtemelen derinden
yaralanan tank, olanlar grnce iyice bitkin dt ve baka bir so
ruya cevap vermedi.
Bu rnek kukusuz bir istisnayd, ama normalliin ne olduunu
gsteren bir istisnayd Hikye anlatcsnn on alt, bilemedin yirmi
sene nce bana gelenler ile bu arada okuduklar, duyduklar ve ha
yal ettikleri arasnda aynm yapmakla ilgili o ender yeti yle dur
sun, hikye anlatma yeteneinin ve basitliin ne olduunu gster
miyordu. Bu zorluklar alamad, ama iddia makamnn tank seimi
konusundaki tercihini bir bakma tannm Yahudilerden yana kul
lanmasyla daha beter hale de gelmedi. Byk bir blm kendi de
neyimleriyle ilgili kitaplar yaymlam olan bu tanklar, zaten yaz
dklarn anlatyorlar ya da daha nce de tekrar tekrar anlattklar
eylerden bahsediyorlard. Geit treni, kronolojik bir sra izlemeye
ynelik nafile bir abayla, Almanyadan sekiz tankla balad. Ta
nklar, yeterince ll olmakla beraber, "hayatta kalanlardan" de
ildi; zamannda Almanya'da st dzey mevkilerde grev alan, im
di de srail'in sosyal yaamnn nde gelen simalan arasnda saylan
bu Yahudi yetkililerin hepsi Almanya'y sava balamadan nce terk
etmiti. Onlann arkasndan Prag'dan be, Avusturya'dan da bir tank
krsye kt (iddia makam Avustura'yla lgili olarak, Dr. Lwenherz'in sava srasnda balayp savan bitiminden ksa bir sre son
ra bitirdii deerli raporlarn sunmutu). Fransa, Hollanda, Dani
marka, Norve, Lksemburg, talya, Yunanistan ve Sovyet Rusya
dan birer; Romanya ve Slovakya'dan er, Macaristan'dan on ta
nk vard. Ama tanklarn ok byk bir blm, elli , Eichmann'm neredeyse hi yetkiye ve otoriteye sahip olmad Polonya
ve Litvanya'dand. (Sadece Belika ve Bulgaristan'dan tank yoktu.)
Bu insanlarn hepsi, keza mahkemeye Auschvvitz'den (on), Treblin-

kadan (drt), Chelmno'dan ve Majdanek'ten bahseden on alt kii

"arka plan tanyd". Theresienstadt iin durum biraz farklyd; zi
ra Reich topraklarndaki bu eski getto, Eichmann'n bir lde gce
sahip olduu tek kampt. Theresienstadt iin drt, Bergen-Belsen
mbadele kamp iin de bir tank vard.
Bu geit treninin sonunda-Yad Vashem'in Blteriine ifadele
ri zetlemek iin kulland tabirle- "tanklarn konu dna kma
hakk" o kadar yerlemiti ki, Hausner'n "genel manzarasn ta
mamlamak" iin yetmi celse boyunca mahkemeden izin isteme
si aslnda sadece bir formaliteydi. Elli celse kadar nce u "manza
ra resmi" iine iddetle kar kan Hkim Landau, savata Britanya
Sekizinci Ordusu'na bal bir Yahudi sava gc olan Yahudi Tuaynn eski yelerinden birinin tank olarak arlmasn hemen ka
bul etti. ddia makamnn bu son tan Aharon Hoter-Yishai artk
avukatlk yapyordu; Filistin'e yasad g dzenlemekle sorum
lu Aliyah Beth rgtnn himayesinde yrtlen, Avrupa'da hayat
ta kalan Yahudileri bulmaya ynelik giriimlerin koordinasyonuyla
grevliydi. Hayatta kalan Yahudiler, Avrupa'nn drt bir yanma da
lm sekiz milyon mltecinin, Mttefiklerin en ksa zamanda l
kesine geri gndermeyi istedii gezici bir insan ynnn arama
karmt. in kt taraf, Yahudiler de eskiden yaadklar yerlere
gnderileceklerdi. Hoter-Yishai, "sava Yahudi milletinin" yele
ri olduklarm sylediklerinde kendisinin ve dava arkadalarnn na
sl karlandklarn; "zerine mrekkeple Davud'un Yldz izil
mi bir kuma bir sopaya geirmenin" neredeyse alktan lmek
zere olan insanlar o tehlikeli kaytszlk halinden karp kendile
rine getirmeye yettiini anlatt. Ayrca, "mlteci kamplarndan ayr
lp bir biimde evin yolunu bulanlarn" dnp dolap baka bir
mlteci kampna geldiini, zira "ev" diyebilecekleri bir yerleri kal
madn anlatt. Mesela, kk bir Polonya ehrinde yaayan alt
bin Yahudiden sadece on bei hayatta kalm, bu Yahudilerin de dr
d geri dndklerinde Lehler tarafndan ldrlmt. Son olarak
da, kendisinin ve bakalarnn, Mttefiklerden nce davranp iade
giriimlerini durdurmaya altklarn, ama ou zaman ge kal
dklarn anlatt: "Theresienstadttan sa kan otuz iki bin kii var
d. Birka hafta iinde sadece drt bin kii kald. Yirmi sekiz bin ki
i ya oktan geri dnmt ya da dn yolundayd. Orada bulduu

muz drt bin Yahudiden biri biie doup byd yere geri dnme
di, nk bu arada nereye dnecekleri bel olmutu" - dnecekleri
yer o zamann Filistin'i, ksa bir sre sonra srail olacak topraklard.
Bu ifadede, belki de o zamana kadar dinlenen btn ifadelerde ol
duundan daha gl bir propaganda havas vard; ayrca gerekler
de yanltc bir biimde sunuluyordu. Kam 1944te, Auschwitz'e
giden son parti de Theresienstadt'tan ayrldktan sonra, bu kampta
tutulan insanlardan geriye sadece on bin kii kalmt. ubat 1945'
te, ulam sistemlerinin tamam neredeyse kmek zereyken, Naziler Theresienstadt'a karma evlilik yapan alt ila sekiz bin kii daha
gnderdiler. Nisan 1945'te kamp Kzl Ha'n eline geince, says
kabaca on be bini bulan btn dier Yahudiler ak yk vagonlar
na dolutular veya yollara dkldler. Bunlar Auschw.itz'den sa
kanlar, alma gruplarnda grev alan Yahudilerdi; ou Polonya
dan veya Macaristan'dan gelmiti. Ruslar 9 Mays 1945'te kamp kur
tarnca, batan beri Theresienstadt'ta tutulan pek ok ek Yahudisi
kamp hemen terk edip kendilerine bir yuva kurdular; kendi lkele
rinde kalyorlard. Ruslar salgn hastalklarn iyice artmas nedeniy
le karantina emri verince, ounluk kendi bann aresine bakmak
zorunda kald. Dolaysyla Filistinli yetkililerin bulduklar Yahudiler muhtemelen eitli nedenlerle geri dnemeyen veya dnmesine
izin verilmeyen Yahudilerdi - yani hastalar, yallar, ailesinin tam
mn kaybettii iirt tek bana kalan ve nereye gideceini bileme
yenler, vb. Btn bunlara karlk, Hoter-Yishai en temel hakikati
de dile getirdi: Gettolardan ve toplama kamplarndan sa kanla
rn, uzun bir sre dnyann vahi bir orman ve kendilerinin de av ol
duunu hissedenlerin, mutlak bir aresizlik ve terk edilmilik kbu
sundan canl kurtulanlarn tek bir dilei vard - bir daha Yahudi ol
mayan kimseyi grmeyecekleri bir yere gitmek. Filistin'deki Yahu
di yetkililerden, yasal veya yasad yollardan, yle veya byle ora
ya gidip gidemeyeceklerini, orada kendilerine kucak alp alma
yacam renmeleri gerekiyordu; yetkililerin kendilerini kna et
mesine gerek yoktu.
ok nadiren de olsa, insan bazen Hkim Landau'nun savan
kaybetmesine seviniyordu. Landau aslnda ilk malubiyetini daha
sava balamadan ald. Zira Hausner'iri ilk arka plan tan, ifade ver
meye gnll olmu birine benzemiyordu. Banda Yahudilerin e-

leneksel takkesiyle, ufak tefek, elimsiz, sa sakal kalmam, bas

ton yutmu gibi duran yal bir adamd; bir bakma "nl" saylrd,
iddia makamnn genel manzarasna neden onunla balamak istedi
i hemen anlalacakt. Bu adam Zindel Grynszpan'd; yani, daha on
yedi yandayken, 7 Kasm 1938de Paris'teki Alman Bykelilii'ne gidip nc ktip olan gen Emst vom Rath vurarak ldren
Herschel Grynszpan'm babas. Bu suikast Almanya ve Avusturya'da
pogromlan, 9 Kasmda meydana gelen ve aslnda Nihai zmn
balangc olan Kristallnacht' tetiklemti (ama Eichmann'n Nihai
zm'n hazrlk sreciyle bir ilgisi yoktu). Grynszpanm bu fiili
nin saikleri asla akla kavumad; iddia makamnn dier tan,
Grynszpanm aabeyi bu konuda konumay hi ama hi istemiyor
du. Mahkemenin Grynszpan'm yaptklarn aklamak iin sorgusuz
sualsiz kabul ettii gereke, 1938'de, ekimin son gnlerinde, arala
rnda Grynszpan ailesinin de bulunduu on yedi bin Leh Yahudisinin Alman topraklarndan kovulmasnn intikamn almak isteme
siydi. Ama bu aklamann pek asl astar yoktu. Herschel Gryn
szpan psikopatn biriydi, okulu bitirememiti, yllarca Paris senin
Brksel benim etrafta srtmt, iki ehirden de kovulmutu. Grynszpan karld Fransz mahkemesinde savunan avukat, ecinsel
ilikileriyle ilgili kafa kartrc bir hikyeye bavurmu; iade edil
dii Almanya'da hi yarglanmamt. ("Auschwitz paradoksunu",
yani su ileyen Yahudilerin canlarnn baland iddiasn kant
lamak istercesine, Grynszpan'm savatan sa kt sylenir.) Vom
Rath kesinlikle mitsiz bir kurband, aka Nazi kart fikirler be
nimsedii ve Yahudi sempatizan olduu iin Naziler peini hi b
rakmamt; ecinsellik hikyesini de muhtemelen Gestapo uydur
mutu. Grynszpan belki de hi farknda olmadan, Paris'te bir tala
iki ku vurmak -hem Almanya pogromlan iin bahane bulmak hem
de bir Nazi muanzmdan kurtulm ak- isteyen Gestapo ajanlarnn ii
ne alet olmutu. Ne var ki Gestapo ajanlan, kara almak iin Yahu
di olanlarla sapk ilikiler yaayan bir ecinsel olduunu syledik
leri vom Rath ayn zamanda bir ehit, "dnya Yahudilerinin" ald
bir kurban ilan edemeyeceklerini grememilerdi.
Ne olursa olsun, ortada bir gerek var: 1938 sonbahannda, Po
lonya hkmeti Almanya'da ikamet eden btn Yahudilerin 29
Ekim'e kadar vatandalktan karlmasn emretti. Bu emrin nede-

i muhtemelen Alman hkmetinin bu Yahudileri Polonya'ya gn

dermeye niyetlendiini renmeleri ve bunu nlemek istemeleriy
di. Byk olaslkla Zindel Grynszpan gibi insanlarn byle bir em
rin varlndan bile haberi yoktu. Grynszpan Almanya'ya 1911'de,
yirmi be yalarnda bir delikanlyken, Hanover'da bir bakkal a
mak iin gelmiti. Bu arada sekiz ocuu olmutu. 1938de bu fela
ketle karlatnda, Almanyaya geleli yirmi yedi sene olmutu;
ama pek ok insan gibi Grynszpan da vatandalk talebinde bulun
may ve kimliini deitirmeyi gerekli grmemiti. imdi de hik
yesini anlatmak iin gelmiti; savcnn sorularn dikkatle dinliyor,
laf hi dolandrmadan, olabildiince az kelimeyle ak seik ce
vaplar veriyordu.
27 Ekim 1938'de, perembe gn, saat sekizde, bir polis kap
mz alp 11 Nolu Blge Karakolu'na gitmemizi syledi. iniz
uzun srmez, yannza bir ey almanza gerek yok, pasaportlarnz
yeter dedi. Grynszpan ailesiyle, bir kz, bir olu ve karsyla sy
lenen yere gitti. Karakola varnca "oturan, dikilen bir sr insan"
grd, "ou alyordu. Polis srekli 'imzala, imzala, imzala' diye
baryordu... mzalamak zorunda kaldm, herkes imzalyordu. Bi
ri hari. Yanl hatrlamyorsam ad Gershon Silber'di, yirmi drt sa
at boyunca kede dikilmek zorunda kald. Bizi konser salonuna
gtrdler... ehrin drt bir yanndan bir sr insan vard, yaklak
alt yz kii. Cuma akamna kadar orada kaldk, yirmi drt saat bo
yunca, evet cuma akamna kadar... Sonra bizi yirmier yirmier
polis kamyonlarna, mahkm arabalarna bindirip demiryolu istas
yonuna gtrdler. Sokaklar 'Yahudiler Filistin'e defolun!' diye ba
ran insanlarla doluydu... Bizi trenlerle Almanya-Polonya snrn
daki Neubenschen'e gtrdler. Sebt gnnde vardk, sabahn alt
snda. Bir sr tren geldi, Leipzg'den, Kln'den, Dsseldorftan,
Essen'den, Biederfeld'den, Bremen'den. Hep beraber yirmi bin kii
yi buluyorduk... Sebt gnyd, 29 Ekim ... Snra varnca stm
z aradlar, paramz var m yok mu ona baktlar; yannda on mark
tan fazla olanlarn parasna el koydular. Alman kanunlar byleydi,
lke dna on marktan fazla para karamyordunuz. Almanlar 'Bu
raya gelirken cebiniz dolu muydu sanki, on markla geldiniz on
markla gideceksiniz' dediler. Polonya snrna doru, iki kilometre
kadar yrmek zorunda kaldlar; Almanlar onlar snrdan gizlice

sokmay planlyorlard. "SS'ler bizi srekli itip kakyordu, sallanan

lar dvyorlard, yol kan iindeydi. Bavullarmz aldlar, bize k
pek muamelesi yaptlar, Almanlarn etrafa nasl dehet satklarm
ilk defa o zaman grdm. 'Ko! Ko!' diye baryorlard. Biri bana
vurunca ukura dtm. Olum hemen yardma geldi, Ko, Baba,
Ko! Yoksa seni ldrecekler! dedi. Snrn ak tarafna gelince...
nce kadnlar girdi. Lehlerin hibir eyden haberi yoktu. PolonyalI
bir komutan ardlar. Baz yetkililer belgelerimizi incelediler; Po
lonya vatanda olduumuzu, zel pasaportlarmz olduunu grd
ler. Girmemize izin vermeye karar verdiler. Alt bin kiilik bir kasa
baya gtrldk, on iki bin kii kadardk. Deli gibi yamur yayor
du, herkes yorgunluktan baylmak zereydi - her tarafta yal er
keklerle kadnlar vard. ektiimiz ac bykt. Yiyecek hibir ey
yoktu, perembeden beri atk..." Askeri bir kampa gtrldler,
"bo yer olmad iin ahrlara" yerletirildiler. "Galiba [Polonya'
daki] ikinci gnmzd. lk gn Poznandan ekmek dolu bir kam
yon gelmiti, pazar gnyd. Sonra Fransa'ya,.. oluma bir mektup
yazdm: 'Almanya'ya ftektup yollama. Zbaszyn'deyiz.'
Hikyeyi anlatmas on dakikadan fazla srmedi. Yirmi drt sa
ati bulmayan bu yirmi yedi senelik anlamsz, gereksiz ykm anlat
mas bittiinde, sama fikirlere kaplmadan, "herkese ama herkese
mahkemede konuma hakk verilmeli" diye dnmeden edemi
yordunuz. Ama nihayetinde, bir trl sonu gelmeyen bu celselerde,
hikyeyi -zellikle de iirin dntrc alanna kaymadan- anlat
mann aslnda ne kadar zor olduunu; bunun iin erdemli insanla
rnki kadar saf bir ruh, katksz bir akl ve yrek masumiyeti ge
rektiini anlyordunuz. Durumadan gelmi gemi btn insanlar
arasnda, drstl Zindel Grynszpan'm l l parldayan drst
lnn kysndan geen tek bir kii bile yoktu.
Kimse Grynszpanm ifadesinin "dramatik bir an"la uzaktan ya
kndan ilgisi, olduunu syleyemezdi. Ama birka hafta sonra, hi
beklenmedik bir zamanda, tam da Hkim Landau iyice rmdan
kan ileri tekrar normal ceza mahkemesi usulne uygun hale ge
tirmek iin mitsizce rpnrken meydana gelen baka bir olay iin
de bunu sylemeden edemezdi. Tank krssnde "air ve yazar"
Abba Kovner vard. fade vermekten ziyade, insanlarn karsnda
konuma yapmaya alkn birinin rahatlyla belli bir dinleyici ki t-

leine hitap eder gibiydi. O konuurken szn kesmeye yeltenme

lerine ok ierliyordu. Mahkeme reisi, Kovnerden biraz ksa kes
mesini rica etmiti (bu durumdan ne kadar rahatsz olduu ok bel
liydi); tann savunan Hausner'e de "mahkemenin bu konuda sa
brsz davrandn ne sremeyecei"ni sylemiti (duyduklar ta
bii ki Hausner'in de houna gitmemiti). Ortaln hafif gerildii bir
srada, tank af arasnda, eskiden Alman Ordusu'nda avu olan
Anton Schmidt'in adm anmt - durumay izleyenlerin bu ismi
hi duymad sylenemezdi; zira Yad Vashem birka sene nce
Yiddi dilinde kard Blten 'inde Schmidt'in hikyesini yaymla
mt ve Amerika'da yaymlanan birka Yiddi gazete de bu hikye
yi alp kullanmt. Anton Schmidt Polonya'da, birliiyle iliii ke
silen babo Alman askerlerini toplamakla grevli bir inzibat devriyesinin bayd. Bu ii yapt srada, Yahudi partizanlarla kar
lam, tannm simalardan Bay Kovner de dahil olmak zere bu
grubun pek ok yesiyle tanm, sahte belgeler ve askeri kamyon
lar temin ederek onlara yardm etmiti. Hepsinden nemlisi: "Bunu
para iin yapmad." Bu be ay kadar, Ekim 1941'den Mart 1942'ye
kadar byle devam etti; ama Anton Schmidt sonunda yakay ele
verdi, tutuklanp idam edildi. (ddia makamnn bu hikyeyi gnde
me getirmesinin nedeni, Kovner'in Eichmann adn ilk defa Schmidt'ten duyduunu anlatmasyd; Schmidt ayrca, Ordu'da dolaan
sylentilere gre, "her eyi ayarlayan" kiinin Eichmann olduunu
sylemiti.)
Dardan, Yahudi olmayan dnyadan gelen yardma kesinlikle
ilk defa dikkat ekilmiti. ddia makam ne kadar sk "Neden isyan
etmediniz?" diye soruyorsa, Hkim Halevi de o kadar s k "Yahudiler hi yardm grd m?" diye soruyordu. Cevaplar birbirinden
ok farklyd, bir sonuca varamyorlard - "Btn dnya bize kar
yd"; Yahudileri saklayan Hristiyan ailelerin says "bir elin par
maklarm gemiyordu", toplam on bin aileden ta atlasa alts
Yahudilerin saklanmasna yardm etmiti. Ancak bir btn olarak
deerlendirildiinde, ne kadar artc da olsa, Polonya'da duru
mun btn dier Dou Avrupa lkelerindekinden daha iyi olduu
sylenebilirdi. Artk Leh bir kadnla evli olan ve srail'de yaayan
bir Yahudi, karsnn sava srasmda kendisiyle birlikte on Yahudiyi sakladn anlatt; bir bakas da kamptan kap Hristiyan bir

arkadana sndn, bu arkadann kendisine yardm ettiini

syledi. Bir tank, yeraltmdaki Lehlerin Yahudilere silah temin etti
ini ve Leh ailelerin yanlarna yerletirerek binlerce Yahudi ocuu
lmden kurtardm ne srd. Cezalar caydrcyd; mesela srf
alt yandaki bir Yahudi kz yanlarna aldlar diye Leh bir ailenin
tamamnn vahice ldrld anlatlyordu. Bir Almanla ilgili
olarak anlatlan ilk ve tek hikye Schmidtinkiydi; zira bir Almanla
ilgili dier olay sadece bir belge de geiyordu: Bir Ordu subay, ba
z polis emirlerini sabote ederek Yahudilere dolayl olarak yardm
etmiti. Subayn bana bir i gelmemiti, ama bu mesele Himmler
ile Bormann arasndaki bir yazmada gndeme getirilecek kadar
ciddiye alnmt.
Kovner'in yardm eden Alman avula ilgili hikyesinin ilk da
kikalarnda, mahkemeye derin bir sessizlik kt; salonda bulunan
lar, daha nce aralarnda anlamasma, Anton Schmidt adndaki
bu adam iin iki dakikalk sayg duruunda bulunuyor gibiydiler.
Bu iki dakikada, opak, dipsiz bir karanln iindeki bu ani k pat
lamasnda, tek bir fikir ak, su gtrmez, tartmasz bir biimde
tam ortada duruyordu ~ anlatacak byle birka hikyemiz daha ol
sayd, bugn bu mahkeme salonunda, srail'de, Almanya'da, Avru
pann tamamnda ve belki de dnyann btn lkelerinde her ey
ne kadar farkl olurdu.
Bu ezici yokluun elbette pek ok aklamas var, bu aklama
lar tekrar tekrar yaplyor. Ben meselenin zn anlatmak iin, Al
manya'da yaymlanan ve yazarn ahsi fikirlerini btn samimiyetiy
le ortaya koyan az saydaki sava ansndan birinden, Peter Bamm'
m Die Unsichtbare F/aggesinden (1952) bir bliim aktarmak isti
yorum. Rus cephesinde hizmet veren Alman Ordu doktoru Bamm,
anlarnn bir yerinde, Sivastopol'daki Yahudilerin nasl ldrld
n anlatr. "Dierleri (Bamm, terbiyesini gklere kard sra
dan askerlerden ayrmak iin, SS mobilize katliam birliklerinden
bahsederken bu deyii kullanr) Yahudi leri toplarlar ve Bamm'm bi
riminin konaklad askeri lojmann hemen bitiiindeki GPU ha
pishanesinin artk kullanlmayan blmne kapatrlar. Daha sonra,
Yahudileri gaz kamyonlarna bindirirler; kamyon ofr, birka da
kika iinde len Yahudilerin cesetlerini ehir dna gtrp tank
hendeklerine dker. "Bunu biliyorduk. Hibir ey yapmadk. Katli

am birimine cidden itiraz eden veya bu birime kar bir ey yapma

ya alanlar, yirmi drt saat iinde tutuklanr.ve ortadan kaybolur
du. amzdaki totaliter hkmetlerin en ok gelitirdikleri zel
liklerinden biri, muarzlarnn kanaatlerinden dolay bir ehit gibi,
onurlu ve etkileyici bir biimde lmesine izin vermemeleridir. By
le bir lm oumuz seve seve kabul edebilirdik. Totaliter devlet,
muarznn adsz sansz, sessiz sedasz ortadan kaybolmasn salar.
lenen su karsnda sessiz kalmaktansa lme katlanmaya cesa
ret eden biri, phesiz kendisini yok yere feda etmi olur. Ancak bu,
byle bir fedakrln ahlaki adan manidar olmad anlamina
gelmez. Sadece, pratikte bir fayda salamayaca aktr. Daha y
ce bir ahlaki anlam uruna pratikte fayda salamayacak bir feda
krlkta bulunma dncesine yrekten katlmyorduk."
avu Anton Schmidt rneinin gsterdii ey, saygnln -z i
ra bu koullar altnda terbiye, saygnlktan baka bir ey deildiiinin aslnda ne kadar bo olduu deildi. Sz konusu argmann,
ilk bakta gayet makul grnen lmcl kusuru da buydu. Totali
ter tahakkmn iyi veya kt btn edimleri yutan bu nisyan bo
luklarn yerletirmeye alt dorudur. Ama Haziran 1942den
sonra katliamlarn izini canla bala yok etmeye alan Nazilerin bu
giriimleri nasl baarszla mahkum olduysa, muarzlarnn "ad
sz sansz, sessiz sedasz ortadan kaybolmasn" salamaya ynelik
abalan da boayd. nsana zg hibir ey bu kadar kusursuz deil,
nisyan mmkn hale getirebilecek ok insan var bu dnyada. Ama
her zaman geriye hikyeyi anlatacak biri kalacaktr. Bu nedenle, en
azndan uzun vadede, hibir ey "pratikte faydasz" olamaz. Bugn
anlatacak daha fazla hikyemiz olsayd, bunlar Almanya'nn hem
yurtdmdaki itibarna hem de yurtiindeki zc ve kark duru
muna pratikte byk fayda salard. Byle hikyelerin verdii ders
basittir, bunu herkes anlayabilir. Siyasi bir bak asyla ifade ede
cek olursak sz konusu hikyeler, bu dehet ortamnda insanlann
ounun boyun eeceini, ama bazlarnn emeyeceim anlatr.
Keza Nihai zmn teklif edildii lkelerle ilgili hikye, ayn ey
daha baka yerlerde de "olabilirdi" der, ama her yerde olmad . nsa
ni adan bakarsak, bu gezegenin insanlann yaamasna uygun bir
yer olarak kalmas iin baka bir ey, daha fazlas gerekmez.

XV

Hkm, Temyiz, nfaz

ECHMANN savan son aylann Berlin'de bekleyerek geirdi, yapa

cak hibir eyi yoktu. RSHA'nm dier departmanlarnn bakanlar
Eichmann' adam yerine koymuyorlard; her gn hep beraber onun
brosunun bulunduu yerde yemek yedikleri halde, Eichmann bir
gn bile armam iard. Berlin iin "son savaa hazr olmak iin
brosunun etrafna savunma tertibat kurarak oyalanmaya alyor;
tek resmi grevini yerine getirmek iin ara sra Theresienstadt' zi
yaret ediyor, Kzl Ha yetkililerine etraf gezdiriyordu. Himmler'in
Yahudiler konusundaki yeni "insani izgisi" herkesten ok Eichmann'n iini rahatlatmt, zira "bir dahaki sefere" toplama kampla
rnda kesinlikle "ngiliz modeli" uygulanacakt. Nisan 1945te, na
diren mzakerelerde bulunduu Himmler'le son grmesini yapt;
Himmler Eichmanna Theresienstadttaki tannm Yahudiler ara
sndan yz ila iki yz kii semesini, bu Yahudileri Avusturyaya
nakletmesini ve otellere yerletirmesini emretti; zira yaknda Eisenhowerla yapaca mzakerelerde bu Yahudileri "rehine" olarak kul
lanacakt. Anlalan ne kadar abes bir i yapmasnn istendii Eichmann'a dank etmedi; "savunma tertibatn ylece brakmak zorunda
kald iin, yreinde keder", Berlin'den ayrld, ama Theresienstadt'a asla varamad, zira yaklaan Rus ordular btn yollan kapa
mt. Sonunda kendisini Theresienstadt yerine, Kaltenbrunner'in
snd Alt-Aussee'de, Avusturya'da buldu. Kaltenbrunner, Himm
ler'in "tannm rehineleriyle" ilgilenmiyordu, Eichmann'a Avustur
ya dalarnda yaplacak partizan sava iin bir komando birlii r
gtlemesini syledi. Eichmann bunu byk bir heyecanla karlad:
"Yapmaya deer bir eydi bu, houma gidecek bir grev/ Bu gre
ve hi uygun olmayan, hayat boyunca bir tfek bile grmemi yz

kadar adam toplam ve trl trl terk edilmi silahn bulunduu

bir cephanelii teslim almt ki, Himmler'in son emri geldi: "ngilizlere ve Amerikallara ate almayacak." Buraya kadard. Adam
larm evlerine yollad, o ok gvendii hukuk maviri Regierungsrat Hunsche'ye de iinde nakit ve altn para bulunan kk bir kasa
verdi: "Bu adam devletin yksek kademelerinden, denei nerelere
harcayacan bilir, gereksiz masraftan kanr, diye dndm...
nk hl, ilerleyen gnlerde yaptmz harcamalarn hesabm
vermemizi isteyeceklerini sanyordum."
Eichmann polis mfettiine kendiliinden verdii otobiyografi
yi bu szlerle bitirmek zorunda kalmt. Anlatmas sadece birka
gnn alan bu otobygrafi, deifrasyonu 3564 sayfa tutan ifade
sinin ta atlasa 315 sayfasn oluturuyordu. Braksalar daha de
vam edecekti, polise phesiz hikyenin geri kalann anlatmt da;
ama duruma yetkilileri eitli sebeplerden dolay sava sonras d
nemle ilgili ifadesini kabul etmemeye karar vermilerdi. Ne var ki,
Nrnberg'de verilen yazl ifadelerden, daha da nemlisi eskiden
devlet hizmetinde bulunmu srailli yetkili Moshe Pearlmann d
ncesizlik edip duruma balamadan drt hafta nce yaymlatt
tartmal kitab The Capture o f A dolf Eichmann'dm (Adolf Eich
mann Nasl Yakaland?) yararlanarak bu hikyeyi tamamlamak
mmkndr. Pearlman'm yazdklar phesiz, duruma hazrlkla
rndan sorumlu Bro 06!dan edinilen malzemeye dayanyordu. (Pearlman, kendisini hakl karmak iin, Eichmannm karlmasn
dan hafta nce hkmetteki iinden emekli olduunu, dolaysy
la bu kitab bir "zel ahs" olarak yazdn sylyordu. Ama bu
aklama pek ikna edici deildi, zira srail polisi Eichmannm yaka
lanacan ok byk bir olaslkla Pearlman'm emekliliinden ay
lar nce renmiti.) Kitap sraillileri zor duruma drd; zira
hem Pearlman nemli takibat dokmanlaryla ilgili bilgileri nce
den ifa etmi ve duruma yetkililerinin oktan Eichmannm ifade
sine gvenilmeyeceine kanaat getirdiklerini sylemiti, hem de
gvenilir bir kaynan Eichmann'm Buenos Aireste nasl yakalan
dyla ilgili olarak anlattklar elbette yaymlanmasn isteyecekle
ri en son eydi.
Pearlman'm anlatt hikye, eitli sylentilere dayanan nceki
masallar kadar heyecan verici deildi. Eichmann Yakn veya Orta

Dou'da hi bulunmamt, hibir Arap lkesiyle balants yoktu,

Arjantindeyken hi Almanya'ya gitmemiti, Arjantin'den baka hi
bir Latin Amerika lkesinde bulunmam, savatan sonra Nazilerin
faaliyetlerinde veya rgtlerinde hi rol oynamamt. Savan so
nunda, hl Alt-Ausseede olan ve yalnzlar oynayan Kaltenbrunner'le bir defa daha grmeye almt; ama eski efi Eichmann'la
grecek havada deildi, zira "bu adamm artk hi ans olmad
n" dnyordu. (Kendisinin de hi ans yoktu, Kaltenbrunner
Nmbergde aslacakt.) ok ksa bir sre sonra, Amerikan askerle
ri Eichmann' yakalayp SSlerin tutulduu bir kampa gtrmt;
hapishanedeki baz meslektalar onu tanyordu, yine de Eichmann'
m kim olduunu ortaya karmak, iin yaplan onca soruturma ba
arszlkla sonuland. htiyatl davranp ailesine mektup yazmad,
ldn sanmalarna izin verdi; ei bir lm belgesi edinmeye a
lt, ama kocasnn ldn gren tek tann kaynbiraderi oldu
u anlalnca bu belgeyi alamad. Be parasz kalmt, ama Eichmann'm Linz'de yaayan ailesi ona ve ocuuna sahip kt.
Kasm 1945'te, Nmberg'de ba sava sulularnn durumalar
balad; Eichmann ad bu durumalarda rahatsz edici derecede sk
geer oldu. Ocak 1946'da, Wisliceny iddia makamnn tan olarak
krsye kt ve Eichmann'n aleyhinde ifade verdi, bunun zerine
Eichmann ortadan kaybolmann daha hayrl olacana karar verdi.
Dier SS'lerin yardmyla kamptan kap Hamburg'un seksen kilo
metre gneyindeki Lneburger Heide'ye gitti, hapishanedeki arka
dalarndan birinin kardei Eichmann'a burada aa kesme ii bul
du. Otto Heninger adyla drt sene burada yaad, muhtemelen can
skntsndan patlyordu. 1950'nin balarnda SS gazilerinin gizli r
gt ODESSA'yla temas kurdu, ayn senenin mays aynda Avustur
ya zerinden talyaya geti; burada, gerek kimliinden haberdar
olan Fransisken bir rahip, Richard Klement adna dzenlenmi bir
mlteci pasaportu bulup Eichmann' Buenos Aires'e gnderdi. Tem
muzun ortalarnda, hibir zorlukla karlamadan, Katolik, bekr,
devletsiz, 37 yandaki -aslnda 44 yandayd- Ricardo Klement
olarak bir kimlik belgesi ve alma izni ald.
Hl ihtiyatlyd; kendi eliyle karsna yazdm mektupta, "o
cuklarnn amcasnn" hayatta olduunu anlatacakt. Birbirinden
farkl birok ite alt -sat temsilcilii, amarclk, tavan ift

liinde iilik-hibirinden doru drst para kazanamad, ama 1952

yaznda karsn ve ocuklarn yanna aldrd. (Bayan Eichmann,
gerek adyla, soyad Eichmann olan birinden "boanm" bir kadn
olarak - o dnemde Avusturyada ikamet etse d e- svirenin Zrih
ehrinde Alman pasaportu ald. Btn bunlarn nasl olduu gizemi
ni hep korudu. Ayrca Bayan Eichmann'm Zrih'teki Alman konso
losluuna yapt bavuru dosyas ortadan kayboldu.) Ei Arjantin'e
gelince, Eichmann ilk dzenli iine balad; Buenos Aires'teki ban
liylerden biri olan Suarezdeki Mercedes-Benz fabrikasnda nce
makina ustas, daha sonra da kalfa olarak alt. Drdnc ocuu
dounca, sylenenlere gre Klement adyla, eiyle tekrar evlendi.
Ne var ki bu pek muhtemel grnmyor, zira olu Ricardo Francis
co (muhtemelen talyan papaza hrmetinden) Klement Eichmann
olarak nfusa geti. Bu soyad, geen yllar iinde kimliiyle ilgili
olarak brakt pek ok ipucundan yalnzca birisiydi. Gelgelelim
ocuklarna gerekten Adolf Eichmann'm erkek kardei olduunu
sylemie benziyor. Yine de, Linz'deki bykannelerini, byk ba
balarn ve amcalarn gayet yakndan tanyan ocuklar, zellikle de
en bykleri muhtemelen buna pek inanmamtr; zira Eichmann'
en son dokuz yanda gren en byk olunun, yedi sene sonra Ar
jantin'de karlatklarnda babasn tanm olmas gerekir. stelik
Bayan Eichmannm Arjantin kimlii kendi adna ("Veronika Liebl
de Eichmann'' adna) dzenlenmiti; 1959'da Eichmannm vey an
nesi ldnde, ayrca bir sene sonra babas ldnde, Linzde ya
ymlanan gazete ilanlarnda ad geen vrislerden biri de Bayan
Eichmannmkiydi - bu durum, boandklar ve yeniden evlendikle
ri yolundaki btn sylentilerle eliiyordu. 1960'n balarnda, ya
kalanmasndan birka ay nce, Eichmann Buenos Aires'in en sefil
banliylerinden birinde -n e elektrik vard ne su - en byk oluyla
beraber bir gecekondu yapt ve btn aile bu eve yerleti. Muhteme
len fakirlik iinde yzyorlard, Eichmann'm hayat ok skntl ge
iyordu; ocuklar bile skntsn hafifletmeye yetmiyordu, zira
"okumakla veya yeteneklerini gelitirmekle zerre kadar" lgilenmi
yorlard.
Eichmann'm tek tesellisi, gerek kimliini oktan itiraf ettii
geni bir Nazi topluluunun yeleri karsnda durmadan konu
makt. 1955te bu durum, HollandalI gazeteci Willem S. Sassenin

Eichmann'la bir rportaj yapmasyla sonuland. Eskiden silahl SS

yesi olan Sassen sava srasnda, Hollanda vatanda olduu halde
Alman pasaportu alm; daha sonra da Belika'da, sava sulusu
olarak gyabnda lm cezas verilmiti. Eichmann rportaj iin bir
sr not ald, Sassen de bu notlar kaydetti ve ssleye ssleye yeni
den yazd; Eichmann'm kendi eliyle ald notlar daha sonra ortaya
kt ve durumasnda kant olarak sunuldu, buna karlk yapt
aklamalarn tamam mahkemeye sunulan kantlar arasnda yoktu.
Sassen'in versiyonu ilk defa Temmuz 1960ta, ksaltlm olarak, re
simli Alman dergisi D er Stern'e yaymland, daha sonra da Kasm
ve Arahk'ta Life 'da tefrika edildi. Ama Sassen, kukusuz Eichmann
m rzasyla, bu hikyeyi yaymlatmak iin drt sene nce Buenos
Aires'teki bir Time-Life muhabiriyle grmt; Eichmannm ad
nn aklanmad doru bile olsa, malzemenin ierii bilgi kayna
nn kim olduunu hi pheye yer brakmayacak ekilde gzler
nne seriyordu. in aslna baklrsa, Eichmann gerek kimliinin
ortaya kmas iin ok uramt; asl artc olan, srail Gizli
Servisinin Eichmannm Ricardo Klement adyla Arjantin'de yaa
dn renmesinin bu kadar zaman almasyd - bu bilgiye ancak
Austos 1959da ulald. srail bilgi kaynam asla ifa etmedi,
Eichmann' kendisinin bulduunu iddia eden kiilerin says bugn
-yarm dzineyi buluyor; buna karlk, Avrupa'daki kula delik
evreler" srarla, haberi yayann Rus stihbarat olduunu savunu
yor. Ne olursa olsun, asl muamma da Eichmann'm nerede saklandnn nasl kefedildii deil zaten, nasl daha nce bulunamad
. Ortaya kan gerekler asndan bakldnda, srailin bu ara
trmay iddia edildii gibi gerekten yllardr yapp yapmad p
heli hale geliyor.
Gelgelelim Eichmann' yakalayanlara kimlii konusunda en
ufak bir phe dahi yok. Yakalayanlarn "intikam almak isteyenler"
olduuyla ilgili sylentileri en bata Ben-Gurion yalanlad; 23 Ma
ys 1960'ta, kendisini deli gibi alklayan Knesset karsnda, Eichmann' "srail Gizli Servisi'nin bulduunu" duyurdu. Dr. Servatius
hem Blge Mahkemesi'nde hem de Temyiz Mahkemesinde srarla
Ben-Gurion'un ifadesinde ad geen iki kiiyi, Eichmann lke d
na karan El-Al uann kaptan pilotu Zvi Tohar' ve havayolu
irketinin yetkililerinden Yad Shimoniyi tank olarak armak is

tediini belirtti, ama bu isteini bir trl kabul ettiremedi. Basav

cnn bu talebe kar kma gerekesi, Babakann sadece "Eichmann Gizli Servisin bulduunu sylemesiydi", Ben-Gurion Eichmann' hkmet ajanlarnn kardn sylememiti. Ama iin as
l hi de yle deildi: Gizli Servis yetkilileri Eichmann' "bulma
mlard"; sadece aldklar bilginin doru olduundan emin olmak
iin batan birka deneme yapmlar, sonra da sylenen yerden alp
gelmilerdi. Ki bunu bile doru drst yapamamlard, zira Eichmann izlendiim gayet iyi biliyordu: "Yakalanmamdan aylar nce
bana, yerini bulduklarn biliyor musun diye sorsaydmz, bildiimi
ve nereden bildiimi en ince ayrntsna kadar anlatabilirdim [bun
lar basna verilmeyen polis soruturmasnn bir blmnde gei
yordu].. . Bir diki makinas fabrikas kurmak iin civardaki emlak
fiyatlarm, vs. aratrdklarn rendim - buraya fabrika kurmalar
mknszd, zira ne elektrik vard ne su. Dahas bu insanlarn Kuzey
Amerikal Yahudiler olduunu renmitim. Rahatlkla kaabilir
dim, ama yapmadm; hibir ey olmam gibi devam ettim, ii olu
runa braktm. Elimdeki belgelerle ve referanslarla nerede olsa i
bulabilirdim. Ama byle olsun istemedim.
srail'e gidip yarglanma konusunda ne kadar istekli olduunu
gsteren kantlar, Kuds'te ortaya kanlarla da snrl deildi. Her e
ye ramen, savunma makam elbette sann karldn ve "ulus
lararas hukuka aykr bir biimde srail'e getirildiini" vurgulamak
zorundayd, zira bu sayede mahkemenin Eichmann' yarglama hak
kna kar kabilirdi. Buna karlk iddia makam da hkimler de,
sann karlmasnn bir "devlet fiili" olduunu ne itiraf ettiler ne
de reddettiler. Uluslararas hukukun ihlal edilmesinin sadece Arjan
tin ve srail devletlerini ilgilendirdiini, daval haklar asndan
balayc olmadn ve bu ihlalin iki hkmetin ortak deklarasyo
nuyla "dzeltildiini" savundular. 3 Austos 1960ta yaymlanan bu
deklarasyona gre, "srail vatandalarnn, Arjantin Devleti'nin te
mel haklarn ihlal eden eylemi sonucunda ortaya kan hadise bir
karara balanmt". Mahkeme bu balamda, sz konusu sraillile
rin hkmet ajan olmasyla zel ahs olmas arasnda bir fark ol
madna kanaat getirdi. Bununla beraber savunmann da mahke
menin de dikkat ekmedii bir nokta vard: Eichmann Arjantin va
tanda olsayd, Arjantin haklarndan feragat etmeye bu kadar kolay-

raz gelmezdi. Arjantin'de sahte isimle yaad iin, hkmet koru

masndan mahmmdu; her ne kadar "Alman uyruklu" olduunu sy
lese de, Arjantin kimliine gre 23 Mays 1913'te, Tyron'n gney
dousundaki Bolzano'da doan Ricardo Kiement'ti. ltica hakkm
hi gndeme getirmemiti, zaten bunun bir faydas olmazd; zira
Arjantin, aslnda pek ok tannm Nazi suluya iltica hakk teklif
etnji olsa da, insanla kar su ileyenlerin "siyasi sulu addedi
lemeyeceini" belirten uluslararas bir konvansiyona imza atmt.
Btn bunlar Eichmann devletsiz yapmyor, yasal olarak Alman
vatandalndan yoksun brakmyordu; ama Bat Alman cumhuri
yetine, yurtdndaki vatandalarna olaan koullarda salayabile
cei korumay esirgemek iin iyi bir bahane sunuyordu. Baka bir
deyile, bir sr emsale dayanan sayfalar dolusu yasal argmana
baknca, insan en sonunda adam karmann en sk rastlanan tutuk
lama biimlerinden biri olduu izlenimine kapsa da, Kuds mah
kemesinin Eichmann yarglamasn mmkn klan onun de facto
devletsiziinden baka bir ey deildi. Eichmann, hukuktan o ka
dar anlamasa da, bu durumu muhtemelen anlayla karlamt; zi
ra kendi kariyerinden, devletsiz insanlara ne isterseniz yapabilece
inizi gayet iyi biliyordu; Yahudileri yok etmenin yolunu aan da
devletsiz braklmalar olmutu. Ama byle inceliklere kafa yoracak
havada deildi; zira srail'e gidip yarglanmay kendi isteiyle kabul
ettii doru olmasa bile, beklenenden ok daha az zorluk kard
na phe yoktu. Az da ne kelime, hi zorluk karmamt.
11 Mays 960'ta, sabah alt buuk sularnda, her zamanki gibi
iyerinden eve dnd otobsten inince, adam Eichmann' gz
ap kapayncaya kadar yakalayp apar topar motoru alr haldeki
bir arabaya bindirmi ve Buenos Aires'in gzden rak banliylerin
den birinde bulunan kiralk bir eve gtrm. Eichmann' ne baylt
mlar ne balamlar ne de kelepelemiler; hi iddete bavurul
mad iin bunun profesyonel bir i olduunu hemen anlam, kl
na bile zarar gelmeyecekti. Kim olduu sorulunca hemen Almanca
olarak "leh bin A dolf Eichmann" (Ben Adolf Eichmann) cevabn
vermi ve szlerine artc bir biimde yle devam etmi: "srail
lilerin elinde olduumu biliyorum." (Daha sonra, Ben-Gurion'un ken
disinin bulunup yakalanmasn emrettiini gazetede okuduunu
syleyecekti.) sraillilerin esirlerini srail'e gtrecek El-Al uam

bekledikleri sekiz gn bir yataa bal olarak geirmi, zaten b

tn olan biten iinde ikyet ettii tek ey buydu. Yakalandnn
ikinci gn, bir srail mahkemesi tarafndan yarglanmaya itiraz ol
madn yazl olarak bildirmesi istenmi; ifade oktan hazrd tabii
ki, tek yapmas gereken bu hazr ifadeyi kopyalamakt. Gelgelelim
artc bir talepte bulunup srarla kendi metnini yazmak istemi;
aadaki cmlelerden de anlald gibi, muhtemelen hazr metnin
ilk cmlelerinden yararlanm: "Ben, aada imzas bulunan Adolf
Eichmann, ibu bildirgeyle, gerek kimliim aa ktndan, ada
letten kamaya almay artk bo bir aba olarak grdm, ken
di hr irademle arz ederim. sraile gidip yarglanmaya, yetkili bir
hukuk mahkemesine kmaya hazr olduumu beyan ederim. Bana
salanacak hukuki danmanlkla, [muhtemelen kopyalad blm
burada bitiyor] Almanya'da verdiim devlet hizmetinin son yllarn
da gerekletirdiim faaliyetlerle ilgili gerekleri arptmadan, ge
lecek nesiller gerekleri rensin diye yazacam. Bu ifadeyi birta
km vaatler karlnda veya tehdit edildiim iin deil, kendi hr
irademle veriyorum. Nihayetinde kendimle barp huzur bulmak
tan baka bir dileim yok. Btn ayrntlar hatrlayamadmdan
ve baz gerekleri birbirine kartrabileceimi dndmden, ba
na hakikati bulma yolunda faydas dokunacak belgelerin ve yazl
ifadelerin salanmas konusunda yardm istiyorum." mza: "Adolf
Eichmann, Buenos Aires, Mays 1960." (Kukusuz sahte olmayan
bu belgenin tek tuhaf taraf, ayn kanda imzalandnn belirtilmemesidir. Bu eksiklik mektubun Arjantin'de deil de Eichmann'n
22 Maysta getirildii Kudste yazlm olabileceinden phelen-,
memize yol aar. Mektup duruma iin ok da gerekli deildi, iddia
makam mahkemeye kant olarak sunduu bu belgeye pek nem
vermiyordu; tahmin edilecei gibi, asl nemli olan, srail'in Arjan
tin hkmetine yazd ilk resmi mektuptu. Mahkemede Eichmann'
a mektupla ilgili sorular soran Servatus, bu belgenin ne zaman ya
zldndan bahsetmedi, keza tam tarihi Eichmann da veremezdi. Zi
ra avukatnn san ynlendirmek in sorduu bir soruya cevaben,
biraz gnlsz de olsa, bu ifadeyi Buenos Aires'teki o banliyde ya
taa bal bir haldeyken, bask altnda verdiini dorulad. Muhte
melen konu hakknda zaten bilgi sahibi olan iddia makam, Eichmann' bu meseleyle ilgili olarak apraz sorguya almad; konu ne ka

dar abuk kapanrsa, phesiz o kadar iyiydi.) Bayan Eichmann ko

casnn kaybolduunu Arjantin polisine bildirmi, ama gerek kim
liinden hi bahsetmemiti; dolaysyla tren istasyonlar, otobanlar
ve havaalanlar kontrol edilmemiti. sraillilerin ans vard, zira po
lis alarma geseydi, Eichmann' yakaladktan tam on gn sonra giz
lice lke dna karmalar asla mmkn olmazd.
Eichmann'm duruma yetkilileriyle ibirlii yapmaya dnden
raz olmasnn iki nedeni vard. (Eichmannm yalancnn biri oldu
una inanan hkimler bile, u soruya ne cevap vereceklerini bileme
diklerini itiraf etmek zorunda kaldlar: Sank, Bakomiser Lesse
btn o su unsuru tekil eden ayrntlar neden anlatt; grnrde
hibir kant yokken, zellikle de Douya yapt yolculuklardan
bahsederek mezalimi kendi gzleriyle grdn neden itiraf etti?)
Yakalanmasndan yllarca nce Arjantin'de, adn saklamaktan ne
kadar rahatsz olduunu yazmt; muhtemelen kendisi hakknda ne
kadar ok ey okursa, bkknl da o kadar artyordu. srailde yap
t ikinci aklama ok daha arpcyd: "Bir buuk sene kadar n
ce [yani 1959 sonbaharnda], Almanyadan yeni dnen bir tandm
baz Alman genlerinin tuhaf bir sululuk duygusuna kapldn
anlatt... bu sululuk kompleksi benim gzmde, szgelimi iinde
ki insanlarla aya inen ilk uzay mekii gibi bir dnm noktasyd.
dnyamdaki en nemli meselelerden biri haline geldi, bunjn etra
fnda pek ok fikir ekillendi. Bu nedenle kamadm... peimdeki
komando birliinin bana giderek yaklatn biliyordum... Alman
genlerinin, zerimde derin bir etki brakan sululuk duygusuyla il
gili bu konumalardan sonra, kamaya hakkm olmadn hisset
tim. Bu soruturmann en banda verdiim yazl ifadeyle... herke
sin gz nnde kendimi asmay da ite bu nedenle teklif ettim. Al
man genlerinin belini bken bu sululuk duygusunu hafifletmek
iin zerime deni yapmak istedim, zira bu genler masumdu;
olup bitenler, babalarnn son savata yaptklar nihayetinde onlarn
suu deildi" - bu arada, Eichmann hl bir bakma "savan Alman
Reichna dayatld" izlenimi yaratyordu. Elbette bo laflard
bunlar. Neden kendi zgr iradesiyle Almanyaya gidip teslim ol
mamt o halde? Bu soru sorulduunda, Alman mahkemelerinin
kendisi gibi insanlarla ilgili meseleleri ele almak iin gerekli "nes
nellikten" hl yoksun olduunu dndn syledi. Bir srail

mahkemesi tarafndan yarglanmay tercih ederse-bir bakma bunu

demeye getiriyordu ama byle bir eyin olmas kesinlikle imknsz
d - srail hkmetine zaman kazandrabilir ve onlar pek ok skn
tdan kurtarabilirdi. Bu tr konumalarn Eichmann'a bir tr sevin
hissi verdiinden bahsetmitik; ite srail hapishanesinde kald
zamanlarda da buna benzer bir hisle doldu ii. Bu his, lme bile so
ukkanllkla yaklamasn salad - polis soruturmasnn banda,
"beni bekleyen cezann idam olduunu biliyorum" demiti.
Bu bo laflarda biraz hakikat pay vard ve bu hakikat de savun
mann sana ynelttii o soruyla gn yzne kacakt. Malum ne
denlerden dolay, srail hkmeti Eichmann'a yabanc bir avukat
atamaya karar vermiti. 14 Temmuz 1960'ta, Eichmann'm aka r
za gstermesiyle polis soruturmasnn balamasndan alt hafta
sonra, savunmas iin u avukattan birini seebilecei bildirildi:
ailesinin nerdii Dr. Robert Servatius (Servatius Eichmann'm
Linz'deki vey erkek kardeini telefonla arayarak Eichmann' sa
vunmay teklif etmiti), artk ilide yaayan baka bir Alman avu
kat ve duruma yetkilileriyle temasa geen, New York merkezli bir
Amerikan hukuk firmas. (Sadece Dr. Servatius'un ad akland.)
Baka olaslklar da vard elbette, b ii iyice aratrmak Eichmann'
m hakkyd, tekrar tekrar hi acele etmemesini sylyorlard. Eich
mann bunu yapmad, bir rpda Dr. Servatius'u tutmay istediini
syledi; zira bu avukat vey kardeinin tandyd anlalan, hem
baka sava sulularn da savunmutu; hemen gerekli evraklar im
zalamak istiyordu. Yarm saat sonra akl bana geldi: Duruma
"devasa boyutlara" ulaabilir, "korkun bir sre" haline gelebilir
di; iddia makamnn bir sr avukat vard, buna karlk Servatius'
un btn malzemeyi tek bana "tasnif etmesi" zordu. Polis yetkili
leri Eichmanna, Servatius'un vekalet talebiyle ilgili bir mektupta
"bir grup avukata bakanlk edeceini" belirttiini hatrlattlar (ama
Servatius bunu hi yapmad); ayrca "Dr. Servatius'un mahkeme
huzuruna tek bana kacann dnlemeyeceini, bunun fizik
sel olarak pek mmkn olmadn" eklediler. Ama Servatius mah
keme huzuruna ou zaman tek bana kacakt. Btn bunlarn
sonucunda, Eichmann savunma avukatnn ba yardmcs haline
geldi; "gelecek nesiller iin" kitaplar yazmaktan baka, davann ba
ndan sonuna kadar sabah akam alt.

29 Haziran 1961de, 11 Nisan'da yaplan al durumasndan on

hafta sonra, iddia makam baka sorusu olmadn syledi ve san
Dr. Servatius'a brakt, yz on drt celseden sonra asl dava i
lemleri bitti. Bunun zerine drt aylna ara verildi, mahkeme ka
rarm aklamak zere 11 Arahkta tekrar topland. ki gn sren
be celse boyunca, hkim hkmn iki yz krk drt blmn
okudu. Kabul grmesi halinde Eichmann' "ba sava sulusu" ko
numuna getirecek "komplo" sulamas dt, dolaysyla Nihai
zm le ilgili btn sorumluluklar otomatikman ortadan kalkt. Ba
z noktalarda aklansa da, Eichmann iddianamenin on be maddesin
den sulu bulundu. "Bakalaryla birlikte Yahudi halkna kar", ya
ni insanlar yok etme maksadyla Yahudilere kar sular ilemiti:
(1) "milyonlarca Yahudinin lmne neden olmutu", (2) "milyon
larca Yahudiyi muhtemelen fiziksel olarak sonlarm hazrlayan ko
ullarda yaamak" zorunda brakmt, (3) bu insanlarn "ruhlarnda
ve bedenlerinde ciddi hasarlara yol amt" ve (4) Theresienstadt'ta
"doum yapmay yasaklam ve hamileliin nlenmesini emret
miti". Ama Eichmann Fhrerin emrini rendii Austos 1941
den nceki dnemle ilgili btn sulamalardan; Berlin, Viyana ve
Pragdaki gemi faaliyetlerinden akland, zira "Yahudi halkn or
tadan kaldrmak gibi bir niyeti" yoktu. Bunlar iddianamenin ilk drt
maddesiydi. 5-12. Maddeler "insanla kar sularla" ilgiliydi - s
rail hukukundaki tuhaf kavramlardan biriydi bu; zira hem Yahudiler dndaki halklara kar yapld takdirde soykrm hem de ko
ca bir halk ortadan kaldrma niyetiyle ilenmedii takdirde, ister
Yahudilere ister Yahudi olmayanlara kar ilensin, cinayet de dahil
olmak zere btn dier sulan kapsyordu. Dolaysyla Eichmann'
m Fhrerin emrinden nce yapt her ey ve Yahudi olmayanlara
kar btn fiilleri toptan insanla kar sular kategorisine giriyor
du, bunlara bir de sonradan Yahudilere kar ilemi olduu sular
eklenmiti, zira bunlar da adi sulard. Sonu olarak 5. Maddede, 1.
ve 2. Madde'de saylan sulardan mahkm edildi; 6. Maddede "rk
lar, dinleri ve siyasi grleri nedeniyle Yahudilere zulmetmekten"
sulu bulundu; 7. Madde "cinayetle balantl olarak... bu Yahudilerin... mallarn yamalamakla" ilgiliydi; 8. Madde btn bu fiil

leri tekrar "sava sulan" bal altnda topluyordu, zira ou sa

va srasnda ilenen sulard. 9.-12. Maddeler Yahudi olmayanlara
kar ilenen sularla ilgiliydi: 9. Madde'ye gre "yz binlerce Lehi
evlerinden kovmak"tan suluydu, 10. Maddeye gre "on drt bin
Slavm Yugoslavya'dan kovulmasndan" suluydu, 11. Madde'ye g
re "binlerce ingenenin Auschwitz'e" nakledilmesinden sorumluy
du. Ama hkimler, "sann ingeneleri lme gnderdiini bildi
inin, mahkeme huzurunda kantlanmadna" kanaat getirdiler bu da "Yahudi halkna kar sular" dnda bir soyknm suundan
mahkm edilmediini gsteriyordu. Bu karan anlamak biraz zordu;
zira ingenelerin imha edildiim herkes biliyordu, dahas polis so
ruturmas srasnda durumdan haberdar olduunu Eichmann da iti
raf etmiti: Beli belirsiz de olsa, Himmler'den bir emir aldm ha
trlyordu; buna gre Yahudilerle ilgili "direktifler" vard ama in
genelerle ilgili tek bir direktif bile yoktu, ayrca "ingene mesele
siyle" -"kkenleri, detleri, gelenekleri, rgtleri... folklorlar...
ekonomileriyle"- ilgili hibir "aratrma" yaplmamt. Eichmann'
m departman otuz bin ingenenin Reich topraklarndan "tahliye
siyle" grevlendirilmiti, ayrntlar pek hatrlayamyordu, nk
dardan bu ie karan kimse olmamt, ama Yahudiler gibi in
genelerin de imha edilmek zere gnderildiinden hi phesi yok
tu. Yahudilerin imhasndan nasl suluysa, ingenelerin imhasn
dan da suluydu. 12. Madde Heydrich suikastinden sonra halk kat
ledilen ek kasabas Ldceten doksan ocuun nakledilmesiy
le ilgiliydi; gelgeldim, yerinde bir kararla, bu ocuklar ldrme
suundan akland. Son maddeye gre, Nmberg Durumala
rnda "kriminal" rgt snfnda deerlendirilen drt rgtten
ne ye olmaktan mahkm edildi - SS, Gvenlik Servisi yani SD ve
Gizli Devlet Polisi yani Gestapo. (Drdnc rgt Nasyonal Sosya
list Parti'nin lider mfrezesiydi, ama bu rgtten bahsedilmedi, zira
Eichmann'm parti liderlerinden olmad akt.) Mays 1940tan
nceki yelii, hafif sular iin zamanamna (yirmi sene) uru
yordu. (Eichmannm yargland 1950 tarihli Kanuna gre, ar
sular zamanamna tabi deildir ve res judicaa (kaziyyei muha
keme) argman byle durumlarda balayc deildir - "daha nce
uluslararas bir mahkemede veya yabanc bir devletin mahkemesin
de yarglanm bile olsa", sz konusu kii ayn sutan dolay srail

de tekrar yarglanabilir.) 1.-12. Maddelerde saylan btn sularn

karl lm cezasyd.
Hatrlayacak olursak, Eichmann srarla sadece itham edildii
sulara "yardm ve yataklktan" sorumlu tutulabileceini, hibir za
man kastn apak olduu bir su ilemediini savunmutu. Neyse
ki hkimler, iddia makamnn Eichmannm bu konuda yanldn
ispatlayamadm fark ettiler. Zira nemli bir noktayd bu; sradan
olduunu syleyemeyeceimiz bu suun ve sradan olduunu sy
leyemeyeceimiz bu sulunun zyle ilgiliydi. Dolaysyla tuhaf
bir biimde, aslnda lm kamplarnda "cinayet aletini kendi elle
riyle kullananlarn kamplarda kalanlar olduu da fark edildi. H
kimlerin bu noktayla lgili olarak syledikleri dorudan da te, ha
kikatin ta kendisiydi: "Ceza Kanununun 23. Maddesi uyarnca, sa
nn faaliyetleri, tavsiye verme suretiyle sua azmettirme ve ba
kalarnn iledii sua yardmdr. Ancak, "sz edilen suun ne ka
dar byk ve ne kadar karmak olduu, farkl dzeylerde farkl fa
aliyetlerle pek ok insann -planlayanlarn, organize edenlerin, bu
fiillerde bulunanlarn- katlmyla gerekletirildii gz nnde
bulundurulursa, her zamanki gibi cinayete azmettirme ve yardm
kavramlarna bavurmann faydas yoktur. Zira bu sular hem kur
banlarn hem de suu ileyenlerin says bakmndan kitlesel sular
dr; sorumluluk derecesi asndan, sua katlanlann kurban fiilen
ldren katile yakn veya uzak olmalarnn hibir nemi yoktur. Bi
lakis genelde cinayet aletini kendi elleriyle kullanan kiiden uzak
laldka, sorumluluk derecesi artar [italikler bana ait]".
Kararn okunmasndan sonra olanlar rutin eylerdi. ddia maka
m bir kere daha sz alp lm cezas talep ettii uzun bir konuma
yapt, hafifletici nedenler olmadndan dolay byle bir ceza veril
mesi gerekirdi; Dr. Servatiusun buna karlk verdii cevap da da
ha nce hi olmad kadar ksayd: Sank "devlet fiillerinde" bu
lunmutu, sann bana gelenler daha sonra baka birinin de ba
na gelebilirdi, uygar dnyann tamam bu sorunla kar karyayd,
Eichmann "gnah keisiydi; Alman hkmeti srf sorumluluktan
kurtulmak iin, uluslararas hukuka ramen, onu Kuds mahkeme
sine terk etmiti. Mahkemenin Eichmann' yarglamaya yeterli ol
duunu asla kabul etmeyen Dr. Servatius'a gre, bu durum ancak
san "temsili kapasiteyle, [bir Alman mahkemesinin] uhdesinde

olan hukuki gleri temsilen" yarglamak eklinde yorumlanabilir

di - daha dorusu bir Alman savc durumu byle yorumluyordu.
Dr. Servatius nceden de mahkemenin san beraat ettirmesini ta
lep etmi; zira Arjantin yasalarna gre, "karlmasndan ok ksa
bir sre nce", 7 Mays 1960'ta, sann itham edildii sularn za
manamna uradn ve cezai soruturmaya tabi olmaktan kt
n savunmutu. Keza bu sefer de sann lm cezasna arptrlamayacan, zira Almanyada lm cezasnn kaldrldn ne s
ryordu.
Srada Bichmann'm son ifadesi vard: Adaletin yerini bulmas
yolundaki btn mitleri suya dt; her zaman hakikati anlatmak
iin elinden gelenin en iyisini yapm olsa da, mahkeme ona inan
mamt. Mahkeme onu anlamad: Asla Yahudilerden nefret etme
miti, asla bir insann ldrlmesini istememiti. Suu itaatinden
kaynaklanyordu, oysa itaat her zaman bir erdem olarak methedilirdi. Nazi liderleri onun erdemini istismar etmiti. Yneticilerden de
ildi, kurband; lm cezas sadece yneticilere mstahakt. (D
k rtbeli dier sava sulular gibi iyice ileri gidip, ona "sorumlu
luklar1 dert etmemesi gerektii sylendiinden; kap -intihar
ederek veya aslarak- onlar "terk ettikleri" iin, asl sorumlular
mahkemeye Jkarmamn artk mmkn olmadndan ikyet etme
di.) "Beni yle gstermeye alsalar da ben canavar deilim," dedi
Eichmann. Br safsataya kurban gittim." "Gnah keisi" lafn kullanmasa da, Servatiusun sylediklerini onaylyordu: "Bakalarnn
yaptklarnn cezasn ekmek zorunda olduu iin byk bir zn
t duyuyordu." ki gn sonra, 15 Aralk 1961 Cuma, sabah dokuz
da, lm cezas ilan edildi.

ay sonra, 22Mart 1962'de, Temyiz Mahkemesinde, yani srail

Yksek Mahkemesi'nde, Itzhak Olshan'm bakanlndaki be h
kimin huzurunda temyiz ilemleri balad. ddia makamn temsil
eden Hausner bu sefer de drt asistanla beraber geldi, savunma ma
kamn temsil eden Dr. Servatius her zamanki gibi yalnzd. Savun
ma avukat, mahkemenin yetersizliiyle ilgili btn eski argman
larn tekrarlad; Bat Alman hkmetini sann iadesiyle ilgili i
lemleri balatmaya ikna etmeye ynelik btn abalar sonusuz

kaldndan, bu sefer de srailin san iade etmeyi teklif etmesini

istiyordu. Yeni bir tank listesi getirmiti, ama bu listedekilerin hi
biri "yeni kant" saylabilecek bir ey sunmuyordu muhtemelen. Bu
listede, Eichmann'n hayat boyunca yzn bile grmedii ve ad
n da muhtemelen ilk defa Kudste duyduu Dr. Hans Globke'nin;
daha da ilginci, on yl nce len Chaim Weizmannrn da ad gei
yordu. Savunma karmakarkt, inanlmaz hatalarla doluydu (sz
gelimi savunma, iddia makamnn nceden mahkemeye sunmu ol
duu bir kantn Franszca tercmesini yeni bir kant gibi sunmu
tu, iki ayr durumda belgeleri yanl yorumlamt, vb.); mahkeme
ye ynelik bir hakaret gibi grnebilecek belli bal noktalarn su
numunda gsterilen zenin yannda, geneldeki dikkatsizlikler iyice
gze batyordu: Gazla ldrme yine "medikal bir mesele" olarak
ele almyordu; bir Yahudi mahkemesinin san Lidiceli ocuklarn
kaderi konusunda yarglamaya hakk yoktu, zira bu ocuklar Yahu
di deildi; srail'deki hukuki prosedr Avrupa'dakine taban tabana
ztt, milli kkenleri nedeniyle Eichmann Avrupa'dakine gre yarg
lanmalyd; davalnn savunma iin kant bulmas gerekiyordu ama
sank bunu yapamyordu, zira srail'de savunmann ne tan ne de
dokman vard. Uzun lafn ksas, bu duruma byk bir hakszlk
t, verilen karar hi adil deildi.
Temyiz mahkemesi ilemleri sadece bir hafta srd, daha sonra
mahkemeye iki aylna ara verildi. 29 Mays 1962'de ikinci karar
okundu - ilki kadar hacimli olmasa da, resmi sayfa formatmda, tek
satr aralkla, tam 51 sayfa tutuyordu. Grne baklrsa her adan
Blge Mahkemesi'nn kararn doruluyordu, bunun iin iki ay za
mana ve 51 sayfalk bir belgeye gerek yoktu Temyiz mahkemesinin
karar, aksi iddia edilse de, aslnda ilk mahkemenin kararnn reviz
yonundan ibaretti. lk kararla arasndaki en belirgin fark, "temyiz
iin bavuran tarafn 'stlerinden emir almadn" iddia etmesiydi;
"Eichmann kendi kendisinin amiriydi, Yahudi meselesiyle ilgili b
tn emirleri o vermiti"; dahas "nemi asndan, Mller de dahil
olmak zere btn stlerini glgede brakrd". Ayrca, Eichmann
diye biri hi olmasayd Yahudilerin kaderinin yine deimeyecei
ni ne sren savunmann bu apak argmanna karlk, hkimler
"Eichmannn ve su ortaklarnn o fanatik cokusu ve dinmek bil
meyen kana susaml olmasayd, Nihai zm asla milyonlarca

Yahudiye zulmetmek ve ikence ektirmek gibi korkun biimlere

brnmezdi" cevabm verdiler. srail Yksek Mahkemesi iddia ma
kamnn argmanlarn kabul etmekle kalmam, kulland dili de
benimsemiti.
Ayn gn, 29 Mays'ta, srail Cumhurbakan Itzhak Ben-Zvi
Eichmann'n af talebini ieren belgeyi ald. Eichmann, "avukatnn
talimatlar dorultusunda", el yazsyla drt sayfa uzunluunda b ir'
belge hazrlam ve einin ve Linzdeki ailesinin mektuplarn ekle
miti. Cumhurbakan ayrca dnyann drt bir yanndan Eichmann
iin af talep eden yzlerce mektup ald. Bu mektuplar yazanlar ara
snda Amerikan Hahamlar Merkez Heyeti, bu lkedeki Reformcu
Yahudiler Birlinin temsilcileri, Kudsteki Yahudi niversitesinden bir grup profesr (Martin Buberin ba ektii bu profesrler
davaya en batan kar kmlard, imdi de Ben-Gurionu af iin
araya girmeye ikna etmeye alyorlard) gze arpyordu. Yksek
Mahkeme'nin kararn aklamasndan iki gn sonra, 31 Mays'ta,
Ben-Zvi btn af taleplerini reddetti; ayn gn iinde (aramba)
gece yarsndan ksa bir sre nce, Eichmann asld, bedeni yaklp
klleri srail karasularnn dnda Akdeniz'e dkld.
Eichmann'n ne kadar ksa bir sre iinde idam edildiini anla
mak iin, bir sonraki pazartesiden nce idam gerekletirmeye uy
gun tek gnn perembe olduunu; zira cuma, cumartesi ve pazar
gnlerinin lkedeki mezhepten birine veya tekine gre tatil sa
yldm gz nnde bulundurmak yeter. nfaz, Eichmann af talebi
nin reddedildiim rendikten en fazla iki saat sonra gerekletiril
di; son yemee bile vakit kalmamt. Dr. Servatius'un mvekkilini
kurtarmak iin son dakikada yapt iki hamle bu durumu gayet iyi
aklar - Servatius, byle bir zamanda bile, hkmeti Eichmann'n
iadesini talep etmeye zorlamak iin bir Bat Alman mahkemesine
bavuruda bulundu ve nsan Haklarm ve Temel zgrlkleri Koru
ma Konvansiyonumun 25. Maddesine bavuracan syleyerek gz
da vermeye alt. Eichmann'n talebi reddedildiinde ne Dr. Ser
vatius ne de asistan srail'deydi; srail hkmeti muhtemelen, zaten
iki senedir devam eden bu davay, savunmann infaz tarihini ertelet
mek iin bavurmasna bile imkn vermeden kapatmak istiyordu.
lm cezas bekleniyordu, neredeyse hi kimse buna kar k
myordu, ama infaz sraillilerin gerekletirdii renilince her

ey deiti. Protestolar ksa srd, ama her taraftan ve nfuzlu, iti

barl kiilerden gelmiti. En yaygn argman, Eichmannm iledii
fiillerin insani ceza olanaklarn kat kat at, bu kadar byk su
lar iin lm cezas vermenin anlamsz olduu yolundayd - bu bir
bakma doruydu tabii, ama milyonlar katleden birinin srf bu yz
den lm cezasndan kurtulabilecei anlamna gelmiyordu. Kk
bir kesim, lm cezasnn "yaratclktan uzak" olduunu sylyor
ve gayet yaratc neriler sunuyordu - Szgelimi, Eichmann "haya
tnn geri kalann, Negevin o scaktan kavrulan topraklarnda ar
i cezasyla geirmeliydi, yurtlarn yeniden ina eden Yahudilere
yardm etmek iin alm teri dkmeliydi", bu cezaya bir gnden faz
la dayanamazd (aynca, srailde gney lne bir srgn yeri g
zyle baklmadna phe yoktu). Veya srail, Madison Bulvar gi
bi "ulvi yksekliklere ulamal, "anlalr olann, hukuki, siyasi ve
hatta insani fikirlerin" zerine ykselmeliydi; bunun iin de sulu
nun yakalanmasnda, yarglanmasnda" rol oynayanlar "bir araya
getirilecek ve sulu herkesin gz nnde cezalandrlacakt Eichmann kelepeler ve prangalar iinde tehir edilirken, televiz
yon kameralar ve radyo mikrofonlaryla, yakalanmasnda ve yarg
lanmasnda rol oynayanlar yzyln kahramanlar ilan edilecekti".
Martin Buber infaz "tarihi bir hata" olarak nitelendirdi, zira in
faz "pek ok Alman gencinin hissettii sululuk duygusunun kefa
reti olarak grlebilirdi - bu argman, tuhaf bir biimde Eichmann'm konuyla ilgili fikirlerini artryordu; buna karlk Bu
ber, Eichmann'n Alman genlerinin belini bken sululuk duygu
sunu ortadan kaldrmak iin kendini herkesin gz nnde asmay
istediini bilmiyordu. (Buber gibi hem itibar sahibi hem de tann
m bir adamn bu iyice reklam edilen sululuk duygusunun aslnda
ne kadar yapmack olduunu grememesi tuhaftr. Yanl bir ey
yapmad halde sululuk duygusu hissetmek insan tatmin eder:
Ne soylu bir davran ama! Buna karlk suu kabul etmek ve tv
be etmek daha zor ve phesiz daha skntldr. Alman genleri ha
yatn her alannda, yetkili konumlarda bulunan, devlet kademele
rinde yer alan ve dpedz sulu olan ama sululuk duymayan in
sanlarla epeevre kuatlmtr. Normalde insan bu duruma fkele
nir, ama fkelenmek son derece tehlikelidir - hem ruh ve beden a
sndan hem de insann kariyeri nnde dikilecek ciddi bir engel ola-

rak tehlikelidir. Anne Frank'in Hatra Defteri veya Eichmann du

rumas zerine kopan yaygaralar vesilesiyle bize ara ara isterik
sululuk duygusu patlamalar sunan bu Alman genleri gemiin,
babalarnn iledikleri sularn arl altnda ezilmiyor; daha ziya
de tam da imdiki zaman ve fiili sorunlar ucuz bir duygusallk ha
line getirmeye zorlanmaktan kamaya alyorlar!) Profesr Buber, Eichmann'a pek "acmadm", "sadece yaptklarn yrekten
anlad insanlara" acyabileceini syleyerek devam etti szlerine
ve yiar nce Almanyada syledii bir eyi zerine basa basa tek
rar etti: nc Reich eylemlerinde rol oynayanlarn "sadece insan
gibi grnmeleri asndan kendisine benzediklerini" dile getirdi.
Byle ulvi bir tavr taknmak, Eichmann' yarglayanlar asndan
elbette byk bir lkst; zira hukukun nvarsaym tam da itham et- tiklerimizin, yargladklarmzm ve mahkm ettiklerimizin de insan
olduudur. Bildiim kadaryla, Eichmann'm infaz hakkndaki sz
leri kaytlara geen tek felsefeci Buberdi (duruma balamadan k
sa bir sre nce, Kari Jaspers de Basel'de bir radyoya rportaj ver
miti; Jaspers sonradan D er M onatta yaymlanan bu rportajnda,
uluslararas bir mahkemenin gerekliliini savunuyordu); dolaysy
la Buber'in, Eichmann'm ve yaptklarnn ortaya koyduu sorunlar
dan mmkn olduunca uzak durmas; insan hayal krklna u
ratyordu.
Prensipte lm cezasna kaytsz artsz kar olanlardan nere
deyse hi ses kmad; bu insanlarn argmanlar meruluunu koru
yacakt, zira argmanlarn bu dava zelinde ele almaya gerek duy
mamlard. Sanki -bence hakl olarak- bu davann sonunda k gr
medikleri iin mcadele etmemilerdi.
Eichmann daraama giderken kendinden ok emindi. Bir ie
krmz arap istemi ve yarm imiti. Birlikte Kutsal Kitap oku
may teklif eden Protestan Papaz William Hullm yardm teklifini
reddetmiti: Sadece iki saati vard yaayacak, yani "kaybedecek vak
ti" yoktu. Hcresiyle infaz yeri arasndaki elli metrelik mesafeyi
yrrken soukkanl grnyor, dimdik duruyordu, elleri arkadan
balyd. Gardiyanlar bileklerini ve dizlerini baladklar zaman,
dik durabilmek iin balan biraz gevetmelerini istedi. Yzn r
ten siyah bir balk takmay teklif ettiklerinde, "htiyacm yok," de
di. Kendisine tam anlamyla hkimdi, daha dorusu tam anlamyla

kendisiydi. Son szlerindeki abartl aptallk bunu gayet ikna edici

bir biimde ortaya koyuyordu. zerine basa basa deist olduunu
syledi, Nazilerin kulland bu tabirle Hristiyan olmadn ve
lmden sonra yaama inanmadm anlatmaya alyordu. Szle
rine yle devam etti: "Baylar, ksa bir sre sonra tekrar grece
iz. Btn insanlarn kaderi bu. ok yaa Almanya, ok yaa Arjan
tin, ok yaa Avusturya! Sizi unutmayacam." lmle burun bura
nayken, cenaze merasimlerinin klielerinden birini bulup karm
t. Daraacnda, hafzas ona son bir oyun oynad; br "sevin hissi"
duyuyordu, bunun kendi cenazesi olduunu unutmutu.
Son dakikalarnda, insann ktlyle ilgili bu uzun dersin bi
ze ne rettiini zetliyordu sanki - korkun, fikre ve zikre direnen
ktln sradanl.

Sonsz

KUDS'TEK durumann dzensizlikleri ve anormallikleri o kadar

ok, o kadar eitli ve yasal adan o kadar karmakt ki, duruma
nn ister istemez akla getirdii asl ahlaki, siyasi ve hatta hukuki me
seleler, duruma srasnda -tpk artc bir biimde az olan dava
sonras literatrde olduu gibi-glgede kald. srail, Babakan BenGurion'un duruma ncesinde yapt aklamalarla ve iddia maka
mnn sulamay ele al biimiyle, duruma iin hepsi de hukuku
ve mahkeme prosedrn aan bir sr ama sralayarak ileri da
ha da kartrd. Her durumann amac sadece adaleti salamaktr,
baka bir ey deil; ne kadar yce olursa olsun, baka bir am a-m e
sela yetkili askeri savc Robert G. Storey'in Nrnberg Durumala
rmn gya daha yce amalaryla ilgili formlasyonuyla, "Hitler
rejiminin, tarihin snavna dayanacak bir kaydn tutm ak"- hukuku
asl grevinden uzaklatrmaktan baka bir ie yaramaz: Hukukun
asl amac, sana yneltilen sulamalar enine boyuna dnmek,
hkme varmak ve yasalara uygun cezay vermektir.
Eichmann davasnn, ilk ki blm mahkeme salonunda ve d
arda yorumland ekliyle daha-yce-bir-ama teorisine cevaben
yazlan hkm, bu bakmdan daha ak ve daha isabetli olamazd:
Durumann kapsamm geniletmeye ynelik tm giriimlere kar
kmak gerekirdi, nk "mahkeme kendini, yetki alan dnda ka
lan meselelere karmann cazibesine kaptramaz... yarg muame
leleri belli ekillerde yaplr, bunlar yasalarla belirlenmitir ve du
rumann konusu ne olursa olsun deimez". Ayrca bu snrlar i
nedii takdirde, mahkemenin "tam bir baarszla" uramas ka
nlmazd. Mahkeme "genel meselelerin tetkiki iin gerekli arala
ra" sahip deildi, arln tam da snrl olmasndan alan bir otori
teyle konuurdu, kimse onlar hukukun dnda kalan meselelerin

"hkimi yapmamt" ve "genel meselelerle ilgili fikirlerine, bu ko

nular stne alan veya kafa yoran herhangi birinin fikirlerinden
daha yksek bir deer biilmemeliydi". Ayn durum, Eichmann du
rumas sz konusu olduunda en ok sorulan soru iin de geerliydi: Ne ie yarad? Bu soruya sadece u cevap verilebilirdi: Adaleti
salad.
Eichmann durumasna yneltilen itirazlar grupta toplanyor
du. Birinci grupta yer alan itirazlar, Nmberg Durumalanna da y
neltilmiti ve imdi tekrar ediliyordu: Eichmann gemii de etkile
yen bir yasaya gre yargland ve kazanan devletlerin mahkemesin
de boy gsterdi. kinci grupta yer alan itirazlar sadece Kuds mah
kemesiyle ilgiliydi, mahkemenin yeterliini ya da Eichmann'n ka
rlmasn gz nnde bulundurmamasn sorguluyordu. Son grup
ta ye; alan, en nemli itirazlar sulamaya ynelikti; Eichmann'n
"insanla kar" sular yerine "Yahudi halkna kar" sularla itham
edilmesi, dolaysyla bu yasaya gre yarglanmas eletiriliyordu;
bu itirazlar mantksal olarak, sadece uluslararas bir mahkemenin
sz konusu sulan yarglamaya uygun olduu sonucuna vard.
Mahkemenin ilk grupta yer alan itirazlara cevab basitti: Nm
berg Durumalar yasal olarak emsal tekil ettii iin Kuds'te r
nek gsterildi ve milli hukuka gre hareket eden hkimlerin baka
trl davranmas pek mmkn deildi, nk 1950 tarihli Nazi ve
Nazi birlikileri (Ceza) Yasas bizatihi bu emsale dayanyordu.
Hkimlerin dikkat ektii gibi, "bu zel yasa, ceza kanununun di
er allm yasalanndan tmyle farkldr" ve bu fark da ilgili su
larn doasndan kaynaklanr. Ayrca bu kanunun gemii de etkile
mesi, nullum erimen, nulla poena sine lege (kanunsuz su ve ceza
olmaz) ilkesini esasen deil de usul ynnden ihlal eder, nk bu
ilkeyi sadece kanun koyucunun bildii fiillere uygulamak anlaml
dr; soykrm gibi daha nceden bilinmeyen bir su aniden ba gs
terirse, adalet yeni bir yasaya gre yarglamay gerektirir. Nmberg
iin bu yeni yasa 1945 tarihli Londra Antlamas'yla kurulan Ulus
lararas Askeri Ceza Mahkemesinin tzyd, srail iinse 1945
tarihli yasayd. Asl mesele bu yasalarn gemii de etkileyip etkile
medii deil (elbette etkilemeleri gerekiyordu), uygun olup olma
d, yani sadece nceden bilinmeyen sulara uygulanp uygulan
madyd. Nrnbergde Uluslararas Askeri Ceza Mahkemesinin

kurulmasna olanak salayan bu tzkte, gemii de etkileyen yasa

larn nkoulu ciddi bir biimde sakatlanmtr; sz konusu mesele
lerle ilgili tartmalarn her zaman bir bakma kafa kartrc kal
masnn nedeni belki de budur.
Tzn yetki alanna giren tr su vard: "bara kar su
lar" (Ceza Mahkemesi'ne gre, "toptan herkese zarar veren... en
byk uluslararas sava suu"), "sava sulan" ve "insanla kar
sular". Bunlann sadece sonuncusu, insanla kar sular yeni ve
emsalsizdi. Saldn sava yazl tarih kadar eskidir; cezai olduu
gerekesiyle defalarca knanm olsa da, asla resmen cezai bir mu
ameleye tabi tutulmamtr. (Nmberg mahkemesinin bu konudaki
hkmnn mevcut gerekelerinden hibiri bunu tavsiye etmez. II.
Wilhelm'in Mttefiklerin mahkemesine karld dorudur, ama
eski Alman Kayseri savala deil, antlamalann ihlaliyle -zellikle
de Belika'nn tarafszln bozmas konusunda- sulanmtr.
Austos 1928 tarihli Briand-Kellogg Pakt'nn sava bir milli poli
tika arac olarak kabul etmedii de dorudur, ancak bu pakt ne sal
dr ltlerinden ne de uygulanacak .yaptrmlardan sz eder - da
has, bu paktn kurmay amalad gvenlik sistemi daha sava
balamadan kmtr.) stelik hkim koltuuna oturan lkeler
den biri, yani Sovyet Rusya tu-quoqueii argmanna akt. 1939'da
Finlandiya'ya saldran, Polonya'y ikiye blen ve bu iten tek bir ce
za bile almadan synlan Ruslar deil miydi? Dier taraftan, kuku
suz "bara kar sular" kadar yeni olan "sava sulan uluslarara
s hukuk kapsamna giriyordu. Lahey ve Cenevre konvansiyonla
rnda, bu sular "yasaann veya sava detlerinin ihlali" eklinde ta
nmlanyor ve esasen mahkmlara kt muameleden, sivil halka
ynelik sava fiillerinden oluuyordu. Burada gemii de etkileme
gcne sahip yeni bir yasaya ihtiya yoktu, Nmberg'deki asl zor
luk tu-quoque argmannn burada da phesiz geerli olmasyd:
Lahey Konvansiyonu'nu imzalamam olan Rusya (bu arada, talya
da bu konvansiyonu onaylamamt), mahkmlara kt muamele
konusunda sradan bir pheli deildi ve yakn dnem aratrmala
ra gre, cesetleri Katyn Ormamnda (Rusyada, Smolensk civarnda
* Lat. "Sen de"; sann, davacnn da ayn suu ilediine iaret eden bir sa
vunma argmandr, -.n.

bir yerde) bulunan 15 bin Leh yetkilinin lmnden de sorumluy

du. Daha da beteri, ak ehirleri youn top ateine tutmak ve hep
sinden nemlisi Hiroima ve Nagasaki'ye atom bombas atmak, Lahey Konvansiyonuna gre aka sava suu saylyordu. Dman
Alman ehirlerini bombalamaya kkrtan Londra, Coventry ve Rotterdam bombardmanlaryd; buna karlk, yepyeni ve kar konu
lamaz derecede gl bir silah kullanmaya kkrtann ne olduu
belli deildi; ille de sz konusu silahn gcn herkese gstermek
istiyorsa, bunun baka bir yolunu bulabilirdi. Mttefiklerin Lahey
Konvansiyonumu ihlal etmesinin yasal adan hi tartlmam ol
masnn en bariz sebebi phesiz Uluslararas Askeri Mahkemeler'
in sadece adnn uluslararas olmasyd. Bu mahkemeler aslnda ga
liplerin mahkemeleriydi ve her halkrda pheli olan yarglama
yetkileri, sava kazanan ve bu ortak giriimi stlenen koalisyon
bozulduunda devam etmedi; Otto Kirchheimer'in tabiriyle "daha
Niimbergde verilen kararn mrekkebi kurumadan" sona erdi. Ama
bu bariz sebep, Lahey Konvansiyonu'na dayanarak Mttefiklerin
sava sular nedeniyle yarglanmamasmn veya sank sandalyesine
oturtulmamasnn ne tek nedeniydi ne de en gl sebebi. Bu nok
tada unu eklemekte fayda var: Nmberg Mahkemesi en azndan,
Alman davallar tu-quoqm argmanna ak sulardan mahkm et
me konusunda gayet ihtiyatl davrand. in aslna baklrsa, II.
Dnya Savann sonlarnda, iddet aralarndaki teknik gelimele
rin savan "cezai" muameleye tabi tutulmasn kanlmaz hale ge
tirdiini herkes biliyordu. Askerle sivil, orduyla yerli halk, askeri
hedeflerle ak ehirler arasndaki fark (ki Lahey Konvansiyonu'ndaki sava sular tanmlar bu farka dayanyordu) tmyle ortadan
kalkmt. Dolaysyla bu yeni koullar altnda, yalnzca btn as
keri zorunluluklarn dnda kalan, kasten insanlkd bir amacn
peine den sularn sava suu saylabilecei dnlyordu.
Bu keyfi vahet faktr, mevcut koullar altnda, neyin sava su
u saylacan belirlemek iin meru bir ltt. Ne yazk ki sz
konusu lte -b u balamda meru olmasa d a - yepyeni olan tek su
u, "insanla kar suu" el yordamyla tanmlamaya alrken de
bavurdular. Bu su tzkte (Madde 6-c) "insanlkd bir fiil" ola
rak tanmland - sanki bu su da sava ve zafer peinde koarken
kriminal adan arya kamakla ilgili bir meseleymi gibi. Gelge-

lelim Mttefikleri, Churchill'in ifadesiyle, "sava sulularnn ceza

landrlmasn savan balca amalarndan biri" ilan etmeye iten
kesinlikle herkesin bildii trden bir su deildi; aksine, ei benze
ri grlmemi bir vahetle ilgili raporlar, nice halklarn yok edilme
si, koca koca blgelerin "temizlenmesiydi"; yani hem "askeri zo
runlulukla badatnlamayan" hem de aslnda savatan bamsz
olan ve bar zaman da devam eden sistematik bir cinayet politika
sna iaret eden sulard. Bu su aslnda uluslararas veya milli hu
kukun kapsamnda deildi, dahas tu-quoque argmannn geerli
olmad tek sutu. Yine de Nmberg hkimleri kendilerini hibir
suun karsnda bu kadar rahatsz, insan yok yere mitlendiren bir
belirsizliin iindeymi gibi hissetmemilerdi. Durumann en iyi
analizlerinden birini (Le Procs de Nuremberg, 1947) borlu oldu
umuz, Nmbergceki Fransz hkim Donnedieu de Vabres'nin sz
leriyle, "Tzn az da olsa ak bir kap brakarak ieri girmemize
izin verdii insanla kar sular kategorisi, Mahkemenin karary
la birlikte buhar olup utu". Ne var ki tzn kendisi gibi hkimler
de pek tutarl deillerdi; nk her ne kadar Kirchheimerin szle
riyle, "insanla kar sular vurgulamaktan mmkn olduunca
kanarak btn geleneksel yaygn sular kapsayan sava suun
dan" mahkm etmeyi tercih etseler de, i karar aklamaya gelince
en ar cezay, lm cezasn vererek gerek duygularn gsterdi
ler. Bu ceza sadece ok ender grlen vahetlerden sulu bulunan
lara verilen bir cezayd, fiilen "insanla kar bir sutu"; Fransz
savc Franois de Menthon'un ok daha isabetli bir biimde dile ge
tirdii gibi, "insan statsne kar bir sutu". Asla bara kar bir
"komplo" kurmakla sulanmam bir sr insan lme mahkm
edilince, saldrnn "en byk uluslararas su olduunu" savunma
anlay usulca bir kenara brakld.
Eichmann durumasn hakl karmak iin sk sk ne srlen
gerekelerden biri uydu: Her ne kadar son savata ilenen en b
yk su Yahudilere kar olsa da, Yahudler Nmberg'e seyirci kal
mt. Kuds mahkemesinin kararysa bu kez, lk defa, Yahudilerin
bana gelen felaketin "mahkeme zabtlarnda esasl bir yer tuttuu
nu ve durumay ncllerinden [Nrnberg, vb.] ayran niteliinin
de bu olduunu" gsteriyordu. Ama bu gereke, en iyi ihtimalle,
ksmen doruydu. Mttefiklerin ncelikle "insanla kar su" fik

riyle kp gelmelerinin sebebi tam da Yahudilerin bana gelen fe

laketti; nk, Julius Stone'un Legal Controls o f International Conficfte (1954, Uluslararas atmann Yasal Denetimi) yazd gi
bi, "Yahudilerin katledilmesi, eer bu Yahudiler Almanya'nn kendi
vatandalarysa, sadece insanlk asndan ele alnabilirdi". Nrn
berg Mahkemesi'nin bu suu gerektii gibi ele almasn engelleyen,
kurbanlarn Yahudi olmas deildir; tzn, savan idaresiyle a
tmas ve bunu engellemesi bakmndan aslnda savala pek de il
gisi olmayan bu suu, dier sularla ilikilendirmeyi gerektirmesi
dir. Nrnberg hkimlerinin Yahudilere nasl zulmedildiini ne ka
dar iyi bildiklerini anlamann en iyi yolu belki de, insanla kar
su ilemekten dolay lme mahkm edilen tek sann antisemit
sapklklaryla tannan Julius Streicher olduunu hatrlamaktr. St
reicher rneinde, hkimler baka hibir eyi gz nnde bulundur
mamalardr.
Kudsteki durumay ncllerinden ayran, Yahudi halknn bu
sefer merkezi bir konumda bulunmas deildi. Bilakis duruma bu
bakmdan, Polonya ve Macaristan'daki, Yugoslavya ve Yunanistan'
daki, Sovyet Rusya ve Fransa'daki, ksacas eskiden Nazi igali al
tnda bulunmu btn lkelerdeki sava ncesi durumalar andr
yordu. Nrnbergdeki Uluslararas Askeri Mahkeme sulan belirli
bir yerle snrlanamayan sava sulular iin kurulmutu, dierleri
sularn iledikleri lkelere gnderilmiti. Sulan lke smrlanm
aan yalnzca "ba sava sulularyd" ve Eichmann da kukusuz
bunlardan biri deildi. (Eichmannm Nrnberg'de yarglanmamas- <
mn nedeni buydu, genellikle iddia edildii gibi ortalktan kaybol
mas deildi; rnein Martin Bormann, gyabnda sulanm, yarg
lanm ve lme mahkm edilmiti.) Eichmann'm faaliyetleri igal
altndaki Avrupann drt bir yanma yayldysa, bunun nedeni lke
snrlarn geersiz klacak kadar nemli biri olmas deil, iinin doasyd; btn Yahudileri bir araya toplamak ve tehcir etmek, Eichmann'm ve adamlanmn bu ktay dolamasn gerektirmiti. Yahu
dilere kar ilenen suu Nrnberg tznn hukuki, snrl bala
mnda "uluslararas" bir mesele haline getiren, Yahudilerin farkl
lkelere yaylm olmasyd. Bir lkeleri olduktan, srail Devleti'ni
kurduktan sonra -nasl Lehlerin Polonya'da ilenen sulan yargla
ma hakk varsa- kukusuz Yahudilerin de halkna kar ilenen su

lar yarglamaya hakk olacakt. Kuds'teki durumaya kanunlarn

mhilii yetkisi asndan yneltilen itirazlar yasalara fazlasyla
uygundu; mahkeme birka celseyi btn bu itirazlar tartmakla
geirmi olsa da, bunlarn aslnda meseleyle pek ilgisi yoktu. Yahudilerin o dnemde uyruklarna baklmadan, srf Yahudi olduklar
iin ldrldkleri konusunda en ufak bir phe bile yoktu; Nazilerin, etnik kimliini reddetmeyi seen ve belki de Fransz veya Al
man olarak ldrlmeyi tercih edecek bir sr Yahudiyi ldrd
doru olsa da, byle durumlarda bile sululara ancak niyetleri ve
amalar gz nnde bulundurulduu takdirde adaletli muamele
edilmi olurdu.
Yahudi hkimlerin taraf tutma ihtimaliyle ilgili bir o kadar asl
sz, hatta daha yaygn olan baka bir iddiaya gre, bu hkimler,
zellikle de bir Yahudi Devleti'nin vatandalar olmalar durumun
da, kendi davalarnn hkimi olacaklard. Yahudi hkimlerin bu ba
kmdan Leh hkimlerin Polonya halkna kar sulara hkm verdi
i veya ek hkimlerin Prag veya Bratislava'da hkim krssne
oturduu sonraki durumalardaki meslektalarndan neden farkl
olduunu anlamak zor. (Hausner, Saturday Evening Post'ta yaym
lanan son makalesiyle bu tartmay farknda olmadan ateledi: d
dia makamnn Eichmann'n srailli bir avukat tarafndan savunulamayacam, nk byle bir durumda avukatn "mesleki vazifele
ri" ile "milli duygularnn" atacan hemen fark ettiini syledi.
Bu atma Yahudi hkimlere yneltilen btn itirazlarn zn
oluturuyordu ve Hausnerin hkimlerin lehine ortaya att arg
man -b ir hkim sutan nefret etse bile suluya adil davranabilirsavunma makam iin de dnlebilirdi: Avukat caniyi savunur,
cinayeti savunmaz. in aslna bakarsanz, mahkeme dndaki bas
k, Eichmannn savunmasn bir srail vatandana vermeyi -biraz
yumuatarak syleyecek olursak- makul bir davran olmaktan
karyordu.) Son olarak, suun ilendii dnemde bir Yahudi Devletinin olmamasna dayanan argman o kadar biimciydi, gereklie
ve adil muameleyle ilgili taleplere o kadar uzakt ki, bu argman
gnl rahatlyla uzmanlarn teknik tartmalarna brakabilirdi
niz. Mahkemenin adalet (bal bana nemli olmakla beraber asla
adaleti, hukukun ilgilendii balca meseleyi hkmsz klmasna
izin verilmeyen birtakm prosedrlere gsterilen ilgiden farkl ola

rak) bakmndan yeterliliini kantlamak iin ne pasif kiilik ilkesi

ne -yani Yahudi olduklar iin kurbanlar adna sadece srail Devleti'nin konuma hakk olduu ynndeki ilkeye- ne de evrensel yet
ki ilkesine -Eichmann buna tabiydi nk hostis generis humani'ydi (tm insanln dmanyd), onun iin korsanlara uygulanan ya
salar geerliydi- bavurmasna gerek yoktu. Kuds mahkemesinin
iinde ve dnda enine boyuna tartlan bu iki teori, aslnda mese
leyi bulamklatrmaktan ve Kuds durumas ile Nazilerin ve ibir
likilerinin ceza almalarm garantilemek iin benzer zel yasalarn
karld dier lkelerdeki ncl durumalar arasndaki benzerli
i glgelemekten baka bir ie yaramad.
Kudste, P. N. Drost'un Crime o f State 'indeki (1959, Devlet
Sulan) nemli gr zerine ina edilen pasif kiilik ilkesi, yani
belirli koullar altnda "edilgen kiiliin dava iin yeterli olabilece
i gr" ne yazk ki cezai takibatn, alma hakk olduuna hk
medilen kurbanlar adna hkmet tarafndan balatldna iaret
eder. ddia makam esasen byle bir yerde duruyordu ve buna uy
gun olarak Hausner de konumasna u szlerle balad: "srail'in
hkimleri, bu mahkemede, Adolf Eichmann' sulamak zere, kar
nzda tek bama durmuyorum. u anda, alt milyon savc da bu
rada benimle beraber. Ama onlar ne yazk ki ayaa kalkp parmak lanyla cam kabini iaret ederek orada oturan adama 3'accuse (t
ham Ediyorum) diye haykramyorlar... Kanlar Tanr katma kadar
ykseliyor, ama sesleri duyulmuyor. Nitekim onlarn szcln
yapmak ve onlar adna bu iren sulamay yneltmek bana d
yor." ddia makam bu retorikle, duruma kart balca argmana,
yani durumann adaletin gereklerini yerine getirmek iin deil de
kurbanlarn arzularn tatmin etmeleri ve belki de intikam alma haklann kullanmalar iin yapld yolundaki iddiaya salam bir da
yanak kazandrm oldu. Cezai takibat, zorunlu olduu ve nitekim
madur balamay ve unutmay tercih etse bile balatld iin,
"znde" -Telford Taylor'm New York Times Magazine'deki szle
riyle aktaracak olursak- "bir suun sadece kurbana kar deil, n
celikle yasas ihlal edilen toplulua kar ilendiini" savunan yasa
lara dayanr. Su ileyen kii, yapt ey toplumun tamamm hu
zursuz ettii ve byk bir tehlikeye att iin deil; hukuk davala
rnda olduu gibi, tazminat hakk olan bir bireye zarar verdii iin

adalet nne karlr. Krirainal davalarda yrrlkte olan tazmina

tn doas bambakadr; "tazmin edilmesi gereken devlet kurumudur, zvanadan kan ve eski haline getirilmesi gereken de kamu d
zenidir. Baka bir deyile, byle durumlarda davac deil, yasa n
ce gelir.
ddia makamnn davay pasif kiilik ilkesine dayandrmaya a
lmas kadar bile hakl grlemeyecek bir ey varsa, o da mahke
menin evrensel yarg yetkisi adma yeterliliini iddia etme eilimin
de olmasyd; nk bu hem davann gidiatyla hem de Eichmann'
m yargland yasayla dpedz eliiyordu. Evrensel yarg yetkisi
ilkesinin uygulanabilecei, nk insanla kar sularn o eski
korsanlk suuna benzedii; insanla kar bir su ileyen kimse
nin, tpk geleneksel uluslararas hukuktaki korsan gibi, hostis hu mani generis (tm insanln dman) olduu syleniyordu. Gel
geldim Eichmann'm esasen -evrensel yarg yetkisi ilkesinin mazur
grebilecei- Yahudi halkna kar sularla itham edilmesi phe
siz, nsanla kar sular da ilememi olmasndan deil, zellikle
Yahudi sorununun Nihai zm'nde nemli bir rol oynamasndan
kaynaklanyordu.
Yine de, Eichmann' hostis Judaeorum (Yahudilerin dman)
olduu iin deil de srf hostis humani generis olduu iin kardysa, srailin tutuklamann meruluunu savunmas zor olacakt.
Korsan -uluslararas bir ceza kanunu olmadnda tek meru yasal
ilke saylan- kanunlarn mlhilii ilkesi kapsamna, herkesin d
man olduu, dolaysyla herkes tarafndan yarglanabilecei iin
deil; ak denizlerde su iledii ve ak denizler de kimseye ait
olmad iin girmez. stelik "btn yasalar hie sayarak hibir
bayraa itaat etmediini gsteren" korsan (H. Zeisel, Britannica
Book o f the Year, 1962), tanm gerei sadece kendisi iin bu iin
iindedir; btn rgtl topluluklarn dnda kalmay setii iin
kanun kaa saylr ve bu nedenle herkesin" dman haline gel
mitir. Eichmann'm bu ie srf kendi namna giritii veya hibir
bayraa itaat etmedii elbette iddia edilemez. Bu bakmdan korsan
teorisi sadece, yasalardaki boluklardan faydalanarak bu tr sula
rn -yani bir ceza hukuku kapsamnda ve ceza hukuku olan bir dev
let tarafndan ilenen sularn- yaratt temel bir sorundan kurtul
mak iin ortaya atlmtr.

Soykrmla korsanlk arasndaki benzerlik yeni bir ey deil;

dolaysyla bu noktada, Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun 9 Ara
lk 1948de kabul ettii Soykrm Szlemesinde evrensel yarg id
diasnn aka reddedildiini ve bunun yerine "soykrmla sula
nan kiiler... suun ilendii lkedeki yetkili bir Devlet mahkemesi
veya yarg yetkisine sahip uluslararas bir ceza mahkemesi tarafn
dan yarglanr" denildiini hatrlamakta fayda var. srailin de altna
imza att bu szleme uyarnca, mahkemenin ya uluslararas bir
mahkeme kurmaya ya da kanunlarn mlhilii ilkesini srail'e uy
gun bir biimde yeniden formllendirmeye almas gerekirdi.
Kukusuz bu alternatiflerin ikisi de imkn dahilindeydi, mahkeme
ikisini de yapmaya yetkiliydi. Uluslararas bir mahkeme kurma fik
ri hemen reddedildi - bunun sebeplerini daha sonra tartacaz.
Kanunlarn mlhilii ilkesini yeniden tanmlamaya ynelik kayda
deer bir giriimde bulunulmamasmm sebebi ise -sonu olarak
mahkeme, sanki birbirinden ok farkl hukuki ilkeleri bir araya ge
tirince iddias meru hale gelecekmi gibi, ilkeye dayanarak sa
lahiyet iddia etmiti: yer, pasif kiilik ve evrensel yarg- elbette b
tn ilgili taraflarn bu alanda r amaya ve emsallere bakmadan
hareket etmeye hi istekli olmamasyla yakndan lgiliydi. srail,
yasalara gre "lkenin sadece corafi bir terim deil, siyasi ve hu
kuki bir kavram olduunu aklasayd, kolaylkla kanunlarn ml
hilii yetkisi iddia edebilirdi. lke esasen ve ncelikle, ortak bir di
le, dine, ortak tarihe, geleneklere ve yasalara dayanan trl iliki
lerle hem birbirine bal olan hem de birbirinden ayrlan ve koru
nan bir grup insan arasndaki toprak paras deildir. Sz edilen
trl ilikiler, bir grubun farkl yelerinin birbiriyle iliki kurduu
mekn meydana getirdii iin, mekn asndan belirginleir. Ya
hudi halk dalmasndan sonraki, yani eski topraklarn ele geir
meden nceki yzyllarda kendi zgl ara alann yaratmasayd ve
ya srdrmeseydi, asla bir srail Devleti kurulamazd. Gelgelelim
mahkeme emsalsiz olana, yani srail Devleti'nin -kukusuz yrei
ne ve fikrine en yakn olan- kkenlerinin emsalsiz doasna daya
narak hibir itirazda bulunmad. Bunun yerine davay (hkmn ilk
elli maddesine tekabl eden ilk haftadaki durumalar) ou -en
azndan bu meslekten olmayanlarn kulana- laf kalabal gibi
gelen bir yn emsale bodu.

Bu nedenle Eichmann durumas aslnda Nmberg Durumala

rn izleyen ardl durumalarn sonuncusundan baka bir ey deil
di. Bunu dorularcasna, iddianame eklerinden birinde 1950 tarihli
yasann resmi bir yorumu da bulunuyordu. Adalet Bakam Pinhas
Rosen'in yapt bu yorum daha ak, belirsizlikten daha uzak ola
mazd: "Dier halklar, Nazilerin ve ibirlikilerinin cezalandrlma
s iin gerekli yasal dzenlemeleri savatan hemen sonra, hatta da
ha sava bitmeden yaptlar; buna karlk Yahudi halk, Devlet ku
mlana kadar, Nazileri ve ibirlikilerini adalet nne karmaya
yetkili deildi." Dolaysyla Eichmann durumas ardl durumalar
dan tek bir adan farklyd - daval usule uygun bir biimde tutuk
lanp sraile iade edilmemiti; bilakis, Eichmann adalet nne
karmak iin uluslararas hukuk aka ihlal edilmiti. Daha nce de
ifade ettiimiz gibi, srailin bu karma olayndan ceza almadan
kurtulmasn salayan Eichmann'n d efacto devletsiz oluudur; do
laysyla Kuds'te, karma fiilini merulatrmak iin konuyla ala
kasz bir sr emsale bavurulduu halde, ilgili tek rnee, solcu
Alman Yahudisi Berthold Jakob'un 1935te Gestapo ajanlar tara
fndan svirede yakalanmasna neden hi dikkat ekilmediini an
lamak zor deildir. (Dier emsallerin hibiri bu duruma uygun de
ildi, zira bunlarn istisnasz hepsinde kanun kaa hem suu ile
dii yere hem de yasal bir tutuklama emri karm, karabilmi bir
mahkemeye getirilmiti - ama srail'in bu koullar yerine getirme
sine imkn yoktu.) Bu rnekte, srail aslnda kanunlarn mlhilii
ilkesini ihlal etmiti. Halbuki sz edilen ilkenin nemi, dnyada
birok halkn bulunmasndan ve bu halklarn farkl yasalara tabi ol
masndan geliyordu; dolaysyla bir lke, yarg yetkisini snrlarn
ve meruiyet alann aacak biimde genilettiinde, baka bir lke
nin hukukuyla dorudan atyordu.
Bu maalesef koca durumann emsalsiz tek zelliiydi ve ku
kusuz meru bir emsal sfat kolay kolay kazanacak gibi grnm
yordu. (Yarn bir gn bir Afrika devleti ajanlarn Mississippiye
gnderip apartheid hareketinin oradaki liderlerinden birini kartsa
ne yaparz? Gana veya Kongo'daki bir mahkeme Eichmann davas
n emsal gsterse ne cevap veririz?) Durumann meruluu suun
emsalsizliine ve bir Yahudi Devletinin ortaya kmasna dayand
rlyordu. stelik, Eichmann adalet nne karmak isteyen biri

nin nnde doru drst baka bir alternatif olmad iin, nemli
hafifletici sebepler de vard. Nazi sulular iade etme konusunda
Arjantinin mazisi pek de i ac deildi; srail ile Arjantin arasn
da sulularn iadesiyle ilgili bir antlama olsayd bile, iade talebi
ok byk bir olaslkla reddedilecekti. Ayrca byle bir antlama
Eichmann'n Bat Almanyaya iade edilmek zere Arjantin polisine
teslim edilmesini de salamayacakt; zira Bonn hkmeti daha n
ce Kari Klingenfuss ve Dr. Josef Mengele (Auschwitzdeki korkun
tbbi deneylerde yer almt ve ayklama"dan sorumluydu) gibi ta
nnm Nazi sulularnn iadesi iin Arjantin hkmetine bavur
mu ama bir sonuca ulaamamt. Eichmannn durumunda, byle
bir iade talebinin ie yaramama olasl iki misline kyordu; zira
Arjantin hukukuna gre, son savan bitiminden itibaren 15 yl son
ra, btn ilgili sulamalar zamanamna uram olacakt; dolay
syla 7 Mays 1960tan sonra Eichmannn yasal yollardan iadesi hi
bir surette mmkn deildi. Ksacas, yasal alan adam karmadan
baka bir seenek brakmyordu.
Hukukun nihai hedefinin adaletten baka bir ey olmadna
inananlar, bu karma iini emsaller nedeniyle deil; bilakis ulusla
raras hukukun yetersizliinin zorunlu hale getirdii mitsiz, emsa
li olmayan ve emsal tekil etmeyen bir fiil olduu iin genellikle
mazur greceklerdi. Bu bak asna gre, srail'in yapt eyin tek
alternatifi vard: srail ajanlar, Eichmann' karp srail'e getirmek
yerine orackta, Buenos Aires sokaklarnda ldrm olabilirlerdi.
Davayla ilgili tartmalarda sk sk byle de hareket edilebileceine
dikkat ekenler ve cokuyla bunu nerenler, ne tuhaftr ki, Eichmann'n karldn duyunca en ok dehete denler oluyordu.
Byle dnmelerinin elbette gerekeleri vard, zira dava olgular
apak ortadayd; ama bu ekilde hareket etmeyi nerenlerin gz
den kard bir nokta vard: Hukuku eline alan insan adalete an
cak, sz konusu durumu, hukukun tekrar ilemeye balayabilecei
ve kendi fiilinin de -en azndan lmnden sonra- merulatrlabilecei bir ekilde dntrmeye yanat takdirde hizmet eder. Bu
noktada akla hemen yakm gemiten iki rnek geliyor. Bunlardan
biri, 25 Mays 1926da Pariste, eskiden Ukrayna ordularnn atama
n olan ve 1917 ila 1920 arasnda yz bin insann lmne yol at sylenen Rus i sava srasndaki pogromlardan sorumlu tutulan

Simon Petlyura'y ldren Shalom Schwartzbard'in davas. Dieri

de, Trkiye'deki Ermenilerin yaklak te birinin (600 bin) l
myle sonulanan Ermeni pogromlarmm byk katili Talat Paa'y
1921de Berlinin orta yerinde vurarak ldren Ermeni Soghomon
Tehliryan'n davas. Burada asl mesele, "kendi" sulusunu ldr
menin iki suikastiyi de tatmin etmemi olmasyd; zira ikisi de suikastin hemen ardndan polise teslim olup srarla yarglanmay iste
miti. kisi de durumasn, kendi halkna kar sular ilendiini ve
bunlarn sulularn yanma kr kaldn dnyaya gstermek iin
kulland. zellikle Schwartzbard durumasnda bavurulan yn-"
temler, Eichmann durumasnda kullanlanlara ok benziyordu.
Sularn kapsaml bir biimde belgelenmesi ayn ekilde vurgulan
yordu, ama bu defa belgeleri hazrlayan savunma makamyd (Dr.
Leo Motzkinin bakanlndaki Comit des Dlgations Juives'nin
[Yahudi Delegasyonu] bu belgeleri toplamas bir buuk seneyi bul
du ve elde edilen malzeme Les Pogromes en Ukraine sous les gou
vernements ukrainiens 1917-1920'e [1927] yaymland). Yine ay
n ekilde, burada da sank ve avukat kurbanlar adna konutu ve laf
arasnda "asla kendini savunmam Yahdilerden" bile bahsetti (bkz.,
Henri Torres'in Le Procs des Pogromes'unakx [1928] savunmas).
kisi de beraat etti ve sanklarn byle hareket etmelerinin -Georges
Suarez'in Shalom Schwartzbard davas iin byk bir hayranlkla
syledii gibi- "rklarnn nihayet kendini savunmaya karar verdi
ini, ahlaki stnln bir yana brakp aalamalara boyun e
mekten vazgetiini gsterdii" dnld.
Adaletin nnde bir engel oluturan meruiyet sorunlarnn bu
ekilde zlmesinin salad avantaj apak ortadadr. Aslnda, bu
duruma da bir duruma "ovudur"; ov bile olsa, oyunun merke
zindeki, herkesin bakm zerine eken "kahraman" bu sefer ger
ek bir kahramandn*. Bununla beraber, davann duruma nitelii de
korunmutur; zira bu "sonu nceden ayarlanm bir gsteri" deil
dir, Kirchheimer'e gre btn ceza durumalarndaki kanlmaz
"indirgenemez risk" faktrn bulundurur. Ayrca, kurbann bak
asnn ayrlmaz bir paras olan J'accuse' hkmetin grevlen
dirdii, dolaysyla hibir eyini riske atmayan birinden ziyade hu
kuku eline almak zorunda kalm bir adamn azndan duymak el
bette ok daha ikna edicidir. Yine de -Buenos Airesin altml yl-

larda davalya, Paris veya Berlinin yirmili yllarda verdii garanti

leri vermeyecei ve aleniyeti salamayacan bir yana brakrsakbu zmn Eichmann davasnda da merulatrlabileceini d
nmek zorlar; Hichmann hkmet ajanlarnn kard gz
nnde bulundurulduunda ise hibir surette merulatramayaca bariz hale gelir. Schwartzbard ve Tehliryanm lehine sonulanan
durum, ikisinin de kendi devleti ve yasal sistemi olmayan bir etnik
gruba ye olmas, dnyada bu etnik gruplarn madurlarm yargla
maya kendi gzleriyle tanklk etmeleri iin getirebilecei bir mah
kemenin bulunmamasyd. 1938'de, srail Devletinin kuruluundan
on yl akn bir sre nce len Schwartzbard siyonist deildi, her
hangi bir milliyetilii savunmuyordu; ama hi phe yok ki, srf
ounlukla cezalandrlmadan kalan sular yarglayacak bir mah
keme salayacak diye, srail Devletinin kuruluunu byk bir co
kuyla karlard. Adalet duygusunu tatmin ederdi. Pariste hapistey
ken Odesadaki kardelerine yazd bir mektubu okuduumuzda
Faites savoir dans les villes et dans les villages de Balta, Proskoum, Tzcherkass, Ouman, Jitomir ..., portez~y le message difiant:
la colre juive a tir sa vengeance! Le sang de l'assassin Petlioura,
qui a ja illi dans la ville mondiale, P aris ,... rappellera le crime f
roce ... commis envers le pauvre et abandonn peuple juif"*- ilk

gzmze arpan belki de Hausnerin duruma srasnda fiilen kul

land dilden ziyade (Shalom Schwartzbard'm slubu ok daha
haysiyetli ve etkileyiciydi), Yahudileri kukusuz etkileyen bu dilin
Yahudilere neler hissettirdiidir.

1927de Pariste yaplan Schwartzbard durumasyla 1961'de Ku

ds'te yaplan Eichmann durumas arasndaki benzerlikler zerin
de durmamn nedeni, srail'in -tpk genel olarak Yahudi halk gibi
Eichmannn itham edildii sulan emsalsiz saymaya hi hazr ol
madn ve tam da byle bir eyi kabul etmenin Yahudi halk iin
*
Kentlerde ve Bata, Proskuro, erkas,.Uman, Jitomir kylerinde duymayan
kalmasn ... rnek olacak u mesaj iletin onlara: Yahudi'nin fkesi cn ald!
Dnyann bakenti Paris'in sokaklarna dklm Katil Petlyura'nn kan
za
vall ve kimsesiz Yahudi halkna kar ilenmi... o vahi suu asla unutturmaya
cak. -.n.

ne kadar zor olduunu gstermekti. Yahuderin gznde, zellikle

de kendi tarihleri bakmndan, Hitler zamannda balarna gelen ve
halklarnn te birini kaybetmeleriyle sonulanan felaket, emsalsiz
soykrm suu yeni bir su deildi, bilakis bildikleri ve hatrladkla
r en eski sutu. Hem Yahudi tarihiyle ilgili gerekleri hem de -d a
ha nem lisi- Yahudilerin bugn kendi tarihlerinden ne anladklar
n dndmzde kanlmaz gibi grnen bu yanl anlama esa
sen Kudste yaplan durumann btn baarszlklarnn ve ku
surlarnn kaynadr. Durumaya katlanlarmn hibiri, gemiteki
btn vahetlerden ok daha farkl bir doaya sahip olan Auschwitz'in gerek dehetini aka kavrayamad; zira iddia makam, ke
za hkimler, Auschwitz'i Yahudi tarihindeki en korkun pogromdan
baka bir ey olarak grmyorlard. Dolaysyla Nazi Partisi'nin
balangtaki antisemitiminden Nrnberg Yasalan'na ve oradan da
Yahudilerin Reich'tan tehcir edilmesine ve son olarak da gaz odala
rna uzanan dosdoru bir yol olduunu dnyorlard. Ne var ki si
yasi ve hukuki adan, bu "sular" sadece vahametleri bakmndan
deil, esaslar itibariyle de farklyd.
1935 tarihli Nrnberg Yasalar daha nce yaplan ayrmcl,
Alman ounlua kar Yahudilerin aznlk olmasna dayanarak
merulatrd. Uluslararas hukuka gre, aznlk haklar, uluslarara
s kabul grm aznlk antlamalar ve szlemeleriyle belirlenen
haklara ve gvencelere uygun olduu srece, toplumun uygun gr
d kesimini milli bir aznlk ilan etmek egemen Alman ulusunun
imtiyazndayd. Dolaysyla Yahudi rgtleri, bu en yeni aznln,
Cenevrede Dou ve Gneydou Avrupa'daki aznlklara verilen
hak ve gvenceleri kazanmasn salamak iin hemen harekete ge
ti. Her ne kadar bu koruma salanmam olsa da, Nrnberg Yasala
r genellikle Alman hukukunun bir paras sayld; bu nedenle, r
nein bir Alman vatandann Hollanda'da "karma evlilik" yapmas
imknszd. Nrnberg Yasalar'nm tanmlad su milli bir sutu;
milli, anayasaya dayanan hak ve zgrlkleri ihlal ediyordu ama
lkelerin birbirinin hukukunu tanmasyla bir ilgisi yoktu. Gelgelelim 1938'den sonra resmi politika haline gelen "tehcir" veya snrd etme uluslararas topluluu ilgilendiriyordu; zira smrd edilen
ler lke snrlarnda belirince, dier lkeler de bu davetsiz misafir
leri ya kabul etmek zorunda.kalyor ya da gizlice onlar kabul etme

ye bir o kadar gnlsz baka lkelere gnderiyordu. Baka bir de

yile, vatandalarn smrd edilmesi zaten insanla kar bir su
tu ~ tabii "insanlk" dediimizde lkelerin birbirinin hukukunu ta
nmasndan baka bir ey anlamyorsak. Ne ii yasalara dayanarak
zulmetmeye kadar gtren milli bir su olarak yasallatrlm ay
rmclk ne de uluslararas bir su olarak smrd etme, modern
ada bile, emsalsizdi. Btn Balkan lkeleri yasallatrlm ay
rmclk yapyordu ve birok devrimden sonra insanlar kitleler ha
linde smrd edilmiti. Nazi rejimi, Alman halknn hem Yahdileri Almanya'da istemediini hem de Yahudi halknn tamamn yer
yznden kazmak istediini duyurduu zaman o yeni su, insanl
a kar su ("insan statsne kar" veya insan doasna kar bir
su anlamnda) ortaya kt. kisi de uluslararas su olsa da, snrd etme ve soykrm kesinlikle birbirinden ayrlmaldr: Smrd
etme, baka lkelere kar bir sutur; soykrm ise bizatihi insan e
itliliine, yani "insan statsnn" belirleyici bir zelliine ynelik
bir saldrdr ~ bu zellik olmadan ne "insanlk" ne de "beeriyet"
kelimelerinin bir anlam kalr.
Kuds'teki mahkeme ayrmclk, smrd etme ve soykrm ara
snda fark olduunu anlam olsayd, karlat en byk suun,
Yahudilerin fiziksel imhasnn Yahudi halk ahsnda insanla kar
ilenmi bir su olduu; Yahudi dmanlnn ve antisemitizmin
uzun tarihinde deimeyen eyin suun ekli deil de kurbanlarn
seiminin olduu hemen netlik kazanrd. Kurbanlar Yahudi oldu
undan, sanklan yarglamak bir Yahudi mahkemesine derdi;
ama su insanla kar bir su olduundan, bu iin hakkm ancak
uluslararas bir mahkeme verebilirdi. (Mahkemenin byle bir aynm
yapamam olmas artcyd, zira srail'in eski Adalet Bakan
Pinchas Rosen bu ayrm daha nce fiilen yapmt. Rosen 1950de
"bu yasa tasarsyla [Yahudi halkna kar ilenmi sular] Soykr
mn nlenmesi ve Cezalandrlmasyla lgili Yasa arasnda aynm
yaplmas" konusunda srar etmi, bu durum tartlm, ama srail
Parlamentosu tarafndan kabul edilmemiti. Anlalan mahkeme
milli hukuk snrlarn amaya hakk olmadn dnm, dolay
syla srail hukuku kapsamnda olmayan soykrm gerektii gibi ele
alnmamt.) Kuds'teki mahkemeye itiraz eden ve uluslararas bir.
mahkeme kurulmasn savunan birok yetkin ses arasndan sadece

biri, Kari Jaspers bu durumu -durumadan nce yaplan ve daha

sonra D er Monat 'ta yaymlanan bir radyo rportajnda- pheye
mahal brakmayacak kadar ak bir biimde dile getirdi: "Yahudilere kar ilenmi bir su ayn zamanda insanla kar ilenmi de
mektir", "dolaysyla ancak btn insanl temsil eden bir mahke
me bu konuda bir hkm verebilir". Jaspers Kudsteki mahkeme
nin, gereklere dayanan kantlar dinledikten sonra, hkm verme
hakkndan feragat etmesini", buna "yetkili" olmadm beyan et
mesini nerdi; zira hukuki adan sz konusu suun doas, keza
hkmet emirleri dorultusunda ilenen bir sula ilgili olarak h
km verme salahiyetinin kime ait olduu hl tartmalyd. Jaspers
aklamalarna tek bir eyin kesin olduunu syleyerek devam etti:
"Bu su adi cinayetin hem daha fazlasdr hem de daha az" ve her
ne kadar bir "sava suu" da olmasa, "devletlerin byle sular ile
mesine izin verilirse insanlk muhakkak yok olup gider".
Jaspers'in srailde kimsenin tartmaya bile zahmet etmedii
nerisini bu haliyle uygulamaya geirmek salt teknik adan muhte
melen imknsz grnyordu. Mahkemenin salahiyetine duruma
balamadan karar verilmeliydi ve mahkeme yetkili olduunu ak
ladktan sonra hkm de vermek zorundayd. Gelgelelim Jaspers
mahkemeden yola kacana, hkm verildikten sonra, srail Devletinin mahkeme bulgularnn emsalsiz olduu gerekesiyle bu
hkm uygulama hakkndan feragat etmesini nerseydi, sz edi
len saltbiimci itirazlar kolaylkla bertaraf edebilirdi. srail, Birle
mi Milletlere bavurabilir ve elindeki kantlara dayanarak, btn
insanla kar ilenen bu yeni sular asndan, uluslararas bir ce
za mahkemesi ihtiyacnn zaruri olduunu gsterebilirdi. Bylece
ortal kartrma sras srail'e geerdi, hapiste tuttuu bu adamla
ne yapmas gerektiini tekrar tekrar sorarak "haysiyetli bir rahatsz
lk yaratrd"; bu srekli tekrar, dnya kamuoyunun kalc bir ulus
lararas ceza mahkemesi ihtiyac konusundaki grn etkilerdi.
Bu ekilde, btn milletlerin temsilcilerini kayglandracak "utan
verici bir durum1 yaratldnda, insanlarn kafasnn rahat olmas
n" ve "Yahudilerin katledilmesinin... gelecek sulara rnek olu
turmasn, belki de gelecekteki soykrmlarn kk apl ve son de
rece nemsiz bir rnei haline gelmesini" engellemek mmkn
olurdu. Zira tek bir ulusu temsil eden bir mahkemede, olaylarn kor

kunluu "asgariye indirilmektedir".

Uluslararas bir mahkemenin kurulmasn savunan bu argman
maalesef farkl ve nispeten daha az nemli dier nerilerle kart
rld. Yahudi olsun olmasn sraili seven herkes, bu duruma yzn
den srail'in itibarnn zedelenmesinden ve btn dnyann Yahudilere tepki gstermesinden korktu. Yahudilerin kendi davalarnda
hkim krssne oturmaya hakk olmad, ama kukusuz davac
olarak boy gsterebilecei; dolaysyla srailin, BM Eichmann
yarglayacak uluslararas bir mahkeme kurana kadar onu hapiste
tutmas gerektii dnlyordu. srailin Eichmanna kar yasal
yollara bavurmasnn, Almanyann igal ettii btn lkelerin ok
tan yapt eyden pek farkl olmadn ve asl meselenin srailin
veya Yahudi halknn itibarndan ziyade adalet olduunu bir yana
brakrsak, btn bu nerilerin ortak bir kusuru vard: srail hepsine
kolaylkla kar kabilirdi. BM Genel Kurulunun "kalc bir ulusla
raras mahkemenin kuruluuyla ilgili nerileri iki kere reddettii"
(ftira ve nkrla Mcadele Birlii Blteni) gz nnde bulundurul
duunda, bu neriler aslmda gereki olmaktan ok uzakt. Bunun
la beraber, Dnya Yahudi Kongresi bakan Dr. Nahum Goldmann'
m uygulanmas daha mmkn, ama tam da uygulanmas mmkn
olduu iin pek zikredilmeyen bir nerisi vard; Goldmann BenGurion'u ziyaret ederek Kudste, Nazi igalinden mustarip olmu
her lkeden bir hkimin katlaca uluslararas bir mahkeme kurma
talebim iletti. Bu yeterli olmazd, zira ardl durumalarn biraz daha
geniletilmesinden baka bir ey deildi; dahas adaletteki balca
bozukluk, yani hkm kazanan devletlerin mahkemesinin vermesi,
dzeltilmeden ylece kalm olurdu. Buna karlk pratikte doru
ynde bir adm atlm olurdu.
Hatrlayacak olursak, srail btn bu nerilere byk bir iddet
le kar kmt. Yosal Rogat'm dile getirdii gibi, ne zaman "'Eichmann neden uluslararas bir mahkeme tarafndan yarglanmamal?'
sorusu sorulsa, Ben-Gurion'un bunu her zaman tamamen yanl an
lam gibi grnd" doruydu (The Eichmann Trial and the Rule
o f Law, Center for the Study of Democratic Institutions, Santa Bar
bara, California, 1962); bununla beraber, soruyu soranlarn da sra
il asndan durumann tek emsalsiz niteliinin ne olduunu anla
mad doruydu: Yahudiler (Romallar 70'te Kuds' yok ettiin

den beri) lk defa Yahudi halkna kar ilenmi sular yarglama

yetkisine sahipti ve Yahudiler ilk defa koruma veya adalet iin ba
kalarna bavurmak veya herkesin zerinde uzlat insan haklar
lafma snmak zorunda deildi - sraillilerin gayet iyi bildii gibi,
sz konusu haklan sadece kendi "ngiliz haklarn" savnamayacak
ve kendi hukukunu kabul ettiremeyecek kadar zayf olanlar talep
edebilirdi. (Rosen, srail'in byle bir durumann yaplmasna ola
nak salayan yasalarnn olmasn, Eichmann durumasndan ok
daha nce, 1950 tarihli yasann Knessette ilk defa okunmas vesi
lesiyle, "Yahudi halknn siyasi konumunda devrimci bir dn
mn" ifadesi olarak nitelendirmiti.)stelik, uluslararas bir mahkemenin kurulmasyla ilgili meru
nerilerin dayana olan, Yahudi halkna kar ilenmi bir suun
her eyden nce insanla kar ilenmi bir su olduunu savunan
argman, Eichmannn yargland yasayla dpedz eliiyordu.
Bu nedenle, srailin Eichmann hapisten karmasn nerenler bi
raz daha ileri giderek u beyanda bulundular: 1950 tarihli Nazi ve
Nazi birlikileri (Ceza) Yasas hataldr, gerekten olanlarla eli
mekte, gerekleri kapsamamaktadr. Aslna baklrsa, syledikleri
ok doruydu. Zira bir katil, Smith ailesinin fertlerini einden, ba
basndan, rzkm salayan kiiden ettii iin deil de topluluk hu
kukunu ihlal ettii iin yarglanyorsa, devletin grevlendirdii bu
modern katliamclar da milyonlarca insan ldrdkleri iin deil
de insanln dzenini bozduklan iin yarglanmalyd. Bu yeni
sular kavramann nndeki en byk tehlike veya sz konusu
sularla ilgili uluslararas bir ceza kanununun nndeki en byk
engel, cinayet suunun ve soykrm suunun esasen ayn olduu,
dolaysyla soykrmn "aslnda yeni bir su olmad" yolundaki
yaygn yanlsamayd. Soykrmda bozulan bambaka bir dzen, ih
lal edilen bambaka bir topluluktur. Ben-Guron btn tartmann
gerekte srail hukukunun meruluuyla ilgili olduunu gayet iyi
bildii iin, srail'in hukuk usullerini eletirenlere sonunda hem ok
irkin hem de ok iddetli bir tepki gsterdi: "Szmona uzmanlar"
ne derlerse desinler, argmanlan "safsatadan" baka bir ey deildi;
ya antisemitizmden ya da (bu Yahudilerin) aalk komplekslerin
den kaynaklanyordu. "Btn dnya unu iyice anlamal: Esirimizi
brakmaya hi niyetimiz yok."

Bu noktada,'Ben-Gurion'un yukarda aktarlan szlerindeki s

lubun, Kuds'te yaplan durumaya hkim olan havayla uzaktan ya
kndan ilgisi olmadn belirtmekte fayda var. Sanrm ardl duru
malarn sonuncusu olan bu durumann, byle sular iin yaplacak
gelecek durumalar iin meru bir emsal tekil etmekten baka bir
ie yaramayacan, hatta bu ii ncelleri kadar bile beceremeyece
ini dnmekte bir saknca yok. Duruma asl amacna -A dolf
Eichmanna dava amak, onu savunmak, yarglamak ve cezalandr
m ak- ulat iin, bunun pek de nemli olmad sylenebilirdi;
ama benzer sularn gelecekte de ilenmesi gibi gayet rahatsz edi
ci, bir o kadar da inkr edilemez bir ihtimal her zaman vard. Bu
meum ihtimalin hem genel hem de zel sebepleri var. nsan doa
s gerei, bir kere ba gsteren ve insanlk tarihine kaydedilen her
fiil, gereklii tarihe gmlp gittikten uzun zaman sonra bile hep
ileride gerekleebilecek bir ihtimal olarak kalr. Gelmi gemi
hibir cezann, su ilenmesini nleyecek kadar caydrcl yok
tur. Bilakis, cezas ne olursa olsun, belli bir su bir kere ortaya k
t m, tekrar ortaya kmas, ilk ortaya knn olup olabilecein
den ok daha olasdr. Sebepleri gz nnde bulundurulduunda,
Nazilerin iledii sularn tekrarlanma ihtimali ok daha olasdr.
Modern ada, nfus patlamas ile -otomasyon yoluyla, nfusun
byk bir blmn emek asndan bile "lzumsuz hale getirecek
ve nkleer enerji yoluyla da (yannda Hitler'in gaz tesisatlarnn bi
le eytan gibi bir ocuun uyduruk oyuncaklan gibi kalaca) birta
km aralarn kullanmyla bu iki tarafl tehlikeyle baa kmay
mmkn hale getirecek- teknik aralarn kefinin hemen hemen
ayn dneme rastlamas bile tylerimizi diken diken etmeye yeter
de artar.
Esasen tam da bu nedenle, emsalsiz olan bir defa ortaya kt m
gelecek iin bir emsal haline gelebilir; "insanla kar sularla" y
le veya byle ilgili btn davalar bugn hl bir "ideal" olan stan
dartlara gre yarglanmaldr. Gelecein bize gerekten bir soyk
rm getirme ihtimali varsa, uluslararas hukukun yardm veya ko
rumas olmadan, dnya stndeki hi kimsenin -zellikle de sra
il'deki veya baka bir yerdeki Yahudilerin- soykrmn devam edip
etmediinden emin olmasna imkn yoktur. Bugne kadar emsalsiz ,
olan ele alma iinin baarya ulap ulamamas, sadece ele alma

biiminin uluslararas ceza hukuku yolunda meru bir emsal olarak

ne derece i grdne baldr. Byle durumalarda hkimlere y
neltilen bu talep gayet isabetlidir, makul olarak beklenebilecekler
den daha fazlasn ister. Hkim Jackson'm Nrnbergde dile getirdi
i gibi, uluslararas hukuk "uluslar arasndaki antlama ve szle
melerin ve kabul grm teamllerin doal bir sonucudur". Yine de
her teaml, tek bir fiilden kaynaklanr... Yaadmz an, yeni ve
gl bir uluslararas hukukun bizatihi kayna olacak teamller
tekil etmeye ve antlamalar yapmaya hakk vardr. Gelgelelim H
kim Jackson, uluslararas hukukun doas henz teekkl etmedi
inden, mevcut hukukun, pozitif hukukun yardm olmadan veya
bu hukuk araclyla getirilen snrlamalarn tesinde adalet sala
ma grevinin sradan duruma hkimlerine dtn gzden ka
rr. Zira bu durum muhtemelen hkimin bana bela olur ve hkim
de kendisinden talep edilen bu "tek bir fiili" gerekletirmenin ken-'
diine dmediini, kanun koyu.cunun grevi olduunu syleyerek
itiraz edebilir.
Aslnda Kuds mahkemesinin baarl m yoksa baarsz m ol
duu konusunda herhangi bir sonuca varmadan nce, hkimlerin
kendilerinin yasa koyucu haline gelmeye kesinlikle haklan olmad
m; ilerini bir taraftan srail hukuku dier taraftan da genel kabul
gren hukuki grler dahilinde yapmalar gerektiini dndkle
rini vurgulamak gerekir. Ayrca baanszlklannn, Nrnberg Durumalannn veya dier Avrupa lkelerinde yaplan ardl duruma
larn baarszlklarndan daha farkl veya daha byk olmadm
da teslim etmek gerekir. Bilakis, Kuds mahkemesinin baarszl
bir lde, mmkn olan her yerde hemen Nrnberg emsaline
sarlmasndan kaynaklanmtr.
Ksacas Kuds mahkemesinin baarszl, Nrnberg Mahkemesi'nin kurulmasndan beri yeterince bilinen ve yaygn olarak tar
tlan temel meseleyle baa kamamasndan kaynaklanyordu:
kazanan devletlerin mahkemesinde adaletin zarar grmesi, "insan
la kar suun" meru bir tanmnn yaplamas ve bu suu ileyen
yeni sulularn kim olduunun aka ortaya konulamamas.
lkinden balayacak olursak, Kuds'te adalet Nmberg'e kyas
la ok daha ciddi bir biimde zarar grd, zira mahkeme savunma
nn tank armasna izin vermedi. Adil ve hukuka uygun bir yar-

glamann geleneksel artlan asndan, Kuds'teki yarglama usul

lerinin en ciddi kusuru buydu. Dahas, savan sonunda, yarglama
nn kazanan lkelerin mahkemesi tarafndan yaplmas belki de ka
nlmazd (Nmberg'de "Ya kazananlar kaybedenleri yarglamal
dr ya da kaybedenlerin kendisini yarglamasna izin verilmelidir"
diyen Hkim Jackson'm argmanna karlk, Mttefiklerin gayet
anlalr bir biimde "her eyi tehlikeye atanlarn tarafsz olmas
beklenemez" [Vabres] diye dndn eklemekte fayda var); bu
na karlk 16 yl sonra ve tarafsz lkelerin kabulne kar kma
nn pek anlamnn kalmad koullar altnda, ayn ey geerli de
ildi.
kinci meseleye gelince, Kuds mahkemesinin bulgulan Nrn
berg mahkemesinin bulgularndan tartmasz ok daha iyiydi. Da
ha nce de belirttiimiz gibi, Nrnberg Tz'nde "insanla kar
sular", "insanlkd fiiller" olarak tanmlanyordu ve bu tabir
Almancaya Verbrechen gegen die Menschlichkeit eklinde evril
miti - Nazileri sanki sadece insani iyilikten yoksunmu gibi gste
ren bu ifade yzylmzda olup bitenleri anlatmaya elbette yetmi
yordu. Kudsteki durumann gidiat sadece iddia makamna ba
l olsayd, bu basit yanl anlama kukusuz Nmbergdekinden da
ha beter olacakt. Ama mahkeme suun en temel niteliinin bir y
n-vahet altnda kaybolup gitmesine izin vermedi ve bu suu Sra
dan sava sularyla kartrma yanlgsna dmedi. Nmberg'de
nadiren ve neredeyse laf arasnda dikkat ekilen ey -yani "kantla
ra gre... katliamlarn ve ikencelerin srf muhalefeti ortadan kal
drmak iin yaplmad", "btn yerli halklardan kurtulmaya y
nelik bir plann paras olduu' - Kuds'teki davann odamdayd.
Bu durumun gayet ak olan nedeni, Eichmann'n Yahudilere kar
ilenmi bir sula, faydac amalarla aklanamayan bir sula itham
edilmesiydi; sadece Doudaki deil, Avrupann drt bir yanndaki
Yahudiler ldrlmt 've yok edilmelerinin temelinde de "Al
manlarn smrgeletirmek iin kullanabilecekleri" bir toprak elde
etme arzusu yoktu. Yahudi halkna kar ilenmi sulan odana
yerletiren bir davann en byk avantaj, hem partizanlar vurmak
ve rehineleri ldrmek gibi sava sulan ile igalcinin smrgele
tirmeye olanak salamak iin yerli halklar "smrd etmek ve orta
dan kaldrmak" gibi "insanlkd fiiller" arasndaki farklar gele-

ekte uluslararas bir ceza kanununun paras olacak kadar ak bir

biimde ortaya koymas hem de (smrgeletirme yoluyla yaylma
gibi bilinen, kriminal bir amala gerekletirilen) "insanlkd fiil
ler" ile kast ve amac emsalsiz olan "insanla kar su" arasnda
ki fark netletirmesi oldu. Gelgelelim Kudsteki durumann ne
takibat ne de yarglama aamasnda, nice etnik gruplarn -Yahudilerin, Lehlerin veya ingenelerin- yok edilmesinin Yahudi, Leh ve
ya ingene halkna kar ilenmi bir sutan ok daha fazlas olabi
leceine; ciddi bir biimde zarar grenin ve tehlikeye atlann asln
da uluslararas dzen ve btn olarak insanlk olabileceine hi
dikkat ekilmedi.
Bu baarszlk, kolay kolay kaamayacaklar bir grevle, yarg
lamaya geldikleri suluyu anlamaya alma greviyle kar kar
ya kaldklarnda hkimlerin aka hissettikleri aresizlikle yakn
dan ilikiliydi. ddia makamnn san dpedz yanltc bir biim
de "sapk bir sadist" olarak tanmlamasndan yola kmamalar ye
terli deildi elbette; biraz daha ileri gidip iddia makamnn davay
ele al biimindeki tutarszlklar ortaya koysalard, mesela Hausnerin bir taraftan dnyann bugne kadar grd en anormal ca
navar yarglamak istediini, bir taraftan da Eichmann'la "onun gi
bi daha nicelerini", hatta "Nazi hareketinin tamamn ve genel ola
rak antisemitizmi" yarglamak istediini sylediine dikkat ekselerdi, bu da yeterli olmayacakt. srail'in Eichmann'la ilgili iddias
kseydi veya srail artk onunla ilgilenmeseydi bile, Eichmann'n
bir canavar olduuna inanmann aslnda gayet rahatlatc olduunu
tabii ki biliyorlard. Btn dnyann ilgisini ekmek ve dnyann
drt bir yanndan gazetecilerin sank sandalyesindeki Mavi Sakal'
grmeye gelmesini salamak kukusuz mmkn deildi. Asl sorun
tam da Eichmann gibi onlarca insann olmasndan, onlarcasmn ne
sapk ne de sadist olmasndan; ne yazk ki hepsinin eskiden de, im
di de dehet verici bir biimde normal olmasndan kaynaklanyor
du. Hukuk kurumlarmz ve yarglama usullerimizin ahlaki stan
dartlar asndan bu normallik, yaplan btn ktlklerin topla
mndan daha dehet vericiydi; zira -Nrnberg'de davallarn ve
avukatlarnn tekrar tekrar syledii gibi- aslnda hostis generis humani olan bu yeni sulu tr, yapt eyin yanl olduunu anlama
sn veya hissetmesini neredeyse imknsz hale getiren koullarda

su iliyordu. Eichmann davasndaki kantlar .bu bakmdan, ba sa

va sulularnn durumasnda sunulan kantlardan ok daha ikna
ediciydi: Ba sava sulularnn vicdanlarnn rahat olduu yolun
daki iddialarn reddetmek daha kolayd; zira bir taraftan "stlerin
emirlerine" itaat ettiklerini ne srerken, dier taraftan da ara sra
itaat etmediklerini syleyerek eitli yollardan vnyorlard. Her
ne kadar davallarn kt niyeti ortada olsa da, vicdan azab ektik
leri ancak, Nazilerin ve zellikle de Eichmann'm yesi olduu su
rgtlerinin savan son aylarnda sularnn kantlarn yok etmek
le bir hayli megul olmalarna dayanarak kamtlanabilirdi. Bu da
pek salam bir dayanak deildi. Katliam yasasnn, yeni olmas ne
deniyle, dier uluslar tarafndan henz kabul edilmediinden baka
bir ey gstermiyordu; Nazilerin diliyle, insanl "insandan daha
aa yaratklarn ynetiminden", zellikle de S iyon Liderleri'n'm
tahakkmnden "kurtarma uruna verdikleri sava kaybettikle
rinden; gndelik dilde syleyecek olursak, yenilginin kabul edildi
inden baka bir ey gstermiyordu. Sava kazansalard, ilerin
den biri bile vicdan azab eker miydi acaba?
Eichmann durumasyla ilgili daha kapsaml, balca meseleler
den biri, btn modem yasal sistemlerde mevcut olan bir varsaym
d: lenen bir kabahatin su saylmas iin ortada bir kast olmas
gerekiyordu. Uygar hukuk bilimi belki de baka hibir niteliiyle,
zne faktrn gz nnde bulundurmas kadar vnmez. Kastn
olmad yerde, duygusal dengesizlik de dahil olmak zere hangi
sebeple olursa olsun doruyu yanltan ayrma yetimizin zayflad
yerde, su ilendiini hissetmeyiz. "Byk bir su doay kzd
rr, bu yzden dnya intikam diye hayknr; ktlk doal bir uyu
mu bozar ve bu uyum da ancak ktln cezalandrlmasyla yeni
den salanabilir; ahlaki dzene kar sorumluluklardan biri de,
madur tarafn suluyu cezalandrmasdr" (Yogal Rosat) diyenle
rin iddialarm reddederiz, bu iddialarn barbarca olduunu dn
rz. Eichmann en bata tam da bu oktan unutulan iddialar nede
niyle adalet nne kardklarn, aslnda en yce gerekeye daya
narak lm cezasna arptrmak zere orada olduklarm dnyo
rum. Amac aka belli "rklar" sonsuza dek yeryznden kaz
mak olan bir ie kart ve burada nemli bir rol oynad iin, yok
edilmesi gerekiyordu. "Adaletin hem yerine getirilmesi hem de ye

rine getirildiinin grlmesi gerektii" doruysa, hkimler daval

ya aadaki gibi hitap etmeye cesaret etselerdi, Kuds'te yaplan
davann ne kadar adil olduunu herkes grrd:

"Sava srasnda Yahudi halkna kar ilenen suun yazl tarihteki

en byk su olduunu ve bunda rol oynadnz itiraf ettiniz. Ama
asla adi gerekelerle hareket etmediinizi, asla bir insan ldrme
eiliminde olmadnz, Yahudilerden hi nefret etmediinizi, yine
de baka trl hareket etmenize imkn olmadn ve kendinizi su
lu hissetmediinizi sylediniz. Sylediklerinize inanmann, tmy
le imknsz olmasa da, zor olduunu dnyoruz; says fazla ol
masa da, saikler ve vicdan bakmndan makul phelere mahal ver
meyen, aleyhinize kantlar var. Ayrca, Nihai zm'de rol oyna
manzn bir rastlantdan ibaret olduunu, sizin yerinizde baka her
hangi birinin de olabileceini, dolaysyla potansiyel olarak nere
deyse btn Almanlarn eit derecede sulu olduunu sylediniz.
Herkesin veya hemen hemen herkesin sulu olduu yerde, aslnda
hi kimsenin sulu olmadm kastettiniz. Bu aslnda sk varlan bir
sonu, ama biz byle bir sonucu kabul etmek istemiyoruz. Neden
kabul etmediimizi anlamyorsanz, dikkatinizi Sodom ve Gomora
hikyesine ekmek isteriz. Kutsal Kitap'a gre, btn insanlar eit
derecede sulu hale geldii iin, Tanr bu iki komu ehri gkten
ate yadrarak yok eder. Bu arada, szn ettiimiz eyin u yeni
'ortak su' kavramyla ilgisi yok; zira bu kavrama gre, insanlar
yapmadklar ama onlarn adna yaplan -katlmadklar ve yarar
salamadklar- eyler nedeniyle sulu saylr veya sulu hisseder
ler. Baka bir deyile, kanun karsnda suun ve masumiyetin nes
nel bir doas vardr; sizin yaptnz seksen milyon Alman da yap
m olsayd, bu durum yine de yaptklarnz mazur gstermeye yet
mezdi."
"Neyse ki, o kadar ileri gitmemiz gerekmiyor. Siz kendiniz de,
balca siyasi amac ei benzeri grlmemi sular ilemek haline
gelmi bir devlette yaayan herkesin gerekten eit derecede sulu
olduunu deil, sadece byle bir ihtimalin olduunu iddia ettiniz.
Sizi su yoluna iten i veya d koullara bal rastlantlar bile olsa,
sizin gerekten yaptklarnz ile bakalarnn bunlar yapma ihtima

li arasnda koca bir uurum var. Biz burada sadece yaptklarnzla

ilgileniyoruz; i dnyanzn ve saiklerinizin muhtemelen sua uzak
olmasyla veya etrafnzdaki kiilerin su ileme potansiyeliyle de
il. Talihsizliklerle dolu bir hayat hikyesi anlattnz; bu koullar
bildiimizden, daha iyi koullarda yaasaydmz byk ihtimalle bi
zim karmza veya baka bir ceza mahkemesinin karsna hi k
mayacanz bir dereceye kadar kabul ediyoruz. Diyelim ki katli
amn rgtlenmesine rza gsteren bir ara haline gelmenizin nede
ni talihsizlikten baka bir ey deildi; bu durum yine de bir katliam
politikasn uygulamaya geirdiiniz ve dolaysyla aktif olarak
desteklediiniz gereini deitirmez. Zira siyaset ocuk bakcl
na benzemez, siyasette itaat ve destek aym eydir. Ve nasl siz
dnyay Yahudi halkyla ve daha nice ulustan insanla paylamak is
temediiniz iin -sanki sizin ve stlerinizin bu dnyada kimin ya
ayacana, kimin yaamayacana karar verme hakknz varm
gibi- bir politikay destekleyip uyguladysamz, biz de hi kimse
nin, yani insan rknn hibir yesinin bu dnyay sizinle paylamak
isteyebileceini dnmyoruz. te bu nedenle, sadece bu neden
le, idam edilmeniz gerekir."

Ek

ELNZDEK KTAP bir duruma raporunu kapsyor; kitabn balca

kayna da duruma tutanaklarnn Kuds'te basma datlan bir

nshas. ddia makamnn al konumas ve savunmann genel
itiraz dnda, durumann tam kayd henz yaymlanm deil ve
bu kayda ulamak da pek kolay deil. Mahkeme salonunda kullan
lan dil braniceydi; basma datlan materyalin "simltane terc
menin dzeltilmemi ve gzden geirilmemi bir kopyas olduu",
dolaysyla "biim asndan kusursuz veya dil asndan hatasz
bir kayt olarak deerlendirilmemesi gerektii ifade edildi. Duru
mann Almanca yrtld zamanlar hari, batan sona ngilizce
versiyonundan yararlandm; Almanca nshada geen orijinal ifade
leri kendim evirmekte bir saknca grmedim.
evirileri mahkeme dnda, simltane tercmeden bamsz
olarak yaplan savcnn giri konumas ve nihai karar hari, bu kay
naklarn hibirinin tamamen gvenilir olduu dnlemez. Tek g
venilir versiyon branice olan resmi kayt, ama ben onu kullanma
dm. Yine de btn bu malzemeleri kullanmalar iin muhabirlere
veren resmi yetkililerdi ve bildiim kadaryla bugne kadar resmi
branice kaytla eviri arasnda ciddi uyumazlklar olduunu syle
yen kmad. Almanca'ya yaplan simltane eviri ok zayft, ama
ngilizce ve Franszca evirilerin gvenilir olduu dnlebilir.
Biri hari hepsi yine Kuds'teki yetkililer tarafndan basna ve
rilen aadaki mahkeme malzemelerinin gvenilirlii konusunda
ise byle pheler yok:
1) Eichmann'm polis tarafndan yaplan sorgulamasnn kaydedi
len, daktilo edilen, Eichmann'a sunulan ve bizzat Eichmann ta-

rafndan dzeltilen nshas. Mahkeme tutanaklarnn yam sra

en nemli belgelerden birisi bu.
2) ddia makamnn sunduu belgeler ve, salad "yasal mater
yal".
3) Her ne kadar ifadelerinin bir blm daha sonra iddia makam
tarafndan kullanlm olsa da, esasen savunma tarafndan a
rlan on alt tann yeminli ifadeleri. Bu tanklar Erich von dem
Bach-Zelewski, Richard Baer, Kurt Becher, Horst Grell, Dr.
Wilhelm Httl, Walter Huppenkothen, Hans Jttner, Herbert
Kappler, Hermann Krumey, Franz Novak, Alfred Josef Slawik,
Dr. Max Merten, Professor Alfred Six, Dr. Eberhard von Thad
den, Dr. Edmund Veesenmayer, Otto Winkelmann'di.
4) Son olarak, Eichmann'm yazd yetmi sayfalk bir msvedde
ye ulatm. Mahkeme, iddia makamnn sunduu bu msvedde
yi kant olarak kabul etmi ama basma vermemiti. Yazmm ba
l yle evrilebilir: Cevap: 'Yahudi meselesi ve Alman Reich' Nasyonal Sosyalist Hkmeti'nin bu meselenin zmyle
ilgili olarak 1933 ila 1945'te ald tedbirler* ile lgili yorumla
rm." Bu msveddede Eichmann'm Arjantin'de Sassen rporta
jna hazrlanrken ald notlar bulunuyor (bkz. Kaynaka).
Kaynaka'da sadece bilfiil kullandm malzemeler sralanyor;
Eichmannm karlmasyla yarglanmas arasndaki ki yl boyunca
okuduum ve topladm saysz kitap, makale ve gazete yazsnn
ad gemiyor. Sadece Alman, svireli, Fransz, ngiliz ve Ameri
kan basnndan gazetecilerin yazdklarm dnnce bu eksiklikten
znt duyuyorum; nk bu raporlar meseleyi, dava konusunda
ahkm kesen kitaplardan ve dergi yazlarndan ok daha stn bir
biimde ele alyordu; yine de bu eksiklii doldurmak ar byk
bir iin altna girmek olacakt. Dolaysyla kendimi biraz rahatlat
mak iin, bu gzden geirilmi basknn Kaynaka'sna, kitabm ya
ymlandktan sonra kan, iddia makamnn argmann temcit pila
v gibi stp stp nmze koymaktan daha fazlasn yapan kitap
lar ve dergi yazlar arasndan setiim belli bal almalar ekle
dim, Bunlarn arasnda, davayla ilgili olarak ou yerde artc bir
biimde benimkilere benzer sonulara varan iki eser ve nc Re
ichen nde gelen figrleriyle ilgili bir inceleme var; bu eserleri ar

ka plana ilikin kaynaklanma ekledim. Szn ettiim eserler, Robert Pendorf un Yahudi Konseylerinin Nihai zm'deki rolne de
dikkat eken M rder und Ermordete . Eichmann and die Judenpolitik des Dritten Reiches'; konuyu ele alrken davalnn ahsm oda
a yerletiren neredeyse tek kii olan ve Eichmann'la ilgili deer
lendirmesi belli bal noktalarda benimkilerle kesien HollandalI
gazeteci-yazar Harry Muiisch'in Strafsache 40/6V i (ben Almanca
evirisinden yararlandm) ve son olarak da, T. C. Fest'in nde gelen
Nazileri resmettii, yeni yaymlanan muhteem eseri Das Gesicht
des Dritten Reiches (Festin gayet bilgili ve yarglarnn da ok s
tn olduunu eklemek isterim).
Rapor yazan birinin karlat sorunlar en ok tarihi monogra
fiyle uraanlarn karlat skntlara benzer. ki durumda da,
iin doas birincil ve ikincil kaynaklarn kullanm konusunda bi
linli bir ayrm yapmay gerektirir. Birincil kaynaklar sadece zel
bir konuyu -b u rnekte durumay- ele alrken kullanlabilir, ikin
cil kaynaklardansa tarihsel arka plan oluturan her ey iin yararla
nlr. Nitekim aktardm belgeler, birka istisna dnda durumada
aka sunulmutur (bu durumda benim birincil kaynaklarm olu
turmaktalar) veya sz konusu dnemi ele alan yetkin kitaplardan
alnmtr. Metinden hemen anlalaca gibi, Gerald Reitlinger'in
The Final Solution'm<Xm (Nihai zm) faydalandm; Raul Hilberg'in davadan hemen sonra yaymlanan ve nc Reich'n Ya
hudi politikalarn en kapsaml ve ayrntl biimde belgeleyen a
lmas The Destruction o fth e European /evw'dan daha da ok ya
rarlandm.

Bu kitap, daha yaymlanmadan hem bir tartmann merkezi hem

de rgtl bir kampanyann konusu haline geldi. mge retimi ve
gr maniplasyonu gibi malum aralarla yrtlen bu kampan
yann tartmadan daha ok ilgi ekmesi; dolaysyla tartmann,
kampanyann yapay grlts iinde boulup gitmesi gayet doal.
Bu ikisinin tuhaf bir karm neredeyse ayn sylemle -kitaba (ve
daha ok da yazarna) kar kan, "teksir makinasndan km gi
bi" yazlarla (Mary McCarthy)- Amerika'dan ngiltereye ve oradan
da Avrupa'ya (kitap daha burada yaymlanmamt bile) yaylnca,

bu durum iyice ayyuka kt. Byle bir ey mmknd; zira "imge

si etrafnda bu kadar byk bir yaygara koparlan bu hi yazlma
m kitap ounlukla benim ne dikkat ektiim ne de fark ettiim
noktalar ele alyordu.
Tartma -tabii bu bir tartmaysa- her halkrda ilgi ekiyordu.
Grlerin maniple edilmesinin, bunun temelinde net bir biimde
tanmlanm karlar olduu iin, amalar snrlyd; gelgelelim bu
grler maniple edilirken insanlar hakikaten kayglandran bir
meseleye dokunacak olursa, kontrollerinden kyor ve hi ngremedikleri veya niyetlenmedikleri sonulara yol ayordu. ok b
yk, emsalsiz sularyla Htler rejimi dnemi artk sadece Alman
halk veya dnyann drt bir yanndaki Yahudiler iin deil, Avru
pann gbeinde yaanan bu byk felaketi unutamayan, bir trl
kabullenemeyen dnyann geri kalan iin de "vkf olunamayan
bir gemi" tekil ediyordu. stelik belki de hi beklenmeyen bir
ey daha oluyordu; btn o karmakl ve anlalmazlyla bu
gn insanlarn akllarna musallat olacan ve yreklerine bir kara
bulut gibi keceini hi tahmin etmediim genel ahlaki meseleler,
aniden insanlarn balca kayglarndan biri haline geliyordu.
Tartmann banda, Nihai zm yllarnda Yahudi halkna
nasl muamele edildiine dikkat ekildi; buradan yola kan srail
savcs ncelikle, Yahudiler kendilerini savunabilir miydi veya sa
vunmal myd, diye sordu. Bu soru stnde hi durmamtm, bana
aptalca ve acmaszca gelmiti nk o dnemin koullarnn ne ya
zk ki hi bilinmediini gsteriyordu. Bu mesele clk kana kadar
tartld ve insan hayretlere drecek sonulara varld. Bir "get
to mentalitesinin" malum tarihsel-sosyolojik inas (srail'de okul
larda okutulan tarih kitaplarnda yerini alan bu grn -Amerikan
Yahudiliinin fkeli protestolarna kar-balca savunucularndan
biri psikolog Bruno Bettelheim'd), sadece Yahudi halkyla snrl
olmayan ve bu nedenle de sadece Yahudi faktryle aklanamayan
davran biimini aklamak iin tekrar tekrar gndeme getirildi,
neriler arttka artt - ta ki, anlalan bu tartmay batan sona
ok ksr bulan birinin aklna Freudyen teorilere bavurup Yahudi
halknn tamamna -elbette bilind- bir "lm istei" atfetmek
gibi parlak bir fikir gelene kadar. Baz eletirmenler beklenmedik
bir biimde, iinde gya benim Yahudileri Yahudilerin ldrd

n iddia ettiim birtakm kar gruplarnn hazrlad bir kitabn

"imgesinden" byle bir sonu karmay tercih ettiler. Peki neden
bu kadar korkun, akl almaz bir yalan sylemitim dersiniz? "Ken
dimden nefret ettiim" iin tabii ki.
Durumada Yahudi liderlerinin rol de gndeme geldiinden ve
ben de bu konu hakknda bir rapor yazdmdan ve yorum yapt
mdan, kanlmaz olarak bu meselenin de tartlmas gerekiyor
du. Bence bu nemli bir mesele, ama tartma bu meseleyi netletir
meye pek katk salamad. Yaknlarda srail'de yaplan bir duru
mada, eskiden Yahudi emniyet amirlerinden biri olan ve imdi de
srail Operasnn banda bulunan Hirsch Bimblat adnda biri, n
ce blge mahkemesi tarafndan be yl hapis cezasna arptrld;
daha sonra temyize gittii Kudsteki Yksek Mahkeme ise bu ka
rar bozarak Bimblat' beraat ettirdi. Mahkemenin oy birliiyle ver
dii bu karar dolayl olarak Yahudi Konseylerini de aklad iin,
bu mesele Yahudi kamuoyunu ne yazk ki ikiye bold. Gelgelelim
bu tartmada, sesi en ok kan katlmclar ya Yahudi halkn li
derleriyle zdeletiriyordu (buna karlk sa kalan hemen herkes,
Yahudi halkyla liderleri arasnda, daha nce Theresienstadt'ta ka
lan bir Yahudinin u szleriyle zetlenebilecek net bir aynm yap
yordu: "Yahudi halknn tamam fevkalade davrand. Sadece lider
ler uvallad") ya da -sanki Yahudilerin g etmesine yardm et
mekle Nazilerin Yahudileri tehcir etmelerine yardm etmek arasn
da bir fark yokmu g ibi- Yahudi yetkilileri hakl karmak iin on
larn savatan nce, daha da nemlisi Nihai zm dneminden
nce takdire ayan hizmetler verdiinden bahsediyordu. :
Her ne kadar orantsz bir biimde iirilmi olsalar da, bu me
seleler aslnda kitapla biraz ilikiliydi; buna karlk herhangi bir bi
imde ilikili olamayanlar da vard. Mesela Hitler rejiminin ba
langcndan itibaren Alman direni hareketiyle ilgili hararetli bir
tartma vard. Doal olarak ben bu meseleyi tartmaya amadm,
nk Eichmann'm vicdan ve iinde bulunduu durum sadece sa
va ve Nihai zm dnemiyle ilgili. Ama daha fantastik tartma
lar da vard. Bir sr insan, ikence kurbanlarnn katillerinden da
ha "irkin" olup olamayacam; orada bulunmayan birinin gemii
"yarglamaya hakk olup olmadn; bir durumada sahnenin mer
kezinde davalnn m yoksa kurbann m olduunu tartmaya ba

lad. Bu meseleyle ilgili olarak, bazlar ii Eichmann'm nasl biri

olduuyla ilgilenmemin hatal olduunu, dahas Eichmann'm ko
numasna izin bile verilmemesi gerektiini -yani mahkemenin sa
vunma olmadan yrtlmesi gerektiini- iddia etmeye kadar g
trd.
Byk bir duygu gsterisiyle yaplan tartmalarda ou kez ol
duu gibi, btn heyecan gerek meselelerden kaynaklanan, dola
ysyla gerekleri arptmaya alan baz kar gruplarnn dnye
vi ilgileri hemen entelektellerin snr tanmayan ilhamlarna y
neldi. Entelektellerse tam aksine gereklerle hi ilgilenmiyor, ger
ekleri "fikirler" iin srama tahtas olarak kullanyorlard. Ama bu
manevralarda bile ou zaman belirli bir ciddiyet, bir yere kadar sa
hici bir kayg olduu seziliyordu; ayn durum kitab okumamakla
vnen ve hi okumayacana sz verenlerin yazlar iin bile geerliydi.
Konunun bir hayli dna kan bu tartmalarla kyaslandn
da, kitap ne yazk ki ok snrl bir konuyla ilgiliydi. Bir dava rapo
ru sadece dava srasnda ele alman veya adalet iin ele alnmas ge
reken meseleleri tartmaya aabilir. Durumann yapld lkenin
genel durumu durumann gidiat asndan nemliyse, bu duru
mun da gz nnde bulundurulmas gerekir. Yani bu kitap, Yahudi
halknn gelmi gemi en byk felaketiyle ilgili deildir; totalita
rizmle ilgili bir anlat veya nc Reich zamanndaki Alman hal
kyla ilgili bir tarih de deildir; son olarak, kesinlikle ktln do
asyla ilgili teorik bir alma da deildir. Her durumann odan
da davalnn ahs; bireysel tarihi, her zaman kendine zg nitelik
leri, tipik zellikleri, davran biimleri ve koullaryla etten ke
mikten bir insan vardr. Tpk dalan Yahudi halknn ve antisemitizmin tarihi, Alman halknn ve dier halklarn gidiat veya dne
min ideolojileri ve nc Reich'm devlet aygtlar gibi bunun te
sine geen her ey, durumay sadece, davalnn fiillerini gerekle
tirdii koullar ve arka plan oluturduu lde etkiliyordu. Dava
lnn iliki kurmad veya etkilenmedii her ey duruma tutanak
larndan ve dolaysyla da duruma raporundan karlmaldr.
Bu meselelerden konumaya balar balamaz gnlsz de olsa
sorduumuz btn genel sorularn -neden Almanlar olmak zorun
dayd? Neden Yahudiler olmak zorundayd? Totaliter ynetimin

doas nedir?- bir insann yargland suun ne tr bir su ve hak

knda hkm verilen davalnn ne tr bir doas olduu sorusundan
da, mevcut adalet sistemimizin kinci Dnya Savandan beri tek
rar tekrar uramak zorunda kald bu zel su ve sulu tryle ne
kadar baa kabildii sorusundan da kat kat nemli olduu savunu
labilir. Meselenin artk belli bir insandan, sank sandalyesinde otu
ran tek ve yalnz bir bireyden ziyade, btn Alman halk ve antisemitizmin btn biimleri, modern tarihin tamam veya insan doa
s ve ilk gnah meselesi olduu sylenebilir ~ dolaysyla sank san
dalyesindeki davalnn hemen arkasna insan rknn tamamnn
gizlendii ne srlebilir. Btn bu meseleler, zellikle de "hepi
mizin iinde bir Eichmann yattm" kefedene kadar ii rahat et
meyenler tarafndan sk sk tartld. Davalnn bir sembol, duru
mann da tek bir ahsn sulu veya masum olmasndan aka daha
ilgi ekici meseleleri gndeme getirmek iin bir bahane olduu d
nlrse, tutarllk adma, Eichmann'n ve avukatnn iddiasn da
kabul etmemiz gerekir: Eichmanndan hesap soruluyordu, nk
hem Almanya Federal Cumhuriyeti iin hem de bir btn olarak
olaylar ve bu olaylarn gereklemesini mmkn hale getiren ey
ler -yani antisemitizm ve totaliter ynetimin yan sra insan rk ve
ilk gnah- iin bir gnah keisi gerekiyordu.
Byle dnyor olsaydm Kuds'e asla gitmeyeceimi syle
meme pek gerek yok. Bu durumann sadece ve sadece adalet iin
yaplmas gerektiini savunuyordum, savunuyorum. Ayrca hkim
lerin kararlarn aklarken srail Devletinin Yahudilerin devleti
olarak kurulduunu ve byle tanndn" vurgulamakta gayet hak
l olduklarm ve dolaysyla Yahudi halkna kar ilenen bir suu
yarglamaya haklar olduuna inanyorum. Hukuk evrelerinin ce
zann anlam ve faydas konusundaki kafa karkl asndan, h
kimlerin Grotiusun daha eski bir yazardan aktard szlere ba
vurmalarna; cezann "sutan zarar gren kiinin onurunu ve otori
tesini korumak iin" gerekli olduunu, "dolaysyla suu ileyenin
cezalandrlamamasnm ille de madurun kk drlmesi anla
mna gelmediini belirtmelerine sevindim.
Daval ve fiillerinin doas kadar durumann kendisinin de ak
la getirdii sorular, kukusuz Kudste ele alnan meseleleri fersah
fersah aan genel meselelerle ilgilidir. Bu meselelerin bir ksmn,

sadece rapor deyip geemeyeceimiz Sonsz blmnde tartma

ya altm. Birileri kp da meseleyi ele alma biimimi yetersiz
bulduunu syleseydi, buna hi armazdm; btn bu gereklerin
genel anlamyla ilgili bir tartmay memnuniyetle karlardm,
byle bir tartma somut olaylara iaret ettii lde anlaml olabi
lirdi. Kitabn balyla ilgili sahici bir tartma balayacan da
dnebilirim; nk ktln sradanl derken, sadece gerek
lere sk sk bali bir dzeyi kastediyorum, durumada hemen g
ze arpan bir fenomene dikkat ekiyorum. Eichmann ne Iagoydu
ne de Macbeth ve III. Richard gibi bir cani" olmasysa neredeyse
imknszd. Terfi etmek iin gsterdii olaanst gayreti bir yana
brakrsak, onu harekete geiren hemen hemen hibir ey yoktu. Bu
gayret de kendi bana kriminal deildi elbette; bir stnn yerine
gemek iin asla onu ldrmeye kalkmazd. Eichmann sadece ,
gndelik dilde syleyecek olursak, ne yaptn hi fark etmemiti.
Zaten aylar boyunca polis sorgusunu yneten bir Alman Yahudisinin karsnda oturmasn salayan da tam da tahayyl yetisinden
bu kadar yoksun oluuydu; bu adama iini dkm ve tekrar tekrar
SS'te sadece yarbay rtbesine kadar ykseldiini, terfi etmemesinin
kendi hatas olmadn anlatmt. Btn bunlarn ne anlama geldi
ini ilke dzeyinde gayet iyi biliyordu ve mahkemeye verdii son
ifadede "[Nazi] hkmetinin belirledii deerlerin yeniden deer
lendirilmesinden bahsetmiti. Aptal biri deildi. Dnemin ba su
lularndan biri haline gelmesine olanak salayan -aptallkla kesin
likle zde olmayan bir eyden- fikirsizlikten baka bir ey deildi.
Hali "sradan" ve hatta komikse, Eichmann'da eytani ve uursuz
bir derinlik bulma konusunda en kararl insan bile sonunda pes edi
yorsa, bu durum aleladelikten hl ok uzaktr. lmn nefesini en
sesinde hisseden, dahas daraacnm altnda duran bir adamn, ha
yat boyunca cenaze merasimlerinde duyduklarndan ve bu "yce
szlerin" kendi lmnn gerekliini tmyle bulutlandrmas ge
rektiinden baka bir ey dnememesi elbette alelade bir ey de
ildir. Gereklikten bu kadar uzak ve bu kadar fikirsiz olmak, belki
de insann bnyesinde bulunan btn eytani igdlerin verecei
zarardan daha byk bir ykma yol aabilir - aslnda insann Ku
ds'teki durumadan karabilecei ders buydu. Ama bu bir dersti,
sz edilen fenomenle ilgili bir aklama veya teori deildi. Bu me

seleyle gerekten ilgili olan suun -stelik herkesin emsalsiz oldu

unu dnd suun trn tartmak, fikirsizlikle ktlk ara
sndaki ilikiyi incelemekten daha karmak gibi grnse de, asln
da ok daha kolaydr. Soykrm aka daha nce bilinmeyen su
lar kapsayacak bir kavram olarak sunmak, her ne kadar bir derece
ye kadar ie yarasa da, pek uygun deildir; nk daha nce de ni
ce halklar katledilmitir. Antikite denince ilk akla gelen eylerden
biri katliamdr ve yzyllarca sren smrgeletirme ve emperya
lizm dnemi, bu trden baarl ve baarsz giriimlerin rnekleriy
le doludur. "dari katliamlar" bu durumu daha iyi ifade eden bir ta
bir gibidir. Bu tabir Britanya emperyalizmiyle birlikte ortaya kt;
ngilizler Hindistan zerindeki egemenliklerini devam ettirmek
iin byle prosedrleri kasten reddettiler. Bu deyi, byle korkun
fiillerin sadece yabanc bir ulusa veya rka kar gerekletirilebile
cei eklindeki pein hkm ortadan kaldrmaya yarad. Gayet iyi
bilindii gibi, Hitler katliamlarna "orulmaz hastalklara yakala
nanlara1' bahettii "merhametli lmlerle" balad ve imha progra
mm genetik adan hasarl" Almanlar (kalbinden ve cierinden
hasta olanlar) ortadan kaldrarak sonlandrma niyetindeydi. Bunun
dnda, belirli bir grubun da ayn ekilde ldrlebilecei, yani
ayklama ilkesinin koullara bal faktrlere dayand gayet ak
tr. ok da uzak olmayan bir gelecein makinelere dayanan ekono
misinde, insanlarn zek katsays belirli bir dzeyin altnda kalan
herkesi ortadan kaldrabileceini dnmek hi de abes deildir.
Bu mesele Kudste uygun bir biimde tartlmad, zira bu me
seleyi hukuki yollardan ele almak aslnda hi de kolay deildi. Sa
vunmadan ykselen itirazlara gre, Eichmann Nihai zm meka
nizmasnda "kck bir diliydi" sadece; iddia makam ise Eichmann'm aslnda bu mekanizmann motoru olduunu kefettiine
inanyordu. Kuds mahkemesi gibi, bu iki teoriye ben de pek nem
vermiyorum; zira bu ark teorisi hukuki adan tmyle anlamsz
ve dolaysyla da Eichmann adndaki diliye ne kadar nem verildi
inin bir nemi yok. Yarglama srasnda mahkeme ancak hkmet
kaynaklarm kullanan devasa bir brokrasinin byle bir su ileye
bileceini doal olarak kabul etti. Ama bu hl bir su olduuna g
re -b ir durumann ncl de budur tabii- ister ok ister az nemli
olsun mekanizmadaki btn arklar mahkemede hemen ;:-krar fail

lere, yani insanlara dntrlr. Davalnn kendisini bir insan ola

rak deil de sadece bir grevli olarak hareket etmesine, bu grevde
kendisinin yerine kukusuz baka birisinin de olabileceine daya
narak savunmas, bir sulunun -falanca yerde bir gnde u kadar
suun ilendiini gsteren- su istatistiklerine dikkat ekerek sade
ce istatistiksel olarak bekleneni yaptn, bu suu bir bakasnn
deil de kendisinin ilemesinin rastlantdan ibaret olduunu, zira
yle veya byle birinin bunu yapmas gerektiini ne srmesine
benzer.
Totaliter ynetimin znn ve belki de her brokrasinin doas
nn, insanlar yetkililere ve ynetim mekanizmasndaki arklara d
ntrmekten ve nitekim onlar insanlktan karmaktan ibaret ol
mas, siyaset bilimleri ve sosyal bilimler asndan elbette nemli
dir. Hi Kimsenin ynetimini (ki bro-krasi diye bildiimiz siyasi
biim tam da byle bir ynetimdir) uzun uzadya tartmak verimli
olabilir. Yalnz adliyenin, sz konusu faktrleri, sadece bunlar su
koullarn meydana getirdii lde gz nnde bulundurabilece
ini iyice anlamak gerekir - tpk hrszlk durumunda, sulunun
ekonomik skntsnn, cezadan kurtarmak yle dursun, suu bile
mazur gstermedii gibi. Modern psikolojinin, sosyolojinin ve el
bette modern brokrasinin failin sorumluluunu'u veya bu deter
minizm asndan aklamasna gerekten de fazla altk. nsan ey
lemleriyle ilgili, grne baklrsa derin aklamalarn doru mu
yoksa yanl m olduu tartmaldr. Bu meselenin tartmal olmayan bir taraf varsa, o da bu aklamalara dayanarak tek bir adli pro
sedr bile izlemenin mmkn olmayaca ve byle teorilerle l
lp biilen adliyenin kesinlikle modem bir kurum olm addr-ha
di "modas gemi" demeyeyim yine. Hitler, gn gelecek Alman
yada hkim olmak "kepazelik" gibi grnecek derken, kusursuz bir
brokrasi hayaliyle tmyle tutarl bir eyden bahsediyordu.
Anladm kadaryla, hukuk biliminin btn bu meseleleri ele
almak iin sadece iki kategorisi var ve bence bunlarn ikisi de sz
konusu meseleyi incelemek iin yeterli deil. Bu kategoriler "dev
let fiilleri" ve "stlerin emirleri uyarnca" gerekletirilen fiillerdir.
Her halkrda bu tr bir durumada byle meseleleri, genellikle de
davalnn hareketleri asndan tartmak iin sadece iki kategori
var. Devlet fiilleri teorisi egemen bir devletin kendisinde egemen

baka bir devleti yarglama hakk gremeyecei eklindeki arg

mana, p a r in parem non habet jurisdictionem (eitler birbirini yar
glayamaz) ilkesine dayanr. Uygulamaya baklacak olursa, bu ar
gman Nmberg'de zaten rtlmt; daha en batan hi ans
yoktu, zira kabul edilmi olsayd, gerekten her eyin tam anlamy
la tek sorumlusu olan Hitlere bile yaptklarnn hesab sorulamazd
- bu durum en temel anlamyla adaleti ihlal ederdi. Gelgelelim bir
argmann pratik dzlemde hi ansnn olmamas teorik dzlemde
de mutlaka ortadan kaldrld anlamna gelmez. Sk sk bavuru
lan bahaneler -nc Reich zamannda Almanyann egemenliin
ve eitliin adm anmayan bir sulu etesinin denetiminde olm aspek bir ie yaramyordu. Zira bir taraftan, sulu etesi benzetmesi
nin ok smrl bir alanda geerli olduunu, dolaysyla aslnda pek
de geerli olmadm herkes bilir. Dier taraftan bu sular tartma
sz "yasal bir dzende vuku buldu, yani bu sularn hemen gze
arpan en belirleyici zellii byle bir dzende ilenmi olmasyd.
Devlet fiilleri kavramnn arkasnda "hikmet-i hkmet" teorisi
nin olduunu anlarsak, belki bu meseleye biraz daha yaklaabiliriz.
Bu teoriye gre, lkenin yaamndan ve bunun sonucu olarak da
varlm srdrmesinden sorumlu olan devletin fiilleri, lke vatan
dalarnn fiilleriyle ayn kurallara tabi deildir. Nasl hukukun s
tnl -h er ne kadar iddeti ve kartlarn savan ortadan kaldr
mak iin tasarlanm olsa d a - kendi varln salama almak iin
iddetin aralarna her daim muhtasa, bir hkmet de hayatta kal
mak ve yasallm ayakta kalmasn salamak iin genellikle su
olarak nitelendirilen fiillerde bulunmak zorunda kaldn hissede
bilir. Savalar ou zaman bu gerekelerle merulatrlr; ancak
devletin su fiilleri sadece uluslararas ilikiler alannda ortaya k
maz ve medeni milletlerin tarihi de -Enghien Dknn Napolyon'
un emriyle kuruna dizilmesinden, Sosyalist Jider Matteotti'nin
muhtemelen bizzat Mussolini'nin sorumlu olduu lmne kadarbunun rnekleriyle doludur.
Hikmet-i hkmet -durum a gre, doru veya yanl bir biim
d e - zorunlulua bavurur ve hikmet-i hkmet adna ilenen (ve i
lendii lkenin egemen yasal sistemi asndan tmyle cezaya ta
bi olan) devlet sulan da acil durum tedbirleri, iktidar korumak ve
nitekim bir btn olarak mevcut yasal dzenin devamm salamak

iin seri bir Realpolitik karsnda verilen dnler olarak deerlen

dirilir. Normal bir siyasi ve yasal sistemde, byle sular istisnai ola
rak ortaya kar ve yasal cezaya tabi deildir (Alman hukuk teori
sinden bir deyile, gerichsfref); nk tehlikede olan bizatihi
devletin varoluudur ve dardan bir siyasi kendiliin bir devleti
varoluundan mahrum etmeye veya varoluunu nasl devam ettire
cei konusunda akl vermeye hakk yoktur. Ne var ki -nc Reich dnemindeki Yahudi politikalarnn tarihinden anladmz ka
daryla- cezai ilkeler zerine kurulan br devlette bunun tam tersi
geerlidir. Byle bir ortamda, su tekil etmeyen bir fiil (mesela,
Himmer'in 1944 yaznn sonlarnda Yahudilerin tehcir edilmesinin
durdurulmasn emretmesi) gerekliin (ki bu rnekte yenilginin
yaklamas oluyor) dayatmasyla zorunluluk karsnda verilen bir
dn haline gelir. Bu noktada hemen akla gelen soru udur: Byle
bir kendiliin egemenliinin doas nedir? Uluslararas hukukun
ona bahettii eitlii (par in parem non habe jurisdictionem) ihlal
etmi olmaz m? "Par in parem" sadece egemenlik aygtlar iin mi
geerlidir? Yoksa tzel bir eitlie ve benzerlie de mi iaret eder?
Suun ve iddetin istisna olduu ve iki kategorinin tam snrnda
yer ald bir devlet aygtna uyguladmz ilkeyi, suun yasal ve
kural olduu bir siyasi dzene de uygulayabilir miyiz?
Hukuki kavramlarn btn bu davalarn konusu olan cezai olgu
lar ele alrken aslnda ne kadar yetersiz kald, stlerin fiilleri uya
rnca gerekletirilen fiiller kavramnda belki de daha arpc bir bi
imde karmza kar. Kuds mahkemesi savunmann ne srd
argmana medeni devletlerin, zellikle de Almanyann ceza ve as
keri hukukundan yapt uzun alntlarla karlk verdi; zira ilgili
yasa maddeleri Hitler zamannda kesinlikle yrrlkten kaldrlma
mt. Btn bunlar bir noktada birleiyordu: aka su tekil eden
emirlere kesinlikle itaat edilmemeliydi. Mahkeme bunlardan baka,
birka yl nce srail'de grlen bir davaya iaret etti: Svey Krizi
arifesinde, snrdaki bir Arap kyndeki sivilleri katletme suu ne
deniyle askerler mahkemeye karlmt. Kyller askeri bir soka
a kma yasa srasnda, anlalan bu durumdan haberdar olma
dklar iin, evlerinin dnda bulunmulard. Meseleye biraz daha
yakndan bakldnda, byle bir kyaslamann ne yazk ki iki a
dan kusurlu olduu anlalr. Her eyden nce, bir astn yerine ge

tirdii bir emrin su olup olmadn belirlemesi asndan asli bir

neme sahip olan kural-istisna ilikisinin, Eichmann'n Fiilleri ba
lamnda tersine ilediini tekrar hesaba katmamz gerekir. Nitekim
bu argman balamnda, Eichmannn Himmlerin baz emirlerine
itaat etmemesi veya itaat ederken tereddtte kalmas hakikaten sa
vunulabilir: Mahkeme bu durumun Eichmann iyice thmet altnda
brakt kansndayd, bu durumun anlalmayan bir taraf yoktu
ama bu grn tutarl olduunu sylemek gt. Bu durum, srail
askeri mahkemelerinin konuyla ilgili bulgularndan rahatlkla anla
labilir, zaten hkimler de kendi argmanlarm desteklemek iin
bu bulgulan aktardlar. Srasyla unlan sylediler: itaat edilmeye
cek emir "aka gayri meru olmaldr; gayri meruluk "zerinde
Yasak anlamna gelen uyan iaretiyle bir korsan bayra gibi dalgalanmaldr". Baka bir deyile, askerin "aka gayri meru ol
duunu anlad emir, olaandlyla, askerin alkn olduu ya
sal sistem kurallarn ihlal etmelidir. srail hukuk bilimi bu mesele
ler asndan dier lkelerin hukuk bilimleriyle tamamen uyumlu
dur. Hi kuku yok ki kanun koyucular bu yasa maddelerini formlletirirken, mesela bir subayn aniden delirip astlarna baka bir su
bay ldrmeyi emretmesi gibi durumlar dnyorlard. Byle bir
durumla ilgili normal bir durumada, askerden beklenen eyin, vic
dannn sesini veya "her nsann vicdannn derinlerinde yatan me
ruluk hissini, ayrca kanun kitaplarndan pek anlamasa bile... gz
kr, yrei tatan ve yoz olmayanlarn sesini dinlemesi olmad
hemen anlalrd. Askerden beklenen daha ziyade kural ile kuraln
hemen gze arpan istisnas arasnda ayrm yapabilmesiydi. Her
halkrda, Alman i hizmet kanunu vicdann yeterli olmadn
aka ortaya koyar. 48. fkra yledir: "Bir ahsn vicdanna veya
inancnn gereklerine gre hareket etmi olmas, fiilinin veya ihma
linin cezalandrlmayaca anlamna gelmez." srail mahkemesinin
izledii argman izgisinin arpc niteliklerinden biri, her insann
derinlerine kk salan bir adalet anlay kavramn, salt hukuka ai
naln ikamesi olarak sunmasdr. Makul taraf, hukukun sadece
her insann vicdannn ona bir biimde syledii eyi dile getirdii
varsaymna dayanmasdr.
Btn bu akl yrtmeleri anlaml bir biimde Eichmann dava
sna uygulayacak olursak, Eichmannn tmyle kendisinden bekle

nen muhakeme biimi erevesinde hareket eaii sonucuna var

mak zorunda kalrz: Eichmann kurala uygun bir biimde hareket
etti, kendisine verilen emri "aka" meru olmasna, yani kurala
uygunluuna gre deerlendirdi; "vicdanna" bavurmas gerekme
di, nk lkesinin hukukuna yabanc biri deildi. Yani bu duru
mun tam tersi geerliydi.
Kyaslamaya dayanan argmann ikinci kusuru, mahkemenin
"stlerin emirleri" itirazn hafifletici sebepler kadar nemli sayma
sdr ve mahkeme bu uygulamay aka dile getirmitir. Mahkeme
yukarda aktardm davay, Kafar Kasm'm Arap sakinlerinin kat
ledilmesini, srail mahkemesi asndan, "stlerinden ald emirle
rin" davalnn sorumluluunu ortadan kaldrmadnn bir kant
olarak aktard. srail askerlerinin cinayetle itham edildii, ama "st
lerinden ald emirlerin" hafifletici sebepler iin ar basan bir ar
gman olduu, dolaysyla askerlerin nispeten ksa sreli hapis ce
zalarna arptrld dorudur. Bu dava kukusuz -Eichmann rne
inde olduu gibi- yllara yaylan, sularn orap sk gibi gel
dii bir faaliyetle deil, dierlerinden ayr bir fiille ilgiliydi. Yine
de, Eichmann'm her zaman "stlerinin emirleri" dorultusunda ha
reket ettii; srail hukukunun sradan hkmleri uygulansayd,
Eichmann' en ar cezaya arptrmann aslnda zor olaca doruy
du. in aslna bakarsanz, tpk dier lkelerin hukuklar gibi srail
hukuku da hem teoride hem de pratikte, "stlerin emirlerinin", gay
ri memluu "apak" olduunda bile bir insann vicdannn normal
ileyiini ciddi bir biimde altst edeceini kabul etmelidir.

Bu durum, mevcut yasal sistemin ve halihazrdaki hukuk kavramla

rnn devlet aygtnn rgtledii idari katliamlar ele alma konu
sunda ne kadar yetersiz kaldn gsteren birok rnekten yalnzca
birisidir. Meseleye biraz daha yakndan bakarsak, hkimlerin btn
bu durumalarda salt korkun fiiller temelinde gerekten karar ver
diklerini kolaylkla fark ederiz. Baka bir deyile, hkimler sanki
serbeste karar verdiler ve kararlarm az ok ikna edici bir biimde
merulatrmaya almak iin aslnda standartlara veya yasal em
sallere pek dayanmadlar. Bu durum Nrnbergde zaten aikrd hkimler bir taraftan, btn dier sular kapsad iin, "bara

kar su"u bugne kadar uratklar en ciddi su olarak nitelendir

diler; ama dier taraftan da sadece -bar bozma amacyla komplo
kurma suu kadar ciddi olmad dnlen- u yeni idari katliam
suuna itirak eden davallar gerekten lm cezasna arptrdlar.
Hukuk bilimi gibi tutarll saplant haline getirmi bir alandaki bu
ve benzeri tutarszlklarn peine dmek aslnda cezbedici bir i
olurdu. Ama elbette bu i burada yaplamaz.
Gelgelelim hl temel bir sorun var: Gelmi gemi en nemli
ahlaki meselelerden birine, yani insani muhakemenin doas ve i
levine dokunduu iin, savatan sonra yaplan btn durumalarda
rtk bir biimde bulunan bu soruna burada deinmek gerekir. "Ya
sal" sular ileyen davallarn yargland bu durumalardan tale
bimiz, insanlarn sadece kendi yarglarna gre, dahas etraflarnda
ki herkesin zerinde hemfikir olduu grle taban tabana zt gibi
grnse bile sadece kendi yarglarna gre hareket ederek doruyu
yanltan ayrabilmeleridir. Sadece kendi yargsna gvenecek ka
dar "kibirli" kiilerin, eski deerlere sadk kalanlar veya dini bir
inanca gre hareket edenlerden ok farkl olduunu dnrsek, bu
meselenin aslnda daha da ciddi olduunu anlarz. Saygn toplumun
tamam yle veya byle Hitlere kar koyamadndan, vicdan
ynlendiren toplumsal davran ve dini emirleri -"ldrmeyecek
sin!"- belirleyen ahlaki kaideler neredeyse yok olup gitmiti. Hl
doruyu yanltan ayrabilen, bir avu insan aslnda sadece kendi
yargsna gre hareket etti ve bunu serbeste yapt; uyacaklar, kar
latklar zel durumlar smflandrabilecekleri kurallar yoktu. Bir
olay meydana geldii anda karar vermek zorundaydlar, nk em
salsiz olan iin hibir kural yoktu.
Bu yarg meselesinin (daha sk kullanlan bir tabirle, "yargla
maya" cesaret edenlerin) gnmzde insanlar ne kadar skntya
soktuu, elinizdeki kitap zerine tartmalarn yan sra Hochhuth'un D er Stellvertreter 'iyle (Temsilci) ilgili pek ok adan ben
zer tartmalarda da ortaya kt. Gn yzne kan, beklenenin ak
sine ne nihilizmdi ne de kinizm; daha ziyade temel ahlak meselele
riyle ilgili olaand bir kafa karklyd - gnmzde, byle
meseleler sz konusu olduunda insanlar sezgileriyle ba baa b
rakmak yaplacak en son eydi sanki. Bu tartmalar srasnda gn
deme gelen enteresan noktalar bilhassa aydnlatcdr. Baz Ameri-

kah aydnlar ayartma ile zorlamann aslnda ayn ey olduu, kim

senin ayartmaya kar koymasnn beklenemeyecei gibi naif bir fi
kir ortaya attlar. (Birisi kalbinize silah dayayp en yakn arkada
nz ldrmenizi emrederse, yapmanz gereken tek ey onu ldr
mektir. Veya -birka yl nce, bilgi yarmasna katlan bir niver
site hocasnn insanlar kandrdnn ortaya kmasyla patlak ve
ren skandal balamnda tartld gibi- ykl bir mebla sz ko
nusu olduunda, buna kim dayanabilir?) Orada bulunmayan ve
olayla ilikili olmayan birinin belli bir konuda hkm veremeyece
i eklindeki argman herkesi ikna etmeye yetmi gibidir; yine de,
bu argman doru olsayd, ne adaletin ilemesi ne de tarihin yazl
mas mmkn olurdu. Bu kafa karklnn aksine, hkimlere y
neltilen kibir sulamas ok eskidir, ama bu durum sz konusu su
lamay geerli hale getirmez. Bir katili mahkm eden hkim bile
eve gittiinde hl unlar sylyor olabilir: "Tanr yardmcm ol
masayd, onlarn yerinde ben de olabilirdim." stisnasz btn Al. man Yahudileri, 1933'te Alman halknn stnden geen ve Yahudileri gnden gne paryaya dntren koordinasyon dalgasn lanet
liyordu. Hibirisinin kendisine bir kere olsun, eer izin verilseydi
bizden ka kii ayn eyi yapard, diye sormam olmas nasl ak
lanabilir? Peki bu durum, lanetlemelerini gnmzde daha az ge
erli hale getirir mi?
Ayn durumda olsa, insann kendisinin de hata yapabileceini
dnmesi, bir tr merhamet hissi uyandrabilirdi; ama bugn H
ristiyanlarn merhametinden bahsedenlerin tuhaf bir biimde bu ko
nuda da kafas karkt. Nitekim Evangelische Kirche in Deutschland, yani Protestan kilisesi savatan sonra yle bir aklama-yap
mtr: Kendi halkmzn olup bitenleri grmezden gelerek ve du
ruma sessiz kalarak Yahudi halkna ettii zulm nedeniyle, Tann
mn merhameti karsnda biz de suluyuz."1Anlalan bir Hristiyan
ktle ktlkle karlk verirse, Tannnn Merhametine kar
suludur; dolaysyla milyonlarca Yahudi yapt baz ktlklerin
cezas olarak ldrldyse, kiliseler de merhamete kar gnah ile
mi oluyorlard. Ama kiliseler, beyan ettikleri gibi dpedz zulm
1. Papaz Aurel von Jiichen, Hochhuth'm oyunuyla ilgili eletiri yazlarnn
yer ald bir antolojiden alnmtr (Summa fniuria, Rowoh! Veriag, s. 195).

suunu paylayorlarsa, bu meselenin yine de Tann'mn Adaletine

kald dnlmelidir.
Bu dil srmesi sradan bir kaza deildir sanki. Merhamet deil
de adalet yargyla ilgili bir meseledir ve kamuoyunu kimsenin ba
ka birini yarglamaya hakk olmad konusundaki gr birlii ka
dar mutlu eden baka bir mesele yok gibidir. Kamuoyu sadece ei
limleri veya byk gruplan (ne kadar bykse, o kadar iyidir), k
sacas artk iinde ayrm yapamayacamz ve tek tek isimleri zikredemeyeceimiz kadar genel eyleri yarglamamza, hatta mah
km etmemize izin verir. nl veya yksek mevkilerdeki insanla
rn fiilleri veya szleri gndeme geldiinde bu tabunun iki misli ge
erli olduu aktr. Ayrntlar zerinde durmann ve tek tek insan
lara dikkat ekmenin "yzeysel" kaldn, btn kediler gridir ve
ya btn insanlar ayn ekilde suludur gibi genellemeler yaparak
konumanmsa dnya ve hayat hakknda ok ey bilmenin bir gs
tergesi olduunu ne sren iddialar hl bu durumu ifade eder. Ni
tekim Hochhuth'un tek bir Papa'ya -kim olduu belli, ad san bili
nen bir adam a- ynelttii sulamaya btn Hristiyan dnyas he
men kar kmtr. ki bin yllk tarihiyle Hristiyanln geneline
yneltilen sulama kantlanamaz; kantlanabilseydi, bu korkun bir
ey olurdu. Grne gre, iin iine belli bir kii karmad sre
ce, bu durum kimsenin umrunda deildir ve biraz daha ileri gidip
unu ne srmekte bir saknca yoktur: "Ciddi sulamalarn kuku
suz geerli sebepleri vardr, ama daval insanln tamamdr" .(Ro
bert. Weitsche yukarda aktardmz Summa niuria iinde, italikler
bana ait). ;
Biraz aratrmayla asl renilebilecek gerekler ve kiisel so
rumluluk alanndan kamann benzer yollanndan biri de, her olay
ve her fiili aklayacak ve merulatracak kadar genel, spesifik ol
mayan, soyut varsaymlara -Z eitgeistern Oidipus kompleksine ka
dar- dayanan teorilerdir: gerekten olup bitenlerin olas alternatif
leri kale bile alnmaz ve o dnemde kimsenin baka trl hareket
etmesine imkn yoktur. Avrupa Yahudilerinde bir "getto mehtalitesi" olduu, Alman tarihinin ad hoc (bu niyete mahsus) bir yorumu
na gre btn Almanlarn sulu olduu veya ayn ekilde btn Yahudilerin de bir bakn
u iddias (ki bu da en az bir
nceki varsaym kada
n ayrntlar belirsizletirerek

her eyi "aklayan" varsaymlardan bazlardr. Btn bu klielerin

ortak noktas, yarglamay .gereksiz hale getirmeleri ve bu klielere
bavurmann herhangi bir tehlikesinin olmad izlenimini yarat
malardr. Felaketten dorudan etkilenenlerin -Almanlarn ve Yahudilerin- bu toptan ahlaki kten zarar grmemi gibi grnen
veya zarar grmemi olan gruplarn ve kiilerin davranlarn -y a
ni Hristiyan kiliselerinin, Yahudi liderlerinin, 20 Temmuz 1944
Hitler suikastine katlanlarn davranlarn- ok yakndan incele
me konusundaki isteksizliklerini anlasak da, bu durum tek tek in
sanlarn ahlaki sorumluluu asndan bir yargya varma konusun
da her yerde neden bariz bir isteksizlik grldn aklamaya
yetmez.
Bugn pek ok insan ortak su veya ayn ekilde ortak masumi
yet diye bir ey olmadm; byle bir ey olsayd, kimsenin sulu
veya masum saylamayacam kabul edecektir. Bu durum elbette
siyasi sorumluluk diye bir ey de olmad anlamna gelmez; zira
siyasi sorumluluk ne ahlak asndan yarglanabilir ne de bir ceza
mahkemesinin karsna karlabilir. Her hkmet kendinden n
ceki hkmetlerin, her ulus da gemiin fiilleri ve kabahatlerinin
sorumluluunu stlenir. Napolyon, Devrim'den sonra Fransa'da ik
tidara geldiinde, IX. Louisden Kamu Gvenlii Komitesine ka
dar Fransann yapt her eyin sorumluluunu stleniyorum, der
ken aslnda siyasi hayatn en temel gereklerinden birini dile getir
mekten baka bir ey yapmyordu. Bu genel anlamda, tarihsel bir
sreklilik iinde dnyaya geldii iin, her neslin atalarnn gnahla
r kadar fiillerinin de sorumluluunu tadm sylemekten pek
farkl deildir. Ama burada byle bir sorumluluktan bahsetmiyo
ruz; nk byle bir sorumluluk kiiseldir ve bir insan kendisinin
deil de atalarnn veya halknn yaptklar yznden kendisini su
lu hissettiini sadece mecazi anlamda syleyebilir. (Belli bir ey
yapmad halde kendini sulu hisseden biri, ahlaki adan, gerek
ten yapt bir ey yznden sulu olan ama kendisini hi sulu his
setmeyen birisinden daha az hatal deildir.) Gnn birinde ulusla
raras bir mahkemede milletler arasndaki birtakm siyasi sorumlu
luklarn karara balanmas gayet makuldr; buna karlk byle bir
mahkemenin tek tek insanlarn sulu veya masum olduuna hk
meden bir ceza mahkemesi olmasnn makul Hir taraf yoktur.

Bireysel su veya masumiyet meselesine gelecek olursak, bir

ceza mahkemesinde sadece hem davalya hem de madura adil mu
amele etme sz konusudur. Her ne kadar Kuds mahkemesi kanun
kitaplarnda rneini bulamayaca bir sula ve -en azndan Nrn
berg Durumalar'na kadar- hibir mahkemenin eini benzerini
grmedii bir suluyla kar karya,kalm olsa da, Eichmann du
rumas istisna deildi. Elinizdeki rapor da Kudsteki mahkemenin
adaletin gereklerini ne lde yerine getirdiinden baka bir mese
leyle ilgili deildir.

Kaynaka

Adler, H. G., Theresienstadt 1941-1945, Tbingen, 1955.

Die verheimlichte Wahrheit. Theresienstdter Dokumente, Tbingen,

1958.
American Jewish Committee, The Eichmann. Case in the American Press,
New York, tarihsiz.
Anti-Defamation League, Bulletin, Mart, 1961.
gaade, Hans W., "Some Legal Aspects of the Eichmann Trial", Duke Law Jo
urnal, 1961.
Bamm, Peter, D ie unsichtbare Flagge, Mnih, 1952.
Barkai, Meyer, The Fighting Ghettos, New York, 1962.
Baumann, Jrgen, 'Gedanken zum Eichmann-Urteil", Juristenzeitung, 1963,
Nr. 4.
Benton, Wilboum E. ve Grimm, Georg (haz.), Nuremberg: German Views o f
the War Trials, Dallas, 1955.
Berteisen, Aage, October '43, New York, 1954. (Danimarka hakknda)
Bondy, Franois, "Karl Jaspers zum Eichmann-Prozess", D er Monat, Mays,
1961.
- Buchheim, Hans, "Die SS in der Verfassung des Dritten Reichs", Viertel
jah r shefte f r Zeitgeschichte, Nisan, 1955.
Centre de Documentation Juive Contemporaine, Le D ossier Eichmann, Pa
ris, 1960.
de Jong, Louis, "Jews and Non-Jews in Nazi-occupied Holland", On the
Track o f Tyranny iinde, M. B eloff (haz.), Wiener Library, Londra.
Dicey, Albert Venn, Introduction to the Study o f the Law o f the Constitution,
9. basm, New York, 1939.
Drost, Peiter N., The Crime o f State, 2 cilt, Leyden, 1959.
"Eichmann Tells His Own Damning Story", Life, 28 Kasim ve 5 Aralk,
1960.
Einstein, Siegfried, Eichmann, Chefbuchhalter des Todes, Frankfurt, 1961.
Fest, T. C, D as Gesicht des Dritten Reiches, Mnih, 1963.
Finch, George A., "The Nuremberg Trials and International Law", American
Journal fo r International Law, c. XLI, 1947.
Flender, Harold, Rescue in Denmark, New York, 1963.
Frank, Hans, Die Technik des Staates, Mnih, 1942.

Globke, Hans, Kommentare zur deutschen Rassegesetzgebung, Mnih-Berlin, 1936.

Green, L. C, "The Eichmann Case", Modern Law Review, c. XXIII, Londra
1960,
Hausner, Gideon, "Eichmann and His Trial", Saturday Evening Post, Kasm
3 ,1 0 ve 17,1962.
Heiber, Helmut, "Der Fall Grnspan", Vierteljahrshefte f r Zeitgeschichte,
Nisan, 1957.
Henk, Emil, Die Tragdie des 20. Juli 9 4 4 ,1946.
Hesse, Fritz, D as Spiel um Deutschland, Mnih, 1953.
Hilberg, Raul, The Destruction o f the European Jews, Chicago, 1961.
Hss, Rudolf, Commandant o f Auschwitz, New York, 1960.
Hofer, Walther, Der Nationalsozialismus. Dokumente 1933-1945, Frankfurt
1957.
Holbom, Louise (haz.), War and Peace Aims o f the United Nations, 2 ciit,
Boston, 1943,1948.
Jger, Herbert, Betrachtungen zum Eichmann-Prozess", Kriminologie und
Strafrechtsreform, Fasikl 3/4,1962.
Jaspers, Karl, "Beispiel fr das Verhngnis des Vorrangs nationalpolitischen
Denkens", Lebensfragen der deutschen Politik, 1963.
Kaltenbrunner, Emst, Spiegelbild einer Verschwrung, Stuttgart, 1961.
Kstner, Rudolf, Der Kstner Bericht, Mnih, 1961,
Kempner, Robert M. W., Eichmann und Komplizen, Zrih, 1961, (Wannsee
Toplants'mn tam.tutanakiarm ierir)
Kimche, Jon ve David, The Secret Roads, The "Illegal" Migration o f a Peop
le, 1938-48, Londra, 1954.
Kirchheimer, Otto, Political Justice, Princeton, 1961.
Kirchhoff, Hans, "What Saved the Danish Jews?, Peace News, Londra, ?>
Kasim, 1963.
Klein, Bernard, "The Judenrat", Jewish Social Studies, c. 22, Ocak, 1960,
Knierim, August von, The Nuremberg Trials, Chicago, 1959.
Krug, Mark M., "Young Israelis and Jews Abroad - A Study o f Selected His
tory Textbooks", Comparative Education Review, Ekim, 1963.
Lamm, Hans, ber die Entwicklung des deutschen Judentums im Dritten Re~
ich, yaymlanmam tez almas, Erlangen, 1951.
------Der Eichmannprozess in der deutschen ffentlichen Meinung, Frank
furt, 1961,
Lankin, Doris, The Legal System, "Israel Today" serisi, No. 19, Kuds, 1961.
Lederer, Zdenek, Ghetto Theresienstadt, Londra, 1953.
Lehnsdorff, Hans Graf von, Ostpreussisches Tagebuch, Mnih, 1961.
liv a i, Eugene, Black Book on the Martyrdom o f Hungarian Jews, Zrih,
1948.
Lsener, Bernhard, D ie Nrnberger Gesetze, Sammlung Vahlen, c. XXIII,
Berlin, 1936.

vaschmann, Melitta, Fazit, Stuttgart, 1963.

jifaunz, Theodor, G estalt und Recht der Polizei, Hamburg, 1943.
yjonneray, Henri, La Perscution des Juifs en France, Paris, 1947.
I ^otzkin, Leo (haz.), Les Pogromes en Ukraine sous les gouvernements uk
rainiens 1917-1920, Comit des Dlgations Juives, Paris, 1927.
1 nfulisch, Harry, Strafsache 40/61, Kln, 1963.
[ jVZi Conspiracy and Aggression, 11 cilt, Washington, 1946-1948.
Oppenheim, L. ve Lauterpacht, Sir Hersch, International Law, 7. basm,
1952.
Paechter, Henry, "The Legend of the 20th o f July, 1944", Social Research,
Gz, 1962.
pearlman, Moshe, The Capture o f A dolf Eichmann, Londra.
pendorf, Robert, Mrder und Ermordete. Eichmann und die Judenpolitik des
Dritten Reiches, Hamburg, 1961.
Poakov, Lon, Auschwitz, Paris, 1964.
poliakov, Lon ve Wulf, Josef, D as Dritte Reich und die Juden, Berlin, 1955.
Reck-Malleczewen, Friedrich P., Tagebuch eines Verzweifelten, Stuttgart,
1947.
Reitlinger, Gerald, The Final Solution, New York, 1953; Perpetua basks,
1961.
Reynolds, Quentin; Katz, Ephraim ve Aldouby, Zwy, Minister o f Death, New
York, 1960.
Ritter, Gerhard, The German Resistance: Carl Goerdeler's Struggle against
Tyranny, New York, 1958.
Robinson, Jacob, "Eichmann and the Question o f Jurisdiction", Commen
tary, Temmuz, 1960.
; Robinson, Jacob ve Friedman, Philip, Guide to Jewish H istoiy under Nazi
Impact, YIVO institute for Jewish Research ve Yad Vashem'tn birlikte
kard bir bibliyografya, New York ve Kuds, 1960.
: Rogat, Yosai, The Eichmann Trial and the Rule o f Law, Center for the Study
o f Democratic Institutions, Santa Barbara, California, 1961.
Romoser, George K The Crisis o f Political Direction in the German R esis
tance to Nazism, yaymlanmam tez almas, Chicago niversitesi,
1958.
-------"The Politics of Uncertainty: The German Resistance Movement, So
cial Research, Gz, 1964
Rothfels, Hans, German Opposition to Hitler, Chicago, 1948.
Rotkirchen, Livia, The Destruction o f Slovak Jewry, Kuds, 1961
Rousset, David, Les Jours de notre mort, Paris, 1947.
Schneider, Hans, Gerichtsfreie Hoheitsakte, Tbingen, 1950.
Schramm, Percy Emst, "Adoif Hitler Anatomie eines Diktators", Hitlers
Tischgesprche, 1964.
Servatius, Robert, Verteidigung Adolf Eichmann, Pldoyer, Bad Kreuznach,
1961.

Silving, Helen, "in Re Eichmann: A Dilemma o f Law and Morality," Ameri

can Journal o f International Law, c. LV, 1961.
Stone, Julius, Legal Controls of International Conflict, New York, 1954.
Strauss, Walter, "Das Reichsministerium des Innern und die Judengesetzge
bung. Aufzeichnungen von Bernhard Lsener,'1Vierteljahrshefte fr Ze
itgeschichte, Temmuz, 1961.
Strecker, Reinhard (haz.), Dr. Hans Globke, Hamburg, tarihsiz.
Taylor, Telford, "Large Questions in the Eichmann Case, New York Times
Magazine, 22 Ocak, 1961.
Torres, Henri, Le Procs des Pogromes, Paris, 1928.
Trial o f the M ajor War Criminals, The, 42 eilt, Nrnberg, 1947-1948.
Trials o f War Criminals before the Nuremberg Military Tribunals, 5 cilt,
Washington, 1949-1953.
Vabres, Donnedieu de, Le Procs de Nuremberg, Paris, 1947.
Wade, E. C. S., "Act of State in English Law", British Year Book o f Interna
tional Law, 1934.
Wechsler, Herbert, "The Issues o f the Nuremberg Trials", Principles, Poiitics, and Fundamental Law, New York, 1961.
Weisenbom, Gnther, D er lautlose Aufstand, Hamburg, 1953.
Wighton, Charles, Eichmann. His Career and His Crimes, Londra, 1961.
Woetzel, Robert K., The Nuremberg Trials in International Law, New York.
1960.
Wucher, Albert, Eichmanns gab es Viele, Mnh-Zrih, 1961.
Wulf, Josef, Lodz. D as letzte Ghetto auf polnischem Boden, Schriftenreihe
der Bundeszentrale fr Heimatdienst, c. LIX, Bonn, 1962.
------Vom Leben, Kam pf und Tod im Ghetto Warschau, a . g . y c. XXXII,
Bonn, 1960.
Yad Vashem, Bulletin, Kuds, Nisan, 1961 ve Nisan-Mays, 1962.
Zaborowski, Jan, Dr. Hans Globke, the G ood Clerk, Poznan, 1962.
Zeisel, Hans, "Eichmann, Adolf," Britannica Book o f the Year, 1962.

Dizin

Abromeit, Franz, 190,203

Adenauer, Konrad, 23,24,26-9,120,174
: A dier,H .G .,127,128,141
Aliyah Beth, 72,232
Almanya Adalet Bakanl, 164
Almanya Dileri Bakanl, 33, 34, 57,
81, 85, 94, 120, 121, 122, 146, 148,
158,164,166,167,173, 7 8 ,184,186,
199,200,207,210,212
: Almanya ileri Bakanl, 81,136,166
Almanya Maliye Bakanl, 55,123
Almanya Ulatrma Bakanl, 123,160,
170,221
Alsace-Lorraine, 110
Al-Aussee, 240,242
Amerikan Hahamlar Merkez Heyeti, 255
Amerikan-Yahudi Ortak Datm Komi|v tesi, 150,206
i Amsterdam, 22,24,175
Anne Frank'in Hatra Defteri, 257
{Anschluss, 47,52,202
;Antonescu,Ion, 183,198-200
: Araplar, 23
Arjantin, 15,32,44,217,242-8,258,270,
t Arnavutluk, 76
i Asimilasyonistler, 50,69
\Aufbau,Der, 37
[ Auschwitz, 61, 88,90, 98, 116,117, 125,
[ 127,145,147,153,163,171,173,175,

178,187,196,204,208-9,221r2,230-

1,233,234,251,270,273

j Avrupa Plan, 205,207,212

| Avusturya Yahudileri G Merkezi (Vi yana), 54

!Avusturya, 42,44-5,47,54-5,73,84 110,

'

145,152,161,165,187,202,234,240,
258

Avusturya-Macaristan mparatorluu,
188
1005 numaral birim, 215
Bach-Zelewski, Erich von dem, 25,26,
286
Baden, 138,162-3
Badoglio, Pietro, 183,190
Baeck, Leo, 127
Baer, Richard, 24,286
Bamm, Peter, 238
Baron, Salo W., 30,105
Basler Nationalzeitung, 174
Bat Almanya, 23,24,27,270; ayrca bkz.
Adenauer, Konrad
Bauer, Fritz, 27
Becher, Kurt, 145,148-50,154,205,286
Beck, Ludwig, 110
Beckerie, Adolf, 194-5
Belika, 169,170,172-3,244,261
Ben-Gurion, David, 15, 19-21,23-4, 2830,217,244-6,259,276-8
Ben-Zvi, Itzhak, 255
Bergen-Belsen, 94, 125,-131, 150, 163,
196,215,232
Berlin Antlamas, 197
Berlin Yahudi Birlii
(Reichsvereinigung), 165
Berlin, 50, 56, 74-5, 77, 120, 125, 154,
172, 174-5, 180, 193, 195, 197, 200,
204,209,240
Berthawerk, 208
Best, Werner, 180-2
Beth Ha'am (Halkn Evi), 14
Betl Hamishpath (Adalet Evi), 13
Beyaz Rusya, 2 6 ,9 7 ,115,214
Bohemya, 76,89,91

Bordeaux, 170-
Bomnann, Martin, 238,264
Boykot Gn (1 Nisan 1933), 69
Bhm.Adoif, 51,217
Bhme, Franz, 33,192
Blge Valisi Uebelhr, 103
Brack, Viktor, 93,116
Bradfisch, Otto, 25,135
Brand, Joel, 205-7
Brandt, Karl, 79
Brandt, Willy, 68
Bratislava, 90-1,150,21 i-3
Brauchisch, Walter von, 220
Briand-Kellogg Pakt, 26
Britanya, 71,293
Brunner, Alois, 184,195,203,213
Buber, Martin, 255-7
Buchenwald, 22
Budapete, 35,36,40,126,145,147,154,
202-5,208-10
Buenos Aires, 31,241 -4,246-7,270-1
Bulgaristan, 178,189,192-4,203,231
Bhler, Joseph, 121,223
Bkre, 199
Cenevre Konvansiyonu, 261,273
Chelmno (Kulm), 96,117,232
Churchill, Winston, 263
Cohn, Benno, 49
Cte dAzur, 172,184
Czemiakow, Adam, 127
ekoslovakya, 76,188,210
ingeneler, 33, 102, 105, 115, 164, 191,
194,224,251,281,
Dachau,45,138
Daluege, Kurt, 78
Danimarka, 177-183,186,194,197
Dannecker, Theodor, 171, 174, 193,194,
203
Davar, 20
Demir Muhafzlar, 198-9
Diaspora, 17,18,20,21,89
Dimitrov, Georgi, 195
Dostoyevski, 62
Dr.Strangelove, 105
Dreyfus Meselesi, 21
Duckwitz, George F., 181

Dunand.Paui, 153
Dnya Yahudi Kongresi, 276
Ebner (Gestapo), 61
Eichmann Komando Birlii, 24,209
Eichmann, Dieter, 211
Eichmann, Karl Adolf, 15,31,32,38-40
42,45,52
Eichmann, Maria, 31,38,40
Eichmann, Ricardo Francisco Kiement,
243
Eichmann, Veronika (veya Vera) Liebl,
39,243,248
Einsatzgruppen, 26, 60, 77, 80, 83 84,
87, 92, 94, 98, 103, 104-5, 114, 115
117,204,219,220,224,225,238
Einsatzstab Rosenberg, 190
Eisenhower, Dwight D., 240
Ei-Ai, srail Hava Yollan, 244,246
Elektrobau irketi, 39
Endre, VitezLslo, 36,147,207
Eppstein, Paul, 74,128
Ermeni pogromlar (1915), 271
Estonya, 161,214
Evian Konferans, 76
Farben, 1. G., 88
Farinacci, Roberto, 185
Felienz, Martin, 26
Frtna Svarileri (SA), 48,50,106
Filistin Yahudi Acentesi, 7 0 ,132
Filistin, 39,52,57,69-75,200,206,232,
233,235
Finlandiya, 177,261
Franco, Francisco, 163,183
Frank, Hans, 19,83-5,141,143,214,220
Frank, Karl Hermann, 89
Frankel, Wolfgang Immerwahr, 26
Frankfurter Rundschau, 28
Fransa, 86, 93, 137, 162, 163, 169-172,
176,179,184,302
Fransa-Prusya Sava, 109
Freudiger, Philip von veya Pinchas, 132,
133,204-6
Fnten, Ferdinand aus der, 174
Gen Htristiyanlar Birlii, 42
Gestapo, 46,70,75,78,80,106,159,165,
172,197,214,234,251,269

Gilbert, Gustave M., 218

Globke, Hans, 29,81,121,135-6,254
Globocnik, Odilo, 93,95,98,116,186
Glcks, Richard, 95,159,208
Goebbels, Joseph Paul, 32,62,108,198
Goerdeler, Carl Friedrich, 107-111,113
Goldmann, Nahum, 276
Goring, Hermann Wilhelm, 54,75,92,
202,108,141,195,210
Greiser, Artur, 135,214,221
Grell, Horst, 57,286
Gruber, Heinrich, 137-40
Grynszpan, Herschel, 234
Grynszpan, Zindel, 234-6
Gurs, 138,163
Gney Amerika, 167
Gnther, Rolf, 79,116,152, SSO, 204
Ha'avarah (Transfer Anlamas), 70
Habsburg, Otto von, 202
Hac Emin El-Hseyni (eski Kuds Bamfts), 23,29
Haganah, 72
Hagen, Herbert, 72
Hahamba Koretz (Selanik), 195
Halevi, Benjamin, 52,79,132,150, 237;
ayrca bkz. Kuds Blge Mahkemesi
Hannecken, General von, 180
Harsten, Wilhelm, 174
Hausner, Gideon, 15-9, 28-30, 36, 68,
105,129-30, 132, 217, 219, 229,232,
233,237,253,265,266,272,281
Hedin, Sven, 141,161
Herzl, Theodor, 50,51,67,86,217
Heydrich, Reinhardt, 46,54-5,57,75,7881, 83-5, 87, 89-93, 103r 104, 114,
120-2, 140, 141, 145, 161, 162, 174,
185.191.211.212.215.218.219.220,
223,224,226,251
Hiiberg, Raui, 33,81, 88,'I I 5, 125, 141,
147,194,199,287
Himmler, Heinrich, 23, 35, 45, 46, 60-1,
63, 67-8, 78-81, 85, 92-3, 95, 102-3,
108, 113-7, 120, 124, 137, 141, 145,
148-55, 158-9, 161, 164, 165,. 169,
171.175.180.200.205.206.209.221,
223,224,240-1,296
Hrvatistan, 149,190,191
Hitler, Adolf, 23, 30, 34, 47, 50, 53, 68,

6 9,73,76,77,80,81 87,92,102,10610,
112-7, 122, 134, 137, 141, 153-6,
160,166,167,173,177,188,198,212,
218,223,224,225,259,288,293,294,
295,296,299; Hitler'e ynelik suikast
giriimi, bkz. Temmuz Suikasii
Hlinkova Garda, 210
Hochhuth, Rolf, 299,300n, 301
Hollanda Devlet Sava Dkmantasyonu
Enstits, 55,133
Hollanda, 22,54,55,84,133,172,174-7,
231,273
Horthy, Nikolaus von, 146,147,154,
183-4,202,207-9
Hoter-Yishai, Aharon, 232-3
Hss, Rudolf, 2 4 ,6 1 ,8 1 ,8 8 ,9 5 ,9 8 ,1 0 1 ,
208
Hssbach Protokol, 225
Httl, Wilhelm, 191,286
Hubertusburg Bar Antlamas, 124
Hunsche, Otto, 24-5,204,209,241
Huppenkothen, Walter, 286
nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri
Koruma Konvansiyonu, 255
spanya, 163,183,185,208
srail Yksek Mahkemesi (Temyiz Mah
kemesi), 150,218,229,244,253,254
srail, 13-30, 31, 32, 37, 127, 129, 130,
215, 217, 228-31, 233, 241, 244-51,
253-7, 259, 260, 264, 266-70, 272-7,
278,279,281,288,289,291,298
sve, 177,178-9,181,208
svire, 94, 137, 150, 174,179,185,208,
243,269
gal Altndaki Dou Topraklan Bakanl
, 199,214
talya, 107, 146, 172, 178, 179, 183-7,
195,196,203,261
Jackson, Robert H., 279-80
Jacob, E., 174
Jakob, Berthold, 269
Jaspers, Karl, 112,257,275
Jewish Frontier, 17
Jong, Louis de, 133,139,176
Jungfrontkmpfeverband, 42
Jdische Rundschau, Die, 69
Jttner, Hans, 286

Kafar Kasm, 296-8

Kaan, Raja, 222
Kahire, 23,72
Kalienbrunner, Emst, 41-4, 78, 80, 81,
140, 146,150,152,153,159,167,175,
240,242
Kant, Immanuel, 143*4
Kappler, Herbert, 286
Karmel Da, 72
Kstner, Rudolf, 40,52,125-6,140,14950,152,204,205,207
Katyn Orman, 261
Kavgam, 43
Kennedy, John F., 16
Krm, 214
Kzl Ha, 91,94,153,233
Kibbuzniks, 129
KiUinger, Manfred von, 199-201
Kirnche, Jon ve David, 71
Kirchheimer, Otto, 135,262,263,271
Klingenfuss, Karl, 270
Kluge, Gnther von, 108,111
Knesset, the, 24,244,277
Komnistler, 48,104,106,185
Kont Helldorf, 108
Koppe, Wilhelm, 25
Kovner, Abba, 236-8
Knigsberg, 119
Kristallnacht, 49,54,75,215,234
Krumey, Hermann, 24,190,204,205,
286
Krupp Werke, 88,208
Kube, Wilhelm, 105
Kuds Blge Mahkemesi, 15,20,29, 31,
75,123,150,161,218.219,244,254
Kuds Yahudi niversitesi, 255
"K-Zetnik",230
Lahey Konvansiyonu, 261 -2
Lahey, 160,174
Landau, Moshe, 14,16,58,63,104,128,
153, 217, 232, 233, .236, ayrca bkz.
Kuds Blge Mahkemesi
Laval, Pierre, 170,171
Lechfeld, 45
Lehnsdorf, Hans von, 119
Less, Avner, 38,39,40,60,91,248
Letonya, 161,214
Lichtenberg, Bernaid, 138

Lidice, 215,251,254
Life, 32,244
Linz, 38, 40, 41, 42, 78, 197, 229, 242
243,249,255
Litvanya, 214,231
L dz.96,103,104,127,196,215,221
Lolita, 59
Lsener, Bernhard, 136
Lwenherz, Josef, 40,57,73,76,231
Lublin, 88,93,95,98,116,162,177,186,

200
Lunebrger Heide, 242
Luther, Martin, 33,85,158,177,178
Lwow (Lemberg), 97
Macaristan, 25, 52, 124, 126, 145- 151,
154,170,181,189,202-13,221,231
Mach, Sano, 90,91,210
Madagaskar projesi, 44,57,85-8,163
Majdanek, 117,232
Manfred Weiss, 149
Mapai Partisi, 20
Masonluk, 42,47,80
Maunz, Theodor, 34
Mauthausen, 22
Mengele, Josef, 270
Mercedes-Benz fabrikas (Arjantin), 243
Merten, Max, 195-7,286
Meyer, Franz, 74
Miich.Erhard, 141,185
Mildner, Rudolf, 159
Milletler Cemiyeti, 47
Minsk, 22,26,97,103-5
Msr Millet Meclisi, 30
Mogilev, 26
Monako, 184
Monat, Der, 257,275
Moravya, 76,89,91,161
Motzkin, Leo, 271
Muiisch, Harry, 37,38,105,287
Murmelstein, Benjamin, 128
Musmanno, Michael A., 137, 218-20,
Mussolini, Benito, 146,183-6,295
Mller, Heinrich, 42,67,68,75-7,80,81,
96-8, 122, 145, 146, 150, 152, 159,
160,167,184,186,215,223,254
Mnchener Illustrierten, 46
Mnih niversitesi, 113

Nazi Partisi (NSDAP), 40,44,53,79, i 12,

165,173
Nazi Sularnn Tetkikinden Sorumlu
Merkez Tekilat (Bat Alman), 24
Nazi ve Nazi birlikileri Ceza Yasas
(1950), 3 i, 100,227,260
Nebe, Arthur, 108
Neubenschen, 235 Nice, 184
Nisko projesi, 44,83,85
Norve, 177,178,231
Novak, Franz, 24,204,205,220,221,286
Nmberg Durumalar, 16-7, 142, 153,
182,192,211,227,228,251,259,260,
269,279
Nrnberg Tz, 280
Nmberg Yasalar (1935), 18,29,40,49,
50,273
Odesa, 198,272
ODESSA, 242
Ok-Ha, 203,209
Olshan, Ztehak, 253
Paris, 160,171,180,193,234,270,272
Passau, 44,45
PaveUc,Ante, 190
Pearlman, Moshe, 241
Pendorf, Robert, 95,125,287
Petain, Henri Phiiippe, 170,183
Petiyura, Simon, 271,272
Pohl, Oswald, 78,88,95,159
Polonya, 25,26,44,47,76,77,83,86,96,
102,121,125,131,135,138,139,146,
161,170,176,206,212,214,215,220,
237,261,265,
Portekiz, 149,208
Poznan, 224,236
Prag, 55,76,90,104,188,231,250,265
Profesr Phippsohn, 141
Quisling, Vidkun, 177-8
Rademacher, Franz, 33-4
Radom Blgesi (Polonya), 84
Rajakowitsch, Erich, 55,84,174-5
Rath, Ernst vom, 234
Ratnizi, 192
Ranter, Ham, 174

Raveh, Yitzhak, 132,143; ayrca bkz. Ku

ds Blge Mahkemesi
Reck-Maeczewen, Friedrich P., 110,
112,118
Reich Gvenlik Merkez Brosu, SS
(RSHA), 34,78,79, 8 0,81,82,84,85,
93,108,115,116,140,145, 146, 148,
165, 175
Reich Salk Departman, 117
Reich Yahudi G Merkezi (Berlin), 75,
76,77,84
Reichsbank, 123
Reichstag Yanguu, 195
Reichsfhrer SS Gvenlik Servisi (SD),
45,46,83,165,251
Reichsvertretung (Alman Yahudiler He
yeti), 50,70,74
Reitlinger, Gerald, 46,92,116,159,166,
184,228,287
Ren blgesi, 47,102
Rheinischer Merkur, 28,32,68
Ribbentrop, Joachim von, 86, 113, 120,
158,218
Richter, Gustav, 24,199-201
Riga, 22,103,104,214
Ritter, Gerhard, 107,108,109,111
Roma, 183,187
Romanya Lejyonu, 198
Romanya, 76, 145, 183, 187, 189, 192,
197-201,206,209,231
Roosevelt, Franklin D., 208
Rosen, Pinhas, 269,274,277
Rosenberg, Alfred, 190,199,214
Rothschild Saray, 74
Rousset, David, 22
Rohm, Ernst, 25,50,199
Rumkowski, Chaim, 127
Saarpfalz, 138,162
Sabri, Hseyin Zlfikar, 30
Salzberger, Charlotte, 128
Salzburg, 41
Sassen, Willem S., 32, 58, 67, 134, 229,
243-4,286
Saturday Evening Post, 36,265
Sauckel, Fritz, 102
Schfer, Emanuel, 191
Scheenberg, Walter, 194,220
Schlaraffia, 42-3

Schmidt, Anton, 237-9

Schule, Erwin, 24
Schwartzbard, Shalom, 271 -2
Sebba ailesi, 40
Sefarad Yahudileri, 175
Selanik, 175,195,197
Servatius, Robert, 14,19, 30, 31,32,33,
44,66, 7 2,79,99,102, 116,128,130,
138, 139, 152, .171, 216-7, 228, 244,
247,249,252-3,255
SiemenS'Schtickart Werke, 88
Srbistan, 33,34,191,193
Sivastopol, 238
Six,Afred,286
Siyonistler ve Siyonist rgtleri, 30, 40,
49, 50, 52,67, 69-70,73, 74,75, i 30,
149,205,206-7,208,212,217
Siyonizm, 21,51,67
Slawik, Alfred Joseph, 286
Slovakya, 90-1, 94, 145, 146, 150, 204,
206,210-3,231
Smolensk, 262
Sobibor, 117,177
Sodom ve Gomora, 283
Sofya Hahamba, 194
Sofya, 193-4
Solingen, 37,38
Sovyetler Birlii, 25,26,63,83,86-9,92,
1.09,115,170,179,231,261,264
Soykrm. Szlemesi (BM), 268
Soykrmn nlenmesi, ve Cezalandrl
masyla lgili Yasa, 274
Speer, Albert, 50
Stahlecker, Franz, 82,83,84,85,89
Stalingrad, 107,123
Stauffenberg, Klaus von, 108
Stephan (Sofya Bapiskoposu), 194
Stern, Der, 32,244
Stern, Samuel, 205
Stettin, 162
Storfer, Bertold, 61-2,73-4
Strauss, Franz-Josef, 68
Streicher, Julius, 41- 49,79,89,264
Stuckart, Wilhelm, 121,136,166
Strmer, Der, 41
Sudetenland, 110
"srgndeki Avusturya Lejyonu" (Bavyera), 45
Szalasi, Ferenc, 209

Tehliryan, Soghomon, 271,272

Temmuz Suikast, 106-113,302
Temsilci, 299
Thadden, Eberhard von, 158,286
Theresienstadt, 57,70,74,75,89-91,94,
125, 127, 128, 131, 133, 140-1, 152,
163,164-6,180,181,232-3,240,250
Thierack, Otto, 164
Tiso, Josef, 210,212
Todt rgt, 50
Tramvay ve Elektrik irketi, 38,39
Trebinka, 25,96,98,117,194,232
Triyanon Antlamas, 189,203
Turner, Harald, 33,191,192
Ukrayna, 214,270
Ustaa, 190,191
st Dzey SS ve Polis Liderleri, 80,1478,158-9,171,175,176,220
Vaadat Ezra va Hazalah, 206
Vabres, Donnedieu de, 263,280
Vacuum Oil irketi, 39-40,41,43,44
Valiant, Xavier, 170
Varova, 22,25,83,115,126,129,221,
223
Vatikan, 94,194,208,212
Veesenmayer, Edmund, 146,148,154,
203,207,209,212,286
Vilna, 129
Viyana, 40,44, 53-4, 66,71,72-3,74-7,
85,125,208,250
Wagner, Gerhard, 1i 6
Wandervogel, 42
Wannsee Toplants, 63, 120, 136, 166,
177
Warthegau, 96,104,161,214,221,224
Wechtenbruch, Dieter, 152,153
Weimar Cumhuriyeti, 48,53,192
Weizmann, Chaim, 130,254
Weltsch, Robert, 69,301
Wilhelm, II (Kayser), 261
Winkelmann, Otto, 146,147,286
Wirth, Christian, 96
Wisliceny, Dieter, 132, 150, 152, 195,
196,197,204-5,207,211 -3,221,242
Wolff, Karl, 25

WVHA, 78,88,90,95
Yad Vashem, 54,215,228,232,237
Yahudi Alman Vatandalar Cemiyeti, 69
Yahudi Konseyleri, 21,100,128,129,
176,204-7,226,287,289
Yahudi Kurtarma Komitesi, B ra t slav a,
212,213; Macaristan, 205,206,207
Yahudi Merkez Komitesi (Budapete),
126,204

Yahudi Tugay, 232

Yirmi Be Madde, 53
Yugoslavya, 33,71,145,183,185,188,
251
Yunanistan, 183,192,195,196,231,264
Zagreb, 190
Zbaszyn, 53,236
Z pf,W iIii,24,174,175
Zuckerman, Zivia Lubetkin, 129-30

Theodor W. Adomo

MINIMA MORALIA
Sakatlanm Yaamdan Yansmalar
eviri: Orhan Koak, Ahmet Doukan
Minima Moralia, Adomo'nun bayaptdr. lgilendii b
tn alanlar bu kitapta -bazen birka sayfalk tek bir frag
man iinde- bir araya getirmitir: Felsefe, gnlk yaam,
siyaset ve ii hareketinin tarihi, edebiyat ve mzik, psiko
loji, Faizm, rklk ve sava. Bir polemik kitab olarak da
grlebilir: Btn bu konulan, karlarnda eletirel bir tu
tum ald dnce sistemleriyle (rnein varoluuluk ve
ya psikanaliz) ve Heidegger gibi dnrlerle kimi zaman
ak kimi zaman rtk bir tartma iinde ilemektedir.
Adomo'nun kendine zg yntemi de bu kitapta en gl
ifadesini bulur: lk bakta nemsiz grnebilen tek bir
olay ya da nesne (rnein astroloji) Adomo'nun mercei al
tnda, byk tarihsel eilimleri aklayan bir ifre olarak
belirmektedir. Sunu yazsnda kendisi yle diyor: "Kita
bn her blmnde de k noktas, en dar haliyle zel
alandr... Buradan toplumsal ve antropolojik boyutlan da
ha belirgin olan dncelere geilir; bunlar, psikoloji, este
tik ve zneyle ilikisi iinde bilimle ilgilidir. Her blmn
sonundaki aforizmalar da, bu dnceleri felsefeye doru
gelitirir." Ama bu paralar kitabna herhangi bir yerinden
girmek de mmkndr: Amacnn "her noktas merkeze ay
n uzaklkta olan bir yazya ulamak olduunu yine bu ki
tabn bir yerinde Adomo'nun kendisi sylemitir.

Walter Benjamin

MOSKOVA GNL
eviri: Cemal Ener

Walter Benjamin 1926 yl sonunda, ksa bir tatil ak yaa

m olduu Bolevik aktris ve eitimci Asja Lacisin bir ruh
sal rahatszlk geirdii haberi zerine, yaklak iki ay kala
ca Moskova'ya gitti. Sovyet kltrel politikasnda Stanizasyonun balad bir dnemdi bu; herey yeniden yapla
nyordu, "kamusal yaamn gerilimleri ylesine bykt ki,
zel yaam tamamen tkanm" grnyordu. Rusa bilme
yen Benjamin, dnemin tartmalarna ancak nl tiyatro
eletirmeni Bernhard Reich ve Asja Lacis araclyla girebi
liyordu. Moskovada Benjamin'in "Partisiz ve mesleksiz" bir
serbest yazar olarak konumuna pheyle baklyordu; Reich,
Lacis'in sevgisine ulaabilmesinde karsna gl bir rakip
olarak kmt, stelik Moskova buz gibiydi ve kaldrmlar
da yrmek bile bir strapt...
Moskova Gnl, Benjaminin hayatnn bu zor dne
minde tuttuu notlardan oluuyor. Bireysel bamszln
kaybetmek pahasna Komnist Parti'ye katlp salam bir
ereve kazanmakla darlkl bir solcu olmann marjinalli
ine snmak arasnda skp kaln, dnemin Moskova
sndaki kltrel ve siyasal olaylar alglayn anlatmann
yan sra sokaklar, mzeleri ve gnlk hayatyla yazarn
Moskova'y alglayn iten, edebi anlatmyla aktaran bu
gnlk, hem hznl, bir anlat, hem de siyasi bir deerlen
dirme kitab olarak okunabilir.