Hogr stne

Bir Mektup
A Letter C o rcerning T o l erati on

eviren: Melih Yren

III

Locke, John
Hogr stne Bir Mektup
A Letter Corcerning Toleration (1667)
eviren: Melih Yren
ISBN 13: 978-975-6877-03-6
Liberte Yaynlar: 109
zgrlk Klasikleri: 3
7. Bask: Austos 2013 (2.000 adet)
6. Bask: Aralk 2012; 5. Bask: Ocak 2009; 4. Bask: Ekim 2005
3. Bask: Nisan 2004; 1 ve 2. Basklar: LDT Yaynlar
Liberte Yaynlar
Melih Yren
Sayfa Dzeni: Liberte Yaynlar
Kapak Tasarm: Muhsin Doan
Montaj: Merkez Repro
Bask: Tarcan Matbaas

Adres: Zbeyde Hanm Mah. Samyeli Sok. No: 15, skitler, Ankara

Telefon: (312) 384 34 35-36 | Faks: (312) 384 34 37

Sertifika No: 25744

liberteyayngrubu

Adres: GMK Bulvar No: 108/16, 06570 Maltepe, Ankara

Telefon: (312) 230 87 03 | Faks: (312) 230 80 03
Web: www.liberte.com.tr | E-mail: info@liberte.com.tr
Sertifika No: 16438

John Locke

(d. 29 Austos 1632, Somerset . 28 Ekim 1704, Essex)

1632de Bristol yaknlarnda doan John Locke, Westminster
School ve Oxforddaki Christ Church kurumlarnda felsefe ve
tp branlarnda eitim alan Locke, eitli devlet grevlerinde
bulunmutur. 1688 anl Devrimi ncesi bir sre Hollandada
mecbur srgnde yaayp Devrim sonras lkesine dnebilmitir. Pedagoji, epistemoloji ve siyaset felsefesi alanndaki eserlerini bu dnemden sonra vermitir.
ngiliz emprizminin ilk byk dnr olarak kabul edilen John
Locke ayn zamanda spanyol Altn a dnrlerince balatlan ve Hobbes ile sistematik hle brnen toplum szlemesi
teorisi zincirinin Rousseaudan nce gelen ikinci byk halkasdr. Lockeun dier toplum szlemecileriyle arasndaki fark belirleyen ey onun devlete kar taknd liberal tutumdur.
Bir Aydnlanma a dnr olarak kabul edilen Locke, Kta
Avrupas Aydnlanma geleneinden farkl istikamette gelien
Anglo-Sakson dnyann Aydnlanma tarihinin balca ve ilk
figrlerindendir. Lockeun bilgi felsefesi ve siyaset felsefesine

yapt katklar ve bunlarla etkiledii isimler dnya siyas ve

entelektel tarihi asndan olduka nemlidir. Aydnlanma ann Fransz dnrleri Voltaire ve Rousseaunun yan sra
sko Aydnlanmaclarnn hemen tamam ve Amerikan Devriminde barol oynayan isimler zerinde Lockeun epistemoloji
ve siyaset felsefesi hakkndaki eserlerinin nemi byktr.
Lockeun kariyerindeki entelektel ve profesyonel faaliyet sahalarndaki eitlilik dikkat ekicidir. Birok nemli eseri yannda Liberte tarafndan yaynlanan Hogr stne Bir Mektup
onun din hogr zerine kaleme ald ve bir dostuna mektup
olarak gnderdii ve kendi haberi olmadan dostu tarafndan
bastrlan nemli bir metindir. Katolik mezhebinin ngiltere
zerinde atma tehdidi oluturduu dneme ait olan bu metin
iktidar-din ilikisi zerine temel kaynaklardan birisidir.
Trkede de yaynlanan Lockeun dier nemli eserleri unlardr:
Hkmet zerine ki nceleme (Two Treatises of Government,
1689)
nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme (An Essay Concerning
Human Understanding, 1690)
Eitim zerine Dnceler (Some Thoughts Concerning Education,
1693)

indekiler

John Locke ve Hogr stne Bir Mektup Hakknda..................9

nsz ...............................................................................................................................................................15
Takdim.............................................................................................................................................................25
Hogr stne Bir Mektup,..............................................................................................29
Ek............................................................................................................................................................................89

John Locke ve Hogr stne

Bir Mektup Hakknda
Modern zamanlarn en nde gelen fikr ncleri
arasnda yer alan ahsiyetlerden birisi ngiliz Filozof John Locketur (1632-1704). Britanya anayasaclna damgasn vuran
Locke, ngilterenin gnmzdeki ynetim yapsn ekillendiren olaylarla dolu olan ( Sava, anl Devrim, Restorasyon,
Hogr Akti gibi) bir zaman aralnda yaad. Annesini ok
kk bir yata; taral bir avukat ve Sava yllarnda Parlmento Ordusunda subay olan babasn ilk genlik yllarnda
kaybetti. Ailesi zengin deildi, kendisi de hibir zaman byk
bir servet sahibi olmad. Bu durum, belki de, byk lde
mizacnn bir sonucuydu. Locke, dncelerinin dntrc
gcnn ve etkileyiciliinin farknda olmasn ramen, sahne
arkasnda kalmay sahnede bulunmaya tercih eden, son derece
mtevaz yaradll bir insand.
Locke | Hogr stne Bir Mektup

10

John Locke

Locke, ilk eitimini zel olarak aldktan sonra, Westminster Schoola gitti. Orada klsik dilleri rendi, kkl bir bilim
merak edindi. Westminsterdan sonra, Oxford Christ Church
Collegea kabul edildi. niversitenin standartlar ve atmosferi
konusunda sert eletirilerde bulunmasna ramen, orada ok
sayda dost kazand. niversite yllarnda hem Puriten hem
de Royalist hocalarn etkisi altnda kald, ayn zamanda bilime
eilimini daha da gelitiren Descartes felsefesinden etkilendi.
Krallk ynetimine dnld yl, Christ Churchte zel retmenlie balad, bir yandan da tp eitimini srdrd. Locke,
tp eitimini tamamlamadysa da, kazand tp bilgisinin byk
faydasn grd. Sonralar Shaftesbury I. Kontu olan Lord Ashleynin nce tbb, ardnda da genel konularda zel danmanlna getirildi. Bu, ayn zamanda, bir ideal ve fikir beraberliine
dayanan ok gl bir dostluun balangcyd. Amerikadaki
Kolonilerin en byk toprak sahipleri arasnda yer alan Lord,
Lockeun lmnden sonra yaymlanan Carolinann Temel
Anayasalar (The Fundamental Constitutions of Carolina) adl
yaptnn hazrlanmasnda etkili oldu. Locke, Lord Ashleyle
birlikte alt ilk yllarda, nsan draki stne Bir Deneme (An
Essay on Human Understanding) adl epistemolojik almasnn
balca tezlerini formle etti. Shaftesbury, Ticaret ve Yurtd
Plantasyonlar Bakanlna getirildii zaman, onun zel danmanln yrtt ve bunu takiben ynetimde eitli grevler
ald. 1675-1679 yllar arasnda, Fransada yolculuklar yapt ve
geni ilgi alann daha da derinletirecek etkinliklerde bulundu. Daha sonra Shaftesburye geri dnd, rasyonaliteye nem
veren bir Protestan olarak kafasn srekli megul eden tp ve
dinsel hogr konusundaki almalarna devam etti. Ancak
ngiltereye dnnden ksa bir sre sonra Kont Shaftesbury,

Hogr stne Bir Mektup

krala kar komplo hazrlamakla itham edildi ve tutukland. Ardndan mahkemeye karlan Kont, beraat ederek zgrlne
kavumasnn ardndan Hollandaya snd.
Kontla ilikisi ngiltereyi Locke iin de tehlikeli bir yer
yapyordu. Bundan dolay, Kontun Hollandaya snndan
pek az bir zaman sonra Locke da, yedi yl boyunca bir srgn
hayat yaayaca Hollandaya gitti. Srgnn ilk iki yl zorlu
geti. 1683te Kontu kaybetti; 1684te Oxford Christ Church Collegetan atld. Kontun lmne ve ngilterede olup
bitenlere ramen, Hollandadaki geleneksel liberal iklimin
de yardm sayesinde, btn siyas balantlarn korudu ve
1688deki kansz devrimin hazrlklarna itirak etti; devrimin
arka plnda kalmay tercih eden fikr lideri oldu. Devrimin
hemen ertesinde dier srgnlerle birlikte ngiltereye dnd
ve srgn yllarnn muhteem rnleri, Hogr stne Bir
Mektupu ve Ynetim stne ki ncelemesi, birbiri pei sra basld. zleyen yllarda, Lady Masham ve ailesiyle birlikte bir tr
emeklilik hayat yaamaya balad. Ancak, Whiglerin fikr lideri olarak etkisini btn arlyla hissettiriyordu. Nitekim,
ngiliz eitim sisteminde byk bir reformun yolunu aan
Eitim stne Dnceler (Thoughts Concerning Education)
adl etkili eserini bu yllarda kaleme ald. 1695ten sonra kendini pek zorlamayan idar grevler ald. Politikayla ilikisini
hi kesmedi. Bu arada, Hogr stne Drdnc (ve sonuncu) Mektupu yazmaya balad; fakat bu eserini tamamlamaya
frsat bulamad.
Ksa bir zetini verdiimiz Lockeun hayat son derece sade
izgilere sahiptir. Ebeveynini erken yalarda kaybetmi olmas
gibi baz dramatik unsurlara ramen, filozof, aslnda sakin ve
saygdeer bir hayat yaad. Byk ini klar, ou byk fikir

11

12

John Locke

adam iin sz konusu olan ve baary daha arpc klan trajik

durumlar, Lockeun hayatnda hi yer almad. Sz gelii, ar lde karmak ve kt olan siyas ortamda, Whiggismin nderi olan Kont Shaftesburyle organik balarnn ve dostluunun
bulunmas, ayn hareketin entelektel lideri olmas, onun srgn yllarnda bile ok cidd skntlar ekmesine ve tehlikeler
atlatmasna yol amad.
Ancak, kendimizi farkl bir bak asna yerletirdiimizde, Lockeun hayatn bambaka bir gzle deerlendirmemiz
de mmkndr. Bu hayat, aslnda olaanst maceral, Thomas I. Cookun ifadesiyle, mthi denebilecek lde verimli
bir hayattr. Lockeun edebiyat ve gzel sanatlar dnda, insan
yaratclnn belli bal btn alanlarna katkda bulunduunu belirtmek bile, bu konuda bir fikir verebilir. Onun faaliyet
alan, retmenin, doktorun, aratrmacnn, yneticinin, sahne arkasndaki politikacnn, ilhiyatnn ve filozofun btn
etkinliklerini kapsayacak geniliktedir. O, ayn zamanda, bilime ve teknolojinin geliimine dev katklarda bulunmu olan
Royal Societynin ilk ve en nde gelen yelerinden birisidir.
almalarnn hibir zaman teorik dzlemde kalmam olmas da ayrca heyecan verici bir eydir. Baz eletirmenler, onun
siyaset pratiiyle yakn balantlarnn felsefesinin speklatif
deerini azalttn ileri srseler bile, bu iddialarn, Lockeun
zellikle siyaset felsefesinin yzyllara taan sonular dnldnde, filozofa byk bir hakszlk olduu muhakkaktr. Kald ki, byle bir etkiyi salayan faktrlerden birisinin,
Lockeun hkmet etmenin kkenlerini, snrlarn ve problemlerini sadece saf akl yrtmeyle deil, empirik yntemden (tecrbeden) hareketle de kavramas olduu sylenebilir.
te bu yzden, onun siyaset felsefesindeki muhteem klsii,

Hogr stne Bir Mektup

Ynetim stne ki nceleme, devletin doasna ilikin hakiki

bir anlayla derin felsef sezgiyi birletirmi bir alma olarak
nitelenmektedir. Bu almann ve bir btn olarak Lockeun
hogr savunusunu da ieren siyaset felsefesinin etkileri
ylesine muazzamdr ki, Lockeun gerek bilgi, gerekse siyaset teorisine yneltilen eletirilerin hakll ne olursa olsun,
onun modern zamanlarn ruhuna mhrn vurmu olan fikir
adamlarnn en banda geldiini sylemek hi de mbala
saylamaz. Bu tr bir yargy mbalal bulanlara, Lockeun
eserinin hem ngiliz ynetim geleneinin geliimindeki hem
de Amerika Birleik Devletlerinin Anayasa sisteminin kuruluundaki ve evrimindeki hi kimseyle karlatrlamayacak
etkilerini hatrlatmak gerekir. Ama bunun iin daha iyi bir
yol, dorudan Lockeun eserine gitmektir. Hogr stne Bir
Mektup, bu konuda iyi bir balang olacaktr.

Melih Yren

13

nsz
Her byk eser gibi, Hogr stne Bir Mektup da,
anlalabilmesi iin, iinde yeerdii zgl tarih ve kltrel
artlarn aklanmasna muhta deildir. Bununla birlikte,
byk bir eserin hangi artlar altnda doduunu bilmemizin, onu ekillendiren fikirleri kendi doal tarihleriyle birlikte
kavramamza hizmet edecei phesizdir. Bu tespit, Mektup*
iin zellikle geerlidir. nk John Locke bu eserinde, bir
taraftan hogrnn niin gerekli ve kanlmaz olduunu,
gnmz iin de canl ve geerli olan argmanlarla temellendirir, te taraftan, dinsel hogrszl doru ve faydal bulanlarca her trl ara kullanarak srdrlen sekter dnce
iklimine ok gl bir ekilde kar kar. Mektup, bu ynyle
genelde On Yedinci Yzyl Avrupa tarihine, zel olaraksa Britanya (ngiltere) tarihine ilikin nemli bir belge niteliini tar. Ilve olarak, Ynetim stne ki ncelemenin, nasl 1688
Glorious Devrimini fikri planda hakl klan bir boyut ihtiva
Locke | Hogr stne Bir Mektup

15

16

John Locke

ettii soylenebiliyorsa, Mektupun da, 1689 Hogr Aktinin

teorik karl olduu sylenebilir.
Lockeun dinsel hogr konusundaki btn yazlr,
Protestan inanlarn pekitiren Oxforddaki Christ Church
Collegetaki rencilik gnlerinin izlerini tar. Lockeun
dinsel hogr konusundaki fikirlerinin oluumunda, ibadet
zgrl mcadelesinin ilk nclerinden olan ngiliz teolog
John Owen ok etkili olmutur. Nitekim, filozofun 1660da
kaleme ald, ancak baslmayan ilk denemesi dinsel hogryle alkaldr. Yine, onun din ve siyaset felsefesinin ilk
tohumlarn barndrd sylenebilecek ilk eseri, 1667de
yazd Hogr stne Deneme balkl bitirilmemi bir almadr.
Lockeun basl ilk eseri olan Hogr stne Bir Mektup, Stuart Hanedanndan kaarak srgn hayat yaad Hollandada,
Ltince olarak yazld (1685). Eser, dnemin Amsterdaml lider
muhalif teologlarndan, Philip van Limboorcha hitaben kaleme
alnd. Eserin Epistola de Tolerantia bal altndaki imzasz
basm, 1689 baharnda Goudada gerekleti. Eserin ngilizce evirisi, yazarn yakn dostu olan Uniterian tccar William
Popple tarafndan yapld. ngilterede, o dnemde, kendisine
dinsel hogrszln en iddetli bir ekilde uyguland bir
cemaatin yesi olan Popple, eseri byk heyecanla karlyor,
onun mutlak bir zgrlk manifestosu olduunu deklre ediyordu. phesiz, Lockeun Mektupunda tecessm ettirdiine
inand mutlak zgrlk, snrsz din zgrlyd.
Mektupla dinsel hogry savunan ve hakl klan argmanlar, doru inanca ulamak ve onu btn topluma hkim
klmak iin cebrin, zellikle de devletin zorlayc aralarnn
kullanlabilecei iddiasnda ve inancnda olanlar tarafndan,

Hogr stne Bir Mektup

rnein Jonas Proast tarafndan bir meydan okuma eklinde

deerlendirildi. Bu durum Lockeun polemik boyutlar ar
basan ve sonuncusunu lm dolaysyla tamamlayamad mektup daha yazmasna sebep oldu. Bunlar, srasyla,
Hogr stne kinci Mektup (Second Letter Concerning Toleration, 1690), Hogr stne nc Mektup (Third Letter
Concerning Toleration, 1692) ve tamamlanamayan Hogr
stne Drdnc Mektuptur (Fourth Letter Concerning Toleration, 1706). Arka plnnda Ynetim stne ki ncelemenin
etkileri sezilen ve bir meydan okuma olarak nitelenen Hogr
stne Bir Mektup (sonradan Hogr stne Birinci Mektup
olarak da adlandrlmtr) en ok bilinen ve teorik rgs en
gl Mektuptur.
Dinsel hogrszlk taraftarlarnn, bize gre bir meydan
okuma olarak nitelendirmekte hi de haksz olmadklar Mektuptaki hogrszlk kart argmanlarn temelinde, filozofun ki ncelemede tecessm ettirdii tabi hukuk ve szleme
anlaylar vardr. Tabi hukuk, bu gelenek iinde yer ald dnlen dier filozoflar gibi, Locke iin de, kklerini insann
mahiyetinden alr ve zamana, yere ve milletlere gre deiebilen pozitif hukuktaki deimeyen unsurlarn kendisinden
tevars ettii ezel ve ebed normlar tekil eder. Bu normlar,
ayn zamanda, ahlkn da normlardr. Samim bir Hristiyan
mmini ve priten olan John Locke iin tabi kanun, Tanrnn
iradesidir. nsan bu kanuna uygun bir ekilde ve onu kefedebilecek bir yetiyle tehiz edilmi bir varlk olarak yaratlmtr.
Bu yeti, akldr. Doa kanunu, bu yzden akln da kanunudur.
Onun normlarnn deimezliini ve evrenselliini salayan
ey de budur; yani rasyonel bir varlk olarak insann o normlara tbi ve bal olmasdr.

17

18

John Locke

Tanrnn iradesinin tecessm olan doa kanununun (ki

moral kanunla zde olduunu hi hatrdan karmayalm)
akl araclyla kefedilebilir olmas insan zgr klar. Locke,
bu yzden ki ncelemede, rasyonel doduumuz gibi zgr
de doduumuzu syler. Lockeun siyaset teorisinde her bir
kiiyi dierinin eiti klan budur. Locke, bundan dolay, kurgusal bir durum olarak deil de, empirik bir veri olarak tasavvur
ettii doa durumunda, insann btn siyas otoritelerden azade olma mnsnda zgr olduunu dnr. Ak bir ifadeyle, doa durumunda toplumun ve devletin varl sz konusu
deildir. Her bir kiinin tabi kanunu ihll etmemek artyla
kendi kanununu kendisinin koyma, hayat yolunu diledii gibi
seme zgrl vardr. Bu zgrlk, bireye bakalarnn hayatna, bedenine ve mlkiyetine zarar vermemeyi emreden tabi
kanunla birlemi ve snrlandrlm bir zgrlktr, insann
asl zgrldr ve bu sebeple de, onu bir hak olarak telkki
edebileceimiz yegne zgrlktr.
Bununla birlikte, insanlar, bir zgrlk durumu olmasna
ramen doa durumunu terkederler. Bunun balca sebebi,
ihtilflarda veya tartmalarda taraflar arasnda hkimlik veya
hakemlik yapacak meru bir otoritenin bulunmaydr. Byle
bir yokluk, doa durumunda zgrln tam anlamyla garanti altnda olmad anlamna gelir. Bundan dolay, bireyler,
kendilerini ve kendilerine ait eylerin korunmasn garanti
altna alma amacyla, birbirleriyle szleme yaparak toplumu
ve sivil-siyas ynetimi olutururlar. Bu ynetim, insanlarn
doa durumunda sahip olduklar zgrln bir paras olan,
kendi kanununu yapma hakkn bireyler kendi rzalaryla
ona devrettikleri iin meru bir ynetimdir. yleyse, devletin varlk nedeni, bireyi ve bireye ait eyleri korumaktadr.

Hogr stne Bir Mektup

Bu, devletin, bireyin bakalarnn zor kullanmndan masun

ekilde yaayabilmesinin artlarn tesis etme ve salama alma
greviyle ykml olduu anlamna gelir.
phesiz, devletin zorlayc aralarn kullanan siyas otoritenin bizzat kendisi de ayn ykmlle tbidir. Baka bir
ifadeyle, bireyin zikredilen feragati, onun kendisine ait olan
alanlarda tasarrufta bulunma yetkisinden vazgetii ve onu btnyle siyas otoriteye devrettii eklinde yorumlanamaz. Locke, bu yaklamyla devletin meru otoritesinin snrlarn net
bir ekilde izer ve kendi yetkisi haricindeki alanlara mdahale
ettii zaman, siyas otorite asndan bir meruiyet probleminin
kmasnn kanlmaz olduunu ortaya koyar. Bu yaklam,
ayn zamanda, hogryle bireyin (negatif) zgrl arasndaki tartlmaz ilikiyi tecessm ettirir. Devlet, bireyin inand
gibi yaamasna mdahale edemez; mdahale edilmesine de
msamaha gsteremez. Sz gelimi, vatandalarnn dinlerinin
gereklerini yerine getirmelerini, dinin kendilerine emrettii
gibi ibadet etmelerini engelleyemez. Onun varlk nedeni, engellemek deil, aksine, vatandalarn inandklar gibi yaamalarn
kolaylatrmaktr. Szn z, ki ncelemenin kavramsal rgs,
siyas otoritenin hogry, yeri ve zaman geldii zaman vazgeilebilecek bir tedbir olarak deil, bireyin (negatif) zgrlnn balca teminat olabilecek, ihml edilmesi imknsz bir
grev olarak almas gerekliliini ortaya koyar.
Ynetimin ynetilenin rzasna dayanmas gerektii eklindeki liberal ilkenin salam bir biimde tesisine adandn
syleyebileceimiz ki nceleme, bizim hakik anlamda yeni yeni
tanmaya baladmz liberalizmin, ta balangcndan itibaren,
niin hogrnn kendiliinden tezahrne imkn veren bir
zihniyet yaps olarak kavrandn btn aklyla gsterir.

19

20

John Locke

Liberalizm, insanlarn inanlarn serbeste yaamalarna ftursuzca mdahale edilen bir ada ve corafyada, her eyden
nce, tam bir din ve vicdan zgrl vaadi ve hogr talebi
olarak ykselir. Bu vaadin nasl gerekletirilebileceine dair verilen cevap da ok basittir: nsanlarn vicdanlarna tahakkm ve
tasallut etmeye yeltenmeyin, onlarn inandklar gibi yaamalarnn nndeki engelleri kaldrn, insanlarn nn an, sadece
ve sadece bunlar yapn. Greceksiniz, her ey deilse de (liberalizm, mkemmeliyeti deildir) ok ey nasl da dzelecek!
te Locke, Hogr stne Bir Mektupta, ki ncelemede ina
edecei arka plna da yaslanarak, yaratt problemlerin straplar dayanlmaz hl alan bir konuda sz, sz konusu straplarn
msebbiblerine yneltmektedir. Bunun gerekten bir meydan
okuma olduuna hi phe yoktur. Gl bir temel zerinde
ykselen, tutarl ve etkileyici bir meydan okuma...
Hogrszlk gsterme gcne sahip olanlara, sade ama
son derece derin bir analizle, tutumlarnn neden irrasyonel
olduunu tehir eder Locke. Burada irrasyonelin yerine,
dilerseniz, beyhude, anlamsz, faydasz veya sama sfatlarn da yerletirebilirsiniz. Filozof, hogrszln akl
almaz beyhudeliini inancn, dinsel imann karakteristiine
balar. Bu, bazlarnn ileri srdkleri gibi, kklerini sadece
Protestan teolojisinden alan bir kanaati yanstyor olsayd bile,
neminden ve pratik doruluundan hibir ey kaybetmeyecek bir inan analizidir.
Lockea gre, inan, akln ok gl bir ekilde ve dtan
hibir bask uygulanmadan kendi kendini ikna etmesine baldr. Zorlamayla ulalabilecek olan, olsa olsa, dince de hi
makbul saylmayan iren bir mnafklktr. O hlde, ister
sivil-siyas otoriteden kaynaklansn, ister ruhan otoriteden

Hogr stne Bir Mektup

veya kendine ruhan bir otorite vehmedenden, dolayl yahut

dorudan hibir bask hakik inanca gtrmez; nitekim gtrmemitir de. Bylece, Locke, dinsel basknn ve zulmn
mevcut ve muhtemel aktrlerine, eer amacnz dininize yeni
mminler kazandran Tanrnn ltfuna mazhar olmaksa, uyguladnz yntem bu amacnza hizmet eder nitelikte deildir; yok amacnz, iktidarnz glendirmek ve pekitirmek
(sivil otorite iin), yahut en azndan grnte dindalarnz
olanlarn saylarn oaltarak sivil otoriteyle pazarlk gcn
artrmak veya iktidarn nimetlerinden pay almak (ruhan otorite iin) ise, bunlarn mevcudiyet sebeplerinize aykr olduu
muhakkaktr, demektedir.
Filozof, bylelikle, devletin alanyla dinin alann, sivil
otoriteyle dinsel otoritenin alanlarn birbirinden net izgilerle ayrr. Bu iki alann birbirinden bu ekilde ayrt edilmesi,
zellikle dini, hayatiyetini srdrmekten alkoyma, onu izole
etme veya ona roller biip devlete tbi klma amacn tamaz.
Hele hele dinin sadece vicdanlara hapsedilmesi anlamna hi
gelmez. Zaten bunlar istense bile baarlamaz. Nitekim Lockeun vurgulad da budur. Devletin zorlayc aralar, inan
alannda hibir i grmez. Dine bask ve dinde bask skmez.
O hlde faydasz bir arac, sremeyecei bir topraa sokmann
ne lemi var?
Locke, Mektupta modern toplumlarn yaadklar seklerleme sreci iinde son derece etkili olacak olan ayrmlar,
bireyin (negatif) zgrln tam anlamyla garanti altna
almak amacyla ok net bir ekilde belirginletirir. Mesel,
devletin fonksiyonu, bireyin hayatn, bedenini ve mlkiyetini
korumakla snrl olduu iin, onun meru otoritesini kullananlarn grevleri de sivil bar ve karlar korumakla snrl-

21

22

John Locke

dr. Bu, sivil-siyas otoritenin, dolaysyla, devletin, btnyle

bireylere ait olan alanlara, sz gelii kiinin ruhunun ebed
kurtuluuyla ilgili dncelerine ve inanlarna kesinlikle karamayaca anlamna gelir. Ayn ekilde, otoritesi ister ilh
kaynakl, ister cemaatin kendisine verdii vekletten kaynaklanm olsun, hibir ruhan otorite de, bireyin kendi ruhunun
selmetiyle ilgili inanlarna ve ibadet tarzna mdahale yetkisini haiz deildir. Sonu olarak, Lockeun, inancn doas zerinde bina ettii ve son derece nemli implikasyonlar olan
bu ayrmlar, modern liberal demokrasilerin ekillenmesinde
byk rol oynamlardr.
Locke, burada ayrntlarna giremeyeceimiz kadar kapsaml hogr savunmasnda*, btn siyaset felsefesinin doal
sonucu diyebileceimiz bir ilkeyi de tesis eder. Liberal perspektifi dier btn perspektiflerden ayran ve ona pratikteki
rengini veren bu ilke, devletin tarafszl ilkesidir. Modern
sivil-siyas ynetim, ynetilenlerin rzasna dayand ve sz
konusu rzann kendisine verilmesini salayan ykmllkleri yerine getirdii lde merudur. O hlde, ynetimin,
ynetilenlerin hayat tarzlarn biimlendiren inanlar karsnda tarafsz kalmalar zarurdir. Ayn ilke uyarnca, hibir
grubun da kendisini dierleri karsnda avantajl ve imtiyazl
klacak uygulamalar beklememesi gerekir. Varlk sebebi olan
asl ykmllkleri, btn vatandalar iin ayn lde yerine getiren bir devlet ve inanlar yahut herhangi bir nitelikleri
yznden ounluu olutursalar bile kayrlma talebinde bulunmay kendileri iin bir hak saymayan bireyler!
Bu ilkeyi esas alan bir devlet, vatandalarna belli inanlar,
deerler ve dnceler zerinde ykselen bir hayat tarz dayatmaz; aksine, vatandalarn inandklar gibi yaamalarnn

Hogr stne Bir Mektup

nn aar. Liberal devlette Cuma namaz ve tatili, barts

yasa, inanlarnn kendine emrettii gibi yaamak isteyenlerin oluturduklar kurumlara yasak konulmas (szgelimi,
kadn elemanlarn tesettre uyarak sadece kadnlara hizmet
verdikleri salk kurulularnn almasnn engellenmesi)
gibi problemler asla sz konusu olamaz. Devlet, dinin belli
bir yorumunu empoze edemez. phesiz, devletin tarafszl sadece din inanlar iin deil, hayatn dier alanlar iin
de sz konusudur. Ayrmclk, her ne gerekeyle olursa olsun, gayrimerudur. Btn bunlar, Lockeun dinsel alandaki
eitlilik konusunda devletin nasl tavr almas gerektiini tasvir ederken kulland argmanlarn modern zamanlara yans
yan doal sonulardr.
Lockeun hogr savunmas, aradan geen yz yla ramen, bireylerin devletle ilikilerinin hogr erevesinde nasl
dzenlenebileceine ilikin salam bir teorik ve pratik zemin
sunuyor. phesiz, bu savunmann, akp geen yzyllarn bizi
ok farkl hogr problemleriyle kar karya brakt dnlrse, gnmzn btn beklentilerine cevap vereceini
sylemek mmkn deil. Bununla birlikte, Mektupun toplum
ve siyaset ajandamzdan hi dmeyen liklik tartmalarnda
ekillenmi olan ve tuhaf bir biimde iine skp kaldmz
paradigmay anlamamz, en azndan onun zerinde farkl bir
alternatiften hareketle dnmemizi salayabileceini umuyoruz. Kim bilir bakarsnz, liklii bir dinmi gibi kavramaktan
bile vazgemeye balarz. Evet, yzyl sonra, belki Hogr
stne Bir Mektupu okumann tam zaman.

Melih Yren

23

Takdim
Hogr stne Bir Mektup bu yl iinde nce Ltince olarak Hollandada basld; hemen ardndan Hollandacaya
ve Franszcaya tercme edildi. Bylesine genel ve hzl bir kabul grmesi, onun ngilterede de iyi bir ekilde karlanmasn
salayabilir. Aslnda, gkyznn altnda bu konunun bizdeki
kadar ok konuulduu hibir millet sanrm yoktur. Ama bu
noktada, muhakkak ki, bunlarn arasnda bizim yaptmzdan daha fazlasnn sylenmesine ve yaplmasna muhta olan
baka bir halk da phesiz yoktur.
Hkmetimiz, din meselelerde sadece taraf olmakla kalmad; fakat, haklarn ve zgrlklerini savunmak iin yazlaryla gayret gsterenler de, ancak kendi mezheplerinin karlarna uygun den dar ilkelere gre hareket ettiler.
Btn taraflarn bu dargrll, phe yok ki, mutsuzluumuzun ve iinde bulunduumuz kargaann temel sebebidir.
Fakat bu sebep ne olursa olsun, artk onun adamakll tedavisini
Locke | Hogr stne Bir Mektup

25

26

John Locke

aramann tam zamandr. Hastalmzda imdiye kadar kullanlm olanlardan daha etkili illara ihtiyacmz vardr. Bu ii
ayn zamanda, bu tarafgirlikten zarara urayp, bu sebeple kendi
gerekletirebilecek olan, aramzda hl denendii yahut tasarland gibi, ne msamaha beyannameleridir, ne de anlay
kanunlardr. lki zararmz sadece geici olarak hafifletecek,
ikincisi ise oaltacaktr.
Mutluk zgrlk, tam ve hakiki hrriyet, eit ve tarafsz zgrlk, ihtiyacn duyduumuz eydir. Ama bu husus, zerinde
epey konuulduu hlde, pheliyim ki, anlalm olsun; bunun genellikle, ne yneticilerimiz tarafndan halka kar, ne de
bir muhalefet partisi tarafndan dierlerine kar uygulandndan hi de emin deilim.
Bu konunun doruluunu ve uygulanabilirliini gstererek,
imdiye kadar yaplanlardan daha genel, ama kesin bir ekilde konuyu ele alan konumann, bir partininkinden nce kamunun hakik karlarn stn tutacak, ruhlar yeterince geni olan btn
insanlar tarafndan tam zamannda takdir edilmesinden baka bir
midim yok.
Dilimize tercme ettiim bu eser, yce ruhlarn yahut byle olmayan kiilerin ruhlarna ilham verenlerin faydalanmas
iindir. Ancak konunun kendisi, daha uzun bir nsze tahamml edemeyecek kadar ksadr. Bundan dolay, onu vatandalarmn deerlendirmelerine brakarak, hazrlanan bu yazdan
faydalanmalarn samimiyetle temenni ediyorum.

William Popple
1689

Saygdeer Beyefendi,

Farkl mezheplerdeki Hristiyanlarn birbirlerini

karlkl olarak hogrmeleri hakkndaki dncelerimin neler olduunu renmek istediiniz iin, aka u cevab vermeliyim ki, hogry hakik kilisenin balca karakteristik
nitelii olarak telkki ediyorum. nk, baz insanlar yerlerin
ve adlarn eskilii veya zahir ibadetin ihtiam konusunda;
bazlar, idarelerinin reformasyonu konusunda; ve hepsi herkes kendisi iin Ortodoks olduundan inanlarnn doruluu konusunda ne kadar vnrlerse vnsnler, bunlar ve bu
yapdaki btn dier eyler, sann kilisesinden ziyde, birbiri
stnde otorite ve hkimiyet kurmak iin mcadele eden insanlarn nitelikleridir. Tutun ki, biri btn bu niteliklere sahip
olsa da, eer genel olarak btn insanla kar, hatta Hristiyan olmayanlara bile, merhametten, tevazudan ve iyi niyetten
yoksunsa bizzat iyi bir Hristiyan olmaktan uzaktr. Milletlerin krallar, milletleri zerinde hkimiyet kurar dedi KurtarLocke | Hogr stne Bir Mektup

29

30

John Locke

cmz Havarilerine, Fakat siz byle olmayn (Luka 22: 25).

Hakik dinin ii bambaka bir eydir. Din, zahir bir ihtiam
meydana getirmek veya ruhan egemenlii ele geirmek yahut zorlayc kuvvet uygulamak iin deil; insanlarn hayatn
erdem ve dindarlk kurallarna gre dzenlemek iin kurulmutur. Her kim ki, kendisini sann sanca altnda gsterirse, onun her eyden nce ve her eyin stnde, kendi hrs ve
ktlkleriyle savaa girmesi gerekir. Hayatta kutsallk, davranlarda ihls, ruhta efkat ve tevazu olmadan Hristiyan adn
zorla almak bir insan iin beyhudedir. sann adn alan herkes gnahtan uzaklasn (2 Tim. 2:19). Geri dndn zaman kardelerini kuvvetlendir dedi Tanrmz Petrusa (Luka
22: 32). Kendi selmetine aldrmaz grnen birinin, benim
selmetimle ziydesiyle ilgilendiine beni ikna etmesi olduka zordur. nk, Hristiyanl kendi kalplerinde gerekten
benimsemeyenlerin, kendilerini baka insanlar Hristiyan
yapmaya samimiyet ve evkle hasretmeleri imknszdr. Eer
ncile ve Havarilere inanlacaksa, merhametsizlik ve zorla deil, sevgiyle gelien o inan olmadan kimse Hristiyan olamaz.
imdi, dini bahane ederek dier insanlara zulmedenlerin, ikence edenlerin, onlar mahvedip ldrenlerin vicdanlarna
sesleniyorum, bunu dostluktan ve onlara duyduklar merhametten dolay m yapyorlar acaba? Bu yzden byle yaptklarna ancak, ta ki onlarn, ncilin emirlerine kar iledikleri
aikr gnahlardan dolay arkadalarn ve yakn tandklarn
cezalandran gayretkeler olduunu grdm zaman inanrm; korkun ahlkszlklarla lekelenmi olan ve slah olmadka sonsuz cehennem azab tehlikesinde olan kendi cemaatinin yelerine ate ve klla zulmettiklerini grdm zaman
inanrm ve ruhlarnn selmetine duyduklar sevgiyi ve arzu-

Hogr stne Bir Mektup

yu kendilerini azaplarla cezalandrp, kendilerine her eit zulm uygulayarak ifade ettiklerini grdm zaman inanrm.
nk, merhamet ilkesi ve insanlarn ruhlarn sevmek, onlarn iddia ettikleri gibi, insanlar mallarndan mahrum etmek,
vcudu cezalarla sakatlamak, iren hapishanelerde a brakp
ikence etmek ve nihayet onlarn hayatlarna bile son vermek
ve onlarn selmetini salamak iin yaplyorsa, sorarm, o hlde niin fuhu, sahtekrlk, ktniyet ve bu gibi aka dinsiz
yozlamann kokusunu tayan ve kendi topluluklaryla halk
arasnda pek sk grlp onlara hkim olan irenliklere tahamml edilmektedir? Bunlar ve bu gibi eyler, muhakkak ki,
Tanrnn yceliine, kilisenin ihlsna ve ruhlarn selmetine,
kilisenin kararlarna vicdana dayanarak muhalefet etmekten
yahut masum bir hayat eliinde toplu ibadetten ayrlmaktan
ok daha aykrdr. O hlde, Tanr adna, kilise adna, ruhlarn
selmeti adna yakan harfi harfine yakan, diyorum, ate ve
alyla yakan bu gayretke, Hristiyanln adna taban tabana zt olduu hlde, hibir cezas olmayan ahlk bozukluklar
ve ktlkleri neden grmezlikten gelir de, ounlukla ortalama anlaylarn kapasitesini aan hassas ve girift konularla ilgili olan yerleik kanaatlere yahut katlma ayinlerine btnyle
rza gsterip boyun eer? Bu ilerle megul olan taraflardan
hangisinin hakl olduu, hangisinin blnmeden ve sapknlktan sulu olduu, ayrlklarnn sebepleri, ister hkmeden
olsunlar ister eziyet eken, niha yarglama gelip attnda ortaya kacaktr. Elbette, sann izinden gidip onun doktrinini
benimseyen, boyunduruuna katlanan, ana babasn terketse,
umum toplantlardan ve yurdunun ayinlerinden ayrlsa yahut
herhangi bir kimseyi veya eyi terketse bile, bir sapkn olarak
deerlendirilemez.

31

32

John Locke

imdi, mezhepler arasndaki blnmelerin ruhlarn selmeti iin engelleyici olmasna msaade edilmemeliyse de, evlilik d cinsel iliki, zina, pislik, ehvet, putperestlik ve benzeri eylerin, Havarinin Bunlar yapanlar Tanr krallna varis
olamayacaklardr (Gal. 5) derken aka belirttii gibi, insan
nefsinin ileri olduu inkr edilemez. Tanrnn egemenliine
itenlikle ihtimam gsteren ve onu insanlar arasnda yaymak
iin gayret gstermenin grevi olduunu dnen herkesin, kendisini, mezhepleri ortadan kaldrma iinden ziyde,
bu ahlkszlarn kkn kazma iine ve abasna vermesi
gerekmektedir. Fakat bir kimse bunun tersini yaparsa, yani
inanta ondan farkl olanlara kar zalimce ve gaddarca davranrken, Hristiyan adna yakmayan bu eit ktlklere ve
ahlkszlklara msamaha ederse, byle birinin kilise hakknda konumasna hi de izin verilemez; o eylemleriyle alenen
gstermektedir ki, amalad baka bir krallktr; Tanrnn
krallnn ilerlemesi deil.
Herhangi bir kimsenin, selmetini candan arzulad baka
birinin, din deitirmemi bile olsa, azap iinde lmesine sebep olmay uygun bulmas, itiraf etmeliyim ki, bana ok tuhaf
grnmektedir ve sanrm bakalar iin de yledir. Fakat elbette, hi kimse bu tr bir durumun hayrseverlik, sevgi veya
iyi niyetten kaynaklandna inanamaz. Eer herhangi bir kimse, moral deerlerini umursamadan insanlarn, belli doktrinleri
itiraf etmeye yahut u veya bu zahir ibadete uymaya ate ve
klc kullanarak zorlanmalar gerektiini iddia ederse; eer bir
kimse, hatal olanlar, onlara inanmadklar eyleri zorla itiraf
ettirip, ncilin cevaz vermedii eylerin uygulanmasna msaade ederek imana getirmeye aba harcarsa, bu, esasnda byle
bir kimsenin kendisiyle ayn inanc paylaan daha byk bir