NSAN HAKLARI OLARAK

SOSYAL HAKLAR VE SOSYAL HAKSIZLIKLAR

Mesut Glmez
Emekli retim yesi
ZET
nsan Haklar Olarak Sosyal Haklar ve Sosyal Hakszlklar balkl bildiri, iki ana balk altnda,
yalnzca sosyal haklar deil, ayn zamanda sosyal haklarn patolojisi anlamnda sosyal hakszlklar
da konu almaktadr. nce, hak znelerinin uluslararas insan haklar yazl hukukunun gvenceledii sosyal
haklardan uygulamada eylemli olarak yararlanma, daha dorusu yararlanamama durumunu, yani ar ihlal
rneklerinden kimilerini Birlemi Milletler ile Uluslararas alma rgt raporlarndan alntlanan kimi
verilerle ortaya koymaktadr.
Bardan bo blmne ilikin patolojik gstergelerin ardndan da, ikinci balkta genel notlar
olarak, disiplinleraras bir insan haklar tanm verilmekte, sosyal haklara ilikin kimi noktalar zerinde
durulmaktadr. Sosyal haklarn insan haklarndan olduu ve yeni liberal politikalarn sosyal haklara
ynelik saldrs zerine 1990l yllarn ilk yarsnda yeniden alt izilen blnmezlik, btnsellik ve
karlkl bamllk ilkeleri aklandktan sonra, eitli ltler temelinde sosyal haklar kavram deiik
ynleriyle ele alnmaktadr. Bu balamda, sosyal haklarn nitelik olarak aamal gerekletirilebilir
olmasnn anlam zerinde durulmakta ve sosyal devletin aralar olduu vurgulanmaktadr. Sosyal haklarn,
ayn zamanda kurallar retilmesi ve raporlar yada yaknmalar gibi farkl temellere dayanan koruma
yntemleri oluturulmas boyutlaryla insan haklarnn uluslararaslamas srecinde nc ve esin
kayna olduu aklanmakta; ikinci kuak insan haklarndan balayan uluslararaslamann gerekletii
Unn kuruluunu izleyen dnemde, sosyal haklarn kubak evrimine yer verilmektedir.
Anahtar Szckler: nsan Haklar, Sosyal Haklar, Sosyal Hak hlalleri, Sosyal Haklarn Korunmas

ABSTRACT
The paper entitled Social Rights as Human Rights and Social Unrighteousness discusses, under
two main subdivisions, social rights and the pathology of social rights in the sense of social
unrighteousness. In the first part, the issue of how the right-holders (subjects) enjoy, or rather cannot enjoy, de facto- in the practice of social rights which are guaranteed by the positive law of international human
rights, will be discussed, and some examples of gross violations that are cited from the reports of the United
Nations and the International Labor Organization will be exposed.
In the second part, after having mentioned the pathological indicators as the negative aspect of the
issue, some general notes, such as the interdisciplinary definition of human rights and some aspects of social
rights, will be stressed. Social rights are primarily human rights and, due to the intervention of new liberal
politics, they were emphasised strongly in the first half of the 1990s on the principles of indivisibility,
integrity and interdependency. In this context, the concept of social rights, the meaning of progressive
realization of social rights and the fact that they are the instruments of the Social State will be stressed.
There will also be a discussion of how social rights are the leading and inspiring notion in the process of the
internationalization of human rights by means of establishing human rights standards, and constructing
the machinery for the protection of human rights based on reports or complaints. The evolution of social
rights in the period of internationalization of second generation human rights which followed the foundation
of the ILO will also be briefly analysed.
Keywords: Human Rights, Social Rights, Violation of Social Rights, Protection of Social Rights

GR
Hak kavram, kukusuz ncelikle olumlu bir anlam ierir; yazl hukukun salad bir korumay,
gvenceyi artrr. ok ksa bir tanmla yasakszlk ve yaptrmszlk durumunu anlatan zgrln
haklamas, hukukun ak dzenleme ve gvencesiyle gerekleir. Gvence ise, ulusal hukuk gibi,
uluslararas hukuka da salanabilir, salanmaktadr. Dolaysyla, hukuk deyince, artk yalnzca ulusal
hukuku anlamamak, uluslararas ve hatta ulusalst hukukun varln da unutmamak gerekir (Glmez,
2006: 83-96; Glmez, 2005a: 91-107). Bu nedenledir ki, sosyal haklar da kapsamak zere kullanlan temel
haklar terimi, yalnzca Anayasalarda gvenceye balanan insan haklarn deil, ayn zamanda uluslararas
szlemelerde de tannp gvencelenen insan haklarn ierir.
Gvence, bavuru (hak arama) ve koruma yollarnn varln da kapsar. nsan haklarnn, evrensel ve
blgesel lekli belgelerde genel yada soyut anlatmlarla tannmas, gvence iin yeterli deildir. Gerek bir
gvence, ihlallere kar zorlayc yaptrmlar ieren uluslararas koruma yntemleri oluturulmasn
gerektirir. Kukusuz, ulusal ve uluslararas dzeylerde oluturulan bu mekanizmalarn, haklarn eylemli
olarak kullanlabilmesini salamak iin bamsz, adaletli / adil (dzgn), etkili ve caydrc nitelik tamas
ok nemlidir.
Sosyal haklarn kimi ynlerine deinmeden nce, kimileri bilinen ve kimileri de en azndan bu
bildiride- yantn benim de ver(e)meyeceim sorular yneltmek istiyorum.
Sosyal haklar deyince akla ne ve kim gelir? Kiileri anlatan zne yerine, niteliine gndermede
bulunan sosyal sfatnn, hakkn nne eklenmi olmasnn anlam nedir? Sosyal nitelemesi, kimi
zellikleri nedeniyle, bu haklar baka haklardan ayrr m? Devlete den ykmllkler ynnden fark var
mdr? Nitelik olarak, hak znelerince dorudan kullanlmaya, rnein yarg yerleri nnde znel hak
olarak ileri srlmeye elverili deil midir?
Sosyal haklar, insan haklarndan mdr? Yant olumluysa, insan haklar nedir, nasl tanmlanabilir,
tanmlanmaldr?
Sosyal haklar ulusal ve uluslararas dzeylerde, ne zaman ve nasl, hangi etkenlerle domaya,
hukuksal gvence altna alnmaya balanmtr? Sosyal haklarn, insan haklarnn uluslararaslamas sreci
ynnden nemi ve zellii var mdr?
Uluslararas dzeyde, gerek ierik ve gerekse koruma (denetim) yntemleri asndan, sosyal haklar
alannda hangi noktaya, aamaya gelinmitir? Yarg-benzeri sistemlerden yargsal sistemlere
geilebilecek midir?
Sosyal haklara ilikin soyut ve genellike uluslararas yazl hukuk balamnda yantlar verilebilecek
bu sorularn yan sra, madalyonun br yzne, bardan bo olan blmne de bakmak gerekmez mi?
Uygulamada durumun her zaman, her yerde ve her dnemde olumlu olmayabileceini gz nne alarak,
daha dorusu olmadn bilerek, sosyal hakszlklar ile ilgili sorular sormak, soyut haklarn birok hak
znesi iin anlam tamadn sergileyen ekonomik ve sosyal gstergelerle sosyal haklar patolojisini de
sergilemek, ksacas buzdann grnmeyen (?) yzn de unutmamak gerekmez mi?
ki byk balkta topladm Bildiri, zetle bu sorulardan kimilerine vermeye alacam
yantlardan, bu konularda yapacam genel aklamalardan oluacaktr.

GSTERGELERYLE KM SOSYAL HAKSIZLIKLAR

Bildirinin balnn doal gerei olmasna karn, ilk olarak sosyal haklara, uluslararas yazl insan
haklar hukukundaki erevesiyle bakmadan, nce bu haklardan yararlanamamann, yani hak ihlallerinin
gstergeleri olan verilerin ortaya koyduu sosyal hakszlklara deinmekte; bu amala da, Birlemi
Milletler (BM) ve Uluslararas alma rgt (U / ILO) belgelerinden son onyllara ilikin kimi alntlar
yapmakta yarar gryorum.
Dnyadaki ve temelde Gneyindeki sosyal haklar patolojisini sergileyen bu gstergeler; sosyal
haklardan birounun, birok hak znesi iin somut bir gereklik olmaktan ne denli uzak olduunu, dnya
nfusunun byk bir blm iin sosyal haklardan deil sosyal hakszlklardan sz etmek, dolaysyla
yanlsamalara dmemek, d grmemek gerektiini; hukuk ve uygulama arasndaki uurumsal farklar

ortaya koymaya, szlemelerdeki sosyal haklarn milyonlar deil milyarlarla anlatlan hak zneleri iin
somut bir gereklik olmadn, aada deineceim insan haklarnn evrensellii ilkesinin kat zerinde
kaldn grmeye ve gstermeye yetecektir.

Birlemi Milletler Belgeleri

zellikle, otuz yl geride kalan ekonomik kresellemenin, sosyal haklarn evrenselliinin kat
zerinde kaldn ortaya koyan sonularndan kimi rnekler vermeden, nce 1990l yllarn ilk yarsnda
kabul edilen iki belgeden, sonra da 2005deki bir rapordan ksa alntlar yapmakta yarar gryorum.
Birincisi, 1993te Viyanada toplanan Dnya nsan Haklar Konferansnda kabul edilen Viyana
Bildirgesi ve Eylem Programdr. Aada belirteceim gibi, insan haklarnn blnmezlii ilkesini
vurgulayan bu belgede, balangta pembe umutlar datan yeni dnya dzeninin geride kalan ilk
onylnn, yadsnmayan ve genelletii itiraf edilen mutlak yoksulluun insan haklarndan yararlanmay
engellediine vurgu yaplarak, aadaki anlatmla nlemler alnmas nerilmitir:
Genellemi mutlak yoksulluk, insan haklarndan tam ve gerekten (eylemli olarak)
yararlanlmasna kar koyduundan (engel olduundan), uluslararas topluluun, sonunda yoksulluu
kaldrmak zere, ksa dnemde onu hafifletirmeyi amalayan nlemlere ncelikli bir yer vermeyi
srdrdrmesi gerekir (parag. 14).
kinci belge de, ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn gerekletirilmesi, insan haklarndan, zellikle
ekonomik, sosyal ve kltrel haklardan yararlanma ve gelir blm arasndaki ilikiler konusunda zel
raportr olarak grevlendirilen Jos Bengoann hazrlad raporlardr. Bengoa, 1996 tarihli raporunun
uluslararas dzeyde gelir blmne ilikin blmnde, otuz yldan beri (demek ki 1960l yllarn
ortalarndan beri) dnya ekonomisinin temel zelliini yle zetliyordu: Zenginliklerin ymas,
younlamas, yeni zenginlerin daha da zenginlemesi. (NU, Bengoa, 1994: 3). Dnya gelirinin son on
yllardaki blmnn evrimi de, nemli bir yma derecesi bulunduunu ortaya koymutur. En yksek
gelirlileri kapsayan %20lik birinci dilimde bulunan lkeler ile en dk gelirlileri kapsayan %20lik sonuncu
(beinci) dilimde bulunan lkeler arasndaki uurum daha da almtr. 1992de, dnya nfusunun en
yoksul %20sinin kii bana yllk geliri 301 ABD dolar iken, en zengin %20sinin kii bana yllk geliri
19 542 ABD dolar idi. Eer, lkelerin saysna deil kiilerin saysna dayanlacak olursa, bu rakamlar en
yoksul grup iin ylda 163 ABD dolar, en zengin grup iin de ylda 22 808 ABD dolar olmaktadr. Bu da,
dnya gelirinin %79unu temsil eder.
Bengoann raporundan aktaracam, uluslararas gayri safi haslann gruplara gre dalmna ilikin
aadaki tablo (NU, 1997: 47), insan haklarndan ve hele hele sosyal haklardan yararlanmann altyapsnn
ne denli bozuk olduunu yoruma gerek brakmayan arpclyla sergilemektedir.

TABLO 1: GAYR SAF ULUSLARARASI HASILANIN GRUPLARA GRE

DAILIMI (%)

1960

1970

1980

1990

1994

Grup I

90.20

92.73

89.33

92.84

92.42

Grup II

6.67

5.21

8.37

5.68

6.03

Grup III

2.13

1.52

1.66

1.02

1.12

Grup IV

0.78

0.43

0.51

0.39

0.36

Grup V

0.21

0.11

0.13

0.07

0.07

Toplam

100.00

100.00

100.00

100.00

100.00

2000li yllarn ortalarna gelindiinde ise, Birlemi Milletlerin bir raporunda, eitsizlik sorunu
tm boyutlaryla ele alnm; eitsizliklerin gerek ekonomik nitelikli gstergelerinden ve gerekse salk ve
eitim gibi ekonomik olmayan -insan haklarn dorudan ilgilendiren- gstergelerinden somut rnekler
verilerek, eitsizlik krizinin tm lkelerde ve lkeler arasnda bulunduu belirtilmitir (NU, 2005).
BMnin, 2005 tarihli Dnyada Sosyal Durum Raporuna gre:

2001 ylnda, gayri safi dnya haslasnn %80ini gelimi lkelerin yurttalar,
%20sini ise gelimekte olan lkelerdeki 5 milyar insan paylamaktadr (Dnya Bankasnn
raporlarna dayanarak aktarlan veriler);

Dnya nfusunun %53 (2 735 milyon kii), gnde 2 dolardan daha az bir gelirle
yaamaktadr. Gnde 1 dolardan daha az gelirle yaayanlarn oran ise %21dir;

Dnyadaki ortalama isizlik oran, 1993te %5,6 (140 milyon isiz var) iken,
2002de %6,3e ve 2003te de %6,2ye ykselmitir (bu, toplam 186 milyon isiz demektir).
Gerekten de, kimi ekonomik ve sosyal gstergelerle dnyaya bakldnda, zellikle 1990lardan
sonra gerek lkeler iinde ve gerekse lkeler arasnda eitsizliklerin artt ve eitsizlik krizinin daha da
derinletii grlr. Ekonomi ve ticaretin kresellemesinin nimetlerinden, ileri srld gibi, yoksullar
yararlanamamtr. Ne sosyallii ne de adillii kalan sosyal adalet, uluslararas dzeyde de bozulmutur.
Sona eren iki kutuplu dnya, bu kez daha keskin izgilerle insan haklar ve ihlaller haritasna da yansmak
zere, giderek daha zenginleen Kuzey ve giderek daha yoksullaan Gney olarak ikiye blnmtr.

Uluslararas alma rgt Belgeleri

U de, 1990l yllardan balayarak, krsellemenin lkeler arasnda ve lkeler iinde yaratt
eitsizlikleri vurgulamaya balam ve bunun, piyasalarn zdzenleme yeteneini abartrken devletin roln
kmseyen ve onunla almaya deer vermeyen, evreye sayg gstermeyen, kamu mallar / hizmetleri ile
sosyal koruma salanmasna deer vermeyen bir yaklamn yani yeni liberal politikalarn- rn olduunu
belirtmitir.
Alntlar yapacam U raporlarndan 2004 tarihli ilkinin, olsa olsa yazarlarnn iyi niyetli dilek ve
zlemlerini anlatan bir bal vardr: Haka Bir Kreselleme: Herkes in Frsatlar Yaratmak (BIT,
2004). 2002de kurulan Kresellemenin Sosyal Boyutu Konusunda Dnya Komisyonunun hazrlad
raporda, bu saptama yle yinelenmiti:
Kreselleme sreci, lkeler arasnda ve lkeler iinde dengesizlikler yaratt. Zenginlikler
yaratld, ama birok lke ve birok kii iin fazla bir yarar salamad. Bu kresel dengesizlikler,
ahlaki olarak kabul edilemez, siyasal olarak da savunulamaz.
Ocak 2009 itibaryla Dnyada stihdam Eilimleri konusunun incelendii ikinci rapora (BIT,
2009a) gre; kresel mali kriz ekonomik bymede nemli bir yavalamaya, zellikle balca sanayilemi
ekonomilerde durgunlua yol am, bunun sonucu olarak da iletmeler ie almay durdurmu ve iten
karmalara bavurmutur. 2008 sonunda, ite yoksulluk, gvencesiz istihdam ve isizlik; ekonomik
durgunluun etkilerinin srmesine bal olarak ykselmitir. Durgunluk 2009da da srerse, birok analistin /
uzmann ngrd gibi, kresel istihdam krizi byk lde arlaacaktr. ini koruma baarsn
gsterebilenlerin ounun gelir ve alma koullarnda ktlemeler beklenebilir. Yoksulluun ve sosyal
istikrarszln balca nedeninin, insanca ve verimli alma yokluu olduuna vurgu yapan 2009 raporuna
gre:

2008de, dnyada 190 milyon isiz vardr. Gen isizlerin says ise 76 milyondur;

2008de, yaklak 3 milyar kii istihdam ediliyordu. Bu, 2007ye oranla, yalnzca
%1,3lk bir bymedir. Oysa, son on yln ortalama oran %1,6 idi. Bunun nedeni, 2008de
ekonomik bymenin yavalamasdr;

Yoksullua ilikin yeni tahminlere gre, gnde 1,25 dolardan daha az gelirle
yaayan istihdamdaki yoksul iilerin 2007deki oran %20,6 idi. 1997de ise, bu oran %32,7
idi. 2 dolardan az gelirle yaamn srdrenlerin oran ise, %40,6dr (1 milyar 201 milyon kii).
1997de bu oran %54,2 idi (1 milyar 361 milyon 500 bin kii);

En yoksul 15 lke iin ortalama eik olarak, 2005 fiyatlaryla yeni yoksulluk
eiini gnde 1,25 dolar olarak belirleyen Dnya Bankasnn, 2008de yoksulluk konusunda

yaynlad yeni tahminlere gre, 1 milyar 400 milyon kii, gelimekte olan lkelerde mutlak
yoksulluk iinde yaamaktadr (bu say, nceki tahminlerde 950 milyon kii idi);

1981-2005 arasnda, yoksulluk oranndaki dme, az ok ayn kalmaktadr

(gelimekte olan lkelerde ylda 1 puan);

2 dolardan daha az bir gelirle yaayan kiilerin says 2 milyar 600 milyondur. Bu
say, 1981den beri deimemitir.
U Genel Mdrnn Haziran 2009da Genel Konferansa sunduu Kresel stihdam Krizine
Kar Koyma balkl raporda (BIT, 2009b) ise, rgtn kriz karsnda stlendii sorumluluu
belirtildikten sonra, sosyal haklarn gelecek yllarda kullanlmasn daha da gletirecei kukusuz olan
saptamalar ile temel kayglar ve nerilen sonular yle sralanmtr:
Milyonlarca kadn ve erkek ilerini kaybetmitir; zellikle kk iletmeler iflas etmitir;
sizlik, 2010 sonuna dein ve muhtemelen 2011de de ykselmeyi srdrecektir;
Yoksulluk ve kaytd ekonomi yaygnlamaya devam edecektir ve bu, bu alandaki yeni
kimi ilerlemeleri sfra indirgeyecek ve orta snflar zayflatacaktr;
2009da, 45 milyon kii, zellikle genler, ilk ilerini aramak zere emek piyasasna
girecektir;
nceki krizler, byme yeniden balasa da, istihdamn ancak 4-5 yl sonra kriz ncesindeki
dzeyine gelebileceini ortaya koymutur;
stihdam (i) yokluu, sosyal koruma talebini belirgin biimde artrmaktadr;
Uzayan istihdam krizleri, sosyal ve siyasal istikrar iin byk tehlikeler iermektedir.
Bu saptamalarn ardndan, uyanalm ars yapan Genel Mdre gre, dnyadaki istihdam ve
sosyal koruma krizi, 6-8 yl srebilir. Bunun da, kiilerin, ailelerin ve toplumlarn refah, uluslarn istikrar,
ulusal ve okyanl ynetiimin saygnl zerinde hesap edilemeyen sonular olacaktr. Kiisel bir dram
olan her i kayb, ayn zamanda ailevi ve sosyal bir kriz yaratmaktadr. Bymenin meyvelerinin
bllmesi, lkeler arasnda ve lkeler iinde giderek daha eitsizdir ve orta snflarn toplam gelir iindeki
paylar azalmaktadr. nce elverisiz konumdaki alanlar (yani gmenleri, kadnlar ve genleri)
etkileyen i kayplarnn ayrmc bir etkisi / sonucu vardr ve bu, temel alma haklarn da sarsmaktadr.
Artk, zgrce batlanan toplu i szlemelerine de uyulmamaktadr. Birok gelimi lkeyi de kapsamak
zere, iini kaybedenlerin ounluu isizlik denei almamaktadr. Dnya nfusunun yalnzca 1/5i bir
sosyal gvenlik rejiminden yararlanmaktadr. Gelimekte olan lkelerde ise, sorun daha kt, keskindir. zel
emeklilik sandklarnn yaygnlamas, emeklilik gelirinde ok byk gvensizlik dourmutur. OCDE
lkelerinde, zel emeklilik sandklar aktiflerinin 2008deki deerlerinin %20sinden fazlasn
kaybetmilerdir.
U Genel Mdr, zetle aktardm kimi sonularyla ortaya koyduu sosyal krizin, sosyal hak
ihlallerinin yan sra siyasal alandaki sonular konusunda da uyarlarda bulunmu; bunun istikrarszlk
risklerini artrdn, hakszlk duygusunun ykseldiini ve sosyal gerilimleri beslediini vurgulamtr. Bir
aratrmaya gre de, incelenen 165 lkeden 95inde istikrarszlk riskinin yksek yada ok yksek olduunu,
siyasal krizlerin ve byk lekli gsterilerin de, imdiden birok lkede grldn eklemitir. Genel
Mdr, krize ilikin saptamalarn, 1919daki tartmalar artrrcasna (Glmez, 2008: 62-63 ve 70) yle
noktalyor: Eer kresel istihdam ve sosyal koruma krizi elaltnda tutulmazsa, daha genel bir siyasal krize
dnecektir. Genel Mdre gre, bu eilimler topluca deerlendirildiinde, durum ok tehlikelidir.
MF, DB ve OCDEnin ngrleri, dnyada istihdam kayplarnn en azndan 2010 sonuna dein ve
muhtemelen 2011de de artarak sreceini gstermektedir. Kayt d ekonomi alanlar, isizler ve
yoksullar artacaktr.
U Genel Mdrnn 2009 raporu, uluslararas insan haklar hukuku alanndaki greceli
gelimelere karn, insan haklarnn evrensellii ilkesinin sosyal haklar iin deil sosyal hakszlklar iin
geerli olmay srdreceini ortaya koymaktadr.

SOSYAL HAKLARA LKN GENEL NOTLAR

Sosyal Haklar, nsan Haklardr

nce, yerli ve yabanc yazndaki tanmlardan sz etmeksizin ve kuramsal bir tanm tartmasna
girmeksizin, disiplinleraras bir kavram ve alan olduunu dndm insan haklarnn; gerek zndeki
etik deerler, gerek uruna verilen savamlar, gerekse dnsel ve eylemler balamlardaki gelimeler gz
nne alnarak tanmlanmasnn daha doru olacan dndm, 2000li yllarn banda bu yaklamla
yaptm ancak kimi eklemeler de ieren- tanm (Glmez, 2001: 1 vd) vermek istiyorum:
nsan haklar; insann, insana kar, insana karn, ama insan iin insan onurunu ve
insanl korumak ve gelitirmek iin- etin ve zorlu savamlarla bedelini dedii dnsel ve
eylemsel aba ve savamlarn rn olan evrensel ve blnmez nitelikli stn ilke ve kurallar
btndr.
nsan haklarna ilikin hukuk d bu tanm, zellikle sanayi devrimini izleyen dnemde, ii
snfnn yasaklar ve acmasz yaptrmlar ieren ulusal hukuksal erevelerin yrrlkte olduu yllarda
verdii savamlarn rn olmas -ve kalc olmamak zere 1848 anayasalarna ilk kez girmesi- boyutuyla,
sosyal haklarn insan haklarndan olduu dncesini de kapsamaktadr.
Bu konudaki tartmalara ve zellikle kar grlere de deinmeksizin, sosyal haklarn insan
haklarndan olmasn, tarihsel geliim sreci erevesinde belirtmekle yetineceim. zellikle sosyal haklar
insan haklarndan saymayan yeni liberal / yeni sa kar grlere karn, artk uluslararas insan haklar
yazl hukukunda bu konuda bir kuku bulunmadn, belgelerden kimi rnekler vererek anmsatacam.
nsan haklarnn, ok yinelenen -ama sosyal haklar iin de geerli olmak zere dnya nfusunun ezici
bir ounluu asndan kat zerinde kalan- zelliklerinden biri, evrenselliidir. Kuramsal olarak, z ve
znesi gerei corafi snr tanmayan, snrlaratesi bir kavramdr insan haklar. lkece, ne insandan insana,
ne de devletten devlete deiir. znesi de, byle olmasn gerektirir. Evrensellii, gerek dnsel
balamda, gerek belgesel anlamda ortaya koyan szck, onun doutan edindii yada sonradan kazand
zelliklerine gnderme yaplmakszn, zne olarak belirtilen insan szcdr. znesi insan olan
haklarn evrensel olmamas dnlemez. nsan, haklarn znesi olarak, her tr ayrmcl dlar ve
yadsr. Baka bir deyile, ayrmclk yasa, ncelikle znenin insan olmasnn gereidir. Doutan edinilen
ve / yada sonradan kazanlan yahut kazanlamayan zelliklerine baklmakszn insan haklarndan eitlik
temelinde yararlanmada ayrmclk gzetilmemesi, insan haklarnn zne ikin stn bir deer, temel bir
ilkedir (Glmez, 2009: 43-44).
Bu yaklam, yazl hukukta, bunun temel belgelerinden biri olan, ama kanmca birincisi olmayan
nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde somutlamtr. Souk Sava yllarnn balarnda, sosyal haklarn kii
haklaryla birlikte ama eksikli biimde Evrensel Bildirgeye yazlm, daha dorusu yazdrlm olmas, ayn
zamanda insan haklarnn blnmezlii ve karlkl bamll ilkesinin de yazl hukuka geirilmi olmas
ynnden anlam tar. Tarihsel evrim srecinde, her zaman byle olmasa ve ayrca gnmzde kimi yasak
yada kstlayc olumsuz dzenleme rnekleri bulunsa da, haklarn niteliine, znelerin nesnel durum ve
koullarna gre ve hakl gerekelerle, insanlardan kimileri ile snrl tutulabilmesi, ilke olarak, ayrmclk
anlamna gelmez.
Ne var ki insan haklarnn evrensellii, yerkrenin Gneyine uramayan ve yalnzca Kuzeyi iin
geerli ve gereklik olan bir ilkedir. Yine, blnmezlik ve btnsellik ilkeleri de, evrensellik gibi Gney
yarkre iin szde yada sanal ilkelerdir. Yukarda aktardm insan haklarnn patolojisini ortaya
koyan kimi somut gstergeler, bu ilkelerin ancak birlikte uygulanabileceini de kantlamaktadr.

nsan Haklarnn Blnmezlii

Evrensel Bildirge, kendisinden 29 yl nce balayan uluslararaslama srecinin ardndan, insan
haklarnn btnsellik ve blnmezliinin ilk belgesi olarak nem tar. Baka bir anlatmla, evrensel
lekli bir uluslararas belge, Souk Sava dneminin ilk yllarnda ve kendine zg koullarnn sonucu
olarak, ayn zamanda kiisel ve siyasal haklar ile sosyal haklar tek bir belgede, birarada ve birlikte tanm,
tm insanln ortak sesi ve lks olarak dnyaya duyurmutur. Ne var ki, koruma ve denetim
ngrmeyen bir belgeyle salanan bu birliktelik, Bidirgeden hemen sonra, rnein HAS ile 1950de
bozulmutur.
Birinci ve ikinci petrol krizinin ardndan, Berlin Duvarnn kmesinden ve Souk Savan sona
ermesinden sonra, Birlemi Milletlerce 1993te Viyanada gerekletirilen Dnya nsan Haklar
Konferansnda, insan haklarnn blnmezlii bir kez daha ve gl biimde vurgulanmtr. Bunun
temelinde, bu tarihte ikinci onylnn balarnda bulunan ekonomik kresellemenin acmasz sosyal sonular
ve savamlarla kazanlan sosyal haklarn budanmaya balamas sreci vard. 1980lerde uygulanmaya

balanan yeni liberal politikalarla, BM ve AK yesi olan ve gerek ikiz szlemelere gerekse HASa ve
ASye taraf olan devletlerce, sosyal haklarn hukuk ve uygulama planlarnda geriletilmeye, budanmaya ve
geri alnmaya balanmas, 18. yzyl liberalizmine dnlmesini savunan yazarlarca da insan haklarndan
saylmamas zerine, Viyana Bildirgesi ve Eylem Programnda, insan haklarnn temel ilkelerini yeniden
anmsatma gereksinmesi duyulmutur:
Tm insan haklar evrenseldir, birbirinden ayrlamaz, karlkl bamldr ve sk biimde
birbirine baldr. Uluslararas topluluk, insan haklarn global olarak, haka ve dengeli biimde,
eitlik temelinde ve onlara ayn nemi vererek ele almaldr. Ulusal ve blgesel zelliklerin nemini
ve tarihsel, kltrel ve dinsel eitlilii gzden karmamak uygun ise de, siyasal, ekonomik ve
kltrel sistem ne olursa olsun, tm insan haklarn gelitirmek ve tm temel zgrlkleri korumak
devletlerin devidir (parag. 5).
Bunun ardndan, 1961de Avrupa Sosyal artnn (AS) balangcnda yer almayan insan haklarnn
blnmezlii, Viyana Konferansndan iki yl sonra 1995te kabul edilen Gzden Geirilmi ASnin (GG
AS) balangcna konulmutur. Bylece, Avrupa Konseyi corafyasnda yeni bir dzenin ilk admlarnn
atlmaya ve ezamanl olarak sosyal haklara ynelik saldrlarn younlamaya balad yllarda, elikili
biimde, sosyal Avrupay da gelitirme abas iine girilmitir. Bakanlar Konferansnn 5 Kasm 1990
tarihli kararnda, bir yandan, ister sivil, siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel olsun, tm insan haklarnn
blnmez niteliini koruma, te yandan da Avrupa Sosyal artna yeni bir atlm kazandrma
zorunluluunu vurgulad anmsatlmt.

Sosyal Haklar Kavram

Konusu, nitelii ve yararlanclar ynlerinden birbirinden ayrlan ve trde bir btn oluturmad
belirtilen (Rivero, 1982: 14) ve belgelerde ve yaznda, genellikle ekonomik ve kltrel haklar da ieren bir
anlatmla anlan sosyal haklar kavramn tanmlamak son derece gtr. Dolaysyla, tanm yerine farkl
nitelikler tayan haklarn oluturduu sosyal haklar geleneksel haklardan ayrdeden zellikleri ortaya
koymay amalayan teknik, maddi, sbjektif ve sosyolojik terimleriyle nitelenen ve her biri farkl
ynlerini ne karan eitli ltleri zetle anmsatmay yeliyorum (Tanr, 1978: 13-42; Colliard, 1975:
687).
Sosyal haklar, retide ve denetim organlarnn kararlarnda ok sk vurguland gibi, devletin
olumlu bir edimde bulunmakla grevli olduu haklardr (teknik lt). Devletin karmama, zarar
vermeme yada kanma gibi edilgen bir grev stlendii geleneksel haklardan bu ynyle ayrlrlar.
Devlet asndan sz konusu olan olumlu ve somut bir edimde bulunma ykmll, hak zneleri
asndan sosyal haklardan eylemli olarak (fiilen) uygulamada yararlanmay ondan isteme hakk (alacak
hakk) kimliiyle kendisini gsterir. Ancak tek bana bu lt, rnein sendikal haklar ile eitim hakk gibi
ilkece devletin olumlu bir edimini gerektirmeyen 1 ynleri de bulunan ve bu anlamda okkuakl yada
kuaklararas biiminde nitelenebileceini dndm kimi sosyal haklarn ayrdedici zelliklerinin
aklanmas ynnden yetersiz kalr.
Sosyal haklarn ierik ve konusunu temel alan ve kanmca teknik lt tamamlayan ve onun ikizi
olan bir baka lte gre, geleneksel (klasik) haklar, bireyin moral, entellektel ve spiritel gelimesini
salarken, sosyal haklar bireyin maddi, ekonomik ve sosyal gelimesini kolaylatrr (maddi lt). Bu
nedenle de sosyal haklar, temelde, devletin olumsuz bir aktr olarak karmamasnn tesinde,
kullanlmalarnn salanmas iin olumlu bir aktr olarak karmasn gerektirir. Ancak, bu lt de
doyurucu bulunmamtr. Ayrca, bu lt benimseyenler arasnda, rnein mlkiyet hakknn sosyal hak
saylp saylmamas ynnden gr ayrlklar vardr.
Sosyal haklar, yararlanclarna, yani hak znelerine bakarak teki insan haklarndan ayrmaya
alan lte gre sosyal haklar, temel olarak, zellikle ve ncelikle korunmas gereken snf, kme yada
kesimlerin haklardr (sbjektif lt). Bu haklar, bireye deil topluluklara tannr. Sosyal haklar, cretli
iilerin haklardr. Bu lt, bir tarihsel gerei vurgulasa da, genellikle sosyal haklar ulusal ve uluslararas
belgelerde, yaratclar olan topluluklara deil, topluluklar oluturan bireylere tannmtr. Ayrca,
aada deineceim sendikal haklar rneinde olduu gibi, sosyal haklarn kiiler ynnden kapsam da,
cretli iiler dna tamtr.
1

Bununla birlikte, sendika hakkndan rnek vermek gerekirse, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi, HASn 11. maddesinin inendiine
ilikin bireysel bavurularda verdii kararlarnda, sendika kurma hakknn yan sra toplu szleme ve toplu eylem haklarn da
gvenceye aldn belirtirken, devletin olumlu dzenleme yapma ykmlln yerine getirmediini de yinelemitir (Glmez,
2008b).

Bir baka lte gre de sosyal haklar, ekonomik ve sosyal alanda, hukuksal eitlik tesinde daha
byk bir frsat eitliini (Glmez, 2009: 349) -kanmca olgusal eitlii- amalar (sosyolojik lt).
Burjuva snfnn zlemlerini karlayan geleneksel haklar, ayrcalkl aristokrasi dzeninde hukuksal
eitlik salamay amalarken, ii snfnn zlemlerini karlayan sosyal haklar, fiili / olgusal eitsizlikleri
ve sosyal adaletsizlikleri dzeltme, gelir dalmn iyiletirme amacndadr. Daha ak belirtmek gerekirse,
sosyal haklar kat zerinde kalan, soyut ve kuramsal, ksacas yazl hukukun ngrd biimsel eitlik
tesinde, bunun uygulamada eylemli olarak salanmasn, genellikle yaamda ve zellikle de alma yaam
ve ilikilerinde varolan sosyal eitsizlik ve adaletsizliklerin giderilmesini, soyut eitliin somut eitlie,
biimsel eitliin olgusal eitlie dntrlmesini amalar, amalamaldr. nk, burjuvazi ile ii snf
arasndaki elikiden doan sosyal haklarn temelinde, ii snfnn kara ve barbar alma yaamna
kar verdii savam ve gsterdii toplu eylemli tepki vardr. Bu tarihsel balam dolaysyladr ki sosyal
haklar, geleneksel haklar gibi hukuksal yada biimsel eitlik salanmasyla yetinmez, yetinemez. Bu
haklar, fiilen varolan ve giderek byyen sosyal eitsizlikleri olabildiince azaltmak amacna ynelik olan
ve temelinde, ii / emeki snfnn sermayeye ve acmasz smrsne kar toplu sosyal tepkisi bulunan
haklardr.
Sosyal haklar, belirli bir zne snrlamas yapmakszn, ekonomik, sosyal ve kltrel vb. ynlerden
gsz konumda olanlarn korunmasn ve durumlarnn iyiletirilmesini amalayan haklar nitelii de
tar. Bununla birlikte, sosyal haklarn kiiler ynnden uygulama alan salt bu kiilerle snrl deildir. te
yandan sosyal haklar, ayrdedici nemli bir zelliini oluturmasna karn, salt devletin olumlu ve somut bir
edimini, parasal kaynak ayrmasn gerektiren ve kimi zaman isteme yada alacak haklar olarak da
nitelenen haklardan olumaz. Bu haklarn bir blm, ayn zamanda devlete yerine getirilmesi gereken
olumlu bir edim iermeyen, geleneksel haklar gibi olumsuz edim gerektiren, devletin yasaklayc,
kstlayc, engelleyici ve baskc bir aktr olarak karmamasn (mdahalede bulunmamasn) zorunlu klan,
bu zelliiyle de kendiliinden ve dorudan kullanlabilen haklardr.
Bu haklarn banda gelen sendikal haklar, eli btnselliiyle sosyal haklar korumann,
gelitirmenin ve somut olarak daha ileri dzeyde gerekletirmenin nemli aralarndan biridir. Sosyal haklar
arasnda bu adan da ayrks bir yeri bulunan sendikal haklar, sosyal haklarn gvencesi olarak hak
znelerine tm bileenleriyle eksiksiz tannmas gereken toplu aralardr. Sendikal haklar, toplu szleme ile
grevi de ieren toplu eylem haklarn kapsayan btnselliiyle, artk yalnzca dar anlamda baml
alanlarn haklar deildir. verenin ekonomik gcne kar emekilerin dayanmasn simgeleyen
sendikal haklar, bu blnmez ieriiyle, gerek aktif alma yaamndan ayrlanlar, gerek emek piyasasna
girmeye hazrlananlar ve gerekse emek piyasasnn dnda kalanlar ve / yada dnda braklanlarca, ksacas
igcnn hak ve karlarn koruma ve gelitirme gereksinmesi iinde olan tm alt kesimlerince
kullanabilmelidir. Yukarda da belirttiim gibi, emekliler, isizler, evde alanlar ve genler de, sosyal
haklar alannda emee dayal (almaya bal) haklar, ncelikle de sendikal haklar kullanan yada
kullanmas sz konusu olan hak zneleri olarak kabul edilmelidir. Bunun dayanaklar, alanlar terimini
bu anlamda genileten uluslararas insan haklar hukukunda vardr (Glmez, 2005a: 197; CE / CEDS, 2008:
47 ve 216; CE / CEDS, 2004: 405).
Sonu olarak, yararlanclar ve olumlu bir edim gerektirip gerektirmemeleri ynlerinden trde bir
yaps bulunmayan, bu nedenle de tek bir ltten yola karak tanmlanamayan sosyal haklarn, temelde
ekonomik ynden gsz olanlarn korunmasn ve ncelikle zel olarak korunmaya gereksinmesi bulunan
sosyal snflar, elverisiz konumdaki kii grup yada kesimleri ve toplumdan dlanan kiiler iin ekonomik ve
sosyal adaleti ve eitlii gerekletirmeyi amalayan haklar olduu sylenebilir. Ksacas sosyal haklar,
dzenli ve srekli bir abayla, sosyal adaletsizlik ve eitsizlikleri kaldrmas ve gelir dalmn iyiletirmesi
gereken ilevsel ve etkin sosyal devleti gerekletirmenin hukuksal aralardr.

Sosyal Haklarn Aamal Gerekletirilebilmesi ve Anlam

Sosyal haklarn devletin olumlu edimde bulunmasn gerektiren zelliiyle balantl olarak,
genellikle aamal gerekletirilebilir zellik tamas zerinde de durmak gerekiyor.
Devletin stlendii olumlu ykmllk iki ynldr ve anayasal ve yasal dzenlemeler yaparak
haklar tanmann tesinde, bteden ayrlacak kaynaklarla olumlu edimde bulunmay gerektirir. nk bu
haklar, kii haklarndan ayrlan kimi zellikleri nedeniyle, kural olarak, devletin salt engel olmamasyla hak
znelerinin dorudan ve kendiliinden somut olarak yararlanalabilecekleri haklar deildir. Sosyal haklarn
bu zellii, ounun -aada anlam aklanan- aamal gerekletirilebilen haklar olmasyla ilgilidir.
Sosyal haklar, genellikle kabul edildii ve ou zaman da kaynak yetersizlii gerekesiyle olumlu
edimde bulunma ykmllnden kurtulmak amacyla ileri srld zere, aamal olarak

10

gerekletirilebilecek, derhal yada ksa bir srede deil zaman iinde uygulamaya aktarlabilecek nitelikte
haklardr. Bu zellik, rnein ESKHUSde olduu gibi baz szlemelerde aka belirtilmitir. Gerekten
bu szlemeye gre, devletin sosyal haklar konusunda stlendii olumlu edimde bulunma ykmll, hak
zneleri iin aamal ancak eksiksiz biimde, yani tam olarak yararlanmay salama anlam tar.
Szlemenin denetim organ Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi (ESKHK), bu ykmlln
anlam ve ieriini, 14 Aralk 1990 tarihli ve 3 sayl genel gzlem kararnda aklam, anti sosyal liberal
politikalarla ve kaynak yetersizlii bahanesiyle sosyal haklardan eylemli olarak yararlanmay erteleme
olana vermediini vurgulamtr.
Sosyal haklarn aamal gerekletirilmesi ykmll konusundaki bu esneklik, ESKH
Komitesinin de belirttii zere, ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn kiisel ve siyasal haklar gibi derhal
gvenceye alnamayaca, daha dorusu eksiksiz yararlanmann hemen yada ksa bir zaman kesiti iinde
gerekletirilemeyecei gereinin, zellikle gelimekte olan devletlerin ekonomik ve mali kaynak ve
olanaklarnn snrl olmas gereinin bir sonucudur. Her devlet, bulunduu ekonomik ve sosyal gelime
dzeyi ve sosyal haklardan yararlanma konusunda uygulamadaki fiili durum erevesinde, nceliklerini
belirleyerek, aamal biimde ama geriye gitmeksizin ve gtrmeksizin, sosyal haklar giderek daha ileri
dzeyde gerekletirmek ve hak znelerinin nicel ve nitel olarak daha ileri dzeyde sosyal haklardan
yararlanmasn, szlemenin belirttii gibi eksiksiz biimde yararlanmasn salamak amacyla olumlu
nlemler alma ykmll vardr. Daha ak bir anlatmla, devletin hak znelerinin sosyal haklardan
aamal biimde yararlanmalarn salama ykmll, kaynaklarnn yeterli olmad gerekesiyle
gstermelik nlemlerle geitirilmesi, kat zerinde kalan ve arptlm sosyal politikalar izlemesi
anlamna gelmez. Bylesi bir yaklam, ada sosyal devlet ilkesiyle de badamaz. Sosyal haklardan
eylemli ve somut olarak yararlanma konusunda ciddi, srekli ve kesintisiz biimde nceki durumdan daha
ileri bir dzeye ulalmasn salayan olumlu nlemler alnmasn gerektirir. Komitenin anlatmyla, bu
ykmllk somut sonular alma ykmlldr. Szlemenin bu kural, devletin, hak znelerinin
sosyal haklardan eksiksiz biimde yararlanmalarn salama konusundaki temel amaca erimesi iin,
olabildiince hzl ve etkili biimde aba gstermesini, somut sonular reten nlemler almasn
dayatmaktadr. Sosyal haklarn gelitirilmesini ngren stratejiler ve programlar hazrlanmasn
gerektirmektedir. Kaynaklarn yetersizlii savnda gerek pay olsa bile, sosyal haklardan en geni ve
dzenli biimde yararlanlmasn salama ykmll srmektedir ve Komite, bunlarn ne lde
gerekletiinin yan sra, gerekletirilemeyenlerin de denetimini yapar.
Eklemek gerekir ki, sosyal haklarn tm iin aamal gerekletirme ykmll yoktur.
zellikle devletin ekonomik ve mali kaynak ayrmasn gerektirmeden ve dolaysyla olumlu edimde
bulunma ykmlln yerine getirmeden, hak znelerince yararlanlmas ve dorudan kullanlmas
salanabilecek sosyal haklar da bulunmaktadr. Bunun rneklerinden biri, sendikal haklardr. Devlet, insan
haklar szlemeleriyle uyumlu anayasal ve yasal dzenlemeler yaparak, sosyal haklardan eksiksiz
yararlanmann toplu aralarn oluturan sendikal haklar alanndaki olumlu edimde bulunma
ykmlln yerine getirebilir ve getirmelidir. Yine, sosyal haklardan hibir ynden ayrm
gzetilmeksizin yararlanmay gerekletirmenin ilk adm da, sendikal haklarda olduu gibi ncelikle
yasal gvencelerin salanmas ve etkili hak arama yollarnn almasdr.

Sosyal Haklar, Sosyal Devletin Aralardr

Devletin, adna uygun etkin ve ilevsel sosyal devlet nitelii kazanmas ve bu anayasal sfat
tamas, ancak sosyal haklar konusunda yukarda belirtilen ilkelere uygun bir yaklam benimsemesi ve
uygulama gerekletirmesi ile olanakldr. Anayasaya iki szckle yazmakla, hatta bunu Cumhuriyetin
deitirilemez ilkelerinden biri dzeyine ykseltmekle, devlet etkin ve ilevsel bir sosyal devlet olmaz.
Sosyal devlet, jandarma devlet yada liberal devlet gibi, toplumda emeki snflarn ve elverisiz durumdaki
eitli kesimlerin kar karya olduu eitsizlik ve adaletsizlikler karsnda, karmamakla yetinen, pasif,
seyirci bir devlet deildir.
Sosyal devlet terimindeki sosyal ile devlet szcklerinin, birbirini btnleyen anlamlar vardr.
Sosyal devlet terimindeki sosyal amac, devlet ise aktr anlatr. Sosyal, hak znelerinin ve hedef
kitlelerin elverisiz durumunun dzeltilmesini, devlet ise bu sorumluluu stlenen aktr anlatr. Bu temel
sorumluluun, kaynak yetersizlii gerekesiyle savsaklanmas yada baka zel yada gnll kurululara
devredilmesi, anayasal sosyal devlet ilkesiyle badamaz. Sosyal devletin, ekonomik ve sosyal eitsizlikleri
dzeltmek, daha adaletli bir gelir blmn salamak iin kullanmak zorunda olduu, olmazsa olmaz
aralar, sosyal haklardr. Tm sosyal haklarn znde, olmayan yada ok bozuk olan sosyal adaletin
salanmas vardr. Sosyal adalet, sosyal haklarn ortak amacdr. Sosyal adalet, sosyal haklarn kimilerinden

11

deil tmnden ve gerekte karlkl bamllklar nedeniyle tm insan haklarndan yararlanmadka

salanamaz. Ne devlet, sosyal haklarsz sosyal devlet olur, ne de sosyal devlet sosyal haklarsz
gerekletirilebilir. Sosyal haklarsz ve sosyal adaletsiz devlette de, sosyal ve siyasal barn sreklilii
tehlikeye girer.

Sosyal Haklar, Uluslararaslama Srecinin ncsdr

Sosyal haklarn insan haklarndan olmasnn tarihsel kantlarndan biri de, evrensellii bir baka
boyutuyla, insan haklarn bir ulusal yada i sorun olmaktan karan ynyle anlatan uluslararaslama
srecini balatm olmasdr (Glmez, 2004: 40).
Bilindii gibi, evrensellik dncesine yer vermeyen lk ve Orta alardaki ngiliz belgeleri ile
evrensellik ieren Yakn adaki Amerikan ve Fransz belgeleri, ulusal dzeyde kabul edilmi ulusal
belgelerdir. Gerekten de, zl ve unutulmaz formllerle uygulanamayan bir dizi ilkeyi duyuran 1789
Bildirgesi, doal hukuk yaklamyla, insan haklarnn ulusal snrlar aan evrensel bir deer olduunu
birok yerinde insan, insanlar, herkes diyerek ortaya koymu, dnsel plandaki evrensellii ulusal
nitelikli bir belgeye geirmitir. Ancak 1789 Bildirgesi, hkmetleraras bir antlama yada szleme
deildir ve yazl insan haklar hukuku alannda uluslararaslamann balangc olamaz.
Aydnlanma felsefesinden esinlenen dnsel plandaki evrensellik, sanldnn tersine, ilk kez yazl
hukuk alannda kabul edilen almaya / emee ilikin uluslararas belgeler ile somutlamaya balamtr.
nsan haklarnn, ulus devletlerin yurttalar ile kendisi arasnda bir i ii olmad yaklam, Unn
kurulmasyla uluslararas insan haklar yazl hukukuna girmi; insan haklar, sosyal haklardan balayarak
uluslararaslamtr. -Anmsatmak gerekirse, sosyal haklarn kimi ulusal anayasalara ilk kez girmesi de bu
yllarda gereklemitir.- Bu gelimenin, geleneksel uluslararas hukuk anlaynn (Glmez, 2004: 22-23)
kar koymasna karn salandn anmsatmak gerekir. Gerekten, nl bir klasik uluslararas hukuk
uzman (G. Rolin-Jaequemyns), almann uluslararaslatrlmas -yada Unn kurulmas- srecinde
hkmetleraras ilk resmi konferansn Berlinde yapld 1890 ylnda yaymlad bir yazsnda,
sosyalizmin uluslararas hukuka girmesine kar km; uluslararas szlemelerle almann
dzenlenmesi sorununun ancak ve yalnz her (ulusal) yasa koyucunun yetkisine girdii ve uluslararas hukuk
alanna yabanc olduu grn savunmutu (Berestein, 1982: 315)
nemle vurgulamak gerekir ki, sosyal haklar, hak zneleri sanayi iileri ile snrl olmak zere 90
yl nce, Milletler Cemiyeti dneminde U ile uluslararaslarken, aralar olarak gerekletirmeyi
amalad sosyal adalet unutulmu deildir. ok sayda kii iin adaletsizlik, yoksulluk ve yoksunluklar
ieren alma koullarnn varlndan, bu durumunsa evrensel bar ve uyumu tehlikeye sokan
honutsuzluklar douracandan sz edilmitir. U, kurucu belgesinin -Anayasasnn- ilk paragrafnda,
sosyal adalete dayal sosyal bar kurmadan siyasal barn kurulamayacan, kurulsa da kalc
olamayacan, ksacas siyasal ve sosyal barn blnmezliini aka vurgulamtr (Glmez, 2008: 158165):
Evrensel ve srekli bir bar, ancak sosyal adalet temeline dayal olarak kurulabilir.
Bylece, sosyal haklardaki uluslararaslama, Birlemi Milletleri ve nsan Haklar Evrensel
Bildirgesini ncelemitir. Oysa, ulusal nitelikli 18. yzyln insan haklar belgelerinde, ilk aamada sosyal
haklara deil kiisel haklara yer verilmiti. Birinci ve ikinci kuak nitelemeleri, ulusal insan haklar
belgelerindeki bu tarihsel evrime dayanr. Uluslararas insan haklar hukuku alannda ise, bunun tersine bir
gelimeye tank olunmutur. Bu nedenle de kanmca, uluslararaslama asndan, sosyal haklar birinci
kuak haklardr.

Sosyal Haklarn Kubak Evrimi

Sosyal haklarn uluslararas yazl hukuktaki tarihi, Unn Milletler Cemiyeti ile birlikte kurulduu
1919dan balatlrsa, uluslararas sosyal politika ve sosyal haklar hukuku alannda 90 yllk bir tarihsel
gemi ve evrimden sz etmek olanakldr. Oysa, sosyal haklar yadsyan kapitalizmin ve liberalizmin tarihi
ok daha eskidir.
Sosyal haklarn U balamnda uluslararaslamas srecinin 1919-1944 arasndaki birinci dnemi,
yalnzca braknz yapsnc liberalizmin arlkarn ve acmasz smrnn rn olan sonularn
trplemeye, temelde sanayi iileri ile snrl olan ve bireysel alma ilikilerini kapsayan asgari ve
esnek kurallarn retildii yllardr (Glmez, 2008: 175-178).

12

1944 Filadelfiya Bildirgesiyle alan ikinci dnemde insan haklar yaklamyla hukuksal
erevenin eksiklerinin giderilmesi ve zellikle temel insan haklar olarak anlan szlemelerin kabul
edilmesi, sosyal devlet uygulamalarnn balad BMnin kurulmasn izleyen dnemde, birinci petrol
krizinin kt yllara dein sren eyrek yzyllk zaman kesitinde gerekleebilmitir (Glmez, 2008: 178190).
1980li yllardan balayarak da, sosyal devletin ulusal dzeydeki kazanmlarnn geri alnmas
srecine girildii dnemde, kurucu ilkelerini yeniden vurgulayp ne karmaya balayan rgt, ekonomik
kresellemenin sendikal yaama ve alma ilikileri alanna yansmalarnn sonucu olan yeni esnek / atipik
iliki biimlerinin uluslararas erevesini belirleme amac tayan kreselleme szlemeleri kabul etmitir
(Glmez, 2008: 190-197).
Ancak, U balamnda zetle anmsattm bu srele birlikte, Avrupa corafyasnda Berlin
Duvarnn yklmasn izleyen yllardaki siyasal altst olu, insan haklar alannda da yansmalarn
gstermi; blgesel dzeyde sosyal haklarn hukuksal erevesinin ieriini grece gelitiren ve denetim
sistemini grece daha etkili klmay amalayan kimi admlar da atlmtr. Buradaki temel etkenlerden biri,
eski Dou ve Orta Avrupa lkelerini Bat (Avrupa Konseyi) ile btnletirmedir.
Belgeler dzeyinde sosyal haklar alanndaki evrim srecinin temel zellikleri ksaca
anmsandnda, u saptamalar yaplabilir:
Evrensel Bildirge sonrasnda blgesel lekteki gelimeler, sosyal haklarn ikinci planda kaldn;
rnein Avrupa Birliine giden yolda ortak pazar oluturma servenine balayan Bat Avrupada, izlenen
liberal ekonomik politikalar nedeniyle, kstek olduklar dnldnden ertelendiini, 1950de nsan
Haklar Avrupa Szlemesine alnmayan sosyal haklarn ancak 1961de ayr bir belgeyle yetersiz ve etkisiz
bir erevede gvenceye balanabildiini, ksacas vey evlat olarak grlmeye balandn, haklar
arasnda ayrmclk olarak da nitelenebilecek bir yaklam benimsendiini gstermektedir.
Gerekten, 1949da kurulan Avrupa Konseyini kuran Bat Avrupa devletleri, ok deil iki yl sonra
Evrensel Bildirgenin insan haklarnn blnmezlii yaklamndan kopmulardr. lk aamada siyasal
demokrasiyi kurmak istediklerinden siyasal ve ideolojik bir yeleme yaparak (Olinga, 1995) sosyal
haklar ertelemi, yalnzca birinci kuak insan haklarn ve temel zgrlkleri yargsal gvenceye balayan
HAS kabul etmilerdir (Glmez, 1994: 15-36). Bu szlemenin tamamlaycs olarak grdkleri ve insan
haklarndan saydklar sosyal haklar ise, ancak 11 yl sonra 1961de kabul ettikleri, ama maddi ierii grece
yetersiz ve yargsal nitelik tamayan etkisiz bir denetim sistemi ngren Avrupa Sosyal art ile
tanmlardr (Glmez, 1990: 91-124). nemle eklemeliyim ki, ASnin maddi ieriinin ksmen
gelitirilmesi ancak 1988de gerekletirilebilmi, eklenen kimi yeni sosyal haklar ile glendirilmesi ise,
Berlin Duvarnn yklmasn izleyen ve Avrupa Konseyinin de Bat Avrupa rgt olmaktan kp
Avrupa tesi bir yapya brnmeye balad yllarda, 1996da salanabilmitir (Glmez, 1998: 327-358).
Berlin Duvarnn kmesinden tam bir yl sonra kkl deiikliklerin ve tarihi beklentilerin
yerald bir dnemde Pariste toplanan ve atma dneminin ve Avrupann blnmlnn artk sona
erdiini belirten Avrupada Gvenlik ve birlii Konferansna (AGK / AGT) taraf devletlerin devlet ve
hkmet bakanlarnn 21 Kasm 1990da kabul ettii Yeni Bir Avrupa in Paris art, yeni Avrupa
dzeninin yol haritasn, ekonomik zgrle / piyasa zgrlne ncelik tanyarak ve pazar ekonomisine
geii ngrerek belirlemitir. Ekonomik hrriyet, sosyal adalet ve evre sorumluluu refah iin
vazgeilmez unsurlar olarak belirtilmekle birlikte, u yaklam sosyal adaletin ekonomik zgrlk, yani
piyasa zgrl ile bir tutulmadn, tersine sosyal adaletin piyasa zgrlnn gelitirilmesi kouluna
bal tutulduunu ve onun glgesinde kaldn (rnein bkz. zdek, 1993: 13-14) gstermektedir: Hrriyet
ve siyasi oulculuk, dengeli ekonomik gelimeye, refaha, sosyal adalete, istihdam artrmaya, ekonomik
kaynaklarn verimli kullanlmasna zemin hazrlayacak pazar ekonomilerinin gelitirilmesi olan ortak
hedefimizin zorunlu unsurlardr.
Eski Orta ve Dou Avrupa kelerinin, kurucu belgesinin (Statsnn) yan sra HAS da
onaylamalaryla gerekleen yelikleriyle genileyen Avrupa Konseyi, 1961 Sosyal artnn yetersizliklerini
gidermeye ynelik almalarn, 2 bir yandan sosyal haklarn ihlaline kar toplu yaknmalara dayal yeni
denetim sistemi oluturan bir protokol 1995te, te yandan da Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artn
2

Bu almalarn srdrld yllarda Avrupa Konseyindeki resmi yaklam, Genel Sekreter C. Lalumire, yeni bir atlm
kazandrlmasn istedii ASnin 30. yldnmnn kutlanmasnda yapt konumada yle dile getirmiti:
Avrupadaki sarsntlar ve dourabilecei sonular herkesin dayanmasn zorunlu klmaktadr. Orta ve Dou Avrupadaki pazar
ekonomisine gei sreci kimi sosyal gvencelerle erevelenmeli, bu gvenceleri ieren ASden ayn zamanda sosyal gelime ve
siyasal referans arac olarak yararlanlabilmelidir. AS, kimi lkelerdeki ltra-liberal eilimlere ve ar kuralszla kar bir
korunaktr (gvencedir). Ancak, tarihin AS'ye verdii bu byk rol yerine getirmesi iin yaln bir moral gcn tesinde bir
gcnn bulunmas ve zellikle uygulamaya aktarlmas gerekir (Droits sociaux = Droits de l'homme, No 2, s. 4-5).

13

1996da kabul ederek kimi admlar atm, yeni Sosyal artn Balangcnda insan haklarnn blnmezliine
vurgu yapmtr.
Avrupa corafyasnda sosyal haklara ynelik olarak benimsenen bu yaklamn benzer bir rneine,
bir baka ynyle, evrensel lekte de rastlanmaktadr. Birlemi Milletleri kurup Evrensel Bildirgeyi kabul
eden devletler, siyasal, moral balaycl olan -ancak zaman iinde bunu aan bir hukuksal g ve deer
kazanan- bu belgeden ancak 18 yl sonra ve iki ayr szlemeye ayrp farkl denetim sistemleri oluturarak,
Bildirgedeki birinci ve ikinci kuak haklar hukuksal gvenceye alan szlemeleri 1966 ylnda kabul
etmilerdir. Daha nemlisi ise, ikiz szlemeler olarak anlan Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar
Uluslararas Szlemesi ile Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin (KSHUS) uluslararas
hukuk alannda yrrle girmesi ve denetim sistemlerinin ilerlie gemesi iin, ngrlen yksek onay
says nedeniyle 10 yl daha beklemek gerekmitir.

Sosyal Haklar Uluslararas Korumaya da Esin Kayna Olmutur

nsan haklarnn sosyal haklardan balayan uluslararaslamas sreci, hukukun uluslararas insan
haklar hukuku iin de uyulmas zorunlu yaptrml kurallar olmas nedeniyle, doal olarak iki boyutludur;
kural retmenin yan sra, uluslararas koruma alannda da dzenleme yaplmasn gerektirir.
Raporlara, yaknmalara ve ziyaretlere dayal eitli hak arama, denetim ve koruma yntemleri de,
maddi ierik gibi, insan haklar yazl hukukuna sosyal haklar ve U ile girmitir. Birinci ve kinci Dnya
Savalarn izleyen dnemde oluturulan yntemlerin iletilmesi iin aranan koullar, gerek Birlemi
Milletler ve gerekse Avrupa Konseyi erevesinde oluturulan yargsal yada yarg benzeri yntemler iin
esin kayna olmutur.
Gerekten, Unn kurucu belgesi Versay Antlamasnda, bir yandan ye devletlerce onaylanan
szlemelerin dzenli gnderilmesi ngrlen raporlar temelinde, te yandan da yine onay koullu olmak
zere taraf devletlere, Uluslararas alma Konferans delegelerine ve sendikal rgtlere tannan yetki
zerine yaplan yaknmalara (ikayetlere) dayal olarak ilemesi ngrlen genel -ve benim birinci kuak
olarak nitelediim- (Glmez, 2004: 49-79; Glmez, 2008: 259-292) koruma ve denetim sistemleri
oluturulmutur.
Ancak Unn uluslararas korumadaki nclk ilevi, onay koullu ve szleme-ii- bu
yntemlerle snrl kalmamtr. Konu ynnden uygulama alan snrl olmakla birlikte, Anayasasnn
Balangcnda 1919dan beri yazl olan ve 1948 ve 1949da 87 ve 98 sayl szlemelerle gvenceye alnan
sendika zgrl ilkesine ynelik ihlal savlarnn incelenmesi amacyla zel bir denetim sistemi
kurmutur. Ulusal egemenlik ilkesine ve rgtn inandrma, ibirlii ve diyalog temellerine dayal denetim
felsefesine aykr olduu yolundaki kimi kar grlere karn, temelde 1951de kurulan Sendika zgrl
Komitesince yaplan denetimle gerekleen ikinci kuak koruma yntemi (Glmez, 2004: 49-79; Glmez,
2008: 293-327), sendikal rgtlerin hak znelii konusunda 1919da atlan adm geniletip perinlemitir.
BM, ancak 1960l yllarn sonunda, onay koulsuz iletilen bu denetim yolunu am ve 1970li yllarn
sonunda da, ye devlet temeline dayal nsan Haklar Komisyonu (Konseyi) zel Yntemleri olarak
anlan denetimi ilerlie geirmeye balamtr (Glmez, 2004: 24, 164-168, 381 vd, 407 vd).
BM Antlamasndaki insan haklarna ve temel zgrlklere evrensel ve eylemsel sayg ilkesine
dayandrlan ve szleme-d yntemler olarak da anlan bu denetim ynteminin, kitlesel insan haklar
ihlalleri ile sosyal haklara ynelik saldrlarn kresellemeyle birlikte ykselie getii 1980li yllarda
oluturulmaya balandn ve 1990l yllarda da giderek arttn, ancak konusu sosyal hak ihlalleri olan
zel yntemlerin ok gecikmeli olarak 1990l yllarn sonlarnda ve 2000li yllarn balarnda
oluturulduunu vurgulamak gerekir. Bununla birlikte, 2009 itibaryla ilerlikte olan toplam 30 konusal zel
yntemden ancak 9u sosyal haklara ilikindir. 3
Bu yntemler konusunda be yl nce yaptm ve bugn de geerli olduunu dndm
deerlendirme, zetle yleydi:
HK zel yntemleri, insan haklar alannda madalyonun br yzn aa karmakta, insan
haklar patalojisini gzler nne sermektedir. Bu yntemler, yazl hukuk alannda byk bir
ilerlemenin saland insan haklarndan somut olarak yararlanma dzeyinin ne denli yetersiz kaldn
3

1 Austos 2009 itibaryla srdrlen zel konusal yntemler; insan haklar ve ar (mutlak) yoksulluk, eitim hakk, gelime hakk,
gmenlerin insan haklar, beslenme hakk, uygun (insanca) konut hakk, yapsal uyarlama politikalar ve d bor, salk hakk,
iilebilir
ve
temiz
suya
erime,
insan
haklar
ve
ulustesi
ve
baka
irketler
ile
ilgilidir
(http://www2.ohchr.org/french/bodies/chr/special/themes.htm, 10.09.09).

14

ortaya koymaktadr. (...) zel yntem uzmanlarnn raporlar, ihlaller buzdann ne denli zc,
dndrc ve evrensel boyutlara ulatn; (...) eksik yaptrml koruma ve denetim yntemlerinin,
insan haklarna evrensel ve eylemsel (olgusal) saygy gerekletirmede ok yetersiz kaldn
belgelemektedir. Konusal ve lkesel zel raportrlerin raporlar, ihlallerin evrensel fotorafdr
(Glmez, 2004: 433-434).

SONU
Sosyal haklar, yazl hukuk alannda uluslararaslama srecini balatan insan haklar olarak, evrensel
ve blgesel lekli uluslararas belgelerde hukuksal / biimsel gvenceye balanmtr. Denetim organlarnn
kararlaryla szel metinlerin tesine ve daha ilerisine tanm olan bu gvence, giderek eitlenen ve grece
daha etkili klnan koruma ve denetim -hatta U erevesinde ek olarak iletilmeye balanan izlemeyntemlerini iermekle birlikte, yargsal nitelik kazanamamtr; Ne yazk ki, yargsal olmayan bireysel
yada rgtsel yaknmalara dayal yntemlerin hem ok gecikmeli hem de onay koullu olarak iletilmeye
balanabilmi olmas karsnda, yakn dnem iin byle bir olaslktan sz etme olana da yoktur.
Gerekten, GG AS erevesinde, sendikal rgtler ile ilgili hkmetd kurululara toplu
yaknmalarda bulunma olana tanyan denetim yolunun ancak 1995te alabilmi olmas ve stelik onay
kouluna bal olarak iletilebilmesi ve stelik, protokoln yalnzca 12 devlete onaylanm olmas, bu
alanda iyimser olmaya yer olmadn gstermektedir. Yine, ESKHU Szlemesi erevesinde, bireysel
yaknmalara dayal koruma yntemi oluturmak amacyla ancak 1990l yllarn banda balatlan bir
semeli protokol hazrlama almalar (Glmez, 2004: 247 vd), protokoln ancak 10 Aralk 2008de kabul
edilmesiyle sonulanabilmitir. Ne var ki, yalnzca bu protokol onaylayan taraf devletlere ynelik olarak
bireyler yada birey gruplarnca ileri srlebilecek yaknmalar komitece incelenebileceinden ve ancak 10
devletin onayndan sonra yrrle girmesi ngrldnden, henz ilerlie gemeyen bu denetimin de
tekiler gibi genellemesi sz konusu deildir. Gnmzde sosyal haklar blgesel ve evrensel dzeylerde
gvenceye alan ve lkemizce de onaylanarak ulusalst hukuksal deer kazandrlan GG AS ile
ESKHUS balamnda deindiim bu iki rnek, sosyal haklarn uluslararas korunmasnn sivilletirilmesi
karsnda devletlerin -ve lkemizin- geleneksel direncini gstermekte ve onlarn, 1950lerden beri sregelen
sosyal haklara ynelik olumsuz tutumlarn bir kez daha sergilemektedir. Bu tutumun bir baka sonucu da,
hak znelerinin ve zellikle hak ihlallerini denetim organlarna gtrme yetkisinden yoksun olan sendikal
rgtler ile sosyal haklar alannda etkinliklerde bulunan ilgili sivil toplum rgtlerinin ESKHUS ile GG
ASye ilgi gstermemelerine yol amasdr.
Koruma alanndaki hukuksal erevenin yetersizlii ve uygulamada etkili olmay, biimsel olarak
tannm sosyal haklarn eylemli olarak kullanlamamasnn sonucu olan sosyal hakszlklarn, hemen her
dokuya sram bir hastalk gibi sosyal haklarn ve hatta Adan Zye insan haklarnn tmn kapsayan
ihlallerin giderek younlamas karsnda, insan haklar olarak sosyal haklarn ne evrenselliinden, ne de
blnmezliinden sz edilebilir. Sosyal haklarda evrensellik, dnyadaki hak znelerinin ezici bir ounluu
iin ihlal demektir.
U Genel Mdrnn uyanalm arsn, ncelikle dnyann ve lkemizin tm alanlar ve
rgtleri, Sosyal Haklar Avrupa Komitesinin kulland terimle emee dayal haklar kullanan tm
emekiler iin uyann diyerek yinelemek, bu yazgy deitirme, sosyal haklar patolojisini dzeltme
srecini balatma yolunda bir adm olabilir mi?

15

KAYNAKA
Berestein, Alexandre (1982), Le dveloppement et la porte des droits conomiques et sociaux (premiere
partie), Travail et socit, vol. 7, No 3, juillet-septembre 1982.
BIT (2004), Commission mondiale sur la dimension sociale de la mondialisation, une mondialisation juste:
crer des pportunts pour tous, Genve.
BIT (2009a), Tendances mondiales de lemploi, janvier 2009, premiere dition, Geneve.
BIT (2009b), Face la crise mondiale de lemploi, Une reprise centr sur le travail dcent, Rapport du
Directeur Gnral, CIT, 98 e session 2009, Rapport I (A), Geneve.
Colliard, Claude-Albert (1975), Liberts publiques, 5e dition, prcis Dalloz, Paris.
Consiel de lEurope (CE), (2008), Digest de jurisprudence du Comit europen des droits sociaux,
Strasbourg.
CE, (2004), Comit europen des Droits sociaux (CEDS), Conclusions XVII-1, Tome 2, Strasbourg.
Glmez, Mesut (1990), Avrupa Sosyal artna Genel Bir Bak ve Trkiye, nsan Haklar Yll, Cilt
12, s. 91-124.
Glmez, Mesut (1994), nsan Haklar Avrupa Szlemesinin Hazrlk Sreci ve 11. Madde, nsan
Haklar Yll, Cilt 16, s. 15-36.
Glmez, Mesut (1998), Gelitirilen erii ve Etkinletirilen Denetim Sistemi le Yeni Avrupa Sosyal art,
Prof. Dr. Metin Kutala Armaan, Trk Ar Sanayii ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas,
Ankara, s. 327-358.
Glmez, Mesut (1999), Avrupa Sosyal art Koruma Sistemi ve Trkiye, Trk- Yll 99, Cilt 2 (Yzyl
/ Binyl Biterken Dnyada ve Trkiyede Durum, Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu / Trk-
Aratrma Merkezi, Ankara, s. 83-137.
Glmez, Mesut (2001), nsan Haklar ve Demokrasi Eitimi: Egemenlik nsanndr, TODAE nsan
Haklar Aratrma ve Derleme Merkezi Yayn, Ankara.
Glmez, Mesut (2004), Birlemi Milletler Sisteminde nsan Haklarnn Korunmas, Trkiye Barolar
Birlii Yayn, Ankara.
Glmez, Mesut (2005a), Sendikal Haklarda Uluslararas Hukuka ve Avrupa Birliine Uyum Sorunu,
Belediye- Yayn, ABye Sosyal Uyum Dizisi, No: 1, Ankara, Eyll 2005.
Glmez, Mesut (2005b), Sendikal Haklara likin Szlemelerin Hukuka stnl ve Yasalarmzdaki
Aykrlklar, alma ve Toplum, Ekonomi ve Hukuk Dergisi, 2005 / 1, s. 27-52.
Glmez, Mesut (2005c), nsan Haklar Uluslararas Szlemelerinin Hukukta Dorudan Uygulanmas,
nsan Haklar Uluslararas Szlemelerinin Hukukta Dorudan Uygulanmas, (Anayasa md. 90 /
son), Trkiye Barolar Birlii (TBB), Ankara, s. 38-82.
Glmez, Mesut (2006), nsan Haklarnda, Uluslararaslktan Ulusalstle Gei Sreci ve Trkiyede
Durum, Sivil Toplum, Dnce ve Aratrma Dergisi, 04 (13-14), Ocak-Haziran, s. 83-96.
Glmez, Mesut (2007), Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artna Uyum Salayabilecek miyiz?, alma
ve Toplum, 2007 / 1, Say 12, s. 27-52.
Glmez, Mesut (2008a), Uluslararas Sosyal Politika, Gncelletirilmi ve Geniletilmi 2. Bask,
Hatibolu Yayn, Ankara.
Glmez, Mesut (2008b), Sendika Hakk, Toplu Szleme ve Grevi de eren Toplu Eylem Haklarn Kapsar
m?, alma ve Toplum, 2008 / 3, Say 18, s. 137-170.
Glmez, Mesut (2009), nsan Haklar ve Avrupa Birlii Hukukunda Ayrmcln Kaldrlmas ve
Trkiye, Belediye- Yayn, ABye Sosyal Uyum Dizisi, No: 1, Ankara.
Mbaye, Kba (1991), Inroduction, Droit international, Bilan et perspectives, Tome 2, UNESCO, dition
A. Pedone, Paris.
Nations Unies, Conseil Economique et Social (NU, Bengoa, 1996), La ralisation des droits conomiques,
sociaux et culturels, Les relations entre la jouissance des droits de lhomme, en particulier les droits droits

16

conomiques, sociaux et culturels et la rpartition du revenu, Rapport final tabli par M. Jos Bengoa,
Rapporteur spcial 1, E/CN.4/sub.2/1996/14, 24 juin 1996.
Nations Unies, Assembl Gnrale (NU, 2005), Rapport sur la situation dans le Monde en 2005,
A/60/117/, 13 juillet 2005.
Olinga, Alain-Didier (1995), Les droits conomiques, sociaux et culturels dans la Convention europenne
des droits de lhomme, Les maillons faibles dune belle chaine, Cahiers de lI.D.E.D.H., 4.
zdek, E. Yasemin (1993), 1990larda nsan Haklar: Sorunlar ve Ynelimler, nsan Haklar Yll, Cilt
15, s. 3-44.
Rivero, Jean (1982), Les droits et les devoirs conomiques et sociaux fondamentaux dans les constitutions
modernes, ada Anayasalarda Ekonomik ve Sosyal Haklar ve devler (Uluslar aras Seminer), 5-7
ubat 1982, stanbul, TA Ekonomi Fakltesi.
Tanr, Blent (1978), Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, May Yaynlar, stanbul.

17