Dili arklar

DL ARKLAR II:
HESAPLAMA
Prof. Dr. rfan KAYMAZ
Prof. Dr. Akgn ALSARAN

Ar. Gr. lyas HACISALHOLU

Atatrk niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Makine Mhendislii Blm
Atatrk niversitesi

Giri
Bu blm sonunda reneceiniz konular:

Dili ark Kuvvetleri

Di Dibi Gerilmeleri
Mukavemeti etkileyen faktrler
Yzey Basnc
rnekler

onsuz Geni Dzlemsel Eilimli Yatak

Dili arklar

Giri

Dili arklar

DZ ALIN DL MEKANZMALARI
Dz aln dili mekanizmalar, birok makinede yaygn bir ekilde
kullanlmakta olup, basit dili mekanizmalardr. Eksenel kuvvetler olmad
iin, mekanizma yatak seimi ve montaj problemli deildir. Bu dili
arklarn tek modle sahip olmas kullanmn kolaylatrmaktadr.
Dz aln dili mekanizmalar, normal taleplerde kk ve orta dnme
devirleri ve evre hzlarnda (v20m/s) kullanlmaktadr. Basit niversal
makineler, kk kaldrma makineleri, kvrma makineleri, yap makineleri,
tarm makine mekanizmalar, takm tezgahlarnda deitirme ve kzak
mekanizmalar vb. uygulama alanlarna sahiptirler.

Dz aln dili mekanizmalar, eik dili mekanizmalara gre baz

avantajlara sahiptir. Dz aln dili arklarda eksenel kayma ve ilave eksenel
yatak ykleri yoktur. Dz aln dililerin etki derecesi daha byktr. Diler
geni olduu iin temas yzeyleri byk olup daha kk yzey
basnlarna maruz kalarak, daha az anmaya maruz kalmaktadr. Bunun
iin ok kademeli, ksa mesafede byk momentler ileten mekanizmalar
yaplabilmektedir.

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

DL ARKLARDA ANA LLERN SEM

Dili ark iftinin taksimat dairesi ap do, di says z, modl m, di genilii b
vb. ana lleri evvela deneysel deerlerden faydalanlarak seilmekte; bunun
mmkn olmad durumlarda, tecrbeler sonucu elde edilen eitliklerle yaklak
olarak hesaplanmaktadr.

Atatrk niversitesi

Dili arklar

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklarda z1 di says tayin edilirken i (u) tahvil oran ve

malzeme deerleri de gz nnde bulundurulmaktadr. Dili arklar
iin bulunmas gereken dier byklkler sra ile aada
yazlmaktadr.
evre hz:
o1 1

.d .n
60

Taksimat dairesi; pinyon dili mil ile birlikte iml edildii durumda,
kabaca taksimat dairesi ap, ekil 12.6:

d o1 2.d mil
Pinyon mile takldnda taksimat dairesi ap:

d o1 1,25.d mil
Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

Pinyon feder ile balandnda gbek ap ve taksimat dairesi ap:

D 1,8.d mil
d o1 D 2.1,25.m

d o1 1,8.d mil 2,5.m

Modl; dililerde di modl min, tam tanmlanmas zordur. Ancak m=d01/z1
forml kullanlarak, mile taklan pinyon iin en kk taksimat dairesi ap
tanmlanmaya allmaktadr. Buna gre:

1,8.d mil .z1

d o1
z1 2,5
Pinyon mil ile btn imal edilirse en byk di dibi ve taksimat dairesi ap:

d d1 1,1.d mil

do1 1,8.dmil 2,5.m

1,1.d mil .z1

d o1
z1 2,5
Atatrk niversitesi

Dili arklar

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Di genilii b1=d.do1 ve b1= m.m
Eksenler aras mesafe;

2.ao
d o1
1 i

Dz aln dili arklarda deneysel deerlere veya firmalarn verilerine dayanarak

mekanizma ana lleri yaklak olarak bulunmaktadr. Yanaklarn tama gc iin
basitletirilmi tanmlama deeri mevcuttur. Mesela pinyon dilinin taksimat dairesi
ap:

d o1 3

2.M d 1 i 1
K .d i

Ft i 1
K
.
b.d o1 i

Dz aln dili mekanizmalarnda K deeri malzemeye, sertlie, sl ilemlere,

iletme artlarna ve evre hzna bal olarak firmalar tarafndan verilmektedir.

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

M d 1, 2

Ft1, 2 .d o1, 2
2

Dili arklar

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Normal kuvvet (Di kuvveti) kavrama dorusu boyunca etkir.

Temas taksimat dairesi zerinde ise; normal kuvvetin teetsel
ve radyal bileeni:
Ft Fn cos 0 ve Fr Fn sin 0

letilen moment Mbc1:

Ft

2Mbc1
d0

M bc1 K0 M b1

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

Kavrama oran ()>1 olan

dililerde bir di temasta iken
baka
bir
dite
temasta
olacaktr.
Ancak
belirli
bir
dnme
sonucunda sadece bir dili
temasta
olacak
ve
dili
ayrlmaya doru tekrar baka
bir
dili
ifti
kavramaya
balayacaktr.

Dolaysyla bir diliye gelen

kuvvet 0 ile Fn arasnda
deiecektir
ve
Yorulmaya
neden olacaktr.
Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

a)Yorulma,

b)Pitting teekkl,

Dili arklar

c) Andrma parlamas

Di aln yzeylerinde ukurcuklarn teekkl

Atatrk niversitesi

Dili arklar

Mukavemet Hesabn Etkileyen

Faktrler

Die etkiyen Kuvvet:

Fnc K0 Kv K m K Fn

Dili

ark

hesaplarnda

nemli olan; kavrama altnda,

dzgn dnerek hareket eden
dilinin

Ft

evre

kuvvetinin

tayinidir. Bunu tayin etmede;

iletme artlar, imalat hatalar
ve ekillendirme iin uygun
faktrlerin seilmesi nemli rol
oynamaktadr.

Atatrk niversitesi

Mukavemet Hesabn Etkileyen

Faktrler

Ko: alma Faktr

Dili arklar
Fnc K0 Kv K m K Fn

Motor ve i
makinesinin zellikleri,
aradaki mil, kavrama,
kasnak gibi
elemanlarn ktleleri,
eitli darbe, moment
dzgnszlkleri
oluturur.

Bunlar diliye gelen

kuvveti nemli lde
etkiler.

DIN 3990'a gre iletme faktrleri

Atatrk niversitesi

Mukavemet Hesabn Etkileyen

Faktrler

Kv: dinamik (Hz) faktr

Dili arklar
Fnc K0 Kv K m K Fn

Taksimat hatalarndan
veya alma srasnda
dilerin
deformasyonundan
dolay dinamik
kuvvetler meydana
gelir.
evre hzna, dnen
sistemlerin rijitliine
baldr.
Belirlenmesi olduka
zordur ve yaklak
deerler kullanlr.

Atatrk niversitesi

Mukavemet Hesabn Etkileyen

Faktrler

Km: Yk Dalm Faktr

Dili arklar
Fnc K0 Kv K m K Fn

Millerin deformasyonundan dolay di genilii boyunca kuvvet

dalm uniform olmaz ve bu etki Km kuvvet dal dikkate
alnarak hesaplamalara ilave edilir.

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

Di dibi gerilmeleri
E alan dililerde en byk gerilmeler
di dibinde meydana gelir ve atlak balar
ve ilerleyip yk tayamayacak boyuta
ulanca di kopar.
Bir die etkiyen normal kuvvet ve ilgili
byklkler yan tarafta verilmitir:
Sq (krlma kesiti): di dibi kavisi ile 30o
a yapacak ekilde seilir.
hq (eilme kolu): kavrama dorusunun
simetri eksenini kestii F noktas ile sq
dorusuna olan uzaklk
Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

Di dibi gerilmeleri
Dolaysyla di dibinde eilme ve basma
normal gerilmeleri doar:

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

Di dibi gerilmeleri

6
=

0

Pay ve payda m ile arplrsa:

6
=

0

6
=

0

Form Faktr

Atatrk niversitesi

Kf: Form Faktr

Kar arka bal olmadan,

dili formunun e zerine
etkisi dikkate alnarak, di
banda kuvvetin kavramas
iin bir faktrdr.

Dili arklar

Dili arklar

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Di Dibi Mukavemet Kontrol

Boyutlandrma iin:

Burada:

: genilik faktr

Atatrk niversitesi

Dililerde Oluan Yzey Basnc

Dili arklar

E alan dililerin temas noktasnda

Hertz tipinde yzey basnlar meydana
gelir ve bu da yorulma anmasna
(pitting) neden olur ve maksimum
basn:

Fn: Temas yzeylerine etkiyen normal kuvvet

E: Edeer Rijitlik Katsays
:Bu
Edeer
ifadede:Erilik

Atatrk niversitesi

Dililerde Oluan Yzey Basnc

Dili arklar

Pratik hesaplamalarda yzey basnc:

=

Bu ifadede:

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

Yzey Basnc Kontrol

=

Boyutlandrma iin:

Burada:

: genilik faktr

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

E alan her iki dili ark elikten imal edilmesi durumunda;

i) Dilerin yzey sertlii HB350 daN/mm2 ise dili arklarda yorulma
anmas di dibi krlmasnda nce meydana gelir, ve dili
hesaplamalar yzey basncna gre yaplmaldr.

ii) Dilerin yzey sertlii HB>350 daN/mm2 ise dililerde yorulma

anmasndan nce di dibi krlmas meydana gelir ve hesaplamalarda
di dibi krlmas dikkate alnmaldr. Kontrol hesab ise yzey basncna
gre olur.

Eer her iki dili dkme demirden veya biri elik dieri metal olmayan
malzemeden imal edilmesi durumunda di dibi krlmas kritik olur.

Atatrk niversitesi

Dili arklar

Dili arklarn Mukavemet Hesab

MEKANZMA TAHVL ORANLARININ SEM

Tek kademeli dz aln dili mekanizmalarnn tahvil oran veya di saylar oran
maksimum i=u=8(10) u aamaz. Aksi taktirde byk arkn lleri gayri msait
kmakta ve byk dilinin artan di saylar karsnda pinyon dili byk kuvvetlere
maruz kalarak anmaktadr. Bunun iin byk tahvil oranlarnda mekanizma iki
veya ok kademeli yaplmaktadr.

n1 n2 n3
n1
i

n 2 n3 n 4
n4

Genellikle mekanizmalar

i 45

z 2 z 4 z6
u

z1 z3 z5

i 45

e kadar iki,

ten

i 200

e kadar
kademeye
blnmektedir.

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Mukavemet Hesab

Dili arklar

ki ve kademeli mekanizmada i iin tavsiye edilen deerler

Atatrk niversitesi

Dili arklarn alma

Kapasitelerinin yiletirilmesi

Dili arklar

Dili arklarn mukavemet, yzey basnc ve anmaya kar dayanmlarn

artrmak iin:
Profil kaydrma
zel dzeltmeler yaplr.
Profil kaydrmann amac:
Alt kesilmeyi nlemek
Belirli di saysnda ve standart modldeki bir dili ark sistemini arzu
edilen bir eksenler aras mesafeye yerletirmek (profil kaydrma ile
eksenler aras mesafe deitirilebilir)
Dilinin mukavemetini ve yzey basncn artrmak (art dililerde di dibi
daha aln olduundan)

Kavrama orann bytmek dolaysyla daha sessiz alan sistemler

elde etmek
Atatrk niversitesi

Di Kuvvetlerinin Mil
Yataklarndaki Tepkileri

Dili arklar

Dililerin temasnda oluacak Fn1 ve Fn2 kuvvetleri birbirine eittir.

Dolaysyla

Atatrk niversitesi

Di Kuvvetlerinin Mil
Yataklarndaki Tepkileri

Dili arklar

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Verimi

Dili arklar

Kavrama esnasnda dililer arasnda

deiken srtnme kuvvetleri ortaya kar
ve bu g kaybna neden olur.

Dolaysyla sistemin verimi:

Pratikte;
Silindirik ve helisel: 0.96.99
Konik : 0.960.98
Sonsuz vida (kilitlenmesiz): 0.600.80
Sonsuz vida (kilitlenmeli): 0.25
Atatrk niversitesi

Dili arklarn Verimi

Dili arklar

Pratikte birok dili arklarndan oluan

yanda verildii gibi sistemler kullanlr.
Ayn mil zerinde bulunan dili arklarn
gc, momentleri ve hzlar eittir.

Sistemin toplam verimi:

top

P2
P1

P4
P3

P6
123456
P5
z6
i12i34i56
z5

Dnme hzlar:

z
itop 2
z1

k momenti:

Mb6 itoptop Mb1

z4
z3

Atatrk niversitesi

Dili arklarn Verimi

MEKANZMA

Dili arklar
VERM

Kavrama halinde kaba ilenmi di

di 0,995(0,98)

Yuvarlanmal (kaymal) yatakl mil

yatak 0,98(0,96)

Yal ve szdrmaz ortamda alma

szdrmazk 0,96

K KADEMEL MEKANZMA
Yzey ilenmi dililer
Yuvarlanmal yatakl iki milli
Szdrmaz ortamda alan iki milli

TOPLAM VERM

top d ys 0,995.0,98.0,96 0,94

yataktop. y y y2

szdrmazktop s .s

2
s

Atatrk niversitesi

Dili arklar

RNEK 1:

Bir redktrn ara mili zerinde, di says z2=81 ve modl

m2=3.5 mm olan z2 dilisi ve di says z3=20 ve modl m3=4mm olan z3
dilisi bulunmaktadr. Z2 dilisi z1 ve z3 dilisi z4 dilisi ile temas halindedir.
Buna gre;
a) z1in dnme ynne gre z2 ve z3 dilisinde meydana gelen di
kuvvetlerini gsteriniz
b) P2=5kw n2=160 d/d ve alma faktr 1.3 iin bu kuvvetlerin deerlerini
c) Yataklardaki tepki kuvvetlerini bulunuz
L1=120 mm, L2=130 mm, L=440 mm
z2

Z4
z3
Z3
Z1

L1

Z2

L2
L

Atatrk niversitesi

RNEK 2:

Dili arklar

Atatrk niversitesi

Dili arklar

RNEK 3:
ekilde gsterilen elle kaldrma tamburunun tahrik
mekanizmas, bir ift silindirik dz diliden
meydana gelmektedir. Tamburun ekme kuvveti
Fs=450 daN, el manivelasnn yarap R=300 mm,
el kuvveti Fk=25 daN, kablonun ap ds=9mm,
tamburun ap D=180 mm dir. Buna gre:
a) Dili ark mekanizmasnn evrim oran
b) Mekanizmann Boyutlandrlmas
c) Kontrol hesab istenmektedir.

, = / )

, = / )

Pinyon malzemesi St50 ( =

Dili malzemesi GS-52 ( =

Mukavemet emniyet katsays 1.5; yzey basn emniyet katsays 1.25
Z1=22, gemilik faktr 1, form faktr 2.86, dinamik faktr 1, alma faktr 1,
Malzeme faktr = . / , yuvarlanma faktr 1.76, verim 0.85,
Standart modl: 3;3.5;4;4.5

Atatrk niversitesi

Gelecek Ders

Helisel Dili arklar

Dili arklar