Ulusal Şalt Sahaları

i
ULUSAL ELEKTRİK İLETİM SİSTEMİNDEKİ

ŞALT TESİSLERİNİN İNCELENMESİ VE YENİ ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Hüseyin Bilgehan TEKŞUT
Yüksek Lisans Tezi
Elektrik Elektronik Mühendisliği Anabilim Dalı
Ekim 2009
ii

Dumlupınar Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Lisansüstü Yönetmeliği Uyarınca
Elektrik Elektronik Mühendisliği Anabilim Dalında
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Olarak Hazırlanmıştır.
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Serdar TUNABOYLU
Ekim–2009
iii
KABUL VE ONAY SAYFASI
Hüseyin Bilgehan TEKŞUT’un YÜKSEK LİSANS tezi olarak hazırladığı ULUSAL

ELEKTRİK İLETİM SİSTEMİNDEKİ ŞALT TESİSLERİNİN İNCELENMESİVE YENİ
ÇÖZÜM ÖNERİLERİ başlıklı bu çalışma jürimizce lisansüstü yönetmeliğin ilgili maddeleri
uyarınca değerlendirilerek kabul edilmiştir.
…/…/2009
Üye : Yrd. Doç. Dr. Serdar TUNABOYLU
Üye : Yrd. Doç. Dr. Celal YAŞAR
Üye : Yrd. Doç. Dr. Bünyamin TAMYÜREK
Fen Bilimleri Enstitüsün Yönetim Kurulu'nun ....../...../2009 gün ve ............. sayılı

kararıyla onaylanmıştır.
Prof. Dr. Atalay KÜÇÜKBURSA

Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü
iv


Elektrik Elektronik Mühendisliği, Yüksek Lisans Tezi, 2009
Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Serdar TUNABOYLU
ÖZET
Yapımı için uzun bir zaman dilimi ve yüksek maliyetli yatırımlar gerektiren elektrik
sistemi şalt tesislerinin ülke ekonomisine önemli katkıları bulunmaktadır. Sistemdeki güç
akışını ve gerilim seviyelerini kontrol edebilmek için, elektrik iletim sisteminde trafo merkezi
(TM) olarak da adlandırılan birçok güç merkezi bulunur. Trafo merkezlerindeki şalt tesisleri güç
trafolarının yüksek ve düşük gerilim taraflarında tesis edilirler. Şalt tesisleri, arıza akımını
kesebilen kesiciler ve tesisteki bazı bölümlerin izolasyonu için gerekli olan ayırıcılar ve diğer
benzeri elektriksel cihazlardan oluşmaktadır.
36 kV lık gerilimin üstündeki iletim seviyelerindeki şalt tesislerinin büyük bir kısmı,
tesis için büyük bir alan bulunmasını gerektiren bir şekilde, harici olarak tesis edilir ve
izolasyon hava ile sağlanır. Ancak tesis alanının kısıtlanmasının gerektiği bazı durumlarda, daha
yüksek cihaz maliyetlerine rağmen gaz izoleli şalt tesislerinin kullanımı tercih edilir. Her
halükarda, sistem tasarım mühendisleri en güvenilir elektrik enerjisini en düşük maliyetle
sağlamayı amaçlarlar.
Bu çalışmada, ulusal elektrik iletim sistemindeki kullanılan mevcut şaltlar incelerek

avantaj ve dezavantajları birlikte ifade edilmiştir. 380/154 kV Hisar TM, sistem tasarım esasları
ile yatırım maliyeti, güvenlik, işletme elastikiyeti ve çevre etkisi göz önüne alınarak belirlenmiş
olan kullanıcı tercihleri çerçevesinde oluşturulan Çok Kriterli Analiz Tekniği (ÇKAT)
kullanılarak incelenmiş ve olması gereken sonuçlar irdelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Şalt Tesisi, Yatırım Maliyeti, Güvenirlik, İşletme Elastikiyeti, Çevre
Etkisi, Çok Kriterli Analiz Tekniği
v
EXAMINATION OF THE EXISTING SWITCHGEAR IN THE NATIONAL

ELECTRICITY TRANSMISSION SYSTEM AND NEW SWITCHGEAR DESIGN
PROPOSALS

Electrical and Electronics Engineering, Master Thesis, 2009
Thesis Supervisor: Assist. Prof. Dr. Serdar TUNABOYLU
SUMMARY
Electricity transmission system switchgear that require high-cost investments and long
time period for their construction have important contributions to the national economy. In an
electricity transmission system, there are a lot of power stations called as transformer substation
to be able to control power flows and voltage levels in the system. Switchgear in substations is
located on both the high voltage and the low voltage side of power transformers. Switchgear
consists of circuit breakers that are able to interrupt fault currents and disconnectors that are
necessary for the isolation of the some sections in the switchgear and some other similar
electrical equipment.
For transmission levels of voltage over 36 kV, most switchgear is mounted outdoors
and insulated by air that makes it necessary to find a large amount of space for installation of it.
But sometimes, if it is necessary to save space, gas insulated switchgear is preferred to use
although it has a higher equipment cost. In any case, system design engineers have the purpose
of providing most reliable electrical energy at the lowest cost.
In this study, the existing switchgear in the national electricity transmission system has
been examined and new switchgear designs have been proposed. An example study is run fort
the 380/154kV Hisar case for using the criteria based on investment cost, reliability, flexibility,
and environmental effects. Finally, the results from the Multi-Criteria Analysis technique has
been discussed.
Keywords : Switchgear, Investment Cost, Reliability, Flexibility, Environmental Effect, Multi-

Criteria Analysis Technique
vi
TEŞEKKÜR
Bu çalışmada bana yardımcı olan başta danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Serdar
TUNABOYLU’ ya, bana çalışmalarımda büyük fedakârlıklarla yardımcı olan Kasım ARISOY’
a, beni sabırla destekleyen eşim Tuba TEKŞUT’ a, bugünlere gelmemde büyük emekleri olan
babaannem, babam ve anneme, eski dokümanlara ulaşmamda yardımcı olan İsmail ERTÜRK’ e
ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.
vii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET……………………………………………………………………………………..... iv
SUMMARY………………………………………………………………………………... v
TEŞEKKÜR………………………………………………………………………………... vi
ŞEKİLLER DİZİNİ………………………………………………………………………... x
ÇİZELGELER DİZİNİ…………………………………………………………………….. xiii
SİMGELER VE KISALMALAR………………………………………………………….. xv
1. GİRİŞ …………………………………………………………………………………… 1
2. ŞALT TESİSİ…………………........................................................................................ 3
2.1. Giriş…….................................................................................................................... 3
2.2. Şalt Tesisinin Bileşenleri…………………………………………………………… 4
2.2.1. Transformatörler............................................................................................... 4
2.2.2. Kesiciler............................................................................................................ 7
2.2.2.1. Havalı kesiciler…………....…………………...……….………….... 8
2.2.2.2. Tam yağlı ve az yağlı kesiciler...….………………………………… 9
2.2.2.3. Vakumlu kesiciler………....……………………………………….... 10
2.2.2.4. SF6 Gazlı kesiciler…………………………………………………... 10
2.2.3. Ayırıcılar........................................................................................................... 13
2.2.4. Ölçü Trafoları................................................................................................... 14
2.2.4.1. Akım trafoları………....……………………………………….......... 15
2.2.4.2. Gerilim trafoları……………………………………………………... 16
2.2.5. Parafudrlar…………………………………………...……….……………… 16
2.2.6. Topraklama dirençleri…………...………………………………...….…….... 18
2.2.7. Hat tıkaçları...……………………..…..……………………………………… 18
2.2.8. Reaktörler...……………………..…..………………………………………... 18
2.2.9. Kapasitörler…………………………………………………………………... 20
3. BARA DÜZENLERİ VE ŞALT TESİSİ YERLEŞİMLERİ…...……..……………..….. 24
3.1. Giriş…….................................................................................................................... 24
3.2. Bara Düzeninin Seçimi……....................................................................................... 24
3.3. Bara Düzenleri…….................................................................................................... 25
3.3.1. Barasız düzen...……………………..…..……………………………………. 25
3.3.2. Tek bara düzeni...……………………..…..………………………………….. 25
3.3.3. By pass ayırıcılı tek bara düzeni...……………………..…..………………… 26
viii
İÇİNDEKİLER (Devam)
Sayfa
3.3.4. Parçalı tek bara düzeni...……………………..…..………………………….. 27
3.3.5. Ana bara ve transfer bara düzeni...……………………..…..……………….. 28
3.3.6. Çift bara düzeni...……………………..…..………………………………… 30
3.3.7. By pass ayırıcılı çift bara düzeni...……………………..…..……………….. 31
3.3.8. Transfer baralı çift bara düzeni...……………………..…..…………………. 32
3.3.9. Kare bara düzeni...……………………..…..………………………………... 34
3.3.10. Bir buçuk kesicili bara düzeni...……………………..…..………………… 35
3.3.11. Çift bara çift kesicili bara düzeni…………………………………………... 36
3.4. Bara Düzenlerinin Karşılaştırılması…….................................................................. 37
3.5. Bara Malzemeleri…….............................................................................................. 39
3.6. Hava Yalıtımlı Açık Şalt Tesislerinin Fiziksel Yerleşimi……................................. 40
3.6.1. Ayırıcıların konumuna göre yerleşim tipleri...……………………..……….. 40
3.6.1.1. Klasik yerleşim…………....…………………...……….…………... 41
3.6.1.2. Seri uzunlamasına yerleşim...….…………………………………… 42
3.6.1.3. Seri çaprazlamasına yerleşim………....……………………………. 42
3.6.1.4. Diyagonal yerleşim………....………………………………………. 43
3.6.1.5. T-Mast yerleşim…………………………………………………….. 46
3.6.2. Bir buçuk kesicili yerleşim………………………………………………….. 47
3.7. Şalt Tesisi Yerleşim Şekillerinin Karşılaştırılması……............................................ 48
4. ULUSAL İLETİM SİSTEMİ ŞALT TESİSİ TASARIMI UYGULAMALRI…...……. 51
4.1. Giriş……................................................................................................................... 51
4.2. Şalt Tesislerinin Bara ve Fiziksel Yerleşim Düzenleri……...................................... 53
4.3. Hava Yalıtımlı 154 kV Şalt Tesislerindeki Mevcut Uygulamalar…….................... 53
4.3.1. Barasız şalt tesisi...……………………..…..……………………………….. 53
4.3.2. Tek baralı şalt tesisi...……………………..…..…………………………….. 55
4.3.3. By pass ayırıcılı tek baralı şalt tesisi...……………………..……………….. 57
4.3.4. Ana bara ve transfer baralı şalt tesisi...……………………..…..…………… 58
4.3.5. Parçalı ana bara ve transfer baralı şalt tesisi...……………………..………... 61
4.3.6. İleride çift baraya dönüşebilecek ana bara ve transfer baralı şalt tesisi…… 63
4.3.7. Çift baralı şalt tesisi…………………………………………………………. 65
4.4. Hava Yalıtımlı 380 kV Şalt Tesislerindeki Mevcut Uygulamalar…….................... 68
4.4.1. Çift bara ve transfer baralı şalt tesisi...……………………..…..…………… 68
4.4.2. Kare baralı şalt tesisi...……………………..……………………………… 69
4.4.3. Bir buçuk kesicili şalt tesisi…………………………………………………. 71
4.4.4. Parçalı çift bara ve transfer baralı şalt tesisi………………………………… 73
4.5. Gaz İzoleli Şalt Tesislerindeki Mevcut Uygulamalar……........................................ 74
4.6. Şalt Tesisleri Mevcut Tasarım Esasları……............................................................. 79
ix
İÇİNDEKİLER (Devam)
Sayfa
5. ÖNERİLEN ULUSAL İLETİM SİSTEMİ ŞALT TESİSİ TASARIMI …...………….. 86
5.1. Önerilen Şalt Tesisi Tasarım Esasları……................................................................ 86

5.1.1. 154 kV Şalt tesisi...……………………..…..……………………………….. 86
5.1.2. 380 kV Şalt tesisi……………………………………………………………. 86
5.2. Çok Kriterli Analiz Tekniği ile Şalt Tesisinin Yapısına Karar Verme Süreci…….. 87
5.3. Çok Kriterli Analiz Tekniği (ÇKAT) Örneği …………………………………….. 90
5.3.1. İletim şalt tesisinin tanımı...……………………..…..………………………. 90
5.3.1. Analiz...……………………..…..…………………………………………… 90
5.3.2. Karar verilen şalt tesisi……………………………………………………… 97
5.4. Çok Kriterli Analiz Tekniği Kullanılarak Hisar Şalt Tesisinin İncelenmesi………. 101
5.4.1. Hisar şalt tesisinin tanımı...……………………..…..………………………. 101
5.4.2. Analiz………………………………………………………………………... 101
6. SONUÇ VE ÖNERİLER……………………………………………………………….. 107
KAYNAKLAR DİZİNİ…………………………………………………………………… 109

x
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil Sayfa
2.1 Tek primer çift sekonder çıkışlı üç sargılı transformatör.…………..………….. 5

2.2 Tersiyer sargısı olan üç sargılı transformatör.………………………………….. 5
2.3 154 kV Havalı kesici …………………………………………………………… 8
2.4 Yağlı kesici …………………………………………………………………….. 9
2.5 Vakumlu kesici..………………………………………………………………... 10
2.6 380 kV SF6 Gazlı kesici.……………………………………………………….. 11
2.7 Bir SF6 Gazlı kesicinin içyapısı.……………………………………………….. 12
2.8 Ayırıcı tipleri.…………………………………………………………………… 14
2.9 Hat tıkacının elektriksel eşdeğeri.………………………………………………. 18
2.10 EİHattına bağlı YG hat şönt reaktörün bağlantı şekli.………………………….. 20
2.11 Oto trafonun tersiyer sargısına bağlı şönt reaktörün bağlantı şekli.……………. 20
2.12 Seri kapasitör bankı bir faz şeması.…………………………………………….. 21
2.13 34.5 kV kapasitör bankının yer aldığı tek hat şeması.………………………….. 22
2.14 34.5 kV 10 MVAr lık kapasitör bankının elektrik diyagramı………………… 23
3.1 Barasız bir şaltın tek hat diyagramı.……………..……………………………... 25
3.2 Tek bara düzeninin tek hat diyagramı ( By-pass’sız )………………………….. 26
3.3 Tek bara düzeninin tek hat diyagramı ( By-pass’lı )…………………………… 27
3.4 Parçalı tek bara düzeninin tek hat diyagramı.…………………………………... 28
3.5 Ana bara ve transfer bara düzeninin tek hat diyagramı.………………………... 30
3.6 Çift bara düzeninin tek hat diyagramı…………………………………………... 31
3.7 By-pass ayırıcılı çift bara düzeninin tek hat diyagramı………………………… 32
3.8 By-pass ayırıcılı çift bara düzenine ait kesit resmi.…………………………….. 32
3.9 Transfer baralı çift bara düzeninin tek hat diyagramı.………………………….. 33
3.10 Kare bara düzeninin tek hat diyagramı…………………………………………. 35
3.11 Bir buçuk kesicili bara düzeninin tek hat diyagramı…………………………… 36
3.12 Çift bara çift kesicili bara düzeninin tek hat diyagramı.……………………… 37
3.13 Genel kullanım olarak gerilim seviyelerine göre bara düzenleri……………….. 39
3.14 Çift baralı klasik yerleşim.…………………………………………………….... 41
3.15 Çift baralı, seri uzunlamasına yerleşim-123kV’ luk şalt.………………………. 42
3.16 Çift baralı harici bir şaltta seri-transverse yerleşim.……..................................... 43
3.17 Çift boru baralı, baralar üstte diyagonal yerleşimde harici şalt.………………... 44
xi
ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam)
Şekil Sayfa
3.18 Üç baralı ve by-pass baralı, diyagonal yerleşim, single-row yerleşim…………. 45

3.19 Çift baralı, diyagonal yerleşim, baralar altta, single-row hizalanma, harici şalt.. 46
3.20 Çift baralı harici şaltta T-Mast yerleşimi.………………………………………. 47
3.21 Bir buçuk kesicili yerleşimde tipik bir harici şalt.……………………………… 48
3.22 123 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması.………………………... 49
3.23 245 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması.………………………... 50
4.1 Ulusal İletim Sistemimize ait elektrifikasyon şeması.………………………….. 52
4.2 Barasız şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi.………………………….. 54
4.3 By-pass ayrıcılı barasız şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi.………… 55
4.4 Tek baralı kesicisiz şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi.……………... 56
4.5 Tek baralı kesicili şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi……………….. 57
4.6 Tek yönden çıkış imkanı olan by-pass ayırıcılı tek baralı şalt tesisine ait tek hat 58
şeması ve kesit resmi……………………………………………………………
4.7 İki yönden de çıkış imkânı olan by-pass ayırıcılı tek baralı şalt tesisine ait kesit 58
resmi…………………………………………………………………………......
4.8 A+T baralı şalt tesisine ait tek hat şeması.……………………………………... 59
4.9 Tek yönden çıkış imkanı olan A+T baralı şalt tesisine ait kesit resmi.………… 60
4.10 İki yönden de çıkış imkânı olan A+T baralı şalt tesisine ait kesit resmi.………. 60
4.11 İki katlı A+T baralı şalt tesisine ait kesit resmi.………………………………... 61
4.12 Parçalı A+T baralı şalt tesisine ait tek hat şeması.……………………............... 62
4.13 Parçalı A+T baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi.………………………. 62
4.14 İleride çift baraya dönüşebilecek A+T baralı şalt tesisine ait üst görünüş ve 64
kesit resmi……………………………………………………………………….
4.15 Tek yönden çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait tek hat şeması.………. 65
4.16 Tek yönden çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait kesit resmi.………….. 66
4.17 İki yönden de çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait tek hat şeması……... 67
4.18 İki yönden de çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait kesit resmi.………... 67
4.19 Çift bara + transfer baralı şalt tesisine ait tek hat şeması.……………………… 68
4.20 Çift bara + transfer baralı şalt tesisine ait kesit resmi.………………………….. 69
4.21 Kare baralı şalt tesisine ait tek hat şeması.……………………………………... 70
4.22 Kare baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi.………………………………. 71
xii
ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam)
Şekil Sayfa
4.23 Bir buçuk kesicili şalt tesisine ait tek hat şeması.………………………………. 72
4.24 Bir buçuk kesicili şalt tesisine ait genel yerleşim resmi………………………... 73
4.25 Parçalı çift bara+transfer baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi.…………. 74
4.26 Gaz izoleli şalt tesislerine ait genel yerleşim resmi.……………………………. 75
4.27 Gaz izoleli şalt tesislerine ait GIS holü yerleşimi.………………….................... 76
4.28 Gaz izoleli şalt tesislerinde GIS holüne ait kesit resmi.……………................... 76
4.29 380/154 kV trafo merkezleri ile ilgili talep bağlantılarına ait örnek tek hat 80
şemaları……………………………………………………………………….....
4.30 154/33 kV trafo merkezleri ile ilgili talep bağlantılarına ait örnek tek hat 82
şemaları………………………………………………………………………….
4.31 380/154 kV trafo merkezlerinde 380/33,6 kV transformatörün bulunması 83
durumu ile ilgili talep bağlantısına ait örnek tek hat şeması.……………………
4.32 380 kV ve 154 kV gerilim seviyelerinde toplam çıkış gücü 1500 MW’ tan az 84
olan üretim bağlantısına ait örnek tek hat şemaları.…….....................................
4.33 380 kV ve 154 kV gerilim seviyelerinde toplam çıkış gücü 1500 MW’ tan 85
fazla olan üretim bağlantısına ait örnek tek hat şemaları.……………………….
5.1 380 kV tarafa ait tek hat şeması.………………………………………………... 98
5.2 154 kV tarafa ait tek hat şeması.…………………………………....................... 99

5.3 Genel yerleştirme resmi.………………………………………………………... 100
xiii
ÇİZELGELER DİZİNİ
Çizelge Sayfa
2.1. Korunacak cihaz ile parafudr arası mesafe değerleri.…………………………. 17

3.1. Bara düzenlerinin karşılaştırılması.…………………………………………… 38
3.2. Muhtelif bara tiplerine kullanılacak teçhizatın mukayesesi ………………….. 39
3.3. Gerilim seviyelerine göre tercih edilen harici şalt sahası yerleşim tipleri.......... 49
3.4. 123 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması……………………….. 49
3.5. 245 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması.………………………. 50
4.1. Gider türleri ve gideri etkileyen faktörler……………………………………... 78
4.2. GIS ve AIS merkezlerin maliyet terimleri.……………………………………. 78
5.1. Bara düzenlerinin karşılaştırılması.…………………………………………… 88
5.2. Kesici tiplerinin karşılaştırılması.……………………………………………... 88
5.3. Ayırıcı tiplerinin karşılaştırılması……………………………………………... 89
5.4. 380 kV şalt tesisleri için kullanıcı tercihleri yüzdeleri.……………………….. 89
5.5. 154 kV şalt tesisleri için kullanıcı tercihleri yüzdeleri.……………………….. 90
5.6. Her bir alternatif duruma ait skorun yazılacağı tablo…………………………. 90
5.7. Filtre uygulandıktan sonra kalan bara düzenlerinin karşılaştırılması…………. 91
5.8. Filtre uygulandıktan sonra kalan kesici tiplerinin karşılaştırılması.…………... 91
5.9. Filtre uygulandıktan sonra kalan ayırıcı tiplerinin karşılaştırılması…………... 92
5.10. 380 kV ve 154 kV şalt tesisleri için kullanıcı tercihleri yüzdeleri……………. 92
5.11. Ağırlıklandırılmış 380 kV gerilim seviyesindeki bara düzenlerine ait puanlar.. 92
5.13. Ağırlıklandırılmış 380 kV kesici tiplerine ait puanlar……………………….... 93
5.14. Ağırlıklandırılmış 154 kV kesici tiplerine ait puanlar.………………………... 93
5.15. Ağırlıklandırılmış 380 kV ayırıcı tiplerine ait puanlar.……………………….. 93
5.17. Kesici ve ayrıcı tiplerine ait ortalama puanlar.………………………………... 94
5.18. Alternatif durumlara ait skorlar.………………………………………………. 95
5.19. Sistem Bilgileri.……………………………………………………………….. 97
5.22. Ağırlıklandırılmış 380 kV kesici tiplerine ait puanlar………………………… 102
5.23. Ağırlıklandırılmış 154 kV kesici tiplerine ait puanlar……………………….... 102
xiv
ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam)
Çizelge Sayfa

5.26. Kesici ve ayrıcı tiplerine ait ortalama puanlar.………………………………... 103
5.27. Alternatif durumlara ait skorlar……………………………………………….. 104
xv
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ
Simgeler Açıklama
TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi

ÇKAT Çok Kriterli Analiz Tekniği
YG Yüksek Gerilim
EİH Enerji İletim Hattı
BIL Basic Insulation Level
SF6 Kükürt hegzaflorür
1
1. GİRİŞ
Dünya politikalarını belirleyen temel konulardan birisi enerjidir. Ülkelerin gelişmişlik

düzeyi kişi başına düşen yıllık enerji tüketim miktarı ile belirlenmektedir. Geçtiğimiz yüzyıl
(20. yy) içerisinde dünya nüfusu dört kat artarken enerji tüketimi ise dokuz kat artmıştır.
Elektrik enerjisi ise toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel yönlerden kalkınmasını sağlayan
önemli araçlardan biridir. Gün geçtikçe artan elektrik enerjisi ihtiyacının sağlıklı bir şekilde
karşılanması; enerjinin üretilmesi, iletilmesi, dağıtılması ve bunlarla ilgili tesislerde kaliteli ve
teknolojik cihazların kullanılmasına, doğru planlanma ve projelendirme yapılmasına ve söz
konusu tesislerin güvenilir bir şekilde işletilmesine bağlıdır.
Elektrik üretim tesisleri ile elektrik tüketim tesisleri arasında yer alan bir güç sistemini
oluşturan temel yapılar sırasıyla; elektrik üretim grupları, grup yükseltici trafoları, yükseltici
trafolar, iletim hatları veya kabloları, indirici transformatörlerinin de yer aldığı anahtarlama-
manevra merkezleri ve nihayetinde indirici trafoların bulunduğu dağıtım merkezleridir.
Söz konusu güç sistemi içerisinde elektrik akımının yolu, güç kaynaklarından yüke
doğrudur. Bu akım yolunun üzerinde, elektrik üretim santralleri ile elektrik tüketimine ilişkin
dağıtım tesislerine kadar olan yüksek ve çok yüksek gerilim seviyesindeki bölüm elektrik iletim
sistemidir. Ulusal Elektrik İletim Sistemimizdeki yüksek ve çok yüksek gerilim seviyeleri
sırasıyla 154 kV ve 380 kV’ tur. Elektrik iletim sistemi; iletim hatları ve/veya kabloları ile
iletim trafo ve anahtarlama merkezlerinden oluşur. Yatırımları pahalı ve yapımı uzun süre alan
iletim tesislerinin işletilmesi ülke ekonomisine etkisi açısından büyük önem taşıyan sistemlerdir.
Ülkemizde, elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir
şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine
göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi
piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması
amacıyla oluşturulan 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu 03.03.2001 tarihinde yürürlüğe
konmuştur. Kanuna göre, elektrik enerjisi iletim faaliyetleri Türkiye Elektrik İletim Anonim
Şirketi (TEİAŞ) tarafından yürütülmek zorundadır.
4628 sayılı Kanun çerçevesinde kurulan yeni enerji piyasası nedeniyle özellikle üçüncü
şahıslarca tesis edilen şalt tesisleri ile birlikte ülkemizdeki enerji iletim tesisleri ile ilgili
yatırımlarda meydana gelen artışı da dikkate alarak, çalıştığım kurumda ve ülkemizde bu güne
kadar uygulanan iletim şalt tesisi projelerinin irdelenmesine ihtiyaç duyulduğunu
gözlemlenmiştir. Bu nedenle, şalt tesislerine ait projelerin; bu tez çerçevesinde öngörülecek
2
olan sistem tasarım esasları ile yatırım maliyeti, güvenlik, işletme elastikiyeti ve çevre etkisi göz
önüne alınarak belirlenmiş olan kullanıcı tercihleri çerçevesinde Çok Kriterli Analiz Tekniği
(ÇKAT) oluşturularak belirlenmesine karar verildi.
Tezin birinci ve ikinci bölümlerinde iletim şalt tesisi tasarımında dikkat edilmesi
gereken hususlara yer verilerek iletim şalt tesisinin genel bir tanımı yapılmış, iletim şalt
tesisinde kullanılan cihazlar ile ilgili mühendislik bilgileri verilmiştir. Üçüncü bölümde şalt
tesislerinde kullanılan bara düzenleri, avantajları ve dezavantajları ile birlikte anlatılarak şalt
tesislerinin genel yerleşimleri hakkında bilgi verilmiştir. Dördüncü bölümde günümüze kadar
Ulusal Elektrik İletim Sisteminde uygulanan mevcut hava yalıtımlı ve gaz izoleli şalt tesisi
tasarımlarından bahsedilmiş ve bu tesislere ait projeler hakkında bilgi verilmiştir. Beşinci
bölümde genel durum tespiti olarak da adlandırılabilecek ön bilgilendirmeler sonrasında
önerilen şalt tesisi tasarım esasları ile birlikte ÇKAT kullanılmak suretiyle uygulanacak
projelere nasıl karar verileceği ortaya konulmuştur. Altıncı ve son bölümde ise Ulusal Elektrik
İletim Sistemi şalt tesislerinin projelendirilmesi hakkında uygulamaya esas nihai
değerlendirmeler yapılmıştır.
3
2. ŞALT TESİSİ
2.1. Giriş
İletim şalt tesisleri; gerilim seviyelerini değiştiren güç transformatörleri, güç akışı ile
akım seviyelerini kontrol etmeye yarayan kesici-ayırıcı gibi açma-kapama elemanları, farklı
gerilim seviyelerindeki fiderlerin birleştirildiği baralar ve akım trafosu, gerilim trafosu gibi bir
kısım yardımcı teçhizatın bir arada bulunduğu, enerjinin toplandığı ve dağıtıldığı noktalardır.
Şalt tesislerinin temel görevleri, gerekli izolasyonu sağlayarak güç sistemi bölümlerinin
bağlantısını yapmak, koruma ve kumanda sistemleri ile elektriksel gücü istenilen branşlara
kontrollü bir şekilde iletmektir. Şalt tesisleri yüksek akımı anahtarlayabilmeli (açma-kapama
yapabilmeli), şebekede meydana gelen arızaları kontrol altında tutarak sınırlayabilmelidir.
İletim şalt tesislerinin tasarımı gelecekteki gereksinimleri de ucuz ve kolay bir şekilde
karşılayabilecek esneklikte olmalıdır.
İletim şalt tesisi tasarımı yapılırken, özellikle aşağıdaki konulara öncelik verilmesi
gerekir [1]:
 Sistem güvenliğinin sağlanması,
 Yatırım sermayesinin optimize edilmesi ( Sabit ve işletme sermayesi ),
 İşletme esnekliği olması,
 Bakım kolaylıkları bulunması,
 Gelecekte büyüme ve genişleme imkânı içermesi,
 Yer gereksinimlerinin karşılanması,
 Çevresel koşullara uyumluluk.
Ancak her özgün durum için ( ülke ve güç sistemi yönünden ) yukarıdaki önceliklerin
uygun bir şekilde sağlanması gerekir. İletim şalt tesislerinde aygıtların her birinin yüzde yüz
yedeklenerek en üst düzey güvenliğin sağlanması ekonomik yönden nasıl mümkün değilse,
yatırımın düşük seviyede tutulması amacıyla güvenlik kriterlerinden tavizler verilmesi de
düşünülmemelidir.
4
2.2. Şalt Tesisinin Bileşenleri
Elektrik enerjisini tüketim tesislerine güvenle iletmek amacıyla inşa edilen şalt
tesislerinde kullanılan iletim şalt tesisi teçhizatlarının tanımı ile birlikte seçiminde dikkat
edilmesi gereken hususlar aşağıda maddeler halinde anlatılmıştır.
2.2.1. Transformatörler
Transformatörler, farklı gerilim seviyelerinde çalışmakta olan güç sistemlerinin, farklı

kısımlarını bağlamak için gereklidir. Gerilim seviyelerini değiştirmek için kullanılan
transformatörler ayrıca dönüştürme oranları ve kademe değişimleri nedeniyle gerilim kontrol
işlerinde kullanılır. Transformatörler işletmedeki davranışlarına göre sınıflandırabilirler: Güç
trafoları, ototrafolar ve yardımcı servis trafoları vs.
Güç transformatörü: Güç transformatörlerinin amacı, belirli bir gerilimdeki elektrik

enerjisini diğer bir gerilime çevirmektir. Genel olarak transformatörler ince saclardan yapılmış
nüve adı verilen kapalı bir magnetik devre ve nüve üzerine yerleştirilmiş iki bobinden meydana
gelmiştir. Özel olarak yapılan oto transformatörler dışında bu iki bobin elektriki olarak
birbirinden tamamen yalıtılmıştır.
Bu bobinlerden birincisine primer (birinci devre) adı verilir. Primer devre uygun
gerilimdeki bir alternatif akım kaynağına bağlanır. Elektrik enerjisinin değişik gerilimde
alındığı diğer bobin ise, sekonder (ikinci devre) adını alır. Primer devreye uygulanan gerilim
sekonder devre geriliminden büyük olduğu zaman transformatöre alçaltıcı transformatör,
sekonder gerilim primer gerilimden büyük olduğu zaman ise bu transformatöre yükseltici
transformatör denir.
Güç Transformatörleri yapı itibariyle 4 ana bölümden meydana gelmiştir: Demir Nüve,
Sargılar, Ana Tank, Yardımcı Üniteler. Güç transformatörlerin de, güç ve kısa devre
akımlarının büyüklüğüne göre bir arıza durumunda sargıların en az hasarla (dinamik zorlanma)
kurtulması için sargıların sarılış şekli büyük önem taşır. Bu nedenle küçük güçlü
transformatörler de basit silindirik, orta güçlü transformatörler de çift silindirik ve büyük güçlü
transformatörler de (154–380 kV) dilimli sargılar kullanılır.
Transformatörler primer ve sekonder olmak üzere temel olarak iki sargıdan meydana
gelmekle beraber bunun yanı sıra biri primer ve ikisi sekonder olmak üzere üç sargılı
transformatörler de kullanılmaktadır. Üç sargılı transformatörlerin imal edilişlerine göre iki
farklı tipi vardır [2,3].
5
1) Tek primer çift sekonder çıkışlı, üç sargılı transformatörler (Şekil 2.1)
2) Tersiyer sargısı olan üç sargılı transformatörler (Şekil 2.2)
Şekil 2.1 Tek primer çift sekonder çıkışlı üç sargılı transformatör [2,3]
Şekil 2.2 Tersiyer sargısı olan üç sargılı transformatör [2,3]
Oto transformatör: Primer ve sekonder gerilimler arasında belirli oranlar varsa,

ekonomik sebeplerle, normal iki sargılı trafolar yerine, oto transformatör kullanılabilir. Aynı
MVA güç için oto transformatörlerin fiziki boyutları, ağırlığı ve dolayısıyla fiyatı normal iki
sargılı transformatörlerden daha düşük ve randımanları ise daha yüksektir. Gerilimler arasındaki
oran büyüdükçe oto transformatörlerin sağladığı fayda azalır. Normal olarak primer ve sekonder
6
gerilimler arasındaki gerilim oranları 1/3 oranına kadar olan uygulamalar büyük ekonomi
sağlar. Oto transformatör ile iki sargılı transformatör arasındaki güç ilişkisi
N
PN = POTO formülü ile ifade edilir.
N–1
Burada,
PN = İki sargılı trafo gücü,
N = Gerilim değiştirme oranı,
POTO = Ototrafo gücüdür [4].
Güç ve oto transformatörleri tesis edilirken aşağıdaki hususlar göz önüne alınır [4]:
 Açıklıklar (kleranslar),
 Emniyet mesafeleri,
 İşletim ve bakım için ulaşılabilirlik,
 Yangına karşı koruma,
 Yardımcı donanım,
 Platform temellerinin inşa yapısı,
 Güç trafosunun değiştirilebilmesini kolaylaştıracak tedbirler,
 Taşıma için yolların durumu: Transformatörün nakledileceği yol güzergâhı ve nakil

için kullanılacak araçlar, transformatörlerin boyutlarını ve nakil ağırlığını
sınırlamaktadır. Trafoların nakil boyutlarını ve ağırlığı azaltmak için;
1) Nakil işlemi yapılırken trafonun yağı boşaltılmakta, bu sırada rutubete karşı

koruma sağlamak amacıyla, nitrojen gazı doldurulmakta,
2) Yağ genleşme tankı, soğutma fanları ve radyatörleri ve yüksek gerilim buşingleri

ayrı olarak nakledilmektedir.
 Soğutma işlemi: Güç trafolarından daha büyük güçler çekilebilmesi amacıyla

soğutma işlemi gerçekleştirilir.
7
Soğutma tipleri:
1) Tabii soğutmalı ( self – cooling )
2) Cebri hava soğutmalı ( Forced air cooling )
Bu tip trafolar aslında tabii soğutmalı olup, soğutma ortamındaki ısı transferini
arttırmak için vantilatörler ilave edilmiştir. Vantilatörler trafo ile birlikte temin
edilebileceği gibi sonradan da takılabilir. Vantilatör ilavesi ile trafo gücü %25’e
kadar arttırılabilinir.
3) Cebri hava ve cebri yağ soğutmalı ( Forced air, forced oil cooling )
Cebri hava soğutmalı trafolarda yağ sirkülasyon pompaları da ilave edilerek

trafonun gücü %66 arttırabilir. Vantilatör ve yağ sirkülasyon pompalarının
kumandaları yağ sıcaklığını ölçen termometrelerle yapılır.
2.2.2. Kesiciler (Circuit Breakers)
Kesiciler, yük ve kısa devre akımlarını kesmeye yarayan cihazlardır. Kesiciler üç faz
kumandalı veya tek faz kumandalı olabilirler. Üç faz kumandalı kesicilerde bir açma
mekanizması ile bir kapama mekanizması bulunur. Bunlara ait mekanizmaların çalışmasıyla,
her üç faz birlikte açar ve kapama işlemi yapar. Bu tip kesiciler, transformatör fiderlerinde ve
tekrar kapamasız ya da üç fazlı tekrar kapama yapabilecek fiderlerde kullanılır. Tek faz
kumandalı kesicilerde her üç faz için ayrı açma ve kapama mekanizması vardır. Bu tip
kesicilerle 1 faza açma ve kapama yapılabilir. 1+3 faz tekrar kapama yapılacak fiderlerde
kullanılır [4].
Yüksek Gerilim (YG) kesicisi belirlenirken dikkat edilmesi gereken elektriksel değerler
şunlardır [5]:
 Nominal (anma) işletme gerilimi,
 Maksimum sürekli işletme gerilimi,
 İzolasyon gerilimleri,
 Nominal (anma) işletme akımı,
 Nominal (anma) simetrik kısa devre kesme akımı,
 Asimetrik kesme akımı,

8
 Kapama akımı,
 Kapasitif ve endüktif açma akımları,
 Kısa süreli dayanma akımı,
 Açma, kapama ve tekrar kapama zamanları.
Kesiciler, işletme mekanizmalarına göre yaylı, hidrolik ve pnömatik olarak; arkın

söndürüldüğü ortama göre ise yağlı, hava basınçlı, vakumlu ve SF6 gazlı kesiciler olarak
sınıflandırılabilir.
2.2.2.1. Havalı kesiciler
Kesici kumandası ve arkın söndürülmesi, yüksek basınçlı hava içinde gerçekleştirilir.

Pahalı kesicilerdir. Basınçlı havanın sağlanması için hava kompresörleri, yüksek basınçlı
havanın dağıtımı ve depolanması, hava tankı ve boru tesisatı gibi ek donanım gerekir. Ayrıca
açma ve kapama işlemleri gürültülüdür. Yangın tehlikesi olmaması, her açıp kapamanın temiz
gaz ile yapılması, kontakların daha az ısınması, ani hareketli olduğundan arkların çabuk
sönmesi ve daha az bakım gerektirmesi gibi avantajları vardır. İmalattan kaldırılmaktadır [6].
Şekil 2.3’de bir 154 kV havalı kesici gösterilmektedir.
Şekil 2.3 154 kV Havalı kesici

9
2.2.2.2. Tam yağlı ve az yağlı kesiciler
Tam yağlı kesiciler daha çok Amerikan ve İngiliz firmaları tarafından üretilir. Fazla
yalıtım yağına gereksinim gösterdiği için hacimleri büyük ve ağır kesicilerdir. Kullanımları
pratik değildir. Şekil 2.4’de bu durumu anlatan bir resim gösterilmektedir.
Az yağlı kesiciler ise tam yağlı kesicilerin gelişmiş modelleridir. Bunlarda yağ sadece
kontaklar arasında bulunur. Yağ, yalıtım amacıyla değil sadece ark söndürücü olarak kullanılır.
Açma ve kapama kumandaları motor yay kurma mekanizması ile yapılmaktadır. Ucuz
kesicilerdir. Yanıcı ve patlayıcı ortamlarda çalıştırılmalarının riskli olması, yağ kaçağı sorunun
olması, endüktif ve kapasitif akımlarda kesme yapılabilmesi için uygun olamaması gibi
dezavantajları mevcuttur [6].
Şekil 2.4 Yağlı kesici [6]

10
2.2.2.3. Vakumlu kesiciler
Orta gerilim kademesinde yaygın olarak kullanılan kesicilerden biri de Şekil 2.5’de
gösterilen vakumlu kesicilerdir. Ark kesme olayı bu tip kesicilerde, bir vakum tüpünün içinde
olmaktadır. Kapama işlemi ise yine motor yay kurma mekanizması ile yapılmaktadır. Vakum
düzeyi, kesicinin güvenirliği yönünden önemlidir. Boyutlarının küçük olması, mekanizmalarının
basit olması, kapasitif devrelerin kesilmesinde uygun olması, kesme zamanının 3–5 periyot (50
Hz için 20 ms) olması ve yanıcı patlayıcı ortamda sorun yaratmaması gibi avantajları vardır.
Bunlara karşılık, kesme hücresi fiyatının pahalı olması, kesme hücresinin sızdırmazlık riskinin
olması, vakum düzeyinin belirli düzeylerde kontrolünün gerekmesi ve fiyatının yüksek olması
gibi dezavantajları vardır [6].
Şekil 2.5 Vakumlu kesici [6]
2.2.2.4. SF6 Gazlı kesiciler
SF6 gazlı kesiciler çok geniş uygulama alanında kullanılmaktadır. Şebekelerin

büyümesi ve açma güçlerinin artması kesicilerin çok sık açma kapama yapması ihtiyacını
doğurmaktadır ve daha az bakım gerektiren kesici tiplerinin kullanılması gerekli olmaktadır. Bu
sebeplerden dolayı SF6 gazlı kesiciler geliştirilmiştir [6]. Şekil 2.6’da bir 380 kV SF6 gazlı
kesici gösterilmiştir.
11
Şekil 2.6 380 kV SF6 Gazlı kesici
Ark söndürme işlemi, elektronegatif bir gaz olan kükürt hegzaflorür (SF6) içinde
olmaktadır. SF6 gazı çevre sıcaklığında renksiz, kokusuz ve molekül ağırlığı fazla olduğundan
havadan daha yoğun bir gazdır. Ortama bırakıldığında hava ile karışmayarak yerde ince bir
tabaka halinde durur. Zehirli değildir ve dielektrik dayanımı iyidir. SF6 gazının kendisi zehirli
olmamakla beraber anahtarlama sırasında meydana gelen metal flouridler zehirlidir. Bu nedenle
kesicinin, özellikle söndürme hücresinin açılmasını gerektiren bakımları ancak imal edildikleri
fabrikada, gazı alındıktan sonra yapılır. Şekil 2.7’de, bir SF6 gazlı kesicinin içyapısı
görülmektedir [6].
12
Şekil 2.7 Bir SF6 Gazlı kesicinin içyapısı [6]
Bu tip kesicilerin avantajları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz [6].

1) Devre kesilirken oluşabilecek tekrar tutuşmaları ve aşırı gerilimleri önler.
2) SF6 gazı metallerle tepkimeye girmez.
3) Yüksek ark ısısı sonucunda kimyasal olarak ayrışan gaz, kısa zamanda tekrar eski
haline döndüğü için, uzun süre ilave edilmeden kullanılabilinir.
4) Kapasitif ve endüktif akımların kesilmesinde uygundur.
5) Yanıcı ve patlayıcı ortamda kullanılması sorun yaratmaz.
6) Kesme zamanı 3–5 periyottur.
7) Fiyatı çok pahalı değildir.
Bu avantajlarının yanında; gaz kaçağı riski ve çevreye artık gaz yayılması gibi
dezavantajları vardır.
13
2.2.3. Ayırıcılar (Disconnectors)
Ayırıcılar, yüksüz devreleri gerilim altında açıp kapatmaya yarayan cihazlardır. Gerilim
altında fakat akım çekilmediğinde kullanılabilirler. Ayırıcıların seçiminde göz önüne alınacak
kriterler; anma akımları, kısa devre güçleri ve işletme gerilimleridir. Ayırıcıların çeşitli tipleri
bulunmaktadır. Ayırıcı tipinin seçimi sistemin yapısına ve ayırıcı için ayrılabilen alana bağlıdır.
Ayırıcı tipleri aşağıda incelenmiştir [3]. Şekil 2.8’de 5 farklı tipte ayırıcıya ait resimler
gösterilmektedir.
1) Tek dönerli izolatörlü ayırıcılar
a. Döner izolatörü ortadan olan ayırıcılar
b. Döner izolatörü kenarda olan ayırıcılar
2) Çift dönerli izolatörlü ayırıcılar
3) Pantograf ayırıcılar
a. Yataya çalışan pantograf tip ayırıcılar
b. Dikeye çalışan pantograf tip ayırıcılar
4) Topuzlu ayırıcılar
Ayırıcılar görevlerine göre ise aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadırlar [3]:
1) Hat ayırıcısı
2) Bara ayırıcısı
3) By-pass ayırıcısı
4) Transfer ayırıcı
5) Topraklama ayırıcısı
6) Bara bölümleyici ayırıcı

14
Topuzlu Ayırıcı Yatay Pantoğraf Dikey Pantoğraf
Tek Dönerli İzolatörlü Ayırıcı Çift Dönerli İzolatörlü Ayırıcı
Şekil 2.8 Ayırıcı tipleri [3]
2.2.4. Ölçü Trafoları (Instrument Transformers)
Ölçü trafoları, ölçmek ve değerlendirmek amacıyla YG sistemindeki akım ve gerilimi

uygun değerlere dönüştüren özel tip trafolardır. Gerilim ve akım trafoları ölçme doğruluklarına
göre sınıflandırılırlar. Sistemde ölçü trafolarının kullanılmasının yararları [7];
1) Primer akım ve gerilim seviyelerinden izole ederek, ölçü aletleri ve koruma röleleri
ile güvenli bir ortamda çalışılmasına olanak sağlarlar.
2) Ölçü aletlerinin ve rölelerin küçük boyutlu cihazlar olmasına imkân verirler.
3) Sekonder akım ve gerilim devrelerinde değişik bağlantılara imkân tanırlar.

15
2.2.4.1. Akım trafoları (Current transformers)
Bağlı oldukları devreden geçen primer akımı istenen oranda küçülterek sekonder
terminallerine bağlı aletlere gerekli akım bilgisini ileten özel trafolardır. Akım trafosu
seçiminde dikkat edilmesi gereken karakteristik değerleri şunlardır [4,8]:
Primer Anma Akımı: Trafonun imalinde esas alınan ve nominal çalışma şartlarını
belirten primer akım değeridir.
Sekonder Anma Akımı: Trafonun imalinde esas alınan ve nominal çalışma şartlarını
belirten sekonder akım değeridir.
Oran: Primer akımın sekonder akıma oranıdır. İdeal bir akım trafosunun sargı oranı ile
akım oranı birbirine daima eşittir.
Hata (Hassasiyet) sınıfı (Sn) : Akım trafolarının yüksek akımı belli bir oran dahilinde
düşürmeleri anında, gerek sargı iletkenlerinin özdirenci, gerekse saç nüvenin kalitesinden dolayı
belli bir hata yaparlar. Bu hata değerine akım trafosunun hata sınıfı veya hassasiyet sınıfı denir.
Duyarlılık Yükü ve Gücü “VA” : Akım trafosunun sekonderine seri olarak

bağlanabilecek Ohm ( Ω ) cinsinde empedanstır. Yani yüktür. Akım transformatörünün anma
yükü belirlenirken sekonder devrede kullanılacak cihazların nominal güçleri dikkate alınmalı ve
gereğinden büyük güçler seçilmemelidir. Çünkü minimum hata değerleri, anma yüküne yakın
değerlerde sağlanır. Akım trafolarının hataları % 120 yüklenene kadar kendi sınıfları içinde
kabul edilirler. Ancak, IEC standartlarına göre hata sınıfları, akım trafosunun %25–100 yük
değerleri için geçerlidir.
Kısa Devre Dayanıklılığı: Akım trafolarının kullanılacağı şebekedeki kısa devre

akımları, akım trafolarının Termik ve Dinamik dayanımı için geçerlidir.
Doyma Katsayısı “n” : Primerdeki akım değeri arttıkça, sekonderdeki akım değeri de
aynı oranda artar. Bir sistem kısa devre arızası sırasında trafonun primerinden geçen büyük
akımların trafonun dönüşüm oranı ile düşürülerek sekonder devrelere büyük değerlerde
yansıması istenmez. Bu nedenle ölçü amaçlı akım trafolarında; ölçü cihazlarına zarar vereceği
için sistem arızalarında sekonderden geçen akımın sekonder anma akımının 5 katından daha
büyük olması istenmediği için doyma katsayısı 5’ten düşüktür. Koruma amaçlı akım
trafolarında ise rölelerin arıza akım değerini alması girmesi gerekliliği ve röle
koordinasyonundaki seçiciliğin sağlanabilmesi amacıyla, sekonder anma akımının en az 10
katına kadar dönüştürme oranının sağlanması istenilir ve bu nedenle doyma katsayısı 10’dur.
16
Anma Frekansı “f” : Akım trafosunun imalinde esas alınan frekans değeridir.
2.2.4.2. Gerilim trafoları (Voltage transformers)
Gerilim trafoları yüksek gerilimin belirli bir oranda küçültülmüş bir değeri ile ölçü
aletleri ve rölelerin gerilim bobinlerini beslemek ve senkronizasyon amacıyla kullanılır [4].
Gerilim trafoları primer gerilim oranlarına göre standart dönüştürme oranlarında imal
edilir. Gerilim trafoları anma gerilimlerinin 1,2 katında sürekli olarak işletilebilirler. Ulusal
İletim Sistemimizdeki standart sekonder gerilim değeri 100V' tur.
Gerilim trafosunun seçiminde göz önünde bulundurulması gereken hususlar; primer ve

sekonder gerilim değerleri, anma frekansı, anma çıkış gücü, hassasiyet sınıfı, sekonderdeki bir
kısa devrede termik kısa devre dayanım süresi, anma gerilim faktörü ve gerilim
yükselmelerindeki dayanım süresidir [5].
Gerilim trafoları, endüktif ve kapasitif gerilim trafoları olmak üzere iki gruba ayrılır.
Kapasitif gerilim trafolarında da endüktif kısım bulunmaktadır. Ancak primer gerilim kapasitif
gerilim bölücü ile küçültüldüğü için endüktif kısım oldukça ufaktır. Yüksek gerilim
sistemlerinde, daha ekonomik olması nedeniyle kapasitif gerilim trafoları kullanılır. Ayrıca
yüksek gerilim hatlarının üzerine bindirilerek radyo frekansı ile yapılan iletişimde haberleşme
frekansını yaratmak amacıyla da kapasitif gerilim trafolarının kullanılması tercih edilmektedir
[4].
2.2.5. Parafudrlar (Surge arresters)
Parafudrlar, maruz kalınan aşırı gerilim dalgasının belirli bir değerinde deşarjı başlatan,
dalganın süzülmesine imkân verip işletme gerilimine gelindiğinde deşarjı kesen bir atlama
aralığına sahip cihazlardır. Doğrusal olmayan atlama aralıksız metal oksit parafudrlar, üzerlerine
düşen gerilim artıkça direnci azalan yapısı sayesinde aşırı gerilimi deşarj etme özeliğine sahiptir
[5].
Parafudrlar korunacak olan cihaza paralel bağlanır. Parafudrların koruma bölgelerinin

sınırlı olmasından dolayı koruyacakları cihaza mümkün olduğu kadar yakın konulmalıdır.
Parafudr ile korunacak cihaz arasında mesafenin aşağıda Çizelge 2.1’de verilen değerleri
aşmaması tavsiye edilir [9].
17
Çizelge 2.1 Korunacak cihaz ile parafudr arası mesafe değerleri [9]
İşletme Gerilimi (kV) Parafudr mesafesi (m)

U<36 10-15
36<U<132 15-20
132<U<420 20-30
Parafudrları tanımlayan iki gerilim değeri vardır [5]:
1) Uc=MCOV (maksimum continuous operation voltage) : maksimum sürekli işletme

gerilimi. Parafudr bu gerilim değerine en az 30 dakika dayanabilmelidir. Uc değeri
faz-nötr sistem geriliminin %5 (IEC’ ye göre) veya %10 (TEİAŞ’ a göre) güvenlik
faktörü ile çarpılması sonucu bulunabilir.
IEC’ ye göre; Uc=[Un(f-f)/3]*1.05
ANSI’ ye göre 30kV’ luk sistem için Uc=24kV, 36kV’ luk sistem için Uc=29kV
alınmalıdır.
2) Ur=(rated voltage) parafudrun anma gerilimi. Parafudr bu gerilime 10s süreyle

dayanmalıdır.
Direk topraklı sistemlerde, Ur=(Max. f-f işletme gerilimi/3)*1.4*1.05
İzole veya direnç üzerinden topraklı sistemlerde,
Ur=(Max. f-f işletme gerilimi/3)*1.73
Görüldüğü gibi izole sistemde Ur değeri, direk topraklı sistemdekine göre daha büyük
alınmaktadır. Çünkü tek-faz kısa devre arızasında, sağlam fazların arızalı faza göre gerilimi;
direk topraklı sistemde normal işletme durumundaki faz-nötr gerilimi olurken, topraksız (izole)
sistemde faz-faz gerilimine eşittir [5].
Parafudrun iletime geçeceği gerilim bir yıldırım darbe gerilimi olup, Temel İzolasyon
Değerlerine (Basic Insulation Level-BIL ) göre seçilir ve BIL değerinin en az %25 aşağısı
olmalıdır. Ulusal İletim Sistemimizdeki yıldırım darbe gerilim değerleri 36kV’ luk sistem için
170kV, 170kV’ luk sistem için 750kV ve 420kV’ luk sistem için 1550kV olarak seçilmiştir.
Ancak, güç trafolarına ait izolasyon masraflarını düşürmek amacıyla, Ulusal İletim
Sistemimizdeki 420 kV güç trafoları için yıldırım darbe olarak 1425kV belirlenmektedir.
18
2.2.6. Topraklama dirençleri (Earthing resistors)
Topraklama dirençleri trafoların nötr noktalarının topraklanmasında ve dolayısıyla

toprak arıza akımlarının sınırlandırılması amacıyla kullanılır. Topraklama dirençlerinin
belirlediği trafo nötr noktasındaki topraklama empedansı, toprak arıza akımını istenen bir
değere sınırlar.
TEİAŞ güç trafolarının 36 kV tarafında kullanılan nötr dirençleri standart 2O

değerinde olup 36/√3 = 20 kV, 20 kV / 20 = 1000 A değerinde arıza akımı sınırlandırılması
yapılır.
2.2.7. Hat tıkaçları (Line traps)
Ses ve koruma sinyallerinin Enerji İletim Hatları (EİH) üzerinden karşı merkezlere
gönderilmesi amacıyla “ Taşıyıcı “ ( Kuranportör veya PLC (Power Line Carrier) diye
adlandırılan ve radyo frekansı ile çalışan cihazlar kullanıldığında, haberleşme sinyallerin bara
tarafına geçişini ve bozulmasını önlemek için hat çıkışlarına monte edilmesi gereken bir
cihazdır. Hattan akan akıma uygun kesitte seçilmiş bir iletken kullanılarak oluşturulan bir bobin
(self) ve buna paralel bir kapasiteden meydana gelen “ paralel rezonans devresi “ni içerir [9]. Bu
durum Şekil 2.9’da gösterilmektedir. Hatta seri bağlanarak taşıyıcının gönderdiği RF’ li
sinyallerin bara tarafına geçmesini önleyerek ve sinyallerin karşı istasyona gitmesine olanak
sağlamaktır. Aynı şekilde karşı istasyondan gelen sinyallerin de, kaplin kapasitör ve tuner
üzerinden ilgili istasyondaki taşıyıcıya yönelmesine olanak sağlar.
R s
L a n a b o b in in e n d ü k ta n s ı
A C a y a r k a p a s itö rü
L
R s s e ri d ire n ç
A p a ra fu d r
C
Şekil 2.9 Hat tıkacının elektriksel eşdeğeri [5]
2.2.8. Reaktörler (Reactors)
Genel olarak sistemde kullanılan reaktörler kullanım amaçlarına göre ikiye ayrılır:
Seri Reaktörler (Akım Sınırlayıcı Reaktörler): Akım sınırlayıcı reaktörler, arıza anında
arıza akımını sınırlamak için kullanılan bobinlerdir. Bu işlevlerini yerine getirmek için de büyük
19
arıza akımlarında manyetik doymanın sargı reaktansını değiştirmemesi gerekir. Yalıtma şekline
bağlı olarak reaktörler ikiye ayrılır; yağlı reaktör ve kuru tip reaktör.
Akım sınırlayıcı reaktör seçiminde dikkat edilmesi gereken hususlar:
 Dâhili veya harici tip olması,
 Yağlı veya kuru tip olması,
 Tek faz veya üç faz olduğu,
 Gerilimi,
 Ohm olarak reaktansı,
 Sürekli akım taşıma kapasitesi,
 kVA olarak anma değeri.
Şönt Reaktörler: YG EİH’ nın toprağa göre olan kapasiteleri geçici rejimlerde büyük
aşırı gerilimlerin meydana gelmesine neden olur. Ayrıca, ihtiyaç fazlası reaktif enerjiyi mümkün
olduğu kadar meydana geldiği yerde sarf etmek gerekir. Bu gaye ile sistem etütleri ile belirlenen
yerlere şönt reaktörler bağlanır.
Şönt reaktörler esas itibariyle bir self bobinidir. Yüksek gerilimde yağ ile soğutulan ya
da hava ile soğutulan kuru tip şönt reaktörler kullanılır. Genellikle 34,5 kV’ a kadar olan
reaktörler kuru, daha yüksek gerilimlerde çalışanlar ise yağlıdır.
Şönt reaktörler genellikle uzun ve yüksek gerilimli EİH’ nın uçlarına veya oto
trafolarının tersiyer sargılarına bağlanır. Şekil 2.10’da gösterildiği gibi YG şönt reaktörleri hatta
doğrudan doğruya faz ile toprak arasına bağlanır. Hattın bir bölümü gibi, devamlı olarak hat
enerjili iken, enerjili kalırlar. Reaktör enerjisinin kesilmesi için her iki uçtan hat kesicilerinin
açılması yani hattın servisten çıkarılması gerekir. Bazı şalt merkezlerinde, özellikle sadece
hattın kapama manevraları esnasında artık gerilimleri sönümlemek amacıyla reaktörlere gerek
olabilir. Bu durumda reaktörlerin sisteme kesiciler üzerinden bağlanması gerekir. Genellikle
kapama işlemleri tamamlanıp hat yüklendikten sonra reaktöre gerek kalmaz ve servis harici
edilir. Oto trafosunun tersiyer sargısına bağlı olan şönt reaktörler ayrıca muhtelif yük şartlarında
gerilim ayarı için kullanılır. Bir kesici ile oto trafosuna bağlı olduğu için istenilen zamanlarda
servise alınabilir veya servis harici edilebilir [3]. Şekil 2.11’de bu bağlantı şekli
gösterilmektedir. Akım sınırlayıcı seri reaktörlerin aksine şönt reaktörler sabit gerilim ve sabit
akımda çalışırlar.
20
Şekil 2.10 EİHattına bağlı YG hat şönt reaktörün bağlantı şekli [3]
Şekil 2.11 Oto trafonun tersiyer sargısına bağlı şönt reaktörün bağlantı şekli [3]
2.2.9. Kapasitörler (Capacitors)
Seri Kapasitörler: Seri Kapasitörlerin kullanılması uzun hatların aktif güç iletme
kapasitesini artırmada etkili bir yoldur. Bir hat üzerinden iletilebilen aktif güç; hattın iki
ucundaki gerilim seri kapasitörler de üretilen reaktif güç yük ile orantılı artar. Bu yüzden seri
kapasitörler, reaktif güç dengesinin sağlanmasında da sisteme yardımcı olur.
Seri kapasitörler ile hat reaktansının düşürülmesi, paralel hatlar arasında dengeli güç
dağılımının yapılması ve iletim kayıplarının düşürülmesi de sağlanmış olur. Seri kapasitörler hat
ortasına, ara merkezlere ve manevra (trafo) merkezlerine konabilir.
Seri kapasitörlerin hat ortasına yerleştirilmesinin, hat üzerinde daha düzgün bir gerilim
dağılımının sağlanması ve kapasitör üzerinden geçecek kısa devre akımlarının düşük olması gibi
yararları da vardır. Hat ortasındaki seri kapasitörler her üç faza birer grup olmak üzere seri
olarak bağlanırlar [3]. Şekil 2.12’de seri kapasitör bankının bir fazına ait şema gösterilmektedir.
21
Şekil 2.12 Seri kapasitör bankı bir faz şeması [3]
Şönt Kapasitörler: Şönt kapasitörler ihtiyaç duyulan reaktif enerjinin yüke yakın
noktalarda sağlanmasını temin ederek reaktif güç iletiminin azaltılması amacıyla kullanılırlar.
S=P+jQ
| S | = (P2 + Q2)1/2
Burada,
S = Görünür güç,
P = Aktif güç,
Q = Reaktif gücüdür.
İfadesinden de görüleceği üzere aynı miktardaki VA değeri için düşük Q miktarından

daha yüksek P değeri söz konusudur. Böylece iletim hatlarının daha büyük miktarda aktif güç
iletebilmesi sağlanmış olur. TEİAŞ YG İletim Sistemdeki şönt kapasitörler 6.3–10.5–15.8, 31.5
(33–34.5) kV ve 170 kV luk baralara bağlanmaktadır. Şekil 2.13’de 34,5 kV gerilim
seviyesinden bağlı kapasitör bankının tek hat şeması gösterilmektedir.
Kapasitörler nominal gerilimlerinin % 10 fazlasında, nominal akımlarında 1.3 katına

kadar devamlı çalışabilecek ve -25°C ile + 40°C ortam sıcaklığında 1000 metreyi geçmeyen
yükseltilerde kullanılacak şekilde seçilir. Etiketinde belirtilen ortam sıcaklıklarından daha
yüksek değerlerde çalıştırılması durumunda kapasitörlerin ömrü kısalır. TEİAŞ İletim
Sistemindeki kapasitör güçleri, barayı besleyen trafonun nominal gücünün % 20’si
mertebesinde seçilmektedir [3].
22
Şönt kapasitör kullanılmadığı durumda reaktif enerji şebekeden çekilir. Bu ise;
1) Jeneratör, trafo ve hatların gereksiz yere reaktif akımla yüklenmesine ve bu yüzden

kapasitelerinden tam olarak istifade edilememesine,
2) Yükün çekildiği barada ilave gerilim düşümlerine,
3) Hat ve trafolarda ilave ısı kayıplarına neden olur [3].
Şönt kapasitörlerin kullanımıyla yukarıda sıralanan istenmeyen durumlar

ortadan kaldırıldığı gibi, gruplar halinde devreye alınıp çıkarılmasıyla ilgili bara gerilimi
belirli sınırlar içinde tutulabilmektedir. Şekil 2.14’de 34.5 kV 10 MVAr lık izole Y-Y bağlantılı
kapasitör bankının elektrik diyagramı gösterilmektedir.
Şekil 2.13 34.5 kV kapasitör bankının yer aldığı tek hat şeması [3]
23
Şekil 2.14 34.5 kV 10 MVAr lık kapasitör bankının elektrik diyagramı
Her bir Yıldız-Nötr (Yn) bölümünde 5 MVAr lık kapasite vardır. Her bir faza en az 4
ünite konulma zorunluluğu nedeniyle 10 MVAr lık bank için en az 24 ünite kullanımı ve en
düşük 416,6 kVAr lık ünitelerin seçimi öngörülmüştür.
24
3. BARA DÜZENLERİ VE ŞALT TESİSİ YERLEŞİMLERİ
3.1. Giriş
Farklı gerilim seviyelerini oluşturmak amacıyla kullanılan güç trafolarının ve iletim

hatlarının birleştirildiği düğüm noktalarına bara denir. Baraya bağlantı noktasından itibaren
cihazlar arası bağlantı iletkenleri, ayırıcı, kesici, varsa toprak bıçaklı ayırıcı, akım trafosu,
gerilim trafosu, varsa hat tıkacı, varsa parafudrdan oluşan sisteme fider denir. Enerji nakil
hatlarına ait fiderlere hat fideri, güç trafosuna ait fiderlere ise trafo fideri denir.
Yüksek gerilim şalt tesisleri projelendirilirken; durumu, havai hat çıkışlarının yönü ve
bara düzenine bağlı olarak ilk önce yerleşim projesi yapılır. Bara düzenlerinin birçok tipleri
bulunmakta olup yatırım maliyeti, temin edilebilen sahanın ölçüleri ve tesis işletmecisinin
tercihleri dikkate alınarak hangi tipin uygulanacağına karar verilir.
3. 2. Bara Düzeninin Seçimi
İletim şalt tesislerinin işletmesinde aşağıdaki hususlara öncelik verilir [10]:
1) Emniyetli, devamlı ve kesintisiz bir işletmenin temini,
2) Sistem arızalarında enerjisiz kalacak müşteri adedinin asgariye indirilmesi,
3) Muhtelif teçhizat arızalarında teçhizatın yedeklemesi sağlanarak sistemin tekrar

işletmeye alınması süresinin kısaltılması,
4) Teçhizat bakımının enerji kesilmeden kolayca yapılabilmesi veya kesintinin asgari

süreye indirilerek kolayca yapılabilmesi,
5) Farklı sistem koşullarına uygun işletme esnekliğin bulunması,
6) Manevraların kolay yapılması,
7) Yatırım maliyetinin en uygun seviyede tutulması.
Güvenilir, kesintisiz ve esnek bir işletmenin sağlanması fazla teçhizatın kullanılmasını,

dolayısıyla pahalı bir sistemin tesis edilmesini gerektirir. Bu durum ise yatırım maliyetini
olumsuz olarak etkiler. Ancak bu iki zıt tespitin aşağıda belirtilen hususlar göz önünde tutularak
optimum çözümünü sağlayacak bara düzeninin belirlenmesi ile dengelenmesi mümkündür.
 Tesisin enterkonnekte sistemdeki yeri ve önemi,
 Tesisten nakledilecek enerjinin miktarı,

25
 Tesisin servis dışında kalması halinde enerjisiz kalacak müşterilerin adedi,
 Enerjisi kesilecek müşterilerim önemi [10].
Günümüzde kullanılmakta olan bara düzenleri ile bunların avantaj ve dezavantajları

aşağıda özetlenmiştir.
3.3. Bara Düzenleri
3.3.1. Barasız düzen (No busbar)
Küçük şalt istasyonları için “ No Busbar “ tesis edilir tüm anahtarlama operasyonları
şalt tarafından ya da şalt istasyonlarından beslenen anahtarlama istasyonları tarafından
gerçekleştirilir. İzolasyon amacıyla şalta giren hatlara (incoming-line) toprak bıçaklı bir ayırıcı
yerleştirilir. Bu anlatılanlar Şekil 3.1’de gösterilmiştir. Bu yerleşimde, herhangi bir arıza
durumunda veya bakım esnasında tüm şalt servis dışı kalır [5].
Şekil 3.1 Barasız bir şaltın tek hat diyagramı
3.3.2. Tek bara düzeni ( Single busbar )
Şekil 3.2’de gösterilen tek bara sistemi yaygın olarak kullanılmakta olup en basit
düzenidir. Genellikle nispeten fider sayısının az olduğu merkezlerde kullanılır. Kesici veya bara
arızası olduğu durumlarda tek baraya bağlı ciddi kesintiler yaşanabilir. Bu sistemde tek bara ve
her fider için tek kesici tesis edilir. Bu tertipte kesiciyi yedekleme (by-pass) imkânı yoktur.
Kesici arızası ve bakım sırasında fiderin enerjisi kesilir.
Avantajları [11,12]:
 Düşük maliyet,
26
 Az alan ihtiyacı,
 Kolay genişleme imkânı,
 Basit manevra ve koruma düzeni.
Dezavantajları [11,12]:
 Düşük güvenilirlik,
 Hat arızalarında arızalı hattın kesicisinin açmaması halinde veya bara arızasında,
bütün sistemin servis harici olması,
 Bakım için manevra esnekliğinin bulunmaması,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden bara bakımının yapılamaması ve ilave fider

yapılarak genişletilememesi.
Şekil 3.2 Tek bara düzeninin tek hat diyagramı ( By-pass’sız )
3.3.3. By-pass ayırıcılı tek bara düzeni (Single bus bar with by-pass disconnector)
Kesicinin arızalanması veya bakımı süresince fiderin enerjisini kesmemek için tek
baralı düzene by-pass ayırıcısı ilave edilebilir. Bu durum Şekil 3.3’de gösterilmiştir. Kesici
servis haricinde kaldığında besleme by-pass ayırıcısı üzerinden yapılır.
Avantajları:
 Düşük maliyet,
 Az alan ihtiyacı,
27
 Basit manevra ve koruma düzeni.
Dezavantajları:
 Düşük güvenilirlik,

yapılarak genişletilememesi,
 Kesici arızası halinde, arızalı kesicinin bulunduğu fideri by-pass ayırıcısı üzerinden
tekrar servise alabilmek için fiderin enerjisinin kesilmesi,
 Sistem by-pass ayırıcısı üzerinden çalışırken bu fiderde veya bağlı olduğu hatta
meydana gelecek bir arızada tesisin komple servis harici olması.
Şekil 3.3 Tek bara düzeninin tek hat diyagramı ( By pass’lı )
3.3.4. Parçalı tek bara düzeni ( Sectionalized radial bus )
Bu düzen tek baranın ikiye bölünerek, baraların kublaj kesicisi veya ayırıcı üzerinden
birbirine bağlanması ile oluşur. Hangi fiderlerin hangi baraya bağlanacağına sistem işletme
kriterleri incelenerek karar verilir. By-pass ayırıcılı tek bara düzeninde olduğu gibi by-ayırıcısı
28
ilave edilebilir. Şekil 3.4’de by-pass ayrıcının bulunmadığı parçalı tek bara düzeni
gösterilmiştir.
Avantajları [12]:
 Tek baraya oranla daha fazla güvenilirlik ve manevra esnekliği,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden baranın bir parçasında bakım yapılabilmesi,
sadece ilgili bara parçasının servis harici olması.
Dezavantajları [12]:
 Tek baraya oranla yüksek maliyet ve karmaşık koruma düzeni,
 Ayırıcı manevraları vasıtasıyla fiderlerin bir baradan diğer baraya aktarılmaya

uygun olmaması.
Şekil 3.4 Parçalı tek bara düzeninin tek hat diyagram
3.3.5. Ana Bara ve transfer bara düzeni ( Main and transfer bus )
Bu bara düzeni Şekil 3.5’de gösterildiği gibi ana ve transfer bara olarak adlandırılan iki
baradan oluşur. Bu düzende, fiderler by-pass ayırıcıları ve transfer kesicisi üzerinden transfer
29
baraya bağlanabilir ve böylece fiderin kendi kesicisi transfer kesicisi ile yedeklenmiş olur.
Transfer fiderindeki teçhizat ve irtibatlar en yüklü fiderin akım kapasitesine göre seçilir. Ancak
transfer kesicisi aynı anda iki fider için kullanılamaz.
Fiderlerin by-pass ayırıcısı ve transfer kesicisi üzerinden beslenmesi, by-pass ayırıcısı

ve transfer kesicisi sırasıyla kapatılarak yapılır. By-pass ayırıcısı ve transfer kesici üzerinden
çalışma halinde fider korumasız kalmaz. Fiderin koruması iki şekilde yapılabilir. Akım
trafolarının, hat ayırıcısı ile by-pass ayırıcısının birleştiği noktadan, fiderin hatta doğru olan
tarafında yer alması durumunda koruma sinyali transfer kesiciye aktarılır. Fiderlerin kendi
koruma düzenleri aynen kullanıldığı için by-pass üzerinden çalışmada koruma sisteminin
selektivitesi bozulmaz. Akım trafolarının, hat ayırıcısı ile by-pass ayırıcısının birleştiği
noktadan, fiderin baraya doğru olan tarafında yer alması durumunda ise by-pass üzerinden
çalışma halinde fiderin koruma röleleri servis haricinde kalır. Bu durumda transfer fiderine akım
trafosu ve koruma sistemi ilave edilmek zorunda olup koruma transfer fider üzerinden yapılır.
Transfer fiderindeki koruma sistemi farklı karakterdeki fiderlerin koruması için
kullanılacağından selektif bir koruma temin edilmesi zorlaşır. Selektif korumanın
sağlanabilmesi için ilave teçhizat gerekir.
 Makul maliyet,
 Kolay genişletilebilir,
 Kesici bakımı süresince korumanın ve enerjinin kesintiye uğramaması.
 Transfer için bir kesici fazla kullanılması,

yapılarak genişletilememesi.
30
Şekil 3.5 Ana bara ve transfer bara düzeninin tek hat diyagramı
3.3.6. Çift bara düzeni ( Double busbar )
Şekil 3.6’da gösterilen çift bara düzeni, bara bağlama kesicisi ( kublaj ) üzerinden bağlı
iki ana baradan oluşur. Her iki bara ayrı ayrı çalıştırabilir. Kublaj kesicisi kapalı
pozisyonundayken ayırıcı manevraları vasıtasıyla enerji kesintisi olmadan fiderler bir baradan
diğer baraya aktarılabilir. Bu düzenin ana bara + transfer bara düzenine göre mahsuru kesici
arızasında by-pass edilme imkânının olmaması sebebiyle fiderdeki beslemenin kesilmelidir.
Avantajları [11]:
 Kaynakların farklı baralara bağlanmasıyla baralardaki kısa devre güçlerinin

azaltılabilmesi,
sadece arızalı baraya bağlı fiderlerin servis harici kalması,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden baraların bakımının yapılabilmesi.
Dezavantajları [11]:
 Kesici arızasında veya bakımı sırasında by-pass edilme imkânı olmaması sebebiyle
fiderdeki beslemenin kesilmesi,
 Kublaj için bir kesici fazla kullanılması.

31
Şekil 3.6 Çift bara düzeninin tek hat diyagramı
3.3.7. By-pass ayırıcılı çift bara düzeni (Double bus bar with by-pass disconnector)
Bu bara düzeninde, Şekil 3.7’den de anlaşılacağı üzere, kesici arızasında beslemeyi

devam ettirmek amacıyla kesiciyi devre dışında bırakmak üzere bir ayırıcı ilave edilir. Kesici
arızasında arızalı fider bu ayırıcı ve bara bağlama kesicisi üzerinden beslenir. Çift ana bara +
transfer bara (2A+T) düzeninden farklı olarak burada sadece 2 bara vardır. Baralardan biri
tercihe bağlı olarak ya transfer bara ya da 2. ana bara olarak kullanılır. Daha az alan kaplar ve
bir beyden aynı anda her iki yöne çıkış imkânı sağlar. Şekil 3.8’deki kesit resminden de
anlaşılacağı üzere çift baradan farklı olarak her fider için 1’er ayırıcı daha ihtiva etmesinden
dolayı daha pahalıdır. 2A+T bara düzenine göre dezavantajı çift bara çalışıyorken transfer bara
imkânından yararlanılamamasıdır. Ancak A+T düzenine geçilmesi durumunda transferden
yararlanılabilir. 2A düzeninde çalışan bir şaltta A+T düzenine geçmek için tüm fiderler önce bir
barada toplanmalıdır. Bunun için her fiderde manevra yapmak gerekir.
Avantajları:

azaltılabilmesi,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden baraların bakımının yapılabilmesi.
Dezavantajları:
 Kublaj için bir kesici fazla kullanılması,
 Her bir devre için fazladan bir adet by pass ayırıcı kullanılması,
32
 By-pass ayırıcısı ve bara bağlama kesicisi üzerinden çalışma halinde, yani ikinci
baranın transfer bara olarak kullanılması durumunda diğer fiderlerin tamamının birinci
baraya aktarılması zorunluluğunun olması ve bunun da uzun süreli manevralar
gerektirmesi.
Şekil 3.7 By-pass ayırıcılı çift bara düzeninin tek hat diyagramı [13]
ANA BARA - 2
veya
ANA BARA - 1
TRANSFER BARA
300 300 300 300 300
Şekil 3.8 By-pass ayırıcılı çift bara düzenine ait kesit resmi
3.3.8. Transfer baralı çift bara düzeni (Double bus bar with transfer bus bar)
Bu düzende, Şekil 3.9’da gösterildiği üzere, by-pass ayırıcıları 3üncü bir baraya
(transfer bara) bağlanır. By-pass çalışması transfer bara ve bara bağlama kesicisi vasıtasıyla
gerçekleştirilir. Bara bağlama kesicisi aynı zamanda transfer kesicisi olarak da kullanılabilir. Bu
33
düzen transfer baralı tek bara düzeni ile çift baranın düzenin birleşimidir ve her iki bara
düzeninin bütün faydalarını sağlar. Bu düzen işletmeciler tarafından tercih edilen bir düzendir.
Avantajları:

azaltılabilmesi,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden baraların bakımının yapılabilmesi,
 Kesici arızasında veya bakımı sırasında by-pass edilme imkânı olması sebebiyle
fiderdeki beslemenin kesilmemesi.
Dezavantajları:
 Kublaj için bir kesici fazla kullanılması
 Her bir devre için fazladan bir adet by pass ayırıcı kullanılması.
Şekil 3.9 Transfer baralı çift bara düzeninin tek hat diyagramı [13]
34
3.3.9. Kare bara düzeni ( Ring bus )
Bu düzende fider sayısı kadar kesici kullanılır ve her fider iki kesici arasına bağlanır.
Şekil 3.10’da gösterilen kare bara düzeninin uygulanması için merkezde en az 4 fiderin tesis
edilmesi gerekir. İki kaynağın veya benzer yükü besleyen iki fiderin aynı anda servis harici
olmaması için iki kaynağın veya nispeten önemsiz iki devrenin kare barada birleştirilmesinden
kaçınılması lazımdır.
 Yüksek güvenilirlik,
 Bir kesicinin arızası halinde veya bakımı sırasında fiderin beslemesi diğer kesici
üzerinden yapılabilmesi,
 Bara olmaması nedeniyle bara arızası sonucu tesisin komple servis harici olmaması.
 Kesici arızası halinde, diğer kesici üzerinden sistemin sürekliliği sağlanacağı için
teçhizatın toplam yük akımına göre seçilmesinin gerekmesi,
 Bitişik olmayan her hangi iki fiderin aynı zamanda açması halinde bu iki fider
arasındaki kısmının da enerjinin kesilmesi,
 Fider arızasında iki kesicinin açması gerektiğinden kumanda ve koruma devrelerinin

karışık olması,
 Koruma için her bir fidere ait gerilim trafosu olması.
Kare bara düzeni 5–6 fiderlik tesislerde işletme ve ekonomi yönlerinde avantaj sağlar.
Ancak 6 fiderden daha fazla fider içeren tesislerde aşağıda izah edilen bir buçuk kesicili bara
düzeninin kullanılması daha uygundur [11,12]
35
Şekil 3.10 Kare bara düzeninin tek hat diyagramı
3.3.10. Bir buçuk kesicili bara düzeni ( One and half breaker )
Bu düzen kare bara düzeninde fider sayısının 6’dan daha fazla olması hali dikkate
alınarak oluşturulmuştur. İki ana bara ve baralar arasında birbirine seri üç kesici vardır. Her
fiderin baralardan birine bağlayan müstakil kesicisi ve diğer baraya bağlayan seri halde iki adet
kesicisi vardır. Fider arızasında bitişik iki kesici açar ve diğer fiderlerde kesinti yaşanmaz. Şekil
3.11’de anlatılan bu durum gösterilmiştir.
 Yüksek güvenilirlik,
 Yüksek manevra esnekliği,
 Baraya bitişik kesici arızasında fiderler diğer kesici üzerinden beslenebilmesi,
 Bir bara arızasında baraya bağlı bütün kesiciler açtığı halde hiçbir fider enerjisiz
kalmaması,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden bütün kesicilerin ve baraların bakımları

yapılabilmesi,
 Bütün manevraların kesici üzerinden yapılması.
 Her bir fider için 1,5 kesici,
 Fider arızalarında iki kesici aynı zamanda açılacağı için kumanda ve koruma
devrelerinin karışık olması,
36
 Koruma için her bir fidere ait gerilim trafosu olması,
 Bir kesici arızasında iki fider aynı kesiciler üzerinden beslendiği için teçhizatın akım
taşıma kapasitelerinin iki fiderin yüküne göre seçilmesi gerekir. Ayrıca bu halde
fiderlerden birinde bir arıza vuku bulması durumunda her iki fider de servis harici
kalması.
Şekil 3.11 Bir buçuk kesicili bara düzeninin tek hat diyagramı
3.3.11. Çift bara çift kesicili bara düzeni ( Double bus bar with double circuit
breaker)
Bu düzende, Şekil 3.12’de gösterildiği üzere, her fider için 2 kesici kullanılmaktadır.
Fiderler bu iki kesici ile her iki baraya bağlanabilir. Bara ve kesici arızasında %100 yedek
teçhizat vardır. Manevralar çok kolaydır. Çift bara çift kesicili bara düzeni genellikle 230 kV
gerilim seviyesinden yukarı nükleer veya büyük üretim tesisleri gibi sistem güvenilirliği için
önemli tesislerde uygulanır.
 Kesici arızasında, fiderlerin diğer kesici üzerinden beslenebilmesi,
 Bir bara arızasında baraya bağlı bütün kesiciler açtığı halde hiçbir fiderin enerjisiz
kalmaması,
 Tesisin enerjisinin komple kesilmeden bütün kesicilerin ve baraların bakımlarının

yapılabilmesi.
37
 Yatırım maliyeti çok yüksek,
 Fider arızalarında iki kesici aynı zamanda açılacağı için kumanda ve koruma
devrelerinin karışık olması,
 Büyük alan ihtiyacı.
Şekil 3.12 Çift bara çift kesicili bara düzeninin tek hat diyagramı
3.4. Bara Düzenlerinin Karşılaştırılması
Şalt merkezi planlanırken göz önünde bulundurulması gereken temel parametreler

Güvenirlik, Maliyet ve Arazi alanıdır. Yaygın olarak kullanılmakta olan bara düzenlerinin
karşılaştırılması söz konusu temel parametreler dikkate alınarak Çizelge 3.1’de özetlenmiştir.
Gerilim seviyelerine göre genellikle tercih edilen bara düzenlerine ait mukayeseli tablo
Şekil 3.13’de, muhtelif bara tiplerinde kullanılacak teçhizat adetlerinin karşılaştırması ise
Çizelge 3.2’de verilmiştir.
38
Çizelge 3.1 Bara düzenlerinin karşılaştırılması ( Parantez içinde gösterilen rakamlar fider başına
maliyet ) [14]
BARA GÜVENİRLİK MALİYET ARAZİ ALANI

DÜZENLERİ
Tek Bara En düşük güvenirlik – Tek arızada En düşük maliyet En az alan
merkezin komple servis harici (1.0) – Daha az – Daha az
olması teçhizat teçhizat
Çift Bara Çift En yüksek derecede güvenirlik – Yüksek maliyet (1.8) Daha büyük alan
Kesici Çift Teçhizat Tek arızada genellikle – Çift Teçhizat – Pek çok
tek teçhizatın servis harici olması teçhizatın
ikilenmesinden
Ana Bara + En düşük güvenirlik – Tek bara Orta seviye maliyet Az alan ihtiyacı –
Transfer Bara gibi, fakat transfer bara ile bakım ve (1.76)- Daha az Daha az teçhizat
manevrada esneklik teçhizat
Çift Bara Tek Orta güvenirli – Teçhizatın ve Orta seviye maliyet Makul alan –
Kesici baranın yerleşimine bağlı olarak (1.78)- Daha fazla daha fazla
teçhizat teçhizat
Kare Bara Yüksek güvenirlik – Tek arıza tek Orta seviye maliyet Makul alan – Çok
teçhizatın servis harici olması (1.56)- Daha fazla sayıda fider
teçhizat olması
durumunda artar.
Bir Buçuk En yüksek derecede güvenirlik – Orta seviye maliyet Daha büyük alan
Kesicili Tek fider arızasında tek fiderin (1.57)- Her fider için – her fider için
servis harici olması, bara arızasının 1,5 kesici daha fazla
diğer fiderleri etkilememesi teçhizat
39
69 kV 115 kV 138 kV 161 kV 230 kV 345 kV 500 kV

Tek Bara/Parçalı
Tek Bara
Ana + Transfer Bara
Çift Bara Tek Kesici
Kare Bara
Bir Buçuk Kesicili
Çift Bara Çift Kesici
Şekil 3.13 Genel kullanım olarak gerilim seviyelerine göre bara düzenleri [15]
Çizelge 3.2 Muhtelif bara tiplerine kullanılacak teçhizatın mukayesesi (4 çıkış fideri için)
BARA TİPLERİ KESİCİ AYIRICI
Tek Bara 4 8
By-pass Ayırıcılı Tek Bara 4 12
Ana Bara + Transfer Bara 5 14
Çift Bara 5 14
By-pass Ayırıcılı Çift Bara 5 18
Çift Bara + Transfer Bara 5 20
Kare (Ring) Bara 4 12
Bir Buçuk Kesicili 6 12
Çift Bara Çift Kesici 8 16
3.5. Bara Malzemeleri
Baralar elektrik enerjisinin kontrol ve kumanda edilmesinde kullanılan teçhizat ve

malzemelerin birbirleri ile irtibatlarını sağlayan iletkenlerdir. Bara malzemeleri işletme
40
gerilimine, akımına ve tesisin bulunduğu yere göre seçilirler. Genellikle dahili alçak gerilim ve
orta gerilim tesislerinde bara iletkeni olarak mesnet izolatörü üzerinde sabitlenmiş bakır veya
alüminyum lamalar kullanılmaktadır.
İletim şalt tesislerinde çelik özlü alüminyum iletken baralar veya bara akımının 3000A’
den büyük olduğu durumlarda standart çapları 100 mm ile 250 mm arasında, duvar kalınlıkları
ise 6 mm ile 12 mm arasında değişmekte olan alüminyum boru baralar kullanılmaktadır. Boru
bara ile iletken bara karşılaştırıldığında;
 Boru bara tasarımında basit ve düşük seviye yapıdan ötürü daha az çelik
kullanılmakta ve cihazların ve baraların işletme açısından görünümü daha nettir.
 Boru bara sürekli gerilim veya zorlanma altında değildir.
 Temizleme için mesnet izolatörleri daha erişilebilir seviyededir.
 Boru bara ve bağlantıları nedeniyle daha yüksek maliyetli
 Daha fazla çelik mesnetlere ve mesnet izolatörlerine ihtiyaç vardır.
 İletken baraya oranla daha fazla alana ihtiyaç vardır.
 Yapısal salımınlar açısından daha duyarlı olması, olası hasarlara neden olabilir.
3. 6. Hava Yalıtımlı Açık Şalt Tesislerinin Fiziksel Yerleşimi
İletim şalt tesisinde; ekonomik kısıtlamalar, şaltın kurulacağı alan miktarı ve işletim
gereksinimleri göz önüne alınarak bara düzenlerine göre çeşitli yerleşim tipleri geliştirilmiştir.
Fiderlerin yerleşimi bara düzenine, hatların tesise irtibatında kullanılan çelik

konstrüksiyon ( portal ) yapılarının tasarımı fiderlerin genişliğine bağlıdır. Kesici, ayırıcı ve
ölçü trafolarından oluşan bir fiderdeki teçhizatlar, belirli bir yüksekliğe sahip topraklanmış çelik
konstrüksiyonların üstüne yerleştirilir. Topraklanmış çelik konstrüksiyonun tepe noktasının
yerden yüksekliği en az 2300 mm olmalıdır.
3.6.1. Ayırıcıların konumuna göre yerleşim tipleri
Ayırıcıların tipi ve yerleşimi şalt tasarımında önemli bir yer tutar. Ayırıcı yerleşimlerine
göre uygulanan fiziksel yerleşim tipleri aşağıda yer almaktadır.
41
3.6.1.1. Klasik yerleşim
Konvensiyonel yerleşimde üç fazın ayırıcıları fider üzerinde yan yana yerleştirilir.

Baralar ayırıcıların üzerindedir ve çapraz bağlantılar bunların üzerinde yerleştirilir. Bu
yerleşimin özellikleri şunlardır [13]:
 Dar fider genişliği,
 Bara ayırıcılarının bakım kolaylığı,
 Fazla miktarlarda çelik kullanılması.
Fazla miktarlarda çelik kullanımı bir dezavantajdır. Klasik yerleşim ve çift baralı tipik
bir 245kV’ luk harici şalt Şekil 3.14’de gösterilmiştir.
Şekil 3.14 Çift baralı klasik yerleşim [13]
Sembol numaralarının anlamı:
1: Bara-I, 2: Bara-II, 3: Bara ayırıcısı, 4: Kesici, 5: Akım trafosu, 6: Gerilim trafosu, 7:

Fider ayırıcısı, 8: Parafudr
42
3.6.1.2. Seri uzunlamasına yerleşim
Bu yerleşimde fiderler daha geniş fakat gergi destekleri için gerekli malzeme daha
azdır. Bu yerleşim tipine örnek olarak harici çift baralı bir uygulama, Şekil 3.15’de
gösterilmektedir. Üç fazın ayırıcıları baraların altına bir sıra halinde dizilir. Baralar havada asılı
iletkenler olabileceği gibi izolatörler üzerine konumlandırılmış boru baralarda olabilir. Fider
kesicisinden bara ayırıcısına olan bağlantılar yatay bir şekilde uzanır [13].
Şekil 3.15 Çift baralı, seri uzunlamasına yerleşim-123kV’ luk şalt [13]
1: Bara sistemi-I, 2: Bara sistemi-II, 3: Bara ayırıcısı, 4: Kesici, 5: Akım trafosu, 6:

Gerilim trafosu, 7: Fider ayırıcısı, 8: Parafudr
3.6.1.3. Seri çaprazlamasına yerleşim
Seri-çaprazlamasına yerleşimde, Şekil 3.16’da gösterildiği üzere ayırıcılar hattın

karşısında ve ayırıcıların mesnet izolatörleri üzerine uygun bir şekilde konumlandırılabilecek
43
olan baraların çaprazındadır. Konvensiyonel yerleşimde gergi destekleri çapraz bağlantılara

ihtiyaç duyar. Bu yerleşim şeklinde fider genişliği daha dar tutulabilirken şaltın bir uçtan bir uca
olan genişliği diğer yerleşimlere göre daha büyüktür [13].
Şekil 3.16 Çift baralı harici bir şaltta seri-transverse yerleşim [13]

3.6.1.4. Diyagonal yerleşim
Ayırıcı kutupları köşegensel/diyagonal bir şekilde yerleştirilmek zorunda olduğu için

yerleşim tipi “diyagonal yerleşim” olarak adlandırılır. Baralar ayırıcı kutupları üzerinde
gerilebileceği gibi, ayırıcının mesnet izolatörü üzerine de sabitleşebilir. Fider iletkenleri
destekler üzerinde sonlandırılmalıdır. Diyagonal yerleşim için üç örnek Şekil 3.17, 3.18 ve
3.19’da gösterilmiştir [13].
44
Şekil 3.17 Çift boru baralı, baralar üstte diyagonal yerleşimde harici şalt [13]

Fider ayırıcısı, 7: Hat tıkacı, 8: Kapasitif gerilim trafosu
45
Şekil 3.18 Üç baralı ve by-pass baralı, diyagonal yerleşim, single-row

yerleşim [13]
1: Bara sistemi-I, 2: Bara sistemi-II, 3: Bara sistemi-III, 4: By-pass barası, 5: Bara

ayırıcısı, 6: Kesici, 7: Fider ayırıcısı, 8: By-pass ayırıcısı, 9: Akım trafosu, 10: Gerilim
trafosu, a,b: Bara-I-II-III ve by-pass bara-IV’ ün bağlantıları, c: Çıkan hat
46
Şekil 3.19 Çift baralı, diyagonal yerleşim, baralar altta, single-row

hizalanma, harici şalt [13]

Fider ayırıcısı, 7: Hat tıkacı, 8: Kapasitif gerilim trafosu
3.6.1.5. T-Mast (Gemi direği) yerleşimi
Şekil 3.20’de gösterilen T-Mast yerleşimi yerleşim tipleri arasında en az alana ihtiyaç
duyan yerleşim tipidir. Çünkü bara ayırıcıları ikinci düzeye, baralar ise üçüncü düzeye-kesicinin
üzerine-yerleştirilir. Baraların geçiş parçaları ve yüksek direk pahalı çelik işine ve tesis
yatırımına sebep olmaktadır. Fakat hatların bu şekilde dizilmesi ise kolay ve tek yönde
olmaktadır. Bu konfigürasyon şalt için gerekli olan alanın çok küçük olduğu durumlarda tercih
edilir [5].
47
Şekil 3.20 Çift baralı harici şaltta T-Mast yerleşimi [5]

3.6.2. Bir buçuk kesicili yerleşim
Bir buçuk kesicili konfigürasyon 110 kV’ un üzerindeki tüm gerilim seviyelerinde
kullanılabilir. Kullanılan ayırıcılar pantograf ve iki-kolonlu-dik-açmalı tipindedir. Fider
çıkışındaki ayırıcılar dik-açmalı ayırıcılardır. Tipik bir bir buçuk kesicili harici şalt Şekil 3.21’
de gösterilmiştir. Bu düzenek, şalt tesis edilirken istenmesi hainde sistemin ring-bara prensibiyle
işletilmesine olanak sağlar [13].
48
Şekil 3.21 Bir buçuk kesicili yerleşimde tipik bir harici şalt [13]
1: Bara sistemi-I, 2: Bara sistemi-II, 3: Bara ayırıcısı, 4: Kesici, 5: Gerilim trafosu, 6:

Fider ayırıcısı, 7: Branş ayırıcısı, 8: Parafudr, 9: Hat tıkacı, 10: Güç trafosu
3.7. Şalt Tesisi Yerleşim Şekillerinin Karşılaştırılması
Harici şalt tesislerinde ayırıcıların yerleşiminde gerilim seviyelerine göre tercih edilen
uygulamalar Çizelge 3.3’de verilmiştir.
Çift baralı 123 kV’luk harici bir şaltın ayırıcıların farklı yerleşim şekillerinde, bir adet
trafo fideri ve bir adet hat fideri için kapladıkları (ihtiyaç duydukları) alan, alt yapı miktarı
(hacim) ve çelik işi (ağırlık) açısından Çizelge 3.4 ve Şekil 3.22’de karşılaştırması yapılmıştır.
By-passlı çift baralı ve bir buçuk kesicili 245 kV’luk harici bir şaltın ayırıcıların farklı
yerleşim şekillerine göre, bir adet trafo fideri ve bir adet hat fideri için kapladıkları (ihtiyaç
duydukları) alan, alt yapı miktarı (hacim) ve çelik işi (ağırlık) açısından Çizelge 3.5 ve Şekil
3.23’de kıyaslaması yapılmıştır.
49
Çizelge 3.3 Gerilim seviyelerine göre tercih edilen harici şalt sahası yerleşim tipleri [13]
Yerleşim ≤145 kV 245 kV 420 kV ≥525 kV

Klasik X X
Seri-Boyuna X
Seri-Çapraz X X
Diagonal X X
Bir buçuk kesici X X X
Çizelge 3.4 123 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması [13]
Bey Tipi Hat Trafo

Çelik-İşi (Alçak
Altyapılar Altyapılar gerilim tarafı
Alan (Hacim) Çelik-İşi Alan (Hacim) hariç)
Yerleşim Tipi
Seri - 225 23.3 m3 6.6 t 193 52.3 m3 4.3 t
Uzunlamasına m2 m2
( Boru Baralı ) 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Seri - 282 27.2 m3 7.8 t 302 78.4 m3 9.6 t
Çaprazlamasına m2 m2
( Boru Baralı ) 125% 117% 118% 156% 150% 223%
Klasik 225 33.9 m3 8.4 t 201 81.3 m3 8.8 t
( İletken Baralı ) m2 m2
86% 145% 127% 104% 155% 205%
250%
200%
Seri - Uzunlamasına
150%
Seri - Çaprazlamasına
100%
Klasik
50%
0%
Alan Alt yapılar Çelik-İşi Alan Alt yapılar Çelik-İşi
(Hacim) (Hacim)
HAT TRAFO
Şekil 3.22 123 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması

50
Çizelge 3.5 245 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması [13]
Bey Tipi Hat Trafo

Çelik-İşi (Alçak
Altyapılar Altyapılar gerilim tarafı
Alan (Hacim) Çelik-İşi Alan (Hacim) hariç)
Yerleşim Tipi
Seri - 323 28.0 m3 7.9 t 344 62.3 m3 7.0 t
Uzunlamasına m2 m2
( Boru Baralı ) 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Seri - 413 31.9 m3 9.1 t 433 69.2 m3 9.4 t
Çaprazlamasına m2 m2
( Boru Baralı ) 128% 114% 115% 126% 110% 134%
Klasik 324 38.6 m3 10.4 t 369 83.1 m3 12.5 t
( İletken Baralı ) m2 m2
100% 138% 132% 107% 131% 179%
Bir buçuk 267 27.4 m3 8.1 t 301 47.7 m3 8.5 t
kesicili m2 m2
( Boru Baralı ) 83% 98% 103% 88% 76% 121%
200%
180%
160%
140% Seri - Uzunlamasına
120% Seri - Çaprazlamasına
100%
80% Klasik
60% Bir buçuk kesicili
40%
20%
0%
Alan Altyapılar Çelik-İşi Alan Altyapılar Çelik-İşi
(Hacim) (Hacim)
HAT TRAFO
Şekil 3.23 245 kV için farklı yerleşim şekillerinin karşılaştırması

51
4. ULUSAL İLETİM SİSTEMİ ŞALT TESİSİ TASARIMI UYGULAMALARI
4.1. Giriş
Türkiye ve bazı komşu ülkelere yüksek gerilim seviyesinden elektrik iletim hizmeti
veren TEİAŞ enterkonnekte iletim sistemi; 14.475,8 km lik 380 kV seviyesinde, 84,5 km lik
220 kV seviyesinde, 31.886,8 km lik 154 kV seviyesinde ve 511,7 km lik 66 kV seviyesinde
iletim hatlarından, 75 adet 380 kV gerilim seviyesindeki trafo merkezinden, 1 adet 220 kV
gerilim seviyesindeki trafo merkezlerinden, 494 adet 154 kV gerilim seviyesindeki trafo
merkezinden, 16 adet 66 kV gerilim seviyesindeki trafo merkezinden, 178 adet 380 kV gerilim
seviyesindeki ototrafo ve güç trafosudan, 1 adet 220 kV gerilim seviyesinde ototrafodan, 1020
adet 154 kV gerilim seviyesinde ve 57 adet 66 kV gerilim seviyesindeki güç trafosundan ve
59.964 MVA’ ın üzerinde müşteriye hitap eden kurulu güçten oluşmaktadır. Bu devasa
büyüklükteki iletim sistemi Milli Yük Tevzi Merkezi ( Gölbaşı ) ile 9 adet Bölgesel Yük Tevzi
Merkezlerinden ( Adapazarı, Samsun, Keban, İzmir, Gölbaşı, Trakya, Erzurum, Çukurova,
Kepez ) izlenip yönetilmektedir. Şekil 4.1’de Ulusal İletim Sistemimize ait elektrifikasyon
şeması gösterilmiştir.
52
Şekil 4.1 Ulusal İletim Sistemimize ait elektrifikasyon şeması

53
4.2. Şalt Tesislerinin Bara ve Fiziksel Yerleşim Düzenleri
İletim sisteminin nominal gerilimleri; 380 kV, 154 kV ve 66 kV’dir. 66 kV iletim

şebekesi belirli bir süreç içerisinde kaldırılması planlandığından incelenmemiştir. TEİAŞ
sisteminde kullanılan bara düzenleri (sistemleri) şunlardır:
1) Barasız,
2) Tek bara,
3) By-pass ayırıcılı tek bara,
4) Parçalı tek bara,
5) Ana bara + transfer bara,
6) Çift bara,
7) Çift bara + transfer bara,
8) Kare bara (ring bara),
9) Bir buçuk kesicili sistemi,
10) İleride çift baraya dönüştürülebilecek ana bara + transfer bara düzeni.
Bu bara düzenleri EİH’ nın şalt bağlantıları dikkate alınarak cihazların ve baraların
farklı fiziksel yerleşimine göre uygulanmaktadır. Söz konusu farklı yerleşim düzenlerine göre,
trafo merkezinin;
1) Yalnızca tek yönünden,
2) Aynı anda her iki yönünden,
3) Veya her iki yönün birinden tek yönde çıkış sağlanabilir.
4.3. Hava Yalıtımlı 154 kV Şalt Tesislerindeki Mevcut Uygulamalar
4.3.1. Barasız şalt tesisi
Sadece 1 adet hat fideri olan ve ileride genişleyeceği düşünülen trafo merkezlerinde
kullanılır. Hat fideri ve trafo fideri ortaktır. Şekil 4.2’de gösterilen sistemde yalnızca 1 hat fideri
olduğunda trafoyu besleyen hatta ya da fiderde bir sorun olması durumunda trafo merkezi
enerjisiz kalmış olur.
54
154 kV HAT
1250
1200
K1
100 100
II Faz B-C
I 5 II 2 1
6 II 3
8
Faz A
154/33.6 kV
750
300 300 300 300 300
100 MVA 250 250
K2 K2 8a
4 4T
300
7 8 54.5
P1 P1
200 600 100 300 300 400 500 500 400 250 400
TR.A
154/33.6 kV
1000/5A 50-62.5 MVA
1000A ,
20 Ohm
Şekil 4.2 Barasız şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi
55
1550
154 kV HAT
1250
II 1200
K5
4 K1
100 100
II Faz B-C
I 5 II 2 1
6 II 3
8
Faz A
154/33.6 kV
750
300 300 300 300 300
100 MVA 250 250
K2 K2 8a
4 4T
300
7 8 54.50
P1 P1
200 600 100 300 300 400 500 500 400 250 400
TR.A
154/33.6 kV
1000/5A 50-62.5 MVA
000A ,
0 Ohm
Şekil 4.3 By-pass ayrıcılı barasız şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi
Şekil 4.3’de gösterilen by-pass ayırıcılı barasız düzende ise kesicinin arızalanması
durumunda, kesici bir ayırıcı by-pass edilebilinir ve merkez ayırıcı üzerinden enerjilendirilmiş
olunur. Bu durumda merkezi besleyen hatta bir arıza olursa bu merkezi besleyen karşı
merkezdeki fiderin kesicisi açtırılır. Bu merkezleri besleyen hatlar kilometrelerce uzunlukta
olabileğinden gözle görülemeyen uzaktaki bir kesiciye güvenme zorunluluğu olduğundan bu
uygulama ancak geçici ve kısa süreler için tercih edilmektedir.
4.3.2. Tek baralı şalt tesisi
2 veya daha fazla hat fideri veya trafo fideri olan trafo merkezlerinde bara tesis etme
zorunluluğu ortaya çıkar. Tek hat fideri olmasına rağmen 2 adet trafo fideri olan bir merkezde
kesici kullanılmayabilir. Kesicisiz durumda kesicinin by-pass edilmesi durumunda olduğu gibi
arızanın sistem ayrılması karşı merkeze bırakılmış olur. Şekil 4.4’de bu durum gösterilmiştir.
Kesicinin konmamasındaki amaç 1 adet kesiciden tasarruf etmektir.
56
154kV 2x954 MCM

A
TR.1 TR.2
154/33.6kV
80(100)MVA
33kV
Şekil 4.4 Tek baralı kesicisiz şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi
Trafo merkezinde 2. hat fideri tesis edilirse kesicisiz sistemde problemler olur.
Herhangi bir hatta arıza olduğunda kesici olmayacağı için sadece o hattı enerjisiz bırakma
imkânı olmayacağından iki hat fideri birden açılacak ve merkez enerjisiz kalacaktır. Bu yüzden
mutlaka kesici konulmaktadır. Bu anlatılanlar Şekil 4.5’de gösterilmiştir.
57
3 3
2 2
154kV 2x954 MCM

A
TR.1 TR.2
154/33.6kV
80(100)MVA
33kV
Şekil 4.5 Tek baralı kesicili şalt tesisine ait tek hat şeması ve kesit resmi
4.3.3. By-pass ayırıcılı tek baralı şalt tesisi
Şekil 4.6’da gösterilen bu düzende kesiciler bir ayırıcı ile by-pass edilerek o fiderdeki
kesicilerde sorun olması durumunda geçici süre ile ilgili fider kesicisiz çalıştırılır ve açtırmalar
karşı merkeze bırakılır. Şekil 4.7’de ise iki yönden de çıkış imkanı olan by-pass ayırıcılı tek
baralı şalt tesisine ait kesit resmi gösterilmektedir.
58
3 3
2 2
154kV 2x954 M
A
TR.1
154/33.6kV
80(100)MVA
33kV
Şekil 4.6 Tek yönden çıkış imkanı olan by-pass ayırıcılı tek baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
ve kesit resmi
Şekil 4.7 İki yönden de çıkış imkanı olan by-pass ayırıcılı tek baralı şalt tesisine ait kesit resmi
4.3.4. Ana bara ve transfer baralı şalt tesisi
Tek baralı kesici ve by-passlı düzende kesicinin arızalanması durumunda uygulanan by-
pass ayırıcı üzerinden fiderin enerjilendirilerek açtırmaların karşı merkeze aktarılması işlemi
yerine, merkezde ilave bir bara ve ilave bir fider tesis edilmekte ve arızaların sistemden
59
ayrılması karşı merkeze bırakılmamaktadır. Bu şalt tesisine ait tek hat şeması Şekil 4.8’de
gösterilmiştir.
A 2x954MCM
154 kV
T
1x954MCM
M M
M M
TRANSFER
TR.D TR.C
154/31.5kV 154/31.5kV
33kV
Şekil 4.8 A+T baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
Bu sistemde herhangi bir fiderin kesicisinde bakım yapılmak istenirse önce by-pass
ayırıcısı ile beraber transfer fiderindeki ayırıcılar daha sonra transfer kesicisi kapatılır. By-pass
ayırıcının kapatılması ve transfer fiderinin devreye alınması ile beraber fider enerjisini transfer
kesicisi üzerinden aktarmaktadır. Bu durumda fiderin kesicisi ve ayırıcıları açılarak fider
kesicisi bakıma alınabilir. İlgili fiderin baypas ayırıcısının kontağı üzerinden korumalar
otomatik olarak transfer fideri kesicisine aktarılır. Böylece arıza durumunda transfer kesicisi
arızayı açtıracak, koruma işlemi sadece karşı merkezin açmasına bırakılmayacaktır.
Bu sistemde dikkat edilmemesi gereken bir husus aynı anda birden fazla fiderin
transfere alınmaması gerektiğidir. Çünkü birden fazla (örneğin 2) fiderin transfer kesicisinden
beslenmesi durumunda aynı anda 2 fiderin birden korumaları aynı kesiciye aktarılmış olur ve
60
herhangi bir hatta meydana gelen arızayı temizleyebilmek için transfer fideri kesicisi açtığında
diğer fider de enerjisiz kalır. Bu nedenle, aynı anda birden fazla fiderin transfere alınamaması
için diğer tüm fiderlerin baypas ayırıcılarının açık olma şartını arayan elektriki kilitleme
düzenekleri tesis edilir. A+T baralı şalt tesisine ait üç örnek Şekil 4.9, 4.10, 4.11’de
gösterilmiştir.
II +1550 +1550
I +1200 +1200
I
TRANSFER BARA ANA BARA
I I
+850 +850
R S T T S R
300 300 100 250 300 300

5T
I I I
3C
1A 4C 4C
+260 250 250 250
300
±0.00
400 150 700 250 250 400 350

550 950 1000 600
Ý Ý
Şekil 4.9 Tek yönden çıkış imkanı olan A+T baralı şalt tesisine ait kesit resmi
1550 1550
4 4 1250
1200 1200
TRANSFERBARA
ANABARA 900
850
ØC ØB ØA ØC ØB ØA
ØAve ØC'de
2
1 3 5T
4T 4 8 300 5 4 3 300 6 34.5kVÞALTBÝNASI
260 250 8 250 4 250
7 6a
(Tip:5ÞArkasýKoridorlu)
TR.I
±0.00
400 250 250 400 500 500 450 450 450 150 500 500 400 300 500 600 600
7200
Şekil 4.10 İki yönden de çıkış imkânı olan A+T baralı şalt tesisine ait kesit resmi
61
Şekil 4.11 İki katlı A+T baralı şalt tesisine ait kesit resmi
Bu yerleşim şeklinde de bir beyden aynı anda her iki yöne çıkış yapılması mümkündür.
4.3.5. Parçalı ana bara ve transfer baralı şalt tesisi
Şekil 4.12’de tek hat şeması gösterilen bu düzen, tek baranın ikiye bölünerek, baraların
kublaj kesicisi üzerinden birbirine bağlanması ile oluşur. Baranın iki kısmında da transfer fideri
tesis edilmesi gerekir. Ayırıcı manevraları vasıtasıyla fiderlerin bir baradan diğer baraya
aktarılmaya uygun olmaması nedeniyle hangi fiderlerin hangi baraya bağlanacağına sistem
işletme kriterleri incelenerek karar verilmelidir. Bu düzen Ulusal İletim Sistemimizde genellikle
380 kV şalt tesisinin yanında yer alan 154 kV şalt tesislerinde mevcut ana bara kesitinin akım
taşıma kapasitesinin yetersiz olması, bara kısa devre akımlarının sistem kriterlerinde belirtilen
değerlerden yüksek olması veya 154 kV kısmında ototrafoların birbirinden ayrı bölgeleri
beslemesinin sağlanması amacıyla tercih edilmektedir. Bunlar haricinde istisnaiyi bir durum
olarak Doğu bölgemizde İran’dan yapılan enerji alışverişi sırasında İran Elektrik İletim
Sisteminin doğrudan Ulusal İletim Sistemimize bağlanmasının getireceği sıkıntıları yaşamamak
ve alınan enerjinin yine bölgede tüketilmesini sağlamak Doğu illerinin enerji ihtiyacını
karşılayan mevcut 154 kV şalt tesislerinde parçalı ana bara+transfer bara düzeni
62
uygulanmaktadır. Şekil 4.13’de parçalı A+T baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi
gösterilmiştir.
Şekil 4.12 Parçalı A+T baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
Şekil 4.13 Parçalı A+T baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi
63
4.3.6. İleride çift baraya dönüşebilecek ana bara ve transfer baralı şalt tesisi
Tesis aşamasında fider sayısı az olan trafo merkezlerinin başlangıçta A+T bara
düzeninde çalıştırılması, ileride fider sayısı arttığında ya da gerekli görüldüğünde ise merkezin
çift bara düzenine geçirilmek istenmesi nedeniyle çift baraya dönüştürülebilecek ana bara +
transfer baralı Şalt Merkezi tasarımı ihtiyacı doğmuştur. Çünkü normal A+T düzeninden 2A
düzenine geçilebilmesi tüm primer teçhizatın yerleşiminde değişiklik, ilave teçhizatlar ve uzun
enerji kesintileri gerektirdiğinden uygulamada tercih edilmemektedir.
Dönüşümlü ana bara ve transfer baralı tasarımda A+T düzeninden 2A düzenine

geçilirken; bazı jamperlerin sökülmesi/eklenmesi, bazı askı takımlarının sökülmesi, kuplaj
fiderine akım trafosu eklenmesi, transfer baraya gerilim trafosu eklenmesi gibi primer cihazlarla
ilgili tadilatlar ile ayrıca koruma-kilitleme düzenine ait sekonder tadilatların yapılması
gerekmektedir. Söz konusu çalışmalar merkezde kısa süreli enerji kesintisi yapılmasını zorunlu
kılmaktadır. Ancak, ikinci bara için gerekli olan gerilim trafosunun transfer baraya ve ileride
kuplaj fideri için kullanılacak olan akım trafosunun transfer fiderine önceden tesis edilmesi ile
ileride yapılacak tadilatlar azaltılabilmektedir. Tasarımın A+T halinde şaltın transfer fiderinin
karşısındaki boş fider yeri kullanılamamaktadır. Yukarıda anlatılanlar Şekil 4.14’de
gösterilmiştir.
64
AT VE 2A DÖNÜŞÜMLÜ BARA ÜSTTEN GÖRÜNÜŞ
ANA BARA VE TRANSFER BARA DURUMU
ÇİFT BARA DURUMU
KUPLAJ YA DA TRANSFER FİDERİ
Şekil 4.14 İleride çift baraya dönüşebilecek A+T baralı şalt tesisine ait üst görünüş ve
kesit resmi
65
4.3.7. Çift baralı şalt tesisi
Tek baralı sisteme ilave bir bara ve her fider için de birer ayırıcı daha ilave edilmesi ile
çift baralı düzen elde edilir. Ayrıca baraları gerektiğinde birleştirebilmek veya ayırabilmek için
bir de kuplaj fideri tesis edilir. Primer teçhizat yönünden kuplaj fiderinin transfer fiderinden
farkı ilave akım trafosu içermesidir. Bu akım trafosunun görevi, baralar kuplaj fideri ile
birleştirildiğinde aşırı yüklenme durumu olması durumunda aşırı yük rölesi ile kuplaj kesicisini
açtırarak baraları birbirinden ayırmaya yarayan siteme baradan geçen akımın değerini
vermektir.
3 3
1 1
2x954 MCM
I
II 2x954 MCM
M M M
KUPLAJ FİDERİ
TR.2 TR.2
33 kV 33 kV
Şekil 4.15 Tek yönden çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
66
+1550
III
+1200 +1200
II II II I I
II
+850
II +660
II
+550
8a
+260 +250
+300 +300 +300
+250 +250
4 4
Şekil 4.16 Tek yönden çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait kesit resmi
Çift baralı düzende, Şekil 4.15’de gösterilen tek hat şemasından da görüldüğü üzere,
her fiderde 1 adet kesici ve her iki baraya ayrı ayrı bağlanmayı sağlayacak 2 adet ayırıcı vardır.
Aynı anda yalnızca 1 adet ayırıcı kapatılmakta olup, istenen ayırıcının kapatılabilmesi sebebiyle
bu sistemde yük alma/yük atma durumlarında enerji kesintisi olmadan bir fiderin istenen baraya
bağlanması (manevra yapma imkânı) sağlanabilmektedir. Bu sistemde transfer bara
olmadığından fider kesicilerini baypas etme imkânı yoktur. Bu durum Şekil 4.16’da
gösterilmiştir.
Trafo merkezinde bir fider genişliği kadar olan bölgeye ( Şekil 4.17’de kesikli çizgilerle
gösterilen bölgelere ) 1 bey denir. Alandan tasarruf etme amacıyla bir beyden aynı anda her iki
yönde de çıkış sağlayabilmek amacıyla çift baraya 1 bara daha ilave edilirse U-Çift bara elde
edilmiş olur. Bu durumda 3 bara varmış gibi gözükse de dıştaki baralar kuplaj fideri üzerinde
birleştirildiğinden aslında elektriki anlamda 2 bara vardır. Tek hat şemasında I ile adlandırılan
kısım birinci barayı, II ile adlandırılan kısım ise ikinci barayı göstermektedir. Şekil 4.18’de iki
yönden de çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait kesit resmi gösterilmiştir.
67
PS3-1
(Faz A)
2x954 MCM
154kV
(Faz A)
TR.2
154/33kV
100 MVA
Şekil 4.17 İki yönden de çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
6a ANA BARA I ANA BARA II ANA BARA I I

II II II
II 154/33.6 kV
C B A C B A C B A
80 (100) MVA
Faz C'da
I Faz A ve B'de
I I
SI
SERVİS
Trafo
Ray Ekseni YOLU
K6
4x(1x240) mm2/faz XLPE Güç Kablosu
1 4 4 1 4 4 5T 3 4T 8A 1
7
2
Şekil 4.18 İki yönden de çıkış imkânı olan çift baralı şalt tesisine ait kesit resmi
68
4.4. Hava Yalıtımlı 380 kV Şalt Tesislerindeki Mevcut Uygulamalar
4.4.1. Çift bara ve transfer baralı şalt tesisi
Çift baranın transfer bara/transfer fideri eksikliğinden doğan dezavantajını giderebilmek

amacıyla sisteme bir adet bara, bir transfer fideri ve her fider için birer adet baypas ayırıcı ilave
edilmesi yoluyla Şekil 4.19’da tek hat şeması gösterilen çift bara + transfer baralı sistem elde
edilmiş olur. Bu sistemde çift baranın ve transfer baranın sağladığı işletme avantajları aynı anda
kullanılmış olur. Bu sistem genellikle 380/154 kV trafo merkezlerinin 380 kV ve 154 kV luk
şaltlarında kullanılır.
380 kV luk TEİAŞ şaltlarında, iki adet oto-trafonun tek fider üzerinden sisteme
bağlanabilmesi amacıyla Bank Fideri olarak isimlendirilen yapı tesis edilir. Ekonomik
nedenlerle tercih edilen bank uygulamasında iki ototrafo paralel çalışmaktadır.
BANK-2
TR:3 TR:4
1
C2 C2 1
3 3 3
2 2 2
G
3
TB TB 220/8 mm
II
I 380 kV
TB M M
G
3
220/8 mm
T
TB
TR:1 TR:2
1 1
BANK-1
Şekil 4.19 Çift bara + transfer baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
69
+29.00 +29.00
VII
+21.00
ANA BARA II ANA BARA I TRANSFER BARA

+12.50
V
V
560
III III +6.90 V III III
V
429
+3.85
+3.40
+2.61 +2.61 +2.61 +2.81 +2.61 +2.62
+2.23 +2.23 +2.30
Şekil 4.20 Çift bara + transfer baralı şalt tesisine ait kesit resmi
TEİAŞ sisteminde kullanılan çift bara + transfer baralı sistemde, cihazların ve baraların
dizilişi sebebiyle bir beyden aynı anda yalnızca tek yönde çıkmak mümkündür. Şekil 4.20’de bu
durum gösterilmiştir.
4.4.2. Kare baralı şalt tesisi
Bu düzendeki bara, kare veya dikdörtgen şeklinde kapalı bir halkadır. Her bir fidere 2
adet kesici düşmekte olup kesicilerden birinin arızalanması durumunda fider ringin diğer
kolundan beslenmeye devam edebilmektedir. Çift bara ya da çift bara + transfer bara düzenine
göre daha az alan gerektirir, çift kesicili olduğundan işletme açısından daha güvenlidir, ancak
transfer baranın avantajından yoksundur. Bu sistemde, ada çalıştırma imkânı yoktur, şalta ilave
fider eklemek sınırlıdır ve zordur. Fider çıkış yönleri çift baraya göre daha kısıtlıdır.
70
Hat1
W.HAUSE
150MVA
380/154/15.8kV
RADEKONÇAR
150MVA
380/158kV
3
380kV
M M
M
100/6mm Al
3
3
ALSTOM 3 3
380/33kV
125MVA
3
M
33kV
M
3
M
ALSTOM 3 3
380/33kV
125MVA
100/6mm Al
3
Hat2
M
3
3
W.HAUSE
150MVA
380/154/15.8kV
RADEKONÇAR
150MVA
380/158kV
M M
Şekil 4.21 Kare baralı şalt tesisine ait tek hat şeması
71
Şekil 4.22 Kare baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi
Bu sistemde ayırıcı, akım trafosu ve kesici gibi fiderin primer teçhizatları baraya seri
bağlı olup, baranın birer parçasıdır. Şekil 4.21’de gösterilen Hat1 ve Hat2 isimli fiderler çift
devre direk üzerinde aynı direkte ise bir hattın arızasında diğer hattın da etkilenmesi mümkün
olduğundan aynı anda devre dışı olabilirler. O halde, aynı direk üzerindeki iki hattın şekildeki
gibi kare baranın birer köşesine bağlı olmaları durumundaki bir hat arızasında iki fider birden
enerjisiz kalarak kare baranın tamamen iletim sisteminden kopması söz konusu olabilecektir.
Çünkü bir fider arızasında fiderin bağlandığı noktadaki her iki kesici açtırılmaktadır. Bu
nedenle, aynı direkteki hatlar kare baranın köşelerine konulmamalıdır. Bu bara düzenindeki şalt
tesisine ait örnek bir genel yerleşim resmi Şekil 4.22’de gösterilmiştir.
4.4.3. Bir buçuk kesicili şalt tesisi
Şekil 4.23’de tek hat şeması gösterilen bu düzen, her 2 fidere 3 kesici düştüğünden bir
buçuk kesicili sistem olarak adlandırılır.
72
H AT FID ER I H AT F IDER I
2 2
3
45/8 m m Al. boru
3x954 M C M
M M
M M M M M M M
3 3 3 3 3 3 3
M M M M M M M
M
45/8 m m Al. boru
3x954M C M 2
3
2
TR .3
380/10kV
125M VA
TRAFO FID ERI
Şekil 4.23 Bir buçuk kesicili şalt tesisine ait tek hat şeması
73
Şekil 4.24 Bir buçuk kesicili şalt tesisine ait genel yerleşim resmi
Bir buçuk kesicili şalt merkezinde 2 bara mevcut olup, her fider enerji kesintisi olmadan
diğer baraya aktarılabilmektedir. Kesicilerden birinin arızalanması durumunda ya da kesicide
bakım yapılmak istenmesi durumunda fider diğer kesici ve bara üzerinden beslenebilmektedir.
Dolayısıyla, ortada bulunan 3. kesici transfer fideri kesicisi gibi bir rol üstlenmektedir. Ancak
bu durumda 2 fider aynı kesici üzerinden besleneceği için fiderlerden birinin arızalanması
durumunda diğer fider de açacağından söz konusu bağlantı geçici olarak ve kısıtlı bir süre için
yapılmalıdır. Şekil 4.24’de gösterilen genel yerleştirme resminden de anlaşılacağı üzere bu bara
düzeni uygulaması, çift bara veya çift bara + transfer bara düzenine göre daha fazla alan ve
teçhizat gerektirdiğinden diğerlerine göre daha pahalıdır.
4.4.4. Parçalı çift bara ve transfer baralı şalt tesisi
Şekil 4.25’de gösterilen bu düzen, transfer bara ile birlikte çift baranın ikiye bölünerek,
baraların kublaj kesicisi veya ayırıcı üzerinden birbirine bağlanması ile oluşur. Hangi fiderlerin
hangi baraya bağlanacağına sistem işletme kriterleri incelenerek karar verilmelidir. Bu düzen
Ulusal İletim Sistemimizde bir tek Atatürk Hidro Elektrik Santrali (HES) trafo merkezinde
uygulanmış ve sekiz adet ünitenin dördü doğu kısmında diğer dördü de batı kısmında olacak
şekilde baralar doğu – batı olarak ayırıcı ile bölünmüştür. Burada, bara arızasında veya fider
arızalarda kesicinin açmaması halinde bir parça baranın servis harici olması sağlanarak enerji
74
iletim sisteminde 2405 MW lık üretim kapasitesi ile önemli bir yer tutan santralin üretim
kaybını sınırlamak amaçlanmıştır. Diğer taraftan, bu şalt düzeni sayesinde santralin üretimi
tamamen durdurulmadan yapılabilen enerji kesintisi ile bara parçalarının bakımı
yapılabilmektedir.
Şekil 4.25 Parçalı çift bara+transfer baralı şalt tesisine ait genel yerleşim resmi
4.5. Gaz İzoleli Şalt Tesislerindeki Mevcut Uygulamalar
Gaz izoleli şalt tesislerinde (GIS), kesici, ayırıcı, topraklama anahtarı, bara, akım ve
gerilim transformatörleri vb. primer teçhizatlar boru şeklindeki metalik mahfaza ile kuşatılır.
Mahfaza içindeki izolasyon basınçlı SF6 gazı ile sağlanır. Yüksek gerilim altındaki parçalar
döküm reçine izolatörler üstünde taşınırlar. SF6 gazının yalıtım gazı olarak kullanılması cihaz
ve tesis ebadının küçük olmasını sağlamaktadır. YG hava izoleli şaltlar (AlS) aşağıda sıralanan
yerlerde kurulamamaktadır [16].
1) Büyükşehirlerde,
2) Endüstrileşmiş şehir ile sanayi alanlarında,

75
3) Dar vadili dağlık bölgelerde,
4) Yeraltı güç istasyonlarında,
5) Sahil bölgelerinde (Tuz ile ilgili problemlerde),
6) Çevre ve estetiğin önemli problem olduğu yerlerde,
7) Mobil Elektrik santrallerde ve şalt tesislerinde,
8) Mevcut trafo gücü genişletilmesinde.
Yerleşim alanın az olması nedeniyle arazi fiyatının çok yüksek olduğu yerlerde GIS
trafo merkezlerinin tesis edilmesi tercih edilir.
Şekil 4.26 Gaz izoleli şalt tesislerine ait genel yerleşim resmi
76
Şekil 4.27 Gaz izoleli şalt tesislerine ait GIS holü yerleşimi
Şekil 4.28 Gaz izoleli şalt tesislerinde GIS holüne ait kesit resmi
77
Şekil 4.26, 4.27, 4.28’de gösterilen mevcut gaz izoleli şalt tesisine ait örnek resimlerden
de görüleceği üzere, 154 kV luk çift baralı bir şalt düzeninde, AlS bir fider için gerekli fider
boyu 36 m iken GIS bir fider için gereken fider boyu 9 m' dir. Fider yükseklikleri, AlS’de 15,5
m iken GIS’de 8 m' dir. Bir fider genişliği ise, AlS’de 12 m GIS’de 1,5m dir. İki sistemin alan
olarak yerleşimine bakılırsa, 4x100 MVA gücünde 154 kV'luk 4 Adet trafo fideri, 4 adet çıkış
fideri, 1 Adet kublaj fideri ve 36 kV 56 Adet Metal-Clad fideri bulunan bir AlS merkezi 6723
m2’de kurulabiliyorken, aynı fider sayısına sahip bir GIS merkezi 1500 m2’de
kurulabilmektedir. Gerilim değeri büyüdükçe iki sistemin yerleşim alanları arasındaki fark
artacaktır.
Diğer taraftan, GIS bir merkez için gereken küçük kurulum alanı, pahalı zemin
hazırlama ve temel çalışmalarından da tasarruf sağlar. Diğer avantajları ise kısa sürede
kurulabilmeleri ve kapalı mekânlar da yer alan primer teçhizatların iklim ve hava şartları ne
olursa olsun servislerinin yapabilmesidir. Küçük hacimli olması sistemin basitleştirilmesi ve
hızlı nakliye yapma imkânı ile giderin azalmasına olanak sağlar.
Transformatör merkezlerinin maliyet hesabının yapılabilmesi için önce maliyet

fonksiyonun elde edilmesi gerekir. Transformatör merkezlerinin maliyet fonksiyonları akım,
gerilim, güç ve sabit gider terimlerine bağlı olarak ifade edilebilir. Optimizasyon analizlerinde
CosØ=1 ve P=S olduğu varsayılır. Bu açıklamalar ışığında bir trafo merkezine ait maliyet
fonksiyonun şu şekilde yazabilir.
A = A0 + A1*U + A2*P + A3*I
Bu ifadede A0 sabit, A1 gerilime bağlı giderler, A2 güce bağlı giderler, A3 ise akıma
bağlı giderleri, I akımı, U gerilimi, P gücü göstermektedir. Transformatör merkezlerine ait gider
türlerini ve giderleri etkileyen faktörleri Çizelge 4.1’ de gösterildiği gibi sıralayabiliriz [16].
78
Çizelge 4.1 Gider türleri ve gideri etkileyen faktörler [16]
S.No Gider Türleri Gideri Etkileyen Faktör

1 Güç Transformatörü Güç
2 Kesici Güç
3 Ayırıcı Gerilim
4 Akım Transformatörü Akım
5 Gerilim Transformatörü Gerilim
6 Mesnet izolatörü Gerilim
7 Parafudr Gerilim
8 Kablaj Güç
9 Ölçü ve Koruma Güç
10 Çelik Konstrüksiyon Sabit
11 Taşıma Giderleri Sabit
12 Genel Giderleri Sabit
13 İnşaat İşleri Sabit
14 SF6 Gazı Sabit
15 Arazi Sabit
Çizelge 4.2 GIS ve AIS merkezlerin maliyet terimleri [16]
AO($) A1($/kV) A2($/MVA) A3($/I)
GIS 2.949.977,36 4.081,43 21.650,110 1.735,81

AIS 10.124.988,49 1.479,69 11.886,43 171,03
GIS/AIS 3,43 2,76 1,82 10,15
GIS trafo merkezi, Çizelge 4.2’de gösterilen güç, akım ve gerilim maliyet terimleri
bakımından incelendiğinde AlS trafo merkezinden daha pahalıya mal olmaktadır. GIS sistemin
güç maliyet terimi AlS' ın 1,82 katı, gerilim maliyet terimi 2,76 katı, akım maliyet terimi ise
yaklaşık olarak 10,15 kat daha büyüktür. Bunun temel nedeni GIS sistemlerinde kullanılan
malzeme boyutlarının küçük olması sebebiyle yüksek akım ve gerilime karşı dayanabilmesi için
teknolojik sistemle imal edilmeleri ve kullanılan yalıtım maddesi fiyatının yüksek olmasıdır.
AlS trafo merkezi ise sabit terim olarak GIS'ten 5,64 kat daha büyüktür. Bunun temel nedeni
kullanılan arazinin GIS'e göre daha büyük olması ve arazi fiyatının yüksek olmasıdır.
154 kV'luk 3 Adet çıkış fideri, 2 Adet bara fideri, 1 Adet bağlantı fideri, 2 Adet
Transformatör fideri, 100 MVA gücünde bir adet güç trafosu ve 36 kV 13 Adet Metal-Clad
fideri bulunan ve arazi m2 fiyatının 1500 $ olduğu durumda, GIS ve AlS transformatör
merkezlerinin maliyet fonksiyonuna göre çıkan maliyetleri; GIS =6.829.886,97 $ AlS
=11.199.785,77 $ olmaktadır. Bu fiyatlara göre örnekteki AlS'in toplam maliyeti GIS’in toplam
79
maliyetinden 1,66 kat daha yüksek olduğu görülmektedir. Arazi fiyatları artığında bu fark daha
da artacaktır [16].
Diğer taraftan, teknolojik üstünlüklerinden dolayı GIS sistemlerindeki bakım

gereksinimleri ve teçhizatın arızalanma sıklığı AlS' lerin oldukça altındadır. GIS sistemler yıllık
normal bakımları dışında ilk 20 yıl ciddi bir bakım gerektirmezler. Kurulumdan sonra yapılan
bakım çalışmaları ve arızalar sebebiyle; üretilen elektrik enerjisinin satılmaması, zaman kaybı,
bakım giderleri nedeniyle oluşan masraflar dikkate alındığında GIS sistemler daha avantajlıdır.
4.6. Şalt Tesisleri Mevcut Tasarım Esasları
380 kV ve 154 kV iletim sisteminin tasarımı ve geliştirilmesinde aşağıdaki hususlar

dikkate alınır [17];
1) Bir transformatör merkezine bağlanacak 380 kV hat fiderlerin sayısı en fazla yedi,
154 kV hat fiderlerin sayısı en fazla on adet olarak tasarlanır. Ancak, kısa devre arıza
akım seviyelerinin limitler dâhilinde kalması, ekonomik durum ve sistem güvenliği
dikkate alınarak daha fazla fiderin bağlantısı yapılabilir.
2) İletim sistemi; hidroelektrik ve termik üniteler eş zamanlı olarak maksimum

üretimle çalışırken, birincil veya (N-1) kısıtlılık durumunda iletim kapasitesinin yeterli
olmasını sağlayacak şekilde tasarlanır.
3) 380 kV transformatör merkezlerinin 380 kV ve 154 kV kısımları, iki ana ve bir

transfer bara düzeninde, transfer ve kuplaj fiderli veya tek kesicili transfer-kuplaj fiderli
olarak tasarlanır.
4) Yeni kurulacak 380/154 kV transformatör merkezleri; Şekil 4.29’da gösterilen tek

şemalarına uygun olarak 4x250 MVA veya 6x250 MVA, özel durumlarda ise 8x250
MVA transformatör düzeninde tasarlanır.
80
Şekil 4.29 380/154 kV trafo merkezleri ile ilgili talep bağlantılarına ait örnek tek hat
şemaları [17]
5) 154 kV transformatör merkezleri iki ana bara düzeninde, kuplaj fiderli olarak
tasarlanır. 154 kV transformatör merkezleri, sistemin “bölgesel ada” veya “katlı” şebeke
şeklinde işletilmesine imkân verecek şekilde iki ana bara düzeninde kuplaj fiderli olarak
tasarlanır.
Özellikle üretim kısıtlılığı varken, trafo merkezini besleyen hatlardan bir veya bir
kaçının arızalanarak sistemden ayrılmasıyla diğer hatlar aşırı yüklenmeden dolayı
açmakta ve böylece komple enerjisiz kalarak iletim sistemi oturmaktadır. Herhangi bir
arıza nedeniyle oluşan kesintinin sisteme etkisini izole temek amacıyla sistem
parçalarının “bölgesel ada” veya “katlı” şebeke şeklinde çalışması tercih edilir.
Bölgesel ada çalışma durumunda merkezdeki hat ve trafo fiderleri baralara paylaştırılır
ve kuplaj fideri açık tutulur. Dolayısıyla hat arızası nedeniyle oluşan kesintinin sisteme
81
etkisi en kötü ihtimalle ilgili hattın bağlı olduğu bara ile sınırlandırılır. Katlı şebeke
halinde sistemin işletilmesinde ise, bölgedeki merkezlerin birer barası arasında farklı
enterkonneksiyon şebekeler oluşturulmaktadır. Bu durumdaki bir sistemde oluşan sıralı
etkili (domino effects) olağan dışı bir arızada, merkezlerin sadece birer baraları enerjisiz
kalacak, diğer baraları ise izole olduğu için enerjili kalmaya devam edecektir.
Ancak “bölgesel ada” veya “katlı” şebeke şeklindeki çalışma durumunda arz güvenliği
kısıtlandırılmış olmaktadır.
6) Şekil 4.30’dan anlaşılacağı üzere 154 kV sistemi dağıtım sistemine bağlayan yeni
transformatör merkezleri 2x100 MVA, 3x100 MVA, 4x100 MVA şeklinde tasarlanır.
Yeni transformatör merkezlerinde tasarım 100 MVA Kurulu gücünde transformatöre
göre yapılmakla birlikte fiili yüklere göre daha küçük kurulu güçte transformatörler
kullanılabilir. Transformatörlerin fiili yükleri, kurulu gücünün %70’ine ulaştığı
takdirde, kapasite artırımı planlanır. 100 MVA transformatör için 34,5 kV hat
fiderlerinin sayısı, bir tanesi stratejik yükler için kullanılmak üzere, 8+1 olarak
tasarlanır.
82
Şekil 4.30 154/33 kV trafo merkezleri ile ilgili talep bağlantılarına ait örnek tek hat
şemaları [17]
7) Direkt transformasyonun gerekli olduğu hallerde, 380 kV sistemi dağıtım sistemine

bağlayan transformatörler 380/33,6 kV ve 125 MVA olarak tasarlanır. Bu durum Şekil
4.31’de gösterilmiştir.
83
Şekil 4.31 380/154 kV trafo merkezlerinde 380/33,6 kV transformatörün bulunması

durumu ile ilgili talep bağlantısına ait örnek tek hat şeması [17]
8) Şekil 4.32’de gösterildiği gibi toplam çıkış gücü 1500 MW’tan az olan üretim
tesislerinin sisteme olan bağlantısı, bir iletim devresinin kaybı veya birincil veya (N-1)
kısıtlılık durumunda hiçbir üretim kaybı olmayacak ve üretimin tamamı sisteme
aktarılabilecek şekilde yapılır.
84
Şekil 4.32 380 kV ve 154 kV gerilim seviyelerinde toplam çıkış gücü 1500 MW’ tan az
olan üretim bağlantısına ait örnek tek hat şemaları [17]
85
9) Şekil 4.33’de gösterildiği gibi toplam çıkış gücü 1500 MW’tan fazla olan üretim
tesislerinin bağlantısı, iki iletim devresinin kaybı veya ikincil veya (N-2) kısıtlılık
durumunda üretiminin en az %80’ini sisteme aktarabilecek şekilde yapılır.
Şekil 4.33 380 kV ve 154 kV gerilim seviyelerinde toplam çıkış gücü 1500 MW’ tan
fazla olan üretim bağlantısına ait örnek tek hat şemaları [17]
10) 380 kV ve 154 kV’luk üretim santralleri şaltlarındaki ünite bağlantı fiderlerinde,
ünite fiderinin transfer baraya irtibatlandırılmasına izin verilmez.
86
5. ÖNERİLEN ULUSAL İLETİM SİSTEMİ ŞALT TESİSİ TASARIMI
5.1. Önerilen Şalt Tesisi Tasarım Esasları
5.1.1. 154 kV Şalt tesisi
1) En fazla üç hat fideri ve 100 MVA’dan küçük en fazla iki trafo fideri olan
merkezlerde, şalt merkezi ana bara ve transfer baralı olacak şekilde
projelendirilmelidir. Mevsim koşulları, terör olayları ve merkezin bakım ekiplerine uzak
bir yerde olması gibi nedenlerle ulaşım sorunu bulunan yerlerdeki merkezlerde, primer
malzeme arızalarında işletme güvenliğinin sağlanabilmesi amacıyla transfer bara tesis
edilmesi tercih edilmelidir.
2) Şalt merkezlerinin çift baralı olarak projelendirilme nedenleri:
a. Bara kısa devre gücünü yükseltecek tarzda en az dört ve daha fazla hat fideri ve
100 MVA lık en az iki ve daha fazla trafo fideri olan merkezlerde ya da sistemin
“bölgesel ada” veya “katlı” şebeke şeklinde işletilmesine ihtiyaç duyulması
b. Toplam Kurulu gücü 100 MW’ın üzerinde olan santrallerin birden fazla ünitesi
olması halinde, güç akışını dengeli olarak kontrol altında tutmak
3) Uluslar arası şebeke bağlantılarında; “ünite yönlendirmesi”ne veya sistemlerin izole

edilerek “bölgesel ada” çalışması yapılmasına uygun olması nedeniyle, tesis aşamasında
yukarıda birinci maddede belirtilen fider sayıları geçerli olan ancak ileride genişleme
durumu bulunan iletim şaltları ve bölgesel üretim potansiyelini iletim sistemine
aktarmak amacıyla tesis edilen havza şaltları, fider sayısı arttığında çift bara düzenine
dönüşebilecek şekildeki dönüşümlü A+T bara düzeninde projelendirilmelidir.
4) 380 kV luk iletim şaltları ile birlikte tesis edilen 154 kV luk şalt tesisleri veya
herhangi bir hat kesicisinin servis dışı olması halinde sistemin bölgesel yük akışında
sorun yaşanabileceği belirlenen 154 kV luk şalt tesisleri, çift bara + transfer baralı
olarak projelendirilmelidir.
5.1.2. 380 kV Şalt tesisi
1) İleride genişleme ihtimali olmayan en fazla altı fiderli iletim ve üretim şaltlarında,
bara düzeni kare bara olarak projelendirilmelidir.
87
2) İleride genişleme imkânı olan ve herhangi bir hat kesicisinin servis dışı olması
halinde sistemin bölgesel yük akışında sorun yaşanabileceği belirlenen 380kV luk şalt
tesisleri, bir buçuk kesicili düzende projelendirilmelidir.
3) İleride genişleme imkânı olan ve herhangi bir hat kesicisinin servis dışı olması
halinde transfere alma işlem süresinin sistemin bölgesel yük akışında sorun
yaşatmayacağı belirlenen 380kV luk şalt tesisleri, çift bara + transfer baralı olarak
projelendirilmelidir.
5.2. Çok Kriterli Analiz Tekniği ile Şalt Tesisinin Yapısına Karar Verme Süreci
 İlk aşamada merkezin tek hat şemasına karar verilerek primer teçhizatların seçimi
yapılır [18].
Tek hat şemasına karar verilirken merkezi oluşturan trafo fideri, hat fideri,
reaktör, şönt kapasitör gibi gruplar için sistem tasarım esasları dikkate alınarak uygun
olan yapılandırmalar seçilir ve daha sonra olası tek hat şeması bütününde bu gruplar
birleştirilir. Tek hat şeması oluşturulurken 5.1 maddesinde belirtilen tasarım esaslarına
göre bara düzenleri seçilir. Bu esaslara ilaveten, filtreler uygulayarak mümkün olmayan
bara düzenleri elenir ve böylece sonraki aşamalardaki araştırma daraltılmış olur. Burada
dört temel filtre uygulanır [18].
1) Belirli gerilim seviyesi için uygulanmayan düzenlemeleri elimine eden gerilim

filtresi
2) Devre ve trafo sayısı için uygun olmayan yapılandırmaları elimine eden montaj
ölçü filtresi
3) Belirlenen inandırıcı olaylar için kabul edilemez sonuçlara neden olan güvenlik
filtresi
4) Merkeze ait yerin büyüklüğünü ve harici ya da dahili yerleşimini göz önüne alan
çevresel sınırlandırma filtresi
Bu filtreler de uygulandıktan sonra bara düzenleri belirlenerek merkezin tek

hatlarını oluşturmak amacıyla primer teçhizatlara alternatifli olarak karar verilir.
 İkinci aşamada tek hat şemalarının karşılaştırması yapılır [18].

88
1) Bara düzenlerinin karşılaştırılmasında Yatırım Maliyeti, Güvenlik, İşletme

Elastikiyeti ve Çevre Etkisi dikkate alınarak kabul edilmiş 1–10 değerleri arasındaki
karşılaştırmalı puanlama aşağıda Çizelge 5.1’de yer almaktadır.
Çizelge 5.1 Bara düzenlerinin karşılaştırılması [18]
Filtreler
Bara Düzenleri Yatırım İşletme Çevre
Güvenlik
Maliyeti Elastikiyeti Etkisi
Tek Bara 9 1 1 9
Parçalı Tek Bara 8 3 3 9
Ana+Transfer Bara 7 4 4 8
İleride Çift Baraya
Dönüştürülebilecek Ana bara + 4 4 7 6
Transfer Bara
Çift Bara 4 7 7 7
Parçalı Çift Bara 1 10 9 2
Çift Bara + Transfer Bara 2 8 8 4
Kare Bara 5 5 6 3
Bir Buçuk Kesicili 3 9 10 5
2) Primer cihazların karşılaştırılmasında Yatırım Maliyeti, Güvenlik, İşletme

Elastikiyeti ve Çevre Etkisi dikkate alınarak kabul edilmiş 1–10 değerleri arasındaki
karşılaştırmalı puanlama aşağıda Çizelge 5.2 ve 5.3’de yer almaktadır.
Çizelge 5.2 Kesici tiplerinin karşılaştırılması [18]
Filtreler
Kesici
Yatırım Maliyeti Güvenlik İşletme Elastikiyeti Çevre Etkisi
SF6 7 10 9 7
Havalı 8 8,5 7 10
Az Yağlı 9 6,5 6 4
Yağlı 10 6 2 1
89
Çizelge 5.3 Ayırıcı tiplerinin karşılaştırılması
Filtreler
Ayırıcı Yatırım İşletme Çevre
Güvenlik
Tek döner izolatörlü
9 8 7 6
ayırıcılar
Çift döner izolatörlü
8 6 7 5
ayırıcılar
Yataya çalışan pantograf tip
6 4 6 8
ayırıcılar
Dikeye çalışan pantograf tip
5 3 5 10
ayırıcılar
Topuzlu ayırıcılar 10 9 9 4
 Üçüncü aşamada bara tipi, ayırıcı ve kesici seçeneklerinin komple merkez

tasarımındaki değerlendirmesi kullanıcı tercihleri dikkate alınarak ağırlıklandırılır
[18].
380 kV luk şalt merkezlerinde 380 kV ve 154 kV sistemler için Sistem Tasarım
Esasları çerçevesinde Yatırım Maliyeti, Güvenlik, İşletme Elastikiyeti ve Çevre Etkisi
göz önüne alınarak belirlenmiş olan kullanıcı tercihlerimizin kabul edilmiş yüzdesel
oranları aşağıda Çizelge 5.4’de yer almaktadır.
Çizelge 5.4 380 kV şalt tesisleri için kullanıcı tercihleri yüzdeleri
Kullanıcı Tercihleri Yatırım İşletme Çevre

Güvenlik
Yüzdesi Maliyeti Elastikiyeti Etkisi
380 kV Şalt Tesisi 35 50 10 5
154 kV luk şalt merkezlerinde 154 kV sistem için Sistem Tasarım Esasları
çerçevesinde Yatırım Maliyeti, Güvenlik, İşletme Elastikiyeti ve Çevre Etkisi göz
önüne alınarak belirlenmiş olan kullanıcı tercihlerimizin kabul edilmiş yüzdesel oranları
aşağıda Çizelge 5.5’de yer almaktadır.
90
Çizelge 5.5 154 kV şalt tesisleri için kullanıcı tercihleri yüzdeleri
Kullanıcı Tercihleri Yatırım İşletme Çevre

Güvenlik
Yüzdesi Maliyeti Elastikiyeti Etkisi
 Son aşamada ise kullanıcı tercihleri ile ağırlıklandırılan bara, kesici ve ayırıcı
karşılaştırmalarına ait puanlar toplanarak tasarım alternatiflerinin değerlendirilmesinde
dikkate alınacak skorlar, Çizelge 5.6’da örnek olarak gösterilen tabloya işlenir [18].
Çizelge 5.6 Her bir alternatif duruma ait skorun yazılacağı tablo
Alternatif Durum 380 kV Bara 154 kV Bara Kesici Ayırıcı Toplam Skor
5.3. Çok Kriterli Analiz Tekniği (ÇKAT) Örneği
5.3.1. İletim şalt tesisinin tanımı
380/154 kV gerilim seviyelerinin bulunduğu, 380 kV’ da 4 hat fideri, 2 ototrafo bank
fideri, olmak üzere toplam 6 fider ve 154 kV’ da ise 6 hat fideri, 2 ototrafo bank fideri, 2 güç
trafosu fideri olmak üzere toplam 10 fider irtibatının olacağı, arazi temin etme problemi
bulunmayan ve ileride genişleme ihtimali olan bir şalt tesisi tasarlanacaktır.
Simetrik üç faz kısa devre termik akımının 380 kV şalt tesisi cihazları için 50 kA, 154
kV şalt tesisi cihazları için 31,5 kA dir.
Tesisin her iki gerilim seviyesinde de beklenmedik her hangi iki arıza olması
durumunda enerji sürekliliğinin sağlanması istenmektedir.
5.3.2. Analiz
 Birinci Aşama: Yukarıda madde 5,1 de belirtilen tasarım esasları ve gerilim filtresi
olarak 380 kV bir şalt tesisinde tek bara, ana + transfer bara ve parçalı tek bara
düzeninin uygulanmayacağı ve ileride genişleme imkânı istenmesi nedeniyle montaj
filtresi olarak kare baranın uygulanamayacağı göz önüne alınarak; 380 kV şalt bara
düzeni bir buçuk kesicili veya çift bara+transfer bara olarak projelendirilecektir.
91
Yukarıda madde 5,1 de belirtilen tasarım esasları ve güvenirlik filtresi olarak

380 kV sistemle birlikte tesis edilen 154 kV bir şalt tesisinde tek bara, ana + transfer
bara ve parçalı tek bara düzeninin uygulanmayacağı ve ileride genişleme imkânı
istenmesi nedeniyle montaj filtresi olarak kare baranın uygulanamayacağı göz önüne
alınarak; 154 kV şalt bara düzeni çift bara veya çift bara+transfer bara olarak
projelendirilecektir.
Her iki gerilim seviyesine ait şalt tesisinde de çevre filtresi olarak az yağlı ve
yağlı kesicilerin kullanılmayacaktır. Tek döner izolatörlü ayırıcı ve topuzlu ayırıcı
ülkemiz elektromekanik sanayisinde üretimi yapılmadığı için kullanılmayacaktır.
 İkinci Aşama: Birinci aşamada uygulanan filtreler neticesinde belirlenen bara

düzenlerinin karşılaştırılmasında göz önüne alınacak karşılaştırma puanları Çizelge
5.7’de gösterilmektedir.
Çizelge 5.7 Filtre uygulandıktan sonra kalan bara düzenlerinin karşılaştırılması
Filtreler
380 kV Bara Düzenleri Yatırım İşletme Çevre
Güvenirlik
Çift Bara + Transfer
2 8 8 4
Bara
Bir Buçuk Kesicili 3 9 10 5
Filtreler
154 kV Bara Düzenleri Yatırım İşletme Çevre
Güvenirlik
Çift Bara 4 7 7 7
Çift Bara + Transfer
2 8 8 4
Bara
Yine birinci aşamada uygulanan filtreler neticesinde belirlenen primer

teçhizatın karşılaştırılmasında göz önüne alınacak karşılaştırma puanları Çizelge 5.8 ve
5.9’da yer almaktadır.
Çizelge 5.8 Filtre uygulandıktan sonra kalan kesici tiplerinin karşılaştırılması
Filtreler
Kesici
Yatırım Maliyeti Güvenirlik İşletme Elastikiyeti Çevre Etkisi
SF6 7 10 9 7
Havalı 8 8,5 7 10
92
Çizelge 5.9 Filtre uygulandıktan sonra kalan ayırıcı tiplerinin karşılaştırılması
Filtreler
Ayırıcı Yatırım İşletme Çevre
Güvenirlik
8 6 7 5
ayırıcılar
Yataya çalışan pantograf tip
6 4 6 8
ayırıcılar
Dikeye çalışan pantograf tip
5 3 5 10
ayırıcılar
 Üçüncü Aşama: 380 ve 154 kV şalt tesisi için geçerli olan kullanıcı tercihleri
Çizelge 5.10’da gösterilmiştir.
Çizelge 5.10 380 kV ve 154 kV şalt tesisleri için kullanıcı tercihleri yüzdeleri
Filtreler
Kullanıcı Tercihleri
Yatırım İşletme Çevre
Yüzdesi Güvenirlik
Kullanıcı tercihleri ile ağırlıklandırılan bara, kesici ve ayırıcı karşılaştırmalarına ait

puanlar aşağıda yer alan çizelgelerde belirtilmiştir.
Çizelge 5.11 Ağırlıklandırılmış 380 kV gerilim seviyesindeki bara düzenlerine ait

puanlar
Filtreler
380 kV Bara Toplam
Düzenleri Güvenirlik Puan
Çift Bara +
2*0.35 8*0.50 8*0.10 4*0.05 5,70
Transfer Bara
Bir Buçuk Kesicili 3*0.35 9*0.50 10*0.15 5*0.05 7,30
93

puanlar
Filtreler
154 kV Bara Toplam
Çift Bara 4*0.40 7*0.35 7*0.15 7*0.10 5,80
Çift Bara + 2*0.40 8*0.35 8*0.15 4*0.10
5,20
Transfer Bara
Çizelge 5.13 Ağırlıklandırılmış 380 kV kesici tiplerine ait puanlar
Filtreler
380 kV Toplam
Kesici Güvenirlik Puan
SF6 7*0,35 10*0.50 9*0,10 7*0.05 8,70
Havalı 8*0.35 8.5*0.50 7*0.10 10*0.05 8,25
Filtreler
154 kV Toplam
SF6 7*0.40 10*0.35 9*0.15 7*0.10 8,35
Havalı 8*0.40 8.5*0.35 7*0.15 10*0.10 8,23
Çizelge 5.15 Ağırlıklandırılmış 380 kV ayırıcı tiplerine ait puanlar
Filtreler
Toplam
380 kV Ayırıcı Yatırım İşletme Çevre
Güvenirlik Puan
6,75
ayırıcılar 8*0,35 6*0.50 7*0,10 5*0.05
Yataya çalışan
pantograf tip 5,10
ayırıcılar 6*0.35 4*0.50 6*0.10 8*0.05
Dikeye çalışan
pantograf tip 4,25
ayırıcılar 5*0.35 3*0.50 5*0.10 10*0.05
94
Filtreler
Toplam
Güvenirlik Puan
6,85
ayırıcılar 8*0,40 6*0.35 7*0,15 5*0.10
Yataya çalışan
pantograf tip 5,50
ayırıcılar 6*0.40 4*0.35 6*0.15 8*0.10
Dikeye çalışan
pantograf tip 4,80
ayırıcılar 5*0.40 3*0.35 5*0.15 10*0.10
Çizelge 5.17 Kesici ve ayrıcı tiplerine ait ortalama puanlar
Teçhizat Ortalama Toplam Puan
SF6 8,53
Kesici
Havalı 8,24
Çift döner izolatörlü ayırıcılar 6,80
Ayırıcı Yataya çalışan pantograf tip ayırıcılar 5,30
Dikeye çalışan pantograf tip ayırıcılar 4,53
 Son Aşama: Son aşamada ise kullanıcı tercihleri ile ağırlıklandırılan bara, kesici ve
ayırıcı karşılaştırmalarına ait puanlar toplanarak, tasarım alternatiflerinin
değerlendirilmesinde dikkate alınacak skorlar elde edilir. Alternatif durumlara ait
skorlar tablosu Çizelge 5.18’de gösterilmektedir.
95
Çizelge 5.18 Alternatif durumlara ait skorlar
Alternatif Toplam
380 kV Bara 154 kV Bara Kesici Ayırıcı
Durum Skor
Çift döner
Çift Bara +
1. Durum Çift Bara SF6 izolatörlü 26,83
Transfer Bara
ayırıcılar
Çift döner
Bir Buçuk
2. Durum Çift Bara SF6 izolatörlü 28,43
Kesicili
ayırıcılar
Çift döner
Çift Bara + Çift Bara +
3. Durum SF6 izolatörlü 26,23
Transfer Bara Transfer Bara
ayırıcılar
Çift döner
Bir Buçuk Çift Bara +
4. Durum SF6 izolatörlü 27,83
Kesicili Transfer Bara
ayırıcılar
Çift döner
Çift Bara +
5. Durum Çift Bara Havalı izolatörlü 26,54
Transfer Bara
ayırıcılar
Çift döner
Bir Buçuk
6. Durum Çift Bara Havalı izolatörlü 28,14
Kesicili
ayırıcılar
Çift döner
7. Durum Havalı izolatörlü 25,94
ayırıcılar
Çift döner
8. Durum Havalı izolatörlü 27,54
ayırıcılar
Yataya çalışan
Çift Bara +
9. Durum Çift Bara SF6 pantograf tip 25,33
Transfer Bara
ayırıcılar
Yataya çalışan
Bir Buçuk
Kesicili
ayırıcılar
Yataya çalışan
11. Durum SF6 pantograf tip 24,73
ayırıcılar
Yataya çalışan
ayırıcılar
Yataya çalışan
Çift Bara +
13. Durum Çift Bara Havalı pantograf tip 25,04
Transfer Bara
ayırıcılar
Yataya çalışan
Bir Buçuk
Kesicili
ayırıcılar
Yataya çalışan
15. Durum Havalı pantograf tip 24,44
ayırıcılar
96
Yataya çalışan
ayırıcılar
Dikeye çalışan
Çift Bara +
Transfer Bara
ayırıcılar
Dikeye çalışan
Bir Buçuk
Kesicili
ayırıcılar
Dikeye çalışan
ayırıcılar
Dikeye çalışan
ayırıcılar
Dikeye çalışan
Çift Bara +
Transfer Bara
ayırıcılar
Dikeye çalışan
Bir Buçuk
Kesicili
ayırıcılar
Dikeye çalışan
ayırıcılar
Dikeye çalışan
ayırıcılar
Yukarıdaki toplamdan da görüleceği üzere, alternatifler durumlar içinde skorlarına göre

ilk üç sırada yer alanların;
 380 kV şalt düzeni bir buçuk kesicili,
 154 kV şalt düzeni çift bara veya çift bara + transfer baralı,
 Her iki gerilim seviyesindeki kesiciler öncelikle SF6 veya havalı,
 Her iki gerilim seviyesindeki ayırıcılar çift döner izolatörlü
olup en uygun skor 380 kV şalt düzeninin bir buçuk kesicili, 154 kV şalt düzeninin
ise çift baralı olarak seçilmesi öngörmektedir.
97
5.3.3. Karar verilen şalt tesisi
Yukarıda madde 5.3.1’de özellikleri tanımlanan şalt tesisi için çok kriterli analiz
yönetiminin uygulanması sonucunda karar verilen bara düzenlerine ait tek şemalar ve genel
yerleşim resmi Şekil 5.1, 5.2 ve 5.3’de gösterilmiştir. Ayrıca cihaz karakteristikleri, emniyet
mesafeleri, şalt sahası topraklaması gibi önemli konularda proje aşamasında gerekli olan sistem
bilgileri Çizelge 5.19’da belirtilmiştir.
Çizelge 5.19 Sistem Bilgileri [13]
1.Anma Değerleri
a) Normal işletme
380 154 33 10.5
gerilimi kV rms
b) Max. sistem gerilimi
420 170 36 12
kV rms
c) Anma frekansı Hz 50 50 50 50
Direkt veya Direkt veya
d) Sistem topraklaması Direkt Direkt
direnç üzerinden direnç üzerinden
e) Max. radio
interference level µV
2500 2500 - -
(RIV) (1.1 Sistem
geriliminde ve 1 MHz'de)
f) 3 Faz simetrik kısa
devre termik akımı kA
(Ith)
-Tüm primer teçhizat
50 31.5 25 25
baralar ve bağlantılar
-Kısa devre süresi (sn) 1 1 1 1
-Dinamik kısa devre
2.5x(Ith) 2.5x(Ith) 2.5x(Ith) 2.5x(Ith)
akımı
g) Tek faz-toprak kısa
35 25 15 15
devre akımı (kA)
2.İzolasyon Değerleri
(Güç Trafosu Hariç)
-Yıldırım darbe dayanım
gerilimi kV-tepe(faz- 1550 750 170 75
toprak)
620
(toprağa
-1dk. Güç frekansında
karşı)
dayanım gerilimi (yaşta) 325 70 28
760(açık
kV-rms
uçlar
arası)
-Açma-kapama darbe
dayanım gerilimi kV- 1175 - - -
tepe
98
3.İzolasyon Değerleri
(Güç Trafosu için)
-Yıldırım darbe dayanım
gerilimi kV-tepe(faz- 1425 650 170 95 (YG nötrü)
toprak)
-1dk. Güç frekansında
dayanım gerilimi (yaşta) 630 275 70 38 (YG nötrü)
kV-rms
4.Yardımcı Servis
Besleme Gerilimi :
-3faz-N AC sistem 380 V + % 10 - % 15, 50 Hz
-1faz-N AC sistem 220 V + % 10 - % 15, 50 Hz
- DC sistem 110 V (veya 220 V) + % 10 - % 15
Şekil 5.1 380 kV tarafa ait tek hat şeması

99
Şekil 5.2 154 kV tarafa ait tek hat şeması

100
Şekil 5.3 Genel yerleştirme resmi

101
5.4. Çok Kriterli Analiz Tekniği Kullanılarak Hisar Şalt Tesisinin İncelenmesi.
5.4.1. Hisar şalt tesisinin tanımı
380/154/33 kV gerilim seviyelerinin bulunduğu Hisar Trafo Merkezi, 380 ve 154 kV

her iki gerilim seviyesi için çift bara+transfer bara düzenli, 380 kV’da 4 hat fideri, 2 ototrafo
bank fideri olmak üzere toplam 6 fiderin ve 154 kV’da 7 hat fideri, 2 ototrafo bank fideri, 4 güç
trafosu fideri olmak üzere toplam 13 fiderin bulunduğu, arazi temin etme probleminin olduğu
bir bölgede tesis edilen ve ileride genişleme ihtimali olmayan bir tesisdir.
Simetrik üç faz kısa devre termik akımı 380 kV şalt tesisi cihazları için 50 kA, 154 kV
şalt tesisi cihazları için 31,5 kA olarak belirlenmiş olup 380 ve 154 kV her iki gerilim
seviyesindeki şaltta da SF6 gazlı kesici, fiderlerin bara tarafında pantograf ayrıcılar, fiderlerin
hat tarafında ise çift döner izolatörlü ayırıcılar kullanılmıştır.
Tesisin her iki gerilim seviyesinde de beklenmedik her hangi iki arıza olması
durumunda enerji sürekliliğinin sağlanması öncelikli tercihtir.
5.4.2. Analiz
 Birinci Aşama: Yukarıda madde 5.1 de belirtilen tasarım esasları ve 380 kV bir şalt
tesisinde tek bara, ana + transfer bara ve parçalı tek bara düzeninin uygulanmayacağı
hususundaki gerilim filtresi göz önüne alınarak; 380 kV şalt bara düzeninin kare bara,
bir buçuk kesicili veya çift bara+transfer bara olarak projelendirilmesi gerekmektedir.
Yukarıda madde 5.1 de belirtilen tasarım esasları ve 380 kV sistemle birlikte

tesis edilen 154 kV bir şalt tesisinde tek bara, ana + transfer bara ve parçalı tek bara
düzeninin uygulanmayacağına dair güvenirlik filtresi ve kare baranın uygulanamayacağı
hususundaki montaj filtresi göz önüne alınarak; 154 kV şalt bara düzeninin çift bara
veya çift bara+transfer bara olarak projelendirilmesi gerekmektedir.
Her iki gerilim seviyesine ait şalt tesisinde de çevre filtresi olarak az yağlı ve
yağlı kesicilerin kullanılmayacaktır. Tek döner izolatörlü ayırıcı ve topuzlu ayırıcı
ülkemiz elektromekanik sanayisinde üretimi yapılmadığı için kullanılmayacaktır. Hat
ve bara ayırıcıları ile ilgili olarak, montaj filtresi uygulandığında; bara ayırıcısı olarak
sadece dikeye çalışan pantograf tip ayırıcıların, hat ayırıcısı olarak yataya çalışan
pantograf tip ayırıcılar veya çift döner izolatörlü ayırıcıların kullanılması gerektiği
ortaya çıkmaktadır.
102
 İkinci Aşama: Birinci aşamada uygulanan filtreler neticesinde belirlenen ve

kullanıcı tercihleri ile ağırlıklandırılan bara, kesici ve ayırıcı karşılaştırmalarına ait
puanlar aşağıda yer alan çizelgelerde belirtilmiştir.

puanlar
Filtreler
380 kV Bara Toplam
Çift Bara +
2*0.35 8*0.50 8*0.10 4*0.05 5,70
Transfer Bara
Bir Buçuk Kesicili 3*0.35 9*0.50 10*0.15 5*0.05 7,30
Kare Bara 5*0.35 5*0.50 6*0.15 3*0.05 5,30

puanlar
Filtreler
154 kV Bara Toplam
Çift Bara 4*0.40 7*0.35 7*0.15 7*0.10 5,80
Çift Bara +
2*0.40 8*0.35 8*0.15 4*0.10 5,20
Transfer Bara
Filtreler
380 kV Toplam
SF6 7*0,35 10*0.50 9*0,10 7*0.05 8,70
Havalı 8*0.35 8.5*0.50 7*0.10 10*0.05 8,25
Filtreler
154 kV Toplam
SF6 7*0.40 10*0.35 9*0.15 7*0.10 8,35
Havalı 8*0.40 8.5*0.35 7*0.15 10*0.10 8,23
103
Filtreler
Toplam
Güvenirlik Puan
8*0,35 6*0.50 7*0,10 5*0.05 6,75
ayırıcılar
Yataya çalışan
pantograf tip 6*0.35 4*0.50 6*0.10 8*0.05 5,10
ayırıcılar
Filtreler
Toplam
Güvenirlik Puan
8*0,40 6*0.35 7*0,15 5*0.10 6,85
ayırıcılar
Yataya çalışan
pantograf tip 6*0.40 4*0.35 6*0.15 8*0.10 5,50
ayırıcılar
Çizelge 5.26 Kesici ve ayrıcı tiplerine ait ortalama puanlar
Teçhizat Ortalama Toplam Puan
SF6 8,53
Kesici
Havalı 8,24
Çift döner izolatörlü ayırıcılar 6,80
Ayırıcı
Yataya çalışan pantograf tip ayırıcılar 5,30
 Son Aşama: Son aşamada ise kullanıcı tercihleri ile ağırlıklandırılan bara, kesici ve
ayırıcı karşılaştırmalarına ait puanlar toplanarak, tasarım alternatiflerinin
değerlendirilmesinde dikkate alınacak skorlar elde edilir. Alternatif durumlara ait
skorlar tablosu Çizelge 5.27’de gösterilmektedir.
104
Çizelge 5.27 Alternatif durumlara ait skorlar
Alternatif Toplam
380 kV Bara 154 kV Bara Kesici Ayırıcı
Durum Skor
Çift Bara + Çift döner izolatörlü

1. Durum Çift Bara SF6 26,83
Transfer Bara ayırıcılar
Bir Buçuk Çift döner izolatörlü
2. Durum Çift Bara SF6 28,43
Kesicili ayırıcılar
3. Durum Kare Bara Çift Bara SF6 26,43
ayırıcılar
Çift Bara + Çift Bara + Çift döner izolatörlü
4. Durum SF6 26,23
Transfer Bara Transfer Bara ayırıcılar
Bir Buçuk Çift Bara + Çift döner izolatörlü
5. Durum SF6 27,83
Kesicili Transfer Bara ayırıcılar
6. Durum Kare Bara SF6 25,83
7. Durum Çift Bara Havalı 26,54
Bir Buçuk Çift döner izolatörlü
8. Durum Çift Bara Havalı 28,14
Kesicili ayırıcılar
9. Durum Kare Bara Çift Bara Havalı 26,14
ayırıcılar
Çift Bara + Çift Bara + Çift döner izolatörlü
10. Durum Havalı 25,94
Transfer Bara Transfer Bara ayırıcılar
Bir Buçuk Çift Bara + Çift döner izolatörlü
11. Durum Havalı 27,54
Kesicili Transfer Bara ayırıcılar
12. Durum Kare Bara Havalı 25,54
Yataya çalışan
Çift Bara +
Transfer Bara
ayırıcılar
Yataya çalışan
Bir Buçuk
Kesicili
ayırıcılar
Yataya çalışan
15. Durum Kare Bara Çift Bara SF6 pantograf tip 24,93
ayırıcılar
Yataya çalışan
ayırıcılar
Yataya çalışan
ayırıcılar
Yataya çalışan
Çift Bara +
18. Durum Kare Bara SF6 pantograf tip 24,33
Transfer Bara
ayırıcılar
105
Yataya çalışan
Çift Bara +
Transfer Bara
ayırıcılar
Yataya çalışan
Bir Buçuk
Kesicili
ayırıcılar
Yataya çalışan
21. Durum Kare Bara Çift Bara Havalı pantograf tip 24,64
ayırıcılar
Yataya çalışan
ayırıcılar
Yataya çalışan
ayırıcılar
Yataya çalışan
Çift Bara +
24. Durum Kare Bara Havalı pantograf tip 24,04
Transfer Bara
ayırıcılar
Yukarıdaki değerlendirme tablosundan görüleceği üzere, en yüksek skora sahip

2.alternatif durum Hisar Trafo Merkezi 380 kV şalt düzeninin bir buçuk kesicili, 154 kV şalt
düzeninin ise çift baralı olması, her iki şalttaki kesici tiplerinin SF6 gazlı kesici ve ayırıcı
tiplerinin ise çift döner izolatörlü olması sonucu uygun çözüm olarak ortaya koymaktadır.
Fiili durumda ise merkezin 380 kV ve 154 kV bara düzenlerinin çift bara + transfer bara
olduğu, her iki gerilim seviyesine ait şaltta da SF6 gazlı kesici kullanıldığı ve bara taraflarında
pantograf, hat taraflarında ise çift döner izolatörlü ayırıcı kullanıldığı göz önüne alındığında, bu
uygulamaya ait skor yukarıdaki tabloda yer alan 4 ve 16 nolu alternatiflerin aritmetik
ortalamasından 25,48 olarak belirlenebilecektir.
En yüksek skora ( 28,48 ) sahip 2 nolu alternatife göre şalt tasarımın optimizasyonunda:
( 28,43 – 25,48 = 2,95; 2,95 / 25,48 = %10’luk ) %10’luk bir yanılgı olduğu ortaya çıkmaktadır.
Ancak Türkiye’nin sosyal ve ekonomik kalkınmadaki dengesizlikleri, elektrik iletim

sisteminin planlamasında önceden öngörülemeyen bazı ani gelişmelere neden olmakta ve 4–5
yıllık şalt tesislerine dahi, nihai tasarımına ilaveten, bazı eklemeler yapılmak zorunda
kalınmaktadır. Sistemin genel planlamasındaki bu olumsuz etki nedeniyle, Hisar 380 kV şalt
bara düzeninin ileride genişlemesi daha maliyetli olan ve daha fazla ilave yer gerektiren bir
buçuk kesicili düzen yerine fiiliyatta uygulandığı gibi ileride genişlemesi daha düşük maliyetli
ve daha az ilave yer gerektiren çift bara + transfer bara halinde yapılması tercih edilmiştir.
106
Ülkemizin sanayi altyapısının henüz tamamlanmamış olması, siyasi nedenlere bağlı

göçler, nüfus artışı ve özellikle bu hususları gözeterek yapılması gereken kısa, orta ve uzun
vadeli master plan çalışmalarının eksikliği maalesef elektrik iletim sistemimizdeki şaltların en
uygun seviyede projelendirilmesine engel bir durum oluşturmaktadır.
Elektrik iletim sistemindeki işletme faaliyetlerinin daha etkin ve verimli bir hale
getirilmesi ileriye ait teknolojik, sosyal, ekonomik ve siyasal gelişmeleri önceden tahmin ederek
yapılacak master planlarla mümkündür.
107
6. SONUÇ VE ÖNERİLER
Ulusal Elektrik Sistemimizdeki mevcut şalt tesisleri üzerinde yapılan araştırmada;

tesislerin tasarımında her hangi bir analiz çalışması yapılmadığı, 380 kV gerilim seviyesindeki
şaltlarda çift bara + transfer bara, 154 kV gerilim seviyesindeki şaltlarda ise ana bara + transfer
bara veya çift bara düzenlerinin standart bir şekilde uyguladığı tespit edilmiştir.
İşletilmesi ülke ekonomisine etkisi açısından büyük önem taşıyan, pahalı yatırımlar ve
uzun termin süreleri gerektiren iletim şalt tesislerinin projelendirilmesiyle ilgili bu tez
çalışmasında; sistem tasarım esasları ile tesislerim yatırım maliyetini, güvenliğini, işletme
elastikiyetini ve çevre etkisini göz önüne alarak belirlenen tercihler çerçevesinde Çok Kriterli
Analiz Tekniği ( ÇKAT ) kullanılması önerilmiştir.
Bu çalışmada belirtilen sistem tasarım esasları ve tercihler doğrultusunda yapılan ÇKA

tekniği ile ülkemizdeki elektrik iletim sisteminde standart bir şekilde çift bara + transfer bara
düzeninde tesis edilmekte olan 380/154 kV şalt tesisleri için örnek bir analiz ve proje çalışması
yapılarak, Hisar TM’de her iki gerilim seviyesindeki şalt için uygulanan çift bara + transfer bara
düzeni yerine 380 kV şalt için bir buçuk kesicili ve 154 kV şalt için ise çift baralı düzenin
uygun bir tasarım olacağı ortaya konulmuştur.
En doğru şalt tipi veya tasarımı uygulamasının hangisi olduğu yönündeki bir soruya tek
ve her zaman geçerli olan bir cevap verilmesinin mümkün değildir. Tasarım esaslarına ve
tercihlere bağlı olarak sorunun cevabı değişebilir. İletim şalt tesislerinin projelendirilmesi
gerçekleştirilirken, belli bazı tip şaltların uygulanmasına peşinen karar vermek yerine, iletim
sistemi tasarım esaslarına ve sistem işletmecisinin tercihlerine göre bir analiz yapıldıktan sonra
karar verilmesi uygun olacaktır. En düşük yatırım maliyetiyle, güvenliği en üst seviyede,
işletme elastikiyeti yüksek ve çevre etkisi düşük bir şalt tesisinin yapılabilmesi için gelişen
sistem koşullarının ihtiyacına cevap verecek şekilde Sistem Tasarım Esaslarının güncellenmesi
ve her bir tesis için ÇKAT yapılması uygun olacaktır.
Türkiye elektrik iletim sistemindeki işletme faaliyetlerinin daha etkin ve verimli bir hale
getirilmesi geleceğe ilişkin teknolojik, sosyal ve siyasal gelişmeleri tahmin ederek yapılacak
master planlar ışığında projelendirilecek tesislerle mümkündür. İletim şalt tesislerinin
projelendirilmesinde bu çalışmada tavsiye edilen ÇKAT yönteminin sağlıklı sonuç verebilmesi
için sistemin genel planlaması hakkında her hangi bir şekilde tereddüde düşülerek sistem
tasarım esasları ve öncelikli tercihlerden taviz verilmemesi gerekir. Projelerin ilk nihai halinin
108
daha sonra değiştirilmemesi amacıyla master plan çalışmalarına öncelik ve ayrıcalık verilmesi
büyük önem arz etmektedir.
109
KAYNAKLAR DİZİNİ
[1] Yüksek gerilim şalt merkezlerinin tasarımı, EMO Dergisi 223, 333-336.
[2] Saraç, H., Güç transformatörleri, 1987, TEİAŞ Soma Elektrik Teknolojileri Geliştirme ve
Eğitim Tesisleri İşletme Müdürlüğü
[3] Saraç, H., Namlı, H. ve Erdem, İ., 2005, Yüksek gerilim şalt teçhizatları, TEİAŞ Soma
Elektrik Teknolojileri Geliştirme ve Eğitim Tesisleri İşletme Müdürlüğü.
[4] Trafo merkezlerinde kullanılan yüksek gerilim teçhizatı, TEK Eğitim Notları.
[5] Özüm, M.B., 1999, 154/34,5 kV trafo merkezlerinin bilgisayar ile tasarımı, Yüksek Lisans
Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
[6] Ayaşlı, H.H., 2007, Trafo merkezlerinde otomasyon, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
[7] Elalmış, A., Akım ve gerilim ölçü transformatörleri, Emek Elektrik Endüstrisi A.Ş..
[8] Ertem, S., Ölçü transformatörleri, TEİAŞ Soma Elektrik Teknolojileri Geliştirme ve Eğitim
Tesisleri İşletme Müdürlüğü.
[9] Kınış, A. ve Ay, H.H., Yüksek gerilim enerji nakil hatları ve trafo merkezleri şalt teçhizatı
kurs notu, TEAŞ Eğitim Dairesi Başkanlığı.
[10] Bara sisteminin seçimi, TEK Eğitim Notları.
[11] Dietzman, W.B. and Bolin, P.C., 2006, Standard handbook for electrical engineers,
McGraw-Hill, Section 17.
[12] 2001, Design guide for rural substations, United States Deparment of Agriculture, RUS
Bulletin 1724E-300, 55-431.
[13] 2001, 10th edition ABB switchgear manual, ABB.
[14] Bio, M. J., 2003, The electric power engineering handbook, CRC Press, Chapter 3.
[15] Lusby, J.R., 1993, Fundamental concepts in substation design, İEEE.
[16] Turan, M.S., 2005, Gaz izoleli sistemlerin teknik ve ekonomik açıdan incelenmesi, Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
[17] 2004, Elektrik iletim sistemi arz güvenilirliği ve kalitesi yönetmeliği, Resmi Gazete,
25639.
[18] Atanackovic, D., McGillis, D.T. and Galiana, F.D., 1998, The application of multi-criteria
analysis to substation design, IEEE Transaction on Power Systems, Vol. 13, No. 3, 1172-
1178.

Ulusal Şalt Sahaları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ulusal Şalt Sahaları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

ULUSAL ELEKTRİK İLETİM SİSTEMİNDEKİ

ULUSAL ELEKTRİK İLETİM SİSTEMİNDEKİ

Hüseyin Bilgehan TEKŞUT

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Serdar TUNABOYLU

KABUL VE ONAY SAYFASI

Hüseyin Bilgehan TEKŞUT’un YÜKSEK LİSANS tezi olarak hazırladığı ULUSAL

Üye : Yrd. Doç. Dr. Serdar TUNABOYLU

Üye : Yrd. Doç. Dr. Celal YAŞAR

Üye : Yrd. Doç. Dr. Bünyamin TAMYÜREK

Fen Bilimleri Enstitüsün Yönetim Kurulu'nun ....../...../2009 gün ve ............. sayılı

Prof. Dr. Atalay KÜÇÜKBURSA

ULUSAL ELEKTRİK İLETİM SİSTEMİNDEKİ

Hüseyin Bilgehan TEKŞUT

Bu çalışmada, ulusal elektrik iletim sistemindeki kullanılan mevcut şaltlar incelerek

EXAMINATION OF THE EXISTING SWITCHGEAR IN THE NATIONAL

Hüseyin Bilgehan TEKŞUT

Keywords : Switchgear, Investment Cost, Reliability, Flexibility, Environmental Effect, Multi-

ÇİZELGELER DİZİNİ…………………………………………………………………….. xiii

5.1. Önerilen Şalt Tesisi Tasarım Esasları……................................................................ 86

KAYNAKLAR DİZİNİ…………………………………………………………………… 109

2.1 Tek primer çift sekonder çıkışlı üç sargılı transformatör.…………..………….. 5

ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam)

3.18 Üç baralı ve by-pass baralı, diyagonal yerleşim, single-row yerleşim…………. 45

ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam)

5.2 154 kV tarafa ait tek hat şeması.…………………………………....................... 99

2.1. Korunacak cihaz ile parafudr arası mesafe değerleri.…………………………. 17

ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam)

5.24. Ağırlıklandırılmış 380 kV ayırıcı tiplerine ait puanlar.……………………….. 103

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ

TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi

Dünya politikalarını belirleyen temel konulardan birisi enerjidir. Ülkelerin gelişmişlik

 Sistem güvenliğinin sağlanması,

 Yatırım sermayesinin optimize edilmesi ( Sabit ve işletme sermayesi ),

 İşletme esnekliği olması,

 Bakım kolaylıkları bulunması,

 Gelecekte büyüme ve genişleme imkânı içermesi,

 Yer gereksinimlerinin karşılanması,

 Çevresel koşullara uyumluluk.

2.2. Şalt Tesisinin Bileşenleri

Transformatörler, farklı gerilim seviyelerinde çalışmakta olan güç sistemlerinin, farklı

Güç transformatörü: Güç transformatörlerinin amacı, belirli bir gerilimdeki elektrik

1) Tek primer çift sekonder çıkışlı, üç sargılı transformatörler (Şekil 2.1)

2) Tersiyer sargısı olan üç sargılı transformatörler (Şekil 2.2)

Şekil 2.2 Tersiyer sargısı olan üç sargılı transformatör [2,3]

Oto transformatör: Primer ve sekonder gerilimler arasında belirli oranlar varsa,

PN = İki sargılı trafo gücü,

N = Gerilim değiştirme oranı,

POTO = Ototrafo gücüdür [4].

 İşletim ve bakım için ulaşılabilirlik,

 Yangına karşı koruma,

 Platform temellerinin inşa yapısı,

 Güç trafosunun değiştirilebilmesini kolaylaştıracak tedbirler,

 Taşıma için yolların durumu: Transformatörün nakledileceği yol güzergâhı ve nakil

1) Nakil işlemi yapılırken trafonun yağı boşaltılmakta, bu sırada rutubete karşı

2) Yağ genleşme tankı, soğutma fanları ve radyatörleri ve yüksek gerilim buşingleri

 Soğutma işlemi: Güç trafolarından daha büyük güçler çekilebilmesi amacıyla

1) Tabii soğutmalı ( self – cooling )

2) Cebri hava soğutmalı ( Forced air cooling )

Cebri hava soğutmalı trafolarda yağ sirkülasyon pompaları da ilave edilerek

2.2.2. Kesiciler (Circuit Breakers)

 Nominal (anma) işletme gerilimi,

 Maksimum sürekli işletme gerilimi,

Direk topraklı sistemlerde, Ur=(Max. f-f işletme gerilimi/3)1.41.05