KORIMOV S.Q., HOBiBULLAYEV S.8.

inn*rivrzane r.i.

NFORMA II(A
Ali maktebler iiqiin derslik

Azerbaycan Respublikasr 'Iahsil Nazirliyi torefinden tesdiq

edilmiqdir

\)

.s)

Yeniden iglenmig

ikirci

negr

,z
BAKI

2011

stl'.1 n lvlr
lTI:'r!
l)6\-l i-r I r\'^:rDC

rlTtBX\r'll

Ray veranlar: MEA Kibernetika institutunun direktoru, MEA akademiki,

texnika elmlari dokloru, prol'essor T.A. Oliyev,
BDU "informasiya texnologiyalarr ve proqramlagdr rma"
kafedrasrnrn mi.idiri, texnika elmleri doktoru, professor
O.O.Oliyev

Karimov S.Q., Hatribullayev S.B., ibrahimzada T.i.

informatika. Darslik. S.Q.Korimovun redaktorlulu ila. - Bakr,

201

l.

- 434s.

Taqdim olunan derslik 2002-ci ilda milalliflarin negr etdiklari "informatika" ciarsliyinin takimillagdiriimig va geniglendirilmig variantrdrr. Baxtlan darslik informatika fenninin miiasir problemlerinin hamtsrnt ahata edir.
Burada informatikanrn asas anlayrglan, miiasir komp0ter texnikasrnrn asaslarr. lardi kompirterlar, alqoritmlagdirma va proqramlagdrrmantn asaslarr,
kompiiterin proqram taminatr, o ciimledan, sjstem ve tetbiqi proqram
tcminatr, miiasir fardi kompiiterler iigiin genrq tetbiq olunan metn, cadvel,
qrafik vs riyazi proqram paketlari, r.erilanler bazalart ya onlarla iglamak
iigiin proqram paketlari, intbrmasiya tahliikasizliyi, kompiiter gabekalari, o
cilmladcn, internet gebakasi gerh olunur- Darsliyin materiahnrn asan
manirnsaniLnasi iigiin mdvzular kifayat sayda illiistrasiyalarla ve misallarla
miigayiat olunur.

Kitab ali nektrblar iigiin derslik kimi nazarda tutulub. Kitabdan

magistrantlar, aspirantlar, miiallimlar va miiasir kompiiter texnologiyasrnr
oyranmak israyanler de istifada eda bilarler.

lsBN 978-9952-440-29-7

Kcrimov S.Q.,

Habibullayev S.B.,
ibrahimzada T.i.,
201

malumat...............

..-................ ........-...279
l l.t.Umumi
...........-.... . . ..... 282
ve
komponentlari.........
onun
I L2. MATLAB sistemi
11.2.1 MATLAB sisteminin amaliyyat miihiti.............................. .... 281
ll.2.2.MATLAB sisteminda proqramlagdrrma...................................292
I L2.3. MA'ILAB sisteminin operatorlart......... ....-..............................299
L 2.3.l. Operatorlann yerina yetirilmc ardrcrlh$nrn idara edilmasi... 302
1.2.5. Satir ifadalarin hesablanmasl.-...............-. ........................ .......... 307
1.2.6. informasiyanrn daxil edilmasi .........................--.......................307
1.2.7. M-fayhmn emaltntn sameraliyinin arttnlmast....... . .. . .... ... 308
I l.2.8.NIATLAB sisteminin bazi lun ksiyalan........... ....-...... ....., ...... 310
12.

iNToRMASIYA SiSTEMLORi VA VTNiTAULAR BAZALARI

................-....315
i2.l.Umumimelumat......-........
.............3i8
12.2. infonnasiya sisteminin arxitekturast
..... ... 32l,
12.3. Verilanlar bazastnrn layihalandirilmasi
.. . ......... .....-..3?-4
12.4. Verilanlarin modellar-i......-..........
. ..... . .... . . 32'l
12.4.1. Verilanlarin modeii nadir?.......
. .......'... ..... . ...-. ...... 325
12.4.2. -Verilenlerin relyasiya modeii..
l2.4.3. Nisbotlerin normallagdtrtlmasr....-.......... .. .... . -..... ..... ... . 329
..

12.5. Verilanlor baz-astntn idara oiunmasr..,................ . .... ....... ........ -133

I2.5.1. Verilanlar bazasrnrn idaroetma st:temi.................. ...-................. 313
. ..............-... 337
12.5.2. VBiS-in linqvistik va proqram

trminatr

11.5.2.i. Linqvisttk vasitalar.............

12.5.2.2. Proqram vasitolari .....

administratoru
VBiS-IEr...

12.5.3. Verilaniar bazastntr,

12.6. FaLdi kompi.rterlal iigiin

.. . .... .. .... 337

.. . .. .. 341
.-........341

..........313

r3.!,ERi LANLORiN OI'ERATiV ANALiZiNO YONOLMiS

SiSTEMLOR
. ... .. . .. .......348
13.1. Verilenlar anbarr konsepsiyasr
istifada
edilan
modeller.-.. 352
13.2. Verilenler anbartnrn quruhnasr iigi.in
qurulmast. 357
sistemlerinin
13.3. Verilanlar anbart asasrnda informasiya
..
......... .... 358
yi.iklanmasi
13.4- Verilanlerin anbara

13.5.Metaverilanlar........-................ ....-...............359

13.6. Verilanlar anbarrnda verilsnlarin analitik emaIt.. ........-.. ..

I4.iNFORMASiYANIN TOHLT.iKASiZLiYi
14.1.
14.2.
14.3.
14.4.
14.5.

Lhumi

melumat..

....

. .. .. 362

.. .. .366

informasiya miihafizasinin metodlan va vasitalari ..... .. .. .. . . 368

informasiya mijhafizasinin aparat-proqram metodlarr.. .... ..... .. 369
intormasiya miihafizasi iigirn proqram sistemlori. . .. .. .. .. ........376
Venlanlcr bazasrnrn miihafiza vasitalari .................... .. . . ........377

15. KOIVIPUI ER SOBAKOLORi

.... . ........-.... . . ... 381

l5.l.Umumi malumat.................
. .... ....-.- ...... .. 384
gabakalan
.........
..............
-.........
15.2. Lokal kompiiter
vasitalari.
.. .. ... ....... . . 384
aparat
15.2.1. Lokal kompiiter ;sobekalarinrn
tsqkili. 386
vo
funksional
15.2.2. Lokal kompiiLter gabekalarinin strukturu
. ....... 387
.
...
....
15.2.3. Lokal kompiiter gabakalarintn idarc olunmasr'..
15.2.4. Verilenlarin dtiiriilme iisullarr . ... .. .. . ............... .. .....-........ . . . 388

. .. . ..389
15.3. Qlobal
15.4. "Kliyent - server" texnologiyast.................-........ .. ... .............. .. .. 390

gabaka1ar..............

16.

INTERN'ET $OBOKASi

malumat..........,............
..........

............. ........392
16.1. Umumi
...,...................... 395
16.2. iNTERNET-e qogulma
16.2.1. iNTERNET-a qogulma ndvlcri ..................-.... .. . .............-.-.... 395
........ 396
16.2.2. Seans
16.2.2.1.'Ielefon xatti ile kommutasiyah daxil olma (Dial-Up) .. ...-.. 396 1.
..-..396
16.2.2.2. Peyk vasitasila asinxron

qogu1mast...................

\
qogulma........
..........................397
iNTERNET.......
..... ... .. ..............397
16.2.3. Daimi qogulma ....................
...... ... ..............398
16.3. Tclekommunikasiya vasitalari.
............... ........ 402
16.4. INTERNET xidrfietlari..,.........
t6.2.2.1.

"Mobil"

16.5. INTERNET-da informasiya axtanfl................ ........

... ........... 409

16.5.I. iNT ERNET-da informasiya axtangtnrn xiisusiyyatlari .... ....409

16.5.2. INTERNft-da inlormasiya-axtang sisteminin iimumi
-.... .........41I
funksional struktunr...... .................
16.5.3

INTERNET-in informasiya' fazasrnda axtaniln taikili ..... .. ....413

I6.5.4. INTERNET-de informasiya axtans sistemIari. ....................... . 414

16.6. Web-sanadlara baxtg proqramIart................... . ... . .. . ..... ..........421

.. .. .. .. .. ...... .. .423
Explorer
. .. . 424
qaydast.......,.......

16.?. Microsoft Internct

16.8. Web-sanadlorls iglamak
aDaBiyyAr........ .... ..:.. .. ...

ixrisARL^R.

...

..426
..... .........................428

ciRi$
Miiasir dOvrdo ehni-texnikr taraqqinin asas istiqametlarinden biri
istehsalat ve qeyri-istehsalat sahelerinin kompiiterlagdirilmasi vc cemiy-

yatin informasiyalaqdrnlmasrdrr. Kompiiter artrq bizim hayatrmrza daxil

olmugdur. indi miiassiselann, teqkilatlann, bankrn va s. faaliyyotini kompttersiz tase!,vtir etmak olmaz. Kompiiterden muxtelif maqsadlar tigiin
istifada olunur: qoyulan moseleni (iyazi, mtihandis ve s.) hall etmak;
texnoloji ve te$kilati proseslen idare etmok; mtirekkeb situasiyalarda
qerar qabul etmek iigiin maslohet almaq; yerli ve i.imumdiinya informasiya bazalanna miiragiat edib, lazrmi informasiyanr elda etrnak; oyun
oynamaq; miioyyon fenlori vo ya sistemlsri <iyronmak vo s.
Kompiiterlardan istifada etmakla bu ve ya digar mesalani hall etmak
iigtin komf,iiterin imkanlarrnt, onunla iqlemo qaydalannr va hsmginin
mesolalarin hell iisullannr yaxgr bilmak lazrmdtr. BiittiLn bu problemlari
"informatika" adlanan rnijLasir elm sahesi ahata edir. indi har bir savadh
gaxsdan informatikanm asas miiddaalannr bilmak, onun faaliyyet
sahasine aid olan masalalari kompiiterde hell etmek bacan$ tolob olunur.
Ela bu maqsodla on ildon goxdur ki, "informatika" fonni ham ona, hem
da ali mekteblorda tadris olunur.
Toqdim olunan dorstik ali texniki maktcblar Ugiin "informatika"
fonninin Tohsil Nazirliyinin tosdiq etdiyi proqramrna uyfun hazirlanmrgdrr.

Kitabrn materiahnr haztrlayarken miielliflar esas diqqoti ona

ki, kompiiter texnologiyasmm samereli tetbiqi iigiin miiasir

ycinaldibler

proqram mohsullannrn nezari asaslanmn, mtiqayisoli xarakteristikalarrnrn va totbiqi mosalelarin hallinde istifade olunmasr iisullannrn iiyranilmssi vacibdir. Bu mcqsadla cwalca informatikanrn ve kompiiter texnologiyalannrn asas anlayrglanna. komptiterin arxitekturastna, hesab vo msntiq asaslarma, alqoritmlaqdirmonin va proqramlaqdtrmantn esaslanna
baxrlrr, sonra ise sistem va tatbiqi proqram teminatt, o cimladan,
Windou,s amaliyyat sistemi. motn, cedvel va qrafik redaktorlan, elmitexniki mosalelarin helli tigiin proqram paketlori. kompilter gobakalari va
intemet qabekasi gerh olunur. Bu zaman miiallifler baxtlan proqrant
va-sitolarinin tam lafsilatla gorh edilmasina gahqmlrlar, gunki iimumi
darslik Eargivssinde bu milmkiin deyil. Lakin, baxtlan texnologiyalann
asas mcrhalalcrinin samaroli yerina yetirilmesi tisullarr kifayct hecmda
garh olunur. Proqramlaqdrrmanrtt esas prinsiplarina haztrda dtinya miqyasrnda geniq tatbiq olunan Turbo Pascal dilindo barrlrr.
Derstiyin binnci nogrindan (2002-ci il) keqan vaxt arzindc
informatika sahasinde xeyli yeniliklar vc tai<rnillegmaler ba; vennigdir.
lr{iiallifler biitiin bunlan nazarc almtg vc kitabda lazrmi diizaliqlsr vc
'7

va
alavclar eclilmigdir' Belc ki, kitabrn biiriin fasillari yenidan iqlenmig
analizina
verilanlcrin
darsliys infonnasiya tehiukesiztiyini,
-intcllektual
daxil
yonclmig sistemlari va lnternet gsbekesini ehata eden iig yeni fssil
edilrligdir.
Kitab 16 fasildan ibaretdir'
informai fcsilda informatika haqqrnda iimumi malumat verilir'
avtomatonlann
va
proses'larine
tikantn esas anlayrglanna' informasiya

baxrlr.
Burada
II fasilda kompiiter texnikasrntn esaslan garh edilir' kompiikompiiter texnikasrnrn yaranma tarixi ve inkigaf morhalalari'
va kompiiterdo
terlarin tasnifatr. arxitekturast, asas xarakteristikalan
informasiyantn tesviri haqqrnda malumat verilir'
ferdi
III flsilda hazirda biihin sahalerde geni$ tatbiq olunan
to-pti,".in iimumi quruluguna, xarakteristikalanna' asas va rarici

Iagdrnlmasrna

quIularrna baxrltr.
lV lesilde mas:lalarin kompiiterdo hell metodikasr ve alqoritmleg:saslan ;arh edilir.
dirmanin
-V tosit proqiamlag,larrnanrn asaslartna hesr olunmuqdur' Burada
proqramlagdrrmanrn mahiyyati, proqramlagdrrma tislublan va dillari'
transiyatorlar haqqrnda molumat verilir'
Vt fesl fu.Lo Pascal dilinda proqramlagdrmaya hasr olunmuqdur'

BuradaTurboPascaldilininasaselementlerivskonstnrksiyalanetraflt
rniixtelif tip meselelerin bu dilde
iJ "f**. Konkret misallarlaproqramlaqdrrmantn
miitcraqqi texnoiroq.un-,l"gdtrrt.aslna ve hazrrda
baxthr'.
proqramlaqdrrmaya
iogiyus,
- ruyrlun obyektyiinlii
proqram teminatr sistemina baxrhr'
lompiit..loiin
vU flsitO.
proqram
proqram ttminah sisteminin iirnumi qurulugu, sistem va tatbiqi
ieminatt va onlann tarkib hissaleri Serh olunur'

VIII fesil miiasir kompiiterlerin

amaliyyat sistemlerina hosr

terkib
olun-ugd.,r. Burada emaliyyai sistemlarinin fiurksiyalarr' tesnifatr'
hissalari barasinda atraflt malumat verilir'
IX fasilda matn v3 cedval prosessorlanna baxtltr, m'liasir ferdi
kompiiterlsnle geni$ totbiq olunan Word vo Excel proqram paketlari va
onlarla iqlemc qaYdalan verilir.
X fasil qrafrk informasiyantn emah tigtin istifada olunun proqram
paketlarino hasr olunmugdur'

fasilde riyazi masalalarin halli iigtin istifade olunan proqram

paketlcri haqqrnda malumat verilir vc matrisle baEh mesalalerin va diger
iiy-i -"rrlri"rrn hollinde genig tetbiq olunan MATLAB paketi atraflr

XI

;arh olunt,r.
XII fesilda miiasir informasiya texnologiyasrnrn csasrnr te$kil edon
informasiya sistemlorina v, verilanler bazalanna baxtltr' Burada informasiya sisteminin arxitekhuast, r'erilanlar bazastnrn layihalendirilmesi, veri8

lanlerin modelleri, o ci.imleden, relyasiya modeli, verilanlar bazastnrn

idaraetma sistemlari gerh olunur.

XIII

fesilde verilanlcrin intellektual analizina yrinolmig sisremlerc vo

bu sistemleri reallagdrran Data Mining iexnologiyalanna baxrlrr.

XIV fssil infbrmasiya tahltikasizliyine hasr olunur. Burada informasiya tehliikasizliyi ile balL anlayrglar, informasiya tahliikesizliyinin
aparat vo proqram vasitaleri vo verilanlar bazalannda informasiya tahliikosizliyinin tomini mesolalerina baxrlrr.
XV fesil kompiiter gebekelarine hssr ohmur. Burada lokal vo qlobal
kompiiter gabakalan. onlann topologiyalan, "fa;'l-server", "kliyentserver", "goxserverli" va' paylanmrq" arxitekruralr gebakalara baxrlrr.
Kitabrn XVi fesli intemet gsbakasine hssr olunmuqdu. Burada
intemetin funksiyalan, qurulugu, intemetda informasiya axran$t ve
axtanq sistemlari haqqrnda etraflr malumat verilir.
Dersliyin matcriahnrn asan manimsonilmssi iigtin kifayet sayda
illiistrasiya ve misallar verilmigdir.
informatika bir elm sahasi kimi yenica formalagdrlrndan, istar xarici,
istarsa da azarbaycan adebilyatrnda terminologiva probiemi dztintn ram
hallini tapmamrgdr. Terminlenn segilib igledilmesindo esason informatika izre azarbaycan dilinda mrivcud olan temrinoloji liigetc Il] va hamginin hesablama tsxnjkasr. proqramlagdlrma, ferdi kompiiterlsr vo intemera
aid rus va ingilis dilindaki kitablara ve liifetlare istinad edilmisdir. Bazi
xiisusi terminlar isa miitexcssislarls meslahetlagmelerdan sonra igladilmigdir. Lakin miialliflar bezi termin va ifadelerin miibahiseli xarakter
dagrdrfrm inkar etmirler- Termtnologiya baresinda va timumiyyatle darsliyin mazrnunu va keyfiyyeti haqqrnda ciz fikirlerini va tenqidi qeydlarini
bildiran oxuculara miialliflar ewolcoden minnatdarhlrm bildirirlar.
Miialliflar kitaba roy vermig akademik T.OIiyeva, professor
O.Oliyeva va kitabrn erseyo galmesinde deyarli meslshetler vermig
dosent N.Vsliyeve samimi minnatdarilrnr bildiriricr.

I.

iNFORMATiK,A. HAQQINDA UMUMi MOLLIMAT

1.1. Osas anlaYlglar

Artro 20 iklan Qoxdur ki, "inforrnatika" bir elm sahssi

kimi

lcrmala;mrqdrr. informatika (ingilisce Informatics) termini informasiya va

(1960-cr
avtomatika scizterinden yaranmrgdrr. Bu termini ilk dofa fransrzlar
istifade
iigiin
adlandrrmaq
sahesini
emah
iniormasiya
ii) avtomatlasdrnlmrq
(Computer
elmi"
termini
"Kompi.iter
"informatika"
Xaricda
ctmiilar.
science) termini ila uylunlagdrrrlrr, yani bu iki termin sinonim kimi iglsdilir'
Hazrrda "informatika" informasiya proseslarinin (informasiyanrn
toplanmasl, otiiriilmasi, saxlanmast va emalt) kompiiter texnikasr vasitalari
ila artomatiaqdrnlmastndan bahs edan elm sahasi kimi formalagmtgdtr'

informasiya (latrnca inlormatio) dyranilan obyektler va hadisolar

haqqrnda alda cdiian biliklari gostarir' Hamin biliklar miieyyen faktlar va
or,lai arastndakt asrhhqlar Eaktinda ifada olunur' Informasiya
nr.rriyy"slra" informasiyanrn kamiy;-at (miqdar) baxrmtndan tayininda da
bu ylnalma
'Ogai asas gdtiiriilmil$dtir,
obyeki ve ya hadisa haqqrnda ahnan bilik tekrarlantrsa, o,
inform-asiya iresab olunmur, yeni o, inlormasiya daqtmrr' ''Fakt" sdzii
"malumatl' vo "xebar" sdzleri ila eyni menaltdtr' Betalikla, fakt (malumat,
xabar) har hansr obyekt ve ya hadisanin xasselarini teyin edir' Deyilanlerden
bela natica grxarrla bilar [i. blitiin hallarda informasiya faktdrr, fakt isa
informasiya olmaya bilar (agar o tekrarlanlrsa va ya tadqiqatql iigiin
chomiyyat kasb etmirsa).

informatikada fakt, malumat, xabar terminleri gox vaxt "verilenlar"

scizii ila ifada olunur. "Verilantar" (ingilisce data) texniki vasitalerla
(masalen, kompijterle) saxlanmasr, emal edilmasi va oti'iriilmasi iigiin formal
gekilda tesvir olunan (kodlagdrnlan) malumatdtr. "Verilan" termini lattnca
idatum" (fakt) soziindan yaranmtgdtr. Lakin verilsn bazan konkret va ya
real fakta uylun galmaya bilar. Vcrilonlar bezan qeyri-daqiq, haqiqatda
nr6vcud olm'a"yan anlayiglarr ifada eda bilar. Odur ki, verilanlar dedikda
ciyranilen obyektin, hadisanin va ya fikrin tasviri baia diigiiliir'
verilanlar iimumi halda ad, qiymat, tip ve struktur xarakteristikalan ila
tJyin olunurlar.
Verilanin adt onun manaslnr (semantikastnr) ifade edir, masalan, gaki,
dlqii, rang va s. Verilenin qiymati ise oslinda verilanin dziinii xarakteriza
e,tir, qtinii laktlarr bir-birindan ayrrmaq iigiin onlarl qiymatlandirmek
lazrmd',r. Tabii dilin zanginliyi verilanlarin adlarr ila qiymatlarinin birlikda
tasvirina imkan verir. Mjselen, "temperatur+30 darccadir" ifadasinda "+30"

vcrilanin qiymati, "temperatur daraca ila" verilanin adrdrr'

Verilanlerin tip xarakteristikastndan asascn proqramlagdrrmada
istifade olunur. Tipina gora veritanlari 4 qrupa ayrrlrlar: hesabi (va ya raqem
tipli). matn (r'a ya simvol tipli), nentiqi va grjsterigi tipli verilanlar' Hesabi

virilcnlerda qiymal reqamlerla ifada olunur (masalen, "boyu 174 sm") Matn
tipli verilanlarda qiymat s6zla (simvollarla) ifada olunur (masalan, "qtrmtzt

l0

rangli"). Mantiqi verilanlrrda qiymet mantiqi komiyyatla (<yalan>, <dofru>)

ifada olunur (masalan, "ikinin tak odad olmasr yalandrr"). Gostorici ripli
verilanlardan isa proqramlagdrrmada yaddag iinvanlan ile iglomak iiLgiin
istifade olunur. Qeyd edak ki, proqramlagdrrmada verilanlar homginin say
sistemila. tesvir lormaslna, uzunluguna g6re da xarakteriza edilir.
Qrsa izahatdan goriindiiyii kimi, "informasiya". "fakt" ("malumat",

"xaber") ve "verilenlar" anlayrglan bir-birina gox oxtar olsa da, onlar

arasrnda mireyyan farqlar var. Buna baxmayaraq, informatikada bu
anlayrglar eyni mana kasb edirlar, yeni bu terminlar sinonim kimi qabul
olunur. Bunun esas sababi ondan ibaratdir ki, kompiiterdo saxlanan, emal
olunan va istifadagiya gatdrnlan verilonlarin (faktlann) informasiya dagryrbdagrmamasr masalasi istifadagiya aiddir. Belelikla, inlormatikada an gox
igladilan "informasiya'' va "verilanlsr" s<izlari qargrLqh avcz olunan
anlayl$lardlr.
Minimal informasiya vahidi kimi bit (ingrlisca BInary digiT sdztindan)
qabul edilmigdir. Bit 9ox kigik vahid oldulundan, kompiiter texnikasrnda
asas informasiya vahidi kimi 8 bitdan ibar:t olan baytdan istifade olunur.
Bir gox hallarda bay't da kilayat etmir. Bele hallarda kilobayt (Kb).
meqabayt (Mb), qiqabayt (Qb) va terabayt (Tb) gladilir:

lKb = 1024 bayr = 2ro bsyr;

I Mb = 1024 Kb = 220 bayt
lQb = l02a Mb = 2ro bayt'
lTb = 102.1Qb = 24r bayt.
Son zamanlar ise emal olunan inforrnasiyanrn hrminin artmasr ilo
elaqadar olaraq, petabayt (Pb), eksabayt (Eb) va zetabayt (Zb) kimi ttlqii
vahidlarindan de istilada olunur:

lPb = 1024Tb = 250 bayr.

lEb = 1024 Pb = 2nbayll'
lzb = l024Eb = 270 bavr.

Bu rilgri vahidlorinden an gox kompi.irter

yaddagrnrn tutumunu

gdstermek iigtin istifada olunur.

1.2, informasiya proseslari

inlormasiya proseslerina inlormasiyanrn toplanmasr, dtiiriilmesi.

saxlanmasr. emaL va istifadagiye gatdrnimast aiddir. inforr,rasiya proseslari

insanlarrn hayat faaliyyotrnda. elm va texnikada vacib rol oynayrrlar.

Bagariyyetin inkigah orafasinda bu proseslarin daxili mazmununun
dayiqmamasina baxmayaraq. onlarrn mexaniklagdiri!masi vc avlomatlaidrrrlmasr nreylleri aqlq dziinii gcistarir. Kompiiter texnikasrnln yaranmast ve
inkigafr neticasindo bu proseslarin avtomatlagdrrrlmasr da,ha da siiretlanmig
vc hazrrda informatikanrn asas problemina gevrilmi;dr.

informasiyemn toplanmast . tiyraniian obyektin vaziyyati haqqtnda

rnclumat ahnmasr maqiedi ila apartltr. informasiyanrn toplanmast prosesi
adi halda insan tarefinden, avtomatla$drrrlmrg halda isa texniki vasitelar ve
sistemler tarafinden yerine yetirilir. Masalan, istifadegi qatarlarln ve ya
teyyaralerin harakati haqqtnda melumatr cedvala baxmaqla, ve ya
bagqasrnrlan sorugmaqla ala bilor- Avtomatlagdrnlmtg varianlda isa o, bu
rniurnut, texniki vasitilerin komeyi ile (avtomatik arayll, telefon va s ) alda
eda bilar. Texniki qurlularda va sistemlarda informasiyantn toPlanmasr
miixtalif olgii ve avtomatik qeydedici cihazlardan islifada olunur.
iigirn
' informasiyanln
iitiiriilmasi.. Toplanan informasiyantn emal edilmasi
otiiriilmalidir. Adi halda informasiyanm emalt
vasitalarine
o,
emal
iigtin
halda isa kompiiter vasitasile apartltr'
avromatla$dlnlmrE
tarafindsn,
insan
monteqosina qadar olan masat'edan
emal
mentaqedan
toplanan
informasiya
asrh olariq iniormasiyamn dtiiriilmasi miixtelif vasitelerla yerina yetirila
biler.,r Yaxrn masafali otiirmalarde kabellerdon, uzaq masafoli dtiirmelorde
isa rabita kanallanndan (telefon, teleqrai peyk rabitasi va s ) istifade
olunur., Miiasir konrpiiterlarda informasiyanrn telefon kanall vasitasile uzaq
masafcdan qabulu ve otiiriilmasi iigiin modem (modulyator - demodulyator)
adlanan xiisusi qurgudan istifada olunur' '
Texnoloji pioseslarin idaraedilmasi sistemlarinda toplanan informasiya
(tempcratur. tazyiq,
9ox vaxt aniloq (kasilmaz) formah kamiyyatler olur
sariyya ua s.). Mcivcud rabita kanallarr va kompiiterler isa diskret formah
hallarda
iyani- raqam qiymatli) siqnallarla i;leyirlar. Odur ki, bela
formaya
diskret
inio..n".lyu dtiiriilmazden swal analoq formastndan
gevrilmaliiir. Bu maqsadla analoq-kod geviricisi adlanan xiisusi qurludan
istifada olunur.
informasiyantn saxlanmast' informasiya emal edilmazdan awal va
sonra dagtyrctiarda saxlantr. informasiya dagtyrcrst kimi kagzdan, kohno
kompiiteilirdo, perlolentdan, perfokartdan, maqnit lentinden, mfiasir
kompiiterlardc isi maqnit va yrfcam disklerdan, fle9 yaddaEdan va s istifada olunur.
informasiyamn axtarlsr Ya emalr adi halda insan larafinden,
avtomatlaqdtrilmrg halda ise kompiiter vasitesila apanhr. informasiya emah
infornratikanln asas problemi hesab olunur. informasiyamn emalr, baqqa
sozla, qargtya qoyulin masaianin helti demakdir' Bunun 09iin awelc:dcn
hurrrianmiS- alqoiitmlerdan va proqramlardan istifada olunur' Sonrakt
fasillerde bu haqda etrafll malumat verilir.
informasiyanrn emahndan altnan naticalar telab olunan lormada
istifadagilara gatdrrrlrr. Naticsvi informasiyanrn istifadagilare gatdlfllmaslna
gox vaxt aynia proses kimi baxthr. Avtomatlagdrnlmrq iisulla (kompiiterla)
ot,-,nan informasiya istifadaqilara adeten kompiiterin xarictma
"mal
qurlulart ila (monitor, printer, qrafikgaken qurgu va s ) matn, cedval, qrafik
va s. gaklinda gatdrrrlrr.

inlormasiya proseslarinin avtomatlagdlrllmastntn iimumi sxemi gakil

Ll.-da verilmigdir. informasiya proseslerinin yerina yetirilmesinin
ardrcrlltprnr aks etdiren bu sxem avtomatlaidlrllmrg inforntasiya v:
t2

idaraetma sisteminin sadatagdirilmig qurulu;unu gcisurir' iq rejimlori analoq

kamiyyatleri ils tanzimlenan tcxloloji proseslerin idareedilmasi
sistemlarinda informasiva emaltndan altnan noticalar kod-analoq geviricisi

ila kod formasrndan analoq formastna gevrildikdan sonra idara olunan

obyektin icra mexanizmina verilir.

$akil

l.I.

informasila prose.(larinin avtomallasdr nnsmrn nrutnt sxemr

l.3.Kompiiter

va informasiya

texnologiyalarl

Son illarda "Kompiiter texnologiyasr" va "inlormasiya tcxnologryast"

terminlarindan geniq istifada ol unur.
"Texnologiya" yunan sdz'J olub (techne (bacarrq) + logos (iiyranma))
mohsulun hazrrlanmast bacanlr, istehsal proseslarinin yerina yetirilmasi
iigiin iisul va vasitalar haqqrnda biliklar toplusunu va hamin proseslarin
ozlorini ifade edir. Bu zaman emal olunan obyektde keyhyyat deyigikliklari
bag verir. Texnoloji proseslarde qeyri-miitagskkil (kor-tabii) pioseslardan

larqli olaraq. nizamhhq ve miitagakkillik olur. "Texnologiya" tcrmini

tarixan material istehsah sahasinda yaranmtgdtr- Masalan, metallar texnologiyasr, kimya texnclogiyasr va s. Bu nciqteyi-nazsrdan kompiiter texnologiyasr hallan sahada kompiiter texnikastnrn aparat va proqram vasitalarindan istifade texnqlogiyast demakdir.
informasiya ternologiyast - informasiya ehtiyatlanndan istifade
oiunmasr proseslarinin alrrhlrnr azaltmaq. onlann etibarh!rnt v: operalivliyini goxaltmaq maqsadilo infcrmasiyantn toplanmasl. otiiriilmesi, saxlan
masr, emah va istifad:gilara gatdrnlmastnt tamin edan va rernoloji zangirda
birlaqdirilan metodlar. istehsal proseslcri va terniki-proqram vasitalari
toplusudur.

informesiya texnologivast aga[rdakr xiisusiyyatlarle teyin olunur:

- enral obyekti - verilcnltrdirl
- maqsad - informasiyanrn :tl:nmasrdtr;
- emal prosesintn vltsitelari - aparat, proqram ve aparat proqranl

ti

vasitaleridir:

vcrilonlarin em:!l prosesleri movzu sahesina uygun amaliyyatlara

biiliin

[r;

proseslerin idare otunmast qarar qobul eden Saxsler taraltndan yerina

yetirilir;

proseslcrin optimallaidrnlma kriterisi: informasiyanrn operativliyi

(istifadaigilara vaxttnda gatdrrllmasr), onun etibarhlr, do[rulu[u' daqiqliyi
va tamhEI tamin olunmaltdrr'
Biitiln texnologiya novleri igarisinda informasiya texnologiyasr "insan
amilins" gox yiiLkssl talablar qoyur (peqakarhq saviyyesi' zehni ve fiziki i9
qabiliyyeti va s.)
' Nlaterial istehsalt texnologiyasrnda materialn ilkin veziyyatini
dayigdirilmakla material mahsulu ahmr (9akil 1 2)

Material

Material

resurslart

mahsulu

-_--}
$akil 1.2.
Neft. qaz, faydah qazlnttlar va s. tipli material resurslan ile yanagr
informasiya da cemiyyatin vacib rcsurslanndan biridir. . Odur ki,
infornrasiyanrn emalt prosesini da material resurslanntn emalt prosesine
analoji olaraq infomtasiya texnologiyasl adlandrrtrlar (gekil I.3).
Verilanlar

informasiya
mehsulu

----------------+

$okil 1.3.
Material istehsah texnologiyastnda maqsad insantn vc ya sistemin
taleblorina cavab veran mahsulun istehsahdrr. informasiya texnologiyastnda
isa maqsad insan tarefindan analiz edilmak va onun asastnda qarar qabul
etmek i.igiin inlormasiya istehsahdtr'
Melumdur ki, eyni material resurslarlna miixtalif texnologiyalarr tatbiq
elmekle miixtelif memulat va mahsul almaq olar. Bu deyilan info:masiya
texnologiyasrna da aiddir.
Muqayisa iignn cadval l.l-da bu iki texnologiyantn esas kcmponentlari
verilmigdir.
Camiyyotin inlormasiya resurslarrndan somarali istifada etmesi [igiin
informasiyi texnologiyasl vacib ahamiyyet kasb edir. Informasiya
texnologiyasr elmi-texniki tareqqinin inkigafi va informasiya emah iigiin
yeni teiniki vasitalerin yaradtlmast ila teyin olunan bir nege takamiil
marhal:si kegmigdir. Miiasir camiyyotda inforrnasiya emah texnologiyaslnln

l4

texniki vasitasi texnoloji proseslerin iglanib hazrlanmasr ve istifade

olunmasr konsepsiyasrna, hamginin inlormasiya mahsulunun keyfiyyatina
ciddi tasir etmig ferdi kompiiter hesab olunur. Ferdi kompiiterin
informasiya mtihitinda tatbiqi va telekommunikasriya vasitolarindan istifada
olunmasr informasiya texnologiyasrnrn inkiqafinr yeni marheleye gatdrrdr.
Bununla da <informasiya texnologiyasr>> sciz birlaqmesina <yeni> sozti alave
ol undu : yeni informasiya texnologiyast.
asas

Cadval I.

Material va informa.siya texnologiyalartnm

Material texnoiogiyasr

a.ras

l.

komponentlari

informasiya texnologiyasl

ve ya ilkin
inlormasiyanrn toplanmasr
Verilenlarin emah va noticavi inlormasiyanrn alrnmasr
Informasiya mahsulunun
istifadaciva catdrrrlmasr

Xammaln va materiallarrn Verilanlarin

yrErlmasr ve ya hazrrlanmasr
2

Material mahsulun istehsalr

istehsal mahsulunun istehlakcrya catdrrrlmasr

Yeni s<lzii bu texnologiyanrn takamiilliiyiinii yox. yeniliyini gristarir.

Onun tatbiqi o manada yenilik aktr hesab olunur ki, c, teskilatlann va
miiassisalarin faaliyyat novlarinin mazmununu ahamiyyatli daracade dayi;dirir. Yeni inlormasiya texnologiyasr anlayr;rna hamginin informasiyanrn
miixtelil vasitalerle titirriilmasini temin e.Jon kommunikasiya texnologiyalan da daxil edilir. Cadval 1.2-do yeni informasiya texnologlyasrnrn esas
xiisusiyyctlari verilmigdir.

'
Yeni infor masiy a t exno logiy

as m

( sdval 1.2

n dsus riisus iy 1, at I ar i

Metodologiya

Asas alamat

Natica

Informasiyanrn
emah va otiiriilmasi
irc[in yeni vasitoler
Biitdv texnoloji

ldaraetma texnologiyasrna qogulmaq

Yeni kommunika-

sistemlor

Miitaxassislarin va menecerierin funksiyalarrnrn inteq lasiyasr

Sosial miihitin

Informasiyanrn hazrrlanmasr, tit[iriil-

rrauygunluqlaflnlrl

masi. saxlanmasr va

nazera ahnmasr

aks

etdirilmasinin
maqsadvolllii taskili

r.1an

u-

siya texnologiyasr

Informasiya emahnrn yent texnologiyasr

Idaraetme iigiin
qararlann qabulunun yenl texnologiyasr

Yeni informasiya texnologiyasr istifadagilarla (dostsayagr)) interfeysla

iqlamayi tamin edan. tardi komputerlardan ve tcle kommunikasiya lasitalarinden istilada edan texnologiyadrr.
Yeni informasiya texnologil,astntn 3 esas prinsipi a9afrdakrlardrr.
15

kompiiterle interaktiv (dialoq) rejiminda iqlamak;

proqram mahsullartnrn inteqrasiyasl (birlaqdirilmasi, qargrhqh
claqaland irilmasi);
- ham verilanlarin, ham da masalanin qoyulugunttn dayigdirilmasi
gevikliYi.
prosesjrlin
Material istehsalt texnoiogiyasr miixtelif vasitalarle (avadanhq, dazgahJar, instrumentlar, konveyr xatlari va s.) reallaqrr. Analoji olaraq inlormasiya texrologi)asl ilgiin da texniki vasitelsr mdvcuddur' Informasiya istehsairnrn texniki vasitalarina onun aparat, proqram va riyazi teminatrnl yerine
yctirrn vasitaler daxildir- Bu vasitalarin komeyila ilkin informasiya emal
eclilarak yeni keyliyyatli informasiyaya gevrilir.
Bu vasitalaiin iQarisindc proqram vasitalarinin xiisusi yeri var' Hamin
vnsitelara bagqa siizle informasiya texnologiyastmn proqram instrumenrirrisi tteyilir. Pioqram instrumentarisi istifadagi tarafindlon qoyulan maqsada nail olmaqdan 6trii mtieyyan tip kompiiter iigiin bir va ya qargrhqh alaqcli bir negJ proqram mahsulundan ibaratdir. Instrumentari kimi lardi
kompiiterlcr irgiin genig yayrlmrq agaprdakt proqram mahsullanndan
istit'ada edila bilar: matn prosessorlart ve ya redaktorlarl, stolilstii nagriyryet
srstemlori, elektron cadvsllar. qrafik redaktorlar, verilanlar bazalanntn idaraetme sistemleri, elektron yazr kitabgalan, funksional toyinatl (maliyya,
miihasibat. marketinq vc s.) informasiya sistemlari, lnternet beladgileri,
ckspert sistemleri ve s.
informasiya texnologiyasr onun iigiin esas mtihit olan informasiya
sistcmlari ila irx baflrdrr. ilk baxrqdan onlartn bir-birina gox oxqarh$
teassiiratl yarantr, oslinde ise bu bela deyildir.
inlormasiya texnologiyasr verilenlar iizarinde amallarin^ emeliyyatlarln,
merhelelarin apanlmasl iigiin daqiq reqlamentlenmig qaydalardan ibarat
olan prosesdir. informasiya texnologiyastnln esas meqsadi ilkin informasiyanin maqsadyonlii emalt nsticesinde istifadegi iig0n lazrmi informasiyant
a lrn aqd: r.
info.masiya sistemi kompiiterlarden, kompiiter gebakalerindan,
proqram mahiullarrndan, verilenlar bazalanndan, insanlardan, miixtelif
nov iommiinikasiya vasitalarinden va s- ibar:t olan miihitdir. informasiya
sistemi, (insan - kompiiter)) tipli informasiya emah sistemidir ve burada
asas maqsarl infotmasiyantn saxlanmast, sorlulara gore axtarlll ve segilen
inforrnastyant lazrmi formaya sahb, istifadagiya gatdrnlmasrdrr'
informasiya sisteminin funksiyalarrnln reallaqdrllmasr ona y<inalmiq
informasiya texnologiyastnt bilm'edan miimkiin deyil. Informasiya texnologiyirsr ise informasiya sisternindan kanar olaraq r:eallaqdrnla biler.
Belalikla, inlormasiya texnologiyasr informasiya camiyyatinde informasiyanrn Cevrilma proseslari haqqrnda mi.iasir tesevvirrii ifade edon daha
giniq antayr;drr. informasiya sistemi isa informasiya va idareetme texnololiyriurrnaun birga va bacairqla istifada olunmastnt tamin edir' informasiya
iistemlari haqqrnda daha etraflr melumat l2-ci lasilde verilir.
Material iitehsah sahesinde istifade olunan norma, normativ, texnoloji
proses. texnoloii emetliryat va s. kimi anlayrqlardan informasiya texnolo-

I6

giyaslnda da rstifada oluna bilar. Har bir texnologiyada bu anlayrglarr

mi.iayyanlagdirmokdan evval maqsedi tayin etmak lazrmdr. Sonia isa
qoyulan meqsada gatmaq iiciin goriilasi iglarin hamrsrnl strukturla;drrmala
c:hd.etm:k va lazrmi proqram instrumentarisini segmak Iazrmdtr.
Informasiya texnologiyasrnr agalrdakr saviyyalara gcira iyerarxik
struktur psklindc tesvir etmak olar (pekil 1.4.).
informasiya texnologiyasr

}\
\

$akil 1.4. inforrnasiya texnologiyanntn l,eratxik slruktur Saklinds tasviri

l-ci saviyy+-sonrakr saviyyclarda yerina yetirilan amsliyyratlardan ve
amollardan ibarat texnoloji proseslari reallagdrran marhalalari ahate edir.
2-ci saviyyrproqram miihitinin l-ci saviyyasinda segilan konkret obyektin
yaradrlmasr iigtn yerina yetirilan amoliyyatlan ahate edir.
}'cii saviyya-uySun amaliyyat qargrsrnda qoyulan maqsada gatmaq iigiin
standart amallarin toplusud ur.

Har bir smel son ncticcdc mahdud sayda elementar amaliyyatlar

kombinasiyasrndan tagkil olunur. Omellardan isa miixtelil kombinasiyalarla

amoliyyatlar, miixtelif kombinasiyah ameliyyatlardan

isa

teinoloji

merhalalar tagkil olunur. Texnoloji marhalalar toplusu prosesi toskil edir.

l7

KOMPUTER TEXNiKASININ ASASLARI

Kompiiter
Qeyd etdiyimiz kimi, informatikantn asas alati kompiiterdir'
proseslerini
ve
aks
etdirilmasi
emall
axtantr,
saxlanmast,
rnforririsiyanrn
yerina yeiirir. informatikanrn asas tarkib hissasi olan komptter texnikast
iomptierlarin yaranmasr va inkigaf merhalalarini, tesnifattnt va
2.

arxitekturaslnr, aparal va proqram vasitalarini ahata edir.

2.1. KomP[ter texnikastnrn
yaranma tarixi va inkigaf marhalaleri

Hazrrda beynalxalq termin kimi igladiton "kompiiter" ingilis

s<izii

(computer) olub hesablayrcr (magtn manastnda) demakdir. Bu s6z dilimiza

galmizdan awal onun yerine "raqemsal hesablama ma;tnt-RHM", "elektron
iesablama maSrnr - EHM" va ya "hesablama maqtnl - HM" soz birlegmal+
rindan istifada olunurd u.

Kompiiter texnikastntn yaranma tarixi proqrarnla idara olunan ilk

universal kompiiterin yaradrldr[r vaxtdan (1946-cr il) baglanrr. Bundan xeyli

ar.vel ise hesab :mallerinin yerina yetirilmasi iigiin mexaniki va

elektromcxaniki qurlular yaradtlmrgdtr. itk defe olaraq maqhur fransz

alimi Blez Paskal csmlayici magtn haztrlamtqdr (1642-ci il). 1673:cii ilda
Vilhelm Leybnis hesab emallorini yerina yetiran mexaniki arifmometr
yaratmrfdrr. XIX asrdan baqlayaraq arifmometrlardan genig istifada
olunma[a baglandr.
1830-cu ilda ingilis riyaziyyargrsr Qarlz Bebic proqramla iglayan, ysni
insanrn igtirakr olmadan hesablama aparan hesablama magrm (analitik
masrn) yaratmaga cahd gostardi. Magrna proqramln perfokartlardan daxil
edilmasi, verilcnlarin va neticalarin isa "anbarda" (yaddaqda) saxlanmast
nazarda tutulurdu. Lakin o vaxtkt texnikamn seviyyasi bu ciir miirakkab
ma5rnr yaratmafa imkan vermadi. Bebicin fikirlari sonradan universal
komplterlarin yaradrlmastntn asasrnt qoydu.
Yaddaqh va proqramla idara olunan universal komptiterlarin
yara<Ilmasrntn nazari esaslan 1930-cu ilda A.Tiirinq (Ingiltara) vs E.Post
(AB$) tarafinden inkiqal etdirildi- Raqam hesablama magtnlanmn
yaradrlmasrmn asas prinsiplari Amcrika alimlari Con Fon Neyman,
Q.Qoldsrcyn va A.Beris tarofindan verilr.ildir. Bu nazari asaslann Praktiki
reallaqdrrrlmasr isa ilk dafa olaraq 1946-cr ilde AB$-da elektron lamPah
elementlarda qurulan ENIAK adh universal kompiiterin yaradrlmasr ila
hayara
' kegirildi.

Bu vaxtdan baglayaraq kompiiter lexnikasl yiiksak stratla inkitaf

etmaya bagladr. Kompiiter texnikastnrn yarandtlt vaxtdan indiya qodar
kegdiyi inkigaf tarixini har biri miiayyan xiisusiyyatlerla seciyyclansn
merhelelora (nasillara) biilmek olar.
I nasil (1950-1959-cu iller) kompiiterlari elektron lampah elementlarda
quruldufundan i9 etibarh$ az, yaddaS tutumu va iglema siireti kigik idi
Cirig-glxrq qurlulartntn va xarici yaddagrn funksional mehdudlu[u matni

(simvol tipli) in[ormasiyantn emahnl gatinlagdirirdi. Odur ki. kompiiterlarin

l8

tetbiq sahesi mahdud idi. Onlar asasen riyazi mosalalarin helli iiqiin istifada
olunurdu. Kegrnig SSRi-da isl.ehsal olunan nasil kompiiterlara misal
olaraq "MESM",'BESM", "Strela", "M-3". "Minsk-1", "tJral-2", "M-20', va
s. gristormek olar.

II nasil

(1960-1969) kompiiterlarin element bazasr

asasen

yanmkegiricilardan ibaret idi, yaddag tutumu, iglame stirati va avadanhlrn

iq etibarhg nisbatan b6yiik idi. Girigarxg qurlulan rakmillatdirilmi;,

boyiik tutumlu xarici yaddaS (maqnit lentinda) qoqulmug vc matni
infprmasiyanrn emah miimki.in olmugdur. Xarici qur[ularla asas qurlulann
pa(alel iglamasi masalasi qisman hall edilmiqdir. Alqoritmik dillerdan
istifada etmakla proqramlagdrrma iqi xeyli asanlagmrgdrr_Kompiiterlorin
tatbiq saholori xeyli geniglanmiqdir. Sover ittifaqrnda istehsal olunan II nosil
kompiiterlore misal olaraq 'BESM-4", 'BESM-6', "M-220", "Minsk-2",
"Minsk-22', "Minsk-32", "Ural- 14" va s- gcistormak olar.
III nmil (1970-1985) kompiiLterlerin yaradrlmasr iigiin zamin yeni
element baz.a;mrn - mikroelektronikamn ve inteqral sxerrJarin yaranmasl
oldu. Onlardan istifada naticasinda kompiiterlarin qabarit tilgtilari kiqildi va
i; etibarhlr daha da andr. Qurgulann paraiel iplamasi prinsipi daha da
takmillagdirildi. Naticsda asinxron dayiqdirila bilan qurululdan istifade
etmeye imkan yarandr va eyni vaxtda bir nege proqramrn yerino yetiriimosi
(multiproqram rejimi) mtmkiin oldu. Osas qurlularla xangi qurgular
arasrnda inlormasiya milbadilosinin dinamik prinsipla tagkili kompiitera
miixtalif sayda miixtalif tipli xarici qurgulann qosulmaslna imkan verdi.
Bciyik yaddaq tutumu ila yanaqr, yiiksak yazma-oxuma si.irotine malik olan
maqnit disklarindan xarici yaddal kimi istilade olunmasr ilk defa III nasil
kompiiterlerinda heyata kegirilmitdir.
III nesil komp[terlarin asas saciyyevi cehetlarindan biri hesablama
prosesinrn taqkilinda aparat ve proqram vasitelorhdan birge istifada
olunmasrdrr. informasrya emahnl va proqramlatdrrmam sadela$dirmak ve
someroliyini artrrmaq iig[n emeliyyat sistemleritrden istifada olunmata
baSlandr. Naticede proqram vasitclerinin rolu xeyli artdr.
III nasil komplterlarin asasrnr AB$-rn IBM firmasrnrn yaratdr$ IBM
360 va IBM 370 komptiterlan tegkil edir. Bu kompiiterlerin asasrnda sonradan SSRi-da "EC 3BM' (Erxnar Cncrena 3lrerrpoxnux Bu,{xcflmen.6xrx

Mauru) tipli kompiiterlar yaradrldr. Kompiiterlardan istifada edanlarin

miixtalif talablerini ddamak meqsodi ile bu nasil kompi.iterlorin bir nega
modeli yaradrlmr$rr. Har bir modelin tarkibini maqsadauyf,un gekilde
dayigdirmek miimkiin idi. Bu ciir imkan III nssil kompflterlorin modul
prinsipi ila qurulmasr asasrnda alda edilirdi. Bu prinsipin mahiyyati ondan
ibaratdir ki, maprnda konstruktiv ve funksional cehetdan miixtclif olan
qurfular bir-birile universal xarici olaqelerle birlegdirilir. Qur[ular
bloklardan lagkil olunur. Bloklann tipini ve sayru dayigdirmakle qur[unun
texniki xarakteristikalanm dayigdirmek olar.
Ba;da SSRi olmaqla sosialist 6lkalerinin birge igtirakr ile III nasil
"EC" kompiiterlari iki srra ila istehsaI olunurdu:
Isra:EC-1010, EC-1020, EC-1030, EC- 10'10, EC-1050. EC-1060;
t9

fl

II srra; EC-1015, EC-1025, EC-i035, EC-1045, EC-1055, EC-t065,

EC-r066;
Bu modellcr bir-birindan mahsuldarhqlartna, texniki xarakteristikalarrna ve komplektlagdirilmelerine grira fsrqlanir- Lakin magrn kodlan
saviyyasinda onlar arasrnda proqram uyf,unlutu mcivcuddur.

III

nasil kompiiterlarin bir niimayandasi da kigik (mini) maptnlar

sinfina daxil olan va AB$-tn DEC firmasr tarefindan islehsal olunan PDP

vs vAX kompiiterlari vo onlann SSR[-daki analoqu olan 'CM'

maprnlandrr: CM-[, CM-2, CM-3, CM-4, CM-1420 va s. Bu
kompiiterlar asasan idaraetma sistemlarinda talbiq iigiin nezorda tutulur.
IV nasil 1985-ci itden indiye qadar briyiik va gox bciytk inteqral sxem
(BiS, CBIS) texnologiyasr ila yaradrlan kompiiterlari ahata edir. Bu ciir
inteqlral sxemlarda bir yarrmkegirici. kristalda 1000-a qadar sxem
yerlagdirmsk miimkiin olur. Yani bir BIS onlarla va yi.izlarla adi sxemlerin
yerina yetirdiklari lunksiyalan yerina yetira bilir. Odur ki, kompiiterin
qabarit 6lgtleri xeyli kigilir (10-100 defalarla), ig etibarhfr isa goxahr.
Ovvalki nasil kompiiterlarda ameli yaddag (OY) asasan maqnit niivalerinds
quruldu[u halda, IV nesil kompiiterlarde OY (statik va dinamik yaddag)
intcqral sxemlarinde qurulur. Odur ki, OY-nin iglama siirati ve tutumu
xeyli artrr.
IV nasil magrnlarr arasrnda mikro- ve mini - kompiiterlor xiisusi yer
tuturlar. Mikro-kompilterlarin an geniq yayrlmrg nrivii isa ferdi
kompiiterlardir (ingiliscs Personal Computer - PC). Ferdi kompi.iterlar
(FK) IV nasil kompiiterlorin aynca sinlini tagkil edirler. Fardi
komptiterlerin yaradrlmasr, geni$ istehsah va tetbiqi kompiiler texnikasrnda
inqilabi nailiyyat hesab olunur. Bunun bir nega sebobi var:
- FK rilgiilarina gora xeyli kigik (hazrrda onlann stoliistii Dortativ ve
cib variantlarr var) va qiymatca gox ucuzdur;
- texniki gdstericilarine ve imkanlanna gora III nasil orta vo kigik
komp0terlerdan geri qalmrr;

- kohna

kompiiterlarla asasan

bu sahanin miitoxassislari

(proqramgrlar, elektron miihandislari, operatorlar) iEleya bildiyi halda, fardi

kompiiterlardan kiitlavi alet kimi (masalan, televizor, maqnitofon va s.)
hamr istifada eda bilar;
- fardi kompiiter 9ox etibarhdrr va onunla iinsiyyat dialoq formasrnda
apanldrfrndan, gox rahatdrr.
Hazrrda diinyada yiiz milyonlarla ferdi komplter elmda, istehsalatda,
tedrisde va maigatde tatbiq olunur. Fardi kompiiterlar va onlann proqram
teminatr ilden-ila takmillagdirilir, yaxgrlagrr va tatbiqi daha da geniqlanir.
V va sonrakr naeil indinin va galecsyin kompiiterleri - yeni elektron
texnologiyasr ila daha miniatiir elementlerdo yrlrlrr, daha yiiksak
mahsuldarh[a va ip etibarhfina malik olmaqla yanatr, keyfiyyatce aga$dakr
funksional telablere cavab vennalidirlar:
- biliklar bazalarr ila iglamayi tamin etmak va onun asasrnda siini
intellekt sistemlarinin tagkilina imkan yaratmaq;
20

kompiirerin tstbiqini daha da asanlagdrrmaq iigiin istjfadcAi ile

nitq
iinsiyleti tamin etmok;
proqramlarrn sintezinin avtomatlardlnlmasr vasitesila proqram

va grirma vasitosila

vasitelarinin yaradrlmasr prosesini sadalegdirmak.

Haztrda ham anenavi Neyman arxitekturasr ila, hem da perspekrry

arxitektura ve sxemotexnika ila yeni nasil kompiiterlarin yaradrlmast
sahesinde intensiv iglar aparrlrr. Bu arxitekturalarin :sasrnr
bir tarafdan
hesablama amaliylratlannrn paralel aparrlmasl (matds ve
hiiceyrali
.
proseslar, sistoloji strukturlar, neyron gabekalan ve s.),
digar torefden iso
hesablama proseslarinin verilonlerla r,lari olunmasr tegkii
edii.
Yeni arxitektura ve sxemotexniki hallarl: yanagr, inteqral sxemlarin
istehsal_ texnologiyasrnrn takmillaqdirilmasi va optik' prinsifiarla
qurulan
optoelektron element bazasrnrn yaradrlmasr sahasinde da'intensiv
iglar
apanhr. Kompiiterin olgiilari ildan-ila kigilir. Artrq FK-in <ilciileri
adi cib
daftergasi 6lgiilerina qedar kigilib. Hazrrda FK maqrnlarrn, qurfulann,
ev
agyalannrn bir hissosi kimi faaliyyet gristarir.
Kompiiterlarin yeni arxitekturasrnrn yaradtlmasr sahesinda btiyiik
diqqat
.neyrokompiiterlar iayihasina yOnoldilmigdir. Neyrokomputer reai
neyronlann esas xassolerini modellagdiran neyron
labakasi (formal
neyronlarda strukturlar) anlayrgrna esaslanrr. bio _- ,, ya opro
elementlardan istifada olunmaqla uylun olaraq bioloji vi ya
optik
neyrokompiiterlarin yaradrlmasr nazerda tutului. Tadqiqatgrlar hesab
edirlor ki, XXI asrda neyrokompiiterler intellektual imkanianna sdra
ananavi komptiterlan xeyli ritacaklar. Mikroelektronikanrn son nailiyye;la;i

va biotcxnologiya asasrnda element bazasrnrn yaradrlmast biokompijterlarin

reallagdrnlmasrnr miimkiin edir,
2.2. Kompfiterlarin

tcnifatr

Komplterlarin imkanlarrnr qiymatlendirmak [9iln miiayyen alamatlero

gtira onlan qruplara b<iliirlar, yani tasnif edirler. Dordiincii
nasla qadar
kompiiterlari tasnif etmek asan idi. osas masora tesnifat alamatrarini ravin
etmak idi, masalen, vezifasina g<ira, rilgiilarina gOre, mahsuldarlga gdra,

qiymatina g6ra, element bazasrna gcira va

s.

Kompiiterlerin siiretla takmillegdirilmesi va istehsal texnologiyasrnrn

inkigafr ile alaqadar olaraq onlan tasnif etmek getinlermi$dir, giinki miixtalif
qrup kompiiterlari mehsuldarhla, daxili va xarici yiadrgio ruiumuna,
<ilqiilanna va s. gristericilara grira farqlandirrnak bszan miimkiin olmur;
Masalan, bir portfele yerlasdirila bilan portativ FK imkanlarrna va rexnikj
g6stencilerina gtira ewallar 100 kv.m sahada yerlepdirilan ,'EC,,
ripli
kompiiterden geri qalmrr. Odur ki, hazrda bu gtistericilara gri'ra
kompiiterlari tasnif etmak $arti xarakter dagryrr. Bu tasiifat evristik y-o[a
aparrlrr va asasan tatbiq sahasini aks etdirir.
Bu nriqteyi-nazordan kompiiterlari qabarit olgDlerina va mahsuidarhla
gora apagrdakr sinifl sra bciliirlar:
- gox bciyiik (super) komptiterlar;
- briyiik kompiiterlor;
2t

orta kompiiterler;
kigik (mini) kompiiterler;
mikro-kompiiterlar.
Tarixen ilk dafa biiyiik kompiiterlar yaranmtqdrr. Onlar iimumi vazifali
universal xarakter dagtytrlar. Onlartn element bazalan elektron
lampalardan baglayaraq yiiksak saviyyade inteqral sxemlera qedar
tekmilleldirilmiqdir. Boyiik kompiiterlarin asas vezilasi b<iyiik hacmli
rnformasiya massivlarinin saxlanmast va emalt ile elaqedar olan miirakkab
hesablamalann va informasiya mentiq maselalarin hallini tamin etmekdir.
Bu ciir maqrnlar adatan bir nega tegkilatrn birga istifada etdiyi hesablama
malkazlarinda quraqdtnltr. Bdyiik maglnlar 80-cr illere qadar kompiiter
texnikasr parkrntn asasmt taEkil edirdi ve cnlardan bazilari indiya qedar da
istismar olunur. Bu sinif kompiiterlare IBM firmastntn bir srra modellarini
(lBM 360, 370, 390) va onlann analoqlan olan EC - 1040 (1045), EC - 1050
( 1055) aid etmak olar.
Hazrrda b<iyiik magtnlartn inkigaf perspektivleri haqqrnda miixtalif
fikirlar irali siiriiliir. Bir fikra gtira btiyiik magrnlar tadrican aradan glxacaq,
ona gdra ki, onlartn imkanlart bir tarafden super-kompiiterlarlo, diger
tarafden isa mini-kompiiterlarle elde edilir. Diger fikra gore rrniversal biiyiik
va super-kompiiterlerin inkigafi vacibdir, ona goro ki, onlar eyni vaxtda
goxlu istifadagilorla iqlamayo, nahang verilanlat bazala:r yaratma[a va
hesablama iglerinin semareli tagkilina imkan verirlar. Ham da b<iyiik
kompdlerler hesablama proseslarinin dayanrqhfrnr vc informasiyanln
tahliikasizliyini tamin edirler.
Bazi hallarda biiyiik kompiiterlarin mahsuldarhp miiayyan sahalarde
tatbiq iigirn (masalen, genig saheda planlagdrrma va proqnozlagdtrma, ntiva
encrgetikasr, harbi-miidafia sahasi va s.) kifayat etmir. Bu sababdan da
super-kompiiterlorin yarad mastna ehtiyac yaranmtqdlr. Bu ciir
kompiirerlerda hesablamalann paralel apanlmasr, goxseviyyali iyerarxik
yaddag strukturlanndan istifade olunmasr, hedsiz iglema siireti (saniyade
mrlyard emaliyyat) almaga imkan verir. Super-kompiiterler gox baha baEa
galir (on milyonlarla dollar), onlartn quragdrnlmast iigiin xiisusi yer (zal) ve
istisman iigiin miitexessislar .taleb olunur. Super-kompiiterlare misal
olaraq kegmig sovetlar ittifaqrnda istehsal olunan EC - 1065, EC - 1066,
Elbrus va Grey Researeh, Control Data Corporation (CDC) firmalannrn
kompUterlarini g6starmek olar.
Orta kompiiterlar tarixi baxrmdan mi.iayyen maraq dof,ururlar'
Kompiiter texnikasrntn inkigafrnrn miiayyan marhalesindo (kompiiterlarin
gegidinrn ve imkanlanntn mahdud oldutu vaxt) orta maflnlarln yaradllmasl
maqsadeuygun idi. Bu kompiiterlar boyiik kompiiterlara nisbaten az
imkanlara malikdirlar. lakin onlar nisbaten ucuzdurlar. Orta
kompiitcrlarden Eox boyi.ik hacmli informasiya massivlerinin emalt ve vaxt
mahdudiyyati talab olunmayan biitiin sahalerde .istifada oluna bilar.
Hazrrda orta kompiiterlerla btiyiik ve ya kiqik kompiiterlar arasrnda haddi
tryjn ermak Qatindir. Orta kompiitcrlore EC - sinfinin bezi rnodellarini (EC
1036, EC - tl30 va s.) aid etmak olar. Xaricda orta kompiiterlar IBM,
22

DEC (Digital Equipment Corporation), Hewlett Packard. Comparex va s.

fi rmalarrnda istehsal olunur.
Qeyd edak ki, son illar btiyiik ve orta kompiiterlor <meynfreym>
(mainframe) adlanrrlar.

Kigik (mini) kompiiterlar cilgiilarinin va qiymatlerinin orta va b<iyiik

kompiiterlere nisbetan kigik olmastna baxmayaraq, universal imkanlara
malikdirlor. Kigik kompiiterlar 60-9r illerde yaradrlmrg (DEC firmastnrn
PDP-5 kompiiteri) va sonradan boyiik siirotle inkigaf etmiq va genig tatbiq
tapmlilar. Onlann meydana gelmasinda asas amil element bazasrnrn
inkigafi, bdyiik va orta mafrnlann bir srra sahalarda totbiqinda ehtiyatlarrn
izafiliyi olmugdur. Qiymatlar diapazonunun mahdudlufu (2-4 bayt), arxitekturada magistralhq prinsipindan istifada olunmasr va istifadagilerla
iinsiyyatjn sadeliyi mini-kompilterlarin saciyyavi xlisusiyryatlaridrr. Bu
kompiiterlar texnoloji proseslerin va miirakkab avadanltqlann idaroctma
sistemlarinda, avtomatlaldlr mlg layihalandirma va gevik istehsalat
sistemlerinda genig tatbiq olunur. Mini-kompiiterlere misal olaraq DEC
hrmasmrn istehsal etdiyi PDP vo VAX seriyah komplterlari va onlarrn
analoqlan olan CM tipli magrnlarr gostormok olar.
Mikro'kompiiterlar. Br;yiik va gox boyiik saviyyoli inteqral mikrosxemlarin (BiS, qBiS) hazrrlanmasr texnologiyasr bir BIS ve ya qBiS-da
prosessor yaratmaEa imkan verdi. Bu ciir qurf,uya mikroprosessor deyilir.
Mikroprosessorun kagfi mikro-kompiiterlar sinfinin yaranmastna getirib
grxartdr. Mikro-komp0terlerin tayinedici xiisusiyyati onlann bir ve ya bir
neqa mikroprosessor asastnda qurulmastdrr- Mikroprosessorun yaradtlmast

nainki kompiiterin markazi hissesini kigiltdi, ham da kigik olgtilii xarici

qurfularrn yaradrlmasr talabini qarqrya qoydu. Kigik olgiilerina, kifayat
qadar mahsuldarhfrna- yiiksak i9 etibarh[rna va ucuzlu[una gora mikrokomptterlar elm va sanayenin biitiin sahelarinda, tadrisda va maigatde genig
tatbiq olunur. Mikroprosessorlann ve mikro-kompiiterlarin meydana
galmasi naticasinda informasiyantn ilkin emah ila alaqadar olan miirakkab
proseduralann yerina yetirilmasi Ugtin intellektual terminallann yaradtlmast
miimkiin oldu.

Mikroprosessorlarrn va mikro-kompi.iterlerin inkigafrndakr nailiyyetlar

istifadagilore fordi xidmat ilgiin va kompiiter texnikast sahasinda mlltexessis
olmayan istifadagilarin mtixtaiif mosalolarinin hollino yonaldilmig ferdi
kompiiterlarin (FK) yaradrlmasrna gatirib grxartdr. Fardi kcmpiiterin biitiin
avadanhfr bir stol iistiinda yerla;dirilir. Milyon niisxalarle istehsal olunair
FK kompi.iter texnikasr vasitalarindan istifada formastnda asash dayrEikliklara yol agmrq va buna gcira de onlartn tatbiq sahalari xeyli geniqlanmigdir'
Onlardan an miixtalif peqa faaiiyyatlerinda (miihandis, inzibati, istehsalat.
iqtisadiyyat, maliyya. bank, nagriyyat ve s.), ham de tadnsda Yo meigrtd3
geni5 istifada olunur.
Fardi kompiiterlar elmi-texniki, iqlisadi-statistika, informasiya-mantiq
va idarJetma masalalarini hall etrnaya. istanilen hacmda vei'ilanlor bazalartnl
yaratmaEa, istanilan sarrad[:ri va motnlari hazrrlamaga va redakte etmays.
kargtzarhq igini aparmafa. qrahki informasiyant emal etmsyo va s. imkan

verir. (;ost3rilcn funksiyalarrn yerinr yeiirilmesi goxlu sayda universal va

xUsusi toyinatir tetbrqi proqram paketlari vasitesile tsmin olunur' Fardi
kompiitcilar csasrndi miixtelif peSaler iizra (miihendis, konstruktor,
t"*nuloq, inzibargr, hakim. . miiallim, jurnalist va s') iggilar iigiin
avtomatlagdrnlmlq i9 yerleri (AIY) yaradrlrr'
Mikro va fardi kompiiterlarin istehsalt ve tatbiq dairasi durmadan geniglanir. Hazrrda diinya bazartnda genig yayrlmrq mikro-fardi kompiiterlerin
(AB$),
esas istehsalgrlan IBM, DEC, Hewlett Packard, Apple, Compac
Comparex, Siemens (Almaniya), ICL (ingiltara) va s firmalardu'
l'-ardi kompiiterlar va onlarrn proqram teminatr ildan-ila takmillegrlirilir, rexniki 93starigilari yaxqrlagdrrllrr va tatbiqi daha da genill)nir'
2.3. Xompiiterin arxitekturasl va strukturu
Ovvrllar (I vo II nesil) kompiiterlorin aparat ve proqram vasitelari birbirindan asrh olmadan, ayrl-ayrrllqda yaradrlrrdr' III nasildan (60-cr illarin
sonul baglayaraq kompiiterin aparat (ingilisca "hardware") va proqram
l"soitwari"j uasitalari vahid bir sistem kimi layihalandirilmeyc baglandr' Bu
)aman asas diqqat bu vasitalErin qargrhqh alaqasina yonsldilirdi' Bununla
da prinsip baximdan yeni olan "kompiiterin arxitekturas'" anlaytgt yarandt'
Kompiiterin arxitekturasr dcdikda aparat-proqram vasitelsrinin iimumi
prinsiplari vc miiayyan sinif masolelarin halli tigiin onlann funksional
imkanlann, tayin eden xarakteristikalan baga diigtiliir' Kompiiterin
arxitekturasr aparat va proqram vasitalari kompleksinin qurulmasl ile bagh
bir gox amillaii tezerc alan masalalari ahata edir. Bu amillorden esaslart
kompiiterin qiymoti, tatbiq sahasi, fuirksional imkanlarr, istismann asanhpt
ncsai clunuij Arxitek(urantn asas tarkib hissesi iso aparat vasitelaridir'
Kompiiterin arxitekturasmm osas tarkib hissalari gckil 2.1-da gcistarilmigdir'
Komptiterin arxitekturasr ve strukturu anlaytglannt bir-birindan
farqlendirmsk laztmdtr. Komptiterin strukturu miiayyan saviyyada onun
konkret tarkibini (qurpular, bloklar, qovqaqlar va s.) va onlar araslodakl
alaqaleri tayin edir. Arxitektura isa kompiiterin tarkib hissalarinin hanst
qaydalarla qarqrhqh alaqalendirilmasini tayin edir. Tarkib hissalarinin tesviri
iic yalnrz bu qaydalann formalagdlnlmasr iigiin talab olunan seviyyada
veriiir. Hem da alaqalarin hamtstna yox' ssasan bu vasitalerden istifada
olunmasr iigiin lairm olanlartna baxtltr. Mesalen, istifadegi ii90n
komptiterin hansr elementlarda qurulmast, amrlarin sxem ve ya proqram
uasitalenla yerine yetirilmasi ahcmiyyat kasb etmir. Ohamiyyat kasb eden
masalalsr bunlardri: kompiiterin bu va ya digor xiisusiyyotlari istifadegiya
vcrilan imkanlarla neca alaqalidir, kompiiterin terkibina daxil ,olan
qurfularrn xarakteristikalan bir-birila neca elaqalsndirilir va bu
iarikteristikalar kompiiterin ilmumi xarakteristikalartna neca tesir edir ve
s. Bagqa stizla, arxitektura kompiiterin layihelandirilmasinin, qurulmastrun
vc proqram teminatrnrn iimumi problemlarini aks etdirir.
V nasilin bazi niimayandalerini grxmaqla kegmig va indiki kompiiterlerirr arxitekturastnda meghur amerika alimi Con fon Neyman tarcfindan
40-9r illarda raklif edilen prinsipler asas gotiiriili.ir. Baqqa sozla desok'
24

kompiiterlar hela

ki,

arxitlkturastntn

prinsiplari a9afrdakrlardrr:

esas

Neyman arxitekturast

ila qurulur'

Neyman

l.Kompijter proqramla idara olunan avtomatdlr, yani kompiiterin

iglemasi iigirn proqram laztmdlr. Proqram bir taraldan komptiterin igini

idara edir, digei tarafdan isa qoyulmug mesalani hall edir'

2.Komplter ardtctl iinvanlanan vahid yadd:qa malik olmahdtr'

Yaddat bi;dlgiilii vo xattidir, yani soztar vektoru gaklindadir' Hemin
yadda;da mi.iayyan tisulla kodlaqdrnlan ham proqram, ham da verilanlar
saxlamhr.

Kompiiterin

Omaliyyat

mentiqi

sistemi

strukturu
Proqramlaqdrrma dillari

Yaddaqrn

taqkili
GiriS-grxrgrn

Trtbiqi

taqkili

proqram
taminatl

idareetma
prinsiplapi

qrxitcklurasmrn
$akil 2.1. Kompiiterin

asas

larkib hissalari

bir farq yoxdur' yani

amrler,verilanlarkimibaxmaqolarveonlartizarindaamaliyyadalaparlla
3.Omrlarla verilenler arastnda agkar gakilda heg

bilar.

proqram
4.Verilanlonrin tayin edilmasr aparat saviyyesinde yox'
har
hanst
yf,:mrnrn
saviyyesinde apanhr- Masalan. magrn s0ziindeki bitler
va ya simvollar sari olmastnt proqram miieyyonlaldirir'
odei
"---fornpiit.t
texnikastnln inkiSil marhalalarinda Neyman arxitekturast
xeyli iakmillagdirilmil vo komp'Jtera qoyulan telablsrin boyiik hissasi
nrio.r. ,uri,.t."na isriqamatlairdirilmigdir' Kompiiterin aparai vasitelori
iil;;;t", vasit:lari arasrnda qarqrhqh elaqalorin yeni s3viyyada tolkili
sakil 2.i-da eosterilan arxitekturala gJtirib ql\artdl
'- Q.vd Jart tl, kompiterin mantiqi strukturu- konstruktiv olaraq
kommuxtltii sinil kompiiterlarda miirtalif qurulugda reallagdrrlhr' Fardi
piiterin konstruktiv quruluguna 13 4-d: baxrhr'
25

Kompi.iterin iimurnilegdirilmig mantiqi strukturu gekil 2.2-ta

verilmi;;dir.

Neyman arxitekturall har bir kompiiter iki hissadan-merkazi va

periferiya (rarici) - ibarat olur. Markezi hissa hesab-mantiq qurlusundan
(HMQ), idaraetma qurlusundan (iQ) va daxili yaddag qurgusundan (DYQ)
ibaratdir. Miiasir kompiiterlarda HMQ ve iQ prosessor adlanan bir
qurluda birlagdirilir. Periferiya hissasine xarici yaddap qurlulan (XYQ),
daxiletma-xarictma qur[ulan (DXQ) va idare pultu (iP) daxildir. K6hna
kompiiterlarde (I va ll nasil) markazi hisse ila periferiya hissesi sen
(dayiqdirila bilrnayan) sxemla alaqalandirilirdi. Bu ise periferiya qurtularinrn
tarkibini va sayrnr istifadagilerin taleblorina uygun qura$drrmaf,a imkan
vermirdi. Miiasir kompi.iterlarda markozi hisso ile periferiya hissesi sistem
interfeysi adlanan aparat-proqram vasitasila alaqalondirilir. Bu isa perifbriya qur[ularrnrn sayrm va tarkibini dayigdirmaya imkan verir.
Markazi hissa

DYQ

Omali

yaddag

Daimi
yadda$

Periferiya hissesi

'
$

;;' ;; ; ;; ; ; ;;;';; ;;; ;'-' :;; ;;; ; ;:;;;;' ;';;;; ;;'

Prosessor kompiiterin asas qurpusu olub, DYQ-da saxlanan proqramla

hesab vo mantiq emaliyyatlannr yerina yetirir va kompiiterin iimumi igini
idara edir. Kompiiterin iglama sii,rati asasen prosessorun iglame siiratile teyin
edilir. iglama siiretini artlrmaq iigijLn prosessor kigik tuOmlu ve gox briyUk
siiratli yerli yadda5a (ke9 yaddaq) malik olur. Hesablama prosesi kompflter

iigiin awalgadan tartib edilmig proqram vasitrsile yerina yetirilir. Proqram

icra ardrlrlhfrna uytun yazrlmrp amrlardan (talimatlardan) ibarstdir.

Proqramrn icrasr zamanr iQ novbeti amri segib tahlil edir ve hansr ameliyyatln hansr operandlar (amaliyyatda igtirak edan kamiyyatlor) iizarinda
apanlmasrnr miieyysnlegdirir. DYQ-dan gdtiiriilan operandlar HMede
yerlegdirildikdan sonra am!\liyyat yerine yetirilir. Hesab-mantiq qur[usu
IQ-nin idaraSi altrnda iglayir.
Emal edilen verilanlar va icra olunan proqram komp[teriD yaddagrnda
yerlegdirilir. Onlar yaddaga daxiletma qurSulan vasitesila daxil edilir.
26

Yaddagrn tutumu baytlarla (kilobayt, meqabayt, qiqabayt, terabayt)

dlqiiliir. Kompiiterin yaddaSr miirekkob quruluga malik olub, iyerarxik
prinsipla qurulur va miixtalif tipli yaddag quriularrndan ibarot olur.
Funksional baxrmdan yaddaq iki hissaya btilintir: daxili va xarici.
Daxili va ya asas yaddag prosessorla bilivasita alaqada olub, icra olunan
proqramlann ve emal olunan verilonlarin saxlanmast iigiindiir. Daxili
yaddagrn iqloma (yaddapa miiraciat) siirati yiiksak, lakin onun tutumu
nisbetan kigik olur.
Daxili yaddag da rjz r,tivbasinda iki hissadan ibarat olur: amali yaddap
(OY) vo daimi yaddag (DY). Omali yaddaq DYQ-nin asastnt tagkil edir,
informasiyantn qabul edilmasi, saxlanmast va otiiriilmasi iigtin istifada
'olunur. O, adatan enerjidan astlt olur, yani kompiiter qobakaden grxarrldrqda oradakr inforrnasiya itir- Omali yaddaga nisbotan tutumu xeyli zz olan
daimi yaddaq informasiyantn saxlanmast va otiirtilmasi iigiin istifade olunmur, yani istifadagilor tarafinden oraya informasiya yazrlmast miimkiin
deyil. informasiya oraya kompi.iterin haztrlanmast zamant yaztlrr va adi
hallarda dayigdirila bilmaz. Orada tez-tez istifads olunan proqramlar v- yerilanlar saxlanrlrr (maselen, omaliyyat sisteminin bazi proqamlarl, komp[terin diizgi.in iqlamasini yoxlayan proqramlar va s.). Daimi yaddag enerjidan
asrh olmur, yani kornpDter pabekadan grxar drqda oradakr informasiya
saxlanrr-

Kompiiterin periferiya hissasina daxil

olan

xarici yaddaq qurfusu

(XYQ) bdfik hxma malik olan informasiyant saxlamaq iigrin istifada

olunur. Xarici yaddaqla informasiya miibadilasi (informasiyanrn yazrlmast
va oxunmasr) amali yaddag vasitesilo aparrhr. Xarici yadda; ene{idan asrh
olmayan dagryrcrlarda (maqnit diskinds, lentinde, kartrnda, yrgcam diskda,
flagdo) qurulur. Onun tutumu praktik olaraq mahdud olmur, lakin iglama
(miiraciat) siirati daxili yaddaga nisbatan az olur.
iglsma prinsipina gora xarici yaddag 2 giir olur: birbaga muraciotli
(maqnit va yrfcam disklarde, flapdc) va ardrcrl miiraciatli (maqnit lentinda).
Birbaga miiraciarli XYQ nisbetan boyi.ik iElama siiretina malik oldutundan,
miiasir kompr-ltcrlarda on gox istifada olunur. Ardrcrl miiraciatli XYQ
asasan inlormasiyanr ehtryat iigiin saxlanmast maqsodile istifada olunur.
Daxiletma-xaricetma qur[ularr informasiyantn kompiitera daxil
edilmesi va'kompiiterd:n xaric edilmasi, hemginin istifadagi ile kompiiter
arasrnda iinsiyyetin tsmini iigiin istifada olunur. Daxiletme-xaricetmo
prosesleri daxili yaddagdan istilade etmakla aparrhr. Miiasir kompiiterlerda
bu qurfulara klaviatura. maus tipli manipulyator, harf-raqam va qrafik gap
edan qurlu (printer), displey (monitor). qrafikgakan qurfu (plotter), skaner
va s. aiddir.
idara pultu hesablama prosesinin gedigi zamanr proqramql ve ya operator tarefindan sistem arnelivyatlartnt yerina yetirmak tigiindiir. Komputere
texniki xidmat gc!starildikda pultun arxastnda miihandis-texuiki ilqilar
oturur. idaro pultu gox vaxt konstruktiv olaraq prosessorla hidikde
21

quratdrnlrr ve iP-nin bir gox diiymelari klaviaturada yerlegdirilir.

Sistem interfeysi kompiitcrin qurlulannrn qarqrhqh elaqesini va onlar
arasrnda infbrmasiya miibadilesini tamin edir. Orta, boyiik va super
kompiiterlarda sistem interfeysi dziiniin daxiletme-xarigetma prosessorlarrna (onlara kanallar deyilir) malik olan miirakkab qurgulardan ibarat
olur. Bu qurlular kompiiterin hisselcrr arasrnda informasiya miibadilasinin
yiiLksek siiretlo aparrlmasrnr tamin edirler. Mini-kompiitcrlerda sistem
interfeysinin funksiyalannr sistem ginlari yerina yetirirlar. Bu sinif kompiiterlardo iki strukturdan istifade olunur: goxginli va iimumi qinli. Biringi
halda qurlular arasinda inlormasiya miibadilasi iigtin ayn-ayn qrup
ginlardan istifada olunur, ikinci halda isa biittin qurEular vahid qrup ginlarla
elaqelandirilir (qrupa verilanlarin, i.invanlann va idaraetma siqnallanntn
otijriilmesi iigtn pinlar daxildir.l. Umumi ginli srruktur prosessor, yadda$
va periferiya qurSulan arasrnda inlormasiya miibadilesinin eyni qaydalarla
apanlmasrnr tamin edir ki, bu da qur[ulann qargrhqh alaqasini sadalaqdirir.
Xarici qurlularrn idara olunmasr va onlarln sistem interfeysi ila elaqalandiriimasi iigiin qrup idareetme qur[ulanndan, adapterlerdan ve kontrollerlardan istifada olunur. Gostorilan idaraetma qurlulan dz iglarini uytun
idaraedici proqramlar (drayverlar) vasitasila qulurlar.
2.4. Xompiiterin a6as xaraktristikalan

Kompiiterin asas xarakteristikalarrna iglama sireti, yaddaq tutumu,

hesablama daqiqliyi, emrlar sistemi, qiymati va i9 etibarhhlr daxildir.
Kompiiterin iglama siirati prosessorun bir saniyada yerina yetirdiyi sada
cmaliyyatlann sayr ila tayin olunur. Sade amaliyyatlara toplama, gdndarma,
mi.iqayisa ve s. aiddir. Kompiiterin iqlams siireti yaddagrn tt$kilinden gox
asrhdrr. informasiyanrn yaddagdan 96tiiriilmasine serf olunan vaxt i$lama
siiratina xeyli tasir edir.
Qiymatindan, tatbiq sahasindon ve s. asrh olaraq iglama stirati saniyada
yiiz minlardan milyardlara qadar olan kompiiterler istehsal olunur.
Miirakkab masalalarin hallinda iglama siiratini artrrmaq iigiin bir neg.
kompiiter birlegdirilb, vahid kompleks geklinda istifada olunur.
iglama siiLrati ila yanagr gox vaxt mahsuldarhq anlaylgrndan da istifade
olunur. Mahsuldarhq vahid zaman erzinda kompiiterde hall olunan
masalalarin orta sayl rla tayin olunur. Mahsuldarhq kompiiterin igini

biitovliikde xarakteriza edir. Ogar i$leme sUrati esasan kompiiterin

elementlari ila alaqelidirsa, mehsuldarhq kompiiterin arxitekturasr ve hell

olunan masalalarin tiplari ila bathdrr. Mehsuldarhq prosessorun vo

daxiletne-xaricetma qurfulannrn iglama siiratlarindan, masalalarin hall
prosesinin gedigindan vs s. asrhdrr. Daxilelme-xaricetma ameliyyatlannrn
ernal eneliyyatlarr ila eyni vaxtda yerina yetirilmesi ila, goxproqramh va
goxprosessorlu rejimlordan istifada etmakla mahsuldarhir artrrmaq olar.
Qoxproscssorlu sistemlarda mahsuldarhq xeyli artrr.
Qeyd edek ki, iglama siirati esas etiban ile prosessordan aslh
28

olduguDdan gox yaxt o, (pik siirati) prosessorun meqaherslorla olgiilon takt

tezliyi ila tayin olunur.
Yaddal tutumu (hacmi) kompiiterin yaddaqrnda saxlana bilan informa:

siyanrn maksimum miqdarr ila tayin olunur. Yaddaq tutumu baytlarla

olgiiliir. Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, kompiiterda yaddap 2 ciir olur: daxili va xarici. Daxili (va ya asas) yaddalin tutumu miixtelif kompiiterlarda
miixtalif olur va [nvanlagdrrma sistemi ile teyin olunur. Mtiasir kompiiterlarda daxili yadda$ standart tutuma malik olan modullardan tagkil olundulundan, modullann saylnr artrrmaqla yadda$ tutumunu artrmaq olar.
Mliasir korEpiiterlarda xarici yaddag blok strukturuna va deyigdirila
bilan konstruksiyaya malik olduiundan, onun tutumu praktik olaraq qeyrimahdud olur.
Heablaryra daqiqliyi :dadlarin tesviri lgiin istifada olunan martebalerin
sayrndan asrhdrr. M0asir kompiiterlarda 32 va ya 64 martabali prosessorlardan istifada olundulundan, kifayst qadar bciyiik daqiqlik alma[a imkan
yaranrr. Bu azhq etdikda ikiqat va ya iigqat sayda martabalardon istifada
etmokla daqiqliyi istanilan qadar arltrmaq olar.
Omrlar sistemi - prosessorun yerina yetira bildiyi amrlcr toplusudur.
Omrlar sistemi prosessorun hansr amaliyyatlan yerina yerirdiyini. emrdeki
operandlann sayrnr, amrin formatrnr tayin edir. Omrlar vasitasile kompiiter
toplama, grxma, vurma, b6lma, miiqayisa etme, yadda$a yaama, adadi bir
registrdan digarina krigiirmak va s. kimi amaliyyatlart yerina yetirir.
Hesablamalann xiisusiyyeuni nazara almaq iigiin amrlar modiftkasiya oluna
bilir. Modifikasiyalan nazera almaqla komptiterlarde orta hesabla 100-a
qador amrdon istifado olunur.
Miiasir kompiiterlarde amrlar sisteminin lormalagmastnda 2 iisuldan
istifado olunur. Birinci, anonavi irsul, tam dastli (komplekt) amrlarin icrast
iigiln prosessorun yaradrlmasrdrr. Buna komptiter texnikasrnda CISC

(Complete Instruction Set Computer - tam destli amrlar komplekti)

arxitekturasr deyilir. ikinci tisulda kompiiter asasen an sada va tez-tez
istilada olunan amrlori yerine yetirir va bununla da prosesor nisbatan
sadel4;i; va ipleme siirati arttr. Buna RISC (Redused Instr!'lction Set
Computer- ixtisarlanmr; dastli amrlar komp[teri) arxitekrurasr deyilir.
Kompiiterin qiymati bir gox amildan, o ctmledan, iglama siiretindan,
yaddag tutumundan. amrlar sistemindon ve s. astltdrr. Qiymata hemginin
kompiiterin tarkibi va ilk ndvbeda, xarici qurlularrn sayr va ge;idi tasrr
edir. Proqram teminatr da kompiiterin qiymatine xeyli tasir edir.
Kompiterin i9 etibarhfr - m0ayyen iartler daxilinde v2 miiayyan vaxt
miiddati arzinds kompiiterin tiz xassalarini saxlamaq qabiliyyctidir.
Kompiiterin i9 etibarhfrnrn gristaricileri a;a$dakrlardrr:
- miieyy:n gartler daxilinds v. miiayyan vaxt mtddeti erzinde
konrpiiterin dayanmadan i5lamasi ehtimah;
nasazhqlartn agkarlanmast v: aradan qaldrrtlmastl
- kompiilerin iginin barpasrna sarf olunatt vaxt.
29

Miirskkab struktura malik olan hesablama komplekslari va sistemlari

iigtin "nasazhq" gerti anlayrgdrr' Burada miiayyan elementin nasazhEr
kompleksin (sisiemin) igini dayandtrmrr, yalntz onur i9 samaraliyini azaldrr'
komptiierin digar xarakteristikalan da, masalen, universallrtt'
proqram uylunlupu, gakisi, cilgiilari, enerji sarfi ve s rniiayyan ahamiyyat
tasU eOirtei. Ontai kompiiterin konkret tatbiq sahasini qiymatlandirarkan
nazar: altntr.

2.5. Kompiiterda informasiyanmtesviri

Kompi.iterde informasiya emaltnrn tagkili maselalerinda say sistemlari'
verilanlarin tesvir formalan va adadlarin xiisusi kodlagdrnlmast vacib yer

tuturlar.
2.5.1. SaY sistemlari

Say (hesablama) shtemi adadlarin raqamlar adlanan mehdud simvollar

elifbasivasitosila ifada olunmast iisuludur' Say sistemi kodla;drrmanrn bir
formasrdrr. Miiayyon elifba vasitesita miieyyan iisullarla yazrlan siiza kod

(say sisteminc iatblqda adedin kodu), kodun altnmast prosesino

kodlagdrrma,deyilir.

isa

iki ciir olur:

mtivqesiz va mOvqeli- M6vqesiz.-.say

sisteml;rinda her bir adad simvollann (raqamlarin) miieyyan yrSmr ile ifada
olunur. Burada adedi tagkil eden reqamlarin qiymetlari onlann tutdugu
yerdan (movqedan) astlt olmur vs hesab amallari miirakkeb qaydalarla
apanhr.'MOvqesiz say sistemlarinin tipik nUmayend"Ji lyi-'-"y sistemidir'
Masalan, Rum say siiteminda 1999 bela yazrlrr: MCMXCIX (M-min, Cyiiz, X-on, I-bir). Adedin qiymetinin tayinindaki va hesablama amallarinin
ipanlmasrndakr miirekkabliklara gtira bu say sistemlarindan kompiiter
texnikasrnda istifada olunmur.
Mdvqeli say sistemleri edadlerin tasvirindaki ayaniliya ve hesab
amallarinin apanlmastndakt sadaliya 96ro bdyiik ilstiinliiklera malikdirlar'
Bu say sistemlsrinda adadi tagkil eden reqamlarin qiymatlari onlann
adaddaki movqelari ila tayin olunur. Meselon, lll edadi eyni raqamlarden
taqkil olunmaslna baxmayaraq, onlann qiymatlari bambaqqadrr, soldan
birinci l-yUzii, ikinci l-onu, iigiincii I isa vahidi gdsterir.
M6vqeli say sistemlorinin tipik niimayandasi bizim iglatdiyimiz onluq

Say sistemlari

say sistemidir. Bundan elava, informatikada digar m6vqeli

say

sistemlarindan da istifade olunur.

Odadlerin yazthfl iigiin istifada olunan simvollann (raqamlarin) sayma
say sisteminin asasr deyilir. OnJuq say sisteminin asast ondur, yeni burada
ad-edlarin yazrlrgr ilgiin on reqamden (0,1,2,3,4,5,6,7 '8'9) istifade olunur.
Osagr q olan mcivqeli say sistemindaki istanilan x adsdini bela ifada
etmak olar:

*'r-19''2 *"-*'241 * '140 * t'-14-l +

'@l='nq'-l
burada r1r, - q asash say sisteminda verilan oded,
30

t-re-t

(l)

q
xi

- say sisteminin esasl,

- odadi taqkil edan raqomlar (xi < q),

tam hissadaki martebalerin (reqamlarin) sayr,

kesr hissedaki martabalarin saydrr.

Masolan, I 234,56= l. I 03 + 2. I 02 +3. l0r +4. I 00 +5. l0Fr +6. 10F2.

Say sisteminin osasr mcitarizo igarisinda indeks kimi g6starilir. x1q; edodi adi
halda bela yazrlrr.

,(q) = rnrn-,1....r2r1, r_1...x_d

Q)
Vergiil igaresi tam hissani kasr hissadon ayrrrr vo m<ivqelarin
(mertebalarin) gcki qiymatlarinin hesablanmasrnm baqlan[rcrnr tayin edir.

informatikada esasr 2 olan ikilik vo bu say sistemi ile asan alaqa

yaratnaga imkan veren Slik (2) va l6Jrq (2a) say sistemlarindan istifada
olunur. On geni$ tetbiq olunan 2lik say sistemidir. indiya qadar mdvcud
olan, o cirmladon, miiasir kompiiterlarda informasiyanln ma$lndaxili tasviri
tgtin 2-lik'say sistemindan istilada olunur.
ikilik say sisteminin asasr q=2-dir. Bu say sisterninda istanilen aded 0 va
I raqemlorindan ibarat olur.
ikilik say sisteminde istanilen odadi (l) diisturu vasitesila bela ifada
etmak olar:

t-tn-2!01-,,,
tr2., . tn2 { r, l2

+tt2 -x.t2 + .+t-*2

.-....+122
Bu o dqmekdir ki,2-lik say sistcminda eladlarin yazrhqr mrivqeli say
sistemlerin hamrsma aid olan qaydalarla apanhr. Cadval 2.1-de 0-dan l7-ya
qadar onluq odedlarin 2-lik say sisteminda yazrhgr gdstarilmiqdir.
Cadval

Miixt alif
xi lo)
/.{2)

\r6)
x( lo)

&2)

0
0
0

I
I
I

l0

su1' sis temlarinda

ll

l0

100

l0t

110

ll

t2
l3
t4
t00l 1010 l0t I l100 l l0l 1l l0
B
D
A
C
E
9
9

2.I

adadlarin yazilts t
1

lll

1000

l5

lill

t6
r000t

t7
10001

l0

lt

Odadin ikilik tasviri onluq tesyira nisbetrn 3,3 dsfe gox mortebe tolab
edir. Buna baxmayaraq agafrdakr sabeblara gora kompriter texnikasrnda 2-

lik say sistemina iistUniiik verilir:

l. ikilik say sisteminin raqamlarini (0 va 1) ifada etmak iigiin 2
dayanrqh vaziyyati olar, elementlarden istifade olunur ki, onlar da
qurulugca sada olub, ucuz baga galir va iq etibarhlr yiiksak olur.
2. Ikilik adadaler iizarinde hesab amallorinin apanlmast digar say
sistemlarina nisbatan sada oldufundan, kompiiterda asan hayata kegirilir.
3. ikilik say sistemi mantiqi kamiyyotlerin ifada edilmesi iiqiin gox
alverigli olCulundan. montiqi amallarin va funksiyalarrn yerina yetirilmasl
asanlagrr

3t

Onaltrhq say sistemi. KomPiiter iigiin maqbul olan 2lik say sistemi bir
terafdan adadlarin yaztltgtntn uzun olmastna gtira, diger tarafdan istifada
vardigi olmadrlrndan insan iigiin alverigli deyil. Odur ki, 2-lik va l0Juq say
sislemleri arastnda alaqa yaratmaq maqsedile kompiiter texnikasrnda 8-lik
va l6-hq say sistemlarindan istifada olunur' Miiasir kompiiterlarda esasan
l6-hq say sisterni tatbiq olunur.
Onaltrhq say sisteminiil esasr l6-drr. l6-hq say sisteminin 0-dan 9-a
qedar raqemi onluq say sisteminden Sotiiriilmili, qalan 6 raqam kimi latrn
alifbastnrn A-dan F-a qadar harflori qabul olunmugdur:
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9, A, B, C, D, E, F
Cadvel 2.1-da O-dan l7-ya qadar onluq adedlarin l6Jrq say sisteminda
verilmigdir.
yazrhgr
drnluq adadlarin kompiitera daxil edilmasi va kompiiterdan xaric
edilmasi iigiin adedlarin ikilik-onluq kodlagdrnlmastndan istifada olunur.
ikilik-onluq kodda onluq adadin hor bir raqomi ddrd 2Jik raqamla (tetrada)

ifada olunur. Hemin tetradalar ededin raqamlerinin diiziil[tiine uy[un

ardrcrlhqla yazrlrr. Oks gevirmada isa "2-10" kodu tetradalara aynltr va
sonradan har bir tetrada onluq raqamla avez olunur. Belalikla, "2-10"
kodlagdrrmada adad yeni say sistemina gevrilmir, sadoca olaraq onluq
reqamlarin 2-lik kodlarrndan istifade olunur.
Misal

l 41ro1=E1r,:i=

I I l0r:r=0001 0 t00tz-rol.

2.5.2.Odadlarin bir say sistenrindan digarine gewilmasi

Kompiiter ikilik say sisteminde iglryir, istifadoqilar lgiin isa onluq va ya

onaltrhq say sistemleri elveriglidir. Odur ki, edadlerin bir say sistemindon
digarina gevrilmesi lazrm galir.

q osaslr say sistemindski X adadinin p esash say sistemina gevrilmesi

(&cr-+ )Qel) lgiin avaz etme vo say sisteminin esastna b<ilma-vurma
qaydalanndan istifada olunur.

Ovaz etme qaydasl (1) diisturu esastnda yerina yetirilir va hesab

amallarinin yeni say sistemindo apartlmastnt nazardo tutur' Ona giira da
harnin qaydadan esas etibarila adadlarin qeyri-onluq say sistemindan (2-lik,
8Jik, t6Jrq) onluq say sistemine gevrilmasinda istifada olunur.
Misal l. ikilik say sistcmindaki x(2)=l l01l,l adadinin onluq say
sistemino qevrilmasi:

xo(,=l'za+ 123+0 22+l Zt+

2o+l '2't=27,5

Misal 2. Onaltrhq say sistemindaki xlro;=Ai,8 adadinin onluq

sistemina gevrilmasi:

say

x(to)=l0 l6r+l l60+8 16 '=l6l'5

Biilm+.vurma qaydas hesab amsllarinin gevrilen adodin aid oldu$u q
say sisteminda apanlmaslnr nazarda tutduf,undan, hemin qaydadan onluq
adadlerin digor say sistemina gevrilmasi iiciin istifada olunmast elveriglidir.
Tam adedlorin va diizg[n kasrlarin gevrilma qaydalan mi]xtalifdir. Tam
adadlarin gevrilmasi iigiin bdlme qaydasmdan, diizgi.in kesrlerin gevrilmasi
iigiin isa vurma qaydasrndan isrifada olunur. Tam va kesr hissalardan ibarat
32

olan adedlar iigiin isa har iki qayda rarbiq olunur (tam hisse iigiin btilma,
kasr hissa iigiin vurma qaydasr).
Bdlma qaydasr q say sistemindeki adadin ardrcrl olaraq p asaslna
bdliinmcsi ila apanhr. Bcilma q say sisteminda apanhr. Btilma o vaxta qedcr
davam edir ki, ndvbeti qismat p-dan kicik olsun. Sonuncu qismeii va
alrnmrg qahqlan onlann ahnma ardrcrlhlrnrn eksina soldan-sa!a yazmaqla
a-rtarrlan cavab alda edilir.
Yurma qaydasr q say sistemndaki kosr adadini p say sistemina gevirmak
iigiin istifada olunur. Bunun iigiin verilmig kasr va ahnan hasillorin kasr
hissalari ardrcrl olaraq p asasrna vurulur. p asasl q say sisteminda ifada
olunur va vurma q say sisteminda aparrlrr. Vurmadan alrnan tam adadlari
onlarrn ahnma ardlcllhgl ila soldan-sa[a yazmaqla axtanlan cavab alda
edilir. Vurma ameliyyatr lazrmi deqiqlik (kasi hisseda talab olunan
martobalarin sayr) ahnana qedor davam etdirilir. yani ahnan cavab gox vaxt
taxmini olur. Odur ki, aks gevirme zamanl alrnan odod verilmig adada uylun

galmaya bilar.

Misal 3. Onluq say sistemindc verilmig x11s;=43,4 adadini 2-r daqiqlikla.

yani kasr hissada 3 raqoma qoder 2-lik say sistemina gevirmak telob -olunur.
Bunun tigiin tam hissani b<ilmo qaydasr ila, kasr hissani isa vurma qaydast
ila gevirib, ahnan cavablarr bir yerde yazrnq.

43L
lt
2)zt
| -20 lr0

0,

4
2

-10

qahqlar

tam hissa \r)=

l0l0l I

kasr hissa x121=0,01 I

Belaliklo, gevirma naticasinda alman cavab:

43,41;o)=

l0l0l l,0l

lpy

Odadlorin 2-lik say sistemindan &lik va lGhq say sistemlarina va eksina

qevrilmasi sada qaydalarla apanhr, ona grira ki, 8-lik va l6Jrq say
sistemlerinin asaslan 2lik say sisteminin esastrun uyEun olaraq 3-cii va 4-cii
darecesi ila teyin olunur, yeni 8-21 va l6=2a. Bu o demakdir ki, l6-hq say
sistemindoki odadi 2-lik say sisremine gevirmak frgiin l6{rq adedin har bir
raqamini ddrdraqam.li 2-lik kodla avaz etmak kifayatdir.
Misal 4. Onaltrhq say sistemindeki Xrrol=F2 adadini ikilik say
sistemindo ifado etmsli.

Flr5,;=l I I l00lOpy
JJ

Ikitik ededin onaltrhq say sistemina gevrilmesi iigtin hamin adad

tctradalara ayrrhb, her bir tetrada onalhLq raqami ila avaz olunur.
Tctradalara ayrrma tam hisseda vergiilden solda, kesr hissada isa vergiilden
sagda apafllrr.
Misal 5. ikilik say sistemindeki &a=l0l0l0l00l edadini l6-hq say
sistcminda ifade etmeliI 0i l0l0l l00l1n=2AQ11o;
Qeyd edak ki, tetradalara ayl^rrna zvmanr gatr$mayan raqamler (tam
hissada soldan, kesr hissada sa[dan) srfirlarla doldurulur.

2.5.J. Verilanlarin tasvir formrlan

Kompiiterda emal olunan verilanlerin esas tiplari aga[rdakrlardrr:
- tam adadlar;
- sabit noqtali (vergiillii) edodler;
- siirii9gen noqtali adadlar;
simvol tipli verilanler;

a.f;"*:i"i1lTl1';o .r*,

makamnda adedin tarn hissasini irosr

hissadan ayrran igare kimi vergiildan istifada olunurdu, xaricdo isa onun
ycrina noqta iparesindan istifada olunur. informatikada da hemin maqsadle
noqta igarasi igladilir.
Tam tip - miisbat va ya manfi iEarali nriqtasiz adaddir. Ododin igarasi
mertabe gebakesinin soldan O-cr (ntimralanma srfrrdan baqlanrr)
martabasinda yazrhr: miisbat igarasi "0", manfi igaresi isa " l " kimi tasvir
olunur. Qalan martebaiarde tam ededin ikilik kodu yazrlrr (16 martabali
kompiiterlerde l5 mertaba, 32 martabali kompi.iterlarda 31 martaba) (9akil

?r

martabalorin

nomraleri

012
Adrdi^

,U"r"r'

l5

lr,

z
I

3l
0

Ododin 2Jik kodu

2.3.
Tam
va
ndqtali adadlarin komp terda tasviri
sabit
$akil

16 va 32 martabeli kompiiterlerda tesvir oluna bilen tam edadlerin

diapazonu bela tayin olunur;
l6 martabali kompiiterlarda: - 32768 + + 32'767
32 martabali kompiiterlarde: - 2141483648 + + 214'/483647
34

Sabit niltali adadlarda tam hissani kasr hissadan aylran ndqtanin yeri
a!.velcaden (kompiiter layiha olunarkan) birdafelik qeyd olunur vo
masalalerin hall prosesinda dayiqilmir. Tam adadlorda oldufu kimi ededin
iqarcsi mertabe sabekasinin soldan l-ci martabesinda yazlk (miisbet _ ',0".

menh

"l

"). Kompiterin qurulugunu va :maliyyarlann icra

vaxttnr
adedlar tasvir
olunur, yeni ndqtonin yeri adcdin igarasinden bilavasita sonra qeyd olunur
inaltma<tr maqsadila sabit ndqreli formada yalnrz

ldan kigik

va ndqta igarasi agkar gakilda yaddapda yazrlmrr. Odur ki, 2Jik say
sisteminda istilada olunan sabit ndqtali edadtarin tasviri tam odadlarin
tasvirina uygundur (pekil 2.3).
Gdsterilan 0stiinliiklarine baxmayaraq, sabit noqlali forma ila
iglayarkan hesablama prosesi zamam verilenlarin, arahq va son nadcelarin
qebul olunmug diapazondan kanara grxmamasr talab olunur. Oks halda
martabe gabakosinin dolub dagmasr bag verir, bu isa sahv neticclore sabab

olur. Bu gatrqmazhqlardan azad olmaq iigiin sdadlarin siirii$an ndqtdi

formasrndan istifads olunur.
Siiriigan n6qtali formada Jdad belo tasvir olunur:
burada m
q
p

x=mqp
adadin mantissasi.

- say sisteminin
- tertiMir.

'

asasr,

istanilen heqiqi adodi siiriigen ndqtali formada resvir ermak olar.

Misa'l 6. 12.5 adadini sliriigan ndqtali formada tasvir etmali.
12.5=l2.5xl00=1.25 x l0'=0.125 x 10,
Gririindiiyii kimi, rnantissada n<iqtanin yerini siirtigdiirmokla eyni adadi
miixtalif ciir yazrnaq olar. tsu zaman ndqtenin yerina uvgun tertibin qiymati
dayigir.

Komputerda siiriifan noqtali edadin birmanah tasvirini almaq iigtn

adsdin normallagdtnlmrg lormasrndan istifada olunur. NormallagdrrrlmrE
sdsdda mantissa bu qani 6damalidir:

q',<lml.t

(3)

yani nciqtanin yeri odadin qiymatli (srfirdan farqli) raqemindan awel qeyd
edilir. 6-cr misalda verilan 12.5 adadinin normallagdrnlmrg lormasr
0.125x102-dir. $ekil 2.4-ds siiriigan noqtoli adadlarin kompiiterdo tasvir
sxemi gdsterilmi$dir.

tnantissann
igarasi

mantissa

tartibin

tertib

iqarasi

$akil 2.4. SiriiSan nitqtali adadlarin komp terda tasviri

$akildan gciriindiiyii kimi, 32 mertabali kompiiterlerda mantissa tigiin
35

24 martaba (3 bayt), tartib iigiin 8 mert3ba (l bayt) aynlrr. Mantissanrn

iqarasi 0-cr. tartibin itarasi ise 24-cii martabede yazrhr (mijsbat - "0", manfi "1"). 'fartibin qiymati ii90n aynlzn 7 mortebede 1127 diapazonunda onJuq
adad yazrla bilar ki. bu da istanilan qedar kigik ve bdyiik adedlarin tasviri
iigiin tam kifayet edir.
Simvol lipli verilanlarin tasviri. Miiasir kompiiterlar yalnrz reqam tipli

informasiyanr deyil, harnginin harflorden va s. ibarat olan simvol tipli

informasiyanr da ernal edir. Komp0terda hall olunan iqtisadi, plan, ugothesabat, informasiya-montiqi, idareetma va modellegdirma mosaloleri
simvol tipli verilenlerla xarakterizo olunurlar. Bu tip informasiyantn
kompiiterde tosviri iiliin deyigan uzunluqlu srjzlar talab olunur. Simvol tipli
informasiyamn kompiitera daxil edilmesi, emalt va xaric edilmasi hesablama
neticalarinin cadvol, matn, qrafik paklinda altnmasrna, Iazrmi baglqlar,
izahatlar verilmesina imkan yaradtr.
Umumivezifali komptiterlarda simvol verilsnlerin tasviri iigiin
beynalxalq miqyasda qebul olunmug EBCDIC (Expanded Binary Coded
Decimal Interchange Code - informasiya mijbadilasi iigiin geniqlandirilmig
ikilik kodlagdrrrlmrg kod) ve onun rus harllari ila geniplsndirilmesindan
ibarat olan AKOI4 (Asofl,rHuii Kos .qrx O6uena llnQopruaurref,) kodundan
istifada olunur. Mikroprosessor sistemlerinda ve fordi kompiiterlarda
simvol verilanlarin tasviri ngiin ASCII (American Standart Code for
In[ormation Interchange - informasiya Miibadilasi iigiin Amerika Standart
Kodu) kodundan istifade olunur. Beynalxalq miqyasda qabul olunan bu
kod milli h;rllari daxil etmakla geniplandirilir.
Bu kodlarrn hamrsrnda har bir simvol 8 martaboli (l bayt) ikilik kodla
tasvir olunur. Beloliklo, bu kodlar vasitasila 256-ya qoder miixtslif rgaraleri
kodlaqdlrmaq olar. Bu isa latin alifbasrndan bagqa bir nege digar alifbanr
kodlagdrrmafa imkan verir.
ASCii kodu diinya miqvasrnda milli alifbalarrn hamrsrnrn kompiiterda
tesvirina imkan vermir. Odur ki, 2000-ci ildan baglayaraq simvol tipli
verilanlarin tesviri iigiin <Unicode> (universal kod) adlanan standart
koddan istifade edilir. Bu kodda har bir simvol iigiin 2 bayt aynlrr ki, bu da
65536 sayda miixtalif simvollan tasvir etmey: imkan verir.
Mantiqi verilanlarin tasviri. Mantiqi verilanlar yalnrz iki qiymatden
("yalan" va "dogru") ibaret oldufundan, onlarln kompiiterda tasviri xeyli
asanlaSrr. Kornpiitcrin daxili kodu ikilik say sistemi olduf,undan, mantiqi
verilanlarin tasviri bela sada iisulla apanhr;

"Yalan"
"Do[ru"

------+ 0
-------] I

Proqramlagdrrma dillarinde isa mantiqi verilanlar sriz va ya harfla tesvir

olunur:
"Yalan" ------r FALSE va ya F

"Do[ru" ---+ TRUE

-16

va ya

2.5.4. Odadlarin xiisusi kodlagdlr masl

ikilik say sisteminda adadlorin saxlanmasr va onlarrn iizerinda miixtalif

amaliyyatlann apanlmast iigiin 3 koridan istifada olunur: d[iz, aks ve alava.
Diiz koddan igarali adadlarin yaddagda tasviri iigiin istifad: olunur. X
adadinin diiz kodu bela igara olunur: [Xh*. Otiz kodun tasvir qay<Jasi
beladir:

0l,l,r.

.r r, x z-,-x..agar X:0.

fxlar,= l
1

lt ,, r,

..r .r.,.x.. ...r -.rger x<u.

burada xi - adadin i-ci martabasindaki raqamidir. G<irtndiiyti kimi, rn

bdyiik mertaboda adodin igarasi; "+" i$arasi 0, "-" igarasi I kimr yazrirr.
Masalan,
Xrzr

l0l0l0

lxloo. = 0101010,

&:r = -1101 1t
[Xhr = lll0lll.
Eyni iparali adedlarin diiz kodda toplanmasl sada iisulla apanhr:
edodlar toplanrr vo cema toplananrn iqarasi msnsub edilir. Lakin muxtalif
igarali adadlarin toplanmasr gotin ba$a galir. Bu halda miitloq qi),rnate gdra
adadi teyin etmak, grxma amalini yerina yetirmak va neticeya mi.i[laq
qiymati b<iyk olan odedin iqaresini mensub etmok lazrmdrr.
Qrxma amalini sadolaldirmek meqsodila kompiiterde xiisusi kodlardan
istifada olunur va naticada grxma amali toplama:maline gatirilib glxardlhr.
Xiisusi kodlar kimi aks va alava kodlardan istifada olunur. Bu kodlar diiz
koddan yaradrlrr va miisbat adadin xiisusi kodu onun diiz koduna barabar

btiyik

gritii riilii r.

X adadinin aks kodu bela ifado olunur:

r'r.rr:

[or,r,,
Xl",=i
I

Burada

i,

-r-

..

yar,lryt

r.,ager x>0.

i. . r , r- , . . ,... ager X <0.

x,

raqcminin inversiyasr adlanrr va 2-lik say

sisteminde bela tayin olunur:

Ogar .r, =l onda r-, =0 ve aksins.

Buradan da manfi ikilik adadlar iiqiin aks kodun yazrltgt qaydastnt bcla
ifada etmak olar: manfi ikilik edadin eks kodunu almaq iigiin i$are
martabasini dayiqmodan diger mertebalerda srftrlan birlerla va birlcri
sfirlarla avez etmek laamdtr. Oksina, eks koddan diiz koda kegid lgiin da
bu qaydadan istifada olunur.

Misal 7.
Xre =

+101010,

[X]a'i. =

0101010, [X],r'

= 01010t0,
37

Xpy=-1191,,,

[X]ar,

lll0lll,

[]"1, =

1001000.

X edadinin alava kodu bela teyin olunur:

lo
Ir

-r ,,. egar

txl**=]

ii

> 0,

7^+2^,agor.Y<0.

i. x.i-

Belalkla, manh ikilik adadin alave kodunu almaq iigiin onu aks koda
gevirib, kigik martebaya 1 elave etmak laztmdtr.
Misal 8.
X1z,=+i01010, [X],ru=0101010, [X]"r.=0101010, [XLr"*=O101010,
X1z1=-1 61 I l, [X]ar,,= I I l0l I 1, [X].1'= 1gg1 996, [X]"r"*= l00l 001
1

Xilsusi kodlarda tesvir olunan ikilik adedlari toplayanda adalarin

rrqemleri ilo yanagr igarelari da emoliyyatda igtirak edirlar. Bu zaman raqam
mertebelcri ikilik say sisteminin qaydalarr ila toplanrr. igare martebetari va
yuxan mortabedan krigiiriilan reqamler birraqamli ikilik edadlari kimi
loplanrr. Oks koddan istifade etdikde, agar yuxan mertabeden kdgiirme
ahnrrsa, o naticanin kigik martabasi ila toplanrr. Olave koddan istifada
editdikda isa ktigiiriilan vahid nezara ahnmrr, yani atrlrr.
Misal 9.
lXl.r,*=0101010

[x]"r,'=0101010

txb""=lt0Qa-

[xtr'=l l0l00l

l00r00l

1+
|

r00r0t00

.1

0010100

atrlrr

0010100

Toplama amalinin yerina yetirihnosi zamanr toplananlarrn

martabalerinin sayr miixtalif olarsa, diiz kodu xiisusi kodlara gevirmazdan
avvel mertabalerin sayrm berabarlegdirmak lazrmdrr. Bunun iigln
gatr$mayan reqemlsrin yerina tam hissadc soldan, kesr hissada isa safdan
srfirlar yazrhr.

Bezi hallarda martabs qabakasinin dolub-dagmasr bag vera bilar.

Martaba gabakesinin dolub-dagmasr olameti toplananlann ve naticanin igara
martabslarinde aga!rdakr kombinasiyalann yaramast kimi tayin olunur:

0---

l---

voya

---

I ---0---

Mortaba gabekasinin dolub-dagmasr zamanl toplamamn neticesi diiz

olmur.

38

3. FORDi KOMPUTERLAR
3.1. Fardi kompiiterin iimumi quruluqu

Miiasir kompiiter texnologiyasrnrn intensiv inkigafi neticasinda

kompiiterlerin paranretrleri m0temadi yaxgrla;rr, xarici qur!ular daha da
takmillaqdirilir. Mriasir proqram teminatl kompiiterlerin artan gtictna
uyfunlaqdrrrlrr. Briyiik ve kigik. mini, mikro kompiiterlor arasrnda o]an
gdriinmez sarhod silinir. Mikro kompiiterlsrin sn genig yayrlmtg ncivii olan
fardi kompiiterlar (FK) cald iqlemo xarakteristikasrna g<ire bundan ewal
mcivcud olan kompIterlari qox-gox gerida qoyurlar.
Kegan asrin 70-ci illsrinda FKJerin yayrlmasr kigik, orta va boytik
kompilterlare olan tslobatr azaltdr. Bu da bilavasita bela kompiiterlarin
aksariyyetinin istehsah ile moglul olan IBM firmasrmn omokdaglarrnr gox
narahat etmeya bagladr. Ona gora da, bu firmanrn amokda$lan 1978-ci ilin
ewallinds FK-lar iizarindo miiayysn iglcr aparmala macbur oldular. IBM
firmasr ilk FK-nr 1981-ci ilda yaratdr (IBM PC) va ondan soma biittin
diinyada onlardan genig istifado edilmaya baglandr. Hal-hazrrda btiriin
diinyada istifada edilan kompiiterlarin 80 faizi IBM platformasr ila istehsal
edilan kompiiterlordir.
Bu firmanrn ikinci fardi kompiiteri IBM PC/XT olmuqdur. XT eXtended Technolog-y-- geniglandirilmig texnologiya demekdir. Bu kompiiter
l0 Mbaythq sert diska malik olmugdu. Sonra isa IBM PC/AT tipli
kompiiier istehsal edilmiqdi. Bu daha yaxgr xarici goriiniiqa, boyrik tutumlu
diske malik olmuq ve onun cold iglama xarakteristikasr daha yax$l olmu$du.
AT -nin menasl - Advanced Technology takmillogdirilmig texnologrya
demokdir. Bundan sonra 1987-ci ilda FK-larin PS/2 (Personal System - 2 ci
nasli) tipti niivbati nasillari meydana galir. Btitiin bu kompiiterlarda "Intel"
fi rmasrnrn

prosessorlanndan istifada edilmigdi.

$akil 3.1-da IBM PC ailasine maxsus olan

gtiriiniigii verilmipdir.

tipik FK-nrn iimumi

' -:J

lr--$akil 3.I.

Fardi

t
,

isrr

....-kompiiterin mumi gi)riiniiSi)

39

FKlarin

asas hissalarina agagrdaktlar

daxildirlar:

sistcm bloku:
monitor va ya displcy;
- klaviatura.
Olava olaraq, kompiitera printer, maus, skaner, modem, qrafika gakan
qur!u, djoystik ve s. kimi miixtalif periferiya qurtulan da qoqula bilarlar.
Sistem bloku kompiiterin biitiin aparat hissssini, yani qida blokunu,
sart va gevik disklerde yaddagr, video adapteri, giriq-grxrg portlannl,
hamginin on miihiim terkib hisse olan "ana platasl"nl oziinda camlagdiran
gcivdedir. "Ana plata"da markozi prosessor, daxili yaddag va s. yerlolir.
Bundan alava, sistem blokunda faks-modem (daxili), multimedia vasitalari
(CD disklar. sas kartr), gabake kartt ve s. kimi qurlular da yerlaqa bilarlar.
Monitor (displey) matn va qrafiki informasiyantn ekrana gtxarrlmast
iigiindiir. O, video adapter (video kontroller) adlanan xi.isusi qurlunun

idaresi altrnda igleyir.

Klaviatura cizltiyiinda gap makinasr ila kalkulyatorun hibridini ta;kil

edir gak-3.2).

Onun vasitasile informasiya kompiitera daxil edilir. Adatan

kiaviaturada harfler, raqamlar ve tunksional diiymaler olur. Standart
klavia tura 105 diiymaden ibaratdir.
Kompiite n esas ig prinsipi Amerikah alim Con fon Neyman
tarafinden verilmig ve onun fikrincs istenilen kompiiter 4 esas qurlulara
malik olmahdrr:
L Hesablayrcl - mantiqi qurfu. Buraya prosessor, hamginin xiisusilsqdirilrniq platalarda yerlegdirilan biitiin alava mikrosxemlar (videoplatanrn,

sas

platasrnrn prosessorlart va s.).

i$rq

Funksional klaviglar

E] trFEtrEtrMTT trtrEm

klaviglar

klaviglari

klaviqler

ffi
klaviglar

indikatorlan

B-:=5 E

Num Lock
bloku

$akil 3.2. Klaviatura

2,

idara qurf,usu. Bu funksiyanr da ham prosessor, ham do "ana

platanrn" mikrosxem toplulan (gipset) yerina yetirirlar.
3. Yaddag qurfiusu. lcra olunan proqrarplan va onlartn emal etdiklari
inlormasiyanr .vadda saxlaytr.
40

4.

Xarici qur[ular (periferiya). Buraya inlormasiyanrn uzun miiddot

saxlanmast [qiin nazarda tutulan xarici yaddaq qurlulair (gevik (floppy) va
sert (hard) disk yaddaqr, yrficam diskda yaddaq (CD ROM), flag yuaaui

,,

s-),. informasiyanl kompiitera

daxii edan va kompiiterdan informasiyan:

xaric edan printer. skaner, xarici modem, monitor, kolonkalar kinr

qurgular daxildirlar.

3.2. Miiasir ferdi kompiiterlarin platformalarr

Miiasir kompiiterlerin tasnifata bciliindiikleri ilk elamat _ platformadlr.

Bu grinkii giina qedar ferdi kompiiterlorin bir neqo platformalarr

mdvcuddurlar ki, onlar bir-birilorindan hom tcyinatrna goro, hem da

istifada etdiyi aparar tominatl (hard ware) ve proqram taminatrna (soft

ware) g<ire farqlanirlar. Bir qayda olaraq. kompiiterlarin miixtolif
platlormalarr ciz aralannda uyu;murlar. Bozi haliarda yalnrz bir tip
kompiiter iigiin yazrlmrp proqramr digar kompiiterde isa salmaq iigiin

xiisulu "emulyatorlardan" istifada olunur. Bu bcilmada biz an geni; yayrian

"IBM" va "Apple" platformalannr nazcrdan kegiraceyik, ..Sun,, vo srrf
pegakar "Silicon Grapfiks" tipli platformalar xiisusi jdabiyyarlarda
$arh
olunurlar.
a)

"IBM"

platformasr

"igU-ta uyu$an" kompiiterlarin platlormasr sade ev lardi kompiiterin.dan tuhrug

miirakkob serverlera qadar

miixtalif tip kompi.iterJarin spekterini

alrato edir. Oksor hallarda biz mahz ,,iBMJa uyu9an,, kompiiterlarla
igloyirik. Mahz bu sabsbdan da darslikdo srihbat bu platformadan gedacek.
Bir faktr qyd ermek y.erina dilqordi ki, ,.iBM-la qvugan,, komplterlarin
hamrsrnrn IBM firmasr tcrahndsn istehsal olunmasr heg de vacib deyildrr,
onlarr digar firmalar da istehsal cda bilarlar. Sadeca oia.aq, iBM l,rmas,
lordi kompiiter istehsal eden goxlu sayda firmalardan on bciyiiyiidiir.
Fardi kompiiterlarin meydana geldiyi andan indiki zamana qadar
onlann bir gox nrivlari movcud olmugdur. Lakin hal-hazrrda fardi va ev
kompilterlarinin eksariyyari "iBM pC ile uyugan,, komptiterlera aiddirlar.
Bq termin, cizii de kilayer qadar paradoksaldrr. Arrrq on illardir ki,
...
dtinyada ilk kiitlavi kompiiter yaradan IBM firmast bu sahada riz
hegemonlufunu itirmigdir: son illar iBM firmasr dz ustiinliiviinii Dell ve
Compaq kimi firmalara vermigdir. iBM firmasrmn hokmranhq etdili bu
illarde texnika haddindan gox ircli getmiqdir_ Hal-hazrrda
earb d'iinyasrnda
'IBM-lo uyu;an" kompiiterlar yox, .,Wintel,, platformasrndan stihbet gedir.
Bu platforma dedikda, Windows amaliyyat sistemine asaslanan .,p.o-q.",
t?milatl" vc intel firmasrnrn prosessorlirina asaslanan aparat taminatr taqa
diiqtiliir.
iBM firmasrnrn an briyiik xidmsti komplektleqdirici kimi kompiiterin
asas hissalari iigiin vahid srandanrn iSrcnmasi va tasdiq edilmasindan ibarat
olmugdur. Bundan awal, har bir istehsalgr <iziiniin unii<al aparat tcminarrnl
yaratmaEa gahqmrq va bununla da oz kompiiterinin yrlrlmair va ona xidmat
edilmasi sahasinda inhisargr rolunu oynamrgdr. Nericida kompiiter bazan

4l

va haresi iigiin dz proqram teminatrnrn yaradtlmasrnr

tolab edan aparatlarla ifrat qaki.lde dolmala baglamrqdr. Fardi kompiiterlar
bazarrnrn ayaq tutdugu dtivrda her bir firmanrn mahsulu firma tarafindan
qorunan sirlera malik idi va kiitlavi suretde bir firmantn mahsulunun digar
firma tarafindan istehsal edilmasi qeyri-miimkiin idi.

bir-birila uyufmayan

iBM firmasrnrn xidmati mahz ondan ibarat olmuqdu ki, o, pozula

bilinmayan bu ciir prinsiplare son qoydu. iBM firmasrnrn irali siirdiiy[ an
bcfyiik yenilik isa "agrq arxitektura prinsipinin" ortaya atllmasr oldu: iBM
firmasr iiztiniin yeni kompiiterini <izii iigiin haztrlanmtg bir sqya kimi deyil,
onun konstruksiyasr barasinda biittin firmalara aqlq matbuatda melumat
verdi va bununla r1a digar hrmalartn "iBttl-le uyugan" kompiiterlarinin
istehsal olunmasr iigiin qarait yaratdr. Naticoda, albatta ki, iBM firmasr
tezlikle "birincilcr srrastnda" oz mtivqeini itirdi, istehsalgrlar iBM firmasrnrn komp[Lterlarindan ucuz, gox vaxt ise lap ucuz olan kompiiter-klonlan
istehsal etmeya bapladrlar. Lakin standart oz yerinr tutdu va bu giin da biz
"iBM-le uyuqan" kompiiterlerin adrnr gakirik.
Miiasir "iBMJe uyugan" kompiiterlar "oziin quragdrr" ugaq konstruktoruna ox$ayrr. Kompiiterin terkibine daxil olan her bir qur[unu gox
sarbast olaraq, hamin tipdan olan. lakin daha tekmilleqdirilmig digar bir
qurlu ila avez etmak miimktndiir. Bunun sayasinda istenilcn, lap kigik bir
I'rrmada kliyentin biitiin taleblarine uypun olan kompiiteri tez bir zamanda
yr[maq miimkiin olur, hamginin takmilleqdirma gox asan baga galir (hatta
rstifadagi dzti da bu ipi yerina yetire bilar).
Kompiiterin ela bir hissesi yoxdur ki, o, 4-5 f-trma terefinden istehsal
olunmasrn. Hatta kompiiterin esast sayrlan - prosessor hal-hazrrda nainki
diinyada mehgur olan intel firmasr terefinden, hemginin digar firmalar maselan, AMD firmasr tarafindan da istehsal olunur.
b) Apple platformast

Kompiiter tarixi ile meqlul olan miitaxassislsr ferdi kompiiterlarin

yaradrlmasrnda birinciliyi mehz Apple kompaniyastna verirler. Kegan esrin
70-ci illarinin ortasrndan baqlayaraq, bu firma fardi komp[terlarin "Apple
l "- den baqlayaraq miiasir "iMac" tipli bir negs modellerini taklif etmiqlar.
80-cr illarin axrrlarrnda "Macintosh" seriyah kompiiterler diinyada ferdi
kompiiterler arasrnda an maghur kompiiterler olurlar ve bu g[n da Apple
fi rmasrnrn komptiterlerini "Maclar" adlandtrtrlar.
iBM-don farqli olaraq, Apple firmasr "ballt arxitekturaya" iisttinliik
vermrqdir. Bu kompirterlarin komplekslagdirici hissalari ve proqramlan yalnrz miiallif hiiququna malik kigik miqdarda istehsalgrlar terafindan istehsal
olunurdu. Bunun sayasinda bu kompiiterlerin qiymati "IBM-le uyugan"

kornptiterlare nazaren bir qadsr baha ohnug, lakin digar tarefden gox
davamh vc rahat olmugdur.
Mahz Apple kompiiterinda, sonralar fardi komp'jterlarin ayllmaz bir
hissasi olan brr stra yeniliklar ilk defa olaraq meydana galntigdir: qrafiki
interleys v3 "'maus", sas altsistemi ve kompiiter videosu. Oz novbasinda,

Windowsun ciziiniin interfeysi de Apple firmasrnrn ..Lisa,' kompiiteri ijgiin

yaradrlmrg ilk emeliyyat sistemlarinin bir hissasindan kcig0riilm\diir.
. j)ratlka ilc iglamak bii giinkn giinde da Apple firmasrnrn asas faaliyyrr
sahslarindan biridir. Mahz bu. sebabdan ..Macintosh,' kcmpiiLterinin negriy_
yat i$inde, tam rongli illustrasiyalann hazrrlanmasr vc dizayn olunmasrnda,
video vs soslerin emahnda tatbiqi evaz olunmazdrr. Amerikada kompiiterin
Apple modelindan evda do istifade olunur.
90-cr illerin avvallerinde Apple firmasrna qargr maraqlann azalmasrna
baxmayaraq, 90-cr illarin axrrlannda ev garaittnde istifada tigiin hesablanan
yeni dizaynh modelin (iMac-rn stoliistii modeli vo poriativ iBook)
iqtehsab sayesinda Apple firmasr kegmrg qtihratini q^ytr.i bili..
3.3. Mfiasir fardi kompiiterlarin niivleri

son illarda kompiiterlarin inkigafi gox agkar g<irunan bir proseso

.Ancaq
gevrildi: qatlstan va birdan - bira kompiiter magazalarrmn piqtaxtaiannda
bir-birina ox$amayan kompiiterlarin oniarla n<jvlori dilatiLlmtiq oldu. Onlar
bir-birilarindon govdanin rangr, <iz mahiyyati, lormasr ila deyil, ham ds
mezmunu ila do farqlenirlor. "Desktop,, kimi stoltistii kompiiter ila ovucun
igindo yerlage bilan kigicik kompDterleri bir-birinin yanrni qoyduqda gdr_
mek olar ki, onlar bir-birino oxtaylr va her ikisi eyni sahsden olan masala_
lari hsll eda bilirlar.
F-ardi kompiiterlarin tesnifatl i.igirn aynca bir kitab lazrmdrr, amma biz
burada komptiterlerin bazi ncivlari haqqrnda saihbot aparacaylq. Lakin yena
da_ inkigaf davam edir va har giin komptiterlarin yeni-yeni nbria.i
m"yiana
golir.
a) Stoliistii kompiiterlar

Stoliistii kompiiter @esktop) - bu giinlor on maqhur ve an gox yay an

kompiiter tipidir. Bunun torkibinda sistem bloku adh merkazi element
vardrr ki, orada kompiiterin an vacib hissalari (prosessor, amoli yaddaq, sort
disk va s.) yerla;irlar. Sistem blokuna moniror, skaner, prirrter, modem va s.
krmi alava xarici qurlular qogulurlar.
Stoliistii komputer nisbaten boyiik yer tutmastna baxmayaraq.
gdvdesinin b6yiik hissosi boqluqlarla doludur. Lakin onun qiymaii gox
baha olmur vo gox sado bir iisulla takmiltagdirilir - lazrm olduqda onun
tsrkibina daxil olan istanilon qurEunu digar qur[u ila avez etmak miimkiin
olur- Digar terafdan isa rjz sinfindo olan biitiin kompriterler arasrnda b<iyrik
imkanlara malik olur. Stoltisrii kompiiterlar a$ag.ldakl maqsedlar iigiin
istifade oluna bilarlar:
- Ev garaitinda istifade olunan kompiiterlr - universal kompiiterler
olub, har geydan bir az bacanrlar. Burada asas maqsad eylencaya - ,,multimediayaya" ycinaldilir. Sadaca olaraq telob olunur ki, ev kompiiteri keyhyyatli sos va tam ekranh video imkanr versin, 3-olgiilil qrafikla iglamayi
bacarsrn. Bundan alava, ev kompiiteri iigun on vacib amii miixtelif oyunlann oynanrlmasrrun miimkUnltiyiidiir.
43

igqi stansiyalar - adatan miiassiselar, hrmalar ve diger taqkilatlar

iiciin tavin olunan kornpiiterlJr bele acjlantrlar' Burada stansiyalara qar5r
rii.'uf, tel:bler stoiiistii kompiitera nazoran eksinadir: burada heg bir
"lii
oy.o ot-,r.| Bir qayda olaraq, i99i stansiyalar 9"I qit PiI gergiva daxilinda
ulrl"ran maselalari, masalan, matn ve elektron cadvelleri ila iglems mcselelaiini troll etmatidir. Kompiiterin bir srra laztm olmayan qurf,ula,ndan al
gakarak, mahz bu istiqametde kompiiter komplektlaqdirilir'
'
kompiiterlari - en bahalt ve giiclii sistemdir'
- Stotiistii nagriyyatyanagr
b6yiik monitor, keyfiyyetli.pelokar videoBuraya giiclii pror"..oilu
pf"t", gi:"fi lazer printeri va skaner daxildirlar' Bu sistem "kaf,rz" negrinin
informasiya vasitolarinin
iap-Jun" auralt i hazrrhlr iigiin v: ya kiitlavi
ii,i ".n", sahifasi, elektron ensiklopediyalar va i a ) elektron vasitalarinin
yaradrlmast iigiin teyin edilmigdir.
'
olub, asas i;i miiassisanin va ya
- Serverlar - paylagdrncr kompiiterlar etmakdir'
Serverden gox boyiik
internet qovgafrnrn totut gabakasini idara
onlann i'i iigiin giiclii prosessor'
hacmde
^[oy"k i;fo;m;siya axtnt kegdiyi iigiin,
amAi yaddaq va bir qayda olaraq, bdyiik tutuma- m.alik olan va birbirilarini tskrar edan bir nega iart disk lazrm olur' Oks:r hallarda keyliyyatli
viO"optutaya, ses platastna vo monitora serverin ehtiyacl olmur' Qeyd
etmek lazrmdtr ki, ierver adi "fardi" ve "boyiik" kompliterlar diinyastnt
bir-birilerinden ayrran sarhaddir'

b) Stoliistii mini-komPiiterlar

Bu yrf,cam kompiiterlar informasiya texnologiyalan b-azarrnda bir negs

va hal-hazlrda oz inkigafrntn an ytiksak

bundan avval yaranmrq
..Baiebone,, adh bu kompiiter bilavasite stoliistii
noqtesinda yerlagiriar.
ilOvtit f.o-pti,"ileri evaz etmek iigtin tayin olunan b<iyiik ekranlt
nortU"ttur,n raqibi sayrla bilar. Olbatta ki, bu kompiiter, noutbukla
miiqayisaaa aana UOyiii yer tutacaq, Iakin qiymat cahatden noutbukdan
nisbatan o ,az.yer tutur, bu da ohs
9o*.-go* ,."rau.. BOyiik iomptiterlora
qabarit
<ilgiilarine malik otaqda asas
ya
kigik
va
i"ror,,r,r, mahdud olJufu
rol
- - oynaytr.
-lBri"bon""nun
govdasi adi ev kompiiterlarinin govdasindan taxminen
qurlular iigiin yer
4 dafa kigik olmasrni baxmayaraq, orada biitiln lazrmi
noutbuklart
maxsus
yiiksek
sinfe
uu.At. f,yui zamanda, bela kompiiterler
uyiun
monitora
eksor haliarcla ust:layirlar. Burada standart l7-dyiimlii

il

olan nazik I 5-dyirmlii maye kristalh monitor vardtr'

itk baxrqdan bela goiiina bilor ki, bu qurpular har cahatdan yaxgrdtrlar
au baha deyildirler, zarifdirler, yr[camdlrlar ve. elektrik enerjisina

9o*

ornu"t

i.i

Noutbukdan farqli olaraq, burada funksional mahdudiyyat-

"di.lrr.
azdir: burada yeni oyrrnlar da oynamaq, multimedia ils
J, qo*

da igla-

kommak miimkiindtrr. Bir sozle, demak olar ki, bu kompirterlor' mahz ev

hotta
tayin
edilmiElar:
iigiin
yaxrnlaqdlrmaq
Dirlerinl mei$et aparaturasrna
audiosisgovdasini.yox,
Li. si.u ko-pfit.rlarin 96vdaleri lardi kompiiterin

i"-i
44

^urotua',t.

Bir

slra- barebone-sistemlerda (masalan,

MSi kompaniyasr-

nln kompi.iter-sisteminde) kompiiteri yiiklcmadan, audio-video diskleri i9a

salmaq miimkiin olur.
Lakin qabarit dlqtlarinin kigildilmasi uy[un olaraq' homin nisbetda
qiymatin bahalaqmasrna sebab olur. Burada, albatte ki, sdhbat takce qiymetden getmir, sonrakr takmillagdirme iigiin laztm olan xarclerdan gedir.
Noutbuklarda oldu[u kimi, burada da komplektlogdirici qurfiulann avez
olunmasr bir qadar mahduddur.
c) Planget kompiiterlari

(tablePC)

Bu kompiiterlarin meydana grxmasr Bill Geysin adr ila bafhdrr: mshz

Microsoft hrmasrntn baggrsr 2000-ci ilin yazrnda "galacayin kompiiteri"
konsepsiyastnt elan etdi.

Siz riz tasawiiriiniizo adi noutbuku gatirin va onu 2 hissaya bolmakle

srndrnn: prosessor vo diger daxili hissoleri maye kistalh ekrantn arxastnda

yerloqdinn,
ekramn tiziinii isa al barmalr ile basmaq iigiin hossas edin.
-Bunun
sayasinde biz oziimiizii bir dafelik ham klaviaturadan, ham da
mausdan azad etmiq oluruq: biz matni xiisusu elektron qalamla daxil
edacayik, igareleri isa barmalr basmaqla aldo edaceyik, giinki TablePC-nin
ekram, cib kompiiterinde oldu[u kimi, al ilc basma[a hessasdtr.
va
$iibhesiz ki, bela kompiterin hesablama giicii adi kompiiterlar
nout6ukla mirqayiseda bir qadar az olacaqdrr' 2001-ci ilin axtrlannda
niimayiq etdirilon TablePC-nin prototipi 600 meqahers tezlikli prosessora,
128 Mb amali yaddaqa vo l0 Qb sert disko malik idi. Olbotte ki, aksar
hallarda bu ciir kompiiterin giicii motni yazmaq, elektron pogtunu qsbul
etmek, filma baxmaq va ya sevimli musiqi qrupunun yeni albomuna qulaq
asmaq kimi sade maiget masalalarini hall etmok iigiin kilayat edir'
Tutdugu yera galdikda isa, TablePC adi kitabrn tutdugu yer qxlar yer
tutur vo bu ,i.ao onrrn imkanlan heg da adi kompiiterin imkanlartndan
geri qalmrr. Ogar enerji tolebao kimi, asas problem hall olunarsa, o zannn
iablePC sada noutbuklan olbatte ki, iistelayacakdir.
Eyni zamanda. agar Bill Geytsin s<iziina inansaq, TablePC-nin inqilabhh[r onun kigik olgiilerdc olmast yox, kigik kompiiter ideologiyasrnda
olliasrdrr. Siz iablePC kompiiterini nainki adi qol saatr va ya mobil telelon
kimi oztiniizla gszdira. hamginin digor agyalar kimi, hamin kompiiterla gox
sado bir tarzdJ davrana bilarsiniz TablePC kitab va dafterlari, .lurnal va
qazetleri, qeyd kitabgalannt va orqanayzerlcri avcz cdecakdir' Galacakda
iia, mobil ieleFonln birlclerek. TablePC Vahid Raqam Rabita N{arkczina
(VRMM) gevrilocakdir.
Olbetta ki, Bill Geytsin stizlarine bir qadar giibha ila yanaqmaq lazrmdrr, giinki birinci iki il arzinda Table PC ekzotik bir oyuncaq gcklinda
qui.q u, kompiiter bazartnda kiitlcvi ;akilde satrlmamrqdt Lakin bunun
haqq,nrta biliye malik olmaq da biza mane olmur: Milliardlarla pula malik
Miciosoft firmasrna s6ykanen Bill Geytsin sOzlari. elbatta ki, geg-tez haqiqeto gevrilecakdir...

45

d)Yr[cam (portatiY) kompiiterlar (noutbuklar)

ilk mobil

ohslar, al ila gezdirilen kompiiterlar stoliistii kompiiterlorle

eyni vaxtda meydana galmiqlar. Dofrudur, awellar onlann gekisi l0

kiloqrama gatdrgr tigiin va onlan xiisusi gantalarda gazdirmak lazrm
oldu[undan, onlan "al ila gezdirilan" adlandrrmaq 9ox garti idi Bela ki, o
vaxtlar bu qurlular "noutbuk" yox, "leptop" (laptop) yani yrBan
kompiiterlar adlandtrrrdtlar.
"Leptoplann" erasr kegan esrin 90-cr illarinda qurtardt vo onlarln yerini
nisbatan yrlcam olan, yiingiil (gekisi 2-3 kq) ve giiclii ilk noutbuklar tutdu.
Lakin, afsuslar olsun ki, awelki kimi, onlann qiymati el-gatmaz dareceda
idi. O vaxtlar noutbuklar adi kompiiterlardan 4-5 dafe baha idi va yalnrz
indiki zamanda qiymatdaki bu ferq bir nege defe azalmtgdtr.
Stoliistii kompiiterlerdan noutbuklar takca qabarit <ilgiilari ile yox,
hamginin lunksionalhfrna gtira da farqlenirlar. Qox da sirr deyildir ki, "orta
saviyyali" fardi kompiiter gox asanlqla istanilen bahah noutbuku gox4ox
geride qoya bilir: noutbukda prosessor da bir qader zaif olur, vingesterin
tutumu da o qadar btiyiik olmur, videoplata da miiasir oyunlar iigtin 9ox da
yararh olmur. Oksar hallarda noutbukun tarkibina daxil olan istanilen
element ve hissalar stotiistii kompiiterlarden biitdv bir nasl qadar gerida
qalrrlar. Burada, albetta ki, taacciiblii heg no yoxdur - kompiiter komplekslepdiricilerini gox boyiik bir gatinlikle kigik olgtilarde olda etmek miirnkiin
olur. Xiisusan, bu prosessorlara aiddir, giinki onlann nsinki olgtisiinii kigiltmek, ham de onlartn enerjiya olan talabatrm da azaltmaq talab olunur.
Uzun mtddat <ilgtlarini kigiltmaya vingester ve disk qurfularr da miiqavimat gdstarirdi. Mahz bu sababden, noutbuk konstruktorlan vingester va
disk qurfularrnr noutbukdan konarda, xiisusi "dok-stansiyalarda" yerleqdirirdiler. Bu giinkii giinde, elbetta ki, bu problemlarin goxusu hall edilmig,
mi.iasrr noutbuklar miitlaq CD ve ya DVD disk qurfulan, bezen isa - hetta
CD-RW ila tachiz olunurlar. Bununla bels onlar yiingiil vs yrtcam olurlar.
Yiingiil va yr[cam olma alametina grire miiasir noutbuklann a$aEldakr
novlari mrivcuddur:
- Stoliistii fardi kompiiterin avoz olunmasr. Ogar bizim iigiin asas amil
stol iizarindaki yera qenaat etmak laztm olarsa va bu halda kompiiterin
mobil olmasr ikinci plana kegirse. o zaman bela noutbuka fikir versak,
.grirariki ki, onlar l5-17 dytimlu bciyiik ekranla tamin edilmig, giiclii prosessora ve 3-olgiiLlii siirctlandiriciya malikdirler. Bu halda onlann gakisi 3,5-5
kq olur. Olbatto ki, bela bir aglr yiikla har gtn instituta va ya ige getmak gox
gotin olur. Bundan elava, batareyalann bir dafe yiiklanmasi ila noutbukun
iglema vaxtr 1,5-2 saatdan 9ox olmur. Ona gcira de, bele natica glxarmaq
olar ki, mobillikdan el gakdikda, bu qurf,ulardan maksimal keyfiyyet, rahathq ve alave funksiyalar toplusunu taleb etmek lazrmdrr! M:salen, ev
videosunun hevcskarlan ekranr dartrhb-uzadrla bilen (widescreen) noutbuklann yeni modelins diqqat yetiro bilarlar. Bunlar DVD frilmlarina baxmaq
iiLgiin goli ideal brr vasitadirlar. Burada hemginin DVD-RW disk qurf,ularr
da olur.
46

- Universalnoutbuklar. Hal-hazrrdaburaxrlanmodellerin aksariyyatinda 14-15 dyiim diaqonalh ekran vardrr. Stoliistii komptitera nezaran bu
ciir universal noutbuklann gakisi camisi 3-3,5 kq-drr. Bunlarrn giicii bir az
zaifdir, lakin batareyanrn hayatilik miiddati gox yiiksokdir. Bunlar girndalik
ofis iglari iigiin yaxgr yarayrrlar, lakrn adi videoplatanr avaz edan ve daxilde
yerlaqdirilmiq mikrosxemlorin glcii oyunlar oynamaEa imkan vermir.
- "Mobil ofslar". Olbatta ki, noutbuklardan istifade edeyr zaman
birinci nrivbada onun esas 3 papametrini nazare almaq lazrmdrr: qakisi,
<ilgiilori va batareyanrn hayat dovri. ideal halda noutbukun gekisi 2-2,5 kqdan 9ox olmamah, daxili akkumlyatorun tutumu isa 4 -5 saat i9 iigiin kifayet etmalidir. Bu parametrlera 2005-cii ilin awcllinde istehsal olunmuq intel
Centrino mikrosxemleri i.izarinde qurulan noutbuk modellori cavab verir.
Bir qayda olaraq, bu noutbuklar l2-13-dyiimlu displey ila, hamginin daxilda yerlaEdirilmig DVD/CD-RW "kombodrayver" rla komplektleqdirilir.
Bazi hallarda, noutbukun Qekisini azaltmaq meqsadile, disk qurpusu kenara
gxanlrr - bu halda noutbukun gskisi 1,5 kq-a qodar azalmrE olur. Lakin
bela noutbukla iplomek o qader de rahat olmur.
Noutbuk ekranrnrn diaqonah haqqrnda srihbet apardrqda, bir amili
qeyd etmek yerina diipardi. Maye kristalh (MK) - displeyin <ilgiisii adi
monitordan farqlanir. Buna sabab odur ki, MK-ekranlarda ekramn faydah
sahasi nazara ahnrr, monitorlarda ise bzim iigun faydah olmayan plastik
haqiye da nazerda tutulur. Naticada noutbukun l4 - dyiimlu MK-ekranr l5dyiimlu monitora uylun golir.
MK- ekranlann daha bir lerqli xtisusiyyeti vardrr - onlar ancaq icaza
verilan qabul olunmug vaziyyatdo iglaya bilirler. Bu icazo isa matrisin
tipinden asrh olaraq, miixtelif ciir ola bilar. Maselan, standart l4-dytimlu
ekran hem 1024x768, ham da 1500x1200 noqtolar rejiminda iplaya bilar. Bu
vaxt hansl rejimdon istifada edilmosini demok iso Qox Qatindir. Olbatta ki,
briyiik seyrakliya malik matris daha keyfiyyatli olur, qrafiki yaxtr tasvir
etmak miimktu olur. Lakin matna galdkda ise, artrq seyrekliya malik olma
yaxgr deyil: ikonkalarrn altrnda gdstarilan yaz an vo yiiksak seyrsklikda
proqram mefyusunu oxumaq cctinla$ir. Olsuslar olsun ki, ekrana
btiytidiicii giiqa (lupa) ila baxmaq ntiikiin deyildir.
Olbotto ki, qurgunun sinlini tayin etmak ugiln tokca displeyin olgtisiinii
g<istsrmakla kifayatlanmak olmaz, hamginin prosessorun modeli, videoplatanrn nrivii, vinqesterin tutumu kimi komputerin klassik xarakteristikalannr
da nozaro almaq lazrmdrr. Noutbuk istehsalgrlarr yalnz birinci 2 qrup noutbuklarr an girclii prosessorlarla, videoplatalarla va diger alava qurlularla
tochiz edirlor. Komplektindan asrh olaraq, homin qrup noutbuklarrn
qiymatleri doyigir.
Stolirstii kompiiterlari segan zaman, biz eksar hallarda istehsalgrnrn kim
oldu[una diqqat vermadiyirniz ha]da, noutbuk iigiin istehsalgrnrn krm
olmasr gox vacibdir. Sony, Compaq, Dell va ya Hervlett-Packard firmalarnrn noutbuklalnr aldrqda. mchsulun keyfiyyoti iiqiin biz nigaran qalmamahvrq. Bundan sonra ikinci yerde tluran ASUS, Toshiba. Fuijitsu
flrrnalarrnrn noutbuklandrr. On nahayct. hazrr komplektlagdirici elementlar
17

esasrnda noutbuklan yrEan ve liberal qiymatlare malik olan Canubi

As,yanrn Mitas, Bliss, ECSC va s. firmalartnt qostarmek olar. Lakin bu
farqlara baxmayaraq, biitiin noutbuk qruplannda eyni elementlar toplusu
vardrr.
Sonda. bir amili nazara almaq laztmdrr ki, noutbuklar heg vaxt adi
ft6n-rpiiterleri avez eda bilmayacakdir. Olbata ki, an yeni va an bahah
noutbuk modclinda oyun oynamaq olar, musiqi merkazini yerlegdirmak
olar va hetta videomontaj da etmek olar. Lakin artlq bir ildan sonra bu
model o qedar da cazibadar gciriinmayacek, onun real qiymati isa iki dofe
aga$ diigacekdir. Oksina olaraq, orta qiymat qrupuna daxil olan kompiiterlar gox az bir siir:tla qiymatdcn diiqiir va onlar 5 ilden sonra da "mobil
ofis" funksiyalarrnr yerine yetira bilirlar.
e) Subnoutbuklar

Subnoutbuklar da, adi noutbuklar kimi, b<iyiik tutumlu sart diska,

monitora, klaviaturaya malik olurlar, lakin onlann olgiilari gox-gox kigik
olur va onlan kigik gantalarda vc al qovluqlartnda yerlaqdirmak miimkiin
olur. Noutbuklar hamginin enerjiya da gox qanaat edirlar. Malumdur ki,
onenavi noutbuklar daxilda yerlagmiq akkumlyatorlar sayasinda 4 saatdan
gox iqlaya bilmadikleri halda, qanaatli ekrana va Transmet firmaslnrn
Crusoe prosessorlanna malik olan miniatiir subnoutbuklar 2 dafe artrq
igteye bilirlar. Mahz Crusoe naslinin yaranmasl say?sinda subnoutbuklara
maraq daha gox artrr va 2000-ci ilin sonunda bir nega kompaniya onlarla
noutbuk modelleri istehsal edirlar. Sony-dan sonra, bu i;a Fuijitsu-Simens
alyansr (Lifebook seriyal yeni modellar) ve ASUS firmasr (S200N seriyast)
qopulurlar. Hal-hazrrda subnoutbuk bazannda miisyyan segim etmak
miimktindilr. On el'vsl segim 9ox balaca subnoutbukla sada balaca noutbuk
arasrnda gedir: agar birincitar cib kompiiterlari ila gox yaxtn bir
qohumluqdadrrsa, ikinciler adi noutbuklardan ancaq bir addrm geri
qahrlar.
Subnoutbuklarrn sn kigik niimayendasi 8 dyiimlii (diaqonal iizre <ilgiisii 20 sm) ekranla tachiz edilmigdir. Bu adi monitorlar va miiasir noutbuklar
ekranrnrn diaqonaltndan 2 dafa azdr. Qurfunun riziiniin sahesi videokasset va ya DVD qutusunun sahasine yaxrn olub, gakisi isa 700-800
qramdrr. Olbetta ki, bels kompiiterr cibde gezdirmok gox da rahat olmur,
lakin gantaya qoyduqda, siza o qadar aziyyat da vermir. MiniatiiLrluq,
elbatta ki, qurban teleb etdiyindan, subnoutbuklarda FDD va CD kimi
elave qurfular olmurlar. Bu nciqsant aradan qaldrrmaq iigiin, Siz xarici disk
qur[ularr-ndan istifada edib, onlarr USB portu va ya PCMCiA kontakt
sistemi vasitesile subnoutbuka qoga bilersiniz.
Lakin bu tip subnoutbuklarda, onun yaxrn qohumu olan "cib kompiiterlarinin" esas yaddapr sayrlan Compact Flash va ya SD yaddag karttnt
oxumaq irgiin xi.isusi slotlar vardrr. Subnoutbuklarda 20-40 Qb tutumlu sart
disk ve 256 Mb-a qedar ameli yaddaq olur ki, bu da Windows XP emaliyyat
sistemr ile i;lemaye imkan verir. Bela modellorda bazen daxildo yerlagdiril'
mig modem vs hamginin gabaka kartrna da rast galmak miimkiindiir.
48

Prosessorlann giicii isa burada bir qedar zaifdir - an miiasir-mini-subnoutLuttr.au pror"-.ro.rn iqlame tezliyi I QHs-a barabar olur' Olbetta ki, ofis

proqraml;n vo internet ila iqlomak iigiin bu kilayet dir, lakin miiasir

lvunlar iigtin ise bu hesablanmamrqdlr (mirasir noutbuklar [giin vacib olan

3b-stratlondiricilari burada olmur)'

xiiOn nohayat, "mini-noutbuklartn" an maraqh atributlanndan biri,
kompiisambalL
susu qalamla tasire moruz qalan "aktiv" ekrandrr' Daha
t".t".d, " hessas ekrana" rast galmak iso demok olar ki, miimkun deyildir'
Fuijitsu LifeBook va ya Sony-nin yeni modellari olan "Subnoutbuklarnohangler" (va ya gox kigicik noutbuklar) daha yaxqr xarakteristikalara
.uiit"otrttui. Burada ekranrn Slgiisn 9-10 dyiim, gakisi isa bir kq-a qedar
oiui. Sony modellerinda nainki CD-RWDVD intiqah yerlaqdinlir, hamqi(prosesnin gox kigik bir kamera da olur. Yerda qalan "xarakteristikalara"
(l'5-2
qiymets
vo
sorun iglame tezliyi, sert diskin vo ameli yaddagrn tutumu)
ile
"qardaqlan"
mi, OJff"O galdikda iso. burada subnoutbuklar boyiik
ayaqlaqrrlar.

f) Cib komPiiterlari

Bizim heyatrmrza "fardi raqamsal k6makginin" (FRK -ingilis dilinds

PDA-Personai Digital Assistant) ve ya "cib kompiiterlerinin" daxil olmast
ilo miniatrirlagdiria iizra daha bir rekord aldo edilmiS oldu Bu kigicik
iompiiterlorin sfiroti biittn diinyanr heyrato salmrgdr: bir neqa il awal bela
kompiiterler xiisusan taraqqi edan bimesmenlarin ciblarini deqirdi Halgox sahelarda ise
iiur,.'au Uu oyun*gr isteniten maktsbli u5aq ala bilor' Bir
Kompiiter
nail
olmuqdur'
Fif n.t,u iardi kompiiterleri bela iistalomaye
galdiyini
illarinde
60-ct
bunun kegen esrin
r"t rtitJ"f,i bezi tariigilar
i'ruletka" oyununda ehtimah. hesablamaq lgiin ilk
ili;ti;I... Bu zaman
q*g, yaradrlmrgdr. Bu, geni; tttbiq tapmayrb, texnoloji bir gtliinc

,rdi"l,

kimi Yadda qalmrgdt.

hadisa
--a"yd

eimok lizrmdrr ki, bizim diiLqiindiiyiimiiz kimi'. FRK heq do

komo]iierdon vox, onlartn birbaqa ecdadr sayrlan kalkulyatorlardan
ur.ui.,tar. ilki'elektron katibasi" kimi 20 il bundan avval meydana grxan
hamin element
ink- pioq.u.lugdrrrlan kalkulyatora oxfayrrdr' onlar
;;;;;di" qurulmugdular - valntz bunun klaviaturast iaqamlarla baraber'
da tamin olunmugdu.
herflerlc
'-----i-ni-rtn
ilk "ferdi orqanayzeri'' 1984-cij ilda istehsal olunmugdu'

adlt qurlu
lsion tompaniyast tarofindan taklif edilan "Organiser"
qur!,udan
bir milyon
bela
i"^ptit"i 6i*.rir<ia sensasiyaya sabab olmuqdu
kumu' gox

oldufu
ntlsxa satrlmrqdr. Bu qur[unun displeyi kalkulyatorda.
sayr 4-e
[lq,f iii Urt^oa camisl2 sotir mitn yerlaqirdi' Sonralar satrlarin
gostermamigdi
*iJi.,r,..",lakin bu heg da qurf,unun funksionalhlrna tasir
u. vu q.ia iitabgasrnda laztmi y'dzrL, axtarmaq iigtrn bir
htabcasindaki''virtual sahifalari" varaqlamak rahat olmu$'
,-rddasin'tutumu is:8-dan 32 kilobayta qadar artmrqdt'
kitabqasr" iigii; ilk alda olunan faydah hadisa ondan
o, b5;-iik kompiiterlora mirraciet edarak' tiziiniin vertibarot olmusdu

[r.r"r'ro.irrirl
;;;;'";;;
.,-;i;[,;'ar.yd
ii,

lenlar bazasrnr onlarla sinxronlagdlrmaq imkanr elda etmigdi. Gdzlanildiyi

kimi, bu yaxrnlagma neticasinda "balaca" qardag "briytik" qardagdan gox
;ey oyranmig oidu. Dolrudur, bu qabiliyyatin FRK-ds yaranmasr iigiin,
"qeyd kitabgasrr,r" takrnillaqdirmak lazrm galir: daxili yaddaqrn tutumunu
min d:fa artrrmaq, aparatt xarici qurlu ila iqlamaya dyretmak. On baghcasr
ise, quriunu 4-satirli displeya nisbatan daha rahat olan haqiqi MKekranla tomin etmaya nail olurlar.
90-cr illarin evvollarinde "Apple Newton" kimi "ferdi katibe" meydan
galir ve bununla da haqiqi cib kompiiterlarinin erasr baglanrr. Oz
xarakteristikalartna gore bu kigicik kompiiter inki$af etmiS kalkulyatordan
gox da ferqlenmayib, yalnrz burada displey kifayet qader briyiik olmug vo an
asasl ise o hessas olmuqdu: komptiterin igini idara etmek ve matni daxil
e tmek iigiin basrlmlq "elektron qalaminden" istifado olunmugdu. Uzun
rniiddet bu kompiiter tek-tenha lider olmuqdu: kompiiter istehsalgrlan bu
kiqik kompiiterda hansr kommersiya potensialnrn oldugunu heg de tez bir
zamancfa baga d iiqmemigdiler.
Sonralar cib kompiiterlari daha da goxalmrg va cizleri da yavag-yavag
takmillagdirilmiqler.
On 9ox problem klaviatura ile alaqadar idi. Owellar bela teklif edirdiler
ki, onun tilgiilarini tam qiymatli matnlerin ylEllmasr iigiin lazrm olan
rilgi.ilsra qedar artlrslnlar. Naticsde, gox da zarif olmayan vo i$ iigiin az
rahat olan liliputlar ligiin yarayan noutbuka oxgar bir qurgu ahnrr.
Bu sebebden kardinal va gdzlanilmaz bir qarar qabul olunur: klaviaturanr tamamila gdtiirmek! Hoqiqetda de, heg kas vaqonda va ya tayyaranin
kreslosunda oturan zaman felsafi traktat va ya gox da boyiik olmayan
meqala yazmlr. Giindalikdo gox da boyiik olmayan qeydiyyatlar aparmaq
ve ya iinvan kitabrnda yaz,lar yazmaq iigiin "qelamle", el ila daxil etme
yaraya bilar. Olbette ki, FRK-nrn goxusunda idara diiymaleri da vardrr,
lakin asas rolu oynayan mini-kompiiterin hassas ekranr ile birlikda al ile
yazma stili tegkil edir. Qalamla yazmaq ve virtual ekran diiymelarini srxmaq
olar.
Burada bir amili da qeyd etmak lazrmdrr ki, bir srra kompiiter istehsalgrlan klaviaturau aradan glxarmaEa ciiret etmodilar. Maselan, HewlettPackard kompaniyasr bu giin da "Jomada" seriyah kigicik mini-kompiiterlari qox kigigik bir klaviatura ile tamin edib, istehsal edirlar. "Psion"
seriyah "ferdi raqam komakgilari"nda de bel5 klaviatura vardrr. Digat
istehsalgrlar isc bu giinlarde kompromis bir qarara galibler: FRK-nrn cizlori
klaviaturaya malik olmasrn, lakin onlardan goxusu xarici klaviaturanrn
qogulmasrnr dasteklasinlar. Bir qayda olaraq, bu giinkii giinda FRK gakisi
t50-200 qram olan, diaqonah 3,5-4 dyiiLrnlu (an miniatiir noutbuklardan 3
dafc az) diaqonalh rengli hessas ekranla tachiz edilmig yrlcam qurfudur,
Cib kompiiterinin orta qiymati 300-dan 600 dollara qadardir. Bu ciir yiiksak
qiymat riziinii dopruldurmu, bela bir qurlu real olaraq insana na isa
verirmi, yaxud bunlar hamrsr bir oyuncaq qeklinda qalmahdrr? Burra cavab
vermak iiqiin mtrasir istanilen FRK-nrn hsll eda bilacayi bir nege masolaleri
araqdrraq.
50

l.

Elektron kitablann oxunmasr. Kompiiter jurnalistlorinin reylcrine

griro "elektron kitablartnrn" xiisusilagdirilimiE qurfular qsklinda diinyaya
yayrlmasr bag verir. Elektron "qiraotxanasr" kimi FRK hola 5 il avvol oziinii
giistarmigdi, hal-hazrrda isa "elektron k6makgisini" aksar insanlar mehz bu
sahado tstbiq edirlar. Qiinki bii gilnkii giinda intemetin xiisusilaqdirilmig
saytlannda biitiin janrlar trzro va pulsuz minlarla elektron kitablan vardlr.
"Ka[rz" kitabrnrn qiymeti 4-5 dollar oldufiu halda, Sizin $abakalar
kitabrndan ytikladiyiniz yiizlcrla kitablar, elbotto ki, FRK-ye gokilan xarci
tam kompensasiya edo bilacakdir. Hola her bir evda qanaot edilmiq sahedan
biz sohbst aparmrnq.
Bundan alava, FRK bir nege saniye arzindo istanilen elektron nogrindan
lazrm olan informasiyanr tapmafa ktimok edir, goxlu sayda interaktiv kitab
arasrna nigan (alfacin) qoymafa imkan verir.

On nehayet, FRK-nrn kompakt olmasr onu daima dzrimuzlo gazdirmaya va noutbukdan istifada etmak rahat olmayan metroda bela istodiyimiz
kitabr oxiimafa imkan verir.
2. Orqanayzer va ya qeyd kitabgesl. Nainki telefon n<imrolerinin, hemginin Sizinlo iinsiyyatda olan insanlar haqqrnda tam malumatr riziinde
saxlayan sayyar "verilbnlar bankrntn" yaradtlmast albatta ki,gox yaxEtdtr.
FRK gtlndeliyi, daxilinda xabardarhq edan qurlu olan orqanayzeri va ya
zangli saatr evez eda bilir. Qeyd etmak lazrmdrr ki, miiasir mini-kompi.iterlarin daxilindo yerlagdirilen standart orqanayzerlar briyiik kompiiterlerdo
yerlaqan planlagdrrma iglari ile moqlul olan giclii Microsoft Outlookun
"kigik qardaqr" sayrlrr. Bu isa o demakldir ki, har iki "qardaqda" verilanlar
bazasrm iimumi etmak olar: FRK-nr bciyiik kompiitere xiisusi kabelle
qogmaqla, onu mi.intozem sinxronlagdrrmaq miimkiindiir.
3. Kommunikesiya merkazi. Praktiki olaraq, bu giink[ butiin FRK-lar
daxilda yerlaqdirilmiq modem, ya da WAP va ya GRPS protokolu vasinsila
mobil telefonla lnterneta qogulmala imkan verirlar. Olbatta ki, bizim
garaitda bu servis heg da har yerda m[mkiin olmur. Lakin miimkiin olan
yerde bundan istifade etmek lazmdrr. FRK vasitasila Siz Internet sahifasini
varoqloya bilarsiniz va Sizin mobil telefona onu qogmaqla, yol ged+geda
elektron poqtunu qabul eda bilarsiniz.
4. Elektron olisi. Olbotto ki, mtiasir FRK-da istonilan ofis formatlartnrn
sanadlarina baxrg kegirmek miimktindiir. PocketPC bazastndakr kompiitertarin daxilindaki tetbiqi proqramlar hamin sanadlarla birbaqa iglamaya
imkan verir. On maraqltst ise ondan ibaratdir ki, sanadlari oxumaq, harrginin Word va Excel tatbiqi proqrarnlann mobil variantlannda veni sonadlsr
yaratmaq miimkiindiir. FRK vasitasila metni daxil etmak iigun ya xilsusi
qelemdan (miiasir cib kompiiterlari oi ila yazrlmrq matni oxuya bilirlar). -va
.da FRK-nrn ekrantndakt "virh-ral klaviaturadan" istifada etmak olar
("Qralfiti" sistemi). On nohayat, FRK-ya kigik <ilgiilii klaviaturanr da
qogmaq miimktindiir, onun vasitasilo Siz hatta hacmli, gox sehilcli matnlari
do yrga bilarsiniz.
5. Elektron naviqasiya sistcmi. FRK-mn slotuna GPS (Global
Positioning Service - Qlobal rnovqe xidmoti) kimi xiisusi platanr birlagdir51

sak, iri ;ehirlorin ve biitdv bir regionun "interaktiv" xaritalari ila igleya
bilarsinjz. Bu peyk rabitesi vasitasila "cib kompiileri" istanilan anda xaritade Sizil yerinizi gdstaracak, eyni zamanda da Siza lazrm olan kiige va ya eva
nece tez gatmaF maslehat gcirecakdir.
6. Muttimedia-merkazi. "Boyiik komp0terlar" hala l0 il bundan avvel
musiqi va ya video ila iglemayi <iyranmiqdiler va bu giin de "multimedia"
soz! artrq bizda ela bir yiiksak emosiya dopurmur. Cib komptiterlen isa
bunu 2-3 il bundan awal dyranmiglar.
Ganclarin talablerini nazara alaraq. konstruktorlar "mini-kompiiterlava hattzr videosaslandirma cihazr ile da techiz etdiler. indi bu qurMP3
rr"
[ular vasitesila Siz neinki elektron mektub tartib eda bilirsiniz, hamginin
instjtuta va ya ige getdikda, sevdiyiniz qrupun albomuna qulaq asa ve ya
bayandiyiniz filmin ntivbati serialtna kigicik 3-dyiimlu ekranda baxa bilarsiniz. Bu giinlarda isa FRK daxilinda radio qobulediciler va hatta video
kameralar da yerlagdirilmiqdi.
7. Oyun imkanlarr. FRK gox da pis olmayan oyun keyfiy,vatlarini da
niimayiq eldirmak qabiliyyatine malik olur. Onlann baqajrnda nainki sada

''tetris" oyunu, hamginin "Doom" va ya "Civilization" kimi

mahqur

oyunlar da vardtr.
8. Olava funksiyalar. Son 2 ilde cib kompiiterlari daha bir maghur
qurEu - fotoaparatla tam$ olmuqlar. Hele 3 il bundan avvsl FRK-ntn topmodelincle daxilda yerlagdirilmig fotokamera olmuEdu. Lakin onlann
funksionallfir va rahathlr o qadar de yaxqr deyildi. Indiki miiasir FRK 1,3
meqapikselli matris ile tamin olunurlar ki, bunun da sayasind: 1280x1024
nriqtalcr srxh[r ila gakiller gakmek miimkiin olur. Olbstta ki, 8 meqapikselli
mairisa malik miiasir fotokameralar lgiin o, raqib ola bilmez. Lakin bela
foto gakli elektron pogtu ila g<indarmek ve ya gabakade darc etdirmak miimk0ndiir.
Bir srizla dcsak, bu giinkii giiniin FRK-sr <izliiyiinda bacarrqlt va
hartarafli keyfiyyeta malik bir qurf,udur va o, yagtndan, i9 fealiyyatinin
ncil0ndan va maraqlar dairesindan asth olmayaraq, istanilan insanln
cjbinda oziina maxsus olan yeri tuta biler. Siz yalntz laztm olan funksiyanr
tcyin edirsiniz va oziiniiza uyfun olan cib kompiiterini segirsiniz.
FRK iigiin platforma ya ameliyyat sistemi. Bu parametr kompiiterlarin
girciinii, onlarrn imkaniannt ve hem da qiymati kimi gcistaricilari tayin edir.
FRK iigiin onlarla platformalar va amaliyyat sistemlari mdvcuddurlar ki,
bizim iigiin a;a[rdakr 2 nov daha aktualdrr: Pocket PC 2fi)3 va Palm OS.
Microsoft firmasr tarafindan istehsal olunan Pocket PC 2003 sisteminin
xarici gdrirntigi.i eyni ailaden olan Windows XP - den praktiki olaraq, heg da
tarqlanmir. Dolrudur, bu kigicik cmaliyyat sistemi Windows XP-dan kompiiterdan miiayyan aparat giicii talab etmak va 9ox da davamh iglamamak
krmi digar xarakterik xi.isusiyyatlari de gotiirmii$diir. On baghcasr ise onun
qiymati adi kompiiterin qiymetina yaxtnlaqtr. Pocket PC-2003 platformasl
ila tachiz edilmiq FRK digar platformalarla techiz edilmig cib kompiiterl3nna nisbatan qox-gox irelidedir. "Windowsla uyuqan" FRK-nrn yeni
rrodcllari tezliyi 266-600 MHs olan giiclii prosessorla, tam rengli MK
52

displey ilc (65 min rcngi dastaklcyir), he nginin daxilda ycrlaqdirilmig t28
Mb emali yadda$ ile tachiz edilmi$lar. Verilanlari yadda saxlamaq iigiin
tutumu 32- 64 Mb olan va daxilda yerle;dirilmig fla;-yaddaqdan istifada
edilir. Bundan alava, xiisusi kartlar qeklinde alava yaddag modullannr da
(bir qayda olaraq. Compact Flash (CF) formath. Secure Digital (SD) va ya
Multi-Media Card (MMC)) quragdrrmaq mtimkiindtir. Xiisusi ekstremal
hallarda ise, flog-kart cv:zinc tutumu ve gox da baha olmayan Compact
Flash II tbrmatda yerine yetirilmiq Microdrive vingesterinden istifada
etmakla, komptiterin yaddagrnr bir nege qiqabayta qadar genrglandirilir.
Pocket PC mini-kompiitcrlari nainki matnle, ham da sos, video, qrafika
kimi multimedia-layllan ilo de iqlaya bilirlar. Burada hcmqinin strateji
"SimSity" oyunundan tutmu$ "Doom"un mobil variantrna qadar olan
oyunlarla da oynamaq miimkiin olur.
Digar tarefdan, FRK-nrn amaliyyat sisteminin "Windorvs"un "btiytik"
versiyalan ila yaxrn qohum olmasl. ''Microsoft Office"-in - matn sanadlari
"doc", codval senadlari "xls", hipermatn fayllarr "html" standart senadlari
ila birbaga iglemayo imkan verir. Fayllan redakta edan vo onlara baxtg
kegiran zaman, proqramlar da Siza tanl$ gelacakdir - onlar briyiik ohs
paketlarinin mobil variantlarr kimi grxrq edaccklar. Ona gdro da. gox
teecciiblii deyldir ki, "Windows PDA" har il raqiblarindan kompiiter
bazannrn gox hissesini zobt etmiq olur: bu giin maghur olan Casio, Compaq,
Hewiett Packard va digor maghur kompaniyalarrn cib kompiiterlari mahz
bu kompiitcr ailosina daxildirlar.
"PalmOS". Mahz gostcrdiyimiz amil, eyni adh amaliyyat sisieminin
idarasi altrnda iglayan va digar "cib kompiiterlsri ailasina" mansub olan
Palm tipli kompliterlarin yaradrlmasrna sobab oldu. "PalmOS" stabildir,
celd ipleyir ve prinsip etibanle, heg da Microsoft firmasrnrn cib kompiiterlarindon geri qalmrr. Eynr zamanda "PalmOS" bazasrnda Sony firmasr
tarafindan istehsal olunan son modellar aparat platformasrna gcira heg da
"Pocket PC" kompiiterlerindan larqlanmirlar (ferq yalnrz ondan ibaratdir
ki, Palm-sisteminda ekran bir qadar kigik olur). Do[rudur, son zamanlara
qadar Palm-kompilterlar daha az giiclii prosessora (33 va 66 MHs) va daha
az tutumlu amoli yadda$a (8-16 Mb) malik idilar. Onlann tam rangli displey
ilo tamin olunmasr isa son zamanlar bag vermigdir. Buna baxmayaraq, onlar
bir srra miisbet xiisusiyyaLlara do malikdirlar: onlaln stabil iglsmasi, sada
olmasr cib kompiiterini orqanayzer va ya qeyd kitabgasrnrn avozleyicisi
kimi, ciddi biznesmonlori ve ananevi gox da dovlatli olmayan telabelon razr
salrrdr. Burada elektron qalami vasitosila qeydiyyatlar aparmaq, kitabr
miitalia etrnok, kalkulyatorda ua isa hesablamaq rnilnkiin idi. Qeyd etmak
lazrmdrr ki, FRK-da al ila informasiyanrn daxil edilma texnologiynsr da
mohz Palm firmasrna maxsusdur.
"PalmOS" kompiiterleri mahsuldarh[a gora geri qalmasrna baxmayaraq, onlar iigiin yaradrlrmg proqram tominatlna gdra lider movge tuturlar.
Buna sabab ise, onun amaliyyat sisteminin agrq arxitekturaya malik
olmasrdrr. Buna gtir: da istanilan $exs onun iigiin, aksar hallarda pulsuz va

53

ya lerti-pulsuz proqram tartib eda biler. Bundan alava, bu kompiiterlar

digarlerins nisbatsn bir qeder ucuz olurlar.

Belalikla, demak olar ki, nominal halda msqhur olmastna g6ra, Palm
kompiiterlari liderlik edir. Lakin Bili Geyts korporasiyastntn imkanlannt
nazara alaraq, demak olar ki, gec-tez "PocketPC" kompiiterlari oz raqibini
srradan qrxaraceqdlr.
Prosessorun ntivii. 2003-cii ildan baglayaraq, praktiki olaraq, biitiin cib
kompiiterlarinin modellarinde intelXscale kimi xiisusilagdirilmip prosessorlardan istifada edilmiqdi. Bu prosessorlartn son ailasi - PXA27x-rn tarkibinda 300-d:ir 624 MHs-a qadar tezlikle iglayen modeller var idi. Oksar cib
kompDterlerinda matn elavelori va gabeka ila iglemak iiqirn, srxlai;drrtlmrg
videonu (DivX) dekodlagdrrmaq tigiin, hamginin aksar oyunlarn oynantlmasr iigiin 400 MHs tezlikda iglayen prosessordan istifada edilmigdir.
Naqilsiz rabitenin dastaklanmasi. FRK-nt segan zaman, bu giinkii giinda
esas amillerdan biri olan onun kommunikasiya imkanlannt nezera almaq
lazrmdrr. Sizin aldr[rnrz FRK ttzii kimi kompiiterla, xarici alave qurfularla,
internetla iinsil,yatda ola bilarmi?
2003-cii ile qadar FRK-da naqilsiz rabitanin yegane ndvii kimi, yalniz
infraqrrmrzr port ila verilenlarin dtiiriilmssi miimkiin idi. Bu halda citiirme
stirati o qadar kigik idi ki, bundan yalntz telelon kitabgasrndakl yaztlann
bdyiik kompiiterlo sinxronlagdrnlmasrnt yerine yetirmak miimkiin oiurdu.
Dofrudur, bu giinkii giinda inlraqrrmrz portdan mirxtalif meiqat qurf,ularrnrn idarosi iigiin istifada edilir. Bu da, ysqin ki, o qader da meqsede
uylun deyildir.
B6yiik konrpiiterdan FRK-ya verilanlarin otiiriilmesi Ugiin standart
0sut "naqil" iisuludur: cib kompiiteri (va ya onun "krell" adlanan hissasi)
riisusi kabel vasitesila "b<i,ytik " komptiterin USB-portuna qogulur. Lakin
bundan xilas olmaq iigiin, en az 2 iisul vardtr:
a) "BlueTooth". Naqilsiz rabita standartr olan "BlueTooth" verilanleri
l0 metr masaflaya qader 723 Kbit/s siiratla dtiirmeni tamin edir. Albettaki,
bu o qodar da boyiik siirat deyildir va masafa da kilayat qedar kigikdir.
Lakin "BlueTooth" tam gakilda gabakanin qurulmast iigiln tayin edilmemiq<lir. Onun esas lunksiyasr - cib kompiiterini mobil telefon (GPRS vasitesila
interneta grxmaq iigiin) va ya naqilsiz qarniturlar kimi xarici qurpularla
alaqasini tamin etmekdir. Bu kanal vasitasile hemginin, uy$un adapterlarle
tamin olunmug noutbuk va ya fardi kompi.iterlarle verilanlsr miibadilasini
aparmaq miimkirn olur.
b) Wi-fi va ya WLAN 802.11. Bu adapter vasitasila Sizin FRK otiirme
siiroti l0Mbit/s olan istanilen naqilsiz gabakada iglaya biler. Son zamanlar
.varadrhmrq WLAN 802.1 lg modifikasiyasrnda verilanlarin 6tiiriilma siirati
isa evvelki versiyadan 5 dafa goxdur.
g) Kommunikatorlar va smartfonlar

FRK va mobil telefon hibridi tamamile yeni sinif qurf,ularrna aiddir.

Bu hibridlar 2 novda oztinii gcisterirlar:

54

a) Komminikatorlar. Bu qurlular da praktiki olaraq, adi FRK-dan heg

ki, burada daxilda quragdrrrlmrg GSM-modulu ve adi mobil teletbnla iglamaya oxpar iq gcirmak r.igiin
na ils farqlsnmirler. Yalnrz ferq ondan ibaratdir

alava iqlanmiq x[susi proqram taminatl vardlr. Bela

ki, "danr;rq" funksiya-

lan kommunikator tigiin ikinci yerda durur. Osas masslo, alava modullardan istifade etmamekla, mobil gabeka vasitasila GRpS protokolu ile
Intemetda iplamak qabiliyyetidir. On geniq yayrlmrq Mobile Windows-2003
bazasrnda va PalmOS platformasrnda yaradrlan kommunikatorlar<irr.
b) Smartfonlar. Ogar kommunikatorlar adi FRK-dan amale gelmi;lcrse, smartfbnlar adi mobil telefonlardan yaranmrllar. Vaxt kegdikce bu iki
qurgu arasrndakr sarhad yoqin ki, silinacokdir, lakin indi bunlann birbirindan farqli olmasr gox aydrn grirtintir. Kommunikatorlar - FRK ile
mobil rabite modulunun hibndindan ibaratdir. Smartfon isa - yalnrz rabita
iigiin yaradrlan haddindan artrq alrlh olan mobrl qur[udur. Aparat cahatdan onlar kommunikatorlara uduzurlar - buradakr prosessorun iglama
tezliyi zaifdir (200 MHs-den qox olmur), daxilda quraqdrrrlmrg yaddagrn
tutumu da (32-64 Mb) azdrr. Bundan baqqa, smartfonda, FRK-da miitlaq
vacib olan "asas idare qurgusu - stilus"yoxdur, giinki kigicik cilqiida ekran
ilqiin sadaca olaraq, buna ehtiyac yoxdur. Proqram tsminatrnda da
miieyyan farqli cohatler vardrr: "Windows"un ndvboti tokmillegdirmasi
asasrnda elda edilmiq "Phone Edition" proqram taminatr gox da genig tatbiq
olunmur. Oksina. "SymbianOS" xiisisi emoliyyal sisiemi ila idare olunan
qurfulara daha tez-tez rast galmak miimkiindiir.
Lakin biittin bunlara baxmayaraq. smartfonlar FRK-nrn biitiin baza
funksiyalannr yerina yetiro bilirler: burada brauzer, pogt kliyenti, elektron
cadvali ve matn redaktoru, planlagdrrrcr vardrr. Va, albette ki, oyr:nlar da
mcivcuddurlar.
3.4. Fardi kompiiterin quruluqu

Ferdi kompiiterlerin takmillagdirmalarinin va variantlanmn haddindarn

artrq qox olmasrna baxmayaraq, hotta ekzotik bir kompiiterin tarkibi da
eyni qur[ulardan ibarat olur. Onlan gerti olaraq, 2 hrssaya brilmak olar:
- daxili qurlular (bazan onlar "komplektlegdiricilor" de adlandrrrhrlar);

xarici (periferiya) qurlular.

Komplektlaqdirici qurlular osasan sistem blokunun igarisinde yerlagirlar
- bazan onlan kohno qayda ils prosessor da adlandrnrlar. Bir amili sahv
salmayrn: heqiqi prosessor - gox da boyuk olmayan mikrosxemdan ibarat
olur va o da sistem blokunun daxilinda yerlegir.
Oz n6vbosinda, xarici (periferiya) qurlular sistem blokuna xiirsusi
kontakt sistemipoidar vasitesila qogulurlar. Bunlardan en esasr girirglxrl
qurfularr olan monitor, klaviatura va mausdur.
Bttiin bu gosterdiklorimiz minimal sayda olan qurlulardr ki, onlarsrz
kompiiterin iglamasi mtimkiin deyildir. Diizdiir, ilk kompiiterlarda maus va
ya monitor olmamrgdr: fardi kompiiterin ilk modellarinda yalntz klaviatura
55

ile tamrn olunan sistem bloku m<jvcud idi. Monitor rolunda ise bciyiik
miivaf'faqiyyatla televizordan istilade edilirdi. Mausa galdikda isa, o,
iimiimiyyotla lardi kompiiterler diinyasrnda ancaq "qrafiki interfeysin",
"Windows"un yaranmasr sayasinde movcud olmugdur. Lakin bundan alava
printerlar, skanerler, boyiik tutumlu disk qurlularr kimi goxlu miqdarda
elava xarici qur$ular da movcuddurlar. Onlann olmasr komptiter iigiin
vacib deyildir, amma onlar Size yeni imkanlar yaratmaqla, iginizin daha
rahat olmasrnr temin edirlar.
indi isa sistem blokunun daxilinda olan quirEulann i9 prinsipini
nazardan kegirak.
a) Sistem bloku: xarici giiriiniigii

Qabaq hissa. Sistem blokunun qabaq hissasir,da 2 asas diiyma vardrr:

gakl j.4. Sistem bloku

Power. Kompiiteri ige saldrqda ve

mahz bu duymani basrrrq;

ya kompiiter iqini bitirdikda,

biz

Reset dtymasi kompiiteri yeniden yiiklamak iigiin istifads

oiunur. Kompiiterin iginda mlieyyon sahvlar olduqda (masalan, proqramlar
va ya avadanlqlar arasrnda miinaqiga bag verdikda), bu emaliyyat yerina
yetirilir. Miitaxassislar bele halda deyirlar ki, "kompiiter gdydan asrh
vazilryetdc qalmrgdrr".

. lndikatorlar - kompiiterin iqinda miiayyan parametrlari eks

etdiren 2 elektrik lampalandrr. indikatorlardan biri komptiterin vaziyyatini
gosterir: kompiiter lebekeye qogulmuqdur, ya yox. Kompiiterin biitiin
iglama vaxtl bu indikator igrqlanrr. ikinci indikator adotan sart diskla alaqali
olur: komplter sart diskdan verilenlari oxuyan zaman va ya sksina, sert
diska verilanlari yazan zaman bu indikator rgrqlamr.
. Disk qurfiularr. Qabaq panelde grxanla bilen inlormasiya dagryrcrlarr
ila igleyen bir nega disk qurf,ularr da yerleqirlar. Kigik disk qur[usu gevik
(floppy) maqnit diski tigiin tayin edilmigdir. Bundan baqqa, alt hissesi ireli
galan va geri qayrdan disk qurlusu yrlcam disklerla iglamak iigiin tayin
olunan CD-ROM va ya DVD disk qur[ulandrr.
. Birladirici kontakt sistemleri (Slotlar). Oksar miiasir sistem bloklannrn qabaq hissesinda xarici qurlulan kompiiterla birlagdirmk iigiin bir
56

nega kontakt sistemi vardrr. Bir qayda olaraq, bu kontakt sistemleri xiisusi
qapalrn arxasrnda, panelin lap agagr hissesinda yerlagirlor. Burada USB
kimi bir-iki universal kontakt sistemi, kvadrat yuva $eklinde silratli
FireWire, hamginin qulaqcrqlan qo$maq iiriin yumru yuvalir yerleqirlar.
Arxa hissa. Sustem blokununun arxa hissosinda xarici qurgularr qog_
maq iigiin tayin olunar., goxlu sayda yuvalar va birlaqdiriciler vardrr. Lakin
har-hansr bir qur$unu istanilan yuvaya qoqmaq praktiki olaraq, miimkiin
deyildir: har bir yuva unikal olur.
Qara rangli 2 bciyiik birlapdirici (3 kontakth) qabako naqilini va monito_
r-un qida naqilini qoymaq itgiindiir. eida manbayini sistem blokuna Siz
onsuz da mii tloq qo$mahslnrz. Monitora galdikda isa, yaxgr olardr ki, onu
bir_ba9a qida manbayina qo$asrnrz. yerda qalan diger biilaqdiricileri 3 qrupa
bolmak olar: "yuvalar", nazik-ayaqcrqlara ma!ik birlasdiricilor (bunlaia
bezan "ala" deyilir) va bog yuvalara malik birla;diricilar {bunlara ise qox
vaxt "ana" deyilir).
Qoxlu sayda yuvalar va l6-naqilli birlegdirici - ,,ana,, sos plarastna
aiddir. Buraya mikrofonun, kolonkalarrn, sasin xarici manbayi, mas, maq_
nitofonun gtekkeri qogulurlar. l6 sancaql birlagdirici iso ;oyun portui.

adlanrr va oraya oyun oynamaq iigiin xiisusi oyun manipulyatoru

qoSulur.

- djoystik

..ana,,adh
plata vardrr ki, bu da
.. . _Adatan ses platasrnln yanrnda 3 naqilli
"\,rdeoplatarlln" birlagdiricisidir, buraya monitorun naqiti birlerdrrilir_
. 25 kontakth birlagdiricili paralel port (LpI). Bu port vasiiasils printer,
skaner, hamginin informasiyanr saxlayan va neql idsn xarici qurfular
(yadda-g yrlrcrlan) kompiitera qogula bilcrlar. Son zamanlara qadir
onun
siireti 2 Mbit/s olmuqdur. G<ivdenin arxasrnda bu yegana birlagdiricidir. ya_
xrn galacskda isa onu yaqin ki, unuversal USB birlegdiricisi avez edacskdir.
9-vo 23 kontakt[ birlagdiricili ardrcrl portlann (COM) stirati bir qodar
az olur (yalntz I l2 Kbitis). Ona g<ire ds, buraya cald iplamayi qox da iatab
olunmavan - maus ve modem kimi qurlular qogulurlar.- Ovvoller belo
portlar kompiiterdo 4 edad idi, lakin sonralir onlaidan bir-ikisi qahb_ Maus
iigrin PS/2 birlaqdiricisi yaradrldr, COM portu isa yavaq igleyan modem
iigiin saxlanrldr. Vaxt galacak ki, bu port srradan grxanlacaq ve o, USB
portu ile avez olunacaqdrr.
PS/2 portu. Vaxtr ila maus va klaviatura-ekiz_qardaqlar olub, tayinat_
Ianna (har ikisi idara qurlusudur) va verilenlarin kigik siiratla dtiiriilma
funksiyalarrna gcire bir-birina ox;ar olduqla, iigtn, mixtalif birlaEdiricilora
qogulurdular. Maus - COM-birloErjiriciyo qogulurdu, klavraturi isa heg
nayr oxlamayan, yalnrz onun ilqiin teyin olunmug birioqdiriciye malik idi.
Sonralar isa, 1998-ci ilda bu iki qurEu iigiin pS/2 adl xiisusi birleg<Jirici
meydana galmigdi. Ona gora sistem blokunun arxasrnda pS/2 birlaqdiricisi_
nin alagr hiss.tsinda "Maus" v: "Keyboard'' s<izlari yazrlmrgdrr.
USB. 2000-ci illardc yaranmrq bu interleys hamin on illiyin an miihiim
hadisosi olmuqdur. Miiasir kompiiterlsrda bu portlann ,oy 6-dun g_a qadar
olur ve bununla da miixtalif portlardan istifada ctmaye son qoyulmuq olur.
Ogcr k<ihno portlarrn har birina yalnrz bir quifiu qo;maq miimkiin oiurdu57

bir USB portuna 127 qurEu qo$maq miimktn olur: biitiin USB-qurtular kompiitera "stra" ila qoqula bilirler. Bela ki, tamamila miixtalil olan
qurlular - maus vo klaviatura, monitor va printer, skaner va raqamsal
fotoaparat, kolonkalar ve modemlar srraya diiziiliirlar. Bela ki, birinci
qurEu kompiiterin USB birloqdiricisina qogulur, ikinci qurfu isa birinci
qurgunun USB-birlagdiricisina qogulur va i.a. USB ita igladikda yegana
qayda bundan ibarel olur ki, hamin srrada birinci yerde an mahsuldar
printer, skaner, kolonkalar, yaddag yrlrcrlan
iglayan qurlular
yerda
ise yavag siiratla iglayan klaviatura va modem
Axtrtnct
olmahdrrlar.
sa,

olmaltdtr.
USB-nin daha bir vacib keyfiyyati vardtr - bu interfeys kompiitere
cmeliyyat sistemini takraren yiiklamedan, istanilen qur[unu qogmata imkan
verir. USB-nin ilkin modifikasiyalartnda verilanlorin 6tiirtilme siirati 12
Mbrt/s olmu$dur. Yeni yaradrlan USB2.0 gininde verilenlarin otiiriilme
siiratini 480 Mbit/s-ye qedar arttrmaq mtimkiin olmugdur. Mehz bela bir
interl'eysle biitiin miiasir "ana platalarr" tamin olunmuglar.
iEEE 1394 (FireWire). USB2.0 ila raqabet aparan verilanlari yiiksek
siiratla ciltrc bilen bu kontroller xarici qurlulafl kompiitera qolmaq iigtin
tayin olunmu$dur. Hal-hazrrda ondan raqamsal kameralara malik olan
istriadagilar istilade edirler. 2003-cir ildan sonra buraxtlan b0tiin platalarda
bu interleys olmahdrr.
Kompiiterin giivdasinin segilmasi. Kompiiterin gdvdalsri 2 tipda olur:
gaquli va iifirqi. $aquli govda ya "qala", ya da "mini tower" gaklinde olur.
Adaten "qala" tipli govdo ya monitorun yanrnda-stol izarinda yerlagdirilir,
ya da ki, stolun'altrnda yerlegdirilir. Ufiiqi formah sistem bloku isa
"desktop" adlanrr va adaten monitorun alttnda yerlaqdirilir. Lakin,
"deskIop" bazasrnda kompiiLterin hissalerini bir yere yrlmaq gox narahathq
yaradrr, kompiiteri tamir etmak isa daha gatin olur. Ondan elava, tlfiiqi govdanin hacmi vo qida rnanbayinin giicii do az olur. Buradan bele naticeya galmak olar ki, gnclii ev kompiiterlari iigiin bu lorma yatamlr. Sadace olaraq,
balaca ofislords onlardan istifada etmak olar. Hansr govdanin segilmasi ise.
kompiiterin qoyulaca$ yerden asili olur. On baghcast ise odur ki, hamin
kompiiteri. ona xas olmayan yerda yerlegdirmayasiniz. Bu halda, mialyan
bir vaziyyatdo iqlamayc hesablanan optik yadda$ yrlryrcrlan va sart disklaria
igina bu pis tesir gosterir.
Estetik noqteyi-nezerdan isa, avvallar istehsal olunan boz rangli kompiiterlar ovazina, son zamanlar istehsaL olunan iMac kompiiterinin grivdasi
yan gaffafdrr. Ondan elava, a!ac, mermar va s. renglarda da kompiiter
gcivdalari istehsal olunurlar.
Qida manbayi. Sistem bloklan arastndakr ferq yuxartda gosterdiyimiz
govde novlarrndan baqqa, gdvdanin daxilindo yegana elektron qurlusu olan
qida manbeyidir. Ona 9610 da, gcivdeni segdikds giic va ticarat markastna
frkir vermak lazrmdrr. AMD Athilon vo Pentium 4 kimi yeni prosessorlar
bazasrnda qurulmug miiasir kompiiterlsrin qida manboyi ona uylun gtce
malik olmaldrr. Bunlartn giicil 300 vatdan agalr olmamaltdrr. NViDiA
GeForce 6800 kimi giiclii videoplata ile tachiz olunmug mirasir komptterlar
58

isa artlq qida mabeyinin gilctiniin 400 vatt olmasrnr taleb edir. On yax;r r;ida

manbeyinin istehsalgrsr Power Master firmasrdrr.

3.5. Kompiiterin daxili

qurfulan

Mafaz.ada komptiter alan zaman sistem blokunun asas xarakteristika-

lan ila t:qdim olunan prays-varaqa vasitosi ila tanrg oimaq olar. Adoton
onun terkiblnda bela brr inlormasiya yaz.fu:
P4-2,8./512 DDR (PC3200y80Qb/GeForceFX 128/Combo
Bu informasiya yazrlan sistem blokunun konfiqurasiyasnr tasvir eciir
P4-2,8 - takt tezliyi 2.8 Qiqahers (QHRs) olan intel Pentium 4 prosessorunu gtistorir;
512 DDR (PC 3200) - buraxma qabiliyyati 3200 Mbit/s, tutumu 512
Mb olan DDR SDRAM tipli amoli yaddagr gostarir:
80 Qb - tutumu 80 Qb olan sert diski (vingesteri) gdstariri
GeForceFX 128 - yaddaqrnrn hecmi 128 IUb olan GeForceFX
mikrosxem toplusuna asaslanan videoplatanr gostarir;
Combo - CD-ROM ve DVD disklorini oxumaq iigiin disk qurgusunu
gtistarir, burada CD-R ve CD-RW disklarina yazmaq da miimkiin olur.
indi hor qey biza aydn olur. Ona grira da, indi sistem blokunun asas
hissalari ila tanrS olaq
3.5.1. Proscssor

Darsliyin avvallinda biz gcistermiqdik ki, tranzistorlar va inteqral sxemyeni

larini informasiya texnologiyalarl bazarrndan mikroprosessor adh

qurlu srxrqdrrrb grxartmrgdr.

Kompiiter erasrnrn yeni tanxi l97l-ci ildan baplanrr. Bu ilda miihandis
Ted Xoff ilk intel 4004 mikroprosserunu yaradrr. Bu giinkii giinda Xoffun
adl btitiin zaman va xalqlarrn b<iyiik alimlari ila bir srrada gekilir. Lakin o
zamanlar XolT heg tasavviir eda bilmazdi ki, "bir kristal iizarinda yaradrlmrq
komptiter" na ciir naticalcra gatirib grxardacaq. Owcller 4004 prosessoru
mikro kalkulyatorlar iiqiin toyin edilmipdi va bir yapon firmasrnrn sifari;i
ile hazrrlanmrgdr. Xoqbaxtlikdan homin firma bankrot olmuy va o. sifariq
verdiyr mikroprosessoru alda eda bilmamiqdi. Naticeda bu mohsul intel
firmasrna kegmigdi. O vaxtdan [ardi kompiiterlarin erast baqlanrr va onlartn
asl inkigafi 1980-cr ildsn sonra bag verir. Mehz hamin vaxtda iBM firmas,
intel firmasrnrn yeni mikroprosessoru osasrnda iBM PC kompi-iterini
istehsal edir. Baxmayaraq ki. bu giinkii prosessorlar intelden on min dsfa
cald iqlsyirlar, istanilon ev kompiiterinin giicii va ''ba5a diiqmak qabiliyyati"
"Apollon" tipli kosmik gamini idars edan kompiiterdan qox-gox gtlcltidiir,
yena de prosessor prosessorlugunda qaLr.

Onu da qeyd etmek lazrmdrr ki, kompiiterda prosessor bir sded olmur
onlardan
kompiiterda ona qoder ola bilar! Videoplata, sas platast, goxlu
sayda xarici qurfular (mss, printer) dz prosessorlan ila tachiz ohrnmu$lar.
qox vaxt isa, bu qurlulartn prosessorlart Markazi Prosessorla, mehsuldarlq ndqteyi-nczarindan reqabat de apara bilirlar. Lakin onlann hamrst,

Mcrkczi Prosessordan farqli olaraq, dar bir gargivada xiisusilegdirilmig

olurlar. Onlardan biri sasin emah ila, digari isa 3-rilgiilii tcsvirlarin yaradrlmasr ila mag!ul olur. Merkazi Prosessorun asas va farqlandirici xiisusiyyeti onun universal olmasrdrr. Lazrm galdikd:, merkazi prosessor istenilan igi

yerina yetira bildiyi halda, videoplatanrn prosessoru na qedsr arzu etsa

bele, musiqi fayhnrnrn kodunu aydrnlagdrra bilmir.
istsnilen prosessor - xiisusi texnologiya ile hazrrlanan silisium knstahndan ibaratdir va ona gore da bezen ona "da;" da deyirlar. Lakin bu
"dag"rn daxilinda bir-birilari ile kcirpiilar-kontaktlar vasitasila birlegdirilmig
tranzistorlar kimi goxlu sayda ayn-ayn elementlar olurlar. Mahz bu
elementlor kompiiteri "diiqiinmaya", daha dcilrusu kompilLtera daxil olunan
adadlar iizarinda hesablama emellarini yerina yetirmaye k<imak edirlar.
Olbatta ki. bir tranzistor heg bir hesab amalini apara bilmaz. Bu elektron gevirici ancaq siqnah ya riziindan kegira bilar, ya da onu saxlaya bilar.
Siqnahn olmasr mentiqi vahido, olmamasr isa mantiqi srfra uylun galir.
Lakin prosessor sada tranzistorlar toplusu yox, bir srra vacib qurfiular
toplusudur. istanilan prosessor kristahna agalrdakrlar daxil ola bilarlar:
- Prosessorun nfivosi va ya asas hissssi. Buna asas hesablama qurfusu
deyilir. Mehz burada, prosessora daxil olan biitiin verilanlar iizarinda emal
prosesi yerine yetirilir.
- Soprosessor - an miirekkeb riyazi hesablamalar, o ciimladan, "siiriigan nriqtali" amaliyyatlar iig[in alava blokdur. Qrafiki ve multimedialr
proqramlarla iEladikda aktiv olaraq, bundan istifada edilir.
- Keqyaddaq - bufer yaddagr olub, verilanlar iigiin yrprcr rolunu oynayrr. Miiasir prosessorlarda 2 tip ke$-yadda$dan istifade olunur: 100 kilobayta qader tutuma malik olan ilrat celd igleyan I saviyyali keq-yaddag,
siirsti bir qadar az olan va tutumu 128 kilobaytdan 2 Mb-a qadar olan II
saviyyali keq-yaddag.
- Verilanlar gini - informasiya magistrah olub, onun sayosinda prosessor kompiiterin diger qurlularr ile verilanler miibadilasi apara bilir.
Qox gatin tesevviiLr etmak olar ki, sahasi 5-6 kvadrat santimetr olan bela
bir kristalda bu qeder qur[ular yerlaga bilirlar. Yalmz mikroskop altrnda
mikroprosessorun tagkil olundu!u gox kigicik olan bu elementlari va onlan
birlagdiran mctal "crltrlan" gonnak olar.
Prosessoru segdikde, ilk novbada agafrdakrlara fikir verilmalidir:
o Hanst ailoye mexsus olmast;
. Hansr tezlikde iglemesi.
. Hansr nasla mexsus olmasl;
Bunlar an vacib parametrlerdir. Prosessorun diizgiin segilmesi mahz bu
3 suala dtizgiin cavab verilmesindan asrhdrr.
Hansr aileya mexsus olmasr. Prosesor bazartnda intel kimi bir firma
igtirak etdikde, olbette ki, platformanrn segilmasinde he9 bir sual ortaya
grxmrrdr. Lakin prosessor segmsk iigiin bu car yaxgr garait albatta ki, gox
gake bilmazdi. Artrq bir negs ildan sonra, iifiiqda reqibler meydana grxmala

baglayrrlar.
60

ilk

dafc AMD va Cyrix kimi satellit-kompaniyalar intelin

mohsuluna oxgar klon-prosessorlan istehsal etdilar. Vaxt keqdikca kompaniyalar tacrirba yrlrr va 90-cr illenn awalindo hemin frrrmalarla intel firmasr

arasrnda keskin raqabat mtbarizasi bag verir. Bezi kompaniyalar bu

miibarizaye tab gatirmayib, srradan gxrrdrlar. Lakin intelin reqiblorindan
biri olan AMD kompaniyasr nsinki iiztna galdi ve <iziinii berkitdi, hamginin
yax;r mehsullar istehsal etmaya bagladr. Ogar 1999-cu ilde prosessor bazarrnda AMD kompaniyasmrn payna 20ol' mahsullar diigiirduse, bu giinkii
giinda artrq 40"/n-a qader komptiterlcr hemin kompaniyanrn prosessorlarr ilo
tachiz olunurlar.
Aydrndrr ki, bu ciir sart raqabet bazannda har bir kompaniya gahgrrdr
ki, <iz kompiiterlenni na isa ftivqclada bir xassalarlo temin etsin va bu
sababdan get-geda bu . kompaniyalann prosessorlarr bir-birilsrila uyga
bilmirdilar. Olbatta ki, Intel vo AMD prosessorlar 'iBM PC-ila uyuqan"
standarta uylun galirdilor, hor ikisi eyru proqramlan dasteklayirdi. Lakin
onlarda aparat hisso mtixtolif ciir idi. On iur, "ana platasr" va bazi halda isa
yaddag koukret tip'prosessora asaslanrrdr. Buna giira do AMD prosessorunu Pentium platasma qurapdrrmaq, efsuslar ki, mtimkiin deyildi.
Bii giinkii giinde AMD prosessorlan "qiymat-keyfiyyat" xarakteristikasrna g<iro lider mcivqe tutmaslna baxmayaraq, bir srra texniki xarakteristikalara g<ira intel mahsullanndan geri qalrrlar. Hamginin siirat masolasinda da mi.iayyan ferqli xiisusiyyotlar mdvcuddur. Ogar kompiiter oyun
oynamaq va multimedia iigiin nazarda tutulursa, bu zaman AMD prosessoruna i.istiinliik vermek lazrmdrr. Eyni zamanda. agor Sizi qiymat yox, ancaq
siiret xarakteristikalan maraqlandrrrrsa, o zaman iqinin stabil olmasr ve
davamh iqlamasino gora, avvclki kimi. intel prosessoruna iistiinltik
vermalisinif Korporativ bazarda "intel inside" yazrh intel kompiiterlari
svvclki kimi yiiksok qiymotlandirilirlar. Her iki kompanryanrn mehsulunda
sifariqgini maraqlandrran yeniliklar valdrr. Bela ki, 64 mertaboli Athiona
qar;r Pentium 4-tin Hyper Threading rejimi hazrranmrgdrr. Belolikle, deya
bilarik ki, prosessor baz-arnda xisusi bir tarazhq yaranmlgdrr - hansr
platformanr segsaniz, uduzmug saytlmayacaqsrnz.
Takt tezliyi - prosessorun ii;lame siir:tini tayin edan an vacib gcistancidir. Meqaherslar (MHs) va qiqaherslarle (QHs) cilqiilen takr tezliyi vahid
zaman arzinda (bir saniyads) prosessorun yerine yetirdiyi drivrler sayrni
gcistarir. Bu giinkii giinda tezliyi 3 Ql{s-den 4 QHs-e qedar olan prosessorlara gox bciyiik talabat vardrr. lvlikroprosessorun ixriragrlarrndan biri va
Intel kompaniyasrnrn rohberinin adrnrn gerafine qoyulmuq 'Mur qanununa" asason hsr il yarrmdan bir rnikroprosessorlarln tezliyi en azr2 defa ar];,r.
Prosessorun i;lamo siirati gtibhasiz ki. rakr tezliyinden asrh olmaqla
barabor, bagqa amillardan dc asrLdrr. Mesolan, Pentium 4 va Athion prosessorlan eyni bir tezlikda i:;lamalarina baxmayaraq, onlarrn iglama si.iratlari
miirtaliidir. Gciriiniir ki. burada biza malum olntayan bezi parametrlar var
ki, biz da indi onlarr araqdrrmahyrq.
Prosessorlarm nasillari bir-birilariudan iglema siirrti, arxitektura, icra
olunmasr ve xarici gciriiniipri ilo barabor, keyfiyyot cehctdan da farqlanirlar.

6l

Bela ki, Pentium-dan Pentium II-ya, sonra isa Pentium III-a kegdik<
prosessorun amrlar (telimatlar) sistemi deyigir.
Eyni takt tezliyina malik olan prosessorlarrn niya mi.ixtelif siira
iqlamesini baga dilgmak iigiin tizika kursundan har bir maktabliyo melu
olan bir misah yada salaq- igarisindsn su axan 2 boru gotiirak. Su ey
siiretla axrr (prosessorda bu takt tezliyine uy[un galir), lakin borulardr
birinin diametri b<iyiik olduluna gora (yeni prosessor) oradan su hcddindr
gox axacaqdrr.
Ogar baglanlrc hesab noqtesi kimi, prosessorlar.bazarrnda intel korp
rasiyslnr gdtiirsok, indiya kimi bu tirmada prosessorlann 8 nasli dsyigmi;d
8088, 286, 386, 486, Pentium I, Pentium II, Pentium III, pentium Iy.
Bir naslin gargivasinda har gey aydrndrr: na qader takt tezliyi bciyi
olarsa, o qader prosessor csld iglayacsk. Bas, ogar prosessor bazirrnda i
miixtolif nasla maxsus olan, lakrn eyni takt tezliyi ils igleyan, masole
Pentiurn III vo Pentium IY prosessorlan haqqrnda ne demak olar? pentiu
IY prosessoru hell olunan moseledan asrl olaraq, l0-15% artrq siirat
igleyir. Bu onunla alaqadardrr ki, yeni prosessorlarda gox vaxt informasiy
nrn bszi ndvlarinin emahnr optimalla$drran amrlar-talimatlarrn yeni sisten
lari quragdtrrhr. Maselen. Pentium IY prosessorunda multimedia informas
yasrnrn (video, saslar, qrafiklar) emalnr kaskin stiratlendiran yeni amrlo
talimatlar sisteminin destsklayicisi quragdrrrlmrgdrr. Buna oxgar telimatli
prosessorlarrn avvalki nasillarinde de olmugdu (mas, pentiumun itk mod,
lindan baglayaraq, bttiin prosessorlar MMX, pentium III-dan bag[ayara
isa, SSE talimatlar topltsunu destaklayirler).
Modifikasiyalar. Her bir nasilde bir-biriterindan toyinatr ve qiymati i
farqlanen MODIFIKASIYALAR da mrivcuddur. Maselan, peniium t'
kimi tantnmrg ailada 4 nciv prosessor m6vcuddur: on yaxglsl - pentium I'
Extreme Edition - giicli serverlarde istifada edilir; ondan aqalrda dura
Pentium IY-iin ozii mohsuldar stoliistii kompiiterlerde istifada olunu
ondan da agalrda duran Celeron D ev kompiiterlerinda istifado olunur.
Celeron prosessorlannrn "xalq" iigiin teyjn olunan variantr ..bciytk
Pentium IY-dan gin sisteminin tezliyi (800 MHs evezine 533 MHs) va ke:
yaddagrn tutumu ila (lMb avazina 256 Kb) farqlanir. Buna gdra da, miixtal
modifikasiyalarda takt tezliyinin eyni olmastna baxmayariq (masalan, 3,
QHs), Celeronun real mahsuldarhlr heddindan artrq agalrdrr - bir nega faiz
dcn tutmul bir. nege defaya qodar. Mahsuldarlilrn heddinden artlq a$a!
diigmasini multimedia tatbiqlari va 3-<ilgiilii qrafiklorle igledikda dahi aydi
gcirmak miimkiindiir, amma oksar ofis proqramlannda pentium iy_
Celeron ila ovoz etdikda bu fsrq o qadar de nezara garpmtr.
ila reqabot aparan AMD ailasinde isa veziyyet bir qeder bagq
-intel
ciirdiir: Intelda oldulu kimi, burada seriyaya 3 modifikasiya daxil olui
Athion XP, Athion 64 va funksiyalarr azaldrlmrg Sempron. Lakin onla
arasrnda farq haddindan artrq boyiikdiir - mahz Athion o biri 2 modelda:
farqli olaraq, ham b<iyiik keq-yadda9a, hem da 64-martabali niivaya (asa
hissaya) malik olur.

62

Niivenin (asas hissanin) tipi. Ndvbati modiFrkasiyalann meydana golmasi prosessorlann istehsalnda yeni texnologiyalara kegidls alaqadardr. Texnologiya isa, bildiyimiz kimi, prosessorun elementlsrinin qahnhir ila tayin
edilir - texnologiya na qadar "nazik" olarsa, o qader do gox tranzistorlar bir
kristalda yerlap bilar. Bundan olava, yeni texnologiyaya kegid enerji talabatlnl ve prosessorun rstilik aylrmasrnr azaldrr ki, bu da onun stabil igi iigiin
gox vacibdir.

Hal-hazirda, aksar prosessorlar 0,09 mikron-texnolbgiya ilo hazrrlamrlar. Bu ise o demakdir ki, onlann en kigik elementlarinin iilgiisii insan
ttikiiniin qahnhlrndan 500 delo kigikdir. Optimistlar, o ciimlardan "Mur
qanununun" miiallih va prosessorlann ixtiragrlarrndan biri belc hesab
edirlar ki, texnoloji mohdudiyyot haradasa 0,03 mikron atrafrnda yerlegir.
Hemin Qordon Mur bele bir fikir soylcyir ki. bu texnologiyaya 2010-cu ilda
gatmaq olar.
Form-faktor. qox l/axt prosessor niivesinin tipinin va arxitekturasrnrn
yeni modifikasiya ila ovaz edilmosi onun xarici goriiniiqiiniin da - formfaktorun da, yani prosessorun yerlepdiyi 96vdanin tipinin de dayigilmasino
sabab olur. Mesalan, Pentium IY Prescot kimi yeni prosessorlar LGA715
(Socket T) form-faktorda istehsal edildiyi halda, kcihno modellar Socket
478 kontaktlar sistemina hesablanmrglar. Bu da o demakdir ki, Pentium IYiin kcihna modifikasiyasrnr Siz artrq yeni sistem platasrna vs aksino
quraqdrra bilmazsiniz.

$inin tezliyi. $in

- dziina maxsus inlormasiya magistrah olub, sistem

platasrna qoqulan prosessoru, amoli yaddaqr, videoplata kimi biitiin qur!ulan elaqelandirir. Aydrndrr ki, prosessorda oldulu kimi, bu magistrahn da
takt tezliyi ilo tayin olunan buraxma qabiliyyeti vardrr. Bu gcistarici na
qedar boyiik olarsa, o qadar yaxqr olar.
Masalan, 2004-cii ilin avvallinda intcl prosessorlannrn aksariyyeti 800
MHs tezlikdo igloyirdi. Sonradan intel bu tezliyi 1066 MHs-e qadar qaldrra
bildi. Hal-hazrrki vaxta qadar her iki tip prosessorlar va onlar iigiin tayin
edilmip sistem platalarr mrivcuddurlar.
Hoqiqatde pinin real iqlama siirati gox aqagr olur: Pentiurn IY-d: bu
uy[un olaraq. 200 va 266 MHs tagkil edir. Bu ciir farqin yaranmasrna sabab
odur ki, proscssorlar ana platadan infornasiyanr bir nego axrnlarla aldrqlan
iigiin, bu tezliyi siini suratda artrra bilirlar.
Mtasir ginlarin tezliyi bilavasita "vurma amsalt" ile prosessorun tezliyi
ila alaqalidir. Masalan, prosessorun teziivini gbstaron 2.4 QHs raqami
sistem pininin 200 MHs tezliyini l2 amsalna vurmaqla, ahnan adaddir.
qox vaxt tecriibali istifadegilcr prosessoru sistem gini ii9iln intel firmasr larafindan tcyin olunan tezlikdon daha boyi.ik tezlikda iglatmeya gah$trlar.
'Bu amaliyyat naticesinda kompiiLterin mahsuldarh$r artrr. Bela ki, Celeron I.6 QHs prosessoru ligtin sistem gininin tezLyinin 100-don 133 MHs-s qadar
qaldrrrlmasr, neinki sistem gini ila riti.iriilan verilanlarin siiratini qaldrrrr.
hamginin plosessorun da i5bm: siiratini 2,lQHs-a qadar qaldrrmala imkan
r erir.

6l

Prosessorun martabol gabakmi. Ogar prosessorun takt tezliyini gay(

axan suyun siiratina benzatmak olarsa, prosessorun mertabelei qebakal
hamin gayn enina bonzetmok olar. Dii giinkii giinda, prosessorla
oksanyyati 32 mertabelidir (32-bitlikdir). AJ aa Oir-qedai paradoksal
giinki, kompiiterin tarkibina daxii olan eksar qurgular, o ciimledan ginler
ve ya 128 martebaler gabeksslna matikdirlar.
Gcizlanildiyi kimi, 64-martebelar pabakasina intel terefinden ke
-_2007-.
ci ilda baqlanmrpdrr, Halbuki AMD firmasr artrq 2003-cii ilde
martabeli Athion 64 prosessorunu niimayip etdirmi$di.
eeyd etmak lazrm
ki, 64 martebali prosessorla iglomak 09iln emaliyyai sistiminin 64_mertat
versiyasr olan Windows XP tolab olunur.
Keyyaddagrn iilgiirari. prosessor tez-tez istifado orunan veriranlari
ar
etmak iigiin gec igloyan am:ri yaddaga va sert disko mtiraciot etmak
ovazir
daxtldr qura$drnlan keg - yaddaga miiraciat cdir.
Prosessorda 2 tip keq-yaddaga rast galmak olar: an siiretlisi
intelda ol
va tutumu 32 Kb olan va AMD-nin son modellarinda yerlagdirilon
tutumu 128 Kb olan birinci scviyyonin keq_yaddasrdrr.
. D{o az silretle iglaryen, latin tutumu daha gox olan ikinci seviyy
keg-yaddag da movcuddur. Mohz keg-yadda$ln tulumu ila prosessortar
miixtalif modifikasiyararr bir-birindon rerqlenirlar. a"r" u, int"r
gox tutumlu keg-yaddag Extreme Edition-dir ki, onun da
tutumu ^2 ".in
Mb
berabar olur. Pentium Iy-iin yeni modeli olan Frescott vo Athion
64 'ikinci seviyyali 64 mertabeli keg-yaddagrn tutumu I Mb-a barabordir.
Oleve imklanlar. Miiasir prosessorlann akseriyyati informasiyanrn
em
siiratino tosir edan alava imkanlarla tachiz olunmuqlar. Bunlardan qrafikl
video va
igin optimalla$drrmasr iigiin tayin olunan ,.multimed
amrlarinin"-sesla
xiisusi sistemlarini g<istarmok olar. Masalan, intel prosessorla
SS-!_va SSE 2,AMD prosessorlan isa - analoji omrlor toplusuna
malik olz
3DNow ila tachiz olunmuglar.
Intelin Pentium IY-dan baglayaraq yeni prosessorlarrnrn an marac
yenilikliyi HyperThreading-dan ibaretdii ki, brrun vasitesila prosessor
r,
v_erilanlar axrnr
eyni zamanda iqlaye bilir. Olbatta ki, bela b
.ila
HyperThreading ila techiz olunmuq- proseisor iki prosessorun yerine
iglsl
bilme-2, lakin bu halda siiret iigiin 10-20% artrm almaq miimkiindiir.
. Prosessorlann (niivalarin) miqdan. Kompiiterlarin mahsuldahfrnrn a
tr.lmasrnr neinki briytik takt tezliyina malik olui, pror"rso.un segilmasi il,
hemginin sisteme ikinci prosessoru qo$maqla da olda etmek
olar. bolrudu
64-bitli prosessorda oldu[u kimi, SMp a(ianan bu rejimi hayata kefirtme
iigtin proqram hissanin dastoklanmasi talob olunur. Bu giinkil giind
-Windois
goxprosessorlu rejimdan Windowsun pegakar versiyasr
X
1mes,
Professional),_ hemginin qrafik va videonun emali ilgiin
tayin otunan bi
sra proqramlar (Adobe Premiere, 3D Max va s.)-istifade eda bilerlel
Bundan bagqa, 2 prosessorun quragdrnlmasr iigiin qiymeti aJi platadat
bi
nega dafa baha olan xiisusi sistem platasr talab olunur.

64

Digar bir hall rsa ondan ibarotdit ki, bir govdada bir nega prosessor
genig
niirr.in?ro istifade olunsun. Hal-hazrrda goxniivali prosessorlardan
istifada olunur.
Kuler
yada salmaq
Prosessor barasindo sohbet apardrqda, daha bir elementi

yerlogdirilan
lazrmdtr. Bu element isa prosessor kristahntn sathi iizarindc
il bundan
"kuler"
-7
deyilirda
*u.rii-ruy'"ar", - ventityaiordrr ki, buna
.6
prosessorun
Lakin
idr'
oabao. kulerin olmast vacib olmayrb. arzu olunan
iyrrian istilik .da .artrrdr- lndiki zamanda
Jr.il.ur,q.". knstal tarofindangenig
yayrlmrg iisul metal radiatora maiik
lrn."..oru sovutmaq ilqiin an
Bunun vasitesilc
Ii""---.-""ii.i ventilyator-kutrin quragdrnlmasrdr' kulerin
radiaroru
trisiutrn ,rtt inaati isiiliyi gotiirmak olur' Miiasir
gakisi
t kq-a
va
bunun
olur
ibarot
;;il, xi.isusi mis olan iltiminiumdan
prosessordan
istliyi
yena
da
.lrur. f-"fin bu ctir cilctilarda kulerin olmast
notti.tnrt iiciin kifayai etmir. Miiasir prosessorlarda minrmal temperatur
i0- ,lr.*r.
maksimalturaxrla bilan temperatur iso 90 dareco olur'
M;; uoyr,.u problemi yaxrn vaitlarda texniki taroqqinin qarqtsnda

bir problem kimi duracaqdrr.

3.5.2. Sistem Platast

baxrqdan insana cla gclir ki, prosessor kompiiterin an csas

qurfusudur. i{e9 bir ;r-rbhe ola bilmaz ki. dolrudan da sistem blokunun
qurlular kim-i' prosessorun
beyi"n markozi mehz prosessc,rdur. Lakin, digsr
uqiin do kompiiterda
Bunun
olur'
laztm
da igini izlamek, ona nazarat etmak
'ana
adlanan qurlu da
deyilir)
plata"
da
r"i. pfututt (bazi halda ona
olur.ofsuslarolsunki.onunvacibolmaslntbirgoxlarrqiymctlandirmirva
plata" sistcrn
onrn r.qlfrn"ri* fikir vermirlar. Hale l0 il bundan avval "ana
gox
Uiotrnrn an vacib bir hissosi sayrltrdr' Videoplata, prosessor va bir
iigri-t".pf"nftqdirici qur[ular mahz ena plataya aid edilmig' yalnrz disk
bi. qutuda yerlaldirilirdi Ancaq vaxl keqdikca'
or?urr ve uinceiter
^yri""
sas platilsl ve bir srri digar kor'rplektleqdirici mikrosxemlarinin
"-iJ.'"pfr,r.
sayr artma$a ha5laYrr.
'
gciruniigii venlmigdi;
.
Sakil 3:3-da";na plata"nrn xarici
sada olmaslna baxmayaraq' o
gortiniiEiiniin
xaricr
plataslnin
Sistem
uii titt. olubl onun har bir hissasrnden kompiiterin csiti'
q"- ;iliti;
ibaret olur:
iiabiL jslamcsi astltdrr. istanil:n ana plata aqagrdakr hissalerdan
portlar
toplusu'
va
- Ayn-ayri qurfularr qc;maq iigun birlqdiricilar
alaqalandiran informasiya
- Sinlar -uyii uy., qurlulan bir-birilarila
arastnda siqnallar
qurgulart
kornpiiter
rnusistrah. Mahz sin vasitaiila
qatdrulrr'
ottiiiilirr ve prosessora lazrrni informasiya
- "qipset", bunun komakliyi iia ana
- Mikiosxemlcrin baza toplusu
edir'
plata sistenr blokunun darilinde ba$'/er:n biittin proseslarc nazarot

ilk

65

- BiOS (Basic input Output System- Baza girig-grxrg sistemi) adtr gox
da boyiik olmayan mikrosxem - sistem platasrnrn koordinasiya merkazi
olub. onun bttiin imkanlarrnr idara edir.
- inteqrallagdrnlmrg (daxilda quraqdrrrlmrg) alava qur!ular.

$ak.3.3."Ana plata"run xorici

gdr n

si)

Sistem platasrhda bundan bagqa goxlu sayda diger birlaqdiricilar ve

qur[ular da vardrr ki, onlardan, ayrFayrr hissalar asasrnda kompiiteri yrtan
zaman istifada olunur. Masalan, "djamper" geviricilarin kcimakliyi ile "ana
plata"mn brzi parametrlarini tanziml:mek va ya BIOS mikrosxeminin
tarkibini "srfra"gatirmak miimkiin olur. Va yaxud qida menbayinin
birlegdiricilarine kuler va sistem blokunun indikatorlarrnr qogmaq olur. Ona
g<ira da, kompiiteri ma[azadan aldrqda, onun sanadlari ila tamq olub, hansr
birlagdiricilarin harada yerlagmasini va onlann har birinin naya cavabdeh
olmasrnr riyrenmak lazmdrr.
a) qipset

Platfomra, qinin tipi, verilanlarin cittriilma siirati, destoklonen prosessorlar modellarinin sayr, ameli yaddaqrn baza tipi ve onunla iglamak parametrlari va i.a. krmi "ana plata"nrn an vacib xarakteristikalan bilavasita
gipsetin tipinden aslh olur.
"Ana plata"nrn asas funksiyasr - qurgular araslnda k<irpii yaratmaq
oldulu iigiin, istanilen gipsetin asas tarkib hissalerini "korpiilar" adlandrrrrlar. Istanilen gipsetde yerlegdirilan iki "korpiidon" biri xtisusi gipmikrosxemdir (bu gijnkii giinda har iki "kcirpn" bir gip mikrosxemde
yerleidirilir). Iki "k<irpiiden" har birisinin iiztini.in hall etdiyi meselaler
daircsi olur:

66

"$imal" k<irpiisii - prosessor, amali yaddaq ve AGP videoplatasrnr 62

aralannda birloqdirir.
- "canub" kcirpiisii - PSi gini ila kompiitere qoqulan biittin periferiya
qurgularrnrn vo hamginin sas, gabakc, portlar kimi kontrollerlerin iqine
cavabdeh olur.
Bir qayda olaraq. har bir gipset konkret prosessol nasli ila ballt olur.
Eyni bir prosessorun iglame miiddotinda, gipsetlarin bir neqa nasli doyiga
bilar. Bu amil, xi:susilc intel firmasrnrn "ana plata"lanna daha gox aiddir.
intelin 2003-2005-ci illarda Pentium IY iigi.in istehsal etdiyi yeni
gipsetlarin oksariyyati i9l5 va i925 ailelorino aiddirlar. Lakin. prosessorlarda
oldufiu kimi, burada da har bir ailada kiilli miqdarda modifikasiyalar olur:
masalan, sistem platasr daxilda quragdrnlmrg qrafiki ntivays (o, adi
videoplatanr evaz edir), hamginin bir stra alava kontrollerlara de malik ola
bilar. Cadval 3.1-da 2004-2005 seriyah miixtalif gipsetlarin tarkib hissaleri

verilmi$dii:

cattvar

Miix t alif

ips et lar

in

intel 925X

Qipsetlar
Dastaklonon

intel

Pentium

ar kib hissalar

Intel
9l5P

intel

intel
915G
9l5GV
intel Pentium IY/Celeron D

prosessorlar
Sistenl qininin
(FSB) tezlivi

IY

Dastaklanon
yaddasrn tipi
(FSB/yaddaqrn

DDR2 533/400

DDR2 533/400 va ya
DDR 400/333

800/DDR2-533
800/DDR2-400

800/DDR2-533

tezliyi) rejiminin

800 MHs

80C/533

dastaklenmesi

inteqrallaqdrnlrnrg qrafika

r.l

MHs

800iDDR2-400
800/DDR-400
533/DDR-333

Yoxdur

Intel

Graphics

Media
Acccieralor 900
b) $inlarin tiPi

Tarminan 10 il bundan avval bu movzu gor da aktual deyrldi.

istehsalgrdan va platformadan astlt olmayaraq. biitiin sistem plaraJarr
qur$ular arastnda verilaniarin 6tiiriilmasi iigiin teyrn olunan PCI (Periphelal
Component Interconnect) tipli eyni bir lini dastakayirdi. Bu Ein ila nainkr
daxil, homginin USB va ya FireWire kimi siiretli portlara qoqulan xarici
qurgular da iplayirdilar. Videoplata iig0n yaradrlmrg xiisusi siiratlandirici
AGP ((Accelerated Graphics Port) gini istisna olmaqla, hiitirn elavs platalar
lnahz PCi formatlnda istehsal olunuriar.
Uzun rniiddat PCi gini ri: verilanlorin otUriilme stirati 133 Mb/s idi kibu da o vaxtlar rigiin kifa.v:t cdir<ii. Lakin vaxt kegdikca. mahz girrin
67

buraxma qabiliyyati komptiterlarin mahsuldarhlrnln artmastna imkan

vermeyen bir probleme gevrilmiEdi. Ondan baqqa, ginin dziiniin
arxitekturasr ila ball olan diger bir problem de meydana gtxtr. Melum
olduf,u kimi, PCi gini qurlulartn paralel qogulmasrnr taklif edir yeni
kompiiterda quraqdrrrlmrq har bir plata vs ona qopulmug har bir qur[u
[ezari olaraq, yaddaEa va kompiiter resurslartna daxil olmaq ijqirn eyni
hiiquqa malik olurlar. Bu halda n.riixtalif qurlulann maraqlart bir-biri ilo
toqqu$urlar va miinaqigalar baq verirdi. Olbetta ki, bu miinaqigalari aradan
qaldrran mexanizmler de m<ivcuddurlar- kompiiter kesilma mexanizminin
komakliyi ila bu hah idara etmaya gahqtr va hansr qurlunu resursa
buraxmaq, hanstnt ise buraxmamaq haqqrnda <izii serbast qerar qabul edir'
Lakin bu iisul heg da hamiga effektli olmur, diger terefdan iso qurlular
iizcrind: nezarat qoymaq':igiin da resursun bir hissasindan istilada olunur.
Qurlulan bir-birinin ardrnca srra boyu qogulma[a imkan veran ardtcti
ginda bu problem hall edilmigdir. Bunun nece iglamasini biz USB-portunun

misahnda gtirmtiqiik - yegane bir rabite kanaltna 28-a qadsr qur[u

qo:lmaq miimkiin olur. Sadace olaraq, talab olunur ki, qida manbayi kifayat
etsin va qinin iplema siirati buna imkan versin. Bu sebebdan 2004-cii ilda
lntel firnasr ardrcrl va cald i$leyan PCi-Express gininin yaradrlmasr
haqqrnda q:rar qabul edir. Bu ginin iglema siireti 4Qb/s-dir. Bela gina
qoqulan har bir qurlu iigiin verilanlari otiirmekdan otrii qexsi kanal aynhr
(onurr buraxma qabiliyyati 250 Mb/s ila mahdudlaqdrrlrr). Bu halda, lazrm
galdikda. eyni zamanda bir nege kanaldan istifada etmaye icaza verilir (mas,
uicleoplataya verilanleri otiirdiikdc bu haldan istilade oluna bilcr). Bu PCiExpress ginin daha bir iistiin cahati ondan ibaratdir ki, ona qogulmug
istanilan qurgunu iqleya-iglaya dayiqdirmak miimkiin olur - igleyan
kompiiterdan sistem platastna al daymedan, hamin platanr gxarmaq ve
onun avozinda yeniqini qogmafa icazo verilir.
Ovvallarda olduf,u kimi, PCi-Express platastnda alava platalan qoqmaq
rigiin 2 tip slotlar vardrr: qrsa PCi-Express xl (verilanlarin titiirtlma siirati 250 Mb/s) ve daha uzun PCI-Express x16 (6tiirme siiretini 4 Qb/s-ya qader
'1

destaklayir).

c) Omali

yaddagrn dastaklanan tipi

Cald iqleyan kompiiter iigtin amali yaddagrn tipinin diizgiin segilmasi

prosessorun modeli kimi, gox vacibdir - bela ki, son zamanlar informasiya
magistrahnda rnahz yaddag zaif bir yer tutur. Buna g6ra da, gipsetlsrin yeni
modellarinin goxusunun kohna modellardan ktiklii ferqi, mahz yeni tip
yaddaglann dastoklonmasi masalasidir. Bels ki, Pentium IY prosessoru iigiin
yaradrlan ilk gipsellar RDRAM kimi bahah yaddagr dastakladiyi iigiin,
onlar geniq tatbiq tapmadr. Bunu baga diigarak, intel firmasr digar bir qerar
qabul edir: yeni prosessor modeli iigiin yaradrlan. gipset kohnalmiq SDRAM
yadda$r ile i9l:sin. VIA firmasr baEda olmaqla, Intelin digor raqiblari daha
alrth bir qarar qabul edirler: onlar kifayat qoder siiretli, gox da baha
olmayan DDR SDRAM yaddagrna iistiinliik verirlar ki, bunlar da bu
g-iiLnkir g'indc genig yayrlmrqlar. Lakin burada da bir qadar ehtryath olmaq
68

lazrmdrr, giinki verilanlarin otiiriilma siiretina gOre forqlanen DDR

SDRAM-In bir nege spesifikasiyasr mrivcuddur. Ogar 2004-cii ilin
awallinda DDR SDRAM-400 (9inin 400 MHs tezliyinda igleyan yaddaq) ile
iqlomeye yrinaldilmiq gipsetlar maghur idisa, bu giinkii gtinda yaddaqrn
siiratine talab artmrqdrr. Hal-hazrrda 533 MHs tezlikda iglayan DDR 2 kimi
yeni gipsetlar tetbiq edilirlor.
d) inteqraltagdlr mrq qurfular

"Ana plata"lannrn akseriyyctindc adi

ses

ve qebeka platalannr evez

edan "sas" va "gabako" altsistemlari vardrr.

- Sas altsistemi aksar halda AS'97 kodeki bazasrna asaslanmrgdrr ki,

bunun esas vazifasi sas emahnrn bir hissasinr yerins yetirmekdir. Sas
emahnrn qalan hissasi ise aparat iisulu ila yox, merkezi prosessor terafindcn
yerina _vetirilsn proqram saviyyasinda hayata kegirilir. Bazi istehsalgrlar isa
sas ile iglamsk tigiin oz platalarrnda Creative, SiS va ya C-Media kimi tam
doyarli mikrosxem yerlagdirirlar. Bu halda. sasin keyfiyyeti bir qador
yaxgrlaqrr va eyni zamanda clava imkanlar da yaranr.

Daxilde qurapdrrrlmrq "qahrka platasl" kimi "Gigabl,te Ethernet"i

ki. onun vasitasila verilenlari ktihna qabaka platasrndan on
defa artrq siiratlo Otiirmeye imkan vercn lQbit/s siiretla otiirmek miimkiin
olur.
- Bazi gipsetlordo isa daxilda quraqdrrrlmrg, videoplaranr avez edsn va
adi, 2-olgiilii qrafika ila iglomaya kifayat edan video - sistem da olur. Bazi
hallarda isa (mos, NForce 3-da), "daxilda quraqdrrrlmrg" videoplata orta
qiymat sinfine marsus olan aynca bir videoplata ilo raqabat apara bilir.
gcistarmek olar

e)

Slot va kontrollerlar

Universal qindan ba;qa, sistem platasrnda gina miixtalif daxili qurlularr

qopmaq iigiin tayin oiunan ve "girig ndqtalari" adlanan xiisusi kontrollerlor.

hamginin elave plaialarr qogmaq iigiin tayin olunan slotlar da vardlr.

il: tam$ olaq:

a) PCI standarth birlaqdirici sslotlar." PCi ;in standartr l0 il bundan
svvol meydana galmig ve bu giiukii giinde sas platasr, daxiltla quraEdrrrlmr5
modem, alavo kontrollerlar kimi alava platalarr slotlara qogmaq iigtin as:rs
standart saylhr. "Ana plata"srnda 4 PCi sloru olur. PCi birla$d iricilari
adeton platada on qlsa ve a[ rangda olurlar va xiisusi band vasitasils barabcr
olmayan 2 hissaya boliiniiLrlar. Bu giinkii sistcm platalannda kcthn.r pCislotlan PCi-Express slotlari ila uyu$urlar.
b) Advanced Graphic Port (AGP) birladiricisi xi,rsusilagdirilmiS, AGp8x
rejiminda 2 Qbir,/s buraxma qabiliyyatrna malik olub. AGP formalh videoplatanr qoqmaq iiqiin tayin edilmipdir_ Bu birlagdirici adatan standarr pC[biri:qdiricilerdan sa! tarefda olub. xarici goriinilgii (bir qedar qrsa olur) r,r
t engi ile trnlardan larqlanirc) Omali yaddagr quraqdrrmaq iiqiin slotlar ag rangda olub. platalan
quragdrrmaq iigiin istilada olunan slotlardan burada rijsusi ballayrcr siyirrnanin olmasr ile l-erqlsnir. isLaniian platada amali yaddaqr yerliqdirmak
Onlardan bazileri

69

iigiin 2-dcn 4-e qeder slotlal olur ki, onlartn k<imekliyi ila 512 Mb-dan 4
lazlmdlr
Qi-ta qadar omeii yatldaqr yerl:gdirmeya imkan verir' Qeyd-etmek
SDRAM
ki,
DDR
Bela
olurlar'
ila
alaqali
k-i, slotiar ameli yiddagrn tipi
tigtin ayrllmrq tlotu RDRAM modulunu quragdtrmaq olmaz Az-az
hallarda ola bilar ki, "ana plata"da bir neqa tip amali yaddaqr yerlaqdirmak
iigtin slotlar olsun (masalan, 2 slot DDR SDRAM iigiin va 2 slot da
nbn,qpt iigirn). Lakin bu halda Siz "ana plata"da yalnrz bir tip yaddaq
verlas,lir; bil:rsin iz.
' d) E-iDE (imbedded Drive Electronics) kontrolleri' Bu IDE-nin genigIandirilmiq variantt olub, disk qur[ularr, CD-ROM va s kimi daxili qurfulan "ana plata"ya qogmaq. iigiindiir' 1996-cr ilden sonra istehsal olunan
rstanilan "ana plita"da 2 E-iDE kontrolleri olur ki, onlann har birina ikiya
qadar qurlu qogmaq olar:
Primary Master (Birinci aParrcr):
- Primary Slave (Birinci tabe olan);
- Secondary Nlaster (ikinci ararlcr);
- Secondary Slave (ikinci tabe olan).
Birinci apancr roluuda hemiga sart disk igtirak edir - giinki mehz ondan
rmaliyyat sisiemi kompi.itera yiiklanir. ikinci apancr rolunda isa, bir qayda
ota.uq, Cn-nolvt diski olur. Qalan 2 vakansiya yeri isa boyiik tutuma
rnalik olan disk qurlularr, masalan, LS-120, ZiP ve ya ORB, alave sarl disk
vs ya CD-RW. I y'4 Mb kohne "floppi" disk qurlusu iigiin xiisusi
brrli;dirici aynlmrgdrr ki, oraya baqqa bir qurfunu qoqmaq miimktin
deyildir.
Ccld i;layan sart disklarin qoqulmasr iigiin teyin olunan kontroller EiDE-nin miiasir modifikasiyalarr verilanlari lOOMbA (UltraDMA) va ya
131 N{b/s (UltraDMA/133) siiratle otiirmeye imkan verirlar'
SerialaT.{. Bu sert disklar interleysinin yeni standartrdrr' Bizim ad:t
al gekmaya imkan verir: SerialATAet<liyimiz
-hor "N4aster/Slavc" sxemindan
bir birlagdiricisino ancaq bir qurfu qoqulur' SerialATA interfeysi
nrn
errarrsrr ATA-dan farqli olaraq (burada siiret 130 Mb/s olur) verilanlari
boi iik sirr:tlo dtiirmrye imkan verir.
RAiD. "I)axili" lontroller olub, ancaq sart disklarin qofulmasr iigtin
tayin edilmigdir. Bir nega scrt disklari vahid "massiv" gaklinda birlegdirmaya
imkan vcrir.
3.5.3. Omali Yartdaq

Ovv:llar omali yaddaErn gatrqmamazlrfir va qiymatinin baha olmast

yaddaq
naticasinda proqram taminatlnln inkilafi 9ox lang gedirdi Amma
bir
har
sayasinde'
diigmasi
*iL.or*"-lnin qiymetinin 10 dafclarla aqa[r
bilirdi'
saxlaya
evdeahb
istifadagi.i riyut iigiin do on.rali yaddag
komnter
'
"t naair?.Oaqiq buna cavab vermet bir qedor getinlik
S"t ,-rti yaddaq
varadir. Xarici g<irkami cehetdan, bu plastik zolaqda barkidilmig bir nege
gip-mikrosxemlerdan ibaratdir.
'' Onrcli yaddaqrn daimi yaddaSdan farqi ondan ibaratdir ki, burada
rnlormasiya daima yox, miivaqetti yadda saxlanthr' Kompiiteri Sabakadan
'70

agan kimi, ameli yadda$dakr ,nfomrasiya itir. Omali yaddag vasit:sile

kompiiter dziiniin btitiin emaliyyatlartnr verina yetirir. Omsli yaddaga daxil
olma disk yadda$rna nisbatan daha siiretla bag verir: on miiasir sart disk
iigiin daxil olma muddati 8- l0 millisaniy-a (ms) olur. Miiasir amali yaddagda
isa bu miiddat 3-7 nanosaniyal'a (ns) barabar olur.
Ornali yaddaq xiisusi yaddag modullartndan ibaret olan mikro.sxem
gaklinda istehsal olunur. Hal-ha:nrda bunlardan an geniq tatbiq tapan 168kontakth DIMM (Dual in-Line Memory Module) moduludur ki, har bir
modulun tutumu l-don 5t2 Mb-ta qeder ola bilar. Pratiki olaraq, indiki
zamanda tutumu 256, 512 va 1024 Mb olan 3 tip moduldan istilada olunur.
Oksanlryat "ana plata"lannda yaddaSr qurapdtnnaq iigiin 3 va ya 4
birlagdirici quragdrnlmrgdrr. Orada mi.ixtelif hacmli modullar yerlaqdimrak
olar. Mosalan, 2 adad 256 Mb-hq,2 adad da 512 Mb-hq. Ancaq yaxqr olardt
ki, modullar bu halda eyni bir daxil olma miiddatino (mosalan, 6 ns) malik
olsunlar. Bu xiisusila, sinxron va miisteqil olaraq 2 modul ila i;l:ya bilan
yeni Pentium IY prosessorlartua daha gox aiddir.
Omali yaddayn tipi. Omali yaddagrn trplari haldrndan artlq goxdur.
Onlarrn goxusundan kompiiterda istifade olunur. lakin onlar kompiiterin
miixtalif hissotarinda igleyirler. On celd iglayen yaddaf - statiki SRAM olub.
ondan prosessorlarda keg-yaddag kimi istifado edilir. Onun iglema siirati 6
Qb/s olur ki. bu da digar tip yaddaprn iqlama siiratindan bir nege dofa
qoxdur. Buna sebeb isa odur ki, statiki yadda; inforrr,asiyam, qida msnbayi
xarab olana qadar ve ya xanaya yeni informasiya yaztlana qcdar saxlaya
bilir.
Olbette ki, bu ciir defisit va baha olan moduldan iimumi amali
yaddaqrn yaradrlmasr igiin r-stifade etmok dUzgin olmazdt. Buna gora da,
bu sahada yaddaqrn digar tipindan - dinamiki DRAM-dan istifada olunur.
Bunun igleme siirsti 800 Mb/s -ye qader olur va o, xanada saxlantlan
inlormasiyanrn daima yenilagmosini talab edir.
Bu gtinkii giinde kompiiterlorda DDR SDRAM, Rambus DRAM
(RDRAM), DDR 2 SDRAM kimi 3 tip dinamiki yaddaqdan istifada olunur. DDR qrsaldrlmrq s<iziiniin manast belodir: Double Data Rate verilanlarin 2 qat siiratla dtiiriilmasi. Miiasir prosessorlar kimi, bu tip
yaddaq da yaddag Sininin orijinal tezliyini 2 qat artrrmaq qabiliyyatina
malik olur. Mesalan, DDR-133 yaddaqr qinin I66 MHs i;lama tezliyinde
igleyo bilir. Son modifikasiya olan DDR SDRAM 400 MHs tezliyi (sistem
qininin tezliyi -200 MIIs) dasteklayir.
Hetta bu siirat de, bu giinkil giindo kifayct etmir: yada salmaq yerine
dilgordi ki, Pentium IY prosessorunun gipsetlarinin son versiyalan sistem
lininir, 800 MHs tezliyini dastaklayir ve gala;akda bunu an azr 2 dafa
artrrmaq nazarda tutulur. Bu sobabdon. mehz yaddag bu giinkt gtinda ln
zaif bir qurlu olub, o, on giiclii prosessorun biitiin iistiinliiklarini hegs
endile bilar.-Bu sobabden da. 667 MHs tezliyi dastekleyan yeni tip yadda;a
- DDR 2-ya keqid yerina yer irilir.
,/

,'

Buna grira da, bazi halda modulun adrnda SDRAM-da oldu[u kimi,
sistem gininin tezliyr yox, buraxma qabiliyyati (Mb/s) gd,starilir. Ona g6ra
da bezi prays-listlerda bela yazrlara rast galmak miimkiindilr:

PC3200

DDR4OO
Bunlar har ikisi eyni mana dagtyrr.
Omali yaddaq modulunda tezlik, tip ve hacmdan bagqa, heg da vaciblik
cahetdan onlardan geri qalmayan, bir srra xarakteristikalar da vardtr:
Onlardan biri miiraciat miiddatidir. Bu gristerici nanosaniyalarls tilgiiliir
va yaddag xanasrnrn tarkibina miiraciat iigiin lazrm olan minimal zamanr
gosteruir. Aydrndrr ki, bu kemiyyat na qcdar kigik olarsa, o qadar modul
cald iglayecek. Diger xarakteristika isa tayming adlantr. O, adaten 2-!36
kimi yazrlrr.
Bu 4 rsqamlerdan har biri modulun en vacib xarakteristikalannt
g<istarir:

1. CAS (Column Address Strobe) Latensy. Bu kamiyyat yaddag

xanasrnln tarkibini oxumaq iigiin laztm olan prosessor taktlarrnrn miqdartnr
g6starir.

.2. RAS-Io-CAS Delay (Row Address

Strobe). Yaddag xanastnl

i-invanlaldrran zaman "satrin segilmesi" ile "siitunun segilmesi" siqnallan
arasrndakr gecikmeni gostarir.
3. RAS Precharge. Xanadakr verilanlerin yenilaqdirilmasi
olan dovrlarin sayr.

iigiin lazlm

4. Active to Prccharge Delay yaddag sotrinin elektrik yiikii ila

yiiklamek iigiin lazrm olan zaman gecikmasi.
Aydrndrr ki, tayminga daxil olan bu raqemlerin har biri na qedar kigik
olarsa, o qadar smali yaddag tez iqlayacakdir. Lakin, egor mahsul istehsalgrsr
tlzti bu raQamlari gdstarmasa, bu raqemlari avvalcadan bilmak praktiki
olaraq, miimkiin deyildir. Hemginin, bir srra modullar, onun iizarinda
gostarilmig taymingdon daha agalr tayminglarla iqlayirlar. Lazrmi qiymetleri
sistem platasrnln BIOS - dakr "Advanced Chipset Settings" bolmosindm
gdttirmek olar. Lakin gox vaxt bu eksperiment yaxgr baga gatmlr ytiklanmig yaddaqrn iginda sahvlcr ba; vermaya baglayrr vs kompiiter
yiiklanmani dayandrrrr.
Bu giinkii giinda yaddaqrn qiymati o qedar ucuzdur ki, istenilan
iutuma, Iap Qbayta matik amali yaddaq ahb, kompiiterda quragdrrmaq
olar. Olbatta ki, heddindan gox yaddag talob edan proqramlar, qrafiki, video
va ses redaktorlan [giin bu ciir biiyiik yaddag tutumunun olmasr gox
vacrbdir. Lakin ofls proqram teminatr vo oyunlar iigiin bela boyiik yaddag
tutumuna ehtiyac olmur.
Omali yaddaq tiplarinin va verilanlarin otiiriilme siirati, sistem qininin
tezliyi vs diger vacib xarakteristikalar cadval 3.2-da verilmiqdir.

72

Yaddasm tipi:

Yaddalrn tipi

SDRAM

DDR

m qa!,isati xarakrerbrikalar

Prosessorun

Daxil

tipi

olma
miiddati

Pentium

III

SDRAN{

PentiumIY,
Athion
SDRAM PentiumlY,
333(2700)
Athion
DDR SDRAM PentiumlY,
400 (3200)
Athion

RDRAM

400(800)

Pentium

(Rambus DRAM)
RDRAM (Rambus

IY

Pentium

IY

pRAM) 533( 1066)

DDR-II 200
DDR-II

266

DDR.II

333

PentiurnIY,
Athion
PentiumIY.
Athion
PentiumIY.
Athion

$inin tezliyi leuraxma

(llIHs)

llabililyati
(Gba)

i l-a qedrr

(ns)
6-9

100-a qadar

133 (266)

2,1

166 (333)

)1

200 (400)

1)

400

1,6

533

)t

3-4

400

1)

3-4

_s33

4.2

3-4

667

5,4

266 (2100)

DDR

Cadval 3.2.

3.5.4. !,ideoptata

Komptiterin miiasrr dcivrda hall etdiyi getin masalalardan biri da qrafika

ila iglamakdir. Miirskkab tasvirlor, milyonlarla renglar vo kolgalor....
Buna
g<ira da heg taocciib ddfurmur ki. bu iq tigiin k-ompiiterde
ikinci giicll
prosessor quragdrrmaq talab olunur_ Kompiiter tarkibine
daxil olan platalar
arasrnda an miirakkab va goxlunksiyah plata olan videoplatanr faktiki
olaraq, bir platada yerlaqdirilmiS kompiitir de adlandrrmaq olar.
eiinki
burada prosessordan bagqa, sistemden asrh olmayaraq dzitriin iylayen amc[
yaddagr, verilanlarin otiiriilma gini do vardrr. Buna g3ra da, beie
videopla_
tanrn qiymoti ela kompiirerin qiymati kimi olur.
Dogrudur, son zamanlar sistem platalarrnrn bir gox istehsalgrlarr <iz
momulatlarrnrn daxilinda <jztlnun niivasinj da quragdrnrlar va buna grire da.
bu halda aynca videopiataya ehtiyac qalmlr.
i0 il bundan avvsl videoplara (videokart) iigiin miirleq vacib oian
vazrfa adi (2-tilgiilii) qrafikla iglemek idi. Mahz bu nciqreyi-nozardan cald
iqlayen vs yaxqr keyfiyyaL: malik olan 2D-rejimde iglaysn videokartrn igi
qiymetlondiriiirdi. Bu giin artrq voziyyel dayiqmiEdir: biitiin miiasir
videokartlar 2-<ilgiilii qrafiklari celd vs keyl'iyyatle emal etmek qabiliyyarina
malikdirlar va bu sahoda iralilayir; grizlamsk lazrm deyildir.

73

'l-asvirin
ekrana grxanlmast iigirn raqam-analoq geviricisi RAMDAC
--4"...
M"*o.y Digital-to-Analog . Converter) olan xiisusi
tnrra"rr
laami rangde ahnmasr
;iil*"_ cavabdeh olur. Tasvirin ekranda aydrn,nega
RAMDAC mikro;;i;. ;; ;ikr.txemden astltdtr' Bir platada birya ikinci
monitora tosvrrr
.*"-lori otu bilor - videoqrxrgr destaklamak va
vermek 0qi-irr d: aYrrca 9iP olur'

RAMDAC-r; i;lema tezliyi videorejimin parametrlarini tayin edir'

3 parametr esasrnda taqkil olunur:

Videorejim
- latfin seyrakliyi (iiliiqi va qaquli istiqamatda noqtalarin maksimal
sayt);
- $aquli agr}grn tezliYi (Hs);
ve ya 32-bitlik rang)'
- ilts ctaiiilan ranglarin miqdarr (16-bitlik
qayda
olaraq' 350 va ya 400
bir
Miraiiruideoplatata'nn R.qMpAC-r,
iqladikda' 32-bitlik
videoplata
tAgs ttita, i;layir. 400 MHs tezlikde
olur'
edilmi;
SS HS tcztit<U 2048x1538 videorejim alda
,.:rr"a.
' ""tXa"*
sansdlerinde ranglarin daqiq miqdan yox' ranglarin
"ia""pr"ra
iigiin laztm olan
.-t.tJif iii yanl trat bir rang k5lg-sinin .otiiriilmasi.
;il gostarilir. Ranglariri martabeliliyini va miqdarrnr bir-birilerila
il;;
iigUn cadvel 3.3-dan istifade etmak olar:
Cadval 3.3.
"taqctar,lirmJk

lUartabalilik
8

16 (Hieh
24
32 (True

Ranglarin miqdarl
256

Color)

65 536

Color)

4 294 967 296

l6 '7'ti 216

istanilen bitin
Ranglarin saylnl gox sada bir iisulla hesablamaq olar:
uylun olan edodin
oebul etiyi 2 reqamini rang palitrastnrn martobalarina
iistiina ! iiks:ltmak laztmdtr'
oiivvJt
farqi insan ayrrd eda bilmir'
"- '; ;-ii-;.ii"urti trngt,t arasrndakt
..kobuddur', (mahz bu sabebdan pegakar
,t
bir-qader
t-atin o.rrrartabali reng"rangi
dastakleyan MK-monitorlan qebul etmirlar)'
;, palitra
;;;;;;'*onito.t"
iqtaaikdc, biz 9ox asanhqla hor'r rangin seyrakliyini' ham da
eai
rang palitrastnr dayigdira bilirik.
"nnUpaU-rn iqlama siirati ham bahah, ham da ucuz modellerdo
prrf.iiii oLut"q, eyni olur - bu o demekdir ki,2-<ilgiilii yaxqr Eakli istanilan
videoptatada da alda etmak miimkiindiir'
iiv-"i t","q.iivasrna aid olan
koskin suretda
iitin -ii^t.iii i.tehsalgrlarrn RAMDAC-nrn keyfryyeti gox
gipseti
asasrndakt
"NViDiA"
istifadegilarinin
ev
.nr."iro,
feiqian" titr.trt qahr'
geri
Eynilo
mtqayisada
"Matrox"la
cehatca
,iaiopfu,u keyfiyyat
yaddaqrn
tutumundan
amali
gaklin
keyfiyyati
';iki-otqiitii"
demak otar ti
asrh olmur - bela ki. yuxartda g<istardiyimiz seyraklik ve ranglsrla ekran
boy<la olan gakli yadda saxlamaq tigtn camisi l2 Mb amali yaddag lazrm
olur, halbuki bu gi.inkii giinde platalardakr arnali yadda;rn tutumu an azl 64
Mb olur. Onda ortaya bela sual grxa bilar ki, guclii prosessorlar, bciyiik
74

hecmli amali vaddaq videoplataya na iigiin lazrrirdrr? Cavab gox sadadir

ancaq oyunlar ii9iin... Qtinki miiasir videoplaralann goxusu 3-olgtlii

rniihitda "magrn yangmast" va "silahdan grille atmaq" kimi oyunlarla
oynayan istifadagilar tarafindcn istiiade edilir.
Hecmli, realistik resvir alda edilmasi bii giinkii giindc Aox da sada brr
mesala deyildir. Faktiki olaraq. videoplata bir nega miirakkab amaliyyatlarr
yerina yetirmaya macbur olur: her bir 3-olgiilii obyektin "karkastnt"
qurmah, onu uygun tasvir hissacikleri ila - yarpa$, geyimi, qayalan, torpa[r
va s. imilasiya edon tekstura ila ahata etnialidir. On asast iso budur ki,
istsnilan anda istifadaginin arzusuna uygun olaraq, hamin tasvira istanilcn
ndqteden (yuxandan, yan taraflardan ve bazan isa aqaf,rdan) baxmaq iigUn
tesviri gdstera bilsin va hsmginin ekranda obyektin real, hacmli tasvirinr
gostersin. Tekstur dedikda, obyekti goxlu sayda ranglarla ranglamak bapa
diigiiliir. Teksturu yadda saxlamaq iiqiin videoplatanrn dzi.iniin amali
yaddagrmn tutumu 256 Mb-ta qsdar olmahdrr.
Videoplatanrn daha bir vozifasi multimedra informasiyasrnln emalldrr.
Miiasir videoplatalann goxu tesvirin ekrana grxerrlmasr ve aksine, xarici
manbadan - videokameradan, videomaqnitofondan ve ya televiziya antennasrndan (bu ornaliyyatlan yerina yetirmak iigiin videogiriq va TV-tyiiner
oimahdrr) tasvirin qebul edilmrsini desteklernalidir. Bundan olave, miiasir
videoplata DVD disklarindan galan videosiqnallann dekodlagdrrma masclasi ilc da magful olmahdrr.

Qipset. istanilan videoplatanrn "beyin markazi" xiisusilaqdirihniq qrafiki gip - 6iLror*"m taqkil edir kr. o da ozilnda adi, 2-olgtilii va o!un ligtin
tayin olunan 3-olgiilii qrafikle iglamek iigiin miloyyen qurlulan birlsgdirir.
3-olgiilii platanrn 3-cilgiili.i oyunlarda mahsuldarhlrnt bir nega kanriy1'atlar xarakteriza edirlar, masalan, milrakkab qrafiki tasvirin tapkil olundufu sade obyektlardan (tigbucaqhlar vo ya pikseller) negasini plata bir
saniyeda gaka biler. Bu giinkii giinde lider olan GeForce 6800 gipinde
diizaldilmig plata bir saniyoda 8 milliard piksel vera biler.
.Siiratirr digar g<istaricisi do vardrr bu va ya digar 3-rilgiilii oyunda bir

saniyads (frame per second - ''fps'') ekranda bir-birini avaz edan

"kadrlarrn" sayr. Na qadar videoplata giichi olarsa. o qadcr ''fps"in miqdan
gox olur. On yaxgr gdstarici 70-100 lps arastnda olur.
Bu giinkii giinda videoplata gipsetleri arasrnda lider nicivqeda olan
a9a[rdakr 2 gipsetdir:

NviDiA gipsetlari (GeForcc FX/GeForce 6800). NvIDIA giplari asasrnda qurulmug platalar oyunlar tigiin an .r axEr segimdir va onlar iT bazannda lider movqe tuturlar. N!'iDiA-nrn her brr gipseti bir nega modifikasiyada istehsal olunur. Masalan, GeForce 6800 seriyasrnda a;a$rdakr modellera rast gelmak mi.imktindtir:
GeForce 6800
GeForce 6800 Pro
GeForce 6800 Ultra
GeForce 6800 PCX GT

75

Nominal olaraq, biitiin bu gipsetlor bir nosle mensubdurlar, lakin

onlar asasrnda qurulmug platalar mahsuldarhq va qiymat cahetden on
faizlarla fsrqlcna bilarter. Qiyneti 400 dollara qadar olan ViP-modellar Pro
va ya Ultra markasr ila istehsal olunurlar.
Qalan modellarda isa VIP modellardan farqli olaraq, niiva va ameli
yaddag aqalr tezlikda iglayirlar, ameli yadda;rn tutumu va tipi da mtxtalif
olur. Bazi hallarda isa, yaddag qininin martebelar sayr da farqlandiyinden,
bela videoplatalann mahsuldarh$ gox agalr dii5iir.

Videoplatalar arasrnda da bir farq "rendering" (rendering - tasvirin

',!akil hahna" sahnrb ekrana verilmesi prosesini gostarir) konveyerlarinin
miqdarrndadrr. Meselan,GeForce 6800 Ultra top-modellarde rendering
konveyerlarinin sayr-18, qalan sada modellerde isc bu raqam- camisi l2 olur.
ATI gipsetlari (Radeon x600/x8fi)). Onanavi olaraq, bu platalar
ranglarla igladikds yaxgr iq keyfiyyatina, hamginin elava-multi-media
imkanlarrnrn biitov bir spektrina malik olurlar. ATi videoplatasrnrn yeni
modeileri nainki videogrxrg ile, hamginin teletyiiner va videogirig ila tachiz
olunurlar. Bundan baqqa, bu platalar DVD-ya baxmaq iigiin da en yaxqr
videoplata sayrhr -onun aparat videokoderi en yaxgr keyfiyyeta malik olur.
On nahayot, ATi 2-olgiilii qrafik iigiin gox aladrr, ona grire da ondan ham
ev kompiiterlarinde, ham da pegakar dizayner kompiiterlarindo geniq
rstifade edilir. NVIDIA gipsetlarinda oldulu kimi, ATI modellarinde da
sada mikrosrem toplusunda yrgrlmrq ucuz modellsr, masalan, X800XT vo
X800 PRO top-modeline rast galinir.
Yuxarrda tesvir olunan gipsetlarle, albatta ki, miiasir videoplatalann
btitiin palitrasl bitmir. Lakin onlarrn arasrnda bir qadar zaif xarakteristikalara malik videoplatalarru da olmasr oziinii do[ruldur - heq da biitiin
istifadegiler iigiin videoplatanrn 3-<ilgirlti xarakteristikalarr segim prosesinde
asas amil rolunu oynamrr.
Cadval 3.4

Niivanin modeli

Konveyerlarin say

Yaddagrn

57sil150

16

DDR3

55011100

l6

DDR3

350

500/1000

t6

DDR3

475

450/900

12

DDR3

PRO
NVi D IA GeForce 350

350t700

12

DDR3

500/1000

t2

DDR3

Yaddaqrn
iglama

iplama

tezlivi

tipi

tezlivi

ATI RADEON
x800

NVIDIA
6800

525

xT
GeForce 400

Ultra

NViDiA

GeForce

GT
ATI RADEON
6800

XSOO

6800

NViDIA
6800 Pro
16

GeForce

350

Csdval 3.4-de NVIDIA va ATI gipsetlannin bazi xarakteristikalarr

verilmiqdir.
Codvalden gorUndiiyii kimi, konkret platanrn istehsalgrsrndan asrlr
olaraq. niivanin tezliyi va yaddasr dayige bilor.
Cedvaldaki parametrlarin bezileri haqqrnda etraflr molumat verak.
Omali yaddaprn tutumu. Biitiin miiasir qrafiki platalar an azr 128 Mb
yaddaqla tachiz olunurlar. Lakin, artrq olan meqabay'tlarla yaddagdan
oyunlarda 3-olgiilii qrafiklarin yaradrlmasrnda istifada etmak olar. Oksar 3olgiilii oyunlann l7-dynmli monitorlarda oynanrlmasr trgiin 32 Mb-hq
amali yaddag kifayot edir. 1280x1024 pikselli seyrakliya malik oyunlarla
oynamaq iigiin isa 64 Mb-bq qrafiki yadda$ lazrm olur. 128 Mb-hq qrafiki
yaddag qekillerin detallannr ve keyfiyyatini artrrmaga imkan verir.
istifado edilan yaddagrn tipi. Videoplatalarda istifada olunan yaddaq tipi
adi ameli yaddaqrn modifikasiyalanndan heg na ila farqlanmir. Bir qayda
olaraq. gox da baha olmayan modemlerde DDR SDRAM yaddagrndan,
daha tekmillaqmil modellerde ise cald iqlayan DDR3 yaddagrndan istifada
ediiir.
Maraqh bir amil ondan ibaratdir ki, eyni bir gipset esasrnda miixtalif
istehsalgrlann yrgdrlr videoplata modellori bele miixtelif tipli smali yaddagla
techiz oluna bilerlar ki, bunun da naticasinda hamin modellarin iglame
caldliyi bir-birindan farqlano bilerlar.
Qrafiki gipin va yaddagrn iglama tezliyi. Videoplatanrn yaddagr va qrafiki gipi bszi hallarda mtxtclif tezliklardo, bozan iso eyni bir tezlikda iglcya
bilar. Har halda, yadda saxlamaq lazmdrr ki, videoplata na qcdar cald
iplase, o qoder yaxprdrr. Qeyd etmok lazrmdrr ki, platanrn iqloma siireti takca
grpin ve yaddagrn iplama tez[yi ila tayin olunmur.
Sistem platasma qogulma interfeysi. Ovvallar videoplata adi PCi slotuna
quraqdrnlrrdr va yalnz 1997-ci ilda onlar iigiin yeni slot ve yeni AGP gini
yaradrlrr. Verilenlarin "birqath" siiretla AGP gini iizra <itirriilmasi (tarminan
256 Mb/s) videoplatalar iigiin gox da uzun gakmadi: artrq 1998-ci ilin
arrnrrda iT bazannda platalar arnela gelir ki, onlar 2 dalo artrq otiirnra
suratini dastekleyirlor - AGP 2x (528 MbA) rejimi. 1999-cu ilde daha yeni.
supersiretli AGP 4x rejimi (r'erilonlorin miLbadila siirati -1.06 Qb/s) yaranrr.
On nahayat, 2002-ci ilda AGP 8x rejimi (siirat 2Qb/s) yaranrr. Bu ACP
;inlori iiqiin an yiiksck nailiyyat oidu. Verilanlorin 4 Qb/s silratla dthrillmosr
relimi yeni PCi - Express qinine kegid rl.r bir vaxta dilgdii va bu giir da
istehsal cdilcn videoplatalarrn yarrsrndan goxusu PCi - Erpress xl6 birlaqdiricisine hesablanrnrgdrr.
32-bitlik rangin dastaklanmasi. Praktiki olaraq, heg dr, istenibn;strfadogi standart I6-bitlik rangi 32-bitlik rsngdan ayrrd edo bilmsz bunu
ancaq tiizaynerin pegekar gozu v.r )'a yaxll oyun o),ndmaq trcriibesinr
malik olan;axs gOra biler. Ancaq 32-bitlik rcng rejrminin videoplatanrn
prosessoru tarafindan dasraklanmcsi onl diigan yiiki.i artrnr.
Tekstur va xiisusi oyun effektlarinin aparat tarafindan hamarlagdlrtlmasrmn dmtaklanmosi. Oyunlarda ayr-ayn teksturalar arasrndakr kobud
"billaqmalari" aradan qaldilmaq iigiin videoplatal:rr qokilleri, hrmginin
11

birla5ma va k'egidlari da

hamar etmelidirlsr. Oyunlarda maksimal real

t:svir alda ctmck iigiin, hal-hazrrda videoplatalarda aparat

tarafindan
hamarlagdrran ve hltrasiya funksiyastnr yerina yetiran bir nega iisullardan
istifada olunur. Masalan, bixatti ve iiqxatii filtrasiyanr praktiki olaraq 2001ci ildan bu l.arale istehsal edilan biiliin platalar dastaklayirlar, lakin igtirakqrlardan uzaq mesafada yerlagen oyun landgaftrnrn keyfiyyatli tasvirina
cavabdeh olan anizotrop filtrasiyanr yalnrz NViDiA va ya ATi dan olan
son giplar teklif edirlar.
Digar bir yenilik isa - bu va ya digar xiisusi oyun effektlaridir (duman,
suyun bir yerden diger yera axtdtlmast, iqrqlandrrmanrn miixtelif modelleri
va s.). Bir neqa il bundan awal bu ve ya digar videoplata modelinin
segilmasi, orada "T&L effekt blokunun" olmastndan asrh idi. Bu giinkii
platalar isc nainki gdstardiyimiz "anizotrop filtrasiyam" destaklamoli,
hamginin "tam ekranh hamarlama"nt da (FullScreen AntiAliasing - FSA.t)
yerina yetirmalidir ki, onun vasitasila tasvirin bezi hisselarini aradan gotiirm-rk miirnkiin olsun. Prinsip etibarila, FSAA dast:klanmasi GeForce 2-dan
baqlayaraq, NViDiA-nrn biitiin yeni platalartnda hayata keqirilmiqdir,
lakin onun en yaxgr variantr GeForce 4-do icra olunmugdur. 2004-cii ildan
sonra istehsal olunan mirasir videoplatalarda miltleq aqa$rdakrlar olmaLdrrlar:
- Direct 9.0-rn desteklcnmasi (Direct X - Windowsun daxilinda yerlagan drayverlarin xtisusi kitabxanastdtr: onun sayasinda oyun proqramlart
kompiiterin "hard ware" hissosina daxil ola bilir ve onun biittin imkanlarrndan, o ciimlcdan da daxilda quragdrnlmrg hamarlagdtrma texnologiyasrndan
istifada edc bilirler).
Piksel Eeyderlari 2.0-rn dastaklanmasi. $eyderin (ycni oyunlarda
hacmli sathi yaradan poliqon birlegmalarinin hamarlagdrrrlmrg kiincleri)
komekliyi ila en "canh" sathlar - kiilek asande titrayan yarpa$r va ya g<iliin
dallavari sethini yaratmaq miimkiin olur. Direct 9.0-da mahz Seyderin 2.0
versiyasrnrn desteklanmasi hcyata kegirilmigdir. Lakin Direct 9.0-a malik
olan videoplatalarrn hamrsr II saviyyali qeyderlari dastaklamirler.
"Renderingin" aparat konyeyerlarinin miqdarr. $inin tezliyi ve martabaler sayr haqqrnda, biz awalki brilmalarde s6hbet aparmrgdrq. Bildiyimiz
kimi, gosterdiyimiz misalda, gayda suyun axma siirati - bu qinin tezliyini
gcisterir, gayrn dziiniin eni isa - bu martabelerin sayrnr gcisterir. indi bete
farz edak ki, bu ciir gaylar bir negadir ve hamrst eyni bir daniza tokiiliir.
Onda biz na alde edacayik? Videoplataya miinasibetde - renderingin aparat
konveyerlarinin rniqdannr alde edaceyik. Bu qiymat tezlik va ya martabelar
sayrndan aslh deyildir, lakin o, birbaga mehsuldarl!a tasir g6sterir.
Olavr multimedia imkanlan. Videogrxrg - videoplatada an genig yayrlmrgdrr. Onun vasitasila ahnmrg tesviri kompiiterden nainki monitora, hamginin televizor ekranrna da grxarmaq rniimkirndiir. Videoplatada videogtxrgrn hamiga olmamasrna baxmayaraq, bu gox lazrm olan bir funksiyadrr.
Onun vasitcsila videokamerada va videomaqnitofonda olan tasvirlari sonrakr re<iaktc maqsadile, kompiltere daxil etmek miimkiin olur. Dofrudurbir qayda olaraq, daxilda quragdrrrlmrg videoqobul edan qurfiunun giicii

i8

qadar
gox da olmur, ona gdra da kompiitera yiiklenacak filmin keyfiyyeti o
yaxgt olmaYacaqdtr.
da
--'iunJun

alava, videoplata daxilinda quraqdrrrlmrg tyiiner vardtr ki'

grxarrla bilar'
onun ,asitasila televiziya siqnallan qabui olunub, monitora
rast
Bela tyiiner qurlusuna yalntz ATi plataslnln en bahall modellarinde
galmak
-- miimkiindiir.
(Digital video - DY)' MK
fr*,qrn raqam interfeysinin dastaklanmasi
qurulmug. modellari yavagiizarinde
-oniiorli. artrq elektron-9iia borusu
goxusu
isa sistem blokundan
qurf,ularrn
yuuul r,."a"n glxanrlar. Bela
yox,
reqam tlsulunu dasinformasiyanrn btiiriilmasi iigiin analoq iisulunu
,rf.lrJiy*:.f rr, videoplata istehsalgtlan ciz mamulatlannr uyfun birleqdirici
ila tachiz edirlor.

TV-ty[ner

- bu giinkii giinda televiziya siqnallannr qabul edir va onu monitorun ekrantna grxarrr' Lakin daxilde
Videoplatada quragdrr mrg tyiiner

tesvirlar gox vaxt

-(tam
ekranh rejimde
aa toyiit< olmayan pencarasinde
yo*j aks olunuriar. Vo heq da biitiin inteqralla$dtrrlmtS tyiinerlar SECAM
iipli standart televeriliginiia korrekt iglaye bilmirlar'
Kompiiterin ay.tca slotuna quragdtnlan televiziya tyiineri platast

quraqdrirlmrq tyiinerlar yaxgI keyfiyryatla farqlanmirler

lwilao*r'"r'gox

g<istenlan ntiqsanlardan azaddrr.

"

TY-tytnerlar Brooktree
BTS48mikrosxeminineynlbiltoplusununmiixtalifmodifikasiyalarrnda
orrulurdu. Yalnrz 2003-iti ilda TV-tyiiner bazartnda Philips SAA713x va
tonexant 8784 mikrosxeminin yeni toplulan asastnda modellar meydana
jalir. Xiisusile birinci gipseti qeyd etmek lazrmdrr ki. o-nln asastnda bu quri;;, ;. boyiik isteiialgrsi olan AverMedianrn TV-tyiinerlari yaradrlmrgdtr.
'---'
Son ,am"nlara qedar praktiki olaraq. biitiin

istehsalgrlarrn giplari asasrnda qurulmuq modellar da movcucjolmur.

duriar,'iakin onlarin hamrsrnda siqnaln qobulunda keylryy3t ferqi
va
en Uuif,.urt isa odur ki, sizin tyiiner televiziya venliglerini dastaklasin

nig.t

kilavct qador yaxtl proqraln torninatt va drayver ila komp)ektlsldirilmiq

olmaSdrr' qiinki
.itr''*'Slr,J-'rf aua.' maial,dan idare iigiin idaro pultu daqevrilniesi
gox da
kanallartnm
ki;;i;,;r-"; yu n,uu, vasitcsila televiziya
deyildir.
rahat
'--D;ii

ail:nin mahsuloiavc
modelinda
segim slmak lazrmdtr' Hor bir ailanin
tur,
Aver
irrnli"ili,, "r-asr ile forqlanen 5-6 nov ryirnerlar olurlar'.Mssalan'
hrcrnet iia ieler'bn danrqrqlair verino vetirrnok i'igiin istitaca
ii;;;;;;
qogulmuq olsun.
.*rt'"i".. sr"rn iigiin krfa-vctdil ki. bu plataya mikrofon
<ia olurlar
radiotyiiner!er
f-i" tarkibinde Jaxrltia qur.r;dr.lm,'
e;ri
ila
radioqabuledici
da
ham
"-J"f iirin t<ompiiLer ham televizor ila'
;;.i;Iiil,
r:
nrodjllkasiyalart
i,.ilr*r'- U;tir. AverMedia. Fl.'Vide tyiinerlarinin
peyk
tcluizrla
IkJ;r;;;;, xiisusilcldiritmrl'platalari imkarr rerir ki'
tyiiner
-4.rir;nirn

segdikda- r\ver\4edia va FlyVideo kimi 2

,19

siqnallarrnr qabul eda bilck. bu halda da Siz miitlaq antenna -"bogqab"

qurEusunu clde etmelisiniz.
Telesiqnah qcbul etmak iigiin daxilda yerlagdirilmig qur[ulardan ba9qa,
AverTV USB2 0 tipli xarici qur[ular da movcuddurlar. Bunlardan an

sadebri va gox da baha olmayan modeller kompiitere USB 2.0 portu

vasitesile qo$ulurlar va yaxSl antenna olduqda, tam pencarali rejimda
televerili$lari aks etdira bilirler. Bszi USB-tyiinerlar teleskopik antennaya
malik olur ki, onun vasitasila ancaq radioproqramlarr qabul etmak
miimkiin olur. Noutbuklar iigi.in tayin olunmug an sada ve miniatyiir
modellar elTektiv xarici antennanrn olmasrnr talab edir.
Aytonom xarici tyiinerlar tamamila bagqa bir kateqoriyaya aid olub,
kompiitera yox, bilavasita monitor ila videoplata arastna qoqulurlar
(buraya Aver ailesinin diger mehsulu olan "AverTV Box"u da aid etmek
oiar). Bu qurgulann miisbst cchati ondan ibaretdil ki, onlara kompiiter heg
do lazrm deyildir, ancaq monitorun iElameyi kifayat edir. Bu qurluda
telesiqnah q.bul etmak, kanailarr sazlamag ve onlan dayigdirmak iigiin
biittn lazlm olan elementlar olur, biitiin emalify-atlar isa tyiinerin idara
pultunun komakliyi ilc hayata kegirilir. Eyni zamanda xarici tyiiner daxilda
quraqdrrrhmrg dinamiko malik olur va ona grire da xar.ici sas manbayine
ehtiyac qalmrr.
Avtonom tyiinerlarde tesvirin keyfiyyati USB-ye nisbetan daha yaxgr
olur va o. heg do komptiterdcn asrh olmur. Bu ciir qur[ulann manfi cahati
odur ki, bazi hallatda videotasviri kompiitere daxil etmok miimkiin olmur.
Miiasir TV-tyiinerlar kadrlann seyrekliyi 720x576 noqta otan
videoaxrnlan (bu da PAL sistemi formatl iigiin standart formadrr) tutmaq
va sart diskds saxlamaq q'abiliyyetine malik olurlar. Bu halda videotesvirin
aparat kompressiyasr olmur- demali, srxrlmamrq bir daqiqalik video sert
diskda bir negc yiiz Mb yer tuta bilar. Buna grira de, sade platalarla
tasvirlarin tutulmasl tigiin koder adh xiisusi proqramdan istifada etmak
lazrm galir ki, bu da MPEG-l ve ya MPEG-2 alqoritmi tjzre videoaxrnlarr
srrlagdrrmafa imkan verir. Bela qurf,ularda hamginin sas giri$i olmur, bu da
o demakdir ki, bunun iigi.in ses platasr vasitasils sasi aynca yazmaq
lazrmdr.
Videonun giriq-grxrg qurfulan

Kompiiterden televizorun ekranrna tasvirin grxaclmasr gox sada bir

prosesdir vs bu halda aynca bir qurf,uya ehtiyac qalmrr.
Lakin srxlaqdrrmaqla videotasvirin kompiitero daxil edilmasi, ewalki
qurfulara nazoren daha ciddi bir problem kimi meydana grxmrgdrr.
Hal-hazrrda heg da har bir ailada raqem kameralanna rast gelmak
miimktin deyildir, halbuku analoq kasserlari "ev videosu,' ila birlikda har

evda vardrr. Ona grirc de, hamr gah$lr ki, dziiniin biitiin videoarxivini
kompiitere kcigiirtsin giinki reqem gaklina gevrilmig filmi gox asan va tez
montaj etmak, titrler ve xiisusi effektlar alave etmak, uyf,un sas grfrrrnr
segmsk miimkiind0r.

RO

Biitiin miiasir modellar qabul edilan videoaxrnr fayl gaklinda saxlaya

bildiklari tigiin, nazeri olaraq, biitiin bunlarr sada TV-tyiiner vasitssila ds
alda etmak miimkiindiir. Bunun iigiin tyiinera videomaqnotofonu qoqub.
xo;unuza gelen istanilen filmi komp0tera kogilrmak miimkiin olur. Demali,
burada sohbat ancaq keyfiyyet ve rahathqdan geda bilar. Peqakarlar Ugiin
videonu raqem gaklina gevirmak iigijn TV-tytinerin adi keyfiyyati yaramrr geklin seyrakliyi gox az olur, videoaxrnrn srxlagdrrrlmasrna cavabdeh olan
proqram kodlayrcrsr saliqsli iglamir, tahriflara yol verir. Ondan baqqa, TVlyiiner vasitasilc kompiitere ancaq analoq gcklinda olan videonu kdgurmak
mrimkiind0r - bes bu halda raqamli kamera rla elda edilmiq yazrlarla ne
etmak lazrmdrr?

Do[rudur, videokameranr IEEE I 394 portuna (FireWire) qogmaq

imkanr vardrr, lakin bu halda da filmi sona qadar srxlaqdrrmaq ligiin yava$
illoyan proqram kodlaqdrrtcrstndan istifade edilocek.
Buna g<ira da, raqiblorinin malik olmadrqlan apa[rdakr qabiliyyata
malik olan xiisusilegdirilimip platalardan istifada edilir:
- videoaxrnrn saxlandr[r kadrlarrn yiiksek se5rrekliyi:
- real zaman rejiminde videoinformasiyanrn kompressiyasrsrnrn (srxlagdrrmanrn) miimkiinliiyii va aparat tipi;
eynr zamanda video va sas irformasiyaslmn daxil edilmasinin miimkirnliiyii;
- ham analoq msnbayindan, hem da reqam manbayindan videotosvirin qsbulunun m i.im k iin liiyii.
Bu vs ya digar parametrlarin kombinasiyalarr qurlulann sinfini la
uy[un olaraq, qiymetini tayin edirlar.
"Miro" firmasrnrn tokmillaqdirilmiq DC30 va DC30+ modifikasiyalarrnda, homqinin Dazzle platasrnda auCiogiriq oldupundan, sart diske
hom video, ham da ses siqnahnr yazmaq milmkiin olur; bu zaman sinxronlapdrrmanr pozmadan. videoaxrnlar MPEG-I va MPEG-2 alqoritmlari ile
srxlagdrnlrrlar (srxlagdrrma amsah l:200 olur).
On nchayat, bu qrupun platalarrnrn akssriyyatinde noinki filmlari daxil
etmak, ham da hazrr filmlori kornpiiterdan videomaqnitofona vermak da
mtimkiindtir. Ogar siz kompiiteri montaj stansivasr kimi istilada edjrsinizs;.
Iiazrr filmlari isa adi videokassetdo saxlayrrsrnrzsa. bu halda albatta ki, sizin
riqiin gox rahat olacaqdrr.
Bu giinkii giinde. videotasvirlari roqem paklina salmaq iigiln tarnamils
1,'eni qurgular - "kombayrriar" meydana galmi;dir. Bu tip ilk qurgular
2001-ci ilda 1'aranmrqdrr, bu grin isa arrrq bir nege firmalar ciz mchsullartnt
niimayip etdirirlar. Bunlardan an yaxglsr Dazzle ticaret niarkasr ilo buiaxrlan mahsullardrr. N{es:lan, Dazzle Hollywood USB 2.0-rn xarici bloku
nainki raqam va ya analoq manbeyindcn (videokameralar vo ya adi
videomaqnitofonlar) tcsviri q:bul etm:ya. ham da MPEG-2 alqoriimi irzre
real zamanda srxlagdrrmaq imkanrna malik olur- B,l yolla ahnmrg tilmi
bilavasito DVD diskina yazmaq \'a g:lacakdo ona hrm komptterda, hem d:
moigst DVD qur$usunda baxmaq mimkiindiir. Bu qurgularm ,sas lislunItiyii-burada MPEG-2 cald kompressiyadan istifada olunmasrdtr - aksar
8r

vitleogiri; platalarr kompiitera daxil edil:n filmlsri kcihna M -JPEG kimi

ktrhnimit' alqoritmlerla srxlaqdrra bilir, sonradan onlarl tam dayarli
MPEG-2-vc aevirmck iigtin isa harnin filmi xiisusi proqram-kodlagdtrtctdan
keqirmak iori.d,r. Bu zaman isa, bildiyimiz kirni, ham keyfiyyat, ham da
emal siiratinde itkilar bag verecakdir'
Holliwood USB 2 0-rn esas xarakteristikalat:
- Verilanler axrnr (video+audio) - l0 Mbit/s;
- Roqam giriqi - DV:
' Analoq girig/grxrqr - Composite/S-Video+Audio;
Scsin rcqoms gevrilma tezliyi - 48 kHs (16 bit);
Video- 1024x768. 24-bit color;

Vidconun seyrakliyi -PAL 120x576, NTSC; 720x480-a qedar;

MPEG-l (VCD)
Qcbul ctmc formatl: MPEG-2 (DVD, S-VCD),
Videonun gevrilmasi (proqramla): Real Media,Windows Media
etmak lazrmdrr ki, videogirig platastndan baqqa, video ila iglemak
Qeyd
-kornptitcr
celd iglayan vc boyiik tutumlu. ('n.azr ]00 a!)^:",tt-d]tt:
hqiin
malik olmahdrr. Miitaxsssislar teklif edirlar ki, cald igleyan SCSI RAID
icvel 0 vinqesterindan. va da iDE RA1D level 0 disk massivlcrindan istifada

-.

olunsu n.

Redakte ctdikdan ve montajdan sonra altnmtg videofilmi hemin platada ycrlaqan vidcogrxlEdan istilaclc etnrakla. yenidan hamin filmi analoq
krrsscr,ina koqiirmaf olar; ya da MPEG 4 ve ya DivX alqoritmi iizra stxlagdrlrraq, CD-R diskina yazmaq olar.
3.5.5. Sas Platast

Miiasir ses platalannt xarakteriza cdan esas parametrlar

aqaprdakr-

lardrr:
I)astokianan kolonkalartn sayl. ilk vaxtlar "3-olgiilt" sesi dastaklayan
biitiin platalar 2 kolonkah adi sistemlarls iglayirdiler' Lakin artrq 1999-cu
ildc Crearive firmasl tam daycrli "sas sharasininin " yaradtlmast iigiin yeni
d(ird kolonkah sistem tekiil edir. Burada kolonkalarrn ikisi <in planda,
qalan ikisi isa arxa planda yerlcadirilirlar. Uylun olaraq. sas plataslnln
qrxrqrnda da hrr bir ciit kolonka iigiin 2 grxrg slotu olmahdrr',Bu sxem iizre 4
.kolonkaya elav: olaraq, 5-ci - "sabbufer", aqalr tezlikli giiclandirici
qoqulur. 2002-cr ilda yeni nasl ses platasr yaradrlr ki, arttq burada 7 kolonnt ilmktin olur.
ka qo;mag
Altr kanalh sasin real "hecmini" hiss etmak iigiin hamin scsi DVDclisklarindc oxutdurmaq lazrmdtr, giinki burada sas gr[tn Dolby Digital
EX standartu iizra laztmi miqdar kanallara ayrthmtqdrr. Biitiin bunlarln
gox yiiksak keyfiyyatli sas altnmtq olacaqdrr.
sayasinda
'
Martabalar sayrntn maksimal qiymati, sasin yazrlma va oxunma tezliyi'
1999-cu ilc qcdar oksar sas platalart reqsma qevrilme fez.ltyi 44 kHs va l6
nrart.:bali saiin yazrlmasr va oxunmaslnl dastakleyirdilar ki, bu xarakteristikalar da adi audii; CD-de olan parametrlara uy[un galirdi. Lakin bu giinkii
82

giinde sas diinyasrna yeni sas daqtytcrlannrn galmesi ila elaqedar olaraq,
platalara qargr irali siiriilan talabler bir qeder artmr$drr. Bela ki, DVD
disklarda raqeme gevirmak prosesinin tezliyi 48 vo 96 kHs, martabalarin sayr
isa 24 olur. Yeni audio dagryrcrlarrnda (DVD-Audio) diskretlagdirma tezliyi
192 kHs-a gatdrlr iigiin, bu cilr formatla iqlomak ngttn " l92l24" standarttna
uyfun olan plata segilmalidir. Bu iki parametrin maksimum qiymata malik
olmasr ham sasi seslandirmak, ham da yazmaq iigiin gox vacrbdrr.
Daha bir vacib amili do nozaro almaq lazrmdrr: sasin reqama gevrilma
prosesinda siqnal kaskin suretde tahriflcro va sadalagmalare maruz qaltr ki.
bu da "sarhad" zonaslna daha yaxtn olan tezlik zoialrnda ozi.inii aydrn
gostarir. Bu isa o demakdir ki, na qsdar diskretlagdirma tezliyi yiiksak olarsa, biza lazrm olan "egidilma" diapazonu sarheddan o qadsr uzaq olacaqdrr
vs bu zaman sasiu yaztlmast va saslandirilmasi uygun suretda yaxgr olacaqdlr.

Adi saslandirma standartlannln destoklanmai. Sas aparaturalarrndan

Dolby Digital, AC-3, Dolby EX, DTS, THX, va s. kimr bazi abbreviaturalan nezerdan kegirak.
Dolby Digital (DD) .- standartlan Dolby Laboratories kompaniyast
torafindsn yaradrlmrpdrr. Ilk dafa 1992-ci ilda niimayiq etdirilan DD fornratr
altr kanalh (5.l) sas g:xr$rna malik olmuqdur ki, mehz DVD-daki ckser
filmlarin sos grlrrlan bu formatda yazrlmrgdrr.
AC-3 termini ise bu sistemde tatbiq olunan sesin kompressiya sistenrini
gdstorir.

Dolby EX 2001-ci ilda niimayiq etdirilan DD-nin tekmillaqdirilmig

modelidir. DD-dan farqli olaraq, burada iki alava kolonkalar (7.1) dastaklanirlar. Bu giinkii gtinde Dolby EX 3-<ilgiilii saslendirmedo on maraqh
texnologiya sayrltr.
DTS - Stiven Spilberq terafinden yaradtlmtp va DD ila roqabot aparrr.

Hamginin altr kolonkaya (5. I ) sasin gtxartlmastnt dsstaklsyir ve sasin

keyfi yyatli seslenmasini tomin edir.
THX. Miltaxassislerin rayincr, bu irrli getmr$ hacmli sos standartr yox,
sadace olaraq, maghur rejissor Corc Lukas tarafindan yaradllan eyrri adl
kompaniyanrn sertifikatldrr. THX ni;anr lla niganlanmrg aparatura istenilJn
otaqda sasin ideal saslandirilmasina imkan verir.
A3D standaru Aureal kornpaniyasr tarafirtdan iglenmigdir. A3D .,-a
A3D2 standartlarr iik dala olaraq, 4-kolonkait sistemc asaslanan Creativc
den farqli olaraq, adi 2-kolonkaL sistemda "3-dk;iil'i1" texnologiya hat'xta
kegirmiqdir. Aureal firmastntn artlq movcud olmlmastna' baxmayzrraq. bu
giinkf giinda da A3D standartl 9ox maqhurdur. A3D-nin ilk versil'asr
isaha" itandartrna gevrilmig vo sas plataslnl istehsal edJn bir gox rniistaqii
istehsalgilar t;rafindan destakienir. ,{3D 2.0 takmillaqdirilmiq modifikasi} asr yalnrz Voltex 2 qipseti tara{ind:u dastaklanir'
EAX (Environmenlal Audio eXrensions) - mulLimedia-texnologi) a sahasrnda lider olan Creative Llbs tcr.lflndan DS3D asasrnda yaradtllnrS
standartdrr. Bu standart 'i-kolonkah sislen:a :saslandtlr iigiin. ilk vlLxtiar
ondan gox da geniq istifada olunlrtlrdu' lakin Aurea] firnlastnln meydandan
u3

getmcsi ile alaqedar olaraq, istifadagilar istar-istamaz bu lidera miiraciet

etmcya borcJu idilar. Bu giinkii gtnds A3D 1.0 kimi, EAX-rn modifikasiyasrnr da cksar ses platalart va giplor dastakleyirlar. EAX-tn son versiyalan aks-scdanrn onlarla ncivii ila iglaya bilir, sesin miixtalif manialarla
toqqu$masr va ondan kegmasi zamant sasin tehrif olunmastnt modellagdira
bilir.
"siqnal - angallerin" nisbati. Bu nisbat sas platastudakt engaller seviyyesinin sas siqnaltnrn dziindan na qader zeif olmastnl Bostarir.
Minus 95 dB ve ondan yuxarr - yiiksak keyhryatli musiqi markazinin
saviyycsidir (pegekar platalarda "siqnal-engollar" nisbeti 100 -120 dB olur).
Ofsuslar olsun ki, daxilda quragdtnlmrE eksar platalar iigiin bu qiymet
praktiki olaraq sl-gatmazdtr: "miiLxtalif siqnallarla", "gazan cerayan
axrnlan" ila dolduruimuq kompii.terin daxilndaki qurlular an giiclii sasler
gcneratoru rolunu oynayrrlar. Mehz bu sebabdan "ayrr-ayn" sas platalart
rizlorini gosbrirlar - istanilen halda onlar daxilda yerlegdirilmig platalara
nazeran daha az sas-ktiy saltrlar.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, "siqnal-angallar" nisbatini ham sssi seslendirdikds, ham da onu reqam;;aklino sahb yazd.rqd.a da nazara almaq laztmdtr.
ASiO standartrnrn dastaklanmasi. "Virtual aletlerdan" istifada edarak,
ciziiniin csarini yaradan musiqigilar iigiin bu standartln dastaklenmesi
onlara heytrt vr su kimi vacibdir-AsiO vasit:rsila siqnahn MiDi-klaviaturadan sekvensor-proqrama (masalen, Cubase VST) qader uzun va eyri-i.iyrii
getdiyi yolda yaranan gecikmalari kifayat qader azaltmaq miimkiindiir.
2002-ci ilin axrrlarrnda yaranmll Creative Audigy platast ASiO standartrnr
d:st:k lcyir.
Birlagdiricilerin ntivlari va miqdarr. Istanilan yaxgr platada minimal
birlc5diriciler toplusuna a;a[rdakrlar daxil olmahdrrlar:
Analoq birlagdiricilar. Qox da baha olmayan platalarda kolonkalan
qosmaq iigiin bir birla;dirici olur (stereo audio - grxrg), amma, akser
hallarda, ikinci kolonkalar ciitltiyii tigiin mikrofon qogmaqdan otrti qon$u
birleqdiricidan ve ya elava audiogirigdan istifada etmek olar.
- l3-naqilti UliDi-port, adi COM-port birtaqdiricini xatrrladrr va oyun
rnirnipulyaroru (djoystik) va xarici MiDi-klaviatura kimi iki qurlu noviiniin qoqulmzrst ,igiin tayin edilmiqdir.
- Raqamli giriq va grxlglar (optik, koaksil S/PDiF)-vasitasila sas
plataslnr rarici giiclandiriciya qogmaq olar ve bununla da raqam kanah ile
analoq gevrilmesi zamam tahrif olunmayan siqnah giiclandiriciya vermak
oiar.
DVD-disklori saslandiran zaman brz 2 segim qarErstnda qalrnq: kompiiter dzii va .va xarici aparat dekoderi sasi kanallara bciltigdiirecak. Birinci
halda kolonkalar bilavasite analoq giriqine. ikinci halda ise - raqam kanalr
ila scs platasrna qoqulmug dekoder vasitasila oogulurlar. Bazi yeni audioplatalalda (masalan, Sound Blaster Audigy ailesi) Fire Wire kimi raqom
interfeysy (IEEE 1394) qoyuimugdur.

84

Belalikla, sas platastntn biitiin parametrlcrini nozardan kegirtdikden

sonra, teyinatrna vo qiymat siyasatine gora miiasir sas platalannt aqafrdakr
kimi qruplaqdrra bilarik:
Baplanffc seviyyali universal seo platalan. Onlar 2-don 6-ya qedar
(5.1) kolonkalan dostcklayirler. Bir qayda olaraq, burada "siqnal-angellor"

l.

nisbeti gox aqalr saviyyade olur. Bela platalarda optik qrtg nezerda
tutulmur.
2, Yiiksak kateqoriyah multimedia platalan. Burada artrq 192 kHs
tezliyin desteklanmesi, optik grxt;larrn olmasr, homginin "siqnal-angeller"
nisbetinin yiiksak seviyyada (minus 100 dB-a qa<!ar) olmasr vacibdir. Bela
platanr noinki sado kompiiter kolonkalanna, hamginin maigat "ev
kinoteatnna" da qogmaq miimkiin olur ki. bu da onun yiiksak sinfe
mansub olmastnt gcistarir.
3. Peqakar miisiqiqilar iigiin sas platalan. Oz iginda MlDl-sintezdan
aktiv istifada edan kompozitorlar va aranjamaniar iigiin ilk n6vbede gox
vaciMir ki, onlann istifada etdikleri plata btiyiik hacmli keyhyyatli
"semplam" ilo iqlays bilsin (buna gore de ASIO 2.0-nrn dastaklanmosi
mutlaq vacibdir!). On vaciblisi iso, "ses-kiiylarin" agalr saviyyada (mirrus
120 dB-dan yuxan), kompiiteri pe;akar aparatura ila birlagdirmok iigiin tam
dayarli raqamli giriq-grxrqlarrn olmastdtr. Platanrn 24 mortobali va daxllda
quraqdrnlmrg effektlar prosessorunun da olmast heg da pis olmaz.
Aqa[rdakr codvatda raqemsal sasin formatlarr tasvir olunub:
Cadval 3.5
Raqamsal sasin formatlart:

Format

Mrrtab'
lar say

Tezlik
(kHs)

qayisali cadval

Kanallann
miqdan

(bitlarla)

Diskdan

giitii-

riilen verilenlar axmrun

qilmati
(kbit/s)
MP3
CG
DolbyDisital 5.1
DTS
DVD-audio

<49

1411.2

16...24

44.1
48

M8

20...24

48.96

708

74

96092)

6Q)

6917(4608

t6
t6

32-320

3.5.6. Sart disk

Qox qetin inanmaq olur ki. kegan asrin ;-C-ct illarinoc varanmrg ilk
vingeiterlarin tutumu onlarla kilobayta berabsr olmuqdui. Artrq iT bazarrnda l0-meqabayihq vinQester yarattanda, eksar istifadagiler bilmirdiler ki,
hansr inlormasiya ila hamin vingesteri doldursunlar' Q0nki o vaxt lazm
olan biitiin proqram taminatr (amaliyat sistemi. matn redaktoru. bir nega
oyunlar) qox sada bir tarzda,2--l N{b tutumlu hacmda yerlags bilirdi.
Vaxt kegdikco sort diskin tutumunun min dalelerlo arttrllmastna barmayaraq, onun iq prinsipinda ela bir ciddi dayiqiklik baq vermomigdi.
Owollar oldufu kimi. vin<;ester 3 asas blokdan ibaratdir:
85

Birinci blok-mahz informasiya sa-xlayan hissedir ki, o, bir ve ya bir

ibaret olub, srthi har iki tatafdan maqnit
maleriah ile rirtiiliir va oraya da verilanler yazrltr. Olbette ki, verilenlsr diska
nec: galdi yox, diskin hziki strukturuna uylun olaraq, yazlrr. Verilanlarin
diska yaalmasr bele baq verir: har bir diskin maqnit sethi konsentrik
"crfrrlara", onlar da oz novbesindo hisselera - scktorlara boliiniirlar. Lakin
yaddan gxarmaq lazrm deyil ki, sart disk - 2-olgiilii yox, hacmli qur[udur'
Vingesterin govdasinde disklar bir nega dana olur va har bir disk 2 iqgi sethe
malik olur. Buna gore da, sart disk yaddaqrm virtual silindrlar sistemi kimi
tosevviir etmek olar. Virtual silindr biitiin i$gi sathlarde eyni radiusa malik
olan crlrriardan teqkil olunur, Belalikla, sart diskin yaddaq fazasr bir-birinin
iqarisinde yerlagdirilmiq silindrlerdan ibaret olur. Silindrlarin sayt ctltrlann
nege giige (ve ya metal) disklarden

sayrna

barabardir.
- sert diskin mexanikastdtr ki, o, diskin firlanmastna va

ikinci blok

oxuyan baghqlann daqiq mdvqe tutmaslna cavabdeh olur. Sart diskin har
bir iqgi sothina qaquli istiqametda yerlagan bir oxuyan baghq uy[un galir. Bu
da o demekdir ki. har bir zaman antnda biitiin baghqlar eyni nomreli cl$rlarda yerlegaceklar, yani onlar bir silindr hiidudunda iglayirlar.
On nehayat, iigiincii bloka verilenlerin emahna, miimkiin ola bilen sahvlarin tashihina va mexaniki hissanin idarasine cavabdeh olan mikrosxem,
hamqinin ke;-yaddaqrn mikrosxemi kimi elektron hisse daxildir
indi ise, istanilan vingesteri xarakteriza edan asas parametrlarle tanrq
olaq.
Diskin hacmi. istanilan vingesterrn birinci va asas parametri. onun
<lziinda saxladr[r informasiyanrn miqdarrdrr. Hala bu yaxrn vaxtlara qeder,
onun tutumu meqabaytlarla olgiiliirdii, lakin bii giinkii giinda vingesterin
turumu yuze qcdar qiqabaytlarla olgiiliir. Burada da "Mur qanununa"
'iixgar qanun vardtr - har il vingestera qargt olan bizim talobatrmrz 2 dafa
arur. indi tutun.ru 80 Qb-dan az olan vingester almaq msslohat deyildirgiinki vingesterlarin qiymatlari arastndakt farq onlarrn tutumlarl arastndakt
farqdan dafelerla azdr: 30ok artrq odamakla, tutumu 2 defa b<iyiik olan
vingester alda ede bilarsiniz.
Nazara almaq laztmdrr ki, vingesterin tutumu, istehsalfl tarefinden
g6starilen tutumdan az olur. Mesala ondadrr ki, sart diskin tutumunu hesabladrqda lMb = 1000 kilobayta, lqiqabayt = 1000 meqabayt gOtiiriiliir.
Belalikta, vingesterin tutumundan astlt olaraq, hacm ehetden bu farq 50150 Mb-a gata bilar. Bu ferq dc gdriindiiyii kimi, istifadaqinin xeyrina
deyildir.
Verilanlerin oxunma siirati. Qox qariba da g<iriinsa, vingesteri ma[az,adan alarr zaman, bu parametra gox az diqqat yetirilir-bela tikirlagirlar ki.
boytrk tutumlu istanilan miiasir vingesterin siirsti o qadar y0ksek olur ki,
bir-iki laiz ferq yeqin ki, o qader da onun igina tasir gostere bilmsz.
Flaqiqetde isa, bu farq 2070-e qador olur, bu da albatte ki, o qedar kigik
reqam deyildir. Bu gtinkii giinda vingesterin orta siirati 9-12 Mb/s olur.
Otbarte t<i vingester istehsalqrlarr tamamile baqqa raqamlar gdstarirlar. Bela
qabul edilir ki, (IDMA/66 spesifikasiyasrna uy[un olan sert disk verilenlori
86

66 Mb/s siireta malik olmahdrr. Miiasir UDMA/I00 va

UDMAJI 33 spesifikasiyalarr istehsalgrlarrn dediklarina g6re, uy[un olaraq,
an azr 100 va 133 Mb/s siirete malik olmahdrrlar. Haqiqatdo isa, bu kamiy-

oxumaq ii9iin

el

yatlar diskdan verilanlerin oxunma siirotini yox, ATA kanah ile onlartn
Ottriilmo siiratini gdstanr. Bu giinki giino qador verilanlarin oxunma stirati
50 Mb/s-don qox olmur.
Daxil olmanm orta miiddati. Bu, millisaniyelarla olgiitiir va sizin seqdiyiniz istanilan saheya daxil olmaq iigiin laztm olan zaman miiddatini gdsterir.
Bu kemiyyatin orta gdstoricisi - 7-9 ms olur.
Diskin frrlanma siireti. Bu gdstarici bilavasits daxil olma siirati va
verilanlarin oxunma siirati ila elaqalidir. Ftrlanma siirati 5400 dovr/daq.-dan
az olan vinqester almaq maslahet g6riilmiir, 7200 dovr/daq. isa - bu gtinkii
standartdlr; iBM tarafindan taklif edilan 10000 d<ivr/deq. isa-sadocs olaraq,
en ideal bir siiratdir. Lakin digar noqteyi-nazara maik diigiincalar da movcuddurlar. Bazi miitaxessislar bela hesab edirlor ki' diskin frrlanma siiAtinin
heddindan artrq olmast, haqiqatda heg da verilenlarin oxunma siirltinin
artmasrna o qader da tasir gostarmir. Lakin bu parametr vingesterda
informasiyanrn davamlt saxlanrlmaslna ve onun igloma miiddatins kifayat
qadar tasir edir.

Keq-yaddayn 6l9iisii. Ke;-yaddag

hecmi gox da b<iyi.ik olmayan ve

cald iglayan "bufer" yaddagrdrr ki, burada kompiter tarafindon tez-tez

istifado olunan verilanlar saxlanrlrr. Miiasir vingesterlorda onun tutumu 2

Mb olur. Amma gdriiniir ki, bu sahoda da inqilab baq verir: 2002-ci ilda
Westem Digital kompaniyasr rekord hacrnli (8 Mb tutumln) ke;-yaddagh
vingester istihsahna baglamrqdr. Tebiidir ki, bu yeni vinqesterlar hamginin
rekord mahsuldarh[a malik idilar va bunun naticesindo artrq 2005-ci ilds 8
MbJrq rutuma malik keg-yaddag digor istehsalgrlar iigiin da bir standart
rolunu oynadr.
interfeysin tipi. Standart interfeysli vingesterlari igaro etmak tigiin IDE'
UDMA, ATA, PiO kimi abbreviaturadan istifada olunur. Interfeys (vingesterin, qinin, birlegriiricinin tipi) haqqrnda sohbet apardrqda, adcten biz IDE
Haqiqetiinregiated Drive Electronlcs) abbreviaturaslndan istifade edirik'
yalnrz
yoxvingesterde
tipini
interfeysinin
vingester
a. oi. Uu abbreviatura
xiisusi idarxdici mikt'osxemin-kontrollerin olmastnt g<istarir' Ona gtira dc,
bu terminin istifada olunmasrnda ";arti'' soziinii qoymaq lazlmdrr' Hamin
siizlori DMA (Direct Memory Access-Birba;a miiracistli yaddaq) (UDMA)
abbreviaturasi haqqrnia da demek olar. l'akin abbreviatura tamamila
bagqamanadatatbiqedrlir-verilanlarinritr-rri'llmasinintipinrvaot,lir.iilma
,tiiriini gott.tit. Okier miasir iDE-vingesterlari Ultra DMA/100 standargalir (bu zamarl vinqester prosessora .informasiyant t00 Mbh
,inu uygun
-O,tititr.
PiO (Programmed input'/Output) termini de verilanl:rin
rii..tf.
ili;'iii"r, rejimini gostirir' iJDMA-dan lerqli olaraq, belo rejimde verilanler
Lakin brr halda prosesvaddasa bir-ba$a yox, prcsessor vasitasila otiiruhir'
oxunma siir:rri aga[r
i;;;1; ot.uyon iqtari.r yiiklanmig olur va verilanlerin
aii..-.H-,.J. piO rejiminde az sayda vinqestcrl:r iPlcyirlcr' vinqesterlarin
eksariyyeti UDIvIA rejimindan istifad: edirlar'
87

A'IA. (AT Aluchment) daha tekmil standandrr. Lakin burada bir

amili qeyd etmak lazrmdtr: bu interfeysla qogulan CD-ROM va DVD
disklarindan sdhbat apardrqda. deqiqlagdirici ATAPi (AT Attachment
Pocket interface - iDE daxili yaddaq yrlrcrlannrn (masalan, CD-ROM)
qoqulmasr iigiin interfeys) termininindan istifade edilir. Lap avveldan ATA
intefeysi "ardrcrl" interfeyslara aid idiler, y:ni har bir ATA/iDE birlaqdirici-

sine eyni kabelda yeriagdirilan vo buraxma qabiliyyatini <iz aralannda

bciliir;diiran 2 yaddag yrgrclsl qoijmaq miimktin olur. Bu halda, har bir sert
diskda "djamper" adlanan xiisusi geviricilar olur ki, onlann komekliyi ile
diskrn "vaziyyeti" quraqdrnlrr: bag ve ya alava (master or slave). Bu vasita
ila kompiitera bildirilir ki, ona qoqulmuq disklardan hansr disk bag diskdir,
hansr disk isa alava diskdir. Omaliyyat sistemini oziinda yerlagdiran yalntz
ba9 ctisk ola bilar. Oger bizde camisi bir sart disk olarsa, o zaman hemin
ciiski CD-ROM yerlegdiyi gleyla qogmaq olmaz, eks halda sistemin igi
rorrnozlana bilar. 2003-cii ilda interleysin yeni standartr - SerialATA
yaradrlrr. Acli "parallel" interfeysden onun farqi ondan ibaratdir ki, hor bir

ATA-kanala yalnrz bir qurlu qoqulmaq imkanrna malik olur Master/Slave kimi krihna ideologiya burada arttq iglamir. SerialATA-dan
rstilade edilmesi saycsinda daha gox yaddaq yrfrcrlannr kompiitera qoqmaq
imlcanr yaranrr ve bu halda verilenlor mtibadilasinin siireti da artmrg olur.
SerialATA gini uezari olaraq, verilcnlcri 150 Mb/s si.iratle dtiirmaya imkan
verir. Bu giinkii giinda buraxtlan sistem platalarlnda SerialATA kontrolleri
artrq qoyulrnu$dir. Xiisusi kegid qurlusundan istifade ederek, SerialATA
slotuna kdhna iDE-vingesterini da qogmaq miimkiin olur.

"Asrh olmayan sart disklar massivi" (RAiD). istanilen kompiiterin

daxilina bir qayda olaraq, 2 ve ya 3 disk quragdrrmaq olar. l,akin bu disklsr
biri-birilarindcn asrir olmayaraq, m<ivcud olacaqlar, biri o birisinin olmasrnr
sanki hiss etmcyacakdir. Bu disklari birlikda iglatmaya cahd g<istarilmesi heg
bir notica vermayocakdir. RAID texnologil astndan istifada etdikde, sert
disklcr, yanrnda qonqu diskin oldulunu hiss edir ve miieyyrn sxem iizre
disklar bir-biri ila emakdaqhq edirlar. Onlardan an sadesi olan aqalrda
baxrlan 2 sxemdir:
- Birinci sxem (RAID 0) 2-dan 4-a qador sert disklari vahid massiv
i;aklrnda birlaqmasina irnkan verir ve kompiiter bunu vahid disk fazasr kimi
qabul edir. Sert diska gelan biittin verilanlari RAiD-sistem ayn-ayn
bloklara brjliir ve onlardan har birisi massivin istonilen hissasina yazrla bilir.
Tabiidir ki, bu ciir texnologiyada verilanlerin oxunma va yazrlma siireti
kaskin artacaqd:r. Yalnrz bir amil burada pis olur: disklardan biri srradan
grxdrqda. blitiin informasiya hacmi itirila bilar. 2-3 diskdan istilade etdikda,
albatra ki, bela acrnacaqh hadisanin bag verma ehtimah da 2-3 dafe artacaqdrr. RAID sxeminin verdiyi imkanlar bu riska germayo dayer, giinki
ahnan hecm va siirct bu riski dolruldur (siirat 199 Mb/s-ya beraber olur).
- lkinci sxem (RAiD l) isc, aksina olaraq, siirat iigiin yox, davamh
i;ilcmak tigiin yaradrlmrgdrr. Bu model iizra kompiitere eyni model ve
hacmli bir va ya 2 ciit sart disklar quragdrrrla bilerlar. Ciirliiyn brrinci
diskinda sarianrlan informasiya o daqrqe "gtzgii" (mirroring) rejiminde
88

islavenehtivat.ikincidiskd.:takraredilir'Demeli,hattaqargtsraltnmaz

verdikda bela, informasiyanrn tohltikesizliyina heg bir tahliiko

oi."yr*qa" Bele sxem biznesmenlar (i9 adamlarr) iigiin aktualdrr, giinki
onlai iigiln har bir senadin dayari onu saxlayan kompiiterden gox
viiksakdir. Lakin sado istifadrqilar iigtin bu model aksar hallarda laydasrz
Itri. y.qin ki, bu halda ehtiyat koqiirme tigiin sada CD-RW disk
qurlusundan istifada etmak kifayat edar"'

*'rti U"l

3.5.7. OPtik disklar

informasiyanrn kompakt disklara lazer iisulu ila yazrlmasr ferdi

komniiterlarin varanmastndan gox awal ba; vermigdir' "Lazer" texnoloniuas,nrn islanmasinrla birincilik rus alimi Aleksandr Proxorova va Nikolay
[rrora .r*rurdrr - onlar ilk "soyuq" lazer teklif etmigdilsr va toklif nainki
kompakr disklarin, hamginin bir srra kompiiter ve meiget qurgulannrn
yalnrz
asasrnr tagkil etmigdi. 1964-cii ilds har iki alim Nobel miikafatr almr;'
ile
lazer
iisulu
verilanlerin
Uunaan a il sonra Philips kompaniyast
akadeiglanmasinds
yazrlmastna g6re patent almrgdlr. "Soyuq" lazerlarin
iriit irororoirn gagirdi olmuq diger rus ali*i Jot"s Atferov "ifrat tezlikli
kompiiterlar va opt;lifli rabitada yarrmkeqirici elementlann iglanmasi" igina
gore Nobet miikalatrna layiq goriilmiigdiir.
Bfitin optik disklerdo informasiya dagtyrctst kimi, sathina iSrq qiiasrnt
oks etdiran nazik maddo qatr gakilmig polikarbonatdan diizaldilmiq relyefdan istifada edilir. informasiya, tizorin: xrisusi informasiya "noqtolari" info.masiyan,n saxlantlma vahidi va ya "bitlsl' yerlegdirilmig xtsusi spiral
crlrrdan oxunur. "Senaye" iisulu ile haztrlanmtg dislkarda informasiya
qat
daqryrcrsr rolunda nazikmetal qatlndan istifada olunur ki, hamin metal
poiiku.bonut materiahndan al'vslcadan hazrrlanmtg matnsa $tamplanlr' F'v
Lompiiterindo isa, tamamila baqqa ternologiyadan rstifada olunur - burada
,ks etdi.en qatln ayrl-ayn sahaljri lazer giiasrntn tasiri altrnda oz xassasini
dayiqirler. Diskdan-informasiyanr oxuduqda, lazer gtiasr yazllmr$ va temiz
,ah.ir.d.n mi:xtalif ciir aks olunur - bir halda ;ua udulur, digar halda ist
cks olunmug ;akilda oxuyan lazer ba;lt!,rna qayrdrr' Naticada' biz mantiqi
"srfrr" va ya;'vahid" almt; oluruq ki, malum oldufu kimi, bu siqnallann
komakliyi'ila cla informasiya otiiriiliir' Bu girnkii giinda artrq onlarla
standari optik disklar movcuddurlar ki, onlar yazrlma iisulu va tutuma
gora bir_biiindan farqlenirlar, amma. oksar hallarda hamin disklarle iglamak
Igiin yalnrz bir qurludan istifada olunur' indi hamin disklari nazardan
kegirak:
a) komPakt{isklar (CD)

ilk CD-ROM qur[ularrnrn 1983-ci] ilda yaradtlmastna baxmayaraq'

onlar valnrz 1990-cr ildi komplterda tetbiq tapmrtdrr' Kompakt disklardan

(lazertn
informasiyanrn oxunmasl vc yaztlmast uzulrlu[u 780 nanometr olan
vasitasils
hayata
Iaz-er
aiddir)
bu ciir giialanmasl spektrin q:rmlz hisscsina
va ya
qodar
velilenleri
kegirilir. Bunun.oyriird" standart diskda 700 Mb-a
80daqiqalikaudioinformasiyanr(haqiqatdaiscdiskininforrnasiyatutunlu
89

bundan goxdur - onun gox hissasi xidmati informasiyanr ve izafi kodu

yadda saxlamaq iigiin istifade edilir) saxlamaq miimkiin olur. Kompaktdiskin klassik niiviiniin diametri l2 sm olur, lakin diametri 8 sm olan kigik
disklora de rast galmak miinlkiindi.ir. Bela disklerin tutumu 340 Mb-ta
qadar olur. Diskda yerlaEan informasiya ncivii bir nege ciir ola bilar ve har
bir nov iigiin spcsifikasiyada gcistarilmi; yazr formatr olur. Onlara kitab
deyilir.
- Qrrmrzr kitab (1982) - Audio-informasiya (AudioCD). Ilk vaxtlar
audiodiskda yalnrz bir tip informasiya - musiqi saxlamaq planlagdrrrlmrgdr,
lakin vaxt kegdikce AudioCD diska yeni informasiya elave etmak imkanr
alda edildi, masalan, mctn melumatlarl (CD-matn). AudioCD formatrnda
650 Mb tutumlu standart diskda 74 deqiqelik musiqi ve 700 Mb tutumlu
diskda isa - 8l deqiqelik musiqi yerlepdirile bilar.
- Narrncr kitab (1985) - verilonlerin saxlanrlmasrnrn "kompiiter"
standartrdrr (CD-ROM). Bu, arxiv fayllan yerleqdirilan adi diskdir. Burada
ham paket, ham ds sessiyah yazrdan istilada etmak olar. Diska bir va ya bir
nega sessiyalarda yazmaq olar. On baqhcasr isa diizgiin standartrn segilmasidir.
- Yagrl kitab (1988) - Kompakt diskdo video - va audio crgrrlann
uygunlagdrnlniasr. "Gizli agara" malik olan kompakt-disklar son zamartlar
musiqili CD istehsalgrlar arasrnda gox maghur olublar. Ev audio markezi
iigtin bu ciir disk adi AudioCD-dan heg da ferqlenmirlar. Lakin bu diskda
alava olaraq multimedia informasiyasrnt yazmaq olar.
- A[ kitab (1993) - Video infomrasiya (VideoCD) DVD ve "quldur"
formath video informasiyamn srxlagdrrrlmasr (MP4) ananevi olan video
disklari srradan grxarrr.
ilk vaxtlarda CD-ROM-un modeli videonu, digeri isa sasi oxuya
bilmirdi. Birnlar hamrsr yalmz 90-cr illarin ortalarrnda aradan qaldrnldl va
bu zaman CD-ROM gox bahah olan ekzotikadan haqiqaten de standart bir
qurfuya gevrildi.
Ovvallar kompiiter istiladagileri yalrtz h:azr yazrlmrq disklerla igleya
bilirdilar, 90-cr illarin ortalanndan isa, iT bazarrnda informasiyanr bir dafe
yazan (CD-R), sonra isa gox defs yazan (CD-RW) kimi kompakt disklar
laradrldr. CD-R diskinde informasiya yazrtgr bela yerina yetirilir: diskin
sathinda xiisusu igr[a hessas qat olur va hamin qat yiiksak temperaturli lazer
qaasr vasitasile yandrnlrr. $effaf plastik qatr ila miihafize olunmuq diskin
sethi parlaq olur. Lakin bunun faydasr yoxdur. Disk yalnrz o vaxt faydalr
ola bilar ki, lazer giiasr hamin hamar satha diiqdiikde, her bir crlrrda 5z
"izini" qoysun. Lazer iglayan zaman-parlaq sethda n6qta qahr va hamin
ndqta $iianl aks etdirmeyib, onu udur. Lazer iglamadikde isa, seth al
dayilmaz gakilds qahr ve oxuyan lazer giiasrm eks etdirir. Yazrb-oxuyan
CD-RW disklarinda isa, digar texnologiyadan istifade olunur. Burada da
qiiLanr aks etdirsn va giiam udan sahalor olur. Lakin CD-ROM vo CD-R
<iisklsrinda oldu!u kimi, bu gcikiiklar va tspaciklar paklinda olmur. CD-RW
diski <izlilyiinda qat-qat olan piroqa oxgayrr ki, burada metal asasda i$gi,
aktiv qat yerlogir. O, xiisusi materialdan hazrrlanrr va lazer gliasrnrn tasiri
90

altrnda. dz vaziyyetini dayiEdirir. Kristallik vaziyyatda olaraq, qatlann

bazilari iqrlr aks etdirir, digarilari isa amorf vaziyyatde olduqlan tigiin $iianl
dzi,inden buraxrb, metal qata gtindarir.
Bu cirr texnologiya sayesinda disk ham inforrnasint oxuya bilir, ham da
informasiya diske yazrla bilir.
CD-ROM disklarinin tutumu 640-700 Mb olur ki, bu da o vaxtlar
mcivcud olan sart diskin tutumundan gox idi. Bu ciir diskdc 74 deqiqalik
audio yazr ve ya I saata qadar MPEG-I fotmatrnda video yerlagdirmek
miimkiindiir. Bu disklarin iistiinliiyii tokca onun tutumunda deyildir,
hamginin onun ikinci iistiinliiyii - qiymotinin ucuz olmastdlr.
istanilan CD-ROM-u xarakteriza edan asas paramctr onun i;lama
siirati oldu[undan, bu kamiyyat diskin adrnda da qeyd olunur. Masalon.
Creative 24xMX, yeni Creative firmastmn 24-siiratli disk qur[usu. Bas 24siirotli na demekdir? Bunun manast odur ki, siireti 150 Kbh olan ilk disk
qur[ulanndan bunun siiroti 24 dafa goxdur- yani bunun i;lema siirati
24x150= 3600 KbA olacaqdrr ki, bu da sart diskin iglama siiratindan 5 dafa
azdrr. Bildiyimiz kimi, kompakt-disklorde informasiya ctltrlan spiral xott
iizra yerlaqirlar - daxili kanar tarefdon xadci kenar tarafa qadar. Disk daimi
siiratla frrlandrqda, daxili ctlrrdakr verilanlarin oxunma siirati xarici
crgrrdakrna nisbetan az olur. Disk qurfiulannrn ilk modellarinde verilenlarin
oxunma sirrati crprrlarrn biitiin uzunlulu boyu sabit olurdu, disk isa,
oxuyan lazer giiasr xaricr cr[rra do[ru harokat etdikce, oziiniin frrlanma
siiratini azaldrrdr. informasiya oxunuliunun bu iisulu CLV daimi xatti
siirat adlanrrdr. Disk qur$usunun adtntn lieorinda gostanlmig gostarici
haqiqote uyfun galirdi: r'erilanlarin oxunmast biitiin disk boyunca eyni
stiratla yerina yetirilirdi. Ancaq l2-siiratli disk qur[ulanndan baglayaraq
vaziyyat bir qedar dayiqir. Disklenn haddindon artrq bdyiik siiretlo
frrlanmasr (daqiqado 10000 dcivro qader) verilanJorin oxunma keyfiyyatini
pislagdirirdi. Bu zaman daimi bucaq siiratli, CAV kimi yeni texnologiyaya
kegid yaranrr. Bu halda lazer Siiastntn biitiin yolu boyunca disk eyni stiretls
frrlanrrdr.
Demali, yalnrz verilanlarin oxunma siirati doyi;irdi - daxili crlrrlarda
bu sirrat minimutn, xarici olrrlarda isc - maksimum qiymata malik idi
Aydrndrr ki, bu halda istehsalgrlar siiret parametri kimi, maksimal qiymati
gosterirdiler inlormasiya o\unugunun bu ciir maksimal siirati isa yalniz
disk fazasrnrn axirtncr l0- 159/o-da elda oluinurdi.
Qiymatinin ucuz olmasr va b<iyiik tutuma, malik olmasr sayasinde CD-

ROM disklori artlq 90-cr illarin axrrtnda disketlerr avez cderak,

inlormasiyanrn saxlanrlmasr va n:ql edilmasr sahssinda bir standarta
qevrildi.
b) DVD disklari

IIk dafa olaraq DVD scizii 1995-ci ilda yaranml$dlr. DVD Consortiumda birlagan JVC, Hitachi. Matsushita. Mitsubishi, Philips, .Pioneer, Sony.
Thomson vo Toshiba, hemginin kino sanayesinin nahongi olan Timc
Warner firmalan bu yeni standartln yaranmmasrnl clan erdilar. Xarici
9t

goriiniiiii va hemginin informasiya yaztltqr iisuluna gora DVD bizim adat

etdiyimiz CD-ROM-dan gox da farqlanmir. DVD-nin esas iistiin cahationun tutumunun boyiik olmasrndadrr. Bir terafli va bir qath kimi en sadr
disk variantrntn tutumu 3,2 Qb-dan 4,7 Qb-ta qadar olur ki, bu da bu
giinkii giinda mcivcucl olan CD-disklarin tutumundan 7 dafe goxdur. Lakin
n"rrr" iln uq lazrmdrr ki, DVD diski 9ox qath va iki tarafli da ola bilar' O
zaman onun tutumu an azr l7 Qb olur. Bu qadar yiiksek tutumun alda olunmasrnln asas sabebi, kigik uzunluqlu (CD-RAV-da olan 780 nanometr uzunluq avazinda 635 nanometr uzunluq) informasiya yazan lazerdan istifada
edilmasidir ki, bunun sayasinda ctprrlartn slxllglru artlrmaq miimkiin
olmugdur. Bir DVD diskinda miixtafif dillarda 5 altemativ sas ctltrlartna va
4-kanalh subtitrlora malik olan 140 deqiqalik video film yerlegdirmak
miimkiindirr. Ogar hlmin tutdufu yer az olarsa, o zaman hamin diska
ayrrca musiqili "soundtrack", filmin yaradlctlarr ila miisahiba va hatta minimultimedia ensiklopediyasrnr da yerleqdirmak miimkiin olur. DVD-nin
keyfiyyeti iso biitiin digar ndv informasiya daqrytcrlannr arxada qoyur:
DVD-daki tasvirin keyfiyyati VideocD-don taxminon 2 dafa, video
kassetlarin keyfiyyatinden ise 3 dafa yaxgr olur.
DVD-nin ilk spesifikasiyasr olan DVD-Video l99Gcr ilda yaradrlmrgdu.
Ovvellar DVD abbreviaturastnrn manasr "Digital Video Disk - yeni nasil
raqamli videodisk" idi. Sonratar DVD konsorsiumu bu sozlardan imtina
etdi va onun yeni variantlnl - "universal reqam diski (Diqital Versatile
Disk)" taklif etdr. Buna sabab isa o olmugdu ki, VideoCD-nin yeni modeli
yox, ham video va auclio, ham da kompiiter verilanlarinin universal informasiya dagrylcrsr yaranmtgdtr.
bu masaleda biittin DvD-konsorsium igtirakqrlan iimumi bir reya
galdiklerina baxmayaraq, biitiin yerde qalan masaleler iizra miibahisaler
6a9landr. EVD-disk nece olmaltdtr - bir tarafli, bir qath? Ve ya - iki tarafli
va gox qath? Naticada tutuma gtira bir ne@ standartlar tasdiq edildi:
-. DVD5 - lunrmu 4,7 Qb olan bir terefli bir qatlt disk;
- DvDg tutumu 8,5 Qb olan bir tarofli iki qath disk;
- DVDI0- tutumu 9,4 Qb olan iki tarafli bir qath disk;
DVD18- tutumu l7 Qb olan iki tarafli iki qath disk.
Lakin tutumlarln bu qodar miixtatifliyi istehsalgllan razr sala bilmezdi,
ona gcira iT bazarrna yalnrz birinci 2 spesifikasiya buraxrldr. DVD disklarin
iT bazannda irali getmasina mane olan digsr sabab diskin tarkibinin icaza
verilmamig daxil olmalardan mihafizasinin zaif olmasr idi. Bunu aradan

nega iisul teklif edilmigdi: diski kogiirmeye icaza

raqam
niqantntn, hamginin yalnrz diskin haarlandttr
u..-"y"n- unikal
imkan veran "zona miihaf-tzesinin"
saslandirilmesina
regionda video diskin
aradan qaldrrrlmast iigiin
miihafizasinin
olmasr. Disk qurf,ularrntn regional
qurlu quraqdrnhr,
multizonal
ya
intiqahna
BiOS
2 iisul taklif olunmugdu:
Ikinci iisul daha
olunur.
ya da AnyDVD kimi xiisusi proqramdan istifade
maqsadauyiundur.
DVD-nin ikinci spesifikasiyasr DVD-Audio 2000-ci ilda yaradllmrgdrr.
Bu standart savasinda musiqi informasiyasrnr bu vaxta qadar gciriinmayan

qaldrrmaq irgiin

92

bir

keyfiyyatla (burada 44KHs diskretlaqdirma avazina 192 KHs diskretleqdirmadan istifada edilmigdir) yazmaq miimkiin olmugdur. Bundan sonra isa
Sony hrmasr oziiniin Super AudioCD(SACD) standartlnr niimayig etdirir.
DVD - nin "kompiiter" spesifikasiyasrnda da en bdyiik hadisalar bag
verdi - 3 il arzinda onlarla bir-birila u)'uqmayan standartlar yaradrhdr.
Birinci olaraq, DVD-RAM yaradtlrr. DVD-RAM-rn tutumu 9 Qb idi. Yeni
yaradrlmrq bu standart oziindan baqqa heg bir disk qurfusu ila uyuqmurdu
va onun xiisusi katrijda gizledilmig disklarini ne mei;at DVD-da, ne ds
kompiiter DVD-ROM-da oxumaq miimki.in olmamrqdr. Naticsda DVDRAM he9 bir inkiqaf tapmadr. Bu zaman DVD-konsorsiumun ilzvlari
yeniden yazan diskler iigiin DVD-R kimi yeni standart yaratmaga mocbur
olurlar. "Pioneer" kompaniyast tarafindan DVD-R. standartrnrn disk
qurfularr ham bir defelik istilade edilen (DVD-R), hsm ds disklarin yeniden
yazan modifikasiyalan (DVD-RW) lgiin informasiyantn yazrlma funksiyasrnr destsklayirdi. Bu sebabdon da, hamin disklar gox qtsa bir zaman
miiddotinda standart rolu oynadr$rndan, kiitlavi iT bazanna yol tapdr.
Lakin bu disklorin iqlama siireti kigik oldulu iigiin, 2 il kegmemig, yens de
yeni variantlar iizorinda igler apanlmafa baglandr. Oger bir dafolik DVD-R
disklari 2-qat vo 4-qat siirstlo informasiyant yaza bilirdisa, DVD-RW
diskleri bir qat siirati toleb edirdi ki, bu zaman infcrmasiya yazrhgr iigiin on
az bir saat vaxt sorl olunurdu. Yeni standarttn yaradllmaslna Sony,
Thomson, HP, Mitsubishi, Yamaha, Ricoh va Philips kimi biitiin qabaqcil
frrmalar qoguldular va nehayat, igiincii va sonuncu standart olan
DVD+R diskini yaratdrlar. Bu disklar gox yaxgr siirat xarakteristikalanna
malik olmaqla baraber (2 dafa artrq siiretla informasiya yaza bilirlar), bir
srra unikal texnoloji yeniliklcra da malik idi. Xiisusila raqem kameralanna
malik istifadagiler oz video filmlerini DVD+RW-da saxlayaraq, onlan
birbaqa diskds filmi redakte etmak imkantna malik oldular. DVD+R-in iT
bazarrna galmasi ile standartlar miiharibesi baElayrr va 2 il arzinda bu
davam etmiEdir. Bu miiddet arzinda DVD formatlanntn biri ile i9 iigiin
teyin olunan disk qurfularr bir-birilsrini nezera a]mtrdtlar. Lakin bu
gckigrne gox da gekmir - bu giinkii giinde informasiya yazan biitiin disklar
2002-ci ila qader elan olunmuq yazmaq vr oxurnaq iig'iin tayin olunmu; tam
formatlar toplusunu dasteklayirlsr. Bu giinkii giinda DVD+R (RW) formath disklar komputer verilanlerinin saxlanrlmast iigiin daha yarqr hesab
olunurlar.
c) DL DVD diski. Bildiyimiz kimi, DVD disklcr nainki bir qath,
hemginin 2 qatli da ola bilarlar. Bu haida ikinci infonnasiya qatr birinci
qatrn alirnda yerlaqir vc onu oxumaq iigiin lazeri l enidan lokuslamaq talab
olunur. Bu ctr disklarin tutumu 8,5 Qb olur. 2003-cii ila qadsr 1'alnrz
"gtamplanmrq" zavod disklari iki qath olurdular vc bela disklara ev g:raitinda informasiya yazmaq miimki-in deyildi- Yalnrz 2003-cii ilin evvcllinde
Sony firmasrnrn ilk DL DVD (Dual Layer DVD) intiqah yaranrr. DL DVD
formatrnln yaranmasl DVD+R (RW) formatt asastnda bag vermi;;dir. DL
DVD il: Dual DVD-ni bir-piri ila sehv salmavin - bunlardan ikincisi ham
"piyus" formath, ham de "minus" formath disklerla i;lcya bilir. lki qat
93

diskiordsn baqqa, DL-DVD disklari adi bir qath DvD-disklerin biitiin

modifikasiyalarint da, hamqinin kohna CD disklarini da yaza bilirlar'
d) Blue Ray va HD DVD. Yiiksak aydrnhqh televiziyanrn (HDTV)
yazrlmast mesalasi ortaya gtxtr ki,
),aranmasr ila yini formatda filmlarin
6unun iigiin da DVD-nin hacmi bas etmirdi Bu diskda yalnrz l0 deqiqalik
HDTV-vldeosu yerlege bilirdi. Buna gore da daha b6yiik tutumlu disklarin
yaradrlmasr tizeiinda i9 aparrlrr. Bu standarta bir neqa texnologiya uyfun
Ray adlanan binnci
ielirili. lakin bunlardan yalnrz ikisi segilir. Blue
LG, Philips'
Samsung,
Matsushita,
Sony,
ilda
2002-ci
iexnologiya
yaratarefindan
kompaniyalar
kimi
va
Pioneer
Sharp
Thomson, Hitachi,
kompaniyalart
va
NEC
Toshiba
isa
texnologiya
drhr. HD DVD adlr ikinci
tarefinden yaradrltr. Yeni fomratda yaradrlan bu disklar ananavi CD va
D\rD diskiarindan heg na ila farqlanmirlar - burada da onlardakr kimi
homin materialdan, hemin oturacaqdan, hemin informasiya yazrltq iisulundan istifade edilmigdir. Osas larq yazan lazerin uzuniugundadrr - DVD-da
bu uzunluq 635 oldufu halda, burada 405 nm-dir. Dal[anrn bu uzunluq ila
gtialanmasi spektrin "g<)y" hissasinde yerlaqdiyi tigiin, bu texnologiyada
istifada olunan informisiya yazan lazer "gdy" adlanrr (DVD va CD da
'lazer qrrmrzt olur). Mahz buradan da standartln adr gcitiiriilmiigdiir' Bir
torefli tela disklarin tutumu 23 Qb olur' Lakin, haqiqatda, HD DVD-da bu
tutum bir qadar az - l5 Qb-ta qadar olur.
e) Disi< qurfiularrmn segilmasi. indi isa nazeriyyedan praktikaya keqsk'
Belaliile. bele bir masaleni hall etmaliyik - bizim biitiin talablarimizi yaxrn
bir-iki il arzinde <idaya bilan bir disk qurpusu segmak laztmdrr' On avval
bizim disk qurlusu a;alrdakl minimal standartlar toplusunun igini
dastaklamalidir:

.
o
.

CD-R;
DVD-RW:
CD-RWr
o DVD+RI
o DVD-R;
. DVD+RW.
Bu siyahrda olan formallardan biri ile iglomak qabiliyyotine malik
olmayan disk qurgusunu almaq manasrzdrr. ikinci messla - ancaq yazan
.(DVD) vo ya ancaq oxuyan (Dual DVD) q1$un1n - seqilmasidir' Bu
qr.,.guiart.t qiymat farqi da goxdur: bela ki, sado DVD-diskin qiymati 25-40
doli-a.drr, Dual DVD-nin qiymeti ise -65-200 dollar arastnda olur' Lakin
Dual DVD-nin <iziinde bir nege vacib parametrlar var ki, onlarr nazera

\maq
t lazrmdrr:
..

siiretlardir. istonilen DVD-disk qurda bir nep si.irat xarakteristikalan gcistarilir' CD iigiin bir qat siiret
rmaq/yazmaq irqiin 150 Kb/s, DVD iigiin ise bu siiret 1350 Kb/s
{ etmek lizrmdrr ki, CD va DVD-disklardan audio-ve video
' saslandiran zaman Siz yalnlz bir qath siiretle iglayirsiniz - bu

i. Birinci

va an vacib parametr

halda disk qurfusunun sirrat xarakteristikalan yalnrz verilanlarin oxunma

keyhyyatino tasir gdstarir.
CD-nin oxunma siirati. Bu stiret 52x (taxminen 7,5Mb/s) olur -standart
kompakt disk bu intiqalla yalnrz 1,5 daqiqa arzinda oxuna bilerl Praktiki
olaraq, belo stiratdan az istifada olunur.

DVD-nin oxunma siirati. Bu giinkii giinda standart l2-qat siiratdir

(texminan l6 Mb/s). Bu ciir siirotle DVD-diskin oxunmasr iiqiin taxminan 4
dcqiqa vart talab olunur.
CD-ya informasiyanrn yanhg siirati. Bu giinkii giinda bu si,iret CD-nin
oxunma silrati ila iist-iiste dtise bilor. Lakin praktikada adatan 24-si.iratli
yazr irsulundan istifada olunur.
DVD-R (R\fia informasiyanrn yaabg siirati. Bir qatlt yaztltq disklari
iiqiin bu 4x, yenidan yazan disklar iigirn isa - 2x-a baraber olur.
DYD+R(RW). Burada siirat bir qader gox olur. Bir qat yazrh disklar
iigun bu siirat l2x, DVD+RW disklari iiqiin iso - 8x olur.
2. interfeysin niivii. Bu girnkii giinda optik diskler ham kompiiterin daxilinda, ham de xaricinda quragdrnlrr.
Daxilda quraqdrnlan disk qurlularr ya iDE standart interfeysine, ya
da Serial ATA tipli yeni interfeyse qogulmaq iigiin toyin olunmuglar. Xaricda quragdrrlan disk qurf,ularr isa, bir qayda oiaraq, siiratli USB 2.0 va ya
FireWire (IEEE 1 394) interfeyslari ila iqleyirler.
3. Buferin (daxilda quragdr mlq keq--vaddag) iilgiisi. Drsk qurgulannrn
daxilindc yerlaqdirilrniq keq-yaddaglar informasiyant yazan qurlular iiLgiin
gox vacibdir: mohz sort diskdan galan verilanlar burada yrfrhrlar: ke;yaddag bciyiik olduqda, oziinda kilayat qodar inlormasiya hacmini saxlaya
bilir ki, bununla da diskden informasiyanrn kasila-kosile galmasi kompensasiya olunur vo neticade drsk qur[usu qazalardan qorunur. Bu gtnkii
giinde keg-yaddaqrn normal tutumu 4-8 Mb olur.
4. "Buferin dolmasrndan" miihafiza texnologiyasmm dastaklanmasi.
Bildiyimiz kimi, bciyiik keq-yaddagrn olmasr bir terafdan yax;rdrr, amma
diger t:reldan isa boy'tik ke9 1.adda5 9ox bahahdrr va kiitlevi disk qurfulannda ona gox az rast gclinir. Yaxgr ki, disk qurfusunu verilenlorin daril
olunmastnda em:l: gelan kssilmelardon qorumaq iigirn muhafiz:l iisulLr da
vardrr. Ilk dafe olaraq, "kesilmatsrdan miihafiza" 4-5 rl bundan avvel
Sanyo konrpaniyasr tarafinden Burn-Proof texnologiyasr peklinde rakliledilmildi. Bu rexnologiya sayosinda k:silrne anrnda disk inlormasiya
yazrhqrnr dayandrnr vr yalnrz verilenler axrnrnrn galmrsi brrpa trlunduqda,
o, inlormasiya yazrhqrnt daram ctdirir. Tez bir zarnanda bu ciir miihafiz;r
tiitiin disk istehsalgrlarrnrn disk qur$ulannda qura;drnlrr v: eyni zan:anda
har bir istehsalgr isa oz mehsullannda bu texnologivanrn daha takmillaqdirilmiE modilikasiyasrnr yarzrdrrlar. Bela ki. Rrcoh va Teac kompaniyalari
oz disk qurflulannl Just Link rliihafiza sislemi ilo tachiz edirler, Sony
intiqallarrnda iso buferin dolmasrndan miihafizc Porver-Burn edlandrrilmrqdrr. Bul'erin hoddindan arttq dolmasrntn qaba!rnr alan mexaniztrlrrd:n
bagqa. Ieli disk qur-Iulannda miihafizanin digar sistelnlari vl )arrnltr
optimalla5drrrlnra vasitasi qura;drnlmrqdrr. Masclan, Ricolr kompaniyasr
95

tarJtlnden yaradrlan Justspeed sislemi her bir konkrct disk nisxesi iigiin
uptimal yazl siireti seqmayJ imkan verir.
3.6. Xarici (periferiya) qurfiular

Sistem blokunun daxilinda yerlaqan komplektlagdirici qurgulardan

slava, kompiiterlar xarici (periferiya) qurlularr ilo de tachiz olunurlar.
Olbatte ki, yuxandakt bcilmalarda gordiiyiimiiz kimi, sistem bloku
informasiyantn saxlantlmast va emalt iSlarinin boyiik bir hissasini yerina
yetirir. Lakin, bildiyimiz kimi, informasiya haradansa galmali va emal
neticasi harasa getmolidir. Mehz bu masolalere periferiya qurgularr
cavabdeh olurlar. Bu qur[ular 2 yera bciliiniirlar:
. ilrfonnasiyant kompiitera daxil edan qurpular.
o infonnasiyanl kompi.iterdan xaric eden qurfular.
3.6.1. informesiyam kompiitera daxil edan qur[ular

Klaviatura. Umumiyyatla, klaviatura - eyni zamanda hem giriq, ham de

idarc qurfiusudur. Fardi kompiiterin yarandtlr giindan bu giine qeder,
<lemak olar ki, klaviaturanrn xarici gdriiniigii va strukturu dayigmamigdir.
Lakin, 1995-ci iida, Windows amoliyyat sisteminin yaradrlmast ila alaqedar
olaraq, bizim adat etdiyimiz 101-diiymeli qur[u 104/105 diiymali qurfu ila
avaz olunmugdur. Yeni emeliyyat sisteminin imkanlarrm hoyata kegirmak
09i,in 3 yeni xiisusi diiyma alava edilmigdi Onanavi olaraq, kompiiterdo
mrivcud olan biitiin dirymelar 2 qrupa bciliiniirlsr:
- Harf-raqam qrupu kompiitero informasiyanr daxil etmtk iigiindiir'
Bu diiymelardan har birinin bastltmasr herf va ya roqami ekrana glxarrnaq
iiglin kompi.rtera emr verir. Kompiiterda hanst proqramrn buraxrlmastndan
asrh olmayaraq, bu diiymalorin "qiymati" sabit qalrr. Herf diiyrnaleri ham
latrn herflari rejiminde , hem de rus harflari rejiminda iqleya bilirler. Onlarrn
yerlegme sxemi ancnavi yazt makinasrndakr diiymalarin yerla;ma sxemina
uyfundur. Sa! tcrafde yerloqan raqem diiymeleri asasen raqamlori daxil
eimak iigun istilada olunur, bezan isa ondan harfin kodunu bilarek, herflari
de daxil etmak iigiin istifada etmak olar.
yetiril- Funksional diiymalar qrupu har hansr bir amaliyyafin yerinoMiixtalif
masi maqsadila kornpiitera uylun amrin verilmesi iiqiindiir.
proqramlirda funksionat dtiymaler miixtelif ameliyyatlan yerina yetirdiklari
halda, bazi diiymalar istanilen proqramda eyni funksiyalan yerina yetire
biler. P.gagda mctn redaktoru rejimi iigiin hamin diiymelarin funksiyalart
verilmigdir:
Fl - ananavi "K<jmak" diiymasidir. C)nrt basan zaman ekrana kompiiterdc istanilsn proqramla iglayan zaman hamin proqramtn csas funksiyalan
haqqrnda qtsa malumat grxarthr.
Enter - daxil etma diiymesi olub, segilan amri yerine yetirmak iigiin
gostarig verir- NIatni yrldrqda isa, yeni satra kegmak iigtin istifada edilir.
Esc (Escape-lalvetmeksciziinden gotiiriilmiigdiir) omeliyyatln yerino
yetirilmasini dayandtrtr.
96

FOl.rt harflar rejimini qogur. Bu diiyma basrlr olduqda,

biitiin metn BOYUK hORFLORLO yr$lrr.
Shift - matn rejiminda igladikde, bu diiyma herflo bir yerde basrldrqda
boyiik herf ahnrr.
Caps Lock

Page i.rp - yuxan istiqamotda matni varaqlayir.

Page Down - aqa$ istiqamotde motni varoqlayir.

Backspace- sonuncu simvolun lelv edilmesi. Windows-un "Explorer"

rejiminda daha "yiiksok" saviyyeli qovlu[a kegmek iigiin istifada edilir.
Del - ayrrlmrg matni, fayh va s. lafv etmak iiqiin istifada edilir.
ins - Delete amrinin eksine tesir gcisterir. Araya salma diiymesidir.
Home - ekranrn baqlanirc- sol terafine kegidi tamin edir.
End - ekranrn son-kanar torofino ktidi tamin edrr.
Tab tabulyasiyanrn araya sahnmasl (evvale verilmiq mtivqeye keqid).
Windowsda mausun kcimokfiyi olmadan panceranin elementlari arastnda
qevirme iigiin istifada edilir.
PrintScreen - vasitasilo ekrantn tasvirini, "miibadila buferinda" yerlag-

dirrnak miimkiindiir. Sonra onu fayl geklinda, istenilen qrafiki redaktor

vasitasila yadda saxlamaq olar.
Windowsdfiymaleri. Oksar miiasir klaviaturalar Windows amaliyyat
sistcmi ila iglemak iigiin toyin edilmiq 3 xiisusi diiymalarlo tachiz olunurlar.
Onlar klaviaturantn aqalt hrssesindc, Ctrl va Alt diiymelarinin yanrnda
yerleqirrar, Windows loqotipinin tasviri olan diiymalar- ugan pancera - "Iga
salma" menyunun cald gagnlmasr iigiin xidmol edirlar, iigiincii diiyme ise mausun sag diiymasinin funksiyastnt tokrar ederak, "kontekst menyunu"
gagrrmaq iigiin istifada edilir.
Olava diiymalar. Ogar binnci 20 il arzinda diiymalerin nomenklaturasr o
qedor da dayiqmamigdisa, axrnncr 3-4 il arzinda bu sahode miieyyon
dayipiktiklor amels golmigdir. Hetta bozi yeni klaviatura modellerinde 20-ya
qadar yeni funksional diiymalar yaradrlmrqdrr. Bu yeni diiymolari garti
olaraq 3 qrupa brihnak olar:
1. Qida manbayini idara edan diiymalcr - FK-nrn gabekaya qogulmast vc
ya gebekedan agrlmasr (Power), kompiiterin "yatmaq" rejimine (Sleep)
kegilmasi va bu rejimdan grxrg (Wake).

2. internet proqramlanmn idarxi iiciin diiymalar - brauzeri agmiq,

elektron pogt proqramtnr iga salmaq vo

3. Multimediadiiyrnalari

s.

kompakt diski saslandirmak

lgiin

i;a

salmaq, mahntlar arasrnda kcaid tagkil edan, sasin uca-zcif olmasrnt idare
edon.

On nehayat, 3on zamanlar, infraqtrmzt :;iialar iizerinde qurulmuq klaviaturalara da rast galraek mirmktindiir ki, burada klavraturant kornpiiter
ila birlsgdiran naqil olmur. Klaviaturadan kompiitera siqnal infraorrmrzt
qiia vasitasile masafadan dtiinill.ir. Sonda bir amili qyed etmek lazrmdrr ki,
maus kimi, klaviatura da 2 clir birlaqdirici ila - yunrrLr qakilda olan PS/2 va
USB qinina qoqulan va miistavi qaklinda - istehsal olunurlar. Klaviaturadan
i',aril olunan verilanlarin otiirilLlma siiratina heg bir talobat qoyulmadt[t
iiqrin. klaviaturani PS/2 birlagdiricisina qogmaq meslehotdir.
91

Skaner
Skaner vasitasile kompiitere matnlari, gakillari, cizgilari ve diger qrafiki
informasiyant daxil etmak olur. On geniq yayrlmrq 2 tip skaner mtivcuddur:
el ite iqleyan (hand-held) va stoliistii (desktop). Ol ila iglayan skaner ytpcam

qur$u olub, kifayat qadar gevikdir va bir yerdan bagqa yera aparmaq
noq'ieyi nazerinden yararhdrr. Tasviri daxil etmak iigiin skaneri tasvirin
sathi irzra ile siir0qdiirmak laztmdrr. Skanerin matni ehata etdiyi eni 4 dyiim
(10 sm) olur, uzunlu!u isa proqram taminatr ilo mahdudlagtr.
Stoliistii skanerlara 9ox vaxt sehifslik, planqet va ya avtoskaner da
deyilir. Bu skaner vasitosile 8,5 x I I ve ya 8,5 x t4 dyiim cilgiisiinda tssvirlari kompiitera daxil etmok miimkiindiir. Bu skanerlerin 3 nrivii m<ivcuddur: flatbed, sheet-fed, overhead.
Flatbd - skanerlari gox bahah qurlu olub, eyni zamanda gox
"a[rlh"drr. Tasviri daxil etrnek iigiin onu skanerin giigali stolunun iizerine
qoyub, qapafr qapamaq laztmdtr. Yerde qalan biitiin hcrekatlari skaner
tatbiqi proqramrn kdmakliyi ila <izii yerina yetirir.
Sneef-fa skanerlari ila iglamak faks-aparatr ila iglamaya banzeyir. llkin
tasvir varaqi dartrct mexanizm vasitasile qurfunun igerisina dartrlrr. Bu ciir
skanerlardJ kalrzr avtomatik daxil edan xiisusi qurfiu olur. Lakin bunun bir
menfi cehati vardtr ki, cilidlanmiq materiallan buradan buraxmaq miimkiin
olmur.
Overhead skaneri - "overhead" proyektorlartnr xatlrladlr. Daxil edilasanacl
skanerin sathinda baq-ayaq qoyulur, skanerin da uylun bloku
cok
ycrlagdirilir.
bela
A$-qara skanerlarin itk modelleri yalnrz 2 seviyyeli rejimde (bilevel)
iqleya bilirdiler. Bu yolla ya gtrixlanmig qakillar (masalen, cizgiler), ya da
iiiftnlu tesvirlar daxil edile bilirdilar. Yalangt yanmfon rejim (dithering)
yalnlz bozumtul ranglerin imitasiyasrnr verir vs bunun vasitasila daxil edilan
iasvirin bir neqo noqtaleri qruplaqdrnlaraq, "gray - scale 'piksellar" taEkil
edirlar. Onlarrn <ilgiitari - 2x2 (4 nciqta), 3x3 (9 n6qte), 4x4 (16 noqta) va s
olur.
Qara noqtalerin miqdannrn a! noqtalor miqdarrna olan nisbati bozumtul rangin scviyyasini teyin edir. Masalan, "4x4 "6lgiisrlnda "gray-scale piksel" 17 saviyyeli bozumtul (tam a! rang da daxil olmaqla) rang aks
itdirrr. Lakin bu halda onun seyraklik xiisusiyyati 4 dafe azalmrg olur.
Skanerin seyreklik xiisusiyyati I dyiim tesvirda olan noqtelerin sayr ile
teyin edilir - (dpi - dot per inch). Ogar ilk modellarda bu xiisusiyyet 200-300
dpi olmugdursa. miiasir modellerda bu reqam 500- 1200 dpi-dir Adatcn
sianerla iqlayan zaman bu reqami proqram yolu ile aqa$dakr qiymatlarda
qoymaq olar: 75, 100, t 50, 200, 300, 400, 600' 800 va 1200 dpi.
Yanmfonlu skanerlar maksimum seyraklik xiisusiyyatini yalntz 2
saviyysli rejirnde istifada edirler. Adatan bela skanerlar 4, 6 ve 8 martabali
kodtar iigiin 16,64 veya256 bozumtul rang saviyyalarini tamin edirlar.
Proqram vasitasila hayata kegirilan interpolyasiya ameliyyatl neticasinda mtrasir skanerlerin seyraklik xiisusiyyeti 800 va hatta 1600 dpi olur.
98

Indi iss ap-qara skanerin iq prinsipi ila tanrg olaq. Tosvir ya fliiressent
lampadan, ya da krizarme lampasrndan ahnan a! i;rqla igrqlandrnlrr. Oks
olunmug iqrq kigildici linza vasitasila fotohassas yanmkegirici element
iizarine giindarilir. Bu elementa yiiklii alaqali cihaz - YOC (Charge Coupled Device, CCD) deyilir. Tesvir olunan har bir satir bu cihazda
miiayyen garginliye uylun galir. Bu garginliklar Analoq-Raqam Qeviricisi
(ARQ), ya da komparator (iki saviyyali skanerlar iigiin) vasitasila raqam
formasrna sahnrr. Komparator YOC vo dayaq gorginliklarini muqayiso
edib, grxrpda ya "0" siqnah (qara rang), ya "1" (a! rang) hasil edir. ARQ-nin
mertebalar sayr bozumtul rengin saviyyalarindsn asrh olur. Maselan, 64
saviyyeli bozumtul rangi tamin edan skaner iigiin ARQ-nin mertabelar sayr
6 olmahdrr.

Hal-hazrrda skaner vasitasila rangli tosvirlarin kompiitere daxil edilma-

si [giin bir srra texnologiyalar movcuddur. Meselon, kompiitera daxil

edilacek tasvir daimi a! igrqla yox, frrlanan RGB (Red Green Blackqrrmzr g<iy qara) igrq filtri vasitasile iqrqlandrnhr. Hor bir asas rong tigiln
ameliyyatlann ardrcrlllr yalnlz tasvirin qabaqcadan emal marhelasi va
ranglsrin qamma-korreksiyasr istisna olmaq fertila, a!-qara tasvir iigiin
olan omoliyyatlar ardrcrlhlr ile eynidir.
Tasvirin 3 gedigli emahndan sonra 3 asas rangda olan RGB -fayh omale
gelir. Oger 8 martabali ARQ-dan istifado edilirse (bunun vasitasila 28 = 256
rang fonlan tesvir edilir), o zaman har bir tasvir edilen ndqto iigiln milmktin
olan 16,7 milyondan bir rang ayrrlacaq. Bu prinsiple iElayan skanerlari
"Microtek" firmasr istehsal edir.
Bu iisulun asas manfi cohoti tosvirin kompiitera daxil olrna vaxtrrun 3
dafa artrq olmasrdr.
"Epson" ve "Sharp" firmalarrnm istehsal etdiyi skanerlarda.bir igrq
manbayinin ovozinde 3 igrq manbayindan istifado edilir. Bu da vaxtln
azalmasrna sobeb olur.
Diger bir Yapon firmasr "Seika Instruments" rangli "flatbed" -skaner
istehsal etmisdir ki, burada YOC fororezistorla avaz edilmiqdir. 8,5 dyiim
cilgiisiinda 10200 lotorezistorlar yerlagdirilmigdir. Bunlar har srrada 3400
olmaqla 3 srrada yerlcgdirilirlar. Rengli r19 filtr (RGB) ela yerlaqdinlmigdir
ki, hor bir srrada yerlaqan fotorezistorlar yalmz bir rang qebul edir. Burada
seyraklik xususiyyati 400 dpi-dir. Bu texnologiya ila haarlanan "Spectral
Point" skaneri an sliretle iglayan skanerdir.
Bir qayda olaraq, tasvir obrazlan kompiiterlarda qrafiki fayl gaklinda TIFF (Tagged Image File Format) va ya RSX formatlannda saxlanrlrr.
Bela fayhn tutumu gox briyiik olur. Mosalan, yanm lon af-qara tesviri 8xl0
dyiim cilgiisiinde 256 bozumtul rang saviyyelori ila va 400 dpi seyraklik
xtisusiyyeti ile daxil edilan tesvir iigiin l2 Mbayt tutumlu fayl taqkil
cdilmalidir. Bu f ayhn tutumunu kigiltmak iigiin xiisusi proqram-arxrvatorIardan istifada edilir.

99

Qrafi ki Planget (digitayzer)

parametrla xarakteriza
Skanerdc olduEu kimi, qrafiki planqet da 2 asas

tilgiisii
of,.no.,- iqgi sahonln olgtisii va seyraklik qabiliyyati' Planqetin
qadar
ola
qezet
formatrna
bdyiik
,i""J"" l_nakina sahifesi-olan A4_dan
zarif
daha
6'lgiilarin
lii"ti. irtr it"far, skanerlerdan farqli olaraq, Plan$etlarde takca olqiilars yox'
[o$ti -o""radur Buna gora da, sadaca olaraq' laztmdrr'
.
Adatan bu
isci sahesinin daqiq olgiistina da fikir vermek
(15x21)
sm)
"irir"ti,
dviim
(6x8)
=
i i ayutn =i.ie sm olur - masalan,
lazrmdrr'
baqlamaq
qi"nf.i planEeilari segen zarnan mahz bu tilgiidan
"ii,.. Qiafiki itanEetta iglayan zaman biz noqtali tasvirlarle . yox' ayn-ayn
deyil' bir
xatleria rastlagdrfrmrz iigiin, seyraklik qabiliyyati d^a noqtalerla
,iviim: dilsan xat'larla ifada olunacaq tlpil. Orra istifadaqi iiqiin laztm olan
lpi-ni dastakoiJ' roo fi" *"iinaa ottnaltdrr, miLsir plangetlar ise 2540
qraplangetlarda
mi.iasir
geldikda,
qelama
i"Jlrr... sri*au istifada olunan
firmastmn
wacam
olan
kompaniya
i,ii pr"ri",f". istehsahnda an b6yuk
bataieyairz qelamlarini qeyd etmak laztmdtr' '

5fi6ili;.h-

MiDl-klaviatura
plarasr ila tachiz olunmu$ istanilon
Qeyd etmek lazrmdrr ki, laztmi sas
Sas
*u lo]rotiteri pe5akar musiqi studiyasrnrn imkanlartna malik ola biler'
ila
iqlamak
scs
;i^;;l;il-';#'.dit-iq bolln,,le biz MiDi standarth
tam orkestro
tutmu$
lortepianodan
Burada,
t"qqt"J"-.otUrt etmigiik.
aletlerin seslanmesini sintez etmek mtimkiin olur' Bu
;;i;;';ii-idif ;irsiqi
biz yalnrz haar melodiyalann seslandirilmasinden' vani
J;;;

;Jr.

.]axildanverilanamrlsrdensdhbataparmrgdtq.Basager.buamrikompiiLra"rr'["""ta" vermek, daha dogrusu, kompiitera MiDi-melodiyanr daxil

Bu do[rudan da ,ritimkiindti.. Bunun iigin.da djoystik ,,giin
.i,n[
MiDi-klaviatura kimr
"lr.,,,rl
,".ti*u Ji.f"saiticiya- sas platasr vasitasila qogulan sintezalorlardan
fcrqli
;;;';; q".g" tiiiv", edir. Bizim adat etdiyimiz
sas
orada
grxara
bilmir:
.i"*q, ilin"i rlaviitura tizii bir dana da ses
qurlusu
gtxarma
urratmaq iiciin heq bir qurlu yoxdur' Klaviaturaya sas
- uu iqi iompiiterda verlegdirilmig ses platasr verina
i,;Jr;;;yitiir
u.ii.i.. Kluuiutoianrn rolu ancaq dixilde yerlaqdirilmig sintezatora amrlari
i,".-rr.ar" iUr.r,ai.. su ,-.t"." ulalrdakrlar daxil olur: hansr uzunluqda'
nazara
fr"ntt -it.. hansr miisiqi alatinda kompiiter sestandirmalidir' Bunlarr
"o,r. Ul, MiDi-kjaviatura bir nege elementlara malik olmahdlr:
diiyme"f "..q,
Kiaviaturantn iizii: a! ve qara diiymalara malik olan fortepiano
alati
miisiqi
ki'
lazrmdrr
vcrmak
i.rinin ,ua, varianttdtr. Ei.in"i onu fikir
3-4
klaviatura
olmayan
baha
ahata eda bilir? Qox da
Daha
olur'
malik
"iir^-i"--"trr*
ya
49
diiymali)
;ii;;;" 9* olmayan diapazona (37 va
ki' bu da klassik forteolur
(88
diiyma)
okiava
7,5
ttauiat,rrada
Uahol,
galir. Ona gore da peqekar miisiqigilar mahz bu variantt
plunoyu
"Vgu"
segrnclidir.

,iri
100

alaAlatlarin idare vasitasi sas plataslnln imkan verdiyi istenilan musiql

l-i*tiyu cdan rejime kegma imkanrnr verir' Bundan bagqa' bir qox

klaviaturanrn panelindo "sasin keyfiyryatini" idara etmek iigiin biittin

miimkiin diiyme va tanzimloyicilar da vardrr.
Webkamera
Web-kamera vasitasila internete videotesvirler gtxanltr. Web-kamera
vasitasila dturulen tosvirin seyraklik derecasi 640x480 n6qto olur. Web-

kamera ilo dttirtilan videotesvir o biri komptterin ekranrnda 320x200

noqtslar qaklndo kigik pancerada goriinecekdir. Bu tesvir olbette ki, canh
olmayacaqdrr. Web-kamera Microsoft NetMeeting adl sas ve videomiiraciot proqram teminatr ila igloyir. Maksimal seyraklik hoddi 640x480
n<iqta oldu[u halda, Web-kamera yalna 352x288 ndqta seyroklik vera bilir.
Son illordo istehsal olunan Web-kameralartn aksariyyati kompiitera USB
portu vasitosila qogulur va olava qida manbeyi telab etmir.
3.6.2. lnformasiyanr kompiiterdan xaric eden qurfular

Monitor
Kompiiterin on vacib hissalerindon biri monitordur. Kompiiterla iglodikde, biz daima monitorla alaqode oluruq. Mehz bu sobedden erqonomika, tahliikosizlik va insan iigiin rahat olmaq cshatdon monitorlara
qarqr an ciddi tolobler ireli siiriiliir. Monitor, biitiin miimkiin giialanmalar
seviyryasinin ve diger gostoricilarin sa$amhq iigiin maksimal tahliikesizliyini
tomin etmelidir. Hamginin monitor takca tohliikosiz deyil, hamginin
istifadagiye keyfiyyetli tasvir vermaklo, komfort i9 goraitini tamin etmalidir.
Bes biitiin bunlarr elde etmok tigiin monitor hanst parametrlara malik
olmahdrr. Gelin indi da bu parametrlan aragdraq.

Monitorun n6vleri. Yaxrn vaxtlara qodar elektron-;iia borusu (E$B)

asasrnda qurulmuq monitorlar an geniq yayrlmrgdrlar. Bela monitorun i9
prinsipi adi televizorun i9 prinsipindsn heg do ferqlanmir: elektron "topundan" burax an giia dastalan sethi lyuminofor maddasi ile <irtiilmiiLg
kineskopun uzarina diiglr. Bu giialarrn tasiri altrnda ekranrn hor bir ntiqtesi
qrrmra, yaqrl vs griy kimi 3 rangdon biri ila i;rqlanrr. Lakin bu o demak
deyildir ki, monitorda yalnrz 3 rang igrqlanacaq - onlann kombinasiyalan
noticasindo milyona qadar rengler va onlarrn k<ilgalsrini alda etmak
mlmkiin olur. Bu gunkii giinda E$B-monitorlar tam takmillaqdirilmiq va
qiymati gox da baha olmayan qurpulardrr. Onun osas menfi cahati - qakisi
va qabarit 6lgiilaridir. Bundan alava, giiclii enerji sarfina malikdirlar ve
istifadogiya zerarli gtalarla tesir edirler. Bunun alternativi olaraq, mayekristal (MK) matris osastnda miistovi va ensiz nazik monitorlar istehsal
olunmala baqlanmtgdrr. Qox taacciibliidfir ki, bela monitorlann yaranmasrna sabebkar botanika elmi olmugdur. Mahz avstriyah botanik-alim
Fridrix Reynitser XiX asrin axrrlanndl iizvii maddelerin gox toecciiblii bir
riisusiyyetini aqkar etmigdi: temperaturdan astl olaraq, homin maddelarde
maye ve ya kristahn xassasisi yarantr. Ondan sonra onun dostu olan lzika
alimi Otto Lexmann tayin etmigdi ki, maye kristallar oz oks etdirma qabiliyyatini deyi$o bilirlar, yani miixtaliF temperaturlarda onlar ranglerinr dayigir101

lar. Lakin, yalnz 70 ildan sonra bu m<iciizali xasselar praktiki totbiq taprrlar. Bela monitorun ekranrndakt noqtalari lyuminofor yox, goxlu sayda
rniniatiiLr maye-kristalh elementlar formalagdtrrr ki, o da verilan cereyanrn
tesiri ncticasinda dz rang xarakteristikalannr dayigdirir. Miiasir aktiv vc ya
TFT-matrislarda ekranrn her bir xtrdaca MK-elementleri (piksellar)
"kontrollera" (bu rolda xiisusu lranzistordan istifada edilir ve o, ancaq ona
amr verir) malik olur. Bunun neticasinde TFT monitorlarda "tesvir" ani bir
anda deyigila bilir ve maye-kristalh ekranlar iigiin tipik olan "iz" buraxmtr.
MK-displeylar enanevi E$B displeylora nisbetan bir slra iistiin cahetlere
malik olurlar. Onlar kompakt olur va yiing0ldtirler, onlann qahnhfr bir
nege santimetr olur, tibbi va ekoloji cehetdan tahliiLkasizdir, bir nega dafa az
enerji sarf edirlar. On baghcasr isa, miistavi ekrana, yiiksak keyfilyata malik
olur. On nehayat. burada informasiya titiiriihnesinda raqam iisulundan
istilade olunur. Halbuki. E$B asasrnda qurulmug anenevi monitorlarda
kompriterdan informasiyanln dtiiriilmasi tigiin analoq kanahndan istifade
edilir ki, bu da tahriflare va engrllara sebab olur. Otiirmanin raqam iisulunda bu ndqsanlar olmur, lakin bu halda istifadogi MK-monitor aldrqda,
reqam grxrirna malik olan (DV) videoplata da almaltdtr. Ofsuslar olsun ki.
maye-kristalh monitorlann manfi cahetleri de vardtr. Birincisi - onun
qiymeti adi monitora nisbaten 2 defa baha olur. ancaq onlann ucuzlaqmalan daha tez siirotla bag verir. Lakin rangin dtiiriilmasi sahasinde E$Bmonitorlar halalik qabaqdadrr. Bels ki, anenevi E$B-monitorda 4295 milyon rong (32-bitlik palitra) desteklandiyi halda, MK-monitorlarda yalnrz 65
min reng (16-bitlik palitra) desteklanir. Tipindan asth olmayaraq. monitorlar aqa[rdakr vacib parametrlarle xarakteriza olunurlar.
Ekran diaqonahnrn iilgiisii dyiimla olgiiltir. Ovvallar ev kompiiterlarinda
14 dyiimln monitorlardan istifade olunurdu. Sonra onlart 15-dyiimlii va l7
dyiimlii monitorlar evez etdi. Lakin l9-dyiimlii monitordan istifade edenlar
da az deyildir. Lakin heqiqatda, monitorun diaqonaltnrn olgiisii gosterilan
olgiiden bir dyiim az olur. Bela ki, 17 dyiimlii monitorun olgiisii 15,8-16,1
arasrnda olur. Bunun isa sababi odur ki, istehsalgtlar ekrarun olgiisii iizarina
monitoru ehata edan ve tasvirda heg bir rolu olmayan plastik ktitladan
hazrrlanmrq hapiyenin da <ilgiisiinii alave edirlar. Bahalt MK va plazmalt
displeylarde bela yanaqma olmur. Onlarda real tilgii gosterilir. Ona gora da,
belo bir fikir sriylamok olar ki, l5-dyiimlii MK-monitor tsxminan l7dyiimlii E$B monitora ham rilgi.i cahatdcn, ham de qiymet cahatden uygun
gslir.
Ekramn miitanasibliyi (ancaq MK-monitorlar iigiin). E$B esastnda adi
monitorlarda tareflarin nisbeti hemiqa 4:3 oldulu halda, MK-monitorlarda
bu nisbat miixtalif ciir olur. MK-mxitorlarda eksar hallarda bu nisbat l6:9
kimi olur. Bu da, bele bir enli ekranh formatda DVD filmlsrinina rahat
baxmafa imkan verir. Standart proqramlarla igledikde isa, bela bir ekran
heg bir tesir gostermir.
Dkran pikselinin qiymati. Bu gcisterici ekrandakr n6qtenin millimetrin
onda bir hissasi ila olgtilan minimal qiymstini gcistarir. Bu parametr allnan
tasvirin keyfiyyatrna bilavasita tesir edir: bu noqte na qadar bciyiik olarsa, o

i02

qeder da tasvir kobud ahntr. Bir qayda olaraq, ekranrn Oigiisii l5-dytm
olan monitorlar iiqiin bu n6qbnin qahnh[r 0,28 mm, bahah modellarda isa
- 0,25 mm olur- l7-dytimlii E$B-monitorlarda miixblif markalar iiqln bu
kamiyyet 0,27 -0,24 mm arastnda olur. MK-monitorlarda bu komilryat 0,280,29 mm olur.
Seyraklik qabiliyyati (videorejim). Bu kemiyyet vasitasilo monitorda
yerlegacak "noqtalarin" sayr tayin edilir. Aydrndrr ki, bu nciqtalsrin sayr na
qadai gox olaria, o zaman tesvir daha yaxgr keyfiyyata malik olacaq'
2 kemiyyati tosvir edir - iifiiqi va gaquli istiqamatde
Seyratiik qabiliyyati
-sayt.
Bu komiyyot kompiiterda selis yox, pilla-pilta, rejimdannciqtelarin
rejime kegdikca deyigir:
- 640x480 (14 - dyumlii monitorlar iigiin standart rejim);
- 800x600 (15 - dyiimltr monitorlar iigiin standart rejim);
- 1024x768 (17- dyiimlii monitorlar iigiin standdrt rejirn);
- t 152x854 (19 - dyiimlii monitorlar iigiln standart rejim);
- 1280x1024 (20- dyiiml[ moniitorlar itqiin standart rejim);
rejim)'
- 1600x1200 (21- dyiimlii monitorlar uqiin standart dastaklaya
bilar va
seyrakliyi
daha
b6yiik
monitor
Praktikada, istanilan
seyroklik
boyiik
bilar.
iglayo
Qox
l7-dyiimlii monitor 1280x1024 seyraklikle
olduqda, qrafiki interfeysin elementlari gox-gox kigik ahntr. Ogsr E$Bmoniiorlar boyiik diapazonlu seyraklikda iglaya bilirlarsa, MK-monitorlar
onlarrn matrislannin hazrrlandrfr seyreklik qiymstina bafih olurlar'
Mesalan, l5-dyiimlii MK-monitorlartn aksariyyati iigiin seyraklik qabiliyyeti 1024x768 piksel, l8-dyilrrJii monitorlar iigiin isa - 1280x1024 noqte olur
VA

S.

Ag rqrn maksimal tezliyi (Refresh RatQ(E$B'monitorlar iigiin). Kinoda

"kadrlann yenilsqma tezliyi" analoqu kimi bu kamiyyati tsyin etm'ek olar'
Aydrndrr ki, agrh$ tezhyi na qadar b6yiik olarsa, monitorun ekrant insanln
g6zlnii "yorur". Bir qayda olaraq, komfort $araitdo i$lamok iigiin gaquli
aghqrn teiliyi 85 Hs-dan agalr olmamalldtr va bu zaman ekrandakr tasvir
bir saniyada 85 dafa yenilagecakdir. Daha a$a$ tezlik gtiziin yorulmastna
sabab oia bilar va gdrma qabiliyyatini zaiflads bilar. BiitUn bu deyilsnler'
albetta ki, E$B-monitorlara aiddir. MK-monitorlarda iq bagqa ciirdiir' Hsr
bir piksel digar piksellardan astlt olmur ve ayrtca idara olunur' Ona gdra da,
Mf-monitoi iigiin "refreg" 75 Hs olarsa, bu tehliikesizdir va komlort iqi
tamin edir.

Tazadhq daracasi va miitahidr bucafr (ancaq I\{K-monitorlar iigiin)'

Tazadhq goitaricisi a[ va qara dlizbucaqhlarrn orta parlaqhqlan nisbalini
xarakterizi edir (qara d'lizbucaqhnrn parlaqhgr vahida barabar qabul edilir)'
Bu giinkii giinda bu kamiyyat l:400 qabul edilmigdir, lakin bazj yeni modell,.rdi bu nisbat l:700 olur. YaxEr MK-monitorlar iigiin drgar bir parametr
miiqahide bucaltnrn bdyiik olmasrdrr. K<jhna monitorlarda mligahida
buca!r 30 daracJoldu[u halda. miiasir MK-monitorlarda -180 daracadir'
Fiksetia.in aks cavab lerma vaxtl (ancaq MK-monitorlar iigiin). E$Bmonitorlarda giialar cald harakat etdiyi halda. MK-monitorlartn xanalart
rc3

"otalat" xassesiue malik olurlar. Bunun da neticesinda. ekranda kadrlar csld

dayigdikda, yeni kadrrn bir hissasi saniyanin miieyyen hissesi qeder
miiddatda kdhne kadr iiaarinda qalrr. Ona g6re de monitoru seqdikde aks
cavab verma miiddsti minimum olan monitor segmek talab olunur. Bu
giinkii giinde standart qiym.t - l2- l6 ms, maksimal qiymet isa - 20 ms-dir.
Matrisin tipi (yalnz MK-monitorlar iigiin). Yuxarrda gostardiyimiz
bii tiin parametrler matrisin tipi ila tayin olunur. Miiasir monitorlarda
xarakteristika va qiymeta gdra bir-birinden larqlanen bir nege tip matrisdan
istifada olunur:
- TN-film matrisi. Bu matrislarin en kdhnc tipidir. Burada aks cavab
verma mijddati 25 ms olur va keyfiyyat xarakteristikast da idealdan gox
uzaqdrr.

Uylun olaraq, Fujitsu va Samsung firmalan i.lrefindan iqlanib hazrrlanmrqdrr. Bu monitorlar 'tN-film monitoruna
nisbctan bir addrm ireli do[ru getmiqlar. Rangdti.irme yaxqrlaqmrg, miipahide
bucalr boyiimiig, sks cavab verme vaxtl da 20 ms-ye qedor azaldrlmrgdr.
Bela matrislerla l7 dyiimlii monitorlar tachiz olunurlar.
- iPS va S-iPS matristari. Bu texnologiya Hitachi kompaniyasr

MVA

va PVA matrislari.

terelindan iqlanmiq vo burada real tesvir va keyfiyyetli rang dtiirmo alda edilmiqdir. Lakin bu texnologiya gox da ucuz deyildir; bu matrisla yalmz en
yiiksek qiymet kateqoriyasrna malik olan monitorlar tachiz olunurlar.

Printer
Printer informasiyanr kalrza gap edon qur[udur. Biitiin gap qurlulan
ig prinsipins grire "zarbali" (impact) vo "zarbssiz" (non-impact) olurlar.
Matris tipli zarbali printerlar. Bu printerlerin i9 prinsipi ona esaslanmrgdrr ki, biitiin mtimkiin olan iqaralar bu va ya diger tisulla katrz iizorina
krigilriilan ayn-ayrr n<iqtaler toplusu vasitasila teqkil olunurlar. Bu ciir iisulla iglayen gap qurpulan gox geniq yayrlmrgdrr. Hamin printerlar kifayat
qader gap keyfiyyati, ucuz materiallarla (renglayici lent va ka$z) i;lamayi
temin edir, hem standart formatlt varaqlardan, hem da rulon tipli
kafirzlardan istitfada etmayo imkan verir. Menfi cahati onun sesli olmastdrr.
Printerin baglrtr 9, 18 va ya24 iyneli ola bilirler. Printerin modellari arasrnda hsm geniq karetkah (A3-formatr), hem de ensiz karetkalt (format-A4)
modellera rast galinir. Yiiksek gap keyfiyyati NLQ (Near Letter Quality tam makina keyhyyatina yaxrn) rejiminda iplayen 9 iynali printerlerde, hem
da LQ (Letter Quality -makina keyfiyyetli) 24 iynali printerlarde alda edilir.
Bir qayda olaraq, miiasir printerler "rezident" va ya yiiklanen miqyaslt
griltlarla tamin olunurlar. Bu sahoda Epson, Star, Micronics, Okidata firmalannrn mahsullan daha gox yayrlmtgdrr. Lakin zarbesiz printerlerlo
miiqayisada zerbali printerlarin istehsah son zamanlar getdikce azaltr.
tjrrnaqh printerlar. Bu ciir zerbasiz printerlar demek olar ki, tam sessiz
iqlayirlor. Miirakkabla iglayen qrrnaqh printerlar ardrct[, matris tipli zarbesiz
iqlayan gap qurlularrna aid edile bilarler. Onlar fasilasiz tesirli ve diskret
tasirli olaraq 2 yera brlliini.irlar. Diskret tesirli printerlerin i9 prinsipi ya
hava ile dcldurulmup kopirk effektina (Bubble-jet), ya da pyezoeffekt prin104

sipina -asaslanlrlar. Bunlann asas istehsalglsl "Canon" va "Epson" hrma-

larrdrr.

Zorbeli matris printerlerinde oldu[u kimi, mtirakkabla igleyen qurfiularda, gap edan bagLq ancaq lftqi miistavi boyunca harakat edir, kaSz isa
qaquli istiqamatda otiirtiliir. Qap baghprndan mtirakkobin paylanacafr
kanal daliklerinin sayr l2-dan 64-a qedar olur. Bu dsliklarin <ilqiilari zarbeli
matris printerinde olan iynelarin diametrindan kigik olur. Buna grire da burada keyfiyyat nazeri cehetden bir qader yiiksak olur. Lakin buna hemiga
nail olmaq miimktin olmur, giinki burada kalrzrn keyfiyryati esas rol oynayrr. Hal-hazrrda yiiksok keyfiyy;tla gap etmek tigun (1440 dpi - bir dyiima
Ciiqan noqtclerin sayD sathi xiisusi ortiikla ortiiklanmiq kalrzdan istifada
edilir. Bu halda istifada olunan materiallann qiymati gox baha baqa golir.
"Bubble-jet" iisulundan istifade etdikda hsr bir daliyin yanrnda kigik
qrzdrrrcr element (adaten bu nazik kivholi rezistor olur) yerlagdirilir. Bunun
vasitasila rezistordan corayan aKrr, 500 darecaya qoder temperatur ahnrr va
bu istilik atrafda olan miirekkcb hissociklorina verilir. istilik ani bir
zamanda alda olundugu iigiin onun otrafinda miirakkebli buxar k6piiyii
yaranlr vo bunun vasitesile dalikdan laami miqdarda miirakkeb ka$za do!ru italanir. Cereyanr d<ivraden agdrqdan sonra, rezistor tez soyuyur va

buxar koprjyiiniin dlgiisii kigilorek, delikdan yeni mtirokkab hissosini

gotiirtir ve o kalrza hopdurulmuq krihna mtrakkeb hissociyin yerini tutur.
Kanal daliyinin idars olunmasrnrn II iisulu pyezoelektnk elementindan
istifade edilmasidir. Bildiyimiz kimi, aks pyezoelfekt prinsipina asasen,
elektrik sahasinin tesiri altrnda pyezokristal deformasiyaya ulrayrr. Qrxrg
deliyinin yanrnda yerleqdirrlmig pyezoelementin Slgiisiiniin dayigdirilmasi
miirekkab damcrsrnm piiskiiriilmesina vo yeni miirekkabli damcrnrn
gslmesina sabab olur. Yiiksak keyfiyyatli bu ciir gap etmedo bir deqiqodo 23 sahifs, ya da bir saniyada 200 iqare gap oluna bilar. Bazi modellarde
miirokkebli damcr piiskiir[iacsk bela daliklorin sayr 64 olur. Bu halda bir
dyiimda 360 nriqta yerlaSmig olacaq.
Termoprinterlar. Bu iisulla rasviri kalrza 9ap ctmek iigiin kalrzrn aynca gotiiriilmiif har hansr bir hissasi qrzdrnhr. Bu halda kalrz miieyyen nazik
termohassas drtiikle ortiiltir. Lokal qrzdrrma zamanr hamin ortiiytin tasviryaradrcr birinci komponenti ewalceden rengsiz rengle qangaraq kagrz
uzarinda goriinan loka yaradrr. Umumiyyarlo. bu irsulla miixtalif ranglarde
gap ermak miimklindiir. Bir qayda olaraq, gap vaxtr qara rangli tcsviri
tamin eden orttk daha yriksak temperatur vc Aap baghgrlrnrn boyilLk tezyiqini talab edir.
Termoprinterin gap edici baghgrnrn asas larkib hissasi qrzdrrrcr elementlar tafkii edrr. Bunlar bir-birinin iizarinda 7_ stra ile diiziil,lirlar. Bunlardan mtieyvan cercyan buraxcLrqda elementda istilik amale galir. Termoelementlarin cizlari rilgii cehatce\:ox kigik oldulu iigiin, printerin gap baghlr r1a
kigik qabarit cilgiistina malik olur (qatrnhfr bir nego mm olur).
Burada da gap edici ba5trq iiliiqi istiqamatdo herakat edir. kafrz isa
gaquli isriqametde daxil olunur. Termoprinterlar matris qurgulanna aid
ediia bilarlar. Burada gap ba;h!r ila kalrz arasrnda meianiki kontakt
105

olrrradrlr iigi.ln - termoprinterlar zarbasiz qurlulala aid edilirlar' Bunun asas

menfi cahati - xiisusi (qiymeti baha olan) kagzln talab olunmastdtr'
1982-ci ilda adi kalrza gap edan termoprinterlar meydana galmigdir'
Bela qurlulara rangli maddani ireli veran termokcigiirmeli ve ya termoqrafik
gap qurgulan deyilir. Adi termoprinterlerda oldulu kimi,-burada da qrzdrircr eiernentlare malik olan gap baSL[r vardtr. Termoplastik ranglayici madda ka[rzrn mahz qtzdtrtlan hissasina diiqiir. Konstruktiv cahetca bu ciir gap
iisulu gox sade olub, sassiz iqleyir. Termok<igi.irmali bela printerlarda gap
baghgnrn eni istifada edilan kalrzrn buraxrla bilan maksimum 6lgiisii ila
tayin edilir. Buna gcra da ranglayici lentin ds eni buna uylun segilmalidir'
gu halda gap baghlrm ka[rz boyu harakat etdiren mexanizma ehtiyac
qalmtr.
Termok<igiirmeli printerlar zerbasiz matris printerlar sinhna aid edila
bilarlar. Burada istenilan tip qriftlerdan istifada etmak olar va qrafiki
rejirnda iglamek burada he9 bir problem yaratmlr. Tasvirin aydrn altnmast
noqteylnczarindan, bela printerler lazer printerlarinden heg da geri qalmrr'
Oniarin aydrnlaqdrrmaq qabiliyycti I dyiimda 300 nciqtadir. Qap etma stiradna gore Lunlar miirekkebla iglayan mtiasir damcrh printerlarden geri qalrr'
Buni asas sabab termoelementin qtzmastna sarf olunan vaxtdrr' Bu ciir gap
qurpulan asasen Portativ printerlar kimi istifada edilir.
L?Lzer va tbn ll,igtrt Emitting Diode) printerlari. Lazer printerlarinda
surat grxaran magrnlardi oldupu kimi, tasviri elde etmak iigiin elektroqrafik
prinsipdan istifade edilir. Bu proses zamam elekt-rostatik potensial relyefi
yarrmiegirici qatda te$kit edilir ve sonra bu relyef vizual Sakilda Sdstarilir'
Vizual gskilde gdstarmek iigiin quru toz hisseciklarindan istifada edilir'
iizerinda yerlegdirilan "toner"den ibaratdir. Lazer printerinin
Quru toi kafirz
-yarrmkegirici
|azer olan fotohassas gap barabant va optikeias hissasi
mexaniki sistemdir.
Mikrogiiclii yarrmkegirici lazer naz'ik igrq giiasr generasiya edir' Bu giia
firlanan gGgtlardan aks olunaraq, i;r[a hassas olan foto qabuledici barabanda elJktr-on tesvirini yaradrr. Barabana ewelceden har hanst bir statiki
yiik verilmalidir. Tasviri elde etmak tigiin lazer printeri xiisusi elektronika
iriare edici qurfusu vasitasila dovradan agrlmah ve ya d<ivraye qogulmahdrr'
Frrlanan giiigular lazer giiaslnt gap edici barabanrn sathinde formalaqdrnlan
yeni satra- d6-gru ycineldir. Lazer giiast avvelcedan statiki ytikle yiiklanmiq
[,a.rban,n hzirine diigen zaman, yiik iqrqlanmrq sathdan axrb yera diigiir'
Belafiklc, barabantn iqrqlanmrq va iqrqlanmamrq sethleri miixtalif yiiklero
maiik olur. "Torter"in ioivari hisseciklarinin mtisbat ve ya menfi yiikla yiikis.rmesinaa, asrh olaraq, onlar baraban sathinda miixtalif iqarali yiikler olan
sahalari bir-birina celb edirlar. Her bir setir formalaqdrnldrqdan sonra'
xiisusi addrm miiharriki barabam ele gevirir ki, ntivbeti satir ahnsrn Bu
si.iriismr printerin seyraklik qabiliyyatini teyin edir ve dyiimde 300,600 va
v, tiOO noqra yerleqir. igin bu merhelasi monitorun ekramnda tasvirin yaion.utrnu banzeyir.
.Barabanda iesvir "toner"la ortiilii olduqda, verilan katrz ela yuklenir

ki,barabandantonerka$zacalbolunsun.Bundansonratonerinhissacikl+.
r06

yiiksok temperatur neticasinde kalrz iuarinda barkidilir. Tasviri axtra

qedar ka[rzda berkitmek iigiin xrisusi rezin va termobarabandan istifado
edilir.
Lazer printerlari kigik iglama siretina malik (daqiqeda 4-6 sahifa), orta
iplama siiratina malik (daqiqada 7-l I sohifa) ve kollektiv istifadali (daqiqade
l2 sehifa) olurlar. A4 formath kalrzla iglayan lazer printerlarinda seyraklik
qabiliyyati 1 dyiimda 600 ndqrc, A3 formath kalrzla iglayan lazer printerlannde I dytimda 1200 noqto olur vo gap etmo si.ireti daqiqada 3-4 sahife
olur. Bu ciir printerlari istehsal edan "Hewlett Packard" firmasrdrr.
Lazer printerlarindon bagqa, LED printerlari da vardtr. Burada
yarrmkegirici lazeri - xtrda igrq diodlarr ovez edir. Bu halda miirakkab optik
iistemdan istifada etmaya ehtiyac qalmrr. i9r[a hassas baraban iizarinda bir
sotrin tasviri eyni zamanda ahnrr. Bu ciir printerlari "Okidata" firmasr

ri

istehsal edir.

Qoxfunksiyah qurfular. Bir govdade birlogan printer, skaner, siirat

grxaran, bazi hallarda isa faks goxfunksiyah qurfu ve ya "kombayn"
adlanrr. Ayrt-ayn qurlular toplusuna gdra bu qurlu bir qedar az yer tutur,
amma aynca printera rrazaren bir qadar gox yer tutur. "Kombayn"rn
tarkibindo olan qur[ular iigiin heg bir standart olmur: masalon. printer qox
vaxt $lrnaqh, bezi halda isa lazer ola bilar, skaner do dartrlan va ya planqet
tipli ola bilr.; tu."t gtxaran qurgu isa kompiiterin igtirakl olmadan,
"ikaner-printer" alaqelandiricisi rolunu oynaytr- Bela qurlu orta qiymatli
xarakterisitikaya malik olur. Ham skaner, ham de printer hissasi bir gox
gostaricilara g<ire ayrl-ayn qurlulardan geri qalrrlar. Bir da nezere alsaq ki,
bela "kombayn" igdan grxrb, xarab olduqda. biz eyni zamanda 3-4 qur$udan mahrum olmug oluruq.
Plofterlar
Sanayenin mijxtelif sahalarindo avtomatlaqdrnlmrg layiha sistemlarinin
va ya AvtoCAD - sistemlarinin genig tatbiqi va inkigah neticesinCa qratiki
informasiyanrn kompiiterdan gtxartlmast meqsadini giidan plotterlerin (cizgi

bir hal kimi

qebul edilmclidir.
Konstruktor ve texD.rloji sanadler komplektinin yaradrlmasrnda iniixtalif

qur!ulannrn) meydana gelmasi tabii

qrafiki materiallann (cizgilar, sxemler, qrafiklar, diaqramlar va s ) haztrlanmasr esas rol oynaytr. Ol ila bu ctir i;l:rin yerin: yetirilmasi boliik qstinliklar yaradrr. Ona gtira da cizgi senodlorinin tartibirrin avtomatlagdl rrlmasrna xidmat edan bcla sistemlatin yaranmasl zaruri bir hal kirni meydana
gelmigdir. Digar raraidan, 50-ci illardan baglayaraq meydana galmig va
ssnayeda, elmda, tibbda vo bir gox digar sahalarda tetbiq edilan rnurtalil
oziyazan cihazlann olmasl, plotterlarin meydana galmesini asanla;drrmrgdrr. Plotterlarin istehsalt artdrqca, onlartn elm va texnikantn mi.ixtalif sahalarindo tatbiqi ds geniqlanmiqdir.
Plotterlarde cizgi iigiin sahe A4 + A0 lormatrnda olub, ISO Ia ANSI
standartlanna uyIun galir.
Biitiin miiasrr plotterlan 2 bci,yiik stnfe aytrmaq olar:
. A3 - A2 formatlarr iigiin planqet tipli plotterlcr;
t07

kagrzrn enlitiyi

Al

va ya A0 formatlna uylun gelen rulon tipli

plotterlar.

Ikinci tip plotterlerde uzunlupu bir

nega on metrlara baraber olan rulon

tipli kalrzlardan istifado edilir ve onun

vasitesila ingaat vo arxitektura

layihalarinda istitfada olunan uzun rasmlar va cizgiler gakmak miiLmkln
olur. Bu ciir plotterlar praktikada en genig yayrlmrgdrr.
Planget tipli plotterler isa gox az tatbiq edilir, son zamanlar isa onlar
uyIun printerlerla avoz orlunurlar
Plotterlerin digar tasnifat parametri - onlarda tetbiq edilen yazr mexanizminin tipi ila tayin olunur. Plotterlann aksariyyatinda qalam tipli yazr
mexanizmindan istilada edilir (Pen-plotter). Burada xtisusi flomasterlardan
istifade edilir.
Plotterlarin amrlar sisteminin idara olunmasr iiLgtin standart dil - HPGL (Hewlett - Packard Graphics Language)-dir. Sonralar HP-GL/2 versiyasl yaranmlg vo bunun vasitesila verilanlerin otiiriilma siireti artlnlmlg,
griltlerin, xatlerin qahnhf,rnrn, renglerinin idare olunmast ve miixtalif
qtrixlsrin alde edilmisi miimkiin olmugdur. Digar firmalar da verilenlarin
lormatr, amrlar sistemi va dravverlar iigiin <iz amrlar sistemini yaratml;lar.
Plotterlerin tipik interfeysleri - RS232 (ritiirma siirati 38,4Kbayt) va
Centronics-dir. Bazi modellar irgiin isa RS422, RS423, IEEE488 tipli interleysler tetbiq edilir va onlar lokal pabakalsrdc de istifada edilirlar.
Qalem mexanizmli plotterlcrin xarakteristikalarrnln yaxgrlagdrnlmasr
bir srra istiqamatlar iizra aparrlmrgdrr. Bunlardan an asast aga[rdakrlardrr:
- kafrzrn verilma ve qeyd edilmasi mexanizmlarinin takmilla$dirilmasi:

resmlarin vc cizgilarin gakilma siiretleriinin arttnlmasr;

tasvirin keyfiyyatinin artrrrlmast;

mahsulun maya deyarinin (sarf olunan materiallann, istismar

sarflarinin va s. ) a;a!r sahnmast.
Son zamanlar qalam plotterlarin bazasrnda yeni qurlular meydana
galmiqdir. Bu qurlularda yan yazan qovgaq "katter" (cutter) adh kasici
alatla avaz edilmigdir. Bir qayda olaraq, kesici plotterlarda xiisusi polimer
tabeqadan vo ya oziiyaprgan xiisusi kalrzdan istifade edilir. Bii ciir qurlularrn imkanlannln tetbiqi dizayner ve tartibatgr-rassamlara genig imkanlar
verir.
Plotterler ailasinin daha sonrakr inkigafr $lrnaq tipli yazt qovqattnrn
meydana getirmi$dir. Bu ciir qurfularrn yaranmasl naticasinda plotterlarlar
ve printerler arasrnda olan sarhad tamamila silinmig, bir srra xarakteristikalara gcira ise plotterler poliqrafiya avadanltqlarrntn xarakteristikalarlna
daha yaxrn olmugdur.
Akustik sistemlar (kolonkalar)
Olbatrr ki, kolonkalarrn segilmosi o qadar da gatinlik toretmesa da, istenilan qadar dc sade deyildir. Kolonkalarrn aqafitdakr ndvlari var:
2 kolonkalar - standart stereosistemdir;
108

- 3 kolonkalar 2 adi kolonka + aSaEr tezlikler giiclandiricisi

(sabbufer) - miisiqi sevon melomanlar iigiin keyfilyatli holl olub, gox da
bahah olmur;

4 kolonkalar - 3-olgiilii, hacmli saslandirmani dastakleyen sistem

2
olub, ciit kolonkalarla (masalan, SoundBlaster Live) i$i destakleyan sos
platalanna qoqulmaq rigiin tayin olunublar;
- 5 kolonkalar - 4 kolonkalar va subbufer:
- 6 kolonkalar - (5+l) asasen DVD-sesleri saslendirmak iigtin tayin
olunan "ev teatn" sistemidir;
- 7 kolonkalar (6+l) altl kolonkalar va sabbufer.
Biitirn bu kolonkalan tematik movzular iizra paylamaq mtimki.in olur.
2 kolonka - cn sads va universal variant olub, kompiiter seslondirmesinin
har hansr bir ndviinii sevan gaxslor iigiin yararhdrr. 2 kolonkalar plyus
sabbufer - Audio CD va ya NlP3-dan musiqiye qulaq asmaq ugiin ideal
variantdrr. Hamginin oyun oynayanda da rmitasiyanrn mtiasir iisullanndan
istifada etmokla, "3D effektini" oldo etmok mtmkiin olur. 4 va 5 kolonkalar
- kompiiter videosunu sevanlar va oy'un oynayanlar iigiin yaxsl segimdir.
Burada sas hacmli otur ki, bu da bir tarafdon heyran edicidir, digar tarafdan
isa insanr tez yorur. Nahayet, tam dayarli "5+1" Dolby Digrtal komplekti
kompiiterda DVD-filmlarina baxanlar iigiin tayin edilmigdir.

3.7. informasiyamn saxlanmast lgiin xarici qurlular

1.44 Mb tutuma malik olan elastik (floppy) drsko alternativ olaraq, bu
giinkii giinda bir 9ox CD-R va CD-RW kimi disklor ds movcuddurlar.
DVD-disklor yarandrqdan sonra ise, istifadrgilara ele geldi ki, bir
kompiiterdan diger kompiitero informasiyanrn ktigiiriilma problemi bir
dafalik hall olunmuS oldu. Lakin bu belo olmadi. Qiinki, CD-R va ya CDRW disklerini kompiiterlorda 100% oxumaq miimkiin idise, informasiyanl
yazmaq isa kompiiterlarde ancaq 30-40 '2, miimkiin iCi. DVD qur[ulanna
gcldikda isa, burada vaziyyat daha da pis idi --DVD-ROM qurlularr rla 2030'% lardi kompiitcrler techiz olunmugsa. informasiya yazan DVD
qurfulan ile yalnrz 5-t094 kompiiterlar techiz olunmuglar. Bu o demak idi
ki. bu sahada halalik heg bir standart mtivcLrd deyildi. Bizim iigiin daha
vacib bir parametr - informasiya tutumudur:

disketin tutumu I .44Mb:

- kompakt-diskin tutumu .. 190-700 Mb;
- DVD-diskin tutumu - 4.7 Qb.
Bu drsklsrir, tutumlarl arastnda olan farqa fikir verin vc bundan ba;qa
4.7 Qb-dan sonra bogluqdur. Bu sahade arhq praktik naticclcr alde eduilmig
va aga!rda baxrlan disk qurpularr meydana gelmigdir.
Flaq-1'adda9. Bu kigik qurfula; 2001-ci ildo -varadrlmrqdrr. Bu informasiya ri,;iin "mobi) konteyner" xitlmetini g<istarir. Fh5-yaddalda 32 Mb-dan
l0 Qb-a qad:r ionfornrasiya saxlanrla bilcr. Flag-yaddagrn tutumu ildan-iir
artdrgrndan va qiymati a|a!r d0Ediiyiindan, onlara talobat haddindan artrq
r09

artmrldrr- Flag-yaddagrn tistiin ceheti - gekisinin az olmasr, boyiik

dayanrqhq va standarta malik olmastdrr. Flag-yaddagr adi USB portuna
daxil etmakla, saniyada l-8Mb stirstla istanilon informasiyanr ktigiirmak ve
ya oxumaq miimkiin olur.
Fla,g - yaddag kartlarr. Bu kartlar miixtalif formatlara malik olub,
pleyerlardan tutmug cib kompiiterlari va foroaparat qurfusuna qader miixtalif mobil qurf,ularda istifada olunurlar. Buraya agatrdakr yaddaq kartlan
daxildirler:
. Compact Flash;
. NlicroDrive sart diski;
. Secure/Digital (SD)/Multimedia Card (MMC);
. xD (eXtreme Digital);
. Memory Stick.
Mobil vingesterlar. Mobil informasiya yrlrcrsr kimi istenilan vingesterdan istilade etmak olar. Burada asas mascla ondan ibaratdir ki, onun iigiin
rahat qutu segmak lazmdtr ki, onu kompiitere qoqmaq miimkiin olsun.
Bele qutu-futlyarlar paralel porta ve ya USB-ya qogulmaq iigiin kabella
tcchiz olunur. Bela qutuya malik olmaqla, Siz faktiki olaraq, qeyri-mehdud
tutumlu (60-80 Qb) mobil informasiya yr[rctsrm elda eda bilarsiniz. USB 2.0
va ya FireWire kimi siiratli portlara qogulan mobil vingesterlarin miiasir
modellari rahatdrr ve celd igleyirler. Lakin nazara almaq laztmdrr ki, bela
portlarla yalntz 2002-ci ildan sonra istehsal olunan kompiiterlar techiz
olunmuglar. Hemin qutulartn hesablanmrg oldu[u USB 1.1 kimi kohna port
lMb/s siirath verilenlarin ottriilmasini tamin edirdi.
ZiV informasiya yt[tctlan. 2001-ci ilda.Hyundai kompaniyasr fla;yaddaqla mobil vingester arastnda yerlagen ZlV-drive adh yeni n6v informasiya yrfrcrsr taklif edir. Bunun rilgiisti flaq-yaddaq tilgiisi.indadir, burada
alava qida menbeyina ehtiyac olmur, O, qidam USB portundan altr. Bunun
tutumu lO-dan 100 Qb-a qedar olur.
3.8. ldara qur[ularr

jv.aus

Maus ve Trekbol vasitelari ila informasiya kompiitera daxil edilir.

Olbatte ki. bunlar klaviaturanr tam avaz ede bilmazlar. Ilk dafa mausu 1963cii ilda Stenford tedqiqat morkezinda (AB$) Duqlas Encelbart taklif
etmiq<.!ir. ilk trekbol (trackball) isa bir qadar miiddetdon sonra "Logitech"
firmasr tarefindcn ixtira edilmiqdir. Son illor arzinda mausun xarici va
daxili qurulugu bir srra dayigikliklara maruz qalmasrna baxmayaraq, onun
sigana banzarliyi dayiqmamiqdir.

Mausun bela meghur olmastna sabab isa tatbiqi qraliki proqramlar

sisteminin, hemginin istifadeginin qrafikr interfeysinin genig yayrlmasr
olmugdur. Bu da asasan Windows amaliyyat sisteminin yaranmastndan
sonra bag vermiqdir. Maus qurlusuna pencero, menyu, dtymalsr, piktoqrammalar va s. kimi qrafiki obyektlsrla igladikda daha gox ehtiyac
duyulur. Belo ot--'yektlarda klaviaturaya nisbeten mausla iglemek daha elve110

samarali olur.
rigli
' va
indi mausun i9 prinsipi ilc tanl$ olaq. ilk vaxtlarda maus qurf,usu 2
gan iizerindo harokJt edirdi: bu garxlar deyigan rezistorlarrn oxlan ila
ilaqada olurdu. Mausun yerini dayigdirdikda dayigan rezistorlann miiqavimatlari uy[un suretda dcyigilir. Sonralar mausun konstruksiyasrnda bir
srra deyiqililikler edilmiqdir. Qarxlar (roliklar) mausun daxilina kegirilmig,
sethla iie rezin polimer yastrq (kirocik) alaqada olmuqdur. Qarxlartn hrlanma oxlan bir-birina perpenduklyar yerloqdirilmiglar' Kiireciyin sathina sxrlmrq garxlar vericinin oxu iizarinda yerlaqdirilir va bu verici vasit:sila mausun
yeidayiqmasinin
istiqameti va strati toyin olunur. Verici kimi bir srra
-hallardi
cerayan kegirmeyan disklarden istifada edilir. Bu diskin iizerinda
montaj 'isulu ilo kontaktlar yerlegdirilir. Bu ciir maus qurlusu tam
"mexaniki" olur.
Lakin bildiyimiz kimi, mexanika - tam davamlt olmadrlr iigiin, son
zamanlar maus qurlusunda yerdayigmeni kodlagdlrmaq 'igiin oPtikmexaniki iisuldan istifada edilmaye baqlanrlmrqdrr.
Mexaniki gifratorlan iqrq diodu, fotodiod ciitliiyii ve ya fotorezistorlar,
bazi hallarda isa fototranzistorlar avaz edirlor. Bu cur ciitliik diskin miixtalif
hissalorinde yerlapdirilir. Fotohossas elementterin igrqlanma deracssi
mausun yerdayiqma istiqamatini, bu elementlerden grxan impulslann tezliyi
isa - siirati teyin edir.
Tam optik mauslara da rast galinir. Mexaniki vo optikmexaniki
konstruksiyalardan forqli olaraq, optik mauslar yalnlz xiisusi planqet
tizorinde harakat eda bilcrler. Bela planqetin sathi prpenduklyar xetler
geklinda xrrda torlardan taqkil edilir. Bir istiqametda xotler - qara, digar
istiqamstdaki xetlar isa goy rengdo olurlar' Maus planqetin sathi ile haraket
etdii<da. onun altrnda yerlaqan 2 xiisusi iqrq diodlan vasitosila planqetin sethi
igrqlandrnlrr. Bu igrq diodlanndan bin qrrmzr igrq hasil edir va bu igrq plangetin goy rangli xatlori ila udulur, ikinci igrq diodu isa infraqrrmrzr diapazonda iqlsdiyi iigiin qara xatlar onu udur. Plangetdan eks olunan igrq
lotodetektora dirqiir. iv{aus harekot edan zaman fotodetektora ardrcrl i;rq
impulslart diiEiir. Umumi halda, bela tam optik maus qur[ulan gox baha
baga gelmasina baxmayaraq, bir sra i.istirn cshotlara do malikdir. Birincisi buradi harakat edan hissa olmadrflr iigiin, bele konstruksiya uzun mirddat
iglaya bilir, ikincisi - bela maus vasitesils kursoru ekranda idara etmak daha
asan olur. Manfi cahati bof yer tolob edan xiisusi planqetin telab olunmasrdrr.

Maus interfcysinin proqram tominatlnln an geniq yayrlmrq standarilarl

bunlardtr:
'. N'licrosoft firmastntn mausu (Microsoft Mouse) - 2 rdara diiymesina malikdir.
o "Maus " sisternli (Mouse System Mouse) - 3 idara diiymasine
malik olur (3-c[ diiyma ad:tan l-ci diiymenin funksiyasrnr takrar edir.
Digar istehsalgrlartn mauslart bu va ya digar standartlara uy[un galir.
Mauslarrn seyraktik xiisusiyycti 200. 400, 600. 90C dpi olur.
Hal-hazrrda mausu komptitera qosmaq iigiin 3 mtixtalif irsul mtivcud-

Ilt

dur. Stoliistii IBM-1o uyuqan bliliin kompiiterlsr iigiin an genig yayrlmrg

iisul kompiiterin ardrcrl portu (RS232 interfeysi) vasitasila mausun
kompi-iterc qoqulmasrdrr. 2-ci iisul gin interfeysli mauslarrn (bus-mouse)
qoqulmasr iigiin xiisusi platanr telob edir. 3-cii iisul isa PS/2 iislubunda olan
mauslardrr. On gox yayrlmrg 1-ci iisuldur.
Har bir maus oziiniin quyruEunda DB-9 tipli kontaktlar sistemina
malik olur. Bundan alave hsr bir maus iigiin quraEdrrma vo test aparmaq
proqram teminalnl tagkil edan xiisusi "drayverler" olur (adetan COM ve

SYS tipli thyllar qaklinda). Bazi daha "a!rlh" mauslar "Paint Brush" tipli
iigiin proqramlara da malik olurlar.
Ardrcrl interfeysa malik olan "Microsoft" firmasrnrn istehsal etdiyi
mauslann prosessora rjz harekatlari haqqrnda melumat vermek tigiin 3 bayt
formatrndan istifada edirlar. "Moyse System" tipli mauslar ise bu maqsad
iigiin 5 baythq formatdan istifade edirler. Ona gore de bela mauslar birbirini avez ede bilmirler.
Trekbol. Maus ideyasr <iziiniin bir srra miisbet xflsusiyyatlarine baxmayaraq, miiayyan getinliklar de triradir. Onun kompiiterla birlsqen kabeli gox
vaxt naya isa iliqir, bazi hallarda isa stol iizerinde boq yer tapmaq da
miimkiin olmur. Ona g<ira de mausr "kalle-mayallaq" gevirmek fikri
meydana galir. Bu halda maus cjzii harekat etmir, biz yalnrz bag barmalrmrz
vasitasila kiirrani hereket etdiririk. Biitiin konstruksiya stasionar gakilda
qoyulur, buna gora da az yer talab olunur. Trekbolda da dii).rnelar vardrr va
bunun proqram tominatl eyni ila mausda olduSu kimidir.
Trekbollar esasen "laptop" kompiiterlarinde daha gox istifada olunur
va mauslara nisbatan daha baha olur. Bunlar asasan tatbiqi badii qrafiki
iglorda, avtomatlaqdrrrlmrg layiha sistemlarinde geniq tatbiq tapmrqlar.
sade Sekil gakmek

3.9. Rabite qurfulan va verilanlorin dtfiriilmosi

Modemlar

Rabitc qurpulanndan telefon kanah vasitasile interneta qogulmaq

iigiin istifada edilir. Onlarin tipik niimayendasi modemdir.
"Modem" adr "modulyator" ve "demodulyator" s6zlarindan amala
galmigdir. Yani modem "modulyator" va "demodulyator" adlanan iki qurSunun (mikrosxemin) birlapmesindan yaranmrgdrr. Modulyator otiiriilen
siqnall aparlcl tezliya baflayrr, demodulyator isa modullagdrnlmrg apancr
siqnaldan faydah siqnal ayrrrr. Bu deyilanler analoq (fasilasz dayigan)
siqnallarrn dtiiriilmesino aiddir. Kompiiterda ise, bildiyimiz kimi. informasiya ikilik raqamlarla (kodla) ifada olunur. Odur ki, agar kanal analoq
tiplidirsa, modulyasiyadan ewal kod formasrnda olan informasiya kodanaloq geviricisi (KAQ) vasitasila analoq formasrna gevrilir. Demodulyasiyadan sonra isa, analoq formasrnda ahnan faydah siqnal analoq-kod
geviricisi (AKQ) vasitasila kod formasrna gevrilir. Bu gevirmelari da modem
yerine yetirir.
Miiasir d<ivrda elektron komrnunikasiya sistemlarini modemsiz tasvir
etmek mtimkiin deyildir. Modemdan istifada etmekla informasiya axrn-

it2

laflna, elektron verilanler bazasma, elektrcn poqtuna, elektron molumat

kitabgalarrna. elektron elatlar l,jvhasina ve s. daril clmaq rn0mli'iinclitr.
Ogcr prcrqram, gakil va -"-a m2t dan ibaret t;lan Iai ir tez bir ztramtcla itz
dostunuza vr ya it yolda$lnlza gondermak istayirsinizsa. o zamatl modenrin
vasitasils bunu hayata keQirmat gox asaa olur. Xi.isusi proqra:r,dln isLilada
etmaklo, siz telefonla dz dostuni:za zang edirsiniz, s,zin koropi;teriaritrirds
olan mcdemlal oz aralart::da birla,;lts haqqrria "rr-:r.j;[a' g;l;ri:r, brrniian
.,.rril:oiO:i1l aiiiirrjl:ra piot{--kolurJAn i:tri2ri=: ::r;:r;lx h.ri:t,r t'..i:, uza,;
SOnra

] yeileicn k-ompiitert llctCate l;iiii : ilr,'.

)"loCetirlarci:n is'rfai',;ril ikinr;i :';r.. i'ri'L:'r"'.':i' liES lit'.- i;-ri;r ii: [rl
Systr:m)- J':-ha .1c!r:usti. elektron .-laiiia; ioii:.r',i ;:ll i,;trr;:r::. t" I in:lr:'-

rcr-s1[a{j

iJ',

riilasirrin- mi.irirkiiul.iiYijdiir.. IIal-hazrrria l.rir ne;a ,u,r; l:iBS :r.1.,..,..,,.lrr'r:

q:.ri.;r .:,r;r.i r.;rr,r l.rr,r.rri,1 -'I
xii,"usr irorlran: ier,lina:ii,ir rr,rlik ,;!an kii,

'tt

ibrrlt t:iutr. mi,dei:r r,:rsitcsiic tr.li i--lefi't :ifi.ri't.i

a rifii..r;rr[. i:,',e firorl' i']ni

te:rriltatr zsng cdan Lar blr iiexso EBS-,-.1.1 ,;;"1';r1,.:ilc.l:t 1:cg:.r::;'; vJ ri:r'ada
iqlarn::';o irnkan yarrdlr. Bels komputerl;,' jli;l; s?biksuiirin ,J(,'':i..ii :ir
.rdl.rnr:. BiJS-rn r.i{ioaal $.hekJron bir-biri ile <--,2 aralarrni.la 31;-'qxti.r r'riut rar
Eu hr.lda digar ;abakor,irr qovgaSrnda qe;'iit-1'a ,jlrr 'r:r:l-''li5 lstlf,'il:9i i-i5:;in
elek trcn x:lbr;rh'i l) ; gondolni.-rk n:iirnl.' i adu:.

d:,n

Arjsi.en ;ph:(o,riri qc'!gaEl r:5vzllara, 1i1-''r1'- v^ s. r'i.,rr tasnillra

b,Jiiitrttli boyi:i.' rnfor't:S;1't tut,,1n,,i;;, rralik .;lrl;. ii.iir 'rir abljn \ l
qcv;agrr:'larkrhirrs blia i';;i;r vl I;,r'rtl r:iarsa c.rr', il-t ".ia:l ia i'tirri-' ; falllar: ;!:

koirpiil eriua ki;cil'.1 biler.

I)'iilrya ;nicrurisiyil s.)bi)i:' 3i,i Ji:1; inierl!.'t ',i::'',::: t-1il:'iaf'a'jr:.jltr;i'
maiik oimalar s:rh;si kornpiri.':,.;be-";asid;r. !il.rrlEi ;rbJk-r,.j nlii/1:',i.'
d,ivlotlarin, el':i;, komrneisrya va qe':ri-kt:mmi'rsi.va i:5 kikitllr 'ltIit,r birgr s-'yi
naticrsindi yl i:lJll'n, fdr r.
Hal-hazrrd.a rcbak; kontmunika,;i", a.lari::ri-r asas i ,.r"astlr; elektr lll
,ioctu (E-nr1il) tcpkil erlir. Elel:troI: ,;i'gtuna qo-.uimuq hor bir isiifadat'i,rln
i -ii.,iiF el('L1.C:1,i,,,,..-11r 1,;:g:ir1. l.iiS.,1 i, rC.C , ; ,r ., '1,- .,-,li:'rt :i:i ':lei,. :'r'
1.- ,',',f, r'l':,ii.-,n :'";i,''
llari:iu v?-,5;i-,1-v o'. rl;11;i1,1r i":-t'i:::l-r . '.::: '.n. . t-l:,:,
r'.t
:;,:; :ir-'i I un il: r,i.,J iliil ri a.
s,',,j.r yr
)_akifi i'i.,', ri rr,rrrili''r..t._i.'i,," : -.
L

it:i'-l(ir .; ,,

.:

.. ,-ri i .'i l: .. : ',

i!)

4.

ALQORITMLA$DiRMONIN OSASLARI

4.1. Masalalarin kompilterda halla hazrrh[r va halli

Flall yolu (alqoritmi) malum olan istenilan maselani kompiiterda hall etmak miimk0ndiir. Xarakterina g<ira masalalari a9alrdakr siniflaro bcilmak
olar:
- elmi-texniki (ve ya riyazi-miihandis);
- iqtisadiyyarstatistika;
- informasiya-montiqi;

idaraetma va modellegdirma.

mesalanin qoyulugu;

Kompiiterde mesalalarin helli aqaprdakr merhalalar ardrcrlh[r ile aparr-

Irr:
hell alqoritminin yaradrlmast;

verilanlarin strukturlarmtn teyini;

proqramlaqdtrma dilinin segilmasi va ilkin proqramrn tertibi;
proqramln kompiiter diline gevrilmasi ve sazlanmast;
iggi proqramrn icrasr, naticalerin altnmasr va tahlili.
Miiayyan tip mesalalarin hellinda bu marhalalardan bczilari telab olunmaya bilar. Mesalan, sistem proqram teminatlmn yaradrlmasrnda maselenin
riyazi tesviri talob olunmur.
Gostarilon merhelalar bir-birila elaqalidirlar. Maselen, neticalerin tahlili
proqrarnda. alqoritmda va hatta mesalanin qoyulugunda miiayyen dayigikliklar etmaya sabab ola bilar. Bu ciir deyigikliklarin sayrnr azaltmaq ligiin
her marhclcda sonrakt marhelalarin telablarinin miimktin qadar nazara altnrnasr Iazrmdrr. Bazi hallarda miixtalif merhelalar arastndakt alaqaler o qadar
srx olur ki, (masolan, masalanin qoyuluqu ila hesablama iisulunun segilmasi,
alqoritm ve proqramln yaradtlmasr marhelalari), onlan bir-birindan ayrrmaq gatin olur.
Mesalanin qoyulugu. Masalonin mi.ivaffaqiyyetli helli onun diizgiin qoyulugundan gox asrldrr. Maselanin qoyulugu sada halda agaltdakrlan nezarda tutur: ilkin verilanlarin siyahrsr, tipi, daqiqliyi va <ilgiileri; deyiganlarin deyigma hodlari, baglanlrc ve serhad qartlari; neticelarin siyahrsr, tipi, daqiqliyi
ve olgiilori; masslanin hellini temin edan hesabat diistiirlarr va tanliklsri.
Bu marhalada miiayyon sinif mesalelor iigiin onlann riyazi fomralagdrnlmasr da aparrhr, yani tadqiq edilan prosesin baxrlan halda alveriqli olan
formal dilde, formatda riyazi modeli qurulur, bszi riyazi va miihandis
nrasalalar iiqi.in (maselan, diferensial tanliklerin halli, miiayyan inteqrallann
hesablanmasr va s.) ededi hesablama iisulu segilir va ya yaradtltr. Burada
sohbat tanliklerin, riyazi analiz igarslarinin (inteqrallama, diferensiallama.
operator igaraleri va s.) hesabi va mantiqi emallar ardrcrlhf,tna gevrilmasindan gedir. Miihandis hesabatlannda rast galen eksar masalalarin halli iigiin
adadi hesablama iisullarr yaradrlmrgdrr. Bazi masalalarin hallt iigtin bir nega
i.isul mtjvcuddur. Bu ve ya digar hall iisulunun segilmasi maselanin hallina
qoyulan talablardan (hall daqiqliyi, hall vaxtr va s.) asrlldrrI t4

Hall alqoritminin yaradrlmasr. Bu merhalada segilan hall metoduna uypunrnrrrlrninhallalqoritmitartibeditir.Mosalaninhelliayrr-aynmiistaqil

fiiotiara boluntir va hamin bloklarrn yerina yetirilme ardrcrlhfr tayin edilir.
Neticode alqoritmin blok-sxemi qurulur.
Verilauierin srukturlarmln tayini. Bu marhelada alqoritmda iqtirak edan
verilenlarin tipina, formasrna, mirmkiin qiymetlarine va apanlan omaliyyatva
lara g<ira onlinn strukturlarl segilir. Yani verilenlarin tam, haqiqi, simvol
ta$kive
s
strukturlarla
fayl
s. tipii olmas,, massiv, yazt, stek, ntivba, siyahi,
I i miieyyenlegdirilir.
froqramla;dlrma dilinin seqilmasi ve ilkin proqramrn .tartibi' Haarda
proqia.iaqd,..u iiqiin miixtalf diltar movcuddur' Hall olunan mosalanin
iu.ui,".in", tatbiq olunan kompiiter iigiin movcud olan translyatorlara'
pioq.^rngr.n haztrhq seviyyasina g<ira proqramlagdrrma dili seqilir' Sonra
ir, .asrtrnin holl alqoritmi asasrnda segilen dildo Proqram tertib edilir' Ona
ilkin proqram deyilir.
i'lkir,'proq.a*n kompfiter diline gewilmmi ve sazlanmasr' Bildiyimiz kimi, kompiteiyalnrz "oz'' dilintla ifada olunan Proqramr icra edir' Kornpfli"ri, "ori dili iie birinci fesilda qeyd etdiyimiz kimi, amrlerdan tegkil olunur'
iomputer dilinda proqram isa ilqoritme uy[un olaraq yaalmrq omrlar ardrcrllt!rdrr.
"Bu
merhelada proqramlagdrrma dilinda yazhmlg ilkin proqram kompiiter dilino gevrilir. nu i9 translyator adlanan proqram vasitasila yerina yeii.itir. no zaman ilkin proqramda buraxrlmrq morfoloji va sintaksis sahvlar
askar edilib, ptoqtamg,yu 9atdlflhr. Sehvlor aradan qaldrrrldrqdan sonra
tarctima prosesi d'avam'etdinlir vo kompiiter dilindo proqram ahnrr' Bu
proqrama mtitlaq ve ya igqi proqram deyilir.
' Sonru ipgi pioqramrn dtizgtin iglamasini yoxlamaq maqsadila yoxlama
misahnda o i,naqain kegirilir. Proqramdakr mantiqi sahvlarin aqkarlanrb'
aradan qaldrnlmast prosesina proqramln sazlenmmr deyilir' Bu meqsedla
xtisusi metodlardan istifada ol,lnur. Mesalen, proqramda nazarat n<iqtalari
vc
segilir. Hamin noqtelara uylun arahq noticalar awalcadon ello hesablantr
olunur'
m[qayisa
nsticalarle
zamanl
altnan
lcrasl
kompirterla
p.Lqrr.rn
^Bunian
proqalaua sairvlerin agkarlanmast iigiin "sazlayrcr" adlanan xtlsusi
ayrl-ayrl
ramlardan istifada oluna biler. "sazlayrcr" vasitasila Droqramln
operatorlartnl va ya fraqmerrtlsrini kanarlaqdrrmaq, dayigdirmak va ya yeniloiinr elave etmak. dayiganlarin qiymatlorini dayigdirmak va ya xaric ctm:rk
miimkiindiir.
iggi proqramrn icrast, naticalarin ahnmasl va tahlili' Proqram sazlantltqCcn sonri ondan trtbiqi masalonin halii iigiin istifada etmak olar' Bu zaman
proqram mtixtelif ilkinverilanlar dasti iigtn bir neqe dofa icra olunur' Altnmrq naticelar miitaxessis va ye meseloni qoyan istifadagi tarefindan tahlil olunri. Ogrt tahlil prosesinde naticalar istifadagini tamin etmirsa' o, 1'cni talablarini q'oya bilaiva ya awelki talablarda doyigiklik eda bil:r' Bu halda yeni
talabtaiin xarakterindan astlt olaraq mesalanin qoyuluqunda, alqoritmde ve
.ra proqramda miiayyan dayigiklikler edilir.
- '
Uzun miiddot istifado olunan program kompiiterin xarici yaddaqrnda
II--5

(diskda) hazrr proqram kimi saxlantr. Proqrama istifadagi iigiin talimat da

elave olunur.
4.2. Alqoritm

Ya

onun xassalari

Alqoritm riyaziyyatrn mthiirn anlayrglarrndan biri olub, hala kompiiter

idi. Bu anlayrg riyaziyyatda eyni tip masalalarin hellinda iimumi metodlarln axtartlmasr ila alaqedar olaraq meydana
grxmrgdrr. Qoxreqamli onluq adadlar iizarinde hesab amollarinin apanlmast
qaydalan (alqoritmleri) ilk dafa IX esrda tjzbak riyaziyyatgrsr Ol-Xarazm terafindan verilmipdir. Alqoritm termini do mahz bu riyaziyyatgrnrn adrndan
yaranmzrmrqdan avval movcud

yaranmrgdrr.

Umumi gakilda desak, alqoritm masalanin hsll yoludur, bagqa s<izla,

masalanin hollini tamin eden fonnal qaydalar sistemdir. Masalanin kompiiterle hslli baxrmrndan alqo tm axtarllan cavablartn altnmasr iigiin masolanin verilanleri iizarindo icra olunan hesabi va mantiqi emallar (marhalalar)
ardrcrlhprdrr. Sada halda alqoritm hesabi va mantiqi marhalelerdan ibarat
olur. Hemin merhalelarda uy[un olaraq hesab va miiqayiss amellsri yerine
yetirilir. Miiqayisanin neticasindin asrlt olaraq bu ve ya digar merhalanin icrasrna kegilir.

Alqoritma aid misala baxaq.

Misat l. iki miisbat tam adedin an boyiik orlaq bOlaninin taprlmasr.
Bu masalanin halli iiqiin Evklid alqoritmindan istifada olunur. Odedlari
a, b, cavabr ise xJa igara edek. Evklid alqoritmini agalrdakr kimi yazmaq
olar:
1-ci marhala. Ogar a=b olarsa, 5-ci marhaleye, eks halda 2-ci marhalaya
kegmeli.
2-ci marhala. Ogar a>b olarsa, 3-c[ merhaleya, eks halda 4-cii marhaloye kegmali:

3-cii marhale. (a-b) farqini a-mn qiymati kimi qabul edib, l-ci marhalaya kegmali.
4-cii marhele. (b-a) ferqini b-nin qiymeti kimi qabul edib, l-ci msrhaleya kegmali-

5-ci morhela. x=a qabul edib, masalenin hallini qurtarmah.

Bu alqoritmde l-ci va 2-ci merhalalar mantiqi, 3-5-ci merhelalar isa hesabi morhalalardir.
Alqoritn-r hall olunan masalanin xarakteri ila ba[h oldulu iigtin onun
yaradrlmasrnda iimumi qaydalar yoxdur. Lakin har bir alqoritm tertib edilarkan onun miioyyen talablara cavab vermasi nazara altnmaltdtr. Bu talabla-

Alqoritmin asas xasselari aqalrdakrlardrr.

tartibi mesalanin hellini ardrcrl yerina yetiriAlqoritmin
l.Miiayyanlik,
lsn merhalalara b<ilmak demakdir. Bu zaman ewalki marhalelerin naticalari
sonrakr merhalal:rda istifada oluna biler. Osas teleb ondan ibaratdir ki, her
bir marhalanin mazmunu va marhalelarin yerine yetirilma ardrcrlhfr 4iiayyan olmahdrr. Bu alqoritmin miieyyanlik xassasini togkil edir.
2,Kiittavilik. Bu xassa iki tolabi nazerda tutur:
a) miieyyan masalanin halli iigiin qurulmuq alqoritm hamin tipdan olan

ra alqoritmin xassaleri deyilir.

il6

mesololarin halli iiqiin yararh olmaltdtr; b) alqoritm ela tasvir olunmahdrr ki, ondan hamr istifada eda bilsin.
3.Naticavilik. Alqoritmdoki marhalolorin va onlan taqkil eden amaliyyatlann sayl sonlu aded olmairdrr ki, onlann yerina yetirilmosi axtanlan na-

bttiin

ticaya gatirib grxara bilsin.

Alqoritmdaki hesab amallari arasrndakr mantiqi alaqaler kompiiterin

qebul eds bilocayi qekilda verilmelidir. Hamin alaqaler gox vaxt bu va ya digar hesablama addrmlarrnrn segilmasini teyin eden miieyyen $artlerin yoxlanmasr gaklinda ilada olunur. Mantiqi pertlsr igerisindo agalrdakrlar xtisusi
yer tutur, giinki onlann yaranmasr hesablama prosesinin normal gedigina
imkan vermir:
l) hesablamada miitloq qiymotce kompiiterde tasvir oluna bilacsk
maksimal adoddan biiyiik adadin almmasr;
2) srfinn vo ya manfi o'dadlerin loqarifmalannrn hesablanmast;
3) manasrz hesablamalarrn apanlmastna cahd gostarilmasi (masalen
ya arccos x-in hesablanmasr).
l-rl> I otOuqda, arcsin x ve
4.3. Alqoritmin tasvir iisullan

Alqoritmiir oyani, yrfcam va standart vasitelorlo tasviri onun

kiitlaviliyini tamin eden asas amildir. Alqoritmin tasviri iigiin istifade
olunan asas iisullar apalrdakrlardtr:
stizla tasvir;
alqoritmik dilla tasvir;

sxemle tesvir.

alqoritmin kiitlevilik xassesini temin etmediyindon, o, ictasr

insan tarairnden aparrlan ve nisbatan sada alqoritmlerin lesvirinda istifado
oluna bilar (bax misal 1.1.
Alqoritmin an yrlcam tasvir vasitasi alqoritmik dildir. Bu iisul
alqoritmin icrasrnrn komptiter tarafindan yerine yetirildiyi halda daha
alveriglidir. Qiinki alqoritmik dilde tasvir olunan alqoritm ham da maselonin
ilkin proqramrdrr. Lakin bti iisul miirakkab alqoritmiorin oxunub baga
diigtilmasini xeyli Ftinle$dirir.
Alqoritmin tasvirinda on genig tatbiq edilan sxem iisuludur. Bu iisulda
alqoritm, her biri miioyyan funksiyanr yerina yetiran bloklar ardrcrlhfir
gaklinds tasvir olunur. Adetan bir blok alqoritmin bir merhalasina uylun
olur. Lakin bir blokda bir neqa el,ni tipli merhalo va ya aksina, bir mcrhala
bir nege blokda tesvir oluna biler. Bloklar handasi fiqur qeklinda ifade
olunur va bir-birile gaquli, yaxud iifiiqi xetlerla birlosdirilir- Ogar xetlann
uclarrnda istiqamati g6staron ox igarasi yoxdursa, onda kegidin qaquli
istiqamatde yuxarrdan aga$ya, tifiiqi istiqamatdo isa soldan sala verildiyi
qabul olunmugdur. Lazm goldikdo bloklar ntjmrclanir.
Bloklarrn qrafiki qakilda ilada olunmasr ligiin Proqram Sanadlarinin
Vahid Sistemi (PSVS) gsrgivasinda standart qabul olunmuqdur (cadval 4. l).
Scizla tesvir

1t7

Cadval

4.

tsloklarut
Bl,okun adr

Funksivasr

iEarasi

Verilanlarin qiymetini, tasvir forma;rnr v: ya yerlaqmasini dayip:n

:maliyyat ve ya emaliyyatlar qrupu
Verilanlarin kompiitera daxil
edilmasi va ya kompiilerdan xaric
edilmesi
Mireyyen $artden asrlt olaraq
hesablama istiqametinin segilmasi

Proses

(hesab bloku)
Dax-iletma-

xaricetma

Segme (man
tiqi blok)

strukturlu

alqoritmlerin

Dcivr bloku

D<ivri
tasviri

Altalqoritm

Ovvalcedon hazrrlanmrg alqoritm-

lardan (altalqoritm) va

va ya

ya

proqramlardan (altproqram) isti-

altproqram

lads olunmasr

Cavablann kalrza kogiiri.ilmasi

Qapetme

Maqnit diski

Bagianlrc v:

Birlagdirici

tt

Sahifa

arasr

vs xaric edilmosi

\lqoritmin baqlanlrcr

ya son

birlasdirici
lzahat

Maqnit diskindan verilenlarin daxil

va ya sonu

Sohife daxilinde bloklararasr olaqelarin gcistericisi

Miixtslif sahifelarda yerlaqan alqoritm hissalari arasrnda elaqalar

Bloka izahat verilmasi

Alqoritmin blok-sxemini biitov qakilda qurmaq maslahatdir, lakin lazrm galdikda, bloklarr birlagdiren xatleri qrrmaq miimkiindiir. Birlagdirici
xetlor qrnldrqda, eger sxem baxrlan sahifeda davam etdirilirse, onda hamin
hissalar arasrnda alaqa birlaqdirici gevra vasitasila gostarilir. Kasilan hissadeki birlegdirici gevranin igarisinde davam etdirilen blokun nomrasi, davam
etdirilan hissenin awelindaki biraqdirici gevranin igarisinda ise, kasilan hissadaki sonuncu blokun ndmresi gdstarilir. Ogar blok-sxem bir nege sahileda
yerla"sibse. blok-sxemin hissalari arastnda alaqalar sehifcarast birlagdirici
vasil.osile yaradrlrr.
I

i8

Alqoritmin blok-sxemlo tasvirinde her

bir

marhalanin mazmunu,
morheleiarin icra ardrcrlh$, takrarlanan hissaler (dovrlar) aydrn goriiniir'
Miirakkeb ve b<iyiik hecmii masalalorin halli zamanr blok-sxemin tortibi gox
zehmat ve vaxt taleb edir. Bela hallarda alqoritmin har bir bloku dziinde bir
nege merhalani eks etdiran iimumiloqdirilmiq blok gsklinda tasvir olunur'
Alqoritmin sonrakt daqiqlagdirilmasi isa proqramlagdrrma msrhalosinda
yerina yetirilir.
4.4.

TiPik alqoritmik strukturlar

tipik (elementar) alqoritmik

xatti, budaqlanan va dovri
olunur:
tegkil
strukturlarln kombinasiyasindan
(takrarlanan).
Xatti alqortimik struktu. Xotti alqoritmik srruktur iki vo daha gox
prosesin ardrcrth[rndan ibarot olur. Onun torkibinda segma bloku olmur'
bu strukturu sxematik olaraq bele gostarmak olar:
istenilan

hesablama prosesi a5alrdakl

a--H
Xatti alqoritmik struktura aid misala baxaq.
Misal 2. Tarafleri a,b,c olan iigbuca$n sahasinin hesablanmast Masalsnin alqoritmi gakil 4.1-da verilmigdir.
BaslarrErc

a.b,c /
n_ a+b+c
2

s=

rFtp --rttp -Ultp -.1

S

Son

$akit 4.1. Xdtti alqoritmik strukhfi

l19

Budaqtanan alqoritmik struktur - trrkibinde mantiqi blok olan hesablama prosesini tasvir edir. Har bir budaqlanma ndqtesi uyiun mantiqi
blokla teyin edilir. Bu blokda. miiayyan kamiyyatlarin (ilkin verilinlarin,

arahq naticalarin ve s.) bu va ya digar geni <idayib-odamamasi yoxlanrlrr va

neticedan asrh olaraq, bu va ya digar hesablama istiqameti segilir.
Budaqlanan strukturu sxematik olaraq bele gdstermak olar:
l

-ci budaq

2-ci budaq

iki

budaqdan ibarai olan prosesa sada, ikidan gox budaqdan ibarat

prosesa isa miirakkab budaqlanan struktur deyilir. Miirakkab budaqlanan
struktur sada stmkturlarla ifada oluna bilar.
Blok-sxemda har hansr gertden asrh olaraq biitiin hesablama istiqamatlsri gcisterilmelidir. Lakin proqramrn icrasr zamanr bu istiqamatlardan yalnz birine gcirc hesablama aparrlrr. Segilan her bir budala gcira hesablama
prosesi sonlu neticaya gatirib grxarmabdrr.
Alqoritmik dillarde budaqlanan struktur iki ciir olur:
- tam formah budaqlanma Gakil a.2);
natamam formah budaqlanma (Eakil 4.3).

$akil 4.2. Tam formalt

$akil 4.3. Natamam formalt

budaqlanma
budaqlanma
Budaqlanan hesablama proseslerinin alqoritm va proqramlanm tertib
edalkan, aqafrdakr metodik tdvsiyyani nazara almaq maslahet gciriiliir: ager

ayrr-ayn budaqlarda tokrarlanan hesablama amaliyyatlarr varsa, onlar

budaqlanmadan awal yerine yetirilmalidir.
Budaqlanan strukturlu alqoritme aid misala baxaq.
Misal 3. ax:+bx*c=0 kvadrat tenliyinin hall alqoritmini blok-sxem
gsklinde tesvir etmali.

Bildiyimiz kimi, kvadrat tenliyin kiikleri bels taprlrr:

xt.z =

t'20

-b+

Alqorit I min blok-sxemi;ekil 4.4-de gostarilmi$dir'

BaslanErc

a.b.c

D=b2-4ac

he

f)< 0

a-*, f

ra
2,

YOX

a,

'2a'2a

Xl

Son

$akil 4.4. Kvadrat tanliyin hall alqoritmi

Burada 4-cii blokda D<0 gorti yoxlanlht vo nelicaden asrh olardq ya 5ya
ci.
da 6-cr blok segilir. 5-ci blokda heqiqi, 6-cr blokda isa kopleks kokler
hesabiarr.

Diiwi alqoritmik strukturlar. Tocrilbada gox rast gelinan dtivri hesablama proseslarindo maselenin (va ya onun bir hissosinin) halli eyni hesablama
diisturlan ilo deyiqanlerin miixtalif qiymatleri iigiin bir nege dala tekrarcn
hesabatlann apallmastnt talab edir. Hesablama prosesinin takrarcn yerin-r
yetirilan hissosina dovr deyilir.
Dovri strukturiar sado vo miirakkab oia biiar. Sada struktur bir. mirrakkab slruktur isa biri <lrgarine darii olan iki vc daha qox ddvrdcn ibarat
olur. Bu strukturlart sxematik olaraq bela gostermak olar:
xarici d6vr

#
Sada ddvri struktur

Min,tkkab diivri

.sr

ruktur

r2l

Dovri alqoritrnik stmkturlarrn tartibi zamant ddvriin giriginda hesablama piosesinin taleb etdiyi hazrrhq emaliyyatlanntn apartlrnast nazara
ahnrnalrdrr (m:salan, bir nega adodin caminin va ya hasilinin hesablanmasrnda baglanfrc qiymatlarin mansub edilmasi). Miirakkab dovri strukturlarda xarici ve daxili dtivrlar va onlar araslndakl miinasibatlsr miiayyanlogdirilmalidir

dcivrdan grxrg

gakil 4.5.a. OnSartli ddvr

Sakil 4.5.b. SonSartli ddvr

Proqrarnlaqdrrma dillarinrta dcivri strukturlarrn reallaqdrnlmasl iigiin

ringarrii va son)artli d<ivri operatorlardan istifada olunur. OnEertli operatorlarda dovrdan grxlg Serti dcivriin avvalinda (9akil 4.5.a), sonqartli operatorlarda isa dovrtn sonunda (gakil 4.5.b) yoxlantlrr. Onqartli struktur
WHILE ("na qadar ki... ") re FOR ("iigiin") operatoru ila, sonqartli
struktur isa REPEAT. . .UNTIL operatorlart ila yerina yetirilir'
4.5.

Tipik heablama

proseslarinin alqoritmlaqdirilmmi

Praktikada rast gelen hesablama proseslorinin btiyiik akseriyyati dtivri

alqoritmik strukturlarla yerino yetirilir. D<ivri strukturlarln tetbiqine aid
bazi tipik hesablama proseslerinin alqoritmlagdirilmasine baxaq.

l.

Arqumenti monoton dayigan funksiyarun qiymatlar goxlufunun hesablanmasl (funksiyanrn tabulyasiyasl). Bu tip hesablama prosesini apzi.rmaq
iigiin arqumentin baqlanlrc qiymati (x0), son qiymati (x.) va dayigma addrmr
(Ax=const) verilir. Arqumentin x(xo, x.)Jer goxlulu iigiin 5f(x) goxlupu
tayrn edilir, burada f - tetbiq edilan diisturdur. Xtisusi halda arqumentin
qiymatlarinin sayr n -la tayin edilir. Bu, drivrlarin sayrnr gcistarir.
Misat 4. Ax=0,1 addrmr ila 0,1 < x < 1,5 qiymatleri iigiin
sin (ar2 + 6)

-@7;

funksiyasrnrn qiymatlsrini tayin etmeli. Bu alqoritmin

blok-sxemi 4.6-cr gakilda verilmigdir.

t22

Baqlan[tc

fiaxilctme
a.b,N,x^.u

,=^2*b

sin

"=-G_
Xaric etme
x. v

rAx
v ox

K.?

Jh.
Son

salt verilan
Sakil 4.6. Ddvrlar saYt t'eril- S;kil 4.7. Ddvrlar
rlaYiSanli hesahlann
rnavan mononn daf isanli hetab- monorr.tn
blok-sxenti
prosesinin
lttiu prosesinm blok-sremi
u = I"**t 6rrrO" n qiymati iigiin -b
Misal 5, Ax=0.5 addrmr ila arqurnentin
alqoritmin blok-sxcmi 'i 7-ci
yaslnln qiymatler goxlugunu hesablamah' Btr

;ckild: verilni5dir'
.. ... . -rr^-^ prosesleri'
^-^-^-rr.i Arqumentlll
2. Serbast dayisan arqumentli diivri hesablama
olmadrqda onun qiyrnatlar
dayiqihntsinda mtrayyrll q"nun"ygunt'q
verilir' Bu ardrcrlhqda har
coxluEu nizamla dirz0lmirs arJrcrlhq sak tinda
elerne-ntin dz n<imrasi olmahdrr:

Xl' Xl'

' xr l'

Xn

Verilcnlarinbelanizarnlrau,tittigtin,'''u',ivde1,llir'Massivinelementi
v': onun trassildeki yeri (indeksi)
kimi baxrlan har bir verilcn rn'l"n''n'"tl'
masivin adt va elementin
rl: tovin edilir. Elementa rnu'ot'" etm3k iiqiinx(l). 1-ci elementi' X(10) li'iiili*.'ir'.i.jri,iir' r'l,"r.n. X massivinia
123

10-cu elementi gostarir. Massivin elementina bagqa scizla indeksli deyigen

deyilir. Indekslerin sayr massivin 6lgiisiinii g(istorir. Bir indeks massivin
birrilgrllii, yeni vektor olduf,unu, iki indeks massivin ikidlgiilii, yani matris

tipli oldulunu ve s. gOsterir.

Alqoritmik dillarda massivlerla iglamak iigiin xtisusi vasitalar nezara

alrnrr.

Massivlarin igladilmasina aid bazi tipik hesablama proseslerina baxaq.

a) Arqumentin qivmetler goxluluna gcira funksiyanrn qiyrnetlar goxiu_

!unun hesablanmasr.

v(i) =

J4)
ln

r(i)

s:s+x(i)
D:p x(i)

$akil 4.S.Arqumentin qiymatlar goxtu- $akil 4.9. Massiyin elementlari

luna gdra funksiyarun qiymatlar goxlu- nin camini va hasilini hesablavan
turur hesablayan alqori unin blok-sxemi alqoritmin blok_sxemi
Misal 6. Vahiddan briyiik elementlerdan tagkil edilmiq X(100) massivine asasen

ri

fi

fi,

I = r,roo

di.isturu ile y-in qiymetler goxlulunu hesablayan

alqoritmi
Alqoritmin btok-sxemi 4.g-ci qakilda verilmiqdir.
.qu_rmah.
b) Odadlar massivinin elementlori ceminin (va ya hasilinin) hesablan_
124

masl.

Misal 7. S =

ir,
i=l

u"

, = flr,
i=l

hesablayan alqoritmi tartib etmoli

Alqoritmin blok-sxemi 4.9-cu gakilde gdstarilmigdir.

Misal 8. H<irner sxemi vasitasila verilmig n daracali
Y = aox' + arxn-' + "'+ a, ,x + a,
goxhadlisinin qiymatini hesablamaq iigiin alqoritm tertib etmali.
Bu mosalanin halli iigiin verilenlar arqumentin x qiym:ti va
ao,at,a2,.....,an amsallarrndan diizelmig (n+l) elementli massivdir'
Hcirner sxemi ila veritan goxhedli [mumi halda aqaprdakr kimi yazrlrr:
y =(...((aox + a,)x + ar) x+ ...+ a,-,) x + a,
Bu prosesin blok-sxemi 4.10-cu gakildo tasvir edilmiqdir.

Alqoritma miiraciat

S=S*x+A,

Alqoritmdan grxtg

4.10. Hr)rner sxeni vasitasila $akil 1.11. )i (n) massivinin an bdEoxhadlinin qiynratinin hesablanncst -viik elementinfu tap muu alqoi'ilninin blok-sremi
alqor il tninin tasv it'i

$tkil

r25

Misal 9. Verilmip X(n) massivinin en b6yUk elementint taPmaEl temin

edan alqoritmi tertib etmali.
Alqoritmin blok-sxemi 4. I l -ci gekilda verilmiqdir.
3. Miirakkab diiwi proseslar. Praktiki masalalar aksar hallarda daxilinda
ddvri strukturlar olan miirakkab dovri proseslar gaklinda verilir. Daxili
dcvrlar ya miistaqil gakilda, ya da biri digarinin ig:risinda xarici dcivra daxil
ola bilarler. Dovrlarin birinin digarina daxil olmalanmn sayr mahdudlagdrnlmrr.
Miirskksb dovri alqoritrnlarin xarici va daxili d<ivrlarinin tagkil
qaydalan asasan sade drivrlerda oldupu kimidir. Sada dovri strukturlan
kombinasiya edarak lazrmi miirakab struktur almaq olar. Bu zaman
agalrdakrlar nazara altnmaltdrr:
- daxili dovrlarin parametrlarinin ba;lan$c qiymatlari dovra daxil
olana qedar hazrrlanmaltdrr;
daxili dovrdan xarici dtivra 9rxr9 daxili d6vr bitdikden sonra ve ya
hor hansr qartin cidenmasi neticasinda yerina yetirilir;
- xarici dovrdan daxili dovra yalntz onun baqlan$cr vasitasila daxil
olmaq miimkiindiir;
- xarici va daxili dovrlarin parametrlarinin eyni adlandtrrlmastna yol
vermak olmaz.

Misat 10. A(n, m) matrisinin satir elementlarinin hasillarinin camini hesablayan alqoritmi tortib etmali. Qoyulan masaleni bu qakilda ifada etmok
olar:

,=frrn,
Alqoritmin blok-sxemi 4.12-ci gekilde verilmigdir.
Misal I l. Verilmig al, aL.
, a, massivinin elementlerini artma
ardrcrlhpr ile nizamlanmapr tamin edan alqoritm tartib etmali.
Alqoritmin blok-sxemi 4. I 3-cii gakilde verilmigdir.
Misal 12. 1-dan 99-a qeder istanilan mablatde qapik pulun l, 5, l0 ve
20 qepiklsrla xrrdalanmasrnrn biitiin hallaflnr tayin edan alqoritm tartib
etmali.

Halli. Mesalanin helli 20x+l0y+52+u =a tenliyini odeyen x, y ,z ve tnun taprlmasrna gatirilir, burada ae[. 99], x, y, zve u isa uyfun olaraq 20,
10, 5 va I qapikliklarin sayrdrr. 0<a-<99 oldupundan 20 qapikliklar sayt

=a-6rnt l0 qapikliklar sayr y' = L -d^n. 5 o:nikliklaru uu, ,. =!l0

5
dan; I qapikliklar sayr isa a adcdindan b<iyiik olmamaltdtr. x, y, z, u
*;

deyiganlarinin tayin olunma oblastr aEafadakr kimi olacaqdrr:

xe[0, x1]. y[0, yr], zef\, z1), ue[0, a]. Gcistarilan intervallarda x, y, z va unu dovri olaraq deyiqarek va 20x + 10y + 5z + u = a $artini yoxlamaqla
trelie nail olunur. Bu kombinatorika masalasinin halli iigiin blok-sxem 4.14cti qekilda verilmigdir.
tz,6

$akil 4.12. Mi)rakkab tlii'.'ri alqorittna ak) misal

t2'7

Alqoritme miiraciat

Alqoritmdan gtxt9

Sakil 4.

13.

.4

|n

) nnssivinin elementlarini artma ardtullt$t

o ri t min b I o k -s xe mi

ni zum I ay'an alq

128

x=0,xl.r
Y=0,Yl,l
7=0,2t

-1

Xl:[a]20)

yt=[a/10]
Zl:ta/51

$aki! 4.14. Misal l2-nin hallini tamin cdan alqoritmin blok-sxemi

129

5.

PROQRAMLA$DIRMANIN OSASLARI
5.1. Proqramlaqdrrmanrn mahiyyati

Kompiiterde masalalarin hall merhelalarindan biri ds, maselanin helli

tigiin yaradrlmrp alqoritma uyEun her hansr proqramlagdrrrna dilinda ilkin
proqramrn tertibidir. Proqram - har hansr alqoritmin kompiiterde icrasr
igtin maqrn amrlerinin ardrcrlh[rdrr. Bagqa scizla, proqram-alqoritmin
kompiiterda icrast iigiin onun tesvir formastdtr.
Birinci ncsil maglnlarda proqramlar magrn dilinda yazrhrdt. Masalan,
iki edadin toplanmasr texmini olaraq, agafrdakr kimi yaztltrdt:

15 0233 1677

3431

Omrin baqlanlrcrndakr l5 sdadi amaliyyatrn kodudur ki, bu da "iki adadin

toplanmasrm vc altnan cemin yaddaqa yaztlmastnt" gosterir.0233, 1677 va
3431 yaddaq xanalarintn iinvanlartdtr. Bu xanalarda toplananlar va cem
yadda saxlanrllr. Bu emr bela ifada olunur: 0233 ndmrali xa-naya yaztlmrg
eciadla, 1677 n<imreli xanaya yazrlmrg adad toplantlaraq. natice 3431
nrimarli xanada yerlapdirilir.
Proqramtn bu iisulla tartibi olduqca gox zahmet telab edir. Bundan
bagqa, proqram sottradan oxunma iigiin aydtn allnmlr' Magrn dilinda proqramiaqdrrmanrn daha bir gatl$mazhfr ondan ibarat idi kr, eyni bir alqortmin
miixtelif kompiiterlorda yerina yetirilmasi iigiin miixtelif proqramlar
vazmaq lazrm gelirdi. Bele ki, har bir kompiiterin ozijniin smrlar sistemi
mcivcud idi. Ona gora de. kompiiteri yaradanlar asas diqqsti
proqramlagdtrma prosesini yiingiillsqdirmaya yonaltdilar' Miitaxessislar
iezlikta ba;a diigdiilar ki, amrlarin yaztlmast Ya proqramtn tartibi iigiin $arti
igaralar sistemi yaratmaqla, magtn kodunun tartib olunma prosesini
avtomatlaldlrmaq miimktindiir. Meselan, l5 kodu ile gcisterilan amri
aga[rdakr kimi yazmaq olar:
c= a+b
edilmig biitiin inlormasrya tiz aksini
yuxanda
tasvir
sozla
Bu dtistiirda,
"=" iSarasi yazmait va ya mensub
"+"
toplamant,
iqaresi
tapmrqdrr: Yani
yadda
saxlantlan adadlara uylun
etrneni, Iatln harflari isa, xanalarda
dayiganleri gosterir.

Kompiiterda yerina yetirilen daha mtrakkab emaliyyatlan buna oxqar

qekilda yizrnaq olar. Mssalan, x>y qartini yoxlayan amri ingilis dilinda
a5afrdtrkr kimi ifada etmak olar:

if x>Y then Y=x

v:

ya azarbaycan dilinda

Bu

ctr

ager x>Y onda Y=1

yanagmada aqa[rdakrlan nazara almaq laztmdtr:

arnrlarin yaztlmastnda insan iigin daha aydrn gerti igaralar sistemi

yaratmaq;
- bu amrlari mallnrn ba$a diigaceyi dila gevirmek iigiin proqram
Yaratmaq.
Bununla da. yegana proqram geviricidan istifade etmskla,
proqramla;drrma dilinda istanilan proqraml yaznlaq olar.

130

Proqramlagdrrma dilinin "qrammatika,, qaydast deqiq tayin olunub.

Har bir emr ciddi gakilda teyin olunmu; sintaksisa (yazlhp qaydasrna)
malikdir. Masalen, "agar" qartini ingilis dilinda (ifl ve gertdan (x>y) sonra

"vergiil qoymaq olmaz" tayin edilibse, onda omrin baqqa ciir yazrhgi gevirici
proqram terefinden sahv kimi baga duqiiliir.
Proqramlagdrrma dillerinda amrlar gox vaxt operator vo ya telimat
adlanrr. Har hansr alqoritm iigi.in tartib olunan bu ctr operatorlai ardrcrlh!r
ilkin proqram ve ya sadaca ilkin matn adlanrr. ilkin main gevirici p.oqrurn
(translyator) vasitasile gevrilencian sonra icra olunur.
Hal-hazrrda magtn kodundan istilada olunmur ve kompiiter iigiin
proqram har hansr proqramlagdrrma dillarinin birinda tartib olunur.
Proqramlagdrrma dillari olduqca goxdur, amma hamrsr bir qayda olaraq,
verilanlarin tesviri, hesabi operatorlar, d6vriin ta$kili va idaraedici vasitalai,
inlormasiyanrn daxil ve xaric olunma vasitalari ila tamln olunub. Dillarin

goxu proqramln tortjbinde oxgar prinsiplardan istifada

etmasina

baxmayaraq, onlarrn sintaksisi miixtalifdir.

5.2, Proqramlagdrma dillarinin tadnifatl

Proqramlagdrrma dillannin lasnifatrnrn asas alamatlorindan biri, dilin

hanst proqramlagdrrma iislubuna mansub olmasrdrr. proqramlagdrrma
texnologiyasrnda asasen agalrdakr iislublardan istifada olunur:

prosedurproqramlaqdrrma;
funksional proqramlaqdrrma;
mentiqi proqramlagdrrma;
obyekr-y6nlii proqramlagdrrma;
hadisa- ytinlii proqramlagdrrma;
- vizual proqramlagdrrma.
Prosedur proqramla$lrma. Prosedur proqramlaqdrrma 40-ct ilda Fon
Neyman terafindan taklif olunan kompiiterin arxitekturasma esaslanrr va
onun nozari modeli kimi "Tyurinq magrnr" adlanan alqoritmik sistem

giit[riilmi\diir.

Prosedur proqramlagdrrma dilinds proqram operatorlar (tolimatlar)

ardrcrlh$ndan ibaretdir. Burada asas operator, yaddag sahasinin mJzmununu dayigan mansubetma operatorudur.
Prosedur dil aga[rdakr xiisusiyyatlera gora xarakteriza olunur:
- yaddagrn idara olunmaslnrn vacibliyi, xiisusan dayiganlarin tesviri;
- simvollann emah iigiin imkanlann mehdudlulu;
- ciddi riyazi esasrn olmamasr;
- mIasir kompiiterda yiiksek samarslikle rcallaSdrrrlma.
Prosedur dilin xas tosnifat elamatlarindan biri onun soviyyasidir.
Proqramlagdrrma dilinin soviyyasi onun konstruksiyasrnrn semantik rilgiisii
ve onun proqramgrya yoniim deracesi ila tayin olunur. Dilin proqramgrya
yrintmii na qodar gox olarsa, bu dilin saviyyasi bir o qoder yiiksak olur. indi
ise fardi kompiiterda istifada olunan proqramlagdrrma dillerini saviyyalari
artma ardrcllh$r ila xarakteriza edek.

l3l

ixitit ait bilavasita maqrn dilidir. Hal

hazrrda bu dildan istifada

olunmur.
Assembler dili - maprn dilina yaxur olub, maqrn ornrlarinin simvolik
lormada tasvirini tamin edir. Bu dil magrn dilina olduqca yaxrn oldutundan
asafit savltali dil adlanr. Assembler dili proqramgrya amaliyyatlartn
mnemonik kodlanndan istifade etmaya, yaddagrn xanalartna va sahelerina
ad vermaya imkan verir. Bu dilin yaradrlmasr proqramlaqdrrma dillarinin
inkigafura scbeb oldu va bir gox 1ruxan sevilyeli diller olan C, C++, Pascal va
s. meydana galdi.

Makroassembler dili -Assembler dilina rnakro vasitelar daxil edilmesi

ila ahnan dildir. Dilin komayi ila proqramdakr operatorlan parametrlerla
tcsvir etmok miimkiindiir. Bu amsliyyatdan sonra proqramgr arqumentla
tarnin olunmu$ makroamrlerden istifada ede brlar,
Peqekar sistem proqramgrlan kompiiterin btittin qurgularrndan istilada

etmek irgiln Assembler va Makroassembler dillarini tatbiq edirlor. Bu

dillorden adatan sistem proqram taminatrnln tarkibina daxil olan - drayver,
utilit ve s. proqramlann yaradrlmasrnda istifado olunur.
C proqramlaqdrrma dili ilk dale 70-ci ilin avvalinda UNIX ameliyyat
sistemini reallagdrnnaq iigiin yaradrlmrgdrr. Solralar ise sistem ve tetbiqi
proqramgrlar arasrnda olduqca maqhur olmugdur. C dili miiasir yiiksak
saviyyeli dillerjn idaraedici konstruksiyalannr va Assembler tipli
agalrsaviyyali dilin komayi ila verilonlarin kompiiterin aparat vasitalorina
miiraciat imkanlarrnr riziinda birlagdirir. C dilinin sintaksisi proqramln
qrsaldrlmasrnr tamin edir, kompilyator isa effektiv obyekt kod generasiya
etmak xiisusiyyetins malikdir.
C dilinin an asas xiisusiyyatlerinden biri ifadalar va operatorlar
arasrndakr farqin tarazlagdrnlmasrdrr ki, bu da onu funksional
proqramlagdrrmaya yaxrnlagdrrrr. Xiisusila ifadalerden operator kimi
istilada etmek olar. Burada prosedur anlayrqrndan istifado olunmur.
Dilin sintaksisi proqramlaqdrrmanr va tertib olunmug proqramrn
men imsan ilmasini gatinlagdirir.

Basic (Beginners All -purpose Symbolic Instruction Code baglayanlar

iigtin goxmaqsadli dil) - 1964-cii ilds proqramlagdrrmanr yeni <iyrananlar
iigiin yaradrlmrqdrr. Bu dil hesablama magrnr ila insanrn bilavasita
informasiya mirbadilasi iigiin sada dildir. ilk vaxtlar bu dilda
interpretatordan, hal-hazrrda isa kompilyatordan istifada olunur.
Basic clili proqramlagdrrmaya baglayanlar arastnda olduqca maghurdur
va geniq tetbiq olunur.

Pascal dili prosedur proqramlagdrrma dilleri igarisinda an gox istifade

olunan iiildir. Pascal dili 1970-ci ilda hesablama texnikasr sahesi iizra
i.rtisasgr, isvegrali professor Niklou Virt tarefinden yaradrlmlgdrr va dilin adr
XVIII esrda yagamr; Fransz riyaziyyatgrsr Blez Paskahn qerafine qoyulmugdur. 1979-cu ilda isa Britaniy'a v: beynalxalq iSO7185 standartlanna
uy[un Pascal BS6l92 proqramlaqdrrma dilinin layihssi hazrrlandr.
Pascal dilinda proqramlagdrrmanrn bir srra konsepsiyalarr reallag<lrnlmrgdrr. Pascal dilinin asas xtisusiyyatlarindan biri ondan ibaratdir ki,
132

burada struktur proqramlaqdrrma konseosiyasr biitiinliikla ardrcrl claraq

hcyata kegirilmiqdir. Bu yalnrz proqram fraqmentrarinin idaraolunnrasr iizre
claqalarin nizarnlanmasr yolu ils de1.il, verilanlarin strukturlagmasr hesabrna
hayata kegirilir. Bundan baqqa, dilda verilonlarin yeni tipinin tayini konsep_
siyasr realla;drnLb.

Pascal dili hal-hazrda gox genig yayrLb va onun fardi kompiiterlarda

Borland Pascal ve Turbo Pascal kimi miixtalif versiyalan mrivcuddur.
Ndvbati fosilda Pascal dili haqqrnda genig melumat vcrilacsk.
Funksional proqramlaqdrma. Funksional proqramlagdrrmanrn mahiy_
yoti A.P. Yer$ov torafindon tayin olunmuqdu t.
Funksional dillerin konstruksiyaslnda ifada asas rol oynayrr. ifadel.ria
skalyar sabitler, strukturla$ml; obl,ektlar, funksiyalar, funisiyalarrn gciv_
dasi va funksiyalarrn gagrrlmasr aiddir.

Funksional proqramlagdrrma dilina aya$dakr elementlar daxil<jir:

- funksiyalann manipulyasiya eda bildiyr sabitlar sinfi;
- proqramgrnln altoldan tasvir etmadon istilada etdiyi baza funksiya_
lar yrlrm;
- baza funksiyalardan yeni lunksiyalarrn tertibi qaydasr:
- Ealrrrlan funksiyalar asasrnda ifadaiarin yaradrlma qaydasr.
Proqram, hesablanmasr lazrm olan lunksiya vo ifadslerin tasvirindan
ta;kil olunur. Bu iladalar reduksiyalar vasitasila hesablanrr. Bele ki, sadalag_
dirme aga[rdakr qaydalar miimktn olana kimi davam edir:
- baza funksiyalarrnrn qagrrrlmasr onun uyfun qiymatlari ila avoz
olunur;
-. baza olmayan funksiyalarrn galmlmast parametrlari arqumentlarlo
avoz olunan grivda ila:voz olunur.
Funksional proqramlaqdrnnada dayiganlerin qiymetlarinin yaddagda
.
saxlanmasr konsepsiyasrndan istifada olunmur. Mensubetma operatoru
yoxdur. bele ki, neticsda doyiqonlar yaddaq sahasi kimi yox, iyiziyyatda
dayigan anlayrgrna tamamila uyf,un olan proqram obyektleri ila'ifada
olunur. Umumiyyatle, dayigansi, proq.a- ronib etm;k miimkiindiir.
Bundan baEqa sabit vo funksiya, yani proqram va verilan arasrnda ela bir
farq yoxdur. Naticada bu funksiya ga[rrrlan funksiyanrn qiymeti vs struk_
turlagmr; obyektin elementi ola bilar. Funksiyanln gafrnlmastnda ar.qu_
mentlorin sayr resvir olunan parametrlerin sayr ila tist-iiita diigmaya bilir.
Bu deyilanlsr proqramlagdrrma ditinin yiiksak saviyyesi olan funksional
proqramlagdrrmanrn xiisusiyyatlarini xarakteriza edir.
Funksional proqramlaqdrrmanrn ilk dili LISP (LIST processing .siyahrlarrn emah) dilidir. LISP dili 1959-cu ilda Massaguser texno-ioii
institunda Con Makkarti tarafindon yaradrlmrgdrr. Bu ditin yaradrlmasrndi
osas maqscd simvol tipli informasiyanrn emahnr elvcrigli tagkil etmak
olmugdur. Dilin asas xiisusiyyati proqram va verilanlarin srrukturunun
unifikasiyasrdrr, yeni biitiin ifadalar siyahr gaklinda yazrhr.
Mantiqi proqramla$lrma. Mentiqi proqramlagdrrma PROLOG
(PROgramming in LoGic-mantiqi terminlarla proqramlaqdrrma) dilinin
133

meydana golmasino sobob oldu. Bu dil 1973-ci1 ilda fransrz alimi

A.Kolmeroe tarafindeu yaradrhb. Hal-hazrrcia bir gox dillar da mcivcuddur,
amma mantjqi proqramla$dlrrnamn an gox inkigal etrniq vs yayrlmrq dili
PROLOG-dur. Mantiqi proqramlaqdrrma dillari, xiisusan PROLOG, siini
intellekt sistemlerinda geniq istilade olunur.
Mantiqi proqramlagdrrmanrn osas anlayrgr nisbatdir. Proqram obyekt
va maqsed arasrndakr nisbatin tayinindan tegkil olunur. Proqranun yerine
yetirilmasi istifado olunan dilin semantikasrna uy[un quraqdrnlmrq qaydalar
asasrnda mentiqi dtisturlann iimumi qiymetlendirilmasi kirni garh olunur.
Montiqi prcqramlagdrrmada yalnrz alqoritme asaslanan faktlarrn spesifik
xiisusiyyatlenni gostcrmrk lazrmdrr. Burada yerina yetirilmasi taleb olunan
addrmlar ardrcrhSrnr layin etmak lazrm cleyil. Bu ise mantiqi proqramlagdrrma dilinin deklaritivliyidir ki, bu da R.Kovalskinin "alqoritm =
mentiq + idaroetma" diisturunda daqiq ilade olunub.
N{antiqi proqramlagdrrma aga!rdakrlara gdra xarakleriza olunur:

yi.iksak saviyya;

simvol hesabatlna istiqamatlanme;

tcrsina (inversiv) hesablarna imkanr, yani prosedurlardakr deyiqanlar
girig va grxrga ayrrlmrr;
- mantiqi natamamhErn miimkiinliiyii, giinki proqramda miieyyen
montiqi miinasibetlari aks etdirmak. hamqinin biitiin naticslerin diizgiin
ahnmasr miimkiiLn deyil.
Mantiqi proqram prinsipce gox da boyiik olmayan siirate malikdir.
Bele ki, hesablama avvelki addlma qayltmaq $erti ila axtang, slnaq ve
s:hvler tisulu ila hoyata keqirilir.
Obyekt-yiinlii proqramlaqilrrma. Obyekt-yonlii proqramlagdrrmanrn bir
gox vasitclcri Simula-67 dilindan gdtiiriilmiiEdiir.
Proqramlagdrrmanrn obyekt-ycinlii irslubu obyekt anlayrqrna asaslanrr,
menasr isa "obyekt = verilenler * prosedurlar" dtisturu ile ifads olunur. Har
bir obyekt riziinda verilanlarin strukturunu birlagdirir va onlara miiraciat bu
Verilanlarin emah proseduru ile mtimkiindiir ki, bu da metod adlamr.
Verilanlar ve prosedurun bir obyektde birlaqmasi inkapsulyasiya adlanrr.
Obyektlarin tasvirina siniflar xidmat edir. Sinif bu sinila aid olan
obyekllerin xassa ve metodlannr tayin edir. Uylun olaraq, istenilan obyekt
sinfin niisxesini tayin eda bilir.
Her bir sinfin xiisusi metodlal m<ivcuddur ki. bu metodlar sinfin
obyektlorinin yaradrlmasrnda(constructor) va silinmas'inda (destructor) avtomatik olaraq galrnlrr.
Yeni varesa obyektlerin yaradrlmasrnda valideyn obyektlerin xassasi
alava oluna bilor. Buna xassslarin irsan verilmasi ve ya varaselik deyilir.
Obyektlsrla ig prosesinde polimorfizma icaza verilir, yeni miixtolif tipli
verilanlarin emah iigiin eyni adh metodlardan istifada etmak imkanr var.
Mi.iasir obyekt-yiinlii proqramlaqdrrma dillerina Smalltalk, C++,
Object Pascal. Java va s. aiddir.
C++ dilini 80-ci ilin avvellorinda AT&T korporasiyasrnrn Bell
[:rboratoriyasrnrn amekdagr B. Straustrup teklif etmi$dir. Onun l"srafinden
134

BCPL, Simula-67 va A19ol-68 dillarinin elernentlari alava olunmaqla C dili

esasrnda kompakt kompilyasiya sistemi yaradrlmqdrr.
1983-cii ilda C - nin siniflarle variantt, bir az sonra isa C++ yarandl.
1990-cr ilde Sun kornorasiyaslntn amakdagt D. Qoslinq C++ geniglanmesi
esasrnda obyekt-yonlii OaK dilini yaratdt. Dilin ssas deyari miixtalif tip
qurlulann qar$1Lql, qebaka olaqosinin taminidir. Internet -de yayllmaq iigtin
bu dilda yazrlan b<iyiik olmayrn proqramlar applet (applets) adlandartldt.
Bu dilin internet-deki yeni versiyast Java adlandr. ilk brauzer Sun
korporasiyasrmn 25 yagh proqramgtst P.Noton tarafindan yaradtlaraq,
avval WebRumer, sonra isa HotJava adlandrrrldr. Java scizii is: proqramgrlann gox sevdiyi kofenin sortundan gdtiirtltlLb. 1995-cr ilin yanvanndan
baglayaraq Java Internet-de genig yayrhb.
Java ve C++ dillari arasrnda prinsipial farq ondan ibaretdir ki, birinci
dil interpretasiya, ikinci ise kompilyasiya olunur. Dillorin sintaksisi praktiki
olaraq iist-iista dii;iir.

Obyekt-yonlil vasita imkanr ntiqteyi nazarince Java dilnrn C++ - e nazaran bir srra iistiinliiklari var. Bela ki. Java dili in[ormasiyantn inkapsulyasiyasr iigiin olduqca gevik va giiclii sisrema malikdir. Java-dakr varislik
mexanizmi proqramla$dlrrnaya ciddi yanaqma[r taleb edir ki, bu da kodun
etibarhhlrnr va ba;a diiqiilmaslni yaxqrlagdrnr. C++ dili iso varislik sisteminin baqa diigiilmasi iigiin miirakkab, qeyri-adekvat va gatindir. Obyektlarin
dinamiki alaqe imkanlarr har iki dilda eynidir.
Obyekt-ydnlir proqranrlagdrrma ideyasr b:r qox universal prosedur dillsrda da istifade olunur. Mesalan, Pascal proqramlagdrrma dilinin -Object
Pascal versiyastnda obyekt-ydnlii proqranJagdtrmantn butiin miiddaalan
nazsra altnmtgdtrHadisa-yiinlii proqramlagduma - obyekt-yonlti proqramlagdrrmaya
asaslamr va sistemda ba; veren hadisalere reaksiya veran obyektlorden
istifade edilmasini nazardo tutur. Hadisa-yonlii proqramlagdtrmadan ham
miistaqil proqramlarrn, ham do omaliyyat sistemlarinin qurulmastnda
istifada olunur.
Hadiso-y<inl[ va obyekt-yonlii yana$madan istilada etmakla hazrrda
goxlu sayda proqram qablonlan (Application Freameworks) yaradrlmrgdrr.
Bu ciir proqram qablonlarrndan ibarst olan kitabxanalar ya oziiniin hadise
dispetgennr malik olur (masalon, Turbo Vision), ya da smaliyyat sisteminin
vasitalarindan istifada edirlar (masolan, Microsoft firmastrun MFC Microsoft Foundation Classes proqram kitabxaqnasr).
Yizual proqramla$rrma. Son vaxtlar proqramlqsdrrmaya vizual
yana$ma genig yayrlmrEdrr. Vizual proqramlaqdtrma obyekt-ycinlii ve
hadise--vonlii proqramlagdtnnanrn sonrakr inkigafi naticasinda yaranmtgdtr.
Vrzuallaqdrrma miirakkab proseslarin komptiterin ekrantnda qrafik
primitivlar (fiqurlar) qeklinda oks etdirilmosidir. Istenilan prosesi idareetmani, quragdrrmanr, gekil gakmeyi vo s. vizuallagdrrmaq olar. Vizuallagdrrmanrn sada variantt icra etmanin va ya inkiqafln gediqinin har hanst fiqur
vasitasila aks etdinlmasidir. Mesalan, dtizbucaqhnrn igerisinin doldurulmasr
faizihar hansr ameliyyatrn ns qader icra olunmasrnt gcistarir.
135

Proqram taminatrmn interleysini vizualiagdrrmaclla istilaginin proqram

mahsulu ila iglanmesini sadelagdirrnak olar. interfeysin elementierintioki
gakillar va yazrlar hamin elementlarin funksiyalarrnr asan qavramala krimak
edir.
Proqram taminatlnln vizual komponentina sada misal kimi ekranda
vizual dtymani gdstarmak olar_ Hamin diiyiina esl idaraetme diiyrnasini
imitasiya edir. Onu asl diiyms kimi "basmaq" olar.
Vizual proqramlagdtrmadan haztrda bir srra proqramlagdlrma sistemIarinde istifada edilir. Bunlara misal olaraq Visual Basic, Delphi, Visual C+.r,
C++Builder va s. sistemlerini gostermek olar. Proqramlagdrrma dillarindan
elava, vizual yanagmadan diger sistemlerds do istifada edilir. mesclcn: Visual
Fo.xPro, Paradox for Windows, MS Office paketinin proqramlan va s.
Biitiin bu sistemlarda, o cirmlodan, hazrda en populyar hesab edilen
Visual Basic ve Delphi sistemlerinda vizuallagdrnlan model kimi pencara
(lorma) istifada edilir.

ll6

6.TURBO PASCAL DILiNDO

PROQRAMLA$DIRMA
Pascal

dili proqramlagdrrmanln

esas konsepsiyasrnr <iyratm; vasitesi

kimi yaransa da, sonralar tatbiqi moselelarin hallinda olverigli bir vasiraya
qevrildi. fDilin sadaliyi. biit0n struktur qurulu$larrn elveri$li tasviri,
proqramla$dlrma prosesinin sadalagdirilmasi va semerali obyekt modullarrnrn olmasr bu dilin gox genig yavrlmasrna sabab olmugdurTPascal dili ham
riyazi, ham de qeyri-riyazi masalalerin hallinda verilenlorin strukturu iigiin
gox gticlii vasitalera malikdir. /
{ Pascal dilinin geniq yayrlmasr vs ona olan tolebat, bu dil osasrnda
miiasir proqramlagdrrma sistemlerinin yaradrlmasrna sabeb oldu.l Bu
veziloni Borland International firmasr yerina yetirdi. Yaradrlan instrurirental proqramlapdrrma sistemi dialoq rejiminde proqram tartib etmaya imkan
verirdi. Bu sistemlor tekmillaqdrnlerak. Turbo Pascal 7.0 va Borland Pascal
With ObjcctsT, 0 proqramlapdrrma sistemleri yaradrldr. I
Turbo Pascal sistemi IBI{ tipli fsrdi komptiterlar iiqiin Pascal proqramIagdrrma dilindan vc hcmginin proqramlarrn yazrlmasr, magrn dihna tarciimasi. sazlanmasr. ipc sahnmasr iigiin miihitdan ibaratdir. I
Proqramlagdrrma dili amaliyyat sisteminin imkanlanndan istifada etmeya, overley struktur yaratmala, daxiletma-xaricetmanin tagkilina. qrafiki
tasvirlarin tartibino va s. imkan veron genig modullar kitabxanasrna
malikdir.
Proqramlagdrrma rntihiti proqram matnlarinin yaradrlmasrna, onlarm
kompilyasryasrna. sahr4arin taprlmaslna va onlarrn operativ dilLzaldilmasina.
ayn-ayrr proqram hiss:lerinden proqramln yr[rlmasrna, sazlanmaslna va
sazlanmrq proqramr yerina yetirmoye imkan verjr. Paket hamginin istifadagiya komak iigiin boyiik hacrnli arayrq taqdim edir.
Qeyd edak ki, Turbo Pascal7.0 ila eyni zamanda Windows miihitinde
istifado etmak iigiin nezarda tutulan Borland Pascal?.0 sistemi yaradrlmrgdrr.
Amma Windows amelilryat miihitinda bilavasita Pascal dilinin istiladasinda
getinlikler oldulundan, bu sistem az yayitb. Bu sababdan Borland
International firmasr Borland Pascal-rn sonrakr takmilla$dirilmosindon imtina edarak, Pascal dilinin btitiin iistiin cahatlarini nazara almaia imkan veran
Delphi sisreminin hazrrlanmasrna kegdi. Sistem Windows miihiti tigtin yaradrlan tatbiqi proqramlarla alaqodar yaranan bir gox gatinliklari aradan
qaldrrmala imkan veran vizual proqramlagdrrmaya esaslanrb. Bu sistemdan
effektiv istithdo etmak iigiin Pascal dilinin xiisusiy-votlari darindan
ciyrcnilmalidir.
6.1.

Dilin alilbasr va elementlari

istanrlan tabii dil (azarbaycan, rus, ingilis, fransrz, alman vJ s.) srmvolIar, soz, sozbirlagmalari va ciimlslordan ibaretdir, Proqramlagdrrma dillarinda da buna analoji elementlar var. Bunlar simvollar, sozlor, iladalor (sozbirlasmalari) v: operatorlardrr (ciimlolor).
Drlin simvollarrndan ixtiyari matnin tartibinda rstifada olunur. Hor
137

hansr dilin alifbasr sonlu sayda simvolfar goxluludur. Moselan, dantgrq

dillarindan olan Azerbaycan ditinin alifbasr 32 harfdan, rabita texnikasrnda
istifada edilan Morze alifbasr 3 hart'den ibaratdir. Azerbaycan dilinda h:r
hansr ciimlenin yazrhgrnda Azerbaycan clifbasrnrn xiisusi simvollan olarr
dur[u iqarelerindan (nrlqta, vergiil. nida igarosi, sual igarasi ve s.),
raqemlerden, qrsaldrlmrg srizlardan (ADNA, BMT, EHM va s.) isrilade
olunur. Bezt texniki sahelerde isa inteqral. cem, hasil va s. kimi igarelarin
hesabrna simvollann sayr xeyli arta biler.

Yuxalda deyilanlar danrgrq dili olmayan Turbo pascal

proqramlagdrrma dilina do aiddir. Dilin elifbasr aga$dakr qruplara bciliiniir:
- A-dan Z-a kimi boyiik va a-dan z-e kimi kigik larrn herflari va ',
ala$dan xett simvolu;
- 0-dan 9-a kimi onluq roqemler;
- xtisusi simvollar:
#

xlisusi simvollar ciitii (mtirakkab simvollar)

boqluq sjmvolu " ":

idareedici simvollar (ASCII kodu 0-dan 3l -e kimi).
Xidneti (aqar) siizlar. Turbo Pascal dilinda xidmati srizlar riz vazifosine
gdra deqiq tayin edilarok, dayiqdirila bilmaz. Buna grire da identifikatorun
yazrhgrnda xidmeti s6zlerden istifade etmak olmaz.
Turbo Pascal - da bciytik ve kigik harflarla (yuxarr va agalr registrlarla)
yazrlmrg sdzler farqlenmir. Bels ki.

program Program PROGRAM

srizlsri eyni xidmati stizii g6starir. Gosterilan bu xasso neinki xidmati
sozlare, hamginin proqramda istifade olunan biltiin identifikatorlara da
aiddir.
Turbo Pascal dilindaki xidmati scizler agalrdakrlardrr:
and
exports
mod
string
asm
file
nil
then
anay
for
not
to
begin
function
of
type
goto
case
or
unit
const
if
packed
until
constructor implementation
procedure
uses
destructor in
program
var
div
inherited
phile
record
do
inline
repeat
wrth
downto
interface
set
xor
else
end

r38

label

library

shl
shr

identifikatorlar. identifikator harf,raqern vc,'_,, igaralandan ibarar

olmaqia, harf va ya "_" igarasi ila baqlayan srizlsrdir. identifikatorda bogluq
igarasi ola bilmaz. Sabita, tipo, dayi9ane, prosedura, funksiyaya, modula,
proqrama vc yazlar sahasina ad verarksn rdentifika torlardan jsrifado
olunur. Identifikatcrun uzunlugu ixtiyari ola brl.:r. amma kornpiiyator
onun birinci 63 simvolunu qobul edir. Mosalan, Prbg _ l, _ Stop. Mv _
Variable, Vecl, Vec I
Xiisusi hallarda, miixtalif modullarda eyni adlar tasvir olunur ki.
bunlar doqiqlagdirilmiq identifikatorlar adlanrr. Bu halda deyiganin adtnrn
qargrsrnda, bu deyigoni dziinda saxlayan modulun identifikatoru yazrhr. Bu
identifikatorlar nciqta ila aynlrr. Masalan,
,
Unirl. MyVar, Unit2.MyVar. Unit3.MyVar
Daqiqlegdirilmig identifikatorlardan yaa ye obyekllarla iqlayarkan
istifada olunur- Daqiqlogdirilmig identiilkatorlara niqan, sabit, tip, diyigen,
prosedur vo funksiya identifikatorlan aiddir.
'furbo Pascal-da identifikatorlarrn iki nrivI var:
standart va istifadagi.
Ovvaldan toyin edilmig standarr identifikarorlara. diie daxil edilmiq
standart prosedur va funksiyalann (Read, Write, Sin va s.), tiplarin
(Integer, Real. Char va s.) ve direktivlarin (absolute, forward, private,
public va s.) adlarr aiddrr.
Niganlar. Nigan operatora verilon addrr. Turbo Pascal da nipanlarrn
adad va simvol novti mOvcuddur. Odedi niqanlar 0 ila 9999 arasrndakr tam
onluq cdadlerle ilada olunur. Turbo Pascal -da niqan kimi
identillkatorlardan da istilada olunur ki, bu da identifikarorun yazrhg
qaydalarrna tabe olmahdrr. Nigan operatordan iki ntiqta ',:" ila aynhr.
Odadler. Turbo Pascal - da tam onluq adad. tam onaltrlq aded va
haqiqi onluq adeddan istilada olunur. Heqiqi adodlar iki miixtalif yazrhq
lbrmasrnda tasvir olunur: adi (sabit n<iqteli) va tartibii (siiriigen noqiali)_
Tam onluq adadler srandarr gckilda yazrlaraq, - 2l4j 483648-dan
2147483647 -ya kimi diapazonda olmahdrr.
Tam onaltrhq adadlerin yazhqrnda, edadin qargrsrna S simvolu
qoyulur. Moselan, S0, $3E, $FCB437
Onaltrhq adalar igiin mitmki.in diapazon 500000000 ila SFFFFFFFF
arasrndadrr.

Hcqiqi xJadlar. ya adi onluq kasr soklinda (sabit noqtali.forma), ya da

l0 olan qiiwat formasrnda (stirirTgr noqtcli forma) yazrlrr. l0 asasrnrn
yerina E igarasindan istiladc olunur_.Mdaron. 7.81, -193.5791, l7.9Ell. asasr

51.91e5.0.29e-10

Satirlar. Satirlar. birqat drrnaga ahnmrg ASCII kodunun simvollar

ardrcrlh!'rndati iagkil olunur. Setirler proqramrn bir sotrindo yerlagmalidir.
Ogar simvollar daxilinda brrqat drrnaq varsa, onda bu simvol iki daia ardrcrl
gap olunur. Masalon:
'T urbo pascal 7.0,
'Satirlarda iki ardrcrI drrnaq " bir simvo] qebul edilir,
Setirlarda idaraedici simvollar, qargrsrnda # simvolu olan tam onluq
aded qaklinda tasvir olunur. IVI:salan:
139

#7 - "zeng" simvolu
#10 - "setro kegid" simvolu
Ogar satirda bir nega idaraedici simvollar olarsa, bunlar arasrnda ayrrrcr
olmamahdrr.
gorhlar. $erh { , } va ya (+ , *) simvollarr arasrnda olan proqram
matninin fraqmentidir ki, kompilyator tarofindan nazaro ahnmrr. Mlsalin:
{$arh, her iki terafdan fiqurlu mciteriza ilo mehdudlanmrq xtiyari
simvollar ardrcrllrtrdrr I
(*Ulduzlu motarizo ila mehdudlamrg simvollar ardrcrthlr da garhdir*)
Qeyd etmek lazrmdtr ki, agar qarhde birinci simvol dollar $ olarsa.
onda bu kompilyatorun direktivi adlamr.
{$N+1 1* $ R - +) {$l MyFite.pas}
Ayrnc ar. Turbo Pascal dilinde ayrncr kimi agalrdakr simvollardan
istifada olunur:
- bogluq, tabulyasiya, novberi satrin baqlanircrna kegmayi gdstaren
miirekkeb simvol ("karetkanln qayrtmasl" va ,'setra kegid,,)
Turbo Pascal dilinda, bunlardan bagqa ASCII -nin 0 ile 3l kodu
arasrndakr idaraedici simvollarrndan da ayrrrcr kimi istifado olunur.
6.2. Proqramln struktum

..

Turbo Pascal dilinde proqramln strukturunu agalrdakr gekrlda

-

gostormek olar.

{Proqram baqhlr}
program. proqramln adrl
{Istilada olunan modullhrrn tosviri bcilmosi}
uses Istifada olunan modullarm siyahrct;
{Tcsvirl:r bolmosi}
Iabel NiSanlarrntasviri;
const Sabitlarintasviri;
type Tiplarin tasviri;
var DayiSanlarintasviri:
prosedure
F prorrdr va funksiyolarm tasviri:
function
exports Eksport edilan adlarm tasviri
{Operatorlar bdlmasi}
begin
operator l;
operator 2;

operator n- l;
operator n;
end,

istilada edilon istantlan b<ilma ya konkret elan olunmug proqram

elementlcrinden. ya da toyin olunmug emafiyyatr yerina yetiran operatoilar_
140

dan tapkil olutrmug bir ve ya bir nege ciimlsdau ibaret olur. Ciimlolar birbirindan n6qtali vergrilla ("f') ayrrbr.
Orvalki versiyalarda oldulu kimi, Turbo Pascal7.O-da da proqram
baghfr mscbun deyil. Ogar istifadc olunursa, onda o a$agldakr sintaksis
formada olmaltdrr:
program ad (proqramrn parametrlari);

Pascal dilinin standarttnda b6lmaiar yuxandakr

ardrcrlhqla

yerlaEmelidir. Turbo Pascaltn iso bazi xiisusiyyatlari movcuddur. Bela ki.

proqram baqhlr vo istifada olunan modullarln tasviri b6lmasi istisna
olmaqla bolmalarin yerlaqma ardrcrlh$ ssrbastdir. Bundan ba;qa bir negc
eyni btilrne yaratmaq olar. Proqramda istilado olunan elementlar ya
proqram matninin awalinda tsyin olunmalt, ya da dilin qabaqcadan tayin
olunmuq elementleri olmahdlr.
I'urbo Pascal-tn bu xiisusiylatlarinin olmasrna baxmayaraq dilin
standartlnda nazarda tutulan ardrcrlhga riayat etmak laamdrr' Yalnrz
prinsipca vacib olduqda ardrcrlh[rn dayiSdirilmssi meqsadauylundur
Proqramtn g<ivdasi "begin" s<izii ila baqlaytr va proqramln sonuntl
gristarcn "end" scizti ila qurtarrr. sonda isa ndqta qo.yulur.
Misal: Uq adodin cJminin hesablanmasl proqraml
program MISAL I;
{Proqram baqhlt}
var
{ DaYiganlarin tasviri }
X, Y, Z, S :Real;

begin

Readln(X.Y,Z):

[Proqram gdvdasinin baqlanftct ]

adadlarini daxil edin'): {Malumattn ekrana
grxarllmasr I
lX.Y vaZ adadlcrinin oxunmast )

{Cemin hesablanmasr }

Write('X,

Y va Z

=X+Y+Z;

adadlarinin cami = ', S); {Naticenin ekrana

gtxartlmast )
end.
{Proqramrn sonu }
proqram
baghq, gcivde va doyi$onlorin tosviri
kimi.
Grirdiiyiimiia
prosedurunun k<imayi ila ekrana
slandart
Write
bolmalarinden ibaratdtr.
'X. Y va Z adarllarini daril edin' malumatt grxtr. Verilanlari daxil etmazdan
qabaq buna oxgar malumatlann ekrana gtxartlmasr maslahatdir. Ntivbati
op"raiot Readln sLandart prosedurunun kcimeyi ila daxil edilan X. Y va Z
Jrdla.ini oxuyaraq onlarr haqiqi tipda yerlagdinr. Sonrakr operator daxil
edilan odadlarin camini hesablayaraq onu S dayi;aninde yerlagdirir' Sonra
Writeln slandafi prosedurunun kdrnayi ile ekranda '.tr, Y vaZ adadlarinin
canti = ' mclumatlndan sonra, ceinin qiymati gcirtinlir' Bununla da
proqram sona gatlr.

Writeln('X,

Y ve Z

6.3.Verilanlarin tiPlari
Verilanlarin tipi dedikda bu verilanlarin miimkiin qiymatlar goxlugu va
bunlar lzcrinda omaliyyatlar nazarda tutulur.

i4t

Tiplarin tosnifatr
Turbo Pascal dilindaki tiplar goxlu[unu iki qrupa bdlmek olar:
-- standart tipler;
istiladegi taraflnden teyin olunan tiplar (istifadsgi tiplari).
Standart tiplarin adlarr avveldan tayin olunmug identifikatorlardrr va
proqramln ixtiyari yerinda iqtirak ede bilar, Bu tiplar standart Syslern
6.3.1.

modulunda tesvir olunur.

istifadegi tipleri - alava abstrakt (sada va strukturla$mrq) tiplardir ki,
rarakteristikalarrnr istifadagi - proqramgr sarbast tayin edir.
Tiplarin tasvirinin sintaksisi aqalrdakr kimidir:
type identifikator = tip;
Qeyd edek ki, qabaqcadan tayin olunmasr telab olunrnayan tiplara,
tam, heqjqi, mentiqi (B /), Ciar-simvol, .string-satir, PChar-satir, Pointergdstarici tipleli ve Te -metn fayllarr arddir. Digor istifada olunan biitiin
verilonlarin tipleri ya tiplerrn elan olunma boimasinde teyin olunmah, ya da
deyiganlarin ve ya tiplaqdirilmig sabitlsrin elan olunma bolmesinde tayin
olunmahdrr.
Standart tiplarden bagqa diger tiplarin tcsvirina dayiqen, sabit va
ifadslcrin izahrndan sonra baxrlacaq.
6.3.2. Standart tiplar

Turbo Pascal-da standart tiplora ai;a$rdakrlar aiddir:

- lam tiplar (Srortint, lnteger. Longint. Byte, lltordl:
. - haqiqi tryler (Single, Real, Double, Extended, Comp).,
- mantiqi (Bul) tip (Boolean, Bytebool, ll/ordBool, LongBool);
- simvol ltpt (Char);
- satir tipleri (String, Pchar);
- gostarici tipi (Pointer);
- main ripi (re-r'4.
Sinrvol, tam va mentiqi tiplar srra tipine aid edilir. ixtiyari srra ripinin
qiymetlari ardrcll nizamlanrr va her bir element ciziiniin slra ndmrosino
malik olu r.
Tam tipler. Turbo Pascal -da ram dayiqen va sabitlari resvir etmek iigiin
be$ tip mdvcuddur. Onlann xarakteristikalan codval 6.1-da 96sterilmiqdir:
Cadval 6.1

Tipin adr

identi-

Odadin tasvir diapazonu

iilgiisii

Saroli qrsa tam

Shortint

sarali tam
sareli uzun tam
Isaresiz qrsa tam
garasiz tam

Integer

-128 . .127
I bayt
-32768 . .32',767
2 bayt
-2t47 483648 . . 2t 47 48364'1 4 bayt
0 . . 255
1 bayt
0 . . 65535
2bayt

Longint
Byte
Word

Misal: Tam adedin tipinin gevrihnasi proqramr.

t42

Yaddag

fikator

program MISAL_2;
var X:lnteger;
Y:Longint;
Z:Shortint;
W:B),te:
D:Vv'ord;

begin

Writeln( 'Tam odsdi daxil edin"):

Readln(Y);

X:=Y;
Z:=Y:
W:=Y:
D:=Y;
Writeln('lnteger:', X);
Writeln('Longint =', Y);
Writeln('Shortint =', Z);
Writeini'Byte =', W);
Writeln('Word =', D);
end.

Haqiqi tipler. Haqiqi tipler qrupuna beq tip daxildir ki, bunlar cadvol
6.2-da gcistarilmiqdir.
Cadval 6.2

Tipin adr

Birqat

identifikator

daqiq- Single

likli hoqiqi
Haqiqi
Ikiqat deqiqlikli heqiqi
Yiiksek deqiqlikli hcqiqi
Tam haqiqi
lormatda

Real

Double

Odadin tasvir
diapazonu
1.5* l0-a5-dan
3.zl* | Q:s-3 Or6"t

lerin sarr
7. .8

. 1.7*10r8 ll ..12
5.0*10.r4. . 1.7* 10:or 15. l6
2.9* 10-re .

Extended 3.4*10ae32..
Comp

Mantissadakr raqam-

1. I *

lEe32

_26r+1 . .263-l
va ya taqribi

Yaddaq
51giisfi

4 bay.t
6 bayt
8 bayt

t9 . .20

l0 bayt

t9 . .20

8 bayt

-9.2+10rr..9.2*10r8
Bu qrupda tam va haqiqi tiplarin qanqrlr olan Comp tipini xiisusi qeyd
etmak lazrmdrr. Bir tarafdrn bu tipin dayigan va sabltlan yalnz tem ola

bilar. Digar tarafdan isa, Comp lupi tam tipdon farqli olaraq, haqiqi tip
xiisusiyyatli olur.
Turbo Pascal - da haqiqi rip adadlor iizerinda amaliyyatlann yerina
yetirilmasi iigrin kodun generasiyasrnm iki iisulu var:
- 80x8? soprosessoru oiduqda (aparat iisulu);
- 80x87 soprosessoru olmadrqda (proqram iisulu) .
Bu usullarrn segilmasi kompilyatorun SN va $E direktivleri ila heyata
ker;irilir.
143

N{antiqi (Bul) tip. Turbo Pascal tn 6.0 ve;siyastna kimi yalnrz bir
Boolean bultipi var idi ki, bu da yalnrz iki mantiqi qiymat ' Tnre (doprt) va
False (yalan) - ala bilardi. l urbo Pascal -rn 7.0 versiyastna ise daha iig -Byle
Bool, llord Bor.tl, Long Bool Bul tiplari daxil edilib Bul tiplarinin
xarakteristikalan cedval 6.3-de gostarilmigdir.
Cadval 6.3

Tipin
identifikatoru
Boolean

Byte Bool
Word Bool

False-nin qiymati True-nin qiymati

iilgiisii
bayt

0 cdadi

0 adadi

I bayt

har 2 baytdo

adadi

Long Bool

Yaddag

srfrrdan lerqli

ixtiyari

bi.rtiin ba),tlarda

2 bayt

adad

4 bayt

0 edodi

Qeyd etmak lazrmdrr ki. buradakt yeni Bul trpleri, Windows miihitindo
proqramlann yaradtlmastnt tamin etmak . iigtin daxil edilmiqdir. False
qiymatins 0 ededi, True qiymatins ise 0-dan larqli ixtiyari adad uypundur.
Simvol tipi. Simvol tipli dayigan va sabitlar ASCII kodunun simvollar
goxlulunun qiymatlarini ala bilar. Her hanst simvolun kodunun qiymatini
Ord funksiyasrnrn komayrla almaq mi.imkiindiir. Oks omeliyyat isa Chr
funksiyasr ila yerine yetirilir.
Satir tipleri. Setirlardan proqamlagdtrmada gox genig istifade
edildiyindan, Turbo Pascal a String va PChar standart tipleri daxil
edilmigdir. String tipli setirler Turbo Pascal dilinin biitiin versiyalannda
reallaqdrnhb.

tipi setrin sonu stfir va ya z-iia qurtaran formatL setirdir. Bu ciir

satirter Windows-da istifada edilir. Windows mtlhitindo iglayan
proqramlarrn yaradtlmastnt asanlaqdrrmaq iigiin Turbo Pascal a sonu z ila
PChar

qurtaran sotir slave olunub.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, PChar satir strukturlu verilenlar iigiin nazarde
tutulduguna baxmayaraq, gostcrici tipidir va aqa[rdakr kimi tasvir olunur:
tyPe PChar : ^Char;
Giistarici tipi, Standart gtisterici tipinin identifikatoru Pointer -dir.
Dayigan ve sabit gostarici tipinin qiymati, seqment va siirii$me iinvanlndan
taqkil olunan amali yaddag iinvantndan ibarstdir. Pointer tipinin
elementlari, istifadagi tarefindon teyin edilan gosterici tiplarinden fsrqli
olaraq, ixtiyari tipli dayiganin iinvanrnr oziinde saxlayrr'
Matn tipi. Metn fayllaflm tesvir etmek iigiin Text standart metn
tipindan istifade olunur.
6.4.ifadalar

ifadalor riyaziyyatda adatan dtisturlarla tesvir olunursa, proqramlaqdrrmada her hansr amaliyyatrn layini iigtindiir. ifadelor sabit,
dayigen, ameliyyat iqaralari va dairavi motarizalerden taqkil olunur.

t44

6.4.1.DaYiganlar

Dayiganler qiymati dayigilo bilan proqram paramtridir' Turbo Pascal

proqramlaqdrrmada dayiganlar agaprdakr kimi tasvir olunur:

Val
daYiganin adr: tiPrn adr;

botmasinde awalcadan tayin edilan tipin

identilikatorundan, ya da tiplarin tesvir sintaksisina uylun olaraq yeni tay in
edilmiq tipdan istifada olunur'
Misal:
type
Colors = (Red, Blue, Green);
Vector = array [l . . 100] of integer;

Tip kimi ya tiplarin tasvir

a,b,c
i,

:Real:
:Integer;

Flag

Color
Digit

: Colors;

Season

Boolean;

:0..9;

( Spring, Summer, Autumn, Winter);

Vectl, Vect2 : Vector;

Matrix

arraY [1..5,1 .10] of BYte;

Dayigenlar altproqramda elan edilmeyibse, qlobal adlanrr ve proqramln

biitiin hisselerindan ona mtiraciat miimkilndtir'
Dayiganler agar altproqramda elan olunubsa, onda o, lokal adlantr va
ona miiraciat ancaq bu altproqramdan miimkiindiir'

Qlobal dayiqanlar daima yaddaqda yerlagir, lokallar isa altproqramrn

stekda yerlagir, sonra isa stek saha bogalrr'
yerina
- yetirilmasi vaxtl yadda;rn
tayin olunmug yerindo yerlagon milrlaq
Turbo Pascalda
deyiqonden istifada olunur. Miitleq dayiqenler Absolute direktivinin komoyi
ils tasvir olunur. [Iar bir miitlaq dayiqan aynqa tasvir olunmahdrr' Yani
identifikatorlann siyahtstnrn tasvirinda iki nciqtsden (:) 'rvvol yalnrz bir
identifi kator olmahdrr.
Miitlaq dayiganlerin tosvirinin iki [ormasr movguddur:
dayiqenin ycrlaqdiyi daqiq iinvanr ga;starmek formasr;
iki doyiqanin bir irnvanda yerlagmesi lormasr.
Biringi formacia iki nrjqte ila dayiganin yerlagogayi seqment va
iinvan rnln qiymatr giistarilir.
CrtMode: Byte absolute S0C'10: 50049;

stir;ilnr

Her iki sabit $0000 ila SFFFF (0 dan 65535-o kimi) diapazonunda

olmahCrr.

Dayiganin tasvirinin ikinqi formasrnda bir dcyigan

"iizsrinda" yerlaqdirilir. M lsal:

o biri

dayi;anin

Program Test Absolute:

Consl

t45

ChDigits: string [10]='0123456789';

Var
Digits: array [0....10] of Byte absolute ChDigits;
i :irteger;
begin

writeln ( ' "0"-dan "9"-e kimi simvollarln kodu ');

for i= t to l0 do write (Digits [i], ' ' );
writeln
end.

6.4.2.Sabitlar

Proqramlagdrrma dillarinde esas anlaytqlardan biri sabit anlayri;rdlr.

Proqramrn yerine yetirilma prosesindo qiymatini dayigmeycn proqram
parametrlari sabitlar adlanrr. Turbo Pascal dilinda sabitlerin iki ndvii var:
iada va ripleqdirilmig. Sada sabitlarda tip onun qiymati ile tayin olunur.
Tiplaqdirilmig sabitiarda tip hdkmen gostarilmalidir.
6.4.2.1' Sada sabitlar

Sadc sabitlar tam, haqiqi, simvol, mantiqi, setir (simvol) va goxluq

tipinda ola biler. Sada sabitlcr aqafrdakr kimi tasvir olunur.
Const
identifikator = sabitiu qiymeti;
Tam
sabitlarin tasvirinda yalntz igara va raqamlardan (*
sabitler.
Tam
gostarmamak
da
otar) istifada olunur. Onaltrhq say sistemindaki
igarssini
tam adadin qargrsrnda $ iqarssi qoyulur. Turbo Pascalda awaldan tayin
edilmiq iki tam sabit movcuddur:
Maxint--327 67;
Max Longint =2147 48361'l:
Haqiqi sabitlar. Haqiqi sabitlar onluq noqte ve doracenin tertibindan (E
ve ya e simvolu) ibaratdir.
Misal:
var

'

x:-o.26
Y=3.0;

Z:IE-7;
D:2.'le+l4;
Bu sabitlar uy$un olaraq -0.26, 3.0, 10'7 va 2.7+l0ta'e berabardir.

Satir va simvol sabitlari. Bir sctirda yerlsgmakla birqat drrnaqla

hiidudlanmrq simvollar ardrcrlh!r satir simvollarl adlanrr. Kompilyator 126

simvoldan gox olmayan satri qebul edir.
Bir simvoldan ibaret olan satir simvol sabiti adlanlr. Ogar birqat drrnaq
Caxilinde heq bir simvol yoxdursa, bu stfir setir adlanrr. Ogar satirda birqat
drrnaq iqarasindan istifada elmek lazlmdlrsa. onda onu iki dafa yazmaq
lazrmdrr. Meselen, ' "KT va proqramlaqdrrma" kafedrasr'
Satir simvollannr onlartn ASCII kodlarr asastnda daxil etmek iigiin
simvolun kodunun qarStsrna # simvolu yazrlrr- idaraedici simvollan (kodu
t46

o-dan 3l -e kimi) tasvir etmak iigiin ^ simvolundan va kodu, idaraedici

simvolun kodu plyus 64-a barabor olan harfdan istifada olunur.
Misal:
const

Srmvol='TURBO';
Drmaq=""'
{Birqat drmaq}
Ikrstr='Line I # l3# l0line2':
{Iki setir}
va
l0
idaraedici
simvollann
kodu}
13
{
Qaylt= ^M^J;
parametrinin
qiymatlarinden
tipleri
srra
tipinin
sabiti.
Qoxluq
Qoxluq
tagkil olunur.
Misal:
const
ABC=|A','B','C']; {'A'.'B' va 'C' latrn harflari goxlu[u]
Ragam=[0..9];
i0-dan 9-a kimi raqamlar goxlu[u]
Sabit ifadaler. Proqramtn kompilyasiyasrnda hesablana bilan ifadalar
sabit ifada adlanrr. Sabit ifadalar ifadalarin xiisusi hah olmaqla, onlardan
sabitin daxili strukturunu gdstarmak lazrm olduqda istifada olunur.
Sabit ifadalarda agalrdakr funksiyalardan istiada etmak olar:
Abs. Chr, Hi, High, Length, Lo, Low, Odd, Ord, Pi, Pred,
Round, Sizeof, Succ, Sv'ap, Trunc.
6.4.2.2.Tiplaqdirilmiq sabitlar

qiymetlori ila
Tipleqdirilmiq
sabitlar
faktiki olaraq
olunur.
onlarrn
tipi
tasvir
barabar
yainrz bir
(baqlan[rc
qiymetli)
Bu
sabitlor
dayiEonlardir.
inisiallaqdrnlmrg
Sada sabitlardan farqli olaraq, tiploqdirilmiq sabitlerin

dsfa proqramrn baglan$rcrnda inisiallagdrrrhr. Tiplsqdirilmig sabitlar-sabit,

iinvan sabiti, massiv sabiti. yazr sabiti, obyekt sabiti, goxluq sabiti olmaqla
aqalrdakr kimi tasvir olunur:
const

identifikator: tip = sabitin qiymeti;

Misal:
const

Arr-Lengtl.r: In"eger = 100;

Step: Real = 0.001 ;
Flag: Boolean = False;
Line Feed: Char = #10;
New Line: Stnng [2] = #13 #10;
Name: String [4] ='Turbo Pascal'l
Tipleqdirilmip sabitlariu qiymetlarinin verilma qaydasrna strukturlaSlnr$
tiplarda baxrlacaq.

6.4.3.Standart funksiyalar

kimi istifada olunan evvalcoden

movcuddur.'.furbo
Pascalda isa bunlahazirlanmrg altproqram-funksiyalar
rrn sayr artrnlmr$ va standart bir moduida yerleqdirilmigdirTurbo Pascal proqramlarrnda sabit, tip. dayigan, prosedur ve funksiyaPascal dilinda ifadolardo haztr element

t41

lardan istitada edarkan, onlann teyin olundu[u modullar tesvir olunmalrdrr. istiladagi tarafindan yaradllan modullann va System modulunun
tesviri vacib deyil. Diger modullar hokman tasvir edilmalidir. Funksiyalara
miiraciot edarkan onun adt. sonra isa dairavi motarizada funksiyanrn
arqumentleri gostarilmelidir. Arqumentlar birdan 9ox olduqda bir-birindan
vergiilla aynlrrlar.
Hesabi funksiyalar.Agalrdakr cadvelda STslem modulunun terkibina
daxil olan ve sada riyazi hesablamalan yerina yetiren funksiyalar gcista-

rilmisdir'

Cadvar 6.4

Funksiva

Vazifasi

Abs(x)

Arqumentin miitlaq qiymeti

Sqr(x)
Sqrt(X)
Arctan(X)
Cos(X)
Sin(X)
Exp(X)
I-n(X)
x
F

Arqumentin
Arqumentin
Aroumentin
Arqumentin
Arqumentin

Int(X)
Pi

kvadrah
kvadrat kokii
arktangensi
kosinusu
sinusu

Neticanin tipi

X-in tipi ila

iist-iiste dii$irr
Heqiqi

Natural loqarifma
Odadin kasr hissasi
Odadin tam hissasi

t=3.1 41 59265335897932385
kemiwatinin qiymeti

Tipin qevrilmasi funksiyalarl. Bu funksiyalar tiplerin gevrilmasi iigiin

naz:rdo tutulub. Masalan, simvolun tam ededa, heqiqi adadin tama vJ s.
Bunlara a9alrdakr funksiyalar aiddir.
Chr(X) - ASCII kodunun simvola gevrilmasi. Funksiyanrn arqumenti

0..255 intervahnda olmaqla tam olmaltdrr. Naticc bu koda uylun

simvoldur. Masalen- chr (97 )-nin naticasi 'a'-drr.
High(X) - kamiyyatin maksimal qiymetinin taptlmast. Funksiyanrn arqumenti slra, satir va massiv tipli parametr ve ya identifikator ola bilar.
Netica srra tipi i.igiin bu kamiyyatin maksimal qiymati, massiv tipi iigiin
indeksin maksimal qiym:ti vc setir tipi i.igiin satrin tesvir olunmug tilgiisii.
Low(X) - kamiyyetin minimal qiymatinin taprlmasr. Funksiyanrn
arqumenti srra-, satir va massiv tipli parametr va ya identifikator ola biler.
Natice srra tipi iigiin bu kamiyyatin minimal qiymati, massiv tipi iigiin
indeksin mininmal qiymati va satir tipi iigiin isa 0-drr.
Ord(X) - istanilan srra tipinin ram tipa gevrilmasi. Funksiyanrn arqumenti ixtiyari nizamh (mentiqi, simvol va sadalanan) tip ola bilar. Natica
Longint ripinin komiyyotidir. Masalan, ord 1'a' ) -on naticasi 97-dir.
Round(X) - haqiqi ededinin qiymatinin, bu adecia yaxtn olan tamadak
yuvarlaqlagdrrrlmasr. Funksiyantn arqumenti haqiqi, natica tsa Longint
148

tipinda olur.

Trunc(X)

haqiqi adedin tam hissosinin taptlmast. Funksiyanrn

arqumenti hoqiqi , natica ise Longinr tipinda olur.

Srra tipinin kamiyyatlari iig0n funksiyalar. Bu lunksiyalar avvalki va va

sonrakr elementlarin taprlmasr, adadin takliyinin yoxlanrlmast itqiindiir.

Bura agalrdakr [unksiyalar aiddir:
Odd(X) - X-in takliyinin yoxlantlmast. Funksiyanrn atqumer,ti Longint
tipinda, netica iso arqument tak otduqda True, ctit olduqda f'alse oh;,r.
Pred(X) - X-in awalki qiymatinrn tayini. Funksiyanln arqumenti srra
tiprn ixtiyari kemiyyati, natica isa hamin tipin evvelki qiytnetidir. Masalan,
Pred( 2 ) -nin noticasi 1-dir.

X-in sonrakt qrymetinin teyini. F'unksiyantn arqumenti stra

tipin ixtiyari kamiyyati. natice isa hemin tipin sonrakr qiymatidir. Masalen.
Succ(2 )-nin nsticasi 3-diir.
Succ(X)

6.4.4. Omaliyyatlar

Omsliyyatlar yerino yetirdiklsri amallara gciro aqa[rdakt qruplara

boliiniir:

l.

Hesabi amoliyyatlar:

. unar: +, o binar: +, -, *. /. div, mod

2. Nisbat amaliyyatlart:

=<><><=>=
3. Mentiqi (Bul) emaliyyatlar:
not, and, or, xor

4. informasiya bitlari

iizra amaliyyatlar:

not, and, or. xor. shl. shr

5. Satir amaliyyatr (konkatenasiya):

+

6. Qoxluqlar iizro emaliyyatlar:

*, -, *, in, <=, ):
7. Unvan amaliyyatr:
@

amoliy-yatlar aralannda emaliyyat si;nvolu olaraq. iki

operatordan ibaret olur. Masalan, (7-3)+g-:. True or False.
Hesabi amaliyyatlar. Hesabi anraliyyatlar yalnrz haqiqi vr tam ripii
k:milryatlara tatUiq olunur. Bunlar unar vs binar amalilyatlara b<jlilniir.
Unar plyus + iqaresi tam va ya haqiqi adadin qa.rEtstnda qoyulur va
qi.vmata heg bir tcsir etmir.
Unar minus - igarasi tam va ya hcqiqi odadin qargrsrnda qoyulur va
qiymcrin iSarasini daf iSdirir.
Binar hesabi cmalii,'yatlar la onlartn iqarcst cadral 6.5-da gcistcrilib.

Binar

1,19

Ca6,al 6.5

Operatorun

Omaliyyat

Omal

tipi
Tam. hoqiqi
Tam, haqiqi
Tam. heqiqi
Tam. haqiqi
Tam
Tam

Toplama
Qrxma

Vurma
Bolma
Div Tam bolma
Mod Brilmadan ahnan qahq
6 mod 3= 0
Misal: 3 div 4= 0

15div3=5

Netiganin

tipi
Tam. haqiqi
Tam, heqiqi
Tam. heoioi
Haqiqi

Iam
Tam

mod5=l
-' 4*2 +l

(9 div 2)* 2 + ( 9mod 2)

=9
Nisbat amaliyyatlarl. Nisbot amaliyyatlarrnrn neticosi .BLl qiymatlaridir
(True, False). Satir qiymatlarinin miiqayisasi ASCII -nin simvollar koduna
r:r'!un olaraq, soldan sala simvollar irzra hayata kegirilir.
Gdstsrigi tiplerin miiqayisasinda yalntz = ve <> emaliyyatlarrndan
istilada olunur. Nisbat amaliyyatlan aga[rdakrlardrr:
berabardir > - boyiikdiir

<

>=

kigikdir

boyiik ve ya barabardir

Misal:
Netica

ifade
5=5

False

False<>True

frue
Irue
Irue

ADNA'<'BDU'
ALFA'>'A'

Mantiqi (Bul) amaliyyatlar. Mantiqi ameliyyatlar mantiqi tip kemiyyetlars tatbiq olunur va nstica de mantiqi tipda olur. Mentiqi (Bzl) ameliyyatlar
8zl cabrina asasen yerina yetirilir va cadval 6.6-da gostarilib.
Cadvat 6.6

Omaliyyatlar

Operandlar

Not X

False

F'alse

Irue

F'alse

Irue

True

True

False

Irue

True

False
False

XandY
False
False
False

True

XorY

XxorY

False

False

Irue
Irue
Irue

Irue
True
False

Turbo Pascal-da mentiqi ifadelorin iki ntiv hesablanmast m<ivcuddur:

tam va qrsaldrlmrt.
Tam hesablama onu gdstarir ki, biitiin ifadanin neticesi bela malum
olduqda da hor bir operand hesabiantr.
Qrsaldrlmrg hesablama biitiin ifadenin natictsi melum olana kimi
davam edir.
I50

Masalan, A and B ifa,Jasi verilib. Tam hesablamada ham,4-ntn, ham da

B-nin qiymati hesablandrqdan sonra biiti.in ifadanin qiymati hesablanrr.
Qrsaldrtmrq hesablamada isa ager A=False olarsa, B ifadasi hesablanmrr.
Bela ki, ^B-nin qiymetinden asth olmayaraq natica False olur.

informasiya bitlari iizra amaliyyatlar. Turbo Pascal-da bitler iizrc

amaliyyatlarda yalnrz tam tipli operandlar ola bilor. Bu amaliyyatlar
operandlann ikilik tasvirinde mertabalar iizra yerina yetirilir.
not - tam adedin biitiin bitlennin unar inversiya emaliyyatt;
and - iki tam ededin bitleri iizra mantiqi VO ameliyyatt.
or - iki tam adadin bitlari iizre montiqi VO YA emaliyyatr.
xor - iki tam ododin bitlen iizra istisnah mentiqi VO YA amoliyyah.
shl - A shl B amaliyryatrnrn neticasi, ,4 operandlnln ikilik tasvirinin B
bit qadar sola siiriiqd iiriilmosindon ahnan um odeddir. Stiriigdiirma
noticasinda boqalan martsbalar stfrrlarla dold urulur.
shr * A shr B cmoliyyattntn uaticesi, ,4 operandtntn ikilik tasvirinin .B
bit qeder safa siiriigd0riilmesindon ahnan tam adaddir. SiiriiEdiirma
naticasinda boqalan martabaler srfirlarla doldurulur.
Misallar: Ogar A va B operandlan Byte tipindadirsa, A=l I va B=2
olarsa, onda baxdr[rmrz amaliyyatlar aga$dakr noticalari verir.
Onluq qiymat

A operandr

ll

AandB

2
244
2

AorB
AxorB

B operandr

Not A

AshlB
AshrB

ikilik

tosvir

0000101I
000000 r0
I I I10100

00000010

ll

000010 r r
00001001
00101 100

000000r0

Satir amaliyyatr (konkatenasiya). Turbo Pascal-da

iki

satir vc

I'a

simvollarrn konkatenasi)'a (bitigmo) arraliyyatrnda (+) simvolundan isrilada

olunur. Bu arnaliyyatrn n:ticesinda ikinci operand birinci operandrl

sonuncu simvolundan baglayaraq, onunla birlai;dinlrr. Ahnan satir 255

simvoldan qox olmamaltdtr. Oger uzuniuq 255-i aqarsa, 255-cidan sonrakr
simi,ollar attlir.
Misallar:

Y,
'Turbc' Pascal'

t'ADNA'+'Bakr' 'ADNA tsakr'

i'ADNa'+'Bakr'

,tl

l*r-

- -

Coxluqlar iizra amoliyyatlar. Qoxluqlar iizarinda amalilyatlar, goxluqlar nazari11'asinin qaydalanna gtira apanlrr.
iki goxlulun birlaqmasi. y-eni A+B cmaliyyatrnrn nsticasi, ham -4

t5t

Qoxlugunun, ham da B goxlulunun biitiin tekrarlanmayan elementlerini

oziinda sax Iayan C qoxluludur.
iki goxlugun farqi, yani A-B emaliyyanmn naticesi, ,4 goxlulunun B
goxlu[una daxil olmayan elementlarindan ibaret C goxlutudur'
iki goxlulun kasigmosi, yani A*B ameliyyatl n naticasi, ,4 va B
goxlullarrm eyni elementlerindan mgkil olunmug C goxluludur.
,4 va .B-nin clementlari eyni olduqda ,4 =-8 amaliyyatrnln naticesi Trtle
va I <>8 amaliyyatrntn neticesi False olur.
Ogar I goxlu[u 8-nin altgoxhrf,ud ursa, onda A <= B amaliyyatrnrn
naticasi lrre olur.
Ogar I goxlu[u B goxlufunun biitiin elementlerini iiziinda saxlaytrsa,
onda A >= B amaliyyatrnrn naticesi lrue olur.
Ogar har hansr x ,4 goxlufunun elementidirse, onda x in,4 amsliyyatrnrn naticasi True olut.
Misallar:
Natice

ifada
I

l .2.3.41+[3.4.5,61

tl

.2.3,41-13.4,5.6]

I1.2.3.41*[3.4.5,61
Il.2.3l= I1.2.3,4]

t1.2.3:4.s.61
I

l.2l

t3,41

False

True
u.2.31 < > [,2,3.41
<
True
tl.2.3l = [,2.3,41
False
tl.2.3l > = [,2.3.4]
True
4 in |.3,4,5,6]
yyarr "@" igarasi
isarasi ila gdstarilir va notico
Unvan omalivl:atr. nvan amalivvatr
kimi operandrn gdstoricisini (iinvantnr) verir. Naticonin tipi zil gdstoricinin
tipi ila uyu$andtr. @ amaliyyatrnda operand kimi dayigan, prosedur,
funksiya va metodlardan istifhda etmak olar.
6.5. OPeratorlar

Alqoritmin reallagdrnlmastnda amallarin tesviri iigiin operatorlardan

islifada olunur.
Operatorlarrn sintaksisina gora ixtiyari operatorda nigan ola bilar.
Operatorlan bir-birindan "1" - simvolu ayrnr. END xidmeti sdzilnden sonra
":" - simvolunu qoymaq zaruri deyil.
Turbo Pascal-rn sintaksisine uylun olaraq, operatorlar iki qrupa
boliiniiLr: sada vc strukturlu.
6.5,1. Sado operatorlar

6z daxilinda diger operatorlan saxlamayan operatorlar sade operatorlar adlanrr. Sada operatorlara agafrdakrlar aiddlr:

.
o
.
.

152

mansubetmaoperatoru;
prosedura miiraciat;
$ortsiz kegid operatoru;
bo$ operator.

Mtnsubefino operatoru. Bu operatorun komayi ila deyiEan vo ya

lunksiyaya ifadanin qiymati mansub edilir. Bu maqsadla := i$arosindon
istifada olunur. Operatorun iimumi yazrhg formast aga$dakr kimidir:
D:=A;
Burada D-funksiya va ya dayigonin adr, l-isa ifadedir. Operator ,4
ifadesinin qiymatini hesablayaraq, D-ya mansub edir.
Misal: Tareflori a,b,c olan tigbucalrn sahasinin hesablanmasl proqramt.
Masolanin hall alqoritmi gakil 4.1--da verilib.
prograrn misal_3;
var
a,b,c,p,s:real;
begin

writeln('a,b,c -ni daxil edin');

read (a,b,c);

p:=(a+b+c)/2;
s: =sqr(p-(p-a)-(p-b)'(p-c));
write(s);
end.

Prosedura miiraciat. Prosedura milraciot operatorunun timumi yazrhg

lormasr aqalrdakr kimidir:

(faktiki parametrlarin styahtsl);

Qeyd etmek lazrmdrr ki, parametrsiz prosedur operatoru yalntz
prosedurun adt

prosedurun adrndan ibarct olur.

Operatorun yerina yetirilmasi prosedur govdasinda tesvir olunmug

amallerin ak vlagmasina sobab olur. Operatorda gtisterilan faktiki parametrlar, prosedur baghglnda tasvir olunan formal parametrlcrin tipina,
sayrna va yerlsgmo ardrcrlhltna uy[un olmahdrr. Prosedur grivdasinin
aktivlagmesindon avvel isa faktiki parametrlar lormal parametrhre dtiiriihir. Analoji emeliyryatlar metodlartn gagrngrnda da yerina yetirilir.
Misal:
Hasil (A. m, p);
lnrtialize;
Swap(x,y);

$ertsiz keqid operatoru. Proqramlagdtrmada bazi hallarda operatorlann yerina yetirilmo ardrctiltltnrn dayigdirilmasi lazlrn gclir. Bunun iigiin
goto 5artsiz kegid operatoru mcivcLtddrr ki. onun da yazth5 lormast
aqagrdakr kimidir:
goto niqan;

Bu operatorun komoyi rla idarani prosedur va funksiyanrn daxiltn.l,

hamginin idarani prosedur vc funksiyadan esas proqrama titiirmek ohnaz.
Turbo Pascal-da istifaCo olunan ni;;anrn iki tipr var:
. 0-dan 9999 kimi olan tam adad:

adi identihkator.

153

istifade olunan biiti.in niganlar tabel xidn:reti sozii ila baqlayan niganrn
r.asvir bcilmasindo giisterilmalidir. Mosalan, label 4, 5, it-l;
struktur proqramlaqdrrmantn
Qeyd etmak Iazlmdrr ki. Solo oPeratoru
gdriilcksinailir va ondan proqramlagdrrmada istifada edilmasi meslahet
hallar
edildiyi
istifada
miir. Bunu nezara alaraq, goto operatorunu n tez-tez
edilib'
iigiin Tyrbo Pascal-a break ve continue prosedurlan daxil
' Misal: iki adadin brilirnmasindan ahnan qismati tapmah'
program misal-4;
Iabel son:

var
x.Y,nat.integer;
begin
write( 'Boliinani daxil edin');
readln(x);
write('Rdlani daxil edin'):
readln(y)l
if Y=g t1"n
begin
write('Srfira b6lma');
goto son;
endi
nat:=x div y;
writeln( 'Qismst =' , nat);
son:

cnd.

bir ameliyyatl.yerine yetirmir va gortsiz

t.qiJ op"iuto.rndan'miiraciat lazrm olduqda istifade olunur (yuxarrdakr
Bo9 operator. BoE operator heg

misala bax).
6.5.2.

Strukturlu oPeratorlar

Daxilinda bagqa operatorlar olmaqla, onlartn ardrcll yerina yetirilmasini idare edan operatorlar strukturlu operatorlar adlantr'
Turbo Pascal-da a9aflrdakr strukturlu operatorlar m<ivcuddur:
. miirakkeb oPerator;
' if $ert oPeratoru;
. cas! - lert operatoru;
. dn $3rtli prtile - d<ivr operatoru;
. son $artli repeal - dovr operatoru;
r .ftr - drivr operatoru;
o yazr iigiin will oPeratoru.
Miirekkal op"."toi. begin ve end xidmati s<izleri arastnda yerlcaan
operatorlar ardtcillrgr bir opirator sayrlmaqla miirakkab operator adlanrr'
Operatorun yazrhg formast aqalrdakr kimidir:
begin

operator-l;
154

oprator_2;
operator_n;
end

Miirekkab operatordan, dilin sintaksisine u1,!un bir operator. amma

alqoritma uytun arCrcr lhqla hir neg: amoliyyatr yerina yetirmck lazrrn
galdikda istifade olunur.
Misal:
while aoO do
begin

writeln('Odadi daxil edin');

readln(a):
writeln('a-adadinin kvadrair=', a+a);
end.

if

$art operatoru. y' operatoru bazi gertlarin dofru va ya yahn

olmasrndan asrh olaraq operatorlann yerina yetirilme ardrcrlhlrnr dcyi5ir.
Bu operatorun agafrdakr iki yazrhg formasr mrivcud<iur:
if mantiqi dada then operator,'
va ya

if mantiqi ifada then operalor_l else operator_2,.

Operatorun yerina yetirilmosi zamanr ewalce noticasi But tipi olan
mantiqi ifado hesablanrr. Naticanin qiymcti doprud:ursa operator l,
yalandrrsa operator_2 yerina yctirilir. y'operatorunun birinci yazrhg formasrnda mantiqi iladanin qiymati yalan olarsa, idara y' operatorundan sonrakr
operatora dtiiriiliir.
Bu operatorda agagldakl sintaksis xtisusiyyatlare emal olunmahdrr:
c/sa xidme ti stiziindan avvel heg vaxt ";" simvolu qoyulmur;
tlten va e/se xidmati sdzlarindan sonra yalnrz bir operator olmahdrr.
Ogar iki va daha gox operaror taleb olunarsa, onda mtirekksb operarordan
istifada olunur.
y' operatorunun ig-ige yazrhgrnda miieyyan getinliklar yaramr. Miirakkab operatordan istifada etmekla problem aradan gdtiiriiliir.

Misal:
if ifade
then
begin

operator;
if ifada
then operator
else opcrator;

operator
end
else

begin
operator;

il iladc
155

then operator
end

Qeyd edek ki, i9-i9a f operatorlannda e/.re xidmati sozii ooa on yaxrn
olan y'xrdmati sozii ila elaqalidir, yani ona aiddir. Masalon, if ifada then
if ifada then
operator
else operator;
Misal: ax2+bx+c=0 kvadrat tanliyinin koklarinin tapllmasl proqraml.
Hellin blok-sxemi gakil 4.4-da verilib.
program misal-5;
var
a,b,c,d.xl,x2,alla, betta.k:real;
begin
writeln(' a,b,c -ni daxil edin');
read (a,b,c)t
d:=sqr(b)-4+a*c;
if d<0 then
bcgin
alla:=-b/(2*a);
betta: =sqrt(abs(d))/(2*a);
writeln(' alfa=', alfa,'betta =', betla)i
end
else

begin
k:=sqrr(d );
xI

.=(-b+k)/(2*a);

x2.=(_b_k)/(2*a);

writeln(' xl ='. xl,'x2 =' x2);

end
end.
case Sart operatoru. co.re $art operatoru olmasrna baxmayaraq tarixen

segim va ya variant operatoru adlandrnhb. Bu operator if operatorunun

iimumilagdirilmiq bir formasrdrr. Yani operator gevirgagin qiymetindan asrh
olaraq, bir nega emeliyyatdan birini yerina yetirrnaya imkan verir.
Qevirgac kimi case ve o/ xidmari sozlari arasrnda yerlagan ifadedon
istifade olunur. ifadanin naticasi srra tipi olmaqla 65535-i agmamahdrr.

Operatorun iimumi strukturu aga$dakr kimidir:

case ifado of
sabit_l -in siyahlsr:operator_1 ;
sabit 2-nin siyahrsr:operator_2;
sabit_N-nin siyahrsr:operator_N;
else operator S
end;

Blrrada ifadanin qiymeti operatorlartlan hansrnrn yerina yetirelecayini

teyin edir. Bela ki, dada sabn l-rn siyahrsrndakr qiymatlardan birini alrrsa,
156

onda operator_l icra olunur ve o biri operatorlar buraxrlrr. Bu proses

analoji olaraq operator_N-a krmi davam edir. Ogar ifadanin qiymati ribit_l_
dan sabit-N-a kimi siyahrlardakr qiymctlarin heg biii ila Usrnsta diigmazss,
operator _S y ertna y etiri|lr..
care operatorunda e/se budalr olmaya da bjler. Bu halda ifadcnin
qiymati sabitlarden heg biri ila iist-iiste diiqmiirse, case_da tesvir oiunan
opcratorlardan heg biri yerina yetirilmir va idara operatorun sonu olan ezl.?
xidmati sciziindan sonrakr operatora ritijriiliir.
Misal:
var
simvol:char I
begin
case simvol

of

'0'..'9' :wrileln('RJqem' ):
'a'..'z' :rvriteln( 'Kigik herf );

'A'..'Z' :writeln('Briyiik harf ):

# I0. # I 3, #26 :wrireln( 'idaraedici simvol, ):
else writeln( 'Bagqa simvol' )
end;

On qartli while diivr operatoru. u,hile dijvr operatoru ddvrlarin sayr

avvaldan melum olmayan bir operatorun yerina yetirilmesini taqkil edir.
Operatoru n iimumi strukturu aga[rdakr gakitctadir:
while fort do operator;
Burada ,rarl montiqi ifadadir. Yani ifadanin qiymati yalnrz True va ya
False

olabilar.

while diSvr operatorunun ig prinsipine daha atraflr baxaq. Dtivra daxil

olmazdan avvol $arta uy$un ifadanin qiymoti hesablanrr. Ogai qiymet False
olarsa, drlvrdan glxl$ hayata kegirilir va drivriin gcivdesi tieg 6ir dafe da
yerina yetirilmir. Bu zaman idara d<ivriin govdasinden sonrakl operatora
citiirtliir. Ogsr qiymat True olarsa, dovra girig baq verir vo drivr govdosinin
operatorlan bir dofa yerina yetirilir. Bu zaman drivr gcivdasinin sonundan
idara yenidan ddvr operatorunun baglanlrcrna dtiiriiliir_ Bu proses g:rtin
qiymati False olana kimi davam edir.

Misal: n elementli massivin elementlarinin caminin hesablanmasr

proqraml.
Hell alqoritminin blok-sxemi gakil 4.9-da g<isterilib.
program misal_6:
const n=25;
var
x:arrayfl..n] of real;
s:real:

i:integer;
begin

s:=0; i:=1:

while i<=n do
begin

readln(xIi]);
s:=s+x[i];
i:=i+ l:
end;

writeln('Cem =', s);

end.

son gartli repeat diivr operatoru. repeal d,iivt operatorunun iimumi

strukturu aqa[rdakr kimidir:
repeat

operator_i;
operator_2;

operator_n;

until iart;

Qeyd etmak lazrmdrr ki, )r,4i1e operatorundan farqli olaftq, repeat

operatorunun gtivdasinda bir negc operatordan istifada etmak miimkiindiir,
Buna grire da burada miirskkab operatordan istifade etmek telab olunmur.
Amma repeat opcratoru u,hile operatoru kimr o qsder da universal deyil.
Bela ki, burada ,;ar dcivriin gdvdasinin sonunda yerl:qdiyindan, wftlle
operatorundan farqli olaraq, govdedaki operatorlar hamige minimum bir
dafa yerina yetirilir. Bu onu gdstcrir ki. bezi dcivrlordo repedl operatorunun
istilada edilmasi maqsadsuy!un deyil.
repeat operator\nda da gart montiqi ifadedir. Operatorun ig prinsipi rin
lartli ddvrda oldu[u kimidir. Amma while-dan farqli olaraq gertin
yoxlanrlmasr dovrtin gcivdasi yerine yetirildikdan sonra baS verir. repeat
ddvr operatorunun idare edilmesi wfrile dOvr operatorunun idara
edilmesinin aksinadir. Yoni burada while-den ferqli olaraq, Safi false-ya
baraber olduqda dcivr davam edir, eks halda isa sona gatrr.
Yuxandakr misala repeat operatorunu tetbiq elsek proqram fraqmenti
aqalrdakr krmi olar:
const n=25;
begin
s:=0;

i:= l:
repeat
s:=s+a[i];

i:=i+ l;
until i>n;
writeln('Cem =' .s);
end.

for diiw operatoru. for dovr operatorundan ddvriin parametrinin

baglanlrc va son qiymatleri avvaldan malum olduqda istifada olunur. Bu isa
158

onun while ve rcpeat kirni universal dovr operatorlanna nisbatan daha genig
sahaya tatbiqine imkan verir.

jor dilr

operatoruna sayfach d<ivr operatoru da rieyilir va onun

agalrdakr iki varrantr mtivcrrddur:

Dcivriln y'enna yetir;lma prosesinda saygactn qiynati arttr:

l.

for dayigan:= saygacrn baqlangrc qiymati

to saygacrn son qiymeti
do operator;
2. Dovriin yerinc yetirilma prosesinda savgacrn qivmati azaLr:
for dayipen:= say$acrn baglan!rc qiymati
dornto sa vgacln son qiyrnJti
do operator;
Qeyd ctmak lazrmdrr ki, vhile ve repeai operatorlanndan larqli olaraq.
/c,r operaLorunda saygacrn baglanlrc qiymati baghqdan avvel deyil. baghlrn
oziinde tayin olunur. Sayiacrn qiymatinin deyiqdirilmasi iiqiin riisusi
operator talab olunmur.
Jor dovr operatoru yer:ine yetirilmc prosesinda avvalca saygacrn
baglanlrc va son qiymatiarr hesablanaraq yadda saxlanrlrr va deyigana
baqlanfrc qiymat mansub edilir. Sonra deyiganin qiymati son qiymstls
mtiqayise edilir. Ddvriin dc_vigeni son qiymetdon kigik va ya barabardirsa
(birinci vanantda), ya da boyirk vs ya berabordirse (rkinci variantda)
drivtiin novbati iterasil asr l,,erino yetirilir. Oks halda dtivrdan qrxrg baq verir.
Dovriin g<ivdssr yerino yetirildikdan sonra saygacln qiymctrnin artmasl va
ya azalmasr ile nrivboti iterasiya bagJayrr. Saygacrn qiymatinin artmasr /
azalmasr avtomatik baq verir.
Turbo Pascal-da {br drivr operatorunun iki asas mohdudiyyati
mcivcuddur:
L D<ivr saygacrnrn deyigme addrmr birinci variantda +1, ikincr da iso -1
ola bilar.
2. Drivriin dayipani yalnrz srra tipindan olmahdrr va/br operatorunun
yerlaqdiyi blok iigiin lokaldrr.
Misal: Z-dan l-ya kimi herflarin ekrana grxarrlmasrnrn proqraml.
program misal_7;
var i:char;
begin

for i'.='Z' downto 'A' do write(i);

writeln:
end.

Yazr iigiin with operatoru. r,lt& oper.rtorundan yazr (rccord) sahalarina

miiraciati sadelagdirmak iigiin istifada olunur. Operatorun yazrhg formasi
aEafrdakr kimidir:
with yat tipli da)iSanin adt do operator;
Ogar v,ith operatorundan istifada olunmursa, onda yazr sahalcrina
rniiraciatda bir-birindan nOqtelerla aynlmrg identifikatorlar zancirindan
tsgkrl olunmuq biitov ad hokman gostarilmslidir. Mcsalan, yaz:nrn agafrdakr tasvirins baxaq:
159

type t-rec = record

A:record
B:record
X:char:
Y:byte;
end:

C:real;
end;

D:string;
end;

var rec:t_rec;

Burada I sahesinc 0, C sah:sina isa 3.14159 qiymatlarinin

mensubedilmasi taleb olunr:rsa, bu agafrdakr kimi yazrlmaltdlr:

rec.A.B Y:=0:

rec.A.C::3 1 4159;
Sada halda wilh birlagdirma operatotu yazt sahalarinin adrnl a9a!rdakr
kimi ixtisar etmaya imkan vcrir:
with rec do
begin
A.B.Y::01
A.C:=3 14159;
end;

Ogcr

bir yox, iki lril/,

operatorundan istifada olunarsa, onda o

aqa$rdakr kimi yazrlrr:

with rcc do
with A do
begin
B.Y:=0;
C:=3.14159,
end:

Burada rec va,4-ntn adrnr bir siyahrda gdstarmakla with operatorunun

komayr ile yuxartdakr proqram fraqmentini daha yrlcam yazmaq olar.
with rec, A do
begin
B

Y:-0:

C:=3. 141 591

end;

Yalnrz Xvc I'sahelerina miiraciat taleb olunursa, onda bunu a$agldakl

kimi yazmaq olar.
with rec, A,B do
begin

X:='+'l
Y:=0;
end;

break

va continue standart prosedurlarlndan lepeat, while va

operatorlannda istifadasi. repeat, ',thile va/or d<ivrlarinda

160

for diirr

iki standart breat

va continue prosedurlanndan istifada etmak oiar. break prosedurrr grxr;;

gartiuin yerina yetirilmasini grizlomadan drjvrdan grxmafa imkan verir.
continue proseduru isa dovriin evv:lki iterasiyasr sona qatmadan yeni
iterasiyanrn baglanmasrna imkan ver-i;. Proseciurlarr agalrdakr misalda gcistorok.

'
.
'

Misal: Tam adadlordon tagkil olunmug massivin birinci

mar,fi

elementinin axtangr proqramt.

program misal_7;
consl n= I5,
yes:boolean = f'alse;

var
mas:array[..n] of integer;
i:byte;
begin
v/riteln('Massivin elementlarini daxil edin');
for i:= I to n do

begin

write('mas[',i,']-')
readln(masIi]);
end;

for i:= I to n do
begin

if mas[i]>=9 then continue;

writeln('Birinci mcnl-r element=', mas[i], 'Ndmre= ', i.1;
yes:= true,
break;

end;

if not yes then writeln('Menfi element yoxdur');

readln;
end.

6.6.Verilanlarin strukturlan

'

Proqramlagdrrmada istfads olunan verilonler iki bdyiik qrupa

briliiniir:
. statik strukturlu verilenler;
o dinamik strukturlu verilanlar.
Elementlorinin qar$lhqh yerlagmasi va qargrhqh elaqasi sabit qalan
verilonlar statik strukturlu verilenlar adlanrr.
Elementlorinin sayr, onlann qargrhqh yerlagmasi va qarprhqh alaqasi
proqramln yerinc yetirilmasinda miioyyen qayda tzra dinamik deyigan
verilcnlar dinamik strukturlu yerilenler adlanrr.
Statik strukturlu verilanler. Statik struktrrrlu verilanlor har hansr qayda
iizra sada strukturlardan ta$kil olunmaqla sada (skalyar) va miirakkab
(aqreqativ) ola bilar.

Proqramlagdrrma dillcrindo sade verilanlsra verilanlarin standart

(avvaldan tayin olunmug) tiplsri uylundur. Bura hesabi (natural, tam.
161

trcqiqi, kompleks), simvol, mantiqi ve gdsterici tiplari aiddir. Turbo Pascal-a

Byte, Word natnfal tiplar, Inleger, Shortint, Longint lam liplor, Real, Single,
Double, Extended, Comp haqiqi tipler, Boolean, Byte Bool, Word Bool, Long

Bool mantigi tiplar, Char simvol tipi ye Pointer gostarici tipi daxil edilib.
Haqiqi adadlar sabit va siiriigen noqteli iasvir oluna bilar. Kompleks
cdadlerin tasviri iigiin isa Turbo Pascalda standart tipler yoxdur.
Bunlardan bagqa, bazi dillarda oldulu kimi, Turbo Pascal-da da
istifadagi tarafindan tayin olunan sadalanan ve interval tiplarinden de
istilada etmak miimkiindiir.
Miirakkab strukturlu verilanlara bircins, yani biitiin elementlari eyni
tipden olanlar. vc qeyri-hircins (kombine edilmig), yeni miixtalif tip elementlerin birlaqmesindan taqkil olunmug verilanler aiddir. Bircins strukturlu verilanlara massivlar. satirlar ve qoxluqlar, qeyri-bircins strukturlu verilanlaro
isa sada yazrlar, varianth yazllar, birlasmalar ve obyektlar aiddir.
Dinamik strukturlu verilanlar. Dinamik strukturlu verilanlere fayllar,
alaqasiz va elaqeli dinamik verilanlar aiddir.
Fayllar matn; tiplagdirilmig ve tiplesdirilmami; olur.
Olaqasiz dinamik verilanlar statik strukturlu verilanlara analoji olaraq
tssnif olunur. Olaqali dinamik verilanler isa xatti, dairevi va budaqlanan
struktura malikdir.
Dinamik strukturlu verilenler haqqrnda geniq malumat darsliyin 6.7.6cr bolmasinde verilacsk.

Statik strukturlu verilanlerla iq

6.7.1. Sarla va satir tipli dayiqanlarin qiymatlarinin
6.7.

daxiledilmesi va xaricedilmosi

Turbo Pascal dilinde standart daxiletma Read, Readln ve standart

xaricetme Write, Writeln prosedurlafl vasitesi ils hayata kegirilir.
Bu prosedurlann yazrhq formasr agatrdakr kimidir:
Read (fayl dsyiganinin adr, dayiEanlarin siyahrsr);
Readln(fayl deyiganinin adr, dayiganlarin siyahrsr);

Write(fayl dayiqaninin adr, xaricedilen elementlarin siyahrsr);

Writeln(fayl dayiganinin adr, xaricedilen elementlerin siyahrsl);
Standart daxiletme aweldan tayin olunmug, klaviatura lla alaqali Input
adh matn fayhndan yerina yetirilir. Standart xaricetmo isa elvelcsdan tayin
olunmui, displey ile elaq?li Output adh matn fayhnda yerine yetirilir.
Susmaya gdra daxiletma lJlgin Input, xaricetma iigiin ise Output giitwljrhtt.
Bunlan nazara alsaq agalrdakr proqram fraqmentlari ekvivalentdir.
Readln(Input, A, B);
Writeln(Output, 'A:', A, 'B:', B);
vo

Readln(A, B):
Writeln('A=', A, 'B=', B);

'162

Standart daxiletma va xaricetma prosedurlarrndan istifado edarkan

agagrdakrlar nazera altnmaltdtr:
o Read va Recdln prosedurlan ila yalnrz tam, haqiqi, stmvol va satir
tipli verilenlar oxunur;
. Write va Wrileln prosedurlan ilo yalmz tam, heqiqi, simvol' sotir ve
bul tipli verilenlor Yazrlrr.
Daxiletma. Daxiletmodo Read prosedurundan farqli olaraq Readln pro'
seduru verilanlorin novbati satrin baglangcrndan oxunmastnt hayata kegirir.
Parametrsiz Readln-dan istifado etdikda, verilanlarin oxunmasl novboti
satrin baglanlrctndan baqlaYrr.

Daxiletma prosedurlart fayldan yalruz bir simvol oxuyaraq dayigana

msnsub edirlor. Odadlerin oxunmasl isa birinci boglu[a, tabulyasiya simvoluna. setrin sonu igarasine vc ya fayhn sonu igaresina kimi heyata keqirilir'
Read proseduru satir deyigeni negs simvol elan olunubsa, o qeder
simvol oxuyur. Bu zaman bo;luq ayrrrcr rolunu oynamtr. Bu prosedur yeni
setra kegidi yerine yetirmir, bu emaliyyatr Readln proseduru yerine yetirir.
Misal:
var A: array [0..5] of Char;
S I,S2,53:string [10];
begin
Read(A);

Read(Sl);
Read(S2);
Readln;
Read(S3);
end.

Xaricetma. Writeln prosedttrunun har bir elementi a;a['rdakr kimidir:

ExPr

[:M

[:

Dl I

burada:
Expr - tam, haqiqi, simvol. satir vo Bul tipinden olan xaricedilasi ifada;
M xaricedilmc sahasinin uzunlulunu gdsteran slfirdan boyr'ik taln
tipli ifade;
xaricedilanin onluq igaradeki raqemlorinin sayrnl g6staron tam tipli

ifadadir.

D - yalnrz Erpr haqiqr tipda va M parametri verildikrla gosterilir' Ogar

D gostariiibse, adcd sabit noqtsli formatda, gcistarilmayibsa siirii$en noqtali
formatda xaric olunur.
Sabit n0qtali xarrcedilmonin formatt:
l<bo,sluq>l[-l <raqam> ['kasr hissanin raqamlaril
SilriiSan noqtali xaricedilmanin formatr:

[-l <raqom> l.kcsr hissanin raqamlaril E [+/-<tartibin darocasi>l

163

Wrileln prosedrxu matri fayllan :iuLgirn Llrite prosedurunun geniglonmi$

variantrdrr. Pirametrsiz lVriteht prosedutu faylin sonuna yalmz sotrin sonu
igarasini yazrr.

Misal:
program misal-8;
uses Crt;
const
i: Integer = 12345:
r: Real = -123.123456'7;

c:Char = '$';
b:Boolean = True;
s:string = 'KT va Proqramlagdrrma';
begin
ClrScr;
Writeln('Formatsrz gaP');
Writeln(i. r, c, b. s.1:
Writeln;
Writelnl'Formath 9aP'):
Writeln(i:10, r:10:3, c:10, b:10, s:20);
Writeln;
Writeln('Haqiqi ededlerin sabit fonnatda gapf);
Writein(r:3:0);
Writeln(r:6:3);
Writel4(r:13:7);
Writeln(r:25:9);
Writeln;
Writeln('Heqiqi ededlarin stiriiEan formatda gapt');
Writeln(r:3);

writeln(r:6);
Writeln(r:13);
Writeln(r:25);
end.
6.7.2. istifadaqinin sada tiplari

interval tiplari aiddir'

verilenlarin yeni tiplarini tasvir
proqramglya
Sidalama
tip.
Sadalanan
dairsvi mti'teriza daxilinde
tasviri
tiplarin
Sudulu.rut
,..i..
etmeya imkan
Sada istifadegi tiplara sadalanan vo

elementlarin siyahrsrndan tegkil olunur:

tlpe
Pu.1=(Yaz, Yay, Payrz, Qtsh);
Sadalanan tipin blitiin elementlarinin identifikatorlarr sabit kimi
olunur. Bu identihkatorlar satir sabitleri olmadlEmdan dlrnainterpretasiya
-Qeyd
ga ahnmrr.
etmek lazrmdtr ki, eyni identifikatorun miixtelif tiplarde
tesviri sohvdir. Masalon:
program Duplicate;
type
164

Hafta l=(Mon, Tue, Wed, Thu, Fri, Sat,

Hafta 2=(Mon, Tue, Wed, Thu, Fri);

Sun);

begin
end.

Bu proqramtn translyasiyastnda "Error : Duplicate identifier ( 14 on ). "

melumatr altntr.
Proqramda sadalanan tip dayi$ondan istifada etdikda aqafrdakrlarr
nezara almaq laamdrr:
. sadalanan tiplar srra tipina aiddir;
. Read, Readln, Write ve llriteln prosedurlannda arqument kimi
sadalanan tipin qiymotlarindan istifade etmak olmaz;
. sadalanan tiplarde yalnrz nisbat omaliyyatlanndan istifade etmok olar;
. sadalanan tip dayiganlarden mensubetme operatorlartnda, massivin
indekslarinda va for operatorunun serhodlarinde istifada ettnaya icaza
verilir.
interval tipi. interval tipi her hanst slranln qiymatler diapazonundan
(interval) taEkil olunur. interval tipinin tasvirinda, bir-birindan iki noqto ( . )
ile aynlan qiymatlar diapazonun on kigik vo an briyiik qiymotlari gdstarilir.
Moselan:

0.

-l

. 500

..

-128 . . 12
'A', ..'z',

YAZ..

,1

QISH

6.7.3. Bircins strukturlu miirakkeb verilanlar

Massivlar. Massiv-bircins, sabit olqiilii, ntimralarino gdra nizamlanmri

elementlerdan tagkil olunmug. verjlanlarin strukturudur. Massiv adr

(identifikator) va cilgiisii ila tayin olunur.
Massivin ayrFayn elementlarina mtiraciat massivin .rilgiisiindan aslh
olaraq bir ve ya bir nega indeksin komeyi ila mirmkiindiir' Indeks kimi sabit
ve deyiqen srra tipindan istifada etn,ak olar' Massivin elenrentlari isa ham
sada dayiganin ixtiyari tipi, h;m do deyigonin mirrakkob tipi (massiv, s:tir.
yazr va s.) ola bilar.

Masalolcrin hallinde atlatan biroigiilii, ikiolgiilii ra iigt)lgiilti massivlarCan istifada olunur. Praktikada gor nadir haliatda daha boyiik <ilciilii
massivlcra rast galinir.

Massiv ripinr vermek iigttn agagrdakr strukturdan istifada olunur:

type

<tipin adt > - array [<indekslerin tiplari>] of ielementlerin tipil

Misal:
tvPe

i,Liq haqiqi xladdan ibur.;t biriilqiilii ntassi"' I

rekror = arra1, [1.._t] of Real:
barat
i3 .;atir v 2 st)ttrntlan ta;kil oluntnttl tarn adadlardan

ikidlqil

rnassit l
165

matns

array

[1

,.3,1 .2]

of

Integer;

Bu misalda kvadrat mtitariza avazine noqtali dairsvi

rizelardan da istilada etmak olar:

'(.'va ya'.)'mdte-

type
vektor = array (.1..3,) of Real;
matris = array (.1..3,1..2.) of lnteger;

Massiv tipli sabitlerdan istifada etdikde lnassivin elementlari dairevi

mcjtarizada bir-birinden vergiilla aynlmaqla verilir. Qoxdlgiilii massivlarda
isa xarici dairevi moteriza sol indeksa, daxili dairavi mdteriza isa novbati
indeksa ve s. aid olur. Mesolan:
. bir<ilgiilii adedi massiv

const

vektor: array [..7] of Real =(025,3.21,6.37,9.9l,71.06,67.9,37 6);

. ikiolqiilii adadi massiv
const
matris: array tl.-3,1..41 of Integer = (1, 2, 3. 4),(2,3,4' 5), (3, a, 5,6));
. iigolgiilii adadi massiv
const
Dig3D: array [1..4,1..3,1..2] of Bytc =
((1,2), (1,2), (1,2)), (1.2), (1,2), (1,2),
((1,2). (1,2), (1,2)), (1,2), (1,2), (1,2)));
. hir<ilqiilii simvollar massivi
Charvectl:array [1..6] of Char = CP', 'A', 'S', 'C', 'A', 'L');
ve Ya

CharVect2: array [1..6] of char ='PASCAL'.

Massiva dair aqatrdakr misala baxaq.
Misal. X(n) massivinin en boyiik elementinin taprlmasr i90n proqram
tartib etmeli.
Hall alqoritminin blok-sxemi qekil 4. I I -da gcistorilib.
program misal--9;
const n=20;
var
X:arrayfl ..n] of reall
i: integer; M:real;
begin
writein('Massivin elementlerini daxil edin');
lor i:= I to n do
begin
write('X[',i,']=');
readln(Xlil);
end;

M:=X[1];
for i:= 2 to n do if M < X[i] then M-Xlil;
writeln('Massivin en bciyiik elementi = ', M);
end.

166

ikiolgiilii massivlerin emallna dair a$aFdakr misala baxaq.

Misai: A(n,m) massivinin satir elementlarinin hasillari cominin hesablanmasr iigiin Proqram.

Mesalanin hcll alqoritminin blok-sxemi gakil 4.12-da verilirb'

program misal-10;
const n=10;

m=15:
type

matr = array Il..n,l..m] of integer;

var

A: matr:
i, .;, Z, S: integer;
begin

writeln('Massivin elementlarini daxil edin'):

for i:= 1 to n do
forj := I to m readln(A[ij]);
for i:= 1 to n do
begin
lor j:= I to m do writehr(A[ii]:3);
rvriteln;
end;
S:=0:

for i:= I to n do
begin

Z:=l',
for j:= I to m do Z:= Z*A[ii];
5.=g+Z:
end;

writeln('Natice = ', S);

end.

simvollardan ta;kil olunmug birolgiilil

massivillin elementlarinin sa.vr
Simvollar
massi.rin ifsusi bi. formastdtr.
onlarm tcsfirinda teyin olunur. S/rrtlg tipli srtirisr uzunlufu 255-dan 9or
olmayan simvollar ardrcrlhfrndan ibaratdir.
Satirlerin irmumi i:zunlulu kvadrat rncitarizade gdstarilir'

String tipli satirlar. Satir

iV[isallar:
var

SI:String!2l;
52:String [ 128];
Smax:String;

Tasvirde satrin uzunlulu gdst.:rilmazsa onda susmaya gciro 255

simvola barabar maksimal uzun)uq gdtiiriiliir.
Slring tipli satirlarls i$lamak iigiin Turbo Pascal-da a;agrdakr funksiya vo
prosed uri:irdan istilada olun ur':
Concat funksiyast sotirlar ardlcrlhllnln konkatenasiyasrnr yerinl
yctlrir.
161

Copy funksiyasr - verilmig satrin altsatrinin surotini qaytanr.

Dele/e proseduru - verilmiq setrin altsatrini silir.
In.rerl proseduru - satre altsetri slava edir.
Length funksiyasr - satrin uzunluf,unu tayin edir.
Po,s funksiyasr - setirda altsetrin axtarr$rru taqkil edir.
51r proseduru = adsdi qiyrr-ratleri onlann satir tasvirine gevirir.
Zal proseduru - satir qiymatlari onlann edadi tasvirina gevirir.

Misal: Daxil edilen simvollar goxluf,unun azsrbaycan dilinde ilin ayr

oldulunu yoxlamaq.
Bu misalda sadelik tigiin yalnrz boyiik harflera baxacagrq.
program misal_l l;
const
Ay: array [..12] of String

[0] =

(YANVAR" 'FEVRAL'. 'MAR'[" 'APREL" 'MAy" ',iyuN"

,iYUL.,'AvQUST,,,SENTYABR,,,oKTYABR', .NoYABR,,
'DEI(ABR');

M: Boolean = False;
var
Str: string[0];
i: integer;
begin
writeln('Boyiik harfl eri daxil edin');
Readln(Str);
for i:= I to 12 do
if Str = Ay[i] then M=True;
if M then
writeln('Daxil edilan ayrn adrdrr ')
else

writeln('Daxil edilen ayrn adr deyil');

end.

ASCIIZ-satri (srfir ila qurtaran setir). Turbo Pascal7.0-a digar proqramlagdrrma dilleri va Windows miihiti ila uyugma tigiin sonu srfir ile qurtaran
daha bir satir ndvii daxil edilib. Bu setirler 9ox vaxt ASCIIZ-satirlar
adlanrr. Bu onu g<isterir ki, satirde sonu 0 (zero) simvolunun kodu ila
qurtaran ASCII kodunun simvollarrndan istifada olunur. Srfir kodlu simvol
NLILL va ya '\0' kimi igarc olunur. Uzunlulun bu iisulla gristarilmasi
praktiki olaraq miinrkiin maksimal uzunlulu mahdudlaqdrrmtr. ieU tipli
kompiiterler iigiin satrin olgiisii 65534 bayta kimidir.
Bu satirlor avvoldan tayin olumuq PChar ttpidir ve faktiki olaraq
simvolun gostaricisidir:
type
PChar--^Char:
Qeyd edak ki, PChar tipli tiplaqdirilmig sabitlardcn istifada oluna bilsr.
Amma Strir?g tipli tipleqdirilmig sabit kimi satrin uzunluf,u maksimum 255
simvol ola bilar.

168

Pchar tipli dayiganlari simvol massivina analoji olaraq indeksleEdirmak

olar. Masolan:
const
Str50 : array [0..50] of Char = 'Turbo Pascal';
. var
P: PChar;
begin

P:= Str50;

writeln('Str50 [3] =', Str50[3]); {Bu iki operator eyni bir}

writeln('P [3] =', Pt3l);
{"b" simvolunu gap edir}
9nd.

($X+) direktivini daxil etmakle Turbo Pascal Pcl,ar gostorici tipi ilo

iqlayando alava omoliyyatlardan istifade etmaya imkan verir.

Toplama (+) va gtxma O amoliyyatlarrndan verilmig adod qadar

gostarici siiri.igmesini artlrlb ve azaltrnaq olar. Bundan baqqa grxma
imaliyyatrndan rki PChar gcistorici tiplarinin farqini hesablamaq iigiin
istifada olunur. Mosalon:

var

Strl, Str2, Nat: PChar;

i, j :Word;
begin

Nat ,= Strf + i; [Nat Strl -dan i simvol uza[r gtistarir]

Nat := Str2 - i; {Nat Str2-dan i simvol yaxrnt gdsterir}
j := Strl - Str2 {j Strl ile Str2 - nin arastnda yerlaqen simvollartn
saYrnr g<istarir)

end.
Turbo Pascal-da

ASCIZ setirlari iglemak iigtin Strings ve WinDos slan-

dart modullartndan istifada olunur.

Qorluq. Proqramlagdrrmada "goxluq" termini onun riyazi anlayqrna
uvgun olardq istifada olunur. Farq ondadrr ki, Turbo Pascal-da goxlufun
el'ernentlari yalntz sra tipi olmahdrr. Har hanst goxlulun elementlari bir
tipdan olmahdrr ki, bu da baza tipi adlantr' Baza tipinin qiymatlarinin
maksimal sayl onun giicii adlanrr ki, bu da 256-nr a;a bilmaz Bundan
baqqa, baza tipinin yuxan va aqalt sorhaddinin qiymatlan srra tipli olmaqla
0 iie 255 intervahnda olmalidtr. Buna gore qoxlugun baza tipi kimi Shortlnt.
lnteger, Longinl va lYord-dan istifada etmak olmaz.
Qoxluq tipini tavin stmak iiQiin set va of xidmeti sozlarindan istifada
olrrnur va sonra bu qoxiulun elementlari gostarilir. N{esalan,
type'

Alfa = set of 'A'..'Z'; IBoyi.ik lattn harflart goxlufu]

Ten- set of 0..9;
{O-dan 9-a kimi reqamlar goxlulu}
'0'..'9';
set
of
Number:
{'O'-dan '9'-a krmi simvollar goxlufui
Qoxluq tipinin sabitlrrinin har bir komponenli. fa tipo uygun ayrr
sabit kimi. la da bir-birile ".." simvollart ila aynlan interval qiymatlari ila
tcsvir olunur.
169

Misal:
tyPe

DiBirs = set ol'0.. 9;

CharDig = lel of '0'..'9':
Const
Dig Setl
: Digits = [0, 2, 4, 6, 8h
Dig Set2 : Digits = U...3, 5..71;
Char Dig Setl: CharDig = ['0','2','a','6','8'];
Char Dig Set2: Char Dig = ['0'..'3','5'..'7'];
j Ser of Char= 1,a,..,2,.,A,..,2,1;
Char Set
Qoxluqlar iigiin agalrdakr amalilyatlar tayin olunub:
*
qoxluq lann kasiqmasi:
+ - goxluqlarrn birlaEmesil
- goxluqlarrn farqi:

ikigoxlutunekvivalentliyininyoxlantlmast;

<= ,

B<=A-nrn neticesi do[rudursa, B qoxluf,u A goxlu[unun altgoxlulur, aks halda yox.

>= -.A>=B-nin naticesi dolrudursa, B goxlulu A goxlufunun altgoxlufur, aks halda yox.
X
in A-nrn naticasi dofirudursa, X A goxlugunun
in
elementidir, aks halda Yox.
Misal: Metn fayhndakr raqamlarin va lattn harflsrinin aynhqda sayrntn
tapllmasr proqramr.
program misal l2;
uses crt:
type

Coxlug = set of Char;

const

Nomr : Coxlug = l0'..'9'l;

Harf : Coxlug = l' a'..' z',' A'..' Z'l;
var
Snomr,

Sharf : Word;

Fp
Ch

: Text;
:Char;

begin

ClrScr;
Assign (Fp,'CIFAIL.DAT');
Reset (Fp);
while not eof (Fp) do
begin
Read(Fp, Ch);
if Ch in Nomr then Snomr:= Snomr + [;
if Ch in Harf then Sharf := Sharf + l;
110

end;

writeln('Reqcmlerin sayl = ', Snomr : 5);

writeln('Horflann saYr= ', Sharf : 5);
end.

Proqramda
almaq olar:

Ilay' goxlulundan istifada etmakla a;alrdakr iki

goxlupu

111r".1= 1,a,..'z,l;
9h..1 = 1'A,..'Z'l;

Bu qoxluqlar onlar iizorindeki farq omsliyyatrnrn k<imeyi ile ahnrr:

Kharf := Hart -l'A'..'21;
Bharf := Harf -['a'..'z'];

goxlufunu
Qoxluqlarrn birloqmo amaliyyattntn kdmeyi lla isa Harf

almaq olar:

Harf := Kharf

Bharf;

6.7.4. Qeyri-bircins strukturlu miirakkeb verilanlar

Yazr tipi. Qeyri-bircins strukturlu verilenlarin tipik niimayandasi yaa

tioli verilaniardir. Massiv, goxluq va fayl 6z tarkibina eyni tip elementlan
Jixil etdiyi halda yanlar rrz terki6ina ixtiyari sayda miixtolif tipli verilonlari
( sada dal,iqanlar, massivlar, goxluqlar, yaztlar va fayllar) daxil edh Ya ya
iaxil olan'bu verilanler yazlnrn sahalari adlanrr' Yazt tipinin tesvirinda
record ve end xidmeti icirlr.it d.n istifada olunur' Yazr tipinin timumi
yaz tg formasr aga$dakr kimrdir:
type

<yazl'tipinin adt> =record Sr:Tii 32:Tz; - ;S,:T,; end;

Burada Si- yazr sahalsnnin adlan, T1 sahalarin tiplaridir'
Misal:
type
Complex = record
Re:Real;

Im:Real;
end;

Tarix = record
Il:lntegert;
AY:1. 12;
Gun:1 ..31

en d1

Yrzr iipi tasvir edildikdan sonra bu tipin dayigenlsri va ya tiplafdirilmi$

sabitleri verila bilar. Yazr tipli sabitlarin resvirinda yazrntn biitrin sahalarinin
da gdstorilir' Yazr tipii
liy*rtteti ila barabar oniarrn identifikatorlan
verilmir'
icaza
sahalardan istifada etmayo
tiplegdirilmU
'-'
Vr*".,d" tosvir edilmig yazl tipinden sonra a9alr<iakr dayigan vo sabiti
tayin etmak olar:
vat
X,Y,Z: ComPlex;
'l-ar:Tarix:

t7l

const
lngilt: farir:(Il: l95l: Ay: l2; Gun: l9);
Agaprdakr iraqment avvelki misaldakr kompleks dayiqani tayin edir:

var
X,Y,Z: record
Re, Im:Real;
end:

Yazr sahelarine mi.iraciet bir-biri ila n6qta ila avnlan dayigan va sahanin
adrnin gdstarilmasi ila heyata kegirilir. Masalan,
X.Re,
Tar.Gun va s.

Sahalarden istilada isa agalrdakr kimidir:

X.Re :- 2.5;

X.lm := 3.7;
Y,Re

Y.lm

:: -X.Re;
:: -X.Im;

Sahalera miiraciatda har dafa yazt adtnr takrar yazrnamaq

igiin

With

operatorundan istifda olunur. Bu operator haqqrnda melumat darsliyin

6.5.2-ci bolmasindo verilib.
Turbo Pascal-da sada ve varianth yazrlar mrivcuddur.
Sade yazrlar bir va ya bir nege sahadan ibaratdir ki, har brr sahanin adl
ve tipi onlann tesvirinda gostarilir. Bunu talebelarin mtivaffaqiyyatini aks

etdiran yazrda gcistsrek.

type
Str6 = StrinC [6t;
Str20 : String [20];
Sqiymat = record

Aliriy ;Ilyte; {Ali riyaziyyat }

Tarix iByte; {Tarix}
Inform :Byte; {informatika}
Fizik :Byte; {Fizika}
end;
Talaba : rccord
Soyad : Str20; {Soyadt}
Ad : Str20; {Adr}
Atasi : Str20; {Atasrnr adr}
Il
:lnteger; {Dofiym ili]
Unvan :Str20; {Unvan}
Grup : Str6; {Qrupun giflri}

Qiymat : Sqiymat {Sonuncu semestrin qiymatlari}

end;

Ru yazrya bardrqda g6riiriik ki, buraya yalnz telobenin bir semestrinin

qiymetlan daxil edilib. Talabanin har semestrinin fenlari dayigildiyindan bu
yazrya biitiin fanlar daxil edilmalidir. Bu isa lazrmsrz informasiyanrn saxlanmasrna getirir Bundan balqa har bir toleba ijgiin yadda$da biitiin f?nler
iigtn ycr aynhr.

ti2

'
_

Bu halda variantlt yazrlardan istifada etmak maqsada uyfundur' Bu

yazlda da sada yazlda oldulu kimi biitiin miimkih sahalar tasvir olunur.
Amma yaddaqda cari halda lazrm olan variant iigiin yer ayrtltr.
iki semestrin fanlarini nazara alsaq yr:xandakt yazrntn variantlt
formasr agaf,rdakr kimi olar:
type
Str6 = String [6];
Str20 = String [20];
Sqiymatl = record

Aliriyl :Byte:

'

Tanx :B)'te;

lnforml :B1'1c:

Fizlk :Ble;

{Ali riYaziYYat }
{Tanx}
ilnformatika)
{Fiztka}

end;

Sqiymat2 = record

Aliriy2 :Byte; {Aii riYaziYYar )

Electr :Byte; {Elektronika}

'

Inform2

:Byte;

{Informatika}
{informasiya texnologiyasr}

Intexn :Byte;

end;
Talaba

record

:Str20; {SoYadt}
Str20; {Adt}
Atasi Str20; {Atasrnr adr}
:lnteger; (Do[Ym ili]
Il
Unvan : Str20: lUnvan
Grup : Str6; {QruPun gifri)

Soyad

Ad

:
:

'

{Yazrnln variant hissasi}

case Semestr : BYte

of

semestrin qiymatleri}
semestrin qiymatleri}

I : (Qiymatl : Sqiymatl) {Binnci

2:
end;

(Qiymat2 : Sqiymat2) {ikinci

Gordiiyiimiiz kimi, variant yazrsr iki hissadon ibaratdir. Birinci

hissa

sado yazr, ikinci hisso isa bir nega variantdan ibarot variant hissasidir'
Burada Talaba yazrstntn Semestr sahosi Qiymatl va Qiymat2 kimi iki alternativ variantdan ta$kil olunub.
6.7.5. Fayllar

Bildiyimiz kimi, fayl xarrci yaddagda adlandrnlmr; hor hansr bir

sahedir. Bu fayhn f,rzikr movcudluludur ki, bu da fiziki fayl adlantr.
Digar terafdan fayl proqramlagdrrmada istifada olunan goxlu sayda
verilanler strukturundan biridir. Bu halda mantiqi fayl terminindan istifada
olunur. Yani proqram tertibindo fayhn mtivcudlulu haqqlnda bizdo yalnrz
mantiqi tosawiir var. Proqramlarda mantiqi fayllar fayl deyigani ile tosvir

olunur.
t'13

Fiziki fayhn strukturu int'ormasiya dagryrcrlannda ardrcrl baytlardan

ibaratdir.

Fayhn mantiqi strukturu prinsipce massive oxqaytr. Amma fayl

va

massivin bezi farqlari movcuddur.

Massiv amali yadda:;da ta$kil olunur va onun elementlerinin sayt

raalumdur. Faylda isa proqramln iqi prosesinda elementlarinin sayr dayiqilir
va o, xarici yaddagda yerlaqir. Fayhn sonuna ASCII kodu 26 (Ctrl+Z) olan
Eof simvolu qoyulur.
Fayllann Turbo Pascal-da tasnifat sxemi qakil 6.1-de gcistarilib.

$akil 6.1. Fayllarm tasniJ'at sxemi

Qeyd etmak Iazrmdrr ki, tiplaqdirilmig va tiplagdirilmamiq fayllara har
iki miiraciat iisulu miimkirn oldulu halda, matn fal4larrna yalnz ardtcrl
miiraciat etmak olar.
6.7.5. 1. Fayllann ta!'ini, aq masr ve baflanmast

Fayl tipininin teyini iigiin lile ve of xidmeti sdzlarindan istifada olunur.

Bu xidmeti sozlardan sonra fayl komponentlerinin tipi gcistarilir. Masalan,
type

Nomr = file of Integer;

Simv = file of ',\'..'Z';
fcxl standart tipi simvoliardan tagkil olunmug satirlardan ibaret fayl
tipini teyin edir. Amma Text ve Char tiplari ekvivalent deyil.
infbrmasiya dagrytctstnda yerleqan fiziki faylla iglamak iigiin avvel bu
fayh fayl dayigoni (mentiqi faylla) ila alaqalandirmek laztmdtr ki, bunun
komayr ila hziki fayla miiraciat miimkiin olsun. Mentiqi va fiziki fayllarrn
alaqalandirilmesini Assign proseduru yerina yetirir- Bu prosedurdan yalnrz
balh fayllar tigiin istifada etmak olar. Prosedurun birinci parametri fayl
deyigani, ikinci parametri isa qiymati fiziki fayhn adr olan satir sabiti va ya
satir dayiqanini n identihkatorudur. Masalan,
t74

Assign (l'Kafedra.dat');

Bu operatorla mentiqi / layh MSDOS-un akti'r diskinin cari kataloqunda yerlagan Kafedra.dut fizrki lhyh ile alaqalandirilir. Fayhn tam adrnr
ve ona miiraciet yolunu gcistarmckle prosedurun cari quriudan asrhhlrnr
aradan qaldrrmaq olar.
F ail : ='a:V(tproq\Kafedra.dat':
Assign (f, Fail);

Fayhn oxunub vc yazrlma amoliyyatrnr yerina yetirmazdan awal bu

fayl agrlmahdrr.
Fayllarrn agllmasr ReJe, va Rewrite prosedurlan, ballanmasr isa C/ose
proseduru ila heyata kegirilir.
Reset (0;
Rewrite(fl;

Close(Q;

proseduru/fayl dayigani ile claqede olan mdvcud fiziki fayl agrr.

motn
faylldlrsa onda onun elementlarinr yalnrz ardrcrl miiracietio
forumaq miimkiindiir. Ogar/- tiplaqdirilmig layldrrsa, onda o, hom ardrcrl.
hem da birbaga miiracictla oxunub -yanla bilar.
Ogar gristorilan adlr fiziki fayl yoxdursa, onda prosedurun icrasrnda
sahv meydana grxrr. Kompilyatorun {$l-} direktivini daxil etmokla loresaft
lunksiyasrnrn komayi ila fayhn agrlma amaliyyatrnrn nctic.sini tahlil etmak
mtimkiindiir. Funksiyanrn qiymaLi 0 olarsa, demali, amaliyyat miivaffaqiyyotlo sona Qatlb, aks halda sahv var.
Rcnrile proseduru/layl dayigani ila alaqada olan yeni fiziki fayh yaradrr. Ogor bu adda fiziki fayl movcuddursa, o silinir va onun yerinda yeni
bog fayl yaradrhr.
Fayllarla iglayarkan biitiin proqramlarda daha bir furtksiyadan - Eol(j
- dan istifada olunur. Oger/fayhnda cari gristarici fayhn sonuncu elementinin mcivqesinda yerlagarsa ve ya fayl boq olarsa, Eof(fl funksiyasrnrn qiymati
'[rue olur. Oks halda funksiyanrn qiymeti False olur.
Misal kimi Massiv.dat fayhnrn elementlarinin camini hesablayan
proqrama baxaq.
program misal-13;
uses crt;
var
f : file of lnteger;
X : Integer;
S : Longint;
begin
ClrScr;
{$t-}
Assign (f,'Massiv.dat');
Reset (l);
Reset

Ogar

I7<

{$t+1

il lOResult <>

0 then

begin

Writeln('Fayhn agrlmasr sahvdir'):

Halt(l);
end:

S:= 0;

while not Eoi(f) do

begin
Read(f, X);

S:=S+X;
end;

writeln('Fayhn elementlarinin cemi = ', S);

Cloie (f);
end.

Buradakr

Ilalt

amaliyyat sistemina

proseduru proqramrn icrasrnt dayandrnr

va

idarani

tittiriir.
6.7.5. 2. TiPloEdirilmig faYllar

Tipiapdirilmiq fayllann biitiin elementleri bir tipdan olmahdrr. Tiplagdi-

rilmig fayhn elementlaii fayl tipindan bagqa ixtiyari tipds ola bilar.

Tiplaqdirilmig layllara ardrcrl va birbaga miiraciat etmak mi.imkiindiir. Qeyd

etmak lazrmdrr ki, tiplagdirilmit fayllarrn elementlari hamiga srfirdan baqlayaraq nomralenir.
Tiplagdirilmig layllardan oxumaq yalntz Read proseduru, yazmaq isa
Ilrite proseduru ila yerine yetirilir.
Read prosedurunun tiplagdirilmig fayliar tigiin formatr a$afldakr
kimidir:
Read (fayl dsyiganinin adr, deyiqanlerin siyahtst);
Iyrile prosedurunun tiplesdirilmig fayllar iigiin formatr aqalrdakr
kimidir:
Write (fayl dayiqaninin adr, dayiganlerin siyahrsr);
Bu fayllarla birbaqa ameliyyatlarda a$aErdakr prosedur va funksiyalar
nezcrda tutulub.

FilePos -

FileSize
Seek Truncate

gostaricinin fayldakr cari m<ivqeyinin ncimrasini qaytanr;

fayhn cari tilgiisiinii (elementlarinin saylm) qaytarlr;
gcistoricinin fayldakr cari m6vqeyini verilmig ntimreli
elemente dayigdirir;
fayhn olgiisilnii gtistaricinin cari mtivqeyina qadar

qrsaldrr. Fayhn cari m<ivqeden sonrakt biitiin

elementlari silinir.

Misal: Char tipli fayla simvollarr yaztb vs sonra isa bu simvollann

ASCII kodlarrnr 9ap edan proqram.
program misal_14;
uses crt:
t76

var

FC : file of Char;
FB : Iile of Byte;
Ch : Byte;

.
'

: Byie;
begin
ClrScr:
Assign (FC,'Test.dat');
Reset (FC);
for Ch :='0' to '9' do Write (F'C, Ch);
for Ch :- 'A' to 'J' do Write (FC, Ch);
CIose (FC);
Assigrr (FB,'Test.dat'):
Reset (FB);

while not Eof(FB) do

begin
Read (FB, B);

Write (B:8):

end;
Close (FB);
end.
6.7.5.3.

.
-

,
-

Matn fayllarr

Matn fayllarrnr tesvir etmak iigiin elveldan tayin olunmuq Text

tipindan istifada olunur.
var
MatnFile : Text:
Matn fayhnda t'ayhn sonu Eo/igarasindan baqqa alavo satrin sonu Eoln
iqarasindan do istifade olunur. Ealn igaresi ASCII kodu 13 ( karetkanrn
qayrtmasr) ve l0 (sstre kegid) olan ardrcrl iki simvoldar ibaratdir.
Matn layllanndan oxunma vo oraya yazna standart Read, Readln,
llrite ve Writeln prosedurlannrn ktimayi ilo hayata kegirilir va yaztltq
formatr apalrdakr kimidir:
Read (f, A, B);
Write (g, 'A:', A, 'B=', B) ;
Readln (f, C, D);
writeln (9, 'C=" C, 'D=', D) ;
Matn fayhnrn Char tipli fayllardan larqi aqaprdakrlardrr:
I Qiymatlerin fayla yazrlmasrnda ededi verilanlar avtomatik olaraq
simvollara Qevnlir va aksina, oxunma emoliyyatl yerina yetirilarkan,
odsd olan simvollar onlara uylun adadi tiplarla avaz olunur.
2 Matn layllanna birbaqa miiraciat yoxdur.
3 Matn fayhna yazmaq vo ordan oxumaga yalnrz bazi standart
tiplera icaze verilir.
4 Satrin sonunda Eoln igarosi var.
177

Motn fayhndan oxumaq ve oraya yazrnaq iigiin yalnrz Readln va

Writeln prosedurlanndan istifhde etmeya icaza verilir.
Matn layllarr iigiin elave olaraq agaprdakr prosedur va funksiyalardan
istifade etmeya icaza verilir:

Append -

fayltn sonuna elementlari alave etmak iigiin movcud fayh

491r.

Flush
- fayhn cari olgiisiinii qaytarlrRead proseduru kimi iglayir. Olava olaraq cari satirda
Readln
qalan biitiin simvollan buraxaraq gcistaricini

matn

fayhrnrn novbati setrine gatirir.

SeekEof - matn fayh iigiin Eof vozilyatini

SeekEoln SetTextBuf -

Writeln

qaytarrr.

metn fayh ilgirn Eoln vaziyyetini qaytartr.

matn layh iigiin daxilelma-xaricetme buferi tayin edir.

Write proseduru kimi iglayir. Olave olaraq motn fayluna
Eoln "satrin sonu" i;;arasini yazrr.
6.7.5. 4. Tiplagdirilmamig fayllar

Tipteqdirilmamig fayllan tesvir edarkan yalmz file xidmeti s6ztindan

istifada olunur. Masalan,

var F : file;
Tiplegdirilmamiq fayl dayigenlari fayllarla aqa[r saviyyali iq iigiin
nazerdo tutulub. Bunun komeyi ila ixtiyari tipa ve struktur quruluga malik
layla miiraciat etmak olar. Bt Byte tipli tavl deyiqenin kcimeyi ils simvol
layhna miiraciata analoji olaraq yerine yetirilir.
Tiplegdirilmamig fayllarla iglamek iigin demak olar biitiin prosedur va
funksiyalardan istifada etmak olar. Yalntz Read va ll'rite prosedudartmn
avazina BlockRead va Blockllrite prosedurlanndan istilada olunur. Resel
va Rewrite prosedurlannda ise yazntn olgiisiinii teyin etmak ijtgiirn Word
tipli ikinci parametrden istifada olunur. Bu parametr olmadtqda yaztntn
olgtisii susmaya gora 128 bayta beraber g6tiiriiliir.
6.7.6. Dinamik sfiukturlu verilanlar

indiye kimi baxdrlrmtz proqram parametrleri iigiin miieyyan olunmug

yaddap ayrrlrr va proqramrn ayn-ayfl elementlari arastnda alaqe hala kompilyasiya marhalasinda yarantr. Proqramrn ig prosesi vaxtr ayrrlmrg yaddaq
olglisiinii ve ya teyin olunmuq har hanst alaqani dayigmek miimkiin deyil.
Pascal dilinda ptoqramrn yerina yetirilmasi anrnda miixtalif verilanlari
yerlagdirmek lgiin lazrm olan yaddaq ayrrrnaq va boqaltmaq imkam
m<ivcudur. Belelikla verilenlari dinamiki teEkil etmak miimktindiir. Bu
imkan dildo verilanlarin xiisusi tipi olan gostarici ila alaqedardrr.
6.7.6.1. Gdstarici

'turbo Pascal-da gcistcrici parametrin bilavasita iinvanla iglemesine

imkan verir. Bu elementin tipi gdstariciya nisbatan baza tipi adlantr.

178

Gdstorici tipin tayininda qargrstnda

tipindan istifade olunur. Misal:

" - g<isterici iqarasi qoyulmug

baza

type
Mas = array[..10] of
{Baza tipi;
gcisterici tipi}
massivin
hcqiqi
adaddcn
ibarat
Pmas =
{10
Gristaricinin qiymati yaddagrn iinvanrdtr. Gostarici tipli dayigan

real;

^Mas;

yaddaSda 4 balt yer

iinvanrn seqmentidr.

tutur. Birinci s6z iinvanm siirigmesini, ikinci

Gristarici tiplarlo iglsyarkon, heg nayi gtistarmayan

nil

isa

standart

sabitindgn istifada olunur.

Dinamik strukturlu verilanlarin tesvirinda har hanst tip dayigenin ozii

yox, onun gostoricisi gtistenlir. Naticada gostorici adi dayigan olur, deyigoni
gdstaran isa dinamik olur. Masalan,

var
P:"Char;
begin

P:"Char;

ffi

P^: Char;

"ra.
P
dayigen g<istaricisi iig vaziyyatda ola bilar.
Yaddagda yeri ayrtlan har hansr dayiganin iinvantnt saxlaytr.

i.

2. Xiisusi nil-bop iinvant saxlaytr.

i. Namclum vaziyatda yerl:;ir.
Namalum vazilryetin nlldan lorqi ondadrr ki. bu iki

g<istarici dayigani

barabar deyil.

Dinamik deyiqcnlar iigiin yaddagrn aynlmast va bogalmaslnda l{el'.

Dispose, GetMem, Freemem, Mark ve Release standarl prosedurlanndan
istilada olunur.
New(A) proseduru ,4 gcistaricisi iigiin tasvir olunan tipe uyfun yaddaq
sahasi ayrnr va ayrrlan yaddagrn iinvanln, gostariciya yazrr.
Dispose(A) proseduru,4 grtstaricisini gostaran yaddaS sahasini boqaldrr.
Bundan sonra bu saha diger dinamik dayi;enlsr iigiin aynla bilar.
Misal: Gostaricilardan istifada
type
Complex = record
{Baza tipi}
Re, Im : Real;
end:

PComplex = ^Complex;
Plnteger = ^lnteger;

{Gostepici tipi}

{Gdstopici tipi}

var
X: Complex:
Pl,P2, P3, Po : PComplex;
Ad I :Pinteger;

New(Pl);
P2--@qX1.

IComplex tipli yeni elementin aynlmasr]

{X dayiganinin iinvantnrn tayini}

3risror ior.r i;. qiymatir^in r,'insubed,lir3si}

I !lii -.lr)'r,lJr;.rrn rit -rnsu bedilr:rrsi;
l(;i1ir'r.Cr), {lntc;1er trpli ver.i eie:nentin aynlrr,asr I
,;lr.r;iLi:ir'r iilrfli:i- gostaiici iipinric;r irrqi! olaraq. istilad:\,rinin g(-istcici
iir r ;-irr.:r,rk rl.:1i;:nlari llost3i.:in "ir!r:;';ilar coxluiunu t"yin edir. Pointer
'ti.-,-i.1Ll r:. si:r rcl iipi gtisla.i.i)? her hanst haza tipi ila elacr^ada ohnadrlim
:-...ririr. iiir ;ip .1ig:r gostarici tipiari i);-, uyrrganrlrr ,,1rnma nazar:r alnraq
]J zrin,.lrr i,.i. Fottii.ijr irp param.etr indun sonri. ^ iqarasirdan istifada paramet-

{I)ig:r

;'i t ipsiz r:.lir

6.7.6.2. Ulzqtxiz dinamik rerilanlar
e:lau..:,i-'

rii:rarlik vclilsniar stiitik ls:iisnlir

kir'.ri

tasnil olunur.

tsu

.-;,.x:lhr(i;r i:,liiei;r1in a$aEldakr ri:. lrrrqli c:hati var:

r ..,r; 'r<'l;lrr;irrti.; talab oh,nr.r-, tipin ri:vitci,!i y.rx, i;u tipin gdstoricisi
.- I !i

:".rili:

a r 'll,.il;r i,lur:rnazdan
)ir..

svval

gifErflhf.
.r1.,-t:,!iz drr'.:rnrk

::: \,r.1:( -1't;.!.\1i,:i

A;i

r" olo;erluru, istiiatic.-lrn !.]tra

tse

'.eiii;iriariri nr!qa,or:osin;. aid nisailar

iliiranrik dayl,car ;r

var

/.ih.-lr

tvpc I'Iirt - l. l(10;

var PX : ^Chai;
PY : ^-fhr ;
b.:gin

1' . TInr

begin

X:='*';

l"iew(P-'.tj:

Ne'.v(PYt;
Ne'.v(PYr;

*'
ili Px,.-.
PX'' -,''*'
Pl'"
P\" =i:
=
;
rl
I tr

end;

rype

Vei::

arr.!y[l.
!r>Y'i.;

r/

af

X:

vecl;
i. Evi.: :

l;egin

lori:= i to 3 di:

]l

Dispose
llisposu (I'X):
Disposc 1i\'

'J

--

urralIi..jlL)r B)re;
i var PX. "Vect.

ol'j \'cct =

ibeglni :Byte;
lieu'(PX);

fari:=1tc,-do

RerrJ (X(i).1;

Reaci

(PX"ii));

llisPo5e (P11;

!rilLl.

Jrd.
_____J

l.t

(l'X),
1;
----j
-1i!-d,
I tvoe-----|

3:

I
i

-i

--1

i
i
I

I
I
I

3. Y azr

type

type

Rec = record

A: Char;
B: Byte;
end;

A: Char:
B: Byre;
end;

var X : Rec;

var PX : ^Rec;

begin

begin

X.A. := '*

X.B:=

Rec = record

7;

';

New(PX);

PX^.A ,= '+ ,.
PX" B:= 7;
Dispose (PX);

6.7.6.3.Olaqeli dinamik verilenlar

Olaqali dinamik verilanlorin ncivlari gekil 6.2-da gosterilib.

$akil

6.2. Olaqali dinamik verilanlarin nijvlari

l8l

Xatti siyahrlar xatti elaqali bircins elementlardan tefkil olunmug

dinarnik strukturlu verilenlardir. Burada ixtiyari iki element arasrna element
alava etmaye va sihnaye icaze verilir.
Dairavi siyalular bu xatti siyahrlardakt verilanlar kimidir. Amma
burada si-vahrnrn sonuncu ve birinci elementlari alaqelid.ir.
Niivba - xetri birelaqali siyahrnrn xiisusi bir hahdrr. Amma burada
yalnrz iki amaliyyata icaza verilir, Ntivbanin sonuna elementin alave
olunmasr va novbanin baglan[rcrndan elementin silinmasi.
Stek xotti birolaqali siyahrnrn xiisusi bir hahdrr ki, elementlarin alava
olunmasrna va ya silinmasinc siyahtntn bir tarafinden icaza verilir. Bu stekin
tepasi adlanrr.
A[aclar - sarbest konfiqurasiyair iyerarxik strukturlu dinamik
verilenlardir. Apacrn elementlari tapa a<llanrr.
Piramida (nizamlanmrg a[ac) - bir saviyyadan novbati s:viyyaya
kegdigda tapanin qiymatlari artan ve ya azalan alacdtr.
6.8. Prosedur va funksiyalar

Miirakkab mesalanin halli tigiin proqram tartibinde bu mesalanin daha

kigik maselelare boliinmasi yerina yetirilir.
Turbo Pascal proqraml hissalara bcilmck iigiin miixtalif vasitalera
malikdir. Yuxan saviyyali bolma - modullar, agalr saviyyali bolma ise
prosedur ve funksiyalardrr.
Prosedur ve funksiyanrn strukturu aga[rdakr kimidir:
procedure'ad (lormal parametrlerin siyahrsr);

label -)
const [okal

rype

var

procedure

]
function J
begin I
I
end

nigan. sabit, tip va dayiEanlerin

tasviri

Daxili prosedura ve funksiyantn

tasviri

operatorlar

function ad (formal parameLrlrrin siyahrsr): Naticanin tipi;

label
const
type

var
procedure

function
begin
end;

187

J
I
J
I
J|

Lokal ni5an. sabit. tip va dayiganlarin

tasviri

Oax;ti prosedura vc lunksiyanrn

tasvln
Operdtorlar. Operatorlardan he9 olmasa biri
!-unksiyanrn adrna n:ticonin qiymatini
mansub etmalidir.

Prosedur va funksiyanrn tasvirirrdeki farqi agagrdah rnisal<ia g<istarak.

Ivlasalanin bir halliinde prossdurdan, digerinda isa funksiyadan istifada
olunub.
Misal: Heqiqi adadlerden ibarat olan B(n) birdlciilii massivin miisbet
elementlarinin adadi ortasrnt tapmah.
Prosedurdan istifada ediimig proqram agagrdakt kimidir.
program misal_15;
consi n: l5:
type
Massiv = array

var

[l..n] of

Real;

: N{assiv;
: Integer;

procedure POrta (Dp: Massiv; L: Integer: Ad: Srnng);

var
i,

:Integer;
: Real;

k:=0;
S:=0;

fori:=ltoLdo
begin

it Dp [i] > 0 then

begin

k:= k+l;
S

:=

S+ Dp [i];

endl
end;

if k=0 then Writeln(Ad, 'Massivin miisbet elementi yoxdur')

else

begin
S := S/k;

Writeln('Odadi orta =', S:8:3);

end;
end;
begrn

Wrrteln('Massivin elementlarini daxrl edin:');

for i := I to n do Read (D[i]); Readln;
{Prosedurun ga$llmasr operatoru}
POrta (D, n, 'Massiv-D');
end.

Masalenin hallinda funksiyadan istifada olunan proqram agaf,rdakr

kimidir:
program misal_16;
const n= l5;
rype
t51

Massiv:

arraY

[1..n] of Real;

var

:Massivi
: Integer;

function FOrta (Dp: Massiv; L: Integer) : Real;

var
i,

k : Integer;
S : Real:

begin

k:=0:
S:=0;
for i := l toLdo
begin

ilDp[i]>0then
begin

k := k+1;
S := S+ Dp [i];
end:
end:

if k=0 then Writeln(Ad, 'Massivin m0sbst elementi yoxdur')

else

begin
S := S/k;

end;

{Naticanin qtymatinin funksiyanrn adrna mensubedilmasi}

FOrta := S;
end;

begin

Writeln('Massivin elementlerini daxil edin :');

for i := I to n Read (D[i]); Readln;
{Funksiyanrn gaf,rrrhb neticanin 9ap edilmasi}
Writeln('Odadi orta =', FOrta (D,n):8:3);

end.

ideniifakatorlann amaliyyat sahasi onlartn elan olunduf,u yer ila tayin

olunur. Ogar identifikatora yalnlz bir prosedur va -va funksiya daxilinda
irilfua. otlr-rttna icaza u"tili.tr, belo identihkatorlar lokal adlanrr' Ogar
iaentlntato.un ameliyyat sahesi bir nega prosedur vs ya funksiyanl ahate
edirsc bu identilikatorlar qlobal adlamr.
Prosedur va funksiyaiar iigiin ameliyyat sahasinin tayininda a9alrdakr
c;aydalar movcuddur:

prosedur va funksiyanrn lokal identiFrkatorlan ahata dairasindon

xaricda faaliYryat gostarmirlar;
o qlobal va lokal identifikatorlarln adlarl i'ist-iiste diiSarsa onda yalntz
daxili lokal identifi katorlal faaliyyat gosterirlar'

184

Qeyd edak ki, Iokal verilanlar iigiin prosedur ve funksiyanin yerina

yerinlmasinin baqlan[rcrnda avtcmatik olaraq yaddag aynltr va yerina
yetirilma sona gatan kimi yaddag sahasi bo;alar.
Formal va faktiki parametrlar. Prosedur-funksiyalarrn aktivlagmasinda
onlara parametrlor ciriirmak miimkiindiir. Parametdarin dtiiriilmosinde
gagtran operatorda prosedur-funksiyanrn baqhfrnda tasvir olunan biitiin
parametriar g6sterilmclidir.
Prosedur-funksiyanrn baEhgrnda gdstarilan parametrlar formal
parametrlar adlanlr.
Prosedur-furrksiyarun gagtnlmastnda gostarilan parametrlar faktiki
parametrlar adlantr.
Bii tiin formal parametrlari 4 kateqoriyaya b<ilmok olar:
o qiymatli parametr;

.
.
.

deyi$en Parametr;

sabit parametr:
prosedur parametri va funksiya parametri, ysni prosedur tipi.

Qiymctli parametrlor prosedurun baghlrnda a$aFdakl kimi tesvir

olunur:
procedure PProc (Parl, Par2 : Typel; Pat3, Par4 : Type2);
Doyiqan parametrler prosedurun baqh[rnda a$agrdah kimi tasvir
olunur:
proccdure PProc (var Parl, Par2 : Typel: var Par3, Par4 : Type2);
Sabit parametrlar prosedurun bagl$nda a9alrdakr kimi tasvir olunur:
procedure PProc (const Parl, Par2 : TYpel;const Par3, Par4: Type2);
Tipsiz parametrleri yalnrz i.invana citiirmek milmkiind[r. Burada
prosedur ba$hgrnda parametrlarin tipi gostanlmir.
Prosedur baghltnda tipsiz parametrlorin miixtalif iisullarla otiirtllmasinin tasviri aqa[rdakr kimidir:
procedure PProc (var Parl, Par2; const Par3, Par4);
Qeyd edak ki, altproqram daxilindo tipsiz parametr istifada olunmamrqdan avval konkret tipe gevnlmalidir. Bunun iigiin tipin identifikatoru va
sonra isa m<itarizeda tipsiz parametr gostorilir.
Prosedur baghfrnda agtlmtg massiv parametrlarin tasvrri a;afrdakr
kimidir:
procedure AMassiv (Massiv array of TypeMassiv);
bxit proseduru. Qeyd edak ki, prosedur - lunksiyadan vaxtrndan awal
Goro operatorunun kdmayi ila grrmaq olmaz. Turbo Pascal-da bu maqsadla
E-rit prosedurundan istifado olunur.
Frosedurun iq prinsipini massivdski birinci menh adadin tayini iigtln
tartib olunmu$ funksiyada gostsrak.
function Minus( var Massiv; N:Integer) : Real;
type T = arrayfl .. 100] of Real:
var
i: Integer;
begin

Minus := 0:
185

for i:= I to N do
if T(Massiv)[i] < 0 then

(Tipin gevrilmesi)

begin

Minus := T(Massiv)[i];
Exit;
{Funksiyadan vaxtlndan evval grxrg}
end;
end.

Prosedur direktivlar. Direktivlar translyatora prosedur-funksiyanln

va kompityasiya gerti haqqrnda alava malumat verir'
yerlagmesi
Og". prosedur-funksiya asas proqramla bir fayldadrrsa, onda o
yal"yax-rnl' (nearl ila kompilyasiya olunur. Girig va qaytdtq iinvanlan isa
yerlegarsa
prosedur-funksiya
modulda
mz cari seqmentin iinvamdtr. Oger
"uzaq" (far) kimi kompilyasiya olunur. Bu zaman tinvan seqment va
siiriiqmaden ibarat olur. Bu direktivlar prosedur - funksiyanrn blokundan
avval tasvir olunur.
forward direktivi iki proqramrn qarqrlqh rekursiyastntn teqkilinda
istifada olunur.
interrupt direktivi kesilme prosedurlarrntn tasvirinda istifada olunur'
Prosedur baghlrnda parametr kimi registrlerin adlan tesvir olunur:
procedure Intrpt (Flags, CS, IP, AX, BX, CX, DX, SI, DI, DS, ES,
BP: Word); InterruPt;
istifade edilmeyen parametrlari yazmamaq olar, arnma registrlarin
parametrlar siyahrsrndakr qargllrqh yerlagmesini deyigmek olmaz.
export direktivi prosedur ve ya funksiyanr eksport kimi tasvir edir.
exiernal direktivi Assembler dilinda yazrlmq va ayrrca kompilyasiya
edilmiq prosedur-funksiyanr elaqalandirir.
assembler direktivi Assembler dilinda yazrlmrg prosedur-funksiyamn
tasviri iigiindiir.
inline direktivi amrlari magrn kodunda yazmata imkan verir.
Rekursiv prosedur ve funksiyalar. Prosedur ve funksiyanrn dz-dziina
mtiracieti rekursiya adlamr. Rekursiv funksiyanr faktoriahn hesablanmast
proqramlnda gdsterak
[unction Fact (N: Integer):Longint;
begin

ifN

in [0..1]then Fact:= I
else Fact:=N*Fact(N-1);

end;
6.9. Modullar

Modul anlayrqr ilk dala Ada proqramlagdrrma dilina daxil edilerak,

paket adlanrrdr. Virt tereflnden yarad.rlmrg Pascal dilinin ilk versiyalarrnda
modul olmamrgdtr. Amma bir qadsr sonra Ada dilinde abstrakt tiplarin va
paketlerin inkigafi ils alaqedar olaraq, modul Turbo Pascal dilina daxil
edilmiEdir.

Modul iolormasiyanrn gizladilmasi (information hiding) prinsipini esas

gorUrarlk, proqramlartn yaradtlmastnda istithda olunur. Turbo Pascal
186

dilindo modullar prosedur, funksiya vo obyekt kitabxanalarrn yaradrlmasrnda istifada olunur. Modulun k<imayi ile boyiik proqramlar nisbatan
kicik proqram tianqmentlarina pargalanrr.
Modullar proqramlar kimi kompilyasiya olundugu halda, proqramlardan farqli olaraq sarbest icra olunmur.
Bi.itirn modullarr iki qrupa bolmek olar:
o str.ndart modullar;
o istifadegi modullarr.
Standart modullar Turbo Pascal-da avvalcedan hazrrianmrg modullardrr.
Bu modullardan proqramlarda kompilyasiya olunmug halda rstifada
olunur. Kitabxanada agalrdakr standart modullar movcuddur:

S.ystem - asas kitabxana;

String

Crt
Groph
Dos

- ASCIIZ-setirlarinin emah
- konsol ila iqlamak iigiin;
qrafiki kitabxana;

lltinDos -

Overlal

Prin.ter-

I urboJ
Grap3

rigtin;

MS DOS-un imkanlanndan istifada iigiin;

ASCllZ-satirlarini nazaro atmaqla MS DOS-un
imkanlanndan istifada lgiin;
overley strukturun t:gkili;

_ printerlo rq:
Turbo Pascal3.0-rn protpamlarr ila alaqa;
Iurbo
Pzscal3.0-,n qrafikleri ila alaqa;
-

istifadagi modullan proqramgr tarafinden yaradrlan modullardrr. Bu

modullar kompilyasiya olunub, sazlandrqdan sonra proqramlarda istifada
edila bil:r.
Bu modullan yaradarkan aga!rdakrlan yadda saxlamdq lazrmdrr:
. eyni vaxtda istifads edilan modullann adlan eyni ola bilmaz;
. ba$hqda gostanlan modulun identifikatoru ilkin (.pas) va obyekt
fayllarrnrn (.rpu, .tpp, ryw) adr ila iist-iista diiqmamolidir;
. modulun identifika torun un uzunlufu sakkiz simvoldan gox olarsa,
onda o fayhn adrndakr birinci sakkiz simvol ile irst-tlsta dugmalidir.
Modullar apalrdakr hissalardan ibaratdir:
. modulun ba$hEr;
. modulun interfeysi;
. realla$drrmabolmesi;
. inisiallasdrrma bcilmasi.
Nlodulun bagt[r. Modulun baph[r unit xidmati sozilndan va identifikatordan ibaratdir. Masalan, unit NIodul2.
Modul yerlapan fayhn geniqlenmasi .par oimaqla adr rnodulun adr ilo
eyni olmahdrr.
Modulun interfeysi. Bu bolmocie modulun diger istifadogi va standart
modullarla, hcmginin csas proqramla qargrhqh elaqasi tasvir olunur. Bagqa
s<izia modulun "xarici alamla" qarqrhqh alaqasidir.
Modulun interfeysi interface sozii ila baqlayrr ve agagtdakr hissalerdan
ibarat ola bilar:
187

.
.
c
.
o

istifada olunan modullann tasviri bcilmasi;

sa bitlarin t:svili btilmasi;
tiplarin tesviri bolmasi;
deyitaniarin tasviri bolmasi:
prosedur ve funksiyalarrn tosviri bolmesi.
Reallagdrma biilmasi. Bu bolmada cari modulun realla"dtrtlmasr tasvir

olunur. Bagqa scizle modulun "daxili metbaxidir" va diger modul va

proqramlann buradan istifadesi miimkiin deyil.
Reallagdrrma bdlmesi implementation sdzii ila baglayrr va ya inisiallagdrrma bolmesinin baglan[rcr, ya da "end." sozli ile qurtanr.
Bu bolme agalrdakr hisselerden ibaret ola bilar:
. ni;rnlarrn tesviri bolmasi:

.
.
o
.
.

istifade olunan modullarrn tasviri btilmesi;

sa bitlarin tasviri bdlmasi;
tiplarin tasviri bolmasi;
dayiianl:rin tasviri bdlmasil
prosedur ve funksiyalarrn tasviri bdlmasi.
inisiallagrlrma biilmasi. Bir 9ox hallarda modula miiracietden tvvel
onun inisiallagdrr.rlmast heyata keqirilmalidir. Mesalan, lssrgn prosedurunun komeyi ila bazi fayllarla alaqe, har hansr deyiganin inisiallaqdrnlmasr ve
s. Biitiin bu amaliyyatlarr inisiallaqdrrma b<ilmesi heyata keqirir. Brilme
begin ve end sdzlari arastndakt icra olunan operatorlardan taqkil olunur.
inisiallagdrrma operatorlan talab olunmursa begin soziiL buraxthr.
Modulun inteifeysinde tesvir olunan sabit, tip, dayigen, prosedur ve
funksiyalardan asas proqramda istifada etmek iigiin uses xidmati sciziindan
istifade olunur. Bu tasvirdan sonra 3sas proqramda interfeysde gdsterilan
modullardan istifada etmek miimkiindilr.
Misal: Massivin minimal va maksimal elementlarinin yerinin deyiqdirilmasi proqramr.
program misal-17;
{Proqram bagh[r]
uses Modu[1, Modul2;
{istifade edilan modullar}
var i : Integer;
begin
Change (Mas); {Modull-deki Mas-massivinin Modul2-daki ila evaz
olunma proseduru)
lbr i := 1 to N do Wrireln(Mas[i]);
end.

{Diger fayllarada yerlaqen modullar}

unit Modull;
interface
{Birinci modulun interfeysi}
uses Modul2;
{Parametrli moduldan istifada}
procedure Change (var Mas : Massiv); {Prosedur baqhfr}
implementation
{Reallagma bolmesi}
uses I\,Iodtl3l
prccedure Change;

l8ti

var Max, Min, i : Integer;

begin
Max:= l; Min := l;

fori:=ltoNdo

begin
if Mas [i] > Mas[Max] then Max := i;
ilMas [i] < Mas[Min] then Min := i;
end:

{Modul3-daki maksimal va minimal adedlerin yeri dayiqilir}

Swap (Mas[Max], Mas[NIin])
end;
end.

{ Modull-in sonu}

unit Modul2;

(Parametrii modul)

interface
{ Ikinci modulun rnterfeysi }
const N=5:
{Elementlarin sayt }
type Massiv = array{1..}Il of
{Massivin tipii
const Mas: Massiv = (9.0, 5.3,3.t),
(sabjrl
(Reallagma bdlmesi)
{ Modul2-nin sonu}

irnplcmentation
end.

Real;
-3.5,6.0);

unit Modul3:
iKomatgi altproqramlar modulu )
interface
{ UgiincilL modulun interfe.vsi }
procedule Swap (var X. Y : Real);
{Reallaqma bdlmasi}
procedure Swap (var X, Y : Real); {Iki odedin yer dayigmcsi}
var Z : Real;
begin

implementation

Z:= X:X:=Y;Y:= Z;
end;
end.

{ Modul3-iin sonu}

Turbo Pascalda
Obyekt-ydnlii proqramlagdrma
6.10.

Obyekt-yonlii proqramlagdrrma (OYP) proqramlagdrrma dillarinin

quragdrnlmasrnrn miiasir konsepsiyasrnrn yeni inkigaf merhalasidir. Oyp proqramlann obyektlcr geklinda tasvirine asaslanan proqramlagdrrma

metodoligiyasrdrr. Buradakr har bir obyekt varislik pnnsipinc asaslanan

iyerarxiya tagkil eden siniflari reallagdrflr. Umumiyyetle. obyek-tydnlii
rnetodologiya struktur metodologiya kirni boyiik proqram komplckslarinin
iqlonmasi vo onlann miirakkebliyinin azald rnasr maqsadi ila yaradrhb.
OYP-nrn osasr obvekt (object) anlayrytdrr ki. bu da ciziinda ham
verilenlari, ham da bunlarrn iizarindcki amaliyyarlan birlaqdirir. Bu yeni
tipin daxil edihnosi Pascal dilinin konsepsiyasrna yenidan baxmafr tolob
edirdi. Bulunla alaqadar dile yeni anlayrglar (inkapsuiyasiya, varislik,
polimorfizm vo virtua)hq) va yeni xidmati srizlar (constructor, destructor.
inherited. object, private, public, virtual) daxil ediidi.
189

Obyektlari xarakterizo etmak iigiin heyvanlar iigiin tertib edilmi$ sxeme

baxaq (qakil 6.3).

$akil 6.3 Obyektlara aid misal

Bu sxemdan goriindiiyti kimi obyektlar dziintin biitiin xiisusilyetlari
(bas, qulaq, gciz va s.), cari qiymetleri (bciyiik-ba9, uzun-qulaq, sarl-g0z va
s.) va hamginin bu obyekt iigiin miimkiin emeliyyatlan (yemeyi qobul
etmasi, durma[r, oturma$, gezmayi, qagmalr va s.) ile xarakterza olunur.
G<isteriianler obyektin ham "material" kimi (ba;, ayaq, quyruq), ham
da amaliyyat kimi ("qagmaq" amaliyyatr ayaqlarrn lez-tez yetini dayigmesi)
tarkib hissasidir ki, bu da inkapsulyasiya adlanrr. Obyektlar hamige
qargrhqh alaqedadir. Yeni obyekt hemiqa bagqa obyektlarin tasirina maruz
qahr, Ozii da oz ndvbasinde digarlarina tosir edir.
Struktur iyerarxiya tamrn tarkib hissalara boliinmesi prinsipi ila quruIursa, obyekt-ycinlii iyerarxiyanrn yaradrlmast bagqa bir prinsip iizre hayata
kegirilir. Obyek-tyonlii iyerarxiyada obycktlarin tiplerinde varislik xilsusiyyati olan valideyn tipli obyektler va iivlad tipli obyektlar sks olunur. Ogor ,{
tipi bilavasita a;afrda yerlagan B tipi ile alaqslidirsa, onda I bilavasite B
tipinin valideyni, .B tipi ise ,4 tipirrin bilavasita ovladr adlanrr.
Varislik - bu obyektlar arastndakr elc miinasibatdir ki, bu zaman bir
obyekt digarinin struktur ve horaketini tekrarlaylr.
Varislik prinsipi hayatda har yerde ve har zaman dztinii gosterir.
Mamaliler ve quqlar bitkilardan farqli olaraq, canh orqanizmin elamatlorinin varisidir, sarga ve qartal ise quglarrn limumi xassasini - ugmalr bacarmalr varis edir (gskil 6.4).

$akil 6-4 Obyektlar arasmda cins-ndv alaqalari

190

Obyekt-ycinlii iyerarxiyanrn yuxart saviyyol:rinin tiplarinin konkret

ni.isxalari yoxdur. Mesalen. konkret ela canlt orqanizm miivcud deyil ki,
onlar "Mamali" va ya "Qup" adlanstn. Bu ciir tiplar abstrakt adlantr.
OYP-nrn asas anlayr$lanndan biri do polimorfizmdir. Polimorfizm ozozliiyiina eyni amaliyyatlan miixtalif obyektlarin xi.isusiyyatlarindan asrlt
olaraq tagkil olunmasrdrr. Maselan. "qagmaq. emaliyyatr biitiin heyvanlara
maxsusdur. Amma palong, fil ve trsbapa isa bu haraketi horesi mtixtalif
gakilda yerine yetinr. Burada "qagmaqt' emeliyyau polimorf emaliyyat. bu
amalilryatrn goxqakilli formalan isa polimorfizm adlanrr.
6.10.1. Obyektlarin

tipinin vo niisxalarinin tasviri

Obyektin tipinin ve niisxalarinin tasviri xarici goriinii$co yazlara oxgayrr. Obyektlarin tasvirinin yaztlardan birinci sintaksis ferqi "record" xidmeti
soziinrin evazina "object" xidmati stiztindan istifade olunmastdtr. Mesalan,
gahmat fiqurlannrn taxtadakr veziyyotinin obyekt tiplarinin kdmayi rla
tcsviri aSagrdakr kimidir:
type

{$ahmat taxtasrndakt movqe}

TPosition = object
Column : TColumns;

Row

:TRows;

end;

Burada TColumns ve

TRor,.s

tiplari aqafrdakr gekildadir:

rype

{Taxtadakr koordinatlann trplari}

TColumns:'a'..'h';

TRows-1..8:
Obyektlarin tasvirinin yazlardan ikinci farqi ondadrr ki, obyektin amaliryatlan prosedur va funksiyalar goklinde tartib olunur ki, bu da metod
adlanrr. Obyektin informasiya sahasi ilzra yerina yetirilen ixtiyari amaliyyat
aynca metod $eklinda yazrlmahdrr.
Mesalen, Sahmat fiqurlarlnrn movqelarda i$i iiqiin, yani TPosition ltpli
obyekt ila agalrdakr metodlan yaratmaq olar:
. obyektin sahalarinin qiymatlarinin tayini iigiin metod - ,ani,
proseduru;
o pahmat fiqurlanntn cari siitiinunun toyini iigiin metod - GetColumn
funksiyasr;
. gahmat fiqurlannrn cari satrinin tayini iigiin metod - GetRon'
lunksiyasr;
Proqramda metodlar bagh[rnrn tasviri obyektin informasiya sahalarinin tasvirindon sonra yerlagir vo agaltdakr kimidir:
{$ahmat taxtasrndakr mdvqe}
TPosition = object
Column : TColumns;
Row :TRows:
procedure Init(Cl: TColumns: Rw : TRows) ;

t9l

function Getcolurnn : Tcolurms;

function GetRow : TRows;
end;

Buradakr -1n, prosedurundakr Cl ve -Rw formal parmetrleri gahmat

fiqurunun movqesinin koordinatlarrntn faktiki qiymatlerinin otiiriilmasi
tigiindiir.
informasiya sahelari ve metodlarrn birlaqdirilmasi va bunlar irzarinda
bir obyekt kimi amaliyyatlann yerina yetirilmasi "inkapsulyasiya" anlayrgtna uyfundur.
Obyekt tipli dayiganin sahalarina miiracistda lrl/, operatorundan istifada edilmasi maslehet goriiliir. Mesalen, agaf,rdakr proqram lraqmentina
baxaq:
var

WKingPos : TPosition;

KingCol

KingRow

: TColumns;
:TRolvs;

begin
. WKingPos. Colurnn :: 'e';
WKingPos. Row := 1;
KingCol : WKingPos. Column;
KingRow : WKingPos. Row;
end.

wllh operatorundan istifada edilerse, sonuncu yazrhq aqaf,rdakr kimi

olar:
begin

with wKingPos do
begin

Column := 'e';
Row := 1;

KingCol

Column;

KingRow : = Row;
end;
end

Qeyd edak ki, obyektin informasiya sahalerine birbaEa miiraciat

obyektlarla iglamak iigiin yaxgt vasita saytlmtr. Buna gora da yuxandakt
operatorlar obyektin inisiallagdrrma proseduru, cari siitun va cari satir
qiymstlarin.in tayini funksiyalarr ila avaz olunur. Onda operatorlar aSeEldakr qakilda yazrhr:
begin

WKingPos.lnit ('e', I );
KingCol := WKingPos. GetColumn;
KingRow : :WKingPos.GetRow;
end;

x,lri operatorundan istifade edilarsa. onda bu operatorlar agaf,rdakr

kimi yazrlrr:
192.

with WKingPos do
begin

Init ('e', l);

KingCol : =

GetColumn;

KingRow : = GetRow;
end;

Obyekt tipleri miixtalif proqramlann yazrlmasrnda istrlada olunmaq

iigtn daxil edilib. Qaydaya giira or,lzr interface b<ilmesinda tasvir olunur.
Metodlann realla$drnlmasrnrn tssviri implementation bolmesinda
yerlesir. TPosition obyekt tipinin modul $eklinde yaah$r a$a$dakr kimi
olur:
unit ChessMod;
interface
type

{Taxtadakr koordinatlarrn tiplari}

TColumns = 'a'..'h';

TRows=1..8;
{$ahmat taxtasrndakr movqe}
TPosition

object

Column : TColumns:

Row

: TRows;
procedure Init(Cl: TColumns; Rw : '[Rows) ;

function GetColumn

: TColumns;
function GetRorv : TRows;

end:

implementation
{Metodlann reallaqdrrrlmasr } {TPosition obyekti
procedure TPosition.Ini(Cl: TColumns; Rw : TRows) :
begin

Column : = Cl;
Row := Rw;
end;

lunction TPosition.GetColumn : TColumns:

begin
Ge

tColumn := Column:

end:

lunction TPcsition.CetRow : TRow

s:

begil

GeiRo*' : = Row:
end:
beg:n
end.

r93

6.10.2. Private

Ya

Public direktivlori

Turbo Pascal7.0 dilinda saha vc metodlarrn goriinma sahesinin idara

olrn-au iigiin alava vasitalar mdvcuddur' Birinci vasilo privote direktivi
6.0. ikinci vasita ise public direktivi 7.0 versiyastnda yaranrb'
Private direktivi obyektin tasvirinda moduldakr implementation bolma'
sininvazifasiniyerinayetirir'Yenitasvirolunanobyektlerinbazihissaleii"in irtifuaaiarn gizlaimek maqsadi iigiin nazarda tutulub Belalikla Turbo
Fasll crt yetttariri daxilinda bigh (xtisusi - priuate) saha va metodlann
verilmasina imkan verir. Xtisusi saha ve metodlara yalmz obyekt tasvir
olunan modulun daxilindo miiraciat miimktindtir'
Oby"ktin tasvirinin strukturunu private ditektivindan istifada etmekla
asalrdakr gakilda gostarmak olar:
type
ObjectType : object (Yalideyn tipi)
Umumi miiraciatli sahclar;
Umumi miiraciatli metodlar;
private
Xiisusi sahaler;
Xiisusi metodlar;
end;

Buradan gOriindiiyii kimi, xiisusi sahalar va metodlar iimumi

miiraciattilarderi sonra yerlagmalidir. Yeni public direktivi bunlart eksina
yerlagdirmaye imkan verir' Onda obyektin tesviri aqa$dakr kimi olar:
type
ObjectType = object (Valideyn tipi)
private

Xiisusi sahaler;
Xiisusi metodlar;
..
Public
Umumi m0raclatli sahaler;
Umumi miiraciatli metodlar;
end:

Baxtlar TPositior tipindo bu direktivlardan istifada etsak onun tasviri

agaprdakr kimi olar:
TPosition = object
private

Columl : TColumns;
Row :TRows;
procedure Init(Cl: TColumns; Rw : TRows)
Public
function GetColumn : TColumls;
function GetRow : TRows;
end;

t94

6.10.3. Varislik

Valideyn tipinin har hanst xarakteristikasrntn tipinin varislik laktr

object xidmali s<iziindon sonra mdterizedo gtistarilir.
Masalan, TChessMan Sahmat iyerarxiyastnln
ovladrdrr va aqa[rdakr kimi tcsvir olunur:
(Fiqurlarrn rengi)
TColour = (WhiteColour, BlackColour);
($ahmat fiqurlan)
TChessMan = object (TPosition)

tipi

TPosition lipinin

private

Colour : TColour;
Present : Boolean;

proccdure Init(Cl: TColumns; Rw : TRows; BW: TColour);

procedure Put (Name : String):

public
firnction Get Colour : T Colour;
function IsPresent : Boolean:
procedure Clear;
procedure Del;
ptocedure Display;
end:

B,t rip TPosition valideyn tipi ile miiqayisoda Colour (rong'- aplqata).
Present (jiqurlann taxtada olmast True/False) informasiya sahaleri va
a

ga[rdakr metodlarla geniglandirilib:

o hqurlarm rengini qaytaran GetColour funksiyasr;
frrnction TChessMan.GetColour : TColour;
begin

GetColour : = Colour:

end:

fiqurlartn taxiada olmaslnl yoxlayan lsPreserl funksiyasr;

functron TChessMan.lsPresent : Boolean;

begrn
lsPresent :
end:

Prcsent,

fiqurlan ekranda yelli mdvqeyo yerini dayrgdirmck iiqiin onun

rasvilinin

tanr izlenmss

C/ear ptosedurtr;

proccdure TChessl\'[an.Clear:
begin
Put
l-

('

');

norMessagc

{'

'):

cnd:

tasvirdo t-'mizl:nmig fiquru taxtadan

silinmi; kimi qeyd eCan Dci proseduru;
proccJurc TChess!lan. Del:
C/car proseduru

il: ckrandakr

begin
195

Clear;
Present :-- False;
end;

. fiqurun cari

mrivqedaki tasvirinin gdriinmesi ngtrn Display

proseduru;
procedure TChessMan.Display;
begin
Put ('CM ');

end;

Put proseduru tahmat koordinatlannrn ekrana gevrilmosi iigiin

GetCoords metodunu galrnr, uy[un saha va fiqurun rangini tayin
edsrek, cari mrivqeya fiqurun tesvirini xaric edir;
procedure TChessMan. Put (Name : String)

var

X, Y :Word;
begin
GetCocrds (X, Y);

GoroXY (X, Y);

if (Row + Ord(Column)) mod 2 = 0 then
TextBackGround (Black)
else TextBackGround (While);
case Colour of
WhiteColour : TextColor (LightRed);
BlackColour : TextColor (LightGreen);
end;

Write (Name);
end;

Qeyd edak kt, TPosition obyekt tipina alave edilan GetCoords metodn
mentiqi Sahmat koordinatlannr fiziki ekran koordinatlalna gevirir va
a$aFdakr gckildadir:
procedure TPosition.GetCoords (var X, Y : Word);
const

: 20; BegY : 23;

StepX = 7; Stepy : -3;
BegX

begin

X :: BegX 'i- StepX*(Ord(Column)

Y := BegY + StepY+(Row - l);

- Ord ('a'));

endl

ErrorMessage metodu ekrana sahvlar haqqrnda malumat grxanr:

procedure TPosition. ErrorMessage (Mes : String);
const

BegY:23;
begin

GotoXY (1, BegY);

TextBlckCiround (Blue):
196

z--,a\

TextColor (LightRed + Blink);

Write (Mes);
end.

6.10.4.

Virtual va dinamik metodlar

iki
Turbo Pascal-da obyektin niisxslari ila dinamik alaqe metodunun
Bu iisullar
nOuii uu.. Birinci iisul virtual, ikinci isa dinamik iisul adlanlr'
etdiyi
istifada
kompill'amrun
reallaqdrnlmasrnda
a."t ferq orlarrn
iisullar
virtual
iigiin
iisul
"r"r*a"
virtual
;il,;lti .irot.uri, daxili cadvoldadir.;;;ft;; ivuaj, ainamlt iisiin isa dinanrik iisullarcadvalindan IDUC t
istifada olunur.
-"-'iomtrrLtot virtual iisullar mexanizmi ile iglemak iigiin ba9lanlrc tayikonst'ruktor
nu,r V..in, yetiron prosedurun xirsust tipidir' Daha do[rusu'
inisiallaqobyektin
konkret
hansr
har
prosesinda
yetitil-,
;;;q;;;t; y"rine
gagtrtlmamrqdan
virtual
obyekt
;;r,i';;itl Qeyd edak ki, har hansr qaErnlmaLdrr'
-iisulla
hokmantu obyektin konstruktoru
evvel
- -d6;fi
her bir nlisxasi konstruktorun gagtrtlmast ila inisialla;mahdrr'
frfrntuLi*, operatoru obyektin qiymatinin suretini altr' inisiallaqdrrmanr
i.- Buna gora da ogar obyektin bir niisxasini inisiallagdrrrb'
r""rl
"",it
i""." U'r rtri-r.figar ob-yekta monsub edilarso, ikinci obyekt vrtual iisullarla
sistemde dayanma ba; verir'
gagrnldrqda
' .- Konitruktorlann
tssvirindo procedure ridm'lti sozijniin evozlne
lnll
,orrinrrio, *id^rti soziindan istifada olunur' Obyektin konstruktorunu
adlandrrmaq
-- - p*^.ii qabul edilib.
iisullara galdikda ise bunlan dinamik obyektlarla qartgdrrrnaq
s"i" ki, dinamif iisullar hem dinamik, ham da slatik obyektlarda ola
"r.az
bilar.
Destruktor da konstruktor kimi metodun xiisusi novii olmaqla bazan
"zibil qutusu" adlanlr.
Distruktorun tasvirinda da procedure stiziiniin avazina destractor
xidrnati sozilnden istifada olunur. Destruktor dinamik yerlagan obyektin
bir obyekt
,itir..ti va obyektin tutdugu yadda$I bogaltmaq tqiindiir'.Har
tamizlsn;;iiigu" bi niga tlestuktoi yiradrla bilar ki bunlar da yaddaqrniigiiu
Donc
destruktoriar
yetirirlarBiitiin
yerina
m'asrni mtlxtetif iisullarla
g6rirliir'
adurdan istilade etm)k meslehat

t97

7.

PROQRAM TAMiNATT SISTEMi

Yeni informasiya texnologiyasrnln stiratli inkiqafr ve onun tatbiq

sahasinin geniglanmasi kompiiterin proqram taminatlnrn intensiv inkigafr
nsticosinda bag verir.
Komptiterin proqram taminatr dedikde informasiya emahnrn ta$kili ve
idara edilmasi iigtin istifade olunan proqramlar kompleksi baga diigtiliir.
Proqram tominatr (PT) sistemini yerina yetirdikleri funksiyalara g6ra
iki hissaya brilmak olar:
- sistem proqram taminatl;
- tatbiqi proqram taminatl.
7.1. Sistem proqram taminatt

Sistem prqram teminatl (SPT) kompiiterde informasiyanln emah

prosesinin teskili ile yanaqr, tatbiqi proqramlar iigiin normal rniihiti tamin
edir. SPT kompiiterin aparat vasitelari ila srx elaqada oldulundan, bezan
onu kompiiterin bir hissesi da hesab edirlar. SPT-ye agalrdakrlar drxildir
(gakil 7.1):
- amaliyyatsistemlari;
- texniki xidmat proqramlarr;
- servis proqramlarl;
- proqramlagdrrma sistemlori.

Texniki xidmat

Servis

proqramlarr

proqramlarr

$akil 7. I.
198

Si.stem

proqram taminatt

Omaliyyat sistemlari (OS) - informasiya ema'ltntn idars olunmastnt ve

aparat vasitalari ile istifadaqinin qar;rhqh alaqasini tamin edir. eS-nin asas
funksiyalarrndan biri infbrmasiyamn daxiletma xaricetmo prosesinin
avtomatla$dlnlmasr, istifadagi taraltndan yerine yelirilan tetbiqi proqramn
idarc edilmesidir. OS lazrm olan proqramt kompiiterin yaddagrna yiiklayir
ve onun yerina yetirilmosina nazarat edirOSJari yenne yetirdiyi funksiyalara 96re ii9 qrupa boli.intir:

birmasalali (biristifadaqili);
goxmasaleli (9ox istifadagili)l
gabake.

- miieyyan anda konkret bir masale ile bir istifadaginin

tutulmuldur. Bu tip OS-in niimayandasi Microsoft firmasr

Birmasalali OS

iqi iigiin nazerda

tarafindan yaradtlan MS DOS-dur.

vaxt bcilgtsii ila
Qoxmasalali OS - kompiiterdan, multiproqram rejimde
kollektiv istifadeni temin edir. Bu tip OS-a LNIX, OS/2, \Yindows
95/98i2000 va s. misal gdstarmok olar.
lokal va qlobal qabekalarin meydana galmasi ila
$abaka OS
va
alaqadardrr
$obakenin biithn resurslanna istifadoqinin miiraciatini tamin
edir. Bu OS-o Novett Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, IBM LAN,
UNIX, Solaris va s. misal gostermek olar.
Omaliyyat sistemlari haqqrnda genig melumat darsliyin sonrakt

faslindo verilir.

Texniki xidmat proqramlart kompiiterin dtugiin i;lamasine nrzaref

etmak vo nasazltqlarr a|kar etmsk iiglindiir' Komputerin igina nazarat etmak rigiin mirxtalif usullar movcuddur. Bu iisullardan bazrlari kompiitgrin
aparat. vasitaleri ile, bazilari aparat-proqranr vasitalen ila. bazileri isa
pioq.^* vasitalari ila heyata keqirilir. Proqramla nezarct test proqramlarr
va xiisusi nozarut proqramlart vasitasila heyata keqirilir' Testle yoxlama
kompiiterin va onun ayrl-ayrl bloklannrn igini yoxlayan test-proqramlar
vasitasila yerina yetirilir.
Test proqramlarl adotan kompiiterin darmi yadda; qur[usunda sarlanrlrr va komptiter elektrik gabakasina qoiulduqda avtomatik olaraq i9:
iiqiirlar.
Xijsusi nazarot proqramlarr kompiiterda masslalerin halli iigiin tatbrq
olunan proqramlann icrast zamant erryalcadan m ila!'yaniaidirilmil vazilyatlsrin, airhhqlarrn vo mehdudiyyatlarin tidan ilib-ridenilmemasini yoxlayr'
Biitiln halla;da nasazhqlann xarakteri, manbayi vc bazan da sababi haqqrnda ekrana ya ya gapa rnalumat xaric edilir.
Servis proqramlar istifada'giyo kompiiterle iglayerkon alavo xidmatiei
gostarir va amaliyyat sisteminin imkanlartnt genliisndirirl3r.
Servis proqramlartn yenna yetirdikleri esas funksiyalar a;a[rdakrlardrr:
- istifadagi interfcysrnin takmillc;diriln.rasi:
- verilanlorin miihafizasi;
- verilonlerin barPast;

r99

xarici yadda$la emeli yadda$ arasrndakr informasiya miibadilasinin

siiratlandirilmesi;
- arxivlagdirmak-arxivi agmaq;
- kompiiter viruslarr ile miibariza,
Servis proqramlannr tagkilina, reallagdrrrlma iisullarrna ve yerin:
yetirdikleri funksiyalara gcira a$agrdakr qruplara bolmek olar:
- ortiiLk proqramlar;
- utilitler;
- antivirusproqramlar.
Ortiik proqramlar amaliyyat sistemlari iizarinda qura$dlrllaraq,
istifadagrya keyfiyyatce yeni interfeys iaqdim edir va onu OS-in amr va
emaliyyatlannr darindon bilmasinden azad edir.
MSDOS mtihitinda olan eksar ortiiklarin funksiyasr fayl ve kataloqlarla
iqa asaslanrb. Bu drtiik proqramlar fayllann siiretli axtan$rnl, matn fayllanmn yaradrlmasrnr, baxrqrnr vJ redaktesini, diskdo yerlapan fayllar haqqrnda
melumatlann verilmasini, disk sahesi ve emeli yadda; qurgulan (AYQ)
haqqrnda malumatlann verilmasini temin edir.
Bitiin 6rtiik proqramlar mireyyen dereceda istifadegi sahvlerindan
miihafzeni temin etmakla, fayllarrn tasadiifi korlanma ehtimahnr azaldrr.
MSDOS miihitindeki drtiik proqramlardan an gox yayrlanr NORTON
COMMANDER-dir. Bu drtiik proqram haqqrnda atraflr malumat sonrakr
fasildc verilir.
Utilitlar disk va fayl sistemina xidmata asaslanaraq, istifadagilara elava
imkaniar verirlor.
Utititlar aqalrdakr funksiyalarr yerina yetirirlar:
- disklara xidmat etmak (formatlaqdrrma va s.);
- informasiya miihefizasinin temini, nasazhq hallannda barpanrn
miimkiinliiyii vs s.;
- fayl va kataloqlara xidmat etmak;
- arxivlarin yarad.rlmasr va yenilagdirilmasi;
- kompiiter resurslan, disk sahasi, proqramlann OYQ-da paylanmasr
haqqrnda informasiyanrn verilmasi:
- miixtalif rejim va formatlarda matn ve digar fayllann gapr;
- kompiiteri viruslardan rniihafiza.
Antivirus proqram vasitalari viruslarrn neytrallaqdrrllmasrm va kompiiterin diaqnostikasrm tamin edir. Viruslar goxalaraq proqramlara rizbagma
qoqulur, lazrmsrz va ziyanh miixtelif emaliyyatlarr heyata kegirir.
Kompiiter viruslarrnrn geniq yayrlmasr viruslarla mtibarizada istifadegilere bir gox getinlikler yaradrr. Buna gora da vinruslarrn yayrlma xiisusiyyetlarinin va amala galma xarakterinin ciyranilmasi viruslarla miibarizada antivirus proqramlardan effektiv istifadeya imkan verir.
Virus digar proqramlara cizbagrna qoEula bilan, oz suratini fayllara,
sistem sahesina, gabakelara ve s. yayan va kompiiterin normal igini pozan
xlisusi proqramdrr. Virus proqramlannrn surati da sonradan yayrlrr.
Viruslar agalrdak: alamatlera gcire tasnif olunur:
200

yerlasdiyi miihita gdre;

yerloidiyi mtihitde yoluxma iisuluna g<ire
aktivlegme iisuluna gora;

filtr

destruktiv imkanlartna gdra;

alqoritmin xtisusiyytlarina gora .
Viruslar yerlagdiyi miihita gcire faylh, yiiklayici va gobekali olur. Faylh
viruslar asasan icra olunan fayllar, matn va cedvel prosessorunun layllarrna
yayrlrr. Yuklayaci viruslar diskin ynklayici sektoruna ve ya sert diskin sistem yiikloyici sektoruna yayrhr. $abakali viruslar kompiiter gabekalari irzra
yayrlrr. Hemginin fayl va ytklayici sektorlara yoluxan faylh yiiklayici viruslar movcuddur.
Yerlagdiyi miihitde yoluxma iisulu miihitin <iziinden asrltdr.
Verilanleri mahv olmaqdan qorumaq, kompiiter viruslannt tapmaq v3
silmak iigirn nozarda tutulan proqramlar antivirus proqramlan adlantr.
Antivirus proqramlann agafrdakr tiplari mtivcuddur:
vo ya kegikqi;

detektorlar;
hakimlor va ya faqi;
miifatti$ler;
immunizatorlar va Ya vaksinlar.
Filtr rezident proqram olmaqla, ''ahli.ikali omaliyyatlara nazaret edir.
Bu emoliyyatlara aqafrdakrlar aiddir:
- icra olunan proqram fayllannrn dayiSmosi;
- rezident proqramlafln yerleSdirilmasi;
- mtitlaq tinvana gora diska birba$a yazmaq;
- diskin yiikloyici sektoruna yazmaq;
- diskinformatlaqdrrtlmasr.
Filtr proqramlann asas iistiinlflyii ondan ibaratdir ki, onlar tol tikali.
amaliyyatlan daim izlayir vo viruslartn ayrlmamtgdan awal taprlmast
ehtimahnr yiiksaldir.
Detektorlar amali yaddagda va xarici qur$ularda viruslartn axtarl$lnl
temin edir.
Hakim antivirus proqramlar viruslartn agkar edilmasina va zarersizlagdrrilmasine imkan verir.
Bu antiviruslara gox genig yayrlmlg Aidstest, Doctor Web va Norton
Antivirus proqramlan aiddir.
Miifottit adlanan proqram kataloqlarrn, proqramlartn' fayllann va sistem sahelarinin mazmununu yadda saxlamaqla, dtivri olaraq, cari voziyyatla
ilkin veziyyati miiqayisc edir. Miiqayise bir gox parametrlora gciro yerine
yetirila bilar. Miiiattiqin iistiinliiyil ondadrr ki, o, proqramda dayigiklik edan
viruslarr tapmaq xiisusiyyatine malikdir. Miifattige misal olarnq maiurn
Adinf proqramrnt gdstarmak olar.
immunizator dzii rezident proqram olmaqla. bir gox viruslan vaksinJagdirma yoiu ile yoluxmanrn qargtstnt altr. Vaksinleqdirmenin mahiyyati ondar ibaratdir ki, proqrarn va ya diskin modifikasiyasrnda proqramtn normal
201

yerina yetirilmasinde aks olunmur. Eyni zamanda viruslar onu yoluxmu$

kimi qebui edir va ona gdra da yayrlmaya takid etmir. Bu proqramlann
gatlimayan cahati goxlu sayda nTiixtalif viruslara yoluxmanrn qarqrsrnr ahnmagrn imkanlarrnrn mahdudluludur.
Cenig yayrlan antivirus proqramlar agagrdakrlardrr:
Aidstest, Doctor Web, Doctor Web for Windows, Dr.Solomon Antivirus, F-prot
Professional, IBM Antivirus, Inoculation Antivirus for Windows, McAfeeVirus
Scan, Norton Antivirus, PC-cillin Antivirus, NOD32, KAV Personal Pro ve
ThundcrByc Antivinrs Utilities.
Bu antivirus proqramlardan Scmantec firmasr terefinden yaradrlan
Norton Antivirus daha gox istifada olunur. Norton Antivirus proqraml
Windows miihitinde i;layarkan viruslarrn taplhnasrnl ve zarersidepdirilmssini yerine yetirmakle agagldakrlarr avtomatik icra edir:
sistem fayllardakr va yiiklayici yazrdakr viruslarr yoxlayrr;
- icra olunan fayllardakr viruslan yoxlayrr;
- gilbhali amaliyyatlara nazarat edir;
- Internet-den yiiklanen fayllarr yoxlayrr;
- ssrt diska miirabiatde yiiklayici viruslarr yoxlayrr.
Hal-hanrda en gox istifade olunan antivirus proqramlardan biri da
<Kasperskiy>r adr ils tanrnan KAV Personal Pro proqramrdrr. Bu proqrama
daxil olan vacib rnodullar agalrdakrlardrr:
. Scanner - diskdcki viruslarr yoxlayrr. Oger arxivlagdirilmig faylla_
rrn ,voxlanrlmasr rejimi qogularsa bu gox vaxt aparrr. Yoxlanrlmanrn [Io
uacxe - rejimi segilarsa, tayin olunmug tip fayllarda virusun olmasr tayin
oiunur- Burada miialica rejiminden imtina olunarsa, antivitrus viruslan
tapdrqda yalnrz siqnal verir. Proqram viruslan tapdrqdan sonra bir nege
varia nt raklif edir:
- fayldau virusu temizlemek;
- viruslu fayh silmek;
viruslu layhn yerini xiisusi qovlula deyigdirmck.
. Monitor - kompi.ilerda yiiklancn biitiin fayllarl avtomatik yoxlayrr
va agrlan sanadc virus hucumu hahnda hayacan siqnah verir.
. inspektor modulu hatta namalum viruslafl tutmaga imkan verir.
. Mail Checker - elektron pogtun malumatlalannrn yoxlantlmasrna
cavabdehdir.
. Script Checker - viruslu skriptleri ovlayrr.
. Oflice Guard - har bir yiiklanan sansdin yoxlanrlmasr iigiindiir.
Personal versiyada Scnpt Checker va Office Guard modullarr yoxdur.
On sadc Lite versiyasrna ise baza modullan va avtomatik yenileqdirma
proqramr daxildir.
Proqramlagdrrma sistemlari. Proqramlagdrrma sistemlari proqramlagdrrrna dillarinda iglemayi tamin edirlar. Buraya proqramlagdrrma dillari,
hamin dillerda proqramlarr kompilLter dilina geviran translyatorlar (qevirici
proqramlar). sazlayrcl proqramlar va s. daxildir.
Kompiiter dili bilavasita kompiiterin "baga dtqdiiyii,' kodlarda ifada
202

olunmu$ amrlordan telkil olunur. Bu halda proqram miiayyan amrlar

ardrcrlh$ndan ibarat olur. Bu rmrlar kifayet qedar sade olub, verilanler
iizarinda miiayyan amaliyyatlarr (toplama. qrxma, vurrna, b<ilme. miiqayiso.
kcigtirma ve s.) yerino yetirirlar. Her bir smr yerina yetirilan omoliy)-at
(amaliyyatrn kodu), amaliyyatda igtirak edcn operandlar (verilenlerin yaddagdakr iinvanlan va ya ozlari) ve natienin ha,raya (hansr rinvana)
yazrlmasr haqqrnda malumatdan ibaret olur. Har bir tip kompiiter iigiin
mi.ixtelif amrlarin sayr 100-dan artrq olurKompriter dillari kompiiterin tipindcn asrh olaraq miixtelif olduqlanna
gore, istifadagiler iigiin oyranilmcsi gatin va igladilrnesi gox zehmet talab
ctdiyindon, alveripli deyillsr. Ona gdra do tabii dila yaxrn lormallagdrrrlmrq
dillarden istifada olunur. Bu ciir dillaro proqramlagdrrma dillari deyilir.
Bazan bu monada "yiiksak saviyryali proqramlaqdrrma dillari" ifadasindon dc
istilade olunur. Proqramlaqdtrma dillorindo yazrlmrg proqram (ona ilkin
proqram deyilir) sonradan kompirter dilina gevrilir, sazlanrr va icra olunur.
Kompiiter dilindaki proqrama i99i vo ya mfitlaq proqram deyilir. ilkin
proqraml iggi proqrama gevirmck iigiin translyator adlanan xiisusi
proqiamlardan istifada olunur.
Istifada olunan dilil strukturuna, formallagdrrma saviyyasina va
vazifasina uyfun olaraq proqramlaqdrrma sistemlerini aqa!.rdakr siniflara
bcilmak olar:

magrny<inltisistemlar;

proseduryonliisistemlor
problemyonliisistemlar;
komakgi sistemlar.
Magrny6nlii sistemlarda proqramlagdrrma dili miiayyan kompiiterla vc
ya kompiiter ailasi ilo alaqali olur. Bu sistenriarin tipik niirnayandalori
simvolik proqram.lagdrrma sistemlari, avtokodlar, makrogeneratorlar ve
assemblerlardir. Hazlrda assemblerler geniq totbiq olunur. Bu sistemlarda
istifado olunan assembler dili makroomrlarden taqkil olunur. Makroamr
miiayyen amaliyyatr va ya funksiyanr yerina yetirrfiak iigiin bir ve ya bir nega
maqrn amrindan ibarat olur. Har bir kompiitei ailasinin <iziine moxsus
assembler dili mijvcuddur. Assembler dilinda iglamak nisbatan gatin olur,
qox vaxt aphnr. Lakin bu dilde yazrlan proqram diger dillara nisbotan daha
yrlcam oldulundan, odur ki, icra vaxtr nisbaten az oldufundan, istehsalat
sahalarinda b<iyiik tezlikla hall oluan mosalalorin assemblerda proqramlaqdtnlmasr maqsadsuylundur. Praktikada assembler dilindan ham bu maqsadla,
hom da sistem proqramlagdrnlmasrnda geniq isitifada olunur. Assembler
dilindaki proqramr kompiiter dilina qeviran proqram "Assembler" ad.lantr.
Prosedury6nlii sistemlarde istifado olunan proqramlaqdrrma dillari
ma$rnyonltlL dillardan ferqli olaraq, konkret tip kompirterls elaqeli olmayrb,
istanilan alqoritmlarin (prosedurlann; proqramlagdtrmastnt ve bu proqramlann istanilan tip kompiiterds icrastnt temin edirlar. Bu dillarin iig adt
miivcuddur: alqoritmik dillar. prosedur dillari. direktiv dillar. Umumen onlara yiiksek saviyyali proqramlaqdrrma dillari de deyilir.
Yiiksak soviyyali proqramla;dtma dillsri universal xarakter da;tytb,
203

istanilan sahaye aid meselalerin pr oqramlagdrrrlmasrnr temin edirlar. Lakin

proqramlagdrrma tacriibesinda gox vaxt proseduryonlii dil tatbiq sahesinin
xarakterina uy$un yaradlllr. Bu baxrmdan proseduryonlii dillari Eerti olaraq
4 qrupa ayrrmaq olar:
- elmi-texniki meselalerin proqramlaqdrrrlmasl iigiin diller. Bu qrupa
Alqol, Fortran, Basic, Pascal, C dillarini aid etmak olar;
iqtisadi mesalalarin proqramlaqdrrrlmasr iigtin dillar: Cobol, pL-l;
- texnoloji proseslarin idaraetma alqoritmlarinin va modellegdirma
mcselalarinin proqramlagdrnlmasr iigiin dillar: ART, Simula, Simskript;
- informasiya-mentiq masalalarinin halli iigiin ditter: LiSp, Komit,
FPL, I(RL.
Problemyiinlii sistemlarda hall olunan meselanin alqoritmini qurmala
ehtiyac olmur. Bu sistemler dar gergivade eyni tipli maselelrin helline ycinaldilir. Problemyonlii dillare misal olaraq miihandis maselalsrinin halli iigiin
yaradrlan xrisusi dilari (ART, ADART, SYMAP, CAP, APROKS), ekspert
sistemlerinin yaradrlmasr iigiin istifade olunan pROLOG dilini gristarmak
olar. PROLOG dilinde mantiqi grxang mexanizminin qurulmasr ve idara
oiunmasr verilanlara esaslanrr. Bu sistemlara harnginin hesabatlar generatorlan (masalan, RPQ), gegidlamalar generatorlan, cadval generatorlan
(mas.. EXCEL) aiddir.
Kiimakgi sistemler verilanl:rin emal zamant bir srra kdmakgi lunksiyaIarr yerine yetirmak iigiin avvolcaden hazrrlanmrg proqramlar toplusundan
ibarct olur. K<imskgi sistemlarin komponentlari, maselan, sazlayrcr proqramlar, proqramlaqdrrma sistemlari ila birlikda istifada olunur. Sazlayrcr
proqram iggi proqramr yoxlayrb, sahvleri agkar edir.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, kompiiter yalnrz ma$rn dilinda igladiyi
iigiin proqramlagdrrma dilinda yazrlan prcqramr maqln diline gevirmok
lazrmdrr. Bu igi translyator adlanan proqramlar kompleksi yerine yetirir.
F-r.rnksional royinatlndan asrh olaraq translyator 3 ctir ola bilor: interpretator, kompilyator, assembler. Onlar arasrnda ferq gevrilan proqramtn
matninin miixtelif iisulla emal olunmasrndadrr.
interpretator ilkin proqramrn ciimlalarini (operatorlannr) bir-bir tehiil
edib, kompriter dilina qevirir vo icra edir. Ndvbeti operatorun emahndan
sonra o birisina kegilir. Sonuncu operatorun emahndan sonra interpretasiya
prosesi va proqramln icrasr baga gatrr. interpretasiya iisulu ila pioqrarrun
kompiiter dilina gevrilmasi va icrasr Isng gedir. Bu onunla alaqidardrr ki,
masalan, dcivri prosesin icrast drivre daxil olan operatorlann dtlvrlerin sayr
qedar tehlilini ve gevrilmasini talab edir. Odur ki, translyasiyanrn bu iisuiu
samarali deyil. Lakin interpretator proqramtn sazlanmasl iigiin alveriglidir.
lnterpretator programl istanilen operatordan baElayaraq ernal etmeye ve
proqramln icrasr zamanr deyiganlarin aldrqlan qiymetleri yoxlamala imkan

verir. Draloq rejiminda proqramda istanilan diizeliglar aparmaq ve

proqraml takraran icra etmek miimkiindiir.

Kompilyator, in rerpreratordan i-erqli olaraq, ilkin proqramr bi.it6vl[kda
magrn dilina gevirir. Proqramda morfoloji va sintaksis sahvler olarsa, onlarr
agkar edib, istifadagiya xabar verir. Sahvler diizaldildikdon sonra kompilya204

siya yeniden takrar oluna bilar, ya ria saxlanmaq iigrin xiirici yaddaga k<19ii-

riila bilsr.

ilkin proqramrn operatorlaflmn tehtili va ge'rrilmasi bir

dafa apanldrlr
ytksak
proqramrn
siirati
olur.
iqgi
icrasr kompliyasiya
tigUn kompilyatorun
prosesindan asrL olmadr$ iigiin, proqramrn icrasr zamanr kompitvatorun
OYQ-da olmasrna ehtiyac olmur.
Belalikle, a$aFdakr natica gxanla biler: proqramrn sazlanmasl zarnanr
interpre tatordan istifade etmak, sazlanmrq proqraml isa kompilyator vasitosilo emal etmak meqsodouygundur.
Assembler - assembler <iilinCaki proqramt kompirter diline geviran
proqramdrr. Assembler ipgi proqramr bir gedigla ve ya Qox gedigia maqrn
dilina gevira bilar. Daba samcrali iqgi proqram coxgediqli assemblerlerdcn
istifada etmakle ahnrr
7.2.

Tatbiqi proqram taminatl

Tatbiqi proqram teminatr istifadaginin har hansr masaleni hell etmak

maqsedila yaradrlrr. Tatbiqi proqram taminatl, sistem PT-nin, xtisusan OSnin idaresi altrn<ia igloyir. Tatbiqi PT-nin tasnifat sxemi Sakil 7.2. - do veril-

miqdir.

Tatbiqi proqram paketlari (TPP) istifadegi tarafindan hsll edilan mesalanin avtomatlagdrnlmasr iigiln fox giiclti alatdir va praktiki olaraq, onu
inlormasiyanrrr emahnda kompiiterin bu va ya digar funksiya vo proscdurlarrnrn neca yerina yetirihnasini bilmakdcn azad edir. Hal-haztrda.6z
funksional imkanlarrna va reallagdrrma iisullanna g<irc lorqlenan gox genii
spektrli TPP mdvcuddur.
TPP - miiayyan olunmuq sinif meselalori hall iigi.in.tayin olunmu$
kompleks proqramdr.
Agafirdakr bir-birinden ferqli TPP-lar var:
- rjmumi tayinath (universal);

iisuly<inlii;

elektron cedvellar;
verilanlor bazasrnrn idaraetma sistemlari (VBiS)l
intalrallaqdrnlmr; pakerlar;
Case - texnologiyasr;
ekspert va siini intellekt sistemlori.

problemyonl[;
qlobal kompiiter gabakelari iigiin;
hesablama prosesinin taqkili iigiin.
Umumi tayinath TPP istiladcginin funksional meselelerinin va
inlormasiya sistemlarinin haarlanmasr va istismannrn avtomatla$dtnlmasr
iigiin tayin olunan universal proqram m:hsuludur.
Bu tip TPP-ya agafrdakrlar aiddir:
- matn va qrafiki redaktorlar;

205

$akil 7.2. Tatbiqi proqrant taminatmm tasnifat sxemi

Redaktorlar. Matn, sonad, qrafiki verilenlar ve rasmlarin yaradtlmast va
dayigdirilmesi iigiin teyin olunan TPP redaktorlar adlanrr. Redaktorlar 62
funksional imkanlanna gdra metn, qrafiki va negriyyat sistemlerine bolii'
n0r.

Matn redaktorlarr matnli informasiyanrn emah iigiiri tayin olunur va

asassn aqalrdakt funksiyalarr yerina yetirir:

metnin fayla yaztlmast;

simvol, satir va motn hissasinin yerlagdirilmasi, silinmasi,

olunmasr;

206

orloqrafi yanrn yoxlanrlmasr;

matnlarin miixtelif triftlorla tartibi;
matnlarin lazrmi formaya sahnmasr;
baghqlartn hazrrlanmast, metnlarin sehifalaro btiliinmssi;
soz ve ifadalerin axtarry ve evoz olunmast;
sada $akillarin motnlora daxil edilmasi;

avaz

matnlarin gapr.
Matn redaktorlanndan genig yayrlanlan asalrdakrlardrr: Microsoft
Word, Word Perfect, ChiWriter, MultiEdit va s.
Qrafiki redaktorlar qrafiki senedlarin. yani, diaqram, qakil. cizgi va cadvallarin emah iigiin nrtib olunub. Bu redaktoriar fiqur va griftlarin olgiilerini idara etmaya, fiqur va horflarin yerdeyiqmasina va ixtiyari tasvirin
yaradrlmasrna imkan verir. Fardi kompiiterlarda gox istifada olunan qrafiki
redaktorlar: Paint, Boieng Grall Fanvision, CorelDraw, Adobe Photoshop,
Adobe Illustrator vo s.
Nagriyyat sistemlari matn ve qrafiki redaktorlarrn imkanlannr oziinda
birlegdirir. Bu sistemlar sanadlarin naqrs hazrhfrnr, yani, goxaldrlmasrnr
avtomatla$dlflr. Naqriyyatda bu smaliy_vat sahifeloma (verstka) adlandrflhr.
Nagriyryat sistemlarina Adobe firmasrnn Page Maker, Corel korporasiyasrnrn
Ventura Publisher va QuarkXPress misal g<istsrmak olar.
Cadvalin emah i.igiin tayin olunan TPP-lor elektron cadvaller adlanrr.
Cadvaldo verilanlar setir va siitunun kasigmasindaki xanalarda saxlanrhr.
Xanalarda adod, simvol venlanleri va diisturlar saxlanrla bilar. Diisturlar digar xanalann mezmunundan asrh qiymatlarla bir xanada verilir. Xanalann
mezmununun dayigmasi ilq bundan astholan xanadakr qiymat deyiqir.
Genig istifado olunan elektron cedvallar: Microsoft Excel, Lorusl-2-3,
Quattro Pro va s.
Verilanlor bazasmrn idaraetma sistemlari (YBiS). informasiya tamina hnrn magrndaxili tagkili ve idaro edilmosi r.igiin xtisusi TPP-dan verilenlor
bazasrnrn idareetme sisternlarindan istifada olunur,

Verilanler bazasr - diskda saxlanrlan, bir-birile alaqelandirilmiq ve markazleqdirilrnig idara olunan fayllar macmusudur.
Venlanlar bazasrnrn idara olunmasr dedikda verilanlorin bazzya daxll
edilmasi, onlann tashihi (bazaya yaz:lann elavo olunmasr, silinmesi, yenilagdirilmasi) va sorlulara griro verilonlerin axtangr amaliyyatlarr baga diiqiiliir.
Verilanlarin taqkili iisullanndan asrh olaraq, a.laErdakr VBIS-lar mdvcuddur:
iyerarxik modelli VBIS;

gabeka modelli VBIS;

relyasiya modelli VBiS.

Relyasiya modeli daha alverigli va semarali oldulundan son illarde
yaradrlmrq VBiS - larda mahz bu modelden istifada olunur. Bunlara agalrdakrlarr misal g<istarmek olar: dBase-in miixtelif variantlan, FoxBase+,
Clipper, Dbase for Wlrdows, FcxPro, R:base, Daiabase, Informix, Ingres,
Sybase, Progress, Paradox, Access, Oracle, SQL Server va

s-

Venlanlar bazalanmn idareetma sistemlari haqqrnda otrafll melumat

l2-ci fasilda verilir.
inteqralla$rrlmrg paketlar miixtelif lunksiyalarr yerine yetirtn
proqram komponentlorini ciziinda birlsqdirir. Miiasir inteqrallaqdrnlmrq
TPP-ya matn redaktoru, elektron csdval, qrafiki redaktor, VBIS v: kommunikasivah modullar daxildir. inteqrallagdrrrlmrg paketlare alava modullar
krmi, fayliann eksport-importu, kalkulyator, taqvim, proqrarnlagdrrma
207

sistemleri da daxil edilir. Komponentlcrarasr informasiya alaqesi miixtalif

vcrilenlerin tesviri lormatlarrnrn unifikaciyasr ile temin olunur. Milxtclil
kcrmponentlarin vahid sistemdc inteqrasiyasr istifadagiye interfeysde xeyli
iistiinliik verir. llu ciir paketlaro misal olaraq Framework, Startnaye,
Microsoft Olfice gristannak ola r.
CASE-texnologiyasr miirskkeb informasiya sistemlarinin (iS.1 yaradrlmasrnda tetbiq oluaur.
CASE texnologiyasr altrnda iS-nin hazrrlanmasrnin avtomatlaldlnlmasr vasitolari ba$a dii$iiliir. Bura tetbiq sahasinin analizi, verilanler bazasrnrn layihalandirilme, proqramlagdrrma ve iS-nin istisman daxildir.
CASE texnologiyasrnrn instrumental vasitalori informasiya texnologiyasrnrn btittn sahalsrinda tetbiq olunur.
Bu texnologiya inlormasiya sistemlarinin layihalandirilmesini onlann
proqramlagdrnlmasl ve sazlanmasrndan ayrrrnala imkan verir. Sistemi
hazrriayanlar yalnrz yiiksak saviyyali layiha ila ma;Eul olur. Bu iso layihalcndirma marhalasinda sehvler buraxmamafa imkan verir va millkemmel
proqram mohsullarr ahnrr. Bu texnologiya iS-nin iglanmesinin biiti.in merhalelarinda dayiqrr.
Hal-hazrrda CASE-texnologiyasr informatikanln an gox dinamiki
inkiqal edan sahasidir. CASE texnologiyasrna aid Application Development
Worckbcnch, B Pvin, CDEZ Tods, Clear Case, Composer, Discover
Development Information System sistemlarini qeyd etmek olar.
Miiasir CASE -texnologiyasr banklar, maliyya korporasiyalan ve en iri
firmalar iigiin iS-nin yaradrlmaslnda miiveffeqiyyatle istifade olunur. Onlar
adaten olduqca yiiksek qiymate malik olur va ciyranilmasi nisbeten uzun
vaxt toleb edir. Amma CASE- texnologiyasrnrn tatbiqi iqtisadi cahetdan
serfalidir. Bir gox miiasir proqram layihelari bu texnologiyanrn k6mayi ils
heyata kegirilir.
Ekspert sistemlari, iqtisadi ve sosial sahade mantiqa vo miitexessis
trriibesina asasan evristik tip masalslarin helli prosesinda informasiya emah
vasitelarina telobat daima artrr. Burada esas ideya masalanin nece hall olunmasrm taf in edan ciddi formallagdrnlmrq alqoritmlardan, tsdqiq sahasinin
miitaxassisl:ri tcrafinden bilikler bazasrnda toplanan qaydalan gcistermakla
rncntiqi proqramlagdrrmaya kegidlc bafhdrr. Bu tip masalelarin halli iigtin
sistemlorinden (ES) istifade olunur.
'ckspert
Ekspert sisteminin asasrnl qoyulan masalanin halli iigiin istifada olunan
lormal qaydalarr ozi.inda camlagdiran bilikler bazasr tagkil edir. Qaydalar
adaten, ssbab va naticani elaqalandiren, mantiqi gertler qaklinda verilon
laktlararasr m[rnasibatlar kimi tasvir olunur. Ekspert sistemlari aga[rdakr
maqsedlar tigiin istifada olunur:
obyektin v:ziyyctinin interpretasiyasr:
- obyektin veziyyetinin diaqnostikasr;
- obyektda veziyyatin proqnozu;
maqssdli planlagdrrma;
- obycktin iginin pozulmasrnr agkar etmak;
208

obyekdn rgini idara etmak.

Ekspert sistemlorini kompiiterlarde realla5drrmaq tigiin ekspert sistemi'nin rirtiiyii adlanan vasitedan istifada olunur. iqtisadiyyatda tetbiq olunan
ekspert sistemlarinin rirtiyiine Expert-Ease, tibbi diaqnostikada istifado
clunan ES-in ortiiyiine EMYCIN-ni misal gtistarmek olar.
Usulyiintii TPP riyazi-iqtisadi mesalelarin miie)ryan iisullarla hallini
reallaqdtnr. Bura aga$dakr TPP-lar aiddir:
riyazi proqrarnlaEdrrma (xatti, dinamik, statik va s.);
- pabekeli planlaEdtrma va idaraetme;
- kiitl:vi xidmal nazariyyasi:

riy azi s ta tis t ik a.

Bu paketlara misal olaraq muasir fardi kompilterlarda reallaqdrnlan

Math Cad, Mat Lab, Derive, TK Solver, Mathematica, Maple, Simplex, Stats
Network proqramlannr gtistarmak olar.
Totbiqi proqram paketlarinin gox genip sinfi problemyiinliidiir. Praktiki
olaraq, ela tadqiq sahasi yoxdur ki, burada he9 olmasa bir TPP olmasrn.
Problemyriulii TPP ela proqram mohsuluna deyilir ki, burada konkret bir
sahcnin hcr hansr bir masalasinin holli nazalda tutulur.
ProblemyrinliiL TPP sanaye. qeyri-sanaye ve xi-isusi sahalarda tetbiq
iigiin proqram paketlarindon ibaratdir.

Sonaye sahalcri

iigln problemy6nlfi TPP. Bu tip miiasir

sistemlar

apa$dakr xiisusiyyetlero malikdirlor.

Birincisi, bu sistemlar yalnrz istehsal mtikemmol iisullarla planlagdrr-

maq deyit, hamginin iq planrnrn (ehtiyatlarln idara olunmast, miigtari

sifari;lari va s.) yerina yetirilmasine nazarat, tcxnoloji kartanln tartibi,
maliyyc va amak ehtiyatlarrntn idara olunmastna. bir stra "qeyri-istehsal"
funksiyalannr servis xidmati, hazrr mahsulun va marketinqin paylanmasrna nazarat funksiyalannt da yerine yetirirlar.

ikincisi, onlar kliyent-server arxitekturast, goxmasalali, goxistifadcgi

amoliyyat sistemlari ve relyasiya verilanlar bazast osastnda yaradrhr, qrafiki
istifadegi interfeysina malik olur va CA SE-texnologiyasrndan genig istifada
olunur.
IJg nc sii, miiasir sistemlar miixtolif tip istehsalt nazara almahdtrlar.
Qeyri-istehsal sahaleri iiqiin problemytinlii TPP-lerj material istehsalt ils
baflr olmayan firmalann (bank. birja, ticarat ve s.) faaliyyatinin avtomatlagdrrrlmasr iiqiin nazarda tutulub. Bu sistemlerde asas tolabat, istehsal
sahalari teiin TPP-da oldulu kimi goxsaviyyeli inteqrallagdrnlmtq sistemin
yaradrlmasrdrr.
Qeyri-istehsal sahalori iigiin TPP-ya bank. maliyya vo hiiquq sahalorinin avtomatlaqdrrrlmasr paketlarini aid etmok olar.
AyrFayn tatbiq sahalari iigiin TPP miihasibat ugotu, maliyya menecmenti, hiiquq sistemi ve s. iigiin nazarda tutulur.
Miiasir miihasibat ugotunun TPP-nin aksoriyl-ati Windows amaliyyat
sistemi miihitinda iqlayir va lokal gabakalar iigiin nazarde tutulmugdur. lC
va Microsoft firmalartntn mehsullanndan tagkil olunmug "Ofis" mthasibat
209

ugotu TPP yalntz miihasibat funksiyalarrnln avtomatlagdrnlmasl iirgiin

deyil, hemginin firmanrn biitiin iqinin "elektron ofis" gaklinda taqkilina de
imkan verir.
Mtrliyya menecmentinin TPP firmanrn faaliyyatinin analizinin vo
planlagdrnlmasrnrn maliyyasi ila alaqadar olaraq yaranrb.
Htiquq sisteminin TPP bciyiik hacmli qanunlarla samarali iglamek iigiin
nazerda tutulub. Biitiin iqtisadi cahatden inkigaf etmig rilkalarda hiiquq
5isteminJ dair proqram paketlari var.
Qlobal gabakalarin TPP-nin asas vazifesi istifadeginin arazilar iizrs paylanmrq iimumi qabaka rcsurslarrna, verielenlar bazastna mi.iraciati, malumatlann <itilrirlmasini ve s. rahat va etibadr temin etmJkdan ibaratdir. Elektron
pogtu, telekonfrans, elektron elanlar kivhasinin tagkili iigiin, miixtalif qlobal
gcbakalara informasiyanrn gizli otiiriilmasini tamin etmak tigiin standart
tatbiqi proqram paketlerind6n istifade olunur.
Qlobal Internet $ebakasinin standart TPP-ne agaltdakrlarr misal gdsterm:k olar:
- naviqasiya ve miiracial vasitesi - Netscape Navigator, Microsoft
Internet Explorcr;

Elektron pogtu (E-Mail), meselan, Eudora, MS Outlook.

Bank faaliyyatinde verilanlarin beynalxalq $abekelera citiiri.ilmasi iigiin
standart TPP genig yayrhb. Bunlara Swift, Sprint, Reuters-i misal gostermak
olar. Hesablama prosesinin tagkili i.igiin lokal vo qlobal gabakelardo asason
BayNetworks (AB$) firmasrnrn TPP-den istifada olunur.

210

8.

aMoLiYYAT

SiSTEivrLoR

8.1. Omaliyyat sistemi anlayrgr

emnliyyet sistemi (OS) kompiiter resurstanm idare edan, tatbiqi

proqramlarrn isa salnmasrnr, onlarrn xarici q,.rr[ular va diger prcqramlarli
qar;rhqh alaqasini. hamginin, istifadagi ila kompiiter arasrndakr' dialoqu
tamin edan proqram vasitalarinin macmusudur. Risurs dedikda kompi.iterin
istanilan komponenti- markezi prosessor, emeli va ya xarici yaddag, raricr
qurfu, proqram va s. baga diigiiltrr.
Omoliyyat sistemlari - inlcrmasiya emahnrn idare olunmasrnr ve apa_
rat vasitelori iia istifadeginin qarqrhqh elaqasini tamin edir. OS-in eias
funksiyalanndan biri informasiyanrn daxiletmrxaricctme prosesinin afio_
matlaidrnlmasl, istifadogi tarafindan ycrina yetirilan tatbiqi proqramrn idara
edilm:sidir. OS lazm olan proqramr kompiiterin yaddagrna -yiiklayir va
onun ,,.'erine yetirlmasinc nazaret edir.

, .....Opeliyyat sistemlen yerina yetrrdiyi funksivalara gdro iig qrupa

DOlUnUr:

birmaselali (birisrifadagili);
goxmasalali (goxistifadagili);
qabako.

Birmasalali eS

- miiayyan anda konkret bir masala ila bir istifadaginin

.
igi iigiin nazarda tutuhnu$dur. Bu tip OS-in niimayandasi Microsoft firmasr
tarafindan l,aradrlan MS DOS-dur.
Qoxmasalali OS

kompiiterdan, multiproqram rejimde vaxt bcilgiisii ila

kollektiv istiladenj tamin edir. Bu rip OS-a UNIX, OS/2. Windows

q5/98/2000
va s. misal gcisrcrm:k olar.

$abaka eS - lokal va qlobal gabakclorin meydana galmasi ila alaqadar_

drr va gebekanin biitiin resurslanna istifadaginin miiraciatini tamin edir. Bu
OS-a Novell Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, IBM LAN, UNIX,
Solaris va s. misal gcistarmak olar.
OS kompiiterin qogulmasr ile yiiklenir va istifadagi ila hesablama siste_

mi arasrnda rahat va alverigli [nsiyyat [sulu (interfeys) taqdim edir. Funksi_

yalanna g<ira interfeysin agaf,rdakr n<ivlari var:
. Proqram interfeysi - hesablama sistemi gergivesinde qurgu va
proqramlann qarErhqh slaqasini temin edan vasitalar macmusudur. 1

istifadegi interfeysi isrifadaginin kompiiterlo qarqrhqh alaqasi

iigi.in proqram va aparat vasitasidir. Oz novbasinda isrifadegi interfesi amrli
ve obyektydnlE ola bilar.

_emr[ interfeys lstifadegiyo kompirLer resurslannrn idara olunmasr i.igiin

anulari klaviaturadan daxil etmaye imkan verir.

Obyekty6nlii inrerfeys obyektlar, yani [ayl, ka.,aloq (qovluq), disk

apanclsl, proqram, sened va s- tizarindo smaliyyatlarr bilavasita hayata
kegiren hesablama sisteminin resurslannr idara edrr.

Omaliyyat sisteminin yeni modifikasryasrnrn adr deyigilmir, amma

versiya (variant) adrnr ahr. OS-in versiyasr (onluq kasr)) gaklindo 6.00, 3.1l,
2.1 va s. i;ara olunur. Nriqtadan soldakr raqarrrin anmasr sistemda miihiim

2l

dayiqikliyin, n6qtadan saldakr reqamin artrnasr ise sistemda ciizi

Cayir;ikliyin edilmasini gdstarir. Versiya ncimrasinin boyiik olmasr, sistemin
daha qox imkanlara malik olmasrnr gdsterir.
8.2. Omaliyyat sistemlarinin tasnifatr

Omeliyyat sistemlarinin agalrdakr novlari mtivcuddur:

- sistemla eyni vaxtda i$leyen istifadagilerin saytna gora: biristifadaqili,

qoxistifadagili;

sistemin idaraolunmast ile eyni vaxtda yerine yetirilan maselelerin

prosessorlartn saylna g6ra: birprosessorlu, goxprosessorlu;

sayrna gore: birmasalali, goxmasalali;

prosessorun martabalarinin saylna Sdre: &martabali, lcmartaboli,

32-martabali, 6.l-martabali;
- interfeysin tipine gora: emrli va obyektyiinlii;
- informasiya emah rejimina g<ira: paket emalL' vaxt biilgiilii, real vaxt
miqyash;
- resurslardan istifadanin tipina gdre: labeka,lokal.
Birinci elamate gdra, biristifadegili OS-dan farqli olaraq, goxlstiladegili
emaliyyat sisiemleri komptiterda eyni vaxtda miixtelif terminallarla bir nega

istifadaginin iSlcmasino imkan verir.

ikitrci elamate gdra, goxmaselalik anlayrgr mcivcud hesablama sistemi
gargivesinda eyni vaxtda bir nega proqramrn paralel yerine yetirilmesidir.
Birmcselali OS ise eyni vaxtda yalntz bir proqramtn yerina yetirilmssina
imkan verir.
19i.inci alanata gtira, bir prosessorludan farqli olaraq, goxprosessorlu
OS bu ve ya digar masalenin halli tigiin bir nege prosessor resurslanmn
naylanmast rejimina imkan verir.
Ddrd ncii alamste gore, OSJar 8, 16, 32 va 64 martabalilara btiliiniirlar.
Omalilryat sisteminin martebaliliyi prosessorun martabasi ila tayin olunur.
Be.tinci elamela gdra, OS istiladagi interleysinin tipina giira obyektyrinlii (grafiki interfeysli) va emrli (matn interfeysli) kimi iki sinfa bdltniir.
AItnq .lamate vyfun olaraq, OSJar aga$rdakr ndvlaro btil0niirler:
- paket emah: kompiiterde yerina yetirilmeli olan Proqramlara uyEun
olaraq tapsrnqlar paketi formalagdrnlrr va miimkiiLn iistiinliik darecosini
nezara almaqla ntivbali yerin: yetirilir;
- vaxt biilBiilii: miixtalif terminallardan bir nega istifadaginin eyni
vaxtda kompijtero mi.iraciatini ycrina yetirmak iigtin OS xidmet tapgrnqlanna uyfun magrn resurslartnr ntivbo ila segir;
- real vaxt miqyasl: kompi.itere nazaran bu va ya bapqa daracade
xarici olan hadise, proses vs ya obyektlarla idara olunan istifadaqi sorlularrna miiayyan olunmug vaxt arzindo kompiiterin cavabrnr temin edir.
Yeddinci alamata g<ire OSJar peboke va lokal olmaqla iki hissaya bdliiniir. $abake OS verilenlarden birlikda istifada etmek meqsadila gabakode
birlc5dirilmig kompiiter resurslartntn idaraolunmasr iigiin nezsrda tutulub.
Burada hamqinin gabska resurslartntn istifadasi figiin qoxlu sayda servis

2t2

imkanlan miivcuddur.
$abaka OS-ler aksar hallarda $eboko iiciin nazrrda tutulmu$, olduqca
gtclir bir va ya daha gox kompijter-serverlerda quraldrrrlrr. Digar OS-lar
lokal sayrhr va ixtiyari kompiiterdo, hemginin iabakeye iqgi stansiya va ya
klient kimi o,oqulmug konipiiterlarde de istifado oluna bilar.
Hai-hazrrda genip yayrlan amaliyyat sistemlarindan DOS, OS/2, LTNIX,
Linux va Windou,s-un m iixtalil versiyalarrnr qeyd etmak olar.
DOS ailasinin ,maliyyat sistemleri. Bu ailanin binnci izvii MS DOS
(llicrosofr Disk Operatitg System - Microsoft lirmasrnrn disk emaliyyat
sistemi) sistemidir. Bu sistem IBM PC kompi.rterlari iigtn 1981-ci ilda
yaradrlmrqdrr.

DOS ailasinio amaliyyat sistemlari birmasalalidir vo a;agdakr

xarakterik xii.usiyyotlara rnalikdir:

- istifadagi tarafindan daxil edilan amrlarin kcimayila interfeys hayata
kegirilir;

- sistemin IBM tipli mifitelif konpiiterlarda iglamasini bmin etmak

ugiin struktur modullulutu;
- sistemin iSlemesi iigiin nisbatan kigik dlgiilii amali yaddag (640
kbayt).
DOS ailasindan olan amali)Tat sistemlarinin miihiim gatrgmazh[r fardi
kompiiter rcsurslalna va OS-e icaze olmadan miiraciatden miihofiz. vasitelarinin olmamasrdrr.
DOS amoliyyat sistemi haqqrnda otrafll melumat sonrakr paraqralda
verilir.
OS/2 ailasinin amaliyyat sistemlari. 1987-ci ilda fardi kompiiterlorin yeni
ailasinin yaradrlmasr ile alaqodar IBM firmasr tarafindan OS/2 OS
hazrlanmrgdrr. OS/2 (Operating System/2) ikinci nasil goxmasalali amaliyyat
sistemidir. OSi2 IBM PC rle uyu$an kompiiterlar iigiin 32-martabali qrafiki
goxmasalali ameliyyat sistemidir. OS/2 bir nege tetbiqi proqramrn paralel
igini tamin edir vo bu zaman igleyan poroqramlarr bir-birindan, amaliyyat
sistemini iso iplayan proqramlardan miihafiza edir. OS-da proqramlarrn
yazrlmasrnda LPI (Application Programming Interface) - tetbiqi proqramlar
interleysinda yerla;an hazrr proqram modullanndan istifadays imkan verir.
OS/2 emaliyyat sistemi DOS-un layl sistemi ila uyugan rahat qrafiki
istifadagi interfeysine malikdir. Bu da verilanlarda heg bir gevirma aparmadan, onlardan ham DOS -da, ham da OS/2-do islifada etmaye imkan verir.
OSi2 ninaqatrdakrmodifikasiyalarr movcuddur:
- OS/2 Warp3.0 - yaddagdan istifade ve qrafiki interfeys takmillaqdiriIib:

OSi2 Warp Connect - qobeka irrrkanlarr takmillagdirilib:

OS/2 Warp Sener - serverli OS-da ig iigiin nazerda tutulub;
OS/2-nin asas gatrgmazhlr onun az sayda tatbiqi proqramlara malik
olnrasrdrr ki, bu da onun MS DOS va Windows OS-a nisbatan az yaytlmastna sobab olub-

2t3

Un-IX ailasinin amaliyyat sistemlari. UNIX - 32-mertebali, goxmasalali,

goxistifadegili analiyyat sistemlari ailesidtr- 1969-cu ildo AT&T konserntnin
Bell Labs firmasr tarefinden yaradrlmrgdrr.
1992-ci ilda AT&T konserni, UNIX sisremi ils mapgul olan biitiin

strukturu Novell kompaniyasrna satdr. Artrq burada Unix Ware adlt

versiya yarandr, amma genig yayrlmadr.

1997-ci ilda buraxrlan versiya BSD (Berkeley Software Distribition)

adlandr. Hal-hazrrda ATT va BSD adr altrnda Unix sistemlarindan istiiade

olunur. ATT ile AT&T konsernin yaratdrfl va Berkli Universitetinin

yaratdrgr UNiX - in bir nega versiyast var ki, onlar pulsuz paylanrr. Bunlardan en meghuru Linux dur. ATT - da yaradllanlardan - Solaris, HP-UX
va iRiX, BSD - ds yaradrlanlardan isa - SunOS, DEC korporasiyasrnrn
OSF va BSD/OS qeyd etmak olar.

UNIX - in iistiin caheti onun miixtalif kompiiterlarda

istifadasinin

miimktnliiyi.idiir.
UNIX aga$dakrlan 6ziinda birlagdirir:

paylanmrg verilanlar bazastna rniiraciatl

lokal sabakeda iqlsmak;

uzaq mssafada alaqa ve adi modemdan istifada etmakla qlobal

UNIX- in an vacib komponentlarindan biridir.
Hazrrda l,tNlX iigtin goxlu sayda totbiqi proqramlar m6vcuddur. MS
DOS vc Wirrdows iigiin genig yayrlan bir gox tetbiqi proqramlar UNIX -da

gebakaya grxrp imkanr. Bu

da istifada oluna bilar.

UNIX ailasindan olan bir nego OS mdvcuddur. Bu ailaden olan miixtolif versiyalann 6z adl vat. UNIX-in fayl sistemi fayllan icazasiz miiraciatdon miihaf-rzani temin edir. Hal -hazrrda UNIX ailosinden olan gabaka OSdan genig yayrlanl 32-merlabeli goxistifadagili, goxmaselali UNIXWaTe
sistemidir.

Bu ameliyyat sisteminin bir nega server emaliyyat sistemlarindan olan

FreeBSD, NetBSD va OpenBSD-dan genig istifada olunur.
L,tNIX ailasinin amaliyyat sistemlarindan olan LINUX amaliyyat sistemi
Finlandiyanrn Helsinki Universitetinin telebesi Linus Torvalds torafindan
yaradrlm$drr.

Linux goxmasalali ve goxistifadagili amaliyyvat sistemi olmaqla AT&T

kodundan istifada etmir.
ilk versiya Minix adlanmaqla l99l-ci ilin avqustunda yaradrldr. l99l-

ci ilin oktyabnnda ise Linus Linux-in ilk 0.02 versiyasr yaradlldllrnl rasman
elan etdi. Linux-in 0.03 versiyastndan sonra 0.10 ndmralamanya kegdi ki,
bununla da onun layihasinda goxlu insan igtirak etdi. N<ivbeti versiya 1992ci ildr yaradrldr ki, bunun da nomresi 0.95 olddu. 1993-cii ilin dekabrrnda
isa Linur 0.99 yaradrldr.
Linux verilanlarin saxlanrlmast iigiin miixtalif tip fayl sistemlarini dastaklayir. Masalsn, msdos fayl sistemi MS DOS, hamqinin OS/2 va Windows
smaliyyat sistemlari ila uyuganLpr tomin edir. Bu fayl sistemi MS DOS-un
[ayl sislerninin drayverlarinin Linux iigiin imkanlarrnr geniglandirir214

Linux qabake ila igi tamin etmek iigUn TCP/IP protokollarrna malikdir.
Linux-un niivasi yalruz lazm olan sahif:n.in yirklanmasini ramin edir. Yani
diskdan yaCdaqa haqiqatan istifada olunan proqrain seqmenti yiiklcnir.
Miimkirn yaddagrn hacmini artrnnaq iigiin Linux diskin sahifelara
bdlirnmasini hayata keqirir. Diskda "svopinq sahasi iigiin" (svrap space) 256
Mbayta kimr yer aynlrr. Sisteme hziki yaddagdan 9ox yaddap talab ohrnarsa, svopinqin kdmayi ila qe;-ri-aktiv sahifani diska yerlogdinr.
UNIX - da istanilan utilit Linux-da mrivcuddur. Bura ls, dv'k, rr. sed,
bc, more va s. baza onrrlan daxilciir.
Linux-da vi, ex, pico, jove va hamgiuin GNU Emacs, Lucid Emacs va joe
kimi nata redaktorlart mdvcuddur.
Linux-da hamginin goxlu sayda matn Prosessorlarl var. Burllardan biri
grcfJ CNU (Bell Labs torafindan yaradrhb), o biri isa Donald Knut
tarofinden yaradtlarr TeX trratn prosessorudur. TeX-in geniglenmasi isa
tcxinJo-dtsr.

Linux amaliyyat sistemi UNIX miihitinda proqramlafdlrrnanl tanl

tamin edir. Bura standart kitabxanalar, proqram vasitaleri, kompilyatorlar

va sazlayrcrlar daxildir'. UNIX - da bir gox totbiqi proqramlar v3 sistem
proqramlar C va C++ Liilinda tartib olunur. Linux - da C v: C++ iigiin
standart kompilyator GNU gcc-dir. C va C++ - den bagqa digar kompilyator vo interpretatorlar Linux iig['n yaradrhb. Bura Smalltalk, Fortran,
Pascal, LISP, Scheme va Ada daxildir.
Windows ailminin amaliyyat sistemtari. Windows ailesinin ameliyyat
sistemlori Microsolt firmast tarafindan haztrlanmtqdu. Windows rahat qraliki interfeysli. goxmasalali arnaliyy.-at sistemidir. Bu ailanin halalik sonuncu
versiyasr Windows Vista dtrBu ailanin ilk versiyalanndan olan Windows 95/98 qisman 16 va 32marrabeli amaliyyat sistemidir.

Windows NT (Windows New Technology) amaliyyat sistemi 9ox genig

yayrlmrl 32-mertebali gabeka OS-dir. Windows NT - nin iki modifikasiyasr
mrivcuddur: Windows NT Server va Windows NT Work Station. Windows NT
Server ilk n<ivbada pebaka resurslanmn idara olunmast iigiindiir. Windows
NT Server informasiyantn siiratli axtan$lnrn tagkili va istanilan alaqe vasit:sindan istifada etmakla qlobal gabaka resurslanna baxrg ii90n vasitalare
malikdir. Qeyd ermak lazrmdrr ki, bu sislem. bir servero eyni vaxtda 256
terminahn qogulmastntn va bir nega serverin gabaka xidmatina iimumi
miiraciatin taqkili iigtin istifada edilmasina imkan verir.
Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyastdtr va lokal
komptiterlarda ve iggi stansiyalarda iglamak iigiin nazerdo tutulub. Bu sistem tamamile 32-mcrtrbeli emaliyyat sistemidir va olduqca miihafizeli va
etibarhdrr. Windows NT daki tatbiqi proqramlar goxmasalali rejimde
iElayir. Amma MS DOS vc l6-martebali Windows proqramlann he9 da hamrsr Windows NT-de iqlamir.

Windows NT V/ork Station-dan miihandis, elmi, statistik mesalalori

yerina yetirilmasinda bdyiik hecmli verilanlerin tahlilinin mahsuldarhfrnr
yiiksaltmek m:qsodile istilada olunur.

2t5

Windows 2000 ameliyyat sistemlari ailasi Windows NT texnologiyasr

va riziinda olan goxlu sayda tekmillaEdirmalara va
clavelara gcira forqlanir. Windows 2000 goxmeqsedli amaliyyat sistemi
olmaqla birsa.riyyali va kliyent-serverli gabakani dastaklayir.
Windows 2000 ailasi dcird proqra-m mahsulundan tegkil olunub.
Microsoft Windows 2000 Professional - stolistii kompiiterlor iigiin
nozerde tutulan baza OS olmaqla bimesda tatbiq olunur. Bu emaliyyat
sisteminin bir nega sadolesdinlmi$ istifadogi interfeysi mcivcuddur.
Omaliyyat sisteminda Windows 98 va Windows NT Workstation amaliyyat
sistemlerinin en yaxp keyfiyyetlanni dziinde birlaqdirir. Bu emalilyat
sisiemi 2 prosessoru dastekleyir.
Wrndows 2000 Professional - tn asas imkanlan aqalrdakrlardrr:
r Windows 2000 Professional- etibarh, yiiksok keyfiyyetli, universal,
goxaxrnlt olmaqla Internet istifadegilerinin telablarini nazare alan qrafiki
istifadagi interfeysi olan goxmaselali 32 martabali omeliyyar ststemidir.
. Windows 2000 Professional Windows NT4.0 Workstation OS _in
yeni versiyasrdrr. Bu OS-na Windows 98-in an yaxgr imkanlan daxil edilib.
OS-in bir nega xarakteristikasrnr qeyd edak.
l. OS-in igi stabildir va onun idarasi rahatdu.;
2. NTFS 5 fayl sistemi avvalkilare nisbaten )tksok dareceda miihafiza
olunub.
. . 3. Ornaliyyat sisteminin yeni texnologiya va yeni aparat qurlularr ila
igi tamin olunub. Masalen, universal ardrcrl gin (IJSB-(tniversal Serial Ousy,
siiratli interleys QEEEI394), siiratlandirilmig AGp (Accerated Graphics
Port) qrafiki portu ve s.
Microsolt Windows 2000 Servcr - dcird prosessor vo amali yaddagrn
hecmi 4 Qb kimi nazerdo tutulan goxmasalali qabeka OS-dir. es-in terkiLinc daxil olan, goxsayh Internet va Web xidmetleri miirakkeb Web-tatbiqi
proqramlar yaratmala imkan verir. Hamginin buraya iggi qnrplara samarali
xidmat ve server fayllardan, gapdan, Web-serverlardan va kommunikasiya
serverlarlarindan birlikde istifada iigiin funksiyalar daxildir.
Microsoft Windows 2000 Advanced Server - sekkiz prosessora kimi
iglaya bilan va ikiteralli klasterizasiyaya malik server OS-dir. Bu OS klasterfi
sistemlar yaratmafia ve bciy-iik verilanlar bazasrmn quragdrrlmasrmn
eflektiv hellina imkan verir. Umumiyyatla bu OS Web va biznes tatbigi
proqramlan iigi.in nazarda tutulub. Intel Physical Address Extensioni
(PAEs) texnologryaslnr nazera almaqla iqlanmig aparat vasitesi fiziki yaddag
ciigiisiinden goxa tinvanlanmala imkan verir.
Microsoft Windows 2000 DataCenter Server - yiiksek etibarhllq tolablarina cavab veren va alave olaraq klasterlagma imkanr olan va l6-dan 32
prosessora kimi nazorda tutulan Os-dir. Bu yeni va olduqca gticlii funksional imkanlan olan server OS-dir. Bu emaliyyat sistemi bciyiik miiassiselar
iigiin nezerda tutulub.
2001-ci ilda yaradrlan amaliyyat sistemi Windows Xp (Windows
eXPenence ) adlandrnldr. Bu ameliyyat sisteminin Windows Xp Server,
Windo*s XP Professional va Windows XP Home versiyalan mdvcuddur.
asasrnda yaradrhb

2t6

'

8., emaliyyat sisteminda an briyiik yenifik omoliyyat sisteminin <iziinda

CD-R va CD-RW disklarinda yazmalr dastaklemasidir.
2003-cii ilin yayrnda yeni server OS olan Windows Server 2003 yarandr
ki, bunun da agafrdakr ddrd versiyasr rncivcuddur.
Windows Server 20C3 Standart Edition kigik biznes miiassisalari ve
tagkilatrn ayrr-ayn bcilmelari iigiin nezarda tutulan gabaka amaliyyat sistemidir ve aga[rdakr xassalare malikdir:
. fayl vc printerlardan birlikda istifadani dastaklayir.
. interneta tahliikasiz qogulmanr tamin edir.
W.indows Server 2003 Enterprise Edition - istanilen hacmli miiossisanin
talablarini odayon amaliyyat sistemidir. OS agagdah xasselara malikdir:
. sokkiz prosessoru destaklayan tam server ameliyyat sistemidir;
. 32 Qb yaddagr dastekloyir;
. Intel Itanium prosessorunun bazasrnda kompiiterler iigiindiir;
. 8 prosessor va 64 Qb amali yaddagr dastaklayan 64 martoboli
hesablama platformasr iigiin da mi.imkiindiir.
Windows Server 2003 Datasenter Edition - biznes tetbiqi proqraml4rr
iigtin nezerde tutulub ya a;agrdakr xassalara malikdir:
o 32-axrnL SMP 0 multiprosessorlu emah vs 64 Qb emeli yadda;r
dasteklayir.

32 prosessor va 128 Qb ameli yaddagr dastaklayan 64 martabali

hesablama platformasr tigiin da miimkiindiir.

Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows amaliyyat sisteminin

yeni mahsulu olmaqla, l'eb-sen,er istifadasi iig{in nazarda tutulub. Bu OS

agairdakr xassalere malikdir:
o veb-tetbiqi proqramlarr, veb-sahifalar vo XML veb-xidntatlari naz:rda tutulub.
Real vaxt emaliyyat sistemhrinin rilmi. Real vaxt terminini geniS menada, informasiya emah sistemlarinda cavabrn gecikmesinin teyin olunmuf
vaxtr agmadrqda totbiq etmak olar.
Real vaxt amoliyyat sistemlarinde (RVOS) miiayyan olunmu$ vaxt
erzinda sistemin reaksiyaslna zamanat verilir.
RVOS nett va qazn grxanlmasr va naqlinin avtomatlagdtnlmaslnda,
metallurgiya ve magrnqayrrrnadakr texnoloji proseslarin, su tachizatrnrn,
energetikan:n va robotlann idara olunmasrnda tatbiq olunur. RVOS bank
ipinda da letbiq olunur. IBM PC - de an gox RTMX, AMX, OS-S000,
FLEX OS, QI.[X va s. RVOS - dan istifads olunur. Bu sistemlarden <iziinln
instrumental vasilalarina gdra sarfalisi QNX RVOS-dir. QNX amaliyyat
sistemi 32-martabalidir. Odur ki. tatbiqi proqramlar gox semarali yerina
yetirilir.
Omcliyyat sistemlerinin inkigaf istiqamatlari. Omaliyyat sistemlarinin
inkigafi haqqrnda uzunmiiddatli proqnoz vermak g5tindir, ona gdra ki,
kompiiter bazan olduqca dinamikdir. Odur ki, yalnrz amaliyyat sistemlarinin inkipahnrn mtmkiin istiqamatlarini tayin etmck olarBirinci istiqamar - emeliyyat sistemlerinin miirakkablegmesidir. Miiasir
217

OS (masalen, Windows ve ya OS/2 Warp) olduqca gox proqram va

toplusuna gevrilarak diskde bdyiik yer tutur..

utilit

ikinci istiqamot - miixtelif obyektlarin ekranda tesvir iisulundan asrlr

olmayaraq. onlarrn manipulyasiyastna imkan veran obyekt-ydnlii texnologiyanrn ameliyyat sistemlarinda tatbiqi.
Ugiincii istiqamat - ameli)ryat sistemlari va Proqram taminatl hamige
kompiiterin aparat hissasinin arxitektur hallini aks etdirir. Burada asas
ideya 32-rnertebeli mikroprosessorun imkanlarlndan tam manada istifada
etmek ve sonradan 64-marotabali OS-a kegmokdir.
1996-cr ilda SunSoft kompaniyasl Internet - dan paylagdrrrlan tatbiqi
proqramlarla iq iigiin 64-mertobeli Solaris- omoliyyat miihiitii yaratdl. Santa
Crus Operation kompaniyasr isa SCO UNIX Ware 2.1 versiyastnln

UNIX ailasindan yiiksak si-irarli,

qabakelarla ve m0xtalif protokollarla iglamak imkant olan 64-martabali OS-e
yaradrlmasr haqqrnda melumat verdi. Bu
keqid idi.

Intemet texnologiyaslnln siiretli inkigafi emaliyyat sistemlarinin inkiEafi

dayiidirir. OS-in inkigaf istiqamatlarindan biri fardi

tendensiyasrnr siiratla

kompiiterlardan tutmul super kompiiterlara kimi biitiin hesablama

srstemlorinda iqlaya bilen aS-in yaradtlmasrdrr.
Buna UNIX ailasindan olan 64-martabali IRIX OS-ni misal gristarmak
olar. Burada omali yaddas 16 Qbayt olmaqla, I Tbayt virtual yadda5dan
istifade etmak olar. Bu amaliyyat sistemino XFS fayl sistemi daxildir ki, bu
da 9 milyon Tbayt 6lgiilii faylla iglaya bilir va bir kataloqda 64 milyon fayl
saxlamaf,a irnkan verir.

t.3. Diskin strukturu

Bir gox hesablama sistemlarinda olan xarici yaddag informasiyanrn

maqnit lentina, gevik va sart maqnit diskina yr!,rlmasr iigiin istifada olunur.
Bu xarici yaddaq qurlulan tip va <ilgillarindan asrh olmayaraq informasiyamn maqnitlanmig sethinda uzun miiddot saxlanmast pnnsipindan istifado
edir.

Burada proqramgr iigtin maraq dofuran asas masslelarden biri informasiyanrn diskdc necs yerlagmasi, ora yazrlmast va oradan oxunmastdtr.
Bunlann 6yranilmasi iigih diskin struktur tagkilina baraq.
8.3.1. Diskin

liziki va mantiqi strukturu

Diskin <ilgiisii disk apanctst va xiisuson emeliyyat sistemindan astltdtr.

Amma diskin strukturu ve mahiyyeti hamigs eynidir. Ixtiyari diskin iki
strukturu (formatr) mcivcuddur: fiziki va mantiqi. Fiziki format sektorun
baytlarla dlgiisiinii, crlrrdakr sektorlarm va iizlarin safnl tayin edir. Bu
fiziki va ya agafr saviyyali formatlagdrrma (physical formatting, low-level
for:natting) adlanlr. Bu prosedur sart diskin hazrrlanmasrnda yerina yetirilir.
Fiziki formatlaldrrmada kontroller diskin sektorlartnr tsyin edarok onlan
nomrelayir.

218

Vcrilanlar diskin maqnil orliiyUnda konsentrik gevralar gaklindo yazrhr

ki, bu da cr[rr adlanrr. Har bir crgr dz ndvbesinda bir ne9: sektordan ibaret
olur (l:k.8.1.).

d(.' ,:r t

gakil

L Diskinfiziki stntkturu
Diskin bir iiziindaki informasiyanrn miqdan cr[rrlann sayrndan (bu
srxhq adlanrr) va bir crirrdakr sektorlarrn sayrndan asrhdrr. Srxirq diskjan
asrlr olaraq dayigir. Sektor disk kontrolleri vasitasile oxunan va ya yzztla
bilan minimal hocrnli verilandir.
Fiziki formatlagdrrmadan sonra diskin OS-la iglamasi igiin olduqca
goxlu xisusi verilanler yazrlma.hdrr. Amma sort diskla il adebn fziki dislin
8.

bir vo ya bir neqa mantiqi bdlmalara bciliinmasi proseduru ile baglayrr.

Vingesterin manriqi bdlmebre btiliinmasi OS-in FDisk (fir,"a Oi.t1
proqraml .ila hayata kegirilir. FDisk proqramlnn kdmayi ila vingesteri C:,
D:, E: vs s. kimi mantiqi disklera brilmok rniimkiindiir. Fdisk-in alternativ
proqramr PowerQuest firmasrnrn Patition lvlagic proqramrdrr. Bu proqram
Fdisk-in biittin funksiyalannr yerina yetirmakla baraber, alava imkanlara da
malikdir. Patition Magic proqramr Fdisk-dan farqli olaraq diskdaki verjlanlari korlamadan mantiqi diskin rilgiistnii dayiqir va verilenlari FATI6_dan
FAT32-ya va aksina konversiya edir.
Vingester mantiqi disklero b6l[ndtkden sonra diskin sistem sahosi

yaradllmahdrr ki, bu da mantiqi vo ya yiiksrk saviryali formatlagd.rrma

adlanr. Yiiksak saviyyali formatlagdrrma FORMAT.bbM proqramr vasi_
tasi ila hayata kegirilir.

8.3.2. Fayl sistemi va omun tegkili

Komptiterla ig prosesinda diskin mazmunu dayigir. yeni, yeni fayllar
olunur, lazmsrz fayllar silinir, fayllann tutumu dayigir va s. Bu ama_
liyyatlan yerina yetirmek iigiin fayllar arasr disk yaddagrnin paylanmasrna
fasilasiz nszarat olunmahdrr. Bu mesala fayttinn yerlegma csdvelinin (FeT File Allocatron Table) komayi ila hall olunur. Her bir tayl ii90n FAT_da
alava

219

elementlorin (ktasterlerin) ztnciri yaradlhr' Bunlartn her biri sabit uzunluqlu sahani gristanr ki, diskda fayhn bir hissasi burada yerlagir'. Fayhn adr
yerlagcn kitaloqda zancirin baglan[rc gostericisi (l-ci klasterin nomrasi)
tlur.'Fayhn silinmasinda FAT-In elementlari va onlara iinvanlanan verilanlar sahaii boqaltr ki, bu sahaden dig:r layllar iigiin rstifada etmek mrim-

kiindiir.
Bu ciir taqkilin. esas iistiinluyii ondadrr ki' fayllara birbaga miiraciet
milmkijn olur. Qatrgmayan cehati iso fayllann silinmasi, yaradtlmasl ve
tutumunun dayigdirilmasinda diskin fraqmentasiyasrdrr (bog sahalerin
yaradrlmasr)- Fraqmentasiya diskd;ki verilanlere miiraciat Yaxtlflur artmairna sabab olul. F'raqmentasiyant aradan qaldtrmaq igiin DEFRAC proqramrndan istifada olunur.
Verilonler sahasi diskin baS kataloqunun sonundan sonuncu sektora
kimi olan boyiik bir sah:ni tutur. Fayl sistemi vcrilenlor sahgsindatl bir va
ya bir nega aidrcrl sektorlar qrupunu aylrlr ki, bu da klaster adlanrr' Sektorun rilgiisii 512 baYt tagkil edir.
Kiasterin <ilgisii, yani sektorlartn sayr mantiqi diskdan asrh olaraq OS

tarafindan tayin olunur. Btiyiik 6lgiilii klxsterlerdon istifadc diskin

fraqmentasiyairnr azaldrr. Bundan bagqa bu FAT-m dlgiisiiniin kigilmasina
vo iiiratin aitmas,nu sabab olur. Diger taraldan isa olduqca btiyiik tilgiltii
klasterlar disk sahasindan somarasiz istifadaya gatirir' Mantiqi diskin tilgiisii
b6yiik olduqda klasterin da dlgiisii briyiik olur. Klastenn dlgiisiiniin kigildiirnesini sart diski bir nega mantiqi disklara bolmakla hayata keqirmak olar'
Fayllann yerlagma cadvelinin elementlarinin uzunlu[u 12, 16 va 32 6\I
otur. Civel l-da MS DOS ve Windows OS iigiin FATI6 va FAT32 fayl
sistemindcn istifada edarkon miixtelil dlgiiltt disk sahaleri iigiin klasterlorin
<ilqiisii

gostarilib

Catlvat

l.

FATI6
Klasterin 6lSdi
2 Kbayt
4 Kbayt
8 Kbayt

Mantiqi diskin blgiisii

OS-nin tipi

0-128 Mbayt
128-256 Mbayt

MS.DOS
Windows

25G512 Mbavt
512-l Qbayt
l-2 Qbayt
FAT32
0-260 Mbavt
0.5 Kbayt
260 Mbayt -8 Obayt
4 Kbayt
Windows
8 16 Obavt
8 Kbayt
I 6_32 Qbayt
l6 Khayt
32 Obayt -2 Tbayt
32 Kbayt
na,yla .tinacietao istifadegi onun yalnz yolunu va adtnt gdstermahdir'
OS awal fayl-kataloqa miiraciat ederak fayLn diskda yerlagmasi haqqrndakr
molumatr tapIr, sonra ise taleb olunan emeliyyatl yerina yetirir.
16 Kbayt
32 Kbayt

220

Diskdaki verilanlara m[iracietda OS burada yerlagan f'ayllarln yerlagmo

:advalindan (FAT), bai kataloq va altkataloqdan istifada edir. Ba5lanf,rc
rektor (yiiklsyici yan), fayllarn yerlagme cedveli, ba; kataloq va verilanlar
;ahasi (bos yadda$ sah:si) birlikda diskin fayl strukturunun elementlarini
.a;kil edir.
Yiiklayici yazr (Boot Record) har bir mentiqi diskin 0 nomreli
;ektorunda yerlegir. Burada diskin formatr haqqrnda verjlanlar va amaliyyat
;isteminii baglanlrc yiiklenmo prosedurunu yerina yetiran qrsa proqram
yerlaqir.

Bildiyimiz kimi, Windows emaliyyat sislemlari FATI6, FAT32 va

\TFS (Neu, Technology File System) fayl sistemlarini destaklayir, FAT fayl
;istemi diskin iilgtsii kigik va kataloqlann strukturu olduqca sade olduqda
/aranlb. Fayl sislemini mtihafiza etmak iigiin tomda FAT - rn iki surati
/erlelir.
FATI6 fayl sistemi. FAT fayl sistemli disk 512 bay'th sektorlardan
.agkil olunur. Sektor - verilanlarin oxunub/yazrlmasrnda istifade olunan en
<i9ik vahiddlr.

Fayh verilanlar sahasindo yerlapdirmak igiin istifada olunan on kigik

rahid klasterdir. Klasterin olgiisii brilmanin olgiisiindan asrh olaraq 64 Kb-a
<imi ola bilar.
FAT cadvalinin har satri bir klastera uyfun galir vo orada a5alrdakr
rlamatler qeyd olunur:
. istifada olunmayan klaster;
. istifada olunan klaster (bu halda hamin satirde fayhn sonrakr
clasterinin n<imrosi yazrlrr);
o xarab olmu$ klaster;
o fayhn sonuncu klasteri.
Qeyd edek ki, l6 Mb-dan kigik dlgiilii montiqi disklor FATI2 versiyah
Ia formatlaqdrnhr. FATI2 - FAT-rn ilk versiyasrdrr va kigik 6l9iil0 infornasiya dagryrcrlan iigiin nazarda tutlub. Maselen, 3,5 - diiym disketlarda
rATl6, 5,25-dlym disketlerda isa FATI2-dan istifada olunur.

gakil 8.2-de FATI6 strukturlu mantiqi diskin strukturu tasvir olunrib.

Yiiklayici sek tor

sistem (aktiv) bdlmeda
FAT cadveli
asas

FAT cadvelinin surati

xata olduqda

krtsloq
yaalar 512 baytla
Disar kataloqlar ve biitiin fayllar
Beg

$akil 8.2. FATI6 strukturlu rantiqi disk

Baxrlan mantiqi diskda yerlagan fayllar. haqqrnda kataloqa aqa$dakr
nalumatlar yazrlrr:

22t

Mazmunu

Ad
Atribut

Bitlarin sayr

Format 8.3
8

Yaradrlma vaxtr
Yaradrlma tarixi
Sonuncu mriraclet tarixi
Sonuncu dayi$iklik vaxtr
Sonuncu dayiSiklik ta,'ixi
_FnT cadvalindc baslar*rc

HaGi-

Fayhn rj,lQiisii

l6
l6
l6
l6
t6
32

Kataloqdakr bijttn yazllar eyni.rilgiiya malitidir. Har hanst yazrnrn

nayi
tasvir etdiyini arribur bayundan riyranmek olar. Moselon, Litin
Uil
ti.
yaztnrn alt kataloq, digar bit isa tomun nigant oldu$unu gristerir.
Adetan bu

bitlsra nazareti yalnrz OS hayata kegirir.

. Istifad-agi arribut baytlarrndan 4 biti tayin eda
sistem, gizli va yalnz oxunan layllardrr.

bilu ki, trunlar arxiy,

F-ATI6 fayl sisteminda mantiqi diskin dlgiisti 4eb_a qadar

olmahdrr.
olur. Klasierin iiunOun tifgurti
brilmanin dlgiisii ila tayin olunur.
FAT32 fayl sistemi. FAT32 fayl sisreminin asas iisriinliiyii FATI6_va
msbatan bcyiik hecmti manriqi disklcri dastsklemrsiat.
td;i ijb,-;
qadar rilgiilii mentiqi diskleri dasteklcyir.
M9:"1d p.9g.3rlarla, qabakalsrla va qurfularrn drayveilari ila
uyuqantlr iigiln FAT32 fayr sistemi FATI6 fayi sis"rcmrnin
dan gox az iaiqlanir.
".i-i,.t,rr"r,nfdyllann yerlaqma c:dvalinda har bir klaster iigiin 4 bayr,
amma
-. _11T32
FATI6
iigiin 2 baytdan istifada olunur. FAT32 655rtlilter"i.n
u,
ola
bilmoz. FAT32 strukturlu montiqj diskin strukturu getit
S.f_aa gdstarltiU.
Bu. disklsrda klasterlorin sayt 2t6-ya qeder

pniij

Yiikloyici sektor
65535 yazr ola biler

FAT cadvali
g[zgiiLlti, m?hsuldarhAl artjrmao iiciin baElana hitai

Disar kataloqlar ve

b ii

tiinEliiir

gakil 8.3. FAT32 srrukturfu mantiqi disk

FAT32-da tomun maksimal rilqin0 FAT_dakr yaz
arrn

maksimal sayr,
klasterdaki sektoriann sayr va bcilmanin yrzl""nJ"rr:
,.kii.fu.,n
:Z_
mertabali adadlsri ila mahdudlaslr.
sisremi. Bu
sistemi FAT Ia miiqayisadc yiiksak siirarli
-^_-[T:.,fr/ elibarhgt vafayl
xaraktcnstrkasr,
uyulanhlr rla farqlanir. Ni-nS _ aa ientanlarin
strukturu Active Directory xidmjtiniri.""ltrgrnr.ino
irntui ,ilr.
_

Nrps

222

8.3.3. Fayl strukturuna xidmat

Fayllann yerlagmesi haqqrndakt verilanlar cedval pklinde yadda

saxlanrlmasrna barmayaraq, istifadagi [giin iyeraixik struktur gaklinde
tasvir olunur. Fayl strukturuna xidmat funksiyalarr arnaiiyyat sisteminin
idaresi altrnda bag vsril ki, bunlar aqafrdakrlardrr:
. layllann yaradrlmasr vo onlarrn adlandrrrlmasr;
. kataloqlann yaradrlmasr va onlann adlandrnlmasr;
. fayl va kataloqlann adlannrn dayiS<iirilmasr;
. fay! va kataloqlann kopyalanmasr ve yer dayigmolari;
. layl v: kataloqlarrn silinmasi;

layllann atributlarla idaresi.

Fayllann yaradrlmau va onhnn adlandrnlmas. Inlormasiya disklsrda
fayl ,saklinda yadda saxlanrlrr. Fayl disk va ya bapqa informasiya
dagryrcrsrnda adlandrrrlmrg bir sahadir. Faylda proqram matni, sanad, gakil,
qrafik, ses, video film va s. ola bilarI)isklarde yerlagon fayl va kataloqlara miiracirt etmak tigtin disk apanosrnrn adrndan istifada olunur. Disk aparrcrlan A:, B:, C:, D: va s. kinri
adlandruhr. Oslinda A:, B:, C:, D: disk apancrlanntn yox, mantiqi dlskiarin
adrdrr. Sart diski (vingestr) 2 va daha gox hiss:ya b<jlmekla bir nega manliqi
disk yaratmaq olar.
Fayllar 9ox vaxt iki kateqoriyaya bdliiniir: metn va ikilik. Matn fayllarr
istifadagi tarofindan oxunur. Bu fayllarda proqram matni, OS-tn emrlar fayh
va s. oia bilar. Matn fayllarr ASCII simvollarrndan ibarat oldu!-undan, gox
vaxt bu fayllara ASCII fayllan da deyilir.
Omaliyyat sistemlarinin va bagqa proqramlann fayla miiracieti iigiin
fayllar igarolanmalidrrlar. Bele igaralama fayhn adrnr tayin edir. Fayhn
adlandrnlmasrnda (qrsD) ve <uzun> adlarCan istifado olunur. Windows 95
amcliyyat sistemina kimi IBM PC kompiiterlarinda fayllann adlandrnlmasrnda-S.I lormatrndrn istifada olunurdu. Format 8.3 MS DOS amaliyyat
sisteminde qebul olunub vo (qlsa) ad adlanrr. Bu formata gOra fayhn adr
jki hissedan ibaratdir: adrn dzii va geoiglenmasi. Ad va geniglanma birbirinden ndqta ila aynlrr. Fayhn adr l-dan 8-a kimi simvollardan,
geniglanmesi isa 0{an 3-e kimi simvollardan ibarat ola bilsr. Fayhn ad ve
geniglanmasinda briyiik ve kigik latrn harflarindan istifado oluna bitar,
amma diskda fayhn adr yalnrz krgik latrn harflari ila yazrhr. Masalan,
ccmmand.com, autoexec.bat, prog_l .doc va s.
Windows 95 amslilTat sisteminin yaranmasl ilo <uzun> adh fayll anlayrprndan istifada olundu. MS DOS ameliyyat sisteminden forqli olaraq,
Windows ameliyyat sisteminda fayl vo kataloqlann adlandrnlmasmda
uzunlulu 255 simvoldan ibarct satirdan jstilada etmek olar. Bu adlara
<uzun>> adlar deyilir. <Uzun> adlarda idaraedici (kodu 3l -a kimi olan) ve \ /
' + e r' < > | simvollanndan ba$qa, biitiin simvollardan istifado etmok olar.
<Uzun> adlarda bogluq va bir nega noqtadar istiladaya icaze verilir.
Sonuncu noqtadan sonrakr biitiin simvollar adrn geniqlanmasi hesab olunur.
224

hamginin korporotiv fayl-serverlar va yuxan sinifli fardr kompiirerlar iigtrn

miihafi za funksiyalair daxil edilib.

Mantiqi diskin NTFS

u$iin formatlagdrllmasrnda fayllann

baq

cedyehni (MFT - Master File Table) dzinda saxlayan fayl yaradrlrr. Cadveldski har bir yazr olgiisii 1 Kbayt olan bir fayh tesvir edir. MFT-de fayllar

haqqrnda saxlanrlan informasiya emeliyvat sisteminin mahsuldarh[tnrn

artrnlmasrnr tamin edir. NTFS-in tomu (mentiqi diski) haqqrnda asas
informasiya tomun yiikleyici sektorunda (Portition Boot Sector) saxlanrhr.
- Nl'FS-in F-AT-Ia miiqayiscda asas iistiinltiklari agafrdakrlardrr:
. verilanlarin mijhafizasinin miiasir. texnologiyasrndan istilade
imkanr;

.
_o

fayl va qovluqlann gifralcnnrasi. srxrlmasr ve barpasr imkanl

tranzaksiya texnologiyasrnln tatbiqi ilo fayl sisterninin ytiks:k
:tibarhllEl. Bu texnologiyaya ssasan fayl ve kataloqlarrn torkibindaki biiriin
Jayigikliklar jurnalda avtomatik olaraq qeyd olunur ki, bu da sistemin na;azh[r va ya qida monbeyindan agrlmasrnda sona gatmayan emaliyyatlarrn
rakrarrna ve ya imtinastna imkan verir;
. nasaz sektorlarrn meydana grxmasrnda klasterlorin ayaz olunnta_
ilnln (cluster remapping) temin edilmesi. Klasterdan tf,krar isfifada etmamak
iiEiin onun iinvant yadda saxlanrhnrr;
. bajyiik olgiilii fayl va brilmalar dastaklanir. Nezeri olaraq fayl va ya
bolmanin rilgiisii l6 Eksabayta krmi ola bilor. NTFS brilmasinin rttgiisti SO
Mbaytdan az olmamalldrr:
. fayl, qovluq ve disklarin avtomatik srxrlmasrm va agrlmasrnr
lastaklayir;
o. .diskin bolmasinda fayhn maksimal imkanla kasilmez yazrlmasr
texnologiyasr hesablna layllann fraqmentasiyasr azahr;
. har bir istifadagi ayrrca zibil saboti (Resusle Bin) ila tamin olunur.
Windows smoliyyat sisteminde EFS (Encrypting File System) fayl sisterrindsn da istifada olunur. Bu fayl sistemi NTFS fayl sisteminin 6rilmasinda
yerlagmakle fayl vs qovluqlarr gifraleyir.
EFS fayl sistemi avtomatik olaraq igin sonunda layh gifraleyir va fayhn
rgrlmasrnda onun gifrini agrr. Sistem fayllarr gifralanmir.
Fayl va qovluqlarrn gifrelenmasi agrq agarla yerina yetirilir. DES (Data
incr)rption Standart) alqoritmi vo onun olduqca etibarh modifikasiyasr olan
Iiple DES 56 bit uzunluqlu simmetrik agardan istifads etmekle btoklan 64
rit iizra emal edir.
EFS ile igda her bir istifadeginin iki agan olur: agrq (public key) ve balh
rgar (private key). Birincidan melumatr gcindaran istifadJedir, baglr aqar Isa
/alnrz molumat sahibina malumdur. Agrq agarla gifralenmade gifialanan va
.ifrodan agrlan agarlar iisr-iisra di.igtir.
Windows 2000-dan baqlayaraq bu amaliyyat sistemlari NTFS _in
reqinci versiyasrnr destaklayir. NTFS fayl sistemi, Windows _da istilado
:dilen bir fayl sistemidir. NTFS, FAT-rn biitiin imkanlanna malik olmaqla
/anair,2 terabayt (TB) olgiilii diski dasraklayir.
223

Windows ameliyyat sistemlarindaki uzun adh layllardan MS DOS-da

istifada ederkan, buradakr boqluqlar sihnir va qrsa adlarda miimkiin olmayan + - =[] simvollar isa _ simvolu ila avaz olunur. Uzun adlarrn birinci 6
simvolu gritiiriiliir va ^ I simvollan alava olunur. Ogar bu ad varsa onda -2
simvollarr. bu ad da varsa onda -3 simvollarr ye s. alava olunur. Burada

iimumi simvollafln sayr 6 gritiiriiliir. Masalon:

Uzun

ad

Qrsa ad

567.8956.2345.123456.doc 567895- l.doc

[] {}doclad.doc
_{ }do- t.doc
Document 2000.1xt
hesaba- l.txt
hesabat_illik.doc
IIHCbMO- l.doc
Adres.txt
adres,txt

Har bir proqramrn (amaliyyat sistemlanndan baEqa) tarkibinda bu

proqramr yiiklayan fayl mcivcuddur ki, bu fayl icra olunan layl adlanrr. icra
olunan fayln geniglanmesi .COM ve ya .EXE olur. Umumiyyatla, bir qox

proqramlar fayhn geniglanmasini rizil tayin edir ki, bununla fayhn hansr
proqram tarafindon yaradrldrlr bilinir va bu fayllann bir goxu uylun
proqramr ytklayir. Geniglcnma fayhn tipini gtistorir va onlardan bir goxu
standartdrr. Mosalan:

- .COIvt, .EXE - yerina yetirilmaya hazrr olan, vani icra olunan fayllar;
- .BAT-amrlar (Batch) fayh;
- .TXT -motn fayll
- .MDB - Access VBiS-nin fayh;
- .XLS .Excel elektron cadvel fayh;
- .DOC - Microsofr Word matn redaktoru fayh;
- .PAS -Pascal dilinin proqram fayh;
- .C- C dilinin proqram fayh;
- .ASM Assembler dilinin proqram fayh;
- .BAK- fayhn dayigiklikdan awalki surati;
- -ARJ va . ZiP- srxlaqdrrrlmrg fayllar.
MS DOS amaliyyat sisteminde qrup fayllannt igare eimak iigtin qablonlardan (ingilisca pattern) istilado etmek olar. $ablonda qlobal simvollardan
(Sablonun simvolan) istifada etmakla fayhn adr va ya geniglanm:si igara
olunur. Bu * (ulduz) va ? (sual igarasi) simlollarrdrr.
Fayhn adrnda (geniqlanmssinda) ulduz igarasi onu gdstarir ki, bu
mdvqeden baglayaiaq adrn (geniplanmenin) sonuna kimi ixtiyari miimkiin
igara ola bilar. Masalcn, '.DOC - geniglanmasi .DOC olan biirirn tayllar,

METOD.+

- adr METOD olan

(METOD.DOC, METOD.EXE,

METOD.TXT va s.) istenilon fayl, AZ+.DOC geniilanmasi DOC olan, adr

AZ -lo baglayan fayllar, *.* - biitiin fayllar.

Fayhn adrnda va ya geniqlenmasinda sual igarasi onu giistarir ki, bu

movqeda ixtiyari (yalnrz bir) miimkiin igara ola bilar. Fayhn adrnda va ya
geniglanmesinda bir nega sual igaresi ola biler. Masalan, PROG?.EXE 225

PROG

ila baglayan adrn beginci mclvqesi istanilan simvol ola

bilar

(PROGI .EXB, PROGA.EXE, PROGD.EXE va s.)

Qlobzrl simvollardan fayllann axtartgtnda, yerdayigmasinda, k<igiirrilmcsinda va silinmasinde 9ox genig istifade olunur. Fayllarrn ad va geniplen-

v: kiqik hcrflar eyni qebul olunur. Yani adna.txt va

ADNA.TXT eyni faylr tavin edir.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, DOS emaliyyat sisteminda DOS qurtularrnr
iqara etmak iiqiin adlardan istifada olunur kr, fa-vllan adlandrrarkan
bunlardan istilada etmak olmaz- Bu adlardan DOS un amrlarinde
rnfomasiyanrn kompiiterin qurlulart ila girig va glxlftnr le$kil etmak iigiin
istifade olunur. Masalon, PRN adr printeri gostarir, buna gtire da DOS-un
masinde bdyiik

amrlarinda fayhn adr yerina PRN gdstardikda uyfiun verilanlar gapa glx)r.
DOS qur!ularrnln adlarr aga[rdakrlardrr:

printer;
l-4 paralel portlarr;

COMI+COM4

l-4 ardrcrl portlan;

AUX

I ardrcrl portuna birle$dirilen qur!u;

PRN

Lml+LPT4

coN
NTJL

giriq igiin-klaviatura, qrxl$ iigiin-ekran;

"bo9" qurfu.

Burada "paralcl" va "ardrctl" terminleri informasiyanrn ottiriilms

i.isulud ur.

Bu adlara har hansr geni$loumo alavc etdikda DOS bunu qurgulara

miiraciet kimi ba;a dti;iir, Masalan, CON.TXT fayhna miiraciat CON
qurfiusuna rniiraciatle eynidir. Ona gdre da CON.TXT -dan disk faylrnrn
adr kimi istifada ctmak olmaz. Amma fayllann adlannln geniglanmasinda
.PRN, .AUX, .CON va .NUL -dan istifade etmak olar. Masalsn, ALFA.PRN
fayhndan istilade etmek olar.
Kataloqlarrn yaradrlmasr va onlann adlandrdmas. Kataloq fayllar haqqrnda informasiyanr ciziinda saxlayan xiisusi fayldrr. Kataloq hamginin
direktoriya da (ingilisca directory arayrt kitahs| adlanrr. Windows amaliyyat sisteminda kataloq qovluq adlandrflhb. Kataloqda fayllann tam adr,

rilgiisii, yaradrlma ve ya sonuncu dtizolig vaxtr va tarixi, atriburu ve s,

melumat saxlanrlrr. Kataloqun daxilinda bagqa bir kataloq qeyd olunarsa,
buna altkataloq deyilir. Kataloqun adrna olan telabat fayllardakt kimidir,
amma burada geniglanmadon istifada olunmur.
Har bir diskde bii Uaq tataloq olur. Bu kataloqda fayl ve altkataloqlar
qeyd olunur. Diskda kataloqlar a[acvari - ierarxik struktura malikdirler.
Istifaciagi iqleyon kataloq cari kataloq adlanrr. Yeni iormarlaqmrp diskda
sadaca bir kataloq var bag kataloq (roat director_y) r,a bu proqram vasitaleri ile silin: bilmaz. Ba; kataloq \ (aks sleg) simvolu ila igare olunur.
Har bir rnentiqi diskda bir baq kataloq olur. Bag kataloqun bir elementi
disk niqanr lgiin ayrrhr. Hcr bir kataloqda onun ana kataloqunun elementi
olur. Bag kataloqdan bagqa her bir kataloqda u.', va,.., xiisusi adlar iigiin
bir element yerlagir. Bu elementler uyfun olaraq kataloqun <izii va onun
226

ana kataloqu iigiin FAT-dakr zencirin baglan!rclnl gdstarir. Kataloqlann bu

ciir sistemla tesviri ana kataloqdan kegan fayl yolunun qrsa yazll$rnl temin
edir. Kataloqda fayllara aid olan klasterlarin yerlagmasi haqqrnda informasiya yoxdur. Bildiyimiz kimi bu informasiya FAT-da yerlagir.
Kataloq cadvel gaklindedir va har bir.fayla 32 bayt uzunluqlu bir yazr
uygundur. Sak(iz sahadan ibaret olan bu yazrnrn strukturu'codval 8.1-da
tasvir olunub.
Cadval
Saha

Otsu (uayO

Sahanin

sYiri

Fayl, kataloq va va tomun adr

Fayl geni5lanmosinin adr

Atributlar

l0

2
2
4

7
8

8. 1.

Ehtiyat saha
Fayhn dayi5ma vaxtr
Fayhn dayisma tarixi
Fayhn birinci klasterinin nomrasi
Fayhn olqiisii

Birinci saha. Fayhn adr 8 simvoldan az olarsa onda saldan bogluqlarla

tamamlanlr. Fayhn adrnda bogluq ola bilmoz. MS DOS-un COpy ve DEL
kimi :mrlari bu ciir adlarla igleya bilmir.
Sahanin birinci baytmda 00 kodu olarsa, MS DOS bu koda rast galan
kimr kataloqa baxgr sona gatdrrtr. Oger fayl silinarso, birinci bayta E5 kodu yazrlrr va elementin digar baytlan isa dayigmaz qahr. Bu fayla aid biitiin
klasterhr isa FAT-da bog kimi qeyd olunur. Fayhn rilgiisii, baglanfic sektoru va adrn bir hissasi haqqrnda informasiya kataloqda qahr. Buna g6ra do
bu kataloq elementi digor fayl iigiin istifada olunmayrbsa, silinmig fayl
barpa oluria bilar.
Adrn birinci bayunda 2E kodunun ("." simvolu) olmasr altkataloqu,
ikinci baytda 2E koduDun olmasr isa ana kataloqu tesvir edir.
tkinci saha. Fayhn geniqlanmasini tasvir edan bu sahado heg olmazsa
bir boqluq olmahdrr. Ogar kataloqda disk tomunun yazsr varsa, onda
fayhn ad va geniglanma saheleri birlikda ll bayt uzunluqlu bir saha krmi
gdtiiriiliir.
Ugiincii saha. Bu sahonin har bir biti cedval 8.2-da gosterilen atributu
tayin edir.

D6rdiinc0 saha. Bu

l0 bayth

sahs galacakda istifada olunmaq iiqitn

nezarde tutulub vo 00 qiymotinden ibaratdir.

Beginci saha. Bu sahanin qiymeti fayhn yaradrlma va ya sonuncu

dayigiklik vaxtrnl gdstorir. Buradakr qiymot iSarasiz tam adad olmaqla
a$a&da kl diisturla hesablanrr:
Vaxt=saat x 2048 + daqiqa x 32 + svnir"12
Bu diislur asasrnda ahnmrg qiymetin 2048-a boliinmasindsn ahnan qismet saatl gosterir. Ahnmrg qah[r 32-ya bolmakla daqiqa, sonrakr qah[r 2-ya
vurmaqla isa saniye taprhr. Mosalen, 1l:32:10 vaxtr 23557 kimi yazrlrr.
22'l

Cadval 8.2

Atributun vezifosi

Bitin J\!-si

Yalmz oxumaq Iqi:n

1

Gizli

Sistem

Tom ni5anr

Altkataloq
Arxiv
istifado olunmur
6
istifade olunmur
7
va ya sonuncu dayigilma tarixi iigiin
yaradtlma
Altrncr saha. Fayhn
qiymati
diislurla hesablamr:
a;a[rdakr
nozerda tutulan bu sahanin
+
+
Tarix=(il-1980) x 512 Ay x 32 Gi.in
Bu sxem iizra teqvim 2108-ci ile kimi hesablanmasl miimkiin olmastna
baxmayaraq maksimal il 2099-a barabardir.
4
5

Yeddinci saha. Bu saha eyni zamanda verilanler sahasinde fayhn birinci

klasteri ve FAT-dakr zancrrin birinci elementi iigiin nozarde tutulub. Diskdo
yer aynlmayan t'ayl iigiin va tom nilanr iigiin sahenin qiymeti 0000h-dtr.

Sakkizinci sahe. Kataloq yazlslnln sonuncu sahasi fayhn tilgiisii

iigiindiir.4 baytir igaresiz tam adadla tasvir edilan bu adad layhn tilgiisiinii
gox boyiik Bdtiirmayo imkan verir.
Fayl va kataloqlarrn adlannrn dayigdirilmesi. Bir gox hallarda fayl vs
kataloqlann adlarrmn dayigdirilmosi laztm olur. Bu amsliyyatr qeyri-qrahki

emaliyyat sistemlarinda yenna yetirilmasi [giin amrlar satrino amr daxil

edilir. Mesalan, IvIS DOS emsliyyat sisteminda bu amaliyyatlarr yerina yetirmak iigiin uylun olaraq, REN (RENAME) va MOVE amrlarindan istifada
olunur.
Qrafiki amaliyyat sistemlerinda ise bu emeliyyatlan yerine yetirmek
iigiin bir gox iisullar mcivcuddur.
Fayl va kataloqlann kopyalanmasr va yer dayigmolari. Qeyri-qrafiki
amaliryat sistemlarinda fayl va kataloqlann kopyalanmasr va yer dayigmalarinin yerine yetirilmesi iigiin amrler setrina amr daxil edilir. Bu zaman cmrin
adr va fayl - kataloqa miiraciatin yolu gcistarilir. Msselen, MS DOS emeliyyat sisteminda bu amaliyyatlan yerina yetirmok iigiin uyEun olaraq, COPY
va MOVE emrlarindpn istifada olunur.
Qrafiki emaliryat sistemlerinds isc bu omaliyyatlarr yerina yetirmok
iigiin bir gox iisullar m<lvcuddur.
Fayl va kataloqlann silinmosi. Har bir disk dagryrcrsr sonsrz rilgtiya
malik olmadrgndan, verilanlarin silinmasi vasitolarinin rolu boyiikdiir.
Verilanlerin silinmosinin iig rejimi movcuddur: (Nattmaq, la[v etmak va silntak. Biinci iki rejim ameliyyat sisternlari vasitasi ila yerina yetirilir.
Verilanlarin silinmasi isa xiisusi proqram vnsitelari ile hayata kegirilir.
Fayllann grxardrlmasr miivaqqati xarakter dagryrr. Windo'ais amaliyyat
sistemlarinda bu xirsusi qovlulun krimayi ila hcyata kegirilir ki. bu da
"Sa6;1" adlanrr. Fayl va qovluqlar grxardrldrqda ycrinr dayi;erek Sst-.atd:
228

yerlafir. Bu emoliyyat sisreminin fayl strukturu seviyosinde bag verir. Sert

diskin fayl sistemi saviyyasinda ise heg bir 9ey bag vermir. Yeni fayl hansr
sektora yazrhbsa, orada qahr.
Fayllarrn lalv olunmasr MS DOS amaliyyat sisteminda silmada vo ya
Windows smolilryat sisreminda Sabatin temizlanmasinda baq verir. Bu hatda
fayl tamanrila qmaliyyat sisteminin fayl strukturundan grxardrlrr, amma
diskin fayl sistemi saviyyesinda laylda bir az dayigiklik bag verir. Cadvelda
bu fayl qrxardrlmrg kimi qeyd olunur, amma fiziki olaraq fayl oz yerinda
qalrr.

Fayllarrn fiziki silinmasi isa xiisusi xidmati proqramlarla yerina yetirilir

ki, bu da fayhn lalv olunmasrndan sonra qalan sarbast klasterlarin digar
layllar iiqiin aynlmasr ila:lda edilir.
Fayllann atributlarla idarasi. Fayllann xtsusiyyatlarini rayin edcn alava
parametrlar atribut adlanrr. Omaliyyat sistemi fayllarla amaliyyatlan avto-

matik hayata kegirarkan atributlar nezera ahnrr. Fayllann

a$aEldakl

atributlan movcuddur.
R (Read-only) - "yalnrz oxunan". Bu fayllan sistem vasitaleri ilc
yenilagdirmak ve ya silmak mtimktn deyil.
H (Hidden) - "gizli fayl".
S (System) - "sistem fayl". Bu fayllar emeliyyat sistemlarinda istifada
:lunur va onlan dayigdirmak miimkfln deyil.
A (Archive) "arxivlagdirilmip fayl". Bu atribur her bir fayhn
yaradrlmasrnda teyin olunur8.4. MS DOS amaliyyat sistemi va onun asas amrlari

MS DOS amaliyyat sistemi aqatrdakr funksiyalan ycrina yetiran kompleks proqramlara malikdir:

prciqramlarrn icrasrntn idara edilmesi;

fardi kompiiter resurslannrn idara edilmesi;
prosessorun va fardi kompiiterin xarici qurlulannrn igtirakr ile
nformasiya emahnrn tcgkilil
- xarici 1'addaqda informasiyanln saxlanmasr ve disklaro xidmat iginin
/erina yetirilmesi.

Bu amaliyyat sistemi diskda saxlandr$ndan, disk ameliyyat sistemi

'DOS

- Disc Operation System) adrm ahb. DOS proqramlan lazrm olduqda

)mali yaddala yiiklcnir.
Hal-hazrrda fardi kompiiterlar iigiin Windows, UNIX ve OS/2 emaliyyat
;istemlari 9ox genil yayrhb. IBM PC - ila uyugan maqmlarda en gox MS
)OS, DR DOS va PC DOS amoliyyat sistemlari istifada olunur. MS DOS
Microsoft firmasr, DR DOS-Digital Research firmasr vo PC DOS - IBM
lrmasl terafindon yaradllmlldlr. istifadagi iigtin bu emaliyyat sistemleri
rrasrnda ela bir forq yoxdur.
MS DOS amaliyyat sistemi agaSdakr asas hissalarden ibaratdir:
- fayl sistemi;
- xarici qur[ulartn draYverlari;
229

amrlar Prosessoru

MS DOS emaiiyyat sistemi amrler vasiiasile yerina yetjrilan bir slra

xiisusi xidm.t proqramlanna malikdir. Bu amrlarin bir hissasi diskda adi
proqram tayh kimi yerlefir ki, bunlar tla xarici amrlar adlanrr.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, istifadogilarin aksoriyyati praktiki olaraq MS
DOS-un bir gox amrlarindan istifada etmir. istifadagi hiss etmaden bu
emrlar qeyri-aqkar qekilda yerina yetirilir. Amma bazi emrlcrin ciyranilmesi
vacibdir. Omrlari yerine yetirerkan fayhn yolu, daha dolr'usu yerlagdiyi
rinvan gostarilmalidir, yani Iayl hansr montiqi disk vs altkataloqda yerlagir.
Osas amrler agafrdakrlardrr:

l. Cari diskin tayini.

< mentiqi disk> :
Bu amrla yeni cari kataloq teyin olunur. Meselan.
D: amrini daxil etmekle, D cari disk kimi tayin olunur.
2. Cari kataloqun dayi$irilrnasi.
CD <yol>
Mesalan, CD\Windows\TEMP amri ila cari diskdaki cari karaloq TEMP

olur.
3. G6sterilan kataloqdakr altkataloq va fayllarm siyahm.

DIR< yol>< fayhn adr >t/Pl t/!Vl [A:atribut]/O:9e9idin n<ivirl

- siyahr ekranda bir siltunda yerlagir ve har dofe ekran dolduqdan

,rP

sonra, fasile ahnrr.

/!V siyahr ekranda bir siitunda yerlagir.
iA verilmi$ ' atributla ra gdra fayllann siyahrsr ekrana grxanlrr.

Atributlann siyahrsr: D- kataloq va ya qovluq, R- yalnz oxunan fayllar, Hgizli faylar, S-sistem layllan, A-arxivlsgmig faylar.
/O - fayllann siyahrsr gegidlenmig gakilde ekrana grxarrlr. eegidin
ncivii - N alilba iizre, S rilgii iizra, E geniglonma iizre, D tarix tizro.
4. Fayllarrn suratinin ahnmas.

COPY<fayll><fayl2>
Bu amrin kcimayile fayll-in fayl2 adh surati alanrr.

Mesalon, COpy
KAI.'EDR .DOC KAF_COP.DOC amri ile cari kataloqdakr KAFEDRA.DOC
fayhn cari kataloqda KAF_COP.DOC adh surati ahnrr.
Qeyd ctmak lazmdrr ki, burada fayln adrnda qurgularrn adlanndan
istifado etmak olar. Meselan,
COPY SIYAHI.TXT PRN omri ils SIyAHI.TXT fayhnrn surati
9ap
edilir.
COPY COM SIYAHLTXT omri ilo SIyAHLTXT adl matn faylr
yaradrlrr ki, bu fayla verilanlor klaviaturadan daxil edilir. Daxiletma
CTRL+R klav.iglarindan istilada ila sotra 9at1r va cari kataloqda
SIYAHI.TXT fayh yaranrr.
COPY SIYAHI.TXT COM omri ila isa SIYAHI.TXT fayhnrn surari
ekranda ahnrr. COPY amrinin k<imayi ila bir nega tayh birlagdirmek da
miimkiindiir. Masalan,

COPY FAYLI.TXT+FAYL2.TXT FAYL3.TXT amri ila

FAYLI.TXT va FAYLI.TXT fayllarr FAyL3.TXT fayl adr alrrnda
230

birlagirlar.
5. Fayllann silinmasi.

DEL <fayl>
Bu amr fayl va ya fayllar qrupunu silir.
Maselan,
DEL*.doc emri ila cari kataloqdakr .doc geniglanmali fayllar silinir.
6. Kataloqtarrn yaradrlmasl

MD <kataloq>
7. Kataloqlann silinmasi.

RD <kataloq>
8.5. Windows amaliyyat sistemi
8.5.1. Windows sisteminin inkiqaf tarixi yJ osas xiisusiyyatlari

Windows ameliyyat sistemi istifadagilar iigiin rahat iplema miihiti

yararmaq maqsadila meydana galmigdir. Bii ameliyyat sistemi
yaranmamlgdan awal istifada edilan istonilon amaliyyat sistemi istifadagidan
kompiileri idarg edan emrlar dilinin bilmasini telcb edirdi. Windorvs
amaliyyat sisteminin yaranmasr sistem miihiti va burada iqleme qaydasrnr
dayir;maye imkan verdi. Istifadagi iigirn gox sada i;lama qaydalarrna malik

olan qrafiki interfeysin meydana golmasi istifadagini amrlar strukturunu

oyranmekdan azad edir. Maraqhdrr ki, bu amaliyyat sisteminin ilk versiyalannrn meydana galmasi istifadagilar tarahndsn 9ox soyuq qarqrlandt. 1985 1990-clillar arzinda bu amaliyyat sistemi gox da istifada olunmadt. Yalntz
1990-cr ildan sonra Windows amaliyyat sislemi kompiiter diinyasrntn ona
qarEr olan miinasibatini dayiqdirdi. ilk versiyalannda MS DOS emaliyyat
sisteminin qrafik <irtuyu kimi meydana grxan bu yeni omeliyyat sistemi
Windows-95 versiyasrndan baqlayaraq tam hiiquqlu omaliyyat sistemi kimi
oziiniin tasdiqini tapdt.
IBM PC fordi kompiiterler iigiin qrafik miihitin yaradrlmasr problemi
uzarinda Miuosoft kompaniyasr l9El-ci ilda MS-DOSl.0 amaliyyat sitstemi
iqlendikdan darhal sonra miiayyan iglar aparmala baSlayrr. i9 iizarinda birinci marhale 1983-cii ilin aprel ayrnda baga gatrr va bu vaxt lnterface
Manager proqraml meydana galir. Lakrn bu proqram ilzarinde tokmillaqdirma apanlmasrna baxmayaraq, 2 il arz\nda istifadagilar btt proqrarndan
istifade etmirler. Yalnrz 1985-ci ilin iyun ayrnda Interlace Manager layihasi
Windowsl.0 adr altrnda i5rq [zii goriir. Lakin bu variant da avvalki
variantlar kimi istifadegilar terefindan yaxgr qargrlanmamastna baxmayaraq, bu amaliryat sistemi iizarinda igler davam etdirilir.
1987-ci ilin oktyabr ayrnda Windows2.0 amaliyyat sistemi igrq iizii
goriir va istifadagilar torefindan ralbatla qarprlanrr. Windows2.0 amaliyyar
ristemi iigiin Microsoft Ecxel cadval prosessoru va Word'I.O matn
prosessoru iglanib hazrrlanrr. 80286 mikroprosessorlu kompiiterler tigtin
hazrrlanan Windows versiyasr istifadagilara geniglandirilmig yaddaqdan
istifada etmaya, 80386 mrkroprosessorlu kompiiterlar iigiin hazrrlanmtg
Windows versiyasr isa goxmasalaliya imkan vermigdir.

23l

1990-cr ilin may aymda MS DOS ameliyyat sisteminin qrafikr ortnyii

olan Windows3.0 versiyasr meydana galir. Bu versiya istifadagilar arasrnda
daha tez miisbrt rey qazanlr. WindowsJ.0 neinki qrafiki interfeysa, hami:inin goxmasalclik rcjimina d. maiik olrnugdur. Windows sisreminin en vacib
xiisusiyyatlorindan biri xarici qur[ularla iglomak qabiliyystinc malik olmasrdrr. Bu amaliyyat sistemi xarici qur!ulann igiarinin togkilini dz uzarin: gciriirilb, bunu lipik interleys vasitasila hayata keqirir. Bela olan halda MS DOS
am:liyvat sisteminde oldulu kimi. burada biitiin tatbiqi proqramlar rigiin
drayverlari yazfiaq lazlm olmur. Bunun tigi.in Windows amoliyyat sisteminda yalmz bir drayver olur ki, istitada olunan biiti.in tetbiqi proqramlar
hamin bu drayrera miiracirt eda bilir. Hamginin bu versiyada Proqram
Dispetgen (Program Manager) meydana galir ki, bunun krimayile mausdan
istifada etmaklo kompiiteri daha rahat idara etmak imkam yaranrr. Lakin
biitiin bu miisbot cahatlara baxmayaraq. Windorys 3.0 omaliyyat sisteminin
rglamc etibarhhg gox da b<iyi.ik deyildi. Bu msnfi caher l992-ci ilin aprel
ayrnda buraxrlan Windows3.l versiyasrnda aradan qaldrrrlmrg va bu versiya
daha b<iyiik raf,bat qazanmrgdr. Bu versiyadan baglayaraq Microsoft kompaniyasr 80366 va ondan sonra gelen prosessorlara xas olan virtual yaddagrn tegkil edilmasi imkanrna malik emaliyyat sisteminin istehsah ila maqlul
olur.
I995-ci ilin sentyabflnda buraxrlmrE Microsoft Windows 95 emaliyyat
sistemi IBIvf PC kompiiterlari iigtrn ilk qrafiki amaliyyat sistem.i olrnugdur.
. Bu amaliyyat sistemi b0yiik tistiin cehotlora malik oldugu iigtn, o, biitiin
kompiiter diinyasrnda genig tetbiq olunmafa baqlayrr. Lakin bu amaliyyat
sisteminin praktiki istifada olunmast zamanr aydrn olur ki, onun bir srra
manli cahetlari, o ctmlodan gox da boyiik olmayan iglemo etibarhlt[r vardrr.
Bu monfi cehetler sonralar tokmillegdirilmip Windows-95 varianu olan
OSR2 sisteminda aradan qaldrnlrr.
1998-ci ilde istehsal edilon Windowsg8 :meliyyat sistemi esasen
galecekdo istifada olunmaq iigiin buraxrlrr. Burada awellar aynca satrlan
bir srra proqram mahsullannrn daxil oldu!u standart proqramlar komplekti, hamginin kommunikasiya irnkanlan da geniglandirilmiqdir. Eyni konsepsiyaya malik olduqlan iigiin Windows 95 va Windows 98 amaliyyat sistemlo-.
ri yerina yelirdikleri funksiyaya gore bir-birina daha yaxrn olub, istifadsgiya
eyni interfeyslar xidmeti gdstarirlar.
Giirinrlr ki, Windows98 - in tarkibinda olan WebTV for Windows vasi_
tasi hcla uzun miiddSt istifada edilacek, lakin XXI asrda bu proqram daxilinde olan yaytlma arxitekturasr kompiiterdon istifade edib_etmamasindon
asrh olmayaraq, har bir insanrn hayatrna tasir
Bdstaracek.
Windows 98 istifadagiiari Microsolt Net Meeting proqramrnrn ktlma.
yila videotelefon xidmolindan rstifada ede bilorlar.- Artrq miiassisalarda
videokonfranslann kegrrilmcsi adi bir haldrr. Kigik bizneide hal-hazrrda
lazrm olan uzaq masaf:daki ticarat malazalannrn faaliyyatina videonozarot
miimkiindiir. Bunun iigiin yalnrz telefon xotti, 9ox da baha ohnayan video_
kamera, fardi kompiiter va Windows 98 amaliyyat sistemi lazrmdrr.
Windows 98 emaliyyat sistemindan kanara grxmayiiaq- riz alimizla multi_

media ensiklopediyasrnr yaratmaq miimkiindiir Bunun iigiin lazrm olan

biitiin proqramlar vardrr: multimedia sanadlarinin tagkili iigiin Frontage
Express rcdaktoru, onlara baxr! iigiin Interner Explorer icmah, sas va
musiqi miltayiatinin idarasi iigiin multimedia vasitaleri. qrafik vo marnlori
-'mal etmak 09iin qrafik va metn redaktorlan.
Yeni yaradrlan Windows 2000 emaliyyat sisteminin larqli xiisusiyyetleri
cnun Microsofr Office 97 va Office 2000 tatbiqi proqramlan ile slx inreqra-

;iya etmesi, digar firmalar tarafindan yaradrlmrg proqramlarla iglaya bilmasi

va istifadagrya Intemet-dan stiretli ve somcrali istifada etmak imkanr
vermosidir. Windows 2000 amaliyyat sistemlari ailasi dclrd proqram mehsulundan taqkil olunub:
Microsoft Windou,s 2000 Professional - stoltistii va mobil kompiiterlar
Ligin nezarda tutulan baza amaliyyat sistemidir,
Microsoft Windows Server - goxmar;$dli yeni nesil ;abeke ameliyyat
;istemidir. Omatiyyat sisteminin tarkibina daxil olan goxlu iayda Internet vc
Web-xidmatlari informasiyanrn yayrlmasrna vs Web - tetbiqi proqramlann
yaradrlmasrna imkan verir.
Microsoft Windows Advanced Server - server amaliyyat sistemi olmaqla
klasterli sistemlarin yaradrlmastna vo biiytik tutumlu verilanlor bazasrnrn
;amarali quragdrnlmasrna imkan verir.
Microsoft Windows DataCenter Server - yeni, olduqca giiclii serv.er emelyyat sistemidir.
32 martrbrli arxitektura xarakteristika$. Windows 95 - IBM pC tipli
kompiiterlcr iigiin ilk 32 merteboli amaliyyat sistemrdir. O, 32 martabjli
proqramlarla iglemak iigiin yarannn$ ve onun bir gox komponentlori mehz
J2 martabalidir. MS DOS ameliyyat sistemine aid olan proqrarnlann aksoriyyeti l6 martabali proqramlar olub, mikroprosessorun real i9 rejimindon
istifada olunur. Real rejimda iglayan zaman yaddagrn I Mbaytdan yuxarr
rlan hissesinden istifada gatinlik toretdiyindan, bu rejimde iqlayen proqramLann imkanlarr bir qadar mahdud olur. MS DOS emaliyyat sistemi mikro-

prosessorun miihafizo rejiminda iglomesini tamin edon 32 martebali

proqramlan tamin edon vasitelare malikdir. Bu ciir proqramlann MS DOS
niihitinda iglamasi iigtin MS DOS-un funksiyalannr geniglanriiren alava
proqram taminatr tslab olunur. Hemginin ela bir variant mrivcuddur ki,
riihafize rejimini tamin edan lunksiyatar bilavasita proqramrn koduna
laxil edilih, onun hacmini artrrrr.
Windows 95 emalilyat sistemi tamamila 32 martabali proqramlarrn
.gini temin edir va bu sistem ela layihalandirilmipdir ki, miihitde 32 martabali
rroqramlardan istifada en optimal olsun. Windows miihitinda l6 martabali
oroqramlar miivaffaqiyyetla iglaya bilir, Iakin bu proqramlar sistemin biitiin
resurslanndan tam istifade eda bilmir.
Qeyd etmak lazmdrr ki, 32 martebali proqramlar 16 martobali proq:amlara nazaran ameli va disk yaddaprnrn gox hissasini tuturlar. Buna baxrayaraq, bu zaman: l) proqramrn igtame si.ireti artlr; 2) elektron yaddaqr da
Jaxil olmaqla, bilt[n yaddaS novlarinin qiymeti ucuz baga galir.
Bir-birini aradan gdtiiran goxmasalalik va goraxrnlq xarakteristikast.
233

Windows amaliyyat sistemi qoxmasalalik funksiyasrna rnalik olub, eyni zamanCa bir ne93 proqram yerina yetira bilir. Omeliyyat sistemi bu vs ya digar
proqramln talobina o qad:r operativ reakstlra verir kl, hamin proqramlartn
eyni vaxtda iqlemasi tesavviirii yaiantr. Masalcu- niotn haztrlayan zanran har
harrsr bir fayh paralel olaraq gap etmak, hamginin sert diskda virusun olubolmamasrnr yoxlamaq miimktindiir.
Qoxmasalalik rejimi kooperativ va aradan gdtiirmek kimi 2 ciir olur'
Koopcrativ goxmcsalalik rejimda (cooperativ multitarking) amaliyyat sistenli
prosessor vaxuntn paylanma problemi ile meqgul olmur' Bu problemi
proqramlarrn ctzii hall edir. idaranin <itiiriilma momenti masalanin yerin:
yetirilme gedigatrndan astltdtr. Kooperativ goxmasslalik Windows3.l milhihnda heyata kegirilmi;dir. Windows 95-da kooperativ masalalik l6 mortobali elavalarla tamin edilir.
Qoxaxrnhq (multithreading) o demakdir ki, igleyan proqramlar (proseslor) har birisi sorbast prosessor vaxttna malik bir nege hisseya b<iliino bilirlar. Bunu.n sayesinda proqram eyni zamanda bir-birila :laqesi olmayan bir
neqc amaliyyatlan yerino yetiro bilir. Mosolan, cadval prosessorunda mii/.t3lif xanalardakr hesablamalar goxaxnltq xirsusiyyati naticasinda eyni vaxtda
yerina yetirila biler. Qeyd etmak lazrmdrr ki, bu halda hesablama ila paralel

olaraq, hemin vaxtda verilenleri xanalara daxil etmak, gap qur[usuna

Qrxartmaq va s. emeliyyatlan eyni zamanda yerine yetirmek miimkiindiir.
istifadaginin qrafi k interfeysi. Windows-un istifadogi interfeysi videomonitorun qrafiki rejimindan istifade edir. istifadaginin yeni qrafik interfeysi monitor ekranrnda yerlegan "pancsralar" sisteminden ibarot olub, kompiiterin igini idara etmak iigiin gox sayda miixtalif qrafiki obyektlerdan
ibaratdir. Bunun sayasindo iizerinda elektron sanodlerinin ycrlasdiyi
istifadaginin elektion iq stolu ideyast hayata kegirilmig olur. istifadaginin bu
ciir qsbul edilmig qrafiki interfeys konsepsiyasr Windows 95 adr altrnda
olan bltiin proqram mehsullan iigiin xarakterik bir xiisusiyyat daqryrr.
Bunun vasitesila istifadeginin i9i iigiin rahat miihit tamin etmek miimkiin
olur.

"Plug and Play" texnologiyasr asaslnda yeni periferiya qur[ularrrun qo'

gulmasr. MSDOS emalilryat sistemi miihitinda yeni periferiya qur[ulannrn
kompiitera qogulmasr lgiin istiladagi professional biliklara malik olmalrdir:
masalan, konfiqurasiya layhnr yazma$r lsaczrmah, lazrmi drayverin qogulmasr emrinin strukturunu bilmalidir. Windows miihitinda ise bu mesela gox
asanhqla hall olunuf. Sistem dzii srrbest olaraq, konfiqurasiya fayllannt
dayigdirir, konkret texniki qurlunu aydrnlagdrnr va onun avtosazlanmaslnl
tamin edir. Bu ciir texnologrya "Plug and Play" (qo9 ve iqle) adlamr. Olava
qurEular xiisusi proqramlar - "usta"lar vasitasila kompiitera qogulur. "Usta"
"Plug and Play" texnologiyasrnr miidafie eden istanilsn qurfunu aydrnlagdrra bilir. Ogar qur[u bu texnologiyanr miidafia etmirse, o zaman "usta"
proqraml istifadagi iigiin rahat formada bu qurf,u barasinda alava malumat
sor$usu verir va bundao sonra qurgunun qogulma prosesi sadalagir.
Virtual yaddagdan istifada. Bitdiyimiz kimi, kompiiterdo esas problem
kimi emali yadda$ tutumunun gatrgmamazhf,rdrr ki. Windows mtihitinda
234

virtual (haqiqatda olmayan) yaddai vasitesila bu problem hall edilmigdir.

Virtual yaddag, bildryimiz kimi. masalanin halli iigiin ayrrlan virtual
fazanrn bir hissesinda yerlegir, qalan hisso isa disk yaddagrnda yerlaqir. Ogar
cari (aktiv) proqlamln iqlamasi iigiin amali yaddag kjfayat etmirsa, o zaman
mikroprosessor tarafinden istifade edilmeysn proqram ve ya onun bir
hissesi amali yaddagdan grxanlaraq diska kogiiri.iliir. Bu bogalmrg yere aktiv
proqramrn lazrmi fraqmenti yiiklanir. Yaddagdan gtxanlan proqramlardan
birina idara venldikda, o yeniden amalr yaddaga yilklenir. Bunun naticasinde yaddaqda olan digar proqram yadda$dan grxarrlrr. Belaliklo, proqramlar
disk va amali yaddaq arastnda dcivr edir.
Virtual yaddagla tamin olunma eyni zamanda goxlu sayda proqramlarrn agrhqrna imkan verir. Lakin bu halda diskdan yaddaga ve yaddagdan
diske yiiklanma emaliyyatlan kompii,terin mahsuldarh[rnr azaldrr. Bela
moqsadler i.igiin istifada olunan xarici yaddagrn bir hissesi yiiklanma favlr,
bu proses ozii isarrsvolinq" adlanrr. Fayllarrn bii ciir yiiklenme hacmi emeli
yaddaSrn tutumundan bir nega dsfa gox ola bilar.
Yuklanma fayh - virtual yadda$r re$kil etmek iiqiin istifada olunur va
sart diskda yerlagir. Virtual yaddagrn sazlanmasr avtomatik vo:l ile yerina
yetirilir. Bu sazlamanr yalnz xiisusi biliya malik istitadsgi yerine yetira bilar.
Virtual yaddagr sazlamaq emeliyya "Idara paneli" vasitasila hayata kegirilir. Bela ki, "Sistem" igarasi igrqlandrqdan sonra "Virtual yaddag,' proqrarnr
ekranda iprqlanrr, Sazlamanr avtomatik yerina yetirmak iigiin ise Windows
amaliyyat sistemi sarbast olaraq, cari mesolanin real rerkibindan asrtr olaraq,
virtual yaddagrn tilqiisilnii segir.
Ayvallar istehsal edilmig proqram taminatlarr ile uyfunlagma. proqram
taminatr ila uylunlaqma dedikda, bu amaliyyar sisreminin digar emaliyyat
sisteml.rrinin proqram mshsullannr icra ctmok qabili)ryati baga diigiiliir.
Oksar hallarda, Windows amaliyyat sistemi avvallar istehsal olunmui
proqramlarr icra etmakla baraber, MS DOS emaliyyat sisteminin proqramlarrnr da icra etmak xiisusiyyatino malikdir.
I(ommunikasiya proqram vasitalarina malik olmaq xiisusiyyati.
Windows amaliyyat sistem i miixtali[ kommunikasiya va kompiiter gabakalarinda genig istifade edilen xiisusi proqram vasitalarino malikdir.
Windows amoliyyat sisteminin gabeka vasitalari aga$dakrlardrr:
Moe cereaoe oKpexeHHe (My Network PIaces) proqramrnur kdmeyila
lokal sabokenin biitiin iSgi stansiya, serverlarina, fayl, qovluq va digar
resurslara miiracieta imkan verir;
- Cgrr H yAaneHHbri .uocryfl K cern (Network and Dial-up Connections)
proqraml vasitesila modem va ya gabaka adapterinin komayi ila Intemet va
ya diger kompiitere qogulur;
lloAxnroqesne x Hxrepuery (Connection Wizard) proqraml Intemete
qogulmala vo onun tanzimlanmasine imkan verir;
- Intemet Explorer - in komayi ila [ntemet - da informasiya axtangr,
Wcb-sahifalerin avtomatik yiiklonmasi va onlara baxrgr hayata kegirilir;
- Outlook Express proqramr Inteflret lcbokesindo elektron pogt vasitasi
235

ile informasiyanrn gtindarilmesi ve qabuluna imkan verir;

IluQoprrraUuonuue c,ryx6sI g:r.r Hnrepxera (Intemet Information
Services) miixtalif xidmotlarin quragdrnlmasrna imkan verir.
Multimedia vasitalarinin olmasr. Windows emeliyyat !'istemi xiisusi
aparat ve proqram vasitalerinin k<imeyi ila yiiksak keyfiyyatli sbs va video

interaktiv igini temin ede bilir. Multimedianrn asas vazifosi ses siqnallnl
raqam gakline va aksine gevirmak; ikinci element isa - videoplatadrr ki, onun
vasitasila video informasiya roqam foklina ve aksina gevrilir. Sas platasrna
miixtelif akustik sistemlar qolulurlar. Sos va video ila kompiiterda iglamak
iigiin goxlu sayda proqram vasitelari mdvcuddur. Bu ciir proqramlarrn
minimal toplusu Windows-un terkibinda vardrr. Bu proqramlar vasitasila
audiokompakt-disklari oxutdurmaq. oniara informasiyam yazmaq vo sas
fayllarrnr redakta etmak, hamqinin videokliplera baxmaq olar.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, multimedia inlormasiyasr (yani cizgi, audio ve
videoinformasiya) gox boyiik yer tutur. Buna gora da bela informasiya
kompakt-disklarda yerlagdirilir va hemin disklardeki inlormasiyanr oxumaq
iigiin kompiiterdo "CD-ROM" disk qurfusu olmahdrr.
8.5.2. Windows-un istifadagi

qrafik interfeysi

Osas anlayrglar. Kompiiterda informasiyanrn emal olunma iglari ila

insan me;f,ul oldugu sahalarda "interfeys" terminindan genig istifada edilir.
Ingilis dilindan terciimado "Interface" sdziiniin manasr "xarici sifat" demakdir. Komptiter diinyasrnda interfeyslarin goxlu sayda ncivlcrr vardrr: islifadaginin interfeysi, intellektual interfeys, insan-magrn interfeysi. proqram
interfeysi ve s.
Interfeys - vasitolor va qaydalar toplusu olub, qur[ulann, proqramlann
vo insanrn bir-birita qargrhqh alaqssini tsmin edir.

Interfeys ekranrn terlibarnr vo sistemle istifadagi arasrnda qargrhqh

alaqenin xarakterini tayin edir. Windows qrafiki interfeysden istifado
etmakle kompiiLtere amr verir, proqramlarr yiiklayir, mtixtalif igara, dtiyma
ve simvollardan istifade etmekla, fayllann siyahrsrna baxrr. Elementlarin
segilmasi maus vo ya klaviatura ila bag r.erir.
On vacib interfeys istifadaginin lardi kompiiterla qargrhqh alaqasini
remin edir va ona istifadegi interl'eyst deyilir. Proqram vasitalari hazannda
raqabatda yeni proqram malsullannrn miivsffaqiyyati bu interlbysin
yaratdr$ rahathqdan asrhdrr. istifadagi interfeysi simvol va qrafik kimi 2
nrivd: olur:
Simvol interfeysi videosistem matn rejiminda iglayan zaman istifada
olunur. Monitorun ekrantna inlormasiya ardrcrl simvollar gaklinda daxiJ
edilir. Windows - dan awel MS DOS va onun ortiiklari daxil ohnaqla.
bi.itiin sistemler istifadagiys simvr:l interfeysi xidmetini gdstelir, Bu interfiys
resurslardan az istrfada edir vs istifada iigiin rahat ig tamin edirdi. Amma,
MS DOS amaliyyat sistentinda olan amrlar satri interfeysi amrin sintaksisini
bilmayi istifadagidan talob etdi)'ina gdra. o bu rahathfr tamin ede bitmirdi.
Qeyd etmek laztmdrr ki. ortilklcrin simvoi interfeysi. miioyvcn ixtisaslagmaya malik olmayan gaxslor iigiin o qedcr da gatinlik yaratmrrdr.
135

Qrafiki interfeys - videosistem qralik rcjimda iglaya bilan zaman

nreydana galir. Bu halda inlorrnasiya monitorun ekranrna noqta-ndqto
paklinda grxarrlrr- istifadaginin qrafik interfeysine kegid fardi kompiiterin
texniki xarakteristikalarrrun yaxgrlaqdrrrlmasr sayesinde miimkiin olmugdur.
Bu ci.ir interfeys videosistemin cald iglamasi [9iin bir srra taleblar ireli
slrmasina baxmayaraq, asas maqsed eldo edilir - istifadagi iigiin rahat iS
miihiti yaradrlmrq olur. Qrafik interleys simvol interfeysina nazaren daha
yaxgr baga diigtiliir ve aydrn hiss olunur.
istif4daginin qrafk interfeysina en yaxgr misal kimi, Windows interfeysini gristarmok olar. Bu amaliy-vat sistemini yaradan zaman miitexossisler
miimkiin qrafik vasitelorinden istifade etmiglar: gekillor, xtsusi niganlar,
rangli tartibat. griftlcrin miixtalif tesvirlari, ekramn dizaynr va s. Naticeda
insana mi.inasibetda interfeys "dost" olmug ve ondan xiisusi proqranr
Liliyina malik olmasr talab edilmsmiqdir.
Windows qrafik interleysi emrliyyat sisteminin amrlarini daha operativ
vermak, proqramlan iga salmaq, uylun niqanlarr, diiymaleri, menyunun
bcndlarini, axtar$ elementlarini, bayraqlan va s. gdstarmekle, fayllan ve
parametrlari segmek imkanl verir. interfeysin istifada edilan elementlari
miioyyan standarta malik oldutu iigiin, Windows interfeysini
oyrandikdlan sonra, Windows tatbiqi proqramlar interfeysini asan ve tez
manimsemak miimkiindiir.
Qrafiki interfeys obyektlari - pancaraler. istitadagioin qrafikr interfeysinin asasrnt yaxgr diigiiniilmiig pancaralar sistemi ve diger qrafik obyektleri

lrikjl

edir.

Pancara - ekranrn monitorunda hagiyelanmig diizbucaqh sahadir.

Burada proqram, sanad, melumat tasvir edilir.
Pancara o zaman aktiv (cari) olur ki, onunla hamin anda istifadagi
iglayir.

Monitorun ekranrnda (elektron i99i stolunda) poncaraler stol tizorinda

olan ve riziinde har hansr bir informasiya dagryan ka[rz vapqino oxgayrr.
Pancaralarin bir nega ncivii mrjvcuddur ki, onlarrn goriinii$ii tasvir olunan
informasiyadan astlldlr. Bu pancsralarin strukturu i5lanmig standartlara
uygun tagkil edilmiqdir. Agagda aragdrnlacaq bela tipik pancoralara tatbiqi
proqramlar pencarasi, saned pancarosi, dialoq panceresini misal gtistarmak
olar. Malumat sisteminin pancaresi da dialoq pancarasinin digof bir ndvti
oldugundan, o da tipik pencaraye aiddir. Lakin orada miixtelif arayrg
bcilmalerina tez kegmek iigiin hiperistinaddan istifada imkanr nazarda
tutulmugdur.
Windows-un iimumi konsepsiyast biittin elementlerini ve i9 iisullannr
maksimum standartlagdlrmaEa esaslanrr ki, yeni elavani daxil etdikdo onu
yeniden aldo etmek lazm olmasrn. Buna g<ire do, pencarelorin strukturu
maksimum unifikasiya olunmug va istifadagi interfeysinin bir standartr
gaklindalir.
Pancaranin strukturu. <<Windowsr> scizunun azarbaycan dilina tarciimesi
<<penccredir>. Burada iqlayan proqram va ya sanad eks olunur. Ponceranin
strukturu ila tanr! olaq.
237

Ekranda aks olunan panceranin olgtisiiniin ii9 variantt movcuddur:

l. Standart 6lgii - ekranrn bir hissasini tutur. Bu zaman pancerant
ekranrn digar yerine doyiidirmak olar (pak. 8.5.).
2. Ekran boyu tam agllmli - biitiin ekranl tutan maksimal 619i1.
3. Masalalar panelinds dtyma gaklinda biikiilmii$

diiyme qaklinda tasvir olunur.

masalclar panelinda

Misal kimi WordPad proqramrnrn poncsresina baxaq (gak. 8.4).

Proqramrn yiiklanmasi igijn nycK lStart) menyusundan llporpauusr
l Crrnqrprmr" (Programs l Accessories) emri qeyd olunaraq WordPad
mausla srxrlrr.
Pancaronin yuxan serhaddinda fayhn adr (4) ve proqramrn adt (3) adt

aks olunan rengli sorkivhe satri yerlagir. Sorltivhenin solunda pancara

menyusunun diiymasi (l) ve safida isa pancara cilgillarini idarosi iigiin iig
diiyma (5-7) yertagir. Pencoranin daxilinda sanad pancoresi yerlagir.

67
8

9
10

$aki\.8.4. 14ordPad proqrammtn pancarasi.

l-pancara menyusunun d yntasi; 2-faylm adr; 3-proqramm ad; 4-baSlq
satri, 5-7-panca a i)lq s niin idara diiymalari; 8-menyu satri,9-1]-alatlar
paneli; ll-xattke;; l2-Ii-Saquliva liqi firlatma zola[r; l4-vaziyvat sarri.
Pancara cilgiiLlarinin idaro dtiymoleri agaf,rdakrlardrr:
Ceepxymo (Minimize) (5) diiymasi pancarani biikarak, onu masalelar

panelinda yerlapdirir;

Pcneepuyma (Maimize) (6),Jnymasi pancarani ekran bovu agtr:

Boccmaxoeumt oSpamuo (Restore Down/ diiymasi pancaranin evvelki

olgi.ilarini barpa edir va bu diiyrna Pa:sepnyrr diiymasin: gevrilir.

238

3axparmo (Close) (7) diiymasi pancarcni baflayaraq, proqramrn igini

sona gatdrrlr.

Alarlar paneli (9-10) tez-tez istifada olunan amaliyyatlarr yerina

yetirmck iigiin amrler diiyrnosini cizijnde saxlaytr. Buradin diiymalari

istifadagi cizii tayin eda biler.

Panceranin aqalr hissesinda yerlagen vaziyyat satrini (14) ekranda aks
etdirmak iigiin BrrA (View) menyusundan Crpora cocroflHtrfl (Status Bar)

amri seqilir. Yeziyyet satri qovluqdakr obyektlarin sayr, disi sahasinda

tutdugu yerin dlqiisii, istifadaginin cari ameliyyatr ila balh melumatlan ve

s. informabiyadan ibarat sahelardan ibarat

olur.

gaquli (Vertical scroll bar) (12) vc iifiiqi (Horizonul

^.
frrlatma
zolalr pencoranin

scroll bar) (13)

olunmadrqda,
panccranin sag va agagr hissesinde avtomatik olaraq gdri.iniir.
Tatbiqi proqramlar va sanadlar pancaralari. iitinilan tatbiqi proqram
pencarasinin standart elemen tlari agaIrdakrlardrr:
- iggi saha. Burada yaradrlan sanad yerlogir. Bu sanad ham biitiin
ekran: tuta bilar, ham de nigan hahna sahna bilar;

tarkjbi ekranda tam eks

Ondan agalrdakr menvulann adlannl gdstrron idara

Funksional tayinatrna gdra, birlagdirilmiq qrup omrlarindan ibarat

menyusu;

(asas)

esas menyudan aqaf,rda yerlegan menyu;

- Alatlar panelleri. Bu tez-tez isrifada olunan omrleri daha tez segmek

iigiin emrler diiymalorindan tagkil olunur;
- Tatbiqi proqramtn adtm gdsteron poncorenin sarlcivhasi:

- Sistem menyusunun diil.rnasi. Bunun vasitosila pancaralerin

dlgiistinii vo onun yerini dayigdiran amrlari 9a!trmaq olar;
. - - <gB.eplfr6>, <Pa:sepny%>, <BoccraHoBHrL> vo <3aKpLrrh>
dtymalarinin funksiyalan alavo pancarasinde olan funksiyalar kimidir.
bir nege sanadlar penceral:ri agrlmrgsa, istifadagi yalnz onlardan
_ . . 9grr
biri ile iglaya bilar. Buna akliv pancere deyilir va onun sarkivhasi xiisusi
rengle segilir. Qalan pencerolar isa bu halda passiv olurlar. egar sanadlar
pancaresi bir-birilarini ortiirsa, o zaman akdv pencara
lirda qalan
pancarelari ballayrr.
Dialoq pancarasi. Bu pancera vasitesile omaliyyat sistemi va ya tetbiqi
proqramlann parametrlari sazlanrr,. hamginin ig prosesi zamanr lazrm olan
malumatlar ekrana grxanlrr. istifadegi 62 segdiyi ameliyyatlarr
daqiqlegdirmak istadikde, bu malumar ya terbiqi proqram vasitasilj,-ya da
Windows ameliyyat sistemi vasitesile ekrana qrxanlrr.
Dialoq pencarasi idaraetma meqsadilo istifada edilen tipik obyektlarin
(elementlarin) toplusundan ibaretdir. Bunlara agaprdakrlan aid etmek olar:
- Gizladitnit pancaralar. Bu tipik dialoq poncerasina oxgayrr, lakin
onlar bag dialoq pancerasindo bir-birinin altrnda yerleqirlar. Bu halda
onlarrn yalntz xiisusi nipanlan g<iriin[r. istanilan pancarani segmek iigi.in
maus dtiymosini basmaq lazmdrr;
- Omrlar diiymalari. Bunlar diizbucaq formasmda olub, onlar

239

iizarinda yazrlan amrlari yerina yetirmak iigiindiir' Bunun iigiin hemin emrln
diiymasi iizarinda mausun diiymasini basmaq Iazrmdtr;

Bu dairo formastnda olur va onun vasitasila

miimkiin olan variantlardan biri segilir. Bunun iigrin hamin diiymanin
Segma rliiymasi.

iizarinda mausun diiymasini basmaq laztmdrr;

istonilan
Qeviricilar (bayraqlar) . Bttnlar kvadrat formada olub'
iizsrinde
geviricinin
Hamin
iigiindiir'
ya
qogmamaq
va
qoqmaq
rcjimi
ya
mausun'diiymasini basdrqda onun sahasindo xiisusi igara ya emala galir,
da tamamila yox olur;
varianu seqmaya
- Siyahrlar sahasi. Yerilmig siyahrdan miioyyon bir
siyahtnrn
basmaqla,
mausun
diiymasini
iizarinda
oxu
Siyahr
imkan vriir.
gtirmak
olar;
pancerada
elementlarini
-' Matn sahalari. Buraya matn ve ya reqem verilanlsn daxildir;
- Ovvalcadan baxrg kegirmak pancarmi. Burada obyekt-sanad tasvir
edilir.
isqi stolun tayinatr. Windows amoliyyat sistemini yiiklodikd:n sonra
;'i99i stol"
ckrandi elektron
Gek. 8.6) yarantr. Aydtncitr ki, her bir sanadin
va esyanrn 0z yeri oldufu yaxgr tsEkil edilmb iSqi stolu, istifadegiya tiz
faaliyyatini daha samaroli teskil etmeya imkan verir. Elektron variantda
olan i99i stol da adi i99i stol funksiyalannr yerina yetirir' Buna gore dc,
Windows miihitine diigan kimi. istifadaqi interfeysi miieyyen stol imitasiyasrnr yaradtr ki, bu stotun miieyyon yerlerinda senadlarin -va. proqramlartn
niganlarr yerla ir. Standart "i99i stol"un merkazindo istifadaginin an gox
miraciet itdiyi tatbiqi proqramlar va sonedlarin yarhklarr yerlagir' Bu
yarhklar
uyfiun obycktlarin i;a saltnmastnt siirctlendirir'
'
qovluq va digor obyektlari ekranda yerlagdirmek iigiin r9astol
iqgi
(icons)
istifada edir. Har bir igara kompiiter resurslartna, lokal
ralardan
gebaksya va lnterneta miiracisti temin eden proqram' qovluq va ya digar
obyektlari aks etdirir.
iggi stolun tertibattnr, igaralarin yerlegmasini, va ayrFayrt elementlerin
formasrnr, olgirlorini va rengini istifadaqinin zovqiina uylun dayigdirmak

olar.

a;alrdakr kimidir:
- Mou AoI(yMelIrhI (My Documents)-tez-tez istifade olunan senedlarin
fayllarr saxlanrlan qovlu[u aglr;
- Moir KoMrlblorep (My computer) Jokal kompiiter va gabake
resurslanna qogulan resurslara miiracite imkan verir;
- Moe ceresoe oxpyxeHne (My Network Places) -biiLtiin ilgi
siansiyaya va lokal gabakanin serverlcrina. qovluq, fayl, printer vo diger
resurslara kollektiv miiraciati tamin edir.
- Kop:urra (Resusle Bin) -silinon fayl ve qovluqlann mlvaqqati
saxlanrlmasr iiLgtn istifado olunur. SabatCe yerlaqen fayl va qovluqlar borpa
etmck miimkiindiir;
- lntemet Explorer - eyni adh proqramr ytkleyir ;
Osas iqaralarin vezifasi

240

- flo.4r.no.reaNe x Hurepuery (Connect to the internet) iiarosj

kompiiter internet-a qagulmadiqda' i99i stolda aks olunur. Bu igare
internet-e qagulmanr ytiklameya imkan verir.
- Outlook Express - agar kompiiter elektron pogtu ila iglamaya
tenzimlanibse onda bu igare i99i stolda eks olunur. Bu proqram elektron
pogtu ila idarsya va yeni mslumatlann ahnmasrna xidmat edir.
lloprr[e,rs (My Briefcase)-bir nege kompiiterda yerlsgen mtixtalif
versiyah eyni adh layllarrn sinxronlagdrrrlmasr va mtiqayisasi iigiin istilada
olunan qdvluq iqarasidir. istit'adcai bir nega kompiiterde iqladikda layl v:
qovluqlarr bu qovlrrqda yerlagdinr.

.fakil 8.5. Windows un

iSgi

stolu

iggi stolun agalr hissasinda boz rangdo "Masalalor paneli', adlanan satir
yerlaSir. Bu satrin markazi hissasindo masalelar diymalari, daha dolrusu,
istiladaginin cari seansda igladiyi tatbiqi proqramlar va sanadlor _dtiymalari
yerlogirlar. Sol torafda tlycK (Start) diiymasi yerlaqir ki, bunu basmaqla
Windows - un bag menyusuna daxil olmaq mDmkiindiir. flycx (Start) menyusu tez-tez istifada olunan resurs, totbiqi proqram va Web - serverlera

siiratli miiraciat iigtn nszarda tuiulub. Masolalor paneli (taskbar) susmaya

gcire ekranrn agalr sarhaddinde yerlapir va Windorvs loqotipli llycK (Stort)
dtymasini saxlayrr.
Ilycx (Start) diiymasi mausla srxrlmaqla va ),a Ctrl+Esc klaviglarinin
basrlmasr ile Windows - la ig iigiin bir gox emalil'yatlarr yerine yerirmaya
imkan veran IIycK (Start)menyusu gortiniir.
Masalaler panelinda ilnvanlar va siiratli yitklama (Quick Launch) panellarini, dillarin va ekranrn tanzimlanmasi indikatorlannr, printerin tasviri
241

igarasi va s. yerlaqdirmak miimkiindi.ir.

Bag menyudan orada olan trtbiqi proqramlan ige salmaq olar.

Menyunun har bir bandinin riz niganr va adr vardrr. Bazi bendlarda isa,
onun altmenyustlnu gdsteren oxlar olur.
Masalalar panelinin sag tarafinda indikasiya paneli vardrr ki, burada
saat, taqvim vo klaviaturanrn rus, ingilis va azarbaycan dilina kegmasini
g<istaran di.iymelar vardrr. Burada hamginin istifadogi terofindan quragdrnlan miixtslif proqramlann niganlarr da ola bilar. Bunlardan en gox istifada
olunanalan agalrdakrlardrr:
. raqamli saat - cari vaxtr, tarixi, ayr ve ili gristorir.
. qida manh:yi idara indikatoru enerjinin qorunma sxemini v, ya
akkumlyatorun nege faiz dolu oldu$unu gdstarir;
o dilin indikatoru - istifado olunan dil haQqrnda malumat verir.
8.5.3. Verilanlarin miib!dilasi

Genig manada verilanlarin miibadilasi - bir obyektden digar obyekta

informasiyanrn 6tiriilmasi demskdir: Kompii+.er diinyasrnda son zamanlara
qedar nrerilenlarin miibadilosi dedikde, amali yaddil ila periferiya qurfulan
arasrnild verilsnlarin daxil va x4ric edilme .piosesi baqa ,Ciigilliirdir.

"Windows" konsepsiyasmrn . yaranmasl ila olaqdar olaraq, verilanlarin

miibadilasi dedikde, verilanlarin bir obyektdan diger bir obyekta driiriilmssi
baqa diipiiliir. Bu prosesin noticasinda obye_ktler ham dayipo bilar, ham da
bir va ya bir neqa obyektdon taqkil olunmui yeni bir obyekt yarana biler.
Bela ki, fayl va ya qovlulu bir obyektden bagqa bir obyekte kcigiirdiiLkde,
onlarrn yeni niisxalari yaranrr; tatbiqi proqramlar'.,araslnda verilanlerin
miibadilesini'ripardrqda iss, iniixtelif tatbiqr proqramlarda lormalagdrr mrg
fraqmentlerden yrglm6 miirokkab sonadlar tolkil olunur.
Wiiidows miihitinda verilenlerin miibadilasi ya miibadila buleri
vasitasila, ya da qeyd edilmiq obyekti maus vasitosila dartmaqla hayata

keEirilir. Bufer vasitesila verilenlerin miibadilosi standart emrlerin "Bupc:arr" (Cut), "Konupoaarr" (Copy) va "Bcragurs" (Paste) vasitesila
hayata kegirilir. Xirsusi yerlegdirmo "Cnequa.nrnar scrasra" (PasteSpecial)

amri verilanlarin <ittirtldlyii formatl scgmeye imkan verir. Windows-un

aksar t:tbiqi proqramlarrn menyu strukturu yuxandakt Jmrlardan,
hemginin riziintn digar omrlarindan tagkil olunur.
Yuxarrda gristaldiyimiz emrlardan bagqa, totbiqi proqramlarda ewallar
tagkil olunmug va obyektin l'ayllarrnda saxlanrlan verilanlardan istilada
etmak iiqiin xiisusi :mrlsr de olur.
Miirakkab senad anlaytst. Sonedi tagkii edan zaman, digar proqram
mi.ihitlorinda yaradrlmrg sanedlardan miieyyan fraqmenti hamin saneda daxil
etmak lazrm golir. Bu ciir fraqment onun daxil olunacalr sanoda nazar:n
ba;qa tip verilanlara malik ola bilor. Masalan. "WordPad" matn redaktorunda yaradrlmrg mcrnrn daxilina "Paint" qrafiki redaktorunda gakilmig har
hansr bir 9akli. ya da "Excel" cadval prosessorunda yarad:lmrg har hanst bir
cadval daxil edilir. Bunun nariccsinde nriixtelif tatbiqi proqramlarda
yaradrlmrE mtixtelif tiplj velilanlara malik bir yekun scnadi aLnacaq.

Bela bir hal, hamginin bir tarbiqi proqramdan istifada etdikda da alrna
biler. Masalan, matn va gakillari "Word" matn prosessoru miihitinde
1,aradrb, sonradan isa bunlan bir sanad gaklinda tatrib etmak da olar.

Demali, bir tatbiqi proqramda yaradrlmasrna baxmayaraq, matn va gekillar

mUxtelif verilonler fraqmentinden icakil edila va onlann yaradrlmasl ilgiin
mtxtalif alatlardan istifada edila bilar. Buna grire da onlarr birlegdirmak
daha asan olur.
Windows amaliyyat sistemi verilanlarin ela bir mi.ibadilasi mexanizmini
tamin edir ki. bunun vasitasila tstanilon tatbiqi proqram riz sanadino prakriki olaraq, istsnilan verilanlan, hatta i5hya bilmayacsyi verilanlari da daxil
ede biljr. Bu universal mexanizm OLE (Object Linking and Embedding Obyektlarin alaqalandirilmasi va qurosdtnlmasr) texnologiyasr asasrnda tamin

olunur. Mtxtalif tipli verilanlara malik sanad heg da adi sanadlardan

farqlelmir. Bu sanadi de 9ap etmek, yaddagda saxlamaq va onunla istanilan
harakati yerina yetirmok olar. Bu clir sanada miirakkab va ya inteqrasiya
olunmug sanad deyilir. Miirakkab (inteqrasiya olunmuq) sanad dedikda,
miixtalif tatbiqi proqramlarda yaradrlmrg miixrelif tipli verilanlori birlagdiran sanad baga diigiiliir. istil-adaginin praktik fealiyyatinda miirakkab
sanadla iglamak talebatl tez-tez rast geldiyinden, bir gox hallarda mtirakkab
sanad anlayrgr sadaca olaraq sanad anlayrgr ila avez olunur.

Maus vasitcsile verilanlarin miibadilasi. Bir 9ox totbiqi proqramlarda

verilanlarin miibadilesi maus vasitasi ila da yerina yetirila bilir. Bu iisulla
hom surat glxartmaq, ham de yerdayi$irmak amaliyyatrm yerina yetirmak
olar. Yerdayigdirmak amaliyyatrnr o vaxt yerina yetirmek lazrmdrr ki,
ekranrn monitorunda menbe qabuledicidan gox da uzaq masafeda olmasrn.
Bunun iigiin ekranda har iki totbiqi proqram pancaralari bir-birinin yanrnda
olmahdrr.
Mausla obyektin yerdayigmasi agaf,rdakr kimi yerina yetirilir:
- yeri doyigdirilan obyekt segilir. Bunun iigiin bu obyektda mausun
gostericisi yerlaqdirilir. Hemginin qrup obyektlari da segmak olar (mesolon,
metn fraqmenti).
- mausun sol dtiymasini basmaqla, segilmig obyekt lazrm olan yera
qadar apanlrr.
Surat grxartmaq ameliyryatr ise, <Ctrl> diiymesini basrh saxlayaraq
yerdayiqme ameliyyatr kimi heyata kegirilir.
Bufer vasitasile verilenlarin miibedilesi. Miibadila buteri (Clipboard)
verilanlarin miibadilasinin taqkili zamanr vacib funksiyalardan birini yerini
yetirir. Bu virtual yaddaStn bir hissasi olub, verilanlerin mi.ibadilasi zamanr
bir ylrcr mantaqa kimi xidmat edir. Otiiri.ilon verilanlar gox da briyiik
hacmda olmadrqda, miibadila buferi iigiin amali yaddagrn bir hissasi ayrrlrr.
Bunu ayani gristermok iigiin mtibadila buferini har hansr bir obyektin
anbarda miivaqqoti saxlanrlmasr iigtin aynlan yer ila miiqayise etmok olar.
Bu yerda yalruz bir obyekti saxlamaga icaza verilir. Bu yera yeni obyekt
yerlagdirmak iigtin, oradan kohne cbyekti gotiirmok lazrmdrr. Miibadila
buferindo obyekt o vaxta qadar saxlanthr ki, orada yeni obyekt yerlagdirilmi; olsun. Bu halda avtomatik olaraq avvalki obyekt silinmip olacaq.
243

Buferda yerlagdirilmiq obyekti qevri-mahdud sayda diger bir yera k6giirmak

olar.
Miibadila buferi ila iglama tisulu aksor proqram mahsullarr torofindan
tamin olunur va agatrdakr hallarda hayata keqirilir:
- miibadila buferi vasitasila suret qrxar[maq, yerdayigmak va fraqmentin bir hissasini silmokla, sada sanad yaratmaq va redakta etmak iigiin;
- miixtalif tatbiqi proqram obyektlerindan istifada etmak lazrm galdiyi
zaman miirekkeb sanedin yaradrlmasr va redakta edilmesi iigiin;

fayl sistemli obyektlarrn (fayllar va qovluqlar) yerdayigm:si

va

suratin grxanlmasl zamanl;

- aynlmr,l sanad fraqmentini faylda saxlayan zaman.
Miibadila buferi - yaddagrn xiisusi hissosi olub, yeri dayiqilen, surati
grxanlan va ya silinan obyekti miivaqqeli Saxlamaq iigiindiir. Miibadila
buferin: amoliyyat sistemi trrefindrn qulluq editir va o a;alrdakr xiisusiyyatlara malikdir:

- miibadila buferinda istifadagiya malum olan iisullann biri ila orada

yerlagdirilmiq obyekt saxlanrhr;
- miibadila buferinda obyekt o vaxta qedor saxlanrhr ki. oraya yenr
obyekt daxil edilmi$ olsun;
- miibadile buferino istenilan totbiqi proqramdan daxil olmaq olar;
milbadile buferi omaliyyat sistemi yenidan yiiklendikdo va ya xiisusi
;mrla silinir;
- rniibadila buferinde obyekt menbe-tatbiqi proqram tarafinden tayin
edilen formatda saxlanlhr, lakin onu miirakkob sanada daxil etdikdan sonra
drgor bir formaya gevirmaye icaza verilir.
Tatbiqi proqramlar araslnda verilanlerin miibadilasini bufer vasitasila
yerine yetirdikda, manba ve qabuledici arasrnda elaqo yaratmaq miimktindiir. Bu olaqc, qobuledici-tatbiqi proqram vasitaleri ile bilavasita miirekkeb
sanadda yeni obyekti redakta etmaya imkan verir. Fayl sistemli obyektlori
kdgiirtdiikde va ya yerini dayiqdirdikda manbe-qovluq ila qebuledici-qovluq
arasrnda he9 bir elaqa qurulmur. Lakin fayh sildikda, o faktiki olaraq
xiisusi "Kop:xua" qovluluna dtiirilltir va bu halda "Kop:xua" ilo faylln
yerleqdiyi qovluq arasrnda alaqa qurulur. Bu alaqs fzyh lanm olan halda
"Kop:rua"-dan grxanb avvelki verina qaytarmaga imkan verir.
Mnbadila buferindan obyekti digar yera daxil etmok iigiin ',Bsragrrr"
rmrindan istifade etmak lazrmdrr. Bunu miixtalif iisullarla, o ciimladan
menyu vasitosila yerine yetirmak olar. Bu amri yerina yetirdikdan sonra,
obyekt qobuledici-ratbiqi proqramda yaradrlmrg sanodin bir hissasi kimi
ahnrr. Bununla obyekr miirekkob saneds - OLE obyektins daxil edilir va
onun nronbo-tatbiqi proqram ila elaqasi qrrrlmrr. Manba - tatbiqi proqramr
gagrrmaclla, onu bilavasita miir:kkob sancd daxilinda redakta etmak
miimki.indiir. Qeyd etmak lazrnrdrr ki, OLE 2.0 texaologiyasr asasrnda
manba - tatbiqi proqram ozii deyrl. yalnrz lazrmi redakta erma alatlari
qagnlr. Iki dafe diiymeni basdrqda OlE-obyektrJa isrifadaqi qabuledici
tatbiqr proqram miihitinda qahr. ancaq bu tetbiqi proqramrn mcnyu vo
14'1

alatlar paneli deyigilir.

Istifadegi miiayyen hiidud gargivasinda mijbadila buferindan obvekti

gcitiiriib, istanilan yera daxil erme iisulunu dsyiqdira biler. Bunun Lgtin
"Cneuranruax acrasxa" amrindan istifada etmok laztmdlr. Bu amr bir gox
telbiqi proqramlarda "flparxa" (Edir -redakra etm"k) menyusunda yerlagir.
OLE lexnologiyasr . Bu texnologiyanrn yaradrlmasrna sabab, miixtalif
tipli verilanlerdan ibarat senadlarin tartib edilmasi olmugdur. Microsoft
firmasr terafindan hazrrlanan bu texnologiyamn iistiin cehaii ondan ibaratdir ki, o mahdudiyyatlera malik olmayrb, istanilan tatbiqi proqramlar
arastnda verilonlorin ritiiriilmesini tagkil eda bilir. OLE -teinol,ogiyasr
Windows tatbiqi proqramlannrn qargrhqh alaqa qaydalannr
Qtrotokoll-aimrl
tayin cdir. OLE texnologiyasrnrn baza variantr OLE 2.0 veriiyasrna qodar
geniglandirilmig ve hal-haztrda bu versiyadan geniE rstifada edilir.
OLE texnoiogil,asr Windows tatbiqi proqramlarrn hamrsrnr yox, yalnrz
miirakkab sanadlarin iglanmasi Ugijn lazrrn olan totbiqi proqramlarr nazera
alrr. Tarbiqi proqramlarrn bir negasini yalnrz qobulediii iimi, digerlarini isa
manba kimi istifada etmak olar. Lakin bal rarbiqj proqramlar hJm bu, hant
da digcr rolda istifada oluna bilarlar.

Masalan, WordPad matn redaktoru tsrkibinda gakillar. sosler, cadvallar,

videokliplar vo s. olan matn sonsdleri iigtin yararh olduqda o, tamamila
OLE texnologiyasr fizra iEi tamin edir. paint qrahki redaktoru isa gox da
miirokkab olmayan gakilleri hazrrlamaq ijgiin yaradrlmtg va OLE
texnologiyasr ila yainrz manba- torbiqi proqram kimi iElaya bilmir. Word
matn prosessoru ozii miirakkab bir kompleks olub, <iziinda bir negs tatbiqi
proqramlan birlagdirir: gakillarin redaktoru, diisturlann redaktoru, metn
redaktoru va s.. Bu tatbiqi proqramlar OLE texnologiyasrnr mlixtalif ciir
isti[ada edrrlar. Diisturlar redaktoru yalnz menbe- tetbiqi proqram (OLE_
tdr,ni, matn redaktoru isa ham manbo rolunda, ham da qabuledici
99ry1),
(OlE-kliyenQ kimi iglaya bilir. OLE sisteminda iglayen serverlerin
siyahrsrna baxl$l hayala kegirtmak iigiin Word metn prosessorunun
"Bcranxa" menyusunun "06rerr" amrindan istifado etmak lazrmdrr.
OLE texnologiyasr istifadagiya imkan verir ki, miirakkab sanoda daxil
edilmig obyekti manbe - tatbiqi proqram miihitinin icaza verdiyi vasitelarla
redaktc etsin. OlE-obyekti hamiga manba totbiqi proqramr ila slaqoni
saxlayrr (bu elaqa maus diiymasini 2 dafe basmaqla aktivlagdirilir), lakin
bozi hallarda manbenin sonadla elaqasi olmaya da bilar.
OLE texnologiyasrnda verilanlarin mtibadilasi 2 variantda havata
kegirir:
Obyektin yerlaqdirilmesi - bu halda obyekt qabuledici-senadda yerla5dirilir. Sonadi ekranda tasvir etmek ve ya gapa glxartmaq iigiin OLE-obyekt
menba - tetbiqi proqram vasiralarindan istifade etmir. Masalan, mr.irokkab
sanedi digor kompUtere kogiiran zaman, OlE-obyekt bu kompiiterda
manba - tatbiqi proqramln olmamasrna baxmayaraq normal suretde
ekranda tasvir edilacek. Lakin OlE-obyekt manbe - tatbiqi proqram ile
alaqasini saxlayrr yo bununla miirakksb soned daxilinda OlE-obyekti
redakta etrnaya imkan verir.

24s

Obyektin elaqalandirilmai - bu halda qebuledici-sanada obyektin dzii

yox, manbe-saneda olan istinad daxil edilir. Bela olan halda OlE-obyekt
mrnbe - tatbiqi proqram ilc deyil, obyekrin yerla$diyi manba-sanodla alaqada olacaq. Bunun naticasindo qebuledici-senadda obyektin tasvirini manbasanadd: olan dayiqikliya uy[un olaraq doyi;dirmak imkant yaranrr,
Obyektin daxil edilmasi. Obyekti daxil edon zaman qabuledici-senedc
obyekt ozri da.xil edilir. Ogar bu obyekt hor hanst bir menba-sanqddcn
veiilanlerin kog rtilmasi naiicesinda alntbsa, bu halda verilanlsr jwalki
yerinda saxlanrlrr, qabuledici-saneda ise onun suroti daxil edilir. Bi haida
obyektla onun surati arastnda elaqo yaradrlmrr. Bu emaliyyatr 'lBc-rasxa"
amii ite borabar, "Cneqaarura.r acrasxa" amrinjn kom;iila- Ae etmek
:::i
miimki.indtir.
r''
Obyekti senede aqalrdakr iisuilarla daxil etmak olar:
- aqq sanadden ("Bcraexa "vJ "Cne(Han6lla.fl scrasxa" amrloli
vasitasila);

- fayldan (fayhn daxil edilmasi va ya fayhn ixrac edilmosi xiisusi

emrlari vasitasila);
- bilavasita OLE-servcrini galrrmaqla ("O6rcrr" amri vasitesila)Agrq sanaddan obyektin daxil edilmasi agafrdakr krmi yeriua yetirilir:
-

daxil edilacsk obyekt manbe-tatbiqi proqramda qeyd edilir;

qeyd edilmig obyekt ''Konr.rporars" va ya "Bupesarr," emri vasitosi
il: milbadila bufenna koqiiriili.ir;
mirakkab sanadin formalaqdr[r qcbuledici+etbiqi proqrama kegib.
mausun gdstericisi obyektin daxil olaca[r ycra qoyulur;
obyekt "Bcrarra " va ya "Cneuxa,rsua.s acrarra" amrinin krimeyilo
daxil edilir;
- "Cneuxanr,na.r ac-rasxa" amrindan istifada etdikda ckranda
"CneruarHras acranra" dialoq pancerasi yarunacaq- Burada obyekt kimi
daxil olunacaq verilanlarin daxil edilmesi tigtn "Bcrarra" rejimi segilir va
"OK" iizsrinda mausun dlymasini basmaq lazrmdrr. Verilanlari hamginin
miirakkab ssnede daxil etmek iigiin xiisusi nigandan da (yarhk) istifado
etmak olar. Bu halda "C[euuarbHaf, ncranxa" dialoq pancsrasinda uyiun
agan qeyd etmak lazrmdrr.
8.5.4. Fayl strukturu ila amaliyyatlar

Fayl strukturu ile asas emaliyyatlara agaprdakrdar aiddir:

- fayl strukturuna m [iraciet:
proqramlann yiiklonmasi va ssnedlarin agrlmasr;
oqovluqlannyaradrlmasr;
- fayl va qovluqlann kopyalanmasr;
- fayl va qovluqlarrn yer dayigmsleri;.
- fayl vr qovluqlann silinmasi;
- fayl va qovluqlann adrmn dayigdiritma;i;
- ya rirqlann yaradrimasr.
246

Bu amaliyyatlar miixralif obyektlerin kdmayi ila mtimkiindiir ki,

bunlardan en 9ox istifada olunanlarr Mo xounonmep (My Computer.l va
Ilpoeoduu x QYindows Expl orer) -dir.
Mofi xonnsrorep (lHy Computer) pancarJsi. Bu panceradan korn_
piitcrin terkibine va gabeka resurslanna baxmaq, i9-iga qovluqlarrn
yaradrlmasr, qgvluq va fayllarrn kopyalanmast, yerinin dayigdiirilmesi,
adrnrn dayigdirilmesi. silinmesi va hemginin sistemin quragdrnlmasr iigi.in
istilada olunur. Poncarani agmaq ii9[n Mofi xounrrorep (My Compuier)
igarasi maus ila ikiqat srxrlmahdrr. Adatan bu igara iggi stolun yuxin sol
kiinciinda olur. Amma bu igarani iggi stolun istanilan yerinda yerlagdirmak
ve ya onun adrnr dayigdirmak olar, lakin silmak olmaz.

$akil 8.6.

Mo

r<oNnanmep

(lty

Computer) pancarasi

Qovlufun torkibina baxrg, proqramrn yiiklanmosi ve fayhn agrlmasr

Mofi rounrrcrep pancarasinda agalrdakr iisullarla miimkiindilr:
. Obyektin igarasi mausla ikiqat srxrlrr;
. Obyektin adr segilarak <Enter> klavigi basrhr;
. Unvan satrinin agrlan siyahrsrndan obyektin adr segilir.
Alatlar paneli. Mo[ rounrrorep pancarasinda bir nege aletler panelini
aks etdirmek miimkiindiir. Bunun iigiin Blrg (View) menyusundan flanelu
HHcrpyMelrroB (Toolbars) amri segitir. Ikinci iisulda mausun sag diiymesini
srxmaqla agrlan konteks menyudan lazrm olan alatler panelindan biri segilir.
Bu alotlar paneli agalrdakrlardrr:
- O6uqnue xgonxl (Standart buttons);

A,qpecHa, crpoxa (Address bar);

Ccsr;rxx

(Link).

247

O6dqtrbte KHonKu (Stdndart buftons). Bu d0ymalar n)enyunu agmadan

tez-tez istifado olunan amrlarin yerine yetirilmesino imkan verir_

xuonru alatlar panelinin dtiymaleri agafrdakrlardir:

- cari seansda istitadaginin baxdrfr
aw,alki va ya ndvbati obyektler tizra yer deyi;masidir. Bu amrlara uylun
O6r,r,auue

1. Ha:a.q (Back), Bnepe.a (Forward)

olaraq klaviaturar-xn Alt+- ve Alt+-. klaviglorindan istifada olunur.

2. Buepx (Up) - obyekti rizi.inda saxlayan yuxarr seviyyadoki qovlula

kcgiddir.

Bu emrin yerinc yetirilmasinda

klaviaturanrn

Backspace

klaviqindan do istifade olunur.

3. Ilorcr (Search) istifadeginin lokal kompiirer, qabako va ya Internet lazrm
dan
olan materiallann axtanb taprlmasma imkan verir.
4. flanxrl (Folders) - pancaresinin sol hissasinda qovluqlar siyahrsr aks

olunur.

5. XypuiLa

(llistory).

oks olunur.

6. Ilepeuecrrrt

(Move To)

venI.

7.

Konr.rpoearr

kopyalayri.

penceranin sol hissesinda eyni adh igmal paneli

layl /qovlufun yerdayigmasina imkan

n (Copy To) -

segilen obyekti miibadilo bufenna

8. Y.qa,rxrr (Delete) - segilmi$ fayl/qovluqlar silinir;

9. Oruexrm (Undo) istiladogi terefindan sonuncu yerina yetirilan
doyigiklikdan imtina olunur;
I0. Bua (Vicws) qovluqlann tarkibinrn a9a$dakr kimi aks

olunmasrna imkan verir:

. KpyrrHbre :uauxx (Large lcons)
ilstiiLnda

- qovluq va fayllann adlalnrn

iri iparasi g<istarir;
Melrue:Haqrx (Small Icons) - qovluq va fayllann adlannm yantnda

xrrda iqaralar aks olunur;

. Cnucor (List) - pencaradoki obyektleri adlan iDrp olilba srrasr ila
nizamlayrr. Owal qovluq, sonra isa fayl adlan aks olunur.

'fa6nuua (Demils)

- obyektlerin miifessel molumatlanndan ibaret

siyahr taqdim edir. Miifossal molumatlara obyektin adr, iilgiisii, tipi va
dayiqmasi daxildir;
crpaHr.ru (Thumbnails) - qovlu[a baxrgda pancareda qrafiki
- __. 3cKn3Lr
fayllar,
Web -sahifolarinin terkibi aks olunur.
,ruue
O6t
xuonnt alallar panelinin tanzimlanmasi. O6br.{H}re rxonru
(Standart buttons) al:tlor panelindoki ytzlann aksini, diiymelorin
alavo
olunmasr va silinmasini va onlann yerlagma ardrcrlhgm dayiimak
iigiin Br.ra

Nicw)

flanemr

HHcrpyMemoB- lHacrpofr<a

^menytsundan
(Toolbars I Customize)
emri seqilir.
(Linl<s) alatlar paneli. Ccrmrx alatlar panelinin diiymolerindan
.Ccour<u
9-ovlu9

rc fayllarla daimi

ipda istifada olunur. Bu diiyma l{:6panuoe

(Favorites) menyusunun Cc;rrxu (Linls) amri ila

eynidir.

248

Ccbrnrur alatlar panelindan lazrm olmayan dtymani silmsk iigiin

mausun sag diiymasi ila agrlan kontekst menyudan Y.aanuru (Delete) amri
segilir. Agrlan Web-sahifanrn diiymasinin yaradrlmasr iigiin icmal
pancarasindan bu sehifanin istinadmt mausla Ccrurxra alatler panelina
aparmaq lazrmdrr.
Adpecxa.n cmpoxa alatlar paneli. Sart disk va ya qabekedaki

qovluq/fayllarr agmaq iigtiLn, ArpecHa, srpora aletlar panelinin agllan

siyalusrna obyektin adlnr ve ya onun tam yolunu daxil edib <Enter> klaviqi
va ya flepexoa (Go) diiymasi basrhr.

Alpecxar 'crpoxa aletlar panelinin aglan siyah$rnda flarsrl

ynpaBneHr, (Control Panel), Mox goxyuerrru (My Documents) va digar

qovluqlar mcivcuddur. A.qpecHa, crpoxa alatlar panclinin siyahrsrna baxmaq
iigiin a;atrdakr iisullardan istifade olunur:
' Sahanin sag tarofindoki oxlu diiyma mausla basrlrr;
. F4 klavigi basrlrr.
Unvan satrinin tokibini ba$qa yera (pyigmek, i99i stola v3 ya istenilen
qovlufa kopyalamaq, homginiD har hansr gdstanlrn obyekt tigiin yarhq
yaratmaq olar.
$abaka resurslar tna ban1 Cepauc (Tools) menyusundan floAr.nrc.{n'rs
csreBoft .uucx (Map Network Drive) amrini segmakla, MoI KoMnr,rorep
penresinda gabaka resurslarrnr aks etdirmak olar.
icmal paneli. Mofi xounr,rorep pancerrsinin sol hissasioda Bxg I flaHerr

o6ospeuarerr (View I Explorer Bar) menyusundan floucx (Search),

I,Ie6pauuoe (Favorites), Xypna.r (History) va flanKn (Folden) icrnal
panellarinden birini aks etdirmek iigiin uytun amilar segilir Gok.8.8).

gakil 8.7. Iloucx (Search) icmal paneli.

icmal panellarinin

asas vazifasi agalrdakrlardrr:

floucx (Search) - informasiyamn axtan nl ham lokal kompiiterda,
ham da Internetde sadelo$dirir;

249

. I436paHHoe (Favorites) - tez-tez istilade olunan senad va qovluqlara

mirracieti asanlagdlrir.
. Xyputur (History) sonuncu baxrlmr$ fayhn, qovlu[un, gabaks serverlarinin va Web-sahil-alarin siyahrsrm yadda saxlayrr. Siyahnr tarix,
qovgaq. davamiyyat va ya davamiyyat ardrcrlhgr ila qruplaqdrrmaq olar.
. llanxu (Folders) - qovluq ve fayllar iizre naviqasiyanr asanlaqdrrrr.
Ilpono,luax (Windows Explorer). Fayl sistemi ila iplamak iigijn an qox
istifadc olunan vasitalardan biri flpoaoaarx (Windows Explorer) proqramrdrr. Bu proqram fayl strukturu iizro milxtolif amaliyyatlann yerina yetirilmesine imkan verir. flporognNx (Windows Explorer) pancerasi qovluqlar
a$acr tasvir olunan llanxu (Folders) icmah alava olunmuq Mo[ xor'rnrrorep
(My Computer) panccrasinin analoqudur. Ilanrn icmal paneli kompiiter va
ya lokal gaboka iizra qovluqlarrn tarkibine baxmatr, fayllann yerdoyiqmesini va kopyalanmasrnr asanlagdrrrr. Ponceronin saf hissasinda, solda
segilan qovlulun tarkibi gcistarilir.

250

9.MOTN VA CODVOL PROSESSORLARI

9,1. Osas anlayrqlar
Oksar hallarda kagrz va elektron senedlar mii.xtalif formah matnlerdan
ibarat olur. Yeni heri rsqam, diirf,u igareleri va s. ile y! mrg sozlordon
ibaret metn bloklan tagkil olunur. Matn senadlori ile iqleyarken kompiiter
olduqca gi.iclii ve "intellektual" bir yazt maqrntna gevrilir.
Adaton, bir gox sanadlarin tartibinda onlann formatlaqdrnlmasr taleb
olundutu halda, digarlari iigiin bu lazrm olmur. Buna gore yaradrlan bozi
proqramlarda matnin yalnz daxil edilmosi va redaktasi nazorda tutulur. Bu
ciir proqramlar matn redaktorlan adlanrr. Drgar proqramlar iso olave olaraq niatnlarin formatlagdrnlmaslna imkan verir ki, bunlara da matn proses-

sorlan deyilir.
Biitiin metn redaktorlan yalnv lnetnlari emal etdiyinden bir-biri ila
uyugandrr. Miixtalif metn prosessorlan isa informasiyam fayla miixtalif
formatda yazdrf,.rndan bir-biri ila uyu$an deyil. Amma bir gox metn
prosessorlarrnda matni bir formatdan digerine gevirme imkanlan
movcuddur.
Windows emaliyyat sistemina standart Notepad (Bloknot), Write metn
redaktoru va sada Word Pad matn prosessoru daxrldir. Windows sisteminde
formatlaqmamrq matn fayhnm geniglonmasi .txt,. Word Pad-rn fayllannrn
geniglanmasi iso .doc-dur. Daha genig istifade olunan motn prosessorlanna
Word, AmiPro vo s. misal g<istermek olar.
Bu prosesorlardan en gox istifade olunan Word-diir va onun sonuncu
versiyasr Word 2007-dir.
Qeyd edek ki, bunlardan ba;qa, sanedlarla ig iigiin naqriyyat sisternlari
da xiisusi yer tutur. Bunlara Aldus PageMaxer, CorelVentura va
QuarkXPress sistemlarini misal gdstarmak olar. Negriyyat sistenrlari
yrprlmrg sanedlerin goxaldrlmasrnda istifada olunur.
Bir gox matn prosessorlan tigiin iimumi olan bir srri anlayrglara baxaq.
Hazrlanacaq sonad miixtalif elementlardon - simvollardan, abzasiardan,
satirlerdan, b6lmolardan, hagiyalordan, kadrlardan va kolontitullardan
ibaret olur.
Simvol saned matninin minimal elementidir. Har bir simvol ikilik kodla
ifade olunur. Har bir simvol miixtalif tortibath griftlarle ifada oluna biler.
Bir neqe milli dillare aid elifba simvollan nozare ahnrr. Windows-da simvollann kod tesviri iigiin ANSI standartlndan istifada olunur.
Abzas toyin olunmuq gakilda matn fraqnrentlerinin tertibattdrr.
Windows-un matn prosessorlarrnda abzaslan bir-birindan <Enter> klavigi
vasitesile qoyulan abzasln sonu simvolu (!f) ayrnr.
Kolontiftl-araytg metni yerle$dirilor, sahifo sahasidir. Adaten bu arayg
motni sahifenin n<imrosinden, saned, bolmo va ya faslin adrndan ibarst ola
bilar. Kolontitullar yuxan ve a;a$ olmaqla birlikda istifade oluna bilar.
Qeyd - esas matnden xaricdo (sahifanin a$agrslnda ve ya senodin sonunda) yerlegen va metnin har hansr s<iziino vo ciimlasine verilan izahatdlr.
Hagiya-sanadin asas metninin xaricina grxanlmrg va adatan diger man251

banin mainina istinadr olan ;arhdir.

Kadr- mrtn. gakil va ya csdvel yerlaqdinnak iigiin goriinon va ya
g6riinmayen gorgivedir. Kadr ona mena vercn sonadin matni ile siparlsna
bilar.
Senadin sistem iislublarr sene<iin miixtalif elemen{leri (ba$llqlar. adlarkolontitullar va s.) r/e simvollardan tagkil olunmu$ abzaslarla teyin olurrmug

iisullarla tertibaildrr.
Biilrna - senedin aynca bir hissesidir ki, buradakr sahiialarin ciz
parametrlerini vo kolontitullarlnr tayin ermck mtimkiindiir. Brilmenin
serhedleri ayrrrcrlarla qeyd olunur.
WYSWIWYG (What You See Is What you Get _na gciriirsiiz. o da gap
olunrr) - rejimi onu gosterir ki, redakta olunmuE saned ekranda nlca
gdriiniirse, o ciir da gap olunur.
9.2,

Matn prosessorlannrn imkanlan

Matn
_
_prosessorlannda yaradtlan
len, cadvallari, gakilleri,

senadlar: miixtalif obyektlari, masa_

diaqramlarr daxil etmok miimkiindiir. Metn proses_
sorlannda. br obyektlarin yaradrlmasr va redaktesi miihitdan grxmadan
hayata kegirilir. Bu zaman nainki xiisusi vasitalorden, ham da, Windows_nn
digar..tetbiqi proqram vasitalarindan da istifade oluna bilar.
Oz miihitindan grxmadan miixtalif proqramlann birlikda totbiqi, bir. birinin funksiyalanna miiracict imkanlarr olan gox genig yayrlmrq bLE
(Object Linking and Embedding-obyektlerin olaqelendirilmasi va quraqdrnlmasr) standartrnrn krimayi ile hoyata kegirilir. Obyekt cferlifda gekit,
diaqram, cedval vo digar elementlar bapa diiqiiliir. Miiaiir OLE2.0 texnolo_
giyasr matn prosessoru (OLE-klient) miihitindo senadlarin yaradrlrnasrnda
dig:r proqramlann. (OLE-server) verilanlarindan va funksional imkanlanndan istifado etmaye imkan verir. OLE 2.0 texnologiyasr Write, Word (OLEklient) ve Excel, Power Point, paint (OlE-server) proqramlarrnda istifada
olunur.
Olaqalandirmade obyekt yalntz OlE-server faylnda saxlanrlrr. Amma
_
redakta olunan obyektin tesviri y, ya gapr lazm olduqda ekrana gafrnlrr.
Bununla da sanadin yerlagdirilmasinda talab olunan fayl tigiin "xarigi
yaddaga qanaat olunur.
iss obyekt metn prosessorunun ssnad fayhnrn ozlnda
- Qura-gdrrmada
yerlagir. Obyektin quragdrnlmasrndan sonra OLE_server fayl
saxlanrla va
ya silina bilar. ogar olE-server faylnrn saxranrrmasr va obyektin
iizerinde
her hansr bir dayigiklik raleb olunarsa, onda bu dey4ikliyi etmek iigrin
alaqanin yaradrlmasr yerina yctirilir
. Obyektlenn qura5drnlmasr va elaqelandirilmcsi ya bufer miibadilssin_
den istifado etmakla, ya da Ol.E-servei faybmn spesiirkasiyasrnl gOstarmek
y_olu ila hayata kegirils bilar. Bund-an bagqa,
OL6_obvektini dragl31,1_6rop
("gdtiiriib aparmaq va qoymaq,') rexnikasrnrn kdmeyi ila Uir tatU;qi
plgqlam pancarasinden (OlE-server), digar tctbiqi proqram panccrasina
(oLE-klient) kegirmek mtmk0ndiir. MasoJon, erektion csavat pancarasrnda
olan qrafiki gcitiiriib. matn prosessorunun pancarasina qovmaq
olar.
2s2

OLE2.0 standartlnrn asas nciqsanr quragdrnlan vo elaqalondirilen

obyektin bir sahifasini aga bilmamasidir. ikinci nciqsan isa onunla elaqedardrr ki, OLE-server fayhnrn saxlanrldrlr fayl vo ya kataloq dayigdirilarsa, ona
mirracistda fayldan sanod rtir.
Proqram sistemlarinin inteqrasiyasrna imkan veran daha bir standart
Windows-un trtbiqi proqramlan terafindan qebul edilan DDE (Dynamic
Data Exchange - verilanlarin dinamiki miibadilasi) standarttdtr. DDE standartr miixtelif tetbiqi proqramlann iki fayl obyektleri arasrnda ela elaqe
yaradrr ki, bir obyektda har hansr dayiqiklik digar obyektin avtomatik
doyi;ilmasina sabab olur.
9.3.

Word motn prosessoru

WordPad proqraml ila Windows omaliyyat sisteminda taruq olmuguq.

Bu Word motn prosessorunun an sado varianttdrr. Word proqram paketi
Microsoft firmasr torehndan hazrrlanmrg va onun bir gox variantlarr
mrivcuddur. On gox istifade olunan Word 2003-diir. Onun sonuncu variantr
isa Word 2007-dir. Sonralar bu matn prosessorunu sa<jaca Word
adlandrracalrq.
9.3.1. Word-En ige salmmasl va onun interfeysi

Word matn prosessorunu ige salmaq iigiin "flycx" (Start) diiymasi

maus ilo srxrlrr va "flporpar,ruu" (Programms) bandindon Word segiJarek
srxrlrr.

istifadeginin senadla
yetirilir (qakil 9.1 .).
9*

Oe

e.E

B.8dp

igi metn prosessorunun

t*

aO7 r -:;3t

pencarasinde yerina

r !-E i: r.r F.,r - 4.

B .,Ol^J
EEr .lrn

Xettke$
menylrnun

diiymeleri

diiymalari

Baxrg rejimlarini idarJ edan diivmolJr

Veziyyat
!.e'--

OiAlErFr/j

latri

\
i. 2,5d 6 I

kor

$akil 9.1. Word pancarasinin gdriiniisii

253

Word pancarasi a;alrdakr elementlerdan ibaratdir: satir. baihq, ba$

menyu. alatlor paneli, iifiiqi va gaquh xarke$, senad pancarasi, vcziyyet setri.

Bu elementlerin terkibi qura$dlnlrnaya uyEun olaraq doyipa bilar. Bu

elementlari qrsa xarakterize edek:
l. Bag menyu. Baq men.vunun emrlcrini menyunun bandlorinin adrnr
maus ile segib snmaqla, yerino yetirmak miimkirndiir.
Baq menlunun bandlarinin terkibi ve ya bendlardeki amrlorin torkibi

"CepsNc" (Tools) menyusunun ''Haorpofira" (Customize) emri vasitssi ila

deyigdirilir.
2. Alatlar paneli. Omrlar, onlara uylun igarclarin maus ila snrlmasr ile
icra olunur- istanilen alatlar panelini pencoroyo gotirmok va oradan
gotiirmek iigiin "BHg" (View) tmenyusunun "flasenN NucrpyueuroB,,
(Toolbars) emrindan istifada olunur.
3. Aktiv sanad poncarasi. Matn prosessorunun ekran boyu maksimal
agrlmrg sencd pancarasidir.

4. Matn prosessoru va sarradin sistem menyusunun diiymelari. Bu

diiymalar matn prosessorunun va aktiv sanad pancarasinin yeriagdirilmasini,
olgtilarini, hamginin pancsrenin yrfrhb-ba!lanmasrnr idara edir.
5. Tetbiqi proqram va sanadin igara gaklinda yrlrlmasr diiymasi.
6. Tatbiqi proqram va sanad panceresinin <ilgiilarinin idara olunmasl
diiymalari. Bu diiymalar vasitasilo pancerani ekian boyu r4aksimal agmaq
va ya awalki 6lqiisiinii barpa etmak miimkilndiir_
7. Tatbiqi proqram va sanedin baflanmasl diiymesi.
8. Xatkeg. Abzaslann sl ila formatlagdrnlmasrnr rehat yerine
ye tirilmesine imkan verir.
9. Ulqi va gaquli firlatma zolafr. Sanodin yerinin iifiiqi vo $aquli xatt
iizra s[ir:tli yerdayigmasina imkan verir.
10. Sanada bax4 rejimlerini- ida1q.f,d9n diiymelar..8u diiymslsre uyEun
"O6uqxufi" (Normal), "'3lerrponxufi gorcyuenr" (Electronic document)
"Pa:ugrrca crpaHuqu" (Page Loyout) ve "Crpyrrypa', (Outline) rejimlerine
kecid tamin olunur.
11. Vaziyyet satri. Sonaddaki kursorun cari vaziyyotini va bozi
rejimlerin aktivliyini izlamaye imkan verir.
Satir agalrdakr elementlardsn ibaratdir:
- Crp. Jt (Page Ne) - aktiv sanedin cari bcilmasinin sehifa ndmrasi.
Ogar b6lmalarin sahifalerinin n<imralanmosi brilmenin baglanlrcrndan
verilerse, sanad sahifasinin n<imrasi ilo tist-iista diigmaye bilar;
- Pa:1. Jth (Sec J$) - aktiv sonadin cari biilmasinin nrimrasi;
- NA,t- aktiv sanod sahifosinin n6mrasi/aktiv sanad sohifolerinin
i.imumi sayr;
- Ha x, x sm. (At x, x sm) - laquli xarr iizrr kursor ila sahifenin yuxan
kanan arasrndakr mesafa;
- Cr. K (Line K) - kursor olan sahifedeki satrin nomrosi;
- Kor C (Col C) sahifanin sol sahesinden kursora kimi olan
simvollann sayr;
254

'.

3An (REC) - makroemrlerin yazrlmasrnda aktivlesir;

uCilP (TRK) - diizaliglarin niqanlanmasrnda aktivlagir;
BAn @XT) - <F8> klaviqinin aktivliyinda seqilir;
3AM (OvR) - simvollartn avez edilma rejiminin aktivliyi iigiin

segilir.

Qeyd edek'ki. sonuncu dord rejima uyf,un sahanin ikiqat srxrlmasr ila
rejimin aktivlegmasi ba$ verir.
Vaziyyat sotrinin ekranda aks olunmasrnr idara etmak iiqiin "Cepnuc"
(Tools) menyusunun "Ilapauerpsr" (Options) bandindan istifada olunur.
"llapauerpu" (Options) dialoq pancarasinin "Bua" (View) varaqi segilarek
"Crporca cocroruur" (Status Bar) bayralr qeyd olunur va ya gottiriiliir.
9.3.2, Word matn prosesorunda matnlarle iq

word mctn prosessorunda matnlerle

asas iglara

aqalrdakrlar aiddir:

senadin yaradtlmast;

nratnin daxil edilmasi'

matnin redaktesi;

matninformatla;dtrrlmasr;

sanedin yadda saxlanrlmasr;

sanadin gapr;
Senadin yaradrlmasr. Word matn prosesorunda yeni senod vo ya gablon

Co:.{anse Aor(yMeHra (New) dialoq pancaresinda Oafi-.t (File) menyusundan

Co:aarr (New) amrinin komayi ile yaradrlrr. $ablonlar sanedlarin

hazrrlanmasrnrn asanlagdrnlmasr iigiin istifada olunur. $ablon tsyin

olunmug tipe va buna uyfun stilo malik olan hazrr sanadlardir.
gablonlar rahathq iigiin eyni tip sonadlerin birlagmasinden ibaret
qruplara briliiniir. Her bir qrup qablonlar rus va ingilis dillarinda olur.
Sanadlarin yaradrlmasrnda tez-tez tetbiq olunan O6u.rHufi (Normal)
qablonudur.

Matnin daxil edilrnasi.-Matnin daxil edilmasi "alava etmak

"

va ya "evaz

etmak" rejiminda yerina yetirilir. "Olava etmek" rejiminda kursorun

yerlagdiyi yerdan daxil edilan simvol motni avtomatik olaraq sapa
siiriigdiiriir. Ovez etma rejiminde iso kursorun yerleqdiyi yerdan daxil edilan
simvol kursordan saldakr simvo'lu avaz edir- Olava etmek va avez etmek
rejimlerine kegid <Insert> klavipinin kdmeyi ila yerina yetirilir.
Qeyd edak ki, senadin sonuna matnin har iki rejimda ("avez etma" va
"alava etme") daxil edilmesi eyni giicliidiir. Klaviaturanrn azerbaycan, rus va
ingilis alifbasrna kegid Windows miihitinde qura$drnlmrs <Alt>i-<Shift> ve
<Ctrlxshift> klaviglari ila hayata kegirilir.
Yerina yetirilan amaliyyatlann lakrart va laf,vi. Daxil edilan biitiin ameliyyatlar, matnin redaktasi va lormatlagdrnlmasr matn prosessoru taraf-rndan
protokollagdlflllr. Buna gora de miiayyen sayda sonuncu emaliyyatlan lafv
etmak miimkiindiir. Sonuncu yerina yetirilan amaliyyatlann lesvi iigtin
Ilpaaro (Edit) menyusunun OrueHurr sgoa (IJndo) emri yerina yetirilir.

255

Sonuncu laiv olunan amaliyyatrn tarkan iigtin ise flosropxrr suo4 (Redo.1
amrindan istifada olunur.
Qeyd edak ki, Word-da iimumiyyelle yi..iza yaxrn sonuncu srnaliyyatlar

yadda saxlanrr. Ugbucaq diiymelarden binni mausla srxmaqla biitiin

siyahrya baxrb va am:liyyal. va ya omsliyyatlar qrupunu le[v etmak va
iakrar olanr yerina yetirmek mtmki.indtir.

trfiibadila buferi. Windows-un istanilen tetbiqi proqramrnda,

ciimlodan Word-da Konupoaau (Copy), Buperaru (Cut) va Bcranrrt (lnsert)

emrlari mcivcuddur. Bu amrlar miixtelif matn fraqmentinr, gakil, cedvel vs s.
obyektlarin suretinin ahnrb, yerdayiqmasina imkan verir.
Bu amrlarin yerina yetirilmasinda miibadila buferindan istilada olunur.
Bu bir va ya bir nega proqramlar arasr informasiyanr miivoqqeti
saxlanrlmasr iigiin istifade olunan osas .yaddag sahesidir. Miibadils
buferindaki informasiyadan goxlu sayda istifade etmakle, miixtelif tatbiqi
proqramlann miixtalif yerlarinda yerlagdirmak miimkiindijr.
Duxil etmada avtomatik avazetrn). Word-un sonuncu versiyalanndan
Asro:aN{eHa vasitasindon istifada etmaklo daxil edilosi motnin hccmini
ixtisar ctmok miimktindtr. Bu vasito daxil edilen uzun simvollar
ardrcrlhfrnr diger simvollar uylunlugu ila evoz olunur. Maselan, cgar
mamde <dialoq pancorasi> sciz birlaqmasina gox tez-tez rast gelinirse, onu
<dp> ila evez etmak olar.
Asro3aMeHa vasitasini tanzimlamek ilgiin Cepauc menyusunun
Asro:alrexa amri yerina yetirilir. Agrlan pancarsde 3alreH.srr flpH BBo.qe
bayra$ qeyd olunur, 3aueunm sahasina <dialoq pcncarasl), Ha sahasine ise
ttdp> simvollarr da-ril edilarok, .{o6arurs dtiymasi srxrlrr.
X susi simvollann daxil edilmasi. Matnlsrin daril edilmasinda.
klaviaturada olmayan xiisusi simvollar daxil edilmosi lazrm galir. Bu zaman
Bcrarxa menyusunun Cfir*lsor cmrindcn istifade olunur. Bu zaman agrlan
dialoq poncsrasi CHMsorH vo Cneur.ra,rsnue cxMBorrbr kimi iki veraqedan
tagkil olunub. Cncqlra:nusre clrMBoJrbr veroqinde (InlrHHoe rHpe). (roproBiur
MapKa) ve s. kimi xiisusi simvollar olur. Bu simvollardan istaniloni segilarek,
Bcranxrr di.iymasi srxrlrr.
CnMso,rH varaqinds ise istanilan simvollar tasvir olunub Burarlan prifti
segarsk ona uylun istanilon simvolu mrrno daxil etmak miimkilndrir.
Matnin redaktasi. Metnin redaktesi asason matn fraqmentinin surat_
alma, silme va yerdeyigma omeliyyatlarr vasitesi ila yerina yetirilir. Bu
amaliyyatlar emal olurian fraqmentin avveldan segilmosini taleb edir. Matn
fraqmenti bir neqa rejimde seqilir.
Gostarici segilarak liaqmentin baqlanlrc ve ya sonunda yerlagdirilir.
.
^ l isa
Sonra
a;afrdakr emeliyyatlardan biri segilir.
mausun sol diiymesini basrh saxlayaq, gostcricini lazrm olan
istiqamatda harekat etdirarak matn lraqmenti segilir.
- <Shift> klavigini basar.aq. idareedici klaviplarin kcimayi ile seqilan
lraqment lazrm olan istiqamotc geniglandirilir.. eeyd edck ki, bu zaman
segmanin genigl.:,nmasi simvol-simvol bag verir. Olava olaraq <Ctrl> klavipi
256

basrlarsa, segrnanin geniqlanmesi sciz-s<iz bag verir.

2. Matn fraqmentinin segilmasi addrm-addrm rejimda da yerina yetirilir.
Bunun iigtin gostanci segilen lraqmentin baqlanlrc va ya sonuna gatirilarek
<F8> klavigini basmaqla vo ya maus ila veziyyat satrinda B,(JI sahesi iki

dafc srxrlmaqla segmanin addrm-addrm geniglanma rejimi yerine yetirilir.

Bundan sonra.<F8> klavigini ardrcrl basmaqla soz, ciimlo, abzas va ya
senod biitovliikla segilir. Segnradan imtina iigiin <Shift> +<F8> klaviglarindan istifada olunur.
Matnin formatlaSdlrtlmesr. Matnin formatlagdrrrlmast {Dopuar
(Format) menyusunun amrlari va ya Oopuanrpoaaxre paneli vasitasi ila
yerina yetirilir.
Matnin lormatlaqdrnlmast ssasan gritiin va abzasln parametrlarinin
dayigdirilmasi ile alaqedardrr. Bu emaliyyatlar al ila va ya stillarin komayi ils
avtomatik yerina yetirilir
$riftin parametrlarinin dayigdirilmasi <Dopuar (Format) menyusunun
lllpaQr (Font) emri ile yerina yetirilir. Agrlan iIIpnQr (Font) dialoq pencarasinda qriftin tipi, formasr. cilgiisii, rangi ve mi.:ayyan effektlar segilir. $riftin
bezi parametrlarini "tDopuarrlposaxue" (Formatting) alatlar panelinin diiymalarindan istifade etmakla da segmok miimkiindiir-Qeyd edak ki, Sriftih
parametrlarinr teyin etmazden avval. matn fraqmenti segilmalidir. Oks halda
bu parametrlar yeni daxil edilen matna tatbrq olunmur. $riftin bezi parametrlarini "<Dop:uaraposauue" (Formatting) aletlar panelinin diiymelarindan
istilada etmakla da segmok mi,imkiindi.ir.
Misal: Segilmiq motn fraqmentinda gizli ve altdan ikiqat xett parametrlarini tayin etmali.
l. Motn lraqmenti segilir.
2. "<Doprua'r" (Format) menyusundan "IIIpxQr" (Font) amri segilir.
3. Agrlan dialoq pengarasindan "illprQr" (Font) varaqi segilir.
4. "flo.uvepxuaaxue" (Underline) sahasindaki siyahrdan ",{roEnoe"
(Double) sotri segilir.
5. "3QQerru" (Effects) sahasinda "Crcpursrfi" (Hidden) bayralr qeyd
olunur.
"lllpraQr" (Font) dialoq pancaresinin "I'Inrepaa.r" (Spacing) varaqinda
simvollar arasr interval ve kerninq tayin olunur. Kerninq ayn-ayn simvollar
ciitii arasrndakr intervaldrr ki, bu da tolab olunan srxhq ve ya seyreklik
daracasini tayin edir. Senadin xarici g6riiniigiinda kerninqin tssirine baxmaq
iiciin "Parlrerxa crpaururr" (Page Layout) va "flperraapare.nrxrr npocuorp"
lPnnt Preview) rejim.larindan istifado olunur.
lrlpuQr (Font) dialoq pancerosinin I{nrepna;r (Spacinq) veraqinda simvollar arasr intervahn talab olunan srxhq ve ya seyraklik daracasi verilir. Bununla da kerninq teyin olunur.
Matnin formatlagdrrrlmastnda asas yeri abzas parametrlarinin dayigdirilmasi tutur.

257

oTCiflbr

11

lliiecai-_Ei nonorienile,ra

Eltjrasl:sar,re:

G!ffi|f

-!rk5d:

I c

crFaHrLlE

w jicsesei C.n.i-.,::ei.'r'

nep56i
I

6po{a:

lE:

:re;)

ll:.E0ts:n
[e rii ,aaTo_-*lH5[i:
iSLnei

i:6r+sil

tn-

f--cK_-l
gakil 9.2. "A6sa4" dialoq pancarasi

Word motn prosessorunda sanodlarin tortibinda abzasrn rolu

bciyiikdiir. Abzasrn <iz parametrleri mcivcuddur ki, bunlan sonod tartibinin
awalinda va ya sonra tayin etmak olar. Abzasrn parametrlari ',Oopuar',
(Fornat) menyusunun "A6:ac" (Paragraph) amrinin k<imayi ila tayin edilir.
Bu zaman "A6rac" dialoq pancerasi agrlrr (gek. 9.2). Abzasrn bozi
parametrlerini isa "@opr'rarnponauue" (Formatting) aletlar panelindaki
diiymolarin komayi ils de toyin etmak miimktindiiLr. Abzasm parametrleri
gakil 9.3-de tasvir olunub.
Senadin avtomatik formatlagdrnlmasl stil konsepsiyasrna asaslanrr. Bir
ya
bir neg. stilin dayigdirilmasi biitiin sanodin xarici gortiniiqiintin gox
',,e
asanhqla dayiqmcsina imkan verir. Abzasrn stili miiayyon parametrlar goxlufundan tagkil olunub. B,-rnlar griftin, abzasln formatlaqdrnlmasr, "tabulyasiya", "gargivalema", "doldurma", dil ve s. parametrlcrdir. Abzasda yeni
stilin tayini iigiin "<Dopr'rarrpoaaxue" (Formatdng) alatler panelinin
"Cru.rn" (Style) sahasinin siyahtlanndan istilade olunur.
Urnumiyyatla, Word lnetn prosessorunun kdmayi rle senadi istenilan
formaJa tertib ermak mtimkilndiir.

.)

(a

fl1

bo$luq

sagdan bosluq J
Abzas miiryyen gekilda tarrib olunmus matnl I
I liraqmentidir. Abzaslarr bir-birindcn <Enrer> klaviqi-U
ila qoyulan abzasrn sonu "ll " simvotul

soldar boiluq

ll]:-.1.r,'rnur,

taraf tanlagdirilmigdir.
Abzas sa$a tarofa tenla$dirilmi$dir.
bzas markaz iizra tenloqdirilmigdir.
setrin eni iizra tenlagdirilib.
Satirlar arasr interval
Abzasrn awaldan va sonrakl intervah

$akil 9.3- Abzasm parametrlari

Sanadin yadda saxlanllrnasr. Metnlarle igin asas merhalelarindan biri
sanodin yadda saxlanrlmasrdrr. Senadin yadda saxlanrlma parametrlarinin
tanzimlanmasindo CepBnc (Tools) menyusunun llapauerpu (Options) amri
ila agrlan dialoq pancarasinin CoxpaHenue (Save) veraqindan istjfade olunur.
Sansd fayh eyni adda yadda saxlanrrsa, onda @aE.u (File) menyusunun
Coxpaxuru (Save) smri yerina yetirilir. Senadin yadda saxlanrlmasrnda fayhn adrnr ve ya formatrnr dayigmek lazrm gelarsa, onda @afilr (File) menyusunun Coxpaxurr xaxs... (Save As...) amri ila agrlan CoxpaHeHre .loxyMeHra
(Save As) dialoq pencerasindan (9ek.9.4.) istifada olunur. Buradj saned
fayhnrn yeri, adl vo tipi gdstarilmalidir.
i:l

_:l ='..1-:::--:
---r._i r ri.-

.ttEFF

.r

L_-

r,t ))..i

n1::___j_:,:El

#
$akil 9.4. Coxpoaetue doxyuexma (Sate As) dialoq pancarasi
259

Word sensd feyhnrn digar tetbiqi proqramlarda emah iigtin onun yadda
saxlanrlmaslna imkan verir. Bunun iigiin a;afrdakr amaliyyatlar ardrcllhfr
yerina yetirilir:
@afil (File) menyusunun Coxpauurr rarr... (Save As...) amri yeri-

no

yetirilir;

agrlan Coxpauenne goryueura (Save As) dialoq pancerasind;ki Txn

Qaft,ra (Save as type) sahasinde sanad faylnrn sonrakr emahna uylun format

segilir. Masalon, senad laylnrn avvalki versiyalarda emah iiLgiin Word972003&6.0/95-RTF (+.doc) formatr segilir.
. CoxpaHrrb (Save) diiynrati srxrlrr.
Miixtelif tatbiqi proqramlarla miibadila iiLciin en gox istifada olunan
Tercr r Qopuare RTF (Rich Text Format) formatrdrr ki, bu da taqriban iki
dafodan gox disk yadda$r teleb edir.
Word-da sanad fayhnrn avtomatik yadda saxlama rejimi mcivcuddur.
Bunun iigiin Cepsrc (Tools) menyusunun flapauerpu (Options) emri ila
agrlan dialoq pancarasir,in Coxpaneuue (Save) vareqindaki AarocoxpaueHue
Kaxnbre (Automatic Save Every) bayra$r qeyci olunaraq, sa[dakr sahayo her
hansr adad daxil edilir. Bu adcd agrq sancdlarin avtomatik yadda saxlama
intervahnr daqiqa ila teyin edir.
Sanodin gapr. Sanadin gapr Oafi.rr (File) menyusundan lleqarb...
(Print...) emrinin k<imeyi ila yerina yetirilir. Aktiv sanodin bir surotinin gapr
Crau.qaprua, (Standaft) alatler panelinin flcvarr (Print) diiymosi ile hayata
kegirilir. Bu zaman gaprn cari parametrlarindan istifada olunur.
Sanedin gaprnda, tez-tez gap:t:, keyhyyati, printerlonn dayigdirilmasi va
tanzimlenmasi ila bagh olan suallar yaramr. Qaprn bir srra parametrlarinin
dayi;dirilmesi flapauerpu (Options) dialoq psnceresinin Ilevarr (Print)
vsreqinin idaraedici elementlori ile bag verir.
Sanod fraqmentinin gapr iigiin 9ap olunan fraqment segilir va lle.rarr.. .
(Print...) dialoq penceresinde Brl4elennnfi Qparr.renr (Selection) qeyd
olunur.
9.4.

Excel cadvel

prosessoru

Elektron cadvallarin yaradrlmasrna ve onun verilanlarinin manipulyasiyasrna imkan vercn proqram paketleri csdval prosessorlan adlamr. Bu
paketlerden an gox yayrlanr va istifads olunanr Lotusl-2-3, Quatro-pro,
SuperCalc va Microsoft Excel - dir. Microsoft Excel cedval prosessorunun
bir nege versiyasr mrivcuddur. Sonuncu Microsoft Excel-2007 dir.
Excel, csdvallarla iqloyan zaman istifadegiye apafrdakr imkanlan verir:
- cedvalin xanalannda miixtclif funksiyalardan (riyazi, maliyyo,
statistik, miiLhandis vo s.) taqkil olunmuq mirrokkeb diistur.lardan istiiads
olunur. Cedvelin diger xanalanndakr qiymatlarden asrh olaraq, diisturlarla
neticanin qiymeti hesablanrr;
- bir nega ccdvslin alaqasini tegkil etmek. Bu zaman bir cedvolin xanalannrn qiymati diger cadvelin verilanlari esaprnda tegkil olunur. Bu.halda
ilkin cadvolin verilanlarinin doyigmasi asas cadvaldaki son ncticanin
26u

avtomatik dayigmasina tosir edir;

- verilcnlarden tagkil olunmug briyiik massivlerin analizini asanlaqdrrmaq iigiin interaktiv olaraq cadvellari yaratmaq;
- r.,erilanlerin siyahrlar qaklinda (verilanlar bazasr) tartibatlnl, ce$idloma emeliyyatrnr. arahq naticalarin hesablanmasrm va liltrlemani cadvallsra
tetbiq etmek;
- verilanlarin birlagmasini (konsalidasiyasrnr) heyata kegirmak, yani
bir nege cedvelin verilanlarini bir cadvalda birlagdirmak olar;
- verilanlarin eyni adh massivlerindon - ssenaridon isiifada etmekls.
eyni cadvalda son neticanin qiymetini tcrtib etmek. Verilanlerin bir nege
massivinden, son neticcnin bir nega variantrnr tez almaq miimkiindiir;
- diisturlar tizre hesablamalardakr sahvlarin axtan$lnr avtomatik
yerina yetirmak. istifadegi sehvlor haqqrndakr malumatrn kodlarrnrn
analizindan bagqa, xanalar arasr asrhhlr izlamek imkanrna malikdir.
"3asucHr\.rocrH" aletler panelinin krimayi ila cedvali ekrana grxarmaq
rejimini vermak olar. Bu zaman ilkin xanalarla asrh xanalar miixtalil rangli
xatlarla birlegir;
- verilanlerin diger qaxslar tarefindan deyigdirilmasini miihaliza etmak.
Bir va ya bir nege xananr, cadvalin ciztinii va ya iqgi kitabr miihafiza etmek
olar. Bu zaman miimkiin miihafiza deracalarinin kombinasiyasrndan
istifada etmak miimkiindiir;
- csdvelin toyin olunmuq hissasini gizletmoya ve ya eks efdirmeya
imkan veron strukturlagmrg verilanlerdan istifade etmak. Bu, informasiyanrn segilmesi prosesini va iqgi varaqdaki verilanlera nezarati olduqca tekmillagdirir;
- awolden hazrrlanmrg ve yadda saxlanrlmrg srra gaklindoki verilsnlarin eyni vi ya miixtalif qiymatlarini cadvalin bir nega xanalanna siirarli daxil
etmck iigiin avtodoldurma mexanizmini tetbiq etmek. Srranrn har bir haddi
cadvalin bir xanasrna daxil edilir. Verilanlarin xanalara daxil edilmo ardrcrlIrf,rni srranrn istanilen haddindan baqlayaraq diirz va ya aks istiqamatda
heyata kegirmek olar;
- ixtiiyari sayda qiymeti olan bir vo ya iki dayigandan teqkil olunmuq
ovozetme cedvolindan istifada etmek. Deyigenlerin bu qiymatlerindan eyni
diisturun neticasinin hesablanmasrnda istifado olunur va naticalar verilenlar
massivi Eaklinda eks etdirilir.
Excel csdval prosessoru bu deyilenlardan bagqa, hemginin matn proses.
sorunun iimumi funksional imkanlarrna da malikdir. Bunlar makroslardan
istilada, diaqramlann quraqdrnlmasl, avtomatik evez etma va orfoqrafiyamn yoxlanrlmasl, stil va gablonlardan istifada, verilanla n avtomatik
formatlagdrllmasr, diger tatbiqi proqramlarla verlanlarin miibadilasi va s.
servis imkanlalndan ibaratdir.
Excel cadval prosessorundan mtirakkab hesabatlarda, gegidlema, firltrlame, m^ssivlarin statistik analizi va bunlar esasrnda diaqramlann quraEdrnlmasrnda istifade etmak meqsadauylundur.

261

9,4.1. Eleknon cadvalin asas anlay4lan

Excel ils igleyarkon aSagldakr element ve anlayl$lardan isrifada olunur.
Excel-in asas senadi iggi kitabdlr. Bu senad geni;lanmasi .xls olan fayl
gakliinda yadda saxlanrlrr. ipgi kitabr yaratdlqda ve ya agdrqda o aynga bir
pancera ;aklinda (lek. 9.5) tasvir olunur. FIer bjr kitab iggi varaqslardan
taqkil olunurVaraqa csdval, diaqram vo makroslann yaradllmast va yadda saxlanrlmasr iiLgtrn nazerdo tutulub. Hor bir vareqe satir va siitunlardan tagkil
olunur. Satirlar 1,2,3,..... v: slitun]ar A, B, C,..... kimi igaralanir. Excel-de

verilenlorin tasvir formalanndan asrh olaraq veraqslarin agafrdakr tipleri

mrivgudCur:
cadvellerin yaradrlmasr va emah i.igiin cedval varoqi;

diaqramlarrn yerlogmasi iigiin nazarde tutulan diaqram varoqi;

cadvallarin emah prosesini avtomatla$dlran makroemrlarin

saxlanmasr iigtin makroslar veraqi. Excel krtabdakr vereqlarin sayrnr artrnb

va azaltmala imkan verir. Bir qayda olaraq brr veraqdc bir cedval yaradrlr.

Xana verilenlari iggi varaqin daxilindo yerlapdirmok iigiin en kigik struk-

tur vahididir. Har bir xana verilonlori matn, adadi qiymet. diistur va

ya

formatlaqdrrma parametrleri gekliinda saxlayrr. Verilanlarin daxil edilmesi

ila Excel verilenlerin tipini miieyyan edir va bunlarla balh amaliyyatlar
sryahrsrnr tayin edir. Xanalac oz tarkibine grire ilkin vo as r olmaqla iki
hissaya boliinilr. As r xanalarda di.isturlar yazhr ki, bunlar da cadvalin
digar xanalalna istinad edir- Asrh xanalarrn qiymatleri cerdvalin ilkin
xanalannrn tarkibindan teyin olunur. Gcistericinin krimayi ile segilan xana
aktiv va ya cari xana adlantr. Cadvoldaki her hansl bir xananrn hiindiirliiyiinii ve ya enini dayigmak iigiin, buna uygun setrin htindiirliiyiinii vs ya
siitunun enini dayigmak lazrmdrr.
Xanarun iinvanr xananrn cadvolda yerloqdiyi yeri teyin etmek iigiin
nezarda tutulub. Xanalar lnvamnrn yazrlmasrnrn iki iisulu m6vcuddur:
l. Cadval siitunun herfinin ve setrin ndmrasinin qargrsrnda $ simvolunun yazrlmasr miitlaq [nvanlagdrmam gcistarir. Moselon: Bg2, gKg vo s.
Excel-ds bu iisul susmaya gdra ibtifado olunur vo "Al" stili adlanrr.
2. R va C harflsrindan sonra uy[un olaraq satir vo siitunun nrimrasi
gcislarilir. Satir vo siitunun ndmrasi kvadrat mtitarizalerda gristeriila biler ki,
bu da nisbi iinvanlagdumanr gdstorir.. Maselon: R4C7 - 4-cti satir ila 7-ci
siitunun kesi$mcsinda 'duran xanamn iinvanrdrr. Bu birinci iisuldakr G4
iinvanrna uylundur. R[3]C4, R5C[6], R[2]Ctl2l va s. Unvanlann bu iisulla
yazrlqr "RlCl" stili adlamr.
Diistur-cadvalin verilanleri ila mi.iayyon hesablamalann yerina yetirilmasi lgiin riyazi yandtr. Diistur sabit, operator, istinad, funksiya, diapazon
vo hesablama ardrcrlhgrm dayiqmek iigtn istifade olunao mdtarizalardan
tagkil olunur- Diistur baraborlik ve ya riyazi operatorla baglayrr va cadvelin
xanasrna yazrlrr. Dtrsturun yenna yetirilmssinin nsticasi hesablanmrg qiy-'
metdir. Bu qiymat avtomatik olaraq, diisturun yerlaqdiyi xanaya yazrhi.
Masalan. =SUM(A1:A12)/SCS3 + 400
262

Burada SUM - funlsiyanrn adr, Al,Al2, SC$3 -istinad, Al:A12- xana_

lar diapazonu (massiv), 400- isa sabitdrr.
Diisturlarda +; -; t; l; Yo (faizin qiymstinin tayini); ^ (qiiwsta
yiiksellma) hesabi operatorlarrndan, =; <; >; <:.>:.o (beraber deyil)
miiqayise operatorlanndan va matn verilanlarini birlaqdiran & operaio_
rundan istifadoolunur.
lstinad -- diisturun tarkibinda xanarun iinvanlnrn yazrhgrdrr. Mesalen,
=(A5+$C$3) diisturunda .{5 ve $C$3 kimi iki istinad var. istinadlar
miitlaq, nisbi vo qantrq ola bilar.
Funksiya- tayin olunmug hesablama amaliyyatlannr yerine yetirmeyi
gdstaran riyazi yaztdr. Funksiya adi ve dairovi mcitarizado gOsteiitmig bir
va -rra bir nega arqumentdan ibaratdir.
Masolan:

=SUM (Al:A5)

=LoG

10(C3)

Xanorun giistaricisi - cadvalin aktiv xanasrnr segen qcrgivedir. Gcistari_

cinin yeri maus va ya idaraedici klaviqlarinin k<imeyi ile deyiqilir.
Formatlagdrma - bir vo ya bir nega xanaya yazrlan verilanlari aks etdir_

mek iigiin parametrlarin tayinidir. Formatlagdrrma parametrlarine $riltin

ncivij va olgiisti, gargrva, rang, xanantn qiymarinin tenlaqdirilmasi ve s.
aiddir. Bunlar menyunun amrlari, konteks menyu va ya alatlar panelinin

diiymalarinin k6moyi ile tayin edilir. Xanalarrn formatlagdrrrlmasr qiymetler

daxil edilmezden avval ve sonra yerina yetirila bilar.
Stil - formatlaqdrrma parametrlerinin goxlufudur. Stilin adrnr grister_
mekla onu segilmig xanaya tetbiq etmak olar.
Siyahr - verilanlar bazasr ita iglemak iigiin xiisusi gakilde tertib olunmug
cadvaldir..Bu cadvalda her bir siitun sahoni, satir ise verilanlor bazasi
faylrnrn yazlannr g6starir.
Qeyd - bir va ya bir nega xanada garh kimi istifada olunan matndir.
Qeyd hamginin sosli da ola bilar.
9.4.2. Excel-in

*as

pencarasinin strukturu

Excel pancoresinin strukturu demak olar ki, Word matn prosessorunun

strukturuna oxqayrr. Burada da baq menyu satri. aletlar paneli. aktiv iggi
kitab pancarasi, Excel -in sistem menyusunun dtiymasi, Excel va saned
pancarasinin olgiilorini idara edan di.iymaler, voziyy3t sotri va frrlatma
zolaq_
lan var. Bu elementlar Word-iin eyni adl elementlarinin vazifosina uyfuri_
dur. Osas pencardnin xarici gortiniiqiinl miiayyan parametrlari segm'akla
deyiqdirmek mtimkiindiir-(qak. 9.5)
Excel pancarasinin Word metn prosessorunda olmayan elementlorini
garh edok.

Diisturlar satri - cari xanamn terkibini aks etdirmak va redakta etmek

iigiifl nazarda tutulub. Sa! hissada xananln tarkibi rosvir olunur ki, bunu
da
sstrin
yerleqen dtiymonin kcimeyi ila redakto etmok
miimkiin_
-markazinde
diir' Xanaya
verilanlerin daxil ed masi ve onun tarkibinin redaktasi bilava263

site xananln <iziinda heyata kegirilir. Diisturlar setrindo cedvelin cari xanasrna yazllalr diistur cks olunur Sol hissa sahelor adr adlanlr va buradan aktiv
xananln iinvanl, scqilmii xirnalar diapazonun adl vo ya olgiisii aks olunur.

DdC

l
,?'
(9x
a1-

t9G :,

r (_g c5-

ll il

1l

,r1

:r! Siitun baqhlr

Menvu satri

1t-

Setir baqhlr

13

Frrlatma zolaqlart
V aziyy at

?t

satri zolaq lan

$akil

9.5. Excel-in asas pancarasi

Varaqalar yarhll va onlan firlatma diiymasi iggi kitabrn uyfun vcraqinin

oksi va segilmesi iigUn nozerdo tutulub.
Vaziyyat satri iki hissedsn ibaratdir. Sol hissado menyunun segilmig

amrinin vazilasi haqqrnda qrsa molumat tesvir olunur. Burada hemqinin

yerina yetrrilcn cari omeliyyat haqqrnda informasiya aks olunur. Sa! hissa
isa klaviaturanrn bezi funksiyalarrnr va cari daxiletmo rejimini aks etdiran 5
sahaden ibaretdir:
NUM - klaviaturanrn raqem bloku (<Num Lock> klaviii) akrivdir;
CAPS - klaviaturanrn <Caps Lock>klaviqi aktivdir;
EXT - segma rejimi aktivdir (<F8>);
ADD - qongu olmayan xanalar diapazonunun segme rejirni aktivdir

(<Shift>+<F8>);

FIX llapar,.rerpu (Options) dialoq panceresinin flparra (Edit) vareqinde

"ONrcr.rporaunxfi .4ec.nruuHxi Qopr,rar npu rnoae" (Fixed Decimal) bayralr
tayin olunub.
Bu hissada vaziyyot sotrinin konteks menyusundan istifadagi tarafindan
segilan funksiyantn adt va cari xanalar dipazonuna uy[un hesablamanrn
ncticasi cks olunur. Mesalan, Sum=l17, Min=3, Count-6 va s.
Excel cadvel prosessoru ila iglayarken mtixtalif parametrlari segmek
mtimkiindiir ki, sonradan susmaya gora bu parametrlardsn istifada olunur.
Bu parametrlcr Cepeuc (Toots) menyusunun llaparrerpu (Options) amrinin
264

seqilmesi ile al:nan dialoq panceresinde qeyd olunur (iek. 9.6.).

&-

T o( I fo-*;-l
$akil 9.6. "l7apa,vempu,, dialoq pancarasi
Ilapalrerprl (Options) dialoq pencorasinin an qox istifado olunan veraqlari a9alrdakrlardrr:
Bra (View) vareqinin parametrleri proqram ve sened pencerasinin
xarici gdriinil$iinii dayigmaya imkan verir. Satirlar diisturunu. xanalann iggi
gJrgivesini, voziyyat satnni, xanalardakt dtisturlan va s. gizletmok vo
gostarmak mii[nkiindtir.
Bsrquc.nenxe (Calculation) veraqinin parametrlari dtisturlann hesabla_
ma ilsulunu tayin edir va xarici istinadlan idara edir.
flpanxa (Edit) varoqinin parametrlori xanalara verilanleri daxil etdikda
va onlarrn redaktasinda istifade olunur.
_
_O6yxe (General) varaqinds avtomatik yliklsma qovlulunun adr, yeni
krtabdakr varaqlarin sayr, standart grift, istinad grifti, evvel igrllf,ug fayttann
siyahrsr va s. parametrlar tasvir olunur.
(Custom Lists) veraqi avtodoldurma funksiyalannrn yerina
. Cnncxn
yetirilmasinda istifada olunan va ya verilanrarin gegidlenmosinda istiiadagi
qaydasrnr teyin eden siyahrlardan ragkil olunur.
.. lxarpauua (Chart) varaqinin parametrlori aktiv diaqramrn gOrlinti$ii_
nii tayin edir ve susmaya gora yeni yaradrlan diaqramlarda istifala olunan
formatlann veri)masine imkan verir.
Mexayuapoanue (International) varaqinin parametrleri tam ve kosr
hissanin ayrncrlannrn va gap formatrnrn deyigilmosini imkan verir.
Coxpanenne (Save) kitabrn barpasr iigiin verilmig vaxt intervah ila
avtomatik barpa fayh va kataloqu yaradrr. Kompiiteria gcizlenilmaz har
hansr nasazltq bag verdikda, Excel -in nrivbeti yrlklanmaslnda avtomatik
bcrpa fayh agrhr.
Eelonacrocrs (Securite) vereqindaki parametrler cari kitab layhnrn
265

iigiiLn
sifralamosi, kitaba iimumr miiraciat ve makroslann tahliikesizliyi
edir.
teYin
parametrlari
OpQorparlxr (Spelling) orfoqrafiyantn yoxlanilmasrnr va miixtalif
dillerin tanzimlonmesini hayata kegirir.
Ilapauerpu (Options) dialoq pencarasinin vsraqlerinda segilan biittin
parametrlarin qiymeti yadda saxlanlltr ve susmaya g<ira csdvel prosessoru
onlardan ndvbeti dayigiklik apanlanadak istifade edir.

9.4.3. iggi kitabm yaradrlrnast, saxlantlmast va agtlmast

Yeni iqgi kitabtn yaradrlmru y.ni ,rnrd layhnrn yaradrlmasr ila eynidir. Yeni iqgi kitab oatu (File) menyusunun Corgat (New) omrinin komayi
ils va ya alatlar panelindaki Coslars Kuury (New Workbook) diiymasini srxmaqla mlimkiindiir. Burada birinci halda qablondan istifada miimkiindiirsa, ikingi halda buna imkan yoxdur.
Coagarr Kuury (New Workbook) dtiymasi stxtlarsa, Excel ,lncrl +
lIHcrN (Sheetl+ SheetN) tamiz varaqalari olan Knrral (Bookl) adh iqgi kitab
agrr. Burada N flapauerpu (Options) dialoq pencaresinin O6uue (General)
varaqinda llnc'ros g Hoso xHure (Sheets in New Workbook) parametrinin
qiymatindan segilir.
@ann (F ile) menyusunun Co:Aarr.., (New. ) emrinin yerine yetirilmosi
ila ekranda bir nega vereqeli Cograsue aol(yMeHra (New) dialoq pancorosi
gdrilniir- Ogar O6rque (General) veraqinda Kuura (Workbook) elementi segilarsa, bu awelki iisul ila eynidir. Excel-da olan gablonlaln birindsn istifade
etmak iigiin llla6lonu dialoq pencarasinin PeureHu-s Gek.9.7.) vereqi segilir va
lazrm olan Sablonun adr gdstorilir.

gl
iEIl

3l
4

,il
.J

IEEI:F=II :ra.+s:

.C

-t

Etrn

-dl Jl
-J

-t

r.i,.-=
I

I i-b. -. .);c.'t

> a

$akil 97. $ablonlonn secilnasin

266

I*lLl:"l

n " Perueuust "varaqi

Vcraqa verilanlerla dolduqdan sonra iggi kitab laylda yadda saxlanrlmaldrr/rKitabrn yadda saxlanrlmasr ya Oafi,r (File) menyusunun Coxpauarr
(Save) va ya Coxpanur xar. ..(Save As . . .) amrinin yerina yetirilmasi ile, ya
da aletlar panelindoki Coxpauurr (Save) d ymesini srxmaqla hayata
kegirilir. Bu zaman ekranda CoxpanenNe roKynteHra (Save .A.s) (gsk.9.g)
dialoq pancarasi gOdiniir. Ponceranin llur Qatura (File) sahasino yeni kitabrn
adr yaz:ll:. Bu zaman fayl yazian qovluqda segile bilar.
Pancaranin flapauerpu (Options) diiymasinin srxrlmasr ila flapar,lerpsr
CoxpaHeuxx (Save Options) dialoq pancarasi agrlrr. yadda saxlanrlan fayhn
parametrlarini vermak tigiin pencarade agaf,rdakr bayraq va saheler movcudd ur:

BcerAa co3AaBarb pe3epBnyrc xonuro (Always Create Backup) bay_

ralrnrn tayini ila, har dafo yadda saxlanrlan fayhn evvelki versiyasl eyni

adda, geniglanmasi isa .bak olan faylda saxlanrlrr.

- flapolr An, or(pbtru, Qaibra (protection password) sahesi iggi kita_
parolla
brn
agllmasrna imkan verir.
Ilapolr
pasperrreHr{f, :anxcu (Write Reservation password) sahasindaki parolu g6starmadan i99i kitabda har hansr deyigiklik miimkiin deyil.
- Ogar Pexorrenlosatr AocTyn ron6r(o .[r, rrreHH, (Read Only
Recomended) bayratr qeyd olunarsa, ham eyni adda, ham ds diger adda fayl
yadda saxlandrqda, parol gosterilmalidir.T

J
a;l

?)(

-o.ra7'-]j.ctut-

-ElE
-)x1c r< s. trEj
li:r:ol,!

,-a

rJ
N'x&..

i.Oair.:

<-.-.rKlo.r:.:r:.

l-c*
f--G*

I
I

$akil 9.8. Coxpaueuue dorgtueuma (Scne As) dialoq pancarasi

F,xcel-in iggi kitabrnrn ag masr alatler panelinin Orrcpurr (Open)
diiy_
masinin ve ya Oaiut (File) menyusunun Or(p6rrb (Op"r. ) amrinin kOmayl
ila baq verir. Qeyd edak ki, Oai.:r (File) minyusuni p*""t ilo igde owali<i
seanslarda sonuncu agrlan drird fayhn adr daxil olur ki, bu siyahrdan
istanilan iggi kitab fayhu segmak olar.
. Ogar agrlan kitabdakr deyiqii<likdan sonra fayl yeni adla yadda saxla_
nrlarsa, onda Coxpauarr rax (Save As) amri yerina yetirilir. Bu zaman
267

As) dialoq pencerasi agrlrr. Diger hallarda

Coxparurr (Save) amrindan va ya diiymasindan istifade olunur ki, bu
Coxpauenue .qoKyMeHra (Save

zaman Coxpanenxe goxyuexra (Save As) dialoq panceresi aglhr'

9.4.4. i99i kitabrn gaPr

ipgi kitabrn gapa hazrrhq prosesina a;a$rdakr marhalalar daxrldir:

qopulmug printer drayverinin segilmasi;

sahife parametrlerinin tayini vo sanadin sohifalera btiliinmasi;
gapdan awel sanode baxtq;
xaric edilasi sahifelar ardrcrll[lnln, diapazonunun va nomralanma-

nin tayini,
iqgi kitabrn gaprnrn taEkili ila balh a$aErdakrlara baxaq.
l. Kitabrn bir va ya bir nega voreqalarini 9ap etmak miimktndiir. Qap
olunan informasiya avvoldan segilmalidir. Sonra tDa n-llevart... (File
Pnnt...) amrinin yerina yetirilmasi ile eyni adh dialoq penerasi agrlrr.
Ilevarr (Print) dialoq pancerasinde printer segilarak, Busecrn Ha neqarb
(Print What) sahasindaki agarlardan biri segilir:

qongu olmayan bir ne90 xanalar diapazonunu segib Bu.qe,renNfi

AHano3oH (Selection) agart qeyd olunur. Har bir diapazonun gapr ycni
sehifedan baglayrr.

Bttaeneggrre :ructrt (Selected Sheet (S)) diiymasinin komeyi ila cari

-'
vereqa 9ap olunur.
Boo r<nlrry (Entire Workbook) agan ile biit[n kitab gap olunur'
gnclo xonn (Number of copies) sahasi gap olunan sanadin ntisxelari-

'

nin sayrnr tayin edir. Bce (All) agan varaqin biitiin sehifalerinin

qaprna

imkan verir.
Crpanuqu c...no... (Pages from ...to...) agart isa sshifalarin baqlan[rc
ve son ncimralarinin vermokla, sanodin bir hissosi 9ap olunur.
2. Voraqalarin sahifalera b6l[rnmasi avromatik ba9 verir. Burada
llapauerpu crpanHubr (Page Serap) dialoq pancorasindski d<ird tarafdanCrpaunqu (Page), tlorr (Margins), Ko:ronrxr-y,rlt (Header/Footer).,rincr
(Shcet) istifada olunur.
istifadeginin aqalrdakr parametrlsri vernak imkant var:
. sahilaninoriventasiyast:
- kalrzrn olgiisii;
- avtomatik ncimralenmasi davam edan sahifelordan, birinci sahifenin nrimrasi;
- iqgi kitabrn xarici edilon vareqinin faizle miqyast;
saholrrin olgiisti va sehifelerin kolontitulu;
- sahifalarin xaric edilma ardrcrlhfr, yeni yuxarrdan aga[r, sonra sa$a
vc ya soldan sa[a, sonra a$ag],
- xanalartn iggi cadvalinin. setir bolgiiniin (1,2 . va siitltn ba|lrSrnrn
(A,B,C...) gap olunmast \'. ya gap olunmamast.

268

9.4.5. Cadvalda verilanlorin emah

Exc'el-in emal etdiyi verilanlor iig tipa boliiniir: eded, motn va d.iistur.
Veriienlerin edadi tipina aqapdakrlar aiddir:
- konstant, mesalan: 147; 147 .7 1 612E+04;
- tarix, masalen: 19.12.51119 dek 8l; 4 fev 85;
- vaxt, masalen: 12:25; 12:24:.59;2:30:55 PM;
- tarix ve vaxt, meselen: 19 dekabr, 1939 22:42:
Xana_ya daxil edilan matni informasiyanm esas alamati apostrofdur.
Meselen,'28.06.2008'-mahrdir.
Diistur (=) simvolu ile baglayrr, masalan: :Al+SC7.
Diistur xanaya daxil edildikdan sonra, hesablama heyata kegirilerak
natice xanada aks olunur.

Excel tarafinden verilanlar adod kimi tanmmlrsa, matn kimi

interpretasiya olunur. Xanaya daxil olunan isranilan dp verilani tayin
olunmug formatda tasvir etmok olar. Bunun iigiin Oopuar-iveftKH (Formar
Clells) amrindan istifada olunur. Xananrn tarkibinin formatlagdrnJmasr
tarkibin dayigdirilmesina getirmir, daxil olunan qiymatin xarici tasvirini
toyin edir.
Odadi va matn verilanlerinin daxil edilrnesi. Xanaya daxit edilan
verilanin adedi formatr teyin olunmayrbsa, onda susmaya g6re O6nrufi
(Gcneral) formatr l.etbiq olunur.
Daxil olunan manfi adad minus igaresi ila baglayrr, miisbat ededlarda isa
plyus r;;arasi qoyulmur. Odadi eksponensial formada gosttrmek iig,jn E va
ya e herfindan istifada olunur. Kasr formatrnda olan adadi daxil ederkan
edadin tam va kesr hissasi bir-birindan boqluqla aynlrr, mcsalen, 2 719 ve ya
0 3i4. Ogar daxil olunan adodin tasviri tigiin xananrn eni azdlrsa. Excel onu
avtomatik o)araq, eksponensial forniada rasvir edir.
Tarixin qiymatini daxil edarkan, onun hissalarini bir-birinden ayrrrnaq
iigiin, </>>, (.)) va ((-)) simvollanndan istifade olunur. Masolen, 10.12.1951 vj
yd l2lo4l1982.
Vaxtrn qiymetini daxil edarken isa, saar, daqiqa vo saniyc bir-birindan
iki ndqta-<:>> ila aynhr.
Eyni vaxtda tarix va vaxt daxil edilarsa, onda buntar ' bir-birinden
boqluqla aynhr. Masalan: 4-fet,-2005 22:47
Matnlari xanaya daxil edorken, metndaki simvollaln savl 255_i
agmamahdrr. Xanaya daxil daxil edilsn mom xanada bir nega setra
<AIt><Enter> klaviglarindan istifada ennakla boliiniir.
Diisturlardan istifade. Diistur sabit, operaror, istinad, funksiya, diapa_
zonlar adr va dairavi mritarizolerdan tagkil olunur. Masalen:
=SUM(B1 :D15)/$A$5 + QiyNlAT*(SAy+l0D)
Burada SUM - funksiyanrn adr, Bl. Dl5, $A$5 - istinad, Bl:Dt5 _ xa_
nalar diapazonu (massiv), QiYMAT, SAy - xanalar diapazonunun adr, 100 _
ise sabitdir.
269

Excel xanalar diapazonunu gdstermak tigiln

ii9 linvan

operatoru

tanrylr:
f . iki niiqta (:) diapazon opratoru. Moselan, =SUM(AI:Cl) diisturu
Al:Cl diapazonuna daxil olan Al, Bl ve Cl xanalarrnrn terkibindaki

qiymatlarin camini taprr. Diapazon operatorunun krimayi ila siitunun biitiin

xanalarrna masalan, (B:A), satrin bi.itiin xanalanna (messlan, 2:2) ve biitiin
iqgi veraqin xanalarrna (masalan, A:IV va ya I :16384) istinad miiLmkiindiir.
2. f)iapazonlan birlagdiran niiqta yergiil O operatoru. Masalon,
-SUM(C3:C5;Al:C I ) diisturu qon$u olmayan iki C3:C5 va Al:C1
diapazonlannrn comini hesablayrr.
3. Diapazonlarm kasigma operatoru-boqluq. Maselan, =SUM(AS:B I I
B8:Cl0) diisturu B8:Bl0 diapazonun xanalannrn tarkibinin csmini
hesablayrr.

Diisturlarda istifada olunan xanalara istinadrn iig tipi ola bilar: miitleq,
nisbi ve qanprq.

Miitlaq istinad iggi vereqode xananrn miitlaq koordinatrnr tayin edir.

Di.isturda bu istinaddan istifada edildikdo, diisturun bir xanadan digar
xanaya yerdayipmasinda xananrn iinvanr dayigmir. Bu istinad iigiin, <Al>
strlinda $ igaresindan istifade olunur. Masslen, SD$7, $AB$3 va s. <RlCl>
stilinda isa istinadrn yazhqmda kvadrat mritarizo olmazsa, onda o miitleq
sayrl r.
Masolan, R7C4, R4C6.
Nisbi istinad <Al>r stilinda S iqarasiz yazrlrr. Mesolon,

A7,89, Xl9 va s.
Bu ciir istinada dirsturun bir yerdcn diger yere yerdayigmesinda istinad
cadvalin yerindan asrl olaraq dcyigir. <RICI> stilinda nisbi iinvanr vermak
tgiin kvadrat mritarizadsn istifado olunur. Maselon, R[3]C[4] iig satir
agagrda va dritd siitun safda yerlegen xanaya istinaddrr, R[-2]C[-3] - ise iki
setir yuxanda ve iig sotir solda yerleqan xanaya istinadr gdstarir.

Qangrq istinadda isa, satrin iinvanlagmasl siitunun iinvanlagmasrndan

farqlanir. Mcsalan, B$4 - qangrq istinaddrr. Burada siitun nisbi va setir ise
miitlaq iinvanlagd rrrhb. $B7, R3C[-4], R[7]C3 qangrq istinadlardrr.
Diisturda xarici istrnaddan da istifada miimkiindiir. Xarici istinad cari kitabrn digar varaqinin xanalarrna va ya digar kitabrn varaqalarinin
ranllarrna istinaddrr. Xarici istinadrn k<imeyi ila iki va ya bir nega iqgi
kitabr alaqalandirmak miimki.indiir. Xarici istinadda diistur olan kitab as r
adlanrr. D,iistur ila emal olunan verrlanlorr saxlayan kitab isa ilkin adlanrr.
Xarici istinad verilmezden awal ilkin i99i kitab yadda saxlanrlmahdrr.
Xarici istinadda iki kitabdan istifada olunarsa. onda har iki kitab agrlaraq ekranda ycilagdirilrr. Xarici istinadda i99i kitab, iggi varaqa va xanalar
iinvanr gostarilir. Burada apastrof, kvadrat mtiteriza ve nida i;arasindon (!)
istilada olunur. iqgi kitabrn yolu, ipgi kitab. iqgi varaqa apastrof daxilinda
olur. ipgi kitab kvadrat motarizo daxilinda olmaqla, rqgi varaqanin adrndan
sonra nida igarasi qoyulur. Masalan:

'D:\EXCEL\[KAFEDRA.XLS]Kal 65lSDS7'
2'70

Oger asrh ve iggi kitablar eyni qovluqda yeriegersa, yolun gtisterilmesi

vacib deyil.
Diisturlarda funksiyalardan istifada. Excel-da olan funksiyalar cadval-

deki hesablamalann yerina yetirilmasini asanla;dtrir. Funksiya, adtnt va

sonra mcitarizada bir va ya bir nega arqumentlar g<istarilmakla galrrtlrr.
f)i:sturun terkibina funksivanr klaviaturadan simvollarr daxil etmak
yolu ile va ya Macrepa QyHxqsi (Function Wizard) - dsn istifada etmakle
yazmaq olar. ikinci halda maus gostaricisini xanaya yerlagdirmakla Bcrasxa
- Q,vHKr-Ilu (Insert - Function) amri yerino yetirilir.
Hesabi va triqonometrik funksiyalar. Excel-daki [unksiyalarrn goxlu!u
riyazi masalalarin de hallina imkan verir. Proqramlagdrrma dillarinin tadrisrndcki xetti, budaqlanan va drivri strukturlu alqoritmlar Excel-da asanhqla yerina yetirilir. Riyazi maselalarin hallindc an gox istilade olunan hesabi
ve triqonomelrik funksiyalar a5af, rdakrlardrr:

ABS
- adadin modulunu hesablayrr;
ACOS - ededin arkkosinusunu hesablayrr;
ASIN
- adedin arksinusunu hesablayrr;
ATAN - adadin arktangensini hesablayrr;
COS
- dadin kosinusunu hesablayrr;
SIN
adodin sinusunu hesablayrr;
TAN
- adadin tangensini hesablayrl
EXP
- adadin eksponentasrnr hesablayrr;
LN
- adadin natural loqarifmasrnr hesablayrr
LOG
- ededin verilan esasa grira laqarifmasrnr hesablayrr
LOGf 0
- adadin onluq loqarifmasrru hesablayrr;
ROUND verilmig merteba sayr qedar ededi yuvarlaqlagdrnr;
SQRI - miisbot adedin kvadrat kokiinii hesablayrr;
SiGN
- adedin igaresini tsyin edir;
SUM
- xanalar diapazonundaki qiymatlarin camini hesablavrr;
SUMiF - verilan meyara gdre xanalar diapazonundaki qiymatlcrin
camini hesablayrr;

PRODUCT - arqumentlerin hasilini hesablayrr.

FACT
MOD
INT
PI

- tam milsbet edadin faktoriahnr hesablayrr;

- bolmadan ahnan qahgr hesablayrr;
- adadin tam hissasini hesablaytr;
- n- nin qiymatini qayrarrr.

Mesalan: 7 =

1+ o) -l

----J-_L
r+r l)'_ tgi.rl

funksiyasrnrn x=2,3: y='1.2 olarsa, qiymati-

nin hesablanmasr. x-rn qiymatini Al-e, y-in qiyrn:ti isa Bl-e daxil
Cl xanasrnda

eciarak.

=(3+EXp(81-1))(l +Al ^2*ABS(Bl_rAN(Al)))

diisturunu yazmaqla funksiyantn qiymati hesablanrr
.

271

)\{antiqi funksiyalar. Bazan bir va ya bir nega qartden astlt olaraq miixtalif qiymatlarin hesablanmast lazm olur' Bu adatan budaqlanan strukturlu
messlanin hillinda meydana galir. Bela masolalarin halli iignn lF (ECnlI)
funksiyastndan istifada olunur ki, formasr a;a$dakr kimidir:

IF (<mantiqi ifada><ifada-l>,<ifada 2>)

lb'*'

,x>o

- { . r.- x'|", ..r < u^ funksiyasrntn

Masalan: y =

qiymatini b=18,2

va

[sinlb
x=3 qiymatlrrinda hesablamalr.

b-nin qiymatini Bl-a, x-tn qiymatini D[-a yazsaq A1-doki hesablama

diisturu a;aE.tdakr kimi olar.
= IF

Al

(Dl>:0; Bl-Dl^2; SIN(ABS(BI-D1^2))

xanasrnda 9,20 qiymeti altntr.

Ogor budaqlann sayt gox olarsa, onda ig-rga lF -dan istifado olunur.
Amma ig-ige funksiyalann goxlu[u hesablamanr getinlagdirir vo bu zaman
AND vo OR mentiqi lunksiyalarrndan istifada olunur. Bu fuksiyalarrn
formatr aqafrdakr kimimdir.
AND (<mantiqi ifada-l>,<mentiqi ifada-2>,...)
OR (<mantiqi ifada-1>,<mantiqi ifada-2>'...)
Ogsr eyni vaxtda biitiin montiqi iladeler dolru olarsa, AND funksiyasr
aks halda <yalan> olur.
Ogar mantiqi ifadalerdan he9 olmazsa biri do$ru olarsa, OR funksiyasr
<dogru> qiymatini, eks halda ise <yalan> qrymotini ahr.

"do[ru" olur,

x<b a=123.4
[a-bcos,x
| _
Masalan: -v = je sn(x ,-a) x>b b=432.2\
lb cos(lnx) x=b x=102 )
|

funksi.vasrnrn qiymotinin hesabianmast.

Burada y funksiyasrnrn qiymatini hesablamaq iigtin a-nln qiymetini

A1-a. b-nin qiymotini Bl-a va x-rn qiymatini ise Cl-3 yazaq. y -tn hesablama
di.lsluru ise B3-a aqa$rdakr kimi daxil edilir:

IF (Cl<Bl;Al-81*COS(Cl);IF(Cl>Bl;B1-SIN(Cl+Al);

Bl*cos(LN(cl)))
Burada a. b, ya c-ln uyfun xanelardaki qiymatini dayigmakla y funksiyasrnrn qiymotini hesablamaq

27)

mumkiindtir.

QRAFIK REDAKIOTILAR
informatikanrn xiisusi bir sahasi da kompiiter qrafikasrdrr. Kompiiter
10.

proqram va aparat vasitalarinin komayr ila tasvirlarin yaradrimast

iigiin nretod ve vasitolari oyranir. Kompiiter qrafikasrnrn krimayi ila vizual_
la,Edrr,rlan verilanlar insan hayatrnrn miixtelii sahalerindo oz tatbiqini taprr.
Masalan, trbbda kompiiter tomoqraliyasrn:, elmi-tedqiqatlarda modellarin
qurulmasrnrn vizuallagdrllmasrnr va s, misal g<istarmak olar.
Giindelik hayatda tosvirin iki tipi ilo rastlagrnq: xiisusi alatlerin komayi
ile yarad-rlan $okiller va fotoaparatrn kiimayi ila deqiq tesvin olan foto_
qrafiya. Kompiiter qrafikasr da bu tip tasvirlarla iglayir. Burada fotoqrafiya
rastr qrafikasr, gakil isa vektor qrafikasr adlamr.
IIcr bir tip qrafika iigirn mtixtelif redaktorlardan istifade olunur.
Qrafiki tasvirlerin yaradrlmast va emah mcqsedile istifada olunan qrafiki
redaktorlarrn a$agldakl sinifl ari mrivcuddur:
o Rastr redaktorlarr;
r Vektor redaktorlan;
. Ugolgiilii qrahklarin tagkil edilmasi va emah proqram vasitalari (3_
D -redaktorlar);
o Avtomatlagdtrr)mrglayihalandirma sistemleri (CAD_sistemlari).
Rastr redaktorlarl. Qrafik obyekt rastrr yaradan noqtalar kombinasi_
yasrndan ibarat olduqda va hamin noqtelar miiayyen pariaqhla ve ranga
malik olduqda, rastr redakrorundan rstifada edilir. Bu iii. yoragma o uaxt
mi.iayyan sanrereya malik olur ki, qrafik tasvir goxlu sayda yanmlokalara
maHk olsun va obyektin tagkil olundulu elementlor haqqrndakr informasi_
1,a, elementlarin hansr lormaya malik olmasr informasiyiirna nezaron daha
vacib olsun. Bu miilahizelerimiz albatta ki, foto va poiiqrafiya tasvirlarina
aiddir. Rastr redaktorlarr tasvirlerin emah, onlarrn reiuglanmis, (foto neqa_
tiv qakillar iizarinda lazrmi diizaliglerin aparrlmasr), fotoeffektlenn va bedii
kompozisiyalarrn (kollajlann) yaradrlmasrnda daha gox istifada olunur.
Rastr redaktorlarr vasitelorila yeni tesvirlorin yaradrlmasr imkanr bir
qadar mahdud olur vo gox vaxt rahat olmur. Oksar hallarda rassamlar
ananavi alatlarden istifada edib, ahnmrg rasmi komptitera xirsusi aparat
vasitelari ila (skanerler) daxil edir va sonra rastr redaktorunun kcimavila
xiisrrsi effektleri btbiq etrnekla, bagladrqlan igi sona gatdrrrrlar'. '
Rastr tasvirlorin saxlanrlmasrnda JPEG, BMp, TIFF, GIF, pSD va pNG
kimi formatlardan istifado olunur. Tasvirler 'IIFF-Tagged Image File Format
(fayhn geniglsnmasi _TlF) formatrnda saxlandrqda heg bir srxrlma iisulun_
dan is^tifado olunmur va orijinahn maksimal keyhyyetli surcti allnlr. TIF ye_
gana [ormatdtr ki, pegakar dizaynlar yiiksak keyfiyyet]i tasvirlarin
saxlan,l_
masrnda istilada edirlar. Tesvirlarin srx masniiib otduqda JpEG-Joint
Photographic Expens Group (fayhn geniqlanrnasi .JpG) formatrndan
istiiada
olunur JPG formatr tosvir fayhnr l0 dafalerla srxmala imkan verrr. pSD _
PhotoShop Document Adobe photoshop p.oq.amr n iiirusi
formattdrr. Bu
formatda da sxrlma tisulu yoxdur. Cit _ Ciapnics lnterchange Format
for_
niatr Internet iiqiin yaradrlb. Bu format milyon rangden 64,'l2g
va,1a 256
qra [ikasr

reng qalmasrna imkan verir. GIF ili demak olar analoji olan pulsuz PNGPortabte Network Graphics formatrndan da istifada olunur. BMP formahmn
keyfiyyeti aqafr olur va va standar Paint proqramr vasitasi ila yaradrlrr.
Rastr tasvirinin yaradrlmasr iigiin on osas proqram vasitalari -Fractal
Design kompaniyasrnrn istehsah olan Painter, Macromedia kompaniyasrnrn istehsah olan Free Hand va Fauve Matisse proqramlarrdrr. $okil gekmak ve ranglarla iglamak iigiin on yax$l proqram Painter proqramrdrr. Bu
proqram miixtelif resm alatlarini (qalami, karandagr, komiirii, aeroqrafi,
firganr va s.) modellaqdirir, lazrmi materiallann (ya[h boya, ya!, tu;) varh[rnr imitasiya edir. Oz n<ivbssindo Free Hand proqramlnrn son versiyalarr
tasvir va motnlorin redakta olunmasr iigiin kiilli miqdarda vasiteloro, xiisusi
eflektlsr kitabxanasrna va miixtelif ranglcrla iglamak iigiin aletlar toplusuna

mahkdirlar.
Macintosh platformasrnda tasvirlori yaratmaq igiin rastr rasmlarini ve
tasvirlori redakta etmaya imkan veron Pixel Resources kompaniyasrnrn
yaratdlEr Pixel Paint Pro paketini gdstermak olar.
Rastr qrafikinin emah iigiin isa Adobe kompaniyasrnrn Adobe
Photoshop paketini gdstarmok olar. Bu qrafiki redaktorun sonuncu versiyasr
Adobe Photoshop CS adlanrr. Burada CS - Creative Suite, yani yaradrcrhq
iigiin dast.
Vektor redaktorlan. Vektor redaktorlanm rastr redaktorlanndan
farqlandiren xiisusiyyet, qrafik verilanlarin tasvir olunma iisuludur.
Vektor tosvirinin elementar obyekti kinri nciqta deyil, xett g<ittiriiliir.
Bu ciir yanagma olbotte ki, cizgi-qrafiki iqlar iigiin daha xarakterikdir,
giinki burada xatlorip formasr, hamginin xatlarin tegkil olundulu ayn-ayrl
n<iqtalarin rangleri haqqrndakr inflormasiyadan ferqli olaraq, daha boyiik
aheiniyyet kasb edir.
Vektor redaktorlarrnda har bir xott iigiincii tartibli riyazi eyri kimi
tcsvir edilir va buna g<ire da ndqtelar kombinasiyasr kimi yox, riyazi diistur
qaklinda tasvir edilir (kompiiterde bu dtisturun adadi amsallarr yadda
saxlanrhr). Bu ciir tasvir olbetta ki, rastr tasvirindon farqli olaraq, bir qadar
yrfcam olub, uyEun verilanlor bir qedcr az yer tuturlar. Lakin istanilan
obyektin tesviri ekranda ndqtolarin sa,de tasvirindan yox, oyrinin parametrlarinin ekran va ya gap tesvirlorinin koordinatlan goklinde olur. Buna gora
da, vektor qrafiki ile iqladikdo hor dofa koordinatlan hesablamaq iigiin daha
mohsuldar hesablama sistemlarir,dan istifada etmok lazrmdrr. Vektor qrafiki
tasvrrlar CDR vo A[ formatrnda saxlanrhr.
Elementar obyektlarden (xatlerden) sada hondasi obyektler yaradrlrr.
sonra isa bunun esasrnda am bitmiq kornpozisiyalar laqkil-edilir. Vektor
clrafiki vasitasila yerina yetrrilen badii illyustrasiya bir-birila qarqrlqh
olaqada olan on minlerle sada obyektlordan ibarat olur.
Vektor qrafiklarinin yaradrlmasr vo emalr iigiin istifadc olunan osas
proqram vasitalerina qrafik redaktorlar (mes. Adobe Illustrator,
Macromedia Freehand, Corel Draw) va vektorizatorlar - rastr t:rsvirlarini
vektor qrafikinc Aeviran xiisusi paketlar (mes. Adobe Stream Line. Corel
Trace) aiddirlar.
2'71

Adobe lllustrator vektor redaktoru - bu sinif proqramlar arasrnda

timumi qebul edilmig liderdir. Onun esas iistiinliiyii ondan ibaretdir ki, o,
Adobe kompaniyasrnln isthsah olan PhotoShop va PageMaker paketlari ila
qarqrhqh elaqeda ola bilir. Biittin bu tatbiqi proqramlar vahid iislubda yerine
yetirilmi$ ve bitmig bir paket taqkil edirlar. Bu redaktor ham IBM, ham da
Macintosh platformasrnda iSlayir.
Macromedio Freehand wktor redaktoru qraFrkla iglameya baglayan
gcxslar iigtin nazerda tutulmugdur. Proqramrn hacmi gox boyi.ik olmasa da.
o, kilayat qadar iglama siiratina malikdir. Bu proqramdan orta saviyysli
komptiterlerds istilada etmak olar. Bu proqramln instrumental vasitalarinin
komayila bir srra miirckkab scnedleri hazrrlamaq olar. Bu proqram yalnrz
miiayyan elementlara gora daha giiclii Adobe Illustrator ve Corel Draw
vasitalarindan geri qalrr. Bu redaktor paketi komptrerla nagriyyat iglerini
aparrnaEa imkan veran QuarkXPress proqramr ile birlikde iglaya bilir.
Corel Draw yektor redaktoru - Windows miihitinda vektor qrafiklarinin yaradrlmasr ve emah sahosinda asas paketlardan biridir. Onun iistUn
cahati inkigal etmig idara sistemina va alctlerin parametrlarinin sazlanmasr
iigiin geniq vasiteloro malik olmasrdtr. On miirakkob bedii kompozisiyalarrn
yaradrlmasr imkanlarrna gora Corel Draw biitiln oz reqiblarini geride
qoyur, lakin Oyranmok iigiin bu proqramrn interfeysi 9ox mtirakJ<abdir.
Adohe Streant Line paketi. Cizgilarin emal sahasinda daha giiclii paketlorin olmasma baxmayaraq, ciz proqramlar sinfinda o Qabaqcrl yer tutur.
Stream Line paketi vektorlagmaq iigiin parametrlari'daha daqiq sazlamaq
imkanr verir ki, bu da lazrmi daqiqlik ahnmasrna kcimok edir. Vektorlaqma
prinsipi cizgileri, ai-qara rasmleri va krilgesiz digar sada qrafiklori gevirmek
iigirn gox rahatdrr. Yarrmlakeli va rangli tesvirler bir qedar pis emal olunur
va naticeda onlar tizarinda alava olaraq daha gox i$lamoyi bleb edir.
Vektor redaktorlarr tasvirlerin yaradtlmasr iigiin gox rahat olmasrna
baxmayaraq, hazrr rasmlarin emah iigiin bu redaktordan istifado edrlir. Bu
ci.ir redaktorlar gox vaxt reklam biznesinde _seni$ btbiq edilir. Bundan olava. poliqrafik nagrlarin iiz qabrlrnrn tartibatrnda va an nohayat, badii i5
iislubu cizgi tislubuna yaxrn olan biitiin yerlarda bu redakrordan genig
istifado edilir.
Ug6lgiilii qrafik redaktorlar. Ugrilgtilii qrafika (.1D-3 Dimensions) kompiiter qrafikasrnrn bir bolmasi olmaqla, iigolgiilii sahadoki obyektiarla amaliyyatlar iigiin alqoritm va proqram taminalrnr ahata edir. Ugolgiilii qrafikadan an gox arxitektur vizuallagdrrmada, kinomatoqrafiyada, televiziyada,
komptiter oyunlannda, gap mehsullalnda vo hemginin elmda tasvirlorin
yaradrlmasrnda istifada olunur. UqolqUlti tasvirin alnmasr tigirn aga$dakr
marhalaler telab olunur:
o modellatdirma - sahna ve onun obyektlarinin riyazi modelinin
yaradrlmasr;

. renderinq - segrlen fiziki modela uyfun proyeksiyanrn qurulmasr.

Ug6lgiilti modellagdirmanin asas masalasi igrq manbeyinin, ktira, kub,
konus ve s., maye, qaz va s kimi obyektlerin tosviri va onlann sahnoda
yerlsqdirilmasidir.
275

ikinci morheleda riyazi model miistovi gckila gevrilir. Renderinq veri_

_
lanlerin iigcilgiilii vektor strukturunu

miistevi pikseller matrisina gevirii.

Ugolgtilil qrafikanrn emallna imkan veran, yani virtuai obyektlori modcllagdiren ve onlarrn ssasrnda tcsvirin mcdelini yaradan proqram vasiialeri
gox miixtalifdir. Son zamanlar bu sahada lider olan kommersrya maqs.-dli
mahsullara Autodesk 3D Studio Max, Maya, Newtek Lightwave, Softimage
XSI, Rhinoceros 3D, Cinema 4D va ZBrush-u misal gdstarmek olai.
Bunlardan bagqa, Blender vs Wing3D kimi paketlcr aglq mohsul olmaqla
serbast yayrhr.

Bu paketlarden bezilarini qrsa garh edak.

Studio Max proqram paketi Kinetix firmasr terafinden taklif edilmig

lD

va esasen Windows miihiti iigiin yaradrlmrgdrr. Bu paket "yan peqekar'l

sayrlmasrna baxmayaraq, onun vasitaleri canh olmayan tabiet obyeirtiarinin
keyfiyyatti iig<ilgiitii tosvirlarinin yaradrlmasr iigtin kifayot ediy'Iiunun asas
fcrqlandirici xiisusiyyatlari tigcilgiilii qrafiklar iignn kiilli mi{darda aparat
siirotlandiricilarinin olmasr, giiclii igrq effektlarjnin olmasr, diger firmalar
trrofinden)tnun iiqtin yaradrlmrg b<iyiik miqdarda tatbiqi proqramlann
olmasrdrr. Aparar resurslarrna qargr gox da yiiksek talebkarhq iiali itirtilma_
diyindan, orta soviyyali kompiiterlarde da bu paketden istifada etmak
imkan_r vardrr. Modellagdirma va animasiya vasiialarine gclra, 3D Studio
Max daha inkigaf etmig proqram 'rsitelerindan geri qahr.
Soltimage 3D - Microsolt firmasrnrn istehsah olub, avvallar yalnrz SGI
stansiyalan iigiin nazarde tutulmu$du ve yalmz son zamanlar Windows
amaliyyat sistemi ila iglsmaya imkan yaranmr,sdrr. Bu proqram inodellogdirmak iigiin zengin imkanlara vo briyiik miqdarda ienzimlenon fiziki va
kinematoqrafiya parametrlarine malikdir. Bczi hallarda daha keyfiyyetli vo
kilayat qadar siiratle iglaycn Mental Ray modulundan istifada edilir. Bu
paketin funksiyalannr geniqlondiren ve digar firmalar tara.hndan istehsal
olunan qoxlu miqdarda tetbiqi proqramlar da mdvcuddur. Bu proqram
demok olar ki,_"de-fakto" diinyada SGI tipli xilsusilegdirilmig qrafrk stansi_
yalann arasrnda standart kimi qsbul edilmiqdir. IBM pC pljtformasrnda
gox da istilade edile bilmayib, daha giicli.i aparat vasiralarini tolab
edir.
Interfeys_va imkanlar nciqteyi-nszarindsn daha giictii Maya proqram
.
paketi Alias Systems Corporatiou terefindan yaradrlirrgdrr. Mtixtelif
oma_
liyyat sistemlari iigi.in, o ciimledan Windows igiin bu proqramm miixtelif
variantlan m<jvclddur. Bu paket modul struktururu ,r"lik olub, aqalrdakr
bloklardan tagkil olunur:
. - Base - nroqramln esas blokudur. ModelldSdirmanin asas aletlarini,
invers kinematikasrnr, soslarin emal olunmasrnr, fiziki bark maddalarin
imitasivasu , effektlerin asas toplusunu teqkil edir:
Maya FIX - kigik hissecikler sisteminin emal olunmasmr dastak_
leyan va yumqaq cisimlarin qargrhqL alaqe fizikasrm modellagdirmayo imkan
veran alave modullar toplusudur;
- Maya Power Modeler - obyektlarin poliqon va splayn modelleqdirilmasi iigiin giiclii vasitalara malik olur:
216

Maya Artisan - heykaltarag ve rassamlarrn reil iglari iigiin xarakteetmeye imkan veran an qabaqcrl
moduldur; bu obyektin sathi iizerinda guya "firga" ila rasm qakmaya, sathi
hamarlagdrrmala ve ya seth iizainda miieyyarl qabarrq yerlarin yaradtlma.r
srna imkan verir.
- Maya Cloth - geyim paltarlarrnr modellagdirilmesina imkan veriri
- Maya Fur - yun va ya xaz ila ortiilmiig sothlarin imitasiyastna imkan verir;
Maya Live - ssenari modulu olub, real gekilig ila kompiiter animasiyasrnrn birlajhesini tomin edir.
Maya proqramrnrn alot vasitalari 4 qrup gaklinda birlagdirilmrgdir:
Animation (Animasiya), Modeling (modellagdirme), Dynamic 1fiziIi
modellegdirma), Rendering (vizuallagdrrma).
Hal-hazrrda Maya proqramr ferdi kompiiterler rigiin iiqolgiili.i
qrafiklarin yaradrlmasr va emah sahasinda an qabaqcrl paketlardan biridir.
Bu proqram paketinin agagrdakr versiyalan mrivcuddur:
o Maya Unlimited - an bahah paketdir;
o Maya Complete - giiclii paketdrr
. Maya Personal Leaming Edition- pulsuz paketdir.
Bu proqram paketinin sonuncu versiyasr Maya 2008-dir.
Blender modellegdirma vasitalari, animasiya, renderinq, videonun emah vo interaktiv oyunlann yaradrlma-srm ozijna daxil edan irgiilgiilii kompiiter
qrafikastnrn yaradrlmasr tigiin pulsuz proqram paketidir. Bu paketin asas
xiisusiyyati hacminin kigik olmasr, renderinqin yiiksek stiretli olmasr va bir
gox amaliyyatlar sistemlari i.rgiin miixtelif versiyalarrn olmasrdrr.
Avtomatlatdrllrxg layihalandirma sistemlari (CAD - Computer Aided
Design sistemlari). CAD - sistemlari osasan lal,ihe-konstruktor i$larinin
avtomatlagdlrrlmasr iiqirn istifada edrlir. Miiasir CAD sistemlerindan adeten
avtomatla$drnlmrg miihandis hesabatlarr va tahlili CAE (Computer Aided
Engineering) ila birlikda istifada olunur. CAD - sistemleri asasan maqrnqaylrma, cihazqavtrma, arxitektura sahalcrinda tatbiq edilir.
CAD - sjstemlerinin asas xlisusiyyati layihalendirmanin bijtiin merhalc_
larindc terniki gartlari. norma va qaydalan avtomatik temin etmokdir ki. bu
da konstruktor va ya arxitektoru qeyri-yaradrcr xarakterli iglardon azad
etmaya imkan verir. Masalen, magrnqavrrmada CAD sistemlari vasitasila
biitov bir cizgi bazasrnda, hamin cizgiya daxil olan ayrr-ayn magrn hissalari_
nin i99i cizgisini gakmaya, lazm olan texnoloji sanadJagdirmani hazrrlama[a,
hamin hrssanin emah irgiin lazrm olan alatlarin, dazgah va nezaret
vasitalerinin, hemgintn raqam-proqram ;darali dazgahlar, ienale robotlarr
va gevik avtomatlagdrnlmrg istehsalat iigiin idaraedici proqramlann hazrrlanmasr imkanrnr verir. Hal-hazrrda avtomatlaqdrnlmrg layiha sistemlari
vacib komponent oldulundan, bunsuz gevik istehsal sistemlarinin va texno_
loji. proseslarin avtomatla$drrrlmrg idara sistemlrrini samareli hayata
kegirtmak miimkiin deyildir.
C,A.D - sistemlara misal olaraq Autr-rCAD, ArchiCAD, OTCAD.

rik olan iisullarla virtual modelleri emal

277

MathCAD va s. proqram paketlerini gtistarmek olar.

AutoCAD Autedesk kompaniyasr tarefindan yaradrlan 2 ve 3-tilgiilii
avtomatlaqdrnlmrg layihalandirma sistemidir. Bu sistemin ilk versiyasr 1982ci ilda yaradrhb ve sonuncu versiya.st AutoCAD 2009-dur.
ArchiCAD Macarstanrn Grapisioft firmasr tarofinden yaradrlan qrafiki

proqram paketidir. Bu CAD sistemi tikinti, mebel va digar sahalarda

layihslendirrna iigiin nazarda tutulub. ArchiCAD-tn ilk versivast 1984-cii iide

Radar

CH adr altrnda

yaradrhb.

Bu

sistemin sonuncu

versiyasr

ArchiCADl2-dir.
OrCAD - elektron qurfulannrn aytomatla$drnlmrq layihelandirilmasi
hayata kegiron proqram pakctidir. Bu sistemden elektron qurfiularrnrn
modellagdirilmasinda genig istifads olunur.
MathCAD riyazi modellaqdirmade istit'ade olunan proqram paketidir.

2't8

lI.RIYAZI
I

l.l.

PAKETLAR

Dmumi malumat

Hal-hazrrda riyazi masalalarin holli iigiin goxlu sayda miixtalif

proqramlar paketi yaradrhb. Bele gori.ina bilar ki, riyazi proqram
teminatrnrn bolluiu tatbiqgi-miitaxessisi riyazi bilikdan azad edir. Amma
baga diigmak lazrmdrr ki, istanilen har hansr vasite biliyi avez eda bilmaz. Bu
ciir sistemlarda istifada edilan har hansr menyu istifadegini rivazi amr va
iisullarrn mahiyyatini baga diigmakdan azad etmir. Bununla da riyazi
sistemler prinsipce matn ve qrafiki redaktorlardan ferqlanir. GeniE tatbiq
edilan istenilen riyazi paket. avvaldan tayin olunmug bezi iisullan reallagdrrrr. Ir{asclan, biitiin ri)'azi paketlor funksiyanrn qrafikini arqumentin verilmiq addrmrnda qurur. Bu zaman eyrinin tam tadqrqi iigi.in xarakterik nciqtalar va xassalar (kdk, ekstremum, ayilma n6qtasi. asimptotlar) lazrmdrr.
Britiin riyazi paketlar matn va qrafiki redaktorlarla ahnan fayllar iizarindaki emeliyyatlar. franqmentlarin yerla5dirilmasi va silinm:si, srstemin
konfiqurasiyasr, informasiyah arayrqlar kimi ilmumi taminata malikdir.
Riyazi paketlorlcrde bciyiik ve kigik harflcr ferqlanir. Sistemlarda n, e, i
sabitlcrindan istifada olunur. Sarhaddi gostermak dgirn Infinity (sonsuzluq)
xidmati s<iziindan istifada olunur. Vurma igaresi kimi adaten n<iqta, aks sleq
va va boqluqdan istilada olunur.
Bu sistcmlarda hesabi va mantiqi amaliyyatlara, cebri, triqonometrik va
onlann tarsi. hiperbolik vo onlann tarsini, bir srra xilsusi funksiyalarrn
hesablanmasrna, statrstik ve maliyya-iqtisadi amJliyyatlara baxrhr. Omaliyyatlar milxtelif uzunluqlu adadlar iizarinda miixtalil say sistemlerinda (2-dan
36-ya kimi), heqiqi va kompleks odedlarls yerina yetirile bilar.
Tam adadlerin hesabr yi,iksak daqiqlikla hayata kegirilir. Haqiqi edadlar
irzarinda hesablamaya kegmek iigiin operatorlardan heq olmazsa birini vo
funksiyanrn biitiin arqumentlarini haqiqi formada vermek lazrmdrr.
Riyazi sistemlar matrislarla bir gox amsliyyatlan yerins yetiran goxiu
savda vasitalaro malikdirlar. Bu universal paketlar mahdudiyyotlori olan
minimaks masalalarindan yalnlz xstti proqramlagdrrma masalolerini hall
edir.
inteqrallapdrnlmrg riyazi sistemlarin yeni naslinda simvol cabrinden de
istilada olunur. Bu ciir sistemlar agalrdakr imkanlara malikdir:

avaz etma:

verilan n<iqte etrafindakr Teylor srrasrna a.,-'rrhgrn taprlmasr;

srralann cami va hasilinin hesablanmasr;

polinom, kasr-rasional funksiyalarla, bir va 9ox dayiganli funksiyalarla emaliyyatlar, vcrilmig dayiganin daraca tizra nizamlanmasr, haqiqi vc
kompleks ktiklarin hesablanmasr ve s.;

simvol diferensiallama ve inteqrallama:

diferensial tanliklarin halli.
Aydrn<itr ki, sadalanan bu imkanlar hcm adadi formada, hsmginin
279

kombinasiyalardan (miirakkab ifadalar hesablamadan ovval analitik formava cevrilir) isrifade etmekle yerina yeririlir'
' informasryanrn qrafiki iisulia tcsviri elmi-texniki hesabatlarrn yerina
ila v:ziyyat tez
vetinimesinda isa, .oi oynuy,.. Belc ki, eyaniliyin komeyi
-basa
diis0liir. Qralikler, taniiyin kdklarinin mahdudlaqdrnlmasrnda, tanlik
va sistem tanliklerin hallinda baglanfrc yaxtnlagmantn segilmasi,de, haller
saymln ioyininde va s. evaz olunmazdtr'
' Miiaiir riyazi TPP-ri mijxtalif koordinat sistemlerindo (dekart, polyar,
silindrik ve sferik) Ekalalarla (xatri ve loqarifmik) ikicilgtilii 'a iigrilgtlii
qrafiklarin qurulmast, oxlann qiymetlendirilmasi, .ayrinin^qeyd olunmast,
miixtalif yazrlara va s. imkan veran vasitalara malikdir' Qrafiki gergivaya
salmaq, ayri xotti mtlxtalif qahnltqla vermek mtimkiindiir' Oyrilsr parametrik pekilde da verile bilar.
Paketlar komplektina yiialarlo elave funksiya va prosedurlar daxildir ki'
bu da sahalar iiaia qruplaqdrnlaraq subpaketde tatbiq olunur' Meselan,
"Mathematica" paketinde a$aEldakr subpaketler m<jvcuddur:
- tenzor analizi vs onun tatbiqi;
- siqnallartn analizinin ve siizcaklerin iglanmasinrn teminatri
- qeyri-selis qoxluqlar mantiqi;
- dinamik srralarln analizi;
- maliyya hesabatlan;
- optik sistemlarin hesaba tr.
Maple V paketino iso olava olaraq 32 subpaket daxildir.
Riyazi paietlarin tarkibine ananavi proqramlaqdrrma vasitalarinin analoqu daxildir ki, bu da scgmelcrin idara olunmastna va hesablama mcrhalalirinin tekrarrna imkan verir. Paket dilindc ayrl-ayrI mesalalarin proqramlagdrnlma naticasini fayl gaklinda tartib edorek, diske yazmaq va sonradan
bu fayldan lazrm olduqda goxlu sayda istifade etmok miimkiindiir.
liu ciir sistemlarin tatbiqi hatta tocriibali iyaziyyatqlar iigiin do fayda'
hdrr. Amma yadda saxlamaq lazrmdrr ki, bu sistemlar axtani tadqiqatlarl
iigiindiir. ktrlavi hesabat iiqtin deyil.
Hal-hazrrda gox genip yayrlan riyazi paketlar aqafrdakrlardlr'
- MathCAD fardi kompiiterlarde miirakkab olmayan hesabatlar
iigiin tetbiq olunur vo olduqca elveriglidir. MathCAD sistemi evval riyazi
mesalelarin holli iigiin yaradlhb. Amma 199'l-cii ildan baglayaraq simvol
riyaziyyar. aletlerini tetbiq etmaklo riyazi mesalalarin halli iigiin MathCAD
uniueiiat alata gevrildi. Bu paket riyazi asrhhfr tesvir edcn tobii girig dilina
ve Word Equation dtstur redaktorunun taqdim etdiyi diiyrnelare malikdir'
MathCAD sistemi Clipboard, OLE miibadila vasitalori olan Windorvs-un
tam trtbiqi proqramtdtr. MathCAD vasitolsri ilo quraqdrrtlmrg eksportlara
uyliin olaraq qiafikler 9ox asan yerina yetirilir. Pakct Word tipli redakto.un komeyi olmadan sanad tartib etmaye imkan veran metn redaktoru ila
tachiz olunub.
MathCAD sisteminin bir gox versiyalan m<ivcud olub Bu sistemin
helalik sonuncu versivast MathCAD 14.0-dtir. MathCAD 14 0 olduqca
280

miirakkab hesablamalarr yerina yetirmaya, bunlarr WorkSheet (MathCAD

miihitinde agrlan sanad) iqgi veraqinin yeni funksiyalarrntn komcyi ila aydrn
qakilda yadda saxlamala vo odedi qiyrnatlandirmani operativ suretde
aparmaq iigiin alava vasitalere imkan verir. MathCAD 14.0 _ dc daxil
edilan yeni funkysiyalar istifadagilera miihcndis-texniki masalalerla daha
genig diapazonda iglamaya imkan yaradrr.
- Matlab marrislerle ig iigiin nazardo tutulub. Bu paket haqqrnda
genig malumat ntivbati paraqralda verilacak.
- Derive simvol riyaziyyatr vo qrafiklorla iki rejimde (teqribi ve daqiq)
ig iigtin nazorda tutulub. Qrafiki kursorun olmasr cyrinin xarakteri'k
nriqtelarinin (ekstremumu, kciklari, digar ayrilarla kasigma nciqtalarini)
koordinatlannr tapmaEa imkan verir. Amma qrafiki fayla yazmaqnriimkiin

deyil.

i.

..

Bu paketin DOS va Windows miihitinde igleyan versiyalan mdvcuddur.

- TK Solver konseptual proqramlagdrrma ideyasrna asaslanrr. Burada
riyazi munasibatlar sistemini nisbaton dar fonn sahesinda tasvir etmek olar.
Paket ilkin obyekt va siyahrlar asasrnda taleb olunan halri serbast tertib edrr.
Riyazi vasitalar bu paketin hrssosidir.

N{athematica paketi riyazi tedqiqatlan ham simvol. ham da adadi

f9g3da lartib ederek yerina yetiren giiclii vasiralara malikdir. erxrq sanadi
MS Word, MS Exsel, AmiPro, Power Point ve s. ila birlikda de hazrlana
bilir. Bu paket siyahr strukturlan va simvol hesabatrnr yerina yetiran goxlu
mtixtalif yiiksek saviyyali vasitalore malikdir.
Bu paketin goxlu sayda imkanlarrnrn olmasrna baxmayaraq, qeyri_
standart girig ve alverigsiz grxrg riyazi simvolarrna. goxlu sayda amaliyyat
naricalcrini qeyri-adekvat tasvirina vs sahvlerin zaif diaqnostikas,ou
-ilikdir ki, bu da sistemin <iyranilmasinda goxlu zohmar talab idir.
- Maple V paketi olduqca rahat interfeysa ve giiclii arayrq sistemina
malikdir- Bu paketin pegekarlar tigiin olduqca giictii riyazi Tp_n var.
eeyd
etdiyimiz kimi, paketin miihandislar iigiin olduqca maraqh olan 32 subpaketi moviuddur ki, onlardan bazilari agalrdakrlardrr:
Student. Cam, hasil, limit, inteqral ve s. riyazi masalalarin hesab_
lanmasrnr addrm-addrm temin edan bu sistem talsbalar iigiin nazerda tutul_
muqrdur. Sistem hamginin tenliyin koklarinin raprlmasr, eyrilarin. totqiqi,
ekstremumlann taprlmasr va sada adadi inteqrallama 'iisullarr ilgdn
vasitalera malikdir.
xetti proqramla$drrma maselasinin helli iigiin simpleks iisu_
.lununSimplex-a
proseduru daxildir.
Stals verilenlerin statistik emah mcsalosina osaslanrb. Bura yeddi subpaket daxildir:
. . _aatova - iki statistrk segmenin orta qiymatlarinin barabarliyi hipotezinin (ehtimahnrn) yoxlanrlmasl;
reqressiyanrn qurulmasr..(verilmiq y(x) asrhlgndan
on kigik
.kvadratlar
: rt! - iisulu
ila parametrlarin segilmcsi) ;
o random - paylanma qanunun (bir baraberda, beta_, qamma_,
normal,
281

XzStyudenta) taloblerina uy!,un tesadiifi adedlar seriyasrrun generasiyasr;

. stalplcts . qrafik ve histoqramiarln qurulmasr;
o trans.form verilenlarin avvclcadcn emah (nizamlama, siniflero g<ire
ge5idlsrno va s.);

o describe statistik siralann adadi xarakteristikalannrn hesablanmasr.

- Scienrific Work Place 2/0 {SWP) - "Alimin iSqi Yeri" (AiY). Paker
bir nege olduqca dayarli alatlari oziinda miivcffaqiyyatla birla;dirir.
. LYord matn redaktoru;
o Ami Pro 3.1-don gdtiiriilmii; va riyazi asrhhqlarrn takmillagd;rilmig
lormasr;
. analitik gevinnalari va adadi hesablamalan yerina yetirmaya imkan
veran M aple V paketinin altgoxlugu.
Sistem qrxrg sanadrni LaTeX lormatrnda hazrrlayrr. SWP - nin Catlgmamazhgr onun rus versiyasrnrn olmamasr va kompilyatorun i;inin olduqca
zoifliyidir. Bunlardan baqqa, bu sistemda ahnmrg qrafiklarin suratinin alrnmasrnda da miieyyen Qotinliklar yaranrr.
- I\{etrvork. Bu alt paketa qraflarla iq tigiin 75 funksiya daxildir.
Funksiya qraflann yaradilmasr, ti! ve tapelerin elava olunmasr ve silinmasini
tcpkil edir.
Bir qrup paketler iss riyazi statistika iisullanna asaslanrb. Riyazi
statistika iisullan tasadiih qanunauy[unluqlarrn i.ize grxarilmasrna imkan
verir, esaslandrnlmrg natica. va proqnozlar grxanr, onlann yerina yetirilma
ehtimahm qiymatlandirir. Usullar ylksak universalhga malikdii ve onlarrn
latbiqi va istifada olunma texnologiyasr praktiki olaraq fonn sahesindon
asrh deyil.
Statistik emal rirasalalarinin Maple paketinin k<imayila yerina yetirilmasine baxmayaraq, daha genig imkanlara malik xiisusi statistik proqram
paketlari mrivcuddur. Bura STADIA, SPSS, STATGRAPHICS, SAS va s.
aiddir.
11.2.

MATLAB

sistemi va onun komponentlari

- matris laboratoriyasr) sistemi

(AB$,
MathWorklnc
Massagusets $tatr, Neytik gahari) firmasrnrn miit3xessislori tarafindan yarad-rhb. 70-ci ilin sonunda yaradtlan MATLAB sisteminin ilk versiyasrndan universitetlerdc matrislcr nezariyyesi, xstti cabr ve
adadi analiz kurslannrn todrisinda istifada olunurdu. Bu sistem 80-cr ildan
baqlayaraq genig yayrlmafia bagladr. Bu d<ivrlardo isa FORTRAN dilinds
xetti c.br iizra LINPACK va EISPACK tatbiqi proqramlar paketi iglanilmigdi. Buna grira da, N.IATLAB sisteminin miialliflori FORTRAN drlinda
MATLAB (MATrix LABoratory

proqrarnla;drrmada bu paketlarden istilada iisullart axtanrdrlar.

MATLAB interakti./ sistem olmaqla, massiv verilenleri ila rga asaslanan miihandis ve elmi hesabatlarrn yerina yetirilmasi iigiin nazarda tutulub.
Sistem FORTRTLN, C va C++ dillsrindo yaradrlan proqramlara rni.iraciata
imkan .;erir. N4ATI-AB sistcmi evni ztmanda emalivvat miihitine ve
282

proqramla$dlrrna dilina da malikdir.

indr bu sistemin imkanlarr ilkin versiyanrn imkanlarrndan olduqca
iistiindiir. indiki MATLAB miihandis ve elmi hesablamalar iigtin yuksck
scviyyali va semereli bir dildir. MATLAB sistemi agafrdakr sahaloro totbiq
olunur:
- hesablama riyaziyyat;
- alqoritmlarini$lanmasi;
- imitasiyamodellaqmasi;
- verilaplarin tahlili, naticelerin tadqiqi va vizuallagdrnlmasr;
- elmi ve miihendis qrafikasr;
- qrafiki isfifadagi interleysi daxil olmaqla, tetbiqi proqramlann
iglanmasi.

Sistemin yaradrcrsr olan MathWorklnc firmasr diinya unrversiterleri rla

srx alaqede oldugundan, telebalar irgiin. Student Edition of MATLAB
versiyasr da m<ivcuddur. Umumiyryatla MATLAB-rn bir gox versiyalarr
yaradrhb ki, bunlardan bazileri aqa[rda g<istarilib.
I . MATLAB 5 - dekabr 1996-cr il.
2. MATLAB 5.1 - may 1997-ci il.
3. MATLAB 5.3 (Release I l, Rll) - yanvar 1999-cu il4. MATLAB 6.0 (Rl2) - noyabr 2000-ci.
5. MATLAB 6.1 (Rl2.l) - iyun 2001-ci il.
6. MATLAB 6.5 (R13) - iyul 2002-ci il.
7. MATLAB 6.51 (Rl3SPl) - avqust 2003-c[ il.
8. MATLAB 7.0 (Rl4) - iyun 2004-cii it.
9. MATLAB R2006a - mart 2006-cr il.
10. MATLAB R2007a - mart 2007-ci il.
I I. MATLAB R2008a - mart 2008-ci ilMATLAB-rn sonuncu versiyasrna mirhandis va elmi iqgilar iigiin
miirekkab odadi hesirblamalan, texniki va fiziki sistemlarin modellagdirilmasini hoyata kegirmak iigiin goxlu sayda prosedur va funksiyalar daxildrr.
Bu versiyalar hemginin obyekt-ydnlii proqramlaqdrrmanrn biitiin miiasir
vasitalarini dastakleyir. Sistem agalrdakr komponentlari dzitnda birlagdirir:
o Simulink - modellegdirma va dinamiki sistemlorin analizini heyata
kegirir;
o Aerospace Blockset - ugu$ aparatlarrnrn, raket ve miiherrik qurfulannrn Simulink osasrnda modellegdirilmesi ;
. Bioinformatics Toolbox - 6iologiya ve qenetikada tocriibi
verilenlerin analizinin riyazi iisullan;
. CDMA Reference Blockset - IS-95A (code division multiple access,
CDMA) standartlanna uylun naqilsiz kommutasiyeh sistemlarin
layihalsndirilmesi ve modelleqdirilmasi;
o Communications Blockset - Communications Toolbox (modulyasiya. kodlagdrrma va dekodlagdrrma) iigiin funksiyalar kitabxanasr;

283

Communications Toolbox

kommunikasiyah sistem va onlarrn

real zaman arzinda modellagdirilmasinin iqlanmasi;

Control System Toolbox

aks alaqeli avtomatik tanzimlema sismodellagdirilmosi

ve analizi;
layihalandirilmosi,
temlarinin
Curve Fitting Toolbox - trriibi verilanlorin emah (aproksimasiya.
hamarlama, interpolyasiya va ekstropolyasiya);

. Data Acquisition Toolbox - ferdi kompiitere qogulan olgma

komplekslarinin dasteklenmasi iigiin miihit. Raqcm-analoq geviricilari daxil
oJmaqla analoq va raqamli altsistemlarda verilanlarin miibadilesinin trskili;
. Database Toolbox - verilonler bazasrnda saxlanrlan informasiyanrn vizuallagdrrrlmasr va analizi. SQL dilindaki sorlulardan istifada etmekla
verilanlarin segilmasi;
. Datafeed Toolbor - maliyye verilonlarli serverlerlo alaqanin tegkili;
. Dials & Gauges Blockset - miixtelif gkala va <ilgii cihazlarrnrn
tasviri olan idaraedici panellarin taqkili iigiin qrafiklar kitabxanasr;
o Embedded Target Infineon Cl66 Microcontrollers - Cl66 mikrokontrollarin bazasr asasrnda olgma-idaraedici komplekslarin layiholendirilmcsi va modellaqdirilmasi;
r Embedded Target for Motorola HCl2 - Motorola firmasrnrn mikrokontrollerinin bazasr asasrnda olgrno-idaraedici komplekslarin layihalend irilm:si va modellagdirilm:si;
o Embedded Target for Motorola MPC555 - Motorola firmasrnrn
mikrokontrollarinin bazasr osasrnda olgme-idareedici komplekslerin
layiholandirilmasi va modellaqdirilmesi;
o Embedded Target for OSECA/DX - OSEC/VDX mikrokontrollarinin bazasr esasrnda olgma-idaroedici komplekslarin layihelendirilmasi va
mcdellogdirilmasi;
r Embedded Target for Texas Instruments C2000 DSP - Texas
Instruments firmasrnrn mikrokontrollarinin bazasr esasrnda rilgme-idareedicr
komplekslarin layihclandirilmasr vr modellaqdirilmesi;
o Embedded Target for Texas Instruments C6000DSP - Texas
Instruments firmasrnrn mikrokontrollarinin bazasr asasrnda cilgme-idarae<iici
komplekslarin layihalandirilmesi ve modelisgdirilmasi;
o Excel Link - MATLAR vc Microsoft Excel clektron cadvahnin
funksiyalarr arasrnda qagrirqh alaqanin ragkili:
. Extended Symbolic Math - analitik hesablamalann geniglandirilmip paketi;
. Filter Design HDL Coder - rsqam filtriordo HDL-ko.dlagdrrrlmasr;
o Filter Design Toolbox - raqam filtrlerda layihalondirma. inrirasil,a
va anahz;
. Financial Derivatives Toolbox - maliyya iqlarinda vo risklarde anali,: va vizuallaqd rrma

anairzi;
284

Financial Time Series Toolbox

maliyya bazannda verilanlarin

Financial Toolbox

maliyyenin idarei:diLmesi maselalerinin helli

qrafiki tasvin;
. Fircd-Income Toolbox - galirin proqnazlagdrnlmasr;
o Fixed Point Toolbox - qeyri-standart formath edadlar iizannda
hesabi amaliyyatlann yerina yetirilmasi;
. Fazzy Logic Toolbox - <geyri_salis mantiq> asasrnda sistemin
mode llagdirilmesi vc analizi;
. GARCH Toolbox - bir olgiilii GARCH (General Autoregressive
Conditional Hereroscedasticity) modelindan istifade etmak,le iraliyye
bazarrndak r dayigik Iiyin analizi:
. Genetic Algorithm and Direct Search Toolbox - genetik alqoritm

iigtn inteqrallaqmrg miihit

va analizin naticelarinin

va birbaqa axtang;

Image Acquisirion Toolbox

tagkili;

_ qrafiki

verilanlarla mtibadilonin

.... Ir1g" Processing Toolbox

- tasvirlarin emah (analiz, filtrleme,
.. , ...
.
ikiolgiilii gevirma, barpa va s.);
. Instrument Control Toolbox _ verilanlarin vo IEEE_4gg, HpIB,
VISA protokollar formatrnda perileriya qur[ulu idareedici siqnallann

rniibadilasi;

. LMI Control Toolbox _ xetti marrisli barabersizliklarla (Linear

Matrix Inequality, LMI) tasvir olunan sistemlsrin modellagdirilmasi va
a

nalizi;

Link for Code Composer Studio _ MATLAB va Texas tnstruments

(Code Composer Studio, CCS) firmasrnrn. inteqrallagmrq
miihiti arasrnda
claqanin tagkili;
o Link for ModelSim - MATLAB vs bark cismin modellegdirilmesi
miihiti olan Modelsim arasrndakt alaqanin tegkili;
o MATLAB Builder for COM _ MATLAB-rn COM obyektlarinin
kompilyatoru;
'

MATLAB Builder for Excel _ MATLAB proqramlannm

moduluna konversiyasr;
o MATLAB Compiler
yatoru:

Excel

C ve C++ kodlannda M_fayllann kompil_

MATLAB Report Generator _ RTF, HTML, XML va SGML for_

matlarrnda hesabatlafl n yaradrlmasr;
.

o MATLAB Web Server _ lntemet istifadaqilarina serverde

MATLAB-rn proqramlarrnrn yerin: yetirilmasine imkan veren Web-serverin

servtsl,

.
o

Mapping Toolbox - raqam kartlann emah va vizuallagdrrrlmasr;

Nlodel predictive Control Toolbox _ boyiik sayda prrig
va gtxrq
rerilanlarinin miirekkeb sistemlerla analizi u, iau.r.aiirnssi-o Model-Based Calibretion Toolbox _ tecriibalorin, statistik model_
lapdirilmanin ve miirakkab sistemlarin kalibrlan_r.i;;
lu;h;rdirilmasi;

285

Mu-Analysis and Synthesis Toolbox - dayanrqh xstti' sistemlerin

ytiksak dereceli idaro olunmasrntn analiz va sintezinin miiasir iisullan;

Neural Network Toolbox

gotin formatla$an mosololerin halli

iigiin siini neyron gabekalerin totbiqi;

. OPC Toolbox.- real vaxtlt sistemlarda (OLE for Process Control,
OPC) verilenlarin miibadilasi iigiin sanaye standartlannrn dastaklanmasi;
o Optimization Toolbox - goxdsyiqanli funksiyanln ekstremumlanmn axtanit;
. Partial Differential Equation Toolbox - xtisusi torameli
differensial tenliklar sisteminin axtarlsl va vizuallaqdrnlmasr;
e RF Blockset - naqilsiz rabito sisteminin modelle$dlrilmosi ve
toclqiqi;

RF Toolbox

naqilsiz rabite sisteminin modelleqdirilmasi

ve

tadqiqi;

Real-Time windows Target - Simulink stilli interfeysi olan

modellerin yaradtlmast va onlann real vaxt rejimindo idareedilmasi;
o Real-Time Workshop - C-formath geniqlenmali proqramlann
generasiyasr;

o Real-Time Workshop Embedded Coder - yaddaqdan, iq siiratindan, interfeys sadaliyindan, kodun rahat oxunmastndan istifada etmaklo
Real-Time Workshop paketinda haztrlanmrg proqramlartn optimallaqdlrtlrnasl;

Robust Control Toolbox - tesadirfi tasirlar iizra sistemin idarasinin. tiayanrqlr[rnrn analizi va sintezil
. Signal Processing Blockset - siqnallarln raqamli emah sisteminin
layihalandirilmesi va modellagdirilmasi iigiin Simulink kitabxanasr;
. Signal Processing Toolbox - roqam vo analoq siqnallannln emah;
r SimMechanics - Simulink bazast esasmda bark cisimli mexaniki
sistemlarin modellaqdinlmcsi:
o SimPowerSystems - Simulink bazast osastnda elektrik qiivvasinden
istifada sistemlarinin modellagdirilmasi;
o Simulink Accelera-tor - Simulink miihiltindo yaradtlan proqramiann mahsuldarh[tntn arurtlmast;
o Simulink Control Design - Simulink miihiitinda qurulan
modellarda proseslsrin idara edilmasi ;
o Simulink Fixed Point - Simulink miihttinda hesabatlann birqat
daqiqlikla yerina yetirilmasi;
. Simulink Parameter Estimation - Sirnulink miihlitindaki modelin
parametrlarinin segilmesi;
o Simulink Report Generator - Simulink paketinin verilanlart va
rnodeli daxil olmaqla hesabatlann yaradllmasl;
. Simulink Response Optimization - qevri-xetti mchdudiyyetli
avtomatik tenzimleme sisteminin layihelendirilmasi. imitasiyasr va analizi;

286

Simulink Verificarion and Validation - Simulink miihiitindaki

modellorin diizgiinliiyiine ve mtimkiinltryiine nazarat;
. Spline Toolbox - splayn-aproksimasiya iigiin proseclurlar kitabxanasl;
. Stateflow - sonlu avtomatlar nezarivyasi ssasrnda idara olunan
hadisalsr sisteminin modellagdirilmesi;
. Stateflow Coder - Stateflow modeli asasrnda qurulmug proqramtn
optima llaqdrrrlmasr;
. Statistics Toolbox - analizda ehtimal iisullan va statistik tedqiqat_
lann naticalarinin vizuallagdrr masr;
. Symbolic Math Toolbox - Maple paketi asaslnda simvol hesabatl;
. System Identification Toolbox _ girig va grxrg siqnallannrn analizi
asasrnda sistemin iden tihka siya sr;

Virtual Reality Toolbox _ VRML (Virnral Reality

lvlodeling
t.anguage) dili csasrnda virtual realhqla tgcilqiilii sahnanin
varadtlmasr:
Wavelet Toolbox
siqnallarrn analizi vs sintezi, miixtalif tabiotli
tJsvirlarin kasilmsz va diskret veyvlet-geviricisi;

lPC Target - kompiiterds avtonom rejimda real vaxtl sistemin

v: tesrlanmasi;
MATLAB paketi haqqrnda informasiyanr wur,r,.softline.ru,
rr'ww.matlab.ru va www.exponento.ru saytlanndan almaq olar.
Dorslikda
nrodellcgdirilmasi

osasan paketin bazi

imkanlanna baxrlacaq.

MATLAB sisteminin omaliyyat miihiti

MATLAB sisteminin :maliyyat miihiti inrerleyslar goxluludur ki, bu
da slstemin xarici alamle alaqesini tamin edir. Bunlar omrlei sctri va ya
11.2.1

qrafiki interfeys vasitasila istifadegi ilo dialoq, i99i sahoya baxr$ va

miiracrar
yolu. M-fayllann redaktoru va sazlayrcrsr, fayi u. fiOS ortiiklori
ila i9,
verilanlarin eksport va importu, informasiya aiayglanna interaktiv
miiracjat, Microsoft Word. Microsoft Excel va s. xarici srstemlari ila qargrhqh

dinamiki alaqedir.
MATLAB paketi ytiklandikda ekranda kombina edilmig, dOr<I vacib
^
Command
Window (Orao rcouau.u), Command History (Hcroput rovanr),
Workspace (Pa6ovee npocrpaucreo) ve Current liiiectory (TeKyuIHit
rcara:ror) panellori daxil olan pancera gortiniir. Sonuncu iki panel
bir_Lirlni
ballayrr vc laam olanr cin plana getirmak iigtin uygun vJraq Jrxrlmahdrr.
_ Umumiyyatle en gox istifada olunan panel Command' Window - dur.
Burada istifadegi emrlari va onlann naticaLri oks olunur. Bu panel
vasitesi
ila doc, help vo lookfor amrlarinin k<imsyi ila bu ve ya digar
iennin haqqrnda
molumat almaq miimkiindiir.
Workspace (pa6ouee npoclpaHcrBo) panccrrsi istifadaginin
daxil etdiyi
cari dayiganlari aks etdirir. Burada daytgenlarin adrnr Name
1l,Iur) siitunnnda,. skalyar qiymetlarini varue (3niviure) siitununda va'
tasvir olunan
verilsnin tipini rsa Class (Tun aanxslx) si.itununda grirmak
olar. Bu ciir
.
--yetirmakle
iniormasiyanr emrlar pencaras ind.an whos ,-.ini
i.rin.,
de
287

gdrmok miimkiindiir. 7-ci versiyadan baglayaraq har hanst masslvln

elementlerinin redaktasi iigiin yeni Array Editor (Peaartop t'.Iaco.raor)
alatindan istifada olunur. Onun gaglnlmasr iigiin Workspace (Pa6ovee
npoc, paucrao) sahasinda dayiqcnin adr srxtlmahdr.

Command History (llcropra.r rovaua) poncarssi istifadagi terafindan

daxil edilon biitiin emrlori yadda saxlaytr. Bu pancere Window (OxIro
xoruaH4) - dan forqli olaraq sistemin molumatlartnt va hesablamalartn
naticelarini yadda saxlamtr.

Fie

\erv
Open

Ctrl-O

Close C ommand \\'indorv

Lnpon Data-,.
Save Workspace

.{s.-.

Ctrl-S

Set Path-.

Preferences
Page Setup
Print..-

Prirt Seleption
I C - p5 rtr,.ofki arrat
r

--

2 D:.,,,-AB2

2ve

c-

"q'orkruntided.m

3 C : -\L{TLAB 7',u'ork,dift -m
4 C :1L{TL.{3 T rrvork rest,m

Exir

\'L{TLAB

Ctrl-Q

$akil I l.l.Mallab sisteminin " File " menyusu

MATLAB sisteminin emrlar pencoresi vc emrlar pencarasinin aletlar
paneli M-fayllar iizorindoki sade cmaliyyatlan yerine yetirmaya imkan verir.
Bu ameliyyatlara yeni M-fayllarrn yaradrlmasr, movcud M-fayllarrn agrlmasr, iqgi sahaye baxrg, miiracict yoluna baxtp ve s. aiddir. $ekil I L l-da amrlar
poncorosinin File (Oafin) menyusu gostarilib. Fiie menyusunun smrlari bir
qox sistem proqramlagdrrma funksiyalanm yerine yetirir.
Bu menyunun bandlari qruplara bdliiniib. Birinci qrup a$aErdakl
bandlcrdan ibaratdrr;
New (Cosaam) agagrdakr emrlordon ibaradir:
- M-$aiu-redaktor/saziayrcrda yeni bog fayh agrr;
- Pznrax-bo5 qrrfiki pancar:ni aqrr:
Open (Orrpsrs) segilcn fayh redaktor/sazlayrclda agrr:
Close Command Window (3ar<purs orno xolrarrg) Command Windorv
(OxHo xouau.u)-da uy!un diiymani takrarlayrr.
Ikinci qrup agafrdakr bsndlardan ibaretdir:
Import Data (l,Ivnoprrapoaaru aanulre) - saxlanrlmrg verilenlar import
olunur.

Save Workspace As (Coxpauxrs pa6o'ree niocrpauctao xax) birtiin

dayigenlerin qiymetlerini diskde iqgi saheda yadda saxlama[a imkan verir.
Ugiinct qrup a9a[rdakr bandlorden ibaretdir:
Set Path (3atarr nyrr) sistemin istifada etdiyi kataloqlar siyahtsrnl
artlrmaga va ya onlara baxtg qaydasrnt dayiqmays imkan verir.
sistemin parametrlarinin tenzimlanPreferences (flpeqnovreuur)
nasina imkan verir. Burada Preferences amrinin rolu boyiikdiir. Bu amrin
scgilmasi ile iki hissedan ibarat dialoq poncarasi agrltr (qakil I L2).
Dordiincii qrupa bir gox sistemlor tigtin ananavi olan emrlar daxildir.
Bu qrupun amrlari fayllann gaprna va kagrzrn parametrlarinin tanzimlanmssine imkan verir.

Sonuncu qrupda isa istifadeginin sonuncu istifada etdiyi fayllann

siyahrsr yerlaqir. Siyahrnrn <ilgiisii istifadegi terafindan deyigdirrlo bilar.

Edit (llpaaxa) menyusunda istanilan redaktor iigiin xarakterik olan

segilmig matn fraqmenti va ya qrafiki obyektlcr iigiin kasmek (Cut
(Bsrpe:aru)), suret alma (Copy (Konupoaarr)), yerlagdirmak (Paste
(Bcraaurs)), Paste Special (Crcquaruuar scranxa)) va silmak (Delete
(Y.qa.:rxrr)) amrlari yerlagir.

Cdtrrraffior PfelsgEa

Numenc drsplay
Display

[-

Ecno on

Umil malrild

eightcolumns

Command sess
Xin

ox I

cancet

reprr

I c"rp

$akil I L2. Matlab sisteminin " Preferences" pancarasi

Select All (Bsrgerxt nce) amri matn va ya qrafiki obyekti biitov segir.
Undo (Orr"reunrr) va Redo (floaroprrr) amrlari ila uylun olaraq, sonuncu
emaliyyat lafv olunur va ya awalki la[v olunmadan imtina olunur. Find
(Har"rrn) emrinin komayi ila matn fraqmentini tapmaq olar va lazrm olduqda
onu avoz etmak miimkiin olur.

289

Sonuncu qrupun emrlari Clear Command Window (Ovaclrrr oxuo

xouarq), Clear Command History (Ouxcrurr oKHo xsroprlx xouan.q) va
Clear Workspace (O.rucrt.lrb [epeMeHHrre pa6overo npocrpaucraa) uygun
pencerenin tamizlonmasina imkan verir.
MATLAB 7-de ar.vslki versiyalarda olan View (Bu1) meny.usu yoxdur.
Bu meny'unun bir 9ox smrleri Desktop (Pa6ounfi cro,r) menyusundadrr
(qok.1l.3). Undock Command Window (Cnxm c .f,l<op, oKHo rcouaua) amri
birlegmig pencaralori ayrnr vc Command Window (Or<no KoMaH.q) iso sorbest
yerdeyigmasina imkan verir. Desktop Layout (Parr,lerxa pa6overo cro,ra)
emri eyni vaxtda g6riinon miihitin panellarinin sayrnr va yerlagmasini tayini
edir. History and Command Window (Oxna ucropnn r.r xor,aarq) amri
emrler tarixcasi ve amrlar poncarasini yadda saxlamaga imkan verir. All
Tabbed (Co aua4rauu) emri ise birtiin pancerelari ekranda yerlegdirir
(pk.l l.a). Pancarolarden biri on planda olur.
D,i.'alr
C.aEE

:4, 11

Hi3ton 4C

in{di Orls

i.ci:r:d \l i:-aoi(

.{l! T3bbid

$aktl 11.3. Desktop menytsunun amrlari

MATLAB 7-de panceranin bu ve ya digar konfiqurasiyasrnr yadda
saxlamaq iigiin Layout (CoxpanHrr pa:verry) amrindan istifada olunur.
Laam olan konfiqurasiyanr, yani awal yadda saxlanrlmrq fayllardan birini
segrnak tigiin Layout (CoxpaHxrr pa:rue'my) omrindan istifado oiunur.
Novbcti qrupun Command Window (Orno rouang), Command
History (llcropr.rr KoMarr.{). Current Dictionary (TeryUr.rii xara-nor),
Workspace (Pa6ovee rpocrparcrno), Help (Cnpaaxa) va Profiler
(llpoQatuep) amrlari ekranda yerlaqacek pancoralerin kombinasiyastnr
tanzimlamcvs imkan verir.
Sonuncu qrupun emrlari aletlcr panelinin (Toolhar) ve pencara serlovhosinin (Tittes) gortinmasini idare edir. Shortcuts Toolbar (flolr,rosarelr,cxax naue:rs) amri ila istifadaginin alatlor panelini yaratmaq miimki.indiir.
Omrlar pencarasinin yuxarr sol kunciinda cari satrin baqlan[rcrnr
gostaran iki >> igaro yerlcgir. Bu setirdan N{ATLAB riilinin sintaksisina
uygun va <Enter> klavigi ila sona gatan diistur va ya cmr daxil etntok ola,r
Bir sa[ra ycrlagmayan uzun amrlari bir va ya bir nega satirda l,azmaq olar.
Bu zaman parti olaraq (...) iqareden istifade olunur.
MATLAB sisteminin tarkibina M-fayllann redaktor/saziaytcrsr daxildir. Buraya iay))aliizarindaki redakta va sazlama cmelil,l,atlarr daxjl edilib.
290

O+rJ

qeEI rcp

,6

l.A

---, "'""

{1.a,"

E l./.,,dkc'r

F;;lr.u----

--l

G-a; l;; *.;T;';-;;I=F;T-

$akil I1.4. Varaqalarla biit n pancaralarin konfiqurasiyast

MATLAB sisteminin i99i sahasi sistemin deyigonlerinin yerlegdirilmasi
tigiin yaddaq sahesidir. Bu sahanin tarkibine baxrq amrler setrindan who va
whos cmrlerinin komayile yerina yetirilir.
MATLAB sistemindo I\{-fayllann axtangl iigiin miiraciat yolu mexanizmindan istifada olunur.

Mtiraciet yolunun siyahrlan ila i1 prosesinda afagrdakr lunksiyalardan

istiladc olunur:
. path mtiraciat yolunun siyahlslnl ekrana glxarlr;(
o path(s) - mcivcud siyahrlan s siyahrlan ila ovaz edir;
. addpath /home /lib va path (path. '/home/lib'; - mtiraciat yolu siyahrsrna yeni kataloq alava edir:
. rmpath /home/lib - siyahrdan lro me/lib yoll sllinir.
Susmaya gora istilade olunan miiraciat yolunun siyahrsr /ocal kataloqunda yerlagen pathdef.m fayhnda tayin olunub.
MATLAB sisteminin amrlor setrindan daxil edilan cd, dir, delete va
type amrlari fayllarrn idara olunmasrnda DOS-un bir srra amrlarinin yerina
yetirilmesine imkan verir.
NIATLAB sistemi ila digar ratbiqi proqramlar araslnda verilanlarin
mtibadilasi iigUn goxlu iisullar m<ivcuddur. MATLAB sisteminda bir 9ox
hallarda verilanlarlo i; iigtin sadae olaraq fayllarrn oxunmasr ve yazllmasl
amrlarinden istifada eimak olar.
Xrisusi formatda yazrlmrg fayllarrn oxunmasr iigiin apa!rdakr funksiyalar mcivcuddur:
o dimread - ASCII fayllarrn oxunmasl;
. wkhead - WKI formath elektron codvallarin oxunmasr;
. imread - qrafiki fayllardan tasvirlarin oxunmasr;
o auread - .au geniqlenmali (SUN Microsystems firmasrnrn formatt)
sas faylla rrnrn oxunmasl,

wavread

-.wav geniqlanmali (Microsoft lirmasrnrn formatr)

ses

layl-

lartnrn oxunmasr.

Fayllan xiisusi formatda yazmaq iigiin isa MATLAB sisteminda

aga!rdakr funksiyalar mcivcuddur:
2.91

.
o
.
.

- verilanlarin ASCII faylna yazrlmasr;

wklwrite - verilanlarin WK1 formatlt elektron cadveline yaztlmasr;
imrwrite - tasvirlerin qrafiki fayla yazrlmasr;
auwrite - verilanlarin .au geniqlenmeli (SUN Microsystems firmastnrn formatr) ses fayhna yazrlmasr;
. waywrite - verilanlorin .wav geniqlenmoli (Microsoft f irmastmn
formah) ses fayltna yaz mast.
Miirekkab strukturlu verilenlerin oxunmasr vo yazrlmasl tigiin ise en
yaxgr iisul C ve ya FORTRAN dillerindaki proqramlardan istifada ettnakdir.
Bu iisul qanqrq proqramlaqdlrma adlarur va MEX - fayllart qaklinda tartib
olunmuq proqramlarln yazrlmastm tolsb edir.
MATLAB sistemi hor bir matrisrn yadda saxlantlmasr iigiin kesilmez
yaddag sahasi taleb edir. Tasvirlar iigiin ise olduqca boyiik yaddaE sahesi
tolob olunur- Msselen, 500x500 rangli piksellsrin tesviri iictin 2MB ameli
yaddag talcb olunur. Yaddaq tutumunu azaltmaq iigiin, xaric edilen
tesvirlerin rilgiisii mahdudlaqdrrrlnahdrr.
dimwrite

11.2.2.

MATLAB sisteminda

proqramlagdrrma

MATLAB dilinin kodunu <iziinds saxlayan fayllar M-fayllar adlanrr.

M-layhn yaradrlmasrnda metn redaktorundan istifade olunur. M-fayl1n
galrnlmasr ile girig arqumenllerine qiymatlsr mansub edilir, netica isa qrxrg
deyiqenlerinin qiymatidir. Belalikle, biitiin prosedur aqafrdakr .iki ameliyyatdan ibareldir:
o motn redaktorundan rstifads etmakle M-fayhn yaradrlmasr:
function c mfile (a.b)
c=sqrt ((a.^2)+O-^2))
amrler lhyhndan ve ya diger M-fayldan M-fayh galrrmaq:
">>a=6.7
>>b=2.834
>>c=mfile (a.b)

M-fayllarrn agalrdakr xarakteristikalardan ibarot M-ssenari ve Miki tipi movguddur:

funksiya kimi

M-funksiya

M-ssenari

Giris vs Qrxrs arqumentleri yoxdur

Irqi sahenin verilanlarindcn istifada
edir
(]oxlu sayda yerine yetirilmesi laztm
olan addrmlar ardrcrlhfrmn avto-

matlagdrrdmasr

iiqiin

Giris va qrxrs arqumentleri var

Susmaya gore

daxili

dayiganler

funksiyaya nezaren lokaldrr

MATLAB dilinin imkanlannrn

ge-

niElandirilmasi iiqiin nezorda tutulub

nazarda (funksiyalar

kitabxanasr, tatbiqi

tutulub
N{-fayl fLrnksiya $oklinde t3rlib o!unur ki. bu da aqa[rdakr komponentlarden ibaratdir:
funksiyanrn tayini satri. Funksiyanrn adr, girig va grxig aiqumentleri292.

nin sayl va ardlctlhgt veriltr;

- Serhin birinci setri. Funksiyamn vazilasini tayin edir. Bu garhi

ekrana grxarmaq
roordor ve ya herp <kataroqui ari> amrlarindan
'dq'[n
istifada olunur;
; garhlar. help<Jitnksil.antn adr> emrindan isrifada etmskls birinci
satirlc birlikda ekrana crxarrlrr:
funksiyanrn giivdasi. Hesablamanr icra edan va grxrq arqumentlarina
qiymctler mansub edan proqram kodudur.
M-fayllarrn yaradrlmasr. M_fayllarr adi matn redaktorlanntn kcimayi
ila
yaradrlan matn fayllandrr. I\,1ATLAB sistemi lardi komp0teiiarin
amaliyyat
miihiri iiqiin xiisusi redakror/sazlayrcrya malikdir,
eiCtt kodtu itior
metn red aktorlarrndan da istifada ehnak olar.
Redaktoru iki iisulla agmaq olar:
l. Aafrn (File) menyusundan Co:4ars (New) bendi, sonra isa M-fiaii,r
(M-File) segrnakla;

u.ri

2.

Edit redakta amrindan istifada etmakla.

Itlasalan, faktorjalln hesablanrnasr irgirn

fact funksiyasr tartib

olunaraq
-'
cari kata)oqda/act.m adh faylda saxlanrlrr (lrt it I LSt. ''-'
Pal,
LJ

(3 ?

DU

r".

t- 'c'*, I

,.c
---

+ tiCT fal:cor tallD heeAlrtrmrasl

: lafr iiil , :ni,flrrn t::LEr.1aj1L1
h:slrlarir

534

pr,l

,.,

$akil I 1.5 M_J'ayllartn tartibi

i(, n retlaktor/sazktytcr
Fayl yaradrldrqdan sonra agalrdakr amrlari yerina
vetirmak olar:
-- tyhat - cari kataloqun layllannrn adrnr ekrara
Cr*u..uq,
- tupe <M_faylm adr> _ M_fay-hnrn motnini ekrana
grxarmaq;
-. funksiyanr verilan parametrtarla qalrrmaq.
M-fayhn an sada tipi ssenaridr ki, *iJrin
l;ilq v:grxrg arqumenrlari ol_
mur. Ssenarilar iqqi sahenin verilonlarind.rn
is t fia a'e.irr'ua-tu Ihylda
ntivbati
293

emal iigiin yeni verilanlar yaradlr. Ssenarinin istifada etdiyi verilaniar iqqi
ruhra" i"*t"n,lt. ve ncivboti hesablamalarda istifada oluna bilir'
----Mi."l, yr=2sin25o(, y2=cos38d, yl=sin2a veya=5cosr3cx funksiyut^.,n,o [-n, n] parqas,nda 0,05 arldrmla qrafiklarini polyar koordinatlarda qurulmast.
Bu misahn yerina yetirilmasi operatorlarl a9afldakllardlr:
611a=-pi:0.05:pi;

r(1,:)=2*sin(5+alfa).^2;
r(2, :):cos(8+alfa).^3 ;
r(3,:):sin(alfa).^2;
r(4,:):5 *cos(3 +alfa)'^3 ;
for i=l:4
potar(alfa,r(i,:))
pause

end

Bu operatorlar miixtalif triqonometrik funksiYalar iigiin

radius-

qurur'
vektoru heiablaytr va polyar koordinatlarda qrafiklar ardrcrlh$r
Yaradtlan iayl ssenari adlanrr. Fayhn adnr amrlar satindan daxil
qrafiki (;akil
etdikda ssenarinin operatorlan yerine yetirilir' Ssenari birinci
qrafik
n<ivbsti
ila
basrlmast
<Enler>
klavisinin
i1.61 tasvir etdikdan sonra
grxr9
va
arqumentlari
giri;
alrnrr. Buradan goriindiiyii kimi. ssenarinin
yoxdur. Proqram dayiganlari tiztr teyin cderak IvIATLAB sisteminin i99i
iut rrina, t*iuy,r. Bu dayiganlara baxl's whos amri ile ycrin: yetirilir'

qraJiklar
$akit ) 1.6. Fa.\'l ssenarilarindan alman
294

M-funksiyalann ise girig ve glx5 arqumentlari olur. Onlar MATLAB

sisteminin i99i sahasindon forqli. ciziinlin xtisusi iggi sahasinin hiidudundakr
dayiqcnlari ila iglayir.
Misal: Vektorun elementlerinin orta qiymatini hesablayan average
funksiyasr.
function 5average (x)
% AVERAGE Vektorun elementlonnin orta qiymati
%AVERAGE (x), burada x-vektordur
% Ogar girig arqumenti vektor olmazsa, sahv generasiya olur
[m,n]=size(x);
i(-((m==l )l(n=: I ))l(m== I & n== I ))
error ('Daxil edilan vektor deyil')
end

y=sum(x)/length(x);
Bu funksiyanr 9af,lrrmaq iigiin agalrdakr operatorlar daxil edilir:

z=l:10;
average(z)

ans:5.5000

M-funksiya agalrdakr komponentlerdan ibaratdir:

- funksiyanrn toyini satri:
- $erhin birinci satri;

xiisusi garh;

funksiyanrngcivdasi;

qcrhli sstirler.
Funksiyanm tayini satri MATLAB sistemina fayhn M-funksiya oldufiu
haqqrnda malumat vermakle barabar, giriq arqumentlerinin siyahtslnr teyin

edir. Maselan,

function Y=average(x)
Burada, function - M-funksiyanr teyin edan xidmati sciz, /-glxli arqumenLi, average-funksiyanln adr, .x isa girig arqumentidir.
Oger funksiyarun birdan qox glxl$ arqumenri olarsa, grxrg arqumentlari-

nin siyahtsr kvadrat mdterizade yerlagdirilir. Giri5 arqumentlari dairavi

mdtarize daxilinda yerla$ir. GiriS vo grxrl; arqumentlari siyahrda bir-birindan
vergiilla ayrrlrr.
M-funksiyasrmn adrna olan mehdudiyyet. dayiganin adrndakr kimidir.
M- funksiyamn adrnrn uzunlupu 3l simvolu aga bilmaz. Ogor ad gox uzun
olarsa. MATLAB sistemi yalnz birinci 3l simvolu qebul edir. M
funksiyasrnrn adl harfle baglamahdrr, sonrakr simvollar harf. reqem ve
altdan xatt simvolu ola bilar.
M - lunksiyasrnl dztinda saxlayan fayhn adr funksiyanrn adrndan va
".rr'' geniglanmasinden tagkil olunur, masalen, ayerage.m.
Oger fayl ve funksiyanrn adlan miixtelif olarsa, onda fayhn adr istifada
olunur. Ona gora fayl va lunksiyanrn adlannrn eyni olmasl

meslahat

goriili.ir.
255

$arhlar funksiyanrn layininden sonra 7o iqarasi ils baplayan satirlardir.

Mesalan, average lunksiyasr iigiin $arhin birinci setri aEafrdakr kimidir.
% AVERAGE \/ektor elementleriain orta qiymati
M-fayllarr iigiin bir vs ya daha 9ox satirli $arhlar yaratmaq mirmkiindiir. Hamginin biltdv kataloq iigirn garh yaratmaq miimkiindiir. Bu
Contents.m adh xiisusi fayhn tartibi ile miimki.indrir. Hclp <kataloqun adt>
atnri ila Contents.rz fayhntn sotirleri ekrana gxarrlrr.
Funksiyanm gdvdasi hesablamanr yerina yetirmek ve grxl$ arqumentlcrina qiymatlar mansub etmakla MATLAB dilinin kodunu riziinda saxlayrr.
Funksiyanrn g<ivdosi funksiyanrn gagrrrlmasrndan, amrlarin idarasi iigiin
proqram konstruksiyasr, interaktiv girig/grxrg, hesablama, mensubetma,
garhlardan va bog satirlardon ibaret operatorlardan tagkil olunur.
MATLAB sistemindeki amr ve funksiyalar aqalrdakr iki formada
yazila bilar:
- command arqument
command ('arqument')
ikinci formadan arqumentlar serrinin bir nega hissaden tagkilinda istifade olunur. Asafrdakr misalda -iilel.dat, file2.dat ve s. fayllar ardtcrlhgrnrn
emah tasvir olunub. Burada tam ededi simvollar sotrino geviron int2str
funksiyasrndan istifade olunub.
for d= l: 3l
5 = [' file ' int2str(d) '.dat']
load (S) % file 'd'-dat adh layl yiiklanir
'% layllarn emah operatorlan
end

ll{-funksiyarun yerina yetirilmesi. M-funksiyanr MATLAB sisteminin

amrlsr satrindsn va ya diger M-fayllardan gagrmaq olar. Bu zaman dairavi
m<itarizada girig arqumentlari, kvadrat mritarizadc isa grxrg arqumentlari
gdstarilmalidir.
M-funksiyanrn galrnlmasrnda MATLAB sistemi funksiyant psevdo_
koda gevirir va onu yaddaqa yiiklayir. Psevdokod yaddagda c/ear amrindon
istifada edilene kimi qahr. Clear amrinnt aqalrdakr miimkiin modiflkasiyalan var:
l. Clcar <funksiiyanm adt> - gosterilen lunksiyanr yaddagdan silrnak;
2. Clear function r - biitiin kompilyasiya olunmug proqramlan silmak;
3. Clear all -prrsqram va verilenlari silmak.
Konipilyasiya ohlnmug M-funksiyalarr ve ya M-ssenarileri ncivbati
seanslar iigiin yadda saxlamaq olar. Bu halda pcode omrinden istifade
olunur:
pcode<fayhn adr>
g<istarilsn fayh sintaksis tahlil edir ve geniglanmssi .p olan
burada
.. .9..
-fayhn
i'aylda psevdokodu saxlayrr. Bu isa yeni seans vaxtt takrai tahlilsiz
icrasrna imkan verirP-kodunun tetbiqi iki halda moqscda uyfiundur:
- goxlu sayda M-fayilarrn sintaksis tahlilinin yerina yetirilmosi talab
_
olunduqda. Bu halda P-kodunun tatbiqi siiratlendirm:ni tamin etlir;
296

isrifadagi M-fayldakr alqoritmi gizlatmok istadikdc.

tipi. M-fayldakr dayigenlar amrlor serrindaki doyiganlardan
larqlanmir. M-faylda dcyigenlari tasvir etmak taleb olunmur. Adetan M-favl
gaklintlo verilan M-funksiyanrn, digor funksiya va rpgi sahanin dayiganlarindan fsrqli xiisusi lokal dayigenlari olur. Amma global amri ila tasvir olunan
qlobal dayiqanlerdan da istifada olunur, Ogor bir nega funksiya va iggi sahada
bczi dcyiganlar qlobal elan olunubsa, onda bunlar deyigana msnsub edilan
yegana qiymatden istifade edir. Qlobal dayi;anlarin adr lokal deyiqenlara
nisbatan uzun va mazmunlu olur va boyiik horflordan istifade olunui.
Bozi M-funksiyalar agalrdakr xiisusi dayigenlari qaytanr ki, bu da
MATLAB sisteminin miihitinda iqlaysrkon boyiik rol oynayrr:
ans - eger grxrg dayigani gostcrilmeyibsa, MATLAB azs dcyiganindon
DayiEanlarin

istifada edir. "otts" dayigani "ansy,er" sdziinijn iig harfinden gotiiriiliib va

naticani gristerir;
eps siiriigan noqtali hesablamanrn daqiqliyi. Iv{antissanrn uzunlulu
eps=2.2204460492503 I 3e-0 I 6 tayin edilir;
realmax - kompiiterda tosvir olunan siiriigen noqtali maksimal adad:
realmax= 1.797 693 I 348623 I 6e+308;
realmin - kompiiterda tesvir olunan striigan noqteli minimal adad:
r

ealmin=2.22507 3 8 5 8507202e-08 ;
n adadi iigiin xiisusi dayigen: pi=3.141592653587793e+000;
j
i, - xayali vahidi i;ara etmek iigi.in xiisusi dayigonlar;
inf - o 5en5uzluq simvolunu igara etmak iigiin xiisusi dayigan;

pi

NaN - 0/0, inl/inf - tipli emaliyyatlannrn naticasi olan qeyri-miiayyan

qiymeti igaro edan xiisusi deyigan;
computer - isrifada olunan kompriterin tipini igara edan xiisusi dsyigon;
flops - siiriigan nciqtelorla amaliyyatlafln sayrnr igare edan xiisusi
dayiqan;

version - istifade edilan MATLAB sisteminin versiyasrntn nomrasini

saxlayan xiisusi dayigan.
Verilanlarn tipi. MATLAB sisteminde verilonlerin tipleri qakil I 1.5_,Ja
gcistsrilib.
Sxemdan goriindiiyii kimi verilenlcrin baza sinfi massivdir (ARRAY).
Deyiganlera numeric va ya array tipini vermak olmaz. Bunlar virtual adlanrr
v6 iimumi alributlan olan dayiqenlari qrupla$dlrmaq iigiin istifada olunur.
MATLAB vektor (lxn va ya nxl olgiilii massiviar), kvadrat (nxn olgiilii
massiv),
(nrm olgiili massiv) va daha yiiksok r giilii massivierin
.dtizbucaqh
emahna imkan verir.
Simvol vektorlan adi satirlarls tesvir olunur. Maselen:
>> KAF = 'KT vo proqramla$dlrma,
Adoten, ikiqat daqiqlikli (double) adadi massivlordan va simvol (char)
va ya satir massivlerindan istifada olunur. Bu onunla balhdrr
ki, MATLAI'
sisterninde aksar hesablamalar ikiqat daqiqrikre yerina-yetirilir vo
bir gox
funksiyalar ikiqat daqiqlikli adedlard,ln ve ya satirlarOen tagkil olunmuq
massivlarls iglayir. verilenrarin digar tiprari xisusi tetbiqi proqramlar
iigiin
nozorde tutulub.
297

gekil I 1.5 Matlab srsteminda verilenlarin siniflari

MATLABT-ya kimi ededi informasiya iqarsli ve ya iqaresiz bir, iki ve
d<irdbayth lormatlarda yarad araq, yadda saxlanrlrrdr. Biitiin versiyalarda

double tipinda heqiqi vo kompleks verilenlari haqiqi va tam formata,

hamginin aksina geviren funksiyalara baxrlrr. Bu funksiyalar agafrdakr
cadvolde tasvir olunub.

Funksiya

Vazifasi

Miimkiin qiymaG
lar diapazonu

int8
uint8

intl6
uintl6
int32
uint32

Birbaytir igarali tam edad formatrna gevirir

Birbayth igaresiz tam eded lormattna gevirir
Ikibayth igarali tam odad formatrna gevirir
ikibayttr L$arasiz tam odad tormatrna gevirii
p!4lbayth iparali tam adod formatrna gevirir
Ddrdbayth igarasiz tam adcd lormatrna

-21*27 -1

o=28-1

'rl5,,rl5 I
O+216'1
.23

=z3t -l

0+212-l

99v[iI
int64

uint64

Sekkizbayth igarali tam adad lormatrna gevirir -261*26r

Sekkizbayth i$arrsiz tam adod flormatrna 0+2u-l

double

Odadi ikiqat deqiqlikli hoqiqi adad formarrna

2.225x10'1aE

gevllir

1.798 xl0*ro8

-l

qevirir

single

O<ladi birqar

gevrrrr

drqiqlikli t aqrql adad formaffiT 1.175x l0'r8+

I

3.403

I0-38

Verilanlerin double ripinden farqli olaraq, massivlarin single (single

anays) tipinda hor bir odade 4 bayt yer ayfllrr vo yaddaga 50% qanaet edilir,
Amma burada adodin tesvir diapazonu olduqca agagt olur.

Sparse tipi ikiqat daqiqlikli seyrak matrisler (yalnrz iki<ilgiiliiL) iigiin

_
tatbiq olunur. Seyrek struktur srlirdan larqli az sayda elcmentl:ri olan mat_
rislerin saxlanrlmasrnda tatbiq olunur. Bu isa yalnlz gox bciyiik olmayan
298

yadda$ hissesinden isrifada etmekla tam matrisin sailan maslnda istifada

olunur. Seyrak matrisler mesalalarin halri iigiin xiisusi risulla.n tatbiqinda
istifada olunur.

Struktur ve strukturlu massiv (struct arrays) Cr-+ ve Java _ da struct,

- da isa record tipina uyfundur.
tr{ATLAB-da massivlcrin yeni bir tipi olan cell array _ dan istifada
olunur. Burada her bir tip qongu e.lementlarin tipinden asrli olmayaraq ista_
nilen tipda tesvir oluna biler. Hor bir bela element x ana (cel[1 adlamr.
MATLAB verilanlerin tiplarinden biri de functionhandle sinfidir. Bu
lunksiyanrn g6itaricisi olmaqla funksiya qiymatinin hesablanmasr iigiin
lazrm olan biiriin informasiyaya miimkiin miiraciati tomin edir.
. J\{sntiqi massivlar (logical arrays) isierter (horfin yoxlanrlrnasr), isspace
(bo9lu[un- yoxlanrlmasr), isprime (adadin sadaliyinin yoxlanrlmasr)
vo s.
stxndart funksiyala.n komayi rta miixralif yoxlamarann yerina yetirilmasi
nelicasinda ahmr. Mantiqi massivin elementl:ri
I,addaqda i (mantiqi do!ru)
va ya 0 (mantiqi yalan) olmaqla, bir bayt yer tutur.
MATLAB srsteminin biitiin verilenlori massivlordir. Verilanlorin her
bir tipina cjziiniin emal funksiya va operarorlan, bagqa srizle metodlar
Pascal

aiddir.

IUATLAB sisteminin awclki versiyalannda 0x0 olgiilU bog nrassivin

([ ]) istifada olunurdu. Sonraki veisiyalard'a iso lx0,
l0x0x20-formasrndan
va ya 13 4 0 5 2l dlgiilii massivler de boq kimi tayin olunur. Kvadrat
motarizalar [ ] 0x0 massivrni igara edir. Digar rilgiilti bog massivler
zeros,
ve y.a. ete funksiyalanmn komayi ila yaradrirr. Masalan, Oxj
?.:":,. .r!"d
yegana

cilgiil0 bo9 massivin tagkili itgtin agagrdakr opiratordian istifada olunur:

tviATLAB sisteminda bt. ,"1=ffi!:;tst}. ,"ttor-.rti. va ya vekrorstitun yaradrr. Bu halda netica ya b-og vektor_setir (z=zeros(1,0)), ya
da bog
vektor-siitun (c=zeros(O,1)) alrnrr. Massivin bog oldu[unu 'yoxlamaq
iigiin
isemp t y ttnksiyasrndan istifada olunur.
1

1.2.3.

MATLAB sisteminin operatorlan

MATLAB sisteminin operatorlan 3 kateqoriyaya b<iliintir:

- hesabi ifadalarin v: adadi hesablamalann yerina yetirilmssino

imkan veran - hesabi operatorlar;

adadi operandlan miiqayiso etmaya imkan veran

nisbat

operatorlan;
- mentiqi ifadalarin teskili iigiin montiqi operatorlar.
Hesabi operatorlar. Hesabi omsliyyatlirda agagrdakr iistiinliik
.
saviyyaleri tayin olunub:
l-ci saviyye - element-element yerdeyigma (.,), element-element
qUwate
yuksalrma (.^), ermir qogmasr ila matrislarn
,
irjdryi$;.;i-imatrislari
),
qiir.vata yiiksaltma (^);
2-ci sevilys - unar toplama (+), unar grxma (_);
3-cii saviyya _ massivlerin hasili (_*), rnassiuiaiin
sap bciliinmasi (. /) va
sol bolunmasi (.\), matrsrerin hasiri 1* xottr tanri[iar-s"iriJ-i"in
i,
hali - (,/)
299

emiliyyatlan;
4-cii seviyyo - toplama (+), Arxma C);
5-ci saviyya massivlarin tsgkili operatoru (:).
Misal: iki A=[3 9 5] u, g-[2 1 5] vektorlan verilib.
C=A./8.^2 operatorunut naticasi
C=[0 7500 9.0000 0.2000] olur.
Hesabi operatorlardan indeks ifadalarde de istifada olunur:
b:sqrt (A(2))+2*B(l )

ve 0)

b:7
Qeyd edak ki, hesabi operatorlar eyni tilgtilii massivlara tetbiq olunur.
Nisbat operatorlarr. MATLAB sisteminda aEalrdakr 6 nisbat operatoru

tayin olunub:

<

kigikdir;

<= - kigik va ya berabardir;

> - bciyiikdiir;

>= - b6yiik vs ya barabardir;

== - eynilikle borabardir;
-= - baraber deyil.
Nisbat operatorlarr eyni cilgiilti iki massivin element-element
miiqayisasini yerine yetirir. Nisbat operatorlarrndan proqramda
operaptorlann yerina yetirilmo ardtcrll[rnrn deyigdirilmasinda tatbiq
olunur. Buna grira de onlardan
govdssinde istifade olunur.

Misal:

f for, while ve switch operatorlannln

[3 9 i; 637; -6812]
B=1260.2;79 2; 0.89101

A=

A<B
ans=

000

ll0
ll0

Ahnmrg matrisdaki l, bu mtivqedeki A matrisin elementinin B- den

kigik oldulunu gdsterir.
Mantiqi operatorlar, Sisteme agafrdakr montiqi operatorlar daxildir:

&
I
-

vo (AND);
vo YA (OR);
iNKAR(Nor).

Bu operatorlardan ba$qa bitfun katoloqunda mertebalar iizre mantiqi

amaliyyatlan yerine yetiran bir srra funksiyalar mcivcuddur.
Mantiqi operatorlar eyni rilgiilti massivlarin mi.iqayisesini elementelemcnt yerina yetirir. Vektorlar va dilzbucaqh massivlar i.igiin har iki
operand eyni olqtida olmahdrr. Antma operandlardan biri skalyar ola bilar.
Har bir mantiqi operatora agairdakr $artler uygundur:
o AND (&) operatoru olan mantitli iladanin elementlari aded olarsa,
rfada o vaxt dofru olar ki, har ikr operand stfirdan farqli olsun. OR (l) operatoru olan mantiqi iladanin elementleri eded olarsa,
rfada o vaxt yalan olar ki, har iki operand siflra berabar olsun.
300

. NOT (-) operatoru olan rnantiqi ifadanin elementlari aded olarsa,

srfirdan farqli istanilan operand srfrr va istanilen srfir operand iso bir
olur.
Misal: iki adadi vektor verilib:
d=[3571296-t2l
r=[207 6 300-7]
d&r
ans=10111001
dlr

ans=lllllllI
ans=0

10001l0

Mantiqi funksiyalar. MATLAB sisreminin tarkibinda

mantiqi
operatorlara alava olaraq, bir srra mantiqi funksiyalar da movcuddur:
- iSTiSNASIZ VO YA omaliyyatrnr icra edan xor(a,b) funksiyasr.
ISTISNASIZ VO YA o vaxt dolrudur kr, operandiardan' birinin qiymati

TRUE, digarinin qiymati ise FALSE olsun. Odadi ifadeler tigiin isa
operandlardan biri srfirdan farqli, digari srfrr olduqda funksiya I qiymatini
alrr. Misal:

a=l;
b=0;
xor(a,b)
ans=1

all funksiyasr, vektorun biitiin elementlarinin qiymati dopru vc ya

srfirdan farqli olduqda I qiymetini ahr.

Misal: Verilmig massivin biltiin elementlerinin 5-dan kigik oldu[unu

yoxlamaq iigiin aga[rdakr operatorlar yaalrr:

p=[73640]
if all (p<5)
disp ('Biitiin elemenrlar 5-dan kigikdir,)
end
Bu halda heg bir malumat gdriinmiir. Amma U=[l 3 2 0 4] vektorunu
gOtiirsek, onda ans=Biitiin elementlar 5-dan kiqrkdir malumatr g6riiniir.
any funksyasr, arqumentin elementlarindan heg olmazsa biri srfirdan

'

farqlidirsa l, aks halda ise 0 qaytarlr.

- isnan va isinf lunksiyalarr Nal{ va inf ngnn uy$yn olaraq l_i
qaytarrr. isfinite funksiyasr isa inf va ya NaN qiymati olmayan kamiyyitlar
iigiin dolrudur.
Misal: iki A va B adedi massivlari verilib.
A=[9 t2 6; NaN 25 _inrl;
g=[0 l5 0; 17 4 intl;
C=A./B amaliyyatrndan sonra C massivi agalrdakr kimi oiur:
C= inf 0.80 inf
NaN 6.25 NaN

301

(C)
ans=O l0
010
ishnite

isnan(C)
ans=000
l0l

isinf(C)

ans=l0l
000

ftrnksiyalan op.r kataloqunda yerlagir.

find funksiyasl verilcn mantiqi qerti 6dayan massivin elementlarinin
indeksini tayin edir. Funksiyanrn la=find (<Sart>) gaklindaki formasr,
verilmiq qarti tidayen vektor elemcntini qaytarlr:
A=magic (4)
Sistemin biitiin

F--Iantrqr

162313

l0
9't6lz
511

4t4

15

k=find (A>7);
A(k)=56
A=50 2 3 50
5s050s0

50 7 650

45050

[i

jJ--find(x1 formah funksiya diizbucaqh massivin srfirdan farqli

elementlarin indekslarini taprnaEa imkan vcrir.

ti, i. sJ=find(x) formah funksiya

isa, indekslardan bagqa onlartn

qiymatini s vcktoru qoklinda qaytanr.

11.2.3.1. Operatorlann yerina yetirilma ardrcrlhSnrn

idara edilrnasi

Operatorlann yerine yetirilma ardrcrlh[rnrn idara edilmasi iigiin 4 asas

operator mtivcuddur:
- if gort operatoru;
- switch segim operatoru;
- while drivr operxtorul
- for ddvr operatoru.
Qeyd edek ki, biitiin idaraedici operatorlarda smaliyyat sahasinin
sonunu gdstermek iiqiin end operatorundan istifada olunur.
if gert operatoru. Bu operatorun sintaksisi aqalrdakr iig formada ola
bilar:
if mentiqi ifada if montiqi ifada if mantiqi ifada
talimatlar
talimatlar
telimatlar
elseif mantiqi ifada
else
end
talimatlar
t:limatlar

cnd

else

lahmatlar
end

if...end ;;art operatorunda sgor marltiqi ifade do[ru olarsa. tclimatlar.

302

sonra iso end-den sonrakt satirler yerino yetirilir. Oger $art yalan olarsa,
yetirilir.
Misal: Ciit odadlarin segilib ve 2-ye briliinmasi
if rem (a, 2)=-6

?r?d-dan sonrakr setirlar yerine

disp ('a

ciitdiir')

b=al2
end

Burada rem funksiyasr bolmaden ahnan qahpr tayin edir,

funksiyasr ise "a ciitdiir

"

djsp

ifadasini ekrana xaric edir.

if...else...end operatorunda iss gerl. yalan olduqda e/se hissasinin

talimatlan yerine yetirilir. Operatorun if...elseif...end strukturunda

operatorunun mentiqi ifadesi yalan olduqda elseif operatotunun mantiqi

ifadasi hesablanrr. Mentiqi ifada dolru olasa elseif ile balh talimatlar
yerina yetirilir. e/sey' operarorunu f gart operatorunun daxilindo goxlu
sayda istifada etmak miimkilndiir.
Misal:
if n<0 % Ogar n<0 olarsa, sahv haqqrnda malumat grxrr
disp ('Daxil edilan adad miisbat olmahdrr,)
% Ogar adad miisbat ve ciitdiirso, 2-ya bcilmek
elseil rem (n, 2)==g
a:nl2;
else
7o Ogar

n>0 va takdirsa, I vahid artrnb va 2-ya bdlmek

a=(11+ l\12:

end
Qeyd edek ki, if operatorunun mentiqi ifadesi bog massiv olarsa, onda
bu gart yalandrr.
switch sgim operatoru. Operatorun sintaksisi apalrdakr kimidr:

switch <ifada>
% ifada hdkman skalyar va ya satir olmahdrr
case <qiymat_l >
7o <ifadc>= <qiymat_l > olarsa, talimatlar yerina yetirilir
talimatlar
case <qiymat_2>
'% <ifade>=<qiymat_2> olarsa, talimatlar yerina yetirilir
talimatlar
otherwise

"h <ifada> heg bir <qiymat>a barabar olmazsa tolimatlar

yetirilir
talimatlar

yerina

end

rrt,ll.l, operatorunun igi hesablanmrg ifadanin qiymot r ila case

qrupundakr qiy_metlarin miiqayisasi ila baqlayrr. Odedi ifidelor iigiin,
agar
<qiymat>==<ifada> olarsa, ca.se operaroru yenna yetirilir.
Sotii ifada'iar
iigiin ise egat strtmp (qiymat, {ada) dogru olarsa, case operatoru yerina
303

yetirilir. Operatorda xanalar massivindan de istifada olunur. Misal:

switch var
case I
disp (' t')
case 12, 3,41
disp ('2, ya 3, ya 4')
case 5
disp

('s')

otherwise disp ('ba;qa edaddir')

end.

while d6w operatoru. Operatorun sintaksisi agafldakr kimidir:

while <ilade>

talimatlar
end

while...end ddvr operatorundakr talimat va ya tslimatlar qrupu, ifada

dogu olana kimi yerina yetirilir.
Ogor ifadads massivdan istifada olunursa, onda massivin biitiin elementlari dolru olduqda tslimatlar yerino yetirilir. Matrisi skalyar qiymatlara gati'rmak iigijrn any va all funksiyalanndan istifade olunur.
Misal:- while operatorunun kcimayi ile n-l - rn hesablanr4asrnda birinci
100 raqamli tam edadin taprlmasrn=

l:

while prod

(l:n)<lel00

n=n+ l; %prod - massivin elementlorinin hasilidir

end

rvftile drivrtinden gtxrgr break operatorunun kdmayi ils tamin etmak

miimkiindiir.
for d6w operatoru. Operatorun sintaksisi aqatrdakr kimidir.
for <dovriin dayiqani>=<baglanlrc qiymet>:<artlm>:<son qiymat>
tolimatlar
Operatorun kcimayi ila svveldan tayin olunmuq sayda telimatlar yerina
yetirilir. Susmaya gdra artrm l-dtr. for operatorunun kcimeyi ila i9-i9a
drivrlar tagkil etmok miimkiindilr.
Misal:
for i=l:m

fori=1 n
A{ij1=14;*1-"'
end
end
rJ6vr operatorunda dayi;an kimi massivlardan istilado etmek olar.
Misal: mxn tilgtlii massivc baxaq.

fitr

for i=A
talimatlar

dcivrtndc ddvrtn i dayisani A(:,k) vektorudur. Drivr

matrisinin siitunlannln sayr qadar davam edir. Har bir addrm iiqiin i massivinin bir siitunundan tagkil olunmug vektor<iur.

end

304

,4

Funksiyalar. MATLAB sisteminda avvelki vi:rsiyalardan ferqli olaraq,

M-fayllarda birden gox lunksiyanrn kodu ola bilar. M-fayldakr binnci
funksiya M-fayhn adr ila qaprnlan asas funksiyadrr. Fayhn daxilindaki digar
funksiyalar isa altfunksiyalardrr.
Har bir altfunksiyanln 6ziinlin xi,isusi baghfr olur. Altfunksiyalar birbirinin ardrnca galir. Osas funksiya birinci yerina yetirilir.
11.2.4. Massivlar

A massivinin i salri ila j si.itunun kasiqmesindo yerlagan elementi

kimi igaraolunur.
Misal: A massivi kimi magic (4) matrisno baxaq.
A=magic(4)

A(ij)

,4=16 2 313
5 1l r0 8

9 7 6t2
4 t4t5 I

Burada A(4,2)=14. Ugiincn siitunun elementlarinn cerni isa agalrdakr

kimi hesablanrr:
A(1,3)+A(2,3)+A(3,3)+A(4,3)
ans=34
massivinin elementlerino yegana indeksdan istifada etmeklo istinad
etmak olar. l/81 rnassivin A14,2) elementina uygundur. Ogar massivin
matris xaricindeki elementina miiracict olunarsa. sahv haqqrnda melumat
gortin iir:
t=A(4,5)
indeks matrisin rilgiisiinii agrr. Amma massivin xancindaki elementa
qiymet mansub edilarse, sistem matrisin olgiisiinii avtomatik olaraq artlrtr.
Misal:

x=A;
x(4'5)=

l9

.Bu zaman massivo 5-ci

sttun alava olunur.

Massivin altbloklan, Ogor indeks ifadalaroe iki n<iqtadan istifada olunarsa, onda massivin altblokuna istinad miimkiin olur. Masalan, A :4,j1
olarsa, onda br magicl'4) matrisinin 3-cii siitunu demekdir. Yani
sum

(A(l:4.3))

ans=34
iki nOqte (:) igaresi satir vo ya stitunun biitiin elementlarina istinaddrr.
Yuxandakr csmi aqalrdakr kimi da yazmaq olar:
sum (A(:,3))

ans=34
end xidmati sciziini.in krimayi ile massivin sonuncu setir ve ya siitununa

istinad edilir:
sum (A(:,end))

ans=34
Massivin ayn-ayn altbloklarrnrn birlaqdirilmesi amalyyau konkatenasiya adlanrr. Konkatenasiya operatoru, daxilnda massivin ayn-ayn elenrent
305

va ya bloklan gdstarilon kvadrat mdtarizelor [ ] ciitiidtlr. Mesalan, ,4

matrisindan istifada etmakle, cilgiisii 8,8 olan yeni B matrisini tertib etmek
ol;r: B=[A A+32: .4+48 A+16]. B matrisi dlgiisii, 4,4 olan 4 blokdan
ibaratdir.
Satir vo siitunlann silinmasi. Bo9 massiv anlaytgtndan istifade etmekla
setir, siitun va altbloklarl asanhqla sllmak miimktndiir.

X=A
X(:,2;=11
Burada Xmassivinin ikinci siitunu silin.ir. Massivin ayn-ayrt elementinin silinmasi sahvdir. Amma yegana indeksdan istifada etmakle bir elementi
ve ya elemeftler ardlcrlhgrnr silmek miimkirndiir. Bununla da qalan
elementlar vektor-setra gevrilir. Misal:

X=A
x1:.2)=[ I
X(2:2:10)=[ ]

X=1693613

12

QoxSlgiilii massivlar. MATLAB sisteminda 6lgiisiindan astl olmayaraq

her bir massiv vektor-si.itun kimi saxlantlr. Bu vektor ilkin massivin sttunlarrnrn birlaqmasinden taqkil olunur.
Misal: Sistem A=lZ 6 9;4 3 7;2 I 7l massivini aqaltdakt vektor-siitun
gaklinde yadda saxlayr.
2

4
L

6l
J

i
9
7
1

Yegana indeks g<istermekla ,4 massivine miiracietdo bu vektor-siituna

miiraciat olunur. Yani A(6)-ya mtraciat sUtunun 6-cr, A(8)-isa S-ci qiymeta istinad olunur.
Satirlarin sayr d1, siitunlarn sayt d2 olan ikidlgiilti massivin (ij ) ndmrali elementinin vektordakr mrivqeyi (j- I ) dl +i kimi toyin olunur.
Bu indeks sxerni coxolgii{ii massivlara da tatbiq olunur. Amma indekslarin sayr 2-dsn gox olarsa, indeksin bu sxemi gatinlegir. Ogar dlgiisii
d1'd2xd3xd4 olan dtirdrilgtilti massiv iigtin 4 (i, j, k, i) indeksi verilarsa,
onda elementin vektordakr mrivqeyi agalrdakr kimi hesablanrr:
s=(l- l)(d3)(dz)(dl)+(k- lxd2)(d l)+(t-l xdl )+i
d1d2xd3,....xdn rllgiilti n-dlgiilii massivin (jt, jt, j*i,) elementlarinin
vektordakr mrivqesinin i.imumi diisturu aqa$dakr kimidir:
s=(Jn-1xd, rxd*z)...(dr)+0,.r- I )(d",r...(d,)+... +(jI 1)(dr)+jr

306

I 1.2.5,

Satir ifadalarin hesablirnmasr

Simvollar ardrcrlhSrndan ta$kil olunmuS satir iladalarin hesablanmasr

N{ATLAB dilinin imkanlannr daha da artrnr. Umumi}J,atla simvollann

emah iigiin bir gox funksiyalar mtivcuddur. Bunlardan bazilarina baxaq:
1. eval ('ifade') - funksiyasr ya hesabi ifade, ya talimat. ya da funksiya-

ya miiracietdan tagkil edilmig matn satrini interpretasiya edir va hesablayrr.

I\4isal: cari , vaxtrmn hesablanmasr:
format rational
eval ('t=clock')
t=2008 1 I ls 58 2s63/50
eval funksiyasrnrn krimayi ila istifadagi simvol satri tagkil eda bilar.
Maselen, agalrdakr proqram fraqmentinin kdmayi ile Dl, D2, D3 adh 3
dayr;ana miixtalif qiymetlar mansub edilir.
for r=1:3
eval (['D', int2str (i),'=i. ^3']
end

D1--1

D2=8
D3=27
2. feval ('<funksiyanrn adr>', xr,...,x") - funksiyasr eval-dan farqli olaraq, gagrrrlan funksiyaya arqurrentin otiiriilmasino imkan verir. eyal ve
lrryrr funksiyalarrndan istifada etmekla siyahrdan funksiyanrn segilmasinc
imkan veran dialoq tagkil etmak miimkiindiir.
Misal: Siyahrdan ndmrasina uyliin funksiyanr segib, verilan .r qiymati
iigi.in hesablamaq:
,cos,; ,log']
qrn =
[,sin';
k=input ('Siyahrdakr lunksiyanrn nrimrasini 96starin:')
k=1
r=input ('x qiymctini daxil edin:')
x=1
lormat rational
feval (fun(k,:). x)
ans= 1327/1577
11.2.6, lnformasiyarun

daxil edilrnei

M-laylrn yerine yetirilma prosesinda agalrdakrlarr icra etmak olar:

- ekrana sorpu grxarmaq va informasiyanr klaviaturadan daxil

etmek;

klaviqin basrlmasrna qadar miieyyon fasileni tegkil etmak;

istifadaginin qrafiki interfeysini totbiq etmak.
inpur funksiyasr sorlunu ekrana grxanr ve istifadaginin oavabrnr
gcizlayir. Funksiyanrn sintaksisi aqalrdakr kimidir.
n=input (.sorEu,)

307

Bu lunksiya klaviaturadan daxil edilan qiymoti qaytanr. Ogar hesabi

ifada daxil edilerse,funksiya bu ifadeni hesablayaraq, uyfun qiymati qaytaflr.
r'zpur funksiyasr istifadegi tarsfindon daxil edilan sotir ifadeni de qaytarrr. Simvol ifadani daxil etmek iiaiin funksiyanrn parametrleri siyahrsrna
3' elava olunur. Misal:
name=input (3Unvam daxil edin:','s')
pause <parametrsiz> amri ile har hansr klavigi basanadsk yerina yetirmeni dayandrrrr. pause (n) operatontnun totbiqi ile n saniye fasile bag verir.
DOS miihitindaki C va ya FORTRAN dilinda yazrlan proqramlara
miiraciet iigiin !simvolu ile igara edilon amrdan istifado edilir. Bu iss Mfunksiyanrn yerina yetirilmesine analoji olaraq, xarici proqramrn yerine
yetirilmesina imkan verir. Bele M-funksiya aqalrdakr gartleri realiza edir:

deyiqanlari diskde saxlayrr;

verilanlar fayhnr oxuyan, onu emal edan va neticani diske vazan

xarici proqramr yerina yetirir;
- emal olunan fayh i99i saheye yiikleyir.
I,{istl: garegn funksiyasrna miiraciat edon garJield.m M-faylna baxaq:
funclion y=garfield (a, b, q, r)
save gardata a bq r
! garegn

load gardata
Bu M-layl agalrdakrlarr yerine yetirir:

a, b, q va r giris parametrlorini, saye emrindan istifads etmekla,

gardata M-fayh qaklindo saxlayrr:
iggi sahadeki dayiganlardan istifade etmekla, hesablamanr yerina
yetiron C vo ya FORTRAN dilindeki garcgn ptoqtamtna miiraciat etmak

tigiin DOS miihitine kegid operatoru torbiq olunur. Guregn proqramr

naticeni gardata MAT-faylna yanr;

grxrp

verilenlarinin tartibi iiqiin gardata MA'I-fayhnr yiiklenir.

I 1.2,7. M-fayhnrn emalmrn samaraliyinin artmlmasl.

Proqramlann yerina yetirilma ve yaddaqrn idara edlmasi siiratini artlr_

maq iigiin aqalrdakr iki iisuldan istifada olunur:
- dovrlarinvektorlagdrnlmasr;
- vektorlannew?ldrnyerlogdirilmssi.
Dovrlarin vektorlagdrrrlmasr dcdikda for va while dcivrlerini vektor ve
ya matris iladoloro gevrilmasi baga diigiiLltir. Alqoritmin vektorlagdtnlmasr
M-layhn yerina yetirilmssini sriratlandirir.
Misal: Kosinus funksiyasrnrn [0 l0] interv-ahnda 0.01 addrmr ila qiymetlarinin hesablanmasrnda apalrdakr drivr operatorurdan istifado olunuri
i=0
for t=0:.01:10
i=i+1;
Y(i)=cos(t);
308

end

Vektorlagdrrma formasr isa aga[rdakr kimidir:

t=0:.01:10;
y=cos (t)
Bu halda hesablama olduqca siiretli yenne yetrilir. Nl-fayllarrn yerina
yetirilmo vaxtlnl tic va toc amrlerinin k<imeyile qiymetlandirmak olar.
MATLAB sisteminda proqramln yerina yetirilmasini siiretlandirmak
maqsadile gtxrg verilanlari iigiin massivlerin awcldan ycrlagdirilmasi talsb
olunur. Bunun tigiin a$agldakt funksiyalardan istifade olunur:
Illassivin tipi
Oded massivi

Funksiya
zeros

Misallar
y=zeros (1, 100)

for i= l:100
y(i)=det (x"i)
end
Y

aalar

struct

massivi

Xanalar
massivi

cell

data=struct ([l 3],'x', [1 3],'a', [5 6])

data (3).x=[9 0 2]
data (3).y=[5 6 7]
B=ccll (2,3)
Bfl,:1=1 3'
B {2,2} ='51111*''

Yaddagrn avvaldan aynlmasr bilttin hesablamanr yerina yetirmek iigiin

kasilmaz sahanin tavinina imkan verir.
MATLAB sisteminda yaddagla iglamak iigiin 5 amrdan istilade olun

ur:

Dayigeni amali yaddagdan silon - clear emri.

2. Ncivbati yuklanmada diskdaki cari deyiqonlari yazmaq

iiLgiin - pack
amri.
-1- MATLAB sisteminden qrxmaqla biitiin yaddagrn bogaldrlmasr iigiin
- quit amri.
4. Dayigonlarin faylda saxlanmast iigiin - save amri.
5. Fayldan verilenlarin oxunmast iigiin - load amri.

309

11.2.8.

MATLAB sisteminin bazi funksiyalaii

Triqonometrik funksiyalar

Sln

srnus

sinh
asln

hiperbolik sinus
arksinus
hiperbolik arksinus
kosinus
hiperbolik kosinus
arkkosinus
hiperbolik arkkosinus

asinh
cos

cosh
acos

acosh
tan
tanh
atan

alanz

atanh

tangens

hiperbolik tangens
arktangens
iki aqrumentli arktangens
hiperbolik arktangens

cot
coth
acot

kotangens

sec

sekans

sech

hiperbolik sekans

asec

arksekans

asech
csc
csch
acsc
acsch

hiperbolik arksekans

hiperbolik kotangens
arkkotangens

kosekans

hiperbolik kosekans
arkkosekans
hiperbolik arkkosekans
Transendent funksiyalar

exp

eksponensial funksiya

log

natural Ioqarifm
asasr l0 olan loqanfm
asasr 2 olan loqarifm
2-nin qtivvati
kvadrat k<ik

logl0
lo92
pow2
sqrt

{ompleks adadlarin emalt funksiyalart

adodrn qiymotinin modulu
adadin arqumenti
qosma aded

rcal

kompleks
kompleks
kompleks
kompleks
kompleks

flx
lloor

Yuvarlaqlagdtrma funksiyalarl
qismatin tam hlssasi
kiqrk tamadak Yrn'arlaq!4g!!rm

abs

angle

conl
lmag

310

edadin xoyali hissasi

adsdin haqiqi hissesi

ceil

btiyiik tamadak yuvarlaqlagdrrnra

round
rem

an yaxrn tamadak yuvarlaqlaqdrrma

igara nezara ahnmaqla b<ilmadan alrnan qahq
moCul hesabr menasrnda qahq
edadtr igarasi

m C,d

srgn

Xiisusi riyazi funksiyalar

41ry

Eyri funksiyasr

besselj
beta
gamma

Bessel [unksiyasr

legendre
cross

tam beta funksiyasr

tam qamma funtsiyasr
Lejandr funksiyasi
vektorial hasil
Odadi funksivalar

factor
isprime
primes

s4
lcm
rat

eladi sada vuruqlara ayrrma

adad sada olarsa, 4o$rudur
sade adadlarin siy4hrsr
en boyiik ortaq bdlsn

an kigik ortaq bcihinan

qqadf11q51gle[Sqt{linde taqribi qiymati

Xoordinat sisteminin gerrilmasi

cart2sph
cart2pol

pol2cart
sph2cart

hsl'2rgb
rgb2hsv

dekart sistemin sferika gevrilmasi

dekart siqremin polyara gevrilmasi
polyar sistemin dekart4levrilmasi
sferik sistemin dekarta gevrilmosi
hsv-palitranrn rgb-palitraya gevrilmasi
rgb -p4litranrn hsv -palitraya qevrilmasi

llassivlar iizarinda amaliyyatlar

max
mtn
sort
sortows
sum

prod

massivin maksimal elementi

massivin minimal elemeuri

eltln4 qI4!!!4-Cdrs geqidlama

artma slrasrna g<ire satrin qe5idlanmasi
massivin elementlarinin cemi
massivin elementlarinin hasili
Odadi inteqrallama

fiapz
quad
quad8

dblquad

trapesiya iisulu ile edadi inteqrallama

kvadratur iisulu ila adadi inteqrallama
Nyuton-Kotes 0sulu ila inteqrallama
ikiqat inteqralrn hesablanmast
Funksiyarun minimum va srfirrrun hesablanmasr

fmin
fmins

birdayrgenli funksiyanrn minimumu

bir nega deyiqanli funksiyanrn minimumu
311

fzero

birdayisanli funksiyanrn stfirlanmn taprlmast

Furye gevirmasi

ffr
fft2

lltn

furvenin birolqiiLlii diskret Qevirmosi

furvenin ikircilqiilii diskret Qevirmosi
luryenin N-<ilqtlii diskret gevirmssi
Satirlarin emah

blanks

cellstr
char

deblank
double
num2str

int2str

bosluqlar setrinin tartibi

satirlar iigiin simvollar massivinin xanalar massivina
cevrilmesi
simvollar massivinin tartibi
sotrin sonundakt bosluEun silinmesi
sotrin simvollartnrn adadi koda gevrilmesi
odadin satra Qevrilmasi
tamrn sotra gevrilmesi

Polinomlar va onlar iizadnda amallar

polyval
poll'valm
polv
residue

roots

polyfit
polyder
conv
deconv

polinomun hesablanmast
matrisah polinomun hesablanmast
xarakteristik polinomun hesablanmast
sado kesrlera aytrma
polinomun kiikiiniin hesablanmasr
polinom verilenlcrin approksimasiyast
polinomun triramesinin hesablanmast
polinomlarrn vurulmasr
polinomlann b<iliinmasi
Elementar qrafiklar

Ikidkiilil tlrafiklar
x rr!! rn lq_y4ldj_gl!
lot
loslog
semilogx
semilogy
polar
plotyy
Uci;lc lii orafiklar

312

fi!_

loqarilmik miqvasda qrafi k

x oxuna gdre yarr loqarifmik miqyasda qraflk
y oxuna gOre van loqarifmik miqyasda qrafik
aks koordinatlarda qrafik
ikili saouli oxlardan ibarat qrafik

plot3
contour
contourc
contour3
meshgrid
mesh
meshc
meshz

iiQrilqiilii fazada ndqta va xat arin qurulmasr

iigolgiilii faza iigtin xatti tanliyin tasviri
xatti tenliyin rasvui massivinin formala5masr
iiqctlCiilii xatti tanliyin tasviri
X va Y ikicilCiilii massivin lormalagmasr
iiQolAiilti torlu sath
sabit tanlikli xatti proyeksiyah iicolcitlii torlu sarh
srfir saviyyali hesabar miisrevisinda iiLqolqiilti torlu
seth

surf
surfc
surfl

!oleCleq4b torlu seth

sabit tenlikli xatti proyeksiyah kcilgalanmis torlu soth
i$rqlandrnlmr$ k<ilgsli torlu seth

K o o r dina t ox lanntn ver ilmasi

axls
koordinat oxlannrn miqyaslandrrrlmasr va gtxanlmasr

erid
hold

i.orun grxanlmaslnrn idara edilmasi

qrafik pancsrenin saxlanmasr rejiminin idare edilmasr

qrafi k poncarenilr bdliinmosi

subplot
qrafi k polcareda miqyasrn dayisdirilmasi
zoom
RanElarin idara edil r'!asi
caxis
oxun miqyasr va rangin palitrasr arasrnda uyfunlugun qurulmasr
colormap
ranglsrin palitrasr
colstyle
verilmig massivdan qrafik iigtin rangin va iislubun
segilmasi

pcolor
psevdoranglarin palitrasr
rgbplot
palitranrn tasviri
palitranrn herlanmasi
spinmap
hsv2rgb
hsv-palitranrn rgb-palitraya gevrilmasi
rgb2hsv
rgb-palitranrn hsv-palitraya qevrilmesi
shading
sathiq kolgalanmosi
parlaqhgr! idara edilmasi
brighten
conlrasl
yiiksek kontrasth boz palitra
gdli.inmavan xettlarin silinmasinin idarc edilmasi
hidden
rvhitebg
fonun ranginin idara edilmasi
Ranglarin palitrasr

3r3

hsv

hot
gray
bone

copper

pink
white
l'lag

elvan zolaq palitrast

qara, qrrmrr, sart va ag ranglerin novba ile

avaz

edilmasi palitrasr
Boz aalarll xetti palitra
Gov calarh boz palitra
Mis calarh xetti palitra
Olran kirandastar qalarh gahrayr palitra
AA palitra

Qumrzr, ag, gdy vc qara ranglarin novba ila avaz

edilmasi palitrast

lines

colorcube
iet

prlsm
cool
autumn
spring

winter
summer
Orulika izahat
xlabel
ylabel
zlabel
clabel

colorbar
title
text
gtext
legend

eol,o.O.d".

ite teyin

olurl44ielilla

^assasi
Boz Qalarh RGB-palitra

Daltt.-rn -ii-telif gtiriiniigil

Qffi-, na.rct, on, yaqtl, g<iy va
hs'r

benovgeyi

ranglarin novba ile ovaz edilmesi palitrast

br"o"$ry, aalarh palitra
ir,la.ri
"o va san qalarh
Orrmrzt
Palitra
San va bentivqayi galartr paliqa
Mavi va ya$rl Qalarh palitra
Sart va ya$rl Qalarh Palitra

va yazlar

x oxunun iqarasi
v oxunun r$arasl
z oxunun igarasi
Xatti tanliyi niganlamaq

Palitr Skalasr
Orafikin basltq adt
Cari qrafikin matnina elavo etma
mouse-un krimeyi ila qrafika q44i!-yql!$4r'lrnost
Qrahke izahat

12. INFORMASiYA SISTEMLaRi

va

vERiLaNLaR BAZALARI

12.1. Umumi malumat

istenilan tagkilatrn va miiassisanin samarali faaliyyatini tamin edan

miihilm vasitalerdan biri miiasir kompiiter rexnologiyasr asasrnda qurulmug informasiya sistemi hesab olunur.

informasiya sistemi (iS) tetbiq sahesine aid informasiyanrn toplanma_

srnr, saxl4nmasrnr, emahnr va istifadagilara gatdlnlmaslnt tJmin edon texniki, proqram, linqvistik vo metodoloji vasitalar kompleksidir. Texniki vasito_

lara komp0terdan elave, informasiyann oriirtilmaii, qeyd edilmasi ve aks

etdirilmasi tjgiin vasitelar da daxildir. inforrnasiya sistemi mi.ieyyen mdr,zu
sah:rsi gergivasinda miixtalif istifadagilerin informasiyaya olan talabatrnr
tidamak iigiin yaradrlrr.
lnformasiya sistemi aynhqda va ya har hansr avtomatlaldlnlmlg sisternin tarkibinda layiha edile bilar. Birinci halda o informasiya_iorgu sistemi
kimi asasan ayrr-ayrr gaxslarin va ya kollektir4erin informasiya taloblorini
ridamak iigi.in istifada olunur. ikinci halda isa, iS istifadogilarainformasiya_
arayrg xidmsti gdstarmaklo yanafl, a\.tomatlagdrnlmrg iistemin
lmesalan,
avtomatla$dlnlmrg idaroetme sisteminin) informasiya taminatr altsistemi
rolunu oynayrr.
Informasiya sistemlerinin tam tesnifarl [4]-<la verilir. Burada verilsnler
bazasr konsepsiyasr osasrnda qurulan inlormisiya sistemlerine bax rr. Bu
ciir sislemlera verilanlar banklarr [VBK) da deyilir. Bezi adabiyyatda onlara
verilanlar bazalan sistemi deyilir Il l].
IS vasitasila istifadagilarin informasiya talobatlanntn temininda iki ca_
hati nazora almaq lazrmdrr:
l) T:tbiq sahasinin sarhadlarinin tayini va informasiya modelinin tam
ve deqiq aks etdinlmssi. Baxrlan trrbiq sahasi gargivasinde iS istiladegilari
lazrmi informasiya ile tomin etmelidir.
2) Istifadagilarin sorgulanna tam vo deqiq cavab veren iS_in yaradrlmasr..Bunun iigiin sorgularrn tiplsri va novlari tahlil editmali, sorluiann teleb_
larina uylun va alverigli formada cavab verilmalidir.
Tipino, mazmununa va verilma tezliyino gcira sorgularr rki qrupa ayrr_
maq olar: reqlamentli (dairni) vo ixtiyari (fordi). Re(lamentli loigulirrn
tipi, mezmunu va bazen da verilma tezliyi awalcadan m oyyan olur ve uzun
mtiddat arzinde dayiqmayir. ixriyari sorlularda ise bu -ctr miiayyanlik
olmur.
. is-nin ham reqlamentli, ham da ixtiyari sorgulara cavab vermasi tetbiq
sahasinin serhadlorinin teyinina, inlormasiya modelinin yaradrlmasrna va
proilram taminatrna xiisusi yanalmall telab edir. Ogar iS iakca reqlamentli
sorSulara xidmat etseydi, onda tatbiq sahasinin iarhadlerinin tayini va
srstemin layiholandirilmasi sor[ularrn tahlili asasrnda apanla bilardi, yani
Iayihalanciirmani "istifadogilarin sor!ulanna grire" prinsipi ila yerin: yetir_
mak olardr. Ixtiyari sor[ulara da xidmat edi]masi vj sistemrn gevikliyi tala_
bi hamin prinsipi hayata kegirmaya imkan vermir. Bu halda lavihalandir_

315

mani "hoqiqi alama gdre" prinsipi ila apanrlar- Ekspertlarin komeyila

sistemin gevikliyini va inkigafrnr nazara almaqla mdvzu sahasinin serhsdleri,
informasiya obyektlarinin tarkibi, onlann xasselari, aralanndakr alaqalar
tayin edilir vc sonra sistem layihalendirilir. Bu prinsip ixtiyari sorlularla
m<ivzu sahosi arasrndakr uyEunluga asaslanrr. iS-in layihelondirilmasinda
har iki prinsipdan istifada oluna bilor. "Hoqiqi alame gora" prinsipi asas
sayrhr, "sorfulara gcira" prinsipi isa movzu sahesinin daqiqlogdirilmasinde
istifada olunur.
Verdiklori sorlularrn ve taleb etdiklan informasiyanrn tasvir formasrna
griro istifadegileri iki qrupa b6lmak olar: istifadagi-proqramlar va istifadagrloxsler. istifadagi-proqramlar (tetbiqi poroqramlar; iS-e formasrna va mazmununa grira reqlamentla$dirilmi$ sorlulalra miiragiot edirlar. Ahnan informasiya hamin proqramlar terafinden uyfun suretda emal olunur.
istifadagi-qexslar is-a ham reqlamentli, ham da ixtiyari sorfularla mtiraciet eda bilerler. iS-dan alnan informasiya istifadagiya alveri5li formada
(motn, izahh cadval va ya qrafik qaklinda) gatdrnlmahdrr. Bu qrupa daxil

olan istiladegilan 2 kateqoriyaya ayrrmaq olar: hazrrhqh istifadagiler vo

haarhqsrz istifadogilor. Hazrrhqh istifadegilar adoten kompiiter texnologiyasrnr bilen miitaxessisler va ya proqramgrlar olur va onlar iS ila sor[u
dilindo alaqo yaradlrlar. Hazrrhqsz istifadegilar istifadagi-gaxslarin an geniq
hissesini tagkil edirlsr. Qox vaxt IS ela bu qrup istifadagiloro xidmat etmak
iigiin yaradrhr. Buna gciro da onlar ham da sonuncu istifadagilar adlanlrlar.
istifadogilarin bu qrupuna idaroedici va xidmetedici personal, <iz saholari
iizre miitaxassislor va s. aiddir. Onlar sistemlo osasen dialoq rejiminda tabii
(va ya mehdud tabii) dilde va ya menyu dili vasitasilo alaqo yaradrrlar.
Belalikla, iS goxlu sayda miixtalif istifadagilara xiCmat edir. Odur ki,
bi.itiin sorf,ulann vahid terminologiyaya uyfunlagdrrrlmasr iigiin verilanlar
lii[ati yaradrlrr. Bundan elavo, sorgulann emallnln optimal prosedurunu
qurmaq tigiin onlann ekvivalent qrammatik qevrilmasi lsullarrndan istifada
olunur. istifadegilari bu ve ya digar informasiyaya miiracictinin miimktinliiyiinti xarakterize eden salahiyyat saviyyelarina grira da forqlendirirlar.
Brrnun iigin iS-da salahiyyatsiz isrifadegilarin informasiyaya miiracirrini
mahdudlagdlran vasitalor da nezere allnmahdrr.
Miiasir informasiya sistemleri verilanlcr bazasr konsepsiyasr asasrnda
qurulur. Verilanlar bazasr (VB) bir-birils qarqrhqL alaqelandirilmig, eyni
prinsiplerla vo vasitalorla tasvir olunan, saxlanan va idara olunan, miixtalif
istiladaqilar t:rafindan miirtelif maqscdlar iigiin istifada olunan Ierilenlar
toplusudur. Verilanler adatan fayllarda (cadvallarde) saxlanrr.. Verilonler bazasr konsepsiyasrnrn asas prinsiplsri a$agldakrlardlr [4]:
l. Saxlanan verilenlarda takrarlanmalann aradan qaldrnlmasr. Eyni
verilenlar bir nego faylda aqkar edildikda hamin verilanler bir faylda saxlanrlmaqla, digar fayllardan grxarrlrr vc fayllar arasrnda elaqe yaratmaqla
onlara miiraciat tamin olunur.
2. Vcrilenlerin markazlaqdirilurig idara olunmasr. Fayllann fardi emahndan farqli olaraq. m;rkazlagdirilmip idaraolunma verilenlarin bazaya
daxtl edilmasi, dayi;dirilmasi. stlinmast va axtantr omeliyyatla rrnrn VB daxi3r6

lrnde eyni iisul vs vasitalarla (proqramlarla) apanlmasrnr nazerda tutur.

3. Verilanlarin miistaqilliyi.
Yerilanlarin tatbiqi proqramlardan ve eksina. tatbiqi proqramlann veriIanlarden asrlr olmamasr gox vacib masaladir. VB-de bu mosala verilanlarin
goxseviyyeli miistaqil tasviri va bu tasvirlarin yaradrlma mexanizmlarinin
miisteqilliyi ila alda edilir. Naticade, verilenlarin mantiqi ve fiziki laviyyalarda dayigdirilmasinin tatbiqi proqramlara tasiri aradan qaldrrrbr.
4. Verilanlarin tamhFn.rn tamin edilmasi.
Takrarlanmalann aradan qaldrnlmasr eyni verilanlarin mtixtalif fayllerda yol Verilan uylunsuzluqlannr aradan qaldrrmala imkan vertrl Lakin
bazi hallarda takrarlanmalan tam aradan qaldrrmaq miimki.in olmur. Bu
halda eyni verilanlarin miixtalif fayllardakr qiymatleri arasrnda uyfunlugun
ramini iigi.in YB-da lazrmi vasitelor naarde tutulur.
5. \'erilanlarin tahliikasizliyinin tamin edilmasi.
Verilanlarin tehliikasizliyi dedikda, bir tarafdan onlarrn tahriflardan ve
zadelanmalerdan qorunmasl, diger tarafdan, salahiyyatsiz miiraciatlordan
miihafize edilmasi nazerda tutulur. Bunun iigtin VB-da lazrmi metodlar va
vasilalar nozara almrr.
6. Verilanlardan miixtalif meqsadlarla istifade olunmasr.
Merkezlagdirilmrg idare olunma verilenlarin miixtalif istifadagilor tar+.
findan miixtolif meqsadler [9iin istifada olunmastna z:min yaradrr.
7. Optimallagdrrma ve standartla$dlrma imkanlan.
Miiasir proqramlagdrrma texnologiyalan yaddag serfinin va informasi-

ya axtafl$ vaxtrnrn minimallagdrnlmasrnr tomin edan strukturlann

va

metodlann segilmasine vo tetbiqine imkan yar4drr.

Verilonlarin va sorgulann tasviri iigiin standart iisullardan vo dillardan
istifada otundulundan, iS-in istisman va diger sistemlarle verilanler miibadilasi sadalagir, verilenlarin yoxlanmasr va barpasl ameliyyallan asanlagrr.
8. Xarclerin minimallagdrfllmasl. Siibut edilmigdir ki, VB konsepsiyasr
ila qurulan iS fayllarrn fardi emah ils qurulan sistemlardan texminan- 1,5
dafe ucuz baqa gelir.

istitadagilerin iS rla alaqe yaratmasr Ugiin 3 ciir dildan isttfade olunur:

sorlu dili, menyu dili ve tabii dil.
Sorlu dilinde istifadaginin informasiya talobi bbii dila yaxrn, lakin
ciddi formal qaydalarla qurulan dilda ifada olunur. Bir cox hallarda bu
dildo verilenlar iiearinda emaliyyat aparmaq tjgi.in vasitelar da nazare ahnrr.
Son illar sor[u dillerinin standartlaSdrnlmasl sahosinda iglar gririiliir. Bu iq
beynalxalq miqyasda genig btbiq tapan SQL dilinin esasrnda aparrlrr. 1999cu ilda bu dilin okmillagdirilmi5 variantr SQL3 relyasiya modelli verilanlar
bazalan asasrnda qurulmug iS-da standart dil kimi qabul olunmugdur.
Sor[u dilinin imkanlan genig oldutundan, ondan ham reqlamentli, hem de
ixtiyari sorfulan ifade etmek tigtin istifada oluna bilar. Lakin bu dilde
iqlamak istifadagilardon xiisusi hazrrhq teleb edir.
Hazrrhqsrz istifadegilar iiqiin iS ila an alveri;li iinsiyyat vasitasi menyu
dilidir. Owollcedan planlatdrnlmrf sortular menyuya sahnrr va sistem hemin sorlularrn emah iigiin hazrrlanrr. istifadagi yuxan saviyyadan baglaya317

raq sonuncu seviyyayadek seqme prinsipi ila informasiya telebini sistema

gatdrrlr.

Menyu dili istifadsgilar iiqtin sada va olverigli olmasrna baxmayaraq,

ixtiyari sorf,ulann emah iigi.in yaramrr. Bele hallarda menyu dili tebii dilin
elemenlleri ila zonginlaqdirilir.

Tabii dil iS ils iinsiyyat iigtin ideal vasitadir. Lakin tabii dilin mi.irakkabliyi, eyni fikirlorin miixtalif ilada iisullan, vahid terminologiyanrn olma-

masl va s. onun reallapdrrrlmasrnr xeyli g:tinlaqdirir va bu sababdan da

indiyedak iS-de iinsiyyat vasitasi kimi tabii dildan istifada olunmasr problemi hall olunmamrgdrr. Intellektual interfeysin yaradrlmasrnr nazerde tutan
bu sahada genig elmr-tadqiqat iglori apanhr va bugiinkii nailiyyat ondan ibaratdir ki, tebii dilin mcivzu sahasina uylun mahdudlaqdrnlmrp variantrndan
istifada olunur.
12.2. informasiya sisteminin arxitekturasr

informasiya sistemi komptterdan, onun xarici yaddagrnda saxlanan

verilanlar bazasrndan, verilanlar bazasrntn idaraetme sistemindan (dil va
proqram vasitolari) ve sistemin administratorundan ibarat miirakkab
"insan-magrn" kompleksidir. informasiya sisteminin asasrnr verilanlar bazasr
taqkil etdiyinden, bazan ona verilanlar bazasr sistemi (VBS) da deyiln I l].
iniormasiya sistemlorini laaliyyat dairasina g<ira iki sinfa brilmak olar:
lokal sistemlar ve paylanmrq sistemler. Owalcs lokal iS-in arxitekturasrna
baxaq.

Lokal iS adatan bir kompiiterde reallagdrnhr, bir YB-ya malik olur va

hamin VB-ye aid sorlulara cavab verir.
Verilenlarin mantiqi va fiziki miisteqilliyini temin etmak [9iin onlar 3
saviyyado tasvir olunur: xarici (istifadagi saviyyasinda), mantiqi (konseptual
seviyya) ve fiziki (yaddag ssviyyasinds). Har sevivyayo uylun verilanlarin
modeli yaradrlrr.
Xarici model (XM) istifadaginin verilanlari neca g<irmesi demakdir.
Bagqa sdzle, xarici model istifadaginin VB-dan taleb etdiyi verilanlarin
strukturunu va torkibini eks etdirir. Xarici modelc bagqa sdzle altsxem da
deyilir. istifadegilerin informasiya taleblari mtxtalif oldulundan, altsxemlarin sayr vc strukturlan miixtalif olur. Xarici model istifadsginin tinsiyyat
dili vasitasilo sistemr verdryi sorluya grira formalagdrrrlr.
N4entiqi model (MM) verilanlarin miicarrad tasvirini aks etdirir. Bu
tesvirda VB-ya daxil edilan biitiin verilanlarin xarakteristikalal va onlar
arasrndakr alaqalar aks etdirilir. Montiqi model VB-nin asasr sayrhr. Ona
bapqa adla konseptual model (KM) deyilir. Ivlantiqi model verilanlarin
strukturunu va onlar arasrndakr alaqalari aks etdiron sxem vasitasil: ifada
olunur. VB-nin tagkili zamanr konseptual sxem verilanlarin tasviri dili
vasitasila (masalan, dBase dili, SQL dili vo s.) rasvir olunur.
icleal halda mantiqi model verilanlorin bi.itiin xarakteristikalarrnr vc
alaqalarini rhata etmalidir. Lakin real sistemdo bu tain miimkiin olmur
Sxcmdo miiayyen mahdudluqlar olur va bi da oztnti mantiqi modelin rosviri ugirn istilada olunan iyerarxik, gebaka va relyasiya sxemlarindt gr)starir.
31,t

Yr[camhS, ayaniliyi. zanginliyi va verilanlar ilzarinda lazrmi omali]yatlann

aparrlmasrnrn miimktinliiyii baxrmrndan relyasiya sxemi daba geni$ tetbiq
tapmrgdrr ve miiasir sistemlerin b6yiik aksariyyati relyasiya modili esasrndi
yaradrllr.
Fiziki model (FM) verilanlarin kompiirerin xarici yaddagrnda necc
tagkil olunmasrnr oks etdirir. Bu modelda VB-nin daxili (migrn) sxemi tasvir
edilir. Hemin sxemde xarici yaddagrn xarakteristikalan.'fiziki yazrlann
formatlan, indeksler, kataloqlar va s. haqqrnda melumat verilir. Verilenlar
bazasr xarici yaddagda fiziki modela uylun saxlanrr.
Xarici, mantiqi va fiziki modellar verilanlar bzrzasrnrn idareetme sistemi
vasitcsila bir-bin ilo olaqalandirilir.
informasiya sistemi 3 saviyyeli arxitektura iizre qurulur.
$akil
- Belalikla,
l2.l-da.
lokal iS-in sadatagdirilmig strukturu gostarilmiqdir. eeya eael h,
bu arxitektura verilanlarin idaraetma sistemlari tizra tadqiqit qrupunun
(ANSUSPARC) tqklif etdiyi arxitekruraya uy[undur.
Verilanlar bazasrnda apanlan amaliyyatlann hamrsl verilenlar bazasrmn
id_arae-tma sistemi (VBiS) adlanan proqiam kompleksi vasitasila yerine yeti_
rilir. Omaliyyat aparmaq lgiin sorf,ular VBiS-in interfeysi vasitosila siste_
min telab etd-iyi dila va formaya gevrilib icra olunur. VBiS riz igini ameliyyat
sisteminin (OS) idarasi altrnda aparrr.

$akil I 2. l. Lokal inlornusiya sis teminin satlalaSdirilmiS strukruru

Modellar arasrnda aksolunma funksiyalannrn va verilanlerin
emalt
iigiin funksiyalann reallagdrnlmasr bir nege variantda
lit".. t*,t"r"_
har bir manriqi.yazrya bir fiziki yazr va hir
"pr.,tu
bir xarici yazrya
1"1:.:r^::,:l*
orr menrrqr yazl uygun garo bilir. onda xarici yazr birmanaL
olbraq'daxili
yazrdan ahnrr. Bu varianr yiiksek mahsuldarh[i
malikdii, ia[ln veritantarin
rJxrarlanmastna yol verilir. Digor halda konseptual
sxem asasrnda laami
aKsoru.manr hayata kegiran proqram yaradrhr va
onun k<imayila daxili
yazrlardan xarici yazrlar formalagdtnlrr.
319

informasiya sistemi tatbiq olunan miiassisado verilanlerin merkozle$dirilmig idara olunmasrna masuliyyati verilanlarin adminstratoru (VA) adlanan bir va ya bir neqa gaxsdan ibarat qrup dagryrr- VA-nrn funksiyalanna
a5afrdakrlar aiddir: VB-ya hanst verilanlarin daxil edilmesini miieyysnlegdirmak, is-in fratiyyati zamau qaydalara amal olunmaslnt vo sorgu
naticalerinin istifadogilara vaxtrnda gatdtr mstnr temin etmak.
VB-nrn talablarinin yerina yetirilmesi verilonlar bazastntn adminstratoru (VBA) tarefindan apanlrr. Verilanlor bazasmtn adminstratoru bir vo
ya bir nega peqskar miitaxossisdan ibarat qrupdur. VBA-nln asas vczilasi
vB-ni yaratmaq, onun yenilegdirilmosini, tashihini va istifadagilerin sorf,ularrna cavablarr tamin etmakdir. YBA homiginin sistemin operativliyina,
iexniki, informasiya ve proqram tominattna da cavabdehlik dagryrr'

Paylanm4 informasiya sistemi (PiS) paylanmrg verilanlar bazastnda

verilonlarin paylanmq emaltnt yerina yetirir. PaylanmrE emal o demakdir ki,
miixtalif mosafalerda yerlagdirilmig kompiiterlar kommunikasiya qabakasi
ila bir-biri ila elaqalandinlir vs verilanlarin emah gabakenin kompiiterlari
arasrnda briltiqdiiriiliir. Mi.ixtelif kompiiterler araslnda alaqa gabekeni idara
eden xtisusi proqram vasitosila alda edilir.
Hazrrda PiS lgiin an perspektivli kliyent-server arxitekturasr hesab
olunur. Bu arxitekturarun genig yay mlf variantl kompiiter gabakasindan va
paylanmrg verilenler bazasmdan ibarat olur. PaylanmIg verilanlar bazast
server-kompiiterda yerlaqdirilan korporativ verilanlar bazaslndan (KVB) va
terminal kompiiterlarda yellaqdtrilmig fardi verilanlar bazalarrndan (FVB)
ibarat olur.
Server dedikdo kompiiter gabakasinin resursunu idare edan kompiitcr
(proqram), kliyent dedikda isa, hsmin resursdan istifads eden komPiiter
(proqram) baga diigiililr. Komptiter gebekasinin resursu rolunda verilartlar
bazalan, fayl sistemlari, pogt xidmoti, malbuat xidmati va s. glxr$ ede bilar'
Serverin tipi onun idare etdiyi resursun ndvii ila tayin olunur. Maselan, agar
idara olunan resurs verilonlar bazastdtrsa, onda uylun server verilanlar
bazasr servcri adlantr.

informasiya sisteminin kliyent-server arxiteklurast ila taEkilinin boyiik

iistiinlilyii ondan ibaratdir ki. burada irmumi korporativ informasiyanrn
merkozlegdirilmig s,rxlanmast, idara olunmast va hamin informasiyaya

kollektiv miiraciatle yanagl. fardi informasiya ila fardi iglamak imkar,lart da

var. Kliyent-server arxitekturah iS-in sadaleqdinlmil strukturu gekil 12.2-da
vcrilmigdir.
Korporativ VB server YBIS-in (mosolan, MS SQL Server va ya Oraclc
Scrver) idarasi altrnda yaradtltr, tamin olunur ve faaliyyat gdstarir'
Fardi VB-nin va onlartn tetbiqlorinin yaradtlmasr va idara olunmast
i.igiin Access, FoxPro, Paradox va s. kimi VBiS-lcrdan istifade olunur.
Miiassisa va taEkilatrn olgUsiindan va hall olunan masalalorin x[isusiyyetlarindan astlt olaraq informasiya sisterni a;afrdakr konfiqurasiyalardan
biri ilo qurula bilar:
- hom korporativ. ham da fardi bazalan dziinde saxlayair kompiiterserver:
320

komputer-server va har bir ferdi VB iigiin fardi kompiiter;

bir nega kompiiter-server va kompiiter-kliyent.

n-gi kliyent
Sakil I 2.2 Paylanmry informasiya sisteminin sadalaidirilmq strukturu.

Kliyent-server arxitekturasr miiassisanin informasiya sisteminin inkiga_

v-e ahate dairesinin geniglendirilmesine imkan yaradrr.
Umumi VB-nin korporativ va fardi verilanlsr bazalarrna bc iinmasi
VB-nin Iayihalandirilmasini markazlagdirilmiq varianta nisboran asanlaldrrlr
va bununla da layiha xarclarini ye lay;halandirmedaki sahvlarin ehlimahnl
dzaldn.
frna

' Kompiirer

12.3. Verilanlet bazasrmn layihalandirilmasi

texnikasrnrn miiasir inkigal scviyyasi, goximkanh amaliyyat

sistemlarinin (Windows, UNIX) va verilenlar bazalan ils iglamak iigtin
zangin va goximkanh proqram teminatrnln olmast informasiva sistemlarinin
layihalendirilmasini xiyti isanlagdrnr. Hazrrkr qaraitda iS-in layiholendirilmasinin afrrltq markezi osasan VB-nin layihelondirilmesi iizarine diigiir.
Istifadagilarin informa-siya tolablarinin tam tamin edilmasi 09iin veri_
lanlar bazasrnrn lavihelendirilmosi zamanr iki cahati nozara almaq lazmdrr:
l) mrivzu sahesinin sarhadlarini miiLeyyanlagdirmak ve m<ivzu sahesinin
informasiya modelini yaratmaq; 2) istifadegi sorfuianna tam va daqiq cavab veran verilenler bazasrnr daima aktual vaziyyatde saxlayan idaiaetma
sisteminin yaradrlmasr ve ya segilmssi. Bu t:lablara uylun verilenlar bazasrnrn layiholandirilmesi "yuxarrdan-agafrya" prinsipi asasrnda ardrcrl iterasiya ila apanhr. Verilanlar bazasrntn layihalandirilmasi marhalalari va har bir
malhalaya uylun girig va grxrg informasiyanrn terkibi Sakil 12.3-do gdsterilmigdir.

32t

Umumi
informasiya
taloblari

Verilanler bazastna
qoyulan talablerin ifade
oluRmasl va tahlili

Emaletme
telablari

infoloji
layihelandirmo

Dataloji
layihalandirma

emaliyyat sisteminin
ve texniki Yasitalarin

xarakteristikalarr

VB-nin hziki strukturu

'

$akil 12.3. Verilanlar bazastntn layihalandirilmasinin

narhalalari

ilkin marhalade tetbiq sahesinin informasiya baxtmtndan tadqiqi noticasinda verilenlar bazasrna qoyulan tel:blar miioyyenlaqdirilir vo tihlil edilir.
Sonra tatbiq sahesinin informasiya-mantiq (infoloji) modeli yaradrhr.
Hemin modeldo totbiq sahosina aid verilenlerin strukturu vo onlar araslndakr alaqoler aks etdirilir. Bu iki merhala verilenlor bazastntn jnfoloji layihalsndinlmasini ahate edir. intbloji layihalandirmada aqaf,rdakr meselaler hall
olunmahdrr: l) tetbiq sahesinin hansr obyektlari ve prosesl3ri haqqrnda inlormasiya toplanmahdrr? 2) hamin obyektlarin va proseslarin osas xarakteristikalan va oDlar araslnda alaqolar; 3) obyektlar vo proseslar haqqrnda
sistema daxil edilen anlayl$lann. xarakteristikalartn vc alaqolarrn t:svir
olunmasr. infoloji Iayihalandirmanin naticasindo verilenlar bazastntn konseptual sxemi 1'ara<irlrr. Bu marhalada hamginin isrrfadaqilarin sor$ularr
aru5drrrlrr va natic.de xarici infoloji modellar (altsxemlar) ve onlartn
322

konseptual infoioji modella alaqalori formalagdtrrhr va tesvir edilir. Bu

marhalenin asas talablarinden bin ondan ibarardir ki, konseptual sxemin va

xarici modellarin tasviri konkrct VBiS-la bagh verilanlarin rasvir metodla_
nndan asrh olmamahdrr. Konseptual-infoloji model biitiin sistemin etibarh
va uzunmiiddatli igini tamin etmelidir. Miiayyen sobablardan VBiS dayi$dirildrkda konseptual - infoloji model ciz stabilliyini saxlamahdrr.

Verilenlor bazz.srntn reallaqdrrrlmasr iigi.in -konkret VBiS-in segilmasi,

scailan VBIS-le balh verilanlarin mentiqi va fiziki strukturlannrn reyini.

verilonlara miiraciat metodlannln segilmasi, taminedici vo servis p.oqialasitalarinin qurulmasr VB-nin dataloji layihalandirilmasini ahata edir. b ii9
msrhaladan ibarardir: VBiS-in segilmesi, mantiqi layihalandirma va fiziki
layihalandirma.
_._.^Q:yd etdiyimiz kimi, konseptual-infoloji layihelondirmo saviyycsinda
VBIS-in xtisusiyyatlari nczora ahnmrr. Seqilmig VBiS-le bagh amillii, kom_
piiterin yaddaynda verilanlarin taqkilinin xtisusiyyatlari isa fiziki layihelan_
dirmada nezera ahnrr. Konseptual va fiziki layihalandirme marholaieri arasrndakr marhslo mentiqi layihelendirme adlanrr. Bazpn ona reallaqdrrmanrn

layihelcndinlmasi deyilir. Bu marhelada verilanlar bazasrnrn Vni'S_t: bagtr

sxemi varadrhr. Bu zaman konkret VBiS-in va rstifadagilerin taloblerindin
irali galan mahdudluqlann cidenilmasi iigiin VB-nin strukturunda dayigiklik_
lar edila biler.
Fiziki layihelandirmoda asas maqsad mantiqi sxemin telablerina va
.
VBIS-rn vasitalerina uySun olaraq verilanlarin yaddaqda saxlanmasrnln va
onlara miiraciotin samarali strukturunu va metodlaflnr segmak va realiagdrrmaqdan ibaretdir. Yerilanlerin fiziki taqkiii VB-nin istismar xarakterisiika_
larrna tasir edan osas amildir.
Fiziki strukturda verilanlarin asas vahidi saxlanrlan fiziki yazrdrr. Fiziki
yazr bir va ya bir nego mantiqi yazrya uylun gala bilar. Fiziki yazrlardan
fayllar
rr. Sada halda layl eyni slrukturlu yazrlar goxlufudur. Fiziki
.yaradrl
verilanlar bazasr bir va ya bir nega alaqelandirilmit failda;ibarar olur.
Fayllar arasrnda alaqa yazrlann agarlarr vasitasila alda edilir. Belalikla, fiziki
layihalandirmada agalrdakr masalolera baxrhr:
daxil edrlan fayllara uylun yazrlann lormatlarrnrn tayini; 2)
- ,_l)VB-ye
fayllarrn
yaddaEda lagkili: 3) yanlara mi.iraciat tisullan; 4) verilenlarin
tamh!r va tahliikasizliyi; 5) taminedici va servis proqramlannrn yarad.tlmasr.
. Fiziki layihalandirmanin parametrlarini diyipdirmek imkinr oldulun_
dan, layihanin bir nega variantl yaradrla bilar va qiymotlendirma kriterrleri
asasrnda onlardan en samaralisi segila bilar. eiymatlandirma kriterilarina
agalrdakrlar daxildir: sorf,ulara cavabverma vaxtr, tashih olunmaya sarl
olunan xarclar, VB-nin yeniden tcpkilinin tezliyi va ona serf olunan iarclar,
asas va xarici yaddagrn sarfi.

323

12.4. Verilanlarin modellari

12.4.1. Verilanlarin modeli nadir?

Verilanlarin modeli (VM) onlann necs va hansr qaydalarla strukturlagmasrnr tayin edir. Verilanlar iizarinda apartlan amaliyyatlar da segilan
modelle uy!unlagdrnlmahdrr.
Verilanlorin modellari yiiksak doracada tiplagdirilmig modellor sinhne
aiddir. Bu o demokdir ki, har bir verilan bu va ya diger kateqoriyaya aid
olunur. Ogar bu miimkiin deyilso, verileni siini yollarla miiayyen kateqoriyaya gatirib grxanrlar.Oksar hallarda kateqonyalar awalcadan m[ayyanlogdirilir, maselen, "mahiyyat", "atribut", "alaqa" kateqoriyalarr. Kateqoriyalar ve onlar arastndakr alaqalar birlikda sxem adlamr.
"Yastr fayl" adlanan sada modela baxaq. Farz edok ki,.bu.ciir model
iqgilar haqqrnda verilanlarin tasviri iigiin istifade olunur. "I$QI" adlanan
mahiyyatin tipi bu sxemle tasvir oluna bilar:

I$QI (Soyadr, Ad, Yagr, Vazifasi)

Burada "i$Qi" - mahiyyatin tipini, "Soyadr", "Adr", "Ya.5f, "Vazifasi"atributlan, ,,(", ,,)" iqaralori ise elaqoleri gristerir. Konkret verilenlar isa bu
formada tasvir olunur:
(Abash, Fuad, 35, miihendis)
Strukturu konkret sxeme uygun gelan verilanler ytSmrna verilanler
bezasr deyilir. Bu verilanlar bazastntn verilanlar modeli baxrmrndan torifidir'
verilanlarin mi.ixtelif tip modellari var. Lakin biittn modellara aid olan
i.imumi anlayrglar vo tJyinetmalar mtivcuddur. istanilan obyektin va ya
prosesin xassalarini 2 sinfe ayrrmaq olar: statik ve dinamik. Statik xassalara
vaxta gdra invariant olan xassalor aiddir. Onlar hamiga va ya miiayyan vaxt
intervahnda dofru va dayipilmaz olur. Dinamik xasselar obyekt va ya proses
i.zarinde apanlan ameliyyatlar noticasinda onlann vaziyyetinin dalgilmasini
eks ctdirirlar. istanilan VM bu iki sinif xassalari miiayysn doracoda aks
etdirmrlidir. Bu baxtmdan verilenlar modelini yaranma qaydalan (G) ve
cmaliyyatlar (O) goxluqlan vasitosila tayin edirlor.
Yaranma qrydalarr Vlvl-ln statik xassolarini ifade edir ve verilanlarin
tesviri dili ile tayin olunur. Verilanlonn strukturunun tayini yaranma
qaydalanna cavab veren uyfun kateqoriyalarrn (tiplerin) miioyyanla;dirilmesi ila oldc edilir. Kateqoriyalarrn milayyenlagdirilmesi ise atributlar va
onlarrn qiymotlari vasitasila aparrlrr. Mahiyyat ve alaqalorin miimkiin
reallagdrnlmasrmn segilmasi har bir kateqoriya iigiin tcyin olunan "tamltfln
mahdudJu$u" nazara ahnmaqla aparrhr. Tamhlrn mahdudlufu a9kar va ya
qeyri-agkar pekilda verila bilar. Maselan, igginin tabel nomrasi unikal olmahdrr va ya amak haqqr 7 reqamli adaddon artrq ola bilmaz. Bundan elave,
modelda struktur spesifikasiyasrna aid olan daxili mahdudluqlar da gcisterila bilar. Maselan. mahiyyctlsr arastndakt olaqalar a[acvari strukturla mahdudlapa brlar.

Omaliyyatlar goxlufu (O) VM-in dinamik xassslerini ifada edir. Bu

qoxluq verilaniarla amcliylat dili vasitasila olaqalandirilir. Omaliyyatlar
qoxlu[u vcrilenlar bazastntn D, reallagdrnlmast lizcrjnda onun D" reallagdl324

nlmasrna gevrilmasi i.igiin apanlan amaliyyatlarr tsyin edir. (O) gorlufunun

har bir amaliyyatr VB-ni bir vaziyyatdan digarine gatirir. Bu halda VB-nin
strukturu dayipila bilar. Lakin daxili mahdudluqlann pozulmasrna icaz:

verilmir.
Qeyd etdiyimiz kimi, VB-nin idara olunmasr idaroetma sistemi lVBis.y
vasitasila heyata kegirilir. VBiS verilanlarin tesviri vasitalarina malik olub,

verilanlar iizarinda emaliyyatlarrn apanlmasml temin edir. Yani VBiS verilanlar modelinin reallagdrnlmastnr tamin edir. Odur ki, har bir VBIS konkret tip V.IVI-la balh olur.
VM ham do verilanlara samar:li mi.iraciat iisullannrn taminatglst rolunu
oynayrr. Baghcasr isa, VBiS tarafindan hayata kegirilon verilanlarin inteqralIagdrrrlmasrnr eldo etmakdir. Verrlanlerin inteqrallagdrnlmasr onlarrn modellagdirilmasi vasitasile oldo edilir. Bu baxrmdan VM daha mi.ihtim ahamiyyate malikdir.

Vcrilanlerin struktur modellagdirilmasinde ala[ldakr tip modellarden

istifada olunur: iyerarxik, gebaka, relyasiya va obyekty6nlii.
Iyerarxik model verilanlarin qraf gekilinda tasvirina asaslanrr. Sxemin

qral' diaqramrnda tapeler (diiyi.inlar) mahiyyetlerin tipini, budaqlar isa

mahiyyatlar arasrndakr alaqalari g<istarir. Osas daxili mehdudluqlar bunlardrr: a) alaqalarin biitiin ripleri funksional xarakterlidir va yalnrz agagrdakr
alaqalar miimkiindur: "birin-bira" (l:l), "birih-goxa" (l:M), "goxun-bira"
(M:l); b) alaqalar afacvari struktura malikdirler. VB sxemi iigiin qurulmul
qraf-diaqrama teyinat agacl deyilir. Oger rerilanlar tabii olaraq alacvari
struktura malikdirsa, iyerarxik modelin totbiqi heg bir problem yaratmlr.
Lakin a[acvari strukturlardan farqli strukturlann tasviri iigiin modela alave
vasitalar daxil edtlmalidir. iyerarxik modelli sxemde struktur dayiEiliklarinin
apanlmasrnda (alalxiisus altagaclarln agacdan konarlagdrnlmasr va ya
agaca alave edilmesi) boyiik getinliklerla elaqedardrr. iyerarxik modelli
VBIS-e mrsal olaraq 1970-1990 illarda genig totbiq tapmr$ iMS sistemiru ve
onun asasrnda kegmig SSRi-de yaradllm$ OKA sistemini g<istarmek olar.
.$ebeke tipli modeller da iyeraxik modellar kimi verilanlarin qraf diaqramr Saklinda tasviring osaslanrr, iyerarxik modeldan forqh olaraq, gabika
modelinda (l:l), (l:M), (M:l) funksional elaqalarla yanagr (M:N) (goxungoxa) alaqasi de hayata kegirilir. $abaka modellerinin va onlara uygun
VBIS-larin yaradrlmsrnda ve inkigafrnda verilenlarin emah sistemleri iigiin
dil vasitalarinin yaradrlmasr ila maE[ul olan komitenin (CODASYL)
verilanlar bazalan iizra iggi qnrpunun (DBTG) verdiyi takliflarin bciyiik rolu
olmuqdur. CODASYL modeli miixtolil masalalerin halli iigiin tetbiq edilan
fayl sistemlarinin va onlarrn sonrakr inkigafi neticesinda yaranan gebeke
modelli sistemlarin tasiri altrnda yaradrlmrgdrr. $abeka modelinda (M:N)
alaqasinin hayata kegirilmosi onun k sayda (l<k<M) (l:N) alaqasine
qevrilmasi ila aparrlrr. Bu isa ham konseptual, ham da fiziki saviyyada
miirakkablik yaradrr. gabake modelli VBis-loro misal olaraq MARK-1,
MARK.2, 9 PAC, iDS, TOTAL, ADABAS, CET, CETOP SiStEMIAriNi
gcistarmek olar.

Relyasiya modelinin

va

iimumryyetla relyasiya modclli VBiS-in

325

yaranmasl IBM firmastntn anekdagr Edqar Koddun adr ila ba[hdtr.

Relyasiya modelinin esastnt "nisbat" (ingilisca "relation") riyazi anlayrgt
trgt it eAi. vo bu tip modelin adr hamin terminla ba[hdrr. Miiayyan gartlara
amal etdikdo, nisboti insan iigiin adi olan ikicilgiilii cedvol kimi tosvir etmak
olar.Fardi kompiiterlar iigiin movcud olan VBIS-in btiyiik aksoriyyatinda
relyasiya modelindan istifado olunur.
Relyasiya modelinin asas iistiin cahstlari aqaf,rdakrlardrr: sadeliyi,
proqram reallaqdrnlmastntn asanlt[t, verilanlar i.izerinda miixtolif riyazi va
mentiqi amaliyyatlann apartlmastnln miimkiinliiyii, istanilan tip sorluya
cavabr tamin edan gevik VB sxeminin qurulmasrnln miimkiinliiyii.
Relyasiya modelindan asason orta tilgiilii VBJar iiqiin istifada olunur.
cadvallorin say artdrqca VB ila iglomo siirati a;a[r diigiir. Miirokkeb strukturlu verilenlarin emah sistemlarinin (masalan, Iayihalendirmenin avtomatlagdrnlmasr sistenlari) yaradrlmastnda relyasiya modelindan istifada olunmasr miiayyon gatinliklor yaradrr. Relyasiva modeli haqqtnda daha etrafll
malumat sonrakl paraqrafda verilir.
Obyektyiinlii model iki modeli oziinds birlaqdirir (relyasiya ve gabaka
modellarini) ve mi.irakkab strukturlu boyiik VBJerin qurulmast iigtn istifada olunur.
Obyektydnlii modelde obyekty<inlii proqramlagdrrma prinsiplarindan
istifade olunur. Lakin burada istifadagilar aparat ve proqram anlayrglarr
(6ay1, ya^ va s.) ila deyil, real alemin strukturuna uylun anlayrglarla, bagqa
sdzle, obyektler vo onlar iigiin teyin olunmug amoliyyatlarla iqlayirlar.
Obyekty0nlii yanaqmada abstraksiya saviyyesi daha yiiksak olur.
Bu tip modelds relyasiya konsepsiyast domenlaro (cadvelin siitunlanna)
ssaslanrr, yani obyekt srnfi kimi domen gdtiiriiliir, Bela hibrid sistem ilk
ndvbado relyasiya asash olduf,undan, relyasiya modelinin iistiinliiklenni
saxlayrr, yani bu ciir sistem relyasiya sistemlari ila uyugur. Obyektyonlii
riisusiyyatlor ise tabii "geniglanme" ila alda edilir.
Obyekty6nlii sistemlar haqqrnda otraflr malumat [4]-da verilmigdir.
12.4.2. Verilanlarin relyasiya modeli

Relyasiya modeli (RM) mtivzu sahasini chata edon nisbolleri vo onlar

arasrndakr olaqalari aks etdinr. Relyasiya modelinda VB-in mantiqi sxemi
nisbatlar sxemi gaklinda tasvir olunur, Hamin sxemda ayrt-ayrt nisbatlar va

oxlu xatlerla onlar arastndakt alaqaler gostarilir. Relyasiya modelinin

elementlsri va onlarrn tesvir fonnasr cedval 12. I -ds gdstarilmigdir.
RM elementlarindan an miihiimii nisbatdir.

Nisbat

har hansr mahiyryat haqqrnda verilanlsri VB-da saxlayan

e'cdvalin baqhirnr tesvir cdir.

Mahiyyat - verilsnlari nisbatda saxlanan istanilan tabiatli informasi-va

obyektidir.
Atribut - mahiyyati xarakteriz, edan xassadir.

326

nsiya
Relyasiya modelinin
elementlari

Nisbat
Nisbatin sxemi

Nisbatlar sxemi

mode

inin

e Ie

me n t lar

Cadval 12.

Tasvir formasr
Cadval (fayl)

Nisbatin adr va atributlarrn siyahrsr

(relyasiya. YB-daki nisbatlerin sxemlari va onlar

sxemi)

arasrndakr alaqalar

Mahiyyat
Kortej
Atribut
Domen

informasiya obyekti
Ccdvalin satri (yazr)
!4lvalin siitun unun baShft (adr;
C:dvelin s[tunu
Bir va bir nege atribut
Domendoki elementlarin qiymatl:rinin tipi

AQar

Verilanin tipi

Relyasiya modelinin rivazi esasr sonlu riyaziyyatrn bdlmasi olan

nisbatlar (relyasiya) cabnndan gdtiiriilmiiqdiir. Nisbati riyazi otaraq belo
tarh etmak olar. Tutaq ki, n sayda Dr,D:,...,D, goxluqlin var. Onda R
nisbati nizamlanmrg <d1,d2,d3,...,d"> kortejlorinin goilugudur. Burada
d,eD1 vo Dr,D:,..-,Dn R nisbotinin domenlaridir. $okil 12.4-de misal kimi
i$Qi nisbatinin tesviri verilmiqdir.

igei

Atributlar
Atributlar

nisbati (cadval)
Domen

$akil 12.4. igQi nisbatinin rasviri

Gdstarilan misalda nisbetin sxemi bela ifade olunur:
ffaUetsersrgt! Soyadr-inisiah. goba. Vazifasi, Dogum rarixi).
I$QI nisbatinin 3 korteji var. I{ar bir kortej 5 elementdan ibaretdir va
har bir element uy[un domendan gdtiirtilijr.
Nisbatin kortejlanna (cedvalin satirlarina). bagqa srizla, fayLn yazrlarrna birbaga miiraciat etmak iigiin agardan istifada olunur.
Nisbetin aqan va ya esas agar (ingilisca ', primary key',) har bir korteji
_
birmanah tayin edan atributdur. Mesalon, iqei nisbatinda.osas agar kimi
"tabel ntimrosi" atributundan istifado etmak olar. Agar torkibli, yeni bir
nego atributdan ibarat ola bilar (masalan, ,'soyad+ gob:',).
Bundan alava, xarici agar (ingilisca',toreign key,,t anlayrgr da mrivcud-

i!!i

32'7

dur. Xarici agar vasitcsila nisbatlar arasrnda alaqalar yaradrltr. N1asalan,

igQi nisbeti ile vOZiFO MAA$ (vazifa, maaq) nisbcti arastnda elaqa
"vazife" atributu vasitcsile qurulur ($akil 12.5). Burada "vazi[a'' atributu
i$Qi nisbatinda xarici agar, vazifa-maag nisbotinda isa asas agar kimi grxIE
edir.

i$qi
Tabel

Sovadr-lnisiah

$obe

ncimrssi

Yazifa

Do[um
tarixi

vazl FO-MAA$
Vazifa

Maa$

$akil I 2.5. Nisbatlarin alaqalandirilmasi.

Verilanlerin tamhgrnr temin etmek iigiln xarici agarlara istinad tamhfl

adlanan mahdudluq qoyulur. Bu o demakdir ki, xarici agann har bir

qiymati iigiin alaqclandirilon nisbatlorda kortejlar olmaldrr.
eksar hallarda har bir nisbat-cadvel ayrtca faylda saxlantr. Bazi VBiSIarda ise, mosalsn, MS Access, bir faylda biltdv VB saxlanlr.
Relyasiya modelnda nisbata miiayyan telobler qoyulur. Odur ki, cadvalin nisbat hesab olunmasr tigiin o. aqafitdakt gartlera vo mehdudluqlara
cavab vermalidir.
l. Cadvelda takrarlanan setirlor ola brlmaz, baqqa sdzla eyni qiymetli
agara
malik bir nega sarir ola bilmez.
asas
2. Cedvalda takrarlanan adla siitunlar ola bilmaz.
3. Cadvalin biiriin satirleri eyni struktura malik olmaltdrr.
4. Cadvalin siitunlarr tarkibli ola bilmaz.
5. Csdvelde satirlarin ardrcrlh$ istonilon qaydada ola biler.
Nisbatlsr iizarinda ameliyyal aparmaqla digar nisbatlsri almaq olar.
Mesalan, relyasiya VB-ya verilan sor[unun naticasi kimi btuada saxlanan
nisbatlar asasrnda hesablanmrg yeni nisbat almaq olar. Odur ki, emal olunan verilanleri saxlanan va hcsablanan hisselare ayrrmaq olar.
Relyasiya modelli VBlerin aksariyyatinde verilanlarin emahrun esas
vahidi anonavi proqramlagdrrma dill:rinda oldu[u kimi, korLej $azr) yox,
nisbat qsbul olunmuSdur.

Nisbatlar tizarinda aparrlan amaliyyatlan iki qrupa btilmak olar. l-ci

qrupa goxluqlar iizerinde aparrlan amaliyyatlar aiddir: toplama- kasiqma.
grxma, bcilma, dekart hasil. 2-ci qrupa nisbatlar iizarinda aparrlan xi.isusi
rmrliyyatlar eiddir: proveksiya. birl:pdirma. segma. imkanlanndan ve mijrakkeb sorgulara cavab vermek qabiliyyatindan as olaraq, nri.ixtalif VBiSl:,rd: bu amaliyyatlann hamrsr va ya n)iiayyan hissasi reallagdirrlrr.
Relyasiya VBiSiarda nisbatler iizarinda amaliyyatlann apanlmasr iigiin
2 qrup dillardan istilade olunur. l-ci qrup dillar relyasiya cebrina, 2-ci qrup
dill:r is: relyasiya hesablamalarrna csaslanrr. Relyasiya cabrinda operandlar
vc amalilyatlarrn naticalari nisbatlar olur. Sorfunun naticasi olan nisbet
saxlanan nisbetlar iizcrinda ardrcrl apanlan amaliyyatlardan ahnrr. Bu ci.lLr
328

dillar esasan prosedur dillar olur. Bu dillar.e misal olaraq dBase dilini gostermak olar.
Relyasiya hesablamalanna asaslanan dillar isa qeyri-prosedur dillardir.
Bu dillardo VB-ira verilen sorfu yalnrz ttlab olunan nerice haqqrnda

inlormasiyaya malik olur. Bu qrup dillsrs misal olaraq SeL dilini grister_
mek olar.
Reiyasiya cabri ila relyasiya hesablamalan arasrnda reduksiya proseduru adlanan vasita ila alaqe yaradrlrr: Bu prosedur relyasiya hesablamasrnrn

istanilan iladasini relyasiya cabrinin standart emaliyyatlanna ve aksine

gevirir.

12.4.3. Nisbatladn normallagdrnlmasl

Relyasiya modelli VB-nin mantiqi layihelendirma marhclasinde relyasisxemindaki nisbatlarin miiayyon talablara cavab vermalar.i njzora
ahnmalrdrr. Bu, balke da, RM-in gatllmazhgt hesab oluna bilar. lakin bu talablar relyasiya sxeminin miixtalif varianriarr igerisinda daha elverigli variantrn segilmasina imkan yaradrr. Osas talablar bunlardrr:
l) relyasiya sxemina daxil edilan nisbatlarin sayr vo nisbatlerdaki atributlann takrarlanmasr minimum olmahdrr:
2) nisbatlar i9(in segilmig asas agarlar olgUsiine gore minimal olma_

ya

hdrr:

3) verilanlarin daxil edilmasi, xaric edilmesi va doyigdirilmasi zamanr

anomaliyalar yaranmamahdrr;
4) yeni tip verilanlar daxil edilarkan relyasiya sxeminda dayigiliklar
minimum olmahdrr;
5) sistemin miixtelif sorgulara cavab verma vaxtlan arasrnda farq gox
olmamahdrr.
Verilenlarin daxil edilmasi, xaric edilmasi va dayigdirilmasi zamanr

a9a$dakr anomaliyalar yarana bilar. Tutaq ki, VB aga[rdakr nisbet sxemin_

dan ibarotdir:
TODARUK (Tedari.ikgtiniin adr. Unvanr. Mah, Miqdarr, eiynari)
Tedarilkgtintin iinvam radariik olunan hcr mal tigrin-takrar olunur.
Verilanlorin dayigdirilmesinde anomalhq ondan ibaratdir. ki, tadariikgiinlin i.invam dayigdikde, hamrn verilanin daxil oldugu biiriin konejla;de
dayigikliklar apanlmahdrr. Mtiayyan sababdon hemin verilen korte.llorin
hamrsrnda deyigdirilmayibsa, onda VB-de ziddiyyatlar yaranrr. yani veiilanlerin tamh$ pozulur.
Baxrlan misalda verilsnlerin bazadan xaric edilmasinda anomalhq o
vaxt yarana bilar ki, m0ayycn trdariikgiiye aid olan kortejlarin hamsr kanar
edilsin (masalan, tedariikgti baxrlan vaxtadak he9 bir mal grindarmayib). Bu
halda bazada hemin tedariikgiinijn adr va iinvanr qalmri baxmayaraq ki,
bir milddatdan sonra hamin tedaritkqti mal tedarilk eda bilar. Bu halda sistem "hans: tadariikgiilarle miiqavile ba[lanrb,' sorgusuna diizgiin cavab
vermayacakdir.

Bazaya verilanlarin daxil edilmasi zamanr o vaxl anomalhq yarana bilar

ki, tedariikgii ile yenico miiqavilo ballansrn. lakin hale mal tjartkti olma329

sm. Buraya "Tedariikgiintn adr", "Unvanr" verilanlarini daxil etmek miimkiin deyil, ona grire ki, tadariik haqqrnda hala verilanlar yoxdur.
Biitiin bu gatrgmazhqlan aradan qaldrrmaq iigiin konseptual modelda
nisbatlarin ilkin sxemleri normallaqdrnlmahdrr. Nisbetlarin normalla$drr masr onlann kompoziyasr ve ya dekompoziyasr va hor nisbet iigiin normallagdrrma qaydalanna uygun olaraq agarlann tayin edilmasi ila eldo edilir.
Normallaqdrrma metodlan nisbetin atributlan arasrndakr asrhhqlara esaslanrr.
Atributlar arastndakt as tltolar.
Nisbotin atributlarr arasrnda 3 ciir asrhhq ola bilar: funksional, tranzitiv va goxmonah.
Funksional a$hkq bir terafdan o faklr gdstarir ki, mesolan, "i$Qi" nis-

batindo "Soyad" atributunun qiymati "Tabel ndmrasi" atributunun qiymrti

ila tayin olunur, digar tsrafdan isa onu gristarir ki. "Tabel ncimrasi" atributunun her bir qiymatina "Soyad" atributunun yalnz bir qiymoti uylun galir
(;akil l2.a).
Belolikle, R nisbatindo Y atributu X atributundan o vaxt funksional
asrhdrr ki, X atributunun har bir qiymatina Y atributunun yalnrz bir
qiymeti uylun olsun. Y atributunun X atributundan funksional asrhh[r (f)
bela gostarilir:

f:X

-+Y
Adatan X esas agar rolunda grxrg edir. Oger X-+Y va Y-+X olarsa,
onda X va Y atnbutlan arasrnda birmcnah tam uyfiunluq mrivcuddur.
X t-+ Y igarasi X va Y atributlan arasrnda fupksional asrhh[rn olmamasrnr
gdstorir.
Ogar nisbat l-ci normal formadadrrsa, agara daxil olmayan atributlann
hamrsr miixtalif daracede agardan asrh olur.

Natamam asrhhq ona deyilir ki, tarkibli agara daxil olmayan atribut
agardan btitdvltikda yox, onun bir hissasindan asrh olsun. Masalan, agar
i$Qi nisbatinda agar rolunda < "Tabel n<imresi" + "Soyad" + 'vezifo" >
tarkibli agar grxrg edirsa, "$<ibo" va "Dofum tarixi" atributlan agarCan
natamam asrh olurlar.
Tam funksional asrLhq ona deyilir ki, te:kibli aqara daxil olmayan
atribut agardan biitovliikda asrh olsun. Masalan, FOHLONIN i$i (Tabel
n.imrasi. igin rrdmresi. Soyad. igin adr. ig saatlarrnln sayr) nisbatinda "ig
saatlannrn sayr" atributu <"Tabel n<!mrasi" + "igin nrimrcsi"> tarkibli
aEarrndan tam funksional a,,rlrdrr.
Belaliklo, agar X atributlar yr[rmr R nisbotinin tarkibli agandrrsa, Y
atributu X-in bir hissasidirsa (YcX) va A atributu agara daxil deyilso

lAcX). onda

X+AvoYr+A

olduqda A atributu X-den tam funksional asrh olur, aks halda, yani
va Y-+A olduqda A atributu X-dan natamam asrh olur.

X+A

Z atributu X atributundan o vaxt tranzitiv asrh olur ki, X,Y,Z

atributlan Ligiin X-+Y, Y-+Z;erti cidanilsin va eyni zamanda aks asrirhqlar
330

(Y-+X. Z-+Y) olmasrn. Mesalcn, iSCi (Soyad, Vazife, Maag) nisbatinda

"Maa$" atributu "Soyad" atributundan rranzitiv asrhdrr, gtinki:

"Soyad"

-+

"Vazife"

-+ "Maag" asrhhqlan oldulu

halda,

"Vazfe"-+"Soyad", "Maag" -+ "Vazifa" eks asrhhqlar yoxdur.

Qoxmanah aslhhq. Oger R nisbatinde X atributunun her bir qiymatina
Y atributunun bir neg: qiymati uygun gslirsa vo y-in digar at;ibutlarla
alaqasi yoxdursa, onda Y atributu X-dan goxnrenair asrh olur.
eoxmanah
asrlrhq 3 tipd. ola bilar: "birin-goxa" (l:M). "9oxun-bira,'(M:l) va ,,goxungoxa" (M:N). Onlar uylun olaraq bels gosterilir:
X-+-+Y
X<-<-Y X<-<--+--rY
Mesalan, eyni nrtiallim bir nega qrupda va har qrupda bir nega f'enndan
dars deya bilaceyini nazara alaraq Miiallim (Soyad, erup, Fann) nisbatinda
"Soyad" atriburu ilo "Qrup" va ,'Fann,' atributlan ;raslnda l:M tipli
qormanal: asrhhq m<ivcuddur:

Soyad-+-+Qrup

Soyad_+-+Fenn

Nisbatlarin normal [ormelan. Nisbarlerin normallagd: rrlmasr 5 saviyya

iizra apanla bilcr va buna uylun olaraq 5 normal forma mtivcuddur: i_ci
normal forma (lnl),2-ci normal lorma (2nf), 3-cii normal forma (3nl),4-cir
normal forma (4nl), 5-ci normal forma (5n0. Har sonrakr normal lorma
miiayyon tip funksional asthhqlarr mahdudlagdrrrr, nisbatler iizerinda apar;lan amaliyyatlarda anomalhqlan aradan qaldrrrr va owalki normal formalarrn xassalerini saxlayrr. Ogar nisbat 5-ci normal formadadrrsa (5nf) o,
ham da 4-cii, 3-cii, 2-ci va I -ci normal formalara malikdir (9ekil 12_6).

5"f
4nf

$akil 12.6. Nisbatlarin normal fornulan.

l-ci normal forma (1nf).
Nisbot o vaxt lnf-da olar ki, onun atributlarrnrn hamtsr atomar olsun,
yani uylun domenlarin qiymatlari skalyar kemiyy:t olsLrn. Nisbati lnf-da
ifada etmak iigiin tarkibli arnbutlan terkib hissalarina a1rnb, sada formada
yazmaq lazrmdrr.

Sorlu dillari ile iqlamak iigiin nisbatlarin lnf-da olmasr kifayetdir.

Sonrakr normal formalar ise yuxanda gostorilen talablari yerine yeiirmek

iigiin lazrmdrr.
2-ci normal forma (2nf).
Ogar nisbat l-ci normal formadadrrsa va onun har bir atributu osas
331

agardan tam funksional astltdtrsa, onda nisbat 2-ci normal lormadadrr.

Mesalan,

i$qi

GarcL-as!0lcit, Soyad, Unvan, Vazifa, Maag) nisbati 2nf-a

maxsusdur (esas agartn altrndan xatt gekilmi$dir).

Asan grirmak olar ki, egar agar yalnlz bir aributdan ibaratdirse, onda

nisbet 2 nf-da olur, gtinki bu halda agar olmayan atributlann hamlsr

agardan tam funksional asrh olur.
Bir srra hallarda 2nf-ds verilanlor iizarinda ameliyyatlarrn yerina yetirilmosi zamam anomaliyalar bag verir. Bu ciir anomaliyalarr aradan qaldrrmaq iigiin sonrakt normal formalara kegmak laztmdtr.
}+ii normal forma (3n0.
Nisbat o vaxt 3nf-do hesab olunur ki, o, 2nf-da olsun va agara daxil
olmayan her bir atribut agardan tranzitiv astlt olmastn. Yuxanda baxrlan
igqi nisbatindo tranzitiv asrlhq mdvcuddur:
Tabel n<imrasi ---+ Vazifa --* Maa$
Tranzitiv asrhhpr aradan qaldrrmaq iigiin i$qi nisbati iizarinda
"Vezifa" va "Maap" atributlanna gtire proyeksiya emeliyyatl apanb, altnan
naticeni aynca nisbat kimi gotiirmek lazrmdtr. Belalikla, ilkin nisbat 2
nisbatla ifada olunur:
iSqi lfaUet n<imrasi, Soyad. Unvan, Vazifa)
VOMA (Vazifa, Maag)
Agar bir atributdan ibarat olduqda va nisbatda digar asrhhqlar, o ciimledan, goxmenah asrhltqlar olmadtqda, 3nf nisbeti takrarlanmalardan va
hamqinin daxiletma, xaricetme va dayigdirma omaliyyatlannda rast g?len
anomaliyalardan azad edir. Trriibado gox vaxt 3nfJa VB-nin mantiqi
layihalandirilmasi baqa gatrr.
Ogar nisbetin agan tarkiblidirso ve onun atributlartntn aqara daxil
olmayan atributlardan asrhh[r varsa, onda 3nf-in giiclsndirilmig formasrna
kegmak lazrmdrr.

Gihlandirilmis 3nf, va ya Boys-Kodd normal formasr (bknf).

Ogar nisbat 3nf-a malikdirsa va tarkibli agann atributlan agar olmayan
atlibutlardan asrh deyilsa, nisbet giiclondirilmiq 3nf-da hesab olunur.
Farz edak ki, sifariglara grira partiyalarla mal .gondarilmosini aks
etdircn SiFARi$-MAL (Sifari:;, Partiya, Mal) nisbatina baxrlrr. Her partiya
bir ncaa sifarige mexsus ola bilar. Her bir mal yalnrz bir sifariga va bir
partiyaya daxil ola bilar. Bir par'.iyada miixtalif silariglara maxsus bir nega
mal ola biler. Baxrlan nisbstda agar rolunda "Sifariq" va "Partiya" atribu!
larr grxrg ede biler. f'utaq ki. agar kimi hamin atributlarrn birlaqdirilmcsindan istifada olunur. Bu halda nisbetde "Sifarig-Partrya" +"Mal" asrhhlr ila
barabar "Mal" -+ "Partiya" asrhlrg; da mtivcuddur. Sonuncu asrLlrq aga[rdakr anomaliy alara sabab olur:
1. Verilanlarde ziddiyyetliyin ohnasr ehtimah yaramr. odur ki, "Mal"
atributunin qiymetlcrinde aparrlan dayiqiklik nisbotin biitiin kortejlarina

baxma!: talab edir.

2. NIal va onun daxil oldulu partiya haqqrnda verilenlar sifarig tcyin
olunana qodar nisbats daxil edila hilmcz va aksino, ogar sifarig nisbctdan
332

xaric edilirsa, onda hamin sifaripe uylun mal haqqrnda verilanlar bazadan
xaric olunacaq.
Hemin anomaliyalann aradan qaldrnlmasr tarkibli agara daxil olan
atributun ("Parti_va") agar oimayan atributdan ("Mal") asrhh[rnr yox
etmakle miimkiindiir. Bunun ii90n ilkin "SiFARi$-MAL" nisbeti 2 nisbeta
ayrrlrr: "SIFARI$-PARTIYA" vo "MAL-PARTiYA".
Ogar nisbatde goxmanah asrhhqlar varsa, onda 4-cii va 5-ci normal
formalardan istifade olunur.
Nahayat, VB-nin layihalandirilmasinde normallagdrrma prosesinin yeri
haqqrnda:

evvalca mahiyyat-alaqa (va

ya obyekt-alaqe) modelinden istifada

etmakla VB-nin ilkin nisbatlari formalagdrrrlrr;

- sonra normalla$dtrma yerina yetirilir, yani normallagdrrma qaydala-

rrna uyfun olaraq ilkin nisbotin kompozisiya-dekompoziyasr aparrlrr va

yeni nisbatlare agarlar tayin olunur;
- nahayot, normallagdrnlmrg nisbetlarin sxemlari VBiS-in dil vasitalari
ile tasvir olunur va kompiitera daxil edilir.
Qeyd edok ki, normallapdlrma naticesinda VB{o nisbatlorin sayl artlr.
Lakin verilanlarin daqiqliyi va takrarlanmalarrn azaldrlmasr hesabrna
verilanlare miiraciat amaliyyatlan siiratlanir,
12.5, Verilanlar bazasrnrn idara olunmasr

Verilanlar bazasrnrn idara olunmasr linqvistik ve proqram taminatl

baxrmrndan verilanlar bazasrnrn idareetma sistemi, taqkilati ba-rrmdan isa
verilanlar bazasrnrn adminstratoru tarsfindan yerina yetirilir.
12.5.1. Verilanlar bazo$nln idaretma sistemi

Verilanlar bazasrnrn morkazlagdirilmig idara olunmasrnr va verilanlara

mi.iraciati tamin etmak iigiin linqvistik v, proqram vasitalarinden ibarer
xiisusi kompleks yaradtlrr ki, onun da adrna verilanlsr bazasmrn idaraetma
sistemi (VBIS) deyilir. gakil I2.l dan gririindiiyiir kimi, VBIS informasiya
sisteminin markazi hissasini teqkil edir.
Segilan modeldan asrh olmayaraq, verilanlar VB-de ataqalandirilmig

fayllar geklinda saxlarur. Odur ki. VBiS-in osas funksiyalan YB-nin fayllannr, aralanndakl alaqelari nezera almaqla tagkil etmak, VB-da lazrmi diizaliglari (verilanlorin alave edilmesi, dayigdirilmasi va silinmasi) va sorlulara
gora verilanlere mi.iraciati tamin etmekdir. Bu asas funksiyalardan elava,
miiasir VBiS-de sorguya gdra segilen verilanlerin emal da (onlar iizarindc
hesab va mantiq amaliyyatlannrn apanlmasr) nszara ahnrr. Deyilenleri niimayip etdirmak ilgiin TABLE adh bir fayldan ibarat VB-ya baxaq (pkil
12.7). Qeyd edek ki, sonrakr iladalarda va rnisallarda biz relyasiya modelina
asaslanaca[rq.
TABLE fayhnda, miiassisanin iggilarinin maaglan haqqtnda malumat

toplanrr. TABLE fayh hamin adda mahiyyat (obyekt) tipinin ntsxalarini

333

riztinds saxlayrr. Ona bagqa srizla mahiyyet tipinin geniglanmasi da deyilir.

Fayhn har bir yazrsr (record) tipin bir niisxesini ifada edir. TABLE

mahiyyati 5 alributla xarakteriza olunur: TNtabel ndmresi, SOYADigginin soyadr, Dl-dofuldu[u il, VAZ-vozifosi, MA-maa$l. codvolin har bir
setri (kortej) fayhn bir yazlsrna uy[un olub, konkret ipgi haqqrnda
verilanlari aks etdirir. Csdvelin har bir siitunu (domen) uylun atributun
qrymetlar goxluf,unu ifada cdir. Fayl baxrmrndan cedvalin siitununa saho
(held) deyilir. Belalikla, VB-yo iimumi baxrmda (buna fayl baxrmr da demak
olar) "yan" va "saha" terminlorindon, relyasiya sistemi baxlmlnda isa "satir"
(kortej) va "stitun" (domen) terminlarindan istifada olunur.

ABLE fa
TN SOYAD
010 ABASLI
0r5 8A6IROv
021
030
036
041

BAYATLI
DURSUNLU
EMiNOV
FIZULLU

iLHAMov

055
062

LAQINLI

l0l MAMEDOV
120

122

QASIMZADO
VELiZADO

130

XIDIRLI
$akil

Di
1965
1951

1949

t970
1968

t95t
t9'7 5

t970
r950
I955
1912
1966

YAZ
MUHONDIS
TEXNOLOQ
CiLiNGoR
TEXNiK
TEXNOLOQ
MUHASiB
QiLiNGoR
MUHONDiS
PROQRAMQI
QILINGOR
OPERATOR
MUHONDiS

MA
2t0
220

200

t70
210

I60
190

220

230
210
150

230

12_7. Verilanlar bazasr

Sonrakr misallarda segma, daxiletmo, deyi$dirma va silinme emeliyyatlarrna baxarken, relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qebul olunmug
SQL dilinin elementlarindan istifada olunur.
TABLE fayltndan ibarer VB-de segma amsliyyatr vc onun naticelari
gekil I 2.8-da gristsrilmigdir:
Segmo:

SELECTTN, SOYAD, MA
FROM TABLE
WHERE VAZ='MUTIONDiS':
Notica:

010

ABASLI

062

LACINLI

210
220

r30

XIDIRLI

230

$akil 12.8. Verilanlar Llu;asrudai segnava mi.tal

Misaldan gdriindiiyii kimi, TABLE fayhndan scgma TN. SOYAD,

334

MA

sahalarina gora vazifosi

rrlrr.
me.

(VAZ) "MUHANDiS" olan iggiler iigiin

apa_

Baxrlan bazada daxiletrno (iNSERT). dayigdrrma (UpDA.tE) va silin_

(DELETE) amcliyyatlannrn aparrlmasrna uid misallar gakil 12.9_da

verilmigdir.

$akil 12. l0-da verilanlar bazasrnn idaraerma sisteminin sadaleqdirilmig

sxemi vcrilmigdir. Burada VBiS-in asas komponenrlari olan verilanler
bazasr, proqram teminatr, linqvistik teminai gristerilmigdir. VniS_in
p_roqran vasitoleri amaliyyat sisteminin idarasi alrl;da faaliyyat gostarirler.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, VBiS ham istifadoqi-Sexslarin, ham da istifa_
dagi-proqramlann (tatbiqi proqiamlarrn) sorlularrna cavab verir.
Yeni verilanlerin daxil edilmaii:

INSERT
INTO TABLE (TN, SOYAD, DI, VAZ, MA)
VALU ES (1 25.,BABAZADO'.1,94-1,' MtsXANiK'.1 90
Verilenlarin dayigdirilmasi:
UPDATE TABLE
SET MA=230
wHERE TN=021
Verilanlarin silinmasi:
DELETE
F'ROM TABLE
WHERE TN=120
$akil 12.9. Daxiletma, day$dirma va silinma amalit.vallarma aid misallar
Verilanlara miiraciatin VBiS tarafinden idara olunmasr a9alrdakr kimi
aparrhr.
1. Miiayyan dilden (meselan SeL dilindan) istifada etmakla istifadagi
dz
sorlusunu sistema daxil edir.
.2. YBiS sor[unu qsbul edarok onu rahlil edir.
3- Sonra VBiS tarafindan hamin sorfuya uy[un xarici sxem, onun
konseptual sxemda eksi (xarici-konseptuatj, konslprual sxem, konieptual
sxemin daxili sxemda aksi aragdrnhb, talab olunan verilanlarin daxili
strukturlarr tayin olunur.
4. VBiS saxlanan verilonlar iizarinde telob olunan amaliyyatlan apanr.
Farz edak ki, istifadaginin sorgusuna grira xarici yiirnrn miiayyan
n[isxasinin segilmasi talab olunur. Umumi halda talab olunan verilsniann
segilmasr iigiin konseptual yazrlann bir nega ni.isxesinin segilmasi lazrm
galir. Bu ise dz novbasinda fiziki soviyyada saxlanan yazrlarrn bir nega
niisxesindan miieyyan sahalarin segilmesini talcb edii. Owalce VBiS
saxlanan yazllann talab olunan niisxalorini segmali, konseptual yazrlann
talab olunan niisxolarini qurmah ve nshayat- xarici yaznrr niisxasini formalagdtrmalrdtr. Hcr morholeda verilsnlarin tipinin gevrilmasi va ya bagqa
gevirmalor talab oluna bilar.

335

Verilanler bazasrnrn administratoru

Tetbiqi
proqramlar

istifadagi
-gaxslar

$akil I2.10. YBiS-in sadalaqdirilmiS sxemi

Barrlan misahn gorhi xeyli sadalagdirilmigdir. Burada nezara altntr ki,
biitiin proses interpretasiya olunandtr. yani sorlunun tohlili, miixtalif
sxemlardan segmaler va digar emeliyyatlar sorlunun icrast zamanl yerina
yetirilir. interpretasiya prosesina nisbatan gox vaxt sarf olundufundan,
onun mohsuldarhlr agalr olur. Praktikada adaten sorlunun icrasrndan
ewel o kompilyasiya edilir, yani sor[u owelcedan sistemin daxili dilina
gevrilir.
VBiS verilanlerin biitiin saviyyolardo (xarici, konseptual, daxili va
uygiin aksolunmalar) toyinini va bu tayinlarin uyf,un formalara gewilmasini
temin etmalidir. Bunun iigiin onun tarkibinda linqvistik vasitalar (verilanlarin tasvir dilleri) va linqvistik prosessor olmalrdrr. Yani VBiS verilenlarin
tasvir dillarinin morfologiyastm ve sintaksisini "ba9a diigmelidir".
VBiS verilenlarin seqilmesi, dayigdirilmasi, yenilegdirilmasi va silinmosi
ameliyyatlannr tamin etmalidir. Bunun i.igiin o verilanlarin emah dilina ve
prosessora malik olmahdrr. Homin prosessor ham reqlamentli (plairlagdrnlrnrq), ham do bsadiifi (planlagdrnlmamr,s) sor[ularrn emahnr tamin etmalidir. Tasadiifi sorlulann emah xiisusi problcm oldu[tndan. o, VBiS-in vo
ona olava olunan tistqurum proqram vasitalcrinin krimakliyi ila hall olunur.

Reqlarnentii sorEular adoton emaliyyat xalakterli tatbiq iigtin (mas.,

standart formalarla miixtelif hesabat cadvallcrinin qurulmasr), tosadiifi sorgular isa qararlarrn qabrrlunun informasiya teminatl iigiin nazarda tutulurReqlamentli sor[ulann emah avvalcadan hazrrlanmrg proqramlarla. tosadiifi
sorlulann emah isa teyinat irzre interaktiv apanlrr.
VBiS istifadegilcrin sorfulannr nozaratda saxlamah. verilanlarin tehliikasizliyini va tamh-Ernr tamin etmalidir. Verilanlcrin berpasrna va tahliikasizliyina nazarat da VBiS-in funksiyalanna daxildir.
VBIS-rn vacib tarkib hissalarindan biri dc verilanlar liigatidir. Verilanlar
ltiEotina sistemin metaverilanlar bazasr kimi baxmaq olar. Buracla "verilan336

lar haqqrnda verilanlar" ("metaverilenlar"), o cijnJadan. hor saviyyaya uy[uu

sxemlarin (xarici, konseptual. daxilil rasviri, sxeml:rin hir-birinda ekiLri.
standart sorgular, hamin sorf,ularla onlarr cmal edan proqramlar arasrnda
alaqalar, sor!ulara uy!un hesabat lormaiarr, istifadagilar, verilenlarin ahnma manbalari, sistema qogulan terminallar ve s. haqqrnda malumat saxlanrr.
Metaverilanlor bazasrnrn idara olunmasr, yeni onun yaradrlmasr, vcrilsn_
larin segilmasi va dayigikliklar apanlmasr i.igiin do ayrrca proqram taminatr
hazrlaur. Verilenlar liilatina bczan direktoriy va ya kataloq di deyilir.
Bazi hallarda, istifadagilar sistemdan uzaq masafada olanda, sorlular

VB-ya kommunikasiva malumatr formasrnda citiirilliir (istifadaginin

i99i

stansiyasrndan birbaga vs ya emaliyyat manteqasi vasitesile VBiS_e.1. istria_

dagilara cavablar da VBiS-den birbaga va ya amaliyyat mantaqasi vasitasile
bu ciir malumat lbrmasrnda gatdrnhr. Bu prosesin idara olunmasr ,'ver.ilcnlarin <itiiri.ilmasi dispetgeri" adlanan proqram kompleksi vasitosila aparrlrr.
Adatan bu proqram kompleksi VBiS-dan ayn yaradrlrr ve oziiniin htiquqi
esaslarrna malik olur. Bu ciir s.istemlera paylanmrg verilanlar bazalair

sistemlari deyilir. Bu rip sistemler son illarda genig yayrlan kliyent/server

arxitekturasr ila qurulur.

Belalikle, yuxarrda gorh edilanlari yekunla;drraraq dernek olar ki.

.
VBIS-in esas vazifasi VB ila istifadegi arasrnda interfeysin tamin edilmasidir.
isrifadagi interfeysi istifadaginin sistemla alaqasini temin edir. yeni istifadagi
interfeysi xarici saviyyani ahata edir. Lakin eksar hallarda xarici tasvir
konseptual resvirin bir hissasi kimi Oziiuii gdsterir. VBis_in digar
fllnksiyalan isa konseptual ve daxili saviyyelarda VB-nin reallagdlrrlmas;n_
dan ibaratdir.
12.5,2.

YBiSiD Iinqvistik
12.5.2. 1.

va proqram taminatr

Linqvistik vasitelar

VBiS-in linqvistik vasitalorina onun faaliyyeri iiqtin rstifade olunan

miixtalif dillar vo liifatler daxildir. VBiS-da isrilada olunan dill:ra aga[rda_
krlar aiddir: verilanlarin tasviri iigiin dillar, vcrilenlerla emaliyyar aparmaq
iigtin diller, proqram teminatrnrn yaradrlmasr iigiin igladilan dillor.
Ham istifadagilar, hem da VB-nin administratoru verilanlerin strukturunun tayini va daqiq rasviri meqsadila verilanlerin tasviri dillarindan
istifada edirlar. Verilanlarin tasviri iigiin s:rnarali dillarin yaradrlmasr veri_
lenlar bazalarrnrn va onlann idaraetma sisremlarinin layihalandirilmasinda
mrihiim problemlardan biri sayrlrr. Bu.dillar kompiiter texnologiyasr ila
megf,ul olan bir srra qabaqcrl firma va mtiassisalar tarafinrlan taklif oiunmug
va yayrlmrgdrr. Verilanlerin tasviri metodlannr tadqiq etmak va samarali
dillar yaradrb yaymaq meqsadila. kompi.iter texnoiogjyasr, o ciimladan,
verilanlar bazalan iizra miitoxassislar tadqiq3t qruplan tegkil etmillar.
Onlara rnisal olaraq verilonlorin emalt sistemlari iigiin dil vasitelarinin
yaradrlmasr ila magful olan komitanin (CODASyL) verilanlar bazalarr izra
iggi qrupunu (DBTG), kompUter rexnikasr komitasinin fayllann tasviri va
emah uzre xiisusi qrupunu (ACM SIGFIDET), verilanlarin idaraetma
.t)

sistemlari iizra tadqiqat qrupunu (ANSI / SpARC) gtistarmak olar.

Tasvir seviyyasina uy[un olaraq verilanlerin tasviri iigtin 3 tip dillardan

istifada
olunur:
.

diri);

sorlulann (xarici sxemin) tasviri iigiin dil (istifadsgilarla Insiyyet

konseptual sxemin tasviri iigtin dil;

daxili sxemin tasviri iigiin dil.
Verilanlarin tasvir saviyyelari ve dillari arasrnda alaqa

g<istarilmigdir.

$akil l2.

gakil 12.ll_da

Veri lanlarin tasv ir saviyyalari va dillari arasuida alaqa

Har istifadaginin dziiniin iinsiyyrt dili var.

Tatbiqi proqramqrlar (istifadagr-proqramlar) iigiin bu, ya proqramlag_
drrma dillarindan biri (Pascal. C, CoUol, pLlt ve s.j ua ya ba*rlan
sisremin
riisusi dilidir. Sonuncunu 4-ci.i nasil dili da adlandrnrlir (l-cr nesil-maprn
338

kodu, 2-ci nasrl-assembler dili, 3-cii nosil-Alqol, Fortran, Cobol, pL/l

vo s.).
htifadagi-gaxslar (sonuncu. istifadrgilar) Ansjyy:t dili kimi xiisusi
...
sorlu
-Sorfu
dilinden va xiisusi tsyinath dildon istifade edirlar.
dili asason xtsusi_
laqdirilmig xarakter dagryrr, yani o istifadagitarin taiabra.r,rin 6danirmasi
baxrmrndan yaradrlrr. Bazj sislemlerda istifadagilar tatbiqi pioqramgrlann
iglatdiyi dildan istifada edirrar. I akin bu dil proqramgr or*iyun
istifadagitor
iigiin gatinlik toradir. Bu sobebdan da_iniigai etmig vBiS_ds
istifadagi

iigiin xiisusi sorlu dillari yaradrlrr. du dillara misai olaraq

enb
(puery ey Example_-n munaya g6ra sordu dili) va SeL (Slraclar
ed- eiery
L"" Sy s e s t, y4t r I aS dn Im q s o r lu dilr)1 i I larini gristaimak ota r.
.
1,
,Viiasir VBis-dr xrlsusi tayinith sorlu dillari"ndan g.ni$ iriifro.
otrnu,.
,_
ml. oltJr esasan
lera ktr v rejimda iqlamek iiqtin nezardo tutulur va
dialoq
.rn
dlll,adlantr. Dialoq dili quruluguna ve oyrenilmasina grtra daha
sada olub,
labii dile yaxrndrr. Diaroq dilinin da miixtalif fo.maf a' mcivcuodur.
Bu
lolTu]a! srstemta tstlladJgi arasrndakr dialoqun tagkili iisulundan asrhdrr.
Istifadegi ilo sistem arasrnda 3 tip dialoq miimkiindiir;
il taqobbiiskan
sistem olan.dialoq; 2) raqabbtiskan istifadagiolan aatoq;
:) iarrgrq (sarbast)
Sexslar

dialoq, yani tosabbiiskan ham sjstem..hem dc istifadegi

3

iiuiif.n Aiufoq. ff.,

biler. Lakin
qatintik ",,fi,a,
trirodii. "f,r*
OJri. ti, trar bir

tip dialoq iigiin yararh olan iimumi bir dildan

tiy-ranilmasi va. igladilmasi

.
9y ,:i...dlli"
oraloq
tlplna uygun xtisusi dildan istifad: olunur.
. .Tegabbiiskan istifadagi olan va hemginin qanqrq tipli dialoqlarda amr_
lar dillerinin bu.va ya digar nrivlarindan istifado otunu.. faSaUU[stan
sistem
olan dialoqlu sistemlarda isa en. genig
sorgu dili i menyu,, pnnsipi
-yayrlmr$
asasrnda qurulan dildir. Bu dil qurulu;ta sada vi tabii
aite aali yaxin
olduiundan, istifadegilar iigiin alveriglidir. Sisrem istifalaCiyJ
onun

infor_

masiyaya olan sorlusunu ridem;k m:qsadrl: suallar ueli.- g,

,uattura
cavabrn. verilmosini asanlagdrrmaq iigi.in istifadagiya
mtimlUo cavablarrn
siyahrsr (menyu) rsqdim edilir.
Menyudan segme prinsipina uygun olaraq istifadegi lazrmi
.,
cavablan
segib, sisremo gatdlrrr. "Menyu,' dilinin elementtrindan qan$-tq
tipli dialoq_
Iu sistemlarda da igredilc birar. "Men1u" diri tabii aitin- no'riatta5arntmrq
formalanndan biri oldu[undan, intelliktual ,irr.-tr.J",
o-.ii_leden, onla_
rrn interfeyslarinda genig istifada olunur.
Konseptual va daxili sxemlerin tasviri va hamginin verilenlarla
ameliy),at aparmaq iigtin proqramlagdrrma dilindan (masalsn, C, Cobol, pL/l va
s.) va ya sistemin xijsusi dilindan istifada olunui. f_ci f,afJa jitin
tartiUlnOa
fayllarrn, yazrlann va onlar arasrndakr alaqalarin t.rui.iii;ii;
k;^truksiya_
lar olmahdrr. Bu maqsadla istifade olunan xtisusi aiitara'mrsai
otu.aq iy._
.arxik modelli. sistem iigiin (iMS sisremi) yuraa.,tml.'-iftt
Language/l), gabaka modelli sistemler iigiin yaradilm4 COIinWl, @oto
."tyuri_
ya modelli sisremlor iigiin yaradrlmrq SeL aiitarini gd.i..rnrk
oiur.
Biittin bu dillari iimumiragdirsak, demak olar k], onrarn hamrsr verilan,lcr .bazasrnrn
obyektlari va emaliy)-atlan ila ba!h konstruksiyaLrOan ibar"t
olan verilanlarin altdilina malikdirlor. Baza aitiaOfanarnfan
prJqramlaEdrrma dilinda verilanlarin altdili onun iqarisina daxil ea;fmiXfiri
Vani baza dili
339

(lokal dsyigenlar' hesab va mantiq

YB ila bafh olrnayan konstruksiyalara da
i.; malikdir. Sistem bir nege baza dilini va verilanlarin
bilar. Lakin SQL dilinden p:aktik^ otaraq bugiinkii
-t
"iiiiii,ii.""rr"ra,ra
istifada olunur' Bazi sistemlardo SQL ayrrca sorpu
rirt-".lrr.
verilanlarin
"ir"rnda
a i'i.irni,- u"r .anda isa baza dilina (c, cobol) _daxil edilmigstandart
dili
sistemlerin
mode[i
retyasiya
dili
SQL
kiiiiJr"gdrrrhr.

;J;;;;
Iiiiiri

kimi qabul olunmuqdur.

,iiiit"rtr.ru taxrmrndan verilanlarin altdilini vo baza dilini bir-birindan
olmaslrta baxmayaraq, praktikada onlar bir-birindon
our.rnuq'n
avrtlmamast
"i".risli
;i,;il;; bilartar. ktifauaqi baxtmrtrdan onlann bir-binndan
gatin
ya
aynlrrsa'
va
ayrtlmrrsa
bir-birindan
onlar
,ir"."Jl ,trurarr. ogar
alaqeli
zaif
farqlenirse'
aqkarca
onlar
ogar
deyilir.
ir.l?rqrfi dilTar
"-"fl*
s;rt alaqali dilar istifadaqilara geniS imkanlar verirlar' odur
iiiir.
"Jr".,r.biittjvliikda bark alaqali sisremlara kegilmasi grizlanilir'
ki,';;;;i;kdo
'Yerilinlerin liiEati va ya metaverilonlar bazasr tatbiq s:hasini ahate edan
qargrlql alaqalar, veriobvektlar, onlann atribuilarr, obyekrlar arasrndakr
tasvir 'formatlan'
dairasi'
qiymatlar
Lriai, ufto." manbalari. mtimkiin
merkazlaqdirilmiq
maluma!
hiqqrnda
vo
s
i;iiil;il"t ;. ."lann sorfrrlan
sakilda <iziindo saxlaYrr.

'-- ffrt Uit miiossiia va tagkilatda verilanlar bazastntn tatbiqi uzun vaxt
ve inteqrallaqdrrrlma^sr ila
,.fri .ai.. Tetbiqi proqramlann yaradrlmasr Yeni
verilanlar daxil edilir'
otu."o ,eritintai bazasr geniglendirilir'
isa siiinir va va dayigdiiilir. verilanlarin liigeti biltiin bu dayiqikfi-"*iWotla, verilonlir ehtiyatlarr ltaqqrnda informasiyam oziinda

"iro"au,
ion-rri..i

iiti.. ",
saxlavtr.

-ieritrnle.in

liiEati istifadegilero va administratora aiagrdakr funksiyala-

rrn yerina yetirilmasinda komek edir:

'-

istifadegile. haqqlnda molumatln alda edilmesi vo onlar arasrnda

alaqa yaradrlmast;

sisteme yeni verilonlorin daxit edilmasi va ya m6vcud verilanlarin

tasvirinin dayigdirilmasi ilo alaqadar olaraq malumatrn altnmast;
uerilaniarda takrarlanmalann azaldrlmasr ve ziddiyyatlarin aradan

qaldrrtlmast;

tipik sorfular, menyular va 9txt9 sanadlori haqda lnalumattn

alda

edilmasi:
verilanlarda edilen dayigikliklarin biitovlukda VB-ye tasir daracasinin

tayini;

VB-nin yaratilmasttrt ve geniglandirilmasini sadalagdirrnak moqsa-

dila verilenlarin idare olunmastntn merkazlaSdirilmesi'

Gdriindiiyii kjmi, verilanlar liifetinin asas vezifasi verilanlarin sanadlogdirilmosindan ibaretdir. Metaveilanlar bazastntn ragkili va istisman da
miiayyon dil, proqram va taqkilati vasitalar talob edir' Metaverilanler baza,rn,n'yuradil-as, ve istismarl VB-nin administratorunun funksiyalanna
daxildir.

hamginin verilenlsr
Qoxbazah sistemlarda metaverilanlar bazasmda

340

bazalan va onlar arasmdakt alaqalar haqqrnda da malumat olur. Bundan

alava, hanst proqramrn ve ya istifadaginin hansr verilanlar bazasrndan

istifade etdiyi, verilenlarin miihafiza kodu va onlara miiraciatin mah<iudlu[u
haqqrnda inlormasiya da qeyd olunur.
I 2.5.2.2.

Proqram vasitalari

VBiS-in proqram taminatr verilenler bazasrnrn yaradrJmasr va istisman

ila elaqadar olan prosedurlan yerina yetiran bir srra proqram modullanndan ibarat olan miirakkab kompleksdtr. Bu kompleksin yerina yetirdiyi
asas funksiyalar agafrdakrlardrr;

.-

verilanlar bazasrnrn yaradrlmasr;

l'erilanlar bazasrnrn tashih edilmasi;
verilonlar bazasrnrn geniqlandirilmasi;
istrladogi sorfulannrn emal iigiin hazrlanmasl;

sistemin interaktiv rejiminin idara olunmasr;

teleemal rejiminin idara olunmasr;
verilonlar lii[atinin yaradrlmasr va idara edilmasi.

verilenlarinaxtanil;

verilanler bazasr ila istifadagilar arasrnda inrerfeysin tagkili;

axtafl$ neticaleri iizarinda sorgunun talab etdiyi amaliyyatlann
yerine yetirilmasi;
- verilanlarin tamhErnrn ve miihahzasinin tamin edilmasi;

G<istarilan funksiyalan yerine yetiran proqramlar VBiS-in idaraedici

proqramlan sayrltr. Bu proqramlardan alava VBiS-in tarkibina yaddag
sarfini azaltmaq meqsadila verilanlarin srxlagdrnlmasr va agrlmasrnr yerina
yetiran, verilanlarin dirzgiinliiyiinii yoxlayan proqramlar va digar servis
xarakterli proqramlar da daxil edilir
I

2.5.3. Verilanlar bazasrnrn administratoru

Mijessisada verilanlarin markazlagdirilmig idara olunmasrna masuiiyyeti

verilenlarin administratoru (VA) dagrytr. Bu igin texniki taminatl isa

vcrilanlar bazasr administratorunun (VBA) iizarina diigiir. Belalikla, VBA
verilanlerrn markazlagdirilmiq idaro olunmasrna texniki seviyycda cavab
verir.
Verilanler bazasr ila bir nega istifadegi qarprhqh alaqade olur. Buna g6ra
da miixtalif talablorin nazars ahnmasl ve miibahisolarin aradan qaldrnlmasr
telab olunur. Digar tarafdan VB-nin daim nozaret altrnda saxlanmasr, onun
faaliyyetinin miiiqahida va tanzim olunmasr lazrmdrr. Bir soda, VB-nin
layihalandirilmesinin, reallagdrrrlrnaslnln va fsaliyyatinin istiqamatlondirilmasina ve yerina yetirilmasina, hsmginin verilanlarin saxlanmasrna cavabdehliyi YB-nin administratoru dagryrr. VBA-nrn yerina yetirdiyi funksiyaIara baxaq.
1. Konseptual sxemin tartib edilmasi.
Miiassisenin idara olunmasrnda telab olunan informasiya asasrnda verilanlarin adminstratoru VB-da hanst verilcnlarin saxlanmasrnr miiclryanlag-

34t

dirir. Bu proses VB-nin konseptual layihalandirilmosini ahate edir. Verilcnlerin administratoru tarefindan VB-nin tarkibi abstrakt saviyyede tayin
edildikdon sonra, VBA verilenlorin konseptual tasvir dilindan istifada
etmakle konseptual sxemin tartibi prosesinda igtirak edir.

Bu sxemin obyekt (kompilyasiya olunmuq) formasr VBiS tarafindon

istifadagilarin sortulanna cavab vermak iigiin istifado olunur. Onun ilkin
(kompilyasiya olunmamtg) formasr isa sistemin istifadagilon iigiin arayrg
sanadi rolunu oynaytr.
Qeyd edak ki, praktikada hamiga bela olmur. Bezan verilanlarin
administratoru ozii konseptual sxemi tartib edir, bazan isa VBA konseptual
layihalandirma ile malgul olmur.
2. Daxili sxemin tortib edilmasi.
Verilanlar bazasrnrn administratoru hemginin verilanlarin yaddagda
nece saxlanmast maselasini do hall eimolidir. Bu prosess verilenlar bazasrnrn
fiziki layihe lendirilmesi deyilir. Fiziki layihalandirmade VBA verilanlorin

daxili tasvir dilindon istifade etmokle verilenlerin saxlanma strukturunu,yani daxili sxemi tayin edir. Bu zaman o konseptual sxemlo d.axili

sxem arastnda uyf,un eksolunmanr tayin etmalidir. Praktikada verilanlarin

konseptual vo daxili tasvir dilleri bu aksolunmam tayin edon vasitolara

malik ola bilarlar. Lakin bu iki funksiyaya (daxili sxemin tartibi

va

sksolunmanrn tayini) ayrrca baxrlmahdrr. Konseptual sxemda oldu!u kimi,

daxili sxem vo uy!un aksolunma ilkin vo obyekt formalarda mrivcud olur.
3. Istifadegilerla qargrhqh alaqa.
VBA-nrn funksiyalanna istifadagilarle qarqrhqh alaqaleri, onlara lazrm

olan verilanlarin VB-da olmasrnr temin etmak, xarici tosvir dillarinda

sor[ulann tosvirini yaratmaq va ya bu igde istifadagilare kdmak etmok do
daxildir. Bundan alavo, her bir xarici sxemls konseptual sxem arasrnda
aksolunmanr da teyin etmak lazrmdrr. Pratikada verilanlarin xaricj tasvir
dili bu aksolumanr tayin eden vasitalara malik ola biler. Lakin xarici sxem
va onun konseptual sxemda aksi bir-birindan ayrrlmah(rr. Xarici sxem vs
onun .ksi ilkin va obyekt formalannda mcivcud olur.
Istifadegilerla qarprhqh elaq:nin digar cahati ratbiq edilmalarin i$lonib
hazrrlanmasr, texnrki talimda va istilddoqilara xidmarda yaranan probleml+
rin hallina krimok ctmokdir.
4. Verilanlarin tahliikasizliyi va tamhfr.
Verilanlarin tchliikasizliyini va tamhlrnr tamin ed:n qaydalara konseptual sxemin bir hissasi kinti baxrlrr. Verilanlarin konseptual tasvir dili bu
qaydalarrn rayini iigijn vasitalare malik olmahdrr.
5. Ehtiyat suratin qxanlmasr va barpaetrtra proseduru
Insanrn sahvi iiztndan, komptiterin va ya amaliyyat sisteminin nasazl_
frndan YB-nin har hansr bir hissasinin zedalenmasi zamant verilanlarin
minimal vaxtda va sistemin digar hissalarine tesir etmadon barpa olunmasr
gox vacib masaladir. ideal halda zedelanmayan verilanlara toxunulma_
ma hd rr.

Verilanlrr bazasrnrn adminsrratoru verilanlerin barpasr tigiin samerali

iisul tayin etmeli ve yerins yetirmalidir (maselan, VB-nin vaxiagrrr ehtiyat

surat qurgusuna krigiiriilrnasi ("dampinc1"1 va lazrm geldikda VB-nin

sonuncu suratden ("damp"dan) riz yerina liiklanmasi). Deyilenlardan bela
netica grxarmaq olar ki, verilanlar yrfirmrnrn bir bazada yox, bir nega bazada
saxlanmasr daha meqsadauy[undur. Bu halda ayrr-ayn verilanlar bazalarr
'damp" va kriqi.iriilma tigtin alverigli olur.
6. Mahsuldarhfrn tamini va dayigilan talablera reaksiya.
VBA sislemin ela tagkilini tamin etmelidir ki, o biitiin miiessise iigiin
mshsuldarh!r temin etsin va dayigilen telablara uygun yenidan qurula brlsin.

Sistemin.istismarr zamanl mahsuldarhq saviyyasini saxlamaqla, verilanlar

bazasrnrn marhala-marhala yenidan tegkilina ehtiyac ola bilar. Fiziki saviy1'cda aparrlan dayigikliklar konseptual seviyyada eksolunmanrn dayigilmasini telab edir. lakin bu halda konseptual sxem dayiqilmaya bilar.
Yerilenlar bazasrnrn adminstratoruna bir miltaxassis kimi ciddi talablar
qovulur. O informasiya texnologiyasr tizra yiiksak seviyyavo malik olmahdrr
Ii. rcrilanlarin strukturunu, tagkil va emal iisullanm, dil va proqram vasiralarini araqdrra bilsin va diizgiin qararlar qabLrl etsin. VB-nin adminstraroru
hemginin vcrilanlarin aid oldulu miiassisanin rgini yaxqr tosevviir etmalj va

verilanlardon neca istifada olunmasrnr bilmalidir. Bir scizlo, VB-nin

ld m instratorundan texniki bilikdon alave tatbiq sahasini yaxgr brlmak,
r:, t liadagilarlo iinsiyyatr bacarmaq va alternativ hallan standart prosedurlara
iabc ctmak talab olunur.
Hazrrda VBis-in inkiqafinda perspektiv sahalardon biri VBA-nrn bozi
funksiyalarrnrn aytomatlaldlnlmasrdrr. Buna baxmayaraq, VB-da miixtalil
rstiladagilara xidmet edildiyindan va onlann sor[ularrnda talab olunan
verilanlarin tasviri bir-birinden farqlandiyindan. hemginin bu sorlulann gox
vaxt qeyri-prosedur xarakter daErmasr sabobindan, VB adminstralorunun
rolu avazsizdir.
12.6. Fardi kompiiterlar

iiciin yBislar

Fardi kompiiterlar VB texnologiyasrnrn inki;afrna bdyiik tosir gdstermigdir. Tasadiif ele gctirmigdir ki, 1980-ci ildan baplayaraq fardi kompiiterlarin genig miqyasda istehsah va tatbiqi VB texnologiyasrnda relyasiya
modelinin iyerarxik va gabako modellcrine nisboten iistiin mdvqe tutmasl va
bu mrivqeda mohkamlonmasi ila eyni vaxta diigmiigdtir. Odur ki, fardi
kompiiterlar tigtin yaradrlan VBIS-in bdyiik akseriyyrri relyasiya
'tiplidir.
Fardi kompiiterlarin diinya bazannda genig yaytlmasr VB rexnologiyasl
asasrnda qurulan informasiya sistemlarinin instrumental saviwasinin dayigilmesine va kttlavi tatbiqine geririb qrxarrdr. Ogar "bdytk,, va hamginin
"kigik" kompiiterler iigtin yeni kommersiya VBiS-in yaradrlmasr xijsusi
hadise hesab olunurdusa va onlarrn sayl gox az idisa, fardi kompiiterlar
asasrnda VB-nin proqram teminatr iiQiin boytk sayda sisremlar yaradrlmrgdrr.

Fardi kompiiterlarda verilanlar bazalannrn yaradrlmasr i.igiin proqram

taminatlnrn haarlanmasr ila bir srra korporasiya ve firmalar mag[ul olur.

VBiS hazrrlayan "klub" tsgkil edan bu tagkilatlar (Ashton-Tate Corp_,

Microzrm Inc.. Borland International Inc.. Nantucket Inc.,Fox Soltware
343

Inc.) 80-ci ildan baglayaraq ciz faaliyyatlarini daha da giiclandirirlor.

Sonradan bu ktuba "bciyiik" ve "kigik" kompiiterlar i.igiin VBiS laradtcrlan
olan IBM va Oracle firmalarr da qoquldular. Son illarda isa maghur
Microsoft firmasr da bu sahada mahsuldar iglayrr. Oracle firmast maghur
Oracle sistemini fardi komptiterlar miihitine g3tirmi$ ve inkigaf etdirmigdir.

IBM firmasr oziiniin DB2 sistemini PS/2 tipli fardi

kompiiterlerindc
reallagdrrmrgdrr. Kalilorniya universitetinda PDP-l I kompi.iterlari iigiin
yaradrlan Ingres sistemi Relational Technology Inc.firmast tarallndan fardi
kompiiterlar miihitina getuildi. Verilanlar bazalarr sistemlari iigiin proqram
taminatr iizre ixtisaslagmrq Cullient PS Software (mehgur IDMS sisteminin
yaradrcrsr) va Software AG (maghur Adabas sisteminin miiallifi) hrmalan
<iz saylarni fardi kompiiterlar iigiin yeni informasiya texnologiyalart va
proqram mahsullarr hazrrlanmastna yrinaltmiglar.
Hazrrda lardi kompiiterlarin biitiin modellari iigiin VB-nin yaradrlmasl
ve tatbiqi iizro miixtelif amoliyyat sistemleri miihitinde onlarla kommersiya
proqram mahsullarr yaradtlmrgdrr. Bu mahsullarrn gegidi o qadar miixtelifdir ki, onlar istanilcn kateqoriyaya mexsus istifadagilorin toloblarini
<idaya bilarlor. Fardi kompiiterlsrda VB iigiin proqram mminatlnrrr. yaranmasr ciddi raqabatla iizlaqir. Bu raqabatdo ugur qazanmaq iigiin nainki
istiladagilarin giinii-giindon artan talablerine operativ reaksiya gostarilmali,
ham de tclebat dorindon riyranilmeli va mtittofiqlardo nozera ahnan vo
ahnmayan xtsusiyyatlar ohato olunmaltdtr.
Bu garaitda ulurlu ideyalann, iisullann va texnologiyalann qarqrhqh

miibadilosi vc standart gakla sahnmasrnda Aston-Tate Corp. firmasrnrn

mohsullan olan dBase dili va verilanlar bazalannrn tsqkili iigtn dBase sinif

VBiS-leri boyiik rol oynamrglar. Bu dilin vidBase sisteminin asasrnda uzun

miiddat diinya bazarrnda genig ratbiq olunan dBase IIIPLUS sistemi vc
onunla uylgan, onu tamamlayan ve iistiinlayen FoxBase+ (Fox Software
Inc.), Clipper (Nantucket Inc.), Quick Silver (Word Tech System Inc.) ,
dBFast (dBFast Inc.), dBase IY va s. sistemlari yaradrldr. DBase IV sisteminin dili F'ox Software Inc, hrmasrnrn yaratdrfr va hazrrda miixtalif
variantlarda genig tatbiq olunan FoxPro sistemlarinin asasrnr taqkil edir.
Or.vallar strukturlagdrrrlmrg sorlu dili kimi tatbiq olunan SQL (Structurcd
Query Lanuage) dili 1989-cu ildan baqlayaraq VB-nin stnndart dili kimi
formataEmaga baplandr va nahayat 1992-ci ildi onun tokmilla;rlirilrniq vo
geni;lcndirilmiq variantr SQL/2 miiasir relyasiya VBiS-in standart dili kjmi
qabul olundu.
Fardi kompiiterlarin proqram teminatlnda verilanlarin idara olunmasr
iigiin I nov proqram taminab vasitolari nazara altrur:
l) Xarici yaddagda saxlanan verilanlara rniiraciat metodlarrnr yerinc
yetiren proqram vasitalori (mesalan b-aiaclara asason tagkil olunmu;
verilanlara miraciat metodlannr. indeksli-ardrcrl mi.iraciet metodunu reallagdrran proqramlar),
2) Verilanlerin idarc olunmasr tiqiin miixtalif inteorallagdtrrlmrg r'a xiisusi funksional paketlera daxil edilon proqram vasitalcri. Masalcn, elektron
cadvallarindc (Lotus l-2-3, SupcrCalc, Quattro. Quattropro. Excel),
344

inteqrallagdrrrlmrg paketlarda (Framework. Symphony, Delphi), riyazi

statistika ve xetti poqramlagdrrma va s. meselaleri hall edan miixtelif paketlerda verilanlarin idara olunmasr iigi.rn proqram vasitclari nezere ahnmrgdrr.
3) inkigaf etmil sarbest VBiS-ler. Meselan, dBase-in ntiixtalif variantlarr. o ciimladan, dBase IV, FoxBase+. Clipper, dBase lor Windows.
Foxpro-nun miixtalif variantlan, Paradox. Access, Oracle-rn milxtalif
variantlan va s.
VB sistemlari iigiin nazarde tutulan vasitalarJ VBiS-dan alave onlann
ahatasini tagkil edan miixtalif proqram paketlari da daxil edilir. Buraya
proqram kodlannin generatorlan va konvertorlan, VBiS-in proqramlagdrrma dilinin interpretatorlan va kompilyatorlan, sazlayrcr proqranrlar,
menyulann va girip-9rxrg lormalannrn hazrrlanmasr iigiin vasitalor, hesabatlar generatorlarr, verilenlariu qrafiki tasvir vasitalari, ananavi proqramlaqd:rma dillari gargivasinda VB-ye mi.iraciat etmok iigiin interfeyslar. fayl
verilanlari konvertorlarr, istifadegilorin dyrodilmasi iigtin interaktiv sistemlar va s. aiddir.
Yayrlmrq VBiSJer funksional baxrrndan miixtalifdirlor: verilonlarin
emah iigiin elementar vasiteler kirni totbiq olunan birfaylh sistemlarden
tutmul, inkif af etmi$ tam funksional sistemlaro qadar. Bir gox kommcrsiya
VBiS-lar goxistifadagi rejime malik olub, paylanmrg VB-ni va kliyenr-server
arxitekturasrnr lamin edirlar.
Fardi kompiiterlarde verilanler bazalarrntn yaradrlmasr iigiin m<ivcud
olan instrumental vasitolarin bu ciir rangarangliyi konkret tatbiq sahesi ve
iglama iigiin telablara cavab veren vasitalari segmaye va bununla d.a
kompiiter resurslarrndan ssmarali istifada etmoya ve sistemin yaradrlmasr
vaxtrnr xeyli azaltma$a imkan verir. Bununla yanagr, instrumental vasiblorin bu ci.ir bollu[u garaitinda alver;;li variantn segilmosi iigiin bu iqda
igtirak edandon ytiksak pega hazrrh[r taleb olunur.
VBIS-dan talab olunan ve miiasir sistemlarin okseriyyatine xas olan
digar miihiim xassa istifadagi interfeysinin rahat va alverigli olmasrdrr. Ferdi
kompiiterlar i.igiin mrivcud olanVBiSJerin bciyiik eksariyyarinde isrifadaqilarin interaktiv rejimda iglameleri nazara ahnrr ve' hotu bozi
sistemlerda interaktivlik onun admda aks olunur (Visual Foxpro).
Bu zaman menyu iislubunda interfeyslardan genig istifaQa olunur.
Burada istifadagilora segrnak iigiin alternativ variantlar toqdim olunur,
segilan variantlarrn inisiallagdrnlmasr iigiin iisullar, VB-nin caii vaziyyati va
diaqnostik sahvlar haqqrnda melumat verilir. Bu ci.ir interfeysin vasitaleri
lazrmi funksiyalan yerina yetirmak iigiin sistemin proqramligdrrma dilini
riyrenmekdan azad edir. Odur ki, sistemin istifadagilarinin dairasi geniglanir.
Bazi rnk^4af ermig VBiS-da istifadagi inrerfeyslari bir nega saviyyada
qurulur. Istifadagilarin peqa hazrrhlrna miixtelif saviyyalarda miixtalif ctir
talablar qoyulur. Bu ciir imkan dBaseIV, dBase for Windows, R:base,
Paradox, Oracle sistemlarinda nozara ahnrr.
Son illarda inkigaf etmig sistemlerin Windows miihitinde illeyan
variantlarrnrn reallagdrnlmasr Windows sisteminin qrafik interfeysinin im_
kanlarrndan geniq istifada etmeyJ ierait yaratmtgdrr. Windows-un qrafik
345

interfeysinin VBiS-in dz interfeysi ile birlikde istifada olunmasr istifadagilarin sistemle daha sada va alveripli formada ilnsiyyetina lerait yaradlr.
Sistemin riyranilmasindo vo ig prosesinda meydana gtxan situasiyalartn
va sohvlarin izahrnda istifadagilara ktimak etmek [9iin operativ rejimdo

iglayan elektron dersliklarindan. malumat-arayr$ pancaralarindcn va

matnlardan istifada olunur. Bu ctr komakgi vasiteler milasir proqrarn
mahsul lanntn vacib tarkib hissasidrr.

Ferdi kompiiterlarda VBiS-lo iglsmayin asanhlr va rahathgr lardr

asas istiqamatlarindon biri olan " istifada4:il;r rl:r
garaitin
yaradrlmasr"
konsepsiyasr tam uyEunlagrr. Bu sebabdcn dr
olverigli
lcrdi kompiiterlarda verilanlar bazalinnrn yaradtlmasrnda mahsuldarhq

kompiiterlar texnologiyasrnrn

"boyiik" kompiiterlars nisbatan xeyli artrr.

Oyrenilmesinin vo istifado olunmastntn sadeliyi ila yanail g!-nr)
funksional rmkanlan dBase, R:base, Paradox, FoxPro kimi sistemhrin
genrg miqyasda tatbiqlarina sabab olmuqdur. Bu tip sistemlarla ilk tanrghq
istiladeqilarda ele fikir yaradrr ki, xiisusi peqe hazrrh$ olmadan vo briyiik
amok sarf etmaden istanilan inlormasiya sistemini yaratmaq olar. Lakin
informasiya talobleri artdrqca va miirakkablagdikca, bu fikirin sahv olduiu
aqkar edilir. Dof,rudan da, miiLassisa , tagkilat, lirlik, qirkat va s. iigiin orla
va boyiik hacmli lS-in yaradrlmasr sadace istifadagi interfeysinin tetbiqi ila
miimkiin olmur, bunun iigiin sistemin biitiin funksiyalannr, o ciimladan,
VB-nin proqramlaqdrrma drlini yax;r bilmak laztmdrr.
Qeyd etdiymiz kimi, f ardi kompiiterlorda reallaqdrnlan VBis-larin bdyiik aksariyyeti relyasiya modelli sistemlardir. Onlann igerisinda relyasiya
modelinin biittn imkanlannr va amaliyyatlannr yerina yetiren sistemlerla
yanagr, qisman relyasiyaytinlii sistemler da var. Bir srra sistemlarde nisbatlarin kasigmasi, birlagmasi va grxtlmasr amaliyyatlarr nazaro ahnmrr. Bazi
sistemlarda isa (masolsn, dBase, Paradox va s.) venlanlarin mantiqi miistrqilliyi va tahltikasizliyi iigiin vacib olan tasvir mexanizmi (View) yoxdur. Bu
ciir vasitaier R:base, Oracle, DB2 sistemlorinda nazora alnmrgdrr.
Fardi kompiiterler iigiin yaradrlan ilk VBiS-lar bir istifadogi iigtin
nazerdo tutulurdu. Sonradan isa bir srra inkiqaf etmrg VBis-lerin (R:basc.
dBase IV, Clipper, Paradox va s.) trobaka miihitinde iqlsyan variantlan
,varadrldr. Burada sdhbet paylanmrq VB-dan yox, markazi VB-ya paylanmrq
(;obaka) miiraciatdan gedir. Hamin sistemlardo "goxistifadagi" rejimi reallaqdrrrlrr, paralellik, miiraciatin, lamllgrn va tehliikasizliyin rdara olunmasr
yeni savivl,ado hall olunur. Bu ciir sistemlor kompiiter gabakalarinin. o
ciimladcn. iBM PC Network, Novell Network ;abakalarinin asasrnda yaradrlrr.

Qoxistifadagili VBiS-larin xalis paylanmrq VB va kliyent\server arxitekturasl ila qurulan variantlan da movcuddur. Buraya SQL Servcr. Svbase,
Oracle va lnformix sistemlarini aid ctmak olar.
Ela YBiS-ter var ki. onlar miixtalif modelli kompiiterlsra va omaliyyat
sistemlorina uyfunla;drrrla bilir. Onlara mrsal olaraq Oracle. Adabas, D82
sistemlarini gdsterrnak olar.
Fardi kompiiterlsr [rqiin yaradrlan VBiS-dc hall olunan vacrb problem146

lardan biri da digar proqram sistemlari ile (dtgar VBisla, metn, qrafik va
cadval redaktorlarr ila, miixtalif tatbiqi proqram paketlari ila) jerilanler

miibadilasinin teminidir. Qeyd edek ki, bu problem hazrrda Windows

miihitindo iglayan VBISJarin b<iyiik ekscriyyotinda hall olunur. Bununla da
VBIS-da emal olunan sorlulann noticalarina (hesabatlara) Word, Excel,
Corell)raw va s. sistemlarin kcimayila yaradrlan sanadlari, qrafiklari, sasi
daxil etmak miimkiin olur. Bunun iigiin Windows mi.itritinda m<ivcud olan
"verilanlarin dinamik miibadilesi', (DDE-Dynamic Data Exchange) va
"obyektlarin elaqalendirilmasi !a rarbiqi,, (OLE-Objecr Linkinf'and
Embedding) kimi nrexanizmlar totbiq olunur.
Informasiya texnologiyasrnln tatbiq sahssinin geniglanmesi VBIS qargr_
srnda istifadaqilarla informasiya sistemi arasrnda qargrirqtr alaqalerin iada_
la;di,hnasina ycinoldilsn bir srra talablar qoyu.. Br't.lablrrin cidenilmosi
aqa[rdakr mssa]olarin halli ila alda edilir:
- bir sistemin istifadogilarinin digar sistcmin verilanlar bazasrna
miiracietlarini tamin etmek iig0n vahid interfeysin yaradrlmasrl
- eyni tip verilonlar modelindon istifado edan, lakin miixtalif arxitek_
turah .kompiiterlardo va (va ya) mtirtelif amaliyyat sistemlarinde
reallagdrrrlan VBiSJerda istifadegilorin sistemla alaqasinin unifikasiyasr;
- VB miihitinda igleyan tatbiqi proqramlann avtomatlaqdrrrlmrq
-layihalondirilmasi
iigiin daha inkilaf ermi, vasiialarin yaradrlmasr;
VBiS interleyslerinin sijni inlellekt srstemlari ve onlann instrumen_
tal vasitelari (Lisp, Proloq, Pascal va s.) ila alaqesinin inkiqafi;

- VB-yo miiraciotla iglayan tatbiqi proqramlann mobilliyini tamin

etmok iigiin anenavi proqramlaqdrrma sistemlarindan VBiS-a vahid formah
miiraciatin tomini.
interfeyslor sistemi ssasrnda bu talablerin yerina yetirilmasi iki istiqa_
matde apanhr: standartlagma iizra beynalxalq tagkilatrn (iSO_International
Standard Organization)
_foaliyyati ila va iBM firmairnrn taklif etdiyi

sistemlarin retbiqi arxitekturasr (SAA-System Application Architecturi)

konsepsiyasr ila. iSO-nun fcaliyyati agrq tipli mitxiaiif arxitektural verilonIarin emah sistemlorinin yaradrlmasrnrn genig dairasini ahata edir. SAA
konsepsiyasr isa IBM firmasmrn kompiiterleri iigiin verilanlarin emalr
sistemlarinin, o ci.lmladan, VBiS-in konkret mcsaiolarini ahata edrr. Bu
istiqamotlar iizro tayin olunan mosalelar va qararlar akser hallarda bir_birine
uylunlagdrrrhr.
Belalikla. narice kimi demak olar ki. VBis-larin inkigafi VB dillari ve
mesafoli VB-ya miiraciet vasitalari iizre SAA konsepsiyairna uylun gelan
beynalxalq standartlarr nazera almaqla bag veracekdir. Sundan ala;a, ViiSlar iigiin siini intellekt sistemlorinin yaradrlmasrna yrinaldilmig proqranlagdrrma sistemlari ila interfeys tamin olunacaqdr.

347

I3.VERILONLARiN OPERATiV ANALiZiNA Y6NOLMI$

SiSTEMLOR
13.1. Verilanlar anban konsepsiyasl

Kegan asrin 70-ci illarindan giiclii meynfreymlarden istifada etmakla

yarad mastna va tetbiqina baqlanan verilenlarin emalt sistemlari miixtalif

iahalarda bdyiik hacrnli informasiyantn toplanmastnt, saxlanmasrnl va

operativ emahnt heyata kegirirdilor' Bu tip sistemlarde informasiyantn
sixlanma miiddati gox olmurdu, adatan bir teqvim dcivriinii ehate edirdi.
Lakin bu ciir sistemlarda toplanan verilenlerdo miiassisanin, banktn va s'
faaliyyati haqqrnda illerla miiqayiso edilo bilan daha darin ve faydah
inlormasiyanrn movcudluluna fikir verilmirdi. Oslinda isa informasiya
massivlarinda ilk baxrgda goriinmayen qanunauylunluqlan aqkarlamaq ve
onlarrn esastnda problem sahesina aid olan qaydalan grxarma[a cchd
gostarmak olar. Sonradan bu qaydalardan qorarlar qabulunda, strateji
va proqnozlaqdrrmada istifado etmek olar.
planlagdrrr-pada
fopla'iran informasiyanrn faydahhlrnrn va ondan analitik masalalarin
halli iigiin istifada edilmosinin m0mkiinliiyiiniin baga diiqiilmosi informasiya
sistemlsrinin verilanlarin analitik emahna esaslanan yeni sinfinin-qerar
qabuletmeni destaklayon sisiemlorin (QQDS) yaranmastna qetirib gtxardr.
Qarar qabuletmani dastaklayan sritez dedikde verilonlorin analizine
ylrirt*iq va idaraetmo heyatini qerarlarrn qabulu iigiin informasiya ila
iemin eden insan-magrn sistemi baqa dtgiilnr. Analitik sistemlor awaler de

movcud idi, lakin bciyiik hecmdo toplanan verilanlarin emaltntn

miimkiinliiyt, kompiterlerin deyarinin aga[r diigmesi, b<iyiik hacmli

verilanlerin saxlanma xerclorinin azalmast, informasiya emalrrun riyazi va

proqram taminatrnrn inkiqaf etmasi bu ciir sistemlarin inkigafina yeni tskan
verdi. Onanavi olaraq QQDS-in hell etdiyi maselolere a;alrdakrlar aiddir:
alternativ qararlartn qiymatlandirilmasi. proqnozlaqdrrma, tasuifat, klasterl:gdirmo, ox;arh[tn aqkar edilm:si va s.
Qsrar qabul eden Eexslar vc ya analitiklar lazrmi informasiyant almaq
tiqiin QQDS-a sorf-ularla miiraciot edirlar. Bu sorgular akser halda
tranzaksiyalann operativ emalt (OLTP-On-I-ine Transaction Processing)
sistemlarina verilan sorflulara nisbetalr miirakkab olur. Mtrekkab analitik
sorfulan SQL dilinin terminleri vasitasila formalagdtrmaq rriiimklin olmur,
oCur ki, informasiyanr almaq iigiin verilenlarin analitik emalrna ydnalmig
riisusilaqdirilmig ditlardan (masalon. ORACLE firmastntn EXPRESS 4GL
dili) istifada edilir. Analitik sorlulan yerina yetirmak i.igiin hamqinin xiisusi
tatbiqi proqramlardan da istifado edila bilor.
Verilonlsrdan faydah informasiyant grxarmaq iigiin onlar verilanlcr
bazasrnda (OLTP-de) qabul olunmuq iisuldan farqli ;ekilde ta5kil olunmahdrrlar. Bu aga[rdakr ami]l:rle baglrdrr:
l Analitik sor[ularr yerina yetrrmak iigiin boynk infortnasiya massir,larini emal etr,rak lazrmdrr. Vcrilanlar bazastntn normallagdtrnla daracrsi
arldrqca va cadvallarin sayr goxaldrqca, analizin yerinc yetirilma siiroti a$aAl
348

dlgiir. Bu orrdan irali qclir ki, bu halda nisbctlarrn birlagdirilmesi :meliyyatlarrnrn sayr artrr. VB-nin cedvellsrinin normallaqdrnlmasr verilenlarin
izafiliyiui aradan qaldrrmaqla, iniormasiyanrn venilagdirilmcsi tigtin
emeliyyatlann hocmini aza ldrr.
r\nalitik sistemlarda isr verilenlar praktrk olaraq l,enilaqdirilmir.
Burada verilarrlar yal.nlz toplanrr vc tchhl olunur, Odur ki, bu ctir
sistemlarda VB-nin normallaqdrnlmasr aktual hesab edilmir'.
2. Bazi analitik sorgularrn (mesalan, tcndensiyanrn analizi v: proqnozlagdrrma) emah verilanlcrin xronoloji nizamh$rnr telab edir. Relyasiya
modeli cedvaldaki yazrlarrn miiayyrn qayda ila yerlc5dirilm:sinr naz:ra
almlr,
-.t. Analiz tigiin istifada edilan verilanlar adatan VB-daki verilanlcrdan
lolqlanirlrr. Analitik sorfulara cavab vermak iiqiin aksar hallarda detallagdrrrlmamrg, yani timumilegdirilmig v: ya aqreqatlagdrrrlmrg vcrilcnlardcn
istilade olunur. Maselan, istchsalat mi.iassisrsindo nrivbati il iigtin istehsal
hrcmini proqnozlagdrrmaq maqsadila avn-ayn sexlarin aylar iizra istehsal
etdiklari mohsulun miqdarr ila yanagr. evvclki illar tizra miiassisanin istehsal
etdiyi iimumi mohsulun miqdalnl da bilmak lazrmdrr.
Qarar qabulctmani dastaklayan sistentlerin csaslandrgr prinstplJr
verilcnlarin samarali saxlanrnasrna va emalrna imkan vcrmcdiyindcn. bu
mcqsxlla istilada edilan verilcnlorin xususilaqdirilmig veril:nlar bazasrnda
tegkil edilmasi maqsadauyfiun saytldr. Sonradan hemin vcrilanlar bazalarr
wril,tnlar vt ya informu-sit,u unbarlart adlandrnlmala baqilandl. ingilisua
onlara <<Data Warehouse> deyrlir.
Analitik sistemlarde verilcnlar anbarlarrndan istitada etiilmasi
konscpsiyasrnrn banisi Bill inmon(AB$) sayrlrr.90-cr illarin ar.vallarintle o,
analitik sistcmlar sahosinde tadqiqatlann csasrnr qoyan bir srra elmi csarlar
nr;r etdirmi$dir. Vellcnlar anban konsepsiyzrsrnrn yaradrlmasrnda iBM
korporasiyasrnrn da rolu boyiik olmugdur.
Verrlanlar anbarr (VA) konsepsilasutn asesrnr verilcnlarin sonradan
analizr ugiin hazrrlanmasr tagkil edir. Bu konsepsiya agalrdakr miiddcalan
nJzardt tu tur:
l ) Miixtelrl- msnbalardan: cnanevi verilcnlar bazalanndan, mir:ssis.tnin
daxili va xarici elektron arxivlcrindan va s. alrnan verilonlann inteqrasiyasr
va u1"gunla5drnlmasr;

2) Tranzaksiyalar! n emalr sistemlari ila qcrar qabuletmcni dastaklaycn

sislemlar taraflndan istilada edilcn verilaular massivlarinin bir-birindon
avnlmasr.

Bill lnmon verilcnlar anbanna belc torif verir.. ycril,>nlar otburlurt

idarsetma qararlannrn qebulunun tanrinatr iigtin istifade ctlilan problemyonlii. inLeqralla;drnlmrg. doyigilmayen vc xronoloqryanr temin cdan
vcrilanlar toplusudur [21]. Verilanlar anhan konsepsiyasrna esaslanan

QQDS-in l'unksional sxemi ila scnaye mahsulunun istehsah !.J

rcallaidrnlmasr proseslcri arasrnda oxgarlrq var. Senaye mtossisasinda
xarnmaldan hazrr mahsul alrnrr, anbarlara yrfrlrr. sonra isc istehlakgrlara
Qatdlnlrr.
349

Analitik sistemlaiin funksional sxemi da buna oxqardrr (Sekil l3.l).

Analiz iigiin ilkin verilanler OLTP sistemlerinden (verilenlarq=".lalad4n|
elektron arxivlordan ve diger informasiya ,tedartkgiila
operativ informasiya agentlerinden) ahmr. Bu monbalar brr-orrtr,
elaqoli olduqlanndan, onlann teqdim etdikleri verilanlar mrixtalif struktura
vo tesvir formasrna malik olurlar. Odur ki, miixtolif menbolerden ahnm4
verilonleri bir-birina uypunlagdrrmaq, yani eyni formata gatirmek, takrarlanmalan va sahv qiymatleri aradan qaldrrmaq lazrmdrr.

Hazrlanan verilonler anbara yiiklanir. istifadagilor - anaiitikler verilanlar anbanna kliyentlerin tatbiqi proqramlarr vasitasila miiraciat edirler.
Hamin proqramlar istifadagilarin sor[ularrna gore anbardakr verilanleri
emal edirlar. Verilanlarin operativ emal sistemlerindon ferqli olaraq,
verilanlor anbarr konsepsiyaslna esaslanan sistemlerde informasiya axtangr
kriterisi va hesabat kinti verilan informasiyanrn terkibi avvelcadan tayin
olunmur. istifadegilero osas etibarile awelcodon reqlamentlonmamig sorfulara (ad-hoc query) g<iro xidmat olunur.

informasiya
tedartikgii leri

Klientlorin tatbiqi proqramlan

???
/,xA

$akil 13.1. Analiiik sistemin sadalaSdirilmg funksional sxemi

350

Qarar qabuletmani destaklayan sistemde vi:rilenlar anban konsepsiyasrndan isti[ada etmakda agalrdakr maqsadlar

giidiiliir:

qsrarlarrn qabul edilmasi iigtin analitiklarin vaxhnda, tam ve deqiq

informasiya ila temin edilmasi;
. - miiassisanin vahid informasiya modelinin qurulmast;
- miixtalif ntiv informasiyaya rahat mijraciati temin edan, mtixtelif
analitik altsistemlerdan verilan eyni sorlulata evni cavablan almala imkan
veran inteqrallagdrnlmrg verilanlar monbainin yaradllmasr.
Belelikla, verilanlar anban informasiya sistemina yeni keyfiyyet va
imkanlai verir. Verilanlar anbarrnrn reallagdrnlmasr -iigiin apiiat v:
proqram vasitalarinin yiiksek inkiqaf seviyyasi son illar bu konsipsiyamn
genig tetbiqine imkan yaradrr.
Verilenlar anbarrna xas olan xtisusiyyetlari bir daha nazarden kegirak.
Proble,m sahasiaa ydniiml lii&. Verilenler anban verilanlorla omaliyyat
aparan totbiqi proqramlann deyil, problem sahasinin xiisusiyyatlerini njzara almaqla yaradrlmahdrr. Verilanlar anbannrn strukturu onunla iqleyan
analitikin informasiya haqqrnda tasvirini ifada etmalidir. Masalen, agir mal
ladariikgiilari haqqrnda verilenler bazasrnda (miiqavila) vs <silarig>Ldval_
lari saxlamrsa, hemin mcivzuya aid verilanlar anbarlnda (m[$torilar),
(mallaD ve.(istehsalgrlar) haqqrnda iimumilagdirilmig verilenlar
toplanrr.
Inteqrallasmu Verilanlar VA-ya mirxralif manbalardan daxil edildiyindsn, onlar miixtalif struktura va formara malik ola bilerlar. Maselen, iyni
anlayrglar miixtclif cedvallorda miixtolif atriburlarla verile biler. vA-nrn
ytiklanmasi zamanr hemin atributlarr vahid tasvir formasrna qetirmak
lazrmdrr. Homginin VA-ya daxil edilan veiilanlarin tamhgrna ve ziddiyyet_
sizliyina nazaret etmok lazrmdrr. VA-da timumilogdiril-miq va aqreqatlagdrrrlmrq verilcnlarin saxlanmasr meqsadeuylyn sayrlr. Analitik adatan
konkret giinlara ve ya saarlara aid verilenlerlj deyil, iylara, kvartallara vo
illara aid verilenlerre ipleyir. vA-da ropranan u".iirri"i rnaiitik maselalarin
lazrm.i keyfiyyatla_ hallina kifayst etm-lidir. Oksar hallarda VA_da illerlo,
harta onillarla toplanmrg informasiya saxlanrr.
Yerilanhrin sabitliyi. Analitlk sistemlarin verilanlerin operativ emah
sistemlarindan esas farqli cahetrarinden biri da ondan ibarstdii ki, verilenrar
VA-ya yi.iklandikden sonra dayigd irilmir,ora ya yalmz yeni. yazrlar alave
edila bilar. Odur ki, QeDS iiqiin tranzalisiyilann geri gdti.irtilmesi,
proseslerin qargrhqh bloklagdrnlmasrnrn qaba!lnrn ahnrn'asr aktual
hesab
olunmur. Bu'ada asas diqqat venlanlare muraclietin ytiksek siiratinin temin
olunmasrdrr._VA-da informasiyanrn dayigilmsziiyinin vacib prti inlormasi_
yanrn mtihafizesinin yiiksak saviyyada qo.rnrnis, i.igiin eribarh
aparat vo
proqram tominatrndan istilada edilmssidir.
Xronologiyarun taminatr.
.Oksar halda analitik sorgulann yerina
yetirilmosi iigtin hadisalerin inkigafrnrn
rendensiyasrnr va
deyigenlarin
qiymetlarinin vaxt iizre dayigma xarakterini analiz .t..kia
tal.b olunur.
Xronoloqiyanrn nezara ahnmasr VA_nln strukturun^ uiuii*, ve
/ vo ya
(Vaxt> ripli atributlan daxil etmakla elde
edilir. Analitik sorlulann yerine
yetirilme vaxtrnr yazrlarr fiziki oiaraq vaxra gdra
niru_il_rqfu, yrnl
351

yazrlarr <Tarix/Vaxo atributunun qiymatlarinin artma 4rdrcllh&na goro

azaltmaq olaryerlagdirmekla
kimi, VB-daki va VA-dakr verilonlar ve on.lann saxlanma
edildiyi
Qeyd
prinsipleri bir-birindan farqlanir. Osas farqlar cadval ,, ,-0"'"ti'31)1]t'rr.,
VB-da va VA-do saxlanan vetilanbrin xassalari
Xassalar

Verilanlarin taYinatr

Verilanlar anban

Verilanlar bazasl

Operativ a:ttartg, emal- Analitik emaletma, proqnozlagdrrma, modellagdiretmenin sado ndvleri

m0

Verilanlarin

Aqreqatlaqdrrma

aqreqat- Detallaqdrrrna

lasdrrma savi!ryosi
Verilonlarin saxlanma

miiddati
Yenile$mo tezliyi

Bir

nege

aydan

qedsr

ila

Bir

negs ildan onillora

qodar

Yiiksak tezlik, kigik Kigik tezlik, boyiik

hisselarla yenila$mo

hissa-

lerla yenile$me

Son illar qerar qabuletmeni dasteklayan sistemlarin yeni sinfi-operativ

analitik emaletma (Online Analtical Processing - OLAP) sistemlari lormalag-

mqdtr. OLAP-srslemi dedikda verilenlar anban konsepsivast asastnda

quiulan va analitik sorgulann qrsa vaxtda (operativ) icrasrnt tamin eden
sistem baqa diiqiililr. Bu ciir sistemlorda bciyiik hacmli verilenlarin emaltntn
operativliyi VA-dan istifada etmakla yanagr, giiclii, o ciimladen, goxprosessorlu hesiblama texnikastndan, miirekkab analiz metodlanndan vc yiiksak
proqram vasitalerindan istifada etmaklo alda edilir.
saviyyali
-Verilanler
anbanntn yaradtlmast agalldakr asas masolelorin hallini talab
edir:

l)

analitik sor[ulan miimkiin qadar tez cavablandtrmalr vs talab

olunan yaddag tutumunu nazaro almaqla, verilenlerin saxlanmastntn
optimal strukturunun segilmasi,
2) verilanlar anbarrnrn ilkin yiiklanmasi va sonradan geniglandirilmcsi;
3) istifadaginin verilanlara rahat miiraciatinin temin edilmasi13.2. Verilcnlar anbanrmn qurulmasl iigiin istifade edilan modellar

Qeyd etdiyimiz kimi, tranzaksiyalann operativ emah (OLTP) va

analitik.(QLAP) sistemlarde bir-birindcn fctqli masslalar hall olunur. OLTP
sistemlorinda semaroliLk kriterisi kimi vahid zaman miiddati arzindc yerrna
yetirilan tranzaksiyalarln sayl gdti.lriiliir. Analitik sistemlar iigiin isa
miirakkab sorgulann emah sirrati va saxlanan informasiyantn strukturunun
qcffail[r miihiim ohamiyyst kssb edir. Verilanlor anbart esastnda qurulan
inaiitik sistemlorin mijhi.im xiisusiyvetlerindan biri da ondan ibaratdir ki,
verilanlar gec-gec, lakin bofiik hissalarlc (bir dafcya minlarl:r vc b:zan
yr.izminlerla yazr) yiiklenir Odur ki, bu ctir sistemlerdo adatan tamhfrn.
6crpa olunmanrn taminatl va qar5rhqlr bloklagdrrmanrn aradan qaldrnimasl
iigiin inkigaf etmii vasitelero chtiyac olmur' Bu ise sistemin reallagdinlma
352

va asanlaqdrrmaqla yanagl, verilanlara

miiraciatin ve onlann analizinin mahsuldarhlrnr artrrrr.
Hazrrda VA-da verilenlarin bsviri iigiin miiayyen manada bir-birini
tamamlayan iki modeldan istifada edilir: goxcilgiilii model va relasiya
modeli.
Qoxdlg l model. YA-da tetbiq edilan goxcitgiilii modela, bagqa sozla,
goxdlgtilti OLAP (Mriltidimensional OLAP-MOLAP) deyilir. Qoxrilgiilii
model daha artrq ayaniliya va informativliya malik olub,verilanlarin
analizini aparmaq iigiin yaxgr imkan yaradrr.
Qox0lgiilii modelin en gox istifada olunan variantr verilanlerin iig
olgiiya g6ra tasviridir. Yuxarrda qeyd edildiyi kimi, VA-da eksar halda
verilenler vaxta gore yfrlr. Verilenlarin har bir qiymati iig<ilgiilii fazada
(P,O,T) iiqhyii(ndqtasi) ila tasvir edilir. Burada P-parametrin (verilenin)
adi, O-obyekt, T-vaxtdrr. Bu ctir noqtaler gorlulu hiperkub tagkil edirlar
(qekil 13.2).
vasitelerini sadalagdirmakla

2007

2006
2005

l-ci

sex

2-ci

sex

3-cir sex

OIgiilar:

A-83 A-93

A-95

P(benzin:A-83,A-93,A-95)

O(l-ci scx,2-ci sex,3-cii

sex)

T(il:2005,2006,2007)

gakil I3.2. Ugdtqiiti) modela aid misal

Qoxrilgtlii modelin asas anlayrglan <cilgii> va <qiymab-drr. <Olgir>

(Dimension)-hiperkubun bir tarafini taqkil edau goxluqdur (relasrya modelinda domenin analoqu). Olgiilar hiperkubun xanalanndakr konkret qiymatlari identifikasiya etmak iigiin istifadc edilan indeksler rolunu oynayrrlar. Qiymetlar-hiperkubun xanalarrnda (Cell) saxlanan va analiz edilen
verilanlardir. Qoxrilciilii modelda <ilgiilar iizarinda aqalrdakr amaliyyatlar
apanla biler: kasik (Slice), firlanma (Rotate), detallagdrrma (DrillDown) va
iimumila:;dirmo (Drill UP),
Qoxdlgtilii modeli destaklayen VBiS-in asas vazifesi analitik emala
yonalmig sistemi reallagdrrmaqdan ibarotdir. Qoxolqiilii modelli VBIS-lar
353

reqlamentlcnmomig (ixtiyari) miirokkeb sorfularr daha asan va yaxgl yerins

irirlar.
Lakin goxrilgillii modelin tetbiqini mehdudla$dtran ciddi gatrgmazhqlar
m<ivcuddur. Onlardan biri ondan ibaratdir ki, gox<ilgiili.i modelda relasiya
modeli itc miiqayisada yaddag sarfi xeyli goxalrr, ona gcire ki, btitiin
qiymerler iigiin awalcodan yer ayrtlrr, baxmayaraq ki, onlardan bazilari va
ya akseriyyati olmaya bilcr. 2-ci cattqmayan cahet ondan ibaratdir ki,
hiperkubun realla;drrrlmast zamanr yiiksak detallagdrrma soviyyesinin segilmesi gox<ilgtilI VA-nrn hocmrni xeyli goxaldrr.
Bu va digar sabablora gOre mdvcud goxolgillii sistemlor btiyiik hecmli
verilanler massivlari ila emaliyyat apara bilmirlar. Bu sistcmlorda saxlana
bilan verilanlorin iimumi hocrni 30-50 C baytla mahdudlaqrr. Odur ki,
goxdlgLrlii modeldan hocmi haddan 9ox olmayan VA-nrn reallagdrrtlmasrnda
ve <ilgiilarin saylnrn vaxt iizra stabil oldu[u halda istifada edilmasi
yel

maqsadeuyEundur.

Relasiya modeli. Yerilanler anbarlartnda verilenlerin trsviri iiqiin

ensnavi relasiya modelindan da genig istifade edilir. Bu halda hiperkub
VBIS tarefinden mantiqi scviyyods emulyasiya olunur. Bu modele ba$qa
sozla ROLAP (Relational OLAP - Relasiyah OLAP) deyilir. Qoxolgtili,i
modeldan farqli olaraq, relasiya modeli btiyiik hacmli verilonlar massivlarini
sarlamaga imkan verir. Lakin relasiya modelli sistemlerda analitik
sorlulann yerina yetirilmo si.irati nisbatan az olur.
Relasiya modelli VA-da verilenlar xiisusi sxemlc taqkil olunur. On gox
<radia-l> vo ya <ulduz> adlanan sxemdan istil'ada edilir. Bu sxemin asastirt
iki tip cadval tegkil edrr: faktlar cadveli (faktoloji cadvcl) va bir neqc arayr;
cedveli (olgtiler cedvellari). Faktlar cadvalinde adotan analiz iiqtn an gox
istifada edilen verilanlar saxlanrr. Relasiya modelinda faktoloji cadvalin
yazrsr gox6lgiilii modelda hiperkubun xanasrna uy$un galir.
Har bir tilqii dzi.iniin arayr$ cadvali ila tesvir edilir. Faktoloji cadvel
arayry cadvellerinin fardi agarlarrndan to;kil olunmuq miirakkab agarla
indekslcgdirilir. Bununla da arayrg cadvellari ila faktaloji ccdvol arastnda
agar atributlara gcire alaqa yaradrlrr.
Misal kimi gakil 13.3-Ca islehsal miiassisosinin sexlcri iizrr miisyyrn
vaxt perioduna g<ire istehsal olunan nrahsul haqqrnda tnformasiyant saxlavan VA-nrn sxerni verilmigdir. Iiurada MAH-ID - mahsulun identifikatoru,
SEX-ID - sexin identifikatoru, PF.R-[D - periodun identifikatorudur. Cedveller arasrndakr alaqeler xaLlarlc gostarilmiqdir. Ccdvallorin agar atributlnrl
boz rangle ayr;lmrglar.
Real sistemlerda laktololi ccdvcldcki satirlarin sayr yrizminlarla, hatta
milyonlarla ola bilar. Arayrq cedvallarin sayt isa t0-20-dan gox olmur.
Verilanlarin anahzinin mahsuldarhfrnr artrrmaq iigiin faktoloji cedvelda
detallagdrrrlmr; verilcnlarlo vanagr, avvalcadan hesablannuq va iimumilaqdirilmi$ velil:nlar da saxlanrr.

Olgtil:rin sayr 9o,{ olduqda VA-nrn ta$kili iiq'iin <qur danaciyt>

(Snorvflake) sxemindan istilada edilc bilar. tsu ctir sremda araytg
cadvsllarinin atlibutlan alava arayrg cadvallarinde detallaEdrnlrr.
354

$akil

13.3 .Cadvallari

radial alaqalandirilan VA-run sxemi

(ulduz sremi)

Analitik sistemde cavablarrn ahnma vaxtlnr azaltmaq rnaqsadila xi.isusi

vasitalerdan istifada etmak olar. Adatsn giiclti relasiya VBIS_in
tarkibine
sortulan optimallagdtran komponenr daiil edilir. Bu ciir VBIS esasrnda
l,aradrlan verilenlar anbannda bela vasiralorin olmasl m.iihiim ahamiyyat
kasb edir. Sorlulan optimallagdrran komponent sorfunu anahz edarek
onun yerinc )etirilmasi iiqtin miiayyen mevara gdre Vl_ya miiraciot Jmr_
Iarinin ardrcrlh[tnr tayin edir. Mesalen, .orgurrri yerina yetirilmasi zamanr
maqnit diskina hziki miiraciotlerin sayrnr minimumlagdrrmaq olar.
Sorlularr optimalla$dlran komponent cadvallardaki yazrlarrn sayr, agarlarrn
diapazonu va s. kimi parametrlarla emaliyyat apaian mirrakkab
statistik
alqoritmlardsn istifada edir.
Qo.rdlgiil n relasiya iisullarnn kombinasiyasr. Bu modellarden har
.brrinin
irstiinliiklori va gatrgmazhqlarr var. qoiolgiitu model verilanlarin
analizinr siiretla aparmafa imkan verir, lakin boyiik hacmli informasiya
massivlerini saxlamafa qadir deyir, Reryasiya modeii iso, aksine, verilonrerin
hecmina mahdudluq qoymur, lakin bu modella qurulan VBIS
analitik
sor[ulann yiiksak siiratle icrasrnr tamjn eda bilmir.
Son illorda bu iki inodelin kombinasiyasrndan istifada etmakla
onlarn
tlsttinliiklarini comleyan iisuldan istifada edihnasins cahd gcisterilir va
artrq
bu ciir hibrid model (HOLAp-Hybrid OLAp) asasrnda
iurulan sistemlar
meydana galmigdir. Kombinasiyah yanagma aga!rdakr miiddoava
asaslanrr.

355

Bir gox hallarda analiz tigtin verilcnlsr anbannda saxlanan informasiyanrn hamrsrna baxmaga ehtiyac olmur. Adaton hor bir analitik ve ya
analitik bolma milassisesinin faaliyyetinin yalnrz bir istiqamotina xidmet
edir. Odur ki, hamin analitike va ya bolmeya ilk novbedo onun xidmat
etdiyi istiqamati xarakterize edsn verilanlar lazm olur. Bu verilanlarin real
hecmi qoxcilgiilti VBIS-o xas olan mahdud hocmdon boyiik olmur. Odur ki,

konkret analitik tetbiq iigiin talab olunan verilanlcri aynca massiv kimi
tsgkil etrnsk olar. Bu ciir verilonlar massivini goxolgiilii VB ile reallagdrrmaq
mumkundiir. Hemin VB iigtn verilanlor manboini mtiassisenin markazi
verilenler anban tagkil edir.

informasiya

Verilanlarin hazrrlanmasr va viiklanmasi

Verilanler

vitrinlari
(tematik
anbarlar)
Verilanlarin

analizi va

,o

tesviri

Kliyen tlarin totbiqi proqramlarl

$akil 13.4. Verilanlar anbarlartndan v,a verilanlar vitrinlarindan istifoda edn

QQDS-itt tnstt! itli s.ttnti
Scnaye rniisssisesi va istehsai olunan mahsulun r ealla;dr;rlm asr ih
analogrya apanlsa. qox<ilgiilti verilonlar bazalartna kigrk anbarlar kimi
156

baxmaq olar. Verilanlar anbarr konsepsiyasrnda bnlara verilanler kiosklarr

(Data Marts) ve ya verilanlar vitrinleri deyilir. Verilanlar yllrirl miiessissnin
faaliyyatinin bir istiqametina xidmar edan xiisusilogdirilmig tematik
verilanler anbandlr. Verilanlar anbarrndan va verilanler vitrinlerindan
istifade eden QQDS-in manriqi sxemi gekil 13.4-da gcistarilmiqdir.
G,ostarilen sxem b<iyiik hacmli informasiyamn saxlanmasr iigiin realasiya
VBIS-in imkanlarrndan va analitik sorlulan boyiik siiratle icra edan
gox<ilgiilii VBiS-in imkanlanndan birgs istilada etmeya imkan yaradrr.
13.3. Verilanlar anbarr asasrnda informasiya sistemlarinin qurulmasr

Verilanlar anbarrndan istifada eden sistemlar, bir qayda olaraq, kliyentserver arxitekturasr ile qurulnr. verilanlar anban xiisusi serverda (verilanler
anban serverinda) yerlegdirilir. Onun reallagdrnlmasr iigtin iBM, Hewlet_
Packard, DEC, NCR va s. firmalann istehsal etdiklari giiclii goxprosessorlu
hesablama sistemlerindcn isrifade edilir. VBIS kimi sor[ulairn paralel
emahnr tamin eden sistemlardan biri, masalan, <Teradata>> (NCR lirmasr),
DB/2 (iBM firmasr). ORACLE, INFORMiX va s. t_erbiq edilir. Verilanlar
vitrinlari isa goxrilgiilii VB serverlarindcn, maselen, ESSgASf (Arbo.

Software firmasr). ORACLE EXPRESS (Oracle hrmasr), GENTIUM

(PIanning Sciences firmasr) va s. istifada etmakla realla5drlhr.

Verilanler anban konsepsiyasrna asaslanan miiasir analitik sistemlar
bciyiik informasiya massivlarini saxlamala imkan venrler. Verilenlar
anbannda saxlanan verilanlerin hecmindan asrl olaraq onlan 4 sinfa
boliirlor: kigik, orta, boyiik va gox b<iytik Bu ciir tosnifatrn pnnsiplori
cadval 1 3.2-de verilmiqdir.

Gostarilan tasnilat faydalr informasiya hacmini, vani analiz iigiin

istifada edila bilsn verilonlarin hacmini nazarda tutur. Verilonlar anbannrn
reallagdrrrlmasr iigtin taleb olunan disk yaddaqrmn hacmi aslinda bundan bir
gox olur. Olava yaddap indekslar sistemi rigiin talab olunir. DB/2,
19!e dofe
TERADATE, ORACLE kimi mijasir VBiS-t:r tigiin s.rrf olunan disk
yaddagrnrn hacminin real istifada olunan verilenlorin hacmine nisbati
taxminen 5-10 olur.
Cadval 13.2.
-informasiyarun hacmitdan as t olaraq verilanlar anbannan iasniJ'att
VA-nrn tipi

Verilanlarin hacmi

Faktoloii cadvalde satirlarin sayl

Kiqik
Orta
Bciyiik

3 Gbayta qadar

25 Gbayta qader
200 Gbayta qadar

Bir nega milyona qadar

Yiiz milyona qadar
Bir nega ytrz milyona
q

Cox bciyiik

200 Gbaytdan vuxan

adar

lvfilyarddan cox

Verilanlar anban inkiqaf etmig rilkalarin bir srra iri firmalarrncia

reallaqdrrrlmrgdrr. Bunlara misal olaraq Canubi Koreyanrn HyUNDAI
3s7

firmasrnda, AB$-rn NCR firmastnda, Yaponiyanrn SEKISUI CHEMICAL

firmasrnda miiveffaqiyyetlo tatbiq edilen verilanlar anbarlartnt gdstormak
olar. Hamin verilanlar anbarlan NCR firmasrntn goxplosessorlu serverlari
(WorldMark 4800 va WorldMark,1400) vo tutumu 880 G bayt olan EIvIC
disk massivlari asasrnda qurulmuglar. Verilanlar anbanmn tatbiqi miieyyan
vaxt miiddeti arzinda firmantn faaliyyetinin asas gdstaricilerini aldo etmaya,

mtixtelif mal ncivleri iizra istehsahn va satt$ln vaxt miiddetlori irzra

vaziyyetini m qayisali analiz etmsye va inkiqaf perspektivlarini toyin etmsye
imkan yaratmrqdtr.
13.4. Verilonlarin anbara yiiklanmosi

Verilenlor anbara laztmi formatda vs tcleb olunan miintazemlikla

yiiklonmalidir. Adoten verilanlerin anbara daxil edilmasi iigiin cedvel tartib
edilir vs hemin cadvola uylun olaraq xi.isusi proqramlar vasitasila verilenlor
anbara daxil edilmeklo barabsr, onlar ilkin emal olunur' Verilenler anbara
hemginin miiayyan xarici hadisalor bag veridikdo daxil edila biler.
Verilenlarin anbara yiiklenmasi prosesi apalrdakr.mesalclarin hallini
nazerda tutur:
l) verilanlorin vahid formata gotirilmasi:
2\ verilanlarin ilkin emah;

3)

verilanlerinaqreqatlagdrrrlmast.

Verilenlar anbara miixtolif monbalerden: miixtelif tayinath OLTP

sistemlerinden, elektron arxivlarindan, operativ informasiya agentlerindan
va s. daxil olur. Hamin manbalardan ahnan verilanler miixtelif formatda
t:svir oluna bilar. Verilanlor anbartnda isa onlar vahid formatda saxlantr.
Odur ki, verilonlar iimumr bir tipa getirilir va bu zaman idaroedici kodlar
(egar varsa) kenarlaqdrrrlrrVerilenlarin ilkin emah zamant eyni obyekta aid miixtalif monbelardan
ahnmrg tekrarlanan verilanlsr aradan qaldtrtltr, verilanlarin qiymatlarindaki
sshvlar diizaldilir, buraxtlan qiymatlar barpa olunur.

Analitik masalalarin halli iigiin VA-da adatan statistik gostoricilerin

nl[oyyan vaxt miiddatlari iizra iirnurniloqdirilmig qiymatlcri saxlanrr. Ogar
VA-ya daxil edilsn verilanlar kigik vaxt miiddatino (mcselen, gilno,
ongiinluya, aya) aiddirss, cnlan daha b<iyiik vaxt miiddetina (aya. kvartala,
ile) gora iimumrlegdirmek lazundtr. Bu proses miiayyan vaxt intervah ilc
mirntaam oiaraq sistema Caxil olan ilkin verilcnlari ehata etdiyindan, onun
mUntezom gskilda va diizgiin yerinc yetirilmesino ciddi nazarot olmahdrr.
Odur ki, bu prosesin 2 marholada yerina yetirilmasi maqsadauygun saythr:
l-ci rnarhelada sislems daxil olan operativ verilanlcr arahq yadda;da
te\planrr, 2-ci mcrhelade isa miie.v''ycn vaxtdan bir (n.res. ayda bir dafo) hamin
verilenl:r iimumilaSdirilb, \rA-ya yiiklanir.
Verilanlarin iimumilaEdirilmasi korporativ verilanl-,rr anbartnttr
yaradrhnasr vo tcminatl tigiin tatbiqi proqramlar tarafindan ycrina yetirilen
csas 0sul hesab olunur. Korporativ verilanl:r anbartntn yaradtlmast
sahesinda verilcnlcrin iimumiJagd irilmasini tantin etm:k i.iqiin an genig
358

istifada edilan ETL (Exrract. Translorm and Load_ Ayrrlma,

eevirma va
Yiiklama) va ECM (Enterprise Conrent Managment _ Korporasiyanrn
Kontentinin (mczmununun) idara edilmesi) texnologiyalan heiab olunur.
ECM rexnologiyasr esasen strukturlagdrnlmamrp vJrilanlorin (senadlarin,
hesabatlarrn va web-sahiferarin) timumilagdirilmasi va idare ediimasi
iigrin
tetbiq edilir.
13.5. Metaverilanlar

Ogar istifadagi verilenlar anbannda ne saxlandrlrndan xabari

olmasa,
ona lazrm olan verilanlari oradan grxara bilmsz. SisGmo sorgu vennezdan
ovval analitik VA-da hansr informasiyanrn oldugunu, onun aktuallrlrnr,
daqiqliyini ve cavabrn ahnmasrna na qadar -vaxt talab olundu!-unu
bilmalidir.
VA-da saxlanan verilanlarin strukturunu va tarkibini tesvir etmak itgtin
metaverilanlerdan istifada edilir.
Metaverilanlar herfi manada verilsnler haqqtnda verilanlar demekdir.
Mantiqi baxrmdan metaverilenler informasiya obyektlarinin va ya
dagryr_
crlannrn identifikasiya edilmesina, agkarlanmasrna, qiymatlendirilmasina
va
idara edilmasina yardrmgr olan xarakteristikalanni tasvir eden
strukturlag_
drrrlmrg va kodlagdtnlmrp verilsnlardir[22]. informasiya sistemlarinda
metaverilonlar idaraetmani, sor[unun haztrlanmasrnt, verilanlarin baga
diipiilntasini va onlardan semarali istifada edilmasini asanlagdrrrrlar.
Meraveri_
lanlerin generasiyasr, saxlanmasr vo idara olunmasr indiki vaxtda istan
an
elektron formada olan bOyiik hecmli informasiya massivlerindan istifadc
edilmasrna krimek edir. Nezare alsaq ki, kompiiter verilanlarle
iglayir ve
metaverilanler istenilan verilanlari mil$ayat edj bilirlar, bu anlal;tg
piiterin btittjn tetbiqlarine airlrlir Tctbiq sahasindon asrfi olaraq' kommeta_.
verilanler miixtaliI formada ola bilarlar.
'Verilanlar anbannln tatbiq
_samaralilivini artrrmaq ve istifadagilarin
informasiyaya mtraciatini asanlagdrrmaq
iigiin VA_nrn metaverilanlari
agairdakrlan ehata etm.lidirlar: VA-da sixlanan verilanlarin va mUxtalif
menbalardan daxil olan verilanlarin strukturlarrnln tasivi.ri; verilanlarin
daxil
olma vaxtlan; yiiklanma va timumilegdirma metodlarr;
,"ri,rfl.i;
-i:rr"iri
informasiyanrn tasvir qaydalarr; sorluya cavab vaxtinrn
iaxmini qiymeti
haqqrnda molumat.
anbarlannda istifada olunan metaverilanlari rig tipa ayrrmaq
^,^_.r"rt,rrr"r
otar:
.l)_ iimumi toyinath metaverilanlor. Buraya verilanlar menbalarinin
spesifikasiyalarr, verilanlarin daxil olma rezliyi. hiiquqi matrauautuqiai,
verilanlara mtiraciet metodlarr, tapqrnqlar qruhti,
"".itinl"rin grxarrlmasr
iigiin kodlar ve s. aiddir;
gevrilmasi iigi.in metaverilanlar. Buraya verilenlonn
. 2) verilanlerininformasiya,
ahnnrasr
ctLgtilar ve h.ar tifgriy, gOi, xg';.lar haqqrnda
!aqqrnda
malumar (goxolqiilij modelden istifado eriildikdaj.
i"riif_j.- r. timumilag_
dirilmalar haqqrnda malumat, verilenlarin yfnanmasi uo-iimumilegdirilmasi
3s9

iiqiin proqramlar, verilanlarin altnmast vo gevrilmasini aks etdiran jurnallar

ve s. aiddir;
3) VBiS-in metaverilanlari: VBiS-in sistcm cadvallerinin mezmunu va
verilanlarin emalt iizre tovsiyyalar.
Metaverilanlardan iig iisulla istifada etmok olar:

- passiv: VA-nin strukturu, yaradtlma prosesi va istifada edilmasi

haqqrnda informasiyanr nozarda tutur. Bu clir informasiya biitiin
igtirakgrlar igiin (istifadagilar, sistem administratorlarr, proqramgrlar)
lazrmdrr;

amaliyyatlarrn yenna yetirilmosi qaydalan

(masalan, verilanlarin gevrilmesi va iimumilaidirilmesi qaydalan) meta-

- aktiv: miiayyan

verilanler qeklinda saxlanrr, sistemin iq faaliyyatinda onlar interpretasiya

olunur va istifade edilir. Bu halda VA-dakr proseslar metaverilenlerlo idara
olunur, odur ki, aktiv metavetilaular ve tosviredici sonsdlar bir-birile
uylunlagdrnlrr ve bir yerde saxlantr,
- yanmaktiv: bu halda statistik informasiyanr (maselen, strukturlann
t:sviri, spesifikasryalar va s.) aks etdiran metaverilenlar sistemin iq fealiyyati
zamanr digar prpoqram komponenti tarafindan oxunur va istifado edilir.
Masalan, sorfulan emal edan proqram atributlartn mdvciidlulunu yorlamaq ijgiin metaverilanlardan istifada edir. Aktiv istifadadan farqli olaraq,
bu halda metaverilenlar yalnrz oxunur, icra olunmur.
Metaverilenlardan istifada edilmasi iki meqsed giidiir:
LVerilanlar anbannrn yaradrlmasrnrn va inzibatgrir[rnrn yiingiillegdirilmasi:
2. Verilanlar anbarrndan informasiyanrn daha samarali grxanlmasr.
l-ci maqsad aqa$dakrlann reallaqdrrrlmasr ila clda edilir:
- sistemin inteqrasiyasunn dastaklanmasi. Verilanlsrin inteqrasiyasr
ayn-ayn manbelarden ahnan verilanlarin ve timumilegdirilmiq verilenlerin
strukturunu tasvir edon metaverilonlJrdan birbaga asrhdrr. ilkin verilanlara
tetbiq edilan gevirma qaydalarr metaverilanler qaklinde saxlanrr;
- analizir va tatbiqi proqramlarm layihalandirilnasinin dastaklanmasi.
Metavedlcnlar tetbiqi ploqramlan verilenlcrin strukturu, menasr va manbelari haqqrnda informasiya ila temin etmakla, onlann hazrrlanmasrnl
asanlaqdrnr. Ham da tatbiqi proqramlann layiholandirilmasina aid olan
metaverilanlarden tekraran istilada etmek olar:
- si.ttemi gev iklili), initt va mdratd proqram modullartndan lakraran
istifada edilmasi imkanlarunt artr mav. Bu yalnrz metaverilanlordan aktiv
va yanmaktiv istifade cdilmosi qrraitinde miinrkiindiir. Dayiqan teleblar va
semantik amiller tetbiqi proqramlardan kanarda agkar lormada metaverilanlar goklinde saxlanrr. Odur ki, metaverilsnlardan istifadc etmakla
sistemi geniqlandrrmak va veni talablcr: uyfunlaqrlrrmaq asanlagrr;
- prosaslarin in:ihatq $mtn avtonatlaldu tnasr Metaverilanlar VAda mtixtelif proseslarin (rnasalen, verilanlerin yiiklanmssi, alave erliimasi va
s.) igs sahnmaslnr idara edirlar. Hamin proseslerin ycrina letirilmasi

t60

haqqrnda informasiya (VA-ya miiraciat jurnallan, VA-ya alava edilan

yaziat:n sayr va s.) da metaverilanlcr srrasrna daxil edilir;
- tahl kasizlik mexanizminin g clandirilruasi. VA-ya mi.iraciet
qaydalarr va istifadagilerin hiiquqlarr metaverilanlar qoklinda saxlanrr. VAya miiraciatin idare olunmasr bazan mi:rakkcb metodlann tetbiqini telab
edir. Maselan, operativ verilanlar kompaniyanrn ayn-avfl gostericilari
haqqrnda agrq informasiya kimi qabul edila bilar, lakin iimumilaqdirimig
qiyrnatlerin bazen gizli saxlanmasr talab edila bilar.
2-ci meqsad aga!rdakrlarr nezarda tutur:
- ierilanlarin kefyyatinin vaxq asdr masr. Verilanlarin kefiyyati
a$a[rdakr xarakteristikalarla tayin edilir:
l) uylunluq: verilenlar eyni tipli olmah. takraralanmamah, kasigan vs
ya ziddiyyatli teyinatlara malik olmamaldrrlar;
2) tamhq: kompaniyanrn faaliyyatini xarakteriza edon btjttn verilanler
VA-da toplanmahdrr:
3) daqiqlik: VA-da saxlanan va faktiki qiymatlerin bir-birine

uy!unluIu;

4) verilenlerin aktualhF.

Verilanlarin kefiyyetinin yoxlanmasr qaydalannr metaverilanlar

qaklinda ifada etmok, saxlamaq va har dafa VA-nrn yenilagdirilmesi zamanr
yoxlamaq lazrmdrr. Yiiksek kefiyyat hamginin verilenlaro nezarotin
tominatlnl talab edir. Odur ki, verilanlerin yaradllmasr vaxtr, mtiallifi,
VA-ya qader yol, ahnan anda verilanlarin qiymatlari

manbai,_ menbadan

haqqrnda informasiya da metaverilanlar gaklinda saxlanrr;

sor[ulann daha keJiyyatla yerina yeiirilmasi. VA-dan istifada edilan
informasiya sisteminda ham sada sorgular vo hesabatlar. hom de mtlrakkab
analitik sor$ular yerina yeririla bilar. Metaverilonlcr VA-da saxlanan
verilenlerin qiymotleri, terminologiya, miiassisanin biznes konsepsiyalan ve

onlarrn verilanlerlo alaqasi haqqrnda malumat dagryrlar. ddur ki,

metaverilanlar sorgulan daha daqiq va manah formalagdrrma[a imkan

yaratmaqla, onlann kefi)yotla yerina yetirilmasini tamin edirlar.

- yerilanlarin analizinin yaxplasdmlmasr. Metaverilanlar problem
sahcsini ve onun VA-da tasvirini baga dugmayo imkan verir va bununla da
analiz iigiin metodun diizgiin segilmesina vo naticalarin adekvat inrerpretasiyasrna zamin yaradrr;
- korporasiya daxilinda iimumi terminologiyatlan va dilttan istifada
edilmasi. Sanadlerin vahid manbei kimi metaverilenlardsn istifada edilmesi
istifadagilare riz aralannda ve verilonlar anban ils iinsiyyot zamanl iimumi
tenninologiyanrn ve dilin tatbiqine imkan verir.
Metaverilanlar (repozitori)) adlanan yerda saxlanrr, bagqa s<izla,
repozilori metaverilanler anbandrr. Repozitori adotan VBiS tarafindan
reallagdrnlrr. Miiasir VBiS-larin eksariyryatinda repozitori dastaklanir.
Metaverilenlarin interpretasiyasr iigiin repozitorinin strukturunu (yani
metaverilanlerin sxemini) ve onlarrn semantikasrnt aynca saxlamaq
lazrmdrr.

36r

Metaverilanlarle iglemek tigiin bir slra standartlar mdvcuddur. Hamin

standartlar haqqrnda otraflr malumat [22]-de verilmigdir. Miixtolif
verilanlar anbarlanna maxsus metaverilanlarin miibadilasi tigiin miixtolif
istehsalgllann vasitalarini inteqrasiya etmaya imkan veren MDiS standartr
mcivcuddur.

Metaverilanlarin tesviri iigiin an somareli ve geniq tetbiq edilan dil

XML-dir. Hazrrda XML dili informasiya texnologiyalartnrn skser sahalerinda tatbiq edilir. Odur ki, verilenler anbannda metaverilanlarin tesviri
iigtin asasen XML dilinden istifade edilir.
Niqanlama dilleri qrupuna aid olan XML (eXtensible Markup
Language) dilinin asas funksiyasr digor niganlama dillori:i tayin etmokden
ibarotdir. Metadil kimi XML metaverilonlerin tosviri ve miibadi.lcsi iiqtn
olduqca samarali formata malikdir.
World Wide Web (W3C) konsorsiumu torefindan yaradrlan XML
dilinin esas istiinliiklori aqagdalcrlardrr:

.
.
.

<iyranilinasi va iqladilmasi sadadir;

aqrq texnologiyadrr va platformadan asrh deyil;

ondan har yerde istilade edilir, analizatorunu tapmaq asandlr va

tatbiqi iigiin mehdudluq yoxdur.
Btittin bunlarla yana;r, metaverilanlerin tasvirinda XML-dan istifade
edilmasi metaverilanler araslnda elaqalarin eks etdirilmasini tamin edir.
XML metaverilanleri INTERNET-do nsgr ermaya ve belalikle istanilen
istifadagiya gatdrrmala imkan verir. XML, strukturlagdrrrlmrg baza ila
XML formatrnda 6tiiriilen strukturla;dtnlmamt$ matn arasrhda elaqani
tamin edir.
Oger XML fayhnr oxuyan va analiz edan proqram taminatr varsa,
istanilsn verilanlor anbannda metaverilanlari DTD (Document Type
Definition - sanadin tipinin tasviri) texnologiyasr iie adi XML fayl kimi
tosvir etmak va <itiirmok olar.
Bazar iqtisadiyyatr qaydalan ils va miiasir inlormasiya texnologiyalarrnrn saviyyesi ila ayaqlagan korporasiyalarda metaverilenlara, onlann
XML texnologiyasr ila tasvirine va miibadilosina ciddi fikir verilir.
13.6. Verilanlar anbarrnda verilaolarin analitik emalr

Miiasir analitik sistemlarin miihiim komponentlarindan biri da verilanlarin rntellektual analqini reallagdrran vasitelardir. istifadagilorin analitik
sor[ulalnrn eksariyyati verilenlerin miirakkab statistik emalml vo siini
intellektin metodlaflnrn tatbiqini talob edir. Analitik sistemlerin reallagdrrrlmasl iiqiin nazardo tutulan miiasir VBiS-lar informasiyanrn statistik emah
iigtin genig terkibli vasitelara malikdir. Lakin istifadagilerin mosolalari verilenler tizarinde spesifik amaliyyatlann apanlmaslnr teleb eda biler. Odur ki,
VBIS-in analitik vasitalarino kliyentlerin totbiqi proqramlarr da alave edila
bilor.

Analitik sistemlarde verilonlarin emah tigiln genig geqidli metodlardan

istifado edilir. Buraya onanavi statistik metodlarla (reqressiya analizi, faktor
analizi, dispersiya analizi, vaxt srralan analizt va s.) yanagr, son illar geniq
_161

tatbiq edilon ve siini intellekte asaslanan yeni metodlar da aiddir. yeni

metodlara neyron $abakolari, qeyri-sahs mantiq, genetik alqoritmler,
biliklarin gxarrlmasr metodlan daxildir. Hamin metodlara [mumi adla
verilanlarin intellektual analizi lVi{l metodlan deyilir. eox vaxt ViA
metodlannr ingilis dilinda <data mining> (verilanlarin crxarrlmasr) termini
iie ifada edirlar. Daqiq asrhhqlar olmadrfirna gora anaiiz edilen prosesleri
adi iisullarla tasvir etmok miimkiin olmadrqda istifada edilan bu metodlar
ananavi yanaEmalan inkiEaf etdirirler. ViA texnologil,ayasr hesablama
texnologiyasr vasitesila hell edilan praktiki ahamiyyetli masalelarin dairasini

geniplandkmaya imkan verir.

VA asasrnda qurulan qarar qabuletmoni dasroklayan sistemlardo veri_

lenlerin analizi vasitalarinden a;agldakr mosalalerin helli iigiin istifada edilir:
- avvalceden miieyyan olan alamatlere gcire verilenlar qruplarrnrn
(yazrlann) malum siniflardan birina aid edilrnasi. Bu masala tasnilit
ya
"o
siniflegdirma adlanrr;
- awalcedan miiayyen olmayan alametlara grira oxgar olan verilanlar
qruplarrnrn (yazrlarrn) segilmasi (klaster analizi);
- analiz edalien parametrlcri va hadisalari elaqalandiren asrhhqlann
va aprokisimasiyalarln lapllmasr va hemginrn konkret mesalenin an
ahamiyyatli parametrlarinin axtangr;
- agkarlanmrg qanunauylunluqlardan leyti lerqlanan verilanlarin

axtarr$r:

- miixtalif tabiatli obyektlarin evvclki veziyyetlari haqqrnda VA-da

saxlanan retrospektiv informasiya asasrnda onlann inkigaf piespektivinin
proqnozla$dlrrlmast.
Tasndat - obyektlar goxlugunun miiayyan kriteriya gcira siniflare
aynlma prosesidir. Bu prosesi yerina yetiran mexanizma (insana, proqrama,
sisteme) klassifikator (tasniflayici) deyilir. Klassihkatorun vazifesl miieyyen
alamatlara gora obyektin avvalcadan rnelum olan siniflardan hansrna aid
olmasrnr tayin etmakdir. Tasnifat miiollimle ciy,ranme (supervised learning)
stra(egiyasrna aid masaladir. Tesnifat birolgiilii (bir alameta gora) va goi_
olgiilii (iki va daha gox alamota gcirc) ola bilor. Bir6lgitlii teinifatda (ona
hamginin binar tasnifat da deyilir) har hansr alamatin obyektda olub-olma_
masrndan aasrl olaraq obyektler iki sinfe aynlrr. eoxcilg ii tasnifatda rsa bir
nega alamata gtiro obyektlar goxlulu bir nega sinfa ayrrlrr.
eoxolgiilii tasni_
fat ilk defa bioloqlar tarafindan diskriminasiya probleminin helli zamanr
oqranizmlarin tasnifatl iiQiin totbiq edilniigdir.
Tasnifat meselasinin halli iigiin statistik metodlardan, Bayes meto_
dundan, neyron qabakalardan, genetik alqoritmlardan va diger metodlardan
istifade edilir.
Kla.ster analizi (va ya klasterlagma) - elementlar goxlufunda bir_birina
oxfar elementlar qruplannln (klasterlarin) ayllmasr metodudur. Nazare
ahnrr ki, eyni klasterin elementleri bir-birina ox$ardrlar, mi,ixtelif klasterla_
rin elementlari isa bir-birindan farqlanir. Adatan klasterlcrin sayr avvolcadon
t:yin edilmir. Verilenlar bazasrndakr yaztlann klaster analizi onlarrn atri363

butlartntn qiymetlari esastnda apanlrr. Bu zaman yazrlarl'rr miixtalif qruplara aynlmisl avtomatik yerina yetirilir. Klaster analizinrien miixtelif
sahalarda bir srra masaleiorin hellinda istifada edilir. Mesolsn, sosiologiyada
ictimai ray sorlulanntn naticalarinin emalr iigiin, tibbde tipik klinik hallann
aqkarlanmast va xostoliklorin diaqnostikasl iigiin, marketinqde ox;ar mii$tori qruplanmn axtangr iigiin va s. klaster analizinden genig istifada olunur'
Bii qox hallarda klasterlorin ayrtlmasl verilenlerin intellektual analizinin
digai alqoritmleri trqiin istiqamot verir. Klaster analizinin tetbiqi yazrlar
massivinin biit6vltikde emalmdan nisbaten kigik sayda klasterlerin analizina
kegmaye imkan verir.
ViA sistemleri verilanlarle ifada olunan fiziki parametrlar vo hadisalar
arasrnda qarqrhqh alaqalarin va qeyri-xatli asi rylarm at'tomalik layin
edilmasi i.jrgin semarali istilado edilir. Bu ciir asthltqlann nezara altmnasl
problem sahasini yaxqr tlerk etmeyo vs onun vazi;ryatinin analizi esasrnda
qabul edilan qsrarlann kefiyyatini artlrmaga imkan yaradtr. Deyiganlar
aiasrnda xatti asrhhqlan agkarlamala y<inelmiq enanavi korrelyasiya metodlanndan farqli olaraq, ViA metodlan miirakkeb qeyri-xetti aslhhqlarl toyin
eda bilirler. Bu metodlarl reallagdtran proqram paketleri asrhhqlarr a;kar
etmoklo onlarln statistik xarakteristikalafinr teyin etmeys, as rltqlann tesir
dairesini ve yrfirlma ndqtelerini vizualla$drrmaEa imkan verirlar' Bezi intellektual analiz sistemlari, masalan, <Intelligence Ware> ltrmastntn IDIS (The
infomation Discovery System) sistemi aqkarlanan asrlhqlan tebii dilda
qaydalar qaklinda ifada eda bilirlsr. Miiasir VIA vasitolari verilmig atributlarrn qiymatlarins en gox tasir edan deyiqenlari teyin etmeye imkan verirlar.
Meselen, zedo almtg xostanin tibbi verilenlerini analiz etmokle xostsnin
barpa olunma vaxtrnl tayin etmok iigiin en vacib atributiarr avtomatik
segmak mlimkiindiir. Bu ciir atributlar kimi, mesolan, agafldakrlar segile
bilar: <ixtisash hakim yardrmrna qadar kegen vaxb, <<xastanin ya;t>.
(xastanin fiziki vaziyryati> va s.
ViA sistemlarinin komeyils hall olunan moselolardon biri da verilanlarda
m xtalif ndv anomahyalartn va ya mumi qanunauy[unluqlatdan sapmalartn
taprb irze grxarrlmastdrr. Bu mesela ile awolki mosale arasrnda mrieyyen
ba$hhq var, giinki sapmalar ewalgadan agkarlanan asrhhqlar asastnda iiza
grxrr. Anomaliyalan taprb iilze glxarmaq iigiin sistem miimkiin yaz art
<ciyranir> va onlarrn <yrfrlma surotlerini>> formalagdmr. Ogar tiyredilan
sistemo sonradan teqdim edelen yazr hamin sureti tomin etmirsa, sistem
istifadoginin diqqetini hemin yaaya calb edir. Bu iisulun praktik tctbiqina
misal olaraq HNC firmasr tarofindan yaradtlan vs kredik kartlarla
lrrrldaqlan aqkar edan <<Federul Express>> sistemini gristarm:k olar. Sistem
kart sahibinin yerine yetirdiyi emsliyyatlann partretini tertib edir, agar
xarclarin strukturu koskin dayigirsa, hayacan siqnah verir vs tidanigi
bloklagdrnr.
Bu ciir deyiqiklik adeten kart of,urlandrqda vc cinaystkar ondan 1-ez
istifade edib, boyiik miqdarda pul qrxararkan ba9 verir.
Proqno:lasdrmo da Vie sistemi tarofinden samareli hell olunan
masalolardon biridir. Proqnozlaqdrrma genig m:nada gelacayin avvaldan
_164

inikasr demakdir. Bagqa sozla, proqnozlasdttna hir hansr obyektin, prosesin

va ya hadisamn miiJyyen vaxt orzindc (galacakde) vaziyyati hiqqrnda

ehtimal olunan fikrin formalaqdrnlmasr prosesidir. proqnozlagdrrmanrn

nazariyyasi vo praktikasr ilc maqfiu1 olan elme proqnostiia (prognostics)
deyilir. Proqnozlagdrrma metodlarr inersiyarr inkilaf prosesina asaaranrrlar,
yani nazara ahnrr ki, obyektin, prosesin, hadisanin inkigafi miieyyen
qanunauyfunluqlarla bag verir .ra hemin qanunauylunluqlai gelacakdo da
miiavyen vaxt erzinda saxlanrr. proqnozlagdrrma ,rruni ViA metodlarr
obyektin inkiqafinr aks etdiren verilanlerde qanunauylunluqlan iiza
qxarmala va onlardan galacak iigtin hipotez hasil etmeyi imkan verirlar.
VIA-mn proqnozlagdrrma meto<ilarrndan bir gox sahalerda, o ciimladan
maliyye sahasinda aksiyalann gelirini, valyuta mezannesini, iqtisadi
indikatorlan proqnozlagdrrmaq tigiiLn istifada edilir. ViA texnologiyasrnda
proqnozlagdrrma asason neyron gabakalari va xatti reqressiva metodlan
ila
reallagdrnhr.

Hazrrda verilanlarin analitik emall texnologiyasl siiratli inkigaf marha_

lesini yaqayrr, yeni proqram mehsullarr yu."n,ir" tatbiq sahasi geniglanir.
Lakin an yax$r proqram vasitelari bele mtgahids edilan hadisalerir inieqral
anaiizini aparan miitexassisi evez eda bilmaz. Buna baxmayaraq, intellek_
tual komptiter texnologiyalarr analitikin yaxgr krimskgisi kimi onun igini
xeyli yiingiillsqdirirlar.

365

I4.INFORMASiYANIN TAHLUI(OSiZLiYi
14.1. Umumi malumat

informasiyarun tahl kasizliyi dedikde informasiya sisteminda saxlanan

va ernal edilen informasiyantn mtihaf-rzasi baga dii$iiliir- IS-de informasiyanrn miihafizesi problemino proqram vo aparat vasitclerinin miihahzasi

pioblemi ilo birlikda baxrlmast maqsadeuylun hesab edilir, gilnki is-in

laaliyyet miihitinin esasrnr proqram vc aparat vasiteleri tagkil edirlar.
Proqramlarrn va verilanlarin miihafizasi iigiin mdvcud olan metodlar vo
vasitaler VB proqramlart (VBIS, tatbiqi proqramlar, saxlanan prosedurlar
va s.) va VB-da saxlanan verilenlar iigiin de tatbiq edila biler.

Miihafiza sisteminin qurulma prinsiplarini va hesablama sisteminin

(HS) miixtalif komponentlarinin (amaliyyat sisteminin, xidmati proqramlarrn, VBiS-in, informasiyantn miihahzosi . iiqtn xiisusi qurfulann va
proqramlarrn) imkanlannr yaxqr bilmakla. IS-in zeif yerlorini qiymotlandirmak va maxvi inlormasiyanrn miihafizesini yaxSr tagkil etmok olar.

$abeka rejimi kompiiterlerdan istifada edilmenin iimumi hah

oldu$undan, informasiyantn miihahzasi problemina baxarkan, adeten,
kompirterler arasrnda gebaks alaqalarinin olmast nazera ahntr.
Ilesablama sisteminin keyfiyryatli miihahzasini temin etmak iigiin takca
onun yerlagdiyi binanin miihafizasini tagkil etmek vo proqram miihafiza
vasitalari qurmaq kifayet deyil. Hesablama sisteminin miihafizasinin
tagkilina onun strukturuna, hall oh.rnan maselalare, miihafizanin maqsadine
va imkanlanna uylun kompleks yana$lna taleb olunur.
Mi.ihafiza sistemini HS-in va onun informasiya-proqram taminatlnin
yaradrlmasrna baglayarkan nazore almaq va heyat dOvriiniln britiin
morhelalarinda reallagdrrmaq lazrmdrr. Lakin praktikada bir stra sabablar
iiziinden miihafiza sistemini HS va onun informasiya-proqram taminatl
haar olandan sonra yaradrrlar. Yaradrlan muhafizo sistemi goxsaviyyali
olmah ve m<jvcud vasitalar, metodlar vo tedbirlerin rasional togkil edilmig
toplusundan ibarat olmaldrr. Hesablama sistemi bsdefkarlardan, istifadagilarin va xidmatgi heyatin sariqtasiz emallerindan miihafiza olunmahdrr.
Hesablama sisteminin samerali mtihafizo mexanizminin qurulmasr
tigiin a9alrdakrlar telab olunur:
- hesablama sisteminin miihafizaya ehtiyacr olan zoif elementlarini
tayin etmak;
hamin elementlar iiqtin tahliikaleri tayin etmak;
miihafiza sistemina qoyulan talablari formalaqdrrmaq;
telabloro cavab veran miihafize vasitalarini ve metodlarrnr segmak.
Hesablama sisteminin tahliikasizliyi bir ve ya bir negs potensial tahliika neticasinda pozula bilor. Tahlnka dedtkde hesablama sisteminda saxla-

nan ve emal olunan informasiyanrn, o ciimledan, proqramlarrn tahliikasizliyinin pozulmasrna gctiran, qasden ve ya tssadi.ifarr ba9 veron amaliyyat baga diiqiiliir.
Tahliikalarin asas nrivlari a9a[rdakrlardrr:
L HS-in resurslanndan icazcsiz istifadc edilmc:
366

verilonlerden istifade edilma (surat grrarma, deyigdirma, silma, gap

etma vo s.);

proqramlann suratlarinin grxanlmasr ve dayigdirilmssi;

sistema hemla etme maqsedile proqramlarrn aragdrrrlmasr.
2. HS-in rezuslarrndan diizgiin istilada edilmamosi:
tatbiqi proqramlann asas yaddagrn onlara aid olmayan bcilmalerine
t:sadtrfan mtiraciet etmalari;
- disk yaddaqrnrn sistem bolmalarine tosadiifi mi.iraciatler;
- verilanlar bazasrnda sahvan CayipiylikJar edilmasi (sahv verilanlarin
daxil edilirasi, verilanlarin istinad tamlilrnin pozulmasr);
- istifadagilarin vc xidmetgi heyatin sehv harekatlari.
3. Proqram va aparat vasitalarinde sehvlarin agkar edilmesi.
4. Rabite xatlorinda ve dtilrme sistemlarinde verilenlarin ala kegirilmasi.
5. Elektromaqnit gi.ialanmalarrn icazasiz qeyda allnmasr.
6. Hesablama sisteminin qur[ularrnrn, informasiya dagryrcrlannrn va
sanadlarin o[urlanmasr.
7. Hesablama sisteminin komponentlorinin, informasiyanrn otiiriilma
vasitalarinin terkiblarinin icazasiz dayigdirihncsi vo ya slradan grxanlmasr.
Tohtiikesizliyin pozulmasrnrn miimkiin noticelari agaldakllar ola bilar:
- maxvi malumalrn ala kegirilmcsr;
- sistemin mehsuldarhlrnur azalmasl .za ya sistelnin biitdvliikda
davanmast;
amaliyyat sisteminin yiiklane bilmemosi;
maddi ziyan;
faciali naticeler.

Miihafizenin moqsadi hesablama sisteminda informasiyanrn tahliika_

sizliyinin tamini oldulundan, esas problem tehliikalerin qarqrsrm awclcedon
almaqdan ibaratdir.
Miimkiin tohliikalardan asrh olaraq miihafizanin 3 esas maselasini
aylrmaq olar:
- informasiyanr olurlanmaqdan milhafiza etmok;
informasiyanr itgilardan mi.ihafi za etmak;
- hesablama sistemini nasazhqlardan vo dayanmalardan miihafize
etmak.
idormasiyaruh ofur lanmaqdan mi)hafiz a edi lmasi inf onnasiyanr saxlayan qurfularrn ve dagryrcrlann fiziki olurlanmasrnrn, informasiyanrn icazasiz allnmasrnrn (suratinin qrxarrlmasr, baxrq, als kegirilmasi va s.) va
proqramlann icazasiz yayrlmaslnln qarglslntn ahnmastm nazarda tutur.
I nfor nt a s iy an m i t g i I a r dan m lrufi z a e tl i I mas i inf ormasiyanrn diizgtinliiyi.iniin vo tamllgrnln (fiziki, mantigi va semanrik baxrmdan) qorunmasrnr
nozorda tutur. Istifadegilarin vo proqramlann (o ciimleden viruslann) icaza_
iz miiraciarlari, rstifadagilarin, proqramlarrn va xidmatgi heyatin sahv
aliyyatlan sebabindsn va hamginin hesablama sistemindaki nasazllq_
lan va dayanmalardan informasiya itirila bilar.

361

Aparat va proqram vasitalerinin nasazlrylardan va dayanmalardan

m haJiza edilmasi sistemin normal fealiyyetinin vacib $artlarinden biridir.
Sistemin nasazhqlardan ve dayanmalardan miihafizasinin asas yiikii aparatproqram komponentlarinin--prosessorun, esas ve xarigi yaddag qurgularrnrn, daxiletma-xaricetma qurpulannrn va hamginin amaliyyat sisteminin

proqramlannrn-iizerina diigiir. Sistem vasitelarinin etibarhlr kifayst qedar

olmadrqda, nasazhqlardan va dayanmalardan miihafizani totbiqi proqramlarda nazara almaq lazrm qalir.
Etibarlry dedikda hesablama sisteminin <iz funksiyalalnr daqiq ve
vaxtrnda yerine yetirmasi qabiliyyati baga diiqiiliir. Proqram teminatrnrn
etibarhq daracasi yaradrlma prosesinin avtomatla$drrllmasrnrn keyfiyyeti ve
saviyyasi ila va hemginirr onun miigayiatinin tagkili ile tayin olunur.
Etibarhlr 100% tamin etmak miimktin olmadrlrndan, nasazltqlan ve
dayanmalarr aradan qaldrrdrqdan sonra proqramlann ig qabiliyyatlarinin
tez barpa edilmasi iigiin vasitalar nazera ahnmahdrr.
Hesablama sistemlorinda informasiyanrn kompleks miihafizasinin
togkili iigiin iimumi halda 4 milhafiza saviyyasi nezara altna bilar:
l. Hesablama sistemrnin yerlagdiyi biitiin srazini ahato edan xarici
seviyya.

2. Hesablama sisteminin qurgulannrn va rabite .xetlerinin yerlaqdiyi

ayrr-ayn arazilar saviyyasi.

3. Hesablama sisteminin kornponentlarinin va inlcrmasiya daglyrcrlannrn saviyyasi.

4. informasiyanrn saxlanmasr, emah va dttrrtlmasi texnoloji proseslenn
seviyyasi.

Birinci iig saviyyeda qeparlama, siqnalverms sistemi, kegid rejiminin

taqkili, maftillorin ekranlagdrnlmasr va s. yollan ile informasiva tehliikasizliyi fiziki olaraq temin edilir. Sonuncu saviyye isa informasiyaya fiziki
miiraciet mtimktin olan halda onu mentiqi miihafiza etmayi nozordo tutur.
l4.2.informasiya miihafizesinin metodlan va vasitalari

informasiya miihafizasinin metodlarrnr 4 sinfe ayrrmaq olar: hzfki,

aparat. proqram vo ta$kilatr metodlar.
Fiziki miihafiza asasan miihafizanin yuxarr seviyyalarinde istifade edilrr
va kanar gexslcrin hesablama sisteminin yerlegdiyi eraziya daxil olmalannrn
qargrsrnr ahnaqla hayata kegirilir. Fiziki miihafiza iigiin agaprdakr vasitalardcn istifada edilir:
-- harakat edan obycktlari miicyyanlegdirmak. onlann olgnlorini,
si.iratlcrini va harokat istiqametlarini tayin etmek iigiin yiiksaktezlikli,
ultrases ve infraqrrmrzr agkarlama sistemlari;
igrq giialarr iie kasigmaya reaksiya gristaran lazer va optik sistemlar:
qorunan obektlarin televiziya sistemlari ile mtigahida edilmcsi;

gox da briyiik olmayan obektlari kahella rhau etmakla onla'

yaxrnlaEan gaxslora reaksiya veran kabel sistemlari;

tcazasiz girigin qargrsrnr almaq. miiEahida etmak va qulaq as;
Ugiin qapl vr pcnccrelarin miihafiza sistemi;

368

qapl vo darvazalar iigiln mexaniki va elelitron qlfillar;

$i.ialanmalan neytralla$dlran sistemlar.
Aparat m hafizasi kompiiterin terkibindaki aparatura va ya xiisusi
qur[ular vasitesile reallagdrnhr. Aparat miihafiza vasitelarina osasen prosessorlann va esas yaddagrn, daxiletma-xaricetme qurgulannln, rabita kanallafl vasitasila verilanlerin otiiriilmasi sistemlerinin, elektrik taminatr sistemlerinin, xarici yaddaq qurlulanmn miihafiza vesitalari aiddir.
Prosessorlann aparat mi.iha{-za vasitoleri lcra olunan proqramlardakr
amrlarin mtimki.inliryitna nazarat edirler. Yaddagrn miihafiza vasitelari
proqramlann icrasr zamanr amoli yadda$dan birga istilada edilmesino vc
yadda$ln mahdudluluna nazarel edirlor. Daxiletma-xaricetmo qurlulannrn
mi.ihafiza vasitalerina onlardan icazasiz isrifade etmeyi bloklagdrran mirxtelif sxemlar aiddrr. Verilanlarin rabite kanallan ila <itiirillmasinin miihafizssi vasitelari informasiyanr maxvilc$diren (qifrlayen) sxernlarden ibarat

olurlar.

Proqram m haJiza metodlan miixtalif proqramlar vasitosile reallagdrrrhr. Hamin proqramlara aqagdakrlar aiddir:
- emaliyyatsistemlerinin proqramlan;
- xidmati proqramlar;
- antivirusproqramlan;
- instrumental sistem proqramlan: VBiS, elektron cedveller, matn
prosessorlan, proqramlagdrrma sistemlari va s,
- xirsusi miiha{'rza proqramlan;
- hazr tctbiqi proqramlar.
informasiyarun taSkilat miihofiz.:sl taqkilatr-texniki tadbirler, in[orma_
siyanrn miihafizasi masalalri iizra qanunvericilik aktlannrn yaradtlmasl va
qrbul edilmesi, c:miyl,ctda informasiyanrn istifada edrlmasi iizra manriqietik normalaln tasdiq edilmasi ila reallagdrnhr.
Inlormasiya miihafizesinin on gevik va giiclir metodlan aparatproqram metodlar hesab olunur.
14.3. informasiya miihafizasinin aparat-proqram

metdlarr

Aparat-proqram vasitalari ila miiayyan seviyyeda ham avadanhlrn

miihafizesi masalalarini (avadanh!r ogurlamaqdan, itgilardan, nasazhqlar_
dan va dayanmalardan qorumaq), ham da proqramlann sahvlordan
miihafizasi mesclasini hcll etmok olar. Miihafiza sistemindo bu mesalalarin
helli aqalrdakr iisullarla tamin edilir:
l) istifadagiler va proqramlar terafindan resurslara icasasiz mi.iraciatlerin qarErsrnrn ahnmasr;
2) miiraciatin miimktinliiyii halrnda resurslardan icazesiz istifadanin
qarirsrnrn allnmasl;
3) resurslardan diizgiin istifada olunmamasrnrn qar$lsrnln ahnmasr;
4) struktur, [unksional va informasiya izahliyinin tatbiqi;
5) aparat-proqram vasitalerinin yiiksek keyf-lyyatla yaradrlmasr.

369

Bu iisullara va onlann yerine yetirilmasi metodlanna daha etraflr

baxaq.

l.

Resurslara icazasiz miiracbtlarin qarsumr

almaq igijn istifadagilar

ve proqramlar terefindan sistema miiraciat cehdlarinin qeydiyyatr sistemi va

hamginin hesablama sisteminin tohliikesizliyina cavab veran gexslera bu

barede dsrhal siqnal veren vasitelor olmahdrr. Resurslara icazasiz miiraciat
zamanr etibarh qeydiyyat va siqnal sisteminin olmamasr va hemginin
hesablama sistemine dolayr yollarrn olmast sistema qeyri-qanuni girmay:
sabab olur. Sistema qo$ulma hadisalorinin qeydiyyatrnr aparmaq iigtin,
adsten. xiisusijurnaldan va ya verilanlar bazasrndan istifada edilir.
Istiladagilar tarafi ndon resurslardan icazasiz istifadanin qarqrsrnr almaq
iigiin miiasir sistemlsrda asasan 2 iisuldan istifada olunur:
o parol iisulu;
o identifikasiya ve autentifikasiya iisulu.
$ifrlenmsyan sada parol miihaJizasi zaif mihafiza vasitesi hesab olunur.
Onun asas gatrqmazh$ ondan ibarstdir ki, eyni paroldan istilada edan
biitiin istifadagiler hesablama sisremi ndqteyi-nezardan farqlenmirlar.
istifadagi iigiin parol miihafizasinin mtinaiib olmamasr onun yadda
saxlanmasr ila alaqcdardrr. Oqar parol sada va qrsadrrsa, onu asan agmaq
olar, agar miirakkabdirsa, onun yadda saxlanmasr gatinla$ir. Masufiyyatsizliya yol verildikde icazasiz istifadagiler parola asan yol tapa bilirlar.
Bazen sistemda bir nega paroldan istifada cdilir. Bu halda har bir
parola uygun miiraciot hiiquqr verilrir.
Sistemo miiraciotin daha ciddi nozarct iisulu istifadegilarin identifiku_
sb,a va autentifikasryasl hesab olunur. Bu halda sistema qogulmaq istayan
har bir istifadegi avvolca identifikasiya olunur, sonra isa onun dolrudan da
homin istiladegi olmasr yoxlanrr (autentifrkasiya). istifadegilarin identihkasiyasr parol vasitasila apanla bilar. Autenlifikasiya, yani istiladaginin
haqiqiliyinin yoxlanmasl, osasen agalrdakr iisullarla aparrhr:
gizli parol sorfusu;
- xalis fardr informasiya sorlusu;
- elektron agarla:
- mikroprosessorkartlanvasitasila;
- tantnmantn aktiv vasitalarindan istifada etmaklo;
- biometrikvasitalarla.
Autentifikasiya ligtin sorugulan ava informasiya istrfadeginin ve ya
onun qohumlannrn gexsr hcyatr rla baglr olan istanilan malumat va ya hadisa
c\la bilar, mosolan, bankda hesab ncimrcsi, pasport nonlrosi, anadrnrn va ya
crrnrn soyadr

vl

s.

Elektron aqara mrsal olaraq maqnit zolaqh plastrk karrr gdstermck

olar. Kartrn yadclag tab:qasinda gtiriinmoyan parol rolunu oynlryan kod
sarlanrr. Elektron agarrn daha miirakkcb yaianlrr jetotl adlanan rr t:saciiir:
parolu generasiva eden xiisusr cihaz ola bilrr. Jetonun Qatli;mayan cahotl
rindan brri oudan ibaratdir ki. o. istiiadcqinin yan:nda olmactqcla hanr

3i0

istifadaqinin sisteme miiracieti miimkiinsiiz olui. Bu halda grxrg

yolu bir
nege milLvaqqati jetonlann yaradrlmasr ola bilar.
. Bir nega il_ evval AB$_rn standarrlar vJ texnologiyalar institutunda
hazrrlanmrg mikroprosessor kartlan raqamsat imzatair'iormalagdrrmafa
imkan verirlar. Sifrlanma aiqoritmi eleitron imzalannr saxtatagdrrmagrn
qar$tsrnr allr.
perspektivli autentifikasiya iisulu tuntnmantn aktiv
,_Daha
vasiralari ila
reallagdrnlr. Bu ctir vasitaya misil olaraq ,.ifritn"f
f i' iiniariir radio_
Otiiriiciiden va uyfun radioqabuledicidan itarat oiun
gdstermak
.i.i"_i
';turiiciinti
olar'
qoguran zaman istifadsgi oru
ot"r
yaxln
-Sistema
masafed_en
(bir nega desimetr) qabuiediciye-r*rr.
yaxrnlagd,-rmah u" on, if.
salmahdrr. Ogar qabuledici siqnali ranryarsa irr,l"aii .i.i".,
qogula bilar.
Bu ctir sistemin iistiinlilyii onda fiziki kontaktlann
otm"moi,O,..
vasitalori igorisinda an etibaihsr (va bahatrsr)
,.,^j:,y:".d_::]enrifikasiya
Dlomernl( vasttrler hesab olunur. Bu vasitalarlc
,un,nru$
insanrn barmaq izi ile. el iginin, formasr ita, g<iziin Aoxsiyyatin
,;;';;,;,ar, ilo, imza ila,
sesle va diger. fizioloji parametrlarla alda edilir. Bezi
sistlmler insanr onun
klavraturada iglama v-ardigi ile tayrn edir. nu cii. sistemiaiin
esas iistiinliiyi.i
a utentifikasiyanrn ytiksak etibarllgrdlr.
It{anfi cahatlari-ige aruaantrgrn baha
ba;a galmesindon, tanrnmaya milayycn vaxt sarf edilmJsiridan
va istifadagi
iiglin l ahat olmamasrndan ibaretdir.
Sistemc qo;ulan istiladaginin ve ya proqram,n
ziyankar olmamalarr
onlarn iq arafesinda cizlerini iah.liikasi; ,p;-r;;;;;; ia',i'ramanat
ucrmir,
odur ki, bir gox miihafiza sistemlarinda ll ..urri- rrrira
e resurslora

tn

iir ad at in mahdudla;d tn lmasl nazaro alrnrr.

19 seansr qurtardrqdan sonra qogulma parametrleri
haqqrnda informa_

siya, o ciimladan, parollar sistemdan ,;tin.rf iAi,

ti. ,oi.u*o'lrta.aun
istifadagiler ve proqramlar istifada eda bilmasinlar.-'

i"uzrri,

proqram n<ivlarincran biri da komptirer virusrarrdrr.

-- Sanksiyasrz
Kompiiter
vjruslarrnrn sayr. dalr.na art[. Hetta yeni
mtihendislik sahasi de
yaranmr-gdrr:. kompiiter
Kompirter
,,i.urio.,nrn noticrbri
miixralif ola bilar: kornpii 'irusologiyaxerin. rnon.iroruBrla S3.ii"r" q"yii;j effektden ya
kompiiterin iginin yavagmasrndan baqJamrg] n".uUta.-i,[t.minin va ya
;:bokenin tam dalrlmasrna qadar Odur ti, t.-p,it"i-ri.r.larrnrn
inkiqa_
ilnrn biltiin marheleirinda v: alelxiisus, ,-rntu,n iirt.n,.'i"ax,l
olmas,
ua
goxaimasr erafasinda komp ter viruslat.mden
oliaqiarakdir.
Buna
grira da, miihafiza sistemina. proqram_aparat
^anofi.,
vasitalarinin vaziyyetinin
diaqnostikasr, viruslarrn loka,agdrrilmas: ;,
k.,r";irid;;;;sr vo onlarrn
naticalarinin aradan qaldrrrlmasr iigtn vasitalar
d"*ii;il;ii;".
2.Resurslann icazasiz istifadatlan miihalizasii
i*rr.ir'rnil].".i"tdon mii_

a otd ulu k i m i. m iihafi z:, ot

r.'.i;;;.;:;;;'uturi, q.uo iyyu,, n,
icarasiz istifadaya cahd edstrrilma"""
zaman, ,iqnut u.#ryiiot.b edir. g.ya
edak.ki. scihbet miihafizasi qox racib
ha fi zad

r:

,.r;;ii;;;;';;;i.:"

nrormasiya-proqram resurslarrn;;
"lr,;.;;;ri;;;;rr;ii""l .i*,urorri
nezarda
lrdakilarr
tutur: surct grxarmaqdan ,"Uhunr", pioqramtara "er_
miida_
i

37t

xilb etmcden miihafizo, verilanlere baxrgdan miiha{iza, proqramlan va verilanlori dayigdirmedon ve silinmedan miihafi za.
Proqramt icazasiz suratqxarmadan miihafiza etmek iigiin icra olunan
proqram kodunu tatbiq edilen avadanl[a ballamaq olar. Onda proqramln
suroti diger kopiiterda iglomayacak.
Proqramlara miidarila etmadan miihufiza proqramln miihafiza sisteminin oyranilmasinin milmkiinsiizlDyiinii va ya gatinliyini tamin etmalidir.
Masolan, parot miihafizesi olan proqrama qoqulmaq iigiin bir negs dalo
uSursuz cchd postsrildikda, sonrakt cohdlari bloklaqdrrmaq va ya oziinii
lagvetma vasitelari nazare almaq olar.
Proqramlarr ve ya verilanleri saxlayan layllan deyigilmalerdan muhafize etmek iigtn layhn har hanst xarakteristikasrnr (mesalan, nozarot cemini)
etalonla miiqayisa etmak olar. Oger layltn mazmununu kimse dayigibsa,
onda nazaret cami dayigir va bu derhal agkarlanrr. Nazarat comini yoxlayan
vasitalari proqrama va ya fayllartn deyigdirilmasina nazaret edan proqram
sistemina daxil etmak olar.
Proqramlan va verilanlori silinmadan fayllann icazesiz silinmasinin
qarqrsrnr almaqla miihafize etmok olar. Lakin Windows olnoliyyat sisteminda bu ciir vasitalar yoxdur. Bu maqstdlo movcud xidmeti proqramlar
igarisinda fayllann diskdan silinmasina nazarat edan rezident proqramtnr
segmek, agar yoxdursa, yaratmaq olar.
Verilanlcrin baxqdan miihafizasinin an samarali vasitasi onlarrn Eifrlanmesirlir. informasiyanrn gifrinin agtlmasr iigiin gifrlcnma agartnr bilmak
lazrmdrr, onu iso tapmaq hatta kompiiter texnikastlrtn indiki seviyyesinda
gox gatin maseladir.

informasiyanrn tayllarda va ya venlsnlar bazalartnda saxlanmast ve

hemginin rabita kanallarr ila dtiiriilmosi zamanl onun mazmununun
miihafizasi iigiin gifrlanma avazolunmazdtr.
Verilanlarin qifrlenmcsi informasiyanrn daxil edilmasr zamanr (On-hne)
\e avtonom rejimdo (OffJine) aparlla bilar. l-ci iisul osasan informasiyanln
otilrtlmasi-qebuledilmasi sistemlerinda, 2-ci iisul isc saxlanan informasiyanrn gizlcdilmesi ii:giin tatbiq edilir. $ifrlannre prosesina otraflr baxaq.
Yerilanlarin silrlanmasi. llkin (gifrlcnmemig) verilar,lara aEtq n12tt1
deyilir. Agrq matn xijsusi Sifrlanmt alqoritmi ila gifrlanir. Bu alqoritmin
giriqino aqrq matn va SiJilanno o(t Yeriht, grxtglnda isa SilrlanmiS ntcrn
adlanan agrq matnin 5ililanmi5 lblmasr ahntr. $ifrlonma alqoritnri gizladilmaya biler. hotta derc oluna bilar. Iakin grlrlenma agarl miitloq gizli
saxlanmahdrr. $ifrlenme agartna malik olrr,avan qexsin EifrlanmiS mctni
agmaq ehtimah qox azdtr. Belalikla, osl verilanlar cvazinda verilcnl:rr bazasrncla giirrlanmiq motn saxlanrr va rabitc kanah ila oiiiri.iliir.
Misal. Farz edak ki, aqrq metn kimi aqafrdakr ciimla g6tiiriiliib:

/AYOD 1A\4 GUqU iLA iSl.OYiR

Tutaq ki, gil-rlanma agarr ktmi aqafrdaki satir qabul olunub:

TiBAS
va qiltrlanrna alqolitmi bela tartib olunub:

312

l.Agrq matn uzunlulu giirlanme agarrnrn uzunluguna bcrabar olan

bloklara bdliiniir:

-TAM- GuQu- iLO-i

zp^voD

$LOyi

-R---

Burada <-> bogluq (ara) rgarasidir. Sonuncu blok birce R harfindan

ibarat oldulundan, onun uzunlugu (-> iiarolori ila bege qedar tamamlanmrgdrr.
2.Aqq matnin her bir iqarssi 00-64 diapazonunda adadlerla a;alrdakr
qayda iizra avaz edilir:
"0"-00, "t"-01, '2"-02,..., "9,'-09, ,.-"-10, "A"_l l, *B,'_12...., -y,,_
*
41, z" -Q, *." 43, *," -44,...
Naticada r3qomlerdan ibarot agagrdakr sotir ahnrr:

421140311s 1037112910 1939133910 2423111024

3628174124

10341010 t 0

3.

ikinci

marhale girflenma agarr iigiin da yerina yetirilir:

3724121135

4.Agrq metnin 2-ci marhalada $ifranmi$ bloklarrnrn har bir igarasinin

qiymeti qifrlanme agannrn uy[un igarcsinin qiymcti ila toplantr va har bir
ccmin 65-a b<iliinmesindan alrnan qahq qeyd olunur:

1425003045 1525351060 4045554560 2515301505 0800303005

1560251530

setirdeki adadlor uyfiun igaralerla avaz olunur:

GJON; 5JS- + V; <; * JDND5 80NN5 D'JDN
Agar malum olduqda baxrlan misalda qifrin agrlmasr asanlqla alda
edilir. Salahiyyatsiz istifadagi iigi.in asas masela gifrlenmig matni olda etdikdan sonra gilrlanma agannr tayin etmekdfi ibaratdir. Baxrlan misalda va
gifrlanma agan sada olan digar hallarda bu gox da gatin ba;a
lalmir. Odur
ki, gifrlonma sxemi ela clurulmalrdrr ki, gifrin agrlmasrna sarf olunan vasait
ondan ahnan manfaatdall qat-qat gox olsun. Bu ciir sxemin axtarl$tnl o istiqamatda aparrnaq lazrmdrr ki, sxemi quranln cizii matnin aglq va
$ifrlenmiS
bir hissesina grira agan tayin ede bilmasin va matnin $lfrini aga bilmasin.
'Yuxarrda baxrlan misal avazetma tisuluna asaslanrr: gifrlanma agannrn
kcimayila agq matnin har bir simvolu gifrlanan matnin uygun simvolu ila
evaz olunur. $ifirlanmenin 2-ci iisulu yerdayiSnadir. Bu iisulla aglq matnin
simvollarr matnda bafqa ardrcrlhqla dirztiliir. yani onlarrn yerlari doyiqdi,
rilir. Bu alqoritmlar ayrr-ayrihqda kifayat qadar tahltikosizliyi rrmin ermir_
lar, ]akin bu alqoritmlerin birga tatbiqi yiiksak tahliikasizliyi tamin etmayc
imkan verir. 1977-ci ilda iBM firmasr rarcfindan yaradrlmiq bu ciir hibrld
alqoritmlerden biri ABg-in d6vlet standart, kimi qebul edilmig DES (Dara
Encryption Standart-l/erilanlarin $iJrlarunasi Stand.artt) alqoritmidir [26].
DES alqoritminde agrq metn 64 brtdan ibarar bloklara boliiniir va hor blol
64 bitli agarla qifrlanir (aslinda agar 56 bitdan rbarotdir, qalan g bir kodun
cLirliiLk clamatini qeyd etmak iigiin istifada olunur). Ovvalco blok
l,erdayigma
iisulu ile gifrlanir. Yerdeyigma naticasinda ahnan blok ijzorinda gifirianma
sonradan l6 addrmdan ibarar avezetme ila davarn etdirilir. Nahayat, ona
ai,'valkinin oksine olan yerdeyipmo tatbiq edilmakla son netice alinrr. i_ci
addrmda evazelm3va ilkin k agar: ila yox. k ve i ila tayin olunan ki
agarr ila
5. Ahnmrg

373

nezaret olunur. DES standartrna gore fifrin agrlmast alqoritmi qifrlenma

alqoritmina uy!undur, lakin bu zaman ki agan eks qaydada tarbiq olunur.
DES standartr tam tahliikssiz deyil, elelxiisus yuksek mahsuldarh
paralel prosessorlardan ibaret hesablama sistemlarinde hemin standartla
gifrlanmig matn gox da miirokkab olmayan metodlarla agrla bilar.
$iflsnmo alqoritrnlarinin takmillegdirilmasi sahasinda apanlan tedqiqatlar notigesinde agtq aQara gdra Sifrlanma adlanan yeni metod taklif
olundu. Hamin metoda gore hem ;ifrlanma alqoritmi, ham de gifrlenma
agan a9,q olur va her kas agrq motni qiirlaya biler. Ancaq gifri agan agar gizli
saxlanrr. Agrq agar metodikasrnda iki agardan istifada olunur: biri gifrlanme
ugiin, o birisi-qifri agmaq iigiin. $ifri agan agar ;ifrlanme aganndan sade
yolla ahnmrr, odur ki. ilkin matni pilrlayan qoxs gifri agan aqan bilmadan
qilri aga bilmaz.
Bu metodun ilkin ideyasr Difti va Helmana maxsusdur. Homin ideya

sonradan Rayves, $amir va Aldeman tarallndon tekmilleqdirilcrak ftSl

(miialliflarin soyadlannrn bag harflari) adlanan alqorihn yaradrlmrgdrr [26].
Bu alqoritm daha takmil hesab olunur va Milli Standartlar Biirosunun
standartr kimi qabul edilmigdir. RSA alqoritmi miixtelif uzunluqlu agarlarla
iglaye bilir. Aqann uzunlugu na qadar qox olarsa, informasiyanrn gevirilmasi
emaliyyatrna sarf olunan vaxt gox olur va tchliikcsrzlik saviyyasi artrr.
$ifilanma alqoritmlari proqram vo ya aparat vasitaleri ila reallagdrnla
bileriar. Aparat vasitolarino misal olaraq <Clippenr adlanan gifrlenme mikrosxemini gcistermak olar. Bu mikrosxem bazasrnda yaradrlan sistemdsn
nitq formah informasiyanrn miihafizesi ilqiin istifada olunur. Onun tetbiqi
AB$-in Milli Tahliikosizlik Agentliyi tarafi nden destaklenir[6].
Verilonlerin va proqramlann semorali miihafizesinin ta$kilindo bir nresalani da nazera almaq lazrmdrr- Proqramlarla ve verilanlarle igi qurtardrqdan sonra onlan omsli ve xarici yaddagdan silmok lazrmdrr. Maxfi verilanlerdan istifade edildikda tahliikeyo ciddi sabablar olarsa, onlann darhal
kompiiter yaddagrndan silinmasi iigiin qaza hahnr nazara almaq lazrmdrr.
3.Resurslardan d zgiin islifadd olunmamasmm m hafizasi adetan amcliy yat sisteminin proqramlarr tcrofindan yerina yetiri)ir. Bu Iunksiya agafrdakrlarr ahata edir: miixtalif proqramlar iigiin aynlmrg amali yadda5rn sahalarinin bir-birindan tacrid edilmcsr; xarici yaddaErn sistem sahalarinin
miihafi zasi; markazi prosessorun amrlarinin miimkiinliiyiino nezarat.
Omeliyyat sistemindan daha vuxan proqrant tarninatl saviyvasindo
tatbiqi resurslann (senadlarin, rasvirlarin. verilanlar bazalanmn. malumirtiarrn vc s.) diizgiin istifada olunnrasrnr tamin etmak lazrmdrr. Praktrkada ele
hallara rast galinir ki, emalivyat sistemi baxrmlndan diizgirn olan fayllarda
sahv va ya rn<ivzu sahesi iizra ziddiyyatli informasiya saxlanrr. BaEqa stizla.
tatbiqi proqram lominatl da verilanlarin tanltgun va :iddiltt'at.ti:li ini tamin
etmslidir.
4.Hesablama sisteminin i;indaki nasazliqlarrn r,: davanmalanri naricelarinin aradan qaldrrrlmasrnrn r a vir minimuma cndirilmrsinin mrihiim
metodlarrndan biri struktur, funksional va informasilu izaliliyindan isttlado
edilmasidir.
374

Struktur izafiliyi mi)xtalif saviyyalarda heiablama sisteminin aparat

komponentlerinin: serverlerin. miirtalif qurlularrn (prosessorun, maqnit
disk yaddagrnrn ve s.), bloklann, mikrosxemlarin vo s. ;htiyatda saxlanmasl
demakdir. Ehtiyatlanma zamanr ilk ncivbade hesabrama siiteminrn stabil ve
fasilasiz qidalanmaslnl tamin etmak lazrmdrr. Bu maqsadle fasilasiz qidalan_
ma manbelarindan iscifada oluna biler.
Funksional izafilik idareetme, saxlama ve emaletme lunksiyalarrnrn
sistemin bir nege elementi tarefinden yenna yetirilmasini tamin edan hesab_
lama prosesinin tagkili demakdir. Funksional element xarab olanda onu
bagqasr th avaz edirlar. Funksional izafi ya misal olaraq goxmaseJali amaliyyat sistemindo bir nega eyni proqramln yenno yetiriimasinr gdstarmak
olar.
- htJbrntasiyantn izafiliyi infornrasiyanrn tam itirilmasinin qarglslnt
almaq iigiin tatbiq edilir va qiymetli inlormasiyanrn bir daf: va yi miita_
madi olaraq suretinin grxanlmasr vo arxivlagdiiilmasi ila reallag,Jrnhr. Bu
ciir informasiyaya istifadaginin tatbiqi proqramlannr, miixtalif nciv verilan_
Ieri.(sanadlan, VB layllarrnr, va s.), amaliyyir sisteminjn asas proqramlannr,
tipik proqram paketlarini (VBIS, morn. ccdval va qrafik proiessorlar va s.)
aid etmak olar.
Informasiyanrn ehtiyyatda saxlanmasrnr qiymetli informasiyanrn
,komakgi
_
daqryrcrlarda: sart disklarda, disketlarda, yrlcatn disklerda, flaq
yaddaEda, maqnit lentlerinda va s. yerlegdirilmasi iL olda etmsk
olar.
Yaddag serfinin azaldrlmasr iigiin informasiyant srxlagdrrmaq (arxivleqdir_
mak.l olar Bazcn informasiyanrn srxlagdrrrlmu., ,r-un, parol miihafizasin_
dan_ rstilade edilir. Bu elveriqlidir, giinki, bu halda iki
masale hall olunur:
srxrlmrg surat yaradrhr va o icazasiz baxrgdan mi.ihafizo olunur.
Informasiyanrn srxlagdrnlmasr va srxrlmrg informasiyanrn barpa
olunmasr tigiin arxirator adlanan xi.isusi proqramlardan istilada olunur. parolla
layllannrnyaradrlmasr igiin arxivarora misal olaraq
Tlliif
?-"y*iarxiv
PKwARE
Inc. firmasrnrn <pKZip> va <pKUNZip> proqramlannr g<istcri
mak olar. l-ci proqramrn esas funksiyasr verilmig parola gore arxrvi
yaratmaq, 2-ci proqramrn lunksiyasr ise arxivin turn u. y" qisman
ilkin
vanantlnl berpa etmakdan ibarotdir.
va hemginin. inlormasiya
. Avadanhlrn nasazhprnrn,
daqryrcrlannda fiziki va mantiqr..dayanmalarrn
zede)erin vaxunda a;karlanmasr aparatproqram vasitalerinin restlanmasini tagkil etnradon miimkiin
deyll. Tistlan_
raa xiisusi aynlmrg vaxt arzindo va ya iq prosesinda (maselan,
ivadanhlrn
bo; dayanmasr zamanr) yerina yetirila bilai.
. _ Sisremda sahvlar agkar edildikda barpa amaliyyatlarrnrn aparrlmasr
talab olunur. Tahrif olunmug va ya itirilmig verilenlarin berpasr
adatan
tes[lanmodon sonra yerine yetirilir. Vacib hallarda proqra
mla n ijziinii
te.stlamasi va Aziin barpaetmasi rethiq edilir. Bu zaman pioqrr.
euual."
iikin verilanlarin.mcivcudlu[unu va diizgiinliiyiinii voxlal,rria
sahvler agkar
edildikda verilanleri barpa edir.
S.Aparatproqram vasitalarinin yiiksak keyJiyyata malik
olmalarr infor_
masiya miihafizosinin vacib garrlerindan birl sryrl,r.
Sisi".ii loaliyyoti za_
375

manl va hamginin sistemdaki nasazhqlar va dayanmalar iiziinden informasiyir itgisinin bir gox sababi hesablama sisteminin layihelandirilmasi zamant
buraxrlan sehvlarla va ya qeyri-daqiqlikla bafh olur.
Hesablama sisteminin iiLrnumi mi.ihafizasini zeifladan sehvlari aradan
qaldrrmaq ve ya n.rinimuma endimrak iigiin aparat-poqram tominatlnln
hayat d<ivriiniin birttin marhalarinde-analiz, layihelandirma, reallaqdrrma,
istismar ve miigayiat edilma-miiasir miihafiza melodlanndan istifada etmek
lazrmdrr. Son illerda proqram taminatlnln layihalandirilmesinde istifada
olunan obyekt-yonlii vo vizual proqramlagdrrma texnologiyalan bu talablara tam cavab verirler.
14.4. informasiya miihafizesi iigiin proqram sistemlari

informasiya miihafizasi iiqiin mrivcud proqram sistemlorindan an

populyarlarr <Kerberos> vo <Kobra> sisternlaridir.
( Ketberov sistemi 80-ci illerdo MassacuLset texnologiya institutunda
yaradrlmrg ve istifadagilarin autentihkasiyasr iigiin nezarda tutulub. Sistem
markozlogdirilmiq idare olunan orta sayda iggi stansiyalara malik olan
paylanmrq sistemlordo samereli foaliyryat gtisterir. Nazora ahnrr ki, gifrlonmc
agarlannrn miibadilesi iigirn yaxgr miihafize olunan idaroetmo sistemi var,
iggi stansiyalar miihafzo olunmur vs serverlor zaif miihahzo olunur. Sistemde xidmeti informasiyanrn gabokada otiiriilmasi zamant bir nega dala
qifrlanme tatbiq edilir. Bela ki, bezi qifrlanmiq malumatlarda ayrt-ayrt scizler
yena do gifrlanir. $ebokada parollar heq vaxt $ifrlonmamiq <itiiriilmiir.
Xidmeti informasiyanrn miibddilesi zamanr mahdud vaxt arzinda iqlok olan
va istifadeginin adrndan, iinvantndan va vaxt qeydiyyahndan ibarat olan
gifrlenmiq verilenlerdan-autentikatorlardan (authenticator)-istifada edilir.
<Kerberos> sisteminda RSA pifrlanma alqoritmi tatbiq olunur. Sistem
miixtolif platformalarda iqlaye bilar: Windows, Machintosh, Sun OS, HPUX, Next Step va s. Onunla birlikda <Security Dynamics> firmastmn
<Secur iD> jetonu totbiq edi16 bilor.
<Kerberos>> sisteminda tatbiqlar kliyent-server tipli struktura malikclirlar. O, iig serverdan ibaratdir: identifikasiya serveri, icaza veren server va
administrativ funksiyalarr yerina yetiran server. icazasiz miiraciatlorden
mthafiza sahasi har birinin ciz serveri olan i.ig zonadan ibarat ola biler.
<Kerberos> miihafizo sistemiuin isint sadele$dirmiq formada bela tesvir
etmak olar.

istifadagi oziiniin rdentiflkasi.va kodunu sistema daxil edir. Ilamin kod

kliyent tareirndan gifrlenir vs <icaza almaq iigiin icaza> sorfusu kimi
rdentifikasiya serverina dtiirtiliir. Bagqa sozle, miihafiza sistemina qeydiyyat
tigun sorgu formalaqdrnlrr. identifikasiya serven icazeli istrfadcailer haqqrnda verilonler bazasrnda iiyfun parolu taprr vo onun kcimcyilo cavab maiumatrnr gifrleyir ve kliyente gtindarir. <icazeYe icaza" alandan sonra kliyent
onu aglr. oradan parolun qiymatini gotiirtir ve istifadagiCan parolu soruqur.
Ogar ahnan vo daxil edilan parollar uyfun falirsc, kliyent tel:b olunan
;abaka resurslanna miiraciat tigtin icaza almaq haqqrnda servere gifrlcnmig
sorgu tartib edir. Bir srra amaliy-vatlar (agilma va yoxlamalar) naticcsindc
376

istifadeginin heqiqiliyine amin olduqdan sonra icaze veren server istifadaiigiin gifrlanmig icaza gcrndarir. icazani
ahb, gilrini agandan sonra kriyent gifrrsnmig molumat vaiitasila resurslarr
taleb olunan serverla alaqa yaradrr ve yalnrz bundan sonra istifadagi
resurslara miiraciat hi-rquqi alds edir.
Daha yiiksak saviyyoli miihafizoni ramin etmak iigiin kliyent lazrm olan
serverle birbaqa alaqa yaratmazdan avval onun jdentifikasiyasrnr teleb
eda
biler. Bu halda gabake resurslarrna miiraciat htquqi veran informasiyaun
ala kegirilmasinin qarglslnt almaq olar.
t<Kobrat sislemi Windows miihitjarindc iglayir, geni; yayrlmrg
va sama_
rali sistemlardan biri sayrlrr. O. Saffa f miihafiza tex-nologyasrna esaslanrr,
bela ki, istifadogi oz iginda miihafiza vasitalerinin lealiyyai
icistarmosini hiss
etmir v3 narahatgrhq kegirmir.
<Kobra> sisterninda galfaf miihafize dinamik gifrlanmo merodunun
komoyilo qurulur. Xarici yaddaga yazrlan maxvi informasiya istifadaginin
parolundan asrh olan agara grira avtomatik qifrlonir.
$ifrlenen informasiya_
nln oxunmasr zamanr gifr avtomatik olaraq agthr.
Informasiyanrn gifirlanmasi iigrin gifirlanmenin siiratrnt va gifrlanan
informa.siyanrn etibarhgrnt artlrmaga imian veran kriptomtihafizo
texnolo_
giyasrndan istifade edilir. $ifrlonmonin siirati ikimarhalari qifrlenma
sxemi
hesabrna, etibarliq iss gifrlenme alqoritmina qeyri-miiayyanlii daxil
edirmasi
ila artrr.
grye sistemin resurslanndan istifada

14.5. Verilanlar bazasrnrn miihafizc vasitelari

verilanlar bazasrnrn miihafiza vasiteran miixtelif vBis-lerde bir-biri,dan miiayryan daraceda ferqlanir. <Borland> ve <Microsort> firmalannrn
hazrrladrqla. vBiS-lcrin analizi esasrnda vB-nin miihafiza vasitalarini qarti
olaraq 2 qrupa bdliirlar: asas va alave.
Osas mfihaJiza vasitalarina agalrdakrlan aid etmek olar:
- parol miihafizasi:
- verilenlarin va proqramlann gifrlsnmesi;
- VB obycktlarina miiraciat hiiququnun tayin edilmasi:
- VB cadvallerinin yazrlarrnrn va sahclarinin miihafizasi.
.Parol miiha,fizasi VB-ye icazasiz miiraciatin sada va samqrali miihafiza
ijsuludur' Parol istifadagilar va ya vB administratoru tr."rrn.r"n tayin
edirir.
P,arollann ugotunu
saxlanmasrnr
VBiS
yerina
yetirir.
Adoten
parollar
.ve
VBIS-in miioyyon sistem
fayllarrnda qifrlanmig gakilde saxlanrr. Odur ki,
rl9?
yolla
tapmaq
va. miiayyanlogdirmak miimkiin deyil. parolu
lu.9],
sonra isrrfadasiya mijhafiia olunan VB ita igtemet itgiin
*:Ll_::!:lt"
t,utun rmkanlar verilir. VBIS_in <iziiniin parolla miihafizesi
boyiik ahemiyyat kesb etmir.
Verilanlarin Sifrlanmasi VBiS_in formatrnr bilan diger proqramlarrn
_
hamin verilanlari oxuya bilmamesi ligiin tatbiq eaitir. nri
ctir $ifrlenmo o
qadar.semerali olmur, giinki hamin VBiS vasitaslla
ta. Uu tas vn_nin gifiini
a9a bilar. Ogar gilrlanmo va qifrin agrlmasr tigtin parot
iriJotrnu.ru. ona,
377

diiLzgiin parolu daxil etmakle gifri agmaq olar. BiitiiLn bu deyilanler MS

ACCESS sistemina aiddir.
Proqramlarrn ilkin matnlarinin SiJrlanmasi uy!un alqoritmlerin tasvirini
salahiyyatsiz istifadagilarden qizlatmaya imkan verir.
l'B obyetlarina m ruciat hiququnun tar.in ctlihna:i VBiS-in csas rcsurs-

lardan istilada edilmasina nezaret maqsedila aparrlrr. Miiraciet htiquqi

obyektlar iiearinda miimkiin emaliyyatlarr tayin edir. Obyektin sahibkan
(obyekti yaradan) va VB-nin adninistratoru biitiln hiiquqlara rnalik olurlar. Digar istifadagilarin miixt:lif obyektlara mii-rtalif saviyyali mtireciat
huquqi ola bilar.
Umumi halda csdvollarc aqalrdakr mtiraciet hiiquqlarr naz.ara ahna
bilar:
- verilanlore baxrg (oxumaq);
- verilanlari dayipdirmak (redakte etmek);
- yent yanlart alave etmek ;
- verilonleri alava etmak va silmak;
- biitiin amaliyyatlar, o ciimledan, cedvalin struk{.urunun dayigdirilmasi.

Miihafiza tadbirlori codvelin ayn-ayrr yaelarma va sohalarina tatbiq

tipli VBis-lerda ayn-ayn yazrlar xtisusi olaraq miihafiza edilmir, baxmayaraq ki, bir gox hallarda buna ehtiyac ola bilar.
Obyekt'yonlii VBIS-da ayn-ayrl yazrlar rndentifikasiya oluna bildiyi iiqiin,
edila bilar. Relasiya

miiracist htiququna nozarat olmahdrr.

Csdvelin saholorindrki verilanl--rrin miihafizssi iigiin mhraciet h[ququnun agaprdakr seviyyelarini ayrrmaq olar:
- miiraciatin tam qadalan edilmasi;
ancaq oxumaq iigiin;
- biitiin cmeliyyatlara (baxrg, yeni qiymotlorin daxil edilrnesi, silinma
ve dayigdirilma) icaza verilir.
Formalar irzarinda iki asas emaliyyat nazera alrrur:
. iqlcmak iiqiin formanr qagrrmaq;
- Ibrmanr yaratmaq (Konstruktoru gafirrmaq).
Istifadaginin tosadiifan obyekti korlamamasr iigin Konstruktorun gagnlmasrna qada$anr hazrr obyektin ckran lormasr ilgtln qoymaq maqsade
uyfundur. Ekran formasrnrn riziinda da ayn-ayn elementlar mijhahzs oluna
bilar. Meselen, ilkin cadvalin bazi sahalari gcistarilmaya va ya istiladagiden
gizled.ila bilor, bozilari isa baxr;; iigiin agrq ola biler.
Hesabatlar mtioyyen monada ekran formalanna oxgayrrlar. Hesabatlarda da, ekran formalannda olduft kimi. onlann yaradrlmasr vasitalorinin
gagllmasrna qadala qoyula bilar.
VBIS-in tatbiqinda istifada olunan proqramlann mernlerine baxrgrn ve
onlann doyiqdirilmosinin qargrsrnr almaq iigun gilrlenmc ila yana;r parol
miihafizasi tatbiq edile bilor.

378

VB-nin alava mfrhaJiza tasitalarina o vasrtalari aid edirlar ki, onlar

nliihafize vasitelari olmadlqlanna baxmayaraq, verilonlarin tahliikasizllivine
bilavasite tasir edirler. Bu vasitalera agalrdakrlan aid etmak olar:
- verilenlarin qiymatlarinin onlann llplerine uy[unlufiunu yoxlayan
ig vasrtalari;
- daxil edilen verilanlorin etibarhglnrn artlrllmasr vasitalari;
- cadvellar arasrndakr alaqalarin tamhglnrn tamin edilmasi vasitalari;
qobokeda VB obyektlarindan birga istifada edilmasinin tagkili
vasitalari.
VB-ni redakta ederkan istifadegi tesadiifan sahaya onun tipine uyfun
olmayan qiymat daxil eda bilar. Masolan. adad tipli sahava matn tipli
informasiya daxil etmeyc cahd gcistarila bilar. Bu halda VBiS qit'ntatlara
nazorat edan vasitalarin komeyila daxiletmeni bloklagdrrtr va sas siqnal ile,
daxil edilan simvollann rangini dayigdirmakla va ya digar iisullarla
istifadagiyo sshv haqqrnda malumat verir.
Daril edilan verilanlarin etibarltftrun ('haqiqilif inin ) artr masr vositalari
emal edilan verilanlerin sematikasr ile balit daha derin nazarat iigiin tatbiq
edihr. Cedvallerin yaradrlmasr zamanr onlar agalrdakr imkanlan temin
edirlar: minimal va maksimal qiymatlar'; susmaqla qabul edilan qiymatler;
daxiletmanin vacibliyinin tolcb edilmasi; daxiletme iigiin $ablonun verilmasi;
daxrl edilan qiymatlere nazarot etmek iigiin alava olaraq yoxlama cedvslinin
gristarilmasi va s.
informasiyanrn haqiqiliyino nazaretin ta;kilinin daha rakmil lormasr
saxlanan proseduralarrn yaradrlmasrdrr. Saxlanan prosedural:rr mexanizmi
scrverde yerlaqdiran VB ii90n tatbiq edilir. Saxlanan proseduralar verilenlar
irzarindr miiayyen funksiyalann, o ciirnladan. nazarat lunksiyalannrn yerino
yetirilmasi iigiin proqramlardrr. Proseduralar verilanlarlc birlikde saxlantr
va lazrm qeldikda tatbiqi proqramlardan ve ya VB-da har hansr hadisa baq
verdikda gaSnlrr.
Bildiyimiz kimi, verilanlar bazasrnda saxlanan codvollar arasrnda VBnin konseptual sxemine asasen alaqelar varadrlrr. Olaqalandirilan cadvallsrin
mantiqi tamh$nln temin edilmrsi VBis-in cizii t:r:findan yerinr yeririlir.
Lakin VBiS-larin hamlsr tam hrmd: bu funksiy anr yerina yetirmirlar. Bu
halda alaqalarin dtzgiinliiytinirn masuiiyyatinr rerbiqi proqram. dagryrr.
Codvallararasr alaqalarin tamlrftna nezaret lizre ! Bis-tn miimkirn
cmallerina konkret misalda baxaq. Farz edak ki. iki codval arasrnda l:M
alaqesi var, yeni asas cedvalin bir yaztslna k6makgi cedvchn bir neg: yazlsr
uy$un galir. Komakgi cadvala yazrlar daxil edildikdo sistem asas csdvalin
alaq? sahasinda uylun qiymatin olmasrna nezarct edir. Ogar daxil edilan
qiymct asas cadvalda -voxdursa, VBiS yeni vazr ila igi miivrqqatj bJoklagdrnr
Ya qiymati dayrgdirmeyi v3 ),a yazrnr biitcivh'rkdo hgv etmeyi taklif edir.
Kdmakgi cadvaldaki .vazrlann lelv edilmasi <problemsiz> apanlrr,
lakin asas cadvelin yazrlan haqqrnda bunu dcmak olmaz. Osas cadvalin
yazlslnln komakgi cadvalrn bir neqo yazrsl ila claqasi olan halda iki variant
rniimkiindiir: 1) eger heg oimasa bir tabeli yazr varsa! esas yazrnr lafv
319

etmemok (yazrlarr istifadagi silir); 2) esas yazrnl vo

etmok ( kaskadvari silinma).

b[tiin

tabeli yazrlan lsgv

Paylanmrg verileu.lar bazalarrnda eyni obyektler ilzarinde miixtalif

emaliyyatlarrn aparrlmasr, yeni obyektlardan birge istifada edilmesi zamant
toqqugmalann aradan qaldinlmasr problemi yaranrr. Masalen. lokal
qabskade istifadegilerdan biri VB-ni redakta edir, digari isa
onun
strukturunu dayigdirmak istayir. Bu ciir hallar iigtin VBiS_d jioqquqmalarrn
qar$tslnl alan mexanizimler nazara ahnmahdrr.
_ Adatan labokede eyni vaxtda bir nega istifadegi iqlayenda va ya bir
kompiiterda bir nege tatbiqi proqram yerina yetiiildikda bloklagdrrma
tetbiq olunur.
Bloklasdtrnu VB-nin mtixtelif obyektlorine ve obyektlerin ayn_ayrr
elementlarina tatbiq edila bilar. vB-nin obektlarinin bloirasdrrrlmairna
en
gox ehtiyac eyni vaxtda obyektdan istifado olunmasrna va hamin
obvektin
yaradrlmasrna cehd gristarilmasi zamant yaranrr. VB_nin cadvallarine
tstbiq_
da isa bloklaqdrrma ayrlay yazrlarla vs ya sahelerle iqleyerkan aparrla
bilsr. Agkar bloklaqdrrmalar smrlar. vasiiesile istifadagi va ya tatbiqi
proqram terefinden totbiq edilir. eeyri-aqkar bloklagdrrrnalarr isa
miimkiin
toqqu$malarl def etmak iigiin sistemin ozii tagkil edir. Masalen, informasiyanrn redakts edilmesi zamanr vB-nin strukturunun dayigdiriimesina
cahd edildikda verilanlarin redakte edilmosi prosesi qurtarana qader VB_nin
strukturunun dayigdirilmasina qadapa qoyulur.

380

ts. KOMPUTER SaBaKaaaRi

l5.l. ('mumi mclumal

verilenlsrin titiiriilm. vasitalrri ile oz aralarrnda bir,

$ebaka dedikda
lagnril kompiiterler roplusu baga ctiigiiliir. verilanlerin <itiiriilma
vasrralcri
aga-qrdakr elemerrlardan ibarat ola birar: bir-birira kabere
eiaqorandiriran
kompirrerlar, peyk, relclon. lifli-optik. radio va s. ,itii.ti.iii".
qu.ui_
mus rabits kanallarr, korrmuta,ila edici aparallar, retranslyatorlar.;iqnal
"iusn,tu
gevir icilerinin miixtJlil riplari. h:mgrnin digir
elemenr u, orrirto..
Kompiiterlar gab;rkesinin arxitekturasi pebakt elemcntler.inin
lparat vr
proqmrn reminalrnrn i5lcmc v: qurulma
nrinsiphrini r:vin cdir
Ntiiasir grbakalari bjr srra elamatlari gdrr tasnitara brilurak
olar: korn_
ptirellar arasrnda olan nresaloya; ropologiyal,a; rryinalrna;
lOstarAiyi r:d_
rn:rtlcr sayrna; markazlagdiri)mig ,.:
-vi qey ri_markaziegdirilmr5'idara pr.irrsip_
lrr:rr;. komrnulasilustz. (elefon kornmutasiralr. Ja;rraiar'-torr,rnrr,,rir,rr,,
rnclumatlarrn, paketl:rin vJ dcytaqramlann Lomntutasiya
Usuitar:na, rittir_
mc rntihirinin ncivlerin: gdrc va s.
. Kompiiterlar arasrndakl rnasafe.y-a giira gebckcler iki sinla brii,iiniirler:
lokal va qlobal qebakalor.
qabakeya digar qlobal
;abakclar, lokal gabakalar, homgi_
_ Ixriyari qlobal
qotulal
uzaq mesatedc ycrlagan kompiircrlar va ya ayrrca
lll.:ii ill,:i
1r
qoluran
gins-qlxr5 qurgulf,n
qoqula bil:rlrr.
QIobal gabakcl:r asasan 4 ctr olurltr. ;ahor. regional- milli va trans_
rnilli. Grrig-grxrp qurgulan kimi brr_birindan rnu.y"r,i
-.rrf.iarda yerlagan
gap va ya sura-t 9lxaran qurgulardan. kassalar
va bank aparatlannOon, dir_
plevi:rdan v: lakslardan istifad: olunl bil;r
Lokll kompiiter 5abakalarinda (l.K$) kompiiterlar ara-.rndakr
..
masafa
bir neqo^ kilometr: qadar ola biler ve onlai bir-Uiiif.
oa"t., .tiiadila siirati
l-dan l0-a va daha gox Mbit/s olan:iirerl rabrte x:Llail
iia araqlfan,l iritirle,
Oksar hallarda LKg bir tapkilat (korporlsiya, , iirrrir.li"*iilrOa
faaliyyet
gdstrrdiyina grira, belc ;abakaler. qox iaxt korporariv
.iri.mlri u, yr g"Urta_
ler adianrrlar. Bela olan halda kornpiiLrericr bir qayda
ota.uq, Ui, otaq, bina
\e \u qonsu binalar daxilinda yerla5irl:r.
halsr bir kompiiterin hansr ;eb:kcda iglomasindon asrh
olmayaraq, .H:rr.
hamin kompiiterda qoyulmu; proqram bminatrnln
fi"k;;;;;ti
qrupa b<ilmak olar: kompiilerin rrz resurilarrnr idarc
edin ,. Jig". tompi _
terlarl: milbadilani idara eden.
komptiterin dz resurslarrnr omcliyyat sistemi idara edir.
.kaninAdatan
$ab:r_
rcsurslarrnr isa gabaka proqram taminatr idara edir
ki, bu Ja ya gabaka
proqrrmr g:krinda alrrca paket, va da
5obaka ameriyyai si.terni uarit"sir,
haYata keqirilir.
. $ab:ke proqram taminatrnda iyera'xik yanagmadan 'lr.,Jca,:an
edirir. Bulada serbast saviyyarer va onrar arasndati intcireystai istifada
tayin
sayasindc.digar 5avrvyrtrrr.r dr;_.*.k
rxriyari
:]l:T:ll_d,r,Br"un
s;;iita,
si\r\,)Jt)rn proqramrnr takmil):qdirmak miimktin
olur. Umumi halda har
hanrl bir saviyy:nrn funksilusrnr sadala5tiirmak v:
lazrm olan halda onu

38i

tamamila aradan g<itiirmak da olar.

$abaka proqram teminatrnrn iglenmasini qaydaya salmaq va istanilen
kcnlpiiter sistemlcrirrin qargrhqlr elaqasini tegkrl etmek meqsadila Standart-

lagdrrma tizra Beynalxalq Trlkilat (International Standart Organization ISO) agrq sistemlarin qargrhqh alaqasini tamin edan Etalon model (Open System Interconnection - OSI) toklif etmi$dir.
OSI etalon modeli a$agrdakr yeddi saviyyani tayin edir:

fiziki saviyya (physical layer);

otiirma xattini idara edan va ya kanal saviyyasi (data link);

gabaka saviyyasi (network layer);

naqliyyat saviyyasi (transport layer);

seans saviyyosi (session layer);

niimayil saviyyasi (presentation layer);

tatbiq seviyyesi (application layer).

Fiziki saviyva $abaka kompiiteri il, dtiiriilen miihit arasrnda diskret

siqnallann interleysini taqkil edir. Bu saviyyada inlormasiya vahidi olan
"bit"ler ardrcrlh[r abonent kanallarr ila <iriiriiliir. Fiziki kanalrn idarasinda
dziinde dtiiriilen verilanleri saxlayan kadnn ovvali va sonu qeyd edilir,
hamginin miiayyen fiziki tobioth siqnaLn formalagdrrrlmasr ve qebulu tegkil
cdilir.
seviyyanin standartlarr ya X.21, ya da, X.2t b;is trli.marlan ila.
tayii edihr. Bu talimatlarrn komayilo mexaniki, elektrik, funksional vc prosedur xarakteristikalan tryin olunur ki, bunlar vasitesila fiziki birlagmolarin
aktivlegdirilmasi, desteklanmasi va deaktivla$dirilmosi hayata kegirilir.

--Fiziki

Kanal saviyyasinin funksiyasr rabita kanahnda girig4lxrq infordolruluq ehtimahnr arttrmaq

iigiin kanal saviyyasinin prosedurunda izafi kodlarrn daxil edilmasi, verilanIerin takraren dtiiriilmasi va digar lisullar tatbiq oluna bilar. Bu irsulla formalagan verilanlar kadrlar qaklinda qruplapdrnllr. Kanal saviyyasinin
obyektlari arasrnda verilanlor mtbadilesi aSaBdakr 3 iisuldan biri ile apanla
bilar: dupleks (eyni zamanda har iki istiqametda), yanmdupleks (miixtalif
vaxtlarda har rki istiqamatdo) va ya simpleks (yalnrz bir istiqamatda).
$abaka saviyyasi gabaka bloklannrn (paketlerinin) qobakanin qovgaqlarr
arasrnda <itiiriilmosini tcmin edir. Burada miimkiin olan margrutlardan birinin segilmesi (gebakanin yiikii, konfiqurasiyasr dayigdiyi hallarda), giriq
verilanlarinin idara olunmasr, paketlerin buferlardo yerle$dirilmasi v: s. mesalelcr hall cdilir. $ebaka protokolunun esas funksiyasl - har bir fiziki kanalda 4096-ya qedar mantiqi kanahn qurulmasrdrr kr. bu da fiziki kanahn
masiyasrnrn idarasinden ibaretdir. Otiirmanin

resursiarrndan samarali istifada olunmasrnr tamin edir.

Naqlil'yat saviyyesinin esas funksiyasr gebaka paketlarindan ibarat olan

molumatlann (neqliyyat bloklannrn) lazrmi yera gatdlnlmasldlr. Bu maqsadla gabaka proqram taminatrnrn naqliyyat obyektlari otilriilan obyektdaki
malumatlarr paketla;dirir va qabuledici obyektda hamin paketlardan malumatr qxardrr. Bundan 5lava. naqliyyat saviyyasi uylun fliizlar (prrnsrp eti-

barila miixtalif olari pabaka obyektlarinin uy[unlagdrnlmasr)

382

vr kiirpiilar

(cyni tipli ;abcke obyektlarJnin uylunlagdrrrlmasr) !asirrsile miirtolif

Eabako
soviyyalarini uyguniagdrnr
Biitiin -gijndaril.n paketlarln qabul olunmasrnr va onlarda sohvjrr olmamasrnr tenrin ctmak iiqiin qabzlerin gcindarilme iisulu - klitla$dirme totbiq
edilir. Qabulu tasdiq edan qabzlar q:buledici taraflndan bir va ya bir nega
paket (adctel 8-a qadar) qabul edildikdcn sonra ver.jla bilar. Buna ,'pan.rri"
mexanizmi deyilir. Rabite zamanr bu mexanizmin tetbiq edilmssi xidrnati
inlormasiya gondcr-ildikde kommunikasiya 5ebckasrna diison vi.ikij azalt
mafla rrnl lt r: r er.ir.

Hal-hazrrda naqlil,yat protokolu tarafindon dastaklanan 5 (0,1,...,4) ser-

vis sinfi movcuddur. Bu siniflar malumatlann tistilnliik saviyyasina

gcira

gcinderilmasina. sahvlardan miihafiza, hcmginin qifrlamak. verilanlari maxfi

saxlamaq x ii susiyl'stlarino gora bir-birilerindan farqlanrrl.rr.
Seans saviyyasi daha yiiksak savivyada drLran oblcktlar arasrnda alaqe
seansrnr varadrr. Rabitr seanst regkil olunduqda digar obvekta daxrl olmaq
Uqi.'Ln ata-ir sar,iyvali obyektin salahiyyoti yoxlanlllr. Bu saviyya da naqlivy,ai
saviyy'csi kimi bir ncga xidmcr siniflarine (A, B. C vo D) rnoiii.Oi..
Niimaliq saviyyasi tarbiqi sar.iyyada olan obyektlerr (istitadagi vr proqramlar) oti.iriilan informasivanrn qevrilme (gifrlamak. srxmaq, gifri aqmaq)

iisullarrnr gtistarir.
'I'ctbiqi savivya rstifadeginin terbiqi proqram raminarrna
cavabdeh olur.
Bu saviyyeda a$a_ildakr 3 asas funksjva heyara kegir ilir: Iay|n 0tiiriilmasi va
idarasi, tapgrnqlann otiiriilmasi va emalr, vrrtual terminal xjdmati.
. Gdstarileu bu yeddi sariy;'ali model miixralif mosalalarda yerlricn
kornpirterlJr arasrnda vcrilcnlar rniibadilasrnin prinsipini gcistorir.. proqram
!a aparat elementlarinin qarqrlrqh alaqosini gdstelmak iiqirn isa protokollar
va interfeyslardan isrifado edilir.
Protokol dedikde eyni adh saviyyodo olan obycktlarjn qargrhqh elaqa
qaydalarr va c,b),ektler arasrnda ritiiriilan bkrk verilanlarinin lormair baga
diigiiliir. Buna mrsal olaraq ISO tarafindan qabul edilmi; HDLC (Highir_
le vel Data Link Conu.ol) va I B,'vI firmasr taralindan verilmig
SDLC 1S-vi/rnr
ous Data Lirtk Control) protokollannl gostermek olar.

- Interfevslar qongu saviyyalarin qargrhqh alaqa prosedurunu va bu

ob].'ektler arasrnda drijriilan informasiyanrn formatinr iasvir edjrlar. Bu crir
in_tcrfelsa misal olaraq X.25 interfeysini gdstarmek olar. Bu interfeys vasire_
sila istifadagi iimumi istifadada olan verilanlarin dlirriilma gabakosina qogulur. Bu interleys uygun talimatlarda (X.25) tasvir ediimi;;drr. Burada reiilan_
lar emahnrn son avadanhfr ila (DTE Data 'Ierminaj Equipmenr) veri_
lanlarin iitiiriilmesinin son avadanhlrnrn (DCE-Data Cir.iuit-terminating
Equipment) qargrhqh claqa ardrcrllrgr va qaydalarr gdstarrLr. DTE rolundi
dt[ r ii len^verilan |ori gabakala qogmaq iigtin modem va ya raqamli qurlu ola
biler. DCE rolunda isc uzaq masalede yerlagan tcrminillara,'digar
!abakaya
qogulmaq ist:yen interleys kompiiterina xidrnat edrn xost_m-agrn
11losi),
kontroller va ya konsentratorlar igtirak ede bilerlrr.
Kompiiterlar arasrnda rnformasiya miihadil:sini tapkil eden va lS() ta_
rafindan iglanmig bir srra lalimatlar qlobal va
1,a lokaJ gebckalarin te;kil

383

olunma nezeriyyesindr bdyiik ehemiyyar kasb etmiqlsr. Lakin qeyd etmak

lazrmdrr ki, beynelxalq standartlann qebul editmasi movoud real qabakola_
rin miixtalif arxite kturaya malik olmasrnr heg de istisna etmir.
$abakal:ri bir-birindan fcrqlenciiran cchatlara istifada olunan aparar va
proqram tominattnrn xiisusiyyetleri, tekliI olunan talimatlarrn miixtelif ciir
baga diiqiilmasi, hall olunan maselo tarefinden sistcma miixtolil cUr yana$ma
va s. aid etmok olar. l-okal gabakalarin proqram temjnahnda hayata keqirilan saviyyalarin sayrnrn OSI etalon mcdehnin saviyvalarine nazaran az olmasl buna misal ola bilar.
Daha intensiv informasiya miibadrlasi qlobal gabekalera nisbaten lokal
tabakolerde baq verir. Bela ki. mahiyyat eribarila LK$-a daxil olan kompii_
tcrlarin aparat-proqram resurslarrnrn idar: olunmast tagkil olunmuqdur. Bu
lunksiyalan gabeka proqram taminatr hayata kegirir. elobal gsbakalarda ise
miislaqil komptiterlsr arasrnda qargrlrqh alaqe nrivti kimi yalnrz malurnallar
miibadilasi hayata kegirilir.

15.2. Lokal kompiiter gabakalari

lir:

15.2.1. Lokal kompiiter gabakalarinin aparat vasitalari

LK$-nrn asas aparat komponentleri kimi agafrdakrlardan istifada

edi_

iggi stansiyalar;

servcrlsr:
interfeys platalan;
- kabellar.
iggi stansiyalar (iST) - iabeke istifadaqisinin ip yeri kimi istifade olunan

fardi kompiiterlcrdir. is'I-nin tarkibina olan talatat qabakada hall olunan

mesalalarin xarakteristikalan, hesablama prosesinin tagkil olunmt prinsipi,
va bir -srra digar amillarls tayin olunur. Masalan, agar gair,ifu9" -olgg OS
hakada MS Windows for Workgroup OS-den iirifada ediline, o zamai iSTnin proscssoru kimi Pentium tipli prosessorlanndan istifada etmak laztm_

drr.

Bazr hallarda iST birbaga gabska kabelina qogulmug olarsa, bu halda

maqnir disklorinda yaddaqa ehtiyac qalmrr. Bu ci.ir iST disksiz iST adlanrrlar. Lakin bu halda fayl-serverdan iST-a OS yiiklandikde, qabeka adapre_
rinda uzaq mesafadan yiiklamayo imkan veron uygun mikrosxem olmahdrr.
Bu mikrosxem girig-grxlq baza sistemin (BIOS) geniglonmesi kimi jstifada
olunur, Bu mikrosxemda iS1--nin amali yadclagrni OS-nin yiiklanm:sr pro_
qramr vazrlrr. Bu ciir'd isksiz' iST -in asas ristiin cehati onlann ucuz olrnasr

vo burada istiladaginin proqramrna icaza verilmadan claxil olmanrn

miimkiinsiizliiyii va kompiiter viruslarrntn daxil ola bilmsmasidlir. Menfi

csh:tr isc onun avtonom rejimda iglayc bilmomesi (servere qogulmamaq gartila), hamginin riziintin verilanler ve proqram arxivinin olmimirsrdrr.
_ LK$da serverlar - gaboka resrrrslannr paylamaq lunksiy.asrnr _verino yeLirirler. Adaten scrvcr funksiyasrnr kifayat qadar giiciii olan lardi kompiitcr,
meynfreym va ya xiisusi kompiiter hayata kcgira bilar. Har bir scrver hem

,64

aynca, ham da iST tarkibinda ola bilar. Axrnncr haida servcrin tam deyil,

yalnrz resurslarrntn bir hissesi iimumi rstifadeda ola bilar.

LK$-da bir negJ server olarsa. o zaman har bir server onir qogu)an iST_
a xidmal gcistarir. Servelin kompLitcrlar roplusuna va onlara qolulmug iS.fo domen deyilir. Bazi hallarda bir domenda bir nege server olur. Bu server_
larden brri bag server, qalanlarr isa ehtiyat serveri va ya asas serverin mentiqi geniglanmasi rolunu oynayrrlar.
Kompiiter-server tipini segdikda asas parametr kimi prosessorrrn tipi.
amaii l,addagrn rutumu, serr diskin tipi va rutumu. disk kontrollerinin ripi
nazara alrnmalrdlr. Bu xara k t eris tikalarrn qiymatlari hall olunacaq masoli_

dcn, qabtkada hesablamalann tagkil olunmasrndan, ;abakanin yiiklanma

Caracasindan, istifada olunan OS-dan va drgar amillardan asrhdrr.

Serverda amali yadda$ nainki dz proqrarntnl yerina yetirmak maqsadini giidiir, hamginin disk girrq - Qrxrirnll buferlarini yerlagdirmak maqsadi
Liqiin dr istifird: edilir. Buferlarin oprimal sa)1nl t:yin etmakla. girrg-1rxr5
amallrrinin yerinr yetirilm: siiratinr artlrmaq olar.
Omali yaddagr segdikda nazara almaq lazrmdrr ki, orada lazrmi proqram taminatt, hemginin gerikli istifada olunan layllar ve verilenler bazilarr
.v'.erlaqmalidir.

iS-f va serverlar lebakanin yerlagdiyi yerlardo oz aralarrnda kabel gaklinda olan verilanlarin iitiiriilma xatti ile birlagirler. Kompijterlar kabela in_
terfeys plata$ - gabaka adapteri vasitasila birlagdirilir. Son zamanlar veri_
Ianlarin otiiriilma milhiti kimi istilada olunan xatsiz g:bekalar _ radiokanal_
lal nreydana galmiqdir.
Bela hallarda komputerlar bir nege qongu oteqlarda yerl:;dirilir.
lstifada olunan gebaka adapterlari 3 asas xarakrerisiikarLa malikdirlar:
kompritcrin qo.iuldu[u ginin tipi (lSA. EISA, Micro Channel va s.), martabalar qabakasinin sayr (32,64) ve yaradrlan gabakanin topologiyasl (Ethernet,
Arcnet, Token-Ring). Mas, Etherner topologiyah vs Novelf Netware ve ya
MS Windows for Workgroups OS-a malik gabekalar iigiin Novell firmasrnrn
NE3200 (32 bitli) peb:ka adapterindcn istifada etmek daha moqsadauylun
sav tlrr.

kabelinin
.baka $abaka
adapterinin

segilmasi onun spesifikasiyasr ila alaqadar oh.rb,

9a_
sanadlarinda gcistarilir.
LK$-rn alava avadanlrqlanna lasilasiz qida manbalari. modemlar- transiverlor, repirerlar ve miixt:lif kontaktlar siiremi kimi istifad: otrnrn [on_

nektorlar va terminatorlar daxildirlar.

. Fasilxiz qida manbavi (UPS-Unit power System) _ clektrik gabakasrnin

dayanrqh iglamesini artrnr va elektrik gabekasi agrl-drqda serverdo olan veri_
lenlerin itmamcsini tamin edir. Dovrada kompiiteri qidalandrran garginlik
agrlarsa. o zaman kompiiter oz igin: tJpS sal,eiinda divam edacek,-kJmpii_

terin.amali yaddagrna yiiklanmig proqram vc verilanlar itmayecsk.

UpS-i
fikir vermak lazrmdrr ki, onun gricii serverlarin gllciindan az olma_

segdikda
sl

n.

Transiver.- iST-ni yogun koaksil kabelina qogan qur!udur.

Repiter - isa gabeke seqrnenrlarini birlagdiran qurludir.

385

Konnektorlar (birlagdiricilar) kompiiterlarin gsbaka adapterlorini nazik

kabella birlegdirmak iigiindtir.

Terminatorlar - agrq kabellare gabakanin qogulmast iigiin, hamginin

torpaqlama maqsadilc da istifade oluna bilar.
Modem - telelon xatti vasitcsila LK$ va ya aynca kompilteri qlobal sabakays qogan qurfudur.
15.2.2. Lokal kompiiter gabakalarinin strukturu va funksional

tatkili
Elementlerin gabokoya qoqulma konfiqulasiyasrna topologiya deyilir.
Topologiya gabekanin bir stra vacib xarakteristikalannt, o ctimlsdon etibarh
iglamesini, mahsuldarhfirnr, doyarini, miihafiza olunmastm tayin edir.
LK$ topologiyasrnln tasnifatlna yanaqmalardan biri topologiyanr 2
esas sinfe bolmekdir: geniqyayrlmrg va ardrcrl tipli.
Genigyayrlmrg topologiya ko:rfiqurasiyasrnda har bir kompiiterin
dtiirdiiyii siqnal yerda qalan kompiiterlar tarafindan qabul olunur. Bu ciir
kon fi qurasiyaya " iimums i n", " a { a ca b anz ar" . " p as s iv mar kaz li u ldu z" lopolo'
giyalarrnr aid etmek olar.
Ardrcrl konfiqurasiyah topologiyada ise har bir fiziki alt-saviyya informasiyanr yalnrz bir fardi kompiitera vera bilir. Buna misal olaraq, ixtiyari

(kompiiterlar bir-birila ixtiyari qakilde birlepirlar), "iyerarxik", "halqavari",

"zancirvari", "intellektual markazli ulduz", "qar danalari saklinda" vc s. topologiyalafl nr g6starmak olar.
LK$ topologiyaslnrn en geniq yayrlml$ 3 ndviinii nazarden kegirak:
"Ulduz" topologiyasrnda har bir kompiiter xiisusi gabaka adapteri vasitasile aynca kabella morkazi qovgaga qo$ulur (Sak. l5.l).

$akil

15.

"Ulduz" topologivast

I\,larkezi qovqaq kimi, passiv birlagdirici ve ya aktiv takrarlayctdan istifada edila biler. Bu topologiyanrn menfi caheti onun etibarhhinrn az olmasrdrr, qiinki markazi qovgaq ipdan gtxan kimi, biitiin qabaka ciz iqini day-

andrnr vc hamginin burada gox briyiik uzunluqlu kabeldan istifado edilir.

Bezi hallarda iglama etibarhhfrnr artlrmaq iigiin markezi qovgaqda xiisusi
rele qoyutur ki. bunun vasitasila srradan grxnttg kabclllar dovr:dcn agrhr.
"0mumqin" topologiyasrnda biitiin kompiiterlar bir kabele qogulurlar.
Burada infbrmasiya komptiterlera n<ivba ardrcrlhfr ila veriiir (5ak. 15.2).
_186

$akil 1 5.2. "UmumSin"

ropologiyast

. Bu halda uzunlulu kigik olan kabeldan istifade edilir, "ulduz,, topolo_

giyasrna nazaran daha etibarh iglayir, ginki ayrr-ayn kompiiterlarin igdan
grxmasr. gebokanin iimumi igine xalal garirmir. Manfi cehati ondan ibaritdir
ki, asas kabel zadelandikda biitiin iabeka oz iggi funksiyasrnr itirir; hemginin

burada bir komptiterdan digarina grindaril:n informisiya bagqa kompii_

terlJr tarafinden da qabul oluna bildryi ngiin fiziki saviyyeda info.rn"riyu
zaif miihafiza olunur.
_ "Halqavari" topologiyada bir kompiiterdcn digorine verilenla r ,,estafet.
da oldulu kimi <itiiri.iltir (gakit 15.3_).
Oger.har hansr bir kompiiter ona aid olmayan verilanlarj qabul edibse,
o zaman hemin komp0ter o verilonlari halqavari istiqamatdo o-biri kompti_
tero dtiirocok.
Bu topologiyanrn iistiin cehsti, kabej srradan grxan zaman sistemin ig
qabiliyyctinin saxlanmastdr. eiinki bu halda h:r bir kompiiLrera daxil
olmanrn iki yolu olur. Manfi cehati isa kabelin rntiayyanqJar ,rrn oimuii,
"ulduz'-a nisb:ton siiratin kigik olmasr, hemginin ',iimumi pin,, topologiya_
srnda oldu[u kimi, informasiyanrn zeif miihafiza olunmasrdrr.

$akil I 5.3.,'Halqavari,, topologiya

Real LK$-nin topologiyasr yuxarrda gdsterilan topologiyalardan va
ya onlann kombinasiyalanndan birinin asasinda qurula titarlilmumi
hat_
da qabakanin strukturu apalrdakr amillarle tayin oiunur: birlagdiritan kom_

piiterlarin sayr, informasiyamn dtiiriilmasinin operativliyi va etibartrh[r,

iqtisadi amillar va s.
15.2.3 Lokal kompiiter gabakelarinin idara olunmasr

Lokal gebakalarda merkazlagdirilmig va markazlagdirilmsmig kimi

asas idara

prinsipi mtivcuddur.

Markazlagdirilrniq idaraetmada verilanlar miibadilasinin idarasi fayl-ser_

ver tarafindan yerina yetirilir. Serverda saxlanrlan fayllar. gabakanin i99i

387

stansiyalan terafindan istifada edila bilarlar. Bir iggi stansiyasrnrn fayhna

digar i99i stansiya miiraciat edo bilmcz. Osas daxil olma yolundan istifada
etmamakle, "Net Link" proqraml vasitasila i99i stansiyalar arastnda fayllar
mi.ibadilesini tegkil etmek olar. Bu proqramtn icrasl ils NC proqramrnda
fayh kogiirdiiyiimiiz kimi, iki kompiiter arasrnda fayllart bir-birina ritiirmek
olar.

Mcrkazlegdirilmiq idarali gebokcnin i.istiin cehati qabaka resurslartntn

onlara icazasiz daxil olvnalann ytiksak deracsds mijhahzesi. daha boyiik
sayh qovgaqlara malik gabakalarin qurulmastnln miimk[nliiyiidiir. Manfi
calati lsa, fayl-server tiz i9 qabiliyyatini itirdikda, sistema icazesiz daxil olmanrn miimkiinli.iyii, hamqinin server resurslartna daha ytksak talablerin
olmasrdrr.
MarkazlaqdirilmomiE @ir saviyyali) gebakelarda xiisusi ayrtlmtq serverlor
olmur. $abakonin idaraetme funksiyast nrivba ila bir IST-den digar IST-yo
dturiiliir. Bir isT-nin resurslartndan (disklar, printerlar va digar qurfular)
digor iST istifada eda biter. Bu c[r gabakolarda Windows OS-dan istifada

etfiok olar.
va reQox da boyiik olmayan iST iigiln bii cilr gabeka daha samaralidir
verir.
qurulmastna
imkan
Markazlagmiihitinin
paylanmrq
hesablama
al
diriimig gabekolara nezeren burada proqram teminatr daha sada olur. Burada fayl-serverden istilada edilmasi laztrn olmur, bu da sistemin daha ucuz
yaranmasrna sabab olur. Lakin bu Sebekad: informasiyanrn mthafizasi va
inzibati idara mosalalari bir qcdar zaif ahntr.

15.2.4. Verilanlarin

iitiffilmo iisullan

Kompiiterlar arastnda informasiya miibadilesini tagkil etmek maqsedila

LKg-de Elektrotexnika va Radioelektronika sahasinda Beynalxalq institut
(IEEE - Institute of Electrical and Electronical Engineers) tarefindan haztrlanmrg standart protokollardan istifada olunur.
lEEE802.3 va IEEE802.4 standartlarlnda tasvir edilan va lokal gabakalarda (Ethemet, Arcnet ve 1'oken Ring) istifada olunan miibadile protokollanna qrsa nazar salaq. Bu protokollar vasitasila gebakc kanal rerilenlarine
daxil olma iisullarr gcistarrlir. Bunlar OSI moCelinin kanal savivyasini heya'
ta kegirirlrr.
"Ethernet" iisulu. Bu Xerox firmasr tarafindan taklif edilmii va burada
"iimumi 9in" topologiyasrndan istilarla edilmiqdir. Umumi $in ih dtirriilcn
malumatlann serl6vhosinds dtijriilen vo qabul edan manbalarin iitlvanlarl
gristorilir.
Bu iisul apancr tezliyi aragdrrmaq v: miinaqilalari yox ctmekle, goxqa'
xali miibadilo iisuludur (CSMAiCD - Caries Sense Multiple Access rvith
Coilision Detection). Bu iisulun mahiyyati ondan ibaratdir ki. IST yalnrz o
Yaxt melumatl dtiirmeye baglayrr ki. kanal bo! olsun, aks teqdirda malumattn dtilriilmosi miiayyan zaman anr iigiin gecikdirrlmi5 olacaq. Eyni zamanCa verilanlerin dtiiriilmc imkanr avtomatik olaraq aparat i.tsulu ila
heyata kegirilir.
80-100 iST eyni vaxtda i$ladikda gebekanin iglame siirati azaltr. Bu, l:a388

nalda amala gelan miinaqi;alarla alaqadardrr.

"Arcnet" iisulu - Datapoint Corp. firmasr taralindan teklif edilmrg ve

burada "ulduz" topologiyasrndan istifada olunmuSdur. Bu halda bir iSTden digar iST-: malumatlann dtiiriilmrsi isT-in birinda r:ykil edilan markerlar vasitasila heyata kegirilir. Malumat titiirmek istayan iS't markerin
ona galmasini gcizlayir, gcindaranin va qabuledanin 0nvanlarr yazrlmrg serlovhrya malik malumarr buna birlaqdirir. Ogrr iST q:bulu g<izlayirsa. o venr ds markerin galmcsini gdzlemalidir. Marker g:ldikden sonra malumatlarla birlikda gelan sarlcivha analiz olunmahdlr. Ogsr ahnan melumatlar bu
IST-e aid olarsa, o zaman IST onu markerdan ayrrtr.
"Arcnet" gebakasinin avadanhqlan "Ethernct" va "Token Ring" gabakalarinc nozaran daha ucuz olurlar, Iakin hemin avadanhqlann etabarhltgr va
mahsuldarhlr nisbatsn aqa[r olur.
"Token Ring" iisulu - "halqavari" topologiyaya malik olub, IBM firmasr tarafindan taklif edilmipdir. Bu firmadan bagqa, bu ciir gabakalarin
avadanhqlannr Proteon, 3Com va Undermann-Bass firmalarr, labake proqram teminatrnr isa - 3Com, Novell va Univation firmalarr istehsal edirlar.
Bu ilsul "Arcnet" iisuluna oxgayrr. Osas ferq ondan ibaratdir ki, burada
[stiin]iik mexanizmi vardrr. Bunun :ayasind: bezi iST digarl:rina nazrran
daha tez markeri alda cda bilirlar va onu bir qadar oztrnde saxlamaq imkanrna malik olurlar.

LK$-da tipik proqramlardan istilada etmak maqsadila g:bakada nralumatlann miibadilasi iigiin hansr protokoldan istilad: olunmasrnr bilmek
lazrmdrr. Bela protokollardan bir negasi mrivcuddur. On genig , yayrlmtg
protokollar bunlardrr:
IPX, SPX va NETBIOS.
IPX (Internetwork Packet Exchange) protokolu OSI modelinin naqli,
yat saviyyasinin protokoludur. O, gabskenin agalr soviyyalari ila interfeysa
malikdir.
.SPX(Sequenced Packet Exchange) - daha yiiksak ssviyya olan seans
saviyyasinin protokoludur. O, IPX, NETBIOS (Network Basic
Input/Oulput Sysrem - gabska girig-grxrg baza sistemi) protokollarr asasrnda
yaradrlmrgdrr. Bunun vasitasila OSI modelinin gebeko, noqliyyar va seans
saviyyalerinin funksiyalarr hayata kegirilir.
15.3. Qlobal gabakalar

Qlobal qabakalar lokal gabakalarin faaliyyat dairesini geniqlandirarak,

miixtalif binalarda, geharlarda, rayonlarda va olkalerda yerlagdirilan gebakalari riziinda birlogdirir. Adatan, qlobal gabokaler regional kompaniyanrn
teqdim etdiyi xidmetlar hndudu ila riz tasir dairalerini mahdudlagdtrrrlar.
Bu kompaniyalara Bell, Pacific Bell, AT&T, Sprint, MCI vs s. misal gcistarmak olar.

Qlobal gabakalar ardrcrl xatlarla birlagdirilirler ki, bu xatlarda da verilanlarin ritijriilma siirati lokal gabak:lera nisberan az olur. Adetcn qlobal
iabekelara a$agrdakr qurfular daxil olurlar:

389

Marqrutlagdrrmalar. Bunlar lokal gabekalar arasrnda alaqcni tamin

edir va interfeys vasitosila qlobal qabakoni idara edir.

- ATM kommutatorlan. Lokal va qlobal gabakaler arasrndakr

xanalann yiiksak siiratli kommutasiyasr iigiin istifada edilir.
- X.25 kommutatdrlan va Frame Relay. Reqom siqnallannrn gondarildiyi gaxsi ve ictimai verilanlarin dtiirillma kanallarrnr bir-birila alaqalandirir.

- Modemlar. Analoq siqnallarrnrn gondarildiyi qaxsi va ictimai verilanlarin ritiiriilma kanallarrnr bir-biri ila :laqelandirir.
- Kanallara,lverilanlara xidmat modullarr (CSU/DSU - Channel Service Unit/Data Service Unit). Kliyentin arazisinda yerlagan avadanhq olub
(CPE - Customer Processing Equipment), kiiyent terafindan raqam kanahnrn son avadanhqlarr kimi istifade olunur. Bu qur[ular markazi telefon
qovqalr (CO- Central Oflice) ile, yoni telefon kompaliyasrn:n kliyenta on
1,axrn olan kornmutasiya qovgalr ila birlapdirilir.
- Kommutasiya serverlari. Bu adoton zang edan serverlar (dual in/out
server) olub, uzaq masafada yerlapan istrfadagilara imkan verir ki, lazrmi
kliyentla elaqa saxlaya bilsin va onun lokal;abakasina qogulsun. Buna misal
olaraq, AS5200 Cisco seriyah rabita serverini gdstormak olar.

Multipleksorlar. Bir fiziki kanal vasitasila eyni zamanda bir nega

siqnallar grind:rmaya imkdn verir.

15.4- "Kliyent - server" texnologiyasr

Orta va bdytik kompiiter (main framc) bazasrnda hesablama proseslerinin markezlagdirilmig idaraetma sxemi son zamanlar "kliyent-server"
texnologiyasr ilo cvaz edilmigdir.
I\{arkazlaqdirilmig idaraetma sxeminda biitiin hesablama resurslarr, verilenlar va onlann emal proqramlan bir kompijterda camlegdirilir. lstifadagilor terminallann (displeylarin) vasitosilo magrnlarm resurslanna daxil olurlar. Terminallar komptltere )'a interfeys vasitosile, ya da telefon xetlari (terminailar uzaq mesafad; yerlegdirilmigsa) vasitasilo qoqulurlar. TerminaLn
asas funksiyasr istifadegiys verilen informasiyanrn tesvirindan ibaratdir. Bela sxemin miisbat cahati idaraetmcnin asan olmasr, proqram taminarrnrn
takmillegdirilmasinin mtmkiin olmasr vo informasiyanrn miihahzo olunmasrdrr. Menfi ceheti isa a;a[r etrbarhhga malik olmasr (kompiiterin srradan
?txmasr biitiin hesablama prosesinin da[rlmasr demakdir), aparat va proqram taminahnrn artrnlmasrnrn gatin olmasr va bir qayda olaraq, gabcksnrn
istifadagil:rinin sayl artdrqda operativliyin a;;agr digmasi va s.-dir.
"Kliyent-server" arxiteklurasrnda termlnah - kliyente maxsus olan fardi kompiiter, meynfreymi isa - rnformasiya emahnrn iimumi masalalarini
hall etmak maqsadila ayrrlan - bir ve ya bir nege giiclii kompi.iterlar (kompiitcr-serverlar) avez edirlar- Bele modelin miishet cshoti onun dahzr canlr
olmasr va hesablama sisreminin ctibarhltEr. istiladoginin bir nega tarbiqi
proqramla eyni zamanda iglayo bi)rnasi. informasiya emahnrn y,iiksak opcrativllyi. istiladaginin yiiksek keyfiyyatli interleys ila tcmin olunmasr va s.
390

_ Qeyd ctmak lazlmdlr ki, bu ciir daha perspektivli va dz imkanlan tam

bitmamig texnologiya oziintn sonrakr inkigafrnr elda etmi5dir. Son
zaman_
lar

"Inter.net'' gabaka ideyasrnr korporativ sistemler milLhitina kegiran

'Intranet" texnologiyasr yaranmrgdrr. ',Kliyent_server,, texnologiyasrndan
ferqli olaraq, bu texnologiya verilanlara yox, istifadagi iigiin hiirrlanmrg
infcmasiyaya y<inaldilmigdir. Inrranet texnologiyasr yuxaridak,
har iki sis_

temin miisbet xiisusiyyetlarini riziinda camlegcliiii. Bu texnologiya

esasrnda
qurulmug hesablarua sisremlerinin terkibinda rnark:zi informaJya
serverlari
va son istifadagiya informasiyanr_ galdlran pallanmrg komponentlar
(pro_
qram - naviqatorlar va ya brauzerlar; olurlar.
. Qrsa olaraq "kliyent-server', texnologiyasr ila alaqadar olan bazi anla_

yrilarla tanlg olaq.

gabskade istonilan iki obyektin qargrhqh elaqasi
zamanr iki taref iptirak
.
edir: miiay-yan resurs (scrvis, xidmati imkanlarrni uy,r"o tsraf
va bu resurs_
lardan istifade edan taraf. Resurslardan istilacla edan oarun
ktiy.rt, ..ru.r_
Ian Lamin eden teraf is: sener adlanrr.
Resurs kimi aparat komponnti (disk, printer, modem, skaner
va s.),
proqram. fayl, verilcnlar bazasr, hetta, kompilter da ola bilar. Buradan
da
bir srra terminlar meydana galmiqdir: fayl_server ya ya disk_server, pnnterserver vo ya gap sen,eri, verilanlar bazasr serveri, Sel_servcr (SeL
dilinda
verilenlar
sorlulann emal proqramlarr), kompiiter'-server va s.
-bazasrnda
Aydrndrr ki, btiriin bu serverlsrin c;z kliyentiori vardir.
P.:ql"- temlnatl noqteyi-nazerind.an, ',kliyent-server,, texnologiyasr
,..
kliyentl:rin ve serverlarin ayn-ayrrhqda ciz proqramlannrn olmasrnt
romin
eCir, Kliyenr proqramlarr kimi metn
."drrf prosessorlanndan. server
proqraml kimi isa verilanlar bazastnrn"a
idarcetmj prcqramrndan istifada
oluna.bilar. "Kliyent-server', proqram ciitliiLyii kimi ,..ilortei bazasrndan
gdtiiriilmiig informasiyarr cadvala marik san:di emar edan
mrtn prosessorunun proqramlnr misal gristermak olar.
yerina yetirilon har hansr bir proqram bir halda kliycnt,
.halda
_ .$abakada
digar
isa scrver rolunda grxrg edo bilar. O;da; ,tuu", .Uryyin zaman
in_
tervahnda bir proqramda kliyent va server rollarr deyiga
bilai.'
Daha miirakkeb kliyenr-server modeli kimi ii9bandli modlden _
AS
modelindan (Application server) istifada edilir. Bu model veriranrar
bazasrndan. istifada. edan qabskalarin i9 prosesini tasvir edir. eS
moAetino asasan
verilonlarin idaro olunmasr, emah.r,a son istifadaqiya informasryantn
gatdr_
nlmasr kimi 3 funksiyadan har bjrisi ayn-ayn komiiiterle. raraiindan
yerina
teurrlrr

391

16.

INTERNET SABAKOSi
16.1. Umumi malumat

Giindalik heyatlnda har bir insana hrm amak fealiyyatindo, hem de

medani-maigat sahasindo aktual va faydah informasiya taleb olunur. Bele
informasiyantn :lda edilmasindc informasiya sistemlari ila yanagt,
INTERNET gsbakasi de ahamiyyatli rol oynayrr.
Yeni informasiya texnoloqiyalannrn intensiv inkigafr va geni$ tatbiqi
jnsanlann illar srzindo yaratdlF va topladr!r anonavi informasiya resurslarrnr elektron formaya gevirmaye va informasiya resurslannrn yeni - elekton
- noviinii yarulmala imkan lcrdi. Yeni keyfiyyato malik olan elektron
informasiya resurslartntn toplanmasl, saxlanmast, axtarl$l ve elda edilmasi

daha rahat va alverigli oldupundan, onlar daha genig yayrlrr va istifade

edilir. Hazrrda INTERNET texnoloqiyalanndan gcbaka miihitindo iglamasi
nezarde tutulan hem ixtisaslagdrrrlmtq, ham da iimumi toyinath informasiya
sistemlcrinin qurulmastnda geniq rstifade olunur' Slru,tlllunu gdra
INTERNET mixlelif tipli elektron informasiya resurslannt oziinde toplayan vo onlara miiraciat iigiin sada interfeysa malik olan nshang, lakin kifayat qadar gevik inlormasiya - kompiiter gabakasidir' Son iller arzindc
in-ffRNf,f gabokasi esasrnda rstifadagilera mtixtalif inlbrmastya xidmatlari gdstaren goxlu sayda informasiya sjstemlerinin serverlari qurulmuq va
lcaliyyat gdstarirlor.
INTERNET miihitindo iglsycn informasiya-axtarrl sistemini (lAS)
lokal va gabaka miihitlarinda i-aahyyot gostaran IAS-dan farqlandiran bir
srra xiisusiyyotlar movciiddiir. Onlardan biri de INTERNET-da informasiya resurslartntn elektron variantlnda olmasrdlr. INTERNET-in informasiya resurslannln esas novlari aga!rdakrlardrr:
- elektron na;rlar-periodik elektron jurnallart, qazetlar, xiiiaseler,
biilletenlar. kitablar, konfrans materiallan va s
- elekrron kitubranalur - anenavi kitabxanalarrn, kataloqlartn va s.
elektron variantlart;
- INTERNET-in in/brnw.tiya massivlari WEB san:dlari, FTP arxivleri, Gopher-in, Usenet-in resurslart va s.
xisusi t.)yi alh infornasiya rcsutslart-xiisusi maqsadler iigiin
INTERNET-do yerlegdirilan melumatlar, hesabatlar, clmi tedqiqatlarln
naticaiari, nagr edilmasi iigiin meqalalor, miixtalif sonadlar va s
Internetde informasiya scrverlerda saxlantltr. Serverlarin tjz linvanlart
olur vo onlar xiisusilcqdirilmig proqramlar vasitasila idare olunrtrlar.
Onlarrn komayila pogtu va fayllan gtlndarmak. verilonler bazastnda inlormasiya axtan$lnl aparmaq vc s. heyata kegirmok miimkiindiir. Serverlsr
arasrnda inlormasiya miibadilasi yiiksak siiratli rabiLs kanallarr ile he!ata
kegrrilir. Ayrr-ayn istifadsgilarin lnternet-in inforrnasiva resurslartna daxil
olmasr adctan telefon 5cbokosi ila provayderlar Yo ya korporatiY gabakalar
vasitasilc hayata kegirilir. Provaydcr kimi khyentlarh elaqa saxlal'a bilan va
Unrumdiiriya qabakasinc Atrrgr olan har hanst bir taSkilat i;tirak tdc bilar.

392

lnternet prinsipi iizra tagkil edilmig korporativ gabakalora ',Intranet',

dey ili r.

gakil l6.l-da Internet gabakasinin sadalogdirilmig arxitekturasr verilmigdir.

Burada yerlegdirilmig proqram taminarl vasitasile $ltrzdan kegan biiriin
malumatlar emal olunur. Har bir gliizun 6z lP (Internet protocol) itnyatl.
olur.

$akil l6.l INTERNET Sabakasirun arxitekturasr

Verilanlarin oriiri.ilmasinin yiiksak siiratli magistral krmi xiisusi aynlmr$ telefon xetleri, optik lifler va pey,k rabita kanahndan istilada oluna
bilar. Internet-a qogulmaq istayan tagkilat xiisusi kompijterdan istjfada edir
ki, buna gliiz (3.aleway) deyilir.
Ogar gliizun qoguldu[u lokal gabekaye iinvanlagdrnlmrg malumat daxil
olubsa, hamin malumat bu lokal qabakaye dtijrijlmtil olacaq. Ogsr melumat
digar bir gabakaya aid olarsa, o zaman hamin molumat ncivbati gltizr
citiiriilacak. Har bir gliiz biittin yerde qalan sliiz ve gebakelar haqqrnda
miifessal informasiyaya malik olur. Hor bir rnalumat lokal gabakaden- pliiz
vasitosila Inretnet-a 6tijriiliirse, bu halda an ,,tez,,yol seEilir. $luzlar proto_
kol vasitasila bir-birilo margrutlar va gabakanin vaziyyoti haqqlnda in[ormasiya miibadilasini apanrlar.
Bazi kompaniyalar provayder rolunda gtxrg eda bilirlar. .provayder
Internetda riz gltiziina malik olur va o, digar kompaniyalara ve ayn-ayrr istifadagilera bu lliiz vasitasile gabokaya daxil olmaga icaza verir. $liiz, malumatlann lazrmi dtiirme mar$rutlarrnr seqmekla b:rabar, gabakanin ayrr-ayn
hissalarinda nasazhqlar bag veran halda rnalumatlann <jtijriilma mar$rutlannt tashih etmek iig[n daha btiyiik qabakaya qogulan altgabakalerin parametrlari haqqrnda malumata malik olmaLdtr.
$liizlar daxili va xarici olmaqla 2 ciir olur. Kigik altgabakado yerlapan
glirzlar daxili gliizlar adlanrr ve bunun vasitasila daha boyiik korporativ gabaka ila rabita qurulur. Bela qliizler arasrnda rabita daxili ;li.iz protokolu
(IGP - Internal Gateway Protocol) vasitasila tomin edilir. Xarici qliizlar
Internet-e oxgar briyiik ;ebakelorda tatbiq edilir va xrrda altgabakelarda amala gela bilan deyigiklikla alaqadar onurr sazlanmasr dayigir. Xarici gli.izlar

l9l

arasrnda rabite xarici $liiz protokolu (EGP-Exterior Gatewoy protoco[) yasitasile hayata kegirilil .
Intemet gabekasinda iglamak - kornmunikasiya protokollar ailasindon
istifada etmek demakdir. Bu protokollar ajlasi TCP/IP (Trarcmission

Conlrol Prolocol/ Internet Pratocoi

l'anlanlarin dti)ri)lmasinin id.ara

bir Eox lokal
iabokolarda verilenlerin dttiriilmesi iigiin istifade edilir. Onun tarkibina,
tatbiqina gcira aga[rdakr qruplara bciliinan protokollar daxildiriar:
- iki kompiiter arasrnda verilanlarin cjtiiriilmasini idara edan naqliryat
prolokollarr;
verilanlarin iinvanlannr emal edon va lazrm olan tinvana on qlsa yolu toyin edan margrutlagdrrma protokollarr;
- kompiiterin unikal nrimresinc va ya adma gdra onu aydrnlagdrran,
fob?ka iinvanrm destaklayen protokollar;
- bi.itiin miimkiin gabeke xidmarlarina daxil olmanr totkil edon totbiqi
protokollar;
- uyiun margrutlar haqqrnda gobakayo laami molumatr, gabakanin
veziyyati haqqlnda informasiyanr veran, hamginin lokal gabekeler iigiin
verilanleri emal eden gliiz protokollan;
- kliyentin gebekeda rahat iglamasini tamin edan va yuxarrdakr protokollara aid olmayan digar protokollar.
TCP/IP arxrtckturasl etalon model asasrnda qurulmrrgclur, lakin OSI
modelinin 3 birinci saviyyclari burada bir saviyyeda birlepdirilmiqdir :
olunma:;t/ Internet protokolu) adlanrb, qlobal gabakalerde Vo

OSI modeli
Tatbiq savivvasi
Niimayi5 saviyyasi
istifadoginin qabaka
interfeysi saviwssi

Neqliwat savivvasi
Sabake soviyyasi

Kanal seviyyosi

Fiziki sovtyya

TCP/tP
Tatbiq saviyyesi

Naqliyyat soviyvesi
Internet
Sebeke interfeysi
Fiziki seviyva

istenilon satrad ya ya melulnat, tatbiqi proqramla rdan (tatbiq saviyyasi)

labekeya grindsrilir. Sonra modem va telefon rabita xatti vasitasila (iqli1,:yat sayiyyasi) melumat Inrernet $obeko qovgalrna diigiir ve sonra gabeka
proqramlarr (qabaka interfeysi) vasitesila qlobal gabekenin rabite qovgaqlanna (fiziki sarr)ya) verilir. Har bir saviyyanin proqramt, malumafi va ya
<itiirtllan senadin mazmununu bilmJden, dzi.ina uylun suratda emal edir.
internet gabakosi va onunla iqlemak qaydalanlaqqrnda daha miilassal
malumat [23-25]-do verilmigdir. Burada isa te lekommunikasiya vasitaleri,
INTERNET-: qoqulma, INTERNET xidmarlari ve iNTERNET_da infor_
masiya axtan;r haqqrnda qtsa malumat verilir.

394

16.2. iNTERNEt'-a qosulma

_ INTERNET-e qoqulmaq iigtin biza ilk ncivboda INTERNET_a daxil

olmagl tamin edJn tegkilatl - provayderi segmek lazmdrr. Bununla da
bizim INTERNET-: daxii olma ndvii segilmig olacaqdrr. Sonra isa modem
avadanh[rnr alda edib, onu sazlamaq lazrm galacak. On nahayot. i$ iigiin
proqram reminatrnr, misalan, Microsoft inrerner Exptorer
1:?11r_:hr
(Y.!L?_i -quragdrrrb. onu sazlamaq lalab olunur_ Bundan alava,
IN'IEERNET-da iglameyin rahat olmisr [giin kompiiteri bir nega kigik
alava proqramlarla tamin etmek Iazrmdrr.
16.2.1. iNTERNET_a qogulma niivlari

,.ARpANET,,
. Ilk vaxtlar iNTERNET (o vaxrlar ona

deyirdilar)

daimi
idi ki. hamin 'k-mptiterlarin
har biri qeyd edilmiy iinvana (domen adlarrna). malik idilcr.
isa seans qogulmasr kc;makliyi ile telefon xetti vasitesilo
, Sonralar..
daxil
olma ideyasr emala geldi. Telcionun krimakliyi rla gabckanin
i.aba\a1g
"
daimi
."ra;anday oian kompiiterla rlaq: saxlamaq. uni togulrnuq ,a
belalikla da iNTERNET-in bir hissasina
,cevrilmok .tirnt t ri oldu. T:bii
olaraq, bu. halda biitiin istifadagilare pulltr xidmat g,rrir."r, Ui.
9o*
telkilatlar yarandr ki, bunlar da provaydei adlandrrrldr. . - Provayder rolunda giiclii server, goxlu sayda girig relefon xrderini,
daha dolrusu, ayrrlmrq rabita kanahnr.aimaq ti,gtn ,n"fi.yy"n _.blalda
pula
olT istanilan_qaxs grxrp ede bilor. Hlmin kanui'_ prouayde.i'son
rylik.
istifadcgidan ferqlandiran asas amildir. provayderl:r iN1.EiNE.f_d,
.3.iyl1l dtiirtilmasi tigiin xi.isusi yiiksak siiiatli rabita kanallarrndan,irfo._
ma_
salan,.liflr-optik kabeldan va 1,a peyk alaqasindan jstilada edirlar.
Bu rabita
Kanallan sayaslndJ yiiz va minlarla istifadagilar iNTERNET_do gox
rahat
bir $araitda-eyni zamanda iglaya bilirler. Olb:rta ki. mii:yyan antaraa kana_
ltn !utumu kltayat etmir. bu halda ya onu tekmillagdirib. lurumunu
artrnl._
h!^ v." 91. ki, rabira alaqosi xeyli pislcgir... Urf,i qoqui-a iipind.n u"
istifadegi ila provayder arasrndakr iabiti kanahnrn Uririima qaUitiyyotin_
den asrh olara+ iNTERNET-a daxil olma nOuti u, oorn
lly_ii t"yin otrnur. INTERNET-e daxil olma nrivlari 2 bo1,0k qrupa b6hiniir:
Seans. qogulmas. eogulmanrn bu nOvtinda isiifaaaqi
gebakayo daima
qogulmayrb, ancaq terefon xarli vasitasila qrsa m[ddat'ariiiJa
qabake ila
qosurman,n r'0. u;. ,aari uiiii uylun pur
msDlJgr ooanrrlr va gabakada verilanl:r analoq formasrnda
dliiriiliiliirlar.
Daimi qogulma. Bu halda kompiiter daimi va csld iglayan
kanalu qogu_
,:::,.::.:lllpl,ybak.ada. roqam eaklinda ri,ii.iil[,;;.'V;i;;z
rra.tika Komputer taretlndan qabul edilan va grindarilen verilanlarin
hacmini grira
pul
gabakcya qopulmug olan kompiiterlardcn ibarat

*:*::l:,,ll.lilti,!:?*,v:
ridanilir.

qoqulmanrn bu ili novti bir birindan tekca

istitadaginin
-_lryTllN|T-a
INTERNET-da
otma vaxrr ita deyil,. hamgini" ,;; ,i;
,1. ;; lsrqlanirlor.
Daimi qogulmada kompiiter gabakeds tam triiquqtu
tirii"ii" rp .-

"rrr'r"

395

lnvanrna malik olur ki. bu halda da iNTERNET-in istonilon istifadegisi bu

komptitera qogula bil:r.
Seans qogulmasrnda isa, iP-iinvan ancaq seans rniiddstinde kompiiterr
menimsadilir va bunun iigi.in goxlu sayda boq olan iinvanlar igerisindan
tasadiifi iinvan segilir. Buna gdra dc onz dhtamiki iP- ,nvan deyilir.
.16.2.2.1.

16.2.2. Seans qogulmasl

Telefon xatti ile kommutasiyalt daxil olma (Dial-Up)

va adi analoq
$:bekada iglamayin sn sado va ucuz sxemi - telcfon xetti
modemi ila qabakada iglemokdir. Bu halda verilenlerin qebul olunma siirati
modemirr tipi, son noqtede telefon xattinin keyfiyyeti ve Avtomatik Telelon
Stansiyasrnrn (ATS) tipi kimi bir nege amillarden astltdtr- Miiasir modemlarda verilonlarin otiiriilma siiroti an yaxgr halda 56 Kbit/s (7 KbA,420
Kb/daq va ya 25 Mb/saat) olur. Lakin informasiy:rntn titiiriiLlm;r siirati is:
bir qedar az olub, 33 Kbitls -a barabar olur. Bu siirat vasitesila $abekodo
filma baxmaq va keyhyyatli musiqini dinlcmak miimkiin deyil. Amma bu
iisulu nisbaten ucuz avadanhqla heyata kegirmok miimkiindiiLr.
15.2.2.2. Peyk vasitasila asinxron qoqulma

iNTERNET-a qogulmantn i.isullanndan

biri da

peyk

vasitasile

asinxron qogulmadrr. Bu ci.ir qogulma noviinda 2 rabita kanahndan istifada

olunur. informasiya, o ciimladan da sahifalsrin va fayllarrn agrlmasr iigiin
ernrlar va sorlular <itiiri.ildiikda, istiladagi standart Dial-Up rejirninda igleyen adi modemdan istifadc etdiyi halda. inlormasiyaun qabulu iigiin celd
iglay:n peyk kanahndan istifada edir ki, bu hatda verilsnlar axrnlnln siirati
modemin siiretindan 4-8 dafa (256 -512 Kbit/, gox olur. INTERNET-do
i9leyan zaman kompiitera daxil olan verilonlsrin hacmi. kompiiterdan xaric
olunan verilonlera nisbeton l0 dafe gox olduluna g<ira INTERNET-o daxil
olmanrn bu iisulla tagkil olunmast daha moqsadouyf,un sayrla biler. Bu
halda briyiik "kiitla" peklinde olan informasiyanr qobul etmak iigtn heg da
telefon xottinda asrh voziyyrtdo qalmaq laztm deyildir - peykdan galon girig
siqnah hcmiEa alda oluna bilar. Burada hatta bezi sahifalara vo fayllara
abuna da yazrlmaq rniimkiin olur ki, onlar kompiitera miioyyen zaman
anlannda daxil oluna bilirlar. Bundan alava, peyk rabits kanahmn ktimakliyi ila onlarla va hatta yirzlarla pei,k televizrya kanallanna pul <idamodan
baxmaq va xogunuza galan proqraml sart diske da ktigiirmak miimkiin olur.
Lakin bu iisul gox baha bapa gelir ve bir ciddi manfi cehata malik olursiqnahn ritiiriilmasinda gecikmeler bag verir. Bele ki. Sizin gonderdiyiniz
sorlunun provayderin setverine gatmasr, onun emal neticasinin isa Sizin
kompiitere vcrilmasi iigiio on saniyelsrla vaxt talab olunur ki, bu da siiretli
peyk kanahmn biittin iistiinliiklorini agagr salmrg olur.

16.2.2.3.''Mobil" iNTERNE',t
396

"Mobil" telefonlardan iNTERNET-a qogulmanrn ciz xiisusiyyatlori

vardrr: birincisi. telefon ekranrnln kigik olmast sadaca olaraq, saytlara
onlann adi lbrmatrnda baxr$ kegirtmayo imkan vermir; ikrncisl. ,'mobil'.
kanal iizra verilanlarin otiiriilma sijrcti gox da briyiik olmayrb. 14,4 Kbit/s_a
barabardir. Mahz buna gora da, mobil qurlular iiEiin xtisusi WAp
protokolu iglanmrgdir ki, onun vasitasila mobil telefonun ekranrna yalntz
telefon displeyinin olgiilarine gdre optimalla$drrrlml$ matn informasivasrnr
grxarmaq miimkiin olur. Onun vasitasile istanilan e_mail maktrbun,
oxumaq, birjalardakr aksiyalarrn kursu ilo tanr! olmaq, hava malumatrnr
va digcr informasiyalan alda etmak miimki.in olur. i:Mobil,, telefonun
inki5afinda yeni marhala verilanlarin paket $aklindo dtiiriilmesini temin
edan GRPS protokolunun ratbiqi olmuldur. Bu halda gabaka iizra verilan^
larin <itiiriilma siireti artmr$ ve bir saniyada on kilobitiara barabar olmug_
dur. Nozari olaraq, bu siirat I00 Kbit/s olur ki, bu da adi modemin iglema
siiratindan iki dala goxdur.
.INTERNET-a maltilsiz qogr:lmamn daha bir iisulu da mcivcuddur ki,
-bu da
Wi-Fi qogulmasrdrr. Burada verilanlarin otiiriilmc siirati l0 Mbit/s_
ya qadcr ola bilir_ Bu kanal vasirasila INTERNET_da iglemak iiqiin
biza
Wi-Fi adapteri ilo techiz edilmil noutbuk ve ya cib komptteri va mafrilsjz
gabcke lazrm olacaqdrr. Hal-hazrrda Wi-Fi INTERNET_; ()-ot_spota)
daxil olma n6qtclari aeroportlarda, d..mir volu vaqzallarrnda, iri al,lanca mer_
kczlarinda va hatta b:zi restoranlarda da olur. Onlarrn bazilari kommcrsiya
asaslannda, bazilari isa Yandex Wi-Fi (http:lu,ifi..vundex. ru) proqramr gar_
qivasinda pulsuz daxil olma imkanr verir.

15.2.3. Daimi qoEulma

. Artrq m-odemlarin ddvri! yaval_yavag gerida qalrr. Statisrika gdsterir

ki, artrq istifadagilarin 3ffl"-i cald igl.ryan .ubit, kanullar,n,n kdmailiyi
ile
gebakaya daimi qogulmala iisttinliik I'erirlcr.
,'nsqliyyat
magistrair., k;mi xiisusi ayrrlmlg lifli,Hal-hazrda kla-ssit
optik
kanaldan istifada olunur. takin bu gox baha bapa goldiyindan,

bundan ancaq 9ox iri kompaniyalar istifada eOa bilirt:r.'Lalin

bundan
daha sada va gox da baha olmayan ADSL (.4symmetri, aigitit
sttbscriber
line.s-Asimmetrik raqamli abunaci .xat tj) varianir mcircuajr..''-texnologiya raqamsal rabitesinda haqiqi inqilab yaraldr,
. . .Bu
Bildiyimrz
kimi, Dial-Up ilo igladikda xottin keyfiyyatinarn u.if, of.in ,, yuvag
iqleyen
analoq rabitadan istifada olunurdu. gliata tizra verit:nlerii
dtiiriirmasi
iigtin istifada edilen raqamsal rabitasi daha boyiik iisrtn cai,"trr.o
-otit
olub. yaxgr perspektivo malikdir.
ADSL rexnologiyast asasrnda istifadegiya gox tl.r pis olmayan
bir
promiss variant raklif editir: awalar otduIu kimi. hur;da-;;';;tfo, kom_
*auir_
dan istifade olunur, lakin bu halda relefo"n h:mi9: b"f qrl".
iuna
gOro Oa
qabskaden aynlma ba5 vermir. Bundan orava,
burada
siirati da artrr va. informasiyanr qabul etma rejirninda,tirrig-trlbr,lr,
""'.iir"r-r, dtiirtilmo
info._
masiyanr otiirdiikda isa - 1,5 Mbit/s olur. Iiu isa, bildiyimiz
kimi, peyk

397

rabitosindan 3-4 dofa, modemden isa - 30

siirct bundan az olub, 30O-3 I 2 K bir/s olur.

d:f qoxdur.

Haqiqatde isa real

I6.3. Telekommunikasiya vasitalari

Telekommunikasil,a vasilalari

uzaq masafaya infonnasiya dtiiriilmasi

terniki vasitclardi;.
_ Diinyada olan ixtiyari informasiyant aldo etmek iigiin kompiiter, blab
olunan informasiya bazasrna daxil olmaq imkanrna mailt
oimat,O,r. lu Oa.
62 ndvbasindo, biiriin kompiiterlari naheng bir hesablama gabekosi
gaklinda
ve qabulunu tagkil eden

birlapdirmayi tolab edir.

Keqan asrin 60-80-cr illarinde b<i_viik

_uriversal kompiiterl:r uzaq masafade yerlaqan rerminar qruprarrna marik idilar.
Bu termiriaitai

bir nega isilfa-

dapiye eyni z.amanda kompiiterla iglemak imkanrnr ,"a.ai.

f"..in"ltu.,n
kompiiterla birlagma texnologryast ilk hesablarna gabakelerinin
yaranma

asaslannr qoydu.

Daha sonralar qrobal gabakerer mcydana

,ha uzaq
masafalarda

gsrir ki, bunrar vasitasire daolan kompiirerlar bir-biriia bi.lr;, ;;ji;i...

etobal 9e_
bekaya misal olaraq, INTERNET.pobakasini gtirtr.rrl
olu..'iokal gabaka_
lcrd: yerlapan kompiltcrlar lrasrnda masafe ti"qit ,ldrgrr,
;.jia, onlar ara_
smda informasiya miibadilesini gox asan treyata t
.iir_a[-miimkiindi.ir.
Uz.aq rnasafada yerlegan kompiiterlar arasrnia irf;#;r,y;
miiuadilssini
ta$kil ermrk iigiin gabaka [invanrnr vermtk ,. for,.iirU,J -alaqasini
qur_
vaxt sarf otunmasrnr triru lo,.ai. oigr.
Xq,,f:,T::':_1r,.^o.lKana ar rstrsmar rigUn bir qJder
.bahal oldulundan v: qlobal q:bak:ya
1,a.lnrz mahdud salda ktiyenllar daxit ota hitdiktlri ri,,:Jn infJi)r,y,
,iiUr"""
dilosinin asas kanah kimi telefon xattindsn istilade
eili;ei.
ila kompiiter alaqosini yaratmaq
Iazrm olan ilk
-Telefon..xatti
qurfu
70-ci iltarin ewatinda istehut ;ditmisdir. Brr; ffi
;;;;,
t odulyaror_
demodutyator) qursusu dcyilir. Bu qurgu k"rpri;;
;;;;i,1. u, t.r"fon
kanah vasitasila verilenlon oriirmek ue qa6ul .t*ei
ir[n,i.'" ,irr,f. otr._
Hal-hazrrda miixtalif funksiyalan yerin: yetirsn
.i-qjr.a" _iotr_
lif modemlar movcuddur. Bu modenriar uriii.rli. f.iiii
s-ii#9'oi"unan telefon
orduqda bir d,hu y.n;;;;';r;f ermak, tere_
l^"::::i: ff,lltxarr Tig,ur
aytocavab rejiminda if l:m:k. qablr edilmis
sas
i:L
".::1.,^rl -'crlo,,n""g::.
rnrorrnasryasrnr
tayl 5aklinda diska yazmaq mijmkiindtii. Biiliin diinya
qabekolarinin aksar h issasi modemlarin kiimayil:,rilii
oiro^u"ro"r.
zamanlar inreqrasiya xidmatlerina _rl',k,.1"1;;-'s"bakasindan
,-^_Son
(ISDN
- Integrated Services Digital Network) rstifaaa Jifir 'iuoro yu.u_
veritanLrin citiirtitma stiioirna oiun rn1t,arai"yr,_
f"l,r:::io^i.:1,:r.ad,
qatdrrmaq. v: eyni zamanda mcivcud
olan telefon xatleri ila
l:,.1_1trq1
r$Iemat rmkanlnJ malik olmaodrr. l3u ciir
5ab:kanin:lsas ip prinsipi siqnal_
ta.n raqamli emaldrr. onaun'aiuur. u,
$;"#;;;}l"j'ir.rrr.
e.l,
gabekaya qogulmaq iigiin baza va geniqlenduilmit ';r,".flv.i.t."
etmak laamdrr.
^,fra,
Baza interfeysinda avadanlrqlann sayr minimum
olur va
kanal taklif edir: sos tigiin vc y" O+ fUitfon ,Jrrii"-"".iirrfr",o.kliyenta 2
oriiriilmasi

I*Ir*

398

iig0n, bir de xidmeti kanal- Xidmati kanal vasitcsile abonent avadanhsrnrn

telefon gabakasi ila informasiya miibadilesini tagkil etmak miirnkiindijr.

Cieniqlandirilmig interleys baza interfeysinin genrglanmig variantr olub, alavo

olaraq burada 30 informasiya kanah ayrrhr. Bu informasiya kanallannda

tclefon nomralari heg da kanala birdafalik baflanmrr. yiiksok siiratle veriIanlari titiirmak iigiin 'tzvers multiplekslagdirma,, kimi xiisusi proqramdan
istifada edilir- Bu halda bir neg: informasiya kanahndan eyni zimanda isti_
fade etmak mi.imkiin olur.
Kanahn buraxma qabiliyyatini arrlrmaq ilqiin peyk rabib kanallanndan istilada,olunur- Bu maqsadla kliyent kigik cilgiilii parabolik peyk an_
tennasrna malik olmahdrr. Bela gabekaya yene da avvelda oldu[u kimi, tele_
fon kanah ila sorlu grindarilir, informasiya isa peyk rabita kanah ila qabul
edilir. Bele rabite kanahnda har bir istifadagi g<;nderdiyi sorfuya nazaran,
daha 9ox informasiya almaq imkanrna malik olur. Tabii olaiaq, bele hal_
larda, siqnahn qebul olunma siireti $cbakcyo verilcn sorlunun stirarindan
qat-qat 90x olmahdrr. Bundan alava, bele kanallarda verilanlarin dtiiriilme
ctibarLhg da artrr.
Fardi kompiiterlarin meydana galmasi qlobal gebakalera boyiik tasir
gostararak, onlarrn kamiyyat va keyfiyyet cehetcc yaxgrla;masrna sebab ol_
mugdur. Bu arttmln gox hissasinr ise istifadsgide olan kompiiter va modem_

lar tagkil etmiqlar.

Biitiin qlobal gabekaler bir-birila alaqadardrrlar, lakin onlarda,n bazilari
adi ra bita_ vasitaleri kimi teleqraf, telefaks. tcleks, adi pogt xidmarlari da goslara bilirlar. Bunun iigiin gebakanin xiisusi qbrgaflr olur ki, onlar elektion

pogtu ilo mektub va diger materiallan qabul edir va sonra onlarr faksla Iazrmi telefon ncjmrasina gtinderirlar,
Bele gabaka ila hamginin adi makrub vo teleqramlarr da gondarmak

miimkiindiir. Bela halda elektron pogtu ila gobakenin x0susi qovgalrna

matn gdndarilir, orada o aydrnlaSdrrrlrr, zarfin daxilina qoyulur va adi pogt_

la maktubu alacaq gaxsa grindarilir.

_ $abakenin bu ciir briyiik imkanlarr lokal va qlobal gabakalar arasrnda

olan prinsipial farqi aradan qaldrrrr. $sbekalarin bela stiritle inkigal etmasi,
telekommunikasiya Eabaka va vasitalarin genig inkigah neticasinda miimkin
olmiigdiir. "lnternet"-da olan elektron pogtu vasitasils diinyanrn l30 <ilka_

sinda olan gabako kliyentlerina maktub grindonnak miimiiindiir_ Bttiin

diinvada serverlor milyonlarla miixtJlif fayllara daxil olmaAr tamin edir.
Miiasir qlobal kompi.iter gabekalori movcud olan ra6it: r..asitalarinin
iistiin xiisusiyyarlarini <iziinde birleqdirir va boyiik hrmli miixtalif informasiyalarrn briyiik stiretla ve etibarhhqla dttiriilmasini tamin edir.
Modem kompiiter ila telefon xatti arasrnda rabira qurlusu olub, raqem
elektrik siqnallarrnr analoq formasrna va aksina avtomati-k gevirmok iigiin
tatbiq edilir. Bu onunla alaqedardrr ki, kompiiter yalnrz raqam, relefon xetri
isa - analoq siqnallan ila iglayir. Reqsm siqnahnrn analoq formasrna gevrilma prosesi texnikada modulyasiya, aks isriqamatda gevirma isa demo-

dulyasiya adlanrr.

Adaten analoq siqnah 3 parametrla xarakteriza olunur: amplitud, tezlik

399

Miiasir modemlerde har iig xarakteristikadan istifada olunur- Modem kompi.iterdon 3 "bit" informasrya qebul edir, sonra isa onu analoq siqnah formasrnda xotte gcindarir. Bu analoq siqnalnrn amplitudu qabul
olunmug birinci bite, tezliyi ikinci bita va lazasr isa iigiincii bita rrygun galir.
Modem-qabuledici bu ciir inlormasivanr qobul ederck, analoq siqnaLnr ayva faza.

drnlagdrnr ve onu gdndarilmig 3 "bit" pakline salrr. ilkin analoq siqnal

apancr tezlikli siqnal adlanrr. 1500 Hs tezlikli bclo siqnaldan lelefon rabita
xatlerinda istilada olunur va hamin siqnal modem-ritiiriicii vasitasila lazrmi
gevrilmeya moruz qallr. lelefon xattinda apancl tezlikli siqnahn olmasr
modemler arasrnda alaqonin yaranma alamstinin gristaricisidir.
Modemin buraxma qabiliyyati apagrdakr 2 parametrla xarakterize olunur: informasiyanrn dtiiriilmo stiroti ve bir analoq siqnahndakr raqam informasiyasrnrn tutumu. informasiyanrn <itiiriiLlme siirati bodlarla cilgiiliiLr va
o, modemin bir analoq siqnaltndan digarine kegmak qabiliyyati ila tayin
edilir. Bela ki, agar modem, analoq siqnahnrn xarakteristikasrnr bir saniyada
2400 dafe dayigirse, onda onun verilanleri ritiimta stirati 2400 bod olacaq.
Bir analoq siqnahnda raqam infbrmasiyastnln tutumu hcmin siqnallardakr bitlarin sayr ila tayin edilir. Modemin buraxma qabiliyyati
para-

ltl2

metrin hasiline barabar olub, bps (bit/san) -la cilgnliir. Ogar modern 2400
bod siireta, analoq siqnallan isc 4 bitlik informasiyaya malik olarsa, o zaman modemin buraxma qabiliyyeti 9600 bps olacaq.
Rabiteye qogulduqda hor iki modem eyni bir slratlo iqlarnali vo eyni bir
modulyasiya iisulundan istiladc etmalidir. Oks taqdirdo rabircni rlda etmak
miimkiin olmaz, Buna gtira de, har bir modem verilanlorin dttiriilmesinin
standart si.iratine malik olmahdrr. Hal-hazrrda asasan 9600. 14400. 28800,
33600,.56000, 100000 bps ritiirma siiratina rnalik olan modemlardan istifadc
edilir. Otiirme si.ireti modemin modulyasiya lsulunu toyin edir. Modem lazrmi maksimal siirate malik olmaqla borabar, hamginin rabitenin digar tarafindaki modemin kigik ola bilon siireri ile da iqlamayi bacarmahdri. Kigik
siireta kegmak macburiyyati keyfiyyatsiz telefon xetlorindan istifada etdikda
bag verir.
informasiyanrn srxla$rr masr. Rabita xcttina informasiyanr citirrmamipdon svvel daha briyiik miqdarda informasiyanr dtiirmok irgiin miirleq
hamin informasiyanr srxlagdrrmaq lazlmdlr. Sxla$dlrma prinsiplerindan biri
ondan ibaretdir ki. takrar olunan simvol ve kodlar ardrcrlhfr daha qrsa gakilda yazrlmrq kodla evez edilir. Mas, AAAAAWVVSSSSSS = 5A4V6S.
Srxlagdrrmanm digar bir iisulu qrsaldrlmrg baytlardan istifada edilmasidir. Avdrndrr ki, bSyt <izii 8 bitdan ibaratdrr, amma 5 bitdan ibarat olan
informasiya qrupu bir baytda baqlayrb, digar baytda qurtara biler. Bu ciir
qrsaldrlmrq bayt birlaqmalannin uzunlugu miixtalif ola bilor. Okser hallarda
er) qox rast galinen simvollar bitlarin qrsaldrlmrg ardrcrl}fr ila kodlagdrnla
bilarlor. Hal-hazrrda informasiya sxla;dtnlmasrnrn miirakksb alqoritmleri
asasrnda iglayan kiilli miqdarda proqram-arxjvatorlar iglanib hazrrlanmtgdrr. Qeyd etmak lazrmdrr ki, an kigik srxlagdrrma vahidi informasiyanrn tipindan asrh olaraq, informasiya blokudur. On genig yayrlmrg proqramarxivatorlardan - Rar ve Zip proqramlannr gcistarmak olar.
400

Yerilonlarin srxlagdrrrlmastnr modemin daxiltnda yerlegdirilmig srxlaSdrrma protokolu (MNR5), hamginin vcrilanlarin 6tiirtiinlJ kanalrarrnrn ozii
hayata keqirirlar.
Sahvlarin taprlmas va tashihi. Ndvbati informasiya blokunu grir,dardik_
den sonra modem, rabita xattinin digar tarafinde olan modem taralindan
bu
rnforma-siya blokunun diizgiin qabulu haqqrnda tesdiq cavabrnr grizlayir.
Ogsr informasiya sahv qebul olunubsa, Uu trilaa qabuledici modern- gr;nda_
rilan blokun tskraran gcindarilmasi [gtin siqnal g6ndarir. Sahvlarin bu tes_
hih iisulu ARQ
\Auto-matic Repeat request - t"kirm aytomatik iisulu) adla_
nrr. Bezi rabita kanallarr informasiya Ottirijlmesi zamanr emala gala
bilan

sahvlerin miiayyan miqdardan kanara grxmamaslna nazarat edir- oks

halda,

rrrodem-qabuledici modem-vericiya teklit edlr ki, daha algaq siirato

kegsin

ya.dtiriilan bloklann sayrnr azaltsrn.

Otiiriilen informasivaya nezaret ijgijn her bir informasiva bloku
mijayyan nazarat crmi ilr romin olunur. Bu cemi alde etmat< iigtin
c;t[.ilian
blokun biittin bitlarrnin iizarinda miiayyan hesab amoli apanhi.'Bu
reqamin
taprlma alqoritmi ela qururmarrdrr ki, istanilan bitin tahrif orunmasr
nezarat
ceminin dayigmasina sabob olsun. Modem-qebuledici, nrivbeti
informasiya
blokunu qabul etdikden sonra gdsterilan alqoritm uri, narui"tcamini
tairr
ve.onu cari ahnmrg cem ila miiqayise edir. Comlar bir_bjrilo
iist_usta dii$_
diikdo, blokun diizgirn otiiriilmesi tasdiq edrlir. cemrar birtirinin lisrii^e
diigmadikda, bu ritiirma zamanr sahve yol verildil,ini gdstorir;e
bu bareda.
modem-qebuledici hemin blokun tokraran gdnde;il-"ii iigiin siqnal
grinda_
rir. Sehv ahnmrg nazarat caminin tehrif olunmug verilanlara uylunlu!
ehtimah gox kigikdir.
Sehvlcrin tashihi modem daxiljnda olan s:hvlarin rashih aparar
proto_
kolu (MNP4), hamginin fayllan_n_ driiriilm. protot otunu foLalaqdrran
kommunikasiya protokolu (mas, Xmodem) vasitasila d"
h;y;; kegirila bi_
ve

lar.

Modemlarin i9 rejimlari. KompiiterJ qogulmug modem aga[rdakr

iki
rejimden birinda iqlayo bilar: verilanlarin' ririiriilmasi ,.iim'1.oa..
i,
online) va amrlar rejimi. Verilanlarin dliiriilmosi rejiminda'modem kompli_
terdn ona gcindarilan biittin informasiyanr veril:nl-ar timi qabut
edib, onu
analoq siqnahna gevirir va telefon x:rti;: dtiiriir. amrlar reiiini
isa modemi
idara edir. Bu rejimde kompiiterlar tarafindan ,..1"n *ti*li ,-rlardan
istifade edilir, modem ozii isa sarbast olaraq ayrrca ;qfryi..
fvfoaem kompiiter_
dan simvollar satrini aldrqda o, bunu amrloi kimi baga argtin.'ega.
U, om.

aydrnlagdrrrlarsa, o zaman modem bunu icra edir. eks halda

isa modem onu
bir sahv kimi qebul edir.
. Omrlar rejiminin bir nrivii zangi g6zlomak rejirnidir. Bu halda modem
cla bir g<izlama veziyyatini ahr ki, o, istsnilan andi tetefon
aasteyini qatau_
maq va xettin o biri tarafinde olan modemla rabite qurmaq vaziryattna
malik olsun.

. Baxmayaraq ki, modemin omrlor toplusu onu

istehsal eden firmadan

va istehsal olundulu ildan asrldrr, .biitiin modemlar

iigiin eynioian Uir srra
amrlor da movcuddur. Bu amrlara aga[rdakrlar aiddir:'tetet.in

destayini qal-

40t

drrmaq, lazrmi nomreni yrgmaq va ig rejimini elda etmak.

Modemi qogduqdan sonra. onda amrier rejimi iglemeya

_
_
lanlerin ritiiriilmesi

baglayrr. Veri_

rejimi telefbn dastayini qaldrrmaq va lazrmi ncjmrani

yr[maq amri verilendan sonra.heyata keqirilir. Oks istiqametda
bir rejimden
iigiiLn
iso
k^odlar
ardrcrlhgrn
(escape-ardrc
ian
: -91.,:lr. ,f,:c.:k
lry)
.xiisusi
rsttlada edilir. Brr kod modem
tarafinden verilsnlarin <itirtilmssi rejimini
heyata keEirmak emri kimi qsbul edilir.
- Miiasir kommunikasiya proqramlan istifadagiya imkan verir ki, o,
ardrcrlhgr va miqdarr hall olunan mesaraden asrh olin modemrarin
amrrorini

<iyranmek funksiyasrndan azad olunsun.

16.4.

dir:

INTERNET xidmattari

INTERNET-in asas xidmat sahalerina (servislerina) aga[idakrlar

aid-

l. Wll/W'-lYorkl llide lyeb (Amumdfinyt h\riimgak rarr,). Bu xidmet

INTERNET-in an miihiim va genip yayrlmrg xidmrt nav.ridiir. 'ersaca
WEB
adlanan bu xidmet hipermetn. texnoloqiyasrna esaslamr
ve-adi metnlorin,
hipermatnlerin, qrafik va multimedia tipli informasiyanrn, proqram
toata.mn v6 s. gatrakade yerlegdirilmasini, axtangmr, citririlmasini va baulmasrnr
tamin edir. WEB xidmatinden istifade etmak gox urun u"
.ot rij,..
resurslan WEB+aytlar vs WEB_sihifalar gaklindo iesvir
yEB
olunur_
,tar. Blr saytdan va ya seh ifoden.
dig:rlan no o ciimlcdan. qrafiklara;:kil_
I;ra. anim.asiyaya v: s. kcqm:k iigiin
fiinkt adianai mexanrzmdan
"kegid,r
istifada editir. WEB-ssnadtorini rasvir ermck ,,
asaniag_
drmaq iigiin TITML (Hyper Text Markup Lr"qr;gJ
"rl;;;;;;;;;rnr
;li
xiisusi
dil
yaradrlmrgdrr. Bu dil nisbatan sado oklugundin, f.o*pil,'".
,uruO, olmayanlar da onu dyranib, wEB-sahirarer yarida urroae..
iiri vasitasira
hazrlanmrq WEB-sahifalar <WEB_biowser>
lWen-Ui",..a
leni WEB_a
baxrg) va ya <INTERNET Explorer>
tft ffenNef U.irjgiri; uaUn"o
proqramlann k<imeyilo oxunurlar Homin proqramlaraun
rnlerrq yayrtanIan TNTERNET ExpLoRER. NEr'SCnpA -Co-naniilXitaio[,

'iiMi

M9!!LI:A FiREFox, opERA proqramrr.,a* sr"p.;q;lar

WEB_
HTTp (Hyper Tett Troirpi prot,roiH,p;;;,;i;;;, iitiriilmasi
Protokolu) adtanan. xtisusi prorokol vasitosila .1"q" 'y;.;J;i;;.;.rML
sahifalarla.

-n

diti_

Komeyrb yaradrran s:hif:lar va onla,n torkib

hissolari olan <keqidlar>

(/rzklar)INTERNET-doki biit(iy informasiya,.pf.r"""'-iEf.il

.ai..
<Kegidbrr sahifeda adat:n basqa ranqle (masalan.
,*g.l segilir va
!r,
Kesid em.rtiyyarr (keqidin)) rirrrTnic mr'usrn otiymr_
:,1::*iil"i'L^.^tlir.
srnl
Drr deta barmaqla. yerino yelirilir.
INTERNET-da har brr saytrn (sahifanin) unikal iinvanr
olur_ Bu iinvan
ingilisca URL - Unilorm Resourse Locator (Reswsun
V,thid lunikuil Gtistaricisi) adlarur. Basqa scizla. bu ijnvan W.EB _
sayrrn Aliiilirl yertepdiyi
\gmnurerin INTERNET-dski koordinatrdrr. M#r;,';;;;;an
r +ereq/!
n<ivlar
Neti Akademiyasrnrn INTERNLT tinvanr belad r:-'- "
http://www.adna.baku.az
102

burada <httpr - informasiyanm dri.jriilmesi protokolunu_ (www.)INTERNET xidmatinin adtm, <aclna.bukt. a:r- WEB-saytrn (sahifanin)
i,er_
laqdiyi host (esas) kompiiterin INTERNET adrnr gristarir. Host kompritlrin
adr sabekode qeyda ahnmrg domenbrin adlarrndan ibarat olur. Dominlann
adlan iyerarxik ardrcrlhqla yazrhr: soldan baglavaraq evvalcJ on a$agr sa_
viyyenin domeni, sonra isa yuxan seviyyalarin 'domenlari. On yuxan
saviyyadeki (safdan l-ci) domendan solda yazllan domenlara
ahdomenlar
deyilir. Belolikla, host kompiiterin adrnrn yazrhg formasr bela olur:
<altdomenl >. [ <attdomen2>. <altdomen3>...1 (domen>
burada <,> -igarelarindan adrn.tarkib hissalarini ayrrmaq i.igiin,
[,] motari_
zala-rindan ise onlann igarisindekilarinin vacib olmimasrn,
iOrt.._rk iigtin
istifada edilmr5dir'.

iinvanlaqdrrma inzibati r: ya arazi prinsiplari ila apan_

.lrr. -lNTFRi-lI-de
Har iki Ialda yuxan

seviyyanin domeni srandarr qabul olunmug adla

gostorilir...Masalon,
prinsiple iinvanlagdrnlmacti yuxan saviyyenin
_inzibati
domen adlan bela ola bilar: <com>-kommersiya tagkilatr, nedurr_tahsii
i a ya
elmi miiassisa, <gov>-dcivlet mlessisosi, <intir_bey.nalxaiq tefkilat, (neb) INTERNET-in gabaka qovgaqlan va s. Orazi prinsipi ila'tinvanlaEdrrmada
isa yuxan saviyyanin

iki simvoldan ibarat standart domen adrarr bera ora

bilar: <az>-Azarbaycan Respublika*sr, <bu>_Belorus respublikasr. <yp>Yaponiya, <<gb>-ingillara. <ru>-Rusiya. .,tr>-Tiirkiya, nrr,rliB$ u.
r.
Domen iinvanlagdrrma sistemi (ingilisea: Dornain Nane itstem_DNS)
_INTERNET iinvanlar fezasrnrn iyerariik taqkili metodudur. it rf gRNef
OIS serveri vasitasile raqem lormasrnda ifada olunan haqiqi tinvan_

,adtan
tara Qevnlrr. Hamin iinvanlara Ip (lnternet protoco[) iinvanlan
Oeytir. ONS
serveri aks gevirmani da, yani ip iinvanmr domen adrna qevi.rnrni

d, upu.,..
WEB*aytlarrn (sehifalorin) HTJ\,IL kodunda yrlrlmasr iigiin aqa[rdakr
i sri tada ermek ori.i On snl,t
wEAVER,
::1*^,glTgT
^eroqramtardan)
NETSCAPE COMPOSER,
HOTDOG, MS FRONTPAGE ve s.
WEB-.sgyt bir-biri ila alaqali olan va eyni bir WEB_serverda
yerlaEan
..
bir va ya bir nega WEB-sahifasin<ian ibarar olur. WtA_siii|"- W t
A_sayttn
aynca bir hissesi olub. (.htm) va ya <.htmbr geniglanmasi iio
teyrn olunan
fuyldll: INTERNET gabakasinin bir qovqigr olan WEB+erver bu
Trll
layllann_fiziki olaraq saxlanrlmasrnr va ist.itaclagileie gatdrrrlmasrnr hayata
kegirir. Fayllarda matni informasiya ve bu informasiyanrn WEB_b.ouzenn
pancaresinde nece lasvir olunmasrnr miioyyanlagdircn HTML_kodlar
saxla_
nrhr. Digor tip - qrafiki, audio-, video _ lnformasiya WEB_sehilaya
daxil
va aynca olaraq.".gy',,. a.jpgD, (.mid].
j7 * aui,, len,glanmaleri
".mp
3[rur.
rrJ tr)tn olunan Iayllarda saxlanrr. HTML_kodda
valnrz bu fa-yllara aparan

yol g<isterilir.

Unvanr bolli olmayan WEB+aytlarrnr m-tivzuya gdra axtanb

tapmaq

iigiin informasiya-axta.! sistemlerindan istifada

haqqrnda malumat sonrakr paraqrafda verilir.

"aiilr.

rr.-in

sistemler

403

2. Elektron pogt (E-nail) - INTERNET istifadagilarinin an gox istifade etdiyi xidmatlar<ian biridir. Elektron pogt vasitesila ani bir zamanda
biitiin diinya miqyasrnda istanilan gexsla (kompiiterh) maktubla$maq olar.
Bu xidmatdan istifada etmak iigijn her bir qaxsrn elektron pogt iinvanr
olmaldrr. Hamin iinvanr komputerin INTERNETJa alaqasini tcgkil. eden
provayder teqdim edir. Bu xidmat tam pulsuzdur'. INTERNEI'-e qo$ulan
her bir gers bu xidmotdan istifada etmak iigiin ozi.ine elektron po9t iinvant
gdtiire bilar.
Elcktron pogt iinvant emaliyyat rniihitinden asth olaraq I)NS iislubunda (WINDOWS miihitinda) va ya a;kar linvanlagdtrma iislubunda
(UNiX muhirinde) tarrib edila bilar. Domen tinvanlaqdrrma iislubunda
q:.rntlan elektron poct iinyoru iimumi 5ak ilda bela yazrhr:

<userid>@<nodeid>
btsrada <userid> - istifadeginin identifikatoru, <nodeid> -qabske qovgalrnrn identifikatorudur. Bu iki identifikator arasrnda <@> (era) igarasini
yazmaq vacibdir. Bu sababden do o <elektron pogt iSarasi) adrnr almr;drr.
Istifadaginin identifikatoru (u.seril) baxian gabsko qovqalr gargivasinda
unikal olmahdrr. Qovqaf,rn identifikatoru (nodeid) noqto igarasi ila aynlmr5

domenl:rin adlarrndan ibarat olan matnli setirdir. Qovqa[rn identifikatoru

biittiv INTERNET qargivesinde unikal olmahdr r.
Elektron pogt iinvanlarrnrn yazhqrna aid misallar;
ilnurane @ dcacs.ab.az
sabit @ mail.ru

Elektron pogtu ila iglamak iigiin an gox OUTLOOK EXpRESS va

NETSCAPE proqramlanndan istifade edilir. Bu maqsadla Rtsiyada THE
BAT adh proqram da yaradrlmrgdrr.
3. FTP-File Transfer Protocol (Fayllarn 6t rfilmasi protokolu). Bv
xidmet vasitssila bir qebeka komputeri ila digari arasrnda t'ayllar miibadilasi
aparrla bilsr. FTP protokolu 'lCPlIP (Transmission Control Protocol
over/based on Int?rnet Protocol-INTERN ET Protokolu vasitasila informasi
ya Otiir lmasini idora edan Protokot) standart protokollar ailasinin tatbiq
seviyyasine aid protokollarrndan biridir. Naqliyyat seviyyasinda TCp prorokolu tatbiq edilir. FTP protokoUprcqram istifadagisi uzaq mesafeli kompiiterin layllar kataloquna baxa, bir kataloqdan digarina kegc va faylla:rr 6z
kompiiterina kcigiira bilar.
FTP xidmati WEB-da yerlegdirilmasi ahamiyyat kasb etmeyan informasiya resurslannr arxiv rolunu oynayan konrpiiterlerda sarlama[a ve onlardan istifada etmaye'imkan verir Hemin kompiiterlare bagqa sozla FIpserverlar d.eyilir.
F-TP arxivinin resurslannrn axtarrfl iigiin <Archive> adlanan va WEBda ycrla;dirilan qlobal artarrg sistemi m<ivcuddur. IJamin sistemin saxlandr[r WEB-serverlerindan birinin iinvanr beladir: http://J!psearch.ntnu.no.
FTP resurslannrn axtarry ligiin regional axtarrg sistemlari da mdvcuddur,
mosolon, Rusiyada <F'ilesearch> adh sistemden hamin cilkenin FTp-server40.1

larrnda saxranan faylafln axtarrrrnda geni; istifada

cdilrr. Hamin sistemin
INTERNET tinvanr beladir: http //fileiarch.ru.

4. aSENET xidmati muitelil rnrivzulara aid yeni xoberlori

riziinde
toplaf/rr va onlann yayrlmasrnr tagkil
i.;.i.;'
ni,iuruyu uygm
qruplarla..tegkir. orunur.
"di.rorr.-r-i, a'"y ir. Har
erupa, ba;qa sozra
bir
qrupa unikal ad verilir va ham-in adia o axtanlrr. q*pui1j,-onun
sunu vc mcn5eini rcvin etm:lidir. Meselrn. .rtt.tiiarilr.rornrtr.midi>,norrr_
xa6ar_
lar qrupu vasitasila
"mili> lormath musiqi fayllan yaytlr. lfurada urtltt,
va senzuradan azad olan uutt..narru,i ,,.rUritli
qrrptunn, g,isrr_
l?:^.r,O"n
Xabarlar qruplarr miixtslif ser-r,erlarda yerlagdirilir.
Xabarlerin ahnmasr,
baxrtmasr va gcindarilmesi iiciin NNTp (Nei;;;i*n;;,
i;lter protocol _
$abaka Xabarlarinin Gi)ndarilmasi- protokoltl protokolundan
istifada edilir.
INTERNET ExpLoRER, NETSCAP6'ne-vrcii?in

scrverdan xabrrlari oxumao v;

,.r,,,1{li;i;-#;"?fi

.iff

,"llHlil.TlJ:",fl

brauzerleri

l:::i,,:"ri,ilJ
INTERNETNews) proqram paketi ilo ,ertta9Ji.,t,r. '
USENET sisteminda qevi.ivvatdan r..9m! iii.nir"n
istifadagr 6z infor_
,masryasrnr
konkret md\zuva edra x^:barrar grupr^J; ;;.i;;li;:
bilar va ha_
n,n informasiyanr haxrran'qripun biiriin isiifadaqiro.i
araa'eJo birarrar. Bu
srstem dar sahaye aid matumartan,.xi.isu_si
," t; ;;i;_;;;;iinro.-"r;yun,
toplamaq va-yaymaq iiqiin alveriglidir. H;r,rd;;;;';
rrrrr,rO. rO r,",
qedar mi.ixtalif xabarlar qruplarr m<ivcutldur.
Xabarlar qruplarr ila islamok imkanr OUTLOOK
EXPRESS. FREE
ACENT proqramlarrnda du rrr.r, afinrU. Xabarlor
i-p1"r,",,
haqqrnda intormasivanr aks etdrran..katat.ql;;;;;'ii;;;1araa serverlari
baxmaq
olat http:// ,r"r,,rbot.ru^, nw:tt ..
rr",ioi.["*ir.iiii"'"iuo.r*t,, *,
f

h t

tp : //ne.w,s g at

e.

ru.

5. Interaktiv sdhbat, audio_va u.ide.okonfrans. Bu

xidmat iki va daha
9ox
istifadaginin real vaxr (on-tinet psjirnrnd,
l"f..ruriy"
n,iluiirrri upr.r._
srnr tJmin edir. Bu xrdmor rRC (ti.rrERNEi
R;;il;-iNi;RNEr ra_
sit:silr Sdhbat iiqtn Rerranslvator) adlanan p,",o[6f
.i.rJarin k6mayi_.
ra hayata keeiritir. odur ki. bu xidm:ia
""
baz:;i;;;"j;;;;;i'(nat
t deyitn.
IRC-nin strukruru IRC - serverhr gabokasindan
ibaratdir. Har. bir IRC_
(proqramruiaury ,o.!riu,i qrlri
real vaxt
llTI_119yenne
l1i*rttardan
reJtmrndJ
yetirir.
"aiu,
IRC ila iSlamak i.iciin coxht IRC kliyent proqramlan
mrivcuddur. On_
genie yayrrinlari ,,
i-iurrio
;;it^k
bunlardrr:
.e.na
ICQ (iinvanr : www.icq. com), rrl]c1.!9ri
cr,", flnir'iru"r# i'ipro.", p.o_
qramrnrn rarkibina daxrtdir). mIRC (iinvanr:
*** ;i;.;;;;.
""" " s. Buntar_
dan ba$qa goxlu regional
eat proqramlar: O" ,n,;u"u,lau..
IKL xldmJtlorindrn istifade ermak istay:n lsrifaaagl
bu kliyent pro_
qramlanndan.birini oz kompiiterin,
ronru;:irJiirI
votf"rnrii,
bir servera
qoqulub. qeydiyyar prosedurunu-keqm:lidirat;,y),;;;;'
ilgan
har bir
istifadagiya unikal ad va ya idenrrllkator vcrilir.

ll1"l *

;ili;,:

405

INTERNET vasilasila sasli telelon alaqrsi qurmaga, hamginin

gi;riintiilii va sasli telefon baflantlsr qurmaEa imkan veran vasitalar va

Qat) 3-gttr yaradia

iroqramlar da mcivcuddur. Sasli telefon alaqasi(Sasli(telefon-telelon)
Har
(kompiiter-telefon)
va
(kompiiter-komptiter),
Lila;
kompiiter,
yiiksak
siiratli
i.igiin
yaratmaq
n9 halda sasli telelon alaqasi
riiiirme stroti 28800 boddan az olmayan modem va uylun proqram
timinatl olmahdrr. iNtn'nNEt-a qolulan kompiiterda alavc olaraq sas
kartr, sas kolonkast va mikrolon olmalldrr. Aralannda sasli alaqe yaradrlan
kompiiterlerde eyni proqram taminatrndan istifada olunmahdtr- Bu
maqiadla, masolsn, (NetMeetlnq) proqramlndan, tarkibina <(Net2Phone)
p.oqruto'daxil edilmig ICQ proqram paketindon, <Vocaltec INTERNET
.ihon., p.oqtu- kompleksinden, <MediaRing> proqramtndan va s istilado
edile bilar.

Kompiiterlor arastnda real vaxt rejimind: sasli alaqenin yaradilmast

miixtelif cogratt n<iqtslarda yerleqmig qcxslorin (elmi iggilarin, ig adamlanntn
va s.) igtirak-r rla audlio-konfrans kegirmaya real imkan yaradtr' Bu ciir audiokoniranslan reallagdrrmaq iigi.iLn yuxarlda gostarilan proqramlarla yanagt,
bu maqsad iigiin daha genig yayrlmrq < Paltalk> proqramrndan istifada
etmok olar.
Miiasir informasiya texnologiyastntn metod va vasitalari INTERNET
vasitasila kompirterler arastnda real vaxt rejiminde hsm sasli. ham da
goriintulu elaqanin yaradtlmastna imkan verirlar, yani bir-birils sasli alaqa
[uran gaxslar, hom da bir-birini gora bilirlar. Goriintiilii elaqanin
yaradrlmasr iigiln istifade edilon kompiiterlardon va modemlerdan sesli
claqaye nisboten daha yiikssk siiret telab olunur. Gdriintiitii elaqa yaratmaq
tigiin'sesli elaqede tatbiq edilan texniki avadanhia alava olaraq WEB
kamera da daxil edilmalidir'
INTERNET vasitesile kompiiterlar arastnda real vaxt rejiminda sasli
va gdriintiilii alaqanin qurulmast imkant videokonfranslar keqirmaya real
gararr yaradrr. Videokonfrans yuxanda baxtlan ( Sas QatD>nln analoqudur,
iakin burada sasla bsrabar videotesvirlar da otiiriiliir va qabul edilir'
Kompiiterlar arastnda sasli va goriintiilii alaqonin yaradrlmasr ilgiin
qobul edilib agrlmastnl
5abekeda sasin va tasvirin srxlhb otirrillmesini va
edilir.
Bu proqramlardan en
tetbiq
tamin edon xiisusi proqram terninatl
(NetMeetinp
videokonfrans
ve
xiisusila
qakilen
tanrnmlglan yuxarrda adr
proqramlandtr.
<
CIIJ-SeeMe>
kegirmek iigiin nazarde tutulan
6. Elektron elanlar l vhalari. Bu xidmsl ncivij elektron poqtundan,
miixtalif informasiya xidrnatlerinden, interaktiv scsh va gdriintiilii alaqelerdan va konlranslardan birga istilada edilmakla reallagdrnJrr' AB$-rn
NPTN (National Publik Teiecomputinq Network - Milii Ictimai Komptiter
pulsuz
$abokasi) kompiiter gabakasinin tarkibina daxil olan bu sistem
taqdim
edir.
telekommunikasiya va gabcka xidmatlari
Eiektron ltivhalar oniarda yerlaqdirilmig elanlann mtivzulartna gcira
xrisusilagdirilmiy vo iimumi xarakterli ola bilarlar. l-ci halda clektron
lrivhada yerlagdirilmiS elanlar miiav\':n movzxya gdre clrupla qdt rill r.
masalan, dastnmaz amlak satrll. rivtomobil satr$l vJ s .2-ci halda;sa lovh:de
406

!.

btitirn mrivzul;rra ard elanlar yerlagdirilir Elektron elanlar adi qezet ve ya

divar elanlanndan lerqli olaraq, daha 9ox miiddatda fealiyyet g,ostarir ve
onlan daha Qox sayda istifadegi oxuyur. Qazetlardeki elanlann elektron
variantlartnl da INTERT.NET-da 1,erlaidirmak milmkirndiir,
INTERNET vasitasile alql-satqt emeliyyatlannrn apanlmasr da gox
sameralidir. INTERNET-in bu xtdmat obyektlerina INTERNET-mafazalar deyilir. INTERNET-n:alazalarda satllan mallar haqqrnda atraflt
melumat verilir va qrahk vasitelerin komayila aks etdirilir. Ahcr ona lazrm
olan mah segdikdan sonra satlcr ilo <on-line> vs ya <off-line> rejiminda
alaqa saxlaya va onunla sovdalaga biler. On genip yayrlmr5 INTERNETn:agaza proqramlarrna misal olaraq <Copernic Shopper> (iinvanr:
wh'w.copernic.tonr), <Half> ( nvant: www.haficorr), <Shopping> (iinvanr:
v tr,v.shopping.ru) r'a s. gristarmak olar.

Elektron elanlar lcivhslarinin bir ndvt da INTERNET va ya qabaka

auksionlarrdrr. INTERNET-auksion istenilan mal niivlcri iizra ve istanilon
istifadagiva gora tegkil edila bilar. Meselan, Rusiyada bu maqsadla iri
miqyash <Molotok> (iinvanr: rvww. molotok- ru) auksionu tagkil edilmigdir.
Auksionda axtaflg aparmaq iigiin xtisusi axtang sistemlari da hazrrlanmrgdrr
(masalcn, <Auctions Porral> sistemi: www.auctions-portal.com).
Elektron malazalarda va auksionlarda axtan; aparmaq iiLgiin yuxanda adlarr gekilen proqramlardan bagqa digar proqramlar da m6vcuddur.
Taasstifler ki. bunu digar nov elektron elanlar Iovhalari haqqrnda demak
olmaz. Bu ctr proqramlarrn sayr azdrr. Sayr gox da olmayan bu proqramlarrn kataloqlanna (http//arsma.centro.ru/kataloqbbs/index.html>,
<http:i/r,donsk.ru/-cs cataloq.htm> baxmaq olar.
7. INTERNET yasitasila Sakillarin, insanlann va laSkilatlann axtanqt.
Bu xidmat novleri INTERNET-brauzerlarin son versiyalarrnda realIagdrrrlan funksiyalann komayile va digar proqramlar vasitasila yerina
yetirilir.
$akil axtangr tigiin INTERNET EXPLORER-do (Search) (Axtan;)
diiymasini basmaq ve sol tarafda agrlan pangareda <Find a picture> ($eklin
axtanil) menyusunu segarak gaklin adrnr iiada edan lazrmi s<izii qeyd etmak
lazrmdrr. $ckil axtarmaq maqsadila digar proqramlardan da istilada edile
bilar. Meselen, wv tv.ditto.com ve ya w,ww.ipir.yahoo.com serverlari vasitasrla
artanlan gekli ifada edan bir soz0 vemiakla hamin sciza uygun gekillara
baxmaq olar. <Googk> sisteminda de gakil axtangr imkanr lazrmi saviyryada
nazara ahnmr gdtr (iinvan: www.gooqle.com).
INTERNET-da insanlann da axtarltrnl heyata kegirmak olar. Bu maqsad
iigiin miixtalif proqramlar m6vcuddur. Bu proqramlardan bazilerini
emeliyyat sistemlerinden gaf,rnb igletmak olar. Masalen. <Windows XP>
emaliyyat sisteminda <Staro> diiymasini basaraq <Search> menyusunun
<For People> bandini segmakla bu ciir axtan$l aparmaq 6lar. Bu zaman
istifadagi axtanlln hansr proqramla aparrlmasrnr rayin etmelidir. Bunun
iigiin teqdim edilan <INTERNET Biqfoot>, <Iir-TERNET Verisign> va
(INTERNET WhoWhere> axtang proqramlarrndan birini segmak lazrmdlr- Taqdim edilan formada axtarllan gaxsi tayin eCen malumatlardan (ad,
407

e-mail, irnvan, telefon ve s.) en azl birini -yazmaq laztmdtr. Yaz, latln
qrafikasrnda apanhr va bu zaman diqqatli olmaq lazrmdrr ki, sahv olmastn.
Oks halda axtan9 ya naticasiz qurtartr, ya da netice diizgiin olmur.
insanlarrn axtan$tnr <Outlook Express> proqramr vasitasila da aparmaq olar. Bunun iigiin harnin proqramtn <Edib menyusunda <Find> bendini va bu bandin < People...> altbandini segdikden sonra <Look in> sstrinin qargrsrnda yuxartda adlarr gostarilan axtang proqramlarrndan birini
segmak va axtafllan gaxsi tayin den malumatlarr daxil etmak lazrmdrr'
Biittin bunlardan sonra <Find Now> diiymesini basmaq laztmdtr.
(Copernic) axtanS sistemi vasitasile elektron pogt iinvanlna gor3
insanlann axtarrgrnr aparrnaq 9ox alveriglidir. Bu naqsadle hamin sistemda
onlarla miixtalil axtan$ proqramlarrndan istifade etmak miimkhndi.ir,
masalan:

WhoWhere

nvanl; v t!)tl. t,howhere.cont);

INTERNET Address Finder ( nvaru: www.ia{.net);

Mirabilis (r,invazr wwrt.rrrirabilis. cont/emaildir. ht ml);
NBCIPeopleFindcr'\iinwru: ht P. //home. nbc i.cotrt /search'/peop I t):
t

Switch Board ( nwml: wwv).svriIchboard.com),

Yahoo People (rin van r h t tp : //peop I :. )'a I ou. L o t t).
Bu proqramlardau <Copernic> sistemi olmadan da sarbast istifade etmek olar, <Copernic> sistemi axtarrs zamau bir 9ox serverlarin verilanlar
bazalarr ila yanagt, ICQ proqramtnln verilanlar bazastna d: Laxtr
INTERNET-in rus scqmentinda insanlann axtarrgl iigiin <E-Rossrr sistemin<lan ( nvaru. v'v'w.dubna.tu./eros) istifada ctmek olar'
INTERNET vasitosila taqkilatlann da axtarltt miimkiindiir. Bu ciir axtarrgl teskilatln adrna, elektron pogt iinvanlnar URL r; ya lP-iinvanrna gore aparmaq olar. Bu maqsadlc yuxanda adlan gakilen lr digar axtarrl proqramlanndan istifada etmak olar. Prinsip etibarila tcgkilaLlarlrr a\tarlil insanlann axtan$l kimi apanlrr.
8. <TelneD x lmiti Termitahn emulyasiya prolokolu olan (Telnet)
uzaq masafali terminaln INTERNET-e qogulmastnr tomin edir. felnet istifadegiye uzaq masafeli qovgalrn emaliyyat sistemi ve ya verilanlar bazast ila
alaqe yaratma[a imkan verir. Uzaq mosafali kompiiterde (qovgaqda) yerlagon proqramlan 9aE'rnb istifada etmek da olar. Uzaq masafoli kompilterla
alaqa INTERNET vasitasila yaradtlrr. Bunun iigiin hamin komptterde
((uqot resursu)) (account) olmahdrr. Bazi qovqaqlar istifadagileri alverigli
servisla tamin edirler. Maselon, AB$ konqresinin kitabxanasmtn
(locis.loc.gov) qovqaEna Telnet protokolu ilc miiraciet etmtk uqun ugot
)

resurslarr talab edilmir. Bu halda sistema girig zamanr istifadagi

identitikasiya iigiin <qonaq> kodunu daxil etmolidir. Telnet protokolu

INTERNET-in STD8 (INTERNET Olficial Protocol

Standarts-

INTERNETin Rasmi Protokollarrnln Standartlan) va RFC 854 (Request

For Commenrs.l san:dlarinrla t:yin edilmiSdir. RFC-nin hir gox sanadiari
Telnet protokolunun miixtalif gcn i;londirilmig ififi<anlarrnr taklil' edirler

(Telnet) xidmetlerindan esas etibarilo WEB-a daxil olma-yan, lakin

qiymatli ve faydah malumatlarrn (masalan, elektron kataloqlarr, miixt5lif

408

movzu sahalari iizra verilanlar bazalarr va s.) vo proqramlarrn alda edilmosi

iiqiin istifada edilir.
9. <Gopher> informasiya-axtarq xidmati. <Gopher> adh xiisusi protokolla yerina yetirilan bu xidmet biitdv INTERNET gebekasinda verilanlar
bazalarna (esasf,n m3tn tipli inlormasiyaya) ntiiraciati temin edir va bir nciv
INTERNET resurslarrna baladqi rolunu oynaytr. Giiclii axtans imkanlanna malik olan bu sistem uzaq masafali digar axtarr5 sistemlarina avtomatik
qogula biler. <Gopher> istcnilan serverlardan informasiyanr asanhqla alda
etmek iigfin sade va alveriqli istifadagi interfeysina malikdir va istitidagiye

aynca Gopher informasiya fazasr taqdim edir. informasiya mtixtalif

Gopher-serverlardan ahnan i9-iga menyular sistemi gaklinda tasvir olunur.
Menyuuun lazrmi bendinin segilmesi gox vaxt apara bilar. Bu problemin
halli iigiin <<Veronica> adlr axrang sistemi yaradtlmrgdrr. <<Gopher> sistemi
AB$-rn Minnesota gtaunrn universitetinda hazrrlanmtgdrrDemak olar ki, hazrrda <Gopher> sisreminin btitiin resurslan WEB-a
kdgiiriilmiigdIr. INTERNET pabakasinda aksar <Gopher> resurslannr
dziinde toplayan esas seryer <qopher://qopher2.tc.umn.edu> ijnvanh
serverdir.
16.5. INTERNET{a informasiya axrarrgr
16.5.1. iNTERNET-da informasiya axtairgrnrn xiisusiyyatlari

istanilen tip informasiyanrn toplanmasr. saxlanmasr va dtiiriilmasi

iigiin INTERNET gabakasinin informasiya xidmatlari gox calbedici ve
slveriglidrr. Lakin informasiya resurslannrn sayrnrn ildan-ila goxalmasr,
informasiya massivlarinin hacminin va verilenler bazalannrn <ilgiilarinin
boytmasi neticasindo talab olunan rnformasiyanrn axtanhb tapllmasl getgeda m[rakkablagir va problem xarakteri alrr.

Lazrmi informasiyanrn alda edilmssi iigiin istifadagilar her dafe goxlu

vaxt, gabaka va material resurslan sarf etmakle miixtslif informasiya

serverlari ila alaqa yaratmah. bir informasiya manb:yindan digarina kegmili

va bezi halda biitiin tebakenj grizdan keqirmalidirlar. Bu maqsadla istifada
edilan instrumenlal vasitalor laztmi informasiyanln axtangrna ve segilmasina

xeyli krimak eda bilarlar.

INTERNET-in informasiya fazast dz tobiatino

gdro

paylanmrg

informasiya sistemidir. Lakin b0tiin resurslarr avtonom VB-ae, lokil va ya

korporatiy VB-de yerlagan va VB-nin vc ya gabakanin administratorunun
nazarati altrnda olan enanavi iS-dan forqti olaraq. INTERNET-in informasiya fezasr qsbakanin iisriinltkleri, gaugmazhqlan va xidmatlari ila ba[h
olan agaprdakr xiisusiyyatlaro malikdir:
l) Informosiya fazasmu d/qlsn. INTERNET-in minlarla qovgagrnda
yerlogdirilmig informasiyanrn hacmi gox boyi.ikdiir. Odur ki, axtang serverleri informasiya fazasrnrn biitiin resurslannr ahata eda bilmazler. informasiya resurslan gox vaxt paylanmrq gekilde yerlagdiriiir, onlann bir hissesi bir
serverda, digar hissalari iso bagqa serverlcrda saxlanrr-

409

2) Nizamsulq va sistemsizlik. INTERNET-da informasiya rcsurslarr

nizamsz yerlagdirilir. Onlann yaradtlmasrnda, toplanmastnda va saxlanmasrnda qayda-qanun yoxdur. Odur ki, informasiya asasan pargalanmrg
formada olur vo biitiin diinya iiLzra sapalanmig miixtalif gabaka qovgaqlannda yerlegir.
Yeni informasiya resurslarrnrn yaradrlmasr vo mtivciid resurslann
deyiqdinlmasi asan oldugundan, istanilen istifadagi tiz saytlnl vo ya
sahifesini yarada va oraya istonilen informasiyant yerlegdira bilor, Bu
baxrmdan INTERNET-da informasiyanrn yerlogdirilmasi va paylanmasr
t sadifii xarakter dagryrr. Umumiyyotla, $ebeko qovpalntn intbrmasrya
taminatr inlormasiya resurslannrn, sahifalerin ve saytlann sahiblari
terafindan tagkil edilir, odur ki, onlan sistemlo$dirmak miimkiin olmur.
3) Natamamlq, izalilik va xiddiyyatlitik.
INTERNET-de infomasiya resurslan avtonom, bir-dirindan asrh
olmadan, miixtalif vaxtlarda ve yerlarde yaradlldlErndan, informasivanrn
natamamhgr, bezi hallarda ise eksine-izalthyi va ziddiyatliliyr ciziinii
gdstarir. Biitiin bunlarr nazara almaq, aradan qaldrrmaq miimkiin deyil. Bu
isa bazan qeyri-peqakar istifadagilere INTERNET-o inamsrzhq yaranmasma
sabab olur.
4\ Dillarin va kodlasdumarun mfrxtalifliyi. INTERNET-in informasiya
resursla.rr miixtelif adamlar, miixtalif !ahorlerdo va olkelardo, miixtaliI
kompiiLterlarda va sistemlarda ve miixtelif maqsadlar iigDn yaradrldrgrndan,
dil ve kodiaEctrrma miixtalifliyi (elalxi.isus milli resurslann) alava problemlar
yaradrlrr.

5) Terminologiyann m rtaliJliyL Miixtelif senadlerdc miixtelil miiclliflor tarofindan istifada edilan terminologiya sanedin n6vi.indan vc xarakterindan, tayinatlndan, yaranma menbayindon, tatbiq edilen elmi-metodik
yanapmadan, miiLallifin fardi bacanfrndan, biliyindan ve tacriibesindan asrlr
olaraq doyiqillir va miixtelif olur. Biittin bunlar INTERNET-do informa-

siya axtanynl va mtivzr.r sahesina gora avtomatik tasnifat apanlmastnl

grtinla$dirir ve alave vasitalarin (goxCilli arayrg liifetlarinrn, tezauruslar...
assosiativ stizlar lii!allarinin va s.) tatbiqini talab edir.
6) Informasi'unrn ahamiyyatliyi va h21,s1 ddvrii. Bir gox hallarda
INTERNET-da miiellifin dziindan baqqa difsr istiladagrlar iigiin eherniyyatli olmayan senadlor nagr edilir.
Bazan isa yeni nagr olunan informasiya istifadagilor iigiin m[iJ]y:n
ahamiyyat kasb etsa de, vaxt kegdikga o kohnalir va ohami,vyetin: itirrr

(baxmayaraq ki, o uzun miiddet INTERNEl-da saxlanrr). Ela ha,lar da

olur ki. inlormasiya INTERNET-o grxarrlan andan maraqslz va kcrrrclmig
olur. Bezi hallarda WEB-schifcler. saytlar va selverlar ayrr-ayrr z 1; nlar v-.
tagkilatlar terafindon yaradrlr, Iakin sonradan onlara xidmai ed;l:nrr, yoni
informasiya yenilagdirilmir vo modrfikasiya oluirmur. Yeni onlar bir n<iv
yiyasiz <informasiya zibilina> gcvrilir. Bu isa informasiya-axtang vaxtrna ve
key fi-vyatina

m:nh tasir edir.

1) Hiperistinadlardan istilada cdilmasinin xiisasiyyatlari. WEB vc dig-.r

tcxnoiogiyalar sayisindr IN'IERNET-do yerle;dinlen inlbrrnasrya rcsurs410

larnrn hccminin siiratla artmasr.lNTERNET_i nahang

inlormasiya anbanna
gcvirmigdir. Bu anbarda lazrmi rstiqametd, t.."frt ".i_"L'ur'
,rl.b olroun
sanadlari axtarrb tapmaq ciddi problimlar varadrr.
Hipermatnlara ve hiperistinadlaru
texnologiya hamin infor_

masiya anbarrnda lazrmi informasiyunrn

"rurlunrn
tuprlrrruiino, ir'tiiuo"9iy. *"yti
krimak edir Lakin hiperistinadlar bir
9ox h;[;;;i;;frj;ni
lrr,_i y".,
istiqamcrtindirmirlar. isrifadesi b.rzon onun it;ii;;;;;;;';;hifelaro
gatib
qr\lr va ya garaksiz san:dl:r arasrnda harakat
itiiii
Bunun asas sababi ondan ibaratdir ti, hipe.ls
"t.rkl.,u*i
tina Jiai- sene,l tari hazrr";;..
va ya operarortarrn s,byek iiv fi k
ya radrtrr.
n*, klrg lazrm. otmayan. qiymatsiz, k6hnalmi;.
Il,11":':l11ir.
uJZrr:
rsJ slllnmll vJl:^n,
ya deytsdlrilmii senodlar; istrqamatlanirler.
digar sahaterian u,,ir,.rnrira"r"ir,lii'oro,rq.
wre
_,r_l,"ri,l]i,l-ula1r.
xromJrr
duTgun olmayan istiqametl: keqiddon. addrm_addrm
geri qayrtmaq
rmkanrnr naz:ra alrr. -vani lzrzlmr yera qeder geri
qayrdrb, iitiqameti
davismok

,;ll:..*,:ltll

i;t;;,

olar

iU.r.r.,*rr*aaT-da

informasil,a-axlarrg sisteminin iimumi funksional

YLrxa:.,da qeyd erdiyimiz kimi. INTERNET_d.

informasiya miixtelif
,'1r'.lrtrti ,da rerlasan savtlarda va sehifalard:
."xtuno u" Jtlrrr f,attu.aa
i.LIiaJ.,!r unr lazim olin inlomrasiranrn .o*tuna,gi-s..u.rin
u. ru1,,n
rinva nrn r tri t mi r isrifadagilari n I NTERN
ET_cie f
va. rez,axlir.,5 tapmalan iigiin hazrrda goxlu"r-,-ri-ilJ.n,r"yanrn asan
sayda a*ia.,q

rrrdycuddur

,nt"mt"rl

M6\,cud axta, rs sistemlarinin hamrsrnda senedlerin

axtanll onlann
rrrczntLutunu sethi xarakteriza ed:n agar scizlarle
apanlrr. Burada xtisusi
ltgatl:rdan. rezauruslardan demak oiar ki, i;iif"ir';iffi;
Sanadlarin
n.azni,rn,rnu teyin edan agar s<izlar.xiisusi proqram
(robot) vasitasila segitib.
scncJt.rlrr axtl.,; suratlan rartib edilir. Sorlu
da
iirO.
tNTL:. F T-do informasiya axtarrgt iigtinufri,.irfJrf"
"aif".
movcud
olan
sistemlarin
-"rr"r "U,r-birinden

triLiri p.iniipL'.i .yrlji.,

:lT].,:,]1.,k,1.?
"enrlarinin
yarnrz rerbrq orunan
proqrarn halari ira ferqrenirrar. TNTERNET_dr
i;f;;,^,r',u sisteminin tipik lunksionar ti.ott".rlr[iiii)]aa gristarililirjroo
proqramt - interfeysin pencarasini ekrana grxarmaq,
,. ^ Kliyent
Iazmi
Lq.:
,.:.c19: ona bagtanmaq
i"t"r.rrir,,
l.l"ilun,
Uu**uq
", I:1y9r
iictindiir. KJiyent proqram rolunu
WEB_braur..f .i tiNriiNe:f E*plor"r,
Netscape Communicator vJ s. ) yerine
)eti,.irlar. Xfly.nl p.ui**, wgS,
Gopher sanadtarin:, FTp - fav arrna.
poqi ;.jidrl,giJrinin .iyrt,_
vr US|NEf xobarlar qruplarrna"r.fri."
baxrpr ramin edir. Btitiin bu infor_
!lt:,a.
masrya resurslarr [AS-rn axtarrg obektlarr ola
bil:rlar.

4tl

-l
),

WEB -saytlar

$akil I 6.2. INTERNET-da informasiya-axtarti sisteminin

tiPik funks ional s trukturu
i s tifadagi int erfey- s t-ist\fadaginin iAS-la iinsiyyatini-sorfunun tertib
edilmasini ve sorfii naticalarino baxlil-tomin edir' Sor[unun naticalari
adf,ten sorguya cavab veran senadlarin miiayyon fraqmentlari ila birlikda
URL iinvanlan (linklar) siyahrsrndan ibarat olur'
Axtarry maTru-istifadaqinin sor[usunu formal -gskla geviran, homin
sorfuya gora axtanE aparan va altnrnlf neticeleri interfeyso otilran proqramA,.Inqui sozlcra gori axtanq <indekslamo robotu) proqraml tarafindan
varadrlmrs indeks bazastnda apartltr.
' Itdeks 6c:asr-informasiya resurslanntn axtang suratlarini (indekslarini)
saxlayrr. Burada har bir sanedin axtarll surati (indeksi) ila yanatl onun
URL iinvant da saxlantr.
irulekslarta robotu ( spidlr ) - INTERNET-in inlormasiya resurslanna
ardrcrl baxmaqla yeni yaranan senadlori tayin edon, onlan indekslayib axtan9 suratlsrini irazrrlayan proqramdtr. Bu proqram INTERNET-da informasiya resurslarrntn veziyyatini oks etdiren informasiyantn asas manbeyi
olaraq indeks bazasrntn aktual vaziyyetini tamin edir' Bu proqrama baqqa
scizla, WEB gabakasinin skaneri va ya proqram <hdriimqayi> (crawler)
deyilir. Her bir iAS yalnrz ona mexsus iisullarla informasiyan: tahlil edan
xiisusi indekslama robotuna malik ola bilar. WEB-sayt indekslama robotu
(bnl
tarrfindan indekslagdirilandan sonra' o, proqram <htiriimqeyinin> ona
qckmasi> haqda xi.isusi alamatla qeyd olunur. Proqram <hbriimqavirlrn'r
qcbakani sonradan <<gazmesir> zamant hemin sayta baxtlmrr'

sorgalar. Sorfurar istiradaginin;axsi veriranrar bazasrnda

-Iana sa.xlanan
saxbilar. Her bir sorgunun

sazlanmasi iigiin mijayyan uu*i t"trU otunu.,

Odur ki, yaxpr ncticesi olan sorlularrn hamin bazadi saxlio_or,
,, ,orrrdar onlarrn hazrr gakilda gdtiiriiltib emal edilmesi u".iU
eolr
"t._iyyrt t".U
. .WE.B-sayrlar biiriin INTERNET-i ahate edir, daha dofrusu, onlar
robol u> tarafi ndan b:rxr I masr tamin olunan bti ttii-info.rnrri
yo
:*
i:f ]T:
res urstarrdlr.

16.5.3. INTERNET-in informasiya

fazasrnda axtanrtn

taskili

WEB+ahifalarinin sayr durmadan arllr ve INTERNET-da

yerlaqdiritan
hacmi har. yanm itda raxminan ,t it_ut in
lll:rmasiyanrn
ii*rr,r.
rn r ormasrva-axtan$ st\temlJrinin imkanlarr
tilab olunan saviyy:dan geii
qalrr ve.lazrmi todbirlar g<iriilmadan bu ciir nrhrng;i;;;;ya
fazasrnda
axrarrgr lazrmi silretla va kefivvatla aparrnaq ot_iz]Suru;
sebabiarin_
dcn bi ri INTE R N Er-da i nforLasiy; .".r.ri;;;;;
";s
n;r;;;rzi"istemroeoi,i
r_
mamig qakilda saxlanmasrdrr, ona grira ki,:
informasiya resurs]arr ixtiyari formada va bir-birind:n
asrrr olmadan yaradrlrr:
- .h9r.-bi1 informasiya resursu an vax;r halda onu xarakleriza edan
agar srizlari (hirlar) va tezlik grisraricilari ila teivir
edilir;
._.. _informasiya resurslan ara.srnda istinadlar (linklar) intuitiv re$kil
edilir, odur ki, yax5r halda valnrz. bir_birina .Vu*,n qo.iu-oir"
(2_3 kegide
qadar) resurslar arasrnda mentiqi alaqa olur.
informasiya resurslannrn s.muniit ba$hh$r va onlann
movzuya grire
yaxrnhgr praktik olaraq nazara arrnmrr. odrir
ti
irr"r*rriy"-"-ta,srnr istiqamatlandirmak miimkiin olmur._Bu sababden j"
fNfEnXii-aa in[orma_
siya-axtang sistemlannin someraliliyi :OZ_arn
9o* oi-,i.
BdyUk sistemlerin_, o giimladan, INTERNiET-i; info._rrlyu
f.azasrnrn
- qafl$lq olmasrna haxmavaraq,
qox
axra.nfrn srmJreli t"$t ;i.Jilrn.r, ,rq_
sadila onu sistenrla5dirm:k olir. Bunu irfo.*uriyu'iriorrr',
,".lnt,t Uu^,._
dan zeif elaqeli axta.g zonalanna bcilmakte ,tdr;-;;;i;._;;_in
zonatar
ay.-ayrr axh,s sistemrerinin ahara dairelarini tagkil
edirrar. Bir zonaya
daxil olan informasiya resurslarr mazmunlarrna g.;i, Ui._ti.ir"
Inlormasiya resurslannrn zonalara UcitiinmasT--rnforriffiyaxrn olur.
qismcn d: olsa istiqarnotli aparmala ve rstinadiann 'ilintflri,J u*rr.r9rn,
rn.rrunru
olmasrna imkan yaradrr.
INTERNET-in informasiya fazasrnrn goxseviyyali iyerarxik
strukturla
zonalara bciltinmasi praktik bixrmdan a,,nu srm.irii
say,i,rl'H-,.do
viyvoli ilerarxik srruklurdan daha qox istiraoa eJitrr.'iy..rri,yrn,niigr.
l_.i
(u;a ) savivyasinda mazmununa va.ya goprafi alam;tlanna
gdra mUJyyen_
;,-yu ,..;;aq;;i^-,,",i.iyg,, g,r.n
i:lo;l'H:
:ll,1l,ltayrn
i.ll,I1!,:erverrarina
u)Kat
weD-sahatat
edrl[. Iverarxiyanrn 2_ci saviyvasinda go*i i qr,;p u,
y1..?i.r3!Trs web-saytrardan io*rt oi^i),i,i"iJ,'ii,riii',li*^t,,,
,,vin
edrlir. Nahayat 3-ci) saviyyada hem movzuya,la.i J,
,y.,r*,g

jy,

.ffi"13..

413

informasiya resurslartnt oziinde birlagdiren qlohal informasiya resurslart

tayin edilir.
inlormasiya fazastntn iigsaviyyali iyerarxik strukturla aks etdirilmasi,
yani informasiya resurslattntn axtart; zonalarlna aynlmast iigirn formal moiellor taklif olunmuqdur. Lakin istanilan halda informasiya fezastntn
movzuya gora zonalara ayrtlmast iigiin bir-birila bu va ya digor darecade
rnrnu ,a ya mantiqi alaqelarle yaxrnirqlarl olan informasiya resurslartntn
miayyenligdirilmesi teleb olunur. Bu isa asan mesala deyil Bunun milmkttn
yollanndan biri biitiin informasiya fezastnda iimumilagdirilmig mtjvzulara
gOra ilkin axtan! aparmaq va allnmtq naticalare gdra axtarlt zonalartnt
iormalagdrrmaqdrr. Orazi mansubiyyatlarine gore infornrasiya resurslannt
zonalara aylrmaq ela da getin masela deyil Lakin bu halda da inlormasiya
resurslannin ilkin emal olunmast ve ya onlarda arazi mansubiyyetini
gostaren qeydlerin apartlmasl lazrm gelir.

I\4i.rasir axtanE sistemlerinin indekslayici robotlarl (h5-riimgeklari)

INTERNET fezasrnr birtovliikda <gazirlar>, yani hem erazi, ham da
mdvzuya g<ira paylanmtg axtanq zonalannr (onlann Web-serverlarinl) ehata
edirlar.
16.5,4. INTERNETda informasiya axtans sistemlari

Yuxarida qeyd olundulu kimi, ne <Gopher> iyerarxik modeli. na Web

hipermatn modili iimumi hecnri terabaytlarla olgiilan milyonlarla miixtelif
tipli sanadlardan ibarat olan INl'ERNET-in nahang jnformasiya anbar;nda
informasiya-axtan; problemini hall etmirlar. Hazrrda bu problemin helli
iigiin yegana yol agar stizlarla siiratli tnformasiya axtanllnl yerine yetiren
informasiya -axtang sistemlarindan ibaratdir.
(Gopher) infonnasiya axtarlg sistemindan istifada edildikda, talcb olunan informasiyanl tapaoa qodor kataloqlar afaclnda uzun-uzadt axtarrq
aparrnaq laztm galir. Hamin kataloqlar xiisusi xidmat terafindan daima
ycnileqclirihnali va destaklanmalidirler. Onlann mrivzuya gore boliiSdiiriilmasi istiladagilarin informasiya. talcblarine uyfun olmahdrr. INTF]RNF.T-in
parakandaliyi, istifadagilarin maraqlannrn miixtelifliyi va saytntn goxlu$u
sababindan bazan istifadaginr maraqlandtran mcivzuya aid kataloq olmur
ve istiladegi laztmi senadlari tapa bilmir. Odur ki, Gopher-serverlar
fazasrnda (GopherSpace) axtarlg aparmaq 09tin <Veronicarr adl: infornasiya-axtang proqraml yaradrlrnrgdlr.
Iladisalarin analoji inkigah WWW-da ba9 vermigdir. Hela 1988-9i ilde
Frank Halaz boyiik hipermatn gabekalarinde informasiya axtan$rnln
tcEkilini bu tip sistemlerin galacek nasli iigiin baqhca mesola adlandrrrugdrr.
Bu sahade real neticelar 1992-cr ildon baglayaraq oziinii gostardi. 1994-cti
ilde WWW-ye hasr olunmu; II konlransda Kolorado universitetinda Web
iigiin yaradrlmrS <WWW Worm> adh inlormasiya axtarl$ sistemi haqqrnda
maruza edildi ve hcmin sistem an yaxqr navigasiya vasitesi kimi miikafat
aldr. Hamin konfransda daha iki sistem niimayig etdirildi: Migrosoft
kompaniyastntn yaratdlEl <<Lvcos> ve Ame rika On-Line komp:rntl astntn
mahsulu olan <WebCrawlerrr.

1t4

Sonrakr illarda WEB iigiin goxlu sayda informasiya_axlarr5 sistemlari

yaradrln:rgdtr. Hamin sistemlar iizra Irr-TERNEf -da xilsusr
kataloqiar
tagkil edilmigdir, masalan: SEARCH KiT (rvww.alf.rr.r,/search). BtiKI
(www.rinet. ru/buki) re s. Hamin.kataloqlarda axtarrg
sistemlarinin adlan,
f.lRL iinvanlan va onlarrn miiqayiseli xarakteristikalarr atrafli aks olunu,
WEB iigiin axtafl! sistemlari arasrnda daha yax$r axtan, imkantanna
matik
olan va ona g<ira da daha genig tatbiq edilanlari igagr,lat,tara,.:
.

_ylfl. axran) sisremlari: ALTAVISTA. DEJA.

^._
DIRECTHIT.. SNAP. GOOGLE. NORTHERNLIGHI. FAST,
OINGO,

OPENTEXT, iNFOSEEK, WAIS, YAHOO;

-rus axtanl sisrcmlcri: ApORT, RAMBLER. yANDEX.
Bu sistemlardan bazilarini qrsaca nazerdan kegirdak.
A LTA V iSTA(www. altavis ia.con) - an bciylik'axtarrq
portallarrndan
rl :lyb, loqdlT etdiyi servislarin sayrna g6ra axtafl$ sisternlari arasrnda bi_
li_
30-a qodar dild:. (rus ve riirk diilrri di daxil olmaqla)
infor1":1ll^.9lll
masrya axtan$l apara va tapllan
lazrmi dila gevir: bilir. Bu srstem
yazrldrlr dildcn. asrlr olmayaraq _senedlori
bijrijn WEB ,"flifrir.ini ina-.irtayir. Onun
indeks bazasrnda 500 000 000_din
9ox setrifanin i"d;ili.;i;;
(2005-ci ila
qader).

. ALTAViSTA-nrn sorlu dili

an giiclii dillardan

biri hesab olunur.

rada sorlunun qcniglandinlmesi, yeni miirakkab ro.il-io;uL9u,._rq Bui__

kanr var. Agar s<izlari (AND), ((OR),
o;'e;a;tui,-ir. ,t"qrtrn_
_.NOT,
dirmak. frazalara gdra axran$ aparrnaq, b"$. q.,rr.'i.;;il;rilrrn
,u"z .drn
<,*> metasimvolundan istifade eimak mi:mkirndii.
il;;;
.i;;".
mazmun_
lu axtafl gr.reallasdrrmaq iiqi.in terminlarin bi r_bi.rlr
;ana;;
;il;;ril;,j_
lab edan <NEAR,) (yana$r) opcraloru da mcivcuddui.
i;;
axra_
ni aparmaq tigiin hamin lrazalarr oziinde camlayan kifayet;;"gdrr
qaJar briyiik

lii!ata malikdir.

Bittn bu.nlarla yanagl. axtani apararkan sorluda agar sdzijn sanadda

rasr oaldiyi sahanin adrnr - hiperisrinad
Qink.1, app[t, ttositann-aOtan, gatitlerin adlan, metn. bafhq, URL _ da rermok olar.
i"Urii". q,rpfu.,na, u*-

tan$ aparmaq mijmkiindiir. Venlen dild: sanedlarin u*t

iiqrl, aparmaq
olar.. Lakin
!y
fralaa digor dillardaki sahifalar: Uoi_oq'iulllt ii, of .r..
Taprlan sonadlarin ingilis dilindan fransrz,.alman,
u"fyr.l irp"r'* portuqal
dillarina vo aksina, homin di,srdan ingllis diti;J ;;i;_uiii'ir."u*rri
nazara altnrb.

o.

G?OGLE- (wttw google.um) d^igar sisremlerden

farqli axtarrp alqo_
rrtmrndJn isrifada edir, qox sada interfels,
y,itroi .ef.ruiifii Oaracasi ila
".
rilgiilen yaxgr axrant naticalarina nralikdir Axiar;;;,";;,
;;rilrrn axran$
surarini sensdin axtals sur3tjna. (i.ndeksina) t".i: O"*ii
.fr"i"
ila yanagr
sanoda digar serverlcrdan edilan istinadlann' ruy,
au orrr., ui,nrr. Istinad-

lann sayr 9ox olan sanadrara iisrunriik verilir *a o"iui u*ir.ii'n.tr""tr.,nin

silahrsrnrn lap awolinda taqdim edilir.
GOOGLE sisteminin maraqh.xiisusiyyatlarindan biri da
onun interfey_
sinda ananavi axtan! mexanizmini iqa sal# <GOOCli
i.-.il,,
ory..,i if.
yanagr. sorguya maksimal cavab veran sayta miiraciat
etmak ugiin (I,m

415

Feeling Lucky> dtrymasinin da nazera altnmastdtr. GOOGLE-da miixtalif

dillarde, o ci.imladen, rus, azorbaycan drllsrinda axtarlg aparmaq imkanl
var. Xabarler qruplannda da axtarl$ aparmaq m0mkiindiir.
Biitiin bu deyilanlar GOOGLE sistemini maqhurlagdrrmrg ve son 3 ilda
axtafll sistemlari arastnda an m:qhur etmigdir. Hazrrda GOOGLE sistcminde 3 milyarda qadar rndekslenmip WEB sahifa ahata edilmigdir'
DiRECTHiT (.wwv.directhit.cont)- axtarrq sistemlari ailasinda ham
sada, ham da giiclii sistem hesab olunur. Onun sadaliyi ananavi axtanS
sislcmlerindo oldu[u kimi, agar scizlarla axtarlitn aparrlmast, slda va aydln
interfeysa malik olmasr ile tayin olunur. Sorfudakt agar sozlarc uy!un gclan
sanadlarin igerisinda daha gox istinad edilen va daha 9ox baxrlan (yani
baxrlma miiddoti daha gox olan) sanadloro Ustiinliik verilir vc onlar qtxtg

cw:linde ycl'l:5dirilir.
Sorliidakr srizlara, istinadlann saylna ve baxtlmalann goxluf,una gtira
segilmig sanodlarin siyahrsr ila yanagr, sorluya yaxtn mtivzular (stizlor) da
ekrana grxarrlrr. Hemin scizlar (Related Searches) sorfudakr srizlera
siyahrsrnrn

<sinonimlik>, <assosiativlik> va <sinif-altsinifi> (.rsoy-n<iv> va <tam-hissa>)

alaqalsrina g<ira miiayyanleqdirilir. Biitiin bunlarla beraber, grxrgda reytinqi
y(iksak olan sonedlarin maghurlupu haqqrnda eyani formada malumat

verilir.
SNAP (www.sn.ap.com) llkit axtan$ iigiin nazerda tutulub va hir srra
cahatlarina grira DIRECTHIT sistemina oxgaytr. Burada da saytlann
maghurlu[u va oxsar mrivzular istifadagilarin raylari ila (istinadlartn sayr va
baxrlma milddati) miiayyanlagdirilir. Bazi xiisusiyyetlarina g<ira SNAP
sistemi DIRtsCTHIT sisteminden miisbat manada larqlanir. Masalan, sor[uya cavab kimi verilan saytlann va oxqar mcivzulann (Rclated Searches)
siyahrlan ils yanagr, oxgar kareqoriyalann (Related Cateqories) siyahrsr da
ekrana grxanlrr. Hamin siyahrda SNAP-m tematik kataloqunda taprlan
sa)'tlafln rast galindiyi b<ilmeler gostarilir. SNAP-rn kataloqu xiisusi redaktorlar (insanlar) tarafinden hazrrlanlr. Onlar en malhur saytlan segib, onlan
tasvir edir va kataloqun uylun bdlmelerina yerlaqdirirlar. Kataloqun
bcilmalcri hemginin taprlan sayt haqqrnda qrsa informasiyada da qeyd
olunur (agar sayt tematik kataloqa daxil edilibsa). Bu ciir saytlar <TopWeb
Sites> (an yaxgr Web saytlar) kateqoriyasrnda tasvir edilirlar.
Belalikla SNAP ilkin axtang tigiin kifayet qodar universal sistemdir. ilkin axtang zamanr sorluda bir sriz gcistarmakle, onunla balh olan maghur
saytlan, tematik kataloqun brilmalarini, molzuya yaxrn (Related Searches)
stizlari va frazalarr alda etmak olar. Oz kataloqunda bir gey tapmadrqda, o,
giiclii <inktomi> indeksina miiraciat edir.
YAHOO (www.),ahoo.com) INTERNET-do istifada edilen ilk axtarrg
sistemlorindan biridir. Hazrrda YAHOO bir srra informasiya-axtarr$ vasitalari istehsalgrlarr ila emakdaphq edir ve onun miixtalif serverlarinda mirxtaiil
proqram taminatrndan istifade edir. YAHOO-ya tematik kataloq kimi da
baxmaq olar, ona gdra ki. onun tematik kataloqu an bciyiik hacma malikdir
va haarda kataloqda milyondan cox sahiylenin va sayttn iinvanlarr toplan

rb.

4t6

qiilln temarik kataloqlar kimi, yAHOO da agacvari strukturla tagkil

edilmigdir. On yuxarr saviyyede esas rubrikalar (mesalan. <Madcniyysi va
incasenJt>, <Xabarlar ve kiitlavi informasiya vasiblerb), <Biznes va iqtisadiyvat), (Kompiiter va INTERNET> va s.) tasvir edilir. Rubrikalar brilmelara, bolmalar altbdlmalara va s.,ayrrlrr vJ Jn afagr saviyy:da (yarpaqlarda)
saytlarrn tasviri va onlara istinadlar (linklar; saxlinrr. Hir bir saytrnlasviri
xiisusi redaktor (insan) rsrafinden aparrlrr. Onlarm sayr 50-dan artrqdrr.
YAHOO-nun kataloou el ilsulu il: tartib edilir. odur ki, onun keyfiyyati
yiiksakdir. Hazrrda YAHOO an brfy.uk kataloq olmaqia yana$l en gox
miiraciet oh.lnan sistemdir. Her ay yAHOO_ya 40 milyonian
9ox insan
miiragiat
edir.

YAHOO sistemjnin informasiya_axrang dili kilayat qsdar sadadir.

Daxil edilan vizler bogluqla aynlrr. Onlar arasrnda AlriD u, OR op..utor_

lan yazmaq olar. Qrxrgda sanedlerin sorEuya uyEunluq darecasi gostarilmir,

lakin taptlan senadlorda sor[uya uyfun i,irteiin attrnau, xatt gakiiir. Bu

zaman.leksikanrn normallagdrnlmasr ve iimumi sozlorin tahlili apanlmrr.
Qrxrg siyahrsrnda senadl:rin relevanthfa grire nizamlanmasr taprlan senad_
larda sorpunun stizlarinin sayrna gcire apanlrr.

_ ?IryGO (v,ww.oingo.com) sisremi, sdzii adi simvollar ardrcrlhfr kimi

qabul eden bir {ox axtal$ sislemlarindan l-erqli olaraq, scizlarin
manalarrnr
(Da$a ou$ur,. liktn axtanlda sorEunun
scizlarina diger sistemlorda oldu[u
kimi, simvollar ardrc hfr kirni barrhr. Axtarrq noticeiiri iki sivahr
i]e ekrana
grxarrlrr: taprlan WEB-saytlann
ve kataioqun b<ilrnallrinin siyahrsr.
-siyatusr
Uygun diiymani basmaqla agrlan
i.igiinEi.i siyahrda iss sorgudakr sciziin
biitiin mlnalan eks etdirilir. Masalan. sorluda verilmiq <axrin;> s<iziin
iin
miixtalif manalannrn siyahrsrnda agaf,rdakrlar grist:rilir: l) <informasiya
axtarliD),2) <insan axtar4l), 3) <mal axtarrgr>,4; <cinayatkann axtangl))!
5) (ev axta.$r) va s. Bu siyahrdan lazrmr variantr seqditien ionra
<search
A-gain> diiymasini basmaqla axtang yenidan tekraralanii
u.
nu*,urrg,
soziiniin segilan manasrna gora yeni naticalor allnlr.
. Ogar segilmiE menaya gdra axtan; neticalari
istifadegini qane etmirsa,
o, sor[unu deqiqlagdiran bir nega s<izden istifado etmakla, y.iid",
u*tu.,i
apara bilar. Maselan, agar istifadaqi <mal axtan;r> variantinr
iegibss va o
k^onkret olaraq miiayyen modele aid avtomobil axtarrrsa,
sorlunu bele
ifada eda bilar: avtomobil. mersedes, C-model. 2005.
Bu halda da sistem hamin sozlero 9610 axtarr$ naticalorini iki
siyahrda
verir va 3-cij siyahrda har bir soziin rnani variantlairm aks
etJirir. Oger yeni
naticalar istifadegini qane etmirso, o ayn_ayrl s<i4lsrin mena
variantlannr
segib, axtanll yenidon takrarlaya bilar.
._ _OINGO-da sorfu dili demek olar ki, yoxdur. Takce <+> isaresindon istifade etmek olar. Bu halda hamin sozitn sinaddo miitlaq olmaJrialab
edilir.
qey
bir
...
9gr. OTNCO verilmil sorguya gdrJ ciz kataloqunia hef
tapa
-' bilmirso. o. ALTAViSTA sisteminin indeksina miiracia,
"di,3 axtarrg serve_
. APORT (www.aport.ru) Rusiyanrn <Runei> adlanan
nndan biridir. Onun indeks bazasr o.qedar da boylik deyil r..a
oplrativliyi da
yiiksak deyil. Lakin ApORT sistemi baz:n digai sistemlar
tera'findan taprl_
417

mayan senadlari tapa bilir. Bu sistemin diger tistiin caheti ondan ibaratdir
ki, o, sanadin indeksina gdra onun ilkin matnini barpa eda bilir (hatta sanad

iNTERNET-den kena rlagdrfllsa da).

Hazrrda APORT-un indeks bazastnda 2 milyondan artlq scnedin indeksi toplanmrsdrr. Sistem axtan$ iigiin daxil edilan stizdaki sehvlarr Ciizeldir va miixtalif sriz formalartna gora axrant apara bilir. AND (&), OR (l),
NOT mantiqi operatorlan, nldtorizaya allnmll mentiqi qruplart, frazalara
gdre axtan$r dastsklayir, scizler arastndakt mosafenin mehdudluf,unu, stizlarin va frazalann saylu nazera ala bilir. URL-o gdre axtant apara bilir vJ
senadin yaranma tarixinin qebul edilan qiymetini nazar:: ala bilir.
Biitiin bunlarla yanagr, APORT han sorgunu, ham ds sor$uya gcira
ahnan neticslari ingilis dilindan rus dilina va aksins gevira bilir. Bu sistemdo
Ca sciziin sonadde yerlagdiyi sahanin adlna gdro axtan$ aparmaq imkant var.
RAMBLER (u'ww.rambler.ru) - goxlu sayda axtarrg servislarina, o
cirmladan: <Rambler Top 100> reytinqi, miixtalif movzulara (mosalan, ;abako malazalan, hadiyyalcr, i9, hiiquq, kompiiter va s.) aid kataloqlar, [ayllann axtangr, mlxtelif suallar iizro arayr! sistemi ve s- malik olan goxfunksiyah sisterndir. RAMBLER-in bir 9ox serverlari ayrtca axtan$ serverlari
kimi da istifada edilir.
Axtang kefiyyatina grira RAMBLER digar tamnm4 sistemlardan geri
qalmrr. Burada da AND, OR, NOT mantiqi operatorlar, mantiqi qruplar,
bir simvolu ovez edan <?> vo bir nega simvolu avaz edan <<+> metasimvollar
destoklanir. Axtan$ iigiin sorlu formastnda axtangm harada (sanadde, sanadin awolinda, bagh[rnda. adrnda, URL-da) aparrlmasmr, axtanlan sanadin dilini (rus, ingilis ve diger), stjzler arasrndakr masafani, sdnadlarin yaranma tarixlarinin intervahnr (na vaxtdan na vaxtadek) gristermak olar.
Senodlari ham onlann relevanthq deracesina gdre, ham da yaranma tarirlarina gtira nizamlamaq miimLiindiir.
YANDEX (www.yandex.ru\ -rlus axtartg sistemlari arasrnda an maghur,
indeks bazasr an b<iyiik va axtan$ imkanlan an yaxgr olan sistem hesab
olunur. Onun indeks bazasrnda takca Rusiya saytlan deyil, MDB rtlkalarinin va digar <ilkelarin do saytlarr ohata olunur.
YANDEX-in asas [istiinliiyii sorludakr sdzlorin biitiin formalanna
gora axtanl apara bilmesidar. Hotla ltigctdo olmayan s6zler iigiin da
onlann sdz formalannr tartib eda bilir. Sistem AND, OR, NOT mentiqi
operalorlan, mantiqi qruplan, frazalart gora axtany dastaklayir. Axtarrgr
agar s<izlarin biitiin formalanna gdre ve ya konkret verilmig formaya g<ira
apannaq olar. S<izlerin arasrndakr masafani onlann ardrctlh[rm nazara almaqla tayin etmak miimkiindiir. Sanadlarin baghqlarrna vo onlardakt istinadlara (linklara) grire xiisusi axtarrq da aparnao. imkanr var. Bundan alava, ar.valki sorguda taprlmli ssnadlara oxgar sanadlarin axtanlrnl da aparmaq olar. Axtanq iigiin kataloqun konkret brilmasini segmekla, axtali [azasrnr daraltmaq miimktindiir. Axtan$rn noticoleri istifadagini qanc crmirsa,
axtangr ALTAVISTA sisteminda davam etdirmak olar. Bu halda YANDEX-de emal olunmuq sor!u hazrr gakilda ALTAVISTA-ya 6tiiriiliir.

4rti

YANDEX ailosin, axtanl sistcmindan alava istifadagilara riz WEBsaytlannr yerlaqdirmek ii90n pulsuz disk yaddaEr ve elavc elektron poct qurusu taqdrm eden <Narod.Ru> adl <vinual gaher>de daxildir.
Metaartar.t sistemlari. Goriindiiyii kimi, her bir axtarrg mexanizmi
aiziina maxsus

mijsbal

r.a manh cahatlara malikdrr.

Kataloqlar saytlarrn

axtan$r iigiin, axtalg sistemlari isa sahifalarin axtarl$r iiQiin daha miinasib
hesab olunurlar. Axrarrg sislemlarinin sayr da kifayat qadardir. Onjardan
bazilari yaxp axtani apanr, digarlari taprlan senadlari yaxgr nizamlayrr, o
birilari rdhat interfeysa malikdirlar ve s. Odur ki, INTERNET islifadagilari 9ox vaxt bir neqa axtang sistemindan istifada etmekla, axrardrqlan se_
nsdlari tapmata gahgrrlar. Lakin bu zaman istifadegi akser halda
9oi boyiik
sayda sanadlar alrr vc onlann da goxu bir-birini tckrarlayrr.

Bu problemin halli ijgin metaaxtarry sistemlarind.an (onlara hamginin

multiaxtang sistemleri de deyilir) istifade olunur, Oz-cizliiyiinda bu sistemlar
axlang aparmrrlar. Onlar axtang iigiin sorf,unu eynr vaxtda bir nega axtan$
sistemine ve ya kataloqa iinvanlayrr, sonra isa ahnmrg naticaleri birlaqdirii
ve bu zaman l.akrarlanmalan aradan qaldtnrlar. Metaaxtan$ sistemlcri az
rast galan nadir scizlara gdra axtanl iigin daha samareli olurlar. Tanlnmrg
metaaxtang sistemlarina qlsa nezar yetirek.

METACR.4I|/LER (www.metauawler.com) INTERNET-in qarb

seqmentinda metaaxran$rn liderlarindan biridir. Axrarrg iigiin sorpunu

aga[rda sadalanan l5-o qadar en gilclii axranf sislemlarine va katalo{lara

gondarir: YAHOO, ALTAVISTA, GOOGLE. LYCOS, DIRECTHiT.

WEBCRAWLER, EXCITE, FINDWHAT. GOTO.COM, INTERNET
KEYWORDS, KANOODLE. METACATALOC, LOOKSMART,
SPRINKSBYABOUT. Bu saytlardan bezilari o qadar de tantnmaylblar.
Lakin axtarrgtn tamhlr iigiin onlann da rolu olur. <Genig aitang>
(udvan,ced, search) rejimina kegmakla gostarilcn sistemlardan
an yaxgrlannr
segmak olar. METACRAWLER har bir axtarrp sisteminin natielerindan
ilk 30 iinvan gotiiriir, tekrarlanmalarr aradan qaldrnr, ahnmrg iimumi siy_
ahrnr istinad reytinqine gdra nizamlayrb istifadogiye taqdin edii.
Sor[uda bir nega agar scizdan istifada etdikda sistem s<izlarin hamrsrna
(all), istanilan birins (any) ve ya biitdvliikde sozbirlaqmasina (phrase) g<ira
axtang apara bilir.
IXQUICK (w,wt,'.ixquick.com) an yaxgl metaaxrarrg sistemlerinden biri
_
hesab olrrnur. Bu sistema verilan sorlu. l,l-: qadar mii;teliI axtar]i
ststem_
larina istiqamertendirilc bilar: AOL. LivE DiRECTORY, ef-feviSie,
LooK sMARr, ExcirE, LIgg!. FASr SEARCH, iursN, co ro,
SNAP, HOTBOT, WEBCRAWLER, INFOSEEK, YAHOO. ir,;f"J+i
IXQUiCK-in pancerasindo bu sistemlarin adlarrndan sol tareiaa yerfapairilmiq igarani qeyd etmokla, onlardan yalnrz maqsadeuylun olanlarrnr
iga sala

bilar.

gcira taprlmlg sened (iinvanr va qrsa xarakteristikasr) miiayyan

-Sor[uya
sayda uldu. igaralari ile miiEayet edilir. Ulduilarrn sayr axtans noticelarinin
ahnmasrnda payr olan axtang sisteml:rinin sayrnr grisi:rir. pancaranin
aga[r

419

hissasinde axtang payl olan hsr bir sistemin adr ve

tapdlll sanadlarin

sayr

verilir.
Metaaxtafl; sistemlarinden ilkin axtan$ iigiin da istifada etmak olar.
Baxllan metaaxtang sistemlarindan bagqa digar sistemler, o ciimladan,
ms metaaxtan$ sistemlari de var. Rusiyarun metaaxtan$ sistemlarindsn an
gox tamnanlanna POISK (www.informika.ru,rWindows/intern/poisk/
main.html) va SEARCH (http://search.da.ru) sistemlarini misal gdstermok
olar.
A xtarq sistemlarinh k ataloqlan. Diinya miqyasrnda axtan$ sistemlarinin sayr. goxdur. Onlann igerisinda en gox istifada olunanalar (masalan.
ALTAVISTA, GOOGLE, YANDEX) va cn az istilada olunanlar var. Axtan$ sisteminin on gox ve ya an az istifade olunmasr onun xarakteristikalarr
va imkanlan ila tayin olunur. Odur ki, axtarrg sistemlarinin xarakteristikalan haqqrnda miiqayiseli molumatln olmasr gox vagibdir. Bu ciir
molumat xiisusi kataloqlarda verilir. Bu baxrrndan Rusiyanrn INTERNET
lazasrnda tegkil edilsn axtang sistemlarinin kataloqlan diqqota layiqdir.
Rusiyanrn INTERNET fazasrnda (Runet) reallagdrrrlan an rahal va
tam kataloqlardan biri SEARCH KIT (www. alflru/search/) adh kataloq_
dur. Bu kataloqda 150-den qox diinya va 50-ya qadar rusdilli axtang sistemleri, reytinqlar vo axtanf kataloqlarr haqqrnda molumat va onlafln ii[vanian verilir. Kataloqdan istilada edarkan orada gcistarilmi; har bir axtang
sistemina kataloqun trqdim etdiyi formada sorfu vermak olar. Har bir ax_
tanp sisteminin rus dilinda iglaya bilmasi imkanr xiisusi igare ila qeyd edilir.
Kataloq informasiya axtanglnln biitiin istiqamatlarini ehate edir. Hemin
kataloq vasitasila ananevi axtang sistemlari ila yanagr, xiisusi axtani sistemlarindsn (fayllarrn axtarrgl, MP3 formatlnda musiqinin axtangt vo s.) do istifada etmok olar.
Axtanl sistemlarindan elavo, SEARCH KIT karaloqu INTERNET-in
digar faydah resurslanna (elektron kitabxanalanna, saytlara, pulsuz xid_
matl.ra, terciimogilaro va s.) istinadlal da <iziinde saxlayrr.
Yalnrz rus axtang sistemleri haqqrnda informasiyau chata edan BUKI
kataloqunda 100-dan artrq nrs axtant serverlari haqqrnda melumat topla_

nrb.

PonullaL <Portab> stiziiniin herfi manasr <<darvaza>t, <binaya girig>

demakdir. INTERNET-da isa porrai dedikde riziinde bir nege (bezen onlarla) saytr: axtan$ sistemini. INTERNET sahifalarinin kataloqunu, xebarlsr
xidmetini, elektron pogt xidmatini, elektron ensiklopediyairm, elektron
ma[azanr, elektron elanlar kivhasini va s. birlegdiian gi)cli) informasiq,a sislerzi baga diigiiliir. Ddha bciyiik portallar ise sadalanan INTEiINET resurs_
lannrn har birindan bir negesini oziinde camleyir, meseian, bir nega elektron
ensiklopediyanr, bir nega miixtelif kataloqlan, miixtalif mcivzulara aid xabarler qruplarrnr va s. Portahn bu ciir miixtalif informasiya resurslan ham
iimumi interleyse va istinadlara g<ira, ham da iimumi axtan; sistemine gdra
bir-birile olaqali olurlar. Portallann esas iistiinliiyii da buradan irali g-elir:
portahn axtant sistemine verilan sorguya cavab kimi porrahn biitiin
resurslarrna istrnadlar almaq olar.
470

Portal sistemlari asasen ayn_ayn m,jvzu sahelarina

gcira tegkil edilirler.
Tematik portallardan atava. her hansr .."ri",;, ;li.;;i;
iJ y"a'qerrarin infor.
masiya resurslannr birlagdiran porrallara a"."i, g"li"i..
eoitllru. otgtit..,n,
'iri*ri,-^ai
gcira de mi.ixtalif olurlar: an nah:ng portallaral""
istinadlar
yrlrmrndan ibarat oJan kigik portallaia qadar. p.r,rr,,
iiritRNET
ax_
tarf sisteminden esas f:rqi ondan ibaratdir ti, uri"arl",,ri
"Ji
cari
inror_
masiyanr: hava haqqtnda malumatr. son xabarlari.
valyuta mazannssini. telekanallarrn proqramlarrnr \ e s. almaga
;;;,
;;f
9";;,
!-uxanda baxrlan giiclii. axtalf sistemtari;;;;-'b-iir;ir.
"-lr;;;

(masalen,
ALrAvtsrA. yAHoo. RAMBLER. yAND;i;.;;r'i.ii.ailrari
*iamotlera gdra portat kimi baxmaq otar. n,,,ra"
tr.iiiiii.iii_'0,
por,u
u.,n
get-geda
sayr
artrr ve giiman erjiJir ki, yaxrn
erlr".td".;r", iNTERNET-in
asas informasiya resurslarrnr tagkil ejacak.
, Portallara _misal olaraq rus porrallarrndan <Kirill va Mefodry>

(w\4w.km.ru). aKulichkir, (www. k uii;hk

i.com ), azari po.iuflu.,r,frn ,nr._
-eri_info.com ). <Science,,
..iJ*..rr v3 s. gds6r_

LlllXrl**

,*"*

I6.6. WeLsanadlara baxlg proqramlarr

www-da_iglamak iiqiin kompiiterde brauzer (browser)

adrr xiisusi bir
proqram olmahdrr. Brauzer _ taibiqi proqram
oiJ,
il$d'ir,
qarqrhqh
elaqade olaraq, eabakaden miixrair sanloiait;';;;;;;,
;;jara
baxrs
ke_
glrrnaye va mezmununu redakta etmaye
imkan verir. Siauzer tarfiUinda
matn ve multimedia informasiyasr olan.s:nodlaila
iifr.lJT*iun yr.ra,..
Bundan basqa, o, TNTERNETI. d"*il
;'i""*rul,1r';, tomin edir.
fir.qav!a otaraq, WWW-da. sanadlar hiperm!,i, iriliij"'.lr.rar. eai
matnlardan ferqli olaraq. sabokade sonedlar
brr.,*'rirrirr.-.rfik olurlar.
Bu amrlar vasitesila sanadln srrukruru
,rrJr".r"J,iiio *oro.i,,r.
Bunun vasitasilo brauzer konkrer.f.._pii,..?r'
".
i_i"iir.",*'
urgr. ofu.uq,
ekranda tesvir edilan sanad iir..inaa.,nfrylen'fo.nrr;ffi,rirlrrerina
yetira
bilir. INTERNET torkibinda muxralil n<,v
istrfada editdiyina gora Web_sahifanin iqlanmasr
"asinlarindan
ij9,l;
dili .-+tTM L t Hyper Te.yt Markup Lansuag"f q.Uri.Jif ,;;i";.;" hipermarn
.i.ai.
Sanedin srrukrurunu sosrarmak'iii;
;r'i,f;;;;iiri'..rr".,opru.,
-vasitasil:
HrM L-a daxitdir. HrML
sanJ rrg;;;:;;i;i i'J'i,pon.n,rrru
briliiniir: abzas. sarkivhe. siyahrlar va s. Sanai'in
tont r.,t' foilurtuga,.ru
atributtan lasas mrtn ua qeyd ..rir-is.
ilr,nii"il*0. u"*,,
zamanr istifade olunan brauzer vasirrrit,
tryin.aiiir.On genig yayrlmrg brauzerlar bunlardrr:
- Windows iigiin Mosaic;
- Cello proqramr;
- Linx proqramr;
- ElNet WinWeb;
- Internet Works:
- Microso[t Intemet Explorer (MSIE);
- Netscape Communicator-

.l;;;;;i
jtr.

"p;_;.d;;'

r..-p.rl"f

42t

Bunlartn ta)'inatl va asas imkanlart ila tanrg olaq Olbattc ki, asas diqqat
an geniq yayrlmrg MSIE brauzerina yonaldilacakdir'
"
*irao*" iiciin Mosaic - saneda baxrq irgiin ilk proqramlardan biri olub'
malikdir va
istifadagi ila tinsiyyatda olmaq iigiin qox sada qrafik interfeyse
verir' Onun
imkanr
etmak
tasvir
formatlaqdrnlmrE Web-senadlerini ekranda

-r"n""ft"tl,brauzertarkibinadaxilolmayanqrafikfayllarla,audiovaviJ.o tasrirl"ria iqtamek iigiin standart elava proqram teminatlnln qurulmasrnr taleb etmasidir.

Cello proqramt - Mosaic proqramlna bir alternativ kimi iqlanib haztrlanmrsdrr.'Bunun vasitasile birbaga HTTP-a, Gopher-e, FTP-serverlera'
IIseNet telekonfranslara daxil olmaq imkanr olur, hamginin bu proqram
,r.i.i tfiy*t proqramlarrndan istilada etdikda TelNetla iglemayi do temin
.Jir- e.oi.r* qoi sada interfeysa malik oldulundan, onu monimsamek da
goi orrni,.. Manfi cehati idars panelinda dtymelarin. sayrntn az olmastdtr

ii,

bu du tcz-tez yeni-yeni menyularla iglemayi talab edir' - -.

Linx proqramr

larr ekranda

iigar

matn interfeysli brauzerlara aiddir Hipermatn istinadbir rengla ve ya lon va matn miixtolif ranglerle gdsterilir.

Bunun miisbat-caheti hipermatn istinadlan sayasinda WWW-da motn informasiyastnt tez tapmaq imkantna malik olmasrdrr'
ElNet WinWeb brauzeri - asas yaddagla igleyen zaman gox kigik hacmAxtada yer tutur, interaktiv formalan yaxy tamin edir ve dayanrqlt iglayir'
Taleb
olur,p mexanizmi gox sada diizaldilmig ve istifadagi lgiin rahatdrr'
proqram
nan s<izlara gdre senedlerin axtarl$l iigiin onun daxilinde xirsusi
vardir. Brauieri lazrmi surat6a sazlamaq)a sanedlari ekranda tesvir etdikda
va hiperistinadlarr ayrrdrqda, istifada olunan griftlari va ranglari seqmek
imkanr alda edilr.
Internet Works brauzeri - hem WWW ila, hem de FTP va Gopher serverlari iie i;lamak imkanl verir. istifadeqinin istifade etdiyi ssnadlar 3 soviyyade tasvir edila bilar. Bu halda sahifedan sahifaye keqid hem bir saviyya
ariitinar, hem panel iizcrindo olan diiymalarin, hem da goxpencerali
rejimda iglomayin mtmki.in olmast naticasinda saviyyelar arastnda da
rniimkirnritlr. Iiatn senadina baxr; keqirmakla beraber, multimedia fayhnr
da ekrana grxarrnaq, istifadegi terafindan interlevsi sazlamaq imkant vardtr'
Web - sanadlare baxtq kegiran va onlart redaktc edan proqramlar arasrnda iimumi qabul edilmig brauzerlar - Netscape Communicator va
Microsotl lnternet Explorer brauzerlari an rahat va gox funksiyaltdlrlar'
onlar virsitasila ekranda istenilan amaliyyar sistemi miihitinde va gebskada
kompiiterin iglamasini tamin edan istanilen konfiqurasiyah komputerd: yaradrlmtg sanadlari tssvir etmak miimkiindtir'
16.7. Microsoft

Irternet Explorer

Miixtclil' miitaxassislerin rcvrna gora rahat iglama va oztintin goxlunksiCommunicator brauzeritldan

),alr rmkanlartnrt gdr3 bu brauzer Netscape

qat-qat yiiksakde durur. Bu brauzerin tarkibina agagrdakr proqramlar

xildir:

-.-

MSIE

da_

icmalgrsr:

kanallar;
iggi stolunu yenilegdiran komponenrler;

Outlook Express;
Microsoft Net Meeting;
Front Page Express;

- masalolarin planlagdrrrlmasr.
IVISIE icmalcrsr Windows-un,'Explorer,,,,'My computer,,
Doncaralerin_
,,
idare panetindan Web-srhifelero Uaxig t<egirmaya imkan verir.
:1?n
!g*1
Web-sahifa bu halda Interner-dr, korporariv qab:i:da,
1,a la kompiitcrin
scrr diskinda ola bilar. Windows-un "Explorer,, paneli Web*ahifanin geklini
alrr, bu da igi asanlagdrrrr va lazrmi qovgaqlairn axtan$lnl siiratlondirir.

Icmalqr mihtalif miihafiza saviyyalarinj malik olub. gox da lazrm

olmayan
rntormasryAnrn gostJrilmJsine qada$a qoyma[a imkan verir.
Bu yol ila

homginin kompirreri porensial r:trttit<ati olan- layllar

". ;;;,i;;'lr.d;;
miihafiza etmek, Inrernet-in miixralil zonalarl tigrin miixtafi
Liihallza se_
viyyelarini qurmaq miimltindtir. $obeka_ vasirosiie miioyyan
mallar almaq
istadikde kredit kartrnr va mal gdtiiracck tinvam mtihafiza eimet
imkanr
vardrr.
q9i hallarda maraqh informasiya qabakadan birbala ifgi sroluna
.Bil.
g6ndarila biler. Bunun iigiin lazrmi kanallara. abuna olmaq lazrmdrr.
Kanal
iggi. stolda miiayyan rengla gdsterilir va tarkibi irar Aafa
i'nformaslya gdn_
daricisi tarafindan yenilapdirilir.
har giin saher iaman trayitrndan
-Meselon,
son informasiyanr elda etmak olar.
istifadagi JzU on, .a."tlundrran iste_
nilan kanalr yarada bilar.
Iggi stolunu bilavasita informasiyanr tesvir edan Web_sehifa gaklindo
tartib. elmek olar Masalan, iggi stolun iizerinda Internet_arn g.i.n
malumat_
larr "qaqan sahifo'g:klinda tasvir etmrk olar. Fayllann oldu"gu qoutugu
a9_
maq ve proqranu yiiklamak Ugi.in mausun sol diiymasini Uasmaq
tazimd,..
I-azrmi elementi ayrrmaq tigiin isa sadaca olaraq, mausun
ttiit"i,.ir.l oou,
iizarinc gatirmek kifayatdir.
Net Meeting - Web_sahifada va ya lokal gabaka<la mitxtalif
, ^Micloso.lt
konfranslar
keqirmaye imkan verrr.
_ Outlook Express - Internet Explorer_in pogt vJ xabarler proqramrdrr.
Onun vasitasila elektron pogtunun xebcrlar^ rrrtiU"aiir.i, q.,r.',
xabarlarin
,lq:r yer: gond:rilm:si. rctekonfranslarla i| yerlna yetirilir.
,.*r:ti
]i
\ox asanIlqla qovtuqlar. poqtlar. xabarler serverlari va xabarlar qrupu ara_
srnda k:gidlar yerina yetirilir. Inrernet-lr birlcqmak iigii;;;;-;a
vaxr sarf
olunmamaq iigiin adaren xabarlar yiiklanill. li, ,.i*"'Lr""
avronom
rejimde baxrg kegirmek mijmkiin olsun.
u11,r Inrernet. igtirakgrlafl bir-birilari ila danrga
.. bilir, hamginin
bilir,
--' tasvirlari
gore T:{.."n.
iimurni r:tbiqi proqramlarla iglaye biliriar.
Microsoft Chat - proqramrndan qibakada *,irrri otuqaa
stihbat apar-

423

maq iigiin istifada etmak olar. Bu halda qrahk formatdan va ya adi matn
formatrndan istifade edilir. istifadagiya imkan verilir ki, onun gakil tasviri
miixtolif formada olsun va o, bir nega adamlarla onun yerina srihbatlari
aparsrn. Onlann bazilari ile, o birrlarindan gizli suratde de sohbot aparmaq
olar.

xiisusi Web - sel.rifelari yaratmaq' redakta etmek

vc Aapa vermek i.igfrn istifada editir. Onun terkibine miixtelif gablonlar daxil
olur ii. onlar vasitosila istanilan miirskkcbliya malik diger rnanbelara istanrlan sayda istinad etmakla Web-sahifolari yaratmaq miimk0ndiir'
Masalalarin planlagdrrlmasr - bozi standart prosedurlann planlaqdrrrlmasr va yerina yetirilmasine xidmot edir. O. Windows ila birlikda yiiklenir
va miieyyen vaxtlarda verilmig proqramlart yerina yetirir.

Front Page Dxpress

16.8. WeEsanadlarla iglamak qaydast

Web-saned terkibinda marn, digsr sanadlaro, qrafiklara. audio ve video
tosvirlaro hiperistinad olan sanedi 6ztnda aks etdirir. Web-sahifelora baxrg

kegirmek va bir sahifoden digorina kegid brauzerlar vasitosilo heyata

kegirilir. Hiperistinad iizsrinde mausun diiymasini basdrqda, i.invanl
gcisterilan sancda ve ya audio-video tasvirlere kegid yenna yetirilir'
Web.sanadlarin iinvanlandtrdmasr' Konkret Web-sahifaya baxrg kegirtmck iigirn onun iinvarrlnl vermak talab olunur. Bu maqsodle Unihkasiyah
resurs gcistaricisindan (URL - Uniform Resource Locator) istifada edilir.
URL vasitesila neinki Web-sohrf:lari, hsmginin Internet-in diger resurslannr.' masalan, ['TP fayl-scrvedarini va Gopher-in iinvanlar:nt gostarmak
olar. Umumi halda, LtRL-in t:rkibinda resurs trpi, kompiiterin domen adt
vo fayhn vacib olmayan spesifikasiyasrnr gdstermak olar. Masalan, URL
tarkibina daxil olan http: //www.itrma.ru/catalog/documentl.htm -de, http
- iinvanlagdrrma zamanr istifado olunan protokolu, www.firma.ru - kompiiterin domen adtnr vs czrtalog/documcntl.htm - layhn spesifikfasiyasrnr
(qovluq va adr) gosterir.
Lazrmi istinadr etmok iigiin miimkiin olan restlrslarln tiplari cadvol
l6.l-dc verilmigdir:
Ogar URL-in iinvanml gdstaran zaman. layltn spcsifikasiyasr g<istcrilmayibsa, o zaman hamin Web-server iiqiin sehifa dzii agrlrr.
WeFsahifalarla islamak iiciin asas amaliyyatlar. WeFsahifalarla i;lamak
iigiin agalrdakr amaliyyatlar ardlcrlhgrnr yerina yetirmck laztmdtr:

sanadin agrhgr,

kodlaqdtrmanrndaYigdrrilmasi;
hiperistinadlar vasitasile lazrmi sahifeya kegid;
segilmig s:nedin layltnrn saxlantlmast;
soncdin r;ap edilmosi.

Microsoft Internet Explorer muhitinda gostaril:n ameliyyatlann yerina

yctirilma iisullannr nazardan l'egirak
Catlya! 16.I
L ttrt rtlu dnlan t estr s t iP I ar i
5

42.+

Resurs tipi

Unvanda giistarici

Web-sahifa

http://

Fayl
Multimedra
Elekrron poQtu
FTP-server

filell
httpll

Gopher-server

UseNet
TelNet

<ad> @),
l1p:ll
gopher:ll
news:

telnet://

Sanadin agrlrgr. Br.rrada 2 hal ola bilar. Ogar sanadin iinvanr malum deyilse, yalnrz talab olunan inlormasiyanrn xarakteri malum olarsa. bu halda
axtarig sisternJar.inin birine mtiraciat etmak lazrmdrr. Bunun tigiin Internet
Erplorer-in instrumentler panelinin "Axtarrl" (Search) sriziiniin i.isti.indc
mausun diiymesini basmaq lazrmdrr, yox agar gabaka ijnyanl melum olarsa,
o zaman hemin iinvanrn "rinvan" (Address) sahasina daxil olmaq lazrmdrr.
Masalan,hrtp://ww.w.netcom.spb.ru. Bu halda http-i gdstarmamak da olar.
liinki o avromatik olaraq formala;rr. Unvanr daril edan zaman bag va kiqik
harfleri nazaro aln.raq lazrmdtr.
Sahifalerin kodlagdrnlmasrnrn dayiqdirilrnasini o zaman yerine yetirmek
lazrmdrr ki, Internet E\plorer-in pancarasind: agrlmrg Web-srhil-a ekranda
diizgiin tesvir olunmur. Bu halda satir vaziyyatinin sa$ kanannda olan kodlagdrrma s<iziiniin iizarinde mausun diiymasini basmaq va amals galan panelda kodlagdrrmanrn lazrm olan variantlnl segmak lazmdrr. Hazrida Websenadlar "Unicode" kodunda tasvir edilir.
Hiperistinad yasitasila sanadin Isam olan sehifasina kegid - hiperistinad_
lar rqaralsri iistiinda mausun sol diiymosini basmaqla alda edilir. Hiperisrinadlar digar senadlarin sehifalerina da istinad eda bilarler.
Segilmig sanadin gape verilmasi. Ssnadi gapa vermamigden avval onu ya
gcbeks vasitasils, ya da qabaqcadan saxlanrlmrg fayldan aqrraq olar Sonra
isa layl menyusunun "gap" (Print) amri segilir. Ahnmrg dialoq
;nnceresinda
gap edilacak sahifalerin ncimrasi va lazrmi suratlarin miqdan gttstarilmalidir.
Qap olunmug her bir sahifoda sanadin qabeke iinvanr (URL) gcistarilir. Bu_
nun vasitasila sanadin ahndrfr qovgaltn iinvanrnr teyin etmak olar.

425

ADABiYYAT
1.

2.
3.

4.

Karimov S.Q., Babanh O.Y., Mammadxanov R.Q., Veliyev N.N.,

ibrahimova S.H. informatika iizro rusca-ingilisco-azarbaycanca-tiirkce
izahh liilat.-Bakr: ADNA, 1996.-529 s.
Karimov S.Q., Riistamov N.S., Habibullayev S.8., Rahimova Y.Q.
Windows sisteminin asaslarr. -Bakr, ADNA, 1999.-180 s.
Karimov S.Q. ve b. Fardi kompiiterlar va proqramlaqdtrma. -Bakt:
Maarif , 1992.-242 s.
Karimov S.Q. informasiya sistemleri va verilanler bazalarr. -Bakr: Elm,

s.

1999.-300

5.
6.

Oskcrov T.M., Korimov S.Q. Alqoritmik dillar ve proqramlagdrrma.Bakr: Maarif, 1982.-296 s.

Hoprou fl. flepcona,rrnuii KoMnbrorep $uptrlu IBM u orepaquoHHal
cucreua MS-DOS. Mocrsa, 1991.
AxMeroB K. Kypc uo.rogoro 6ofiua. M. 1996.

7.
8. Aprauouoa E.H. H ap-

OcHosH coBpeMeHHsrx r(oMnbrorepHrlx

rexnorrorHfi. -C.-fl.: Kopoua npum, 199E.-448 c.

9.

Kyrprsqea E.M. MATHCAD 8. CuMeomHoe r4

qr.rcrreHHoe perxeHue

pa:noo6pa:Hux saaaq. AMK, Mocr<sa, 2000.

T.II. Typ6o flacxa.rr 7.0.- NI.-AMK, 1998.-400

10. fpu:-nor B.H., fpu:,rooa

ll. flenr K. BsereHNe B cucreMrr

6as aaHHxx.-6-e u:9.-K.: lua:rerrurca,

1998.-750 c.
12. frryuraros C.B.,
504.

[3.

ESr.rr,aoaa

Jloruorrxo.{.B. Iia:u ganurx.-Xapsroe: Ooarao, 2000.-

O., Mouceera M., lllaQpun K).- flpaxrxryrrl no rounsrorepuofi

rexHo;rorxHr.r - Nlocxsa, 1997.

14. I4urlopnaarnxa - Yqe6uur - roA pea. H.B Marapoeoi-M., 1999.
15. I4urpopr,aarlrra - llpamuryu rro rexrroror-Hu pa6orsr na xolrntrorepe. flog
pea.H.B.Maxapouofi - M. 2000.
16. Mapvenxo A.l,l., Mapuenxo JI.M. llporpavur.rpoBaHr.rc B cpeae TURBO
PASCAL 7.0. Kues-Mocrsa. i998.

17. [Iorenrclrs B.f. Bse.qeuHe s MATLAB. MocKsa,2000.

18. Porog U. Windows 98.-M.: Enrrou, 1998.-160 c.
19. @urypHoe B.3. IBI\4 PC;r,rx rrorrb3oBare-[, . Kparxuii xypc. Ir{., 1997.
20. Korimov S.Q. informasiya sistemlari. Bakr: Elm, 2008.- 650 s.

21. Kopnees B.8., fapeeB A.O., Bacrums C.B., Pa x B.B. Ea:rr laurrrrx.
l{Hre,l;rercrya:nxag o6pa6orxa iruQopuausr. M.: HoLralr. 2000.-352 c.
22. Kepuuoa C.f Mera.lrassue a nHQcplrauzoHHLrx cHcreMa\ iil{H$opMa-

Mocrga,,\l 5, 200-1. c. -l 7-42.

Bo:uua-q 3lruaKilonelluf, l(oMllbrorepa

rJr{orrHr,re rexnor'ror uH.

23- ,'leourreg

I].

Mocxaa.2006.

24. Oatagst opra!,H3aur.u cerefi CISC]O, lon 1,2. Mocxsa,2006

25. Osman Giintiiiz. internet. Bakr. 1006. 226 s.
426

r.rHTepHera-

26. Oliquliyev
2006.

698

R.M., imamverdiyev y.M. Kriptoqrafiyanrn osaslan.

Bakr.

s.

27. Kerxon IO. JI., Kerxoa

A. IO., IIIy,rrq M. M. K37 MATLAB

npor?aMMr.rpoBaHHe, trucneHHHe MeroAsl.

2005.

7:

Cfl6., EXB-llerep6ypr,

421

iXTiSARLARIN SiYAHISI
Azarbaycan dilinda ixtisarlar

AHM
AinS
AiS

AiY
BB
BiS

bdyiik inteqral sxemi

EIS

- daxiletrna-xaricetme qurEusu
- disk ernaliyyat sistemi
- daxili yaddag
- daxili yaddag qurlusu
- eksabayt-informasiya hacminin
- elektron hesablama ma$lnl
- elektron imza
- eieknon senad

EP

ES

OY
OYQ
FK

- esas (amali) yaddaq

- amali yaddag qur[usu
- fardi kompiiter

F-RK

DXQ
DOS

DY
DYQ
Eb

EHM

Ei

E$B
OS

HM
HMQ
HS

iAS

iQ
iP
iS

iSL
iST

iT
KAQ
Kb
K$

KT
Qb

QK$
428

- analoq hesablama magtm

- altomatla$drnlmrg informasiva sistemi
- avlornalla$drnlnrrg idaraerma sistemi
- avtomatlagdrrrlmrg ig yeri
- biliklar bazasr

elekhon pogt
ekspen sistemi
elektron-giia borusu
amolilyat sistemi

ferdi raqamsal krimakgi

hesablama magtnr

hesab-mentiq qurfiusu
hesablama sistemi
informas iya-axtang sistemi
idaroetma qurfiusu

- idaro pultu
- informasiya sistemi
- inteqrallagdrnlmlg semantik
- iggi stansiya
- informasiya texnologiyasr
- kod-analoq geviricisi

tilgii vahidi

liigat

kilobalt-informasiya hecminin tilgii vahidi

kompiiter pabakasi
kompiiter texnologiyast
qiqabal - informasiya hacminin 6l9ii vahidi
qlobal kompiiter qabakasi

QQDS

aQ$
LK$

Mb

lokal kompiiter gabekasi

meqabayt-informasiya hacminin 6lgii vahidi
maqnit diski
meqa hers - tezlik vahidi

- maye kristalh

MI)
MHs

MK

MK

ON

maye krisralh
ontologiya
prabayr- informasiya hacminin rilgii vahidi
paylanmrg informasiya sistcmi
proqram taminatl
semantik liiget
sistem proqram taminatr
terabayt-informasiya hacminin 6l9ii vahidi

Pb

PiS
PT

SL
SPT

Tb
TE
TP
TPP

VB
VBiS
ViA
VIVI

VRRM
Zb

qarar qebuletmani daslaklayen sistem

qsrar qabuleden gexs

- tezaurus
- terbiqi proqram
- tatbiqi proqram paketi
- verilanler anban
- verilanlar bazasr
- verilanlar bazasrnln idarecrme sistemi
- verilanlarin intellektual analizi
- verilanlerin modeli
- vahid raqemsal rabits merkazi
- zetabayt- informasiya hacminin dlgii vahidi
ilvclr,ls olrlNoa ixrisARLAR

ADSL (Asymmetric Dieital

Subscriber Lines)
AGP (Accelerated Graph-cs

Asimmetrik raqamti

Pon)

sure andnlmi$ qrafik port

API (Application
Programming Interface)

d.r\_r, (Amencan

(BeglffiA

Amerikanrn standaft kodu

p,xpose

S1.'mbolic Instruction Code l

BBS (Bulleten Boara SiG

atoS (Basic lnput Ourpur
System)

BR (Boot Record)

ffi
@
"@
I

standard

Code for information

interchange)

Ba;c

abuneiil

ttektron elanlar Idvhesi

Baza girig-9rxrg slst"mi_Y

uklJnmJ vazts,
429

CAD ( Computer Aided

Avtomatlaqdrnlmrg layiholandirme

Desisn )
CAD (Charge - CouPled
Device)
CCD (Computer-Aided

sistemleri
Avtomatla$dlnlmr$ layrhalcndirma

Design)
CD (Compact disk)
CD ROM (Read OnlY
Memory)
CD-E (CD-Erasable)

CD-R

(CD-Recordable)

CD-RW (ReadAvrite)
CF (Compact Flash)

CEC

(Comptexinstruction

Yiiklii alaqali cihaz

YrAcam disk

Ancaq yaddagdan oxuyan yl[cam

disk
Dafalorle yazrlan yrflcam disk
Bir dafa yazrlan yrfcam disk
Yaab-oxuyan yrlcam disk
Yrficam flaq
Tam destli amrlarla hesablama

Set Computing)

23

COM

9-va

CPU (Central Processing

ardrcrl port
Markazi prosessor

Unit)

kontakth (birleqdiricili)

CSMA/CD (Caries Scnse

Aparrcr tezliyi aragdrrmaq

Multiple Access with

miinaqigelari yox etmekla, goxgaxeli

Collision Detection)
CSU/DSU (Chamel Service
Unit/Data Service Unit)

miibadile iisulu

Kanallara./verilanlara

xidmet

rnodullarr

(Data circuir
terminatin g Equipment)

Verilanlarin ritiirtilmasinin

DD (Dolbv Dieital)
DDR RAM (Doublc Data

Raqamsal standartlan

Rate RAM)

yaddas

/bcE

DDR SDRAM

va

son

avadanhEr

Verilenlari

2 qat si.iratle dttiran

Verilenlari 2 qat siiretla dttiren statiki

vadda5

DEC (Digiral Equipment

Raqamsal avadanltqlar korporasiyast

Comoration)

Module)

Stoliistii kornpiiter
N{uasir kompiiterlerda ratbiq olunan
amoli yaddasrn modullar tipi

Direct X

Windowsun daxilinda

DMA (Direct Memory

drayverlarin xiisusi kjtablanast

Birbaga miiraciatli yaddas

Desktop

DiMM (Dual in-Line Memory

Access)

DMA

(Direct l.4emcry
Access)
DOS ( Disc Operation
System)
430

Yaddaga birbapa miiraciat

Disk ameLyyat sistemi

yerlcgen

Itrti - tq,f.p";r"-s!t

( Dinanricv I{AM r
tr84,_1Lll]!',,uq_MY
r
I DRAM

ndq!41!!.sqy.|_

Dinamikr

DS,'DI) ( t)ouhlc Sitesr'Doublc

iki qat srxhq (diskda)

tarcfli l,iiksok srxhq (diskda)

DS/SI) (Double

terefli bir qat srxhq (diskde)

Sitesr'Sr nple

DSS ( Dacision Suppon

Q,:rar q:bulermrnr dastaklayan

Vcrilanlcr cmalrnrn son avadanllgt

r DV (Digital

ldeo

i 9YI1 lQtgr"t t!".!'!.E

E.,\

X lEnvirunmcnral Audio

l sltg!,tt!!!)

EB('I)lC ( llxpantled Binary

C',rdcd t)ccirnal inrcrchaluc

Lqqi"l---

Hacmli audio sisrcmr

brmasiya miibadilasi
geniglandirilnriq

ikilik

kod

I EciP { I]xterior Catewav

Xarici C liiz protokolu

ltrqlqcrl)
] r.A I 1Frte.\tkrcation
I I ahlgl_

I'-ayl

Llq-Glolpylr!\l

iiD! tlJulr

iigiin

kodlagdrrrlmrp

t\t

prtrsl_

] FRK
i FRl. (Framc Reprcsentatron

latgu4ge)
FSAA ( Full Scrcen Anri

Aliasing ) .
FTP (Filc 'l ransl'er

lann vcrlr5dirilmo cadvali

cvik (et'jlucn) disk

d

isk

cib k
Freymlarin tesvir dili
-fam

ekranlr hamarlama

lafln iitiiriilmc

Gatcwa

CFI.OPS (Giga Floating

Operat,ons Pcr Second)

i C IF 1i;i [f,,. r"t-"r.f.,n-ng;

t rclnqt)
(Glob,t positroning
] CPS

--

Siirii$en ndqrcli cdadlcr i.izarinda

saniyedc mrllyard emaliyvat

arai,k *'r'

l";;.;iibrd,l,

fo,-at,

Qlobal miivqe xidmati

LSctyLqel__
L

I {'_(lil!i.!_q.!L!,19_,&!9
Hard rvare

;qtfuqilrolllQt.t t!a! !rie\ !\eJ)

flki interfr
kompiiterin

belk hissasi

(aparat

taminatr
Sart (deyrgdirile bilnrcvon) clisl

Saq!p!gp4n1pr
.11I

Verilonlera ytiksak saviyyali nazarat

HTTP (Hypenext Transfer

Geniglendrrilmig niganlama dili

Beynelxalq maqrn ticarati

adr

hrmasrmn fardi kompiiteri

IBM PC (lntemational
Bizness Maschine Perconal

hrmasrnrn takmillagdiri

IBM PC/AT (AT- Advanced

fordi

Geniglandirilmig texnoiogiyalr
firmasrnrn fardi
Sart disklsrin interfeysi

E
Electronics

Elektrotexnika

va

radioelektroni

instihrtu

Daxili gliiz protokolu

modelinin

IPX (lntemetwork Packet

ISO (lntemational

Standart

,ql

Standanlaqdrrma iizra

emalr

Makine

25 kontaktli (birlasdiricili)
MATLAB (lvlathematical

paralej

Riyazi (matris) mesalalarinin helli

TPP

IVIMC (Multi-Media Card

MPEG (Motion Picture

ilmis audio formatr

media kart

Audio-ve video verilanlarinin stan-;

dartlar

IvIS (MicroSoft)

qrupu

Proqram tominat, Uzra

maghdr

Amerika firmast

NE'|BIOS (Network Basic

$abak: g,n5'qrxrq

baz a

{islcmi
I

432

uality)

,iir x.)ws
rlorocoll

(*
/,(P

(On-Line Analyricat

rocesslns

Yiiksek

keyfi'ryati
Xabarlarinin
Gondanlmasi
$abaks
Qap

Protokolu
YrEcam (Dortativ) komDiiter
Operariv analitik emal

,)LE (Object Linking and

Obyektlerin alaqalcndirilmasi

E (Object Linking and

Obyektlarin alaqalondirilmasi

TP (On-Line Transaction

ourasdrrrlmast)
Tranzaksiyalann operativ emal

iI

ve

quraSdrrllmast

:nbeddins)

''

va

Agrq sistemlarin qargrhqh elaqesrnr

(Open System

tamin edan Etalon model

lerconnection )

Efni adh

omeliyyat sisteminrn
idarasi altrnda iglayen Palm tipli

lmOS

kompiiter
I (Peripheral Component

)A

(Personal

$inin tipi olub, iSA

ila

muqayisode

daha cald islayir

,erconnect)

DiBital

-Assistant)
'IO (Programmed

Ferdi raqcmsal kdmakgi

Girig-9rxrq proqramr

aDuL/OutDut)

'ROLOG (PROgramming in

)Gic)

Mentiqi terminlsrla

proqramlag-

drrma

./2 (Personal SVstem 2

"\iD ( RadundanL Array
Jemensive Disks)
-\M (Random Access

2-ci nasl fardi sistem

Asrh olmayan sart disklar masstvr

1AMDAC (Random Acces

l'4emory Digiral-to- Analog

Reqcmsal-analoq

Converter)
TiDRAM (Rambus DRAM)

ixtiyari (birbaqa)

mtiLraciatli yaddag

geviricili

xtlsusi

yaddag mikrosxemi

Ornali yaddaqrn yeni ndvlerindan

biridir

RCB (Red-Green-Black
(Reduced Insruction Set

Qrrmrzr-Gciy-Qara
N{ahdud omrlar sistemli anitcktura

ROM (Read OnlY M

JDLC (Synchronous Data
l-ink Control)
:iDRAM (Statick D
SQL (Stmctured Query

Yalnrz oxumaq iiciin yaddas

Veriianlare nazaretin sinxronlaqdrnlmasl

Starik yaCda$
Strukrurlaqdrrr lmrg sorpu

dili

433

xompiGo=i-r
lalnmar

oarra-iiiir
seviv'\,,aci-;

mM
ffi
'srp.F.=iia,

*.a*ry

'*gg;1fu5am;a
siiretli

'Wirr"l'lpiutro*.-#

##m,.-,"",--

.x*,tffi
ffio'""o;;";"J:,:Xfl
Simsrl--i;-;----...-

H,1;

ruffi;rdtiiHm

434

AMEA-nrn m-txbir iizvii, professor. Azsrbaycan

Dcivlat Neft

'

AkademiyasrnrqiKompiiteriexnotog,yatar,-vip.;r;;i;J;g,,.
^

kafedraslnrn

miidiri

\ -\

KaRiMov sABiT eoHRoMAN o[lu

\"Milli Aviasiya Akademiyasrnrn Acr.okosmik infbrmasiya
Texnologiyalan va idaraome Sisteml.rri,,
kafedrasrnrn dosenti

HaBiBULLAYEV soLAHaDniN

'

noxrivan

ogru

AzarbaycanD<ivlatNeftAkademiyasrnln,,Kolnpiirer
Texnologiyalan ve proqramlaqdr,i..,a: Ureo.asin,,,'a"*.,i

isRAHindzA_Do

ToFie innaHirrr

INFORMATiKA
DORSLiK

Yr[rlmafa verilib l 0-03-201 l.

Qapa imzalanrb 25-04-2011 .
Formst 70x1 00 t / 16. t.9.v. 27,25.
Sifang N-31 . Kagrz rla nov.
Qiymeti miiqavila ilc.

ADNA-nrn metbeesi,
Azadhq 20.

ogru

-\