Zaman dnmek, Zaman yazmak

Zaman dnmek,
Zaman yazmak
1

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Bu kitap Derin Dnce Fikir

Platformunun okurlarna
armaandr.
www.derindusunce.org

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

indekiler

nsz ....................................................................................................................................................... 6
Kirli bir eydir zaman(zlem Yaz)....................................................................................................... 8
Zaman; Bnyamini Bekleyiidir, Yusufun(Cemile Bayraktar)............................................................ 12
Tasavvuf ve Kuantum fizii (Ibrahim B. Syed) ....................................................................................... 16
Zaman akp gidiyor (Rafet Gnay) ...................................................................................................... 21
Roman Trnde Zaman Kavram ve Kullanm (Suzan Baarslan) ...................................................... 23
Ayy bu yaznz ok uzun, hi vaktim yok! (Mehmet Ylmaz) .................................................................. 30

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

nsz
Zaman insann hissiyatyla alglayamad, bilimsel, dnsel, hatta psikolojik boyutlar olan bir
gereklik. Zaman yaadmz hayatn kendisi. Ama bu kadar nemli olan Zaman ile aramza mesafe
koymak, Zamann dna kp onu kefetmek mmkn m?
Zaman konusundaki bu ilk kitabmzda Derin Dnce yazarlar zor bir ie giriiyorlar: Zaman
dnmek ve Zaman yazmak. Zamann NE? olduunu sorgulayacamz ikinci kitaptan nce NASIL?
olduuna baktk bu ilk makalelerde. NE? ve NASIL? sorular Zamana bakmzda ana ekseni
oluturuyor nk bilimsel yolla, deney ve gzlemle ilerleyemediimiz anlarda dncenin yardmna
Sanat yetiiyor. Neden? Suzan Baarslandan bir alnt:
...Bir olgunun/durumun/olayn gerek zaman sresini dolayszca yanstmak zorunda
olmayan yazar, sanatsal zaman denilen younlatrlm ya da yaylm*1+ bir zaman dilimi
kullanr ve roman, modern bir ifde ekli olduuna gre, onun zaman bilincimizin eitli
ekillerini ifde etmesi kanlmaz bir gerektir. Ayn zamanda roman, iinde yaanlan
artlarn ounun etkilendii insan tecrbesini srekli bir ekilde ortaya serdiine gre,
insann zaman bilincini ayrntl bir ekilde ve bu tecrbenin bir paras olarak vermesi de
tabiidir. Bir romanda zaman kavramn aratrmak, romancnn metafizik kavramlarn,
psikoloji anlayn ve ustaln aratrmak demektir. Bu ayn zamanda romancy, onun iinde
yaad tecrbe dnyasn, yaratt roman dnyasn, ayn devirde yaayan okuyucular, o
gnden bugne kadar romana yazarn dnce ve hesaplarnn dnda kalan bir zaman
mesafesinden yaklaan okuyucular iine alan bir ilikiler an incelemek demektir. Bu da,
phesiz, romandaki en nemli olgulardan birisinin zaman olduu sonucunu ortaya karr...

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Kirli bir eydir zaman(zlem Yaz)

Virginia Wolf kendine ait bir oda yeter demiti yaz
yazmak iin. Ve yazn diyordu; erkekler ne dnr
diye dnmeden yazn!
Dardan matkap sesleri geliyor. ldrtc bir ekilde
gn boyu devam edecek. Hi durmayacak. Her ne
yapyorlarsa hi bitiremiyorlar. Bitmeyecek bittiinde
de bir dieri balayacak. nce sert kararl, demiri keser
gibi giriyor beynime. Kafatasm ilk anda direniyor
olmal. Ses, tok kzgn: trrrr. Sonra yumuak dokulara
geldiinde rahatlyor matkap, sesi inceliyor ve git gide
yavalayan bir vnnn sesi ile snmleniyor. Birka
dakika ara verdiinde mala sesleri geliyor, hrt hrt ve
balad yeniden nce direnli, sonra yava, muzaffer ve
bir vnnn sesi..
Kendime ait bir odam yok. 6 yanda kzmn bile kendine ait bir odas var iki senedir benim yok. Onun
iin nce ben! diyebilecek salamlkta bir benliin olmal.
Anneee bacam sinek srm kadm yara oldu, acyor, nce alayan kzm giriyor ieri, sonra ayn
kapdan yan odada avaz avaz baran btn kahramanlar bok suratl, prtlek bakl izgi
filmlerinden birinin sesi.
-Kama kzm
-veee kanyor ama.
-Kzm kama, hadi dar
-Buras benim odam!
Aldn m aznn payn ve vnnnn
8

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Biraz sonra aabeyi ile barmaya balayacaklar. Ya kavga edecekler ya oynayacaklar ama her iki
halde de biteviye baracaklar. Ben barmaya balayacam sonra susunnn, yeter artk belki 30. kes
sesleneceim, ks o televizyonun sesini! sonra vnnn, hrt hrt hrt
Nice zamandr gecenin bir vaktinde kelimeler hcum ediyor kafama. Krk dkk yarm yamalak,
anlar, hznl tatl ac Zaman ile ilgili yazmaya davet etmi alkan editrm hepimizi. Nice
zamandr geceleri vnsz saatlerde zaman akp duruyor belleimde. Sradan, sra d anlar;
unutulmu, kflenmi, hafzamn ukurunda kaybolmu Geceleri yazmak olmaz, geceler ailenin
olmal. Geceleri aile dediin aile olmal. Neden gndzleri yapmyorsun bu ileri iyice koptuk
birbirimizden.
Herkes hakl. Ama kelimeler bir tek geceleri geliyor ou zaman. Pek olmaz ama bazen sessizlik
olduu saatlerde. O saatlerde kim ne dnr diye dnmeden yazacak cesaretim de geliveriyor
gibi. Belki de bana yle geliyor. Hain bir neter var elimde. Olmaz diyorum bu yazlmaz bunu yazarsan
incinirler, olmaz unu da yazma seni incitirler. Acmasz bir eletirmenim var matkabn beynimi deldii
keciklerden birine saklanm, durmadan konuuyor. Kabiliyetsizliin o senin. Eer kabiliyetin olsa
ben diliyle yazmak istemezdin hibir eyi. Baka dnyalarn olurdu, baka zamanlarn. Yank saraylar
ina ederdin sen de. Kurak topraklar, ana tank olabilirdin kendini aabilseydin. Bir hcrede
yapayalnz canm acyor anne deyip cinnete terk edilen Berivann hikayesini yazabilirdin mesela. O
cesaret o yetenek olsayd sende bu kadar megul olmazdn kendinle. Berivan olman gerekmezdi
Berivan anlatmak iin.
yi de ben beni anlatmak istiyorum. Yegane tandm ya da tandm sandm kiiyi. Derin izler
brakacak cmlelerim yok benim. Yzlerce yl sonra okunduunda insanlar arpacak derin felsefi
anlam ieren kelimeler. Hi olmad. Liseli ocuklarn kompozisyon devleri gibi bakalarnn
cmlelerini kata kata yazdn be sayfa yaznn ne kymeti var. Kendi kelimelerim olmal benim,
kendi fikirlerim. nansz deilsem de inancm bile kendi kelimelerimle konumay isterim.
Baka hayatlar kurmak, baka dnyalara girmek. Bir nevi tanrla soyunmak deil mi? Byk
hikayeciler de bir nevi bu iin tanrs. Kabul etmek g ama Tanr deilim ben. Bilmeden grmeden
yazamyorum. Grdm hissetmeden. Ne yank saraylarda dolatm ne bir gece karl topraklarda
yrdm elini tutup annemin, kym yakldnda. Dorusunu isterseniz ounuzun grd hibir
yeri grmedim. Grdm yerlerde ise ounuzun kefettii hibir detay kefedemedim. nsanlarn
yzlerine baktmda duygularn, dncelerini okuyanlardan da deildim. Bir ocuk bile daha
baarldr bu konuda benden.
***
Bir gn hatrlyorum hatralarn ierisinden Daha ocuklarn len saatlerinde gzn ap koarak
pc bana oturmad gnlerden biri. Kahvaltlarn peynir zeytin ekmekle yapld, ocuklarn sokakta
oynamak iin can att gnler. Bir Karadeniz kasabasnda kvrck sal bir kz hatrlyorum. Balkonda
oturuyoruz hep beraber. Elinde bir dilim brek var. nnde ekerli bir ay. Nadir mutlu saatlerden
birini yayoruz. Kimse kimseyle kavga etmiyor. Para , miras, soy sop, asalet konuulmuyor. Yamur
yaarken mis gibi bir toprak kokusu geliyor. Toprak mis gibi kokuyor diyor annem. Yamur yadnda
toprak kokuyor o gnler. Yamur yadnda imeklerin gzelliini ve toprak kokusunu dnyor
ocuklar. Hangi alveri merkezine gidip hangi hamburger meny alp eve mutsuz dneceini deil.
nsanlar mutsuzluk veriyor ocuklara, bitmeyen mal mlk, soy sop tartmalar mutsuzluk veriyor.
Ama yaan yamur, akan imek, bir dilim brek, ekerli ay en ok da o topran kokusu mutluluk
vaat ediyor. Hayaller kurduruyor acmaszca.

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

nsanlar mutsuzluk veriyor yine birbirlerine bunca zaman getikten sonra benim hayatm dedike.
Ama ocuklar avutacak bir toprak kokusu, imeklere baktka hayaller kurduracak bir dost alem de
yok artk. Hrs dolu ocuklar. Bilgisayar ekranlarndan km anime karakterler gibi kt kt
bakyorlar insann yzne. O baklar ile paralanyor annelerin kalpleri. (Dnyann en kadim
sorusunu sorduruyorlar yeniden. Nerede hata yaptm. Anne olmak vicdan azab ekmek deil mi bir
yerde.) imekler akan ge bakmyorlar bile. Balkona kp deniz manzarasna da. Baksalar da ne
anlyorsun anne diyorlar aptal aptal uzaklara bakmaktan. Uzaklara bakmak nasl da aptalca geliyor
onlara. Hayal kurmuyor ocuklar. Mutsuz da olsalar toprak kokusunu duyduklar zaman bir gn ne
olursa olsun bir ey olacaklarna dair, birileri iin bir anlamlar olacaklarna dair saatler sren hlyalar
yok. Kameral cep telefonlar var onlarn, ilek mobilyal k odalar. Deep freezede sevdikleri
yiyecekler. Sucuk severler, pizza severler, eit eit ukulatalar sonra. Bayramlarda ukulata
yemenin tadn bilemezler. Her gn ukulata yerler nk. Yeni yllarda frndan kan mis gibi
kzarm tavuk da bir ey deildir. Tavuk skc bir yiyecektir. Hi muz yemeyi zlememilerdir.
Zeytinyal fasulyeyi azlarna srmezler. Hayal etmez ocuklar. Bir gn kendi kelimeleri olan bir
yazar olabileceklerine, ocuklarna neeli sofralar kurabileceklerine dair dlere dalmazlar. Annelerin
hi aklnn ermedii, ermedii iin de aaland oyunlar oynarlar internetten. Kaybettike
hrslanrlar. Kazandka yine hrslanrlar.
Hi aldatamazsnz bu ocuklar sonra. Sama sapan vatan millet Sakarya iirleri ile kalpleri
tprdamaz. Yerli mal haftalarnda kuru yemi, portakal yiyerek mutlu olacak, alkuunu, Ateten
Gmlei okuyarak Feride olmay hayal edecek ocuklar da deillerdir. Ama hibir eye de inanmazlar.
Sadece kt bakl anime karakterleri ssler dlerini. Doa st yetenekleri ve ellerinde kllar
vardr bi tek. Ah tutmutur belki baka corafyalarn ocuklarnn. Bunca mutsuzluk bunca mitsizlik
ondandr yaadmz. Hayatn bir yannda ocuklar elinde kllar olan kt bakl karakterlerin
bysndedir. Hayatn dier yarsnda ellerinde ta olan ocuklar fkeli baklarnn ardnda bir gn,
bir gece vakti evlerinden bir basknla gtrlm yaknlar ile beraber ocukluklarna son verenlerin
intikamn alacak eli silah gerilla hayalleri kurar belki de. Ah tutmutur memleketin bir kesinde
sr otlatrken, annesini doktora yetitirirken yanan kavrulan bedenleri ile hayat son bulmu
ocuklarn. Onlar baklarn dikmitir hepimize. O yzden artk toprak kokmaz yamurlar. O yzden
gvenlikli evlerinde hayalleri pc ekranndan teye ulamayan ocuklar bu kadar kt nazarlarla
bakarlar etraflarna. O yzden sama gelir yamur ncesi denizin manzaras bu ocuklara.
Her ey samadr nice zamandr. Feridenin yaad aklar lkler kadar sama. Kandil akamlar
samadr ninelerin ellerini pmek. Bayramlarda giyecein papucu geceleri kalkp kalkp sevmek
sama. Ylba geceleri kavgasz gmbrtsz bir aile ve beraberce tombala oynamay dnmek
samadr, yallardan bilmem kanc defadr dinlediin sava yllar yklerini yeniden dinlemek
sama.
Kana atee bulanmken lkenin dousu, batsnda vur patlasn al oynasn bir dnya vardr. Tekne
turlarnda gzel kzlar gbek atma yarmalar yaparlar. Salla halk etkile diye baran DJ lerin
lklar altnda. Sallar halk etkilerler tm gleri ile gzel kzlar. Halk da tklm tk birikmitir
etraflarna hani etkilenebilmek iin. lkenin dousunda birileri gerilla cenazelerini yakar, ta atan
ocuklara mesaj olsun diye. Yank cenazelere baktka dalar arr fkeli ocuklar. lkenin batsnda
geceler lgn geer. Binlerce liralk ayakkablar antalar vardr stinye Parktan alnm, sellit
sorununu halletmi k kadnlarn. Reina gecelerinde rak rak rak poz verirler magazin
fotoraflarna porselen dilerini gstererek. alkuu okumak samadr bu dnya da Karamazov
Kardelerin ruh tahlillerine kulak verecek zamanlar da yoktur insanlarn. lkenin batsnda evraklar
bekler insanlar, i takipleri, ihaleler. Hi bitmeyen istekleri vardr anime karakterlerine dnm
ocuklarn. Anneler gelecek kaygs ile dertlenirler. Dershaneden dershaneye koarlar ocuklar ile
10

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

birlikte. Deneme snav sonular ile gler deneme snav sonular ile alarlar. Hzla akp geen bir
hayata yetimek gerekir gcn nisbetinde. stiklal caddesinde hzla akar hayatlar. Hzla tkenir
mrler Tuzla tershanelerinde. Ve hzldr Boaz gecelerinde sallayp halk etkilerken. lkenin
dousunda nasl akar hayatlar bilinmez. Anlayamaz batdaki adam neden fkelidir konuurken bu
Krtlerin hep yzleri. Anlamak gerekmez ahkam kesmek iin ya, zaten dnecek vakit de pek
yoktur. Hzl akar zaman oralarda.
O yzden toprak kokmaz yamurlar, o yzden anne yemekleri ile mutlu olamaz ocuklar. O yzden
yllar akp geerken ve toprak arrken seni akn, kafas karksndr. Neydi bu imdi. Yaadm
bunca yl ama anlam neydi tm bunlarn diye sorar durursun nadir vnnnsz saatlerde.
Mutlu olmasa da mutlulua dair hayalleri de kalmamtr insanlarn.
nk zaman kirli bir eydir. Kirletir balkonda ayn yudumlayan kvrck sal kk kzlar.
Hayallerine ihanet ederek balar her ey. Umursamadka kirlenir dler. Vnnsz saatlerde
yazlmam her satr bir umursamazlk kozas rer o kzn etrafna.
Yerli mal haftalarnda yemi yiyip ark syleyen kzlar ront yapmaz bu lkenin topraklarnda artk.
Aclar ebeveynlerimizin cinnetleri yznden yaanmaz ocuk kalplerimizde okuldan eve dnnce.
Cinnet bizzat kk kzlarndr artk. Souk yalnz hcrelerden dayanamyorum canm acyor anne diye
barrlarken yititirirler akllarn.
nk kirli bir eydir zaman. Bir yalanla gelmi bir yalanla sona ermektedir tm hayatn.

11

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Zaman; Bnyamini Bekleyiidir, Yusufun(Cemile Bayraktar)

And the lamp-light oer him streaming throws his shadows on the floor;
And my soul from out that shadow that lies floating on the floor
Shall be liftednevermore! *
Ceplerimde insanlar tadm dnyorum. Arlm bundan olsa gerek. Diyorum, kendi kendime.
yle ellerim cebimde, gzlerim bir yaz dizisini takip ediyor. Gzlerimin satr balarndan kayyla
uyuuyor parmaklarm. Ellerim ceplerimde, ancak yoklayamyorum. O temiz adamn, tertemizlerini
okuyorum. Ak tanmlyor, her bulduu maddeye can vererek, yaratmak bu diyorum, ekliyorum:
Estafirullah. Alex, diyor. Bir yalnzlk yrynn eylemcisi. Sola kayyor gzlerim, emekilik tmden
hikye. An ile gzlerim, kulaklarma iliiyor. Saatin tik taklarna veriyorum kendimi, gece 01.43. Ne
anlam var ki zamann? Ben tik taklara bakyorum, dnyorum; gryor muyum, yoksa duyuyor
mu? Arkamdan bir ses geliyor; biraz actacak. Oysa yalnzm, 01.44. Kimin sesi. Birden irkiliyorum:
12

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Alex. Ne ho bir tat brakyor azmda, zikrederken, ne tatl ve naif, tekrarlyorum: Alex. Birlikte
yryelim mi?
Heybemde, bir eyler tayorum, diyen bir hadsiz. Bir hadsiz giriyor, Alex ile tik tak ritminde
yrdm kumsaln fonuna. Ne bo az var Tanrm? Ne ok apulcu air. Alex duymadan bir kfr
savuruyorum, en alasndan ve okkal.
Bir mart geiyor stmzden. Tik tak. Martlar byle ses karmaz ki? Gzlerimi ksarak, ge
eviriyorum bam, yok yok onun sesi deil bu.
-iir okur musun?
rkiliyorum, nar ieine benzer bir koku ile, hafif geviyorum, irkilmekle birlik, hay Allah, ilk kez o
bana sesleniyor, Alexmi. Kibirli bir kadn deilim, sadece o rol seviyorum. imden kendime
kkrdyorum, dm felfecir okuyor; ben okumuyorum, bir sredir yazyorum, diyorum. Ne tatl
glyor. Yok yok glmyor, sadece yznn sol taraf biraz hareket etti, mimikleri tatl. Dilerimi
saklyorum. An ile yine balyor; tik tak. Saate bakyorum, 01.53. Hesaplyorum, 9 kk dakika,
iimde eyrek mrlk scaklk. Zaman m, o da ne? Arkama dnyorum, siyah beyaz dnem
filmlerinden bir sahneyi canlandrarak stelik, ayak izlerimiz. An yoktur, his vardr. An geer, iz kalr.
Zamann stnde bir zaman, zaman geti, ayak izlerimizden anlyorum. 4 sra ayak izi, yan yana.
Birlikte yryoruz, anlyorum.
Hafiflediimi hissediyorum. Kim getiyse hayatmdan, yahut mhladysa oraya kendini, arkamdaki
ayak izlerime beki klyorum hepsini. Herkes benden arkada kalyor. En nde ben yryorum. Kibirli
bir kadn deilim, sadece o rolde kendimi seviyorum.
im hala scak. Bir mide gurultusu gibi balyor yine tik tak, tik tak. Lanet olas mart, kim simit verir
sana, yahut hangi yknn esas hayvansn, hangi iirin ktasnda geersin? Tik tak, tik tak, bir mide
gurultusu, iimi yalyor imdi. Korkuyorum; ya yol biterse, ya zaman tkenirse. Ah Alex.
Siyah bir glge gibi yanmda, benden uzun, biraz irice, hep solumda yryor. Samda deniz, ortada
ben, solumda Alex. Bakmyorum, gya, dalgal salar bir siluet halinde geiyor iimden. Acaba o da?
O da, benim boynuma dolanm, kelimelerimin yarsn yutan salarma bakyor mu? Keke bakmasa,
salarmdan kelimelerimi, kazrcasna ekip kopartyorum.
Yryoruz. Samda deniz, ortada ben, solumda Alex. Tik tak, tik tak, zaman saryor ruhlarmz.
Yryoruz, her adm bir kelime; iimden, iime iime yazyorum, kelime kelime. Tam azmdan
kacak; susuyorum. Sabrm yok, kibrim ok. Siyah, beyaz ve gri. Deniz, ben ve Alex. Byleyim ite,
yine beyaz ben istemeden dahi ben oluyorum. Kaderim hep vitrinin en temiz temasndan fkryor
ucuma bucama. Siyah, beyaz ve gri. Deniz, ben ve Alex. krolsun, hayat hep samdan balyor
sralamaya.
Yine irkiliyorum. 02.20 hesaplamaya alyorum, ka dakika oldu? Vazgeiyorum. Yok yok
gemiyorum da, ey Kelime bulamyorum. Ceplerimi yokluyorum, hala yok. Elimi boynuma
tayorum, okarcasna, bir ekite, boynuma dolananlardan bir tutam kelime ekiyorum. Alexli
zamanlarmn ksa paragraflarna ekliyorum. Ka dakikadr susuyoruz? Zaman nasl geer? Nedir
hatta? Hangi zaman, Alexli olanlar m? Bilmiyorum. Sanyorum. Tam konuacam, dilimi
sryorum. Dilerimi pranga klyorum. Yine balad, lanet olas tik tak. Dur ykyorsun, hayr
bozuyorsun, hayr hayr yaratyorsun. imdi imdi hissettiriyorsun; biz zamann iinden geerken,
13

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

zaman bizim iimizden, biz sustuumuzda, zaman stmze bulandnda, biz artk yok; ben
oluyorum. Ve anlyorum. Alex bir piyon, o yok. Ben varm, beni yaratan zaman. imden geen tik
taklar. Ezberliyorum. Alex yok, o bir piyon.
- Poe okudun mu hi?
Dudaklarm bkyorum. Azmdan zincirden boalrcasna, dklyor kelimeler, hepsi zehir
zemberek; yarsn salarmdan skmm, yars dilimi evirerek azmda dansz gibi kvrlveriyor
ona doru, zaman yine kaybediyorum, hani Alex yoktu? Kendi sesimden rkyorum, nasl su gibi
akyor kelimeler, naslsa akyor, rkntm devrediyorum, nasl bir doutur o, balyorum.
Garip, l gibi dinledi. Dirilir gibi dnd, ve:
- Neden, eviri okumadn?
Ne sylemeli imdi, ellerimi cebime soktum, an gesin iin birka sahte mimik de evirdim, gzel
yzmde. Ahmak. Sanrm gzlerime bakmaya alyor. Oh olsun, lanet martdan da cm aldm,
Kuzgunu klarak bir ah. Ne syleyecektim, oldu bir eyler, artk Alex mat. Hi, dedim. eviri iir, iir
deildir.
- Nasl yani?
Ahmak, susmuyor. Hala mat mat soruyor. Neredeyse grnmeyecek. Hi ite diyorum. Hibir
zaman olarak eviriyorlar, bence bir daha asla olarak evrilmeli.
- O zaman yle oku.
Tik tak balyor. ok kr. Alex konuuyor. Ben duymuyorum, tik taklar sayyorum. Kurgu tmden
deiti. Samda deniz, ortada ben, solumda zaman. Ben zamann iindeyim, Alex tmden dnda. Ne
olmu olabilir? Demin zamann iinde erimesin diye daha az nefes aldm, tkendiim bir
ncyken ne oldu? Ne oldu, ne oldu da zamana devirdi bu arpnt kendini, ne oldu?
kindi; kyam ahit, saat; 17.21
Gne gidiyor mu ne? Ah gitse, ay gelse
Uyumuum, uyanm, saat ka, hala m? 17.22 gn bitirmiim, ne manal. Gece gelecek, yine yine
kalbim atmaya balyor, elimi koyuyorum hissediyorum, koymuyorum yine, vallahi yayorum.
Uyumuum, rya; 17.24. Unutmular beni burada gya. Karanlk. Bu kez tik taklar kalbimden geliyor.
Gremiyorum, sayyorum. Tik tak, tik tak; sanrm, sanrm 17.26.
Rya. Kuyudaym. Mart, ben, Alexin cesedi. Yerde kanl gmlei. Hala m rya, sanrm bu kssa.
Vakti kaybediyorum, yakalayamadm tik taklar artk ok daha ksa. Karanlk kuyu; mart, ben, Alexin
cesedi, yerde kanl gmlei. Karanlk. Grmyorum; biliyorum.
Kuyu. eri ieri bir ses; Zleyha. Hayr, ben Yusuf. Ben demiyorum ama ses benim, cevap, cevap yine
benim. Kuyudan ses veren, evet o benim. Kuyu dahi benim.
14

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Kuyu. eri ieri bir ses; saat ka? Hay Allah, yine unuttum, kardm tik taklar. Hzlca
geveliyorum; kalbim ka kez arptysa vakit o dur, saat o, dahi zaman o. Sus, diyor. Getin, tamam.
Rya. Babam gryor. Ama Bnyamin kr, hem sar. Dilerim yine, dilimi kesiyor, inliyorum;
Bnyamin, buradaym. Nafile, Bnyamin sar, Bnyamin kr. Duymuyor, grmyor. O grmyor, o
duymuyor, ben seslenemiyorum. Ama gryorum, dua gibi alm elleri, nce ge, sonra bana.
Aryor, aryor bak, elleriyle yora yora. Dilimi bir kuvvet, syryorum dilerim arasndan, var gcmle:
Bnyamin, buradaym, gel!
Gzlerim kapal. kindi akam aras uyunmaz, uyumuum. Rya. Bir kuzgun dokunuyor omzuma,
korkuyorum. Bir sryorum; Bnyamin. Uyan, diyor, uyan ben geldim. Kuyuya uzanan bir beyaz el,
Bnyamin. Gitme diyorum, gitme. Bir daha asla, diyor. Bir daha asla.
-Saat ka?
-Sorma, bir daha asla.
Anlyorum. An dahi kavumadr. Saat katr? Vakit nedir? Zaman ne kadar?
Tamam, diyor Bnyamin, getin tamam. Geti tamam. Zaman budur, diyor. Ne saydn tik tak, ne
yaktrdn rakam. Zaman budur, bir gz kapatp ancaya kadar geen an.
Yumuyorum gzlerimi. Bnyamin diyor, bir daha asla.
Yorgunum, ykselecek belki ruhum belki ruhun; benden vazgeme, benden vazgeme.
Tik tak, tik tak. Anlyorum; Alex andr, Bnyamin zaman. Geveliyorum; benden vazgeme, benden
vazgeme.
Tik tak, tik tak. Yumuyorum, ellerimi ceplerimde. Ceplerim; insan dolusu. Yumuyorum, bir beyaz
kat, alyorum: 18.00. Sayklyorum; benden vazgeme, benden vazgeme.
12 evval - Samsun
* Glgesi akyor zemine yksekteki lambadan
Ve bu glgeden, yerde uzanm yatan,
Ykselecek mi ruhum? - hibir zaman Edgar Allan Poe - Kuzgun

15

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Tasavvuf ve Kuantum fizii (Ibrahim B. Syed)

Ibrahim B. Syed, Ph.D, D.Sc. Uluslar aras slami Aratrmalar Dernei Bk
eviren: Ekrem Senai
Tasavvuf ve kuantum teorisinin birok ortak noktas bulunmaktadr. rnein, fizikilerle sufilerin
dnya grleri birbirine ok yakndr. Mekanistik dnya grnn aksine, Sufiler, evrendeki
hereyin birbiriyle ilikili olduunu, ayn mutlak gerein farkl cilveleri , tezahrleri olduunu
dnrler. Geree erimek, varlktaki tekliin ve karlkl ilikinin farkna varmak, benliini amak
ve kendisini mutlak gereklik iinde tanmlamaktr.
Mekanistik bilim olduka karmak bir matematik dille ifade edilir. Buna karn tasavvufun dili
meditasyondur. Sufiler, bu yolla elde edilen bilgilerin ifade edilemeyeceini sylerler. Sufilerin
tecrbe ettii hakikat, belirsiz ve ayrt edilemeyecek bir hviyettedir. Akl bilgi kayna olarak
grmezler ama onu tecrbelerini analiz etmek ve yorumlamak iin bir ara olarak kullanrlar.
Gzlem ekillerinin farkll dolaysyla bilimsel deney ve Sufi tecrbesi arasnda bir paralellik
kurulmas ilk bakta tuhaf gelebilir. Fizikiler detayl takm almas ve ok sofistike teknolojik
yntemler kullanrlar; buna karn sufiler bilgiyi igzlem yoluyla, arasz ve aletsiz bir ekilde, zikir
(meditasyon) srryla elde ederler. Temel para fiziinde bir deneyi tekrarlamak yllarca sren detayl
bir eitimi gerektirir; derin Sufi tecrbesi de genellikle deneyimli bir ustann elinde gerekleir ve
yllar srer. Fizikilerin teknik aparatlar ne derece karmaksa Sufi bilincinin derin zikr halinde iken
fiziksel ve ruhsal durumu da en az o derece karmaktr. Yani bilim adamlar ve sufiler, normal bir
insann ulaamayaca gerekleri gzlemlemek iin karmak metodlar kullanma konusunda ortak bir
zellie sahiptir.

16

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Zikr
Zikr zihinsel skunet ile bilinci rasyonaliteden sezgisellie kaydrr. Bu sessizlik nefes alp vermeyi
dzenlemek veya Allah, la ilahe ilallah seslerine odaklanmakla baarlr. Dua ve ibadet de akl
devreden karan zikr kapsamnda deerlendirilir, zikrin daha statik formlar olan skunet hali ve
huzur hislerine yol aar. Bu pratikler bilincin meditatif modunu gelitirir.
Zikrde, zihin tm dncelerden ve kavramlardan boaltlr ve bu ekilde sezgisel kademeye
hazrlanr. Rasyonel zihin susturulduunda, sezgisel kademede fevkalade bir bilin dzeyi ortaya
karr, kavramsal dnce filtresi devre d kalm ve sezgisel deneyim n plana kmtr. Bu
meditasyonel durumun ana zellii evre ile tek olma bilin durumudur, bu safhada artk tecezzi,
ayrlk sona ermi, tm farkllklar ortadan kalkmtr.
Hakikatin iten gzlenmesi
Tasavvuf hakikatin dorudan iten gzlenmesine dayanr; fizik ise bilimsel deneylerle doal fenomeni
gzlemler. Fizikte, modeller ve teoriler tahminidir ve bunlar modern bilimsel aratrmann temelini
tekil eder. Dolaysyla Einsteinn deyimiyle, matematiin kurallarna uyduu srece, kesin deildir;
kesin olduu srece de, geree tekabl etmez. ([Albert Einstein, 1936, "Albert Einstein: The Human
Side", Helen Dukas ve Banesh Hoffmann] ayrca The Tao of Physics by Fritjof Capra, Bantam New
Age Books, New York, 1980, sy. 27. Mantk eyann doasn analiz ettiinde, absrd veya paradoksla
karlamak zorundadr. Bu sufilerce hep byle olmutur, bunun bilimde bir problem halini almas ise
son dnemlere tekabl eder.
Doa, bilim adamlarnca makro alem iinde incelenir ve bu alem, 5 duyu ile hissedilir bir dnyadr.
Kelimeler, akli kavramlar ve grntler hep bu tecrbeye dayanr ve dolaysyla doa fenomenini tarif
etmek bu duyularla snrldr. Atom ve atom alt dnyasnda ise duyularmzn tesine geilir, bu
yzden bilgi artk duyulardan temin edilemez. Konutuumuz dil, duyularmzn gzlemledii
grntler bu alemi tanmlamak iin yetersiz kalmaktadr.
Doann derinine nfuz ettike, olaan dilin kavramlarn ve algsal grntleri daha fazla terk etmek
zorundayz. Atomu ve atomsal yapy aratrrken, bilim algsal hayal gcmzn snrlarn aar ve
dolaysyla artk mantk ve sa duyuya mutlak bir kesinlikle dayanamanz mmkn olmaz. Kuantum
fizikileri bilime, eyann doasna ait ilk alametleri kazandrmlardr. Sufiler gibi, fizikiler de
gerein 5 duyunun dna kan tecrbesi ile uramakta ve bu deneyimin paradoksal ynleriyle
karlamaktalar. Gelinen noktada, modern fiziin model ve grntleri Sufilerinkine son derece
benzerlik iindedir.
letiim problemi
Bilim adamlar ortak dilimizin atomik ve atom alt gereklii hibir ekilde tanmlayamadn fark
ettiler. Fizikte relativitenin ve kuantum mekaniinin ortaya kmasyla, klasik mantn tesine
geilmesi ve kullandmz dilin bu yeni gereklii ifade edemeyecei ortaya kt. Sufiler daima
hakikatin dilin snrlarn atn fark etmiler ; akl ve akli kavramlar amaktan korkmamlardr.
Sufiler de, fizikiler gibi dil sknts yaamaktadrlar: Her iki grup da bilgilerini paylamak istemekte,
ama bunu yapmaya kalktklarnda mantksal elikiler ve paradokslar ortaya kmaktadr.
In dalitesi
17

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Kuantum fiziinde, paradoksal durumlarn kayna genellikle n dual tabiatyla veya daha genel
ifadeyle, elektromanyetik radyasyonla ilgilidir. Ik, dalgalar eklinde giriim oluturur. Bu durum iki
k kayna kullanldnda gzlenir, k parlak ve snk dokular oluturur. Dier yandan,
elektronmanyetik radyasyon da fotoelektrik etki retir: ksa dalga boylu k (rn, ultraviyole, x-nlar
veya gama nlar) baz metallerin yzeyine arptnda, yzeyden elektron drebilirler. Bu yzden,
yzey hareketli paralardan oluuyor olmaldr.
Kuantum teorisinin erken safhalarnda, fizikiler elektromanyetik radyasyonun nasl olup da hem
partikllerden ( ok kk bir hacimde skm cisimlerden) , hem de dalgalardan (uzayda geni bir
alana yaylan) olutuu konusunda aknla dtler. Bu durumu ifade etme imkan yoktu.
Sufizm gerekliin paradoksal ynleri ile ba edebilmek iin birok yntem gelitirdi. Attar, Hafz, Ibn
Arabi, Rumi, Bistami, ve dierlerinin almalar aknlk verici elikilerden bahseder. Ayrca,
bunlarn zl, gl ve son derece iirsel dilleri okuyucunun mantksal akl yrtme alkanlklarnn
tesine geer. Heisenberg bir keresinde Bohra sorar: Atom deneylerinde grdmz gibi doa
gerekten absrd olabilir mi? (Werner Heisenberg. Physics and Philosophy. Harper Torchbooks, New
York, Harper and Row, 1958, p.42)
Makroskobik aleme ait olan duyumsal deneyimlerimiz, bize imgeleri ve akli kavramlar resmetmek ve
bunlar dil ile ifade etmemize olanak tanr. Bu dil doal fenomeni tanmlamak iin yeterlidir.
Newtonun evrensel mekanik modeli makroskobik alemi tanmlar. Yirminci yzylda, fizikiler atomun
ve atom at paracklarn varln deney yoluyla doruladlar. Bu paralar duyusal alglarmzn
tesinde olduundan, onlarla ilgili bilgimiz artk dorudan duyusal deneyimden kaynaklanmyordu.
Dolaysyla eylerin esas doas ile urarken daha nce bahsettiimiz problemlerle karlamamz
kanlmazdr.
Modern fizik
Sufiler hakikat tecrbe etmenin anlk olduunu ve insann bilincinin yaayabilecei en artc olay
olduunu syler. Bu, 5 duyu ile kavranan alemi alt st eden bir deneyimdir. Sufiler bunu dibi km
kova olarak tanmlyorlar.
Fizikiler de ayn ekilde yirminci yzyln ilk ksmnda ortaya kan atom teorisiyle dnya grlerinin
temellerinin sarsldn hissettiler. Tarif ettikleri kavramlar sufilerin tariflerine benziyordu.
Heisenberg yle diyecekti: Modern fizikteki son gelimeler ancak fiziin temellerinin hareket
etmeye baladn ve bu hareketin zemini bilimden ayracak hissi oluturduu fark edildikten sonra
anlalabilir. ( Werner Heisenberg. Fizik ve Felsefe. Harper Torchbooks, Harper and Row, New York.
1958, sy. 167)
Modern fiziin bulgular mekan, zaman, nesne, sebep ve etki gibi kavramlarda derin deiimleri
gerekli kld. Bu kavramlar dnyay deneyimlememiz iin ok temel eyler olduundan, bunlar
deitirmeye alan fizikilerin yaadklar tam bir ok haliydi. Bu deiimlerin sonucu olarak ortaya
yeni ve tamamen farkl bir dnya gr kt ve hala formle edilmesi sryor. Kuantum teorisi
doann birbirine bamlln gsteriyor, dolaysyla bizi evrenin fiziksel nesnelerin oluturduu bir
ey deil ama tek btnn komplike iliki anda bulunan birok parasndan oluan bir btn olarak
anlatyor. Ayn sufilerin algladklar gibi.
Zaman-mekan
18

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Sufilerin 5 duyunun alglad alemin tesine geip, boyutlu dnyay aarak, ok boyutlu bir
gereklie eritii anlalyor. Relativistik fizik iin, kii drt-boyutlu zaman-mekan gereini
grebiliyorsa, bunda paradoksal bir durum yoktur. Sufilerin zaman ve mekan nosyonlar relativite
teorisinin anlattna ok yakndr.
Tasavvufta, hakikatn zaman-mekan karakterinin gl sezgisi vardr. Sufiler klli bir yok olu hali
tecrbe ederler, yle ki orada akl ve beden, nesne ve obje ayrm yoktur. Tam murakabe halinde,
zamansz mekan ve mekansz zaman yoktur, nk bunlar birbirine gemektedir. Fizikiler mekanzaman nosyonunu bilimsel deneylere dayandrrlar, Sufiler ise bunu tasavvufa dayandrr.
Modern fiziin greceli modelleri ve teorileri Sufizmin dnya grnn iki ana elemann betimler:
evrenin teklii ve asl olarak dinamik karakteri. Mekan farkl derecelerde bklmtr ve zaman
evrenin farkl blgelerinde farkl hzda akar. boyutlu klidyen mekan ve zamann lineer ak
fenomeni fiziksel dnyann alg tecrbeleriyle snrl olduundan, hakikate ulalmas iin nce
bunlarn terk edilmesi gerekir.
Sufiler tecrbelerini daha yksek bilin seviyelerine geniletmekten bahsederler. Ve bu seviyelerin
mekan ve zamana ait radikal farkl deneyimleri ierdiini sylerler. Meditasyonla/murakabe ile boyutlu mekann ve zamann tesine getiklerini vvurgularlar. Anlarn birbirini takip ettii lineer bir
dilimden ok, sonsuz, zamansz ve dinamik bir imdiki zaman deneyimlerler. Ruhsal dnya gemi,
imdi, gelecek gibi zaman dilimlerinden olumaz, nk kendilerini mevcut zamann an iinde
sktrmlardr ve hakikati bu an iinde tecrbe etmektelerdir.
Ktle-enerji denklii
Einstein ktle-enerji denkliini basit bir matematiksel eitlikle gstermiti: E=mc2. Fizikiler parann
ktlesini karl olan enerji birimleriyle lerler. Ktlenin enerjinin bir formundan baka bir ey
olmadnn kefiyle parack kavramnda kkten bir deiiklik gerekli oldu. nk paracklar basit
maddelerden deil ama enerji kuantalar (demetleri)nden oluuyordu. Enerji ise hareket ve
proseslerle ilikiliydi, bunun anlam atom alt paracklarn aslnda dinamik bir doas bulunduu ve
zaman-mekan olarak drt boyutlu bir varlklar olduuydu. Yani hem mekan hem de zaman ynleri
bulunmaktayd: onlarn mekan yn onlar belirli bir ktleye sahip birer nesne olarak grnmesini
salyor, zaman ynleri ise onlar edeer enerjideki proses haline getiriyordu.
Atom alt paracklar gzlendiinde, onlar birer madde olarak grmyoruz. Tm grdmz srekli
birinden dierine deien dokular, enerjinin srekli dans. Atom altu dnyann partiklleri sadece ok
hzl hareket asndan deil ama prosesler ynnden de aktif. Maddenin varl ve hareketi ayrlamaz,
nk bunlar sadece ayn zaman-mekan gereinin farkl ynleridir.
Normal olmayan bilin seviyelerinde, Sufiler makroskobik seviyede zaman ve mekann birbirine
getiinin farkndadr. Dolaysyla onlarn makroskobik dnyay grdkleri ekil fizikilerin atom alt
paracklar fikrine ok benzemektedir. Sufiler iin, tm bileik eyler geicidir. Gerek tm formlarn
tesindedir ve tm tanm ve spesifikasyonlar aar. Dolaysyla ekilsiz ve botur. Sufiler dnya
fenomeninin zihnin hayali tezahrleri olduunu dnrler ve kendi bana bir gereklie sahip
olmadn sylerler.
Sonu
Modern fiziin ana teori ve modelleri tutarl ve Sufizmle son derece uyum iinde bir dnya gr
oluturdu. Bu paralelliin nemi muhakkatr.. Her iki yaklam da - fizikte maddenin derinlikleri ve
19

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Sufizmde bilincin derinlikleri-gnlk yaamn grnen alldk grntlerinin ardndaki farkl gerei
kefettikleri noktada buluuyorlar. Fizikiler bilgilerini deneylerden elde ediyorlar, Sufiler ise bilgilerini
meditatif i gzlemle elde ediyorlar. Sufiler ie bakyor ve farkl bilin kademelerine ulayorlar.
Aslnda, Sufilerin kendi bedenini deneyimlemesi alemi deneyimlemenin anahtar olarak grlyor.
Bir dier benzerlik ise iki grup gzlemlerinin de olaan hislerin ulaamayaca alanlarda vuku bulmas:
fizikiler iin atomik ve atom alt dnyalar ; Sufiler iinse 5 duyunun ald olaan d bilin
kademeleri Her iki grup iin, bu ok boyutlu tecrbe 5 duyu alemini amakta ve dolaysyla gnlk
kullandmz lisan ile ifade edilememektedir.
Kuantum fizii ve Sufizm insan zihninin rasyonel ve sezgisel fakltelerinin birbirini tamamlayan
paralar. Modern fizik dnyay rasyonel zihnin son derece uzmanlamas ile deneyimliyor; Sufiler ise
sezgisel zihnin son derece uzmanlamas ile. kisi de dnyann tam anlalmas iin gereklidir. Sufizm
ayann en derin tabiatn anlamak iin gereklidir ve bilim de modern yaam iin gereklidir. Bu yzden
Sufi sezgisi ve bilimsel analiz arasnda dinamik bir etkileime ihtiya vardr.
Referanslar:
1. The Dancing Wu-Li Masters by Gary Zukav. 1994. : An Overview of the New Physics. Bantam New
Age Books. New York.
2. Capra, Fritjof, 2000. The Tao of Physics : An Exploration of the Parallels Between Modern Physics
and Eastern Mysticism. Shambhala, Boston
3. Heisenberg, W. 1974. Across the Frontiers. Harper and Row, New York.
4. Heisenberg, W. 1958. The Physicists Conception of Nature. Harcourt, Brace & Company, New
York.
5. Physics and Man. 1970, Robert Karplus. W. A. Benjamin, Inc. New York.
6. Wilber, K editor. 1984. Quantum Questions: Mystical Writings of the Worlds Great Physicists.
Shambhala, Boston.
7.Schrodinger, E. 1967. What is Life. Cambridge University Press, Cambridge.
8. Schrodinger, E. 1964. My View of the World. Cambridge University Press, Cambridge.
9. Einstein, A. 1934. Essays in Science. Philosophical Library, New York.
10. Einstein, A. 1950. Out of My Later Years. Philosophical Library, New York.
11. Pir Vilayat Inayat Khan. 1999. Awakening: A Sufi Experience. Tarcher/Putnam, New York.
12. Carl Ernst. 1997. Shambala Gudie to Sufism, Shamabla Publications, Boston.

20

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Zaman akp gidiyor (Rafet Gnay)

Zaman insanolunun duyu organlar ile alglayamad, fiziki, felsefi, psikolojik ve sosyolojik boyutlar
olan bir fenemon(olgu) ve gerektir. nsann iinde bulunduu psikolojik durum ve yaadmz
olaylarn niteliine bal olarak alglanan, hissedilen ve znel bir zaman olarak nitelendirilen bir
zamandan da sz edilebilir. Bazen bizler, iinde yaadmz olay ve yaantlarn ilginliine ve
zenginliine bal olarak zamann nasl uup gittiinin farknda olmayabilir ve zaman nasl da hzl
geti diye yaknrz.
Zaman yaadmz hayatn ta kendisidir. nsan hayat belli bir zaman diliminden olumaktadr.
Allahn izni ile 900 yl yaam Hz. Nuh(a.s) bile ; bir kapdan girdim, dier kapdan ktm diyebilecek
kadar vakurlu mtevaz bir yaam srmtr. Zamann alglan ve kullan biimi, gemiten
gnmze kltrlere ve toplumlara gre deiebilmektedir. Geleneksel toplumlarda zaman, olduka
esnek, bitimsiz bir kaynak olarak alglanr. Zaman ldrmek, zaman bo eylerle doldurmak, zamann
gemediinden yaknmak girift duygulu insanlarn vazgeemedii sylemlerdir. Oysa gelimi
toplumlarda zaman, ayrntl biimde zaman dilimlerine ayrlm ve buna uygun rgtlenmi bir
dzendir. Zaman tasarruf edilemeyen, kiralanamayan, satn alp dn verilemeyen, oaltlamayan,
geri dndrlmez bir yoldur.
Bir zamanlar psikoloji kitabnda okuduum bir blm vard. Hayatn ve getirilerinin kymetini
anlamak iin tavsiye edilen bir metot vard iinde. Deniyordu ki: Arada bir, ok bunaldnzda,
hayatn sizin iin ekilmez hale geldiini dndnzde kendinize 10 dk ayrn ve kendi cenaze
treninizi dnn. Cmleyi ilk okuduumda irkilmitim. Ben giriin akabinde daha pozitif bir gelime
ve tavsiye bekliyordum. Ama kendi lmnz ve cenazemizi dnmemiz tavsiye ediliyordu.
Tylerim diken diken oldu ve yazarn samaladn dndm o an Ama nyarg dman biri olarak
okumaya devam ettim. Diyordu ki: Bunlar dndnzde dnyadaki yerinizi, dnyay terk
ettiinizde oluacak boluu, sevdikleriniz ve sizi sevenler iin neminizi anlayacaksnz. zellikle
insanlarn sizin iin neler syleyeceini, onlar iin ne ifade ettiinizi hissetmeye aln. O andan geriye
dnme ansnz olmadn, hayat denen kredinizin bittiini ve onlara yant verme ansnz olmadn
dnn. Dnyadaki kslklerin, ayrlklarn, kavgalarn yannda bu acnn ve geri dnlmezliin
korkun aresizliini yaayn. Brakn cannz yansn, brakn alevler iinde kavrulsun tm ruhunuz.
Orada o musalla tanda dnn kendinizi. Seyredin u an evrenizde olanlarn yz ifadelerini.
Akllarndan ve yreklerinden geen cmleleri hayal edin. Kitaba devam etmeden braktm kenara ve
gzlerimi kapatp aynen dnmeye baladm. Nianlm, annemi, babam, kardelerimi, dostlarm,
akademisyen hocalarm ve tm evremi oturttum tek tek kendi cenaze trenimdeki yerlerine. Birer
birer yerletirdim tabutumun evresine hepsini. Hayatmda ok nadir bu kadar canm yanmt.
Nianlm ayakta durmaya alyordu per perian. Koca nar babacm, belli belirsiz dualar okuyordu,
21

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

o gzmden hala gitmeyen vakur duruuyla. Annem, cierinden bir para canl canl koparlm gibi
Evlaadmmm diye hem iine hem dna aktyordu gzyalarn. Kardelerim, akrabalarm: ok
erken gitti, doyamad sevdiklerine. Diyordu acyan ses tonlaryla. Ve dostlarm, hocalarm Onlar da
aknd. Bazs: daha dn birlikteydik, nasl olur diyordu, bazs: tezi yarm kald, ok alkand
diyordu. Bunlar seyredip onlara Hayr lmedim Buradaym demek istedim hayal olduunu
unutup. Sonra anladm yazarn ne demek istediini daha devamn okumadan kitabn. Farkndalk
nemli bir kavramdr eitimde, psikolojide. Belki de hi aklmza gelmeyen ve gelmeyecek bir
farkndal gstermek istemiti yazar. Kitab okumaya ne gcm kalmt, ne de isteim. Almam
gereken dersi ve mesaj almtm. u an da bunlar yazarken bile ok kt oldum. Bu olayda tek
farknddalk da yok stelik. Biraz kendime geldikten sonra devam ettim hayatmn en zor hayaline.
Srada evremdekilerin lmmn akabinde neler syleyecekleri vard. Usulen ve nezaketen
sylenenlerin dnda Onlarda braktm izleri, yaananlar ve yaanamayanlar elden geirerek ben
konuturacaktm hayalimde. lerini okuyacaktm, senaryo bana ait olarak Gerek duygulard
ulamaya altm, lm acsnn etkisiyle girilen duygusal mod deildi, deifre etmem gereken
metin. Sevgili nianlm Nasl dayanr bensizlie? O ki her eyini benim iin feda edip komutu bana.
Hayatnn tek adam imdi toprak olacakt. Bir daha seni seviyorum diyemeyecekti. Bir daha hevesle
birinden iek alamayacakt. Ve her gelen gece bensizliini haykracakt yzne. Tek cmlesi takld o
an iime: oyunbozanlk yaptn be, hani beraber lecektik!. Babam ve annem, o bugne kadar evlat
olarak mutlu edecek hibir ey yapamamann acsyla kahrolduum gzel insanlar Helaldi phesiz
haklar Bilerek hi krmamtm onlar. ff bile dememitim. zerine titredikleri evlatlar onlardan
nce gmt ite nlerinde ve dualarna muhtatm. A anne babann ekebilecei bir acyd ki
evladn cenazesinde bulunmak Her halde insann uzun yaadna zld nadir anlardan olsa
gerek. Dierlerine gemiyorum artk. Bu yazy u an yazp sizlerle paylatma gre dierlerine
artk sizlerde dhilsiniz. Sizler kim bilir neler dnr ve yazardnz. Annem u an yanmda alyor,
sanki gerekmi gibi. Oysaki yazarn amac Yaamann ve hala nefes alyor olmann kymetini
gstermekti. Benim de yle Dediim zm zor sre iki satrla zetlenemeyecek kadar girift ben
gn kurduum hayalle artk yaadm her salisenin hakkn vermeye alarak yaamaya alyorum,
format attm kendime. Hala nefes alyor olduuma krettim. Gzlerimi atm anda o kt ve ac
sahne bitmi, perde kapanmt. Peki ya hayal deil de, gerek olsayd ve perde bir daha almamak
zere kapansayd
Ltfen buradan aldklarnz tartn, dnn ve hayatnz gzden geirin. lmn ne zaman
geleceini Cenab- Erhamr Rahiminden baka bilen yok. te bu yzden hazr yayorken ve nefes
alyorken yapabileceklerinizi yapn, ertelemeyin. Bilerek- bilmeyerek krdnz kalpleri tamir edin. Sizi
sevenlere ve sevdiklerinize daha fazla zaman ayrn. Ve en nemlisi, verdii- vermedii, aldalmad, her ey iin, tekrar tekrar kredelim yceler ycesi Yaradana.

22

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Roman Trnde Zaman Kavram ve Kullanm (Suzan Baarslan)

Bir olgunun/durumun/olayn gerek zaman sresini dolayszca yanstmak zorunda olmayan yazar,
sanatsal zaman denilen younlatrlm ya da yaylm*1+ bir zaman dilimi kullanr ve roman,
modern bir ifde ekli olduuna gre, onun zaman bilincimizin eitli ekillerini ifde etmesi
kanlmaz bir gerektir. Ayn zamanda roman, iinde yaanlan artlarn ounun etkilendii insan
tecrbesini srekli bir ekilde ortaya serdiine gre, insann zaman bilincini ayrntl bir ekilde ve bu
tecrbenin bir paras olarak vermesi de tabiidir. Bir romanda zaman kavramn aratrmak,
romancnn metafizik kavramlarn, psikoloji anlayn ve ustaln aratrmak demektir. Bu ayn
zamanda romancy, onun iinde yaad tecrbe dnyasn, yaratt roman dnyasn, ayn devirde
yaayan okuyucular, o gnden bugne kadar romana yazarn dnce ve hesaplarnn dnda kalan
bir zaman mesafesinden yaklaan okuyucular iine alan bir ilikiler an incelemek demektir.*2+ Bu
da, phesiz, romandaki en nemli olgulardan birisinin zaman olduu sonucunu ortaya karr.

Romancnn romann dokurken zaman yok saymas imkanszdr. Smsk deilse bile az ok
yksnn ipini elinde tutmas gerekir yoksa o da bizim gibi anlalmaz duruma gelir ve bu romanc
iin kt bir kusurdur. diyen Forster, zaman yok etmeye alan Steini rnek verir, Steinin bunu
roman zamann boyunduruundan kurtararak yalnzca deerlere dayal yaam dile getirmeyi
umduu iin yaptn ama baarl olamadn ifade eder ve ekler. Roman zamann
boyunduruundan tam olarak kurtardnz m, artk hibir ey dile getiremez olur nk yalnzca
deerlere dayal yaam dile getirmeyi amalayan roman, anlalmaz ve bu yzden deersiz bir
duruma gelecektir.[3] Zamann yok saylmas abalarnn tam tersi bir tutumda mevcuttur. XX.
yzyln bandan beri, mesela Proust, Thomas Mann ve M. Butorun verdikleri eserlerle birlikte
zaman, sadece bir tema veya bir grevin tamamlanmasna bal bir art olmann yannda, romann
bizzat kendi konusu haline gelmitir. denilerek romanda zaman kavramnn ok farkl anlamlar
kazand sylenmekte, M. Butorun Roman dnyasna adm attmz andan itibaren, en azndan
trl zaman anlayn bir arada dnmek gerekir: Macerann kendi zaman, yazya geirme zaman
ve Lecture(okuma) zaman*4+ eklindeki tasnifi dikkat ekmektedir. Bu tasnifi zetlediimizde:

Macerann kendi zaman: Zamann tarihi boyutudur. Anlatlan macera tarihin hangi boyutunda yer
almakta ve ne kadar srmektedir; bir ailenin krk yllk hikyesi mi, bir adam sresi veya trafik lambas
23

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

nn deiim sresi kadar bir zamanla m snrldr ve bu sre tamamen d leme ve kronolojiye mi
baldr yoksa takvim ve saat ile lme imkn olmayan hayatn zne bal psikolojik bir sre
arkasnda yok mu olur? *5+
Romann yaps, kompozisyonu irdelenirken zaman esi terimsel anlamyla bu balamda dnlr.
Anlatlanlar nasl bir zaman dilimi iinde gemitir? Sresi nedir? Bunlar ve bunlara benzer sorular
zaman romann bir boyutu olarak alglamaya gtrr bizi.*6+ zellikle romandaki tarihsel ve nesnel
zaman esi romann ieriini anlamada, kiilerini ynlendiren etkenleri tanma da romandaki srel
(olayn balama ve bitim) zamandan daha nemli bir unsur olarak karmza kar.*7+

Yazar, macerann getii zamana ait her bir ayrnty romanna aktarabilir mi? Bu mmkn deil.
Hibir ayrnty anlatmadan anlatmak mmkn deilse yazar hangi teknikleri kullanmaldr? zetleme,
zamanda ani atlama, uur kayb, hzl kayt, zaman kopukluklar bu tekniklerden birkadr. Ksa sre
ierisinde geen olaylar konu edinen romanlarda, romanc fiziki veya sosyal hayatn belirsizlii iinde
belirli sayda manzara, olay, ayrnt semelidir. slup, hayal lemi ksacas sanat gc kuvvetli olan bir
yazar birka dakika ierisinde szl olarak ifade edebilecek olaylar ok geni hacimli eser olarak
yorumlayabilir. Balzac kronolojik dzenin yerine sosyal zaman dzenini getirir ve romanlarnda
kronolojiye uygun zaman dzeninden ok, mozaik gibi paralardan oluan zaman anlayndan sz
edilir. On yldr grmediimiz bir kiinin hayat kendisi veya bir bakas tarafndan yarm saat iinde
anlatlr ve siz bu kiinin hayatna ait dier paralarn da mutlaka anlatlacan bilirsiniz. Sosyal
zamann bizlere syledii bu dnyada kendi iinde btnlk arz eden hibir eyin olmad ve her
eyin mozaik halinde kk paralardan olutuudur, zaman da buna dahildir. Anlatlan maceraya
bal olarak, ok az unsur semenin dnda, en basit roman dnyas anlatm, tahmin yollaryla, geriye
dnlerle, vakalarn birbiri iine girmeleriyle vb. yollarla ifde kazanan ve izaf olarak karmak
grnen bir zaman atsn kullanan anlatm tarzdr. Bulunduunuz zamana gre (ilk yaz zaman)
gelecekteki bir olay tahmin yoluyla anlatma sanatna Prolepse ve bulunduumuz zamana gre
daha nce olmu bir olay hatrlatma sanatna Analopse (ie bak) diyen Proustun zaman
kavramlarn sistematik incelemelere dayandran Genette, tarih sras bozuk anlatm veya tarih dzeni
ile yaz zaman arasndaki uyumsuzluk biimleri bal altnda bu kavramlar inceler.

Hikyenin kesildii zamandan, tarih dzensizliini ayran zaman mesafesine menzil (portee), bu tarih
dzensizliinin yer ald bazen ksa bazen uzun olan sreye de yaygnlk (amplitude) adlar
verilecektir. Genette, bu iki snf daha belirgin alt snflara blm, iten, dtan ve karma
prolepse ve anelepse yntemleri olarak tasnif etmitir.

Romanlarda temel olarak imdiki zaman, gelecek zaman, geni zaman kullanlr. Ancak bunlar daha
karmak bir ekilde de kullanlabilir. Olmu veya gelecekteki bir vakay, bu zamanla aktarabilir
yazar. Gelecekteki bir zaman iin imdiki zaman ve gelecek zaman kullanm; gemi bir vakay
anlatmak iin imdiki zaman; gemi zaman imdiki zamanla anlatldna gre, gelecekteki bir vaka
iin de imdiki zaman kullanm imkn vardr. Bu kullanm sadece zaman dilimlerinin kullanmnda
deil, lye bal zamann sresinde de olmutur. Son dnemde yaynlanan romanlarda srenin
uzun zamanl olmasndan ziyade bir anlk sreler zerine dikkat younlatrlm, zaman binlerce
paraya blnm ayna veya mikroskobik parack olarak karmza kmtr. Eserlerde, zaman ve
mekan asndan ztlk ifade eden buras-imdi, ve gelecek zaman-baka yer eklinde ikili sistemler
zerine kurularak imdiki zamann gnlk hayatn dar erevesi iinde olan yaps, gelecek zamann
gnlk hayat snrlayan zaman dairesinden kma imkn kullanlmasyla krlmtr. *8+ Kimi
romanclar (Balzac, Thomas Mann, A.Hamdi Tanpnar gibi) iyi, kt gibi satresel
24

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

deerlendirimlerle dile getirirler zaman esini romanda. Daha dorusu romanclar, imdiki zamanla,
gemi zaman ktlerler ya da gemi zaman iyi olarak deerlendirip yceltir, imdiki zaman
ktlerler.*9+ Aslnda bu deerlendirme, imdi-gemi zamana ideolojik bak asyla iyi-kt
deerlendirmesini yaparak zaman ahlk kategorileri iinde alglamann bir sonucudur ve zaman
sorunu karsndaki tavr iin bilimsel olmayan bir durumdur.

Bir de Birici-Tekil-ahs inde yaad Zaman vardr ki bu zaman anlay, birinci tekil ahs anlatcnn
kulland romanlara aittir. Anlatcnn, daha nce olup bitmi olaylar kaydederken, iinde yaad
zamanla olan ilikisi kastedilmektedir yani hem olaylarn olduu zamanda, hem de olaylarn hikyeci
tarafndan anlatld zamanda bulunmak. Bu durum nc bir zaman da ortaya karr, okuyucunun
eseri okuduu zaman. Birden bire roman boyutlu bir rgye kavuacaktr. *10+

Yine bir yntem deiiklii de zaman aknda gerekletirilmi ve zaman ak hzlandrlp

yavalatlarak zamanda ritim deiiklii yaplmtr. Tasvir de zaman okuyucuya hissettiren dier bir
unsur olarak karmza kar. D dnya ile ilgili manzara insanda, zaman zaman sezme, tahmin etme,
anmsama ve insan baka bir zamana gtren basit imajlar gibi ruhsal bir fenomenin olumasna
zemin hazrlarlar kimi zamanda hikyenin askya alnmasyla bir kiinin hayle dalmas, bir eit
sonsuzluk ierisine imajlar raptetmek suretiyle zaman kavramn ortadan kaldrr.*11+

Jean Ricardounun iki dzeyli zaman kavramnn temel ayrm zerine zaman tahlili anlay yledir:
Hayl dnyas(fiction). Anecdote(fkra) veya gerek anlamda hikye(histoire) zaman ve
anlatma(narration) zaman. Burada devreye anlatm ekilleri de girer ve anlatm ekillerine gre
anlatmn hz deiir. Yazya geirme zaman, macerann cereyan ettii kendi zaman ile ayn zaman
erevesinde kronolojik bakmdan ilerleme gerektirir; ancak anlatcnn yaad ve baml olduu
sre snrl olduundan, atlama, geriye dnme, ani duraklama yoluyla gelime kaydeder.*12+

Yazya geirme zaman: Yazar, iinde yaad zaman birimine olayn getii zaman biriminden tab
olarak daha fazla nem verebilir. Yaanlan zamandaki ruh hali macerann getii zamandaki olaylara
yansyabilir, yazar sonu itibariyle yaad dneminden etkilenime aktr.*13+ Yaad devirden
etkilenmeyen romanc yoktur, yazlan topya olsa bile. Mendilov, Her romancnn eseri, ister kendi
zamannn meselelerini ele alsn, isterse bu meselelerden fildii bir kuleye ka temsil etsin, aka
veya im yoluyla yazld zamann sosyal olaylarnn bir yorumudur. Hatta topyalar bile, esasta
yaayan gerein negatifini verirler ve yazarn kendi zamannda kt olarak niteledii eyleri
yanstrlar. En bamsz yazar bile, elik kancalarla yaad devrin ruhuna baldr. *14+ diyerek
yazarn bu etkilenimini ifde etmektedir.
Zaman hzla ilerleyen ve durmayan bir sretir ve bu srete yazya gemeyen romann birok paras
deerini/nemini yitirme tehlikesiyle kar karyadr veya yazya geiri sresindeki yazarn roman
tekniindeki, sosyolojik ve ideolojik deiimler, yazma zorunluluu eseri etkileyecektir. Bu da romann
yazarn geliim izgisinden geri kalma tehlikesini douracaktr. Yine de yazarn anlatcya kazandrd
gizli ahsiyet sahnede kald srece, anlatcnn kulland sre eserde daha etkin olacak ve
zamandaki tutarszl ve keyfilii engelleyecektir.*15+

Lektr zaman: Okuyucunun hikye ile karlap tant zaman ile hikyedeki macerann cereyan
ettii veya anlatld zaman arasnda her zaman bir kopukluk vardr ve bu kopukluk yllar gese de
25

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

ayn kalr. Ancak yazya aktarma zaman ile lektr zaman arasndaki mesafe, kitabn anlamnn veya
muhtevasnn kuaktan kuaa deitirilmesine gre farkllk arz eder. Kelimelerdeki anlam deiimi
dnce ve hayat tarzlarnn deiimi adan aa daha da belirginleir, yazya geirme ve okuma
eylemi arasndaki zaman kopukluunu kanlmaz klar. Buna toplumun okuma alkanlklarnn ve
okuma fonksiyonunun deiimi, sosyo-ekonomik sistem, ferd farkllklar da eklendiinde roman
tekniinin etkilenimini beraberinde getirir. Burada devreye okuyucu girer ve yazar okuyucunun
serbest ve giriken tavrl olmasn ister ki okuyucu kendini anlatcnn yerine koyabilsin ve eseri
kendine gre yeniden yaratabilsin. Ama okuyucuyu yazarn kendi zamanna hapsetmek iin yaad
zamann dna karmaktan daha ok, eserin deifre edilme yollarn okuyucuya vermek suretiyle onu
daha zengin bir zamann ierisine sokmaya almaktr. Bylece okuyucunun anlay ile roman
kahramanlarnn anlay arasndaki zaman kopukluunu ortadan kaldrmak mmkn olacaktr. *16+

Okuyucunun iinde yaad mutlak ve gerek imdiki zamanla, yani bir roman okuduu zamanla,
roman bakiilerinin iinde bulunduklar zaman arasndaki uyumazlk, tarihi roman yazarlarnn
srekli bir ekilde yz yze geldii, yeteneklerini zorlayan bir glktr. Fakat iinde yaad zamann
temalaryla ilgilenen romanc da, ayn glklerle kar karyadr. *17+ ster istemez okuyucu bir
ekilde kendi zamannn gereklerine dnmek ve yaratlan hayli dnyadan uzaklamak zorundadr.
Burada yazar devreye girer ve okuyucuyu romann zamannda tutmaya alr. Romann ilk
dnemlerinde yazarn romana mdahalesiyle okuyucu romann zamanndan uzaklatrlrken daha
sonralar(XVI: ve XVII.yy) destan teorisi ile romanlar hikyenin ortasnda bir noktadan balayarak veya
sonuna doru bir yerden balayarak, geriye dnler yapmas ve balang noktasndan nceki
olaylar anlatarak tekrar esas olaylar dizisine dnmesiyle hikyesini tamamlarken; XVIII. Ve XIX. yzyl
romanlarnda baka bir gelenek domu, roman kendi iinde birer btn olan blmlere ayrlarak
anlatlmtr. Modern roman ise giri blmnn roman bakiisinin tantlmasndan veya ilk sahnenin
yaratlmasndan sonra, kesintisiz bir ekilde verilmesine kar karak giri blmn dnml
olarak geriye dnler ve gelecee k tutan hkmler eklinde esas hikyenin iine yerletirip
onunla rerek yapmaktadrlar. Kronolojik zamanda ileri geri srama (chronological looping) teknii,
zaman deitirme (time-shift) metodu ile imdiki zaman oda sk sk deitiinden, nisb anlamda
gemi ve hl hikye iinde amal bir ekilde eritilmi, fiillerin zamanlar birbirine karm veya
kaynatrlm bylece gemi hlden ayr hissedilmemi, gemi hlin iinde ve onunla yaatlmtr.
Gemi, hlden kopuk ve tamamlanmam bir zaman kesiti deil, deien bir imdiki zamann hi
durmakszn gelien blm olmutur. Aslnda bilin ak tekniini kullanan btn yazarlar iin
gemi kavram yoktur, onlar, byyp zenginleen bir imdiki zamana inanrlar, nk gemiin
hibir noktas kendi bana var olamaz, her ey hldeki deiikliklere baldr. inde gemii tayan
bu edebi imdiki zaman kavram modern bir kavramdr. Bu, gemiin deimez bir ekilde gemiliini
im eden zaman kavramn terk etmek demektir. Bu zaman anlay, destanda gemile hl arasndaki
fark vurgulayan, giri blmn esas olaylar dizisinin iine sokan tekniin kullanlmasna son verir.

Birinci tekil ahs hikyecinin kullanld romanlarla, nc tekil ahs hikyecinin anlatld
romanlar arasndaki en belirgin fark bu zaman sorununda ortaya kar. nc tekil ahs anlatc
kullanan romanlarda hikye gemiten bugne getirilir; birinci tekil ahs hikyeci kullanan
romanlarda ise hlden gemie dnerek anlatm sz konusudur, bu da okuyucuda nc tekil
anlatc kullanlan romanlarda olaylar sanki imdi oluyormu izlenimi uyandrrken, birinci tekil anlatc
kullanlan romanlarda olaylarn gemite olup bittii hissi dourur. Otobiyografik romanda bu sorun,
okuyucuyu hikyedeki olaylarn iine sokabilmek iin, hikyeyi hatra ve mektup tekniklerini
kullanarak zmlenmeye allmtr. Modern romanda ise, dramatik metot, diyaloglarn ok
kullanlmas ve snrl bak asyla bu sorun zmlenmeye allmtr. Dramatik metotta ama,
26

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

okuyucuya hikyedeki olaylar, olaylarn getii zaman ve meknda yaatmaktr. Burada yazar
dardadr ve tm giri ve gzlem yazarn deil, karakterlerindir, bylece esas olaylarn dnda kalan
(yazarn gzlem ve varlnn belli olduu) giriin sebep olduu sorun -okuyucunun kendisini romann
zaman ve mekn iinde hissedememesi- zmlenmi olur.

Hikyede materyalin dolaysz, yorumsuz olarak sunulmas ifdeye canllk kazandrr ve bunu da
romanda diyaloglar salar. Diyaloglarn ok olmas dramatik metotta okuyucuyu roman dnyasnn
iine sokmann en ak ve belli eklidir. Bazen diyaloglarn okluu romann esnekliini kaybettirebilir
burada da zm hikye etme teknii ile diyalog teknii arasnda kalan nakil yoluyla ifde
(represented speech) tekniidir. Diyaloglarn dorudan doruya ve nakil yoluyla verilmesinin
uzlatrlmasndan oluan bu teknik, karakterleri, yazar ve okuyucuyu, ayrlklarn daha az hissedildii
bir btnn iinde birletirir ve onlarn birbiriyle zdelemelerini salar. Diyaloglarn olduklar gibi
kullanlmalarn salayan dier iki metot: monolog ve bilin akdr.

Snrl bak as (restricted point of view), romanda yazarn her eyi, tek bir karakterin bilin
szgecinden geirerek vermesi veya romann byk bir blmnde yazarn roman dnyasna tek bir
karakterin bak asndan bakmasdr. Bylece roman dnyas dolaysz bir ekilde verilir ve
romandaki okuyucu-karakter zdelemesini salanmakla kalmaz, ayn zamanda roman dnyas,
gerek dnyadaki insanlarn davran ekillerini aslna uygun bir ekilde yanstr.*18+

Anlatda zaman sorunu zerinde duran Eco, unlar dile getirir:

yk zaman, anlatnn ieriinin bir parasn oluturur. Metin bin yl geti diyorsa, yk zaman bin
yldr. Ancak dilsel anlatm dzeyinde, yani kurmaca sylem dzeyinde, szceyi (enunciato) yazmak ve
(okumak) iin gereken sre ok ksadr. te bu yzden hzl bir sylem zaman ok uzun bir yk
zamann dile getirebilir. Doal olarak bunun tam tersi de sz konusu olabilir. Bir nceki konferansta
Nervalin bir gece ile bir gnde olanlar bize aktarmak iin on iki blm ayrdn, ancak sonra iki ksa
blmde aylar yllar sren olaylar anlattn grmtk.*19+ Romanda karmza kan zaman
(yk, sylem, okuma zaman) bazen akrlar ve bunun nedeni Ecoya gre hi de sanatsal deildir.
Oyalanma her zaman soyluluun gstergesi deildir. Diyaloglarnda yk zaman ile sylem zaman
arasndaki zdelemeyi temsil eden tipik durum olduu kabul edilir. Bazen edebiyat d nedenler
yznden diyaloglar gerek bir diyalogdan daha uzun srm gibi gsterilir Eserin yazya geirilme
zamannda balangca gre birok olay ve bunlara bak as deimektedir. Hikyenin okunduu
zaman ile macerann getii zaman arasnda her zaman bir koukluk vardr Yllar getike macerann
kendisi ile yazya aktarlmas arsndaki zaman koukluu ls ayndr ancak yazya aktarma zaman
ile lektr zaman arasndaki mesafe, bir kitabn anlamnn veya muhtevasnn kuaktan kuaa
deitirilmesine gre farkllk arz eder Okuyucu, romandaki sre ile aynilemez onun kendine zg
yaad zaman vardr *20+

Deleuzenin zaman imgesi konusunda yapt detayl almlamalarda, Deleuze, zaman kavramna
Bergsonun zaman zerine yazd yazlardan hareketle yaklamtr. Deleuze, antik an zaman
kavramnn, Kant ile kkl bir deiim geirdiini syler. Antik ada, zaman, hareketlerin ncesi ve
sonras dolaymnda bilinen bir ey iken, Kantta a priori bir hle kavuur. Yani, zaman insann
bilincinde sorgulanamaz halde a priori halde vardr. Bergson ise bu zaman kavramn daha da
gelitirerek, Deleuzeye teorisi iin bir zemin hazrlar grnr.*21+

27

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Gemi, imdiden sonra deil de ayn anda kurulmakta olduundan, zaman her anda kendini
doalar asndan farkl olan imdi ve gemi olarak ikiye blmek zorundadr; ya da baka bir
deyile, imdiyi biri gemie, dieri gelecee tekabl eden iki yne ayrmak zorundadr. Zaman, ayn
anda kendini aklayarak blnmek zorundadr. Zaman iki asimetrik yne fkrr. Bunlardan biri tm
gemii muhafaza ederken, dieri tm imdinin gemesini salar (2) Bu ekilde zaman, kronolojik bir
izgisellik izlemez. Nietzschenin oluuna tekabl eden bir zaman anlay sz konusudur. Bu
oluun tasavvuf sinemada nasl bir duruma iaret ettiini daha sonraki ksmlarda incelemeye
alacam. Ancak, bu olutan kaynaklanan zamansal g sayesinde, zamansal uzay ile dnce
arasndaki ba aklayabildiimizi syleyebiliriz. Rodwickin syledii gibi, btnyle zihinsel bir
biimde ileyen zaman imgesi, hareket imgesinin gndermede bulunduu ampirik dnyann tersine,
tamamen dncenin kendisine gnderme yapmaktadr.*22+

Zaman imgesinde, artk hareket imgesindeki gibi bir takm hareketlere bal bir zaman deil,
tamamen dnceye ynelen, zihinsel balarla ynetilen bir kamera bilinci vardr. Deleuze, bu
anlamda, yk anlatmada klasik olan organik rejim yerine, kristal rejim dedii bir durumu
benimser. Organik rejim, hareket imgesine baml iken, kristal rejim, zaman imgesine bamldr.
Organik rejim, tamamiyle dsal gerekliin temsili ile snrlanrken, kristal rejim, kendi gerekliini
kendisi yaratan bir dnme tarzna yol aar. Bu anlamda temsili bir karakteri yoktur. Deleuzeye gre
organik ykleme, karakterlerin olaylara tepki vermesi veya eylemde bulunmalar ile ortaya kar.
Bavuru kaynann dsal gereklik olduu bir durum sz konusudur burada. Kristal ykleme
duyusal hareket ettiricilerin yerini, saf grsel durumlara terk eder. Hareket imgesi, hakikati sabit bir
gereklik olarak alr ve aktarmaya alrken, bir ncesi ve sonras olan nesnelerden hareket eder. Bu
anlamda hakikatin sadece aklla kavranabilen bir ynne dokunabilir. Zaman imgesi ise hakikati sabit
ve deimeyen bir ey olarak deil, bir olu olarak ele alr.*23+

*1+ Pospelov Gennadiy N., Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel basm yayn,1995,stanbul, s.94.
*2+ Stevick Philip, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988,
s.231.
*3+ Forster E. M., Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.81.
[4] Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085,s.120.
*5+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.120-122.
[6] zdemir Emin, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.263.
*7+ zdemir Emin, Yaznsal Trler, mit Yaynclk,Ankara, 1994, s.264.
*8+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.123-127.
*9+ zdemir Emin. Yaznsal Trler, mit Yaynclk,Ankara, 1994, s.264.
*10+Stevick Philip. Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988,
s.235/236.
*11+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.129.
*12+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.132.
*13+ Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.135.
28

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

*14+ Mendilow A.A., Romanda imdiki Zaman, Roman Sanat, Philip Stevick, ev. Sevim
Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.232.
[15] Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.135.
*16+ Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.13136/140.
*17+ Mendilow A.A., Romanda imdiki Zaman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim
Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.243/244.
*18+ Mendilow A.A., Romanda imdiki Zaman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim
Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.245 -254.
*19+ Eco Umberto, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,
s.64.
*20+ Eco Umberto, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,
s.133-140.
*21+ Glen Enver, Sinema ile Tasavvuf likisinde Sinematografi, www.derindusunce.org.
*22+ Rodwick D.N, Gilles Deleuzes Time Machine, Gilles Deleuzede mge Hareketi Olarak Sinema
Felsefesi, ev. zcan Ylmaz St, Es Yaynlar,stanbul, 2005.
*23+ Glen Enver, Sinema ile Tasavvuf likisinde Sinematografi, www.derindusunce.org.

29

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Ayy bu yaznz ok uzun, hi vaktim yok! (Mehmet Ylmaz)

Bazen iletiim kutusundan yazlarn uzunluu ile ilgili ikyet geliyor:
Ayy bu son yaznz ok uzun, vallahi sonuna kadar okuyamadm.
Bazen de detayl bilgi isteyen gen bir arkadaa kitap tavsiye ediyorum,
yant ilgin:

- Ben okumay sevmem, o kadar vaktim yok, tartmak iin gelmitim sitenize
- Sayn X, Trkiyeyi seviyor musunuz?
- Evet, elbette.
- Bir savaa girsek lmeye hazr msnz?
- Tabi, hem de seve seve ehit olurum.
- Trkiyenin tarihini, sorunlarn anlamak iin bir haftanz yok ama lkenize hediye edecek bir
mrnz m var?
-
- Darbe planlar yapan niformal ekyalarn emrinde, hi bir ey anlamadan lerek ehit
olmak mmkn m? Peygamberimiz (S.A.V) bu kan, soy yolundaki lme cahiliye lm
demi. Biliyor muydunuz?
10 sayfalk uzun bir makalenin okunmas yaklak 40 dakika sryor. Konuya yabanc ise bir okuyucu
veya referanslara, balantlara, bilmedii kelimelere gz atmak isterse bu sre 3 veya 4 ile arplabilir.
Mesel Cemile Bayraktarn Qua Vadis mmet? enfes almas zerinde kolaylkla 2 saat geirebilir
ve ardndan arkadalarnzla bir demli ay etrafnda buluup konuyu tartmaya aabilirsiniz, yapt size
yarm gn.
30

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Oysa ke yazarlar artk o kadar ksa yazyorlar ki yaknda sadece sloganms balklar yaynlanacak,
ke yazs yerini ke balna brakacak:
- Darbe ne zaman olur?
- Erdoana Bravo!
- Yazklar olsun sana
Zaten ke yazarlar vakitsizlikten birbirleriyle paslayor artk.
nsanlar 5 dakika iinde her konuda fikir sahibi olunabileceine kanaat getirmiler. Bylece gnlk bir
gazeteyi elinize alarak 4 x 5 = 20 dakikada ekonomi, d politika, tarih ve terr sorunu hakknda o gn
ne dnmeniz gerektii size retiliyor.
Trkiyede kimsenin tarif edemedii bir Kemalizmi korumak adna Krtlerin dili yasakland, Asker
hapishanelerde ikence yapld, dindar kzlarn okumas ve almas engelleniyor, Ermenilerin
kiliselerine, yetimhanelerine el kondu, Alevlere zorla din dersi dayatlyor, ufack ocuklar ar hapis
cezalarna arptrlyor, lkemizi korumas gereken silahl gler silahlarn bize eviriyor Hepsine
gnde 20 dakika yeter mi? Yetmeli! Vakit yok nk. Hereye zlyor ama hi bir eyle ilgilenmiyor
yeni insan.
yi ki ke yazarlar var, yoksa bir sr kitap okumak gerekecekti. Gelin grn ki ou ke yazs daha
yayna girmeden bayatlyor yeni olaylar olurken. Neden?
Srat fetiizmi modern zamanlarn hastalklarndan biri. Zaman alan her ey kt(!) artk.
yi ama bakr tencerelerde tahta kakla yava yava kartrlarak pien bir yemek neden daha
lezzetliydi? Ddkl tencere bile tahtn mikro dalga frna kaptrd. 6 saatte usulca pimi bir kuyu
kebabn mikrodalgada pimi(!) bir kuzu etiyle karlatrdnz m hi? Peki, doal gbreyle yava
yava byyen o domatesler neden daha gzel kokuyor?
Yemek yaparken iine zaman koymazsanz o yemek gzel olmaz. Bir akam yemeini ya da bir fincan
kahveyi frsat bilip toplanan dostlar srekli saatlerine baksalar ve 15 dakikada tatly yiyip kalksalar o
toplantnn lezzeti olur mu? Grtk saylr m?
Dier yazarlar bilmem ama benim baz yazlar iin aylarca uratm oluyor. rnein
Mslmanlarn i hastalklar 11 kez yazld yayna girmeden nce. En iyi rnekleri bulmak,
yeterince derine inmek ama konuyu datmamak, uzun cmleleri, ansiklopedik ifadeleri krpp akcl
arttrmakHepsi vakit alyor. Sonu? 19 Mays 2007den beri 11.745 kez okunmu. Yorumlarn
uzunluundan ve zengin ieriinden grlebildii kadaryla iaret fiei dikkati istediimiz noktaya
ekmi, grevini yapm.
ine zaman katlmayan bir ey anlamn yitiriyor, bir ann iine skp kalyor. Ne ncesi var ne de
sonras. Tarih ve gelecek ile anlam kazanyor her ey. Artk pastahaneler bile 1881den beri diye
yazyorlar tabelalarna. Bir anlam aray iinde cemiyet. En gzel muhallebiyi en ucuza satmak
yetmiyor, insanlar bir anlam aryorlar. Kkken dedelerinin elinden tutup gittikleri o muhallebiciyi ya
da ninelerinin dibini hafif yakarak piirdikleri o stlalar Torunlarna miras brakabilecekleri
lezzetleri, kokular

31

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Bir in atasz yle diyordu: 9 kadn bir ayda bir ocuk douramaz. Evet, her anlaml ey biraz
zaman alr. Endstriyel bir sre hzlandrlabilir. Mesela bir otomobili hzl retebilirsiniz. Ama hzl
ak yapamazsnz. Onun ad seks olur. En sonunda dilinizdeki kelimeler de anlamn kaybeder, diliniz
devrilir, altnda kalrsnz . ( bkz. ing. to make love, fr. faire lamour)
Bunun iin haftada bir kitap okumayan insanlarn vatan sevgisi konusunda phem var. Ne iin
ldn bilmeyen bir insann ehit olabileceinden de pheliyim. Gnah boynuma.
Srf bir komutan emretti diye lme koan insan intihara daha yakn gryorum. Zira dnmeyi
reddeden bir duru bu. Bar iin btn yollar denenmeden yaplan bir sava nasl cinayet olursa
bylesi bir savata lerek ehit olunabileceine de gerekten inanmyorum. Bir cinnet hli bu
sadece.
lenler neden lyor? ntikam almak iin? Belki de savan o zor koullarndan o kadar bktlar ki
lm onlar iin bir kurtulu. Zaman katlmadan gidilen lm hzl yaplan yemekler gibi, lezzetsiz,
anlamsz, cahilce bir lm.
Mslmanlarn i hastalklar adl yazda yle bir olay aktarmtm:
Hayber Gazvesi srasnda byk fedakrlklar gsteren Kuzman adndaki birisinin, sonunda
cehenneme gidecei Hz. Peygamber tarafndan haber verilmiti. Bunun zerine Ashab- kiramdan
Huz Eksm, Kuzman izlemi ve Onun, ald yaralara sabredemeyip, klc zerine yaslanarak
intihar ettiini grmtr. Kuzmann lm ekli Allah Resulune iletilince yle buyurmutur: Insanlar
arasnda yle kimseler vardr ki, d grne gre, cennet ehline yarar hayrl iler yaparlar; halbuki
kendileri cehennemliktir. yle kimseler de vardr ki, cehennemliklere ait kt iler yaparlar, halbuki
kendileri cennetliktir (Buhri, Kader, 5, Rikk, 33; Mslim, Iman, 179).
nsan lmek iin bile zamana ihtiya duyar. Yaamay renmeyen lmeyi de renemez kanaatimce.
Hayatnn hi olmazsa bir ksmn lmeyi renmeye ayrmal insan. Neden leceini ya da lm (ve
bakalarnnkini) neden gze aldn bilmeli. Bu bili ancak anlam ile yani zamanla olabilir.
Trk bayra yakld zaman deliye dnen, ehit cenazelerinde yeter diye baran bu insanlar nasl
oluyor da her gn yzlerce Trk vatandann hayatn tehlikeye atabiliyorlar yollarda? Geenlerde
ken bir Kuran kursu binasnn altnda kalan ocuklar, din bir bayram olan Ramazan kutlarken
yollarda can verenler, dnlerde kurun yiyen gelinler damatlar Din, itima btn faaliyetlerimizin
iinde lm var. lmne seviyoruz, urunda len varsa vatan diyoruz topraa. Kanla sulanm
topran stnde, rengini kandan alan bir bayran altnda bir mezbahada yaar gibiyiz! yi ama
nereden geliyor bu hemoglobin ak?
diye sormutuk lm Sevgisi Nedir? isimli yazmzda.
Evet, zamansz hi bir ey olmuyor. Yaz yazlmyor, kitap okunmuyor, yaanmyor ve hatta doru
drst lnemiyor bile.
lm ya da Hayat kavramlarn ayr ayr alglamaktansa birbirlerini tamamlayan paralar olarak
grmenin yararn savunduumuz Yaama plak gzle bakarken isimli makaleden bir paragrafla
bitirelim sz:

32

www.derindusunce.org

Fikir Platformu

Zaman dnmek, Zaman yazmak

Nabzmzn ka defa ataca, akcierimizi ka defa doldurup boaltacamz belli. nsan ana rahmine
dt anda dnmeye balayan bir saya bir tr kum saati gibi iliyor. st tarafn deil ama aa
den kumlar grebiliyoruz. Balayan veya biten bir ey yok, sadece belli saydaki kum tanesi yer
deitiriyor.

33

www.derindusunce.org

Fikir Platformu