1

BLM FELSEFES BAKIMINDAN CORAFYADA POZTVST

YAKLAIM1
Positivist Approach in Geography in Terms of the Philosophy of Science
Nuri YAVAN
Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Corafya Blm, Shhiye, Ankara
nyavan@humanity.ankara.edu.tr

z
Bu almada bilim felsefesi perspektifinden 1950lerden gnmze corafyann felsefesinde
meydana gelen deiiklikler ele alnmtr. almann amac corafyada yaplan
aratrmalarn altnda yatan en nemli felsefi pozisyon olan pozitivizmin epistemolojik ve
metodolojik arka plann tanmlayarak, bu felsefi yaklamn corafya literatrndeki etkisini
irdelemeye almaktr. Bu amac gerekletirebilmek iin Anglo-Amerikan dnyasnda
corafyann tarihi ve felsefesi zerine yazan corafyaclarn almalar incelendi. Literatrn
deerlendirilmesi sonucu; ok sayda corafyac positivist bilimsel yntemi kabul ederek
corafyay tasviri-idiografik bir bilimden, yasa-kural koyan, model ve teoriler oluturup
bunlar istatiksel olarak test eden, aklamal ampirik-analitik bir mekan bilimi haline getirdi.
Bugn fiziki corafyaclarn tamamna yaknn, beeri corafyaclarn da byk bir ksmnn
benimsedii positivist mekansal bilim gr, 1970lerden itibaren hmanist ve radikal
yaklamlar tarafndan eletirilere uramtr. ada corafya felsefi ve metodolojik
bakmdan oulcu olmakla birlikte, Trk corafyasnn durumu gz nne alndnda,
positivist mekansal bilim yaklamnn yaplacak aratrmalarda bir balang noktas olarak
ilk sraya konmas dnlmelidir. Bu phesiz post-pozitivist yaklamlarn Trk
corafyasndan dlanmas anlamna gelmemektedir. Sonu olarak, Trkiyede corafyann
ivedilikle hem kantitatif, hem de post-kantitatif devrime ihtiyac olduu dnlmektedir.
Anahtar Kelimeler: corafyann felsefi tarihi, corafyada pozitivizm, corafyada bilimsel
yntem, mekan bilimi, corafi dnce.
Abstract
This paper examines the changes which occurred in the philosophy of geography from the
perspective of the philosophy of science since the 1950s. The main purpose of this paper is to
try to explain the role of positivist philosophy in geography. In order to do so, writings in
English about the philosophical history of geography were examined. The review of these
writings show that the positivist approach has turned geography into a spatial science.
Hence, many geographers accepted the positivist spatial science approach and used scientific
or quantitative methods. Although the positivist spatial science has been considerably
criticized by humanistic and radical approaches since the 1970s, the study suggests that the
tradition of spatial science is still strong, and most physical geographers, as well as many
human geographers, retain a close adherence to the philosophical principles of positivism.
1

Bu makale stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm ve Trk Corafya Kurumu tarafndan
29-30 Eyll 2005 tarihinde yaplan Ulusal Corafya Kongresi-2005de bildiri eklinde sunulmu ve kongrenin
bildiriler kitabnda baslmtr.
Makalenin Knyesi: Yavan, N. (2005) Bilim Felsefesi Bakmndan Corafyada Pozitivist Yaklam, inde
Avc, S. ve Turolu, H., (Eds.) Ulusal Corafya Kongresi 2005 Bildiriler Kitab, 405-414, stanbul.

2
However, since contemporary geography, and in particularly human geography, has a
pluralist position in terms of philosophy and methodology, it seems that geography needs not
only a positivist approach but also post-positivist approaches. Considering the case of
Turkish geography, the positivist spatial science approach should be considered as a starting
point in research. Nevertheless, this does not imply that post-positivist approaches should be
excluded from the discipline of geography in Turkey. Finally, my personal view is that
Turkish geography is in an urgent need for both quantitative and post-quantitative revolution.
Key Words: philosophical history of geography, positivism in geography, scientific method in
geography, spatial science, geographic thought.
Giri
Bilim dnyas ierisinde retilen her aratrma bir felsefi pozisyona sahiptir.
Aratrmaclar bazen bilinli veya aka, bazen de bilinsizce veya rtk ekilde
almalarn bir felsefi temele oturturlar. Bilim insanlar, aratrmann tasarm, yrtlmesi
ve sonulandrlmas esnasnda nceden benimsedii bir dnce, dnya gr, bak as
veya ynteme gre almalarn yrtrler. Bu her aratrmac gibi corafyac iinde
kanlmaz bir ilkedir. Benimsenen yaklam, dnce, bak as, metot ksacas felsefe, ister
istemez yaplacak aratrmann sonucunu etkileme gcne sahiptir. Bu nedenle her trl
corafi aratrma bir felsefi seime veya varsayma dayanmaktadr. Bu durum dier bilim
dallar gibi corafyann da felsefe ile son derece ilikili olduunu ortaya koymaktadr.
Bu almann amac 1950lerden gnmze Anglo-Amerikan dnyasnda
corafyann felsefesi, teorisi ve metodolojisi zerine sregelen youn tartmalardan yola
koyularak, corafyada zelliklede beeri corafyada yaplan aratrmalarn altnda yatan ana
felsefi yaklam -pozitivizm- aklamak ve bylece Trkiyede yrtlecek almalar iin
corafyaclar bu ynde dnmeye sevk etmektir.
alma ncelikle, konunun kavramsal erevesini oluturan pozitivist bilim
felsefesinin epistemolojik, ontolojik ve metodolojik arka plann tanmlayarak, bu felsefi
yaklamn corafya literatrndeki etkisini irdelemeye almaktadr. Bu irdeleme iki temel
aratrma sorusu erevesinde gelimektedir: lki, bu felsefi yaklam nerede, ne zaman ve
niin corafya bilimini etkisi altna almtr? kincisi, bu yaklam corafya bilimini ne lde
katkda bulunmutur?
Bu sorular yantlayabilmek iin aratrma yntem bilimsel bakmdan u sray
izlemitir: Konunun teorik erevesini oluturan bilim felsefesi ile ilgili temel kavramlarn
aklanmas; pozitivist bilim felsefesi ile ilgili literatrn taranmas; Anglo-Amerikan
literatrnde corafyann tarihi, felsefi ve corafyada pozitivizmin etkileri zerine yazan
nemli ada corafyaclarn almalarnn deerlendirilmesi; elde edilen bilgilerin
sentezlenerek eitli yorum, karm ve nerilere gidilmesi.
Pozitivist felsefenin corafya literatrndeki etkisinin deerlendirilmesi srasnda iki
yol takip edilmitir. lk olarak, corafi dncenin tarihi ve corafyann felsefesi ile uraan
bir ka fiziki corafyac (Clark vd., 1987; Gregory, 2000; Haines-Young ve Petch, 1986;
Inkpen, 2005) ile bir ok beeri corafyacnn (Barnes, 1998; Cloke vd, 1991; Graham, 1997;
Gregory, 1978, 2000a, 2000b, 2000c, 2000d; Holt-Jensen, 1999; Johnston, 1986, 1997;
Livingstone, 1992, 2003; Peet, 1998; Scott, 2000; Unwin, 1992) yaptklar almalar
incelemeye tabi tutulmutur. kinci yol, spesifik olarak corafyada pozitivist felsefenin
niteliini ve geliimini inceleyen corafyaclarn almalarnn incelenmesidir (Guelke, 1978;
Hay, 1979, 1985; Hill, 1982; Macmillan, 1989).
Bu almalara ek olarak Trk corafya literatrnde konunun son dnemlerde bazen
sadece terim dzeyinde (pozitivizm) (Tmertekin, 2001:193), bazen de daha kapsaml

3
aklama dzeyinde ele alnd (zg ve Tmertekin, 2000; Tmertekin ve zg,
1997:13-20; Tmertekin ve zg, 1998:47,88) grlmektedir. Ayrca beeri corafyaclarla
meslekta olan ehir ve blge planclarnn da konu zerine bir ka aratrma yapt (Atalk,
2002; Ik, 1994; Pnarcolu, 1994) dikkatlerden kamamaktadr.
Kavramsal ereve
Bilim dnyasnda meydana gelen dnce akmlar ile bilimsel bilginin niteliinin ne
olduu konusu felsefenin zelliklede bilim felsefesinin ilgi alann oluturmaktadr. Bilim
felsefesi, bilimin yapsn, doasn, amalarn, kapsamn ve ieriini aratran; bilimin
kulland yntemleri, kavramlar ve n kabulleri inceleyen; bilimsel bilginin niteliini,
ltn ve onu dier bilgilerden ayran zelliklerini ortaya koyan; ve nihayet tek tek bilim
dallarnn snrlarn belirlemeye ve bilim dallarnn birbiriyle ilikisini aa karmaya
alan felsefesinin bir alt dal olup, (Cevizci, 2002:165; Ula, 2002:224) temel kavram
erevesinde bilgi ve/veya bilimi aratrmaktadr.
lk kavram olarak epistemoloji (bilgi bilim/teorisi), bilgiyle ilgili problemleri
aratrarak, bilginin doasn, tipini, kaynan, doruluunu ve snrlarn ele alrken; ikinci
felsefi kavram olan ontoloji (varlk bilim/teorisi), dnyay ve onun bir parasn
anlayabilmenin yolunu, o alanda ne tr eylerin varolduu ya da varolabilecei, onlarn
varolu koullar ve bamllk ilikileri hakknda ak ve rtk bir takm varsaymlarca
belirlenmesi anlamndadr. Son kavram olarak metodoloji (yntem bilim/teorisi), bilgi elde
etme srecinde izlenen yollar, kullanlan teknikleri, bilgiyi dorulama ve yanllamay konu
edinerek, bilimsel aratrmay ynlendiren ve bir sonuca gtren tm ilke, sre ve ilemleri
kapsamaktadr (Cevizci, 2002; Ula, 2002). Bilim felsefesinin bu temel kavram veya alan
birbiriyle sk ekilde ilikilidir. Bu nedenle her felsefi yaklam ve/veya bilim dal hem bir
epistemoloji ve ontolojiye hem de bunlarla ilikili bir metodolojiye sahiptir (Holt-Jensen,
1999:118; Johnston, 1986:5).
Corafyada Ampirist Yaklam
Genellikle 1950lere kadar corafyaclar felsefi konular gz ard ettiler ve
aratrmalarn disiplinin tarihi geliimine uygun olarak dndkleri konularda yrttler.
almalarn zellikle fiziki, blgesel ve kltrel konularda yaptlar. Ancak bu aratrmalarda
hi bir felsefi iddia ortaya koymadlar. Bununla beraber yaptklar almalar rtk ekilde bir
felsefi temele sahipti ki bu da ampirizm (deneycilik) denilen bilim felsefesi yaklamdr.
Bu yaklamn epistemolojisi, bilginin deneyim yoluyla elde edildii ya da
gzlemlenen durumlarn teorik durumlarn doruluuna veya yanllna bakmakszn doru
ya da yanl olarak belirtilmesi; ontolojisi, duyularla tecrbe edilen eylerin olgu olarak
varolan eyler olduu, bir baka deyile gzlemlenen durumlarn sadece gerek dnyada
dorudan sz edilen eyler olduu; ve metodolojisi ise dorudan gzlem veya deneyimle
elde edilen olgularn sunumu ya da betimleyici tmevarm eklinde ifade edilebilir (Gregory,
2000a:205-206; Holt-Jensen, 1999:115; Johnston, 1986:5).
Ampirizmde bilgi tasvir edilir yani corafi anlamda nerede olduu gsterilir. Ancak
neden orada olduu ile ilgili aklama yoktur. Bu nedenle ampirizm corafyada idiografik
gelenek iinde yerlerin ve blgelerin tanmlanmas, varolan fiziki, sosyal ve ekonomik
olgularn olduu gibi aktarlmas veya betimlenmesi eklinde kendini gstermitir (HoltJensen, 1999:72-73; Pnarcolu, 1994:90-91). 1950lere kadar alansal farkllama olarak da
tanmlanan bu idiografik yntem, uluslararas, ulusal ve yerel dzeyde, ya farkl yerlerin
blge olarak ayrt edilmesi ile, ya da bir blge ierisinde dierlerinden tek, zel, biricik ve
farkl durumu olan yerleri incelemeye tabi tutulmas ile kendini gstermitir. Baka bir ifade
ile yerlerin birbirinden farkll, yerlerin benzersizlii yani yerlerin biricikliinin kabul

4
edilmesi corafyay metodolojik bakmdan Schaeferin (1953:231) adlandrmas ile
istisnacla (exceptionalism) sevk etmitir. Bu anlayta corafya ancak olgu, olay ya da
yerleri tasvir etmekle (betimleyerek) yetinmektedir.
ster fiziksel evrenin insan faaliyetlerinin temel belirleyicisi olarak alnd
Semplenin evresel determinizmi ile fiziki evrenin insan faaliyeti zerinde etkisinin
olduunu ama temel belirleyici faktr olamayacan belirten Vidalci possibilizm (olasclk)
eklinde, isterse Sauerin peyzajn tarihsel boyutla incelenmesini savunan kltrel peyzaj
(landscape) ekol ile yerlerin (place) ve blgelerin (region) birbirinden farkll, benzersizlii
ya da biricikliini vurgulayan Hartshorneun blgesel corafyasnn zerinden birletikleri
alansal farkllama eklinde olsun, ampirizm, 1950lere kadar verilerin toplanmas,
kaydedilmesi ve betimlenmesi eklinde corafyada kullanlan yegane felsefi
yaklamd.(Gregory, 2000b:370-371; Holt-Jensen, 1999:113-115; Livingstone, 2003:279280; Johnston, 1986:5-10; Pnarcolu, 1994:90). Gerekten, ampirizm felsefesi gelenei
iinde yer alan evresel determinizm, possibilizm ve alansal farkllama ekollerine bal
corafyaclar ortaya koyduu aratrmalarn tamamnda bu felsefi yaklamn epistemolojik,
ontolojik ve metodolojik izlerini tamaktadrlar.2
Bilim Felsefesi Olarak Pozitivizm ve Metodolojisi
Bir bilim felsefesi olarak pozitivizm (olguculuk), dorudan ampirist gelenek iinde yer
alan, gzlem ve deneye dayal pozitif bilgiyi esas kabul edip, metafizii reddeden Fransz
felsefeci ve sosyolog Auguste Comte (1798-1857) tarafndan kurulmutur. Comte bir
aratrma metodu olarak bilimin en stn ara olduuna inanyordu. Ona gre bilim, doann
yasalarn bulmay ve onu anlamay salamaktayd. Comte, tpk doal bilimleri gibi sosyal
bilimlerinde yasalar gelitirebileceini bunun iin fen bilimlerinin metodolojisinin sosyal
bilimlere de aynen uygulanabileceini ve bylece hem toplumun anlalabileceini ya da
deitirilebileceini, hem de olgularla deerlerin birbirinden ayrlabileceini dnyordu
(Cevizci, 2002; Gregory, 1978; 2000d; Ula, 2002).
ok eitli pozitivizm trleri olmasna ramen, en etkili olmu olan Mantksal
Pozitivizmdir. 1920-1930lu yllarda Viyanadaki bir grup doa bilimci/felsefeci tarafndan
ampirizmin bir tipi olarak gelitirilen bu felsefe, Comtenin fikirlerini byk lde kabul
etmekle birlikte, odak noktasn bilginin anlam ve dorulanmas ile ilgili olarak bilimsel
aratrmann nasl yrtlmesi gerektii zerine kurgulamaktadr. Mantksal pozitivizmde tm
bilgi dorulanabilirlik (verifiability) ilkesi erevesinde tmevarm yntemi benimsenerek
bilimsel bir temele oturtulmaktadr. Bu ilkeye gre, bir eyi bilme iddias ancak bilgiyi
ampirik olarak test etme ve dorulamak mmknse anlaml olur. Bylece gzlemlenen
ampirik kantlar yasa ve teorilere kar test etmek sadece doa bilimlerinin tipik bir zellii
deil, ayn zaman dier bilimlerinde bilgiye erimesinin tek olas yolu olarak grlmektedir.
Byk bilim felsefeci Karl Poppern 1968de yazd The Logic of Scientific Discovery
(Bilimsel Keiflerin Mant) isimli almasna kadar, dorulama ilkesi ve tmevarm
yntemi pozitivist yntemi ayakta tutan yegane unsurdu. Ancak Popper, bilimsel hipotezleri
test etmenin mant olarak dorulanabilirlik ilkesi yerine yanllanabilirlii (falsification),
tmevarm yntemi yerinede hipotetik-tmdengelimcilii getirmitir. Poppere gre bilimsel
olanla olmayan ayrt eden ey, bilimsel bilgi iddiasnn ampirik olarak rtlebilirliidir
(refutable). Bilim insanlarnn gerekte yapt ey, yasa ve teorileri test ederken onlarn
yanl olup olmadn grmek iin kar kant aramak zorunda olmasdr. Bylece
yanllanlabilirlik ilkesi ve hipotetik-tmdengelim yntemi 1970leri takip eden yllarda
pozitivizme eklenmitir (Demir, 1997:15-16; Graham, 1997:14-43; Johnston, 1986:16;
2

Ampirizm felsefesinin corafyadaki somut yansmalar ile ilgili daha fazla ayrnt iin bkz. Holt-Jensen, 1999
ve Johnston, 1986.

5
Unwin, 1992:31-34). Ne var ki bazen Popperin hipotetik-tmdengelim yntemi eletirel
aklclk (critical rationalism) eklinde de adlandrlmaktadr. Nitekim Gregory (2000),
Haines-Young ve Petch (1986) ve Inkpen (2005) fiziki corafyada; Bird (1993), Hay (1985)
ve Marshall (1985) ise beeri corafyada, eletirel aklcln bir felsefe veya yntem eklinde
ne denli kullanl olduunu belirterek, bunun pozitivist corafyaclar tarafndan benimsendii
vurgulamaktadrlar.
Pozitivist bilimin temel iddias vardr: (1) Doal bilimlerin yntemi sosyal
bilimlere uygulanabilir. (2) Bu yntemlerin sonucu tpk doal bilimlerde olduu gibi sosyal
bilimlerde de yasalar formle etmek ya da yasa benzeri genelletirmeler elde edilebilir. (3)
Byle retilen bilgi teknik zelliktedir ve pratik amalar iin kullanlabilir (Johnston,
1986:18-19).
Bylece pozitivist bilim felsefesinin epistemolojisi, bilginin duyu organlar, gzlem ve
deneyim yoluyla elde edilebileceini kabul ederek, sezgi, ilham, ve metafizik tr bilgiyi
reddederken; ontolojik dzeyde, sadece gzlemlenebilen ve alglanan eylerin varln
dorulanabileceini ileri srer. Onun metodolojisi ise, hipotezlerin dorulanabilirlii ilkesine
dayal bazen tmevarm ou zaman da hipotetik-tmdengelim yntemi olarak adlandrlan
scientific method yani bilimsel yntemdir 3 (Bkz. ekil 1).
Pozitivizmin metodolojisi olan bilimsel yntemde doru bilgiyi elde etmede kullanlan
ilk metot geleneksel olarak tmevarm yntemi olmutur. Bir karm ve genelleme arac
olarak tmevarm, tek tek bilgilerden hareketle bir genel yargya varma yoludur. Bu yntemle
rnein, 1den 1000e kadar fabrikalarn kurulu yeri seimi ile ilgili gzlemler yaplp, hep
ayn sonular elde ediliyorsa, 1000den sonraki yaplacak her gzleminde ayn sonucu
verecei ya da ok farkl olmayaca varsaym yaplarak bilgiye ulalr, genellemeler yaplr
ve en sonunda yasa/kuralar konulur veya teori oluturulur. rnein byle tespit ettiimiz
binlerce aratrma/gzlemden sonra sanayinin lokasyonunda igc nemlidir ya da tm
tesisler igcne bal olarak kurulur eklinde tmevarm yoluyla bir sonuca varmak
mmkndr. Ancak bu karm, pratik olarak kullanl olsa da mantksal olarak tam bir
kesinlik tamamaktadr. nk gzlemlediimiz binlerce fabrikann ignne dayal olarak
kurulmas, tm fabrikalarn igcne dayal kurulduu anlamna gelmeyebilir. Gzlem
alanmzn dnda kalan fabrikalarn igcne dayal olmadan kurulmu olanlarnn da
mevcut olma olasl vardr. Nitekim istatistik bilimi her karm ya da genellemeyi bir
olaslk pay ile ifade eder veya tam tersine olmama ihtimali ile sonularn verir. Tmevarm
yolu bir ok eletiriye uramtr. nk bu yolla tam dorulama yaplamaz. ok sayda olgu
varsa ancak rneklem yoluyla hipotezler dorulanabilir. Halbuki genelletirme yapabilmek
iin hipotezler tam anlamyla test edilmelidir. Ancak gene de tmevarm pek ok pozitivist
aratrmann vazgeilmez unsurudur ve bilimsel ilerleme iinde son derece hayatidir.4
Pozitivist bilimsel yntem hipotez olutururken ikinci srada ve sk sk tmdengelim
yolunu kullanr. Hipotetik-dedktif yntem de denilen bu metotta, genel bir nermeden veya
teoriden yola klarak hipotezler retilir. Bu genel nerme, daha nceden kabul edilmi
yasalarn varsaymlarn mantksal muhakeme yoluyla elde edilmesi eklinde olabilecei gibi,
bilim insannn mecaz (metaphor) veya analoji (benzerlik) kullanmas yoluyla da yaplabilir.
Sonu olarak pozitivist bilimsel yntemde bilim insanlar almalarn u
aamalardan geirerek bilgiyi, yasay ve/veya teoriyi oluturmaktadr (ekil 1): (1) Problemi
3

Scientific method Trkeye bilimsel yntem eklinde sradan bir ifade olarak evrilmekte ise de,
ngilizcedeki kullanm zel bir anlama sahiptir ve positivist felsefesinin metodolojik yaklamn ifade eder. Bu
nedenle okuyucunun metin iinde bilimsel yntem ifadesinin getii yerleri bu ekilde ele almas gerekir.
4
Nitekim Gregory (2000d:606-607) pozitivist yaklamda en ok kullanlan yntemin tmevarm olduunu ve
corafyada ilk almalarn bir ounun tmevarmla yapldn vurgulamaktadr.

6
tanmlama ya da aratrma sorusunu ortaya koyma. (2) Problem veya aratrma sorusuyla ilgili
kavramsal ve kuramsal ereveyi belirleyerek daha nceki teorik ve ampirik literatrn
deerlendirilmesi. (3) Problem/sorunun zmne ilikin hipotezler gelitirme. (4)
Hipotezleri snamak iin gerekli istatiksel test ynteminin belirlenerek verilerin toplanmas.
(5) Verilerin hipotezleri dorulayp dorulamadnn snanarak bulgularn elde edilmesi. (6)
Hipotezler dorulanyorsa mevcut teorinin aklayc olduu kabul edilir, dorulanmyorsa
hipotezler yanl kabul edilerek reddedilir ve yeni hipotezlerin oluturulmas gndeme gelir.5
ekil 1. Pozitivizmin Metodolojisi: Bilimsel Yntem

AIKLAMA

Yasalar ve/veya Teoriler

Tmdengelim

Hipotezler

(oluturma )

Tmevarm

Olgular

Dorulama/Yanllama
(istatiksel test, vb.)

Yasalar ve/veya Teoriler

(oluturma)

(gzlemlenen, deneyimsel)

AIKLAMA
Kaynak: Harvey, 1969:34 ve Rogerson, 2001:2den yararlanlarak hazrlanmtr.

Daha somut ekilde ifade edersek, bilimsel yntemle yaplan her pozitivist aratrma
byk lde IMRAD formatnda bir bilimsel makale yazm eklini gsterir (Day, 1996:5-8).
Bu format soru ekline dntrrsek: Hangi problem incelendi? Cevap: Introduction=Giri.
Problem nasl incelendi? Cevap: Method=Yntem. Neler bulundu? Cevap: Result=Sonu.
Bulunanlar ne anlam tamaktadr? Cevap:Discussion=Tartma.
Corafyada Pozitivizm ve Pozitivist Corafya 6
II. Dnya Sava sonras tm bilim alanlarnda yeniden glenmeye balayan
pozitivizmin, genel ve evrenseli arayan, aklamaya (explanation) dayal bak as
karsnda, corafyann eski idiografik yntemi korumas zorlam ve sonuta nomotetik
(yasa koyucu) yntem corafya biliminde kabul grmtr. Bu yntemde, yerler, olaylar ve
olgular arasndaki benzerlikler bulunmaya ve bundan da genel hatta evrensel kurallar/yasalar
retilmeye allmaktadr. Bu pozitivist nomotetik yaklamda corafyann tmevarm ve
tmdengelim yntemini kullanarak evrensel mekansal yasalar bulmakla ilgilenmesi, bylece
de istisnac deil, gerek bir bilim haline gelmesi amalanmtr (Gregory, 2000c:555; HoltJensen, 1999:57; Pnarcolu, 1994:91; Unwin, 1992:110-111).
Bilim felsefesinde meydana gelen pozitivist gelimelerden daha fazla uzak kalamayan
corafya pozitivist yaklam en son benimseyen bilimlerden biridir (Johnston, 1986:30).
Pozitivizmin corafyaya girii ile ilgili ok kesin bir tarih bulunmasa da, ou corafyac
5

Bilimsel yntemin corafyada kullanmyla ilgili ayrntl aklamalar iin bkz. Bird, 1993; Haines-Young ve
Petch, 1986, Harvey, 1969; Hay, 1985, Marshall, 1985. Tek Trke corafi kaynak iin bkz. zg, 1994.
6
Corafyada pozitivizmin mantksal pozitivizm versiyonu etkili olmutur. Bu nedenle almada corafya ile
ilgili geen pozitivizm ve pozitivist kelimeleri mantksal pozitivizm/pozitivist eklinde deerlendirilmelidir.

7
Schaeferin (1953) nl makalesi ile bu akmn corafyaya girdiini kabul etmektedir
(Livingstone, 2003: 280-281; Johnston, 1997:55-62; Unwin, 1992:113). Bu yaklam ilk
etkisini 1950lerde Kuzey Amerikadaki Washington, Wisconsin, Iowa, Chicago, Nortwestern
ve Toronto (Kanada) niversitelerinde alan corafyaclarn (Garrison, McCarty, Ullman,
Berry, Robinson, Morril, Bunge, Getis vb.) almalaryla gstermitir. 1960larn orta ve
sonlarna doru bu gelimeler Hagget ve Chorleyin Cambridge ve Bristol niversitelerinde
yaptklar etkili yaynlar ile ngiltereye yaylmaya balamtr. Kta Avrupasnda ise, gl
klasik corafi geleneinin yerletii Alman ve Fransz niversitelerinde yeni yaklam
iddetle ret edilirken (zellikle ilk dnemlerde), sveli corafyaclar Lund niversitesinde
yaptklar almalarla 1950lerden itibaren yeni akma nemli katk salamlardr (Barnes,
2000:664-666; Scott, 2000:487).
Bu dnemde bir ok aratrma (zellikle ekonomik corafya ve ehir corafyas ile
ilgili) pozitivist bilimin ilkeleri dorultusunda yaplrken, baz aratrmalar (zellikle blgesel,
tarihi ve kltrel corafya ile ilgili) eski ampirist-idiografik gelenein yolunu srdrmlerdir
(Johnston, 1997:83, 95). Hem fiziki, hem de beeri corafyaclar tarafndan benimsenen bu
yeni (pozitivist) corafya, insanlarn yeryzn nasl organize ettikleri ve kullandklarnn
tanmlamak iin kurallar bulmaya, yasalar koymaya, teoriler ina etmeye girierek, corafyay
hem akademik hem de sosyal bakmdan saygdeer, ie yarayan (uygulanabilen) gerek bir
bilim yapmaya alyordu. Pozitivist bilimsel yntemi benimseyen bu corafyaclar,
aratrmalarn istatiksel test, matematiksel model veya daha geni anlamda kantitatif teknikler
kullanarak yaptklarndan dolay kendilerini kantitatif corafyaclar olarak da
adlandrmaktaydlar. Nitekim Kanadal corafyac Burton corafyada meydana gelen bu
deiime kantitatif devrim (quantitative revolution) adn vererek corafyada yeni bir dnemin
aldn belirtiyordu (Barnes, 1998:218; Cloke vd., 1991:12). Corafyann mekansal,
kantitatif ve teorik bir bilim haline getirilmesinde Amerikal economist, blge bilimci 7 (Isard,
Greenhut, Hoover), sosyolog (Park, Burgess) ve sosyal fizikilerin (Stewart, Zipf); Alman
ekonomist (von Thnen, Weber, Lsch) ve corafyaclarn (Christaller) ve sveli corafyac
Hagerstrandn almalarnn ok nemli etkileri olmutur.
Pozitivist bilimsel yntemi benimseyen corafyaclarn yukarda ad geen bilim
insanlarnn almalarndan (zellikle blge bilimci iktisatlarn) yararlanarak bu dnemde
ortaya koyduu teori ve modeller halen corafya biliminin zelliklede beeri corafyann
temel unsurlarn oluturmaktadr. Bu temel teori ve modelleri yle sralayabiliriz: Lokasyon
teorisi (endstriyel lokasyon teorisi, tarmsal lokasyon teorisi), merkezi yer teorisi, graviti ve
entrophy modeli, mekansal yaylma modeli, ehir ii arazi kullanm modeli (Alonso modeli),
ehir sistemleri, ehirsel mekansal organizasyon modeli (zonal models), ehirsel sosyal alan
modelleri, a ve grafik teorisi, ulam modeli, vb.
Corafyada pozitivist bilim felsefenin etkilerini en iyi yanstan aralardan biri
dnemim nl kitap ve dergileridir. Fiziki corafyada Scheidegggerin 1961 ylnda
yaymlanan Theoretical Geomorphology (Teorik Jeomorfoloji)siyle balayp, 1971 ylnda
Chorley ve Kenndenynin Physical Geography (Fiziki corafya) adl kitab ile doruk
noktasna ulaan pozitivist yaklaml kantitatif-teorik corafya aratrmalar serisi, beeri
corafyada etkisini Bungenin 1962de yaymlanan Theoretical Geography (Teorik corafya),
Haggetin 1965de baslan Locational Analysis in Human Geography (Beeri Corafyada
Lokasyonel Analiz), Chorley ve Haggetin 1967de yaymlanan Models in Geography
7

ktisat ve corafya disiplinlerindeki mekansal meseleleri pozitivist paradigma ve neoklasik iktisat teorisi
erevesinde ele alan ve melez bir disiplin olan blge bilimi (regional science) beeri corafyann bir mekansal
bilim olarak ina edilmesinde kukusuz ok nemli bir yere sahiptir (Atalk, 2002:XIV; Johnston, 1997:84;
Scott, 2000:486).

8
(Corafyada Modeller), Harveyin 1969 yaymlanan Explanation in Geography 8 (Corafya
Aklama) ile Abler, Adams ve Gouldun 1971de yaymlanan Spatial Organization
(Mekansal Organizasyon) isimli aratrmalar ile gstermitir.9 Keza bu dnemde Annals of
the Assocation of American Geographers ve Economic Geography gibi byk Amerikan
corafya dergilerinde yaymlanan makalelerde kantitatif-teorik ierikli yazlar hakim duruma
gelmiti. Pozitivist corafyann dergi yayn konusundaki zirve noktas ise 1969da kurulan ve
bugn halen yaynna devam eden Geographical Analysis: A journal of Theoretical
Geography (Corafi Analiz: Teorik corafya Dergisi)dir.
Pozitivist mekansal bilimin en temel zelliklerinden biride, corafi yasa ve teorileri
ina etmek amacyla kantitatif yntemleri ok youn ekilde kullanmasdr. Corafyada
kantitatif tekniklerin kullanm iki ekilde gelime gstermitir. lki ampirik verilerin
hipotezleri test etmesi eklinde tmevarmsal yolu kullanan istatistiksel metotlardan
olumaktadr. Corafyada en sk kullanlan istatistik analizler srasyla: iki deikenli
korelasyon ve regresyon, oklu regresyon, faktr, ki-kare, varyans ve kme analizleri
eklindedir (Slocum, 1990:93; Rigby, 1999:115-116). kincisi, bir takm soyut varsaymlardan
formel modellerin tmdengelimsel muhakeme yoluyla tretilmesi eklinde kullanlan
matematiksel modelleme yntemidir. Yukarda saylan bir ok teori ve model (lokasyon
teorisi, graviti model vb.) mekansal olgularn modellenmesi ile oluturulmutur. Corafyada
istatiksel ve matematiksel metotlarn kullanm ilk kez 1950li yllarn ortalarnda balam
(Barnes, 1998:215), 1960 ve 1970lerde positivist-kantitatif corafya ile birlikte zirveye
ulam ve halen gnmz corafyasnn en ok kullanlan teknikleri durumundadr.
Kantitatif devrimin corafya bilimi zerindeki etkisini gsteren en iyi rnekleden biri
Slocum (1990:90) tarafndan yaplan bir aratrmada ortaya konmutur. 14 byk corafya
dergisinin incelendii bu aratrmaya gre, 1956 ylnda yaymlanan fiziki makalelerin
hibirisi, beeri makalelerin ise sadece %3.5i kantitatif yntem kullanrken, bu oran 1986da
fiziki corafya makalelerinde %65e, beeri corafya makalelerinde ise %50ye ykselmitir.
Ayn ekilde Rigby (1999:114) Economic Geography (Ekonomik Corafya) dergisinde 19641996 arasnda baslan makalelerin ortalama %76snn kantitatif metot kullanlarak
retildiini bildirmektedir. Bu iki alma hem fiziki, hem de beeri corafya da positivist
felsefe gelenei iinde kantitatif yntemle yaplan aratrmalarn, positivist corafyann zirve
noktasna ulat 1965-1975 dnemine nazaran azalmakla birlikte, halen en byk paya sahip
olduunu iaret etmektedir.
Beeri corafyada pozitivist yaklamn etkisinin halen nemli lde devam ettiini
hem Hay (1985), hem de Macmillan (1989) aka dile getirmektedir. ok genel bir kural
olarak eer bir corafyac teori ve modellerden konuuyorsa, kurduu hipotezleri istatiksel
olarak test ediyorsa ve Harveyin (1969) nl Explanation in Geography (Corafya
Aklama) adl yaptna gndermeler yapyorsa, byleleri fen bilimlerinin kulland
yntemlerin aynen corafyaya da uygulanabileceine inanan pozitivist corafyaclardr
(Graham, 1997:15). Ayn ekilde Johnston (1997:141, 146, 383), Unwin (1992:153), HoltJensen (1999:124) ve Livingstone (2003:281) gibi corafyann felsefi tarihi zerine yazan
corafyaclar halen ok sayda aratrmann pozitivist mekansal bilim paradigmas iinde
yapldn belirtirken, Hill (1982) pozitivizmin corafyann gizli felsefesi (hidden
philosophy) olduunu vurgulamaktadr.

Johnstona gre (1986:32; 1997:75) pozitivist corafyann felsefesi ve metodolojisi ile ilgili tm aklamalar
ieren bir alma 1969 ylna kadar baslmad. Bu konuda ilk byk alma Harveyin (1969) nl Explanation
in Geography (Corafya Aklama) adl eseridir.
9
Sphesiz 1970ten gnmze bilimsel yntemi benimseyen pozitivist mekansal corafya ile ilgili bir ok eser
daha verilmitir. rnein bkz Macmillan (1989)

9
Fiziki corafya ise neredeyse tmyle pozitivist paradigmann etkisi altnda geliimini
srdrmtr. Bunu eitli yerlerde hem beeri corafyaclar (Unwin, 1992:153-155, 190;
Johnston, 1986:8; Holt-Jensen, 1999:124), hem de fiziki corafyann felsefesi ve yntemi
zerine yazan bir ka fiziki corafyac (Clark vd., 1987:1-5; Gregory, 2000:48-55; HainesYoung ve Petch, 1986:45-63; Inkpen, 2005:27-33) akca dile getirmitir. Positivist bilimsel
yntemin eletirel aklcl da iine alacak ekilde fiziki corafyada teorik ve ampirik
aratrmalarn yrtlmesinde tek yaklam olmas zaman zaman hem beeri corafyaclar
tarafndan, hem de bizzat fiziki corafyaclar tarafndan eletirilere uramtr. Nitekim
Inkpen (2005:2-3) fiziki corafyaclarn afilozofik (aphilosophical) olmaktan ziyade,
felsefeden ekinen (philosophy-shy) olduunu belirttikten sonra, son dnemlerde eletirel
gerekilik (critical realism) ve pragmatizm yaklamlarnn fiziki corafyann monolitik
(tekil) felsefini (yani pozitivizm) krmada olas aratrma erevesi sunduunu belirtmektedir.
Lokasyonel analiz erevesi ierisinde gerekletirilen bu almalar corafyay
giderek artan ekilde bir mekan veya lokasyon bilimi haline getirmekle beraber, 1960larn
sonlarna doru bilhassa 1970lerin bandan itibaren pozitivist corafyaya kar eletiriler
giderek ykselmeye balamtr. Bu eletirilerin ilk dalgas positivist mekansal bilim
yaklamn benimseyen, davransal corafyac olarak bilinen kiilerden gelmitir. kinci
dalga positivist yaklam tamamen ret eden hmanist ve radikal corafyaclar tarafndan
gelmitir. Corafyada hem hmanist yaklamlar (idealizm, pragmatizm, fenomenoloji,
varoluuluk) hem de radikal/postmodern yaklamlar (Marksizm, yapsalclk, realizm,
eletirel teori, sosyal teori, politik ekonomi, post-yapsalclk, postmodernism, feminizm)
sadece beeri corafya ierisinde gelime gstermitir. 1970lerden itibaren beeri corafya
iinde nemli derecede yer edinen bu post-pozitivist felsefi yaklamlar, baz corafyaclara
gre (Cloke vd, 1991; Gregory, 2000d) corafi bilgi sistemlerindeki gelimelere ramen,
bugn pozitivist mekansal bilimin nne gemilerdir.
Tartma, Sonu ve neriler
1. ada corafyada yaplan her aratrma bir bilimsel felsefi temele dayanmaktadr. Bu
nedenle bat dnyasnda yazlm her trl corafi yazy/aratrmay anlamann yolu ancak ve
ancak bu almalarn altnda yatan felsefeleri, dnceleri anlamakla/bilmekle mmkndr.
2. Dnyada bilim felsefesinde yaanan gelimeler tmyle corafya bilimini ve corafyaclar
etkilemitir ve bu etki halende devam etmektedir.
3. Corafya bilimi hem fikir, dnce, bak as, dnya gr ve yaklam bakmndan,
hem de yntem bilimsel adan pluralist (oulcu) bir disiplindir. Gnmzn cada
corafyas idiografik/nomotetik, pozitivist/hmanist, kantitatif/kalitatif, modern/postmodern,
liberal/marksist vb. tm perspektifleri bnyesinde barndrmaktadr.
4. ok sayda corafyac 1950-1960larda (phesiz daha sonrada) positivist bilimsel yntemi
kabul ederek corafyay tasviri-idiografik bir bilimden, yasa-kural koyan, model ve teoriler
oluturup bunlar istatiksel olarak test eden, aklamal ampirik-analitik bir mekan bilimi
haline getirmitir. Bugn fiziki corafyaclarn tamamna yaknnn, beeri corafyaclarn da
byk bir ksmnn benimsedii positivist mekansal bilim gr, 1970lerden itibaren
hmanist ve radikal/postmodern yaklamlar tarafndan eletirilere uramtr.
5. ada corafya felsefi ve metodolojik bakmdan pluralist olmakla birlikte, Trk
corafyasnn durumu gz nne alndnda, positivist mekansal bilim yaklamnn
yaplacak aratrmalarda bir balang noktas olarak ilk sraya konmas dnlmelidir. Bu
phesiz post-pozitivist yaklamlarn Trk corafyasndan dlanmas anlamna
gelmemektedir. nk, Trkiyede corafyann ivedilikle hem kantitatif, hem de postkantitatif devrime ihtiyac vardr.

10
Kukusuz bu kadar ksa bir yazda corafyada etkili olmu tm felsefi yaklamlar
enine-boyuna incelemek mmkn deildir. Bu almann konuya sadece bir giri
mahiyetinde olduu dnlrse, Trk corafyasnn hem pozitivist, hem de post-pozitivist
felsefelere fazlasyla muhta konumda olduu ortaya kmaktadr. Felsefesiz bir disiplin
dnlemediine gre, Trkiyede corafyaclarn her iki yaklamda yer alan felsefelere
ilikin daha fazla alma yapmas gerekmektedir.
Referanslar
Atalk, G., 2002, Blge Biliminin Geliimi stne Yorumlar, inde, 10. Ulusal Blge
Bilimi/Blge Planlama Kongresi Bildiriler Kitab, stanbul.
Barnes, T. J., 1998, A history of Regression: Actor, Network, Machines, and Numbers,
Environment and Planning A, 30, 203-223.
Barnes, T. J, 2000, Quantitative Revolution, In, Johnston, R. J; Gregory, D; Pratt, G; Watts,
M., Eds, The Dictionary of Human Geography, 4th Edition, Blackwell, Oxford.
Bird, J., 1993, The Changing Worlds of Geography, Oxford, New York.
Cevizci, A., 2002, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul.
Clark, M. J; Gregory, K. J.; Gurnell, A. M., Eds., 1987, Horizons in Physical Geography,
Barnes and Noble, New Jersey.
Cloke, P; Philo, C; Sadler, D, 1991, Approaching Human Geography, Guilford, New York.
Day, R. A., 1998, Bilimsel Bir Makale Nasl Yazlr ve Yaymlanr?, ev. Glay Akar Altay,
4. Bask, TBTAK Yaynlar, Ankara.
Demir, ., 1997, Bilim Felsefesi, 2. Bask, Vadi Yaynlar, Ankara.
Graham, E., 1997, Philosophies Underlying Human Geography Research, In, Flowerdew,
R; Martin, D, Eds., Methods in Human Geography, Longman, Essex.
Gregory, D., 1978, Ideology, Science and Human Geography, Hutchinson, London.
Gregory, D., 2000a, Empiricism, In, Johnston, R. J; Gregory, D; Pratt, G; Watts, M., Eds.,
The Dictionary of Human Geography, Fourth Edition, Blackwell, Oxford.
Gregory, D., 2000b, Idiographic, In, Johnston, R. J; Gregory, D; Pratt, G; Watts, M., Eds.,
The Dictionary of Human Geography, Fourth Edition, Blackwell, Oxford.
Gregory, D., 2000c, Nomothetic, In, Johnston, R. J; Gregory, D; Pratt, G; Watts, M., Eds.,
The Dictionary of Human Geography, Fourth Edition, Blackwell, Oxford.
Gregory, D., 2000d, Positivism, In, Johnston, R. J; Gregory, D; Pratt, G; Watts, M., Eds., The
Dictionary of Human Geography, Fourth Edition, Blackwell, Oxford.
Gregory, K. J., 2000, The Nature of Physical Geography, Second Edition, Arnold, London.
Guelke, L., 1978, Geography and Logical Positivism, In Herbert, D. T.; Johnston, R. J, Eds,
Geography and the Urban Environment, Vol. 1, John Wiley, New York.
Haines-Young, R.; Petch, J., 1986, Physical Geography: Its Nature and Methods, Paul
Chapman, London.
Harvey, D., 1969, Explanation in Geography, Arnold, London.
Hay, A. M., 1979, Positivism in Human Geography, In, Herbert, D. T.; Johnston, R. J, Eds,
Geography and the Urban Environment, Vol. 2, John Wiley, New York.

11
Hay, A. M., 1985, Scientific Method in Geography, In, Johnston, R. J, Ed., The Future of
Geography, Methuen, London.
Hill, M. R., 1982, Positivism: A Hidden Philosophy in Geography, In Harvey, M. E.;
Holly, P. B., Eds, Themes in Geographic Thought, Croom Helm, London.
Holt-Jensen, A., 1999, Geography, Third Edition, Sage Publication, London.
Inkpen, R., 2005, Science, Philosophy, and Physical Geography, Routledge, New York.
Ik, O., 1994, Deien Toplum/Mekan Kavraylar: Mekann Politiklemesi, Politikann
Mekansallamas, Toplum ve Bilim, 64-65, 7-38.
Livingstone, D. N., 1992, The Geographical Tradition, Blackwell, Oxford.
Livingstone, D. N., 2003, A Brief History of Geography, In, Rogers, A; Viles, H. A., Eds.,
The Students Companion to Geography, Second Edition, Blackwell, London.
Johnston, R. J., 1986, Philosophy and Human Geography, Second Edition, Arnold, London.
Johnston, R. J., 1997, Geography and Geographers, Fifth Edition, Arnold, London.
Macmillan, B, Ed., 1989, Remodeling Geography, Basil Blackwell, Oxford,
Marshall, J. U., 1985, Geography as a Scientific Enterprise, In, Johnston, R. J, ed., The
Future of Geography, Methuen, London.
zg, N., 1994, Beeri Corafyada Veri Toplama ve Deerlendirme Yntemleri, 3. Bask,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
zg, N; Tmertekin, E., 2000, Corafya, antay Kitabevi, stanbul.
Peet, R., 1998, Modern Geographical Thought, Blackwell, Oxford.
Pnarcolu, M., 1994, Yeni Corafya ve Yerellikler, Toplum ve Bilim, 64-65, 90-111.
Rigby, D. L., 1999, Methods in Economic Geography, In, Challenges in Economic
Geography, 10 Aralk 2003, http://www.geography.uconn.edu/aag-econglaswkps.pdf.
Rogerson, P. A, 2001, Statistical Methods for Geography, Sage Publication, London.
Schaefer, F. K., 1953, Exceptionalism in Geography: a Methodological Examination,
Annals of the Association of American Geographers, 43, 226-249.
Scott, A. J., 2000, Economic Geography: the Great Half-Century, Cambridge Journal of
Economics, 24, 483-504.
Slocum, T. A., 1990, The Use of Quantitative Methods in Major Geographical Journals,
1956-1986, Professional Geographer, 42, 84-94.
Tmertekin, E.; zg, N., 1998, Beeri Corafya, antay Kitabevi, stanbul.
Tmertekin, E., 2001, Beeri corafya, inde, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Bilim:
Sosyal Bilimler II, TBA Yaynlar, Ankara
Tmertekin, E; zg, N., 1997, Ekonomik Corafya, antay Kitabevi, stanbul.
Ula, S. E., 2002, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2002, Ankara.
Unwin, T., 1992, The Place of Geography, Longman, Essex.